1

NDEKLER....l NDEKLER NSZ..............lV NSZ KISALTMALAR.........................................................Vll KISALTMALAR ZET........Vlll ZET SUMMARY SUMMARY.........X RY GR..................................................................................................................................................... 1 SDNN HAYATI, EDEB AHSYET VE ESERLER ..........................................................14 A- Hayat .....................................................................................................................................14 B- Edeb ahsiyeti........................................................................................................................26 C- Eserleri ...................................................................................................................................31 I. BLM.............................................................................................................................................45 A. TRK EDEBYATINDA HAFIZ DVANI ERHLER .........................................................45 1. SRR ERH .....................................................................................................................45 2. EM ERH ..........................................................................................................................48 3. KONEV ERH.....................................................................................................................49 4. SD ERH ...........................................................................................................................51 B. SDNN HAFIZ DVANI ERH ...........................................................................................52 1. GENEL BLG ........................................................................................................................52 2. EKL ......................................................................................................................................58
a) Gazeller ............................................................................................................................................. 58 b) Ktalar ............................................................................................................................................... 60 c) Rbailer ............................................................................................................................................. 61 d) Mesneviler ......................................................................................................................................... 61 e) Kasideler............................................................................................................................................ 62 f) Muhammes ........................................................................................................................................ 62

3. MUHTEVA .............................................................................................................................64
a) Kiiler ................................................................................................................................................ 64 b) Yer ve Nehir Adlar ........................................................................................................................... 91 c) Gruplar .............................................................................................................................................. 96 1. Ezrak-pn (Ezrak-libs) ............................................................................................................ 96 2. Kalenderler .................................................................................................................................. 97 3. Kzlbalar .................................................................................................................................... 99 4. Melmler ................................................................................................................................... 100 d) Hafz Divannda Geen Trk Kelimesi ........................................................................................... 101

C. SDNN ERHTE KULLANDII TEKNKLER ................................................................107 1. GRAMER BLGLER ........................................................................................................107

a Fonetik Bilgiler .............................................................................................................................. 107 1. Harflerin Adlandrlmas............................................................................................................. 107 2. Harekeler .................................................................................................................................... 108 3. Kelimelerin Okunuu.................................................................................................................. 109 4. ki veya Daha Fazla ekillerde Okunabilme............................................................................... 110 5. Blgelere Gre Farkl Okuyu .................................................................................................... 110 6. ehirli ve Kyllerin Farkl Okuyuu......................................................................................... 111 7. ranllar ve Trklerin Farkl Okuyuu......................................................................................... 111 b Baz Harf ve Edatlar ...................................................................................................................... 114 c Masdarlar ....................................................................................................................................... 126 d Fiiller ............................................................................................................................................. 126 1. Arapa Fiiller.............................................................................................................................. 126 2. Farsa Fiiller............................................................................................................................... 127 3. Geisli ve Geisiz Olarak Kullanlan Fiiller.............................................................................. 128 4. Bildirme ve Dilek Kipleri ........................................................................................................... 128 5. Emir 1. ahs (Fil-i Emr Mtekellim) ....................................................................................... 129 e Bileik Sfatlar (Vasf- Terkb) ...................................................................................................... 130 f Tamlamalar (zafetler) ................................................................................................................... 132

2. ANLAMBLMSEL ..............................................................................................................139
a EDEB SANATLAR ..................................................................................................................... 139 b KTBASLAR ............................................................................................................................... 144 A. Trke ktibaslar........................................................................................................................ 144 B. Farsa ktibaslar ......................................................................................................................... 148 C. Arapa ktibaslar........................................................................................................................ 150 1. Ayetler ................................................................................................................................... 150 2. Hadisler ................................................................................................................................. 155 3. Kelam- Kibar ........................................................................................................................ 158 4. Ksa Cmleler ........................................................................................................................ 160 c BALAM ..................................................................................................................................... 161 d KAYNAKLAR .............................................................................................................................. 164 1. Yazl Kaynaklar......................................................................................................................... 164 a Mellif ve Eserler ................................................................................................................ 164 b Szlkler ............................................................................................................................. 167 2. Szl Kaynaklar ......................................................................................................................... 168

D. ELETRLER .........................................................................................................................170
1. ARHLERLE LGL ELETRLER ........................................................................................ 176 a- ekil ve Tertiple lgili Eletiriler ................................................................................................ 179 b- Nsha Yanll ve Okuma Hatalar ile lgili Eletiriler............................................................ 181 c- Gramatikal Eletiriler ................................................................................................................. 183 1. Edat ve Eklerle lgili Eletiriler ............................................................................................. 183 2. Farsa Masdarlarla lgili Eletiriler ....................................................................................... 190 3. ml ile lgili Eletiriler .......................................................................................................... 190 4. Fiillerin ats ile lgili Eletiriler .......................................................................................... 191 d- Tasavvuf Eletiriler ................................................................................................................... 191 e- Bilgi Yanllarnn Eletirilmesi ................................................................................................. 196 1. Baz Kii ve Kavramlar Bilmemekle lgili Eletiriler ............................................................ 196 2. Edeb Sanatlarla lgili Eletiriler ........................................................................................... 197 3. Tarih Hesaplamayla lgili Eletiriler ..................................................................................... 197 4. Terimlerle lgili Eletiriler ..................................................................................................... 198 5. Kelimelere Yanl Anlam Verilmesiyle lgili Eletiriler ........................................................ 200 6. Cmlenin Anlamnn Yanl Verilmesiyle lgili Eletiriler .................................................... 201 f- Tercmenin Mulklyla lgili Eletiriler ................................................................................ 208 g- slup Asndan Eletiriler ........................................................................................................ 210 2. HAFIZ HAKKINDAK ELETRLER ...................................................................................... 216 a- VG ........................................................................................................................................ 216 1. Herkesin Houna Gitmesi ve Veciz Olmas .......................................................................... 216 2. Baz Gazellerinin Mucize Derecesinde Olmas ..................................................................... 217 3. Beyitlerindeki Muhayyellik.................................................................................................... 217 4. Dilinin Anlalrlk ve Sadelii ............................................................................................... 217 5. Tebihlerindeki Orjinallik ..................................................................................................... 218 6. Beyanndaki By .................................................................................................................. 220 7. Dier airlerle Mukayese ...................................................................................................... 220 a) Zahrle Karlatrlmas .................................................................................................. 221 b) Nizam ile Karlatrlmas .............................................................................................. 221 c) Ktib ile Karlatrlmas ................................................................................................ 222 d) Asaf ile Karlatrlmas ................................................................................................. 222 8. Gazeldeki stadl ............................................................................................................... 223 9. Atasz Niteliindeki Beyitleri ............................................................................................. 223 10. iirlerindeki Ulviyeti............................................................................................................ 224 11. Hafzn fadelerinin yiye Yorumlanmas............................................................................ 224 12. Hafzla lgili Menkbe ......................................................................................................... 226 b- YERG ....................................................................................................................................... 226

1. slup Asndan Eletirmesi ................................................................................................. 226 2. Kafiye Asndan Eletiriler ................................................................................................... 227 a) Ad Konulmam Kafiye Ayb ......................................................................................... 228 b) Kafiye Tekrar Ayb Nasl Hafifletirilebilir? ................................................................. 229 3. Anlam Asndan Eletiriler .................................................................................................. 229 4. Hav-i Kabih .......................................................................................................................... 230 5. Veznin Sebep Olduu Yanllar ............................................................................................ 231 6. Din Adan Eletirmesi ........................................................................................................ 232 7. Bakalarnn Eletirilerini Nakletmesi................................................................................... 233

E DL VE SLUP .......................................................................................................................236 1. ARKAK KELMELER .......................................................................................................236 2. BAZI EKM ve YAPIM EKLER......................................................................................256

A-SIFAT-FLLER ............................................................................................................................. 256 B. ZARF-FLLER ............................................................................................................................. 259 C. KP EKLER .................................................................................................................................. 263 D. YELK 3. AHIS EKNN FARKLI KULLANILII .................................................................. 265

3. BALAMA EDATLARI .....................................................................................................267

a. Trke Asll Olanlar ....................................................................................................................... 268 b. Farsa Asll Olanlar ........................................................................................................................ 276 c. Arapa Asll Olanlar ....................................................................................................................... 286

4. GSTERME EDATLARI ...................................................................................................291 5. TRKE KELMELERN FARSA TAMLAMADA KULLANILMASI ......................292 6. CMLE YAPISI ...................................................................................................................292
II. BLM .........................................................................................................................................304 KAVRAMLAR SZL .........................................................................................................304 SONU ...............................................................................................................................................461 KAYNAKA ......................................................................................................................................465

NSZ
Klasik Edebiyatmzn daha iyi anlalabilmesi iin edebi almalarn sadece Trke ile yazl olan eserlerle snrl kalmayp bu edebiyata byk apta etki ve kaynaklk yapan Fars Edebiyatna da intikal etmesi gerekir. Ortak bir remiz ve mazmunlar dnyasna sahip olan bu iki edebiyatn ekillenmesinde byk apta etkisi olan ve lisnul-gayb lakabyla anlan Hafzn, byk bir lirizm ve coku ile syledii iirleri asrlar boyu Farsann bilindii ve konuulduu ktalk bir corafya zerinde derin bir etki brakmtr. iirlerinin mucize derecesine yaklat sylenen Hafz- rz hem Fars Edebiyatnda hem de Trk Edebiyatnda en ok okunan ve sevilen airlerin banda gelmektedir. Mevlana Cm Baharistan adl eserinde tercmesi u ekilde olan bir kta nakleder: Her ne kadar Hazret-i Muhammed benden sonra peygamber gelmeyecektir buyurmusa da iir sanatnda kii peygamberdir: Destanda Firdevs, kasidede Enver, gazelde Sad.1 Ali Nihat Tarlan bu rivayeti naklettikten sonra buna ek olarak Hafz hakknda sorulan bir suale verilen cevab kaydeder ki o da udur. Bugzr ki n Hud-y i'rest. Brak, o iirin Tanrsdr.2

1 2

Molla Cm, Baharistan, (ev. M. Nuri Genosmanolu), stanbul 1990, s. 251. Ali Nihat Tarlan, Hafz- iraz mad., Trk Ansiklopedisi, C. XVIII, Ankara 1970, s. 311.

Farsa'ya kuvvetle hakim olan Divan airleri bylesine lirik ve cokun bir airin iirlerini ellerinden drmedikleri gibi, daha geni bir okuyucu kitlesi tarafndan anlalmas iin Hafz Divanna ok ksa bir sre sonra Trke erhler de yazlmtr. Bu erhler arasnda dikkatli bir zeka ve salam bir mantk rn olduu otoritelerce kabul edilen ve emsallerinden temayz eden birisi vardr ki kendinden nce yazlan iki erhi neredeyse tamamyla unutturmutur. stelik bu erh sadece Trke konuulan yerlerle snrl kalmam, ktalararas bir yceliin de sahibi olmutur, nk ranllar Hafz' daha iyi anlayabilmeleri iin bu erhi Farsa'ya tercme ettikleri gibi bu erhin matbu nshasnn 1. cildi Almanca'ya tercme edilmitir. Bu erhin mellifi Bosnal Sd'den bakas deildir. Sd eserindeki bu ayrcaln farkndadr. O Hafz'n bir beytini erh mnasebetiyle unlar syler: Bir ey mstahak olmayan birinin eline dse ok srmez bir gn ehlinin eline der. Nitekim baz kitaplar ehliyetsizlerin eline dtkten sonra bir gn ehil olan birisinin eline geer. 2/90. Doktora tez konumuz olan Sd: erh-i Divan- Hafz (Kelimeler-RemizlerKavramlar) adl almamz iin kaynak olarak skenderiye-Bulak 1250/1834te 3 cilt halinde baslm olan erh-i Divan- Hafz basks esas alnmtr. ok nadir ksmlarda metindeki kopukluk ve kapalln giderilmesi iin Sleymaniye Ktphanesi Nazif Paa 635'te kaytl yazma nshaya atfta bulunulmutur. Dipnot hacminin fazla yer kaplamamas iin erh-i Divan- Hafzla ilgili dipnotlar hemen iktibas edilen ksmdan sonra cilt ve sayfa numaras verilerek gsterilmitir.

Szgelimi iktibastan sonra verilen mesel 1/245 rakam iktibas edilen ksmn matbu eserin 1. cildinin 245. sayfasnda olduunu gstermektedir. Yazma nsha iin ise yine iktibas edilen ksmdan hemen sonra varak numaras verilmitir. lk olarak bir giri mahiyetinde eserin mellifi hakknda bilgilere verilmitir. Bu bilgilerin bulunduu snrl saydaki kaynaklarn yannda Sdnin kendi eserinde zaman zaman serpitirdii bilgilere bavurulmu ve hayatn aydnlatan baz bilgilere ulalmaya allmtr. Daha sonra mellifin edeb ahsiyeti hakknda baz hkmler tespit edilmitir. Bu hkmlerin tespitine esas olmak zere bakalarnn kendisi hakkndaki hkmleriyle arlkl olarak erh-i Divan- Hafz olmak zere kendi eserlerinde geen baz bilgiler kaynak olarak kullanlmtr. almamzn I. Blmnde Sdden nce Hafz divanna yazlan erhler hakknda tantc ksa bilgiler verilmi ve bu eserlerin bulunduu yerler mkutup.gov.tr mkutup.gov.tr adresinde bulunan Trkiye Yazmalar Toplu Katalouna dayanlarak belirtilmitir. Daha sonra Hafz divannn en salam ve doru erhi olduu otoriterlerce kabul edilen Sd erhi hakknda tantc bilgiler verilmitir. Genel bilgiler eserdeki nazm ekillerinin (gazel, kta, rba, kaside, mesnevi, muhammes) says, tr ve ka beyitten teekkl ettii hakkndaki bilgilerdir. Muhteva olarak eserde geen kii, yer

ve grup adlar ve onlar hakknda eserde geen tantc bilgiler toplu olarak gsterilmitir. erh Metodu bal altnda eserde geen gramer bilgileri kategorize edilerek zet olarak verilmitir. Daha sonra eserde geen edebi sanatlarla ilgili bilgiler, iktibaslar ve Sdnin bu eseri yazarken bavurduu kaynaklar belirtilmitir. Sdnin eletirileri; arihlerle lgili eletiriler ve Hafzla lgili Eletiriler olmak zere iki ana balk altnda kategorize edilmitir. arihlerle ilgili eletirileri eletirinin trne gre alt balklar altnda gsterilmi, Hafzla ilgili eletirileri vg ve yergi olmak zere iki ksma taksim edildikten sonra alt balklar halinde snflandrlmtr. Dil ve slup bal altnda eserdeki Trke unsurlar ele alnm, eserde geen arkaik kelimeler, baz ekim ve yapm ekleri, balama edatlar, gsterme edatlar topluca verildikten sonra eserdeki cmle yaps ve bu yapnn getirdii zorluklarn almas iin baz bilgiler verilmitir. almann II. Blmnde eserde geen ve edeb deeri haiz bulunan baz kelime, remiz ve kavramlar alfabetik olarak sralanm, almann hacminin byk olmamas iin bunlarla ilgili ok az sayda iir rnekleri verilmitir. Bu alma bu konunun seilmesi hususunda tevikleri ve srarlar ile bizi ynlendiren danman hocamz Yard. Do. Dr. Sadk ARMUTLUya byk bir kran borludur. Ayrca almann ekillenmesi ve dier hususlarda her zaman

yardmlarn grdm Do. Dr. Kazm YOLDA, Do. Dr. Sleyman ALDAK ve Prof. Dr. Hasan KAVRUK hocama da en derin teekkrlerimi arz etmeyi bir bor bilirim. brahim KAYA

KISALTMALAR age. bk. Bl. C. ev. DA H. hzl. A Ktp. M. mad. MEB Md. l. s. S. SBE vb. vd. Y. yazma nsha. Yay. yy. : Yaynlar : Yzyl : Ad geen eser : Baknz : Blge : Cilt : eviren : Diyanet slam Ansiklopedisi : Hicr : Hazrlayan : slam Ansiklopedisi : Ktphanesi : Milad : Maddesi : Milli Eitim Bakanl : Mdrl : lm : Sayfa : Say : Sosyal bilimler Enstits : Ve benzeri : Ve dierleri : erh-i Divan- Hafz, Sleymaniye Ktb. Nazif Paa 665'te kaytl

10

ZET
16. yzylda yaayan Sd ran Edebiyatnn temel klasiklerinden hakknda erh yazan bir melliftir. Bunlar Hafz- rznin Divan ve Sad-i rznin Bostan ve Glistan adl eserleridir. Bu eserler sadece randa deil Anadolu sahasnda da en ok okunan eserler arasnda nemli bir yere sahiptir. Ayrca Hafz- rznin Divan ve Sad-i rznin Bostan ve Glistan adl eserleri dnyann birok dillerine tercme edilmilerdir. Trkeye de ok sayda bunlarn tercme ve erhleri yaplmtr. Bu almada Bosnal Sdnin Hafz Divanna yapt ve aratrclarn takdirini kazanan erh-i Divan- Hafz adl eser ele alnmtr. Eser Hafz Divan erhlerinden matbu olan tek eserdir. Dier erhlerin ise sadece yazma nshalar bulunmaktadr. erhin szlk anlam yarma ve ama ve ayrma demektir. Terim anlam ise edeb bir metnin daha iyi anlalabilmesi iin metinde geen kelimelerin gerek ve mecaz anlamlarn belirtilerek,deyim ve terimlerin kendi dneminde hangi anlamda kullanldn gstererek aklama yapmak demektir. Metni erh eden kiiye arih denilir. Farsa metinlerin erhinde nce metin yazlr, daha sonra metinde geen kelime ve terimlerin anlam verilir. Fiillerin hangi kipten olduu ve eklerin hangi fonksiyonlar tad sylenir, daha sonra beytin toplu anlam verilir. Btn bunlara

11

ek olarak manzum metinlerin erhinde nazm ekli, aruz ve kafiye bilgisi, edeb sanatlar da ksmen ele alnmaktadr. Ayrca arih dier erhlere yapt eletirilere de eserinde yer verir. Farsa eserlerin erhinde ncelikli husus daha ok anlalmas izaha muhta olan ksmlarn aklanmasdr. Dier ksmlar bir nevi geni tercme denilebilecek zellik tar. Bu tarz eserlerde dili retmek gayesi n plandadr. Bununla beraber arihler yeri geldike metnin anlamlandrlmasnda edeb sanatlar ve tasavvuf yorumlara da bavurmulardr. Bu durum Sd erhinde de gze arpar. Bu aratrma iki blmden olumaktadr. nce bir giri olarak Sdnin hayat, eserleri ve edeb ahsiyeti hakknda bilgi verilmi, 1. blmde Trk Edebiyatndaki Hafz Divan erhleri hakknda tantc baz bilgiler verildikten sonra Sdni erh-i Divan- Hafz adl eseri dilbilimsel ve anlambilimsel olarak incelenmi ve mellifin dier arihlere ynelttii eletiriler snflandrlmtr. 2. blmde ise eserde geen ve edeb deeri haiz bulunan baz kelime, remiz ve kavramlar alfabetik olarak sralanm, almann hacminin byk olmamas iin bunlarla ilgili ok az sayda iir rnekleri verilmitir.

12

SUMMARY
Sudi is an author who lived in the 16th century and wrote three annotation (erh) (erh about the classical sources of Persian literature. These are: Hafz- irazi

Divan, Sadis (Sadi of iraz) Bostan and Gulistan.

These books are widely read not only in ran but also in Anatolian region. irazis Divan and Sadis Bostan and Gulistan were translated into many world languages. Their translations and commentaries into Turkish were made many times. This study examines erh-i Divan- Hafz which was prepared by Sudi of Bosnia and was valued highly by many scholars. The text is the only published one among the Hafzs Divans. Other annotations (erhs) (erhs) have only manuscripts in the libraries. Dictionary meaning of erh is to split, to uncover and to separate. But its meaning in Turkish literature is to give the real and metaphoric meanings of words and to explain the meaning of terms and idioms used at that time in order to make a literary work more understandable. The person who does the work of all the explanation and annotation is named annotator (arih) arih). arih) Before annotation of the texts the orginal text is written. Then, the meaning of words and expressions are explained. The conjugation of the verbs and the function of the affixes are explained. Later, the general meaning of the couplet is given. In addition to these; the type of the verse, prosody (aruz aruz), aruz rhyme and rhetoric

13

are partly dealt with in the annotation of the verse. Moreover, the annotator gives place to literary criticism in his work which he did to other annotations. In the annotation of the Persian works, the primary issue is to reveal the parts that need explanation. Other parts seem to be a translation prepared in detail. In this type of works, the main purpose is to teach the language itself. However, the annotators sometimes use mystic interpretations and rhetoric to make the text clear. This situation is also observed in Sudis work. This study consists of two parts. The introduction part covers the life of Sudi and his works and literary personality. The first section gives some explanatory information about the annotations of Hafz Divan in Turkish literature. In addition, the work of Sudis erh-i Divan- Hafz is investigated linguistically and semantically. Then, the criticism that the annotator made to other annotators is classified. In the second section; some words, expressions and symbols that have literary value are ordered alphabetically. For the sake of brevity, a limited number of couplet is given.

14

GR SDN SDNN N NN HAYATI, EDEB AHSYET VE ESERLER A- Hayat Sd hakknda kaynaklarda fazla bilgiye rastlanmaz. Burada irul-Acem mellifinin Hafz hakkndaki bir yaknmasn tekrarlamak istiyoruz. ibl-i Numn Hafz iin yle der: Byle byk bir mellif Avrupa lkelerinde yaasayd hayat hakknda ciltler dolusu bilgilerle karlardk, maalesef Hafz hakknda tezkire sahiplerinin yazdklar aratrcnn susuzluunu gidermekten ok uzaktr3. Benzer yaknmay Sd iin yapmak gerekecektir. Byle bilge bir ahsiyetin yaad dnemde ve daha sonralar laykyla ele alnmamasna ne kadar teessf edilse yeridir. Birinci derecede kaynaklardan Aty (l. H 1044) Zeyl-akyk adl eserinde Bosna asll olduu ve brahim Paa saraynda muallimlik ettiinden baka hayat ile ilgili herhangi bir bilgi vermez.4 Ktip elebi (H 10001067)nin Fezleke isimli eserindeki ifadeler baz terkip ve tamlamalara varncaya kadar Aty ile ayndr. Sdnin ok ksa bir hal tercmesi ve 4 adet eseri verilmektedir.5 Mstakimzde Sleyman Sadeddin Efendi (H. 11311202) Mecelletn-

Nisabta Atynin sanatkrane ifadelerini daha sade ve ksa olarak Arapa ifade
eder.6. Sdnin hayatna dair bilgileri onun eserlerinde serpitirilmi olarak muhtelif meselelerden bahsederken kulland ifadelerden anlyoruz.

ibl-i Numn, irul-Acem, (Farsaya eviren: Seyyid Muhammed Tak Fahr D Gln), C. II, Nevzade Aty, Hadykul-Hakyk f Tekmileti-akyk, C. ll, (hzl. Abdlkadir zcan), stanbul Ktip elebi, Fezleke, C. I, stanbul 1286/1869, s. 7. Mstakimzde Sleyman Sadeddin Efendi, Mecelletun-Nisb, (Tpkbasm), Ankara 2000, s. 262 a.

Tehran 1363, s. 165.

4

1989, s. 332.
5 6

15

Sdnin asl ad Ahmed olup Bosnann Foa ehrine yakn aynia kasabasna bal Sdii kynde domutur, Bosnal melliflerden akir Sikiri, Prilozi adl eserinde onun bu kyde doduunu Nazif M. Hoca eserinde kaydeder.7 Sd nisbet ismi onun doum yerini gstermektedir. Onun Osmanl Mellifleri isimli eserde8 Foal olarak gsterilmesi byk bir ihtimalle aynia kasabas ile Sdii kynn Trk melliflerince daha ok tannm olan bu ehre (Foaya) bal bulunmalarnn neticesidir.9 Sdnin doum tarihi bilinmemektedir, ailesi hakknda da herhangi bir bilgiye kaynaklarda rastlanlmaz. Son zamanlara kadar sadece Sd veya Sd-i Bosnev olarak tannmakta idi. Kaynaklar adn zikretmez. Sadece Aty

Zeyl-akykn metin deil fihrist ksmnda adnn Ahmet olduunu syler.10

Asl adnn Ahmed olduunu erh-i Glistan adl eserinin kendi el yazs ile yazlm bir nshasndan 1037/162728 tarihinde istinsah edilmi ve Bosna Hersek Gazi Hsrev Paa Ktphanesinde bulunan yazma nshadaki kayt gstermektedir. Burada adnn Ahmet olduunun yazldn Hazm abanovi Knijevnost muslimana

BiH na orientalnin yezicima (Biobibliografiya) adl eserinde kaydeder.11

Tahsil hayatna nce Foa ve daha sonra da Sarajevoda balad tahmin edilmektedir. erh-i Glistanda geen, gil-i ho-by hakkndaki; Hazret-i eyhin buyurdun biz Bosna saraynda mahede eylemiiz ki mezkr bal bir kk fuya, stanbulda bal fus gibi, korlar ve ana gl yapra yolup dkerler. Ve nice zaman ol fuda gl ile mhte gili dgerler, andan sonra pre pre kurudurlar ve lazm olduka hamamda hatunlar istimal iderler.12 ifadeleri onun Bosna saraynda bir sre kaldn gstermektedir. Osmanl Devletinin byk sadrazamlarndan biri olan Bosnal Sokollu Mehmed Paa (15051579)nn sadrazam olmas birok Bosnalnn eitim grmek iin stanbula gelmelerine sebep olmutur. Sd de bunlarn arasndadr. Sdnin

7 8 9

Nazif M. Hoca, Sd, Hayat, Eserleri ve ki Risalesinin Metni, stanbul 1980, s.11 Mehmet Tahir, Osmanl, Mellifleri, C. 1, stanbul 1972, s. 432. Nazif M. Hoca, age., s. 11. Nevzde Aty, age., C. ll, s. 332de ise sadece Sd olarak kaydetmekte ve adn vermemektedir. Nazif M. Hoca, age., s. 12. Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 27.

10 11 12

16

stanbulda hangi medresede ders grd hakknda da bir bilgi yoktur, ama zamannn bilginlerinden istifade ettii sylenebilir. Sdnin daha sonra stanbuldan ayrlarak Diyarbakra ve ama gittii eserlerindeki kaytlardan anlalmaktadr. Sdnin stanbuldan ayrl tarihi ve bu esnada ka yanda olduu hakknda da kaynaklarda bilgi yoktur. Bu esnada 2025 yalarnda olduu tahmin olunmaktadr.13 Bu yolculuk esnasnda muhtemelen Erzurumdan getiini, onun Hafz erhinde geen nergisn kab ifadesini aklarken kulland ifadelerden anlaldn Nazif Hoca ileri srer.14 Sdnin ifadeleri yledir: Krk yla yakn bir zaman nce byle bir kaftan bir Grc beyzadesinin zerinde Rum diyarnda grdm. Onlardan birisine bu tr kaftana ne derler diye sordum. Buna kaba-y nergis derler diye cevap verdi. Bu olaydan nce stadmdan bu beytin tahlilinde kab-y nergis ve kasbn anlamlarn tafsilatl olarak iittiim iin orada bu elbisenin ne ekilde olduu ve nasl giyilip kuanld iyice aydnland. 1/128 129. . Yukardaki ifadeler am ve Diyarbakra giderken deil de dnerken

Erzuruma uradnn gstergesi saylmaldr. nk daha nce stadlarndan beytin tahlilini iittiini sylemesi bu ziyaretin dn yolunda olmasn daha mantkl gstermektedir. Daha sonra ama geer ve burada bir sre tahsil grr. air olan Halm-i rvn (H. X. asr)den Glistan okuduu erh-i Glistanda klh- Tatar terkibine klh- emrne anlam verdikten sonra Mevlana Halm irvan am- erfde tavattun idp edn vazife ile kni olup talebenin ifdesiyle takayyd eylemi, bu bende-i dua-gylarna Glistan talm eyledikde byle ifde buyurdlar. demesinden aka anlalmaktadr.15

13 14 15

Nazif M. Hoca, age., s. 12. age., s. 13. Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 217.

17

Bu anlam ayn zamanda ekbir-i ulem-y Acmdan da iittiini belirttii ayn yerde Molla Halm irvn iin olduka vc ifadeler kullanr. yle der: Ndire-i zaman ve ucbe-i devrn, sahib-i tesnf-i rika ve mlik-i kasid-i masnt- fika efendimiz ve veliyy-i nimetimiz ve stadmz Mevlana Halm irvan.16 Benzer vc ifadeleri erh-i Divan- Hafzda tekrarlar. 2/190. . Yine tahsili esnasnda kendisiyle amda grtn bahsettii bir baka bilgin Molla Ahmed Kazvindir. Sd onun hakknda u bilgileri verir: Kanuni Sultan Sleyman amda ona yz ake emekli maa (oturak) balamt. 2/190. . Mevln Cmnin kzkardeinin olu diye hakknda bilgi verdii Molla Mehmed Emin tahsil esnasnda amda grtn belirttii bir baka limdir. 2/190. . amda tahsili esnasnda kendisi gibi Anadoludan gelen birka renci de vardr. Eitim grd medreseye sadece Anadoludan deil Semerkanttan da talebeler gelmektedir. Sd medrese hayatn ve rencilerle olan hatralarn canl ifadelerle anlatr. Btn bunlar erh esnasnda herhangi bir kavram aklamak iin verdii bilgilerden renmekteyiz. yle der: Tahsilim zamannda ama Semerkantl birka renci geldi, bunlarn bazsnn mut-zen (yumruk vurmak, boksrlk) fenninde biraz maharetleri vard. Misafir olduklar iin kendilerini hamama gtrdk. Hamamda biraz terlediken sonra hamamn duvarna o kadar yumruk vurdular ki tabiri mmkn deil. Meer bu onlarn bir eit idman imi. Baka bir kere bunlarla Rebve tarafna gezmeye gittik. Sohbet esnasnda birisi arkadana kalk da biraz oyun oynayalm dedi. Kalkp oynamaya baladlar. Oyun esnasnda birisi arkadann kulak tozuna yle iddeti bir yumruk vurdu ki derhal yere serildi ve rengi gmgk oldu. Biz birka Rum renci ld diye korktuk, fakat onlar hi aldrmad, kalkp o kiiye akl bana gelene kadar masaj yaptlar.17

16 17

age, s.217. Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 303.

