You are on page 1of 120

.

IRAN SORUNUNUN GELECEGI

...,
SENARYOLAR, BOLGESEL ETKiLER VE TURKiYE'YE ONERiLER

Iblllli-<;l

BAHRAIN

SAUDI ARABIA

v"_

.- -

.;.:..

NiHAT ALi OZCAN


TEPAV
ORTADOGU CALI$MALARI

II

tepav
turkiye ekonomi politikalan arastirrna vakn

RAN SORUNUNUN GELECE


SENARYOLAR, BLGESEL ETKLER VE TRKYEYE NERLER

NHAT AL ZCAN

TEPAV ORTADOU ALIMALARI | I

Dr. Nihat Ali zcan, TEPAV da aratrmac olarak almaktadr. Ortadou, terrizm ve sivil-asker ilikileri ilgi alanlardr. zcann bu konularda yaynlanm eitli kitap ve makaleleri bulunmaktadr.

Bu raporun hazrlanmasnda ufuk ac yorum ve katklarndan dolay Prof. Dr. Gven Sak, Prof. Dr. Mustafa Aydn, Prof. Dr. Hseyin Pazarc, Yrd. Do. Dr. Mitat elikpala ve Neslihan Kaptanoluna teekkr ederim. Sayfa dzenlemesinde emei geen Grkem Elmas da anmam gerekir.

SUNU Orta Douda nemli gelimelerin yaand bir sreten gemekteyiz. Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf, gemite dzenledii ve blgedeki gelimelerle birlikte Trkiyenin roln de konu alan deiik yuvarlak masa toplantlar ile Orta Douya verdii nemi kantlamt. zellikle Iraktaki anayasa almalar, randaki son durum ve srail-Filistin bar srecine odaklanan bu toplantlar, Trkiye ve dnyann nde gelen aratrmaclar, akademisyenleri, Trk Dileri, basn ve T.B.M.M.i temsilcilerini bir araya getirmek konusunda olduka baarl oldu. Gelecek dnemde de blgeyi konu alan almalarmz, yuvarlak masa toplantlar ve aratrma raporlar ile devam edecek. Bu spesifik aratrma raporlarndan ilkinin TEPAV aratrmaclarndan Sayn Nihat Ali zcan tarafndan ran sorunu zerine yazlmasna karar verdik. Irak sorununa ilikin tartmalarn devam ettii bu dnemde, Trkiyenin bir dier komusu olan ran ile ilgili de yeni bir politik gerginliin gndeme tandn grmekteyiz. ran ile kresel g Amerika Birleik Devletleri arasndaki gerginlik her geen gn trmanmaktadr. Gerek ran gerekse A.B.D. ile yakn ilikileri olan Trkiyenin bu sorundan etkilenmesi kanlmazdr. Sorunun uzun yllar gndemi igal edecek nitelikte olduu ve etkilerinin Trk i ve d politikasnda ok geni bir yelpazede grlecei dikkate alndnda, iyi ynetilmesi gereklilii gzler nndedir. Kriz ynetimi asndan ele aldmzda i sadece hkmetlere dmemelidir. Sivil toplum kurulular, medya ve aratrma enstitlerinin de hkmetlere bu zorlu srete yol gstermeleri, Trkiyenin taknaca tavr konusunda tavsiyelerde bulunmalar gerekmektedir. TEPAV olarak, ite bu disiplinler aras rapor ile ABD-ran krizi zerine alternatif senaryolar irdeledik, senaryolarn Trkiye zerine olas etkilerine younlaarak hkmetlere ve politika yapclara katk sunmay amaladk. ran sorunu ile ilgili olarak Trkiye iin zm nerilerinin de yer ald bu raporun, alternatif politika retme konusunda nemli bir boluu doldurulaca ve ilgililere yardmc olabilecei inancndayz.

TEPAV

NDEKLER
ZET GR ABD VE RANIN POLTK HEDEFLERNN ANALZ
ABD-ran likilerinin Tarihsel Arka Plan ABDnin blgesel karlar ve ran slam Cumhuriyeti: atan karlar ran slam Cumhuriyetinin Politik Hedefleri ABD ile ran slam Cumhuriyetinin Politik Hedeflerinin Uzlamazl

ABD-RAN LKLERNN GELECENE YNELK SENARYOLAR


Senaryolarn Ortak Ynleri Taraflarn Kullanabilecekleri Aralar
Diplomatik Aralar Hukuki Aralar Ekonomik ve Finansal Aralar Politik ve Psikolojik aralar Askeri G ve Kullanm

Senaryolar
Rejim Garantisi Senaryosu Nkleer Silahlara Sahip ran Senaryosu Beklenmedik Rejim Deiiklii Senaryosu Askeri Mdahale Yolu ile Rejim Deiiklii Senaryosu

RAN SORUNUNUN TRKYEYE OLASI ETKLER


Ekonomik Alanda Etkiler.
Ulatrma Sektrnde Olas Etkiler Turizm Sektrndeki Olas Etkiler D Ticaret zerine Etkiler 1

Enerji Sektr zerine Etkiler Kresel Petrol Fiyatlarnda Deiim Boru Hatt ve Tedarik Sorunlar Petrol Kaakl

Politik Etkileri
ran Sorunun Trk Politikasna Etkileri Krt Sorunu zerine Etkileri Kamuoyunda deolojik Blnmeler Siyasi Karar Alma Srecinde Yer Alan Aktrler ve Olas Tartmalar ran Sorunun D Politika zerine Etkileri Trkiye-ABD likileri ve ran Sorunu Trkiye-srail likileri ve ran sorunu Trkiye-Azerbaycan ve Ermenistan likileri ve ran Sorunu Trkiye- Rusya likileri ve ran Sorunu Trkiye-AB likileri ve ran Sorunu Trkiye-Irak likileri ve ran Sorunu

rann Gvenlik Sorunu Yaratma Kapasitesi


ran ve Terrizm Etnik Terrizm Radikal Dini Terrizm Kitlesel G Kaaklk ve Snr Gvenlii ran Sorunu ve Askeri Konular

SONU VE NERLER KAYNAKA

RAN SORUNUNUN GELECE: SENARYOLAR, BLGESEL ETKLER VE TRKYEYE NERLER

ZET
ran ile ABD arasnda 1979 slam Devrimi sonras balayan anlamazlklar, Nkleer Tesis inas tartmalar ile yeni bir boyut kazanm bulunmaktadr. ran sorunun Gelecei: Senaryolar, Blgesel Etkiler ve Trkiyeye neriler, isimli bu raporun amac, ABD ile ran arasndaki gerginliin nedeni olan politik hedeflerin tanmlanmas, gelecee ilikin muhtemel senaryolarn aklanmas, Trkiyeye etkileri ile zm nerilerin tartlmasdr. Tartmalar rann nkleer g elde etmesi zerine younlasa da asl sorun taraflarn politik karlarnn uzlamaz olmasdr. ABD, ran blgesel karlar iin en byk tehdit olarak grmektedir. nk ran, terrizmi desteklemekte, sraili tehdit etmekte, dnya enerji gvenlii iin tehlike oluturmakta, stelik kitle imha silahlar da elde etmeye alarak bu riskleri daha da arttrmakta ve baskc rejimini kalc hale getirmek istemektedir. ABDye gre bu riskleri ortadan kaldrmann yolu randa rejim deiiklii gerekletirmektir. Yeni ran kresel sistemle uyumlu, greceli demokrasiyi ina etmi, liberal ekonomik dzene sahip olmaldr. te yandan ran, rejimini srdrmek, blgesel g olarak kalmak ve ABDyi caydrmak istemektedir. Bunu gerekletirmenin yolu ise rana gre nkleer silaha sahip olmaktan gemektedir. Grlecei zere nkleer silah edinme/engelleme tartmalarnn temelinde yatan husus politik hedeflerin gerekletirilmesindeki fonksiyonudur. nk nkleer silah sorunun en nemli stratejik aamasdr. ran-ABD ilikileri, taraflarn kullanacaklar aralara ve zamanlamaya bal olarak eitli ekillerde geliebilir. Aralar, diplomatik, hukuki, ekonomik ve finansal, politik-psikolojik ve askeri olarak snflandrabiliriz. ABD, diplomatik aralar kullanarak ran uluslararas alanda yalnzlatrmay amalamaktadr. Uluslararas hukuk ise bata g kullanm olmak zere eitli aralarn kullanlabilmesinde en nemli meruiyet aracdr. ABD, ran rejimini zorlamak iin ekonomik-finansal bask aralarn da kullanabilir. Siyasal rejimin meruiyetini tartmal hale getirmek isteyen ABD halkn memnuniyetsizliklerini tahrik edecek eitli politik-psikolojik yntemler kullanabilir. Son tahlilde ABD, rana kar askeri g kullanabilir. Askeri gc, nkleer tesisleri yok etmek, rejimin en nemli denetim arac konvansiyonel askeri gc zayflatmak ve ekonomik alt yapy kertmek iin kullanacaktr. 3

Rapor, sorunun drt farkl ekilde gelieceini ngrmektedir. Bunlar, rana rejim garantisi verilmesi, rann nkleer silaha sahip olmas, beklenmedik bir anda randa i dinamiklere dayal rejim deiiklii ve askeri mdahale yolu ile rejim deiiklii modelleridir. Birinci durumda, sorun zlm olamayacandan askda kalacaktr. kinci senaryoda tm aktrler kendi politik konumlanmalarn gzden geirerek blge jeopolitiini yeniden okumak zorunda kalacaklardr. Son iki senaryo ise kendi iinde eitli belirsizlikler iermektedir. randa rejim tartmalar ile balayan sre toprak btnl tartmalarna da dnebilir. Tm senaryolarn balangcnda politik gerginlik dzeyini ve kullanlacak aralar belirleme tekeli ABDde olacaktr. ABD, eitli aralar birbiri ile uyumlu ve birbirini destekler ekilde kullanmaya alacaktr. ran ise bunlara benzer ekillerde cevap verecektir. Ancak ran ile ABD arasndaki g orantszl dikkate alndnda, cevaplarn asimetrik olaca grlmektedir. Trkiye, ran ile komudur ve corafi, tarihsel, kltrel, ekonomik ve siyasi ilikileri bulunmaktadr. Trkiyenin ABD ile de farkl alanlarda eitli dzeylerde ilikileri bulunmaktadr. Her iki lke arasndaki gerginlik ve atmalar Trkiyeyi dorudan ve dolayl olarak etkileyecektir. ran sorununun karmak nitelii onun tek hamlede ve ksa srede zme kavuturulmasn imknszlatrmaktadr. Bu sebeplerle sorun, Trkiye bakmndan srekli kriz hali anlamna gelebilir. ran sorunun Trkiyeye etkileri alanda grlecektir. Bunlar, ekonomik, politik ve gvenlik alanlardr. Kriz derinleir ve BM yaptrm karar alacak olursa Trkiye buna uymak zorunda kalacaktr. Alnacak karardan ulam, turizm, d ticaret ve enerji sektrleri eitli ekillerde etkilenecektir. zellikle enerji sektr, kresel fiyat art ile boru hatlarnn durumu ve petrol kaakl gibi konulardan etkilenecektir. Sorunun etkileyecei bir dier alan ise i ve d politikadr. ran sorunu Trk i politikasn bata Krt sorunu olmak zere, kamuoyunda ideolojik blnme ve siyasi karar alma srecindeki aktrlerin rollerinin yeniden tanmlanmasna kadar eitli erevelerde etkileyecektir. Krt sorunu Iraktaki gelimeler de dikkate alndnda bek sorununa dnebilir. Ayn ekilde ran sorunu Trk d politikasn da etkisi altna alacaktr. Bu

balamda Trkiyenin ABD, srail, Azerbaycan, Ermenistan, Rusya, AB ve Irakla ilikileri etkilenecektir. ABD-ran anlamazl Trkiye asndan eitli gvenlik sorunlar yaratacaktr. Bunlar,

terrizm, kitlesel g, kaaklk ve snr gvenlii ile askeri konular olarak snflandrlabilir. Sre ilerledike Trkiye, ran ile ABD arasnda bir seim yapmak zorunda kalacaktr. Byk ihtimalle tercihi ABDden yana olacaktr. Bu durumda ran, gerek Trkiyeye gerekse ABDye zarar vermek iin ncelikli olarak terr kartn kullanacaktr. Bu noktada terr saldrlar Trkiyeyi dorudan hedef alabilecei gibi, ABD ile hesaplamann alan Trk topraklar olabilir. ran, niyetlerini etnik ve dini motifli terr rgtlerini destekleyerek veya dorudan rtl operasyonlarla da gerekletirebilir. Sorunu derinletike ve randa yaam artlar bozulduka lkeden kitlesel g balayabilir. G, gemite olduu gibi Trkiye zerinden olabilir. Bu durum ciddi snr ihlalleri ve gvenlik sorunlar douracaktr. Yine ekonomik ambargo benzeri uygulamalar randa kriz yarattka snr kaakl Trkiye iin ciddi gvenlik sorunlar yaratabilir. rann nkleer silaha sahip olmas halinde Trkiye kendisini gvensiz hissederek benzer bir giriimi balatabilir. te yandan snr gvenlii ve benzeri konular Trk Silahl Kuvvetlerinin tekilatlanma, konulanma ve tertiplenme sorunlarn gndeme getirebilir. ran sorununun Trkiye bakmndan eitli zellikleri bulunmaktadr. Sorun belirsizliklerle doludur ve uzun yllar gndemde kalacaktr. Trkiyenin sorunun zmndeki rol ve katks snrldr. Kriz ilerledike Trkiye tercih konusunda ikilemle kar karya kalacaktr. ran konusu uzun vadede Trkiye iin bek sorununa dnebilir. phesiz ki bylesine nemli bir sorunda en byk rol hkmetlere dmektedir. Hkmetler enerjilerini ok da gereki olmayan ABD ve ran arasndaki sorunu zmeye harcamak yerine, sreci en az maliyetle ynetebilecek stratejilere harcamaldrlar. denecek maliyetin yansmalarnn daha ok ieride olaca dikkate alnacak olursa, hkmetlerin abalarnn arlk noktasnn da ieride olmas gerekmektedir. O halde hkmetler, ran sorununun ieriye ynelik, politik, ekonomik, gvenlik ve soysal alandaki maliyetlerini en aza indirecek ngrye sahip olmal ve hazrlklarn buna gre yapmaldrlar.

Hkmetlerin bu noktada en byk sorumluluu kamu gcn, medya ve sivil alanla koordine ederek ran sorununun Trkiyeye maliyetini en aza indirmektir. Bu amala da hkmetler ncelikle politika tespitine younlamaldr. Trkiye iin sfr maliyetli bir zm bulunmamaktadr. rann nkleer gce sahip olmasnn da, rejim bunalmna girmesinin de Trkiyeye maliyeti olacaktr. Hangi senaryo ilerse ilesin, Trkiye ngrleri ile ancak maliyeti drebilir. Bunun iin, sorunu iyi izlemeli, stratejik krlma anlarn nceden grmeli ve glerini koordine edebilmelidir.

GR
Orta Douda Irak sorununa ilikin tartmalar devam ederken yeni bir politik gerginliin gndeme tandn grmekteyiz. Trkiyenin komularndan ran slam Cumhuriyeti ile kresel g Amerika Birleik Devletleri arasnda karlkl restlemeler devam ederken ilikiler de gerginlemekte. Doal olarak sorunla ilgili farkl bak alar, yorumlar ve tartmalar da srmektedir. Tartmalarn merkezinde sorunun geleceine ynelik tahminler yer almaktadr. ngrler bir yandan sorunun nasl bir seyir izleyecei sorusuna cevap ararken, bir yandan da olas zmler ve sonular zerinde younlamaktadr. Sorunun grnen iki oyuncusu, ABD ve ran, gerek kresel, gerekse blgesel alanda nemli aktrlerdir. Her iki devleti nemli klan, kresel ve blgesel sistemdeki rolleri, etkinlikleri ve kendilerine has zellikleridir. Nitekim bu durum sorunun ierii ve zm yntemleri ile birletiinde mesele daha da karmak bir hale gelmektedir. Karmakl arttran bir dier faktr de, zm ya da zmlerin uzunca bir zaman gerektiriyor olmasdr. Zaman uzadka, sorun yeni sorunlar tetiklemekte, etki alann ekonomik, siyasi, askeri, diplomatik ve gvenlik boyutlarna tarmaktadr. ran ile ABD arasndaki sorunlar nmzdeki srete sadece blgeyi deil, tm dnyay ilgilendirmeye dorudan ve devam edecektir. Fakat fazla baz lkelerin gelimelerden dierlerinden daha etkilenmeleri

kanlmazdr. Corafi konumu, tarihi, kltr, ekonomik ilikileri nedeniyle ranla yakn ilikileri olan Trkiye, ABD ile de ok zel ilikilere sahiptir. Her iki lke ile ilikilerinin eitlilii ve jeopolitik konumu dikkate alndnda, Trkiye asndan sorunun sadece bu gnn deil gelecein de nemli bir meselesi olaca aktr. Bu rapor; gelecein belirsizliini gz ard etmeden, disiplinler

aras bir yaklamla drt farkl konuya cevap aramaktadr. I. ABD ve rann politik hedeflerinin analizi. II. Alternatif senaryolar. III. ran sorununun Trkiyeye etkileri. IV. Sonu ve neriler.

ABDNN VE RANIN POLTK HEDEFLERNN ANALZ


ABD-ran Plan likilerinin Tarihsel Arka

ran jeopolitik konumu nedeniyle tarihin her dneminde blge d glerin ilgisini ekmitir. rnein ngiltere ve Rus arl 19uncu yzyln banda ran zerine giritikleri rekabeti yirminci yzyln ortasna kadar srdrdler. Daha sonraki srete rekabeti daha da derinletiren gelime zengin petrol yataklarnn kefi oldu. ngilterenin kresel gcnn sona erdiini ilan eden kinci Dnya Sava, ABDnin blgesel aktr olarak onun yerini almasyla sonuland. ABD-ran ilikileri kinci Dnya Sava srerken stratejik bir zorunluluk olarak gelime gsterdi. Nazi Almanyasna verilecek salanmas sonuland. rann kar ve savaan petrol Yaplan Sovyetler ran blgelerinin anlamann gal Birliine zerinden igali ile lojistik destein

gvenlik altna alnmas zorunluluu bu lkenin ardndan gneyini ngiltere- ABD,

kuzeyini de SSCB ordusu igal etti. sava sonuna kadar srd.

galciler sava sonunda benzer ekilde davranmadlar. ngiltere ve ABD igal altnda tuttuklar ran topraklarn 1945te terk ederken, SSCB igali bir sre daha devam ettirdi. Nihayet Sovyetler Birlii 1946da ran topraklarn terk ederken geride, etnik kimliklere gre kurulan iki devlet brakt. Urumiye civarnda Mehabat Krt Cumhuriyeti ile Kuzey Bat randa kurulan Gney Azerbaycan Cumhuriyeti. Her iki siyasi oluum da, ran merkezi ynetiminin glenmesinin ardndan 1947de ortadan kaldrldlar.1 9

Detayl bilgi iin baknz: Aegleton William, 1946 Mehabad Krt Cumhuriyeti, ev. M.Emin Bozarslan, stanbul, 1990.

