G Yollarnda; Kafkaslardan Anadoluya G Hareketleri

Dr. Jlide AKYZ*

zet: nsann yer deitirmesi ok eski ve halen devam eden bir sretir. Bu srecin siyasi, ekonomik, sosyal, kltrel eitli nedenleri vardr. Osmanl Devletini 19. yzylda derinden sarsan ok byk bir kitlesel g dalgas meydana geldi. Siyasi nedenlerden kaynaklanan bu hareket sonucu akn akn insan gruplar Anadolunun eitli blgelerinde iskan edildiler. Byk umutlarla geldikleri yeni topraklar onlara vatan edasyla ou zaman kucak amtr. Kafkas muhacirlerinin yeni hayatlarnda gerek devlet gerek Osmanl halk eitli yardmlarda bulunmulardr. Gler sonucunda yeni yerleim mekanlar oluturulmu, nfus dengeleri deimi, bu da imdiki Trkiye Cumhuriyetine toplumsal miras olarak kalmtr. Anahtar Kelimeler: Osmanl, Kafkas, g, muhacir, iskan

nsanlk tarihi kadar eskidir g olgusu. nsanolu var olduundan beri eitli nedenlerle hareket halinde olmu, mnferit ya da topluca bir yerden bir yere geici veya srekli olmak zere g etmitir. Gei yollar zerinde bulunan Anadolu topraklar srekli bir yer deitirme, nfus hareketliliine sahne olmutur. Bu aratrmann konusu olarak incelenen Kafkaslar blgesinden Anadoluya yaplan g hareketi temelde Rusyann yapt bask sonucunda gereklemi, siyas problemlerden kaynaklanan toplu hareketlerdir. Ancak, bu almann dnda kalan toplu ya da bireysel glerin sosyal, kltrel ve zellikle daha iyi yaam koullarn ve refah amalayan ekonomik nedenleri bulunmaktadr. Osmanl Devleti izledii iskan politikas sayesinde kuruluundan beri srekli g olgusunu yaam ve yaatmt.1 Anadoludan Balkanlara enletmek maksadyla grlen Trkmenler, Rumeliden Karadeniz havalisine nakledilen Gayr- Mslimler, stanbulun ihyas iin Aksaray, Karaman blgelerinden yaplan gler bu kapsamda deerlendirilebilecek ilk rneklerdir. Burada zerinde durulacak g hareketleri ise 18. yzyln sonlarnda balayp dalga dalga 20. yzyl balarna kadar devam eden Kafkas halklarnn gdr. 1783 ylnda Krm ilhak eden Ruslar, II. Katerina zamannda Kafkasyadaki ilerlemeyi milli bir politika haline getirmiler, ele geirilen yerlere Ukraynalla* Kafkas niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm / KARS julakyuz@hotmail.com

bilig Yaz / 2008 say 46: 37-56 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, Yaz / 2008, say 46

rn bir ksmn yerletirmilerdi. Bu gelimeler zerine Osmanl Devleti, Kafkasyada yeni bir politika izlemeye balamtr. Bu politikaya gre erkesistan, Osmanl Devletinin Asyadaki topraklarn muhafaza etmek zere bir serhat lkesi haline getirilecekti. Osmanllar, erkesleri kendi taraflarna ekmek iin siyasi, zellikle dini faaliyette bulunarak blgeye gnderilen din adamlarnn abalaryla erkesler, eenler, Lezgiler ve Grcler arasnda slamiyetin yaylmasna altlar.2 Edirne Antlamasyla (14 Eyll 1829) Karadeniz kylarndaki Poti, Anapa kaleleri, Kafkasyada ldr ve Ahska havalisi Ruslara braklnca, bu blgelerden Anadolunun ilerine doru yeni bir Mslman g dalgas meydana geldi. Modern an ilk dnya sava olarak kabul edilen Krm Sava (1853-56)3 neticesinde Balkanlara ve Anadoluya doru Rus yayl geici olarak durduktan sonra Rusya, aktif Balkan politikasn terk ederek Asyada arlk snrlar boyunca yaayan Trklere kar iddet ve bask siyasetini artrd. Osmanl Devletinin siyas hudutlar haricinde Krm, Kafkasya, Trkistan, Azerbaycan, Dastan ve dier Trk illerinden yz binlerce Trk g etmek zorunda kald. 4 Siyasi-dini nedenlerden kaynaklanan byk glerin tamam Mslmanlar kapsamaktadr. Bu ekildeki gler Krmn Rusyaya ilhakyla bazen hzlanarak, bazen yavalayarak devam etti. Taraflar arasnda meydana gelen 1828-29 Osmanl-Rus Sava, 1853-1856 Krm Sava, 1877-78 Osmanl- Rus Sava gn srekliliinde ve toplu bir harekete dnmesinde etkili olmutur.5 erkeslerin 1862-63 yl balarnda Kafkaslardan Osmanl topraklarna kitleler halinde zorunlu g, Osmanl Devletinin toplumsal, etnik ve dini bileimini derinden etkilemi nemli bir nfus hareketidir. Ruslar, erkesistan 1862 ylnda igal etmilerdi. erkesistann igal edilmesinde; Kafkasyann gvenlii ve savunmas, Karadenizde dolam ve ticaret zgrl, Karadeniz ve Hazar Deniziyle ran arasnda gvenli bir demiryolu balantsna ihtiya duyulmas gibi nemli askeri ve stratejik nedenler vard. Bu siyasi nedenlerin yannda Ortodoks Hristiyan kltrne sahip Rusyann erkesleri Hristiyanla geirme gibi dinsel basks ve erkesleri Kubann kuzeyindeki bataklk dzlklere yerletirerek (topraklarn da Kazaklara vererek) vergi ve askerlik hizmetiyle ykml klmay istemesi de etkiliydi.6 19. yzyldaki nfus hareketi, Osmanl Devletinin yapsn deitirmi ve modern Trkiyenin de dahil olduu bir dizi ulus devletin ortaya kmasnda dolayl olarak rol oynamt. Mslmanlarn Osmanl topraklarna g ve ardndan Osmanl nfusundaki Mslman nfus orannn yava, fakat devaml olarak ykselii II. Abdlhamitin bir slam politikas benimseme kararllnda etkili olmutur. 1878 ylndan itibaren hkmet, baskn bir ounluk elde etmi olan Mslman nfusun ideolojik ve kltrel hedeflerine hizmet etmeyi amalamt. Ayrca hkmet, gmenlerden insan gc an gidermeyi, yol yapmnda altrmay, pamuk ekiminde ve zellikle orduda
38