18

amdan sonra Badata gider. Orada da eitim hayatna devam eder. Burada baz byk tccarlarla sohbet eder. Bunlarn arasnda ilim ve marifet sahibi kimseler de vardr. Sd yeri geldike bunlara Glistan, Bostan ve Hafz Divanndaki mkl yerleri sorar. Bir kere bu tccarlardan emr kelimesinin anlamn sorar ve ald cevab kaydeder, daha sonralar ayn soruyu Muslihud-dn Lrye de sorar, onun da ayn Acem tccarlar gibi cevap verdiini belirtir.18

erh-i Glistanda Badat halknn Sad-i irz zamannda fasih Arapa ve

Farsa konutuunu syler ve kendi zamanndaki Badatllar ise bu iki dili de bilmeyen bir blk cehele olarak tavsif etmektedir.19 Yine erh-i Glistanda Kfeden bahsederken eski eserlerin tamamen harap olup hk ile yeksan olduunu syledii ifadelerin sonunda dnyann fenasndan ibret almak isteyenlerin Badata uramasn ve bir zamanlar mehur ve gzel o memleketin nasl harap olduunu grmesini tavsiye eder. Necefliler eski tarihi eserlerin temellerini, talarn ve kiremitlerini skerek kendi binalarnda kullandklar iin bazen tarihi eserin varln bile tayin etmek mmkn olamamaktadr.20 Sd Necefte bulunduu esnada burada da birok limden istifade etmi, ayrca Hazret-i Alinin trbesinin mcavirlerinden Mevln Efdald-dnle grm ve Hafz Divanndaki baz mkil yerleri kendisinden sormutur. 2/191. .

erh-i Bostanda yine bir mnasebetle Sd, mehur sf Maruf- Kerhnin

kabrinin, eski Badatn Kerh adl bir mahallesinde bulunduunu, kendisinin Badatta tahsilde iken Kerhin mamur bir yer ve ziyaretgh olduunu, ayrca, onun yaknnda, ayn kabirde medfn olan Cneyd-i Badad ile Ser Sakatnin de kabri bulunduunu kaydeder.21 Bu ve eserlerinde geen baka kaytlardan Sdnin tahsil iin bir ka yl Badatta kald anlalmaktadr. Diyarbakr Diyarbakrda Grevli Grevli Olarak Bulunmas

18 19 20 21

age., s. 482. Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 387. age., s. 218. Nazif M. Hoca, age., s. 14.

19

Sdnin bu tahsil hayatndan sonra Diyarbakrda Mesudiye medresesine danimend olarak grevlendirildiini erh-i Bostandaki ifadeler gstermektedir.22 Bu grevin Msra seyahatinden nce veya sonra olduu hakknda elimizde herhangi bir bilgi yoktur. Diyarbakrdaki grevi esnasnda Muslihud-dn Lr de Diyarbakrda bulunmaktadr. Sd zaman zaman onun meclisine itirak eder ve Bostan, Glistan ve Hafz Divanndaki mkl yerleri kendisine sorar.23 Onun iyarbakrda ne kadar kald hakknda da eserlerinde herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Msr Msra Seyahat Sdnin Msra gittigi hakknda elimizde tek bir belge vardr. O da erh-i

Bostanda geen u ifadelerdir: Zakkum bir zehrnk aadr ki ziyde boyl olmaz ve
yemi virmez, Msrda erbb- devletden birinin baesinde grdm.24 Bu cmlede geen erbab- devlet ibaresi Sdnin devlet ynetiminde grevli birinin himayesinde Msrda bulunmu olabileceini de gsterir. Geri erbab- devlet ayn zamanda zengin anlamnda da kullanlabilecei iin kesin bir yargda bulunmak zordur. Aadaki yerler de Msrda bulunuduunun bir kant olarak ileri srlebilir: Cilve Arapa, gelinin yzne alm olduu halde bakmak demektir. Araplarda evlenecek kz ve gelin sslenir ve dndekilere yzn aarak gsterirdi ve bu duruma cilve denilirdi. Bu, Arap lkelerinde grnen bir durumdur. Osmanllar Arap lkelerini fethetmeden nce bunu aka yaparlarm, sonra Osmanllarn yasaklamas sebebiyle gizlice yapmaya balamlar. Bu zamanda Msrdan baka yerde bu durum grlmez, orada da son derece gizli olarak yaplr. Byle yapan geline de cilveger derler. 2/172. . Ayrca yine Glistanda leb-i dery-y Nl tamlamasn erhederken geen Nl rmana dery tlk annndr ki diyr- Arabda andan azm su yokdur, ve-ill hakkatde Tuna rma andan azamdr, lkin Arabistanda olmamala bahr

22 23 24

Sd, erh-i Bostan, C. I, stanbul 1288, s. 482. age., s. 482. Sd, erh-i Bostan, C. I, stanbul 1288, s. 261.

20

dimezler.25 ifadeleri Msra gittii ve Nil nehrini grdnn bir gstergesi saylabilir. nk kklnde etrafnda yaayp byd Tuna nehri ile Nil nehrini karlatrmas mahedeye dayanan bir sonu olmaldr. Sdnin Msr seyahatini kara yoluyla yapt ihtimalini gz nne alrsak bu seyahat esnasnda kutsal yerleri ziyaret ettii ve Hac grevini de yerine getirdii sylenebilir. Nitekim Nazif Hoca onun hac yapt grndedir. Fakat Onun kant olarak ileri srd yerler ise farkldr. Nazif Hoca Sdnin tahsil iin am ve Badatta bulunduu zamanlarda hac farizasn da ifa etmi olduu erh-i

Glistandaki kendi ifadesinden anlalmaktadr diye syler. Fakat ad geen yerlerde

byle bir sarahat bulunmamaktadr. Bunlardan birisi hevdeci tarif ettii yerdir: Hevdec bir nevi mahfedir ki devenin zerine ururlar ancak, sti rtl olur, avretlere mahssdur, erler iinde oturamaz. Mekke halk Arafata kdkda kzlar ve gelinleri hevdeclerle karur. Hac eyleyenler bilr.26 Bu ifadelerden byle kesin bir sonu karmak salkl olmasa gerek. Nazif Hocann delil olarak ileri srd dier yerde de Sadnin hacla alakal beyitlerinin tercmesi vardr, bunlarda Sdnin hac yaptna dair her hangi bir ma bulunmamaktadr.27 Sdnin rana gitmediini erh-i Divan-i Hafzdan anlamaktayz. beytin erhinde geen ifadelerden Hafzn trbesi hakkndaki bilgileri duyup okuduunu yazmas bu hususa aklk getirmektedir. 2/105, 2/331, , 2/331. . stanbul stanbula Dn Sd bu seyahatlerden sonra tekrar stanbula dner. stanbula ne zaman dnd hakknda kesin bir tarih sylenemezse de baz bilgilerden yola karak bunun en azndan 982/1575 ylndan nce olduu sonucuna ulaabiliriz. Sd erh-i

Bostanda em ile bir mnazarasnda kerdr kelimesinin kirdr eklinde

okunacan emnin iddia etmesi zerine kendisinden bu szn kantayacak belge

25 26 27

Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 152. age., s. 447. age., s. 416.

21

getirmesini istemesi zerine; bilfiil hatrmda yoktur, fakat kitaplarda yazldr, bilahare ben sana bunu takdim ederim, demesine ramen 21 yldr kendisine belge ulatrmasn beklediini syler.28 Bu ifadeler erh-i Bostann 9. sahifesinde geer. Eserin telifine erh-i Glistann telif tarihi olan 1004 ylndan sonra balandna gre ayn ylda bu ifadelerin yazlm olmasna hkmedebiliriz. Her ne kadar Sd bu kiinin ismini vermezse de erh-i Bostan tashih ederek basan Bosnal Muharrem Efendi matbu eserin derkenarnda Mnaza Mnazaa bb-em em diye bir kayt dmtr. Bilindii gibi Sd ile em ayn zaman dilimi ierisinde yaamlardr. em H.1000 ylnda yani Sdden yaklak 6 yl nce lmtr. Her ikisi de mrlerinin son zamanlarnda stanbulda ikamet etmekte olduklar iin birbiriyle grmlerdir. Zaten her ikisi de ayn eserlere erh yazdklar ve Sdnin eletirilerinde byk apta emyi hedef aldn dnrsek byle bir ihtimal tabii olarak kendini gsterir. Sd stanbulda bulunan devrinin mehur limlerinden muhtelif ilim sahalarnda vermi olduklar derslere itirak etmek suretiyle faydalanmtr. Nitekim o, III. Sultan Murad (saltanat dnemi: 15741595)n kurduu yeni rasathanede grevli olan ve kendisini parlak cmlelerle vd, fakat ismini zikretmedii, devrinin byk limi olan bir zatn derslerine devam ve bundan devrinin muhtelif ilimlerini tahsil ettiini ifade etmektedir.29 Sd bu risalenin devamnda baka birisinden vg dolu ifadelerle bahseder. Bu kii Sad Efendidir. Sd eserin dibacesini tefl (uurlu saymak) maksadyla onun adyla muanven ve muttaraz kldn belirttii Sad Efendi hakknda olduka senakr ifadeler kullanmaktadr.30 Bu kiinin hace-i sultan ve eyhl-islam sfat ile Osmanl saraynda bilim, ynetim ve siyaset sahasnda sz sahibi olan Tacut-Tevrh mellifi Hoca Saded-dn (l. 1008/1599) olduu sylenmektedir.31

28 29 30 31

Sd, erh-i Bostan, C. I, stanbul 1288, s. 8-9. Nazif M. Hoca, age., (metin ksm), s. 34. age., (metin ksm), s. 45. age., s.15.

22

Sd tahsilini tamamladktan sonra II. Sultan Selimin saltanatnn balangcnda Sdnin hemehrisi olan Sokollu Mehmed Paa (l. 1579)nn sadarette bulunduu srada At Meydannda, bugnk Sultan Ahmet civarnda bulunan brahim Paa Sarayndaki has olanlara (glman- hassa) hoca olarak tayin edilir.32 Sdnin grev yapt yerin nemini anlamak iin glman- hassa hakknda Pakalnn verdii bilgileri burada kaydetmekte fayda var: Padiahlarn hususi kleleri hakknda kullanlan bir tabirdir. Bunlara ilk zamanlarda i olanlar, daha sonra i aalar da denilirdi. Glman- Enderun tabiri de bu makamda kullanlrd. Bunlar Enderun- Hmayun denilen ve sarayn Babussaadeden ieri bulunan ksmnda hizmet ederler, derece ve hizmet itibaryla baka baka odalarda dururlard. Bu odalar byk ve kk odalar, doanc kouu, seferli odas, kiler odas, hazine odas adn tarlard. Bunlar hizmetten baka tahsil de grrlerdi. lerinden kabiliyet gsterenler derece derece ykselirler, mhim mevkiler igal ederlerdi.33 Sd, burada Osmanl saray ve devletinin yksek mevkilerinde vazife alacak olan bu sekin genlere ders veriyordu. Sdnin bu genler arasnda Bosna-Hersekli olan birok talebesi de vard. Nitekim mehur air Mostarl Dervi Paa (l. 1603) Murd-nme adl eserinin mukaddimesinde Sd, benim en sayg deer hocam staz- ekremim idi dediini H. abanovi eserinde kaydeder.34 Aada Hafz Divan erhinde geen ifadeler burada grev yaptnn gstergesi olmaldr: Sincap toprak renginde bir hayvandr, bu hayvann krkne de sincap derler. Acem ahlar kn bu krk giyerler. Duacnz Sd bu kssay hamselerde ve baz kasidelerde grdmden padiahn hususi haremine hizmet edenlerden padiah kn samur, vek veya dier krklerden giyer mi diye sordum, yok diye cevap verdiler. 1/54. .

32 33 34

Aty, age., s.332; Mstakmzde, Mecelletn-Nisb, s. 262; Nazif M. Hoca, age., s. 15. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. I, stanbul 1993, s. 665. Nazif M. Hoca, age., s. 15.

23

Nergisn kab hakknda bilgi verirken yle syler: Bizim grdmz kaftann kuann ular has oda olanlarnn mendilleri gibi saf altnla ilenmi idi. 1/128 129. . Burada has oda olanlar ifadesi kullanlmaktadr ve Sd onlarn kyafetleriyle ilgili mahedelerini sylemektedir. Yine sarayla ilgili baz gzlemlerini anlatt aadaki satrlar da buradaki greviyle ilgili ipular vermektedir. Burada ise glman- hassa karl olarak i olanlar terimi kullanlmaktadr. Eski zamanda kaftanlarn omuzlarna ipek ile baz iek ve hayvan naklar yaplrd. Bu zamanda padiahmzn saraynda i olanlar ayn ekilde yaparlar. Yaplan o naklara traz derler. Eski zamanda byle nian olmayan kaftan olmazm. 3/5. Sdnin bu hocalk vazifesinin ne kadar srd belli deildir. Kaynaklarda sadece onun az bir emekli maayla vazifesinden uzaklatrld kayd vardr. Aadaki beytin erhinde geen ifadelerden padiaha krgn olduu anlalmaktadr: Gy bi-reft Hfz ez-yd- h Mansr Y rab be-yde ver derv perverden Tercme: Dedin veya dersin ki Hafz ah Mansurun hatrndan kt, yani padiah kendisini unuttu. Bu msrann anlamn verdikten sonra ikinci msran anlamna gemeden kendi trizini belirterek yle der: Sultan Murad (lll. Murad) Sd-i dua-gyn unutd gibi. Daha sonra beytin ikinci msran anlamn syler: Y rab, dervi terbiye eylemeyi, yani yoksullar aratrp sormay padiahn hatrna getir. 3/130 131. . Belki de bu vazifesinden uzaklatrlmas, hemehrisi Sokollu Mehmed Paann lm zerine vuku bulmutur. O bundan sonra lmne kadar inzivaya ekilmi, ilim, tedris ve eserlerini yazmakla megul olmutur. Sdnin, bilginler ve erdemlilerin yerini imdi cahiller, erefli ve yce olanlarn yerini ise alaklar ve sefiller istila etti diye sylemesi de gereken ilgiyi

24

grmediinin ve grevden uzaklatrldnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Bu tarz ikyetin ifade edildii beytin erhinde unlar syler: Sezedem u ebr-i behmen ki dern emen bi-gurm Tarab-iyn- blbl bi-niger ki z dred Tercme: Behmen ay bulutu gibi dnya emenine alasam gerek, nk bir bak hele, blbln sevin ve nee yuvasna imdi karga ve kuzgun yerlemi, yani bilginler ve erdemlilerin yerini imdi cahiller, erefli ve yce olanlarn yerini ise alaklar ve sefiller istila etti. Sd beytin anlamn bu ekilde rneklendirdikten sonra dnemini ktlemeyi ihmal etmeyerek imdiki zamanmzda oldu gibi diye bir kayt der. Son cmlesi ise bir snmadr: Allh hayrlar vire. 2/102. . Sdnin Sdnin Evlenmemi Evlenmemi Olmas Sdnin Hafz Divan erhini yazd zamana kadar evlenmediini kendi ifadelerinden anlyoruz. erh-i Divan- Hafz mrnn sonuna doru yazd dikkate alnrsa mr boyu hi evlenmedii eklinde bir yargya ulamak mmkndr. yle der: Ger rev pk u mcerred u Mesh be-felek Ez er- tu be-hrd resed sad pertev Tercme: Eer Hazret-i sa gibi dnya kirlerinden pak ve temiz ve nefsan arzulardan soyutlanm olarak felee karsan gnee senden yz k eriir, yani gnei aydnlatrsn. sa, Mesh veya Mesh zikr edilse bunlarla beraber tecerrd kelimesi zikredilir dedikten sonra u ifadeleri kullanr: Zira Hazret-i sa tamam- mrnde teehhl eylememidir, Sd-i dua-gy gibi, belki mri tecerrdle gemidir. 3/171. . Vefat Sdnin lm tarihi hakknda grler farkldr. Ktip elebi Fezlekede35, Aty Zeyl-akykta36, Mstakimzde Mecelletn-Nisabta37 lm tarihini

35 36

Ktip elebi, age., C. I, s. 7. Nevzde Aty, age., s.332.

25

1000/15923 olarak kaydeder.

Matbu erh-i Glistann n sayfasnda konulan

hayat hakkndaki bilgilerde 1005 senesi hududnda intikal-i dar- beka itmidi kayd dlr.38 Mehmet Tahir lm hakknda u bilgiyi verir: H. 1005de stanbulda vefat ederek Aksarayda Yusuf Paa Camii avlusuna defn olumutur. 39

Glistan erhinin sonunda telif tarihi olarak ad (=1004)40, Bostan erhinin

sonunda ise av (=1006)41 ifadesiyle tarih drldne baklrsa yukardaki bilgilerin doru olmad anlalmaktadr. erh-i Glistandaki manzume yledir: u dem kim erhe htif didi temmet ad idi sorar isen sl-i hicret Safer mhn nciydi rz Ki tekmlini Mevl kld rz42 3 Safer 1004 miladi olarak 8 Ekim 1595e tekabl etmektedir.

erh-i Bostnda yle denilir:

u dem kim hir old erh-i Bostn Bi-avni Hlik- Hannn u Mennn Meh-i evvl ikinciydi rz Dahi d-i symu ey shan-dn av idi hem sene ol demde ey yr Dahi evvel bahr u vakt-i seyrn43 Sdnin Bostan erhini 2 evval 1006/ 8 Mays 1598 tarihinde tamamladna baklrsa onun en erken bu ylda veya bundan bir ka yl sonra ld anlalmaktadr. Diriz erh-i Divan- Hafz 1007 ylnda tamamlandna gre bu

37 38 39 40 41 42 43

Mstakimzde, age., s. 262 a. Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 1. Mehmet Tahir, age., C. I, s. 432. Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 512. Sd, erh-i Bostan, C. II, stanbul 1288, s. 412. Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 512. Sd, erh-i Bostan, C. II, stanbul 1288, s. 482.

26

tarihten nceki tarihlerin Sd'nin lm tarihi olmas mkn deildir44 derse de bu bilgi kaynaklardaki bilgilerle elimektedir. nk erh-i Divan- Hafz'n 1004 ylnda tamamlandn Sd ayn eserin sonundaki manzumede belirtmektedir. stanbul Aksarayda Yusuf Paa Camii haziresinde bulunduundan bahsedilen mezarta, yolun geniletilmesi esnasnda ortadan kaldrldndan bulunamamtr.45 B- Edeb ahsiyeti Sd arlkl olarak erh ve tercme vadisinde kalem oynatm birisidir. Kendisinin bir divan veya mesnevisi yoktur. erhlerinde bazan erhe tarih drmek ve bazan de dier sebeplerle olduka snrl sayda iirler kaleme aldn grmekteyiz. Bylesine iirle, hem de ran edebiyatnn en mstesna ahsiyetleri olan Hafz, Sad gibi byk sanatkrlarn iirleriyle ili dl olmu birisinin iir yazmam olmas kayda deer bir husustur. Aslnda sadece bunlarn iirleriyle megul olmutur demek de olduka yanltc olacaktr. ktibaslar ksmnda ele aldmz gibi O ran Edebiyatnn kendi zamanna kadar yaam neredeyse btn airlerinin iirlerinden rnekler verir. saf, Mevln Cm, Zahr Faryab gibi onlarca air onun sk sk atfta bulunduu ahsiyetlerdir. Mevln Cm iin alfabenin btn harflerinde mkemmel ve ayn kalitede iir syledii eklindeki vgs dikkate alnrsa Cmnin iirlerine ne kadar vakf olduunun farknda oluruz. stelik bunu Hafzn iirleriyle karlatrmak iin syledii ve Hafzn baz harflerdeki gazellerinin gayet sst u vh olduunu belirttiini nazara alrsak mesele biraz daha net olarak ortaya kar. Sdnin bu kadar iirle megul olmas ve Osmanldaki ilmiye snfndaki ahsiyetlerin iir sahasnda da eserlerinin bulunmas dikkate alndnda onun niin iir yazmad sorusu akllara gelmektedir. Buna verilmi bir cevap da yoktur. Sdnin esas baars erh vadisinde, bilhassa Hafz erhetmesinde grlmektedir. Onun arihilii hakknda genelde olumlu ifadeler kullanlr, ama eletirenler de grlmektedir.

44 45

Haydar Ali Diriz, Sd mad., Trk Ansiklopedisi, C. XXlX, Ankara 1980, s. 470. Nazif M. Hoca, age., s. 16.

27

Muallim Naci eyh Vasfiyle olan mektuplamalarnda Sdyi oktandr fzl- and olarak isimlendirdiini, onun her sznn doru kabul edilemeyeceini, kendisinin de eletirdii kiiler kadar hata yaptn kaydeder.46

Osmanl Mellifleri yazar herhalde Nacinin grlerine dayanarak Sdnin baslm

eserlerinde Farsa gramer bakmndan baz hatalara tesadf edilir ifadesini kullanmtr.47 Kamusul-Alam melifi ise Mesnev-i erife, Glistana, Bostana ve

Divan- Hafza yazd mufassal erhlerle mehur olup bu erhleri pek mdakkikane
ve tenkidatl yazmtr diye onu ver.48 Bosnal mellifler ise hemehrileri Sdyi hararetli bir ekilde savunmaktadrlar.49 Aratrcl, Sorgulaycl ve Gzlemleri

Sdnin kiiliini, duygularn ve aratcln gsteren hayatndan baz kesitler erh-i Divan-i Hafzda karmza kmaktadr. Bir yerde bandan geen bir olay nakleder. Bu satrlarda Sdnin karakterinden baz ipularna rastlarz. Bunlar onun olgunluu ve hakl da olsa kiileri istenmeyen durumlara drmekten kanmas, byle bir ey olmusa bundan pimanlk duymas, keskin ve kvrak zeks gibi hususlardr. Tartmann getii beyit udur: Bi-od ki yd hoe bd rzgar- visl Hod n girime kuc reft u n itb kuc Sd yle der: Kendisini Farsa hususunda olduka iddial gren birisinin yanna bir gn gittim. Grdm ki bu beyti yazm ve yd hoe ibaresini de yapageldii gibi tamlama kesresiyle yani yd- hoe eklinde yazm ve anlamn yd- ho olsun eklinde kaydetmi. Kendisine byle tamlama olursa mana bozulur, dorusu dal sakin okunmal ve hoe kelimesinin sonundaki zamir olan in (-e eki) anlam

46 47 48 49

Muallim Naci, yle Byle, stanbul 1302/1884, s. 9597. M. Tahir, age., C. 1, s. 432. emsettin Sami, Kamusul-Alam (tpkbasm), C. 4, Ankara 1996, s. 2677. Nazif M. Hoca, age., s. 17.

28

bakmndan yd kelimesine balanmal ki mana doru olsun, yani yde ho bd eklinde dnlerek anlamlandrlmaldr diye syledim.50 Herif son derece fkelenmesi ve cehaleti dolaysyla dnmeden ileri atlarak yle cevap verdi: El-iyazu billh, kfirlii kabul ederim de bunu kabul etmem. Bu olay bu kiiye hsn zann olan ekbirden birinin yannda vuku bulduu iin adamn kfrn yzne vurmadm, fakat hata ediyorsun diye syledim. Adamla girdiim bu tartmadan kfrne sebep oldum diye o gnden bugne hl pimanlk duyarm. in daha da tuhaf udur ki bu yaptm aklamalar adamn yreine ilemi olacak ki ertesi gn kendisiyle karlatmda bana; sizin dediiniz dorudur, ama benim de dediim dorudur, dedi. Ben de ham yoluyla kendisine; sizin dediinizin doru olma ihtimali asla yoktur, dedim. Maksadm kfr kabul ederim diye olan sznn asla doru olmak ihtimali olmadn belirtmekti, ama maksadm anlamayp eski iddias zerine srarn srdrd. 1/4647. Her ne kadar matbu nshada bu kiinin ismi zikredilmezse de yazma nshada bu olayn anlatld cmlelerden nce Murd emdir (21a) diye bir kayt bulunmaktadr. Byk bir ihtimalle bu cmle mstensih tarafndan konumu olmaldr. nk Sd kendisine sert ve ar eletiriler yneltmesine ramen eserin hibir yerinde emnin adn zikretmez. Sd iirde geen kyafetle ilgili bilmedii kelime ve kavramlar iirin anlalmasna katklar dolaysyla bu hususta bilgisi olanlardan sormakta ihmal gstermez. Mesel mesnevilerde ve baz kasidelerde sincab- h ile ilgili grd
50

Bitiik zamirlerin sonuna geldii kelimeyle deil de baka bir kelimeyle ilgili olmas iirde grlr,

zamirlerin gerek yerinin byle deimi olmas vezni temin maksadyladr. Zaten zamirin bititii kelimeye ait olmad anlam dnlnce derhal anlalr. Sd erhin birok yerlerinde bu hususu belirtir ve zamirin anlam bakmndan beyitte geen baka bir kelimeye bal olduu eklinde kaytlar der. Meselenin daha iyi anlalmas iin Mevln Cmnin u msrana bakalm. Zi-Msre by-i pirhen end ayet veznin bozulmas gibi bir durum olmasayd msra u ekilde olacakt: Zi-Msr by-i pirhene endi Zaten msraya da bu ekilde dnlerek anlam verilmesi zorunludur, aksi takdirde tutarsz bir anlam ortaya ckar. Szgelimi ilk ekilde anlam, Onun Msrndan gmlein kokusunu hissettin olur. kinci ekilde ise Msrdan onun gmleinin kokusunu hissettin anlamna gelir ki dorusu budur.

29

baz bilgileri teyid iin padiahn hususi haremine hizmet edenlerden padiah kn samur, vek veya dier krklerden giyer mi diye sorduunu grmekteyiz. 1/54. . Zmrtn zellikleri hakknda baz bilgiler verdikten sonra ayandan bir devletlinin kendisine zmrtle ilgili anlatt bandan geen bir olay eserine kaydeder. 1/57. . Hafzn iirinde geen zrh-m ibaresini aklamak iin bizzat

gzlemlediklerini anlatr ve seyahati esnasnda baz Trk kzlarnn salarn arkadan kalkan eklinde yaptn, erkeklerde ise bunu grmediini syleyerek Hafz zamannda olan genlerin sa byle olabilir, diye kayt der. 2/266. Yine bir beyitte geen nergisn kaba ifadesini aklarken unlar syler: Krk yla yakn bir zaman nce byle bir kaftan bir Grc beyzadesinin zerinde Rum diyarnda grdm. Onlardan birisine bu tr kaftana ne derler diye sordum. Buna kaba-y nergis derler diye cevap verdi. Bu olaydan nce stadmdan bu beytin tahlilinde kaba-y nergis ve kasabn anlamlarn tafsilatl olarak iittiim iin orada bu elbisenin ne ekilde olduu ve nasl giyilip kuanld iyice aydnland dedikten sonra bu elbisenin kua hakknda baz bilgiler verir ve sonunda bu tarz kaftan bu zamanda Frenk ve Macar gibi kffar diyarnn dnda tamamen terk edilmitir kaydn der. 1/128129. iirin aklanmasnda dnemin yaay biimin nazara vererek unlar syler: Hafzn yaad dnemde Acem diyarnn mahbublar perde ile ve kkl ve gisularn yzleri zerine indirip yzleri rtl olarak gezerlermi. Kzlbalar ortaya ktktan sonra bu tarz tamamen terkedilmitir. Hafzn beste nikab demesi kendi zamanna gredir. 1/133. u rnek de ayn hususu kuvvetlendirir: Eski zamanda kaftanlarn omuzlarna ipek ile baz iek ve hayvan naklar yaplrd. Bu zamanda padiahmzn saraynda iolanlar ayn ekilde yaparlar. Yaplan o naklara traz derler. Eski zamanda byle nian olmayan kaftan olmazm. 3/5.

30

Yine bir beytin erhinde eskiden gzelleriyle mehur olan Harezm ve Hocendde artk o gzeller bulunmadn belirtir. 2/216 Sd bir bilim adam kukusu iinde duyduklarna hemen inanvermez, ayet eserde tereddtl olduu o tarz bilgileri nakletse vel-uhdetu aler-rv ifadesini kullanr. Bu ifadeyi Trkeye gnah syleyenin boynuna olarak tercme edebiliriz. Bu ifade Sdnin bir ksm rivayetler hakknda kukulu olduunu ve kesin bir yargda bulunmak istemediini gstermektedir. Yine metnin salam bir ekilde tespiti iin ok nemli kstaslar kor, anlamca daha tutarl olann sayca az nshalarda bulunsa bile tercih edilmesinden yana tavr gsterir ve yle der: Bu nsha egeri kalll-vukudur, evvelkinden ensebdir. 2/303. Bazan da btn nshalardan hibirisi Sdyi tatmin etmez ve hi birisi tabn murtezs deil diyerek baka bir nshann gerekliliine iaret eder. 2/278 Sd baz kstaslar ortaya koyarak divann farkl nshalarnda bulunan bir iirin gerekten divan sahibine ait olup olamyaca hususunu tartmaya aar ve kanaatini belirtir. 1/51. Byle olan gazel ve beyitleri erhetse bile Hace kelimtna benzemez. 3/151, okluk safs yokdur. 1/290 gibi kaytlar dmeyi ihmal etmez. Bilim Ahlak ve Kaynak Gstermesi

erh-i Divan- Hafz'da ska karlatmz hususlardan birisi de Sd'nin

kaynak gstermedeki hassasiyetidir. Bu kaynaklardan yazl olanlarn adn syledii gibi szl kaynaklar iin de ayn hassasiyeti gsterir ve bu bilgileri kimden aldn belirtir. Bu onda bulunan bilim ahlaknn yceliini gsterir. Yukarda hayatn anlatrken ksmen ele alnd gibi Sd bilgileri kimden ve nereden ald hususunda cimri davranmaz ve bunlar yeri geldike belirtir. Bunun rnekleri ile sadece erh-i Divan- Hafz'da deil erh-i Bostan ve erh-i Glistan'da da bolca karlarz. Bu eserlerde geen bir ksm rnekler u ekildedir:

erh-i Glistanda klh- Tatar terkibine klh- emrne anlam verdikten

sonra Mevlana Halm irvan am- erfde tavattun idp edn vazife ile kni olup talebenin ifdesiyle takayyd eylemi, bu bende-i dua-gylarna Glistan talm

31

eyledikde byle ifde buyurdlar. der. Devamnda bu anlam ekbir-i ulem-y Acmdan da iittiini belirtir 51 Yine bir beytin anlamnn daha iyi olarak anlalabilmesi iin birka kiiye beyti sorar ve hepsinin isimlerini ve nvanlarn zikrederek verdikleri anlamlar syler. Bu hususta geen ifadeleri yledir: Tahsilim zamannda am'da pirim ve stadm Molla Halm-i irvan, acip kasideleri ve garip bulular olan Molla Muhammed Emin, divan sahibi Mevlana Sabh-i Bedah , Kanun Sultan Sleyman'n kendisine yz ake emekli maa balad Molla Ahmed Kazvin, hem eyh hem molla, hem air olan eyh Hseyin Harezm, Diyarbakrda hem molla, hem air olan Muslihuddin Lr, Badat'ta hem eyh hem alim ve hem air olan Mevlana Efdalddin'in her birine ayr ayr bu beytin anlamn sordum (2/190-191) diyerek onlarn verdikleri anlamlar nakleder. Yine bir keresinde baz tccarlardan emr kelimesinin anlamn sorar ve ald cevab kaydeder, daha sonralar ayn soruyu Muslihud-dn Lrye de sorar, onun da ayn Acem tccarlar gibi cevap verdiini belirtir.52

Glistan'da geen Zhir derv cme-i zende'st u my-suturde ibaresini

tahlil ederken unlar syler: Molla Halm-i irvan, Mevlana Muslihud-dn Lr, Mevlana Sabh-i Bedah my-suturdeyi izfet-i beyniye ile zendeye atf yapmlardr. Byle olunca cme-i my-suturde ynden dokunan elbise anlamna gelmektedir.53 Btn bu rnekler Sd'nin kaynak gstermedeki hassasiyetini ortaya koymaktadr. C- Eserleri Birinci derecede kaynaklardan Aty (l. 1044)nin Hadykul-hakyk f

tekmileti-akyk adl eserinde Mesnev erhi, Kafiye ve afiye Tercmeleri olmak

zere Sdnin 3 eseri zikredilir.54

51 52 53

Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 217. age., s. 482. Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 265.