10

Sz edilen siyasi gelime blge lkeleri ve ran asndan iki bakmdan retici oldu. Birincisi; randa siyasi btnl tehdit eden en nemli fay hattnn etnik yap olduu grld. zellikle Azeriler ve Krtler potansiyel ve mstakbel ayrlma yanls gruplard. kinci retici yn, ran merkezi ynetiminin glendiinde lke btnln tehdit eden siyasi oluumlar ortadan kaldrabilecek yeteneine sahip olduuydu. Bu tecrbe daha sonraki yllarda rana kar uygulanacak politikalarda da gz nnde bulundurulacakt. kinci Dnya Sava ABDsonras ran

dnemde

ilikilerinde iki faktr belirleyici oldu. Birincisi; ran jeopolitiinin Sovyetler anlam SSCBnin kuatlmasnda rana nedeni; zengin Bat Birlii ile yeni bir ran, bir kazanmasyd. nemli

gneyden

konuma sahipti. ABDnin olan ilgisinin ikinci lkenin sahip olduu petrol ve doal gaz Petrol, stratejik gcn

yataklaryd2. ekonomisinin ve askeri girdisiydi

olmazsa olmazyd. Bu nedenlerden dolay ran sava sonras dnemde ABDnin ilgi oda olarak kald3. Nitekim bu yakn ilgi kendisini, rann i politikasna mdahalede gsterdi. 1952 de Babakanla gelen Musaddk, ran petrollerini devletletirme giriiminde bulundu. Fakat ksa sre sonra patlak veren ayaklanma ile iktidardan

11

Haglund G. David, Oil as a Factor in U.S. Policy Toward the Middle Eeast, Paul Marantz and Blema S. Steinberg, Superpower Involvement in The Middle East, Dynamics of Foreign Policy, London 1985, 175-197. 3 Chubin Sharam, IranYezid Sayigh and Avi Shlaim (edt), The Cold War and The Middle East, Clarendon pres-Oxford, 1997, s 216-249. Yapp Malcom, Soviet Relations with Countries of the Northern Tier, Adeed .Dawisha and Karen Dawisha, The Soviet Union in The Middle East, Heinemann Boks ltd, London, 1982, s 2543.

12

uzaklatrld ve srgnde olan ah Pehlevi lkesine geri dnd. Yllar sonra bu plann arkasnda petrol irketleri ve ABD istihbarat rgtlerinin olduu aa kacakt4. ran ah, slam Devriminin gerekletii 1979a kadar ABDnin blgedeki en nemli mttefiki olarak kald. ah, ABDnin Ortadou politikalarna tam destek verdii gibi, 1973 Arap-srail sava sonrasnda fiyat ykselen petrol satndan elde ettii byk miktardaki dolarlaryla da ilgi oda olarak kalmaya devam etti5. ah, ABDnin SSCByi gzetlemesine ve Basra Krfezinde ABD karlarnn korunmas iin topraklarnn kullanlmasna izin verdii bu srete, gzde mttefik olarak kald. ABD ynetimleri, sadk mttefike nkleer silahlar hari olmak zere istedii tm modern askeri tehizat ve silahlar salad. Yine ABD, rann Basra Krfezinin giriindeki stratejik neme sahip Ebu Musa ve Tomb adalarn igal etmesine gz yumdu. ah liderliinde ran, ABD sayesinde blgesel g haline gelirken, i dengelerinde ngrlemeyen hzl ve lmcl bir deiimle yzlemek zorunda kald. randa hzla deien politik, ekonomik ve sosyal yap etkilerini 1970ler boyunca gsterdi. memnun olmayan ran ahnn ynetiminden ve ve gelimelerden nderliinde kitleler, Mollalarn tccarlarn

ayaklanarak ynetimi ele geirirken, ah areyi lke dna kamakta buldu6. Yeni dnemin dini ve siyasi lideri Humeyni, slam devrimini takip eden gnlerde ABDyi devrimin dman ilan ederken, srailde bu dmanlktan nasibini alacakt. ran slam Devriminin ardndan ABD blgedeki en yakn mttefikini kaybetti. Mttefikin kaybn daha da dramatik hale getiren gelime SSCBnin ksa sre nce Afganistan igal etmi olmasyd. ran slam Devrimi, ABDyi iki bakmdan g durumda brakmt. ABD, bir yandan Sovyetlere ynelik en nemli istihbarat alanlarn kaybederken, bir yandan da Basra Krfezindeki petrol

Gasiorowski Mark,U.S. Foreign Policy Toward Iran During the Mussadq Era, David W. Lesch, The Middle

13

East and The United States, Westview Pres, Oxford, 1996 s51,66. 5 Shwadran Benjamin, Mddle East Oil Issues and Problems, Schenkman publshng co., Cambridge, 1977. 6 Hseyin Asaf, randa Devrim ve Kar Devrim, ev. Taha Cevdet, Pnar yaynevi, stanbul, 1989.

14

kaynaklar risk altna girmiti. te yandan rann devrim ihrac politikalar Basra Krfezinde istikrarszl tetiklemiti. Bylesine olumsuz gelimelerin yaand bir ortamda ABDnin cesaretlendirmesi ve ortaya kan frsatlar karmak istemeyen Irak, 1980 Eyllnde rana saldrd. Irakn amac 1974te rana Saldr terk etmek zorunda kald topraklar geri almakt. batl lkelerce devrimi dizginlemenin, silah satnn ve blgesel

dengelerin oluumu iin bir frsat olarak grld. ran-Irak Sava, sekiz yl srd ve taraflar iyice hrpalad7. Sava, ABDnin Basra Krfezindeki karlarn korumak ve blgedeki askeri gcn arttrmak iin Kuveyt gibi yeni mttefikler salad. Ayn zamanda ran, Irakla dengeledi. Bir yandan da savan getirdii ekonomik, sosyal ve askeri ykm zamanla devrimin srete, Carter heyecann azaltt. Ayrca ABD bu Doktrini erevesinde blgede Acil Mdahale Gc

oluturarak askeri anlamda daha kalc hale geldi8. Bylece enerji gvenliini salamaya alt. ran-Irak Savann ardndan blge dengelerini temelden deitirecek iki nemli gelime yaand. Birincisi Irak lideri Saddam Hseyinin Kuveyti igali ile balayan ve bu gne Irakta sren gelimelerdi. Dieri ise uluslararas sistemi kknden deitiren ve Souk Sava bitiren SSCBnin dalmasyd. Kuveytin igalinin ardndan ABD nclnde kurulan koalisyon gc Saddamn ordularn zor kullanarak bu lkeden kartmakla kalmad, Irakn gelecei ile ilgili yeni bir srecide balatt9. Bu sre ran asndan balangta olumlu bir gelime gibi grlse de ilerleyen yllarda farkl sorunlar ve kayglar yaratt. Nitekim Mart 2003de Irakn ABD askerlerince igalinin ardndan Saddam Hseyin iktidardan uzaklatrlrken ran, ABD ile komu oldu. gal ve rejim deiiklii rana yeni frsatlar ve yeni riskler sundu.
7

Savan boyutlar ve etkileri iin baknz: Shahram Chubin and Charles Tripp, Iran And Iraq at War, Westvew Pres, Colorado, 1988. 8 Sigler H. John, Evaluating Regans Middle East Policy: A First Term Balance Sheet, Paul Marantz and Blema S. Steinberg, Superpower Involvement in The Middle East, Dynamics of Foreign Policy, London, s 249261. 9 Krfez Sava sonras rann politik tutumu iin baknz. Daneshkhu Scheherazade,Iran and the New World Order,Tarek smail and Jacqueline S. smail, (ed), the Gulf war and the New World Order, University Pres of

15

Florida, 1994 s. 293 .

16

ran

slam

Cumhuriyeti,

SSCBnin

dalmasnn

ardndan

sadece

Ortadouda deil,

Orta-Asya ve Kafkaslar da da yeni frsatlar ve

risklerle kar karya kald. ran, frsatlar deerlendirmek, riskleri en aza indirmek iin dini ilevsel bir ideoloji olarak kullanarak yeni blgelere nfuz etmeye alt10. rnein, Azerbaycann bamszlk ilan randa ciddi endielere yol at. Ykselen Azeri milliyetilii ran korkutmaya balad. Bu balamda ran, Trkiye ve onu destekleyen ABD ile Kafkaslar ve Orta-Asyada rekabete giriirken, gelitirdi11. SSCBnin ardndan dalmasnn Hazar Rusya ve Ermenistan ile iyi ilikiler

Havzasnn zengin petrol ve doal gaz yataklar, blgeyi rekabetin devletler, zenginliklerini darda gzerghlarla pazarlarna ulatrmann yollarn aramaya baladlar. Bu aray destekleyen ve cesaretlendiren ABD ynetimleri oldu. rann dland gzergh seimi, zaman zaman ABD ile kar karya oldu. ran gelmesine neden uluslararas merkezine bu ran brakan Bat

tad12. Ortaya kan yeni

slam

Cumhuriyetinin

radikal yapmas

slamc ve dini

gruplar rejimin

desteklemesi, teki olarak

Ortadou bar grmelerini sabote etmeye almas, 1980den beri Suriye ile stratejik ibirlii gndemletirdii srail-Yahudi 17

10

Akdeveleliolu Atay,rann Orta-Asya, Afganistan ve Azerbaycan Politikas, Mustafa Aydn (der), Kreel Politikada Orta Asya, Nobel yaynlar, Ankara, 2005, s,149-186. 11 Souk sava sonrar ran iin baknz. Fuller E. Graham, The Center of the Universe The Geopolitics of ran westview Press, Oxford, 1991. 12 Kemp Geoffrey and Harkavy E. Robert, Strategic Geography and the Changng Middle East, Brookings nstititution Press, Washington.D.C. 1997, s. 109 .

18

dmanl ABD ile ztlamasnn bir dier nedeni oldu13. Bu balamda ABD, ran Irakla birlikte snrlamay amalayan baz yaptrmlar hayata geirmeye balad. ifte evreleme Politikas bu erevede ABD Senatosunca 1996da kabul edilen yasa ile yrrle girdi.14 ABD-ran ilikileri zaman zaman gergin ve dmanca bir zeminde srerken 11 Eyll 2001de ABDye ynelik terrist saldrlar gerekleti. ABD ynetiminin 11 Eyll terrist saldrlarna cevap vermek

zere politikalarn yeniden oluturmaya balamas, ran ynetimini tedirgin etti. ABDnin yeni dnemde g kullanmay birinci seenek olarak grmesi tedirginliin temel nedeniydi. Her ne kadar ABDnin Afganistanda Taliban rejimini ykmas ran rahatlatsa da, uzun vadede yeni sorunlar kartaca belli olmutu. Bu srete ABDnin Orta Asya ve Kafkasya devletleri ile arka arkaya askeri anlamalar yapmaya balad. balamas, ran kayglandrmaya ran ABD tarafndan dou ve kuzeyden kuatlyordu.

Afganistann igalini takip eden dnemde ABD ynetimi Irakta rejim deiikliini hedefleyen bir dier askeri harekt gndeme getirmeye balad. Bu projenin gereklemesinin bir anlam da rann batdan da kuatlmasyd. te yandan Irakn igali ran iin yeni frsatlar anlamna gelebilirdi. ABD Mart 2003de Irak igal etti ve ran rejiminin en byk dmanlarndan Saddam Hseyini iktidardan indirdi. Yeni durum ran bakmndan dmann tasfiyesi anlamna gelse de, tpk Afganistanda olduu gibi yeni sorunlar da beraberinde getirmekteydi. Nitekim ABD, Irak igal ederek Basra krfezindeki geleneksel ran-Irak dengesinide yok etmi oluyordu. Yine igalle birlikte Irakta g kazanan iiler kendilerine iktidarn yolunu aan ABDden ok rana yakn durmaktaydlar. Bu durum ran iin olumlu gelimeler anlamna gelse de, ABD tarafndan drt bir yandan kuatlm olmak endie verici bir durumdu.

13 14

Ehteshami Anoushiravan and Hinnebusch A. Raymond, Syria and ran, Routledge, London, 1997. Quandt B. William, America and the Middle East:A Fifty-Year Overview, Diplomacy in the Middle East, L. Carl Brown, London, 2001, s, 51-74

19

Detaylar iin ayrca baknz: http://www.usembassy.it/pdf/other/RS20871.pdf .

20

Irakn igali blgedeki tm dengeleri altst ettii gibi, sava sonras artan saldrlar ve i istikrarszlk igalciler iin ciddi sorunlar oluturdu. Ksa sre sonra ABD ynetimi Iraktaki istikrarszlk ve i atmalarla ilgili olarak ran sulamaya balad. Buna gre ran, Irakta iiler aracl ile Irakn iilerine karyordu. Sulamalar, ran ynetiminin balangta gizli yrtt sonradan aa kan nkleer silah almalar ve fze projeleri ile birletiinde ise farkl bir nitelik kazand. Sava blgede sorunlar zmek yerine yeni sorunlar dourmutu.

ABDnin Blgesel karlar Cumhuriyeti: atan karlar

ve

ran

slam

ABD ile ran arasndaki tartmalar gndeme rann nkleer silah edinme abalarna tepki olarak yanssa da asl sorun taraflarn uzlamayan karlardr. Bu durumda zerinde odaklanlmas gereken konu taraflarn karlardr. Nkleer g karlarn gerekletirilmesinde stratejik bir ara konumundadr. Bu noktada nem kazanan ABDnin ve rann politik hedeflerinin aka ortaya konmasdr. ABDnin Ortadou blgesindeki karlar u ekilde tasnif edilebilir. I. Petrol ve doal gaz yataklarnn gvenliinin salanmas, dnya enerji arznn srdrlebilir olmas. II. srailin gvenliinin salanmas. III. Terrizm tehdidinin ortadan kaldrlmas. IV. Kitle mha Silahlarnn retilmesi ve yaylmasnn nlenmesi. Yukarda listelenen hedeflerin en nemli zellii birbirleri ile etkileim halinde bulunmalardr. rnein kitle imha silahlar terrizm tehdidi ile birletiinde daha ykc olabilmekte ve srailin gvenliini tehdit edebilmektedir. Yine terrizm, srdrlebilir enerji arzna ciddi tehditler oluturmaktadr. Bu nedenle karlarn bir btn olarak ele alnmas gerekmektedir.

21

Dnyada bilinen petrol ve doal gaz kaynaklarnn %65ininin Basra blgesinde, %17sininde Hazar Havzasnda yer almas ABD asndan blgenin nemini ortaya koymaktadr. Enerji, srdrlebilir bir ekonomik refahn, etkili ve srekli askeri gcn ve devletleraras karlkl bamllk ile i politikann en nemli girdilerindendir.15 Bu balamda Orta Dou ve Hazar Havzas ABDnin en nemli kar blgesi olup, d politika da birincil ilgi merkezi olmaya devam edecektir. ABD ile srail arasndaki politika ilikisi nevi ahsna mnhasrdr. srail kurulduu gnden beri ABDnin destek ve himayesinde varln srdrmektedir. ABDye ar sorumluluk ve maliyet ykleyen bu ilikinin en nemli nedeni ABDde etkin konumda olan Yahudi lobisinin gcdr. srailin varlna ynelik tehdit ve tehlikelerin alglanma biimi ve bertaraf edilmesi ABD d politikasnn ncelikli hedeflerindendir. ABDnin dier Ortadouya ise ynelik mha KSler yan ilgisinin bir

nedeni

Kitle

Silahlarnn dman Bu terr sra

Yaylmasnn noktada

nlenmesidir. devletlerin

eline getiinde lmcl hale gelmektedir. dman,

rgtleri de olabilmektedir. Bylesi bir durumda ABDnin karlarn gerekletirmesi zorlaaca gibi srailin varl da tehdit edilmektedir. Nitekim souk sava sonras dnemde KSlerin totaliter rejimlerin ve terr rgtlerinin eline geebilecei ve kendisine kar kullanlabilecei endiesi ABDnin en nemli gvenlik sorunu olarak grlmektedir16.

15

Amerikann artan enerji ihtiyac ve da bamll iin baknz: http://www.csis.org/media/csis/congress/ts060307_verrastro.pdf ; Petroln, gvenlik, refah ve d politika zerindeki etkileri iin baknz. Noreng Oystein, Ham G, Petrol Politikalar ve Pazar, ev. Nurgl Durmu, Elips, 2004. 16 Terrizm ve kitle imha silahlar bileimi ABD iin dehet verici bir tablo haline gelmi bulunmaktadr. Baknz. Stern Jessica, Getting and Using the Weapons, Chyba F. Cchistopher, Toward Biological Security,

22

Michael L. Modie, The Chemical Weapons Threat, Russell D. Howard, Red L. Sawyer, (ed) Terrorism and Counterterrorism, McGraw-Hill, 2002.

23

11 Eyll saldrs terrizmi en nemli gvenlik sorunu haline getirmi bulunmaktadr. ABD, radikal slami hareketlerdeki art kendisinin ve mttefiki srailin karlarna ynelik en byk tehdit olarak alglamaktadr. Terristlerin az maliyetle saldr dzenleyebilme yetenekleri, teknoloji ile birletiinde artan hasar verme gc ve Kitle mha Silahlar ile desteklendiinde daha da lmcl olabilmesi onu en nemli sorunlardan birisi haline getirmitir. Terrizmin etkilerinden korunmak isteyen ABD, bu olguya kaynaklk ettiini dnd Orta Dou blgesinde nemli ekonomik ve politik deiimler gerekletirmek istemektedir. phesiz ihtiya duyulan deiimler ancak uzun dnemde mmkn olabilecektir.