Akyz, G Yollarnda; Kafkaslardan Anadoluya G Hareketleri

yararlanmay umuyordu.7 Mesela; askerlik alannda 1877-78 Osmanl-Rus Savanda Trabzon kentinden 3.000 erkes kendi isteiyle Rusyaya kar savamak zere Osmanl ordusuna katlmt.8 Glerin kitlesel harekete dnmesi karsnda Osmanl Devleti g destekler nitelikte bir politika izlemiti. Gelenler slam Halifesinin lkesinde mutlu bir yaamn kendilerini beklediine inanyorlard. 1864 g srasnda pek ok skntyla karlaan erkeslerin ou slam Halifesinin lkesinde hepsini bir tas pirin bekledii umudunu tayorlard.9 G edenler ilerinde tadklar umutla geliyorlard. Mesela erkesler ve Nogaylar hazret-i ehinahide mezelle-niin emn ve rahat olmak arzusuyla bu tarafa hicret etmekde idiler.10 Osmanl Devleti g destekler bir tavr ierisindeydi. Devlet gelenlerin yeni yaamlarna ayak uydurmalar, geldikleri iin piman olmamalar adna pek ok iyi niyet sergiliyordu. Gelenlerin en byk ihtiyac barnacaklar bir hane idi. Bu sorunun zm yeni haneler yapmakt. rnein; Sivasa g eden erkes muhacirleri iin yeni evler yaplmt. Sivas Uzun Yaylaya g eden erkesler iin otuz iki hane ina edilmiti. Bu hanelerin yapm devlet tarafndan paras denmek zere Sivas blgesi ahalisine temil edilmiti. Kedgeen Kazas kendi zerlerine den otuz iki haneyi yaptrarak teslim etmiler ve bu durumu kaza mdr Hseyin Aann arzyla stanbula bildirmilerdi. Ad geen kaza halk evlerin yapmnda kullanlan kereste ve inaat masraf olarak devlet tarafndan verilecek miktar vnlecek bir i yaptklar iin devlete teberru ettiklerini bildiriyorlard.11 Sivas Kangal canibinden Harput ve Maraa gnderilen erkes ve Nogay muhacirlerinin eyalarn, kendilerini tamak iin gereken araba ve havyan masrafn stlenen halk daha sonra bu creti devletten alacakt. 23116,5 kuru tutan bu tama creti halkn kendi isteiyle yine devlete teberru edilmitir. Kaza ahalisi kendi istekleriyle yurtlarn terk ederek gelen muhacirlerin zor durumda olduunu, her ne kadar bu cretin itas mukteza-y irade-i ehinahiden ise de bu creti almalarnn insanla smayacan syleyerek bu konuda gerekli emrin padiaha ait olduunu arzlarnda ifade etmilerdir.12 Belgenin hemen altnda mesafelere, cretlere dair u bilgiler yer almaktadr: An karye-i Kangalila derbend-i Alacahan der tarik-i mezbur Araba kymet 102 mesafe saat 5 beheri 2 cret-i nakliye 1530 An karye-i Manclk ila kasaba-i Grn der tarik-i Mara Araba kymet 737 mesafe saat 9 beheri 3 bargir 125 saad-i kira beheri 60 1687,513 erkes muhacirlerinden ve Kabartay kabilesinden on be hane yz altm yedi nfus geici olarak Bolu sanca karyelerinde iskan ettirilmek istenmitir. Gelenlere henz kalacaklar ev tahsis edilmediinden mnasip hanelere yerletirilmeleri bildirilmiti. Ky halk birer ikier kii olarak bunlar evlerinde
39

bilig, Yaz / 2008, say 46

konaklatacaklard. Fakat, kabile reisleri geici olarak deil de topluca iskan edilmek istediklerini ve kendileri iin uygun bir arazi (arazi-i haliye) bulunmad takdirde stanbula gideceklerini bildirmilerdir. Onlarn topluca iskan talepleri uygun grlmemi, durum stanbula padiah emrine gre hareket etmek zere havale olunmutur. Gelenler birbirlerinden kopmamak, yeni yaamlarna adapte olabilmek iin birlikte iskan edilmek istemekteydiler. Muhacirlerin iskanlarnda zellikle halk byk fedakarlkta bulunmutur. Trabzona gelmi olan erkes muhacirlerinden erkek ve kadnlara yalarna gre yevmiye eklinde cret veriliyordu. On be yandan kklere birer yevmiye, byklere ikier kuru yemeklik verilmi, nakillerinde vapur cretleri ve yol masraflar ahali tarafndan karlanmtr. Trabzon Eyaleti halk tarafndan Erzurum ahalisine yardm iin 100.000 kuru toplanmtr. Erzuruma irsal edilen paradan kalan 63999 kuru mal sandnda muhafaza olunmutur. Hkmete bu durum bildirildikten sonra kalan miktardan 12412 kuru dahi muhtac muhacirlere harcanm, 51584,5 kuru 10 para geriye kalmtr. Kalan bu miktar Trabzona gelmi bulunan Vabuk ve Badlan ve Hainkbra kabilelerinden yz krk be nfus familyann masraflarna harcanmtr. Yeni gelenlere derhal ikmal yaplm, biraz uygun hanelere ve biraz da adrlar ile Kavak Meydan denilen mahalle ikame olunmutur. Bunlarn bir ksm servet sahibi olduklarndan yevmiye talep etmemiler, fakat bir ksm ihtiyalarn beyan ederek yevmiye talep etmilerdir. Daha nceden Kabartay kabilesinden gelmi olan yz altm be nefere verilecek yevmiyenin de bu paradan karlanmas uygun grlmtr. Muhacirlerin nereye yerletirilecekleri kesin olmadndan kabile reisleri bu konu ile ilgili olarak stanbula gitmiler ve kendileri gelene kadar bu konuda kesin bir beyanatta bulunmamlardr. Bir-iki aile Sivasa, bir ksm Erzurum ve Sivasa gitmek istediklerini bildirmilerdir. Gidecekleri mahallin uygunluu konusunda gerekli incelemenin yaplmas iin nceden adam gnderilecei, ellerine yazl belge verilecei ve yanlarna memur verilecei tm bu masraflarn yukarda kalan paradan karlanaca bildirilmitir.14 Safer 1277/Austos 1860da Trabzona gelen muhacirlere dair bir pusula u ekildedir: Bezeko adl kii alt nefer familyasyla Amasyaya gideceini ifade etmitir. Abaza Altkesik familyas nfus zkr (erkekler) 41 inas (kadnlar) 41 toplam 82, sagir (kk) 24 kebir (byk) 48 Abuk kabilesi nfus zkr 63 inas 57 toplam 120, sagir 59 kebir 61 Bu kabile efrad Erzurum ve Sivas havalisine adam gndererek iskan olunacak yer arayacaklarn, mnasip mahal bulduklarnda o mahalle gideceklerini hkmete bildireceklerini ifade ederek Erzuruma kadar yanlarna bir adam terfikini istida etmilerdir.

40

Akyz, G Yollarnda; Kafkaslardan Anadoluya G Hareketleri

Badlan kabilesi nfus zkr 51 inas 47 toplam 98, sagir 44 kebir 54 Heinkbra kabilesi nfus zkr 19 inas 26 toplam 45, sagir 17 kebir 2715 Muhacirlere Osmanl lkesinin her tarafndan eitli yardmlar yaplmaktayd. Bu yardmlardan biri Ni Sancana bal Berkofca Kazas halknn erkes ve Nogay muhacirlerine iane olarak verdii 2121,5 kurutur. Toplanan bu yardm miktar kaza meclisinin defterli ve mhrl mazbatasyla gnderilmi ve bu durum Ni Mutasarrf tarafndan da onaylanmtr.16 Yine Balkanlar Trnovadan erkes ve Nogay muhacirlerine yardm iin 2691 kuru verildii Yabanclar Komisyonuna irsal klnmtr. Bu konuda Trnova Meclisinin bir tezkiresi bulunmaktadr.17 Yaplan yardmlardan biri Diyarbakr Sancana bal Behramky ve tevabii kazalar ahalisinden gelmitir. Ad geen yerlerden erkes ve Nogay taifesine iane olarak ita olunan 1627 kuru 36 para postaya teslim edilmitir.18 Ispartada grevli memurlar ile bal kazalardaki slam ahalisi tarafndan erkes ve Nogay muhacirlerine 4215 kuru 10 para iane olunmutur. Bu yardmlara Gayr- Mslim ahalinin de katks olmutur. Gayr- Mslim ahali tarafndan da 700 kuru verilmi, tm yardmlar Isparta postahanesine teslim edilerek gnderilmitir.19 Halk kadar st dzeyde alan devlet memurlar, mera, askerler de bu yardmlara katlmlardr. Muhacir Komisyonu Bakan Hafz Paaya gnderilen arzda zmir Eyaleti ve bal kazalar ahalisi tarafndan 19464 kuru ile Bosna ktasnda bulunan mera ve zabitan tarafndan 15500 kuru Muhacir Komisyonu sandna teslim klnd bildirilmitir.20 erkes ve Nogay muhacirlerine yardm olarak Esfudre ve havalisinde bulunan asakir-i ahane mera ve zabitan tarafndan 6056 kuruun gnderildiine dair Rumili Ordu-y Hmayununda grevli mir ve vali kaymakam tarafndan tahrirat gnderilmitir.21 erkes muhacirlerinden Altkesik Kabilesinin Heyecik takmndan elli alt hane iki yz doksan byk ve yz yirmi iki kk toplam drt yz oniki nfus Sivas sanca dahilinde mnasib mahallerde iskan edilmek arzusunda olmulardr. Bunlar iin 1275/1858 Kanun- Sanisinin 13. gnnden 76/1859 Maysnn 21. gnne dein yz otuz gnlk yevmiyelerinin yars olan 47444 kuru Muhacir Komisyonundan karlanmtr. Dier yarsnn da mahallinden ita olunmas gerektii Canik Mutasarrfna bildirilmitir.22 Yeni umutlarla gelenleri her zaman iyi bir hayat beklemiyordu. Hastalktan, bakmszlktan yorgun den vcutlar da vard maalesef. erkes muhaciri olup Canik Mutasarrfl uhdesinde iken vefat eden bir kadnn ocuu drt yana kadar kendi istei zerine Urumciyeli Yusufun eine verilmitir. Bakmn her ne kadar bir aile stlenmise de bu kk ocua yevmiye tahsis edilmesi hususunda Canik Meclisinden mazbata alnmtr.23 Muhacirlerden stanbulda nasibini almtr. stanbulda bulunan erkes muhacirlerinden plak ve yaln ayakl olanlarna k gnlerinde hrka ve orap
41