32

Ktip elebi (10001067) Fezlekede bunlara erh-i Divan- Hafz ilave ederek eser saysn 4e karr.55 Mstakimzde Sleyman Sadeddin Efendi (11311202) Mecelletn-Nisabda Atynin zikrettii eserleri tekrarlar.56. Bu eserlerden

Mesnev

erhinin

maalesef

hibir

yerde

izine

rastlanlmamtr. Matbu erh-i Glistann ilk sayfasnda bu Glistan erhinden baka

Mesnevi-i erf, Divan- Hafz ve Bostan erh idp Kfiye ve fiyeye tercmeleri
vardr. denilir.57 Sdnin eserlerinin says aratrmalar arttka artmaktadr. Sd hakknda en son kapsaml aratrma yapan Nazif M. Hoca toplam 14 eserinden bahseder ve Bosna Salnamesinde Sdnin baka eserlerinin olduunun belirtildiini, fakat bunlarn adlarnn verilmediini syler.58 Milli Ktphanenin mkutup.gov.tr mkutup.gov.tr adresinde bulunan Trkiye Yazmalar

Toplu Katalounda ise Sdnin toplam 27 adet eseri bulunduu grlmektedir. Yine
de bu bilgilere ksmen ihtiyatla yaklalmas gerektiinden yanayz nk Sdye ait olduu ileri srlen Divan yine ayn mellifin erh-i Divan- Hafz isimli eseri olduu tarafmzdan yaplan incelemede grlmr. Aada Trkiye Yazmalar Toplu

Katalounda zikredilen btn eserler ve ka adet yazma nshalar olduunu

gsteren bilgiler bulunmaktadr. Sdnin eserlerini ylece sralayabiliriz: 1. erherh-i DivanDivan- Hafz Eser 1003/1594-5 tarihinde tamamlanmtr. Bunu eserin sonundaki manzumeden anlyoruz. u dem ki erhine dil buld frsat ac idi sorar ise sl-i hicret

54 55 56 57 58

Nevzade Aty, age., s. 332. Ktip elebi, age., C. I, s.7. Mstakimzade, age., 262 a. Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 1. Nazif M. Hoca, age., s. 34.

33

ac (=1003)

Glistan iin ad (=1004)59, Bostan iin ise av (=1006)60 diye tarih

drdn yine ad geen eserlerin sonundaki manzumeler gstermektedir.61 Sd eh-i Divan- Hafzdan hemen sonra sonra telif ettii erh-i Glistan adl eserinin telifinin tamamlanmas tarihini ay ve gn olarak belirtir. Bu tarih 3 Safer 1004/ 8 Ekim 1595tir. Eserin telifinin 1 yl srd farzedilse erh-i Divan-

Hafz hicr 1003n balarnda tamamlanm olmaldr. Bu da miladi olarak Ekim

1594e tekabl etmektedir. Hafz Divanna Sdden nce iki erh yazlmtr. Bunlar Srr (l. 969/15612) ve em (l. 1000/1591) tarafndan yazlan erhlerdir. Bir de Sdden sonra esere erh yazan Vehbi Konev (l. 1244/1828) vardr. Hafz Divannn Trkeye ilk ve tek tercmesi ise Abdlbaki Glpnarlya aittir. Sdnin erh-i Divan- Hafz adl eserinin biri 3 cilt halinde (Bulakskenderiye, 1250/1834) mstakil, dieri iki cilt halindeki Konev erhi (stanbul 12881289)nin kenarnda olmak zere iki basks vardr. Eser Farsaya tercme edilmitir. erh-i Sd ber Hafz / Ahmed Sd Bosnev, 1007/1599; trc. smet Settarzade. (Hafz Divanyla birlikte), 4 cilt, 1968 Tehran. Sdnin Hafz Divan erhinin 1. cildi tamamen ikinci ve nc ciltleri ise gazelleri seilerek Herman Brockhaus tarafndan Almancaya tercme edilerek yaynlanmtr.62

59 60 61

Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 512. Sd, erh-i Bostan, C. II, stanbul 1288, s. 412. Matbu erh-i Divan- Hafzn son sayfas kopuk olduu iin iiri orada gremedik. Yazma nshada

ise mstensih ac kelimesine bir anlam verememi olacak ki kelimeyi ka olarak yazmr. Byle olursa aadaki msralarda bu soruya (Ka idi sorar isen sal- hicret) cevap bulunamad gibi iirin anlamnda da bir kopukluk grlmektedir. Zaten erh-i Bostan ve erh-i Gulistandaki ad ve av ifadeleri bunun ac olduunu gstermektedir. iir yledir: u dem ki erhine dil buld frsat / ac idi sorar ise sl-i hicret /Murdn bulsun okuyup yazanlar / Dahi sehv u hatsn dzenler (Nazif Paa 593 a)

34

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Yazma Nshalar: Balkesir l Halk Ktphanesi, 10 Hk 1102/1 Diyanet leri Ktphanesi Trke Yazmalar, Yazma D. No. 821 Erzurum l Halk Ktphanesi, 25 Hk 23988 Bibliotheqe Nationale, Trke Yazmalar, Delaporte Grcistan Bilimler Akademisi Trke Yazmalar, Tiflis, L138 Hidiv Ktphanesi Trke Yazmalar, Kahire, 5763 Hidiv Ktphanesi Trke Yazmalar, Kahire, 5764 Hidiv Ktphanesi Trke Yazmalar, Kahire, 8724 Hseyin Kocaba Kitapl Trke Yazmalar, stanbul, S.H.M.H.K.Yaz. 163

10. British Museum, Trke Yazmalar, Or. 3205 11. zmir Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 240 12. Kbrs Ktphanelerinde Bulunan Trke Yazmalar, II. Mahmud Ktp. 61 13. Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, 07 El 2993/2 14. Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, 07 Tekeli 712 15. Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, 32 Hk 653 16. Konya Karatay Yusuf Aa Ktphanesi, 42 Yu 5473 17. Konya Karatay Yusuf Aa Ktphanesi, 42 Yu 7056 18. Ktahya Vahit Paa l Halk Ktphanesi, 43 Va 1948 19. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 2663 20. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 5180/1 21. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 5180/II 22. Mevlana Mzesi Trke Yazmalar, 4380 23. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 103 24. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 104 25. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 191 26. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 360

62

H. Ritter, A, Hafz mad., C. 5/1, stanbul 1993, s.70.

35

27. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 89 28. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Talat 107 29. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Talat 206 30. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Talat 217 31. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Talat 261 32. Milli Ktphane, 01 Hk 691 33. Milli Ktphane, 03 Gedik 17739 34. Milli Ktphane, 06 Ceb 1004 35. Milli Ktphane, 06 Ceb 326 36. Milli Ktphane, 06 Hk 3106 37. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 3738 38. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 4013 39. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 769 40. Milli Ktphane, 06 Mil Yz B 132 41. Milli Ktphane, 06 Mil Yz B 369 42. Milli Ktphane, 06 Mil Yz B 529 43. Sleymaniye Ktphanesi, Nuruosmaniye No: 3965 44. Sleymaniye Ktphanesi, Nafiz Paa ksm No: 965 45. Topkap Saray Mzesi, Trke Yazmalar, E.H. 1651 46. Topkap Saray Mzesi, Trke Yazmalar, E.H. 1652 47. Topkap Saray Mzesi, Trke Yazmalar, H.675 48. Topkap Saray Mzesi, Trke Yazmalar, K. 933 ve 934 49. Topkap Saray Mzesi, Trke Yazmalar, R. 1604 50. Topkap Saray Mzesi, Trke Yazmalar, R. 1903 ve 1905 51. Vakflar Genel Md. Ankara Bl. Md. Ktphanesi, 67 Saf 211 52. Vakflar Genel Md. Ankara Bl. Md. Ktphanesi, 67 Saf 212 2. erherh-i Glistan Eserin 3 Safer 1004/8 Ekim 1595 ylnda tamamland sonundaki manzumeden anlalmaktadr. Matbu eserde konulan manzume yledir: Trh-i telf-i kitb:

36

u dem kim erhe htif didi temmet ad idi sorar ise sl-i hicret Safer mhn nciydi rz Ki tekmlini Mevl kld rz Mbrek olsun okuyup yazana Dahi sehv u hatsn dzene ad= 1004

erh-i Divan- Hafzn telifinin tamamland yl

ay ve gn olarak

belirtilmedii iin ondan sonra telif edilen bu eserin telifinin ne kadar srd kesin olarak sylenemez. 1 yl srd farzedilse eserin telifine Ekim 1594te balanm olmas gerekir, nk eser 3 Safer 1004/8 Ekim 1595te tamamlanmtr. Eser 5 defa stanbulda baslmtr. 1249/18334, 1276/ 1859, 1286/1869, 1291/1874 ve 1293/1876 Sdnin bu erhi Farsaya tercme edilmitir. (erh-i Sd ber Glistan- Sad / Ahmed Sd Bosnev, 1007/1599; trc. Ali Ekber Kazm, Zeynelabidin avu.(Glistan metniyle birlikte), Tehran: Kitabfuru-i Tehran, 1970.) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Yazma Nshalar: Diyanet leri Ktphanesi Trke Yazmalar, Yazma D. No. 941/5 Gazi Hsrev Ktphanesi Trke Yazmalar, Bosna Hersek, 3800 Gazi Hsrev Ktphanesi Trke Yazmalar, Bosna Hersek, 403 Hidiv Ktphanesi Trke Yazmalar, Kahire, 5581 Hidiv Ktphanesi Trke Yazmalar, Kahire, 5582 Hidiv Ktphanesi Trke Yazmalar, Kahire, 9916 Kastamonu l Halk Ktphanesi, 37 Hk 1916 Kastamonu l Halk Ktphanesi, 37 Hk 2775 Kayseri Rid Efendi Eski Eserler Ktphanesi, Rid Efendi 569

10. Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, 07 Tekeli 744 11. Konya Karatay Yusuf Aa Ktphanesi, 42 Yu 270 12. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, II. Mahmud Ktp. 1201/4 13. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, II. Mahmud Ktp. 549

37

14. Ktahya Vahit Paa l Halk Ktphanesi, 43 Va 397 15. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 6414/1 16. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 6440 17. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 141 18. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 142 19. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 60 20. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 83 21. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, S 4425 22. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Talat 156 23. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Talat 169 24. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Talat 211 25. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Talat 256 26. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Timuriye 321 27. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Timuriye 388 28. Milli Ktphane, 01 Hk 1017 29. Milli Ktphane, 06 Hk 1639 30. Milli Ktphane, 06 Hk 3314 31. Milli Ktphane, 06 Hk 3344 32. Milli Ktphane, 06 Hk 4589 33. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 5976 34. Milli Ktphane, 06 Mil Yz B 550 35. Milli Ktphane, 26 Hk 898 36. Princeton niversitesi Trke Yazmalar, New Series Ottoman Turkish Texts 1657 37. Sleymaniye Ktphanesi, Y-250 38. Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi ksm No: 2796 39. Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye ksm No: 1158 40. Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye ksm No: 1157 41. Sleymaniye Ktphanesi, Nuruosmaniye, No: 4043 42. Sleymaniye Ktphanesi, Damat brahim Paa ksm No: 979 43. Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya ksm No: K. 4107 44. Topkap Saray Mzesi, Trke Yazmalar, B. 155

38

45. Trk Dil Kurumu Ktphanesi Trke Yazmalar, Yz. A 525 46. Vatikan Ktphanesi Trke Yazmalar, Vat. Turco 95 3. erherh-i Bostn

Bostann bilinen ilk Trke evirisi XIV. Yzyla aittir. Srr (l. 1561) ve
em (l. 1591)nin de Bostana erhleri vardr. Matbu nshada derkenar olarak Redd-i Srr ve Redd-i em ibareleri Hafz Divan erhinin matbu nshasnda olduu gibi sk sk grlmektedir. Eser erh-i Glistandan sonra telif edilmitir. erh-i Glistann 8 Ekim 1595te tamland gz nne alnrsa erh-i Bostann telifi 2 yl 8 ay srmtr. nk bu eserin telifi 2 evval 1006/8 Mays 1598 tarihinde tamamlamtr. Telif tarihi iin av (=1006)63 kelimesiyle tarih drlmtr. Hem de evval aynn ikinci ve bayram gn olduu, ayn zamanda ilkbahar mevsimi olduu eserin sonuna konulan manzumede belirtilmitir.64 Bayazt Umm Kitapl No: 5494te bulunan yazma nshann kenarlarnda eseri yazan ayn kalemle yazlm Redd-i em ve Srr ibareleri grlmektedir.65 Eser iki cild halinde 1288/1871 ve emnin erhi ile birlikte 1293/1876 ylnda stanbulda baslmtr. Bostann Trkeye son tercmesi ise 1967 ylnda Hikmet laydn tarafndan yaplmtr. (Sad, Bostan, (ev., Hikmet laydn), Mill Eitim Basmevi, stanbul 1967) Sdnin bu erhi son zamanlarda iki cilt halinde Farsaya tercme edilerek baslmtr. (erh-i Sd ber Bostn- Sad, c. I-II, Farsaya tercme eden Dr. Ekber Bihrz, Tebriz 1352/ 1973) 1. 2. Yazma Nshalar: Fransa Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Regius, Fransa Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Saint-Germain-des-Pres, 426

63 64 65

Sd, erh-i Bostan, C. II, stanbul 1288, s. 412. age., s. 412. Nazif M. Hoca, age., s. 27.

39

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Gazi Hsrev Ktphanesi Trke Yazmalar, Bosna Hersek, 1175 Gazi Hsrev Ktphanesi Trke Yazmalar, Bosna Hersek, 1630 Hseyin Kocaba Kitapl Trke Yazmalar, stanbul, S.H.M.H.K.Yaz. 457 Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, 07 Tekeli 630 Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, 07 Tekeli 689 Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, 07 Tekeli 737 Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, 07 Tekeli 738

10. Konya Yaratay Yusuf Aa Ktphanesi, 42 Yu 271 11. Ktahya Vahit Paa l Halk Ktphanesi, 43 Va 1437 12. Ktahya Vahit Paa l Halk Ktphanesi, 43 Va 1438 13. Ktahya Vahit Paa l Halk Ktphanesi, 43 Va 1439 14. Ktahya Vahit Paa l Halk Ktphanesi, 43 Va 857 15. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 174 16. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, ez-Zekiye 1 17. Milli Ktphane, 06 Hk 3107 18. Milli Ktphane, 18 Hk 208 19. Sleymaniye Ktphanesi, Bayazt Umm Kitapl No: 5494. 20. Sleymaniye Ktphanesi, Antalya Tekeliolu ksm, No: 689. 21. Sleymaniye Ktphanesi, Nuruosmaniye, No: 3957. 22. Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya ksm, No: K. 4057. 23. Sleymaniye Ktphanesi, Turhan H. Sultan ksm, No: 276. 24. Sleymaniye Ktphanesi, Mihrih Sultan ksm, No: 388. 25. Sleymaniye Ktphanesi, Hasib Efendi ksm, No: 332 26. Sleymaniye Ktphanesi, Beyazt Umm Ktphane, No: 5793. 27. Topkap Saray Mzesi Trke Yazmalar, E.H. 1647 28. Topkap Saray Mzesi Trke Yazmalar, E.H. 1649 29. Vakflar Genel Md. Ankara Bl. Md. Ktphanesi, 67 Saf 213 4. TercemeTerceme-i Glistn

40

Bu eserin erh-i Glistanla ayn olduunu dnmekteyiz. ki nshas zmir Milli Ktphanesinde bulunmaktadr. Biri 438, dieri 197 varaktr. nc nshas Topkap Saray Mzesindedir Trke Yazmalar ksmnda olup 301 varaktr. Yazma Nshalar 1. zmir Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 1850 2. zmir Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 1295 3. Topkap Saray Mzesi, Trke Yazmalar, K. 931 5. HikyeHikye-i Edhem Eser 85 varaktr. Fransa Milli Ktphanesi Trke Yazmalar (Regius), 6. Muammeyt Yazma Nshalar 1. Sleymaniye Ktb., Ali Nihat Tarlan Koleksiyonu, 34 S-Tarlan 52/9 (70a76b) 2. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 8048/10 (138b-142b) 7. MuhtasarMuhtasar-i erherh-i DvnDvn- HfzHfz- rz Yazma Nshalar:

1. Milli Ktphane, 06 Ceb 577 (332 varak) 2. Kbrs Ktphanelerinde Bulunan Trke Yazmalar, II. Mahmud Ktp.930 (Mellifi belirtilmeyen bu eser Sdye ait olmas gerek) 3. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 2982/4 (Mellifi belirtilmeyen bu eserin Sdye ait olmas gerek) 8. MntehabMntehab- erherh-i Bostan Topkap Saray Mzesi Ktb., Trke Yazmalar, R. 422 (114 varak) 9. MuribulMuribul-Kfiye Eserin erhul-Kfiye(=Terceme-i Kafiye) isimli eserle ayn olmas mmkndr. 211 varaktr. Kastamonu l Halk Ktphanesi, No: 1312

41

10. erherh-i Kavaiduldul-rab 130 varak olan bu eser Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar Talat 1de kaytl bulunmaktadr. 11. Risle f Beyni Kav Kavidd-i u ve un orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, 19 Hk 2843/3 (32b-39a) 12. erhu Mukaddemetil Mukaddemetill l-Cezeriyye Gazi Hsrev Ktphanesi Trke Yazmalar, R-5856/1 (1-45a) 13. erhul erhull l-Kfiye (=Tercemetl-Kfiye) bn-i Hcib (l. 646/1249)in Arapa kk bir nahiv kitab olan El-Kfiye adl eserine 997/1588 ylnda yazd erhtir. Eser bn-i Hcibin mezkr eserine yaplm Arapa, Farsa, dier iki erhi ile birlikte baslmtr. stanbul, 1312 h./ 1894 m. Yazma Nshalar: 1. orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, 19 Hk 2755 2. Fransa Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Oratoire 3. Gazi Hsrev Ktphanesi Trke Yazmalar, R 2414 4. stanbul, Atf Efendi Ktphanesi No: 2449. 5. stanbul, skdar, Selim Aa Ktphanesi No: 1084. 6. Kastamonu l Halk Ktphanesi, 37 Hk 253 7. Kastamonu l Halk Ktphanesi, 37 Hk 697 8. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 720 9. Sleymaniye Ktphanesi, H. Hsn Paa No: 1455. 10. 11. 12. Sleymaniye Ktphanesi, Darlmesnev ksm No: 505. Sleymaniye Ktphanesi, Serez ksm No: 3070. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih ksm No: 5001.

15. erhu erhu-fiye bn-i Hcib (l. 646/1248)in Arap dilbilgisine dair kk bir kitab olan E-

fiye adl eserine yapm olduu erhdir.

Eserin yazlma tarihi bilinmemektedir.

42

1. 2. 3.

Yazma Nshalar: Sleymaniye Ktphanesi, Darlmesnev No: 530. Bonak Enstits Trke Yazmalar, Ms 108 Antalya Akseki Yeen Mehmed Paa le Halk Ktphanesi, 07 Ak 267

16. TercemeTerceme-i fiye Yukardaki eserle ayn olmas mmkndr. 1. zmir Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 411 2. Kayseri Rid Efendi Eski Eserler Ktphanesi, Rid Efendi 796 17. TercemeTerceme-i Kmilt Kmiltt t-Tabr Tabr 135 varaktr. Hidiv Ktphanesi Trke Yazmalar, 9063 18. RisaleRisale-i Sd: (Glistann bir beytinin tercmesi) Eser Nazif M. Hoca tarafndan Sdnin hayatyla ilgili yapt almaya ek olarak eski yazyla stanbul niversitesi Yaynlar arasnda baslmtr. Yine ayn almada eserin yazma nshalarnn tantm yaplmtr. 1. 2. 3. 4. Yazma Nshalar: stanbul niversite Ktphanesi T.Y. No: 9668. stanbul niversite Ktphanesi TY No: 6641. stanbul niversite Ktphanesi TY No: 1390. Manisa l Halk Kitapl No: 8048/8

19. TercemeTerceme-i MntehabMntehab- Glistan Eserin Risale-i Sd: (Glistann bir beytinin tercmesi) ile ayn olduunu dnyoruz. orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, 19 Hk 1873/2.( 18b-25b) 20. RisaleRisale-i Sd: (Hafzn Matla- Divan Gazelinin Beyt-i Sanisinin erhi) Eser Nazif M. Hoca tarafndan Sdnin hayatyla ilgili yapt almaya ek olarak eski yazyla stanbul niversitesi Yaynlar arasnda baslmtr. Yine ayn almada eserin yazma nshalarnn tantm yaplmtr.

43

Yazma Nshalar:

1. orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, 19 Hk 1873/1 2. stanbul niversite Ktphanesi No: T.Y. 6641. 3. stanbul niversite Ktphanesi, T.Y. No: 2608. 4. stanbul niversite Ktphanesi, T.Y. No: 5595. 5. stanbul niversite Ktphanesi T.Y. No: 1390. 6. Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi ksm No: 3721. 7. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih ksm No: 3950. 21. erherh-i GazelGazel-i Hafz Hafz Bunun Risale-i Sd (Hafzn matla- Divan Gazelinin Beyt-i Sanisinin erhi) ile ayn olduunu dnyoruz. Yani eser gazelin tamamnn deil bir beytinin erhi olmaldr. Eser 13 varaktr. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 769. 22. erherh-i LgatLgat-i hid Sdnin bu eseri 927/1520 veya 957/1550 ylnda len Glen-i Tevhid sahibi, hidnin Lugat- ahid ad ile n yapm manzum Farsa lgatesine yapm olduu erhtir. Sleymaniye Ktphanesi, Sleymaniye ksm No: 688 23. erherh-i Mesnev Btn kaynaklar Sdnin byle bir eseri olduunu belirtmesine ramen byle bir esere imdiye kadar rastlanlmamtr. 24. TercmeTercme-i Takrirat ala Hutbeti Feridd Feriddd d-din bn-i Hcibin Tahrrt al Hutbeti Ferdid-dn adl eserinin tercmesidir. Her hangi bir nshas bulunamamtr. 25. EdEd-Dav Tercmesi. Tercmesi. Tced-dn sferynnin Arap nahvine dair ed-Dav adl eserinin tercmesidir. Kaynaklarn bahsettii bu eserin her hangi bir nshas bulunamamtr. 26. Hiye al al erhi Hidyetil Hidyetill l-Hikme.

44

Kd Mr Hseyin Maybdnin erhu Hidyetil-Hikme adl eserine yaplan haiyedir. Bu eser de bize intikal etmemitir. Ayrca Kayseri Rid Efendi Eski Eserler Ktphanesi, Rait Efendi 618de Sdnin Dvn olarak sehven kaydedilen bir eser bulunmaktadr. Eser 555 varaktr ve her sayfada 31 satr bulunmaktadr. Tarafmzdan yaplan incelemede Sdnin byle bir eseri olmad, erh-i Divan- Hafz isimli eserinin yanllkla bu adla kaydedildii anlalmtr. Sdnin Sdnin Eserlerinden Farsaya Farsaya Tercme Edilenler

erh-i Sd ber bostan- Sadi / Ahmed Sd Bosnev, 1007/1599; trc. Ekber Behruz.(Bostan metniyle birlikte), Tebriz: aphane-i Azerbadgan, 2 cilt, 1973. erh-i Sd ber Glistan- Sadi / Ahmed Sd Bosnev, 1007/1599; trc. Ali Ekber Kazmi, Zeynelabidin avui.(Glistan metniyle birlikte), Tahran: Kitabfurui Tahran, 1970. erh-i Sd ber Hafz / Ahmed Sd Bosnev, 1007/1599; trc. smet Settarzade. (Hafz Divanyla birlikte), 4 cilt, 1968. Bat Dillerine Tercme Edilenler

Hafz Divannn iki Avrupa basks (Herman Brockhaus, Die lieder des Hafis mit dem Commentare des Sd, 3 cilt, Leipzig, 18541860; Rosenzweig Schwannau, Der Divan des Grossen Iyrischen Dichters Hafiz, 3 cilt, Wien, 18561864) tamamen Sdnin verdii metne dayanmaktadr.66 Brockhausun 3 ciltlik eserinin 1. cildinde Sd erhinin tamam, 2 ve 3. ciltte ise sadece gazeller seilerek tercme edilmitir.67 Ayrca Bosna Herseklilerin hemehrileri olan bu bilim adamna sahip karak eserlerini kendi dillerine kazandrmaya baladklarn da ilave edelim.

66 67

H. Ritter, age., s.70. Tahsin Yazc, DA, Hafz mad., C. 15, stanbul 1997, s. 106.

45

I. BLM A. TRK EDEBYATINDA HAFIZ DVANI ERHLER Trk Edebiyatnda Hafz Divannn tamamna erh yazan 4 kii vardr. Bunlardan Srr (l. 969/156162), em (l. 1000/1591) ve Sd (l. 1006?/1598) 16. yzylda yaamlardr. Konyal Vehbi (l. 1244/1828) ise 19. yzylda yaamr. Sd erhinin dndaki dier 3 erh Hafzn iirlerine tasavvuf anlamlar yklemeye almlar ve iirleri yle yorumlamlardr. Bir de Musa Bigiyef tarafndan yazlan ve 1910 ylnda baslan bir erh vardr. Bu erh Hafzn btn gazellerini iermez, sadece 133 gazelinden beyitler seilerek hazrlanmtr. Aada bu erhlerin ka adet yazma nshalar bulunduunu ve bu nshalarn nerede olduunu gsteren bilgiler verilecektir. Bu bilgiler mkutup.gov.tr adresinde bulunan Trkiye Yazmalar

Toplu Katalou ndan alnmtr.

1. SRR ERH

Hafz Divanna yazlan ilk Trke erhtir. Telif tarihi 966/1559dur.68 Eserin
telif sebebi olarak mukaddimede baz gnl ehli dostlarn kendisinden Hafz Divannda bulunan tasavvuf srlarn aklanmasn istemeleri zerine eseri kaleme aldn syler ve bylece ksr ve nkslarn tm ve kmil, m ve gfil olanlarn da ehl-i dil olmalarn hedeflediini belirtir.69 Eserde; 572 gazel70 38 Kta71 74 Rbai72

68

Ahmet Faruk elik, Srrnin Hafz Divan erhinin ncelenmesi, Seluk niversitesi S.B.E., age., s. 9. age., s. 149168 age., s. 168-169 age., s. 169-172

Konya 1996, Baslmam Yksek Lisans tezi, s. 9.

69 70 71 72

46

6 Mesnevi73 2 Kaside74 1 Muhammes erh edilmitir75. Sdnin arihlerin rbailer arasna koyduu, fakat gazeller ksmna konulmas gerektiini (3/375) syledii 10 beyitlik gazel Srr erhinde rbailer arasnda bulunmaktadr. Eser baslmamtr, sadece yazma nshalar vardr. Yazma nshalarnn says 73tr. Sd erhinin ise 52 adet yazma nshas bulunmaktadr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Yazma Nshalar Afyon Gedik Ahmet Paa l Halk Ktphanesi, 03 Gedik 17757 Amasya Bayezit l Halk Ktphanesi, 05 G 270 Arnavutluk Devlet Arivleri Trke Yazmalar, 160 Bodleian Ktphanesi Trke Yazmalar Newyork, MS Turk. e. 16 Bodleian Ktphanesi Trke Yazmalar Newyork, MS Turk. e. 25/1 orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, 19 Hk 2000 orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, 19 Hk 4663 Erzurum l Halk Ktphanesi, 25 Hk 20705 Erzurum l Halk Ktphanesi, 25 Hk 23873

10. Erzurum l Halk Ktphanesi, 25 Hk 23988 11. Fransa Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Ducaurroy, 22. 12. Fransa Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Regius 13. Fransa Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Regius. 14. Gazi Hsrev Ktphanesi Trke Yazmalar, Bosna Hersek, 2073 15. Gazi Hsrev Ktphanesi Trke Yazmalar, Bosna Hersek, 2576 16. Gazi Hsrev Ktphanesi Trke Yazmalar, Bosna Hersek, 4129 17. Gazi Hsrev Ktphanesi Trke Yazmalar, Bosna Hersek, 470 18. Gazi Hsrev Ktphanesi Trke Yazmalar, Bosna Hersek, 218
73 74 75

age., s. 172 age., s. 172 age., s. 172, Bu tezin sonunda btn nazm ekillerinin ilk msralar yazld iin bu rakamlar

tarafmzdan hesaplanmtr. Gazel, kta, kaside ve mesnevilerin beyit saylar hakknda eserde bilgi verilmemitir.

47

19. Hidiv Ktphanesi Trke Yazmalar, 5761 20. Hidiv Ktphanesi Trke Yazmalar, 5762 21. ngiltere Milli Ktphanesi Trke yazmalar, Or. 3206 22. ngiltere Milli Ktphanesi Trke yazmalar, Sloane 7765 23. stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, 582 24. zmir Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 1086 25. Kastamonu l Halk Ktphanesi, 37 Hk 1082 26. Kastamonu l Halk Ktphanesi, 37 Hk 1201 27. Kastamonu l Halk Ktphanesi, 37 Hk 1476 28. Kbrs Ktphanelerinde Bulunan Trke Yazmalar, II. Mahmud Ktp. 184 29. Kbrs Ktphanelerinde Bulunan Trke Yazmalar, II. Mahmud Ktp. 1231 30. Kitabhane-i Asitan- Kudsi Rzavi Trke Yazmalar, 660 31. Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, 07 Tekeli 888 32. Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, 32 Hk 1861 33. Konya Karatay Yusuf Aa Ktphanesi, 42 Yu 528 34. Ktahya Vahit Paa l Halk Ktphanesi, 43 Va 398 35. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Ak Ze 222 36. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 2661 37. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 2662 38. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 2664 39. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 5138/1 40. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 5138/2 41. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 5179 42. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Hk 6469 43. Mektebetul-Evkafil-Amme Trke Yazmalar, Medresetl-Emniye fi Cmiil-Ba 22/22 44. Mevlana Mzesi Trke Yazmalar, 2525 45. Mevlana Mzesi Trke Yazmalar, 2526 46. Mevlana Mzesi Trke Yazmalar, 2527 47. Mevlana Mzesi Trke Yazmalar, 5979

48

48. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 101 49. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 7 50. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, S 4496 51. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, S 4496 52. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Talat 144 53. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Talat 171 54. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Talat 193 55. Milli Ktphane, 01 Hk 388 56. Milli Ktphane, 06 Ceb 746 57. Milli Ktphane, 06 Hk 4623 58. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 2836 59. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 3096 60. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 3523 61. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 5253 62. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 5465 63. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 6271 64. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 6428 65. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 8396 66. Milli Ktphane, 18 Hk 415 67. Princeton niversitesi Trke Yazmalar, New Series Ottoman Turkish Texts 1623 68. Sleymaniye Ktphanesi, Y-4 69. Topkap Saray Mzesi Trke Yazmalar, A. 2665 70. Topkap Saray Mzesi Trke Yazmalar, A. 2666 71. Trabzon l Halk Ktphanesi, 61 Hk 503 72. Trk Dil Kurumu Ktphanesi Trke Yazmalar, Yz. A 256 73. Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktphanesi Trke Yazmalar, 512 2. EM EM ERH Srr (l. 969/156162) ile ayn asrda yaayan Prizrenli em (l. 1000/1591) tarafndan yazlmtr. Hafz Divanna Srr erhinden sonra yazlan ikinci erhtir.