Bu balamda ran slam Cumhuriyeti ABDnin blgesel karlarn tehdit eden birincil otoriter rejim konumundadr. ABDye gre ran nkleer kapasiteye sahip olmaya alan, baskc, terrizmi destekleyen ve srailin varlna tehdit oluturan bir lkedir. Bu sfatlarla tanmlanan ran, ABDnin uzun vadeli hedef listesinin banda gelmektedir. ncelikli hedef randa rejim deiikliidir. Bunun iin ilk aamada rann nkleer kapasiteye sahip olmas nlenmelidir. 24

Daha

sonraki

aamalarda

ABDnin

randa

rejim

deiikliine

odaklanacan syleyebiliriz. Tm bu gerekeler gz nne alndnda rann nkleer kapasiteye sahip olmasnn nlenmesi ABDnin politik hedefinin ilk ve en nemli stratejik aamasdr. ABD, son tahlilde nkleer silahlardan arnm, greceli demokrasiyi iler klm, liberal piyasa ekonomisi ile dnyaya eklemlenmi ve blgesinde tehdit oluturmayan bir ran hedeflemektedir.17

ran slam Hedefleri

Cumhuriyetinin

Politik

ran slam Cumhuriyetinin politik hedefinin slami/ia rejimini ve toprak btnln koruyarak daha etkin bir blgesel g haline gelmek olduunu syleyebiliriz.18 olarak alglarken, ran Rejimin slami/ia karakterini ABD tehdit bunu dini referansl g kayna dini olarak iskeletini kurumlarn

grmektedir19. Nitekim rejimin siyasal

oluturmas, ran ynetimine bir yandan uhrevi bir nitelik kazandrrken, bir yandan da molla snfna kolektif bir sorumluluk ve dini meruiyet salamaktadr20. Rejimin dini zmreye dayal olmas ona tahminlerin tesinde diren salamaktadr. Bu durum ayn zamanda rann dini/siyasi nfuzunu lke snrlarnn tesine tama frsat da vermektedir.21 rnein; ia inanc Iraktan Lbnana kadar uzanan bir eksende ortak siyasi tutum gelitirilmesini salayabilmektedir. Sonu olarak ran ynetimi, ABDden kaynaklanan tehdidi caydrmak ve rejimi koruyarak blgesel

17

ran sorununun Amerikan i politikasnda alglannda byk farkllklar bulunmadna dair ipular iin Amerikan Kongre ve Senatosundaki nde gelen demokratlarn sylemleri iin baknz: New York Senatr Hillary Rodham Clintonn aklamalar iin http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/2006/01/19/AR2006011903220.html. Senato D likiler Komitesinin nde gelen demokratlarndan Joseph Bidenin aklamalar ise politik amatan ok yntem farkllnda younlamaktadr. Baknz: http://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2002/020322-biden.htm , http://www.iranfocus.com/modules/news/print.php?storyid=1365. 18 Detayl bir deerlendirme iin baknz: Iranian Nuclear Weapons? The Threat from Irans WMD and Missile Programs, s. 13-17, ubat 2006, http://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdf . 19 Dini otoritenin temelleri iin baknz. Uyar Mazlum, ii Ulemann Otoritesinin Temelleri, Kakts, stanbul, 2004. 20 Rejim ile mezhep arasndaki iliki iin baknz. Ayetullah el-Uzma Hseyn Ali El-Muntazeri, Velayet-i

25

Fakih,Endie yaynlar, Ankara, 1991. 21 ia mezhebinin Ortadoudaki dalm iin baknz. Fuller E. Graham, Rend Rahm Francke, The Arab Shis, the Forgotten Muslims, St. Martins Press, New York, 1999.

26

g olabilmek iin nkleer silahlara sahip olmay bek sorunu olarak grmektedir.22 rann blgesel g olarak kalma ve konumunu glendirme arzusunu destekleyen drt farkl zellikten sz edebiliriz. zenginliklerden beslenen kkl devlet Bunlar; lkenin jeopolitik Daha yakndan konumu, zengin doal kaynaklar, gen ve eitimli nfusu ile kltrel gelenei. bakldnda bu zelliklerin her biri rana byk avantajlar salamaktadr. Jeopolitik rana politikalarda avantajlar ran Hazar nfuz kuzey-gney Havzasna edebilir ve konum23, ve blgesel byk salar. hattnda kolaylkla ekonomik ran, Havzasnn dnya

kresel

petrol zengini Basra Krfezi ve

avantajlar rnein,

kullanabilir. Hazar

petrol kaynaklar ve ticari metalarnn pazarlarna gei yoludur ve benzer ilevi dou-bat hattnda da salayabilir. Bu nedenle Trkiye, Orta-Asya ve Avrupa ticareti iin nem tar. Douda ise Pakistan ve Afganistanla komudur. te yandan ran, Hrmz Boaz sayesinde Basra Krfezindeki zorlayabilmektedir. tm lkeleri Ayn snrlayabilmekte, dnya onlar ibirliine arzn da zamanda enerji tanmasnda

etkileyebilmektedir. Umman Krfezindeki kylar sayesinde dnyann her taraf ile dorudan iliki kurabilecek konumdadr. Byk yzlm rana askeri avantajlar salamakta, yabanc askeri glerin harektn zorlatrmaktadr. Sonu olarak ran, jeopolitii ve corafyas ile etkileyici ve nemli bir konuma sahiptir.
22

ran rejiminin Nkleer silahlara sahip olma istei iin baknz. Arif Keskin, ran ve Ahmedinecad

27

Radikalizmi ,Radikal, 3 Mays 2006. 23 ran jeopolitii hakknda detayl deerlendirmeler iin baknz. Anderson Ewan W., The Middle East Geography&Geopoltcs, Routledge, London, 2003,s216. zzetullah zzeti, ran ve blge jeopolitii, ev. Hakk Uygur, Kre Yaynlar, stanbul, 2005

28

ran gl yapan bir dier husus sahip olduu doal kaynaklardr. Gnmzn en nemli stratejik ham maddesi olan petrol ve gittike nemi artan doal gaz, ran ekonomisinin en nemli ihra maddeleridir. hracat gelirinin %80 ile 90n, kamu btesinin ise %40 ila % 50sini petrolden elde etmektedir.24 ran, dnya petrol rezervlerinin %11ne, doal gaz kaynaklarnn %15.3ne sahiptir.25 Bu deerler ile dnyada ikinci srada gelmektedir. retimi dnya retiminin %5.2si mertebesinde olmasna ramen, dnya enerji piyasasn etkileyebilecek gtedir. Ancak petrol endstrisindeki teknolojik alt yapsnn geri ve yetersiz olmas ciddi sorun tekil etmektedir. Sonu olarak ran, sahip olduu petrol ve doal gaz kaynaklar ile avantajl konumunu daha uzun sre kullanabilir.26 Blgesel g olma abasndaki rann nfusu bu noktada etkili faktrlerden birisidir. rann nfusu 72 milyona yakndr ve bu nfusun 2/3 30 yan altndadr. Gen nfus eitimli olmakla birlikte lkede isizlik ciddi boyuttadr. Nfusun lkeye dalm da orantszdr ve yerleim blgeleri daha ok kuzey batda rejim dier inan younlamtr.27 Nfusun %90 ii olup, ve mezheplerin haklarn kstlamtr. te yandan

siyasi liderlik, politik g ve dini meruiyetle desteklenmitir. Bu sayede ran, Afganistandan Pakistana, Krfez Blgesinden Iraka ve Lbnana kadar dini/politik nfuzunu kullanma imknna sahiptir. te yandan rann ok sayda etnik gruba blnm olmas onun en nemli zayfl olarak grlebilir28.

24 25

Detayl bilgi iin baknz: http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Background.html http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/NaturalGas.html 26 http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Oil.html 27 rana ilikin Dnya Bankasnn ekonomik ve sosyal verileri iin baknz: http://devdata.worldbank.org/external/CPProfile.asp?CCODE=IRN&PTYPE=CP 28 Keskin Arif, ran-ABD gerginlii erevesinde randa etnik milliyetilik, Stratejik Analiz, Say 72, Nisan

29

2006, s. 67-74

30

21

ran, kkl tarihsel gemie ve gl devlet haline faydac kendi alacak geleneine kolaylkla esnek sahiptir. siyasi Bu g Rejim dikkate niteliklerini ve

dntrebilmektedir. yapsal zayflklarn

davranabilmekte, politikalar

biimde

retebilmektedir. Ancak iann politik sorumluluk stlenmi olmas, siyasi baarszlklarn sorumluluunu stlenmesini de gerektirmektedir. Bu nedenle siyasi baarszlk toplumun ortak paydasn oluturan ve onu birbirine balayan ia inancnn amalgam olma zelliini zayflatmaktadr. Bu zayfln en nemli nedenlerinden birisinin rejimin ekonomik alandaki baarszldr29. Tm bu olumsuzluklara ramen randa devlet gelenei gl ve brokrasi etkindir. Sonu olarak ran, mevcut rejimini ve toprak btnln korumak, ayn zamanda blgesel g olmak iin baz avantajl zelliklere sahiptir. Ancak kendi etrafnda zellikle meydana gelen gelimelerden de tedirgindir. Basra Krfezinde Irakn igali ile bozulan dengeleri yeniden

kurma arayndaki ABDnin yaklamndan kuku duymaktadr. ran btn bu gelimeleri beka sorunu olarak alglamakta ve rejim deiiklii srasnn kendisine geldiini dnmektedir.

29

Devrimin heyecannn tkeniine dair baknz. Khosrokhavar Farhad Olver Roy, ran: Bir Devrimin Tkenii, ev. smail Yerguz, Metis Yaynlar, stanbul, 2000

22

ABD ile Hedeflerinin Uzlamazl

ran

slam

Cumhuriyetinin

Politik

ABD ynetimi, ran slam Cumhuriyetini blgesel karlar bakmndan en byk tehdit olarak grdn aka ilan etmitir30. ABDnin aklamalarna gre ran; terrizme destek vermekte, otoriter ynetimiyle halkna bask yapmakta, Kitle mha Silahlarna sahip olmaya almakta ve blgesel istikrar bozarak sraile tehdit oluturmaktadr.31 O halde rann tehdit olmaktan kartlmasnn yolu; otoriter rejiminin deitirilerek, dnya dzeni ile uyumlu, siyasi ve ekonomik bir yapya kavuturulmasndan gemektedir. ran, dini rejimden kurtarlmal, liberal greceli bir

ekonomik dzene geerek kresel ekonomi ile btnlemeli,

demokrasi kurulmal ve nkleer silah edinme abalarna son vermelidir. ran, uluslararas sistem iin tehdit olmaktan ancak bu ekilde kabilir. Dnlen ran modeli ancak iki stratejik aamadan sonra

gerekletirilebilir. Birinci aamay rann nkleer silahlara sahip olmasnn engellenmesi oluturmaktadr. kinci aamada nkleer silahtan arndrlm rejimin deitirilmesi gerekmektedir. Birinci aama gerekletirilmeden, dorudan ikinci aamaya gemenin maliyeti ok yksek olacaktr. nk ran nkleer silaha sahip olduunda bir yandan rejim pekiip, kalc hale gelirken askeri anlamda da cevap verme kapasitesi artacaktr. te yandan nkleer silaha sahip ran, blgesel dengeleri altst edebilecek bir yetenek kazanacaktr. ABDye gre rann, nce nkleer kapasiteye sahip olmas engellenmeli, ardndan da rejim deiiklii gerekletirilmelidir. Aksi takdirde nkleer silaha sahip ranla birlikte yaamann maliyetine katlanlacaktr.

30

The National Security Strategy of the United States of America, s. 3,9,12,20 , Mart 2006, http://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdf

23

31

Benzer aklamalar iin baknz: Quadrennial Defense Review Report, s. 21, 28, 32, ubat 2006, http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdf

24

ABDnin politik niyetlerini analiz eden ran, onun giriimlerini boa kartmak iin hzlanan bir tempoda nkleer silaha ve atma vastalarna sahip olmaya almaktadr. ran, nkleer silahlara sahip olduu takdirde ABDnin kendisini kolay hedef haline getiremeyeceini dnmektedir. Nitekim bu balamda rann nnde iki farkl rnek de bulunmaktadr. Nkleer silahlara sahip Kuzey Kore ile ABD arasndaki ilikiler reticidir. ran, nkleer silahlara sahip olmayan Irakta yaananlardan da ders alm grnmektedir. Eer ran, nkleer silahlara sahip olabilirse ABD karsnda eli glenecektir. Bu erevede ran, rejiminin geleceini bir anlamda nkleer silahlara sahip olmaya balam grnmektedir.

Grlecei zere sorunun en kritik noktasn rann nkleer silahlara sahip olma giriimleri oluturmaktadr. Her iki lkenin politik hedefini gerekletirme istei nkleer silah konusuna kilitlenmi durumdadr. ABD, rann bu abalarn engellemeye alrken, ran da bir an nce nkleer silaha sahip olmaya almaktadr. ABD bakmndan bu aamada randa rejim deitirmenin maliyetinin, nkleer gce sahip ranla birlikte yaamaktan veya nkleer gce 25

sahip randa rejim deitirmekten daha az olduu sylenebilir. Sonu olarak nkler silah sorunu, ABD bakmndan rana mdahale iin uygun bir gereke olutururken, ran asndan da rejimi ayakta tutmann en nemli arac konumundadr. Bu durumda, temel soruyu u ekilde sorabiliriz: ABD ve rann politik karlarn gerekletirmelerinin ilk stratejik aamasn oluturan nkleer silah sorunu nmzdeki dnemde nasl bir seyir izleyebilir?

26

ABD-RAN LKLERNN GELECENE YNELK SENARYOLAR

Yukarda sorulan soruya ok sayda senaryo erevesinde cevap verilebilir. Bu almada senaryolar, taraflarn politik hedeflerini gerekletirme abalar dikkate alnarak drt farkl ekilde tanmlanmtr: Rejim Garantisi Senaryosu, Nkleer Gce Sahip ran Senaryosu, Beklenmedik Rejim Deiiklii senaryolarn Senaryosu ve Askeri ayn Mdahale Senaryosu. ngrlen sreci balanglar olmakla birlikte, gelimeler

etkileyerek senaryolar deiime uratabilir ve farkl sonular dourabilir.

Senaryolarn Ynleri

Ortak

Gelecee ynelik tahmin ve gelimelere dikkat ekmek isteyen bu analizin iaret ettii senaryolarn kesinlik iermedii unutulmamaldr. nk tarafmzdan ngrlmeyen veya yeterince yapma nemsenmeyen ve dorudan girdiler, yeni bir senaryolarn beklenmedik ynde evirilmesine neden olabilir. Bu balamda taraflarn sreci hzlandrma, srpriz aamaya geme inisiyatifine sahip ihtimal dhilinde bulunmaktadr. Gelecee ynelik tm modellerin farkl aamalardan geerek sonulanmas kanlmazdr. Bununla birlikte ekici tm olan modellerin husus, ortak yanlar kritik da eii bulunmaktadr. En dikkat ilikilerin olduu, her aamada/senaryoda

olarak tanmladmz rann nkleer kapasiteye sahip olma andr. Sz edilen kritik eik ncesinde, ABDnin kullanabilecei aralarn younluu ve eitliliinin artmas muhtemeldir. Senaryolarn tamamnda ihtimal dhilinde grlen askeri mdahalenin zaman veya olup olmayaca da dier deikenler gibi nkleer eie baldr. Grlecei zere senaryolarn gereklemesinde kritik karar bu eikten nce verilmelidir. Taraflarn politik hedefleri ancak belirli bir sre sonunda 27

gerekleebileceinden zamanla farkl gelimeler yaanabilir. Sorunun

28

daha kolay anlalabilmesi iin grafiklerle gsterilen tm senaryolarda yatay izgi zaman, dikey izgi politik gerginlik dzeyini gstermektedir. Senaryolarn kullanlacak balangcnda, aralarn ABD, politik gerginlik belirleme eitli dzeyinin tekelinin aralar seviyesini ve

eitliliini rana

ABDde

olaca

dnlmektedir.

kar

kullanabilecektir.

Listedeki g unsurlar birbirleri ile uyumlu ve birbirini destekler mahiyette olacaktr. Buna karlk ran, her bir araca kendi yeteneklerine gre cevap verebilecek veya kendine uygulanan yaptrmlarn etkisini krmak iin nleyici giriimlerde bulunabilecektir. Tm senaryolarda zaman aralklar belirsizliini korumakta olup rann verebilecei muhtemel cevaplarn asimetrik karakterde olabilecei unutulmamaldr.

Taraflarn Aralar

Kullanabilecekleri

Senaryolarda

taraflarn

kullanabilecekleri

aralar

be

balk

altnda

toplamak mmkndr. Bunlar; Diplomatik, Hukuki, Ekonomik, Politikpsikolojik ve son aamada da Askeri aralar olarak snflandrlabilir. Aralarn karlkl bamll ve birbirini etkileme zellii dikkat ekicidir. Taraflarn kullanabilecei aralar ayn isimle snflandrlm olsa da, ierik ve etkilerinin birbirinden farkl olaca aktr. rnein, corafi olarak potansiyel atma alanndan uzak ve teknolojik stnle sahip ABDnin askeri g kullanmas halinde rann buna benzer ekilde askeri aralarla cevap vermesi beklenebilir. Ancak verilecek cevabn nitelii ve etkisi ABDninki ile ayn zellikte olmayacaktr. rann verecei cevabn asimetrik karakterde olaca ve daha ok ABDnin blgesel karlarn hedef alaca dnlebilir. Bu balamda ran ve ABD bakmndan kullanlacak aralarn detaylar nem kazanmaktadr.