bilig, Yaz / 2008, say 46

benzeri eyalar verilmi, bu sene iin de benzer bir uygulamann yaplmas padiahn cihan-mul merhametine binaen takdir toplayacandan bunun iin Maliye Nezaretine gereken emir verilmitir.24 zmir Valisi Mehmed Paaya yazlan bir belgede Mentee Sancanda bulunan erkes muhacirlerinin bor olarak istedikleri buday ve arpa talebi gndeme gelmitir. Mentee Sancanda bulunan muhacirler drt yz kile hnta (buday) ve iar (arpa) bor eklinde talep etmilerdir. Sz konusu miktardan iki yz kilenin verildii ve bunlarn ihtiya iinde olduklar anlaldndan geri kalan miktarn da verilecei komisyon tarafndan beyan olunmu ve bu konuda gerekenin yaplmas paaya bildirilmitir.25 Sivasta meskun olan erkes muhacirlerine kazalar halknn yardm iin 5905 kuru toplayarak zahire mbayaa ettikleri Sivas meclisinin mazbatas ile bildirilmitir.26 Tarma elverili topraklara yerletirilerek iskan olunan muhacirler devletin tarmla uraan kyl snfna verdii haklardan yararlanmak istiyorlard. rnein; Manyasn Ilca kyndeki erkes muhacirleri kendilerinin de dier iftiler gibi tarm yaptklarn, bu nedenle de Ziraat Bankasndan dk faizle bor para almak gibi bir haklar olduunu ifade ettikten sonra bunun iin gerekli mercilere bavurmulardr.27 Muhacirlerin youn olarak yerletirildikleri mahallerden birisi zmit ve evresidir. zmit civarnda iskan edilen erkes ve Nogaylar iin gerekli hanelerin yaplmas emri verilmitir. Bunun iin zmit mimar kalfas ve buna mahsus memur ile keif yaplm her hane ikier oda ve bir sofa, altnda hayvan ahrndan ibaret olursa onar bin kurua mal olaca anlalmt. Yeterli usta olmadndan stanbuldan mutad ve ehliyetli bir iki nefer kalfann gnderilmesi muhacirin komisyonuna bildirilmise de cevab zuhur etmediinden inaat emrine mbaaret olunamad grlmektedir. stelik ziraat mevsimi de gelmi, hayvan ve zehair ifa olunamamt. Bunlar misafir eklinde yevmiye almakta idiler ve bu durum daha bir yk getiriyordu devlete. Bir an nce misafirlikten kurtulup yerleik hayata gemeleri daha uygundu. na olunacak hanelerin ok teferruatl olmayacak ve ileride kendileri ihtiyalarna gre yapacak ekilde imdilik ikamet edebilecekleri kadar yaplmas ve bunun iin de sekiz yz ya da bin kuru verilebilecei ve daha nce gelen muhacirlere hangi kaideler uygulanmsa bunlara da aynen tatbik olunaca vurgulanmtr.28 Yukarda sz konusu erkeslerden Han Kabilesiyle ve Nogay muhacirlerinden Altkesik Kabileleri zmit Sancana mlhak Hendek Kazasyla Adapazarna tabi Sabanca Kasabasnda bulunan arazi-i haliyeye iskan edilmilerdir. Bunlar iin ina edilecek haneler iin gereken ecnas kereste ve kiremit ve sair inaat malzemelerinin fiyatlar ve miktarlar gerekli yerlere bildirilmi ve incelenmek zere bir memur grevlendirilmitir. Belirlenen fiyata gre mezkur haneler iki direk, ats ve tavan olmayan pencere kanatl, yedier zira olmak zere her zira seksen drt buuk kuru olaca hesaplanm ve byle olmas da tembih
42

Akyz, G Yollarnda; Kafkaslardan Anadoluya G Hareketleri

edilmitir. zmitteki mimar Isvaderin kard hesap ise her zira altm alt buuk kuru eklinde olunca stanbuldan birka usta mimar istenmitir. Hazinede para olmad eklindeki ifadeden de anlalaca zere devlet gerekten maddi skntdayd. Bunun iin de kendisine en uygun gelecek fiyatlar tespit ettirip buna gre muamele olunmasna dikkat ediyordu.29 Muhacirlerin topluca g ettiklerini ifade etmitik. Batumda mukim Rusya konsolosu tarafndan bildirildiine gre Fa ve Sekunil yoluyla be-alt yz kadar erkes muhaciri rksu havalisine gelmek istemektedirler. Bunlarn deve ve eyalaryla deniz yoluyla Batuma gelmeleri halinde gemi navlunlarnn ve masraflarnn ne ekilde karlanaca Lazistan Sanca Kaymakamndan sorulmaktadr. Muhacirlerin nerelere yerletirilecekleri konusu ile beraber sz konusu masraflarn nasl karlanaca sorunu hdmet-i muftehire kabul olunarak ve devlete hi masraf olmakszn blgenin servet sahiplerinden, yani zenginlerinden talep olunmutur.30 Devlet gelenler iin cami, mescit gibi ibadet merkezleri de yaptrmaktayd. rnein; Tire kazasnda erkes muhacirleri iin Havuzbanda bir cami yaptrlmt. Yaptrlan bu camiye de imam ve hatip olarak Hac Ali Efendi tayin edilmi, kendisine bu konuda bir berat verilmesi hususu muhacir komisyonunun tezkiresiyle Evkaf- Hmayun Nezaretine bildirilmiti.31 Yine Seyidgazi Kazasna yerletirilen erkes muhacirlerinin ibadet yapabilmeleri iin bir mescit yaptrlmtr. Bu mescidin imam, hatip ve mektep hocalna Musa Efendi tevcih olunmutur.32 Antalyann stanos Ky Ballca iftliinde iskan edilen erkes muhacirleri kendileri iin yeterli arazi verilmesini ve karyelerinde bir cami yaplmasn talep etmilerdir.33 25 R.ahire 1310da Adana Vilayetinden gelen bir yazda Tarsusun Nemrut nahiyesinde iskan edilen erkes muhacirleri iin masraflar devlet hazinesinden (Hazine-i Hassa) karlanmak zere cami ve mektep inas temelinin atld bildirilmekteydi.34 Devletin muhacirlerin glerine destek verdiini ve onlara bu anlamda eitli yardmlarda bulunduunu belirtmitik. Padiahn lkesinde yaamak arzusuyla gelmi olan erkes ve Nogay muhacirlerinden yz krk yedi hane ve bin yirmi yedi nfusu amil Nogaylar Adanada Eyaletinde bulunan hemehrilerinin yanna iskan olunmak iin dileke vermilerdir. Bunun dnda Mersin iskelesine yz krk bir hane ve bin drt yz on dokuz nfusdan ibaret Subek Han Gazi kabilesi ve seksen drt hane ve altyz altm dokuz nfusdan ibaret Hatugay Kabilesi Ankara Eyaletinde, altm sekiz hane ve alt yz doksan alt nfusdan ibaret Senim Kabilesi ise Sivas eyaletinde mnasip mahallerde tavattun olunmak istemilerdir. Bu durum hakknda zmit skelesine gnderilen tezkirede muhacirlerin uygun yerlerde iskanlar ve sknt ve zahmet ekmemeleri iin Ankaraya gideceklerin zmitten be ve Sivasa gideceklerin iki kafile olarak takm halinde gnderilmeleri istenmektedir. Muhacirler arasnda baz bey ve ulema, bir hayli kadn, ocuk ve hastalar
43