49

Byk apta Srryi rnek almtr, yani metne tasavvufi anlamlar yklemeye almtr. Eletiriler ksmnda ele aldmz gibi Sd muhtelif yerlerde onun Srrnin izinden gittiini, bu yzden onun dt hatalara derek yanllar tekrarladn syler. Eser baslmamtr, sadece yazma nshalar bulunmaktadr. Yazma Nshalar: Nshalar:

1. orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, 19 Hk 1998 2. orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, 19 Hk 4754 3. Fransa Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Galland, 57; Regius, 1591, 3. 4. Fransa Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Regius. 5. Fransa Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Renaudot; Saint-Germaindes-Pres, 415 6. ngiltere Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Or. 29 7. Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, 07 Tekeli 753 8. Ktahya Vahit Paa l Halk Ktphanesi, 43 Va 2165 9. Manisa l Halk Ktphanesi, 45 Ak Ze 187 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 37 Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 61 Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 4830 Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 6959 Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 958 Milli Ktphane, 06 Mil Yz B 361 Sleymaniye Ktphanesi, Y-27 Topkap Saray Mzesi, Trke Yazmalar, Y. 2464 Trk Dil Kurumu Ktphanesi Trke Yazmalar, Yz. A 111 Trk Dil Kurumu Ktphanesi Trke Yazmalar, Yz. A 311

3. KONEV ERH Eser mevlev Muhammed Vehb Konev (l. 1244/1828) tarafndan yazlmtr. Hafz Divanna tasavvuf anlam ykleme hususunda en ileri giden birisi

50

olarak kabul edilir.76 Konev; Ekser evliyullh man v hakiki libs- elfz ve hurfla mlebbes idp maklt mahsst mertebesine tenzl iderler, t mahbsn- havss ve mahcbn- hads u kys olanlar hakyk u manden behredr olalar ve esrr- maklt ve mermzt idrk ideler. Eger mens- tab ve melf- nefsi hilf zre rd eyleselerdi mmkin ki fehmi asr ve idrki ayr-i yesr olayd.77 eklinde bir yorum ileri srerek insanlarn lfet ettii ve aina olduu slupla onlara gerekleri anlatmann anlalmay kolaylatrdn syler. Eser kenarnda Sd erhi olmak zere 12881289da stanbulda 2 cilt olarak baslmtr. 1. 2. Mili Yazma Nshalar: Mevlana Mzesi Trke yazmalar, 7383 Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, 187 simsiz erhler Ktphane

Trkiye

Yazmalar

Toplu

Katalounda

mellifi

belirtilmeyen aadaki 11 adet erh yukardaki ahslara ait olmaldr, nk Hafz

Divanna bunlardan bakas tarafndan erh yapld bilinmemektedir.

1. Dyarbakr l Halk Ktphanesi, 21 Hk 1675 2. Dyarbakr l Halk Ktphanesi, 21 Hk 1935 3. Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, 15 Hk 1615/2 4. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, S 4478 5. Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar, Talat 88 6. Milli Ktphane, 18 Hk 205 7. Milli Ktphane, 06 Hk 3079 8. Milli Ktphane, 06 Mil. Sam. Yz. 111 9. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 7691 10. 11. Milli Ktphane, 06 Mil Yz B 885 Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktphanesi Trke Yazmalar,

511 (Mellifinin uhud olarak belirtildii bu eser Srrye ait olmaldr.)

76 77

H. Ritter, age., s. 70. M. Vehbi Konev, erh-i Divan- Hafz, C. I, s. 21.

51

4. SD ERH

Hafz Divanna Srr ve emden sonra yazlan nc Trke erhtir.

Aratrmamzn konusunu tekil eden bu eseri aada detayl olarak ele alacaz.

52

B. SDN SDNN N NN HAFIZ DVANI ERH 1. GENEL BLG BLG

Hafz Divan erhleri arasnda en fazla ilgi gren erh Sd erhidir. Hem
Farsaya hem Bat dillerine evrilmitir. Batl ararmaclar onun iin olduka vc ifadeler kullanr. Ritter Sd erhini Hafz Divannn en iyi erhlerinden biri olarak kabul eder ve onun erhinin Srr ve em erhini unutturduunu syler.78 Ayrca unlar ilave eder: Sdnin byk otoritesinden dolaydr ki Divann iki Avrupa basks (Brockhaus, Die lieder des Hafis mit dem Commentare des Sd, 3 cilt (Sdnin erhi yalnz 1. ciltte vardr), Leipzig, 18541860; Rosenzweig Schwannau, Der Divan des Grossen Iyrischen Dichters Hafiz, 3 cilt, Wien, 18561864) tamamen onun verdii metne istinad ediyor.79 Eth ise Sdnin Hafza beeri bir nazarla baktn ve iirlerini kelime anlam ile yorumladn syler.80 ran Edebiyat tarihisi Zebhullh Saf nce Sdden sonra Srr ve emden bahseder.81 Ali Nihat Tarlan Hafz Divanna birok erhler yazlmtr. Trke yazlan erhlerden biri Srr, dieri em, ncs de Sdnindir.82 eklinde bir ifade kullanr ve erhler hakknda ne karlatrma yapar, ne de hkm verir. Sd erh-i Divan- Hafz telif ederken 11 nshadan faydalandn 3 yerde zikreder. 2/411, , 2/223, , 3/251. . Baka yerlerde ise herhangi bir rakam belirtmeksizin yanmzda olan divanlar ifadesini kullanr. Nshalarn ounda bulunmasa bile anlamca daha gzel olann tercih edilmesinden yana tavrn koyar ve bu nsha egeri kalll-vukudur evvelkinden ensebdir. diyerek onu tercih eder. 2/303.

78 79 80 81 82

H. Ritter, age., s. 70 age., s. 70 Hermann Eth, Tarih-i Edebiyat- Fars, (ev. Rzazde afak), Tahran 1337. s. 188. Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat- ran, C. III/2, s. 1064. Ali Nihat Tarlan, Hafz- iraz mad., Trk Ansiklopedisi, C. XVIII, Ankara 1970. s. 310-312.

53

Nshalarn tamamnda bulunsa bile hibir metnin Sdyi tatmin etmedii yerler olur ve bunlar yeri geldike belirtir. Baz rnekleri unlardr: Nshalar byle bulund; amm kys rm nr-i ddeye atf eylemek idi. 3/178. Mezkr nshalarn zahiren mans byledir. Amm hi birisi tabn murtezs degil. Belki bu nshalardan gayr bir nsha ister. 2/277278. Sd bazen okuyucunun acemiliini gz nne alarak da tercihte bulunmutur. Bu hususta unlar syler: Beytin ikinci msra nshalarda farkl ekillerde yazlmtr, fakat ben bu nshay tercih etim, nk msran bu nshada bulunan ekli acemilerin anlamas iin daha uygundur. (467a) Sd sadece yannda mevcut olan divanlardaki beyitleri erhetmemitir. Yanndaki divanlarda bulunmad halde Hafz Divan erhlerinde bulunan beyitleri de eserine almtr. Ancak safas yokdur, Hace kelimatna benzemez gibi baz kaytlar dmeyi de ihmal etmemitir. 1/173, 3/151. Divanlarda bulunmad halde bir gazelin Hafza ait olabileceini belirttii yerde iki arttan bahseder. Birincisi; Hafzn hayatn anlatan eserlere anlam bakmndan ieriinin uymas, dieri; Hafzn slub ve tarzna benzemesi. 1/5051 Baka airlerin iirleri

Sd baka airlere ait olup da Hafz Divannda yazlan iirleri de tespit ederek notlar dmtr. Bu notlar Sdnin gl hafzaya ve edeb bilgiye sahip olduunu aka gstermektedir. Sdnin bu husustaki ifadeleri unlardr: Mezkr gazelin be beyti Kemleddn Selmann kasidesinde mevcddur. 1/63. Malm ola ki bu gazel biaynihi divn- Selmanda mevcddur, amma anda mahlas beyti mevcd degil. Divan- Hafzda da ekser mahlas beyti mevcd degil. Amma baznda bu beyt bulund. 2/287. Bu rb Hayymndr ki bilmeyenler bunda yazmlar. 3/420.

54

Bu rb Husrev Divannda mevcddur. 3/420. Hafza Hafza Ait Olmayan iirler

Divanda bulunsa bile baz beyit ve gazellerin Hafza ait olmad hakknda hkmler verir. Byle hkm vermeden nce sebebini de aklayan baz notlar der. Bunlar; kafiye tekrar olmas, ekser divanlarda olmamas, harf-i revi olmamas gibi kaytlardr. 1/40, 1/52, 1/63, 1/287, 3/16, 3/128, 3/170. Mesel Sd; Lutf bed ger ne-p ez-gedh rt-r T be-km- dil bi-bned dde-i m rt-r Tercme: ayet yoksullardan yzn rtmesen ltuf olur, bylece gzmz gnl muradnca yzn grm olur. (Beyitteki ez-gedh rt-r ve dde-i m rt-r ibareleri ez-ged Hrt-r ve dde-i Mrt-r eklinde de okunabilecei iin Harut ve Marutu ham etmektedir.) matlal gazelin Hafza ait olmadn belirtirken u gerekeleri sralar. 1. Divanlarn ok az bir ksmnda bulumaktadr. 2. Be beyitli bir gazelin beytinin kafiyesinin ayn olmas Hafz gibi faziletli birisi yle dursun, azck rd olanlarn bile yapmayaca bir yanltr. 3. Farsada akl sahipleri iin kullanlan oul eki -ndr. Beyittte ise geda kelimesi h ekiyle oul yaplmtr, bu ise kural ddr. Btn bunlardan sonra bu gazel Hafza nisbet edilebilir mi? Sd burada bir ihtimal zikreder ama kendisi buna katlmaz. O da udur: Hafz iir yazmaya yeni balaynca syledii kalitesiz iirlerinden biri olabilir ve o zaman bunu kaydeden baz kimseler daha sonra divana eklemi olabilirler. Sd kendi kanaatini ise; zannederim ki bu gazel Tarak Hafz mahlasn kullanan Tebrizli Hafz nenindir, amda bir miktar gazellerini grdm, gazellerinin kafiyelerinin ou byle bozuk idi, diyerek belirtir. 1/5051. Hafza nispet edilemeyeceini syledii baka bir beyit ve yapt aklamalar u ekildedir:

55

Bi-darbi seyfike katl haytuna ebed Li-enne rh kad tbe en yekne fedk Tercme: Senin klcnn darbesiyle lmek bizim iin sonsuz bir hayattr. nk ruhum sana feda olmay gzel grd. Sd beytin anlamn verdikten sonra bu beytin Hafza ait olamayacan kantlamak iin baz gerekeler sralar. Bunlar: 1. Mbteda (zne) ile haber (yklem) arasnda uyumluluk art iken burada bulunmamaktadr. 2. Ebed gelecek zaman iin kullanlan zarftr ve ancak olumsuz cmleler iin kullanlr, olumlu cmleler iin kullanlmas yanltr. (Trkede de ebed yani asla geleceim denilmez, asla gelmeyeceim diye olumsuz ekil kullanlr) 3. Bu beyit Divanlarda yoktur, fakat arihler erhettii iin yapamam diye aczimize hamledilmemesi iin tercme edilmitir. 4. Hafz hakknda olumsuz dnlmemesi iin bu beytin yazlmamas daha uygundur. Btn bunlardan sonra kendi grn u ekilde belirtir: Eer bu beyit gerekten Hafzn ise Allah onu affetsin, ama zannm budur ki Hafza iftira etmilerdir. 2/400. Okunu htimallerinin Deerlendirilmesi

Sd nshalarda olmayan fakat kendi iittii rivayetleri de deerlendirir. Eski metinlerde noktalarn konuluuna ok dikkat edilmedii noktalarn birbiriyle iltibas edildii ska grlr. Eski Anadolu Trkesi metinlerinde de n ve nki edatlarnn cun ve cnki eklinde tek nokta ile yazld fazlaca karlalan bir durumdur. Ayn husus Farsa metinler iin de geerlidir ve mstensihlerin dikkatsizlii ve acele yazmalar dolaysyla bu tarz eyler kanlmaz olur. Byle durumlarda salam bir metin ve doru bir anlam iin sadece nshalara bakmak yeterli olmaz, bu tarz ihtimallerin de dnlmesi gerekir. Sd de bu tarz ihtimallere yer vermitir. Bir beyitte geen esb-i siyeh tamlamasn baz Acemlerin esb-i

56

sipeh eklinde okunmas gerektiini sylediklerini kaydeder ve bu rivayetin doru olmas durumunda anlam hususunda farkl bir seenei ifade ettiini bildirir. 3/93. Siyeh ve sipeh arasnda imlada sadece bir nokta fark vardr. Mstensih anlama dikkat etmediinden nokta yerine iki nokta koymu veya acele yazldndan nokta iki nokta eklinde yazlm olabilir. Bu takdirde kelimeler anlamca tamamen farkl olabilmektedir. Burada grld gibi asker anlamndaki sipeh kelimesi siyah anlamndaki siyeh kelimesi birbirinin yerini almaktadr. Bu da okuyucuyu metnin anlalmasndan uzaklatrmaktadr. Bir baka yerde ise ber-nak ibaresinin pr nak eklinde de okunabilecei ihtimalini belirterek ona gre beyte anlam verir. 1/295. Eserin Telif Sebebi

Eski eserlerde bilhassa mesnevilerin banda grdmz sebeb-i telif-i kitab blm Sdnin yazd erhte de karmza kmaktadr. Bunlar erh-i Divan-

Hafz, erh-i Glistan ve erh-i Bostandr. Her erhin telif sebebi olarak ayn
ahs gsterilmektedir. Bu kii Medine-i Mnevvere eyhi mer Efendidir. Birbirine benzer ifadelerle takdim edilen bu ahs gerek bir kii mi yoksa muhayyel birisi mi olduu hakknda hkm vermek imdiki bilgilerimiz nda mmkn olmasa da Sdnin ifadelerinden onun gerek bir kii olduu ve mellifimize ok iyiliklerde bulunduu izlenimini elde ediyoruz. Ayn zamanda ondan merhum ve mafur diye bahsetmesi de eserin telifi esnasnda hayatta olmadn gstermektedir. Sdye gre onun yapt iyilikleri ne ana evladna ne de karde kardee yapmtr. Matbu erh-i

Divan- Hafzda tayyedilen ve mer Efendiden bahseden bu ksm yazma nshada

bulunmaktadr ve benzer ifadeler matbu erh-i Bostan ve erh-i Glistanda da karmza kmaktadr. Sd erh-i Divan- Hafzn banda yle der: Bir gn eref saat ve mutlu bir zamanda dostlarmn en has ve halisi, ilmin deiik trleri ve fennin deiik snflaryla ssl, eref ve vn kayna, cmertlik ve ba pnar, Hatemi cmertlik hususunda kskandran eyh-i Harem-i Yesrib mer Efendi her zamanki gibi tekellfsz evime gelip elimi kere pt ve yle buyurdu:

57

Sizden taliplere faydal, acemilere ifal, yani iiri tevil etmeden ve tasavvufi yoruma kamadan,83 Arapa slup zere kurallar sylenilerek ve sadece iirin manasyla yetinilerek Hafz Divann erhetmenizi temenni ediyorum. Ben de bu temennisini emir olarak kabul ettim ve bu teklifi bir ganimet saydm. Merhum bana o kadar iyiliklerde bulunmu ki ne ana evladna ne de karde kardeine o kadar iyilik yapmtr. Beni ve merhumu tanyanlar bu szmn doru olduunu bilirler.84

Hafz Divan erhinden 1 yl sonra telifi tamamlanan Glistan erhinin de

yine ayn kiinin ricas zerine yazldn eserin bandaki ifadeler gstermektedir.

Hafz Divan erhinde geen ifadelere benzer vasflarla fakat biraz daha geni olarak
ele alnan bu kiinin ad eyh-i Harem-i Medine-i Mnevvere mer Efendi olarak verilmektedir. Matbu erh-i Glistann derkenarnda eseri basan Esad yle bir not dmektedir: Ekser nshalarda bu dibace tayy olunmutur ve musannif nshasndan istinsah olunduu belirtilen nshada bu mezkr dibace yazlm. Burada da ekmell-ulem ve efdall-fudal fkralar yerinde efdalu halyk ve ekmelu ahlk ve ekremu Arabin ve Acemin ale-tlk fkralar yazlm, bu fkralar ise tevile kabil olmadndan tayy edilerek yerlerine zikrolunan ekmell-ulema ve efdallfudala fkralar konularak eser baslmtr.85 Tevile kabil olmamas bu sfatlarn Hz. Peygambere ait olmas, bakalar iin kullanlmasnn yanl olaca anlamnda olsa gerek.

erh-i Glistandan iki yl sekiz ay sonra telifi tamamlanan erh-i Bostann

banda da yine eserin telif sebebi olarak ayn kii gsterilmektedir. Burada vg dolu cmleler nisbeten daha fazladr. Onun iin eshiyu ehli lem ve ekremu ben dem 86 ifadeleri kullanlmaktadr. Bu ifadeler zamanndaki insanlarlara nisbetle olduu dnlerek tevil edilebilir.

83

Srr ise erhin telif sebebi olarak baz gnl ehli dostlarn kendisinden Hafz Divannda bulunan Sd, erh-i Divan- Hafz, Nazif Paa Yazma nshas, 1b. Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 2. Sd, erh-i Bostan, C. l, stanbul 1288, s. 23.

tasavvuf srlarn aklanmasn istemelerini gstermektedir. Ahmet Faruk elik, age., s. 9.

84 85 86

58

Yazma Nshalar

Sdnin eserleri ksmnda yazma nshalarn zikrettiimiz iin burada nshalarnn bulunduu yeri tekrarlamyacaz. 2. EKL

Hafz Divan erhinde nazm ekilleri u ekilde sralanmaktadr: Gazel, kta,

rbai, mesnevi, kaside ve muhammes. Biz de bu sralamaya uyarak bunlar hakknda baz bilgiler vermek istiyoruz. a) Gazeller Alfabenin zl harfi hari btn harflerinde gazel bulunmaktadr. Sdnin ifadesine gre lmelif harfinde olmas gereken 1 gazel elif harfinde yazlmtr. 573 gazelde toplam 5084 beyit erhedilmitir. 9 beyitlik bir gazelin tamam Arapa olarak yazlmtr. Muhtelif gazellerde toplam 34 Arapa beyit bulunmaktadr. Yine 1 gazelin tamam mlemma olarak yazlmtr. Muhtelif gazellerde toplam 62 Arapa msra bulunmaktadr. En uzun gazel dl harfinde bulunan 43 beyitlik bir gazeldir. Sralamada 279. olan bu gazel Glpnarlda kaside olarak zikredilir. Sd erhinde gazeller ksmnda gemesine ramen bir beytin erhinde u ifadeler kullanlr: Hacenin hneri hemn gazeldedir, kaside-gyluk gayrlara msellemdir. 2/277 278. . Ayn gazelin baka bir beytinin erhinde ise yle der: Nshalar byle bulund amm bu beytin mkabli buna mnsib degil. Zira mkabli girizgh eklinde bir beyit gerek idi. 2/278. . Bu ifadelerden Sdnin bunu kaside olarak kabul ettii sonucuna ulaabiliriz, nk girizgh beyti kasidelerde bulunur. Ayn gazel Srr erhinde de gazeller arasnda bulunmaktadr. Hangi harfte ne kadar gazel bulunduu ve bu gazellerin toplam beyit says aadaki tabloda grlmektedir:

59

Kafiye Harfi Elif Be Te Se Cm Ha He Dl Zl Ra Ze Sn n Sd Dd T Z Ayn ayn Fe Kf Kef Lm Mm Nn Kafiye Harfi Vv He Ye

Gazel Says 15 4 90 1 1 2 1 167 -----16 12 6 22 2 2 1 1 4 1 1 3 3 10 77 25 Gazel Says 11 16 79

Beyit Says 133 36 787 7 7 17 9 1496 ----147 94 49 181 13 12 5 8 34 7 9 29 23 87 710 202 Beyit Says 100 138 744

Arapa Beyit ve Msralar 3 msra --------1 msra ------------------------------------------------3 msra ------------------------2 msra --------------------------------------------------------1 beyit 5 beyit, 4 msra 10 beyit, 5 msra --------Arapa Beyit ve Msralar Msralar --------10 msra 18 beyit, 34 msra

60

Toplam

573 Gazel

5084 Beyit

34 Beyit, 62 Msra

Beyit Saylarna Gre Ka Gazel Bulunduunu Gsteren Tablo GAZELLERN BEYT SAYISI BEYT SAYISI 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 20 27 43 Toplam b) Ktalar Hafz Divan erhinde toplam 42 kta bulunmaktadr. Bunlarn toplam beyit says 164tr. lerinde 3 beyit ve 1 msra Arapa olarak yazlmtr. Sd erhteki sralamaya gre 38. sradaki ktaya matla beyti olduu iin mecazen kta denilir diye bir kayt dmektedir. 3/403. . Fakat matla beyti olan 40, 41 ve 42. ktalar hakknda byle bir not dlmemitir. Ktalarn Beyit Saysn Gsteren Tablo GAZEL SAYISI 11 16 154 94 134 68 49 11 17 10 1 3 2 1 1 1 573 Gazel

61

Beyit Says 2 3 4 5 6 7 9 10 Toplam

Kta Says 10 12 8 6 1 3 1 1 42 Kta

c) Rbailer Eserde 69 rbai erhedilmitir. Bu rbailerden birisi iin Hayyamn (3/420), dieri iin Hsrevindir (3/420) notu dlmektedir. Bylece Hafzn 67 rbaisi bulunduu anlalmaktadr. d) Mesneviler Eserde toplam 249 beyit tutarnda 6 adet mesnevi bulunmaktadr. 1 beyit Arapa olarak yazlmtr. 1. Mesnevi 2. Mesnevi (Sak-nme) 3. Mesnevi (Mugann-nme) 4. Mesnevi 5. Mesnevi 6. Mesnevi 41 beyit 138 beyit 44 beyit 4 beyit 11 beyit 11 beyit

62

e) Kasideler Eserde 40ar beyitten teekkl etmi iki kaside bulunmaktadr. Bir de gazeller ksmnda sylediimiz gibi Sdnin gazeller ksmnda ele ald, fakat kaside olarak kabule mtemayil olduu 43 beyitlik bir gazel bulunmaktadr. f) Muhammes Eserde 12 bentten mteekkil bir adet muhammes bulunmaktadr. Sd erhi ile Srr erhinin ekil Ynnden Karlatrlmas

Srr erhi hakknda bilgileri Srr erhi bal altnda verdiimizden burada sadece karlatrma ile ilgili bilgiler verilecektir. Her iki erhteki Divan tertibi ayndr. Yani sralama yledir: Gazeller, Ktalar, Rbailer, Mesneviler, Kasideler ve Muhammes. Gazeller:

Sd erhinde 573 Srrde ise 572 gazel bulunmaktadr. Sdnin de belirttii gibi (3/376) bir gazeli Srr rbailer arasna koymutur.87 Btn harflerdeki gazel saylar ayndr, yalnz; Mm harfindeki gazeller Srrde 75 Sdde 77 He harfindeki gazeller Srrde 18 Sdde 16 Ye harfindeki gazeller Srrde 78 Sdde 79 adettir. Sd erhinde bulunan 43 beyitlik gazel Srrde de gazeller ksmnda bulunmaktadr. Ktalar:

Srrde 38, Sdde 42 kta bulunmaktadr. Rbaler:

87

Ahmet Faruk elik, age., s.171

63

Srrde 74, Sdde ise 69 rbai var. Sd bir rbai iin Hayyamn dier bir rbai iin Hsrevindir diye sylemektedir. Bu iki rba Srr erhinde de bulunmaktadr. Ayrca Sdnin gazeller ksmnda erhettii 5 beyitlik bir gazel Srrde rbailer arasna konulmutur. Mesneviler:

Her iki erhte 6 mesnevi bulunmaktadr. Kasideler:

Her iki erhte 2 kaside bulunmaktadr. Muhammes:

Her iki erhte 1 muhammes bulunmaktadr. Sd erhiyle Glpnarln Glpnarlnn n nn Tercmesinin ekil Ynnden

Karlatrlmas Gazeller

Glpnarlda 499 ve pheli olarak kabul ettii 80 gazelle birlikte toplam 579 gazel, Sdde ise 573 gazel bulunmaktadr. Kasideler

Glpnarlda 5, Sdde 2 kaside var. Sdde geen 1. kaside Glpnarlda da birinci kaside olarak geer. Sd de geen 2. kaside Glpnarlda 3. kaside olarak geer Sdde gazeller ksmnda geen 43 beyitlik 279. gazel Glpnarlda 2. kaside olarak geer. Sdnin bunu kaside olarak kabule meyilli olduunu yukarda belirtmitik. Glpnarldaki 21 beyitlik 4. kaside Sd erhinde bulunmamaktadr. Glpnarldaki 18 beyitlik 5. kaside Sd erhinde bulunmamaktadr. Mesneviler

64

Glpnarlda mesnevilerden sadece 1. ve 2. mesneviler vardr. Sdde ise 6 mesnevi vardr. 44 beyitlik muganni-name Glpnarlda bulunmamaktadr. 4, 11, 11 beyitlik mesneviler de Glpnarlda bulunmamaktadr. Bunlara mesnevi denilmesi de tartlabilir. Ktalar

Glpnarlda 36 ve pheli kategorisine sokulan 14 kta ile birlikte toplam 50 kta bulunuyor. Sdde ise 42 kta bulunmaktadr. Rbailer

Glpnarlda 42 ve pheli kategorisine soktuu 24 rbai ile birlikte toplam 66 rbai bulunmaktadr. Sdde ise 69 rbai vardr. Bunlardan biri Hayyamn dieri Hsrevindir ifadesini kullanldndan toplam 67 rbai bulunmaktadr. Muhammes

Glpnarlda da ayn ekilde 1 muhammes bulunmaktadr. Sd erhinde Olmayp Glpnarlda Glpnarlda Olanlar

6 bentlik 1 adet terkib-i bent ve 7 bentlik bir adet terci-i bent bulunmaktadr. Ayrca 3 mfret ve 2 muamma bulunmaktadr. Glpnarl Muhammesi, ktalardan 14 tanesini, rbailerden 24 rbaiyi ve kasidelerin tamamn (5 kaside) pheliler kategorisine dhil etmitir. 3. MUHTEVA Bu balk altnda eserde geen ve haklarnda bilgi verilen kii yer ve gruplar gsterilecektir. a) Kiiler Sdnin grtn eserde belirttii kiileri hayatn anlattmz ksmda zikretiimizden buraya almadk. Hakknda bilgi verilmeyen sadece kendisinden iktibaslarda bulunan kiileri ise iktibaslar ksmnda ele aldk. Burada hakknda az da

65

olsa baz bilgiler verilen kiiler alfabetik sraya gre sralanacak ve eserde onlar hakknda verilen bilgiler kaydedilecektir. Aristo: Filozoflardan Eflatunun talebesidir ve skender bin Filkosun staddr. Eflatun ise Bukrat (Hipokrat)n talebesidir. Bazlar bunlarn Hz. brahimin dinine mensup olduklarn yani ehl-i islmdan olduklarn sylemitir. 2/167. Bir ok ilim fen bilen bir bilgin. 2/168. saf bnbn-i Berhiy: Hz. Sleymann vezirinin ismi. Genel olarak sayg ifadesi olarak vezirlere Asaf ve padiahlara Sleyman denir. nk kelam kitaplarnda akland gibi Asaf evliyadandr. 1/66; 1/308. safsaf- Sn: Hafz koruyan ve gzeten Kvmd-dn Hasan. Hafz Divannda Asaf- sn veya Asaf zikredilse Kvamddin Hasan kastedilir. 1/186. Ayz: Gzellii, naz ve ivesiyle mehur Gazneli Sultan Mahmudun nedimi. 2/320. Azm Azmm- Kvm: Kvamuddin Hasandan evvel vezir-i azam olan kii. 3/400. zer: Hz. brahimin babas. Meslei heykeltralk idi, put yapard. 2/119. Brbed: Hsrevin mehur sazendesi. 3/447. BehrmBehrm- Gr: Yaban eei avna merakl ran padiah. Gr yaban eei demektir, ona izafetle kendisine Behram- Gr denilmitir. Hakknda u olay anlatlr: Bir gn nnden kaan bir yaban eeinin ardna der, hayvan maaraya girince bu da ardndan girer, bir daha geri kmaz, ad ve izi kaybolur, ne maaray ne de kendisini bulabilirler. Bu olay zerine annesi oluma ne yaptnz diye silahtar ile uka-drn ldrr. Hakknda geni bilgi tarih kitaplarnda ve ehnamelerde bulunmaktadr. 2/361. Kemend-i sayd- Behrm bi-y-efgen cm- Cem berdr Ki men peymdem n sahr ne Behrmest u ne Gre Tercme: Behram- Grun av kemendini brak, yani dnya avn mal mlk kazanmay brak da Cem kadehini kaldr, yani bade i. nk ben bu dnya sahrasn

66

dolatm, ne Behram ne de gru (kaybolduu maaras) vardr. Bu beyitteki grdan maksat kendisine makber olan maaradr. Behram- Gr zamanna kadar ahkm ve beratlar Pehlevice yazlyordu.

O kendi zaman ve saltanatnda kapsnda Farsa dilinden baka bir dil konuulmasn, ferman ve beratlarn Farsadan baka bir dil ile yazlmasn yasaklar. Dolaysyla bu dili onun kapsna nisbet edip Der dili diye adlandrrlar. 2/136; 3/150. Brehmen: Hindistan filozofu. 3/270. B shk: lhanllarn hkmdarlarndan birinin addr. eyh Ebu shak knyesiyle tannr. Sf mizal olduundan kymetli cevherlerden yaplm yzk takmazd, firuzeden yzk yaptrrd. 2/47. Buzurcmihr: Nirevnn vezirlerinden birinin ismi. 3/436. Cem: Zamanndaki filozoflar ona cam- Cem adyla anlan kadeh yapmlardr. Hangi memleketin halini bilmek isterse o kadehe bakar ve o memleketin halini o kadehte grrm. Dara bin Behmen zamanna kadar bu hal byle devam eder. Dara lnce skender-i Rumnin ayn babadan olan kardei Darab isimli oluna bu kadeh miras kalr. skender babasnn lkesinin yarsn almak iin Darabn zerine asker sevk ettii zaman Darab bu kadehe bakp skenderin halinden haberdar olur, skender ise onun halini bilemediinden ona galebe edemezdi. O da yannda olan filozoflara emretti, onlarda byle bir ayna yaptlar. 1/320321. Hazret-i Sleyman peygamberin ismidir. 1/15; 3/112; 2/104. Cem cm- cihn-nmy bulan padiahtr, bazlar Hz. Sleymandr

dediler. Hafz da bu grtedir, kinaye olarak padiah anlamnda kullanlr. 3/224. Cemden murat Hz. Sleymandr ki taht Fars lkesi idi. 3/230 Cem vahi hayvanlara ve kulara hkm geen Hz. Sleymandr. 3/3 Cem ve Cemd ikisi de Sleyman peygamberin ismidir. 2/51.