29

Diplomatik Aralar

ABD, ran zerinde bask kurarak politik hedeflerini gerekletirmek veya e zamanl olarak eitli aralar kullanabilmek g ve yetenee sahiptir. Bu aralardan ilki diplomatik aralardr. ran uluslararas alanda yalnz brakmak, psikolojik bask altna almak, yldrmak ve dier bask aralarnn kullanmna zemin hazrlamak isteyen ABD, nmzdeki srete 30

eitli platformlarda

31

diplomatik abalarn younlatracaktr. abalar zellikle BM, NATO, UAEK ve AB gibi uluslararas kurulularn yan sra, in ve Rusya gibi lkeler nezdinde srecektir. Bu noktada, Irak tecrbelerini de dikkate alan ABDnin, uluslararas destee ve mutabakata daha fazla nem vermesi beklenmelidir. Diplomatik destein salanmas zaman alacandan ran krizinin uzun srmesi de kanlmazdr. ABDnin rana ynelik diplomatik basklar giriimlere arttrarak srdrmesi tm senaryolarda ve eitli aamalarda devam edecektir. Btn bu ramen diplomatik aralarla sonu alnmas mmkn ncelikli gndem maddesi olmaya grnmemektedir. Diplomatik aralarn kullanm hususunda rann, rann ABD temel karsnda sz etmek stratejisi, oluumunu engellemek, nkleer eer greceli bir zayflndan mutabakatn olduunca olmuyorsa mmkndr. uluslararas mmkn bu

silah elde edinceye

kadar ertelemektir. Bu noktada zerinde younlaaca lkelerin BM daimi yesi olan Rusya ve in olmas beklenebilir. Rusya, ran-ABD krizinin uzamasnda en fazla kar olan lkedir. Kriz uzadka bir yandan rana silah satarken, bir yandan da artan petrol fiyatlarndan byk gelirler elde edebilecektir. te yandan ran krizi Rusyaya ABD ile ilikilerinde yeni bir boyut da kazandrmaktadr. nmzdeki srete ABD, Rusyann Dou Avrupadaki baz politik hamlelerini grmemezlikten gelebileceinin sinyallerini vermektedir. in balangta tarafsz bir tutum taknsa da krizin ilerleyen aamalarnda ABDnin yannda yer alabilir. nk uzun vadede in, ekonomik olarak ABDye baml ve enerji gvenlii asndan ran sorununun bir an nce bitmesini ve petrol fiyatlarnn makul bir seviyede kalmasn isteyecektir. te yandan ran, ini ikna etmek iin ayrcalkl baz yatrmlar ile petrol ve doal gaz tedariki teklifinde de bulunabilir. Kriz boyunca ran, slam Dnyasnn sempatisini kazanmak iin sk sk Siyonizm dmanl kartn da kullanabilir. Sonu olarak ran, ksa ve orta vadede Rusya - in 32

kartlarn eitli

oynamay

baarsa

da,

srail

zerinden

slam

Dnyasna

33

mesajlar gnderse de, orta ve uzun vadede eer ABD kararl davranacak olursa kendisini diplomatik yalnzlk iinde bulabilir. Hukuki Aralar

Uluslararas Hukuk dzeni ve BMnin ilevleri 11 Eyll saldrlar ile balayan srete ABD tarafndan oka eletirildi ve ardndan gerekleen Irakn igalinde de tamamen gz ard edildi. Bu durum igalin meruiyetine glge drd gibi, ABD ynetiminin her platformda eletirilmesine de neden oldu. nmzdeki srete uluslararas hukuk, taraflarn ihtiya duyacaklar en nemli meruiyet arac olarak nemini korumaya devam edecektir. Gerek ABD, gerekse rann atacaklar her admn meruiyetini uluslararas hukukta aramalar muhtemeldir. ABD, nkleer silah edinme konusunda rann uluslararas szlemelere aykr davrand tezini ilerken, ran da kendi tezlerini uluslararas hukukla desteklemeye alacaktr. phesiz ki hukuk zemininde yaplan bu tartmalar, taraflarn yaklamna ve uluslararas destek bulmalarna da yardm edecektir. Bu nedenle her iki taraf da sorunun her aamasnda hukuksal aralar kullanmaya alacaktr. Ekonomik Aralar ve Finansal

ABD, tm senaryolarn hemen her aamasnda rana kar ekonomik ve finansal yaptrmlar uygulanmasn nemli bir ara olarak grecektir. ABDnin ekonomik ve finansal ambargodan amac sadece uluslararas alanda deil, ieride de rejimi bask altna almaktr. Nitekim rana uygulanacak uzun sreli ekonomik ve finansal ambargonun lkede ciddi sosyal patlamalar ve huzursuzluklara yol aaca tahmin edilmektedir. Sosyal patlamalarn, siyasal talepleri tetiklemesi, ardndan da kamuoyu nezdinde rejimin meruiyetinin tartmal hale gelmesi byk ihtimaldir. Yaptrmlarla birlikte toplumsal refahn azalmas, gndelik geim 34

kayglarnn

artmas

ve

bunun

toplumsal

tepkilere

yol

amas

35

kanlmazdr. te yandan siyasal kriz ve gvensizlik ortam randan byk lekte dviz kna da neden olabilecektir Bylesi bir ortamda gelien sosyal tepkilere rejimin sert karlk vermesinin i huzursuzluklar arttran bir sarmala yol amas beklenebilir. Baka bir ifade ile ekonomik ve finansal ambargo dier politik ve psikolojik aralarla desteklendiinde arzu edilen kargaa ortamnn olumas sadece zamana bal olacaktr. Nitekim ABD ynetimi, bir yandan da rtl ve ak operasyonlarla ekonomik ambargonun yol at krizleri derinletirerek rejimi zorlayacak bir sreci balatmak isteyebilecektir. Sonuta, ekonomik ve finansal ambargonun yaygn toplumsal kalkma ortamna yol aarak rejimi zorlamas ve meruiyetini sarsmas beklenmektedir. Bu durum rejim deiikliine giden yolda nemli mesafe alnmas anlamna da gelecektir. ABDnin ekonomik ambargo giriimine kar rann muhtemel cevaplar petrol ve finans piyasalarnda ekillenecektir. Bu erevede ran, dnya piyasalarna petrol ihra eden nemli bir oyuncu olma avantajndan faydalanmak isteyecektir. Nitekim bylesi bir giriimin petrol fiyatlarn yz dolara kadar karabilecei ve bunun bata ABD ekonomisi olmak zere kresel pazarlar olumsuz ynde etkileyecei ngrlmektedir. Yine ran, bir yandan ucuz petrol vaadi ile baz lkeleri ibirliine ikna etmenin yollarn ararken, bir yandan da petrol ve dier ticari mallarn kaakln zendirebilecektir. ran ile komular arasnda nemli bir karaborsa ve kaaklk a olumaya balayacaktr. Bu durum ABD ile rana devletlerarasnda gerginlik nedeni olabilecektir. komu Finans piyasalarnda

ise ran, elindeki Dolar rezervini Euroya evirerek mali alanda ABDye cevap vermeye alacaktr. Sonu olarak her iki taraf da ekonomi ve finans alanlarnda mmkn olduunca dierine zarar vermeye, olumsuz etkilemeye alacaktr.

36

32

Politik Aralar

ve

Psikolojik

Politik-psikolojik aralarn kullanlmasnn amac, hedef lkede minimum g kullanarak politik hedefleri gerekletirmeye imkn verecek i kamuoyunun hazrlanmasdr. ABD ynetimi randa rejim deiikliine uygun bir ortam hazrlamak amacyla politik-psikolojik aralar belirli bir plan dhilinde seferber edebilir. Bu plann iki ekilde hayata geirilebilir. ncelikle, sorguland ABD aktan aa ran rejiminin letiim meruiyetinin teknolojilerindeki

tartmal

ortamlar

yaratabilir.

gelimeler bu konuda ABDye uygun frsatlar sunmaktadr. rnein, muhalif TV, radyo yaynlar yaplabilir/yaplmakta32, internet zerinden rejim muhalifi grlerin yaylmas salanabilir, muhalif sivil toplum rgtleri desteklenebilir.33 kinci olarak, ABD dorudan olarak rana ynelik rtl ya da dolayl operasyonlar dzenleyebilir. 34 rnein,

etnik/ideolojik nitelikli muhalif silahl direni gruplar tekilatlandrlabilir, olanlar destekleyebilir/destekliyor. Sabotaj, saldr, suikast gibi ekonomik sosyal ve siyasal dzeni altst edecek eylemleri yapabilir/yaptrabilir. Benzer ekilde, ABD zel Kuvvetleri ve benzeri birimler aracl ile rann stratejik neme sahip ekonomik, askeri, siyasi alt yaplarna saldrlar dzenleyebilir. meruiyetini Grlecee sarsacak her zere trl ABD, eylem ran ve rejiminin giriimi inanrll ve destekleyebilir,

zendirebilir ve ynlendirebilir.

32

Amerikann destekledii muhalif radyo yaynlar iin baknz: Radio Farda, http://www.rferl.org/reports/iranreport/default.asp. 33 Amerikan Dileri Bakan Condoleezza Rice, 15 ubat 2006 tarihinde Amerikan Senatosu D likiler Komitesinin al konumasnda Amerikan Kongresine geen sene randa zgrlk ve insan haklarn desteklemek iin verdii 10 milyon dolar iin teekkrlerini bildirdi ve 2006 yl iin 75 milyon dolar ek kaynak istedi. Bu paray demokrasiyi desteklemek iin radyo yaynlarn ve uydudan televizyon yaynlarn gelitirmek, kamu diplomasisi iin ranl rencilere burs vermek amacyla kullanlacan ifade etti. Detayl bilgi iin baknz: http://www.state.gov/secretary/rm/2006/61262.htm Parann nasl kullanlacana dair detayl bilgi iin baknz: http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/61268.htm 34 zel kuvvetlerin yeteneklerinin arttrlmas ile ilgili baknz: Quadrennial Defense Review Report, s. 45, ubat 2006, http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdf .

33

Politik-psikolojik kullanlmas

aralarn

etkin

olarak

rann

potansiyel

zafiyetlerinin

doru ve etkin tanmlanmasna baldr. Bu alanlar, dini, etnik ve ekonomik-sosyal fay hatlarndan olumaktadr35. Sz konusu fay hatlarnn alndnda karmak dardan dardan kalacaktr. kendi vatandalarna kar gvensiz, baskc ve otoriter tutumlar taknabilir. Sonu olarak politik-psikolojik aralarn kullanmnda sklet merkezinin dini, etnik ve ekonomik-sosyal alanlara ina edileceini ifade edebiliriz. rana kar kullanlacak politik-psikolojik aralarn uygulama alanlarndan birincisini din/mezhep sorunlar oluturmaktadr. lk bakta din konusunda ran rejiminin herhangi bir sorununun olamayaca dnlse de, iann devrim sonras politik baarszlklar ve %10a varan Snni nfusun memnuniyetsizliklerinin rejimi endielendirdii de bir gerektir. Tarihsel olarak ran toplumunun en nemli birletirici unsuru ia inanc olmutur. ia ilk defa birbirini sorun, hale ok ok tetikleme ran gc rann dikkate daha da yapsal asndan

gelmektedir. ieriden

zayflklar, rejime ynelik tehdit ve tehlikelerin gelebileceini zorunda ran gstermektedir.36 Bylesi bir ortamda ran, ieriye eriye odaklanmak odaklanan

35

rann etnik yaps iin baknz. Blaga Rafael, ran Halklar El Kitab, Bask yeri yok, 1997. 7 Mart 2006 tarihinde Amerikan Bakan Yardmcs Dick Cheney, nl srail lobi kurulularndan olan American Israel Public Affairs Committeenin 2006 Konferansnda yapt konumada Amerikann demokratik emelleri olan ran halkn desteklediinin altn izdi. ran halknn bu fanatik rejim altnda nesillerdir sren bask ile karlatn belirtti ve bu rejimin terrn ba destekilerinden biri olduunu syledi. u andaki ran Cumhurbakannn sraili haritadan silmek konusundaki ve ayn zamanda Amerikan kart sylemlerini bir kere daha hatrlatt ve bu rejimin nkleer aktiviteleri ile de dnyaya meydan okuduunu syledi. Cheney, randaki rejimi uyard ve eer bu ekilde yollarna devam ederlerse, uluslararas toplumun anlaml yaptrmlar uygulayacan syledi. Amerikann rann bu sorumsuz tutumuna karlk vermek iin tm olaslklar dikkate almaya hazr olduunu vurgulad. ran halknn kendi lkelerinde bask ve zulmden uzak yaamay hakettiini
36

34

syleyen Cheney, biz de Amerikan halk olarak bamsz ve demokratik bir randa yaayan ran halk ile yakn arkada olacamz gn drt gzle bekliyoruz dedi. http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/2006/03/07/AR2006030700739.html.

35

dorudan politik sorumluluu 1979 ran slam Devrimi ile stlenmitir37. Ancak devrim sonras uygulad ekonomik ve sosyal politikalarda baarl olamam, kresel ve blgesel gelimeler karsnda toplumsal amalgam olma zelliini byk lde yitirmitir38. Dolaysyla ortaya kan siyasal tepkiler rejime ve bir anlamda rejimle aynlam olan ii din adamlarna ynelmitir. Bu gelimenin en nemli gstergesi seimlere gittike azalan katlm oranlardr. te yandan ran Anayasasnn aka devleti mezhepsel temele oturtmu olmas lke nfusunun %10unu oluturan Snni kesimin dlanmasna neden olmaktadr. Snnilerin ounun Trkmen ve Krt olmas konuya etnik bir boyut da kazandrmaktadr. Tm iktidarlar gibi ii din adamlarnn iktidar da zaman iinde erozyona uram, lkede memnuniyetsiz gruplarn domasna neden olmutur. ABD nmzdeki srete eitli bask aralarn devreye soktuka, rejime ve onun sahibi olan ii din adamlarna ynelik tepkilerde art grlmesi kanlmazdr. Politik-psikolojik aralar ilevsel klan bir dier alan da ekonomik ve sosyal fay hatlardr. nmzdeki dnemde ABD ile ran arasnda gerginliin artmas ve bask aralarnn youn olarak kullanlmas halinde lkede zaten var olan gelir dalmndaki uurumun daha da derinlemesi kanlmazdr39. Adaletsiz gelir dalmnn yan sra lkenin srekli politik gerilim altnda bulunmas, kronik isizlik ve genel geim artlarnn zorlamas rejime olan tepkileri arttracaktr. Bu srete ekonomik ve siyasi bakmdan rejimin en nemli mevkilerinde konumlanm btnlemi olan Molla snfna ynelik ve onunla tepkilerin ortaya kmas da

kanlmazdr. Dolaysyla randa i dinamiklerin harekete geirilmesinde ekonomik-sosyal fay hatlarn derinletirecek giriimler ABD tarafndan gzard edilmeyecektir.

37

Ahavi ahruh, randa din ve Siyaset, ev. Selahattin Ayaz, Yneli yaynlar, stanbul,1990. Gelvin L. James, The Modern Middle East, Oxford Pres, 2005, s 278-289. 38 Devrim dnemi etnik kimliklerle ilgili baknz. Menashri David,rans Revolutionary Politics, Nationlasm and slamic dentity, Leonard Binder, Ethnic Conflict and nternational Politics in the Middle East, University Press of Florida, 1999 s,131-149. 39 ran ekonomisinin sorunlar iin baknz. Henry M. Clement and Springborg Robert, Globalization and the Politics of Development in the Middle East, Cambridge, 2004, s. 212-217.

36

randa

dinamikleri

etkileyerek ciddi sorunlara yol aabilecek nc fay hattn etnik kimlikler oluturabilir. Nitekim rann ABD etnik ynetimi de sorunlarnn

nemli bir fay hatt olduunu gz ard etmemektedir. ran, ok etnik sayda bir etnik lkedir. grubun Ancak lke ve yaad

gruplarn dalm

corafyasndaki

genel nfusa oranlar farkllklar gstermektedir. Bu balamda randa iinde oluturan gerek nfuslarnn fazlal, gerekse politik merkez olan Tahranda yerleik olmalar nedeniyle siyasal sistemde etkin olabilecek gruplardr. Eer rejim zerinde etkili olabilecek projeler sz konusu ise bu ancak Azeri ve Farsiler aracl ile gerekletirilebilir. kinci grubu ise sayca daha az ve merkezden daha uzaklarda yaayan etnik gruplar oluturmaktadr. Bunlar, kuzey batda Krtler, gney batda Araplar, Kuzey douda Trkmenler ile douda Grld zere, ran etnik bakmndan olduka karmak Belucilerdir. etnik gruplar Birinci ve kendi grubu Azeriler, ikiye Fars ayrmak

mmkndr.

olup, gruplarn sistemle ilikileri ve etkinlikleri de farkllk arz etmektedir. Kimlikleri n plana karan ve etnik fay hatlarn ilevsel klan

gelimelerden de sz etmek gerekir. slam Devrimi sonras iann politik ve ekonomik baarszlklar yeni ideolojik araylarda etnik kimlikleri n plana kartmtr. te yandan btn dnyada olduu gibi randa da Souk Sava sonras dnemde etnik milliyetilik artmtr. Milliyetilik fikirlerini besleyen ve etkileyen iletiim teknolojisindeki gelimeler ran bakmndan 37

da

benzer

sonular

dourmutur. Son olarak kuzeyde Azerbaycan

Cumhuriyetinin bamszlk kazanm olmas da

38

ran

etkilemektedir.