bilig, Yaz / 2008, say 46

bulunduu, bir ksmnn da yrmee muktedir olmad ifade olunmutur. Hasta ve yrmeyenler ile eyalarn tanmas iin her kafileye bargir ve arabalar verilerek cretlerinin mal sandklarndan denecei bildirilmitir. Erkek ve kadn on be yandan byklere yevmiye ikier ve kk olanlara birer kuru yemeklik verilmesi, muhacirlerin istedikleri mahallere gtrlp teslim edilmesi, yollarda iyi ekilde sevk ve konak edilmesi ve yemekliklerinin de yine mal sandklarndan karlanmas gerekmitir.35 Yukarda bahsedilen muhacirlere bu konuda bir buyuruldu verilerek Ankaraya gidecek olanlarn zmite, Sivasa gideceklerin Samsuna varmalarnda Ankara ve Sivas eyaletleri hudutlarna kadar itirak etmek, yollarda nakliyelerinin tedarik ve tertibiyle, yemekliklerinin verilmesiyle ilgilenmek zere Canik ve zmit mutasarrf ve kaymakamlar taraflarndan mecelle yelerinden her kafileye birer memur terfik olunmas istenmektedir. Mersin ve Samsun iskelelerine gideceklere mnasip vapurlar ve zmite gideceklere de yine vapur veyahut vapur yoksa zmit kayklar tutularak takm halinde serian sevk olunmalar hususlar maliye nezaretine emir olunmutur.36 Devlet gelen muhacirlerin salk durumlaryla da ilgileniyordu. Salksz koullarda yolculuk yapmak, toplu hareket etmek, alk gibi durumlar salgn hastalklar tetikleyebilirdi. lkesine gelenleri padiahn korumas, gzetmesi midiyle gelenler iin bu ok nemliydi hem de padiahn prestijini arttrrd. erkes muhacirlerinden henz iek hastalna tutulmayanlar iin iki cerrah (doktor) grevlendirilmiti. Cerrahlarn gelileri ve masraflarnn karlanaca bildirilmektedir.37 En korkulan durumlardan biri salgn hastalklard. Muhacirlere tahsis edildii anlalan Hazine-i Hassa vapurlarndan Vasta-i Ticaret adl vapurda karahumma ba gsterince erkes muhacirlerinin gemiye bindirilmeden nce muayene edilmesi ve hasta olanlarn gemiye bindirilmemesi istenmitir.38 erkes muhacirlerinden ve Da kabilesinden yedi hane Eskiehir canibinde iskan ettirilmiti. Bu haneler iin tohumluk ihtiyac bulunmaktayd. Kabilenin istedii iki yz kile stanbuli hnta ve iarn haslat zaman denmesi kabile vekili Mahmud Efendi tarafndan bir dileke ile arz olunmutu. Hal byle olunca meclis kararyla sz konusu tohumluun verilmesi hususu Ktahya mutasarrf Halil Paaya bildirilmitir.39 Muhacirlerin yerletirildikleri yerlerden birisi de Amasya Sancayd. erkes ve Nogay muhacirleri ilk etapta Gelengeras, Veray, Hacky, Mecidz kazalarna iskan olunmulard. Buralarda yaayan ahali iftihar edilecek bir hizmet olduuna inandklar iin baz yardmlarda bulunuyorlard. En acil ihtiya muhacirlere yiyecekleri ekmek ve nakliye iin gereken araba bedeli gibi cretler kazalar halk tarafndan karlanm ve devlete teberru olunmutu.40 Veray Kazasndan mrur eden muhacirler iin nan- aziz (ekmek) ve araba bedellerini renebiliyoruz. yz seksen yedi arabann nakliye creti 10899 kuru, ekmek bedeli ise 1500 kuru olup toplam miktar 12399 kurua
44

Akyz, G Yollarnda; Kafkaslardan Anadoluya G Hareketleri

bali olmutur. Kaza ahalisi kendi rzalaryla hdmet-i muftehire saydklar bu durumu devlet hazinesine teberru etmilerdir.41 Osmanl lkesine gelenler aradklarn bulamadklarnda geri dnmeye almlardr. Gn her zaman beklenen sonucu vermeyecei aikardr. Byle bir geri dnme (ricat) olay Nogay muhacirlerinde yaanmt. Yz on be nfus Nogay muhaciri tayan bir sandal erkes sahilindeki Coygu iskelesine kmt. Bunlarn durumu sandal reisine ve iindekilere sorulduunda Bolathane limanndan hareket ederek Rusya tarafna gitmekte olduklarn, hava muhalefeti nedeniyle de mezkur iskeleye sndklarn ifade etmilerdir. Rusyaya geri dnmek iin yola kan Nogaylarn neden geri dnmek istedikleri, bunlarn Ruslar tarafndan m desteklendii ve haklarnda ne gibi bir muamelenin yaplmas gerektii konusu muhacir komisyonuna bildirilmitir.42 Devletin korumas altnda addettii muhacirlerin geri dnmesinde zellikle Rusyann etkili olup olmamas merak edilen konular arasnda gelmekteydi. Muhacirlerin en byk sknts ksm ksm geldikleri iin ayn blgelere iskan edilmek arzularyd. Devlet her ne kadar lkenin eitli yerlerinde bunlar iskan etmeye almsa da her zaman muvaffak olamamtr. Bu konuda Bursa mutasarrf Nureddin Paa ile Sivas mutasarrf Ahmed Paaya sunulan arzlarda u ifadeler yer almtr. erkes muhacirlerinden ve Altkesik kabilesinden Adem, Mehmed ve shak adl kiiler takdim ettikleri arzda on hane doksan alt nfustan ibaret olduklarn, nceden Bursa sancana sevk olunup buradan Karacaehir Kazasna mlhak Taryak Karyesine gnderilerek yerletiklerini belirtmilerdir. ahslar u szlerle devam etmilerdir: skan olunmalarna ramen orada baz zaruretleri vardr. Dier muhacirin emsaliyle karlatrldklarnda yevmiyelerinin verilmedii, arada bir gn verilip iki gn verilip on gn verilmedii ve Ramazana kadar byle sknt olduunu daha sonra tamamen kesildiini ve imdiye kadar kendi keselerinden ihtiyalarn karladklarn ifade etmilerdir. Ancak artk ellerinde birer ake dahi kalmadndan baka yerlerde bulunan muhacirlerin bulunduklar mahallerde tam yevmiye nan- aziz aldklarn, ake bedellerinin verildiini ve kendilerinin ise a olduklarn eklemilerdir. Yine aldklar duyumlara gre oralarda hntann kilesi elli kuru, yevmiye ise gndelik iki kurutur. Yozgat ahalileri ile baz kardelerinin akrabalk ba bulunduunu, orada iskanlarna kolaylk salanarak asayi iinde olduklarn istihbar etmilerdir. Kendilerinin gitmee mecbur olduklarn, otuz gn nce buna dair bir arz sunduklar halde henz cevap alamadklarn ve dayanacak takatleri kalmadn ifade etmilerdir. Yozgatta bulunan akrabalarnn yanlarna, Sivas Uzun Yayla civarna iskan olunmak istekleri hem Bursa hem de Sivas mutasarrflarna bildirildikten sonra hkmetten gelecek cevap beklenmitir.43