Cemd: Cm- cihn-nmy icad eden padiahtr. Bazlar Cem ve Cemid Hazret-i Sleymandr ve cam da onun icaddr dediler. Dorusunu Allah bilir. 3/255. .

67

Cemd ve Cem Hafzn slubu gerei Hz. Sleymandr. 2/385.

CemdCemd-BehmenBehmen-Kubd: Peygamberimizden nce yaam padiahlarn ismidir. Her bir hakknda ehnamede geni bilgi vardr. 2/104. engiz Hn: Cengiz Hann alkanl ve gayreti lhanllarn tarihlerinden anlalr. Kendisi sultan soyundan deil iken btn dnyay feth edip tasarrufu altna almtr. Onun ortaya k leme byk bir fitne salmtr ki kyamete kadar sylenecektir. 3/208209. Dr: skender-i Zlkarneynin babas. 3/229. Dr bnbn-i Behmen: skender-i Filkosun babas. 3/401 Darb: Kara kal, kara gzl ve siyah erde olan ve hepsi saz alp ark syleyen ran lkesinde bir grup olan Ll taifesinden bir kii. 3 yl kendisiyle beraber oldum. Tokat ehrinde evlenmiti, Darb mahlasyla iirler yazard. 1/36. Dild Hatun: lhanl hkmdarlarndan, ah ucan annesi. Kendinden sonra yerine olu ah uca gemitir. Dinin haram sayd iki ve ve ona benzer fiilleri ileyenlere ok sert cezalar verirdi. Emirlerine uymayanlar btn ceza eitlerini uygulayarak katlederdi. Onun zamannda iki ieni ta gemisine koyarlar, haddinden fazla ieni

Msrda Ebukar kalesine srgn ederler ve kimilerini limana gnderirlerdi. 1/161. Dilad Hatun niyabeten padiah olduu zamanda arab uzun sre

yasaklar, sonra olu ah uc padiahlk tahtna knca kendisi de iki itii iin ikiyi serbest brakr. 1/208 Dilad Hatun kendi zamannda alg aletlerini tamamen yasaklamtr.

Nitekim merhum Sultan Sleyman Gazi mrnn sonunda bunlar yasaklamt. Hatta rivayet ederler ki hazinede bulunan byk ve pahal sazlar pare pare edip atete yakmtr. 1/319. lhanllarn tarihinde yazld gibi Dilad Hatun birka yl niyabeten

padiahlk eyledi. Fuhiyat ve fska o derece iddetli yasak koydu ki iki iene had cezas vurmakla yetinmezdi de iki ieni katlederdi. Sonra oullar byyp delikanllk ana geldikleri ve tahta ktklar zaman ziyade ayya ve ikii oldular.

68

Hi kimsenin iki imesine engel olmazlard. zellikle hem cmert hem de cesur bir padiah olan ah uc zamannda memleket nee ve sevinle dolmutur. 1/317318. EbulEbul-Fevris: ah ucn knyesidir. (bk. ah uc) Ebu Leheb: Hazret-i Peygambere eza ve cefasyla mehur olan amcas. 1/152, 1/401402, 1/273. EbusEbus-Sud: Sultan Sleymann hatr iin melun Kzlba ile bar yaplmasna fetva vermitir. 1/348. Eflatun: Bukrat (Hipokrat) hekimin talebesidir. Bazlar bunlarn Hazret-i brahimin dini zerinde yani ehl-i islam olduunu syler. 2/167 Ehl irz: Hafz divanndaki birinci gazelin ilk msran Yezid bin Muaviyeden iktibas etmesi dolaysyla eletiren bir air. Hafz eletirdii iir: Hce Hfz-r eb ddem be-hb Goftem ey der-fazl u dni b-hisb Ez-i best ber-hod n ir-i Yezd B-vucd- n heme fazl u keml Goft vkf nst zn mesele Ml- kfir hest ber-mmin hell Tercme: Hafz bir gece ryamda grdm de ona, ey fazilet ve bilgide hesapsz derecede stn olan, bu kadar fazilet v stnlnl beraber Yezidin iirinde ne buldun da onu iktibas ettin. Hafz bana yle cevap verdi: Sen meseleye vakf deilsin, iin dorusu udur ki kfirin mal mslmana helaldir. 1/3. (bk. Ktibi Niabr) Emind Emindd d-dn Hasan: Menakb- Hace isimli eserde verilen bilgiye gre Sultan veysin niancs idi. 3/97. Erdevn: Sadece ismi zikredilir, hakknda bilgi verilmez. 3/452. Evreng: Sevgilisinin ad Glehre olan bir an ad. 3/54.

69

FeltnFeltn- humhum-nin: Riyazet iin kendisine kp eklinde bir hcre yaparak iinde oturan Eflatun. 2/330. Gev: Bir yiit pehlivann ad. 3/174. HacccHaccc- Zalim: Kraat imamlar mnasebetiyle ad zikredilir.(bk. Kraat mamlar) Hce Celled Celledd d-dn: Sultan Mansurun defterdar ve musahibi idi. Sultan Mansurun olu sancaa kt zaman Hafz hoca ve Celaleddini lala yapmak iin ikisini babasndan ister. Babas, salmda padiah m olmak istersin diye cevap verince o da bunlardan el ekip gider. 3/246. HceHce-i Kanber: Hazret-i Ali. 3/405. Hc Hfz: Ahmet isminde irazda mehur bir arkc. 3/419. Hac Kvm: Hac Kvamuddin Hasan, Sultan lhannin ve onun olu olan Sultan eyh veysin vezir-i azam idi. Hafz onun vefat tarihini bildirmek iin yle demitir: Server-i ehl-i amyim em-i bezm-i encumen Shib-i shib-kran Hc Kvmud-dn Hasan Tercme: Amame (sark) sahiplerinin serveri, meclisin k kayna olan sahib-kran Hac Kvamuddin Hasan. ranllar sahib ibaresini daha ok vezirler hakknda kullanr. Sahibin kranla birlikte zikredilmesi bu gr destekler. Buradan anlalr ki o vezir-i azam Kvam- Ekber idi. Hafz onun vefat hakknda yazd tarih manzumesinde ondan Azam- Kvam olarak bahsetmitir. Hac Kvamuddin Hasan on yl vezir-i azamlk yapmtr, nitekim ikisi hakknda yazlan tarihlerden anlalmaktadr. Bu Hac Kvam Hafz iin bir medrese yaptrm ve Hafz o medresede nice yllar ders vermiir. Hafz bu grev esnasnda Keaf tefsirinin birok yerine haiyeler yazd gibi Sekkakye de yer yer haiyeler yazmtr. 1/1920. Hcu: Acem airlerinin nahl-bendi diye adlandrlmtr. 2/315.

70

Hkn: in padiahlarna Hakan derler. Ayrca eski zamanda Hakan isimli cmert bir padiah gelmitir. 3/208. Hamiddd Hamidddn ddn Belh: Kendisiyle ilgili yle bir olay anlatlr: Farsa Makamat sahibi olan Hamdddn Belh Enverye divane Hseyin isimli bir meczupla bir desti iyi bir pekmez gnderir ve bunu gtr diye eline bir mektup verir. Meczup lakayt bir ekilde giderken destiyi bir taa dokundurur ve krar. Enverye destinin boazyla kulpunu mektupla birlikte teslim eder. Enver mektubu okuyup meczuptan pekmezi sorunca destinin kulpunu ona verir, ya pekmez ne oldu deyince bir kk ta elimden ald diye cevap verir. Ya bu ta niye getirdin diye sorunca haberimi dorulatmak iin getirdim, der. 1/278. Hanzale bin Sinan: Res kavmine gnderilen bir peygamber. Anka kuunun onun zamannda yaad sylenir. 1/2021. Harr: Makamatn yazar. Anka kuu hakknda bilgi isteyenler Harrnin 50. makamesine Mutarriznin yapt erhe baksn diye bir kayt dlr. 1/2021. Hrut ve Mrt: ki melektir. Babil diyarnda bir kuyuda ayaklarndan asl olarak kyamete kadar azap ekeceklerdir. 1/51 Bazlar Harut ve Marut Hindistan diyarndadr, Badat diyarnda

deildir diye syler. Dorusunu Allah bilir. 1/224. 1/224. Htem: Tayy kabilesinden cmertlikle mehur bir kii. Bu isim Arapa vacip ve gerekli anlamna gelir ve Hatim eklinde telaffuz edilir. ranllar fil vezninde olan baz kelimeleri deitirerek orta harflerini stn okur. Bundan dolay Hatimi Hatem eklinde telaffuz etmilerdir. 3/249. Hayl: Eserde bir yerde kendisinden bahsedilir. Sd Hafzn bir beytini erh ederken kendisini eletirerek unlar syler: nsanlar ve cinler ak varlnn tufeylidir, yani bunlar Allah sevmek iin yaratlmlardr. lemde ak ve muhabbet olmasa bunlar yaratlmazd. O halde Haylnin u beyti bu geree zttr: Harut Babilde hapsedildii iin kendisine Harut-i Babil denilmitir.

71

Gele-i uk satlmaz kesd var kat lemez old mahabbet ehrinin ser-hnesi nk muhabbet olmazsa kinat yoklua gider. Btn hayvanatlarda sevgi vardr, sadece insana mahus deildir. 3/322 Hzr: skenderle birlikte karanla ab- hayat aramak iin giden peygamber. skender yeryznn padiah idi, Hzr ise onun aalarndan birisi idi, ama lmszlk suyunu bulmak Hzra nasip oldu, skendere nasip olmad. Hafz bu bu geree telmihte bulunarak der ki b- hayat zr u zerle yani saltanatla elde edilmez, belki Allahn ltfudur. Sevgiliye kavuma da byledir. Kimisi mal ve mlk harcar ama kavuamaz, kimi de vardr ki hibir eyi yoktur, ama vuslata eriir. 2/289. Hocend: Kemal-i Hocend ve Selman ve Hafz- irz ve bn-i md ve Hc-y Kirman ve smet-i Buhar ve Ktib-i Nibur hepsi bir asrda yaamtr. Ktib bunlarn hepsine tarizde bulunmutur. Bir airde hiciv edilecek bir hal olursa, bakalar onu hicvetmemesi iin o kendi kendini o hususta hicveder. Kemal-i Hocendnin ba bir miktar kelmi. Selmann da gzlerinden kl bitermi ve son derece clz imi. Kemal kendinin kelliini gstermek iin u ktay yazar: Du Kemlend der-cihn mehr Yek ez-sfahn diger zi-Hocend n yek der-gazel adml-misl Vn diger der-kasde b-manend Fil-mesel der meyn- n du Keml Nst fark meger be-my- end Beytin anlam u ekildedir: Dnyada iki Kemal mehur olmu, biri Isfahanl, dieri Hocendli. Biri gazel tarznda emsalsiz, dieri kasidede benzersiz. Bu iki Kemal arasnda birka kldan baka bir fark yok. Birka kl ibaresiyle kelliine atfta bulunmaktadr. Hurfe: Azra kabilesinden bir ahs. Kendisi cinlerin etkisi altna girer ve o esnada grd eyleri etrafa haber verirdi. Araplar da bunun sylediklerini yalanlayp Hurafenin sz derler ve deer vermezlerdi. Peygamberimiz ise Hurfetu hak diye sylemi. Daha sonralar Araplar tebih yoluyla geceleri

72

sylenen efsanelere hurft demilerdir. Bazar- hurfttan maksat Rumda bitpazar gibi eski psk satlan pazardr. 3/9. . Hrmz ah: Hafza gyaben iyilik ve bata bulunan ve onun kadrini iyi bilen Hrmz padiah. Hafz bir ktada onun hakknda yle der: h- Hurmuzem ne-dd u yek-zemn sed lutf kerd h- Yezdem dd u medhe kerdem u hem ne-dd Tercme: Hrmz ah beni grmedi ama yzlerce ihsanda bulundu. Yezd padiah ise beni grd, stelik kendisini de methettim, fakat bana hibir bata bulunmad. 1/15; 3/99; 3/379. Irk Irk: Mutasavvf airlerden birinin mahlasdr. Ad brahim, lakab Fahreddindir. Genlik yllarnda kendi ehri Hemedanda zahir ilimleri okuyup eitimini tamamlam. Yetenekli bir bilgin olan Irk daha sonralar Bint-i Hatun medresesinde hocalk yapyordu. Sesi gayet gzel olan air Irk Kurn- Kermi veya Hazret-i Peygamberin natn okuduu zaman dinleyenlerin ou kendinden geer ve baylarak yere dermi. Bu hocalk vasfnn yannda gnlnde taze civanlara kar ar derecede sevgi vard. Bir an bir mahbub yzne baksa gnlnde karar ve huzur kalmazd. Son derece k-merep birisiydi. iirlerinde ve beyitlerinde akn cokunluu ve muhabbetin yakcl aikrdr. Bir gn Irknin bulunduu ehre Fazlullahla birlikte birka kalender gelir, yanlarnda bir gzel ocuk da varm. Irk o ocuk bahanesiyle bunlarla birka gn birlikte olur. Bunlar Hindistan tarafna gitme arzusunda olduklarndan Irk bunlarla arkada olup Hindistana kadar gider, Multan ehrine kadar bunlara yol arkada olur. O zaman Multanda eyh Bahauddin Zekeriyya adnda deerli bir zat vard, Irk onun mridi olur. eyh bunu halvete koyar ve birka gn bunun terbiyesiyle ilgilenir. Ksa bir zamanda bu eitim sonunda muradna kavuur ve ilk beyti aada yazlan gazeli nazmedip yksek bir sesle muskiyle nameli olarak okur. Nuhustn bde kender-cm kerdend Zi-em-i mest-i sk vm kerdend Kendisini ekemeyenler derhal eyhe giderek halvete koyduun Acem u gazeli nameyle okuyor diye gammazlk ederler. eyh ise brahim Irknin

73

olgunluun zirvesine ktn anlar ve onu halvetten karr ve kendi kzyla evlendirir. Bunun menakbnn bir ksmn Mevln Cm Nefahatl-nsn sonunda zikretmitir. 1/334. 298. bnbn-i Haccm: Hafz zamannda yaayan mer isimli bir mahbubun lakab. 3/407. lyslys-Hzr: Mevln Cmnin bir rbaisi mnasebetiyle baz zellikleri sylenir. O da hem insanlarn onlar, hem de onlarn insanlar tanmadklardr. Rbai: Eger ohre ev be-ehr errun-ns Ver ge-nin ev heme vesvs Bih zn ne-bd ger Hzr u lys Kes ne-insed tu-r tu kes ne-ins Rbainin anlam u ekildedir: ayet ehirde mehur olmusan insanlarn en erlisi sensin, eer bir kede oturursan iini kuruntu ve evham kaplar. undan dahi iyisi olmaz ki Hzr ve lyas gibi ne sen kimseyi tanyasn, ne de kimse seni. 1/82. mdmd- din: Mahmut isimli bir vezirin lakab. 1/308. skender: Kendisinden yne-i skender mnasebetiyle bahsedilmekte ve bu kssa ile ilgili olarak hayat hakknda baz bilgiler verilmektedir: skenderin babas Dara vefat edince olu Darab tahta geer, bunun zerine skender onunla taht kavgasna balar. Babamn lkesinin yarsn bana ver diye Daraba teklifte bulunur, fakat o kabul etmez. skender asker toplayp Darabn zerine yrmek istidiinde cam- cihan-nma Darabn elinde olduu iin skenderin halini o aynada grp hile ve entrikayla onu malup ederdi. skender ise onun hakknda bilgi sahibi olmadndan gerekli tedbirleri alamaz. Bunun zerine skender filozoflara buna bir are bulmalarn, kendisinin de onun haline vakf olmas gerektiini syler. Bunun zerine skenderiye ehrinde bir mil mesafede bir ayna yaparlar. Yedi iklim (kta) o aynadan seyredilirdi. 1/27. Irk eyh brahim Irkdir, iirleri yakc olmakla mehurdur. 3/297

74

Jev: Rstem-i Zln kardei. 3/174. Knn Knn Sultan Sleyman: Bir beytin erhinde kendisinden u ekilde bahsedilir: Merhum Sultan Sleyman Gazi mrnn sonunda alg aletlerini tamamen yasaklamt. Hatta rivayet ederler ki hazinede bulunan byk ve pahal sazlar para para edip atete yakmtr. 1/319. Dilad Hatunun ikiyi iddetle yasaklamas ve ondan sonra yerine geen

olu ah can ikiyi serbest brakmas tpk Kanuni Sultan Sleymann ikiyi iddetle yasaklayp yerine geen olu Sultan Selimin izin vermesine benzer. 174a. (Bu ksm matbu nshada bulunmamaktadr) Krn: Hazret-i Musann akrabasndan zengin birisi, kssas tefsirlerde yazldr. 1/29; 1/202. KtibKtib-i Nibr: (bk. Ehl-i irz) Hafz eletirmesi mnasebetiyle kendisinden bahsedilir. O Hafz u iirle eletirmitir: Aceb der-hayretem ez-Hce Hfz Be-nev ke hired zn ciz yed i hikmet dd der-ir-i Yezd Ki der-dvn nuhust ez-vey seryed Egeri ml- kfir ber-mselmn Hallest u der- kl ne-yed Vel ez-r ayb bes azmest Ki lokma ez-dehn- seg rubyed Tercme: Hafzn yaptndan hayretteyim, akl bunu anlamakta zorlanyor. Acaba Yezdin iirinde ne hikmet grm ki divann ba onun msrayla balyor. Geri kfirin mal mslmana helaldir, bunda phe yok. Fakat kpein azndan bir lokma kapmak aslan iin son derece byk bir ayptr. 1/3. n-r ki hn std ger bi-niger be-tahkk Sanat-gerest lkin ir-i revn ne-dred

75

Tercme: stad ve mahir dediin airi dikkatli bir gzle incelersen grrsn ki geri o sanatkrdr, yani iir sanatlarnda mahir birisidir ama iiri benim iirim gibi akc ve selis deildir. Gerekten Ktibnin iirleri, bilhassa mesnevileri sanatl ve muhayyeldir. Fakat Hafzn iiri gibi huzur bahedici ve can arttrc deildir. Bu beyt Hafz ayplayan Ktibye tarizde bulunmaktadr. Sanatger iir sanatlarnda mahir anlamndadr. 2/35 Kvus: Hazret-i brahimin kendisiyle mcedele ettii Nemrudun ad. 2/104. 3/171 Keml: Huzeyl kabilesinden gz demesiyle mehur biri. Bu kii her neye imrenirse veya nefsan arzuyla neye bakarsa gz isabet ettii ey helk olurmu. Daha sonralar insanlar tebih ve istiare ile her kt gze ayn- Kemal demilerdir. Szlk anlam Kemalin gz demektir. 2/409. Keml Keml-i Hocend: (bk. Hocend) 1/326. Hafz kendi iirini sade olarak vasfettii bir beytin erhinde kendisinden yle bahsedilir: Ben iirde Keml-i Hocend gibi hayal sahasna dalmamm ki iirimin manas zor anlalsn, belki benim iirim sadedir, herkes anlayabilir. 3/84 Keyhusrev: Keyhsrev Keykavus gibi taht ve kemer sahibi byk bir padiahtr. Kemer-i Keyhusrev dedikleri kuak dnyann yarsnn haracna deer, paha biilmez bir kuakt. 3/171. KenendeKenende-i derder-i Hayber: Hayber kalesinin kapsn koparan Hazret-i Ali. Hayber Hicazda bir yerin ismidir, bir sr kalesi vard. Hazret-i Peygamber yedi kalesini feth etmitir. 3/405. Key: Bir byk padiahn ismi. 3/315. Keyn: Keyin ouludur. Acem padiahlarna Keykubaddan Filkosa gelinceye kadar Keyn derler. Mesel Keykavus, Keykubad ve Keyhusrev gibi padiahlara Keyan denilir. 3/454. Eski zamanda byk bir padiahn ismi. Key de Keykavus da derler.

76

Kraat mamlar (rdeh rivayet): Kraat ilmi eyhleri yedi tanedir. Bir ktada bunlar topluca yle zikredilir: Kt Kta: std- krat bi-umur penc u du pr Bu Amr u Al vu Nfi vu bn-i Kesr Pes Hamza vu bn-i mir u sm dn Zn cumle Kisy umur u efet bi-gr Anlam u ekildedir: Kraat stadlar be ve iki yani yedidir. Ebu Amir, Al, Nfi, bn-i Kesr, Hamza, bn-i Amir ve Asm. Bu cmleden olarak Kisyi de say ve dudan tut yani okuyuuna tabi ol. Her eyhin iki ravisi vardr. Haccc- Zalim zamannda Kurn yedi hisseye ayrp o hisselere esba dediler. Yine otuz ksma ayrp o ksmlara da ecza (czler) dediler. Geni bilgi Kraat kitaplarnda vardr. 1/232. Kvmd Kvmdd d-dn: Kvamuddn lakabl vezir Muhammed bin li. 3/458 Kisr: Araplar Kisr, ranllar ise Kisr eklinde okur. Hsrevin Arapalatrlm eklidir. Acem padiahlarna Hsrev denilir. Nitekim Rum padiahlarna Kayser, in padiahlarna Fafr ve Hind padiahlarna Ry denilir. Burada Kisradan kast Hrmz bin Nnrevnn olu olan Pervizdir. Ayrca hem Nirevn, hem de o nesilden gelen birisi olmas da muhtemeldir. 1/161. Mn: Mehur bir nakkan addr. Resimlerinin topland mecmuann ad Erjengdir. 2/420. Melikah: Kendisinden Cell takviminin kabul edilmesi mnasebetiyle u ekilde bahsedilir: Cemid zamanndan itibaren hangi byk padiah tahta ktysa o gn tarih kabul edilirdi. Bu durum ran krallarnn sonuncusu olan ve tahta k tarihi Hicretin onbirinci ylnn Rebilevvel aynn yirmiikinci gn olan Yezdicrd bin ehriyar bin Kisraya kadar devam eder. Bunun tahta kyla balatlan tarih Alparslann olu Sultan Celaleddin Melikah Seluknin tahta kmasna kadar srd. Daha sonra aralarnda mer Hayyamn da aralarnda bulunduu astronomi

77

ilmini bilen rasat limleri padiahln tebrik iin Melik ahn huzuruna giderler ve onun tahta k zamann tarih kabul etmek hususunda anlarlar. O gn gne Hamel burcuna girmiti. Her sene bu gn enlik ve bayram olmasn kararlatrrlar. Bu tarih yz altmbe ve eyrek gn olan gne yl zerine bina edilmiti. Bunun aylarnn isimleri Yezdicurd aylarnn isimleri gibidir. Gnein hamel burcuna girmesini Ferverdin aynn birinci gn olarak kabul ettiler. Ondan sonra rdibehit ve sonra dierlerini bu minval zere yaptlar. Bu durumu nazmla yle ifade etmilerdir: Nazm: Zi-Ferverdn u bi-gzet meh-i Urdibehit yed Bi-mn Hordd u Tr n geh ki Murddet hem bayed Pes ez-ehriyr u ez-Mihr u bn zer u Dey dn Ki ber-Behmen cuz sfendrmed-mh ne-y-efzyed Bu tarih Celal, Melikh, Hn ve Cedd diye adlandrlmtr, bundan nce geerli olan tarih ise Yezdicrd ve Kadm diye isimlendirilmitir. 3/306307. Mesh (Mesh MeshMesh-y Mcerred): Hazret-i sa. sa, Mesh veya Mesh bir yerde sylense tecerrd lafz da birlikte sylenir. Bunun sebebi Hazret-i sann hayat boyunca evlenmemi olmasdr. Ger rev pk u mcerred Mesh be-felek Ez er- tu be-hrd resed sad pertev Tercme: Eer Hazret-i sa gibi dnya kirlerinden pak ve temiz ve nefsan arzulardan soyutlanm olarak felee karsan gnee senden yz k eriir, yani gnei aydnlatrsn. 3/171. Mesih ve Mesh Hazret-i sann Sryanice ismidir. Mcerred onun

sfatdr. Hazret-i sa tecerrd vasfyla zikredilir, nk mrnde hi evlenmemi ve dnya malndan hibir eye sahip olmamtr. Hatta ge karken yannda eskilerini yamamak iin tad ineden baka hibir ey yoktu. Derler ki o ineyi yannda tamas sebebiyle drdnc felekde kald, yoksa Hazret-i Muhammed gibi ara kadar kard. Nect yle der:

78

Szen-i dil-dz- amzedir baa hil olan Yohsa eylerdim tecerrd kasdn s gibi. 3/296. Mevln Cm: Btn nazm ekillerinde birincilik ona aittir. Zahr-i Farybnin iirlerinde olan byleyicilik ve safa dier airlerin iirlerinde grlmez, yalnz btn iir trlerinde nclk yapan Mevln Cmnin iiri bundan mstesnadr. 2/315. Gazelde alfabenin btn harflerinde ayn gzellikte iir sylemek sadece

Molla Cmye mahsustur. 1/53. Mevln Cm Hazret-i Alinin menakbnda ahne-i Necef diye syledii

iin rafizler ona dmanlk ederler. in garibi udur ki Hafz ondan daha nce Hazret-i Ali iin ayn tabiri kullanmasna raman rafizler onun hakknda bir ey sylemezler. 2/391392. Mihr u Vef: Mehur Mihr u Vefa destannn kahramanlar olan iki sevgili. Bu elimeler sevgi ve vefa anlamnda da kullanlr. M kssa-i Sikender u Dr ne-handem Ez-m be-cuz hikyet-i Mihr u Vefa me-purs Tercme: Biz skender ve Dr kssasn okumamz, bize Mihr u Vefa hikyesinden bakasn sorma. Veya bize sevgi ve vefadan baka bir ey sorma. 2/339. Minihr: Mehur bir sevgilinin ad. 3/436 Muhammed Att Attr: ttr: Hafzn piridir, hankah sahibi olmamtr, attarlkla geimini salard. 2/37. MuhyiddinMuhyiddin-i Arab: lem-i emir hakknda kendisinden nakilde bulunulur. 3/309310. Ms: Hazret-i Musa Firavun kavminden kap Hazret-i uaybn memleketi olan Medyene gider. uayb peygambere rivayetlere gre sekiz veya on yl obanlk yapar. Hazret-i uayb bu hizmete karlk bir kzn ona nikhlar. Bu mddet bittikten sonra Hazret-i Musa uzun zamandr gremedii akrabalarn grmek iin hanmyla birlikte Msra doru yola kar. Yolda hamile olan hanmn sanc tutar. Gece olduka souk olduu iin ate yakmak isterler. Ate aramak iin etraf dolaan

79

Hazret-i Musa Tur dana baknca orada kendisine bir ate grnr. Fakat grd ate deil Allahn tecellisinin nuru idi. Oraya varnca Allahn kelamn iitir. Hafzn bu beyti Hazret-i Musann bandan geen bu olaya telmihte bulunmaktadr. eb-i trest u reh-i Vd-i eymen der-p Ate-i Tr kuc mevid-i ddr kucst Tercme: Gece karanlk, Vadi-i eymen yolu ise nmzde. Tur dandaki ate nerede, sevgilinin vadi nerede. Ate-i Turdan canann ruhsar, mevid-i didardan vuslat vadi kastedilmektedir. 1/173. Hazret-i Musann bir mucizesi elinin gne gibi parlamas idi. Dier bir

mucizesi ise asasn yere braktnda ejderha olmasyd. Bunlar mehur mucizeleridir, baka mucizeleri de vardr. 1/316. Mutarr Mutarriz: arriz: Harrye erh yazdndan bahsedilir. 1/21. Mr Hseyin Muammay: Acem lkesinde Kzlbalar ortaya kmadan nce haramdan nehyetme iini muhtesibler yapard. Mesel iki ieni, namaz klmayan, zina edenleri ve btn fasklar haramlardan nehyedenler muhtesibler idi. Muhtesib en zahid, en abid ve en ok haramdan kanan limler arasndan seilirdi. Nitekim Sultan Hseyin Baykara zamannda Mr Hseyin Muammy bu grevi yrtrd. 1/160. Nizaml Nizamll l-mlk: Nizamiye medresesini yaptran Nizaml-mlk isimli vezir-i azamn lakab baz tarihlerde sahib-i divan olarak geer. Sahib-i divan vezir-i azam anlamnda kullanlr. 1/8586. Nh: Kitaplarda yazldna gre Hazret-i Nuh Receb aynn onuncu gn gemiye binmi ve Muharrem aynn onuncu gn olan Aura gn gemiden karaya kmtr ki toplam alt ay olur. Sirik-i men ki zi-tfn- Nh dest bi-burd Zi-levh-i sne ne-yrest nak- mihr-i tu ust Tercme: Benim gzyam Nuh tufanna baskn kt. Nuh tufanndan daha byk olmasyla birlikte gnlmden senin sevginin nakn ykayp kaldramad. Gzyann Nuh tufanndan byk olmas iki ekilde yorumlanabilir: Biri gzyann

80

tufandaki sudan fazla olmas, dieri Nuh tufan gibi sadece alt ay deil mr boyu devam etmesi. 1/64. Numan bin Mnzir: Arap beylerinden zorba bir bey. Rivayet edilir ki neeli olduu gn yanna girene bata bulunur, fkeli olduu gn ise yanna geleni katledermi. Gezdii yerlerde rastlad ayr ve emenli gzel yerler iin buras benim korum olsun derdi. Sonra da hi kimse o koru yapt yerde ne av avlayabilir, ne aa kesebilir, ne de otunu otlatabilirmi. Onun korularnda lale ok olduu iin o laleler kendisine izafetle lale-i Numan diye adlandrlmtr. Araplar akayk- Numan derler. 3/459. Pervz: Hrmzn olu Hsrevdir, Nirevnn torunudur. 1/118. Peeng: Bir mehur ayyar hrszn ad. Bu Peengin olduka yiit bir olu oldu. Gemi zamanda Timur ve Kzlbalar gibi az zamanda ok lkeyi ele geirmitir. Kendi saltanat zamannda ve kendinden sonra bykl ve evketi hususunda Timur ve Kzlbalar hakknda yazld gibi tarih kitaplar ve ehnameler yazlmtr. evket-i pr- Peeng u ti-i lem-gr-i Der-heme ehnmeh od dstn- encmen Tercme: Peeng olunun evketi ve azameti ve onun cihan fetheden klc btn ehnamelerde ve tarih kitaplarnda meclisin destan olmu, yani meclislerde okunur ve sylenir. 3/112113. Pr MahmdMahmd- GlGl-reng: Hafzn eyhi. Pr-i Gl-reng-i men ender-hakk- Ezrak pn Ruhsat- hubs ne-dd er ne hikyeth bd Tercme: Benim eyhim Pr Mahmd- Gl-reng Hasan- Ezrak-pun mritleri hakknda rsvayla ve kabala izin vermedi. Yoksa onlar hakknda syleyeceim ok hikyeler vard. Yani onlarn nice kabahatlarn bulurdum, onlar nazm edip hicv etmek isteyince eyhim engel oldu. nk dervilik sabr ve tahammldr, dervilik yolunda kin ve kibir olmaz. Kalb-i endde-i Hfz ber-i harc ne-od

81

Ki mumil be-heme ayb- nihn dn bd Kalb bunda iki anlamdadr. Biri altn ve akenin kalp olan, byle olunca endude yaldzl anlamnda olur. Dieri gnl anlamnda, byle olunca endude hile ve mekr anlamnda olur. zamiri Pr-i Glrengi gsterir. Muamil alveri ettiin kimseye derler. Tercme: Hafzn hileli kalbi pir katnda harc olmad, yani Hafzn Ezrakplar hakkndak maksat ve niyetini pir kefen bildi, gizli kalmad. nk o mritlerin btn ayplarna muttali olan bir muamildir, belki btn insanlarn kalbine vakftr. Her ne ki kalbimizden geerse onu bilir ve bize syler. Bu sebepten dolay prin iimizden geen irkin ve kaba eyleri yzmze vurmamas iin gnlmzden kt bir ey gemez. 2/42. PrPr-i drddrd-ke: eyh Mahmd- Gl-reng. 2/226. PrPr-i Kenn: Kenn: Hazret-i Yakub peygamber. 1/209. Ry: Hint padiahna denir. 3/342. RstemRstem-i Zl: (bak., Tehemten) SadSad-i Vakks: Sad bin Vakkas yerine Sad-i Vakkas denilmesi Acem arasnda yaygndr, Vakkasn olu Sad demektir. Ashaptan ok atmakta mahir bir pehlivan idi. Bir savata peygamberimiz ona hitaben; At ya Sad, anam babam sana feda olsun diye sylemitir. 2/376. Smir: srailoullarndan bir kii. Hazret-i Musa mnacata gittikten sonra sihirle altndan yapt buzadan ses kartp Hazret-i Musann kavmi arasna tefrika sokmutur. Kssas tefsir kitaplarnda yazldr. n heme abede-i akl ki m-kerd nc Smir p-i s vu yed-i beyz m-kerd Tercme: Akln aka kar bu lemde imdiye kadar etii hile ve hokkabazlklar Samiri Hazret-i Musann asas ve yed-i beyzas nnde yapmt. O nasl malup olduysa akl dahi aka kar malup olacaktr. 1/316. Hazret-i Musa mnacata gittikten sonra buzaya tapmay karan kii.