Tm

bu

faktrler

rejimi

sarsabilecek

etnik

milliyetilikler zerinde arpan etkisi yaratmaktadr. Sonu olarak unu syleyebiliriz; ABD, rann politik merkezinde ciddi krizler yaratmak istiyorsa, Azeri milliyetilii faktrn gz ard etmemek zorundadr ve gelecekte zerinde en fazla younlaaca Azeri milliyetilii, sadece konu da bu olacaktr. rejim deiikliine deil, ayn zamanda ia

dnyasn blebilecek bir gce de sahiptir. Bu durumda ia, etnik kimliklerin glenmesiyle kendi iinde blnebilecektir. Azeri ve Fars nfustan daha az sayda olan ve merkezden uzak yerlerde yaayan etnik gruplarn rejim zerindeki etkileri ise snrldr. Bu gruplar, rejimi deitirme gcne sahip olmasalar da etnik taleplerle beslenen eylemleri aracl ile randa istikrarszlk yaratabilirler. rnein Krtler ayaklanabilir veya petrol blgelerinde yaayan Araplar kendi blgelerinde etkin huzursuzluk kayna oluturabilirler. Bu gruplar randa ekonomik yaam ve gvenlii etkileyebilirler. Tek bana nemli gibi grnmese de bu durum farkl aralarn kullanld ve gerginliin trmand bir ortamda dikkate alnmas gereken nemli bir faktrdr. phesiz ki ran kendi zayflklarnn farkndadr ve ABDnin niyetlerini okuyabilmektedir. Bu noktada zayflklarn giderebilmek ABDnin giriimlerini boa kartmak iin baz dzenlemeler yapabilir. ran, ABD ile krizi bahane ederek demokratik taleplerde bulunan i muhalefet zerinde denetim ve basklarn arttrabilir. Yine kriz, kaybolan slam devrimi heyecannn benzerini yaratabilir. te yandan ran, ABDnin blgedeki mttefiklerinin etnik ve mezhepsel blnmln derinletirecek zendirebilir. almlarda da bulunabilir. zellikle Basra Krfezindeki ABD mttefiki devletlerde karklk kartabilir ve terrist faaliyetleri rann iiler zerindeki etkisi Basra Krfezi ile de snrl kalmayabilir. Aralarnda Trkiyenin de bulunduu ok sayda lkenin i istikrarn etkileyebilir. zellikle Irak, rdn, Filistin, srail ve Lbnan, ran

39

iin potansiyel eylem alan olarak grlebilir.40 Bu lkelerde ABDnin karlarn hedef alan edebilir. Askeri kullanm eylemleri tevik

ve

Senaryolarn tamamnda askeri gcn kullanm nemli bir aamaya iaret etmektedir. ABD, dier aralar kullanmasna ramen sonu alamaz ise, askeri g kullanmn gndemine alabilir. Politik gerginliin tepe noktas olan bu aamaya gelindiinde, askeri gcn kullanm daha sonraki gelimeler zerinde de etkili olacaktr. Politik hedef, corafi koullar, her iki tarafn askeri ve teknolojik kapasitesi kullanlacak gcn niteliini belirleyecektir. Bu koullar hem ran, hem de ABD iin geerlidir. rnein ABD, askeri bakmdan youn teknoloji kullanrken, ran ynetimi buna asimetrik g kullanarak cevap verebilecektir. te yandan askeri gcn nereleri hedef alaca da nemli bir konudur. Askeri g sadece nkleer kapasiteye kar deil, politik amalarn gerekletirilmesine hizmet edecek stratejik neme sahip ekonomik alt yapy da hedef alacaktr. Son tahlilde askeri mdahale dorudan politik sonuca ulalmasn salayamasa da, dolayl etki yaparak sosyal ve siyasal huzursuzluklar tetikleyebilecektir. ABD ynetimi rana kar askeri g kullanmaya bunu, karar verecek Stratejik olursa, Hava stratejik zellikle

Kuvvetleri ve Uzun Menzilli Fzeler kullanarak youn bombardmanla snrl sayda

40

Amerikan Savunma Bakan Donald Rumsfeld yapt bir aklamada, ran devrimci glerinin Irak ilerine szdn belirtmitir. Rumsfeld, bu kiilerin Irakn geleceini tehlikeye atacak davranlarda bulunduu aklamasn yapmtr. Bu devrimci glerin merkezi ran ynetimi tarafndan desteklenip desteklenmedii sorusuna ise, Rumsfeld u ekilde cevap vermitir: ran Devrim Muhafzlarna bal Al-Qods askerlerinin bu

40

blgede spontane ya da geliigzel hareket ettiini dnmek pek de mmkn deildir. Bu gler geliigzel hareket edemezler. http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stm http://www.defenselink.mil/transcripts/2006/tr20060307-12619.html .

41

hedefi yok ederek yapacaktr.41 Bu ngrnn referanslar, ABDnin askeri yetenekleri, rann corafyas ile askeri kapasitesi ve ulalmak istenen politik hedeflerdir. Bu nedenle, igale dayal konvansiyonel bir sava ihtimal d grnmektedir. ABD, rana yaplacak konvansiyonel bir saldrda ihtiya duyaca ok sayda askerden yoksundur ve byle bir tercihte ciddi kayplar verme ihtimali yksektir. stelik Irak deneyimi onu byle bir karardan da uzak tutmaktadr. Askeri dorudan hedefleri askeri hedef g kullanmnn politik ABDnin farkl yneltecei Bu nkleer balamda alt gerekletirmesi

doruya

beklenmediinden, saldrlarn grubuna

dnlebilir. rann yaps

birinci stratejik hedef grubunu

oluturacaktr. nk bir askeri mdahaleye meruiyet salayacak temel gerekeyi hedefleri, nkleer stratejik kapasite neme oluturmaktadr. sahip ekonomik kinci tesisler grup ve alt askeri yap

oluturmaktadr. Bu tesislere saldrnn amac orta ve uzun vadede ran ekonomisini kertmektir. Bylece lkede politik, sosyal ve ekonomik kargaa ortam hazrlanabilecektir. Son grubu ise ran Silahl Kuvvetleri ve Devrim Muhafzlarnn oluturmas muhtemeldir. rann konvansiyonel askeri gleri, rejimin ve merkezi ynetimin ran halk zerindeki nemli ordusu, denetim slami aralardr. hkmetin Saldrlarda evre vurularak zerindeki denetim en zayflatlan ran yeteneklerini

kaybetmesine neden olacaktr. Bylesi bir ortamda doacak ekonomik, sosyal ve etnik kargaa rejimin sarslmasna ve meruiyetini yitirmesine neden olabilecektir. ABD asndan rana kar askeri g kullanm rejim deiiklii srecini ilerleten en nemli aama olarak grlebilir.
41

Stratejik hava kuvvetlerinin yetenekleri ile ilgili baknz: Quadrennial Defense Review Report, s. 45, ubat 2006, http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdf.

42

te yandan nkleer tesisler rann geni corafyasna serpitirilmi ve korunakl alanlara ina edilmitir. Tesislerin farkl blgelerde ve yeraltna ina edildii bilinmektedir. Ama nkleer tesislere pasif koruma salayarak, ABDnin olas saldrlarn boa kartmak, saldrlar en az hasarla atlatmaktr. Bu tedbirlere ramen ABDnin teknolojik kapasitesi, hava bombardman ve fze imha yetenekleri tesislere nemli hasarlar vererek projenin uzun sre ertelenmesini salayabilir kaldrabilir. hatta projeyi tmden ortadan

Askeri

kullanmna

karar

verilmesi

halinde

randa

hedef

olabilecek, stratejik neme sahip ok eitli ekonomik tesis bulunmaktadr. Bunlar ncelikle petrokimya tesisleri, enerji ve boru hatlar, iletiim alar ile ulam imknlar, liman ve havaalanlarndan olumaktadr. Saldrdan ama lkenin ekonomik alt yapsn kertmek ve halkn ynetime olan gvensizlii ile fke ve kzgnl derinletirmektir. Nitekim bu giriimin ezamanl olarak dier rtl harekt ve propaganda unsurlar ile 43

desteklendiinde uzun vadede ie yarayabilecei

44

dnlmektedir. Bu nedenle de ABD, zel Kuvvetlerini sayca ve yeteneke gelitirmeyi planlarna eklemi bulunmaktadr. ABD askeri g kulland takdirde, ran bu duruma askeri yetenekleri erevesinde cevap vermeye alacaktr. ki lke arasndaki teknolojik uurum ve askeri kapasite rann farkll ABDye dikkate asimetrik alndnda

nitelikte cevaplar verebilecei grlr. Gerek corafi uzaklk, gerekse teknolojik orantszlk g snrlamaktadr. rann kullanmn Ancak bu durum konvansiyonel g kullanmnn konvansiyonel

hi olmayaca anlamna gelmemektedir. zellikle Basra Krfezi ve Hrmz Boaz ABD bakmndan stratejik neme sahiptir ve ran bu blgelerde aktif olabilir. te yandan ok hassas olmasa da ran sahip olduu uzun menzilli fzelerle ABDnin denizde ve karada bulunan hedeflerini tehdit edebilir. En kayg verici gelime fze saldrlarnn sraile ynelmesi olacaktr. ran ve ABD arasndaki askeri gcn dengesizlii ran atmann doasn ve artlarn deitirmeye zorlayacaktr. phesiz bu durumda ilk akla gelen rann politik ve dini nfuz alannn genilii sayesinde asimetrik atmaya ynelmesi olabilecektir42. Nitekim rann terrizm ve rtl operasyon yetenekleri blgedeki ABD karlarna ve mttefiklerine hasar verebilecektir. zellikle Irak, Filistin, Basra Krfezi lkeleri ile Afganistan potansiyel eylem alanlar olabilecektir. ran bu durumda istikrarszlk ve atmalar tm blgeye yayabilecek imknlara sahiptir.

42

Asimetrik sava yntemleri ve etkileri iin baknz: Barnett W. Roger, Asymmetrcal Warfare, Brasseys Inc,

45

Washington, D.C. 2003.

46

SENARYOLAR

Sorun nmzdeki srete farkl ekillerde seyredebilir. Bu balamda ortak noktalar ekillerde aklanan ve politik Bir hedeflere tutamak ynelmi olmak senaryolar zere eitli snflandrlabilir. senaryolar

tarafmzdan drt farkl ekilde snflandrlmtr.

47

1.Rejim Senaryosu. 2.Nkleer Senaryosu.

Garantisi Silahlara Rejim le Sahip ran

3.Beklenmedik Senaryosu.

Deiiklii Rejim Deiiklii

4.Askeri Mdahale Senaryosu. Rejim Senaryosu

Garantisi

Rejim Garantisi senaryosu adndan da anlalaca zere iki tarafn kayglarn giderecek garantilerin verilmesi temeline dayanmaktadr. Bu modele gre ABDnin yan sra Rusya, in, AB ve BM rana ynelik dmanca giriimlere son verilecei, bir tehdit olarak grlmeyecei, muhalif gruplarn desteklenmeyecei vb. taahhtlerde bulunabilirler ve bunlar ilevsel bir mekanizmaya balayabilirler. Buna karlk ran da nkleer silah retme giriimlerinden vazgeer, sraili tehdit olarak grmediini ilan eder, terrizmle mcadelede ibirliine hazr olduunu ve Irakn iilerine karmayaca taahhdnde bulunur. Bu durumda kayglar giderecek ok tarafl mekanizmalar karlkl iletilir ve iki tarafl gerginlik azalr. te yandan Rejim Garantisi Modelinin ilerlii iki koula baldr. lk olarak modelin ilemesi iin siyasal ortamn hazrlanmas gerekmektedir. Bunun iin taraflarn ekonomik, diplomatik, hukuki ve politik/psikolojik aralar, gerginlii belirli bir dzeyde tutacak ya da hafifletecek dzeyde kullanmalar gerekir. kinci olarak grmelerin rann nkleer silaha sahip olma anndan nce sonulanmas gerekmektedir. Eer ran, nkleer silah retme projesini srdrecek olursa, ABD ynetimi son tahlilde bunu engellemenin rann nkleer tek yolunun sahip askeri mdahale nceki olduunu bir anda 48 deerlendirebilecektir. Bu nedenle eer askeri mdahale olacaksa bu kapasiteye olmasndan

gereklemelidir. Grlecei zere modelin ilemesi ortamn ksa srede hazrlanmas ve rann nkleer silaha sahip olmasndan nceki bir anda taraflarn ikna olmasna baldr.

49

44

Rejim Garantisi Modelinin bir dier zellii de dier modellere ani gei imkn salamasdr. dair Grmeler ve giriimler modelin ileyeceine umut vermesine ramen taraflar bunu farkl amalarla kullanabilir. grmelerde geen zaman

rnein ran, balangta bu modelin ileyeceine dair umut veren davranlarda bulunmasna ramen, nkleer silah retebilmek iin kullanlabilir. Benzer bir ekilde ABD de bu modeli dier modellere gei iin kullanlabilir. Rejim Garantisi Modeli ilk bakta sorunu zecekmi gibi grnse de, gerekte geici bir sre iin dondurmaktadr. Taraflarn politik hedeflerinin analizinde de ortaya koyduumuz zere bu model, ABDnin isteklerini tam olarak yerine getirmekten uzaktr. ABD iin ama son tahlilde randa rejim deiikliidir. Sonuta rann nkleer silah retiminden vazgemesi sorunun ve krizin bittii anlamna gelmeyecektir. Bu durumda kriz, yeni bir bahane ortaya kncaya kadar telenecektir. Son tahlilde bu senaryo sadece bir ara zm olabilir. Nkleer Senaryosu Silaha Sahip ran

ran Bat dnyasnn kendi arasnda anlaamamasndan faydalanarak zaman kazanp, istihbarat faaliyetlerini de boa kartarak beklenmedik bir anda baarl bir nkleer deneme gerekletirebilir. Baarl bir nkleer denemenin zamanlamas ok nemlidir. Denemeyi ABDnin askeri g kullanm niyetini fiiliyata geirmeden nceki bir aamada gerekletirmelidir. Aksi halde nkleer tesisleri imha olacandan bu senaryo ilemez. Baarl bir nkleer deneme blgesel hesaplar tmyle alt st edecektir. nk nkleer silahlara sahip bir ran tm i ve d politik aktrleri pozisyonlarn, kullanlabilecek d politika aralarn ve hedeflerini yeniden gzden geirmeye zorlayacaktr. ran nkleer silahlara sahip olduunu baarl bir deneme ile gstermek zorundadr. nkleer almalardaki ilerlemeler teknik istihbarat ile tespit edilebilmektedir. Zira bu yndeki aklamalar inandrc olmad gibi,

Zaman

45

46

iinde

taraflarn

ellerindeki Gven

btn

kartlar ve

oyuna inanrllk

sokacaklar salamak

dikkate alndnda gvenirlilik en nemli sorun olarak masada kalmaya devam edecektir. sorununu amak isteyen rann dnyaya ciddi bir kant sunmas gerekir. Eer ran bunu baaracak olursa bir sonraki aamada gerek ABD, gerekse blge lkeleri nkleer silahlara sahip ranla birlikte bar iinde yaamann yollarn arayacaklardr. te yandan bata srail, Suudi Arabistan ve Trkiye olmak zere blge lkelerinin tamam uzun sreli, gvensizlik temelinde ekillenmi ve gerilim dolu bir dneme gireceklerdir. Bylesi bir ortamn blgede nkleer silah edinme arzusunu tetiklemesi olaan bir gelime olarak grlebilir. Sonu olarak nkleer silahlara sahip ran senaryosu, enerji sorununda krlganlk, blgede nkleer yar ve gerilim dolu bir dnem anlamna gelecektir. Beklenmedik Senaryosu Rejim Deiiklii

Beklenmedik Rejim Deiiklii Senaryosu kendiliinden ve i dinamiklerle gelien rejim deiiklii sonras ran-ABD gerginliinin sona ermesini ifade etmektedir. Askeri darbe, devrim gibi yntemlerle iktidar ele geiren yeni siyasi elit, eski rejime son verdiini, nkleer silah edinme abalarndan vazgetiini, uluslararas toplumla iyi ilikiler iinde bulunacan ilan edebilir. Bu durumda siyasi gerginlik sona erer ve yeni bir aamaya gelinir. Senaryonun gereklemesinde olaylarn gerekleme an ve sras

nemlidir. Rejim deiiklii, askeri mdahale ve rann nkleer silahlara sahip olma aamasndan nce gereklemelidir. Bu durumda, ABD askeri mdahale fikrinden, dncesinden vazgeebilir. Sorun kendiliinden ve en az maliyetle zlebilir. ran ynetimi de nkleer silahlara sahip olma

47

48

Askeri Mdahale Senaryosu. ABD-ran Yoluyla ilikilerinin

Yoluyla

Rejim

Deiiklii

geleceine bir yer

dair

yaplan

tm

tartmalarda Mdahale

askeri mdahale

nemli

tutmaktadr.

Askeri

Rejim Deiiklii Senaryosunda ABD ynetimi politik sonulara

ulamak iin askeri mdahaleyi en nemli eik olarak grmektedir. Senaryoya gre, grmeler srncemede kaldka ve zaman ilerledike rann nkleer silaha sahip olma an daha da yaklamaktadr. Dier aralarla yrtlen giriimlerden mit kesilmekte, kriz trmanmaktadr. Bu ortamda ABD veya srail, kritik eie gelindiini dnecek olursa, askeri mdahale karar alabilir ve bunu uygulayabilir. Askeri mdahale, ran nkleer silah edinmeden nce ve ama iin yaplabilir. Birincisi rann nkleer alt yapsnn yok edilmesidir. Bylece ran tehdit olmaktan kacak ve pazarlk gc de kalmayacaktr. kinci neden; ekonomik alt yapy kerterek, i dinamiklerin harekete geirilmesi ve rejim deiikliine uygun politik/psikolojik ortamn salanmasdr. Son olarak ran konvansiyonel askeri gcn hasara uratarak, merkezi ynetimin denetim yeteneini snrlamaktr. Nitekim mdahale an, rann nkleer silaha sahip olma takviminde tahmin edilen gnden nce olaca gibi, askeri g kullanlarak rejim deiiklii senaryosu da tetiklenmi olacaktr. ngrlen askeri mdahalenin hemen ardndan ABDnin istedii

rejim deiiklii hedefinin gereklemesi zor grnmektedir. Zira ran fiilen igal edilmedike, rejim ngrlemeyecek bir sre daha iktidarda kalmaya devam edebilecektir. Bu nedenle askeri mdahale ncesi birinci aamay, mdahale saldrsna sonras Bu verecei balayacak dnemde olan ran yeni sre ABD ise ve ikinci dzeyini aamay srekli oluturacaktr. ynetimi, politik mttefiklerinin

karlklarla

gerginlik

arttrabilecektir. te yandan saldrlara ve uygulamalara ramen rejimin iktidarda kalma sresini onun halk zerindeki kontrol devam ettirme yetenei ve meruiyeti belirleyecektir. Grlecei zere igal iermeyen bir askeri mdahalenin ran sorununu bir rpda zme

49

2006
Politik I Psikolojik Diplomatik Hukuki

ASKERi MOOAHELE MOO ELi


GERGiNLiK OOZEyj
Politik I Psikolojik Diplomatik Hukuki Ekonomik

. ara stratejik hedef


(ABO)

2. ara stratejik
hedef
(ABO)

ASKERI HDF NOKLEERHDF EKONOMIK HDF

I ---. I I

Federal iran Oniter Iran

.---~~~A

Parealanm iran
Normalleme stireci 3. A$AMA 4. A$AMA

1. A$AMA

.----_

ZAMAN
Ekonomik. ..Ambargo Askeri... Hava Harekati PolitiklPsikoiojik ... Ortilifl Operasyon Dipiomatik ...Izalasyon Hukuki Araelar

GE<;i$ SORECi

Bat. ile entegrasyon donerni

-Sakil11

50

kavuturmas mmkn gzkmemektedir. Sreci sadece farkl ve yeni bir aamaya getirebilecektir. Dier yandan ngrlemeyen bir srede rejim yklacak olursa, bu durum yeni soru ve sorunlar beraberinde getirecektir. Rejimin yklmasnn ardndan yeni iktidarn nasl ekillenecei, lkenin siyasi yapsnn ne olaca, lkenin btnln koruyup koruyamayaca, gittike derinlemesi beklenen etnik ve mezhepsel farkllklarn gz ard edilip edilemeyecei bu zaman diliminde belli olacaktr. Btn bunlar, Irak benzeri etnik ve mezhepsel kaos ve atma olarak da okunabilir. Senaryoda belirsizliin en youn olduu aama bu aamadr. Rejimin ilk yklmasnn ardndan Iraka benzer biimde rann toprak

btnl ve siyasal sistemi tartlmaya balanacaktr. Bu durumda, ihtimal rann toprak ve siyasal btnln koruyarak liberal rann etnik gruplara gre demokrasinin grece ina edildii, nkleer silahtan arnm biimde yoluna devam etmesidir. Dier bir ihtimal paralanmasdr. Bu durumda karmza, Krt Devleti, Arap Devleti ve

Gney Azerbaycan gibi yeni devletikler kabilir. nc bir ihtimal olarak ran, federal bir nitelie dnebilir. Bu balamda, merkez zayflarken, egemenliin paylald federal blgeler ortaya kabilir. Bu iki ihtimalin bilekesi olarak bir dier ihtimal ise ran etnik bakmdan birka paraya blnrken, geri kalannda federal veya btnsel bir yap olumasdr. Tm bunlar Irakn igali ile balayan yeni srete Basra Krfezinde bozulan dengeleri yeniden fakat kk devletiklerle kurarken, bir yandan da ii dnyasn paralayabilir. Bu durumda ihtimallerin her biri blgesel dengelerin ve jeopolitik okumalarn gzden geirilmesini gerektirmektedir. Nkleer silahlardan arnm, liberal ekonomiye sahip, greceli olarak demokrasiyi benimsemi, federal veya paralanm bir ran dncesi kulaa ve zihinlere ho gelebilir. Ancak bu sonularn ortaya k maliyetini kimin ve kimlerin nasl deyecei ciddi bir sorun olarak dnlmelidir.