45

bilig, Yaz / 2008, say 46

Rusya sahili Nehayis skelesinden Hakan Reis sandalyla Samsuna yz otuz be nfus erkes muhaciri gelmiti. Gelenlerin ellerinde pasaportlar bulunmadndan nce haklarnda pheli olduklarna dair bir izlenim edilmi, daha sonra baharda Sivas taraflarnda meskun kabilelerinin yannda iskan olunmalarna karar verilmitir. Ancak k mevsimi geldiinden bu k Yozgat tarafnda klamalar uygun grlerek buraya sevk olunmulardr.44 stanbula gelmi olan Krm muhacirlerinin birer ikier hane olarak stanbula civar sancak karyelerine mteferrikan yerletirilmeleri tasavvur olunmutur. Bolu Sanca karyelerinde ne kadar muhacir bulunduu, ziraate elverili arazinin tahkik edilmesi gerektii ifadesinden sonra Bolu Sancana iki yz muhacir yerletirilmesi uygun grlmtr. Muhacirlerin eyva ve iskanlarnn fariza-i zimmet-i ubudiyet olduu ifadesiyle gnderilen iki yz hanenin iskanlar aikar ise de Bolu Sancann Karadeniz sahilinde yer alan kazalar dalk ve talk olduu iin iskana elverili arazi ve mahal bulunmad tespit olunmutur. Yz hane erkes muhacirin Dzce ve skb Kazalarnda iskan olunabilecei arz olunmu ve ilaveten gnderilecek iki yz hanenin dahi dier kazalarda iskan ettirilmelerinin mmkn olduu ifade olunmutur. Toplam yz hane muhacir mteferrikan sz konusu kazalara yerletirilecekti. Bunlara ayrca ziraat yapabilmeleri iin her haneye yirmier dnm miktar yz tohumluk ve hali arazi bulunabilecei tahkik olunmu, bu durum byk bir memnuniyetle karlanmtr.45 Halk arasnda muhacirlere gerekli yardmn yaplmasn tevik iin hkmet uygulamalarndan biri de yardmlarn ceride-i havadiste derc edilmesiydi. Amasya Sancana gnderilmi Nogay ve erkes muhacirleri iin Hacky Kazas ahalisinin vermi olduu araba ve bargir creti 18249 ekmek creti 669, Gelenkeras ahalisi taraflarndan verilen araba ve bargir creti 18073 ve Mecidz Kazas ahalisinden verilen araba ve bargir creti 8904, toplam 45895 kuru tutmutur. Hdmet-i muftehire olmak zere kendi istekleriyle bu creti devlete terk ve teberru ettiklerine dair ifadeleri eser-i cemiyet ve takdire ayan bir durum olarak ceride-i havadis nshalarnda yaynlanarak ilan ettirilmitir.46 Kepsut ve Balat Kazalarnda iskan ettirilen erkes muhacirlerinin Bandrmadan nakli, yaptrlan hane ve tohumluk semeninin ahali tarafndan yaplan yardmlarla karland Takvim-i Vakayide ilan olunmutur.47 Kastamonu Takpr Kazasnda iskan edilen erkes muhacirlerine ahali tarafndan yaplan tohumluk ve ift aleti gibi yardmlar byk bir memnuniyetle karlanm ve Ceride-i Havadiste yaynlanmtr.48 G edenler arasnda Han Kabilesinden olanlar da mevcuttu. Bu durumu zmit Kaymakam Cemil Bey ile muhacirin komisyonuna gnderilen bir belgeden tespit ediyoruz. Daha nce zmit Sancana gnderilen erkes muhacirlerinden ve Han kabilesinden ahin Giray Bey takmndan elli hane yz nfus Hendek kazasnda hali arazi zerinde yerlemilerdir. Henz haneleri
46

Akyz, G Yollarnda; Kafkaslardan Anadoluya G Hareketleri

ina olunmam, benzer haneler ina edilerek iskanlar veyahut kendileri tarafndan ina olunmak zere hali arazinin kendilerine verilmesini arz-u hal ile istida etmilerdir. Sz konusu arazinin muhacir iskanna elverili olup olmadnn ve hane inasnda mahzur bulunup bulunmadnn tahkiki iin bir tahrirat gnderilmitir. Gelen cevapta arazinin tahminen bin dnm mtecaviz, fakat be yz dnmnn ahalinin tasarrufunda olarak geri kalannn arazi-i haliye-i miriyyeden olduu ve iskana elverili olup hane inasnda bir mahzur bulunmad bildirilmiti. Bunun zerine hane ina olunmak zere bir memur gnderilmesi ve arazinin her hanenin nfusuna gre taksim olunarak kendilerine verilmesi beyan ve inha olunmutur.49 Anadolu taraflarna gelen muhacirler haricinde Balkanlarda yerlemek isteyenler de bulunmaktayd. Bu konuda Varna Kaymakamna gnderilen kayttan Varnaya yz kadar erkes muhaciri geldiini reniyoruz. Gelenler Neme (Avusturya) posta vapuruyla gelmilerdi. Bunlar Rum ili canibinde iskan ve ikamet etmek istediklerinden bu konuda gerekli tahkikin yaplmas ve tayinat ve araba verilip verilmeyecei konusunda ellerinde bir belge olmad bildirilmektedir.50 Gereken emrin Padiahtan beklendii de ifade edilmektedir. erkes ve Kuban muhacirlerinden krk be hane ile daha sonra dier muhacirlerle birletirilerek Silistre Sanca Glpnar ve Uurlu karyelerinde iskan olunmulardr. Bunlar iin krk sekiz hane ina olunmu, Silistre Valisi ve halk tarafndan eitli erzak yardmlar yaplm ve bir mazbata ile bu durum muhacir komisyonuna bildirilmiti.51 Yaplan yardmlarn ve gsterilen kolayln insanlk vazifesi takdire ayan bir hareket olduu ifadesi yer almtr. slimye Kaymakam Dervi Beye gnderilen arzda erkes muhacirlerinden Besni kabilesinden on alt hanenin daha nce acilen iskan olunacaklar Ahyolu Bergos canibine gnderilerek ingane skelesi adl mahalde iskanlar kararlatrld anlalmaktadr. Ancak arazinin uygunsuzluu nedeniyle Bergosa bir saat mesafede Mihriz denilen mahalde iskanlarnn meclis karar olduunu, hane bana be kile zahire alarak kendilerine kulbe ina edeceklerini ve tarmla uraacaklarn bildirerek bu konuda hkmetten irade-i seniyye talep etmektedirler.52 Osmanl Devleti zellikle Balkanlara yerlemek isteyen muhacirlerin durumunu aklamak durumunda kalmtr. Yukarda Varna ve slimyeye erkeslerin iskan olunduundan bahsolunmutu. Vidin, Silistre Tulci, Varna, Hezargrad, Ruscuk, Trnova, Kstence, umnu gibi zellikle Bulgaristanda yer alan ehirlerin Vali ve Kaymakamlarna gnderilen belge gler nedeniyle Bulgar tebann olumsuz dndn ortaya koymaktadr. Hazret-i ehinahide mezelle-niin emn ve rahat olmak arzusuyla buralara hicret eden erkes ve Nogay baz familyalarn nakil ve iskanlar baz muhrikler tarafndan mfsid kabul edilmi ve bunlarn oralara nakil ve iskanlar Bulgar taifesiyle mbadele olunacana dair sylentilere yol amt. Bu ayiay renen devlet, muhacirle47