82

un Smir me-b zer dd u ez-har Ms bi-hit u ez-pey-i usale m-reved Tercme: Smiri gibi olma, nk o altn grd ve eekliinden Hz. Musay terk etti ve buza ardnda yrd, yani ahireti brakp dnyann peine dt. 2/7. Sihr b-mucize pehl ne-zened eymen b Smir kst ki dest ez-yed-i beyz bi-bered Tercme: Sihir mucize olamaz, buna emin ol. Samiri kimdir ki Hazret-i Musay malup edebilsin. 2/230 Seb: Seb bir kiinin ismidir, o da Seb bin ahb bin Yarub bin Kahtndr. Belks bunlarn beyzadelerinden idi ve onlara hkmdarlk yapmtr. Daha sonra bu kiiye nisbet edilerek Yemendeki btn kabilelerin anas olan bir kabilenin ad olmutur. 1/368. Seb Hazret-i Sleymann hanm olan Belksn lkesi anlamnda da

kullanlr. 1/220221. Selm ve Tr ve rec: Feridunun oullar. rec hepsinden yaa bykt ve saltanata iki kardeinden daha layk idi. Fakat Selm ve Tur onu ekemeyip ldrr. recin kzndan Minihr isimli bir ocuu geride kalr, o da sonunda babasn ldrenleri ldrr. Baz tarih kitaplarnda bu ekilde yazldr. 3/447448. Selm: Leyla gibi eski zamanda yaayan bir sevgilinin ad. 2/141. Selmn (Kemaleddin): Hafzla ada olan bir air. Birbirleriyle grtkleri ve aralarnda sevgi ve muhabbet olduu Hafzn iirinden anlalmaktadr. 1/63 Sahir (sihir sahibi) air diye adlandrlmtr. 2/315 lhanllar devleti hkmdarlarn ven Selman- Savec. Hafz onun

hakknda yle der: eheneh-i fuzal pdih- mlk-i suhn Ceml-i millet u dn Hce-i cihn Selmn Tercme: Erdemlilerin ah, sz lkesinin padiah, millet ve dini gzellii, cihann efendisi Selman. 3/404.

83

Semerkand padiah: smi belirtilmez, hakknda u tarihi bilgiler verilir: Hlagunun ortaya kndan sonra Semerkand padiahyla Harzem padiah arasnda ayrlk ve ihtilaf kar, fakat Semerkand padiah bar ypmak istediini Harzem padiahna iletir. Fakat btn bunlar hile ve aldatmak iin yaplr. Bar grmeleri tamamlandktan sonra Harzem padiah gafil iken aniden bir baskn yapar ve kellesini keserek lkesini yama eder. 3/300301 Seny: Sultan Mahmud Gaznev asrnda yaayan airlerdendir. Hadika isimli bir kitab vardr. 3/332. SerSer-i Sakat: Ser Arapa cmert kimseye denir. Ser-i Sakat Hazretlerinin ismi bu anlamdadr. Farsada ser bye, aziz ve erefli olana denir. Sondaki ye harfi kelimenin asl harflerinden saylr. 3/40. Siymek: Bazlar Afrasiyabn olu olduunu, bazlar ise Keyumers isimli bir padiahn olu olduunu syler. 3/174. Siyvu: Padiah Keykavusun oludur. Keykavus Turan lkesinin padiah idi. Turan Ceyhun rmandan berisinin addr. Bu Keykavus kadnlara son derece dkn birisi idi. yz altm hanm olduu ve iki ylda bir herbirisiyle birer defa cinsel iliki kurduu rivayet edilir. Olu Siyavu olduka gzelmi, bu kadnlardan birisi ona k olup bununla grmek istermi, ama Siyavu ona yz vermezmi. Kadn her ne kadar hile yaparsa da hibir ekilde yol bulamaynca sonunda Hazret-i Yusufla Zleyha kssasnda olduu gibi Siyavua der ki sana yle bir iftira ederim ki baban seni katleder. Siyavu da elinden geleni ardna koma, sen benim anamsn, sana bu ii yapmam diye cevap verir. En sonunda kadn Siyavuun babasna olun zor kullanarak benimle zina etti diye iftira eder. Siyavu bunu inkr eder ve babasna der ki bu nice zamandr bana bu teklifte bulunuyordu, ama ben reddettim. O zamanda bunlar atee tapt iin babas oluna yle bir teklifte bulunur ve der ki ayet atee girip yanmazsan sznde doru olduuna inanacam. O da atee girip yanmam. Bunun zerine babas Siyavuun szn kabul eder, ama onu gzetip balarda bulunmaz. Bu da babasna gcenip ran padiah Efrasiyabn yanna gider. Efrasiyab Siyavua ok ilgi gsterir ve kzn ona nikhlar. Daha sonra o kzdan Siyavuun Keyhsrev isimli bir olu olur. Efrasiyabn Siyavua gsterdii ilgiyi ekemeyenler

84

Efrasiyabn saltanatna kasdetmek istiyor diye onun hakknda gammazlkta bulunurlar. Efrasiyab da aratrp incelemeden derhal altn bir leen zerinde onu boazlar ve Siyavuun olu Keyhsrevi Piran isimli bir hann terbiyesine verir. Keyhsrev byyp gen olduktan sonra Efrasiyaba bir baskn yapar ve ban keserek yerine tahta geer. Hafzn aadaki beyti bu olaya telmihte bulunmaktadr: h- Trkn suhan- muddeiyn m-ineved erm ez-mazlime-i hn-i Siyvue bd Burada ah- Trkandan kast lhanl hkmdarlarndan Sultan Mansurdur. Siyavutan kast ise Hafzn ok sevdii, fakat vezirlerin aldatmasyla katlettii Esed ismindeki oludur. Tercme: ah Mansur dmanlarn ve hasetilerin szn dinleyip kabul eder. Utansn ki susuz Esedin kann haksz yere aktt. 2/191192. Suheyb: Sahabeden birinin ad. Peygamberimiz peygamberlikle ortaya ktnda Arap kfirlerinden birinin klesi idi. Bir gn gizlice gelip iman eder. Zaman zaman peygamberimizin meclisine katlarak ereflenirdi. Efendisi bunu duyunca ikenceye balar, bu da gelip efendisini peygamberimize ikyet eder. Peygamberimiz de bunu satn alarak azad eder ve atlarn hizmeti grevini kendisine verir. ok salih ve dindar birisi olduu iin Hazret-i mer onun hakknda yle syledii rivayet edilir: Nimel-abdu Suheybun lev lem yehafillahe lem yasihi. Suheyb ne iyi kuldur. Faraza Allahtan korkmasa da Allaha isyan etmez. Bu zelliine Hafz yle telmihte bulunur: unn bi-zed reh-i slm amze-i sk Ki ictinb zi-sahb meger Suheyb koned Tercme: Tercme Sakinin gamzesi slam yolunu yle vurdu ki araptan ancak Suheyb saknabilir. 2/112. Sultan Bayezid: Yolda deini yayp doktorluk yapan Sultan Bayezid hareminin doktorlar ilgisiyle kendisinden bahsedilir. 3/284

85

Sult Sultn Mans Mansr: lhanllar devleti hkmdarlarndan birisi. Hafzn ok sevdii Esed ismindeki olunu vezirlerin aldatmasyla haksz yere ldrmtr. 2/192. (bk. Siyavu) Sultan Selim (II. Selim): Dilad Hatunun ikiyi iddetle yasaklamas ve ondan sonra yerine geen olu ah can ikiyi serbest brakmas tpk Kanuni Sultan Sleymann ikiyi iddetle yasaklayp yerine geen olu Sultan Selimin izin vermesine benzer, denilerek kendisinden bahsedilir. 174a. (Bu ksm matbu nshada bulunmamaktadr) Sult Sultn veys: lhanl hkmdarlarndan birinin ad. Lakab Gyaseddindir. Selman- Savec kendisini medhetmitir. 2/119 Sleyman bin Abdlmelik: Misk ve anber cinsinden gzel kokulu bir karm olan galiyeye ilk olarak Arapa pahal anlamna gelen galiye ismini koyan kii. 1/73; 2/20; 3/166 ah Nasreddin: Sadece ad zikredilir. 3/186. h uc uc: Yiitliiyle mehur bir hkmdar. Hatta Timurla sava yaptnda kendisinin otuzbin, Timurun ise ikiyzbin askeri vard. Timurun askerinin te birini ldrr. Timur bunun bahadrln grnce canl olarak yakalanmasnn ister. Fakat bu mmkn olmaynca zerine yamur gibi ok yadrrlar ve bylece onu ldrrler. Hafzn tenh ber-hezrn zed: tekbana binlercesini vurdu demesi bu savaa telmihtir. Bundan nce de Trkmenlerle savam, onlarn da askeri ok fazlaym ve ounu ldrm. ah uc son derece yiit bir padiah idi. Zi-imr-i zer-efne zafer-i n rz bi-drahd Ki n hrd-i encm-sz tenh ber-hezrn zed Tercme: ah ucn altn saan klcndan zafer o gn grnd ki yldz yakan gne gibi tek bana bin atlya hamle yapt. 2/268. ret ve elenceyi seven ayya bir padiaht. Mevln Cm Sultan

Hseyin Baykara ile vnd gibi Hafz bir iki yerde onunla iftihar eder. 1/292. Ayya ve ikici bir padiaht. Onun zamannda kimse iki ienlere bir ey

demezdi. Bu gazel de onun zamannda denilmitir:

86

Der-devr-i pdih- hat-bah- crm-p Hce krbe-ke od u mft piyle-n Tercme: Hatalar balayan ve sular rten padiah dneminde Hafz krabe ile mft ise piyale ile iki imeye balad. 1/58. Knyesi Ebul-Fevristir. Zevk ehli ve ayya bir padiaht. 2/200. Saltanat tahtna oturduunda kendisi de ayya olduu iin ikiyi serbest

brakr. Ondan nce Dilad Hatun ikiyi yle yasaklamt ki hi kimse imek yle dursun adn bile azna alamazd. 2/23. Hafza olduka iltifatta bulunurdu. Hac Kvam onun veziri idi ve

Hafzn da sekin bir dostu ve mridi idi. 2/25. Lakab Celaleddin ve ad ucdr. 3/451452.

hh- Trkn: Olu Esedin kann haksz yere aktan Sultan Mansur. 2/191. (Bkz. Siyavu) Zamannda Maverannehir padiah olan Efrasiyab. (bk. Tehemten)

h- Trkn u pesendd u be-hem endht Dest-gr er ne-eved lutf- Tehemten i konem Tercme: Efrasiyab layk grd ve beni kuyuya att, ayet Rstem-i Zaln ltfu elimden tutmazsa ne yapaym. 2/441. ahneahne-i Necef: ahne-i Neceften maksat Hazret-i Alidir. ahne subaya derler. Necef Kufe ehrinin yannda Hazret-i Alinin trbesinin bulunduu yerdir. Mevln Cm Hazret-i Alinin menkabelerini anlatt kitapta Hazret-i Ali iin ahne-i Necef diye sylediinden rafizler ona dmanlk ederler. 2/391392. eddad: rem bahesini yaptran hkmdar. 3/220. eyheyh-i Cm: Mevln Cm ile ayn ehrdenden olan eyh Ahmed Namk hazretleri. ehrin ad Cmdr. Mevln Cm yle der: Kt Kta: Mevlidem Cm u reha-i kalemem Cura-i cm- eyhul-slmst

87

Zn sebeb der-cerde-i-er Be-du man tahallusem Cmst Tercme: Doduum yer Cm ve kalemimden akan szntlar eyhl-islamn kadehinden bir cradr. Bundan dolay iir divannda her iki mana ile mahlasm Cmdir. Yani hem Cm ehrindenim, hem de eyh-i Cm olan eyh Ahmed Namkden feyz almm. Hayat hakknda geni bilgi Nefahatl-nsde yazldr. 1/2223. eyh HasanHasan- EzrakEzrak-p: eyh Hasan- Ezrak-p ve onun mritlerinin hepsi mavi elbise giyerlerdi. Bundan dolay kendilerine ezrak-p denilmitir. Hafz hangi yerde ezrak-libas veya ezrak-came diye zikretmise onlara tarizde bulunur. Sar- mey ber-kefem nih t zi-ber Ber-keem n delk- ezrk-fm-r Tercme: Ey saki, arap kadehini elime ver ta ki bu gk renkli hrkay zerimden ekeyim, yani mest olup hrkay yrtarak yabana ataym. 1/23. (bk. eyh Mahmud Attar) eyh Kemaleddin Abdrrezzak K: lem-i emir hakknda kendisinden nakilde bulunulur. 3/309310. eyh Mahmud Attar: Hafzn piri. 1/24. kinayedir. ulm- himmet-i drd-ken- yek-rengem Ne n grh ki ezrak-libs u dil-siyehend Ezrak-libs eyh Hasan- Ezrak-pdan kinayedir. Tercme: eyh Mahmud Attarn mridlerinin kuluyum, ezrak-pu ve dilsiyeh (siyah kalpli) Hasann mridlerinin himmetinin kulu deilim. Yani pirin yce himmetli mritlerinin kuluyum, Hasann kt vasfl, himmetsiz mridlerinin kulu deilim. 1/367. Drd-kean- yekreng Hafzn piri olan eyh Mahmud Attardan

88

eyheyh-i Sann: Sann: eyh Abdurrezzak Yemen. Bunun kssasn anlatan Trke bir kitap yazlmtr. eyh Attar Mantkut-Tayr isimli Farsa eserinde bunun hallerini anlatmak iin uzunca bir hikye yazmtr. Mantkut-Tayrn en uzun hikyesi budur. Hikye yle balar: eyh-i Sann bd pr-i muhterem B-mrd-i r sed ender-Harem Tercme: Sanan eyhi drtyz mridiyle Harem blgesinde saygn bir pirdi. 1/41. de: Efrasiyabn bahadr bir olunun ad. 3/448. rr-i Hudy: Allahn aslan anlamndaki bu lakap ile Hazret-i Ali kastedilmektedir. 3/411. Tehemten: Rstem-i Zaln lakabdr. Bazlar sfendiyarn lakab olduunu sylerler. Hakknda u kssa anlatlr: Rstem-i Zaln kzkardeinin Bijen isimli yiit bir olu varm. Bu Bijen Efrasiyabn kzn sever. Sonunda Efrasiyab bunu haber alnca Bijeni yakalayp bir kuyuya hapseder ve kuyunun azn ar bir tala kapatr. Bijenin arkadalarndan biri onun kuyuda mahpus olduunu aratrp renince durumu Rsteme bildirir. Rstem de bir iki arkada alp kuyuya giderler ve kuyunun azndaki ta kaldrrlar. Daha sonra Rstem kemendini aaya sarktr. Bijen sarkan kemendin Rstemin olduunu grnce ona tutunarak kuyudan kar. Hakn Mirats-Safa isimli kasidesinde aadaki beyitte bu olaya telmihte bulunur: u Bijen dr ender eh me-husb Afrsyb-s Ki Rstem der-kemnest u niheng zr-i haftne Nihengden kement, haftandan sava elbisesi kastedilmektedir. Tercme: Madem kuyunun iinde Bijen var, Efrasiyap gibi uyuma, yani gafil olma. nk Rstem pusuda bekliyor ve kement de elbisesinin altnda sakl. Hafz da aadaki beyitle ehname kssalarnda geen bu olaya telmihte bulunmaktadr: h- Trkn u pesendd u be-hem endht

89

Dest-gr er ne-eved lutf- Tehemten i konem Tercme: Efrasiyab layk grd ve beni kuyuya att, ayet Rstem-i Zaln ltfu elimden tutmazsa ne yapaym. 2/441442. Rstem-i Zaln ismidir. Bazlar Rstemin efendisinin olunun ismi

olduunu sylerler. 3/434. TenegnTenegn- Kerbel: Hazret-i Hseyinin ehit olduu Kerbela sahrasnda vuku bulan savata Hz. Hseyinin yannda bulunan ve dman ordusu tarafndan susuz braklan 70 kii. 1/52. Timur Grgan: k aleme byk bir karklk ve fitne salan bir hkmdar. Yldrm Bayeziti kolayca malup etmesi Yldrm Bayezitin kendi askerine kar taknd haksz tutumdan dolay olmutur. Askerlerin bir ksm onu sava alannda yalnz brakp Timurun safna iltihak etmeselerdi Timur gibi bir topal ona kar koyamazd. 1/366. Hafz Timurun ortaya k hakknda unlar syler: n i rest ki der-devr-i kamer m-bnem Heme fk pur ez-fitne vu er m-bnem Tercme: Bu ne kavga ve karklktr ki kamer devrinde gryorum, btn afak fitne ve fesatla dopdolu gryorum. 3/110111 (bak., h uc) Tuktemn: ah ucn sakisi. Trk asll gayet gzel bir delikanl olan Tuktemun hem hanende hem de sazende idi. 3/407. Trn h: Hasan lhn ve olu eyh veysin vezir-i azamln yapan birisi. lhanlerden olup padiahn akrabasndandr. 2/454; 3/312. Sultan Mansurun vezir-i azam. ah Mansurun akrabasndandr. 3/70.

Ttyntyn- Hind: Hsrev, Hasan ve emsali gibi Hint airleri kastedilmektedir. 2/56. veysveys-i Karan: Kendisi hakknda u bilgiler verilir: Nefes-i bd- Yemn Yemen rzgrnn nefesi demektir. Bu ibare nn leecidu nefeser-Rahmni min kibelil-Yemen: Ben Yemen canibinden gelen Rahman nefesini hissediyorum

90

hadisine telmihtir. Bu hadis veys-i Karnnin nice yl sonra geleceine iaret eder. 1/185. Vef: Sevgilisi Mihr olan bir n ad. 3/54. Yldrm Byezd: Hakknda unlar sylenir: Sultan Yldrm Beyazt feragat halinde askere grev vermemi, dier hallerinde de askere kaba ve sert muamele edermi. Timurla karlanca asker geri ekilerek padiah sava meydannda yalnz brakr. Bunun zerine Timur Yldrm Beyazt kolay bir ekilde yakalar. ayet askere gadr etmemi olsayd Timur gibi bir topal ona kar koyamazd. 1/366 Zahr: Zahrin kelamnda olan byleyicilik ve safa baka bir airin sznde grlmez. Btn iir trlerinde ncelik kazanan Mevln Cmnin iiri bundan mstesnadr. Hafzn iiri Zahrin iirinden stndr, nk srf irfandr, Zahrin iiri ise srf mecazdr. 2/315. Zelh: Gzel anlamnda bir sfattr. Ad Raldir. Hazret-i Yusuf mnasebetiyle zikredilir. 1/37; 3/26. Zerdt: Zerdt ve Zerdet atee tapanlarn pridir. Atee tapmay ilk olarak bu ortaya koymutur. Hazret-i brahim kavminin ulularndan biri idi. Bazlar Zerdet eklinde telaffuz eder, ama her zaman byle okunmas doru olmaz. Zerdt Zerdetin hafifletilmi eklidir. 1/307, 3/429.

91

b) Yer ve Nehir Adlar Bu balk altnda hakknda ksaca baz bilgiler verilen yer ve nehir adlarndan bahsedilecektir. Aden: Yemen lkesinde bir ehrin ismidir. Denizinden iyi inci kar. Bununla birlikte iyi incinin Basra denizinden kt hret kazanmtr. Hrmz, Bahreyn ve etrafnda olan denizden kan inciler iyidir derler. 2/99100. Allhuekber: irazda Hemedan tarafnda byk bir tepenin addr. Bu tepeye Allahuekber diye isim koymalar undan dolay olduu sylenir. Hemedan tarafndan gelen birisi tepeye kmaynca ehri gremez. Tepeye kp ehri grenler gayriihtiyar Allahu Ekber dermi. Daha sonra oka kullanldndan dolay o tepenin ad Allahuekber olmutur. 1/103104. Bbil: Badatla Hille arasnda bir yerin addr. Aslnda surlar olan byk bir ehir imi, fakat bu zamanda surlarndan ve yerinden eser kalmayacak ekilde yok olmutur. 1/224. Bedahn: Trkistanda bir ehir. Yanndaki bir dada lal madeni kar. 3/152. Behit: iraz nahiyelerinden bir ky. Hem air Behit, hem de feraiz ilminde Sirc metnini erh eden Behit bu kydendir. 1/403. Caferbd: Caferbd: irazda bir gezinti yeri, ehir halk gezinti yapmak iin oraya gider. 2/351. Ceyhn: Horasanla Semerkand arasnda byk bir rmak. 1/202; 3/25; 3/396. : Acem lkesinde yaylar ile mehur olmu bir ehir. Rum diyarnda Edirne yay mehur olduu gibi a ehri de yaylar ile mehurdur. 2/375. gl: Hindistan snr boylarnda, Hta ve Hoten tarafnda Trkistan ehirlerinden birisi. Erkekleri ve kadnlar ak yzl, kara gzl, karakal ve gayet gzel olurmu. ran airleri arasnda onlarn gzellikleri darbmesel olmutur. Aslnda gl o ehir iindeki bir kilisenin ad idi. Daha sonra o kilisenin bulunduu yerin zel ad olmutur. 3/266; 3/95; 1/218; 3/314.

92

gl in vilayetinde bir kilisenin ismidir. Nakka Mani oray kendi

yapt garip resimlerle sslemitir. Ne vakit em- gl deseler o kilisenin hademesi olan gen kei dilberler kastedilir ve tebih yoluyla dier dilberlere byle denilir. in u gl deseler o zaman kilisenin bulunduu yer kastedilir. 3/409410. n: Trkistanda bir ehrin addr, in kseler oradan gelir, gzelleri gayet oktur ve hepsi beyaz yzl, karakal ve kara gzl olur. Fars iirinde gzelleri oklukla ve ve gzel olularyla darbmesel olmutur. 1/218 Dehle: air Hsrev ve Hasann ehridir, dilleri Pehlev dilidir. 3/253. DicleDicle-i Ba Badd: at rmana Badattan baka yerde Dicle demediklerinden Dicle nehri Badata izafe edilmitir. 3/209. Eres: Isfahan rma. 2/336. Frs: iraz ve irazn nahiyeleri hakknda kullanlr. Nitekim eyh Sad Glistanda klim-i Fris-r am ez-sb-i dehr nist diye sylemitir. Fars lkesine zamann felaketlerinden gam yoktur. 1/373. GlgetGlget-i Musall: Glget Rkn-bd kenrnda irazn Musallasna bitiik gzel bir seyir yeridir. Get seyir, gl byle terkiple byk anlamndadr, nitekim byk avaza glbang denir. 1/35. GlistnGlistn- rem: irazda ah ucn bahesidir, byk bir mesire yeridir. Kuranda geen rem ban ham yoluya hatrlatr. 1/212. Hrezm: Trkistanda byk bir ehrin addr. Orada ok sayda byk bilginler yetimitir. 3/393. HrezmHrezm-Hocend: Maverannehirde Trk yurdu olan iki ehirdir, zbek ve aatay diyardr. 2/216. Irk: Bu isimle Acem Irak olan Isfahan kastedilir. Farstan kast iraz vilayetidir. 1/162. Irk szlkte ukur anlamndadr. Hatta halk arasnda Badat ukuru

diye sylenir. 3/293.

93

Irkeyn: Acem Irak Isfahan, Arap Irak ise Badattr. Bundan dolay Kanuni Sultan Sleymann brahim Paa ile Kzlba zerine yapt sefere Sefer-i Irkeyn yani iki Irak seferi denilmitir. Bir yazda iki Irak birlikte dolam ve Badat feth eylemitir. 3/293. rec: iraz ile Lr arasnda bir sahrann ismidir, topra r (tuzlu) kolduu iin zerinde bitki bitmez, otsuz ve susuz bir yerdir. 3/114. rem: Cennet bahelerinin birisinin ismidir. 1/156. Kf: Aslnda herhangi bir da anlamndadr. Daha sonra dnyay kuatan dan zel ad olarak kullanlmtr. 1/137. KasrKasr- Zerd: ah ucn Behit adl bahesinde sar rengiyle boyal bir kk. 3/455. Kayrevn: Biri douda, biri batda olan iki ehrin ismidir. 3/455. Kerbel: Hazret-i Hseyinin ehit olduu sahrann ismi, u anda kabri oradadr. 1/52. Kemr: Gzelleri kara gzl ve karakal olan bir memleket ismi. 3/301. Mn: Trkistann ucunda bir ehir. 1/285. Mliyn: Bir rman ismi. 3/313 Musall: Rkn-bd rmann yanndan akt irazn namazgh olan yer. Etraf balar ve bahelerle kapl imi ve son derece gzel bir yer imi. irazn mesire yeri olan bu yerde Hafzn trbesi bulunmaktadr. nsanlar bu trbeyi bereketli ve uurlu sayarak ziyaret ederler. 2/105, 2/351. Necid: Basra ile Mekke arasnda bir yerin ismi, Basradan hacca gidenler buraya uramak zorundadr. 3/370. Nigristn ve NigrNigr-hne: inde Man isminde bir ressamn yapt bir ev. Hem kendi yapt resimleri hem de baka ressamlarn yapt benzersiz naklar iine alan garip ve acip resimlerle dolu bir evdir. 1/55. Nigristn- n ve Nigrhne-i n de denir. 2/316.

94

RknRkn-bd: Bir yer ismi. Seyyid Rkneddin bu yerin etrafna yaplar yapm ve baz setler ekip gzel bir seyrangh ekline getirmitir. ranllar bir yeri bayndr ve imar edenin adnn sonuna bd kelimesini ekleyerek adlandrrlar. Mahmudbd, Hseyin-bd ve stanbulda Cafer- bd bu ekilde konulmutur. 1/35; 1/104. Semerkand ve Buhr: nsanlar Trk olan iki ehir. 1/35. irz: Hafzn yaad ehir. Fars lkesinin sekin yerlerindendir. Hakknda yle denilmitir: i Msr u i am i berr u i bahr Heme rstyend u irz ehr Tercme: ster Msr, ister am, ister kara, ister deniz olsun hepsi ky, iraz ise ehirdir. 2/27. Mlk-i Sleyman Hazret-i Sleymann taht olan irzn bulunduu

Fars lkesi. 1/308; 3/17. Bu ehir hakknda Hafz Divannn muhtelif yerlerinde geen beyitler ve onlar hakknda Sdnin yapt erhler topluca yledir: Ho rz u vaz- b-misle Hudvend nigeh dr ez-zevle Tercme: Ne hotur iraz ehri ve onun emsalsiz hali, Yarab onu zevalden muhafaza et. 2/351. Be-irz y u feyz-i rh- kudsi Bi-hh ez merdm-i shib-kemle Tercme: iraza gel de onun kemal sahibi insanlarndan Cibrilin feyzini iste. Yan halknn hepsi birer melektir, her cihetle onlardan faydalanabilir ve feyz alabilirsin. 2/351352 iraz ba ve bahesi ok bir ehirdir. nsanlar nefsin arzularna tabi olup

ruhan gzelliklere iltifat etmezler. Suhan-dn vu ho-hn ne-m verzend der-irz Biy Hfz ki t hod-r be-mlk-i diger endzm

95

Tercme: irazda gzel sze ve ho nameye iltifat etmezler. Hafz! Gel kendimizi baka bir memlekete atalm. Yani madem kendi vilayetimizde kumamza itibar yok, bu diyar terk edelim, ola ki bir mteriye rastlarz. 2/431. rz maden-i leb-i lalest u kn- husn Men cevher-i muflis ez-an r mevveem Tercme: iraz lal gibi krmz dudakllarn madeni ve gzellik ocadr, anma ben mflis bir mcevheratym, ondan dolay gnlm mevve ve huzursuz. Ez-bes ki em-i mest dern ehr dde-em Hakk ki mey nem horem eknn u serhoem Tercme: Bu ehirde ok sarho gzler grmm, gerek u ki arap imem ama sarhoum, yani ok mestane gz grdmden mest olmuum. ehrst pur girime-i hbn zi-e cihet zem nst ver ne hardr- her eem Tercme: iraz alt cihetten gzellerin naz ve ivesiyle dolu bir ehirdir. Param yok, olsayd alt tarafn da satn alrdm, yani ehrin btn gzellerini alrdm. 3/7778. Trkistn: Semerkant, Buhara ve ilerisi ta Hint lkesine kadar Trkistan diye adlandrlr. 1/285. Yezd: irazdan gn uzaklkta bir ehir. irazdan doan Rknbd rma Yezd ehrinden geer. Nehrin iki tarafnda st aac dikildiinden yolcular gne ndan hi zahmet ekmezler. Bir zamanlar iraz ile Yezd aras Tokatla Amasya aras gibi ok bayndr ve enlik olduu sylenir. 1/16. ZindnZindn- Sikender: skenderin zindan anlamna gelen bu ifade ile Isfahan kastedilir. 3/17 Zinderd: Rd rmak demektir. Zenderud eklinde de telaffuz edilir. Isfahan tarafnda bir rman addr. 2/225. Zselem: Kaside-i Brdenin evvelinde geen bir yer ad. 2/407.