51

RAN SORUNUN TRKYEYE OLASI ETKLER

Senaryolarda da ngrdmz zere nmzdeki srete ABD ile ran arasnda ki siyasal gerilimin gittike artacana dair ok sayda kant bulunmaktadr. Gerilimin trmanmas ve eitli alanlardaki olumsuz gelimeler doal olarak blge lkesi olan ve gerilimin her iki aktr ile zel ilikileri bulunan Trkiyeyi de etkileyecektir. Sorun, ngrlen senaryolardan hangisi erevesinde geliirse gelisin, hangi aralar youn olarak kullanlrsa kullanlsn, Trkiye gelimelerin her aamasnda hesaba dhil edilecektir. Bu durum tarihsel, jeopolitik ve siyasi bir zorunluluk olarak grlebilir. Zaman ilerledike ve gerginlik dzeyi arttka bir yandan ABD, bir yandan da ran, konumunu belirlemesi iin Trkiyeye daha fazla bask yapacaktr. Basknn nedeni Trkiyenin taraflarn kullanaca aralar zerindeki etkisidir. Bu balamda Trkiye aralar etkin klma veya etkilerini azaltma noktasnda nemli bir konuma sahiptir. Diplomasiden ekonomik ve mali aralarn kullanmna, politik-psikolojik aralardan, askeri g kullanmna kadar tm alanlarda verecei/veremeyecei destein eidi ve dzeyi ile Trkiye, hesaba katlmas gereken nemli bir aktrdr. Sorunun Trkiye asndan dikkat eken bir dier boyutu da kolay bir zmn olmamas ve doas gerei uzun yllar srecek olmasdr. Srecin uzun olmas, ngrlemeyen gelimeler ve belirsizliklerin okluuna iarettir. Bu durum, blgede srekli kriz halinin yaanaca anlamna gelmektedir. Sorunun srekli kriz haline dnmesi Trkiyeyi iki ynl etkisi altna alacaktr. bir rnein; Trkiye da rann bir ya yandan da gelimelerden dorudan cevap etkilenirken, etkilenecektir. yandan nc lkelerdeki gelimelerden

ABDnin

beklentilerine

vermeyen/veremeyen Trkiye iin bu durum nemli riskler doururken, ayn olayda farkl davranan Irakn tutumu da Trkiyeyi etkileyebilecektir. Grlecei zere Trkiye kendisinden kaynaklanmayan nedenlerle srekli kriz hali ile yaamak zorunda kalacaktr. 52

Taraflarn politik hedefleri perspektifinden baktmzda Trkiye asndan frsatlar ve risklerle dolu yeni bir corafyann olutuunu grmekteyiz. Eer ran, hedefledii gibi nkleer silahlara sahip olursa bu Trkiye iin blgesel dengelerin yeniden oluaca ve ran jeopolitiinin yeniden okunaca anlamna gelmektedir. Sonuta, ABD politik hedefini gerekletirebilirse bu durum Trkiye iin yeni srprizlere gebe olacaktr. nk nasl bir rann doacan imdiden kestirmek bir hayli zordur. ran da sonuta tpk Irak gibi, rejim deiiklii ile balayan yolculuunu toprak btnl tartmalar arasnda bitirebilir. Beklenmedik bir biimde randan kopan yeni devlet/devletlerle yz yze gelebiliriz. te yandan ran uluslararas dzenle kolayca btnleirse bu durumda da Trkiyenin ran jeopolitiini yeniden okumas gerekecektir. Senaryolarn seiminde hibir etkinlii olmayan Trkiye, srekli kriz hali olarak tanmladmz sreten eitli ekillerde etkilenecektir. Etkilenmenin nitelii ve boyutu, farkl senaryolar ile kullanlan aralarn eitliliine gre deiecektir. Bu balamda, srekli kriz haline ilikin gelimelerin etkilerini drt balk altnda toplayabiliriz. Bunlar ekonomik, politik, gvenlik ve askeri etkiler olarak durumlarla kar karya kalacaktr. snflandrlabilir. Sorun, ABD veya rann istedii ekilde sonulandnda ise Trkiye bu defa da yeni

53

54

Ekonomik etkiler

alandaki

ABD-ran ilikilerinde gerginlik dzeyi arttka bu durum tm blgenin yan sra Trkiyeyi de etkisi altna alacaktr. Ekonomi, etkilerin en youn grlecei alanlardan birisidir. Bilindii zere Trkiyenin ran ile eitli alanlarda ekonomik ilikileri bulunmaktadr. Gerginlik dzeyi arttka ABD, ran nkleer silah sahibi olmaktan vazgeirmek ve/veya olas bir askeri mdahale iin halkn rejime desteini azaltmak amacyla ekonomik bask altna almak isteyecektir. Bu amala yaptrmlarn uygulanmas da rana eitli ekonomik gndeme gelecektir. Nitekim bu durum, tm

senaryolarda da ngrlmtr. D Ticaret Mstearl 2005 verilerine gre, rana ihracat 1 milyar dolar, ithalat ise 3.5 milyar dolar civarndadr ve Trkiyenin sz konusu gelimelerden etkilenmemesi dnlemez.43 rana ekonomik ambargo uygulanmas halinde Trkiye bundan drt ana alanda etkilenecektir. Ulatrma, turizm, d ticaret ve enerji. Ulatrma Etkileri Sektrne Olas

BMden rana ekonomik ambargo uygulanmas ynnde bir karar kmas halinde, Trk tamaclk sektr bundan ciddi ekilde etkilenecektir. Her yl yaklak mal Trk olarak 15 bin civarnda Trk Tr kamyonu ran karayollarn kullanarak bu lkeye veya Orta Asya Cumhuriyetlerine tamaktadr44. Eer, BMden ekonomik ambargo ynnde bir karar tamaclk sektr nemli bir pazar ve gzergh kaybetmi kacak olursa Trkiye bu kararlara uymak zorunda kalacaktr. Sonuta demektir. Bu durumda Trkiyenin alternatif gzergahlar oluturmas gerekebilir.

43

Ticaret

Mstearl

Trkiye-ran

ithalat

ve

ihracat

verileri

iin

baknz:

55

http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko09.xls , http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko08.xls. 44 TOBB, Tr Dairesi ile yaplan grmelerden alnmtr.

56

Turizm Etkiler

Sektrne

Her yl yaklak olarak bir milyon ran vatanda Trkiyeye turist olarak gelmektedir.45 ran ziyareti says ile bu sektrde nemli bir yere sahiptir. nmzdeki dnemde siyasi gerginliin artmas, randa doacak ekonomik skntlar ve diplomatik alanda alnacak seyahat kstlamalar karar turistlerin hareketlerini snrlayabilir. Bu durum turizm sektrne de yansyacak ve Trkiye bundan olumsuz etkilenecektir. D Ticaret Etkileri zerine

D ticaret verilerine gre Trkiye rana geni bir rn yelpazesinde toplam 4.5 milyar dolarlk mal ihra etmektedir ve ticaret hacmi her geen yl artmaktadr. BMden rana ticari ambargo uygulanmas ynnde bir karar kmas durumunda, Trkiye de bu karara uymak zorunda kalacaktr. Byle bir kararn uygulanma sresinin belirsizlii de dikkate alndnda ranla ticaret durma noktasna gelecek, zamanla ciddi mali kayplar oluacak ve yasad ticaret hz kazanacaktr. Enerji Etkileri Sektr zerine

Tm senaryolarda ngrld zere ABD- ran ilikilerinin gerginlemesi ncelikli olarak enerji sektrn etkileyecektir. Siyasi gelimeler erevesinde sektr farkl alanda etkilenebilir. lk olarak eer rana ekonomik ambargo uygulanacak olursa bu petrol ve doal gaz ihracatn durma noktasna getireceinden dnya enerji piyasasn da nemli daralmalara neden olabilir. te yandan, politik gerginlik dzeyi artar ve ran kendisine uygulanan yaptrmlara

57

45

Ziyareti istatistikleri iin baknz: http://www.turizm.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF657B96472CD892033A50266D21D42FF6

58

sert cevap vermek isterse, kendisi petrol ve doal gaz ihracatn ksarak bunu politik bir silah olarak kullanabilir. Son olarak, ran sadece kendisinin deil, blgedeki nemli ihracat lkelerin petrol ve doal gaz retim ve ihracatn da etkileyebilir. zellikle Irak, Suudi Arabistan ve bir ksm krfez lkelerindeki petrol boru hatlar ve retim tesislerine ynelik terrist saldrlar, sabotajlar destekleyebilir. Bu balamda gerginlik askeri saldr boyutuna ykselecek olursa ran, Hrmz Boazn geici de olsa tanker trafiine kapatarak dnya piyasalarnda ciddi daralmalara neden olabilir. Grlecei zere, ran-ABD ilikilerinin en karmak ve maliyetli konusunu enerji sektr oluturmaktadr. Kresel enerji sektrnde ortaya kacak olumsuz gelimelerin Trkiyeye yansmas ise ekilde olacaktr. Birincisi, kresel petrol fiyatlarnda grlecek artn Trk ekonomisine olumsuz etkileridir. kincisi ran doal gaznn kesilmesi ile ortaya kacak tedarik sorunudur ve son olarak ekonomik ambargonun ardndan artma eilimi gsterecek olan petrol kaakldr.

Kresel Deiim

Petrol

Fiyatlarnda

Petrol ve doal gaz kaynaklarnn yok mertebesinde olduu Trkiye, da bamll nedeniyle kresel petrol fiyat artndan en fazla etkilenecek lkelerden birisidir. Konunun uzmanlarna gre, gelecek yllarda da Trkiyenin petrol ve doal gaz tketiminde da bamll artarak srecektir.Verilere gre, dnya fiyatlarnda grlecek bir piyasalarnda petrol ve doal gaz dolarlk artn Trkiyeye yllk maliyeti 160

milyon dolardr. te yandan zm uzun yllar gerektiren ABD-ran sorununda ngrlemeyen krizlerin yaanmas petrol ve doal gaz piyasalarna fiyat art olarak yansyacak ve Trkiye ciddi sorunlarla kar karya kalacaktr.

59

Boru Hatt Sorunlar

ve

Tedarik

ABD-ran sorunun belirli bir aamasnda BM ekonomik ambargo karar ald takdirde Trkiye de bu karara uyarak randan yapt doal gaz almn durdurmak zorunda kalabilir. Nitekim 2005 yl istatistiklerine gre Trkiye, randan yllk 4.322 milyon cm3 doal gaz ithal ederek tketiminin %15lik ksmn randan karlamaktadr.46 Bu ynde alnacak bir karar ardndan Trkiye doal gaz temininde ciddi sktlar yaayabilir. te yandan ran uygulanan politikalardan duyduu memnuniyetsizlik sonucu, tek tarafl karar alarak Trkiyeye yapt doalgaz sevkyatn durdurabilir. Tm bunlardan da anlalaca zere ran sorunu Trkiyede ciddi enerji darboaz oluturacak potansiyele sahiptir.

Petrol Kaakl

BMnin, ABDnin giriimleri sonucu ekonomik ambargo karar almas halinde bunun etkilerini krmak isteyen rann snrda olduu lkelerle bata akaryakt olmak zere tm mallarda kaakl zendirmesi muhtemeldir. Bu balamda ran Trkiye snrnda devam eden akaryakt kaakl temposunu arttrarak srdrecektir. Akaryakt kaakl bata vergi kayb olmak zere, ekonomik kayplara, teknik kalitesizlie, yerel siyasal tartmalara ve kutuplamalara, ahlaki yozlamaya ve gvenlik sorunlarna neden olabilecektir.

Politik Etkileri

ABD-ran

arasndaki gelimelerin

Trkiyenin

ve

politikalarn

etkilemesi kanlmazdr. likilerin ne ynde geliecei ve kullanlacak yntemlerin belirsizlii sorunun ynetimini daha da zorlatrmaktadr. te 60

yandan i ve d
46

statistik detaylar iin baknz: http://www.botas.gov.tr/faliyetler/dg_ttt.asp.

61

politikann karlkl bamll da sorunu karmak hale getirebilecektir. ran sorunu konulardan gelecekte Trk kamuoyunda tartlacak en nemli biri haline gelecektir. Tartmalarn Trk kamuoyunu ve

politika yapclarn eitli ekillerde ayrtrmas ve zihinlerde karmaaya neden olmas kanlmaz grnmektedir. Sonuta, i ve d politikada nemli krlmalar yaanabilir. nk sorun derinletike, Trkiye d politikada yol ayrmna gelecek ve nemli kararlar almak zorunda kalacaktr. Trkiyenin kararlarn etkileyecek gelimeleri iki balk altnda ele

almay uygun grdk. lk olarak ran sorununun Trk i politikas zerine etkilerini, ardndan da Trk d politikasna etkilerini ortaya koyacaz. ran Sorunun Etkileri Trk Politikasna

ABD-ran ilikilerindeki gerginlikler ve gelimelerin Trk i politikasna eitli etkileri olacaktr. Tartmalarn ilki etnik milliyetilik hareketlerinde grlecektir. randa ortaya kacak etnik milliyetilik hareketleri, Trkiyenin yapsal fay hatlarna yeni boyut ve ivme kazandracaktr. Nitekim bu durum iki koldan Trk kamuoyunu etkileyebilecektir. Bunlardan birisi Trk(Azeri) milliyetilii, dieri Krt milliyetilii olacaktr. Grlecei zere randaki olas bir ayrma, Trkiyede de benzer gelimelere yol aabilecektir. Bu durum Trk i politikasnda ciddi tartmalara neden olabilir. Trkiye, ran sorununda kriz derinletike, aklamakta zorlanaca bir tercih problemi ile kar karya kalacaktr. Sz konusu tercih, farkl ekilde gerekleebilir. Birincisi Trkiye aka olmasa da ran yanls politik tutum izleyebilir. ok Bu kararn ideolojik, siyasal ve tarihsel temelleri zayf grnmekte ve aka ortaya konulduunda da ciddi riskler

iermektedir. kincisi Trkiye, aka ABD yanls politikalar izleyebilir. Bu tercih, siyasal karar alclar iin ciddi ikilemler iermektedir. Bir yanda 62

Trk- Amerikan ilikilerinin Irak Sava ve sonras geirdii sarsnt ve gven bunalm, bir yanda da uzun

63

vadede blgede meydana gelecek gelimelerin Trkiyeye olas etkileri ciddi kayglar yaratmaktadr. Son olarak, Trkiye, sorun karsnda ara yerde ve kararsz kalabilir. Byle bir tutum Trkiyenin balangta iki devletten de doan riskleri gslemesini, uzun vadede ise ortaya kacak yeni jeopolitik ortamdan zarar grmesine neden olacaktr. Siyasi karar alclar iin olduka karmak grnen bu durumun kamuoyu bakmndan da eitli tartmalar balatabileceini syleyebiliriz. lk olarak tartmalar Krt sorunu zerine olacaktr. Dier tartma konusunu kamuoyundaki ideolojik blnmelerin oluturmas kanlmazdr. Son olarak tartmalar, siyasi karar alma srecinde yer alan aktrlerin rollerine ilikin olacaktr.

Krt Sorunu Etkileri

zerine

randa yaklak olarak drt milyon Krt yaamaktadr. ounluu Snni olan ve ynetimle srekli atma halinde olan Krt siyasal hareketinin temel zellii bulunmaktadr. Birincisi ran Krt hareketi slam devrimi sonras liderlerini ve btnln yitirmitir. kincisi ran Krtlerinin Barzani ve Talabani ile olan balar zayf ve gvensizlik zerine kuruludur. nk her iki lider de, ran rejimi ile ibirlii yaparak ran Krtlerine kar iddet kullanmlardr. Son olarak ran Krtleri arasnda kabul gren ve etkin olan rgt PKKdr. PKK bu etkinlii balangta rann verdii destee borludur. ran PKKya destek verirken iki ama gzetmiti: Mevcut potansiyelin Trkiye ye kar kullanlmas ve ran Krtleri arasnda politik ayrmann derinletirilmesi. Yukarda da iaret ettiimiz zere, senaryolarn ounda etnik sorunlar rejimin zorlaycs olarak n plana karlacaktr. Bu balamda Krtler, bamszlk elde etmek iin bir yandan ran devletine kar, bir yandan da Trklerle(Azerilere) atmay aamalarda, ran merkezi 64 gze almalar gerekmektedir. leriki

hkmeti gcn yitirecek olursa Krtler, Irak Krtlerinden de destek alarak blgede ciddi istikrarszlk yaratabilir. Bu durum uzun vadede Trkiye iinde de benzer sorunlar ortaya karacaktr. ranl Krtler ayn zamanda i ie yaadklar Azeri nfus ile de atabilirler veya her iki grup ran hkmetine kar birlikte hareket edebilirler. Bu durum biraz da Trkiyenin Azeri ve Krtler arasndaki ilikilerde nasl bir politika izleyeceine baldr. Trkiye randa rejimin zayflamas durumunda nasl bir tutum taknacana imdiden karar vermek zorundadr. Aksi takdirde bir ikilemle kar karya kalabilir.