bilig, Yaz / 2008, say 46

rin sadece o blgeye deil memalik-i mahruse-i hazret-i padiahinin her tarafnda mnasib olan mahallere nakl ve eyva olunmakda olduklarn ve Bulgar taifesinin cmleten esddka-y teba-i saltanat- seniyyeden olarak her halde husul- refah ve rahatlaryla zir-i saye-i adalet-nevaye-i hazret-i mlkaneden mtemmem olduunun aikar olduunu ifade etmitir. Bu sylentilere kimsenin itibar etmemesini, devletin Bulgarlar hakknda iyilikten baka bir ey tasavvur etmediini ve bu fasidlerin ele geirileceini beyan etmitir.53 Muhacirlerin yeni yaamlarndan memnun olduklarna ve minnettarlklarna dair bir gsterge yerleim birimlerinin yeniden adlandrlmasdr. Gerek yeni oluturulan, gerekse baka isimlerle anlan yerleim birimlerine manal adlar verilmitir. rnein; Kastamonu Vilayetine bal erke Kazasna tabi Bayndr Nahiyesi isminin Mecidiye olarak deitirilmesi teklifi devlet tarafndan uygun bulunmutur.54 Teke Kazas(Adana) nderesi adl mahalde iskan edilen erkes muhacirlerinin oluturduu karyeye Burhaniye isminin verilmesi talep olunmu, uygun grlmesi zerine de ilgililer grevlendirilmilerdir.55 Nidede tekil olunan erkes muhacirleri karyesine Orhaniye ve Nevehir Kazasnda padiahn ihsan ile vcuda gelen mahalleye de Osmaniye ad verilmitir.56 Muhacirlerin karlatklar en byk sorunlardan biri klelikti. Osmanl Devletinde kleliin yaygn olduu, zellikle erkes kadnlarnn haremde oka kullanld bilinmektedir. Tanzimat Fermannn ilanndan sonra yava da olsa klelik kaldrlmt. erkes kadn ve kzlarnn cariye olarak ok rabet grmesi g eden erkeslerin bu konuda devlet tarafndan uyarlmasn gerektirmitir. Kayseri Sanca kazalarna gnderilmesi istenen padiah iradesi; yirmi be-otuz yana kadar ve klelikten azl edilmi erkes muhacirlerinin satna izin verilmemesi ynndedir.57 Her ne kadar devletin byle bir memnuas bulunuyorsa da bu iten para kazananlarn varl sz konusudur. erkes ve Nogay muhacirleri elinde bulunan esirlerin hrriyet ve esaret davalarnn her ekilde stanbulda grlmesi gerektii bildirilmi, taralarda ise ancak eyalet merkezlerinde ve sancak meclislerinde grlebilecei Tanzimat kararlarndan olduu ifade edilmiti.58 Bayburt eski mutasarrf Mehmed Ali Paa iran Kazas ekeslerinden kendisine bir cariye satn almt. Ancak, devletin bu durumu ho karlamadn bilen Paa cariyeyi iade etmek istemi, bu konuda tahkik yapmak zere Drdnc Ordu-y Hmayun mfettii Nusret Paa grevlendirilmiti.59 Muhacirler ile yerli ahali arasnda da baz skntlar yaanmtr. Konya, Ankara, Sivas Harput, Adana blgelerine hitap eden bir belgede erkesler ile Lek Krdi aireti arasnda ciddi anlamazlk vuku bulduu grlmektedir. Kayseri Sancana havi kurada geici iskan ettirilen yetmi-seksen kadar atl erkes muhaciri Ankaraya bal Cebel-i Kozak Kaymakamlna merbut aairden Harmanck adl yerde yaylada bulunan Lek Krdi airetinin on be kadar hanelerini basm, hane sahiplerini yakalam, mevai ve hayvanlarn srp
48

Akyz, G Yollarnda; Kafkaslardan Anadoluya G Hareketleri

gtrmlerdi. Airetten otuz-otuz be atl erkesleri takip ederken elli kadar muhacir bunlarn zerine hcum edip bir neferini ldrnce airetten olanlar da kar saldr ile muhacir zerine hcum ederek bir haylisini telef ve yirmi kadarn yaralam, hayvanlarn telef etmilerdir. erkesler hayvan takm ve silahlar alarak drt res at takmlaryla beraber Cebel-i Kozak Kaymakam mer Beye vermilerdir. Yaplan tahkikat sonucu durumun gerek olduu anlalm ve byk znt duyulduu kaydedilerek birka kendini bilmez sakinin yaptklarnn hepsine mal edilmemesi gerektii ve kimseye rkntlk verilmeden iin zm yukarda ad geen merkez valilerine bildirilmitir.60 Mihalite iskan ettirilen Dastanl erkesler ile Hristiyan ahali arasnda yaanan skntlar zerine devlet Hristiyan ahaliye zarar verdikleri iin bu ailelerin baka yerlere naklini ngrmtr.61 Sonu olarak; Kafkas g kitlesel bir hareket olmutur. Kafkaslardan srekli bir insan seli Osmanl topraklarna akn etmitir. Ruslardan kaanlar Padiahn himayesine snm, yaplan yardmlar sonucunda da ou geldikleri iin memnun kalmlardr. Yeni yurtlarna, yaamlarna almalar iin evler, camiler yaplm, ziraat yapabilecekleri topraklar verilmi, ksacas desteklenmilerdir. Ksa srede yeni hayatlarna alan kitle tarla ekip-bimi, daha sonra yeni i alanlarnda alma frsatlar bulmulardr. Muhacirlerin yerletirildikleri blgelere gz atldnda Anadolunun hemen her kesinde bir muhacire rastlamak mmkndr. Bu hareketin zellikle sosyal boyutlar dnldnde muazzam bir manzara ile karlalaca aikardr. Yeniler ile eskiler karm, kaynam, birbirlerine ok ey retmilerdir. Sonuta muhacirler bugnk toplum yapmzn asli unsurlar olarak karmzda durmaktadrlar.

Aklamalar
1. Bu konuda zellikle bkz: .Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas (FM), XI/4, 1949-50. 2. Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), TTK Yaynlar., Ankara, 1997., s. 37. 3. Mustafa Budak, 1853-1856 Krm Savanda Osmanl Devleti le eyh amil Arasndaki likiler, .. Tarih Aratrma Merkezi, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Trk Dnyas Semineri, 29-31 Mays 1995, stanbul, 1996., s. 79. 4. Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), TTK Yaynlar., Ankara, 1994., s. 3-4. 5. Kemal H. Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, eviren: Bahar Trnak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar., stanbul, 2003., s. 15-16. 6. Mirza Bala, erkesler, slam Ansiklopedisi (A)/3, MEB Yay., stanbul, 1993., s. 375-386.; Karpat, Osmanl Nfusu, s. 109. 7. Karpat, Osmanl Nfusu, s. 120.
49

bilig, Yaz / 2008, say 46

8. Karpat, Osmanl Nfusu, s. 98. 9. Arsen Avagyan, Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler, Belge Yaynlar., stanbul, 2004., s. 25. 10. BOA Sadret Mektub Ummi Kalemi (A.MKT.UM). 459/3 11. BOA A.MKT.UM. 430/11; teslim klnan 32 bab hanelerin .keraste ve mesarif-i inaiyesi olarak canib-i miriyeden ita buyurulacak mebla- malumeyi bir hdmet-i mahdude-i muftehire olmak zere kemal-i evk ve hahileriyle canib-i miriye terk ve teberru eylemi olunduklar beyanyla kabul niyaznda olduklar bu defa kaza-i mezbure meclisinden tevard iden bir kta mazbata-i umumiyede beyan olunmu 12. BOA A.MKT.UM. 556/54; bu makule cratn itas mukteza-y irade-i ehinahiden ise de erakise-i merkumanla dar ve diyarlarn terk ile diyar- kasaba-i arlislamiyye nakl ve muhacirin ve zir-cenah mstelzem iflah- hazret-i ahaneye iltica ve dahiliye olub irade-i tabilerinde dahi cmleten saknub gelmi ve bunlarn hakknda olunacak ..mucib olaca ba itibah olub byle iken def olan hazine-i celileden cret almamz iar- insaniyyeye gelmeyeceinden cebr ve ilhah olmayarak bir hdmet olmak zere mebla- mezkuru ahalimiz bit-tav vel-rza hazine-i celileye terk ve teberru eylediklerini 13. BOA A.MKT.UM. 556/54. 14. BOA A.MKT.UM. 425/8; 15 yandan aasna yevmiye birer ve yukarsna yevmiye ikier guru emvalden yemeklik ita vech-i nakillerinde vapur navullaryla mesarif-i rahiyeleri ifa olunub arkas alnd ve bunlardan ca-beca gelmekde olan bir iki familya ile baz muhtacin-i muhacirine verilmek zere Erzurum ahali-i mesabesin Trabzon eyaleti ahalisi tarafndan tertib ve tahsil klnm olan mebaliden 100.000 guru mikdarnn Erzuruma irsaliyle kusur 63999 guru mal sandnda tevkif klnd mukaddem .makam- ali cenab- vekalet-penahiye arz ve inha olunduu kayden tebeyyn eylemi ve eref-vrud olan irade-i aliye zerine imdiye kadar mebla- mezburdan 12412 guru ol vechle muhtacin-i muhacirine mesarif-i vakalarna sarf olarak kusur 51584,5 guru 10 pare dahi bundan byle indel-iktiza sarf ve ita klnaca der-kar olub ancak mah- sabkn 13. gn muhacirin tarikiyle 6 gn Vabuk ve Badlan ve Hainkbra kabilelerinden leffen takdim ve pigah- sami-i ..azimleri klnan pusula mucebince zkr ve inas Trabzona gelmi olan 345 nfus familyann derhal ikmal-i levazmatlaryla beraber bir takm mnasib hanelere ve biraz dahi adrlar ile Kavak meydan nam mahalle ikame ile emr-i iradelerine ibtidar olunarak bunlardan birazlar erbab- servetden olduklar cihetle yevmiye talebinde olmayub fakat bir takm ihtiyaclarn beyan ile yevmiye istemekde olduklaryla ve mukaddemce Kabartay kabilesinden gelmi olan 165 nefere yevmiye itas zmnnda muhacirin-i merkumunu riyaset-i .tarafndan ol vakt istizan- madde klnm olduu gibi bugn dahi istihsal-i irade-i aliyyelerine lzum grnmesine mebni kabile-i merkume resasndan birka nefer kimesne iskan idecekleri mahallerde tertib ve istizah zmnnda mukaddemce der-aliyyeye gitmi olduklarndan bunlar avdet itmedike iskan edecekleri mahaller in kendleri u halde biey diyemeyeceklerini askerisi beyan ve 1-2 familya Sivasa gitmek isteyb biraz dahi Erzurum ve Sivas taraflarnda mnasib mahal taharrisi zmnnda evvelce adam gndereceklerini ve ibu
50