96

c) Gruplar Sd erhinde baz gruplar hakknda ksa da olsa bilgi verildiini grmekteyiz. Bu gruplar alfabetik olarak ylece sralayabiliriz: 1. EzrakEzrak-pn (Ezrak(Ezrak-libs) Hasan- Ezrak-pun halife ve mridleridir. Onlarn hepsi mavi elbise giyerler ve Halvet sufleridir. Bunlar Hafzn eyhi olan Pr-i Glrengin mritleriyle ztlarlarm. Hatta bazan aralarnda kfrleme ve dve varacak kadar byk kavgalar bile olurmu. Hafz bu hususta yle syler: Nk-i pr-i mun bn ki m bed-mestn Heri kerdm be-em-i kereme zb bd Tercme: Pr-i mugann iyiligini gr ki bizim gibi bed-mestler her ne yaptksa onun kerem gzne gzel idi, yani yaptmz bu kadar kstah hareketlerden dolay bizi reddetmedi, kabul etti. Pir-i mugandan kast Pr-i Glrengdir ve bed-mestliklerden ise bunlar ile eyledikleri kavga kastedilmektedir. 2/42. Pr-i gl-reng-i men ender-hakk- ezrak pn Ruhsat- hubs ne-dd er ne hikyeth bd Tercme: Benim eyhim ki Pr Mahmd- Gl-rengdir, Hasan- Ezrak-pun mritleri hakknda rsvayla ve kabala izin vermedi. Yoksa onlar hakknda syleyeceim ok hikyeler vard, yani onlarn nice kabahatlarn bulurdum. Onlar nazm edip hicv etmek isteyince eyhim engel oldu. nk dervilik sabr ve tahammldr, dervilik yolunda kin ve kibir olmaz. 2/39. M ne-gym bed u meyl be-n-hak ne-konm Ry- kes-r siyeh u delk-i hod ezrak ne-konm Tercme: Biz kt sylemeyiz vey sylemeyelim ve batla ve yanla meyl etmeyiz veya etmeyelim. Kimsenin yzn siyah ve kendi hrkamz gk renkli eylemeyiz veya eylemeyelim, yani ne kimsenin riyakrln gsterip yzn kara ederiz ne de kendi hrkamz gk renkli yapp riyakr oluruz.

97

Hafz delk-i hod ezrak ne-konm ibaresiyle Ezrak-plara tarizde bulunur. ddia eder ki Ezrak-plar riyakrdr, o halde biz de onlar gibi gk renkli hrka giymeyelim, nk byle bir hrka riya gstergesidir. 3/92. ulm- himmet-i durd-ken- yek-rengem Ne n gurh ki ezrak-libs u dil-siyehend Ezrak-libs eyh Hasan- Ezrak-pdan kinayedir. Drd-ken- yek-reng Hafzn pri olan eyh Mahmud Attardan kinayedir. Tercme: eyh Mahmud Attarn mridlerinin kuluyum, ezrak-p ve dilsiyeh (siyah kalpli) Hasann mridlerinin himmetinin kulu deilim. Yani pirin yce himmetli mritlerinin kuluyum, Hasann bunun zdd vasf tayan himmetsiz mridlerinin kulu deilim. 1/367. 2. Kalenderler Kalenderler Sdnin kalenderler hakkndaki kanaati olumsuzdur, onlar iin ok ar ifadeler kullanr. Ama iirde geen btn kalender kelimelerinin ayn anlama gelmediini de vurgular. Bu kelimeden bazan derviler ve rintler kastedildiini, hatta Hafzn kafiye zorunluluundan bu kelimeyi kullandn syler. Kalenderler hakknda bilgi verdii yerler topluca u ekildedir: Acem abdallarndan, Allah onlar kahretsin, hereyi mbah gren bir taifedir. Hafz aadaki beyitte kafiyeden dolay bu kelimeyi kullanmtr, bu kelime ile dervileri kastetmektedir. Sultn u fikr-i leker u sevd-y genc u tc Derv u emn-i htr u kunc-i kalender Tercme: Padiah asker dncesiyle, hazine ve ta sevdasyladr, yani hi rahat yz grmez. Dervi ise gnl emniyet ierisinde ve kalenderlik kesindedir. 3/267. Kalendern- hakikat be-nm cev ne-harend Kab-y atlas- n kes ki ez-hner rst

98

Tercme: Hakikat mcerredleri yani ehlullah hnersiz kiinin atlastan maml kaftann yarm arpaya almaz, yani hnersiz kiiler ne kadar pahal elbiselerle sslenseler de onlara be para deer vermezler. Bu beyitte geen kalenderlerden kast mcerred olanlardr, nk baka bir nshada brehnegn geer. Bir nshada hakikat yerine tarikat zikredilir. 1/164. Bir baka yerde ise haklarnda hem bilgi verir hem de sapk olduklarn belirterek unlar syler: Acem diyarnda yaayan, Rum abdallar gibi kirpii, ka ve dier muhassenatn tra eden bir grup sapk taife. Hezr nkte-i barkter zi-my n cst Ne her ki ser bi-tred kalender dned Tercme: Ban tra eden herkes kalender olamaz, belki kldan ince binlerce nkte yani binlerce artlar ve usuller vardr. 2/134 Guzeten ez-ser-i m der-kalender sehlest. u Hfz n ki zi-ser bi-gzered kalender st Tercme: Kalenderlikte satan gemek kolaydr. Kim Hafz gibi bandan geerse gerek kalender odur. Yani kalenderlik sa ve katan gemek deil can ve batan gemektir. Kalender ne be-rest u my y ebr Hesb- rh- kalender bedn ki my-be-mst Tercme: Kalenderlik sa, sakal ve ka tra etmekle olmaz. nk kalenderlik yolunun hesab kl-be-kldr, yani inceden inceyedir. Yani dervilik ve kalenderlik masivay terk etmekle olur, ekille olmaz. 1/279. Aadaki beyitte kalender rintler vlmektedir: Hit zr-i ser u ber-trek-i heft ahter py Dest-i kudret niger u mansb- shib-ch

99

Tercme: Kalender rintlerin balar altnda kerpiten yastk var, ama ayaklar yedi gezegenin zerinde. Allahn kudret eline ve mansp sahibinin rtbesine bak. Yani grnleri yoksul, gnlleri ise semann zerindedir. 3/310311. 3. Kzlbalar Btn metinde sadece 6 yerde Kzlba kelimesiyle karlarz. Bu yerlerde u bilgiler verilir: Kzlbalardan nce eriatla ilgili hkmleri, mesel iki ien, namaz terkeden zina yapan ve yalan ahitlik yapanlarla ilgili hkmleri muhtesibler uygularlard. Sd burada u bilgiyi de ekler: Muhtesib limlerin en zahid, en ok ibadet eden ve en ok haramlardan saknanlarndan seilirdi. 1/101. Eski zamanda Acem gzelleri yz perdeli, kkl ve gisularn yzleri zerine indirerek yzleri rtl olarak gezerlermi. Amm Kzlba evb lanetullhi aleyhim ve al avnihim ve al ensrihim zuhr ve hurc ideli bu kanun klliyen mehcr ve metrkdur. 1/133 Burada Kzlbalar hakknda iki ayr hkmle karlarz: Birisi, evba olmalar. Evba hakknda Lgat-i Naci u karlklar verir: Laubali, terbiyesiz, apkn takm.

Kamus- Trk ise lisanmzda kullanlmaz diye kayt dtkten sonra u

karlklar verir: Aa halk, ayak takm, apkn gruhu, klhanbeyleri. Sd evba kelimesinin baz yerlerde rint anlamnda da kullanldn belirtir: Evb bu cemdir, ahlt- ns, yan, derinti, evb da dirler, amm bunda murd rindndr. 2/246. Dieri, onlar hakkndaki fkesini gsteren bir bedduada bulunmas. Anlam yledir: Allahn laneti onlarn, yardmc ve destekilerinin zerine olsun. Bir baka yer ise Kanunnin hatr iin Kzlbalarla sulh yapmaya fetva veren Ebussuudu knad yerdir. yle der: Mft de sultanlarn hatr iin zayf grlere dayanarak fetva verir, naslki Ebussuud Sultan Sleymann hatr iin melun Kzlba

100

ile bar yaplmasna fetva vermitir. Burada Kzlbalar iin melun kelimesini kullanr. 1/348 Bir baka yerde Kzlbalardan nce Acemde geerli bir adetten bahseder, o da udur: Bir kimse hakszla maruz kaldn belirtmek istese kttan yaplm bir elbise giyer ve o elbiseyi memleketin hkimi kim ise onun karsnda yakarm. 1/332. Burada da Kzlba kelimesinden sonra hem evba kelimesi kullanlr, hem de onlara hazelehumullhu Tel (Allah onlar yardmsz braksn) diye bedduada bulunur. Aadaki iki yerde herhangi bir kanaat belirtilmez, sadece bilgi ve benzetme maksadyla kullanlr: Peengin yiit bir olu oldu Tpk Timur ve Kzlbalar gibi az zamanda ok lkeleri ele geirdi ve onun hakknda tpk Timur ve Kzlbalar hakknda olduu gibi ehnameler ve tarih kitaplar yazld. 3/112113. Kanunnin brahim Paa ile Kzlbaa yapt sefere Sefer-i Irakeyn denilir. 3/293. 4. Melmler Bir yerde geer, haklarnda yanl olarak ileri srlen grleri eletirerek onlar hakknda vc ifadeler kullanr. Hfz be-hod ne-pd n hrka-i mey-ld Ey eyh-i pk-dmen mazr dr m-r Tercme: Tercme: Hafz bu arapla bulam hrkay kendi ihtiyaryla giymedi, ey etei temiz (iffetli) eyh, bizi mazur gr. Hafzn hrka- mey-ld sylemesinden bazlar Melmilie iaret anladlar. H, Melamler Hacegn gibi son derece tesettr zerindedirler, onlarn bu yola gittikleri hibir ekilde duyulmamtr. Hazret-i Moll-y Rm onlardandr. O erefli zattan ve latif unsurdan hi kimse zahirde ve batnda dine muhalif bir ey grm veya iitmi mi? H smme h. nne bazez-zanni ismun: Zannn bazs gnahtr. 1/30

101

d) Hafz Divannda Divannda Geen Geen Trk Kelimesi Divan Edebiyatnda genel olarak kullanldnn aksine olarak Trk kelimesi daha ok vmek maksadyla kullanlmaktadr. Burada ranllarn Tatarlara da Trk dediklerini Sd hatrlatmaktadr. Dolaysyla Trkler hakknda kullanlan yamaclk, hunhar olmak ve merhametsizlik gibi zellikler Tatarlar hakknda kullanlm olmaktadr. Hafz Divannda geen Trk kelimesine ve bunlara Sdnin verdii anlamlara toplu olarak bakmakta fayda mlahaza ediyoruz. Eger n Trk-i rz be-dest red dil-i m-r Be-hl-i hindye bahem Semerkand u Buhr-r Trk aslnda Tatar snfna derler. Bunlar zalim, merhametsiz ve hunhar olduklar iin Acem airleri sevgilileri bunlara tebih edip Trk derler. Baz irazllar Hlagu askerlerinden epeyce kimsenin irazda yerleip oluk ocuk sahibi olduunu syler. Bu durumda bunlarn ocuklarna tebih ve istiare kastedilmeden Trk-i iraz denilebilir. Tercme: Eer o irazl gzel bizim gnlmz ele getirirse, yani bizi riayet ederse, onun siyah benine Semerkant ve Buharay balarm. 1/34 Fin kn llyn- h- rngr- ehr-b unn burdend sabr ez-dil ki Trkn hn- yam-r Trkn Trk kelimesinin ouludur. Burada iki anlamda olmak mmkndr. Birisi irazda yerleen Tatar snf, dieri Abbas halifelerinin hizmeti olarak altrd dou Trkleri. Tercme: Bu uh, irin ve ehir halkn deli eden ll sevgililerden el-aman. Trkler yama iin konulan yemei kapp gtrdkleri gibi gnlmden sabr alp gtrdler. 1/35 Trk-i men ger m-koned rind vu mest cn- men Terk-i mestr vu zuhdet kerd byed evvel Tercme: Eer benim sevgili Trkm rintlik ve mestlik yaparsa, ey canm, zahitlik ve sflii nceden brakmak gerek. 1/53

102

Dilem zi-nergis-i sk emn ne-hst be-cn ir ki ve-i n Trk-i dil-siyeh dnist Trk-i dil-siyeh gnl kara, merhametsiz Trk demektir. Burada sakinin nergisle kinaye edilen siyah gz kastedilmektedir. Bu takdirde dil-siyeh gzn gzbebei olur. Amansz olmas da dil-siyeh yani gnl kara olduu iindir. Tercme: Gnlm canmla sakinin ortas siyah gznden eman dilemedi veya gnlm canla, yani can vermek sebebiyle eman dilemedi veya gnlm kendi canna eman dilemedi. nk o gnl kara merhametsiz Trkn ive ve tarzn bildi. 1/179 n Trk-i per-ehre ki d ez ber-i m reft y i hat dd ki ez rh- hat reft Tercme: O peri yzl gzel ki dn gece bizim yanmzdan gitti. Acaba ne hata grd ki Hta lkesinin yolundan gitti veya yanl yoldan gitti. 1/245 Mr-i men ho m-rev kender ser--p mremet Trk-i men ho m-hrm p-i bl mremet Tercme: Ey benim beyim, boyuna kurban olaym, gzel yryorsun. Ey benim sevgili Trkm, gzel salnyorsun, kametine kurban olaym. 1/254 Biy ki Trk-i felek hn- rze ret kerd Hill-i d be-devr-i kadeh iret kerd. Acemler Tatara Trk derler. Yamaclk ve apulculuk onlarn anndandr. Tercme: Gel ki felek Trk ve yamacs oru yemeini yamalad ve bayram hilali de kadeh devrine iaret etti. Devr-i kadeh hem kadehin yuvarlakl, hem de mecliste devretmesini ham yoluyla gsterir. 1/300 Yarab n nev-devletn-r ber-har- hoden nin Kn heme nz ez-ulm- Trk ester m-konend Tercme: Yarab bu yeni devletlileri, yani asl nesli devletli olmayp kendisi devlete erien kimseleri (sonradan grmeleri) kendi eeklerine bindir. Yani daha nceleri fakirlikten eee binerlerdi, imdi yine onlar eee bindir ki bu kadar kibir ve alm satmasnlar, nk bu kadar vnme ve naz Trk klesiyle yaparlar, yani

103

Trk klesini kendilerine seyis ederler. O yerlerde beyaz kle muteberdir ve ancak zengin ve ekbire myesser olur, nk kleler genellikle Hintli, Habeli ve Nb gibi siyah olur. Hafzn ulam- Trk sylemesi bundan dolaydr. Dolaysyla zamann liyakatsiz, sonradan grme kiilerinin byklk taslamalarndan ikyet eder. 1/341 Be-teng-em-i n Trk-i leker nzem Ki hamle ber-men-i derv-i yek-kab verd Teng-em dar gzl demektir, terim olarak ise a gzl anlamndadr. Eer Trk-i lekerden maksat Tatar ise dargzllk tam yerinde kullanlmtr. nk Tatarlarn gzleri dardr. Tercme: O asker olan Trk sevgilisinin agzllne veya dar gzllne kurban olaym ki benim gibi sadece bir kaftan olan fakire hamle etti. 1/370 em-i mahmr- tu dred zi-dilem kasd- ciger Trk-i mestest meger meyl-i kebb dred Tatarlar eti bilhassa kebab ok severler. Burada Trkten Tatar kastedilmitir. Tercme: Senin mahmur gzn dilimden cier kebab ister, tuhaf deil, nk o sarho Tatardr, kebab ok sever. 2/22. Trk-i k-ku-i men mest birn reft imrz T diger hn- ki ez-dde revn hhed bd Tercme: Benim k ldrc sevgilim bugn yine sarho olarak dar kt, acaba kimin gznden kan akacaktr, yani kimi kendine k edip kan alatacaktr. 2/49 Yrab n bee-i Trkn i dilrend be-hn Ki be-tr-i mje her lahza ikr grend Tercme: Acaba bu Trk bebekleri kan dkmeye ne kadar atlgandrlar, nk kirpik oklaryla her an baka bir av yakalar, yani her an baka birini kendine k eder. 2/130

104

Hfz u terk-i amze-i Trkn ne-m-kon Dn kucst cy- tu Hrezm y Hocend Trk sevgili anlamnda kullanlmtr. Tercme: Ey Hafz, mademki sevgililerin gamzesini terk etmezsin, bilir misin yerin neresidir; Harezm veya Hocend ehri. 2/215. Rh- m amze-i n Trk-i kemn-ebr zed Raht- m snbl-i n serv-i seh-bl burd Tercme: O keman kal sevgilinin gamzesi yolumuzu vurdu, bizi ak vadisine drp belalara giriftar eden de onun snbl zlfdr. 2/262 Nigr puk eng perve Zarif mehve Trk kab-p Tercme: Peri gibi bir irin, hzl bir sevgili, ay gibi zarif bir Trk aklm benden ald. 2/352 Trk-i m sy- kes ne-m-nigered h ezn kibriy v ch u cell Tercme: Sevgilimiz kimseye iltifat etmez, ah bu byklk ve kibirden ah. 2/409 Bz ke yek-dem inn ey Trk-i ehr-b- men T zi-ek u ehre ruhet pr-zer u zver konem Tercme: Ey benim ehri kartran sevgili Trkm, dizginine asl, yani dur, gitme, ta ki yolunu kanl gzyamz ve sar yzmzle ssleyip deyelim. 3/105 Ayb- dil kerdem ki vah-vaz u sahry me-b Goft em-i nm-mest-i Trk-i n h bi-bn Tercme: Gnlme serzenite bulunarak dedim ki mecnun gibi llere dp vahi olma, dedi ki sen hele o ahunun yar sarho Trk gzn gr de ondan sonra beni aypla, beni llere dren odur. 3/136 ulm- em-i n Trkem ki der-hb- ho-mest Nigrn glene ryest u mkn syebn ebr

105

Tercme: O sevgilinin gznn kuluyum ki mestliin tatl uykusunda iken yz nakl ve zinetli bir gl bahesi gibidir, ka da ona glgelik yapan misk kokulu bir glgeliktir. 3/167 Ber-iken kkl-i Trkne ki der tli-i tust Bahi u ki-i Hkn vu engiz Hn Tercme: Trkler gibi kkln bklm bklm et, nk senin talihinde Hakann cmertlii ve Cengiz Hann alkanl ve gayreti vardr. 3/208 Be-hbn dil me-dih Hfz bi-bn n b-vefyha Ki b-Hrezmiyn kerdend Trkn- Semerkand Tercme: Ey Hafz, gzellere gnl verme ve Semerkant Trklerinin Harzemlilere yaptklar vefaszl gr. Yani sen de iraz gzellerine gnl verme ki bunlar gaddar ve vefaszdr, sana Semerkantllarn Harzemlilere ettikleri vefaszlklar ve gaddarlklar ederler. Trk Tatar snfna derler. Bu beyit Semerkantllarn Harzemlilere yaptklarna telmihtir. Hadise yledir: Hlagunun ortaya kndan sonra Semerkand padiahyla Harzem padiah arasnda ayrlk ve ihtilaf kar. Daha sonra Semerkand padiah hile ve entrika iin bar yapmak isteini dile getirir. Bar grmeleri tamamlandktan sonra Harzem padiah gafil iken aniden bir baskn yapar ve kellesini keserek lkesini yama eder. Bu beyit baka bir nshada u ekilde geer: Be ir-i Hfz- rz m-raksend u m-altend Siyeh-emn- Kemr vu Trkn- Semerkand Kemir gzelleri kara gzl ve karakal olan bir memleketin ismidir. Tercme: Hafzn iiri sebebiyle Kemirin kara gzlleri ve Semerkandn Trkleri cezbeye gelip dans ederek yuvarlanrlar. 3/300 Hz t htr bedn Trk-i Semerkand dehm Kez nesme by- cuy-i mliyn yed hem

106

Trk-i Semerkand ibaresinde geen Semerkant gerek anlamda da olabilir, yani Hafzn sevgilisi bu ehirden olabilir veya tebih yoluyla bu ifadeyi kullanm olabilir. Tercme: Kalk, gnlmz o Semerkantl sevgiliye verelim, nk onun nesiminden Muliyan rmann kokusu geliyor. 3/313 Eger Trk Hindest ger Rm u n u Cem cmle dr be-zr-i nign Tercme: ster Trk ve Hint ister Rum ve in olsun, hepsi senin emrin altndadrlar. 3/442. Beyitte bahsedilen kii ah Mansurdur. Kuc ry- Peyrn- leker-kei Kuc de-i Trk-i haner-kei Peyran bir pehlivan addr. Efrasiyabn askerine de peyran derler, ide ise Efrasiyabn yiit bir olunun addr. Tercme: Asker sevkeden Peyrann gr ve tedbirleri nerede, haner ekici ide nerede, yani hepsi lp gittiler, dnyada kimse baki kalmad. 3/448. Ey beste kemer zi-dr u nezdk Ber-h be-hn- Trk Tck Tacik Aceme derler. Tercme: Ey uzaktan ve yakndan sebebsizce Trk ve Tacikin kanna bel balayan sevgili. 3/463.

107

C. SDN SDNN N NN ERHTE KULLANDII TEKNKLER 1. GRAMER BLGLER a Fonetik Bilgiler 1. Harflerin Adlandrlmas a) Bir harf Arap elifbasnda bulunuyorsa Arab, Farsada bulunuyorsa Acem denilerek okunuu belirtilir. Szgelimi kef harfi hem ke hem de ge okunabilecei iin bu ayrma ihtiya duyulur. Bu tarz ayrmda bulunulan harfler unlardr: Kf- Acem: g Kf- Arab: k B-y Acem: p B-y Arab: b Cm-i Acem: Cm-i Arab: c Z-y Acem: j b) Harfin noktal veya noktasz olduunu belirtmek iin muceme(noktal) ve mhmele( noktasz) tabirleri kullanlr. H- mhmele: H- muceme: Dl- mhmele: d Zl- muceme: Z-y muceme: z R-y mhmele: r n-i muceme: Sn-i mhmele: s T-i mhmele: Z- muceme: ayn- muceme:

108

c) Bazen harfin ka noktas olduu belirtilir. Bazen de bnn ekilce benzer harflerle kartrlmamas iin bir noktal olduu vurgulanr. S-y msellese: Bn bir nokta ile: b abn, ayn- mucemeni fethi ve bn, bir nokta ile, sknyla ziyn ve hsrn mansna. 3/127. d) Asl ve Resm Vv (Vv- asliye- Vv- resmiye) Sd asl ve resm vav hakknda yle der: Vv tpk he harfi gibi iki ksmdr. 1. Asl, yani telaffuz edilen. 2. Resm, yani imlda gsterildii halde telaffuz edilmeyen. Burada Sdnin vv- madle diye bir ayrma gitmediini onu da resm vv kategorisine soktuunu hatrlatmak gerekir. imdi Sdnin vav harfinin asl veya resm olduunu belirttii baz rneklere bakalm. Tu: Tu, vv- resmyle, sen dimekdir, ente mansna. Kh olur ki vvn zarret-i vezin in telaffuz iderler. 1/11. T: T vv- asliyye ile bunda kat mansnadr. 1/72. n: n vv- asliye ile nie dimekdir. 3/252. : vv- resm ile edt- tebhdir. 1/353. Ho: Ho, vv- resmyle, civna sfatdr. 3/60. Hur: Hur, vv- resmyle, gne dimekdir. 1/303. 2. Harekeler Harfin ne olduu iltibasa yer braklmayacak ekilde yukardaki ekillerden birisiyle ifade edildikten sonra onun nasl okunaca hakknda harekenin ne olduu belirtilerek bilgi verilmektedir. Bunlar zamme, fetha ve kesre olarak ifade edilir. Zamme Trkede 4 nlyle karlanabilir. Bunlar u, , o ve dr. Bu hususta da salam bir kuraldan bahsedilemez, szgelimi blbl kelimesi hem blbl, hem

109

bulbul, hem de baz ranllarn telaffuzu gibi bolbol eklinde okunabilir. Genelde ranllar kaln ve yuvarlak telaffuzu tercih ettikleri halde ayn kelime Anadolu sahasnda ince nllerle telaffuz edilir. Gfte ve gofte gibi. Fethada ise nszn kaln ve ince oluuna gre e veya a eklinde iki ihtimal karmza kar. Burada yle bir problemden bahsedilebilir. Farsada bulunan baz kaln nszler yazlta kaln nszle yazlsa bile ince nllerle sylenir. rnein sad (yz) kelimesini ranllar sed eklinde telaffuz ederler. Sd bu hususta unlar syler: T tdan dnmdr. Zr dillerinde t yokdur. 2/70. . rum, asl t iledir. Zr lat- Fursde olmaz. Amm ile tn egeri sftlar mtebiddir. Amm mahrecleri mtekrib oldu in ty eklinde yazarlar. Amm yine t okunur, okunmaz. 2/399. Kesre ise nszn kaln ve ince oluuna gre ve i eklinde karlanabilir. Ayrca kesre iki kategoride ele alnmaktadr. Bunlar kesre-i mechle ve kesre-i marfe olarak adlandrlmaktadr. Burada Eski Anadolu Trkesinde kapal e eklinde benzerini

grebileceimiz bir durumla karlarz. Hi kelimesinin telaffuzda he olarak okunduunu gstermek iin Eski Anadolu Trkesi metinlerinde he harfinin zerine stn konulduuna tank olmaktayz. Benzer durum Farsada da vardr. Szgelimi r kelimesini hem r hem er olarak okunarak anlamlar farkl iki ayr kelime karmza kar. Sr kelimesi iin de durum byledir, sr okunsa tok anlamnda ser okunsa sarmsak anlamndadr. ve e okunmasn salayan kesre harekesi kesre-i mechle ve kesre-i marfe olarak adlandrlmaktadr. Metinde yle geer: Sr, kesre-i mechle ile, tok dimekdir, amm kesre-i marfe ile sarmsak mansnadr. 1/263. 3. Kelimelerin Okunuu

110

Metinde geen baz kelimenin okunuu iin harekelerin ne olduu belirtilir. Bu durum farkl okunma ihtimalleri olan veya az kullanlan baz kelimeler iin geerlidir, yoksa btn kelimelerin okunuu verilmemitir. Baz rnekleri yledir: Tuktemun, tn zamm ve kf skn ve t-y snni fethi ve mmi zammyla, ah uc sksidir. 3/407 Metinde hareke kelimesi bazan sondaki yuvarlak tnn telaffuzyla hareket eklinde okunur ve bunun okluk ekli olarak harekeler anlamnda harekt kullanlr. Rub, rn zamm ve bn fethiyle rebveni cemidir ve rebvede harekt-i selse cizdir. 2/424. 4. ki veya Daha Fazla ekillerde Okunabilme Bir kelimenin birden fazla deiik telaffuz edilebilmesi durumunda telaffuzu belirleyici rol iirde kafiyedir. Szgelimi hem ikift hem de ukuft eklinde telaffuz edilebilen bir kelimenin nasl telaffuz edileceini bazan kafiye belirler. Bu hususta Sd yle der: ikift bunda n ve kf- Arabni kesriyledir. n ve kf zammyla da latdir, hsl, hareketler kfiyeye tbidir. 3/447. Her zaman kafiye belirleyici rol oynamaz, bunun iin kelimenin msra sonunda olmas gerekir. Birden fazla deiik okunabilme durumlarna rnek olarak ok sayda zikredilen kelimelerden birka rnek vermek yerinde olacaktr. Shan: Shan, snde ve hda fetha ve zamme cizdir. 3/163.

Persian-English Dictionary kelimeyi yazdktan sonra okunuunu u ekillerde

verir: Sukhun, sukhan, sakhan, sakhun. Yani bu kelime suhun, suhan, sahan ve sahun eklinde okunabilir ve hepsi de dorudur. ir: ir aslnda i idi, cm-i Acemni kesriyle, sora r-y tahss ile terkb idp ir dirler, cmi kesriyle ve fethiyle, nin mansna. 1/39. 5. Blgelere Gre Farkl Okuyu

111

Geni bir corafyada konuulan Farsann blgelere gre farkl telaffuz edilmesi gayet tabiidir. Sd bu farkll baz yerlerde belirtir. irazllara mahsus bir ive ki ona Tat dili derler. 2/170. Girime, Horasan ehlini bazs kf- Arabni fethiyle okurlar. Bksi kf-i cemni kesriyle. Yani baz Horasanllar kerime, geri kalan ksm ise girime eklinde okur. 1/369. Benzer aklamalar erh-i Bostanda da karmza kmaktadr. Kulbe kelimesi hakknda unlar syler: rz ve Isfahn ve etraf kf- Acemin zammyla yani gulbe olarak, Horasan ve havalisi ise kf- Arabn zammyla yani kulbe olarak okumaktadr.88 Guncek kelimesinde ise yer ve blge ad belirtmekzsizin baz ranllarn bunu guncek eklinde, bir ksmnn ise kuncek eklinde okuduklarn belirtir.89 6. ehirli ve Kyllerin Farkl Okuyuu Fiillerin bana gelen ve b-y tekd denilen kuvvetlendirme edatn ehirli ve kyller farkl telaffuz etmilerdir. Gnmzde be eklinde okunan bu edat o zaman bi eklinde telafuz ediliyordu. Bunun sadece bi eklinde okunduunu Sd yle belirtir: Bi-hit, b tekid (kuvvetlendirme) fonksiyonundadr. Fiillerin bana gelen b (b-y mfrede) sadece kesre olarak (bi-) okunur. 1/168. Bi-bered muzari 3. tekil ahsdr. Bandaki bi- harf-i istikbldir. ranllarn zarif olanlar bunu bi-, kylleri ise bu- eklinde telaffuz ederler. 2/109. Bi-dd, bi- kuvetlendirme harfidir, ranllarn zarif olanlar bunu bi-, kylleri ise bu- eklinde okur, her iki okunu da caizdir. 1/62. 7. ranllar ve Trklerin Farkl Okuyuu

88 89

Sd, erh-i Bostan, C. l, stanbul 1288, s. 399. Sd, erh-i Bostan, C. l, stanbul 1288, s. 470.