Kamuoyunda Blnmeler

deolojik

Sorunun i politikadaki bir dier yansmas da kamuoyunun ideolojik bakmdan blnmesi olabilir. ABD-ran sorununda Trkiyenin nerede yer almas gerektii konusu tartlmaya balandnda, iki devletin kamuoyunca alglamas tercihlerde belirleyici olacaktr. ran ii dnyasnn, Osmanl mparatorluu Snni dnyasnn liderliini yapm, tarih boyunca iki lke rekabeti bir iliki gelitirmilerdir. kuruluundan sonrada Benzer iliki Cumhuriyetin devam etmi, son dnemde ise ran Trkiyeye

kar PKKy desteklemi, ok sayda siyasi cinayet ve istikrarszlk hareketlerine de aktif destek vermitir. Bu durumda kamuoyu bir ikilemle kar karya kalabilecektir. Bir yandan ii ran ile Snni Trkiye arasnda sregelen geleneksel ve gizli rekabet etkili olurken, te yandan ABDnin Trkiyedeki olumsuz imaj etkili olabilecektir. stelik ran ABD karsnda Mslman kimlii ve propaganda yetenekleri sayesinde halk yanna ekebilecek mazlum sylemine vurgu yapabilir. te yandan ABDnin Irak mdahalesi ile balayan srete Trkiyeye kar taknd politik tutum, devam eden PKK sorunu, Trkiyenin kendisine verebilecei destein zihinsel meruiyet ve psikolojik zeminini yok etmi bulunmaktadr. Bu durum siyasi karar alclarn tercihlerini aka ortaya koymalarn engelleyebilecektir. Grnen odur ki Trk kamuoyu ran sorununda ciddi bir ikilemle kar karya kalacaktr. 65

Siyasi Karar Alma Srecinde Yer Alan Aktrler ve Olas Tartmalar

Senaryolarda da ngrld zere hangi biimde olursa olsun ran sorunun zm ve blgenin istikrara kavumas uzun bir sre gerektirecektir. Srecin, Trkiye Cumhuriyeti hkmetlerinin mrnden uzun olabilecei yanl bir yarg deildir. Bu bakmdan siyasi karar alclar ve dier aktrler, politik hedefleri, stratejik aamalar ve taktik hamleleri zenle birbirinden ayrabilmelidir. Aksi takdirde birbiri ile elien, uyumlu olmayan hamleler olaca gibi, stratejik bir ahenkten de yoksun olabilir. Bu anlamda siyasi otorite, askeri brokrasi ve Dileri Bakanl ile sivil toplum rgtleri uyumlu almak zorundadr. Ksa dnemde, hkmetin Snni ideolojik karakteri, TSKnn laik ideolojik duruu, sylem farkll olsa da, politik hedefte fazlaca bir ayrmann olmayacan gstermektedir. Gerekeler farkl olsa da, Trkiyenin rana ynelik politikalarnda aktrler ortak bir paydada buluabilir. Ancak ran sorunu, gvenlik merkezli alglanacandan sonuta askerleri n plana kartabilir. ran Sorunun Etkileri D Politika zerine

ran-ABD sorununun nmzdeki srete Trk d politikasnn en nemli problem sahalarndan birisi haline gelmesi mmkndr. Gelimeler bir yandan Trk-ABD ilikilerini etkilerken, bir yandan da ran merkezli Ortadou ve Kafkaslar ekillendirecektir. dikkate alndnda, blgesinde Trk d AB politikasn ile yeniden de Ayn srete Trkiyenin ilikileri

sorunun ngrlenden daha karmak ve ok ynl

olaca gzden kamamaktadr. Bir tutamak olmak zere sorunun Trk d politikasna yansmalar eitli ekillerde snflandrlabilir.

66

TrkiyeABD Sorunu

likileri

ve

ran

ABDnin ran sorunundaki politik hedefleri, gerekletirme sreci ve aralar, Trkiyeyi eitli bakmlardan etkileyecektir. ABD ynetimi, politik hedefin maliyetini azaltmak, gelecek yllarda ortaya kacak yeni ve farkl politik ortam yeni bir zemine oturtmak iin balangtan itibaren Trkiyeyi yannda grmek isteyecektir. Ancak Trkiye, tpk Irakta olduu gibi yeni dzen ve bu dzene giden maliyetler sreteki gelimelerin kendisine de ciddi getireceini dnebilir. Trkiye ayn zamanda, nkleer

kapasiteye sahip ve gl bir ranla birlikte yaamak istemeyecektir. Bylesine karmak bir ikilemle kar karya kalan Trkiye son tahlilde ABD ile eitli alanlarda ibirlii yapmak zorunda kalabilecektir. Bu ibirliinin ilk dnemlerde st kapal ve dolayl olmas olasdr. Trkiyenin bu aamada BM, NATO, AB gibi meruiyet salayc uluslararas kurulularla birlikte hareket etmesi kanlmazdr. Senaryolarda da akland zere sre ilerledike Trkiyenin arln artan bir ekilde ve aka ABD den yana koymas beklenebilir. ran sorununda, ABD-Trkiye ilikilerinin kolayca dengeye ulamas

beklenmemelidir. Srete, taraflarn tutumunu belirleyecek olan Irakta yaanan tecrbeler olacaktr. Soruna yaklamda gerek ABDnin, gerekse Trkiyenin eskisinden daha ihtiyatl davranmalar da doaldr. ABDnin talepleri ihtiyatl olurken, zenle seilmi taleplere cevap verecek olan siyasi ve brokratik Tm aktrler birbirleri ile daha kolay uzlaabileceklerdir. olumsuzluklara ramen hkmet/hkmetler,

askerler ve sivil toplum rgtlerinin ABD ile ibirliine daha fazla ak olmalar mmkndr. Ancak her eye ramen bu sre uzun ve sancl olabilecektir. ABD, rana kar kullanaca aralarn etkinliini arttrmak iin Trkiyenin ibirliine ihtiya duyacaktr. hukuki Diplomatik aralarn yalnzlatrmadan devreye baarl ekonomik ambargoya, sokulmasndan, 67

politik-psikolojik aralarn etkin kullanmna ve askeri g kullanmna kadar tm alanlarda buna

68

ihtiya vardr. zellikle ekonomik ambargonun ilevsel olmas, duyulacaktr.

toplumsal

fay hatlarnn tetiklenmesi ve rtl operasyonlar iin Trkiyeye ihtiya

Trkiye-srail Sorunu

likileri

ve

ran

ran, ideolojik tutumu ve gvenlik alglamalar balamnda sraili dorudan doruya hedef olarak grdn aklamaktadr. Buna karlk srailde ran kendi gvenlii bakmndan tehdit olarak alglamaktadr. Her iki taraf da gerginliin trmanmas ve askeri g kullanma aamasna gelinmesi durumunda birbirlerini potansiyel hedef olarak greceklerdir. rann fze teknolojilerini ve KSleri gelitiriyor olmas sraili ciddi ekilde kayglandrmaktadr. nk srail, KS ve fze saldrlarn etkisiz klabilmek iin ihtiya duyduu stratejik derinlikten yoksundur. Bu balamda srail, fze saldrlarn etkisiz klmak, erken ikaz ve ihbar sistemi kurabilmek iin rana komu Trkiyeye ihtiya duymaktadr. ran-Trkiye snr blgesine gereken teknik alt yapnn kurulmas ve Trkiye-srail askeri ibirliinin artmas, ran tarafndan tehdit olarak alglanabilecektir. Byle bir giriim Trkiye iin yeni ve ciddi riskler dourabilecektir. etkinliini azaltacak bylesi bir dmanca tutum olarak alglayabilecektir. Trkiyenin srailin taleplerine olumsuz cevap vermesi halinde, bunun etkilerini sadece srail-Trkiye ilikilerinde deil Trkiye-ABD ilikilerinde de grebilecektir. rann olas fze saldrlarna kar Trkiye eitli savunma sistemleri ina edebilir. Bunu NATO fze savunma sisteminin bir paras olarak da yapabilir. Bylece bir yandan kendi savunma sistemini glendirmi olurken, bir yandan da sraile savunma konusunda destek vermi olabilir. ran, askeri ibirliini, kendisine ynelmi

69

Trkiye-Azerbaycan ve Ermenistan likileri ve ran Sorunu.

ran sorununda kriz ilerledike blgede nemli rol stlenecek lkelerden birisi de Azerbaycandr. Azerbaycan, jeopolitik konumu, gney Azerbaycanda yaayan yirmi be milyon Azeri nfusun politik etkinlii ve bu nfusun rejim deiikliinde olas rol nedeniyle ran sorununda dikkate alnmas gereken nemli bir aktrdr. Azerbaycann ran sorununda ABDye destek sunmas Ermenistan ile olan sorunlarnn giderilmesi ve Rusyann etkinliinin snrlandrlmas ile mmkndr. Eer ran konusunda verilecek destek Karaba sorununun zmnde ilerleme salayabilirse, bu durum Trkiye-Ermenistan ilikilerini farkl bir zemine tayabilir. te yandan Azerbaycann verecei destei krmak isteyen ran, Karaba sorununun daha da derinlemesine yol aabilir.

TrkiyeSorunu

Rusya

likileri

ve

ran

ran sorununda kriz uzadka bu durum Rusyann karlarna uygun gibi grlebilir. vadede Nitekim Rusya rana silah sat ve artan petrol fiyatlar arttrma imkn bulabilir. Ancak Rusya uzun farkl durumlarla karlaabilir. Eer ABD, politik amalarn nedeniyle gelirlerini

gerekletirecek olursa bu durumda Rusya tpk Souk Sava dneminde olduu gibi gneyden kuatlacaktr. stelik yeni ran, alternatif enerji yollarnn ve kaynaklarnn devreye girmesi ile Rusyann elinin zayflamas anlamna da gelecektir. te yandan ran nkleer kapasiteye sahip olursa bu durumda da Rusyann yeni bir nkleer komusu olacaktr. Rusya bu durumda ciddi bir seimle kar karya bulunmaktadr. Sorunun ksa srede zlmesini istemeyen Rusya, Trkiyenin ABDnin yannda yer almasn istemeyerek eitli ekillerde bask yapacaktr.

70

Trkiye-AB Sorunu

ilikileri

ve

ran

ran sorunu Trkiye-AB ilikilerini eitli bakmlardan etkileyebilir. Birincisi Trkiye, ran d politikasn AB ile uyumlatrabilir. Eer AB, ran sorununda ortak bir politika oluturabilirse bu karar Trkiyenin tavrna meruiyet salayabilecei gibi, kolektif davranma imkn da verebilir. Eer AB, Rusyadan tedarik ettii enerjiye alternatif kaynak olarak ran grr ve bunu da rejim deiiklii ile uyumlulatrrsa bu durumda Trkiyenin konumu da deiebilir. Byle koridoru olarak gren AB, bir deerlendirmede Trkiyeyi enerji yelik iin daha istekli davranabilir.

Dier yandan AB ile ilikiler, ran tartmalar ile yeni bir boyut kazanmas beklenen Krt sorunu ve asker-sivil ilikileri zerinde de etki yaratabilir. Trkiye, ABnin her iki konudaki istek ve tavsiyelerini gvenlik gerekesi ile erteleyebilir. Bu durumda da yelik mzakereleri eitli sorunlarla karlaabilir.

Trkiye-Irak Sorunu

likileri

ve

ran

Irak, ran sorununun etkilerinin en youn hissedilecei lkelerin banda gelmektedir. nk ran, Irak ABD ile hesaplamasnda n cephe olarak grmektedir. Bu nedenle de ran, ABD ile sorunlar zlnceye kadar, Irakta istikrarszln unsuru srmesini hedefleyecek ve bunu pazarlk olarak kullanmak isteyecektir. stikrarsz Irak; ABD ynetimi iin

askeri meguliyet ve g tahsisi, psikolojik ypranma, kamuoyu desteini kaybetme anlam tamaktadr. ran, mezhepsel balantlar, politik kltr, tarihsel alglamalar ve karlar ile Irakta istikrarszl srekli hale getirebilecek yeteneklere sahiptir.

71

ran tarafndan istikrarszlatrlan, iddetin kronikletii Irak Trkiye iin ciddi riskler ve frsatlar anlamna gelmektedir. Etnik ve mezhepsel atmalarn srd, igalcilere kar ayaklanmalarn devam ettii Irak, nemli gvenlik sorunlar reten ve bunu evresine yayan lke konumuna gelecektir. Bu balamda, bir yandan Krt devleti tartmalar ve PKKnn varl, bir yandan da radikal dini terr rgtlerinin aktif olmas Trkiye iin ciddi sorun tekil edebilir. Trkiye, zayf ve etkisiz Irak hkmetleri ile komuluk yapmaktan dolay ar bedeller deyebilir. zellikle Krt gruplar, ABD-ran gerginlii ve kronikleen istikrarszlktan faydalanarak bamszlklarn ilan edebilirler. stikrara kavuamam Irak, Trkiye iin ciddi ekonomik kayp anlamna da gelebilir. Her ne kadar gvenlik sorununun zlememi olmas, bu pazar da riskleri gze alan Trklere i imkn salyor olsa da, gelecekte gvenliin daha da edeceinden ticari istikrarszlatraca etkileyebilecektir. ktlemesi Irak, halkn satn ve alma gcn yok frsatlar tmden bitirebilir. Grlecei zere rann Trkiyeyi gvenlik ekonomik anlamda

rann Gvenlik Kapasitesi

Sorunu

Yaratma

eitli senaryolarda da akland gibi ABD-ran sorununda taraflar farkl biimlerde de olsa g kullanma eiliminde olduklarn gizlememektedirler. Kullanlacak gcn nitelii farklklar gstermektedir. Bu balamda ABDnin dorudan veya dolayl olarak rana kar askeri g kullanabileceini, rtl operasyonlara giriebileceini ngrebiliyoruz. te yandan ran, ABDnin bu giriimlerine arlkl olarak asimetrik aralarla cevap verebilir. ran sorununda sre ilerledike eitli gvenlik konularnn ortaya kmas kanlmazdr. Trkiyenin rana ynelik tutumunun deimesinin yan sra, karlkl olarak kullanlacak aralarn eitlenmesine bal olarak gvenlik sorunlarnn ortaya kmas kanlmazdr. Sonu olarak Trkiye; 72

nkleer tehdit, terrizm, kitlesel g, kaaklk ve snr gvenlii sorunlar ile karlaacaktr.

73

Terriz m

ran slam Cumhuriyeti terrizm konusunda hayli kabark bir sicile sahiptir47. Maliyeti az, etkileri fazla olan terrizm zellikle devrim sonras srete ran tarafndan bir devlet politikas olarak ve eitli ekillerde kullanlmtr. rnein ran; PKK terrizmini 1980den 1999a kadar aka desteklemitir48. Ayn dnemde Trkiyede faaliyet gsteren eitli radikal dini rgtlere destek vermitir. ran, terr rgtlerine destek vermekle kalmam, gerektiinde de ok sayda rtl operasyona imza atmtr. Bu balamda ran ciddi tecrbe ve gl istihbarat rgtlenmesine sahiptir. O halde kriz hali devam ettike ran bu kozu kullanmaktan ekinmeyecektir. Terr kart sadece Trkiyeyi deil, Trkiyedeki ABD ve srail karlarn da hedef alabilecektir. ran terr kartn eitli ekillerde ve farkl iki alanlarda kullanabilecek yeteneklere sahiptir. Bu noktada terrizm olarak snflandrlabilir.

alanda younlaabilir. Bunlar, etnik terrizm ve radikal dini terrizm

Etnik Terrizm

ran, nmzdeki srete Trkiyeye kar etnik terrizmi destekleyebilir ve zendirebilir. Bu durum randa devam eden PKK terr faaliyetleri ile elikili gibi grnse de, Krt silahl gruplarnn tarihsel/dini/blgesel blnml randan destek alacak gruplarn her zaman bulunabileceini gstermektedir. ran, ABD ve Trkiye kart radikal dini eilimli Krt hareketlerinin terr faaliyetlerini destekleyebilir.

74

47 48

Jeremy R. Spindlove, Clifford E. Simonsen, Terrorism Today, Prentice Hall, NJ. 2000, s. 178- 182 Nihat Ali zcan, rann Trkiye Politikasnda PKK, Avrasya Dosyas, cilt 5 say 3, Sonbahar 1999 s 325

75

Radikal Terrizm

Dini

Terrizm konusunda rann en byk avantaj radikal dini eilimli terr hareketlerini destekleme gcdr. Konu terrizm olduunda mezhep ayrl sorun olmaktan kabilmektedir. Bu nedenle de ran sadece ii rgtlerden deil, Snni rgtlerden de kolayca destek alabilir. Bu balamda Trkiye, terr rgtlerinin hedefi haline gelebilir. Kitlesel G

Byk bir

kriz

sonucunda,

iddet

ve

politik

kaosun

grlebilecei

randan kitlesel glerin olmas olasdr. slam devriminin ardndan kesin olmamakla birlikte -drt milyon ranl eitli yollarla ve kitlesel olarak Trkiyeye gemilerdir. Gelenlerin bir ksm, Trkiyede yeni yaam kurarken, byk ounluu Batl lkelere g etmilerdir. ABD-ran ilikileri gerginletike zellikle st gelir grubundan olan ve rejim muhalifi ranllarn lkelerini terk etmek isteyecekleri aktr. Bu durumda Trkiye bir gei lkesi olarak n plana kacaktr. lkeyi terk edenlerin bir ksmnn Trkiyede kalmak istemesi de eitli sorunlar beraberinde getirecektir. zellikle eitli sularda art, siyasi cinayetler, istihbarat rgtlerince yaplan rtl operasyonlar sradan olaylar haline gelebilecektir.