Akyz, G Yollarnda; Kafkaslardan Anadoluya G Hareketleri

adamlar yedlerine muharrerat ita ve yanlarna memur terfik olunmas der-meyan etmekde bulunmu ve bunlardan icab edenlere mesarif-i vakalarn mebali-i mevkufeden ake ita olunaca. 15. BOA A.MKT.UM. 425/8. 16. BOA Sadret Mektub Nezret Ve Devir Kalemi (A.MKT.NZD). 311/53. 17. BOA Sadret Mektub Mhimme Kalemi (A.MKT.MHM). 197/69. 18. BOA A.MKT.MHM. 190/26. 19. BOA A.MKT.MHM. 171/12. 20. BOA A.MKT.NZD. 314/63. 21. BOA A.MKT.NZD. 350/5. 22. BOA A.MKT.NZD. 314/6. 23. BOA A.MKT.MHM. 306/1. 24. BOA A.MKT.NZD. 298/4. 25. BOA A.MKT.UM. 544/12. 26. BOA A.MKT.MHM. 197/4. 27. BOA A.MKT.MHM. 503/25. 28. BOA A.MKT.NZD. 327/1; ol tarafa gnderilmi olan Nogay ve erkes muhacirlerinin iskanlarn lzumu olan hanelerin talimat- mahsusasna tatbikan emr inas zmnnda zmid mimar kalfas ve memur- mahsusu marifetleriyle kef edilerek beher hane ikier oda ve bir sofa tahtnda hayvanat ahurundan ibaret olduu halde 10ar bin guru masrafla vcuda gelecei anlalub oraca dier .olmadndan yaplan icra-y mnakasas zmnnda der-saadetden mutad ve ehliyetli bir iki nefer kalfann irsali keyfiyeti mukaddemce muhacirin komisyonu riyaset-i behiyyesine ba mazbata beyan ve iar klnm ise de el-an cevab zuhur etmemesine mebni emr-i inalarna mbaaret olunamad ve mevsim-i ziraat gzeran eylediinden gerek hayvanat ve gerek zahair dahi tedark ve ifa klnamayub bunlarn elyevm msaferet halinde olarak yevmiyeleri mah-be-mah ita klnmakda id beyan ve bu keyfiyet ykde dahi tekidi havi meclis-i mezkurun meclis-i Tanzimata ita buyurulan dier bir kta mazbatasyla tekrar istizan klnm olmasna binaen keyfiyet ledel-mzakere muhacirin-i merkume karar- aherden evvel gelmi takmdan olduklar cihetiyle haklarnda mukaddeman gnderilen talimat ahkamna tevfikan hareket olunmak icab idb fakat ina olunacak hanelerin yle teklif olmas iktiza etmeyerek sair mahallerde icra olunduu misll ilerde kendleri .eylemek zere imdilik ma mafih ikamet edebilecekleri kadar muhtasarca birer mesken yaplub bunun mesarifi dahi sair baz mahallerde olduu gibi zmid sancanda iskan olunacak muhacirine dahi ina olunacak hanelerinin grebilecekleri baz hdmetleri ifa etdirilmek zere kendlerine verilecek kz ve ganem ve saire bahasyla beraber nihayet 800 veyahud 1000 guru kadar olmas iktiza eder ise.. 29. BOA A.MKT.NZD. 327/1; takdim klnan mazbatalarda gsterilen fiyata gre mezkur haneler iki direk olmak ve mahalli hanelerine tatbikan atusu ve tavan olmayub pencere kanadl yaplmak yedier zira olmak zere beher zira seksendrtbuuk guru olaca indel-hesab tenbih ederek ol babda mimar- merkum kontrato rabt olarak tarafndan muvakkaten bir kta sened ahz ve hfz edilmi ve meclis-i akeranemizde mimar- merkum Isvadurun vaki olan mnakasasnda
51

bilig, Yaz / 2008, say 46

beher zira 66,5 gurua tenzil klnm ise de mimar- merkuma baka civarca fenni mimariye bil-mnakasaya kar kimesne bulunmadndan ibu hanelerin emr-i inasnda mnakasa birka mtad kalfann der-saadetden isali takdirinde bilmnakasa daha olaca mtalaa klnm olduu. 30. BOA A.MKT.NZD. 373/43. 31. BOA A.MKT.NZD. 412/53. 32. BOA A.MKT.MHM. 239/22. 33. BOA Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT). 274/62. 34. Yldz Mtenevvi Mevzuat Evrak (Y.MTV). 69/48. 35. BOA A.MKT.NZD. 291/2. 36. BOA A.MKT.NZD. 291/2. 37. BOA A.MKT.MHM. 304/51. 38. BOA A.MKT.MHM. 289/22. 39. BOA A.MKT.UM. 458/35. 40. BOA A.MKT.MHM. 217/81. 41. BOA A.MKT.UM. 555/92.; Amasya sanca dahilinde kain Veray kazasndan mrur eden muhacirin-i erakise rkublarn vermi olduu ber muceb-i bala 387 arabann cret-i nakliyesi olan 10899 guru ile yevmiyelerine ita olunan kile nan- aziz bedeli olan 1500 guru ki ceman 12399 guruun kazamz ahalisi tarafndan hsn-i rzalaryla bir hdmet-i muftehire olmak zere hazine-i celileye terk ve teberru eylemi olduklarnn kabulu hususuna msaade-i kerimaneleri erzani buyurulmak muaraznda lazm gelen 3 kta senedi dahi leffen takdim klnm olmala icras icab beyannda takdim-i mazbata aciz etmede ictisar klnd ol babda emr ve ferman hazret-i menlehl emrindir. 42. BOA A.MKT.NZD. 381/25; Mah- halin 12. gn tarihiyle Nogay muhacirlerinden 115 nfus iersnde mevcud olduu halde bir sandal sevahil-i erakisede kain Coygu iskelesine km olmala sandal reisine ve mevcud olan olundukda Bolathane limanndan kyam ile Rusya tarafna gitmekde olduklarn ve hevann muhalefetinden iskele-i mezkureye ddklerini ifade etmi olduklarndan mahal-i mezkur resleri merkumlar tehir ve birle meclis-i kebir memalik-i erakiseye ifade ve ihbar eylediklerinde merkumlar bila tezkire devlet-i aliye karar suretiyle durdurmak zere hareketlerine bir mana veremediklerinden vulu- keyfiyeti taraf- valalarna ifade ve istizan olunmu meclis-i kebir-i mezkur tarafndan tensib gzlmekle vuku- hali zat- valalarna ..gayr- hadd- tahririye ictisar klnm fil-hakika merkumlar muhacirinden olub vuku- hicretlerinden udul idb karar- ricat eylediler yohsa rey-i valalaryla m rakib olduklar sandallaryla ol tarafa gnderilmi yohsa azim bulunduklar Rusya tarafndan m gnderilmi merkumlarn hakknda ne suretle davranmak hakkmzda hayrl memalik-i erakisemiz henz heyet-i hkmete dahil olmakda olmala usul- tanzimata .ne zaman muhalif hareketde bulunmamaa bi-kadril-takat 43. BOA A.MKT.UM. 477/67. 44. BOA A.MKT.NZD. 382/70. 45. BOA A.MKT.NZD. 324/65; dorusu imdiye kadar liva-i mezkura gnderilen ve gnderilmek zere bulunan muhacirinin emr-i iskan hakknda gerek Bolu kayma52