112

Bu hem harflerdeki farkllklar olabilir, hem de kelime grubunun tamlama olup olmamasndaki farkllklar olabilir, hem de kelimenin Arapa asli eklinin ranllar tarafndan farkl ekilde okunmasyla da olabilir. Mesel ranlarn kilk okuduu kelimeyi Rumler gilk eklinde okumulardr veya Arapa asl kfir olan kelimeyi Acem kfer eklinde telaffuz etmitir. Bu hususta u rnekler yeterli bilgiyi verecektir. Mey hor ki sad gnh zi-ayr der-hicb Acem gnh lafzn zi-ayra muzf okur amm Rumler skn okur. 1/351. Yani ranllar gnh- zi-ayr, Tkler gnh zi-ayr eklinde okur. Kilk Acemden kf-i Arabni kesri ve lm sknyla mesmdur. Amm Rmler kf- Acemni kesriyle istiml iderler. Yani ranllar kilk, Trkler gilk eklinde okur demektir. 1/74. Pedd ikre dimekdir. Acem ba-y Acemiyle ve Rm b-y Arabiyle okurlar. Yani ranllar pedd, Trkler ise bedd eklinde okur. 2/126. Htem-i Tayy iin de ayn durum sz konusudur. Htem cmertliiyle mehur bir ahsn zel addr. Bu kelimenin Arapa telaffuzu Htim eklindedir, vacip ve gerekli anlamndadr. ranllar fil vezninde olan baz kelimeleri deitirerek orta harflerini stn okur. rz rez, kfiri kfer eklinde okurlar. Htimi de Htem eklinde okumulardr. 3/249. Burada yle bir problem karmza kyor. Hafz Divannda geen kelimeyi kfer okumamz gerektii halde Sd erhinde geen bu kelime nasl okunmaldr. Benzer soru Htem, rez kelimeleri iin de geerlidir. Ayrca Sdnin srarla belirttii gr eki kutlaka g ile okunmas gerektii halde bu kelimenin metinde her zaman bu ekilde okunmas bir zorunluluk mudur? rnee bakalm. rngr, gr, kf- Acem ile edt- fildir. Trkde ci mansna. Mesel cefgr ve sitemgr, cefc ve zulmci dimekdir. Gh olur ki elifini tahffen hazf iderler, cefger ve sitemger dirler. 1/68. Ayrca unlar eklemekte de fayda vardr. Eletiriler ksmnda gr eki ile ilgili balkta ele aldmz gibi Sd daha sonra telif ettii erh-i Bostanda bu

113

husustaki

grn

ksmen

daraltr,

btn

eklerin

gr

eklinde

dnlemeyeceini ifade eder. Bu hususta muhtelif yerlerde yazdklarndan unu iktibas etmekle yetineceiz: Nikgr, kf- sn Acem olmak kysdr. Nik ey ve gr c mansnadr, yan eyliki, lkin halk kf- Arab okuyup vasf- terkb itibr ider, ey ili mansna.90 Grld gibi her iki okunu deiik alardan mmkn olmaktadr. Nikkr eklinde okununca bileik sfat (vasf- terkb) olarak dnlmektedir, iyi ili veya ii iyi manasna. Farsadaki telaffuzu nasl olursa olsun bu durum ekin Anadolu sahasnda da ayn ekilde telaffuz edildii anlamna gelmez. Bu ekin Anadolu sahasnda kef ile de telaffuz edilebilmesi ihtimal dahilindedir, mesel cefagr deil cefakr eklinin tercih edilmesi daha gl bir ihtimal olarak durmaktadr, buna bir nevi telaffuzun Trkeletirilmesi denilebilir. Geri eski imladan hangi zaman ke ve ne zaman ge okunacan kestirmek mmkn deildir. Hatta eski Trkedeki kelmek, knl gibi kelimelerdeki ke harfinin ne zaman ge harfine dnt hakknda kesin bir hkm verilmesi imla dolaysyla mmkn olmamaktadr. Ama gnmzdeki baz kullanmlardan yola karak bunlarn erhte ke ile okunmasnn daha tutarl olduunu dnmekteyiz. ey Kelimesi

Hem vavla yazlp hem de vavdan nceki harfin stn okunduu ey kelimesi hakknda biraz durmak faydal olacaktr. Bilindii gibi Farsada vv- madle sadece harfinden sonra bulunur, dier harflerden sonra bulunmaz. Vav olduu halde eklinde okunan ten kelimesi gibi burada karmza bir baka rnek daha kmaktadr. Bu da ey kelimesidir

Redhousede okunuunu khay olarak yazlm ve anlam ter kelimesinin

ngilizce karl verilmi.

Persian-English Dictionaryda okunuu khwai olarak yazlm.

90

age., s. 396.

114

Burhn- Kt tercmesinde kelimenin ney vezninde olup ter anlamnda

olduu belirtilir.

Lgat-i Nacde harfine tre konulmu, parantez iinde vav- madle ile
yazlm ve anlam ter denilmi.

Ferheng-i Ziyada kelimenin telaffuzu hoy ve huy olarak gsterilmitir. Develiolunda da hoy, huy eklinde okunan ve ter anlamna gelen bu
kelimenin telaffuzu hakknda biraz durmak gerekir. S3ud eserin deiik yerlerinde kelimenin nasl telaffuz edildiini belirtir. Bunlar topluca u ekildedir: e ey n fethi ve vv- resmiye ile derdr yan arak. 3/189. ey n fethi ve vv- resmyle arak mansnadr, yan, der. 3/327. Be-ey b harf-i mushabet, ey, vv- resmyle, derdir, arak manasna. 3/317. ey kelimesinin msra sonunda kafiye olarak bulunduu gazelin tamamna baktmzda kafiye olan kelimelerin ey eklinde bittii grlr. Eer huy veya hoy okunsa kafiyede bir tutarszlk ortaya kacaktr. Bu kelimeler unlardr: Ta-be-key, Klah- Key, hey, bd- Dey, mekr-i vey, cm- mey, ey subey, bezr-i pey, tay, Htem-i Tay, hey, ney, d u ney, Rm u Rey. 3/315-318. O halde kelimenin doru telaffuzu ey olmaldr. b Baz Harf ve Edatlar Sd beyti yazdktan hemen sonra bir takm gramer terimleri ve baz edatlarn fonksiyonlarn belirtmek iin baz ifadeler kullanr. Metnin daha iyi anlalmas iin bunlardan en ok kullanlanlar hakknda ksaca bilgiler vermek gerekir. Tamamnn verilmesi ise bu almann hacmini olduka bytr. Bunlarn hepsi esasen neredeyse tamam bir gramer kitabnn snrlar ierisine girecek kadar genitir ve bu husus dilin grameriyle ilgilenenler iin gereklidir. phesiz metne doru bir anlam verilebilmesi metinde kullanlan baz edat ve harflerin fonksiyonlarnn ok iyi bilinmesine baldr. Sdyi dier erh yazanlardan ayran ve onlardan stn klan da bu baarsdr. Birden fazla fonksiyonu bulunan bir ekin hangi fonksiyonda

115

kullanld bilinmezse bu durum kanlmaz olarak metnin yanl anlalmasna ve tercmenin de yanl olmasna etki edecektir. Tenkitler ksmnda ele alnd gibi Sd eklerin fonksiyonlarnn anlalmad durumlar hakkyla tesbit eder ve sahiplerine eletiri oklarn yneltir. imdi ok kullanlan bu eklerden bazlarna bakalm. Neredeyse her sayfada bunlara rastlamak mmkn olduu iin metindeki yerini belirtme gereini duymadk. I. Y harfi Bu ek kelimelerin sonunda bulunan ye harfidir. Eserde harfin ad sylenirken ye deil de y ekli kullanlr, tpk te harfinin t, t harfinin t, h harfinin h, ha harfinin h, he harfinin h olarak ifade edildii gibi. A. Fonksiyonlar 1. sme Bititii Zaman a) HarfHarf-i nisbet: Trkede -l, -li ekiyle karlanabilir. Sd nisbet ysnn Arapada eddeli (iyyu), Farsa ise sakin okunduunu () belirtir. Mesel h kelimesinin sonundaki ye harfinin nisbet yas olduunu belirtir, buna gre anlam aha mensup olan demektir. b) HarfHarf-i vahdet Kelimeye bir anlam katar, mesel kalem bir kalem, crai ise bir yudum demektir. Burada u hususu belirtmek gerekir. Eski Anadolu Trkesi metinlerinde grld gibi eski Farsa imlsnda sonu he ( ) ile biten kelimelerin sonuna vahdet ys getirilecei zaman henin zerine bir hemze konuluyordu. Bu hemzenin ad harfi tevessl idi. Gnmz Farsa imlasnda ise ye harfi eklenmektedir. c) HarfHarf-i tenkr Kelimeye her hangi bir anlam katar. Bir Trkede de hem bir olmak hem de belirsiz olmak anlamn tar. Bir adam denildiinde hem bir adam hem de herhangi bir adam manas anlalabilir. Mesel draht; herhangi bir

116

aa, merd; herhangi bir adam anlamn ifade eder. Bir veya herhangi bir anlamlarndan hangisinin doru olduunun anlalabilmesi slubun siyak ve sibakna baldr. Bazan her iki anlam da doru olabilir. Sd bu eke yanl anlam verenleri eletirdii gibi iki ihtimalli olmasn da dikkate alarak sadece birini belirtenleri de eletirir ve birine kasr eyleyen taksir eyledi diyerek yanllarn belirtir. d) HarfHarf-i masdar Trkede -lk, -lik ekiyle ifade edilebilir. Mesel, hb: gzellik, zit: irkinlik, merd: insanlk gibi. h kelimesinin sonudaki ye harfinin fonksiyonlar dikkate alnrsa hem bir padiah anlamnda olabilecei gibi hem de padiahlk anlamnda da olabilir. Bu bilinmezse anlam yanl olur. Sd yle der: hde y harf-i nisbettir, harf-i masdar diyenler galat eyledi. 1/54 e) VahdetVahdet-i neviye Trkeye tr birlii olarak evrilebilir. Dil-rmnin sonundaki y iin Sd bu tabiri kullanr. Yani gnl dinlendiren btn eyler. f) ZamrZamr-i muhatab Ek fiil ikinci tekil ahs eki. Bu ek hem ismin hem de fiilin sonuna gelebilmektedir. Mesel mahbb- cihn; cihann mahbubusun demektir ve sondaki ye kelimenin yklem olduunu ve znenin sen olduunu gsterir. 2. Fiile Bititii Zaman a) ZamrZamr-i muhatab kinci tekil ahs eki. Mesel goft; syledin demektir, sonundaki ye harfi sen anlam vermektedir. b) HikyetHikyet-i hlhl-i mz Geni ve imdiki zamann hikyesi. Mesel med ve goft fiillerinin sonudaki ye harfi bu anlam verir, yani gelirdi ve sylerdi gibi. Bu ekil ayn zamanda mazi ikinci ahsla ayndr. Hangisi olduu cmlenin geliinden anlalr. Yani goft hem syledin hem de sylerdi anlamndadr. II. B

117

Bu kelimelerin banda bulunan be harfidir. Yukarda belirtildii gibi te harfi iin t denildii gibi be harfi iin de b denilmektedir. Ayrca bir de vasta eki fonksiyonunda olan ve ile anlam veren b ise elifle yazlr. Aada ona da ksaca temas edilecektir. A. Fonksiyonlar 1. Fillerin Bana Gelenler. Sd bunlardan kuvvetlendirme bildirenlerin sadece esre yani bi eklinde okunacan belirtir. stikbal anlam verenlerin ise eer fiil dudak nszlerinden biri ile balyorsa (b, p gibi) rstaylerin yani kyllerin bu eklinde mesel bu-bered, zarif Acemlerin ise bi eklinde mesel bi-bered okuduunu syler. a) HarfHarf-i tekid Kuvvetlendirme bildirir. Mesel bi-goft; syledi demektir. b) HarfHarf- istikbal Sdnin istikbal anlam verdiini syledii bi- neki ile balayan fiillere genelde istek anlam verildii grlmektedir, bazan da geni zaman anlam verir. Mesel yle der: Bi-nevzed fil-i istikbal, nevzdenden, ohaya dimekdir. Baka bir yerde ise unlar syler: Bi-lazed, b harf-i istikbal, lazed fil-i muzri mfred gib, srer dimekdir. 2. simlerin Bana Gelenler Bunlar her zaman be eklinde okunur. Bana geldii kelimeye deiik anlamlar katar. Bunlar u ekilde sralayabiliriz. a) HarfHarf-i sla Sd bu ekin getii bir yerde yle der: Be-du kevn, b harf-i sla iki leme dimek. Buradan ekin ynelme eki (-a, -e) fonksiyonunda olduu anlalmaktadr. Ekin kullanld yerlerin byk ounluundaki fonksiyonu budur b) HarfHarf-i tall tall Kelimeye ile veya sebebiyle anlam katar. Be-du, b harf-i sebeb: Dua sebebiyle, dua ile

118

Be-by- nfe, b sebebiyet bildirir: Koku midiyle. Be-kda b sebebiyet ifde ider: Ak sebebiyle Be-i gyem, b harf-i sebeb ne sebeble ve ne vecihle dimekdir. Be-azm, b harf-i sla vey tall: Kasdna veya kasdyla. c) HarfHarf-i zarf -de, -da anlam katar, bulunma eki grevindedir. Be-hb, b zarf indr: Uykuda. Be-nmedeki b maa manasna ola vey zarfiyyet mansna: Mektupla beraber veya mektupta. Be-devr nergiset, b harf-i zarf: Nergisin (gznn) dneminde. Be-emde b harf-i zarf vey harf-i sladr: Gzde veya gze. d) HarfHarf-i zaid Herhangi bir anlam deiiklii yapmaz. Be-cuz, b harf-i zyid: Hem cuz hem de be-cuz den baka anlam tar. Be-dest-efn, b harf-i zyid. El rpan e) Maa manasnda manasnda le anlam katar, beraber olu bildirir. Be-nr- bde, b maa mansnadr: arabn nuruyla. f) HarfHarf-i musahabet le anlam katar. Be-hod b mushabet ifde ider: Kendiyle. Be-hn-b, b harf-i mushabet: Kanl su ile. Be-itb, b mushabet indr: Aceleyle g) HarfHarf-i kasem, harfharf-i tahsis Yemin bildirir, iin anlam katar.

119

Be-cnet, b harf-i tahss vey ksemdir: Cann iin Be-seret, b harf-i tahss: Ban iin. Be-cn, b harf-i kasem: Can hakkna veya can iin. Be-Huda: Allah iin, Allah akna h) HarfHarf-i mukabele le ve karlnda anlam katar. Be-cn, b harf-i mukbele: Canla veya can karlnda. Be-cm, b harf-i mukbele: Bir kadehe, bir kadeh karlnda Be-nm cev, b mukbele: Yarm arpaya, yarm arpa karlnda. i) HarfHarf-i beyan Ynelme hali anlamnda. Be-harfn, b harf-i beyn: Dostlara j) Ez manasna Ayrlma hali anlamn verir. Be-h-rh, b ez mansn ifde ider harfdir: ahrahtan, ana yoldan. k) HarfHarf-i istianet Bu da ile edat anlam katar, yardm isteme anlam bildirir. Be-ng, b istinet in.: Ula Be-fitrk, b harf-i istinet.: Fitrakla l) diye anlamnda Sdnin gramer kitaplarnda belki de zikredilmeyen fakat cmlenin doru tercmesi iin gerekli bir anlam tercih ettiini burada grmekteyiz. Be-ydigr, b bunda diy mansn virr.1/49: Hatra diye m) Eitlik eki -ca, ce fonksiyonunda Burada da Sdnin zgn bir tesbitiyle karlamaktayz. Mesel;

120

Be-km- dil, b harf-i sladan bir nevidir ki Trkde andan ca dimekle tabr olunur. Mesel be-km- dil gl murdnca ca dimekdir. 2/306. III. B Be harfinden sonra bir elif ilavesiyle yazlr. Aslnda vasta hali fonksiyonundadr. Bazen dier eklerin anlamlarn da tar. a) HarfHarf-i sla, edatedat- sla Ynelme hali anlamnda B-yr- vef-dar, b bunda edt- sladr: Vefadar dosta. B-merdum, b edt- sla: nsana B-yr, b harf-i sla: Sevgiliye b) HarfHarf-i musahabet Esas fonksiyonu budur, bana geldii isme ile anlam katar. B-felek, b harf-i mushabet, felekle dimekdir. IV. T Sonu elifle biten te harfidir. Edebiyatmzda da kullanlan bir edattr. Grevleri hakknda eserde unlar zikredilir: a) Tall Tall bildirir Ta ki anlamnda, -mas iin, -mak iin b) btidabtida-i gyet -den beri anlamnda. Arapa karl mnz olduu belirtilir. T ibtid-i yet indr, zamnda mnz gibi. c) Tevk Tevkt -duka, -duu srece anlam verir. T harf-i tevkt, mdm mansna: Arapa mdm anlamnda, yani olduka, olduu srece anlam verir.

121

d) Tenbh T bunda tenbh indr: Uyarma bildirir, ta ki diye tercme edilir. f) Taaccb Taaccb Acaba anlamnda. T bunda taaccb indr. T bunda acba mansna. g) ntihntih-i gyet -e kadar anlamnda. T intih-i yet indr, il mansnadr. h) ki anlaml olu Bazen iki fonksiyonu birden tayabilir. T ibtid-i yet vey tevkt indr: Olduundan beri veya olduu srece. i) Hatta manasna Ta ki anlamnda j) Kat anlamnda Du t iki kt. T bunda kat mansnadr. k) HarfHarf-i tekd tekd Kuvvetlendirme fonksiyonundadr. T harf-i tekd vey harf-i tall. V. Ki Farsada ok ilek bir kullanma sahiptir. Deiik fonksiyonlar ve anlamlar bulunmaktadr. Metinde geen baz fonksiyonlar unlardr: a) EdatEdat- istifhm Kim anlamnda soru edat olarak kullanlr. Ki edt- istifhmdr: Kim anlamnda soru edat.

122

Ki isimdir men mansna, zt- zevl-ukle dellet ider: Kim anlamna gelir, akl sahipleri iin kullanlr. Canszlar ve insandan baka canl varlklar iin kullanlmaz. b) HarfHarf-i tall tall nk anlamn tar. Ki harf-i tall: nk anlamnda c) HarfHarf-i rbtrbt- sfat; RbtaRbta- sfat; RbtRbt- makl u kavl Bu adlarla anld yerlerde bala grevindedir, kendinden sonra gelen yan cmleyi nceki ana cmleye balar, balanan ksm sfat fiil olarak tercme edilir. Rabt- makl u kavl fonksiyonunda olunca sonraki cmleyi nceki cmleye balar. Kendinden nceki cmlede sylemek fiili bulunmaktadr. Kiden sonra gelen ksm ana cmlenin nesnesi konumundadr. Mesel air dedi ki ... gibi cmlelerde grlecei gibi kiden sonra gelen ksm asl cmlenin nesnesidir. Bu edatn fonksiyonlar hakknda eserde u ibareler kullanlr: Ki harf olcak iki eyi mbeynini rabt in gelr, mbted ile haber ve sfatla mevsf ve illetle mall ve yetle muayy ve bunlardan ayri. Ki sfatla mevsf rabt eylemidir. Ki harf-i tall vey rbt- kavl u makl. Ki rbta-i sfat. d) HarfHarf-i beyan Kendinden nceki grubu aklayan yan cmlelerin bana gelir. Ki harf-i beyan, duy beyn ider. Ki harf-i beyn, taaccbi beyndr. e) Idrb bildirir. Bu durumda bilakis olarak tercme edilir. u rnekte bu fonksiyonu tamaktadr: Ne men ber-n gl-i rez azel-seryem u bes

123

Ki andelb-i tu ez-her taraf hezrnend Ki bunda drbdr, bel mansna: Buna gre beytin anlam yle olmaktadr: Senin yanann glne gazel okuyan, yani onu metheden sadece ben deilim, bilakis sana k olan blbller her tarafta binlerce bulunmaktadr. VI. Ez a) EdatEdat- ibtid Ayrlma hli -den fonksiyonundadr, bir eyin nereden baladn bildirir. Bu fonksiyonunu belirtmek iin u tabirler kullanlr: Ez ibtid-i yet indr. Ez min mansna harfdir. Ez edt- ibtid. b) Sebebiyet bildirir, minmin-i ecliye manasna Bu durumda -den dolay olarak tercme edilir. Trkede de ekin bu fonksiyonu vardr, korkudan kelimesinde grld gibi. Bu grevde iken yle isimlendirilir: Ez Arabde min-i ecliye (sebep anlam bildiren min) mansnadr. Ez-am, ez sebebiyet ifde ider.: zntden; znt sebebiyle. VII. Zi Bir eyin nereden baladn bildirir, Trkeye ayrlma hali olarak tercme edilir. Aslnda ezin ksaltlm (muhaffef) eklidir. Zi ez lafzndan muhaffefdir. btid-y yet indr. VIII. Der A. Fonksiyonlar 1. simlerin Bana Geldii Zaman a) HarfHarf-i zarf

124

Bulunma hali grevindedir, -de, -da, iinde anlam tar. Bu durumda u isimle adlandrlr: Der harf-i zarf. Der-heme ahval: Btn hallerde b) HarfHarf-i Sla Ynelme hali anlam tar ve u isimle zikredilir: Der bunda b-y sla mansnadr. Der harf-i sla. 2. Fiillerin Bana Geldii Zaman Filerin bana geldii zaman genellikle kuvvetlendirme bildirir, anlamda bir deiiklik yapmaz, byle olduu durumlarda harf-i tekd diye adlandrlr. Bazan anlam deitirdii olur. meden: gelmek, Der-meden: eri girmek IX. Ber A. Fonksiyonlar 1. simlerin Bana Geldii Zaman a) stil stil l l anlamnda zerine, zerinde anlam tar. Eserde yle geer: Ber istil indr, al mansna. b) BB-y sla anlamnda -e, -a anlam tar, ynelme eki olarak tercme edilir. Metinde yle geer: Ber-dde, ber bunda b- sla mansnadr.: Gze. c) Zarfiyet bildirir. -de, -da anlam tar. yle zikredilir: Ber-lebe, ber bunda zarfiyyet ifde ider.: Dudanda. d) Yannda ve katnda anlamnda Ber kat mansnadr, yan, inde. 2. Fiillere Bititii Zaman

125

Kuvvetlendirme bildirir, anlamda bir deiiklik yapmaz. Metinde unlar geer: Ber ve der kelimeleri efl evilinde vki olur, ekser tekd ifde ider. Gh olur ki her biri bir man ifde ider. Ber-efrz, ber harf-i tekddir.: Efrz ve ber-efrz ikisi de parlat, alevlendir anlamna gelmektedir. X. Muttasl (Bitiik) Zamirler (-em, -et, -e) Bunlarn metinde en ok kullanlanlar tekil olanlardr. simlere bitiince iyelik eki fonksiyonunda olurlar, fiillere bitiince ise fiilin nesnesi olurlar. Bundan dolay ad Arapa nesnelerin mansub (stn) olmas dikkate alndnda zamir-i mansub muttasl diye adlandrlr. Goftemet: Sana syledim Kalemet: Senin kalemin Geret, t zamr-i hitbdr, zamr-i mansb muttasl mansna, eger saa dimekdir. Bunlar iin u isimler kullanlr: n-i zamr, t zamir-i hitab, mm-i zamir, mm-i mtekellim Burada hemen unu belirtelim ki iirde veznin bozulmamas iin bu ekin yeri deiebilmektedir, yani baka bir kelimenin sonuna birlemektedir. Byle durumlarda Sd manada filan yere mukayyeddir gibi ifadeler kullanarak zamirin aslnda nerede olmas gerektiini belirtir. Bu durum cmlenin anlamndan anlalabilmektedir. Mesel; Bi-od ki yd hoe bd rzgr- visl Sd unlar syler: Hoede n-i zamr izmr kablez-zikr tarkyla rzgr- visle rcidir, man cihetinden yda mukayyeddir. Yde hod bd takdrindedir. 1/46

126

Aslnda veznin bozulmamas gibi bir durum olsayd normal yapda yd hoe bd deil de yde ho bd olmas gerekirdi, hatras ho olsun anlamnda, zaten evvelki durumda hatra onun hou olsun gibi tuhaf bir anlam tar ve yanl olduu hemen ortaya kar. c Masdarlar Metinde Arapa masdar veya masdardan tremi herhangi bir kelime varsa genellikle onun hangi babdan olduu belirtilir. Bablarda hem mazi hem de muzaride aynel-fiil yani orta harfin harekesi birbirinden farkl olur. Bu farkl olu kyas deildir, semadir, yani iitmeye baldr. Slasilerde bablar rneklerinin adyla anldndan eserde onlar zikredilir. Mesel darabe bab, nasara bab, alime bab, hasune bab, hasibe bab, feteha bab gibi. Bazan bu fiilin hangi babdan olduunu belirtirken babn muzarisini de syler: Darebe-yedribu bab, alimeyalemu bab gibi. Asli harfleri 4 olan rbai fiilerden falele bab iin dahrece bab rnei kullanlr. Mezid bablar kyas olduu iin sadece masdar sylenilmekle iktifa edilir. Bir ksm rnekleri aada grlmektedir: Himyet masdardr, ham-yehmden, yan, darabe-yedribu bbndan, remyerm gibi, bir nesneyi korumak, mesel b ve bayr korumak gibi. 1/230. Maksd sad kesriyle ism-i mekndr. Kasede-yaksdudan, yan, darabeyadribu bbndan. 1/371. Mreffeh ism-i mefldr, tefil bbndan, slssi refehe-yerfehu gelr, feteha bbndan. Masdar refhet ve refhiyyet gelr. 1/258. Arbede latda sarh savana dirler. Dahrece bbndan masdardr. 1/328. d Fiiller 1. Arapa Fiiller Hafz Divannda Arapa ok az sayda beyit olduundan bu tarz aklamalar sadece Arapa olan beyitlerin erhleriyle snrldr. Burada fiilin mazisi, hangi babdan olduu, kip ve ahslar belirtilir. u rneklere bakmak yeterli bilgi verecektir:

127

Edir emr-i muhtabdr, ifl bbndan, dndr dimekdir. Nvilh, nvil de emr-i muhtabdr, mufale bbndan, sun dimekdir. 1/3. ftetih iftil bbndan fil-i emr-i muhtabdr, a dimekdir. 1/57. Lest fil-i mz nefs-i mtekellim vahdedir leyseden, leyse fildir, efl-i nksadan, amm mzsi mstameldir ancak. 1/82. Tecr, fil-i muzrimfred mennes yibe. 1/196. Lem yeni fil-i cahd-i mutlak, y lem-i czime ile skt olmudur, asl enyen idi, mehmzul-f mutelll-lm, masdar in gelr, kesr-i hemze ile, haynnet mansna, yan, vakt olmad m? 2/423. 2. Farsa Fiiller Metnin tamamnda bu tarz fiillerle karlalr. Fiilin hangi kip ve hangi ahs iin kullanldn belirtir, bazan anlam da hemen zikredilir, bazan ise anlam aada tercmede verilecei iin kip ve ahsn belirtmekle yetinilir. Bazen de fiilin ekimli eklinin deil de masdarnn anlam verilir. Eserin ilk ksmlarnda bu husus geni bir yer tutar, daha soralar bu oran gittike azalr ve beyitten hemen sonra mahsul-i beyt diye toplu anlam verilir. htiya duyulduunda baz kelime ve kavramlar hakknda ksaca bilgi verilir. Eserin tamamnda Farsann retilmesi hedefi gz ard edilmedii iin bu tarz aklamalarla sklkla ve bolca karlarz. Burada unu vurgulamak gerekir. Fiilin muzari ve emir ekilleri emir gvdelerinden yapld iin Sd bu ekillerin emir gvdesine getirilen -den ekiyle oluun bir fiilden trediini srarla savunur, metinde sk sk buna vurgu yapar, byle kabul etmeyenleri de eletirmekten geri kalmaz. Bir fikir vermesi asndan aadaki rneklere bakmak yeterli olacaktr. Ne-nigered fil-i nefy-i mstakbel, nazar eylemez, nigerdenden. 1/24. Bnm fil-i muzri nefs-i mtekellim maa ayrdr, grevz mansna, bndenden mtak. 1/25. Bendd, benddenden, fil-i cem emr-i muhtabdr. 1/8. Nih fil-i emr mfred muhtabdr, nihdenden ko dimekdir. 1/23.

128

Keem fil-i muzri mtekellim vahde, ekem dimekdir. 1/23. Ne-m-pesend fil-i nefy-i hl, y harf-i hitb. 1/28. Konend eylerler fil-i muzri cemi yibdir. 1/32. Bahem fil-i muzri mtekellim vahdedir, bahdenden balamak mansna. 1/35. Penhem fil-i muzri mtekellim vahde snrm dimekdir. 1/43. Bi-nevzed fil-i istikbl, nevzdenden, ohaya dimekdir. 1/44. Me-bn, mmi fethiyle, fil-i nehy-i muhtabdr, bndenden, grme ve bakma dimekdir. 1/47. 3. Geisli ve Geisiz Olarak Kullanlan Fiiller Farsada baz fiiller hem geili hem de geisiz anlam tarlar. Mesala shten hem yakmak hem de yanmak anlamndadr. Sd byle fiilleri zikrederken hangi atda kullanldn belirtir. Burada lazm nesne almayan yani geisiz, mteaddi ise nesne alan yani geili anlamnda olduunu belirtelim. Nmd fil-i mz, lzmla mteadd mbeyninde mterekdir, bunda lzm vkidir: Bu fiil hem grnmek hem de gstermek anlamnda olduu iin burada lazm yani grnd anlamnda olduu belirtilmitir. 1/4. M-nmyed fil-i hl, lzm, grnr mansna. 1/55. 4. Bildirme ve Dilek Kipleri Farsada baz fiil ekilllerinin hem dilek kipi hem de bildirme kipi olarak mterek kullanldn grmekteyiz. Sz gelimi gyd fiili hem sylersiniz, hem de syleyiniz anlamna gelmektedir. Ayrca soru ekli bazan vurguyla saland iin fiilin soru anlamnda olmas da mmkndr. Mesel med geldi anlamnda olduu gibi geldi mi? anlamnda da olabilmektedir. Byle durumlarda fiilin hangi kipten kullanldnn bilinmesi anlam asndan nemlidir. Ayrca fiilin her iki kipte olabilmesi dnlerek anlamlandrlmas da sz konusudur. Byle durumlarda Sd ihbar ve inaya tahammli var ifadesini kullanr. Sdnin soru ekillerini de ina

129

(dilek kipi) kategorisine dhil etttiini burada belirtelim. Bir ksm rnekleri yledir: Ne-gerded ihbr ve inya mtehammildir, yan, olmaz vey olmasun dimekdir. 3/124. Ne-m-ters, ihbr ve inya mtehammildir, yan, korkmazsn vey korkmaz msn? 3/257. Bi-bnem, ihbr ve inya tahammli var, yan, grrm ve grrsem dimekdir. 3/3. 5. Emir 1. ahs (Fil (Fill l-i Emr Mtekellim) Trkede emir kipinin 1. ahslar iin olmad teden beri sylenilen bir husustur. Bu hususta Muharrem Ergin yle der: Trkede btn ahslar iin emir eki vardr. Byle olduu halde birinci ahs kendi kendisine emredemez diye teden beri emir birinci ahslarnn mevcut olmad ileri srlr. Yabanc gramerlerin tesiri ile yerletii anlalan bu kanaat tamamyla yanltr. Geri emir birinci ahs ekleri son zamanlarda den istek birinci ahs eklerinin yerini tutmu, bu yzden istek ve emir ekilleri karmtr. Fakat bu eklerin istek fonksiyonunda emir eki olduunu unutmamak lazmdr.91 Bu bilgilerin nda Sd erhine baktmzda u tabloyla karlarz. Eserde istek kipi 1. teklik ve okluk ahs ekleri yaygn bir ekilde kullanlr. Sadece -vuz, -vz eki eserde 55 kere geer. Bununla beraber Eski Trkede emir eki fonksiyonunda olan -alum, -elm ekleri 317 defa kullanlmtr. Emir 1. ahs eki olarak kullanlan -ayn, -eyin ekilleri ise 16 kere kullanlmtr. -aym, -eyim ekilleri ise 414 kere kullanlmtr. stek 1. ahs eki olan -am, -em ekilleri ise ok nadir kullanlmtr. Btn bunlardan istek kipiyle emir eklerinin birbirinin yerini almad gzlenmektedir. Sd de emir ekleriyle istek kipi eklerinin birbirinden ayr olduu grndedir. Aadaki rnekler bu hususta yeterli bilgi