Kaaklk Gvenlii

ve

Snr

ran

sorununda

gerginlik

dzeyinin Ekonomik

artmas ve

ve

buna

bal

eitli

yaptrmlarn uygulanmaya balanmas ile lkede eitli skntlarn ba gstermesi muhtemeldir. diplomatik ambargolarn ve 76 uygulanmas halinde, i talepler karlanamayacak, karaborsa

kaaklkta

ciddi

artlar

77

grlebilecektir. Bu durum, Trkiye-ran snrn etkileyerek srekli ihlalleri gndeme getirebilir. Kaaklk; terrizm, airet yaps ve etnik sorunlarla birletiinde daha karmak ve ciddi ekonomik, sosyal ve gvenlik sorunlar yaratabilecektir. ran Sorunu Konular ve Askeri

ran sorununun uzun vadeli ve askeri g kullanmn/tehdidini ieren nitelii ile askeri bakmdan da Trkiyeye etkileri olacaktr. ran, nkleer silah ve atma vastalarna sahip olma giriimlerini srdrdke TSK bu gelimeleri tehdit olarak alglayabilecektir. Tehdidi ortadan kaldrmak isteyen TSKnin nnde iki seenek bulunmaktadr. Birincisi, NATO balamnda tehdidi savuturabilecek ibirlii alanlar gelitirmek ve yardm almak. kincisi zm yolu olarak milli kaynaklar kullanarak randan gelebilecek tehditlere cevap verebilmektir. rann nkleer kapasitesini milli kaynaklarla dengeleme istei, eitli mali, hukuki ve teknolojik zorluklar iermektedir. Bu zorluklar giderilse de benzer yeteneklere sahip olmak zaman gerektirecektir. Bu durumda uzun menzilli fze sistemi yerine, fze savunma sistemine sahip olmak bir zm olarak grlebilir. ran sorunu derinletike eitli biimlerde ortaya kabilecek gvenlik sorunlarnn snr hattnda karlanabilmesi ve etkisiz hale getirilmesi iin TSKnn, tekilat, konulanma ve teknik yeteneklerini yeni durumlara gre gzden geirmesi gerekebilecektir. TSK bu ortamda nemli miktarda ek mali kaynak talep edebilecektir.

78

SONU VE NERLER

Trkiye;

Cumhuriyetin

kuruluundan

bugne

kadar

geen

srede

komularnda iki byk deiime tanklk etti. lk deiim dalgas, SSCBnin dalmasyla ortaya kt ve Trkiye yeni devletle komu oldu. Bunlar; Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistand. kinci dalgann sonularna Irakta tanklk ediyoruz ve Deiim dalgalarnda yakn gelecekte de randa tanklk edebiliriz. grlen bu sreklilik, riskler ve frsatlar da

beraberinde getirmektedir. Konunun Trkiye bakmndan neminin yeterince anlalabilmesi iin ran sorununun bu almann ortaya koyduu zelliklerine dikkat ekmek gerekmektedir. Birinci dikkat ekici zellik udur: ran sorunu Trkiye iin karmak ve belirsizliklerle doludur. kincisi; ran sorunu uzun yllar gndemden dmeyecektir. ncs; Trkiyenin sorunun zmndeki rol ve katks snrldr. Drdncs; kriz ilerledike ve derinletike taraflarn talepleri Trkiyeyi ciddi ikilemlerle kar karya brakabilir. Son olarak; uzun vadede ran sorunu, Trkiye iin beka sorununa dnme potansiyeline sahiptir. ranla ilgili gelimelerin; tm blgenin yan sra Trkiyeyi de eitli ynleri ile etkisi altna alacana iaret etmitik. Gelimelerin etkileri, ekonomiden i ve d gvenlie, d politikadan i politikaya kadar geni bir yelpazede grlecektir. Bu alanlarn birbirlerini etkileme zellii de dikkate alndnda, belirsizliin orta vadede srekli kriz haline dnme riski mevcuttur. Doal olarak srekli kriz hali sorunu ve onun etkisi altnda kalan Trkiyeyi ynetmeyi daha da zorlatracaktr. da ifade edildii gibi sre Yine senaryolarda tahmin edilen/mit edilen dorultuda

gitmeyebilir veya aniden yn deitirebilir. r. Rejim garantisi modelinin ileyecei umulurken, birden bire askeri mdahale modeli n plana kabilir. Tm bu aklamalardan kan sonu; ran sorunun karmak yapsnn dikkat ekici olduu ve gelecei ngrmenin zorluklar ierdiidir. 79

te yandan ran sorununun, uzun yllar gndemi igal edecek nitelikte olduu grlmektedir. Blge politikalarnda etkin olan ABD ve rann, ideolojik anlamazlklar ve kar atmalar, nitelii itibar ile sorunun ksa srede, tek hamleli giriimlerle zlemeyeceini gstermektedir. Nitekim ABDnin rejim deitirme hedefi ksa srede gereklemeyecei gibi, sonular ve etkileri de uzun yllar grlecektir. Bu nedenle sorun, uzun yllar gndemde kalacaktr. Sonu Trkiyede kalacaktr. ran sorununun nc zellii; Trkiyenin zmle ilgili rol ve katksnn snrl olmasdr. ABDnin kresel sistemdeki rol ve ran Ortadoudaki karlar iin en byk tehdit olarak alglad dnlrse nc bir lke olarak Trkiyenin araya girerek bu alglamay deitirmesi mmkn grlmemektedir. stelik byle bir giriim daha balangta ABD tarafndan aka ret edilmitir. te yandan ran-Trkiye ilikilerindeki tarihsel rekabet ve gvensizlik de bunun mmkn olmadn gstermektedir. Yine sorunun bykl, etkilerinin blgesel ve kresel alanda hissedilecek olmas, uluslararas sistemde etkin dier aktrleri n plana karmaktadr. rnein, Avrupa Birlii, in ve Rusya, Trkiyeye nazaran doal olarak daha n planda olacaklardr. te yandan Trkiye ancak uluslararas kurulularla birlikte sonu zerinde etkili olmayan daha snrl bir rol stlenebilir. Bu nedenle Trkiye sorunun zmnde rolnn snrlln batan kabul ederek kendisini buna gre konumlandrmaldr. Sorunun zmnde rol snrl olmasna ramen, ABD ve ran sre boyunca Trkiyeden eitli taleplerde bulunabilirler. Bu durumda Trkiye bir ikilemle kar karya kalabilir. ABD, rana kar kullanaca baz aralar ekin klmak amacyla Trkiyeden eitli taleplerde bulunabilir. rnein; politik-psikolojik aralarn etkin kullanm iin Trkiyeden aktif destek isteyebilir. ran ise, ABDnin giriimlerini etkisiz klmak Trkiye amacyla artan ve Trkiyeden eitli taleplerde bulunabilir. aka ifade edilen talepler karsnda, Sonuta uzun yllar bu olarak, tm blge lkeleri gibi sorunun etkileriyle yaamak zorunda

80

ABD ile ran arasnda bir seime zorlanacaktr. Irak tecrbesi kararszln maliyetinin neler olabilecei konusunda Trkiye iin bir hayli retici olmutur. ranla ilgili gelimeler, siyasi snrlarn engelleyemeyecei sreklilik balamnda uzun vadede Trkiye iin beka sorununa dnebilir. ran sorunu, Irakta yaananlarla tartmalarn farkl birlikte ele alndnda Krt devleti bir boyuta tayabilir. Irakta gittike etkinliini

arttracak olan Krt oluumu, bir sre sonra randa da etkin hale gelecek olursa, bu durum Trkiye bakmndan beka sorununa dnebilecektir. stelik randa geliecek siyasi hareketlerin, Kuzey Iraktan destek alarak silahl mcadeleye dnmesi de kayg verici olacaktr. Bu durumda Trkiye, kendisini farkl bir gvenlik ortamnda bulabilir ve bunu dabeka sorunu olarak alglayabilir. ran tartmalar nmzdeki yllarda Trk d ve i politikasnn en nemli konu balklarndan birisi haline dnmeye aday grnmektedir. Konuyu nemli yapan nedenlerden birisi de Trk-Amerikan ilikilerinin nitelii ve boyutudur. O halde Trkiye, bylesine nemli bir soruna kar ilgisiz kalamaz. phesiz ki burada Trkiyeden kastmz, sadece hkmet ve devlet kurumlar deil, ayn zamanda zel sektr ve sivil toplum kurulularn da iermektedir. Yukarda da zelliklerine dikkat ektiimiz zere, eer Trkiye, ran sorununda gelimeleri iyi ynetemezse bu durum, neme haiz, kalc lke iin hayati ve ykc gelimelere yol aabilir. Nitekim ran gzler nne

sorununun Trkiyeye olas etkileri, nceki blmlerde detayl olarak irdelenmitir. Bu irdeleme, sorunun stratejik alanlarn sermitir. Analiz, Trkiyenin bu sreci en az hasarla nasl atlataca sorusuna odaklananlar iin referans noktas oluturabilir. Bata siyasi karar alclar olmak zere, sivil-askeri brokrasi, zel sektr, dnce kurulular ve medya konunun neminin farknda olmaldrlar. phesiz ki bylesine nemli bir sorunda en byk rol hkmetlere 81

dmektedir. Hkmetler enerjilerini ok da gereki olmayan ABD ve ran arasndaki sorunu zmeye harcamak yerine, sreci en az maliyetle ynetebilecek stratejilere

82

harcamaldrlar. denecek maliyetin yansmalarnn daha ok ieride olaca dikkate alnacak olursa, hkmetlerin abalarnn arlk noktasn da ieride olmas gereklidir. O halde hkmetler, ran sorununun ieriye ynelik, politik, ekonomik, gvenlik ve soysal alandaki maliyetlerini en aza indirecek ngrye sahip olmal ve hazrlklarn buna gre yapmaldrlar. Hkmetlerin bu noktada en byk sorumluluu kamu gcn, medya ve sivil alanla koordine ederek ran sorununun maliyetini en aza indirmektir. Bu amala da hkmetler ncelikle politika tespitine younlamaldr. Senaryolarda da akladmz zere Trkiye iin sfr maliyetli bir zm bulunmamaktadr. rann nkleer gce sahip olmasnn da, rejim bunalmna girmesinin de Trkiyeye maliyeti olacaktr. Hangi senaryo ilerse ilesin, Trkiye ngrleri ile ancak maliyeti drebilir. Bunun iin, sorunu iyi izlemeli, stratejik krlma anlarn nceden grmeli ve eitli glerini koordine edebilmelidir. Doal olarak sadece sorunun nemli olduu tespitini yapmak yeterli deildir. Sorunu anlamak, gelimeleri ngrmek ve tedbirler almak ancak yeterince hazrlkl olmakla mmkndr. Hazrlkl olmak ise ilevsel ve yetkin bir rgtlenme gerektirir. Kamu kurumlarndaki mevcut personel ve rgtlenme ile kurumlar aras koordinasyon kurallar, olaan dnem Trkran ilikilerini yrtmekte bile zorlanmaktadr. Bu durumda, yaplmas gereken ilgili kamu kurumlarnn sorun odakl olarak yeniden yaplandrlmalar ve sorunun yol aaca gelimelere, uygun zamanda, uygun tepkiler verebilecek planlara sahip olmaldrlar. Dileri Bakanl, Genelkurmay Bakanl, Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii, Milli stihbarat Mstearl, ileri Bakanl, D Ticaret Mstearl ve Gmrk Mstearl gibi sorunla ilgili kurumlar konuya odaklanmaldrlar. Birincisi; kendi ilgi alanlarna ilikin veri toplama, analiz etme, kurum ii koordinasyon yeteneklerini gelitirmelidirler. kincisi; kurumlar aras koordinasyon ve ran bilgi sorunun paylamnn yol aaca gelitirilmesi gelimeleri gerekmektedir. ncs ise,

ngrerek bunlara kar yaplmas 83

gerekenleri imdiden planlamak, koordine etmek ve gerekletirmektir. ngrdmz her senaryo ve senaryolarn her aamasnda taraflarn kullanabilecekleri aralar ve bu aralarn Trkiyeye etkileri birbirlerinden farkl olacaktr. Bu nedenle sorun dikkatli bir planlama, koordinasyon ve zamanlama gerektirmektedir. phesiz ran sorunundaki gelimeler benzer ekilde ST, zel sektr ve medyay da etkisi altna alacaktr. Bu durumda ST, zel sektr ve medyada konu ile yakndan ilgilenmeli, Olabilecek ekonomik, siyasal, gvenlik izlenecek politikalara katk ve sosyal etkileri dikkate sunmaldr. ran sorunu, sadece bir d politika sorunu olarak grlemez. alndnda, sadece devlet kurumlarnn ilgisine braklmamaldr.

84

KAYNAKA
Aegleton William, 1946 Mehabad Krt Cumhuriyeti, ev. M.Emin Bozarslan, stanbul, 1990 Ahavi ahruh, randa din ve Siyaset, ev. Selahattin Ayaz, Yneli yaynlar, stanbul,1990. Akdeveleliolu Atay,rann Orta-Asya, Afganistan ve Azerbaycan Politikas, Mustafa Aydn (der), Kreel Politikada Orta Asya, Nobel yaynlar, Ankara, 2005 Anderson Ewan W., The Middle East Geography&Geopolitics, Routledge, London, 2003,s216. zzetullah zzeti, ran ve blge jeopolitii, ev. Hakk Uygur, Kre Yaynlar, stanbul, 2005 Ayetullah el-Uzma Hseyn Ali El-Muntazeri, Velayet-i Fakih,Endie yaynlar, Ankara, 1991 Barnett W. Roger, Asymmetrical Warfare, Brasseys Inc, Washngton, D.C. 2003. Blaga Rafael, ran Halklar El Kitab, Bask yeri yok, 1997 Chubin Sharam, IranYezid Sayigh and Avi Shlam (edt), The Cold War and The Middle East, Clarendon pres-Oxford, 1997 D. Howard, Red L. Sawyer, (ed) Terrorism and Counterterrorism, McGrawHill, 2002 Daneshkhu Scheherazade,Iran and the New World Order,tarek smail and Jacqueline S. smail, (ed), the Gulf war and the New World Order, University Pres of Florida, 1994 Ehteshami Anoushiravan and Hinnebusch A. Raymond, Syria and Iran, Routledge, London, 1997 Fuller E. Graham, Rend Rahm Francke, The Arab Shis, the Forgotten Muslims, St. Martins Press, New York, 1999 Fuller E. Graham, The Center of the Universe The Geopolitics of Iran Westview Press, Oxford, 1991 Gasiorowski Mark,U.S. Foreign Policy Toward Iran During the Mussadq Era, David W. Lesch, The Middle East and The United States, Westview Pres, Oxford, 1996 85

Gelvin L. James, The Modern Middle East, Oxford Pres, 2005

86

Haglund G. David, Oil as a Factor in U.S. Policy Toward the Middle Eeast, Paul Marantz and Blema S. Steinberg, Superpower Involvement in The Middle East, Dynamics of Foreign Policy, London 1985 Henry M. Clement and Springborg Robert, Globalization and the Politics of Development in the Middle East, Cambridge, 2004 Hseyin Asaf, randa Devrim ve Kar Devrim, ev. Taha Cevdet, Pnar yaynevi, stanbul, 1989 Iranian Nuclear Weapons? The Threat from Irans WMD and Missile Programs Kemp Geoffrey and Harkavy E. Robert, Strategic Geography and the Changing Middle East, Brookings nstititution Press, Washington.D.C. 1997 Keskin Arif, ran ve Ahmedinecad Radikalizmi ,Radikal, 3 Mays 2006. Keskin Arif, ran-ABD gerginlii erevesinde randa etnik milliyetilik, Stratejik Analiz, Say 72, Nisan 2006 Khosrokhavar Farhad Olivier Roy, ran: Bir Devrimin Tkenii, ev. smail Yerguz, Metis Yaynlar, stanbul, 2000 Menashri David,rans Revolutionary Politics, Nationlasm and Islamic Identity, Leonard Binder, Ethnic Conflict and nternational Politics in the Middle East, University Press of Florida, 1999 Noreng Oystein, Ham G, Petrol Politikalar ve Pazar, ev. Nurgl Durmu, Elips, 2004 Quadrennial Defense Review Report, ubat 2006 Quandt B. William, America and the Middle East:A Fifty-Year Overview, Diplomacy in the Middle East, L. Carl Brown, London, 2001 Shahram Chubin and Charles Tripp, Iran And Iraq at War, Westview Press, Colorado, 1988 Shwadran Benjamin, Middle East Oil Issues and Problems, Schenkman Publishing Co., Cambridege, 1977 Sigler H. John, Evaluating Regans Middle East Policy: A First Term Balance Sheet, Paul Marantz and Blema S. Steinberg, Superpower Involvement in The Middle East, Dynamics of Foreign Policy, London 87

Stern Jessica, Getting and Using the Weapons, Chyba F. Cchistopher, Toward Biological Security, Michael L. Modie, The Chemical Weapons Threat, Russell

88

The National Security Strategy of the United States of America Uyar Mazlum, ii Ulemann Otoritesinin Temelleri, Kakts, stanbul, 2004 Yapp Malcom, Soviet Relations with Countries of the Northern Tier, Adeed Dawisha and Karen Dawisha, The Soviet Union in The Middle East, Heinemann Boks ltd, London, 1982

89

NTERNET ADRESLER
http://www.usembassy.it/pdf/other/RS20871.pdf http://www.csis.org/media/csis/congress/ts060307_verrast ro.pdf http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/2006/01/19/AR2006 011903 220.html http://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2002/020322biden.htm , http://www.iranfocus.com/modules/news/print.php? storyid=1365 http://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdf http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Background.html http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/NaturalGas.html http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Oil.html http://devdata.worldbank.org/external/CPProfile.asp? CCODE=IRN&PTYPE=CP http://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdf http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006report.pdf http://www.rferl.org/reports/iran-report/default.asp http://www.state.gov/secretary/rm/2006/61262.htm http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/61268.htm http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006report.pdf http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/2006/03/07/AR2006 030700 739.html http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stm http://www.defenselink.mil/transcripts/2006/tr20060307-12619.html 90

http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006report.pdf http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko09.xls ,

91

http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko08.xls http://www.turizm.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx? F6E10F8892433CFF657B96472C D892033A50266D21D42FF6

92

You might also like