Akyz, G Yollarnda; Kafkaslardan Anadoluya G Hareketleri

kam ve memuriyet-i sairesi ve gerek ahalisi caniblerinden her drl mesi ve teshilat icra olunarak mehur olan gayret e ikdamlar ayan- takdir ve tahsin bulunmu. 46. BOA A.MKT.MHM. 214/30. 47. BOA A.MKT.MHM. 322/31. 48. BOA A.MKT.NZD. 394/11. 49. BOA A.MKT.MHM. 208/64. 50. BOA A.MKT.UM. 374/2. 51. BOA A.MKT.MHM. 205/46. 52. BOA A.MKT.NZD. 359/90; Besni kabilesinden 16 hane akdemce li eclil-iskan Ahyolu Bergos canibine gnderilerek ingane skelesi nam mahalde iskanlar mahallince karar verimli ise de arazinin baz mertebe .olmas cihetiyle yine Bergosa 1 saat mesafe mahalde vaki Mihriz nam karyede iskan olunmalar mahal meclisinde karar verilmi olmasyla mahal-i mezkurda emsali misll hanelerinin ina ve kz ve tohumluk itas hakknda mahalline bir kta emir-name-i saminin tastiri hususu muhacirin-i merkume tarafndan istida olunmu olmala srat-i iskan ve eyvalar hakknda bir kta talimat- seniyye suretinin emir-name-i sami hazret-i sadaret-penahileriyle slimye kaymakam.. 53. BOA A.MKT.UM 459/3; bu tarafa hicret etmekde olan erkez ve Nogay takmndan ol havaliye dahi baz familyalarn nakl ve iskan olunmakda olmas cihetiyle bunu baz muhrikler tervic-i bazar- mfsiddden ber seyl ve alet ittihaz ederek gya bunlarn oralara nakl ve iskanlar Bulgar taifesiyle mbadele arzna mebni id beyanyla tahdis-i izhan- tebayaya balkda bulunduu tahkik ve istihbar olunmu olub muhacirin-i merkume yalnz ol havaliye izam ve sera olunmayub keyleti cihetiyle memalik-i mahruse-i hazret-i padiahinin her tarafnda mnasib olan mahallere nakl ve eyva olunmakda olmasna ve Bulgar taifesi cmleten esddka-y teba-i saltanat- seniyyeden olarak her halde husul- refah ve rahatlaryla zir-i saye-i adalet-nevaye-i hazret-i mlkaneden mtemmem niam- .olmalarna fevkl-gaye igtina olunduu meydanda bulunmasna nazaran buna kimsenin itimad etmemesi lazm gelecei ve cemi zamanda bu makule neriyatn ..men edecek tedabire msaraat olunmas levazm- mlkdariyeden bulunduu der-kar olmala taife-i merkumeden zir-i idare-i devletlerinde bu ..sz anlarlar celb olunarak taife-i merkume devlet-i aliyyenin mnkad ve mttebii tebas olub haklarnda devletce hayr ve mnkatden gayr bir tasavvur olmad ve muhacirin takm ber minval-i muharrer memalik-i mahrusenin her tarafnda hali ve mnasib olan mahallere yerledirilmekde olduu gibi oralara dahi izam ve ishal olunmakda olarak bu szlerin zerrece asl ve esas olmad beyanyla teminat ve tenbihat- lazme icra olunarak izhan- tebann tayir ve tehdiden vikayesine ve bununla beraber tahkikat- celye ve hafiye icrasndan dahi gir durularak o makule fasidenin ibtal- dolab- mfsidetine mezid-i inayet ve himmet buyurulmak siyaknda mahsusan ve ihtaren ibu ukka. 54. Dahiliye Mebani-i Emiriye ve Hapishaneler Mdiriyeti (DH.MB.HPS.M). 14/2. 55. Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT). 230/56. 56. rade Hususiye (.HUS). 9/1310/-050. 57. BOA A.MKT.UM. 546/12, A.MKT.UM 542/26.
53

bilig, Yaz / 2008, say 46

58. Osmanl Devletinde kleliin kaldrlmas iin bkz: Y.Hakan Erdem, Osmanlda Kleliin Sonu, Kitap Yaynevi, stanbul, 2004. BOA A.MKT.NZD. 316/2.; Ve sera ahz ve itas memnuatnn dahi yine evvelki raddesinde devam ve muhafazas meclis-i ali-i Tanzimat karar mzakeratndan olub keyfiyet lazm gelenlere bildirilmi olmala bu misill vuku bulacak davalarn yalnz huzur- ali-i marn ileyhde fasl ve ryeti hakknda icabnn icras. 59. BOA DH. MKT. 1540/17. 60. BOA A.MKT.UM. 502/60; keyfiyet meclis-i ahkam- adliyeye ledel-havale muhacirin-i merkume zir-i cenah- saltanat- seniyyeden dahalet etmi bulunmalar hasebiyle bunlarn izhar- hicret husul- iskan ve istirahatlar emrinde bu kadar teklifata itibar olundukda iken u nimetin kadrini bilmeyerek bunlarn u uygunsuzlua hayretleri dorusu teessf olunur usulden olduuna ve bu dahi cmlesinin reyiyle olmayub ilerinden baz uygunsuz skkann tahrik ve ifsadyla vukua gelmi bir ey olaca misll bu makule halat- kabihann vukuuna muhacirin-i ulema ve resann raz olmayacaklar dahi .idne binaen muhacirin-i merkumenin sz anlarlarna icab vechle nush ve pend olunarak ibu fesada cret eden ehasn ele geirilmesiyle sair muhacirine rkndlk vermeyecek suretde haklarnda muhabarat- kanun icrasnn ve mteferriatnn .devletl Hafz Paa hazretlerine havalesiyle beraber ba..zir-i idarelerinde kain mahallerde meskun muhacirin tarafndan ahali ve bil-akis ahali ve aair canibinden muhacirin haklarnda vechen minel-vcuh bu makule u hareket vukua gelmemek.. 61. BOA Hariciye Mektubi Kalemi (HR.MKT). 17/19.

Kaynaka
Avagyan, Arsen, Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler, Belge Yaynlar, stanbul, 2004. Barkan, .Ltfi, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas (FM), XI/4, 1949-50. Bala, Mirza, erkesler, slam Ansiklopedisi (A)/3, MEB Yaynlar. stanbul, 1993. Budak, Mustafa, 1853-1856 Krm Savanda Osmanl Devleti le eyh amil Arasndaki likiler, .. Tarih Aratrma Merkezi, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Trk Dnyas Semineri, 29-31 Mays 1995, stanbul, 1996. Erdem, Y. Hakan, Osmanlda Kleliin Sonu, Kitap Yaynevi, stanbul, 2004. pek, Nedim, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), TTK Yaynlar. Ankara, 1994. Karpat, Kemal H., Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, eviren: Bahar Trnak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar. stanbul, 2003. Saydam, Abdullah, Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), TTK Yaynlar. Ankara, 1997.

54

Migration Movements from Caucasia to Anatolia

Dr. Jlide AKYZ*
Abstract: Migrating from one place to another is a very ancient phenomenon that still continues today. Migration may have a variety of political, economic, social and cultural reasons. In the 19th century the Ottoman Empire was severely influenced by a huge wave of mass migration, which had political reasons. As a result of this, masses of people were made to settle in various parts of Anatolia. This new land which they migrated to with great expectations often welcomed them as a mother land. Both the State and the Ottoman public helped these Caucasus immigrants to adapt to their new lives. As a result of such migrations new settlements were formed, and the population balance changed, which was all passed on to the Turkish Republic as a social inheritance. Key Words: Ottoman, Caucasia, migration, immigrant, settlement

Kafkas University, Faculty of Science and Letters, Department of History / KARS julakyuz@hotmail.com

bilig Summer / 2008 Number 46: 37-56 Ahmet Yesevi University Board of Trustees


. *
: , . : , , , . - 19 , . . , . . , , . . : , , , ,

, - , / . julakyuz@hotmail.com

bilig 2008 Vpus: 46: 37-56 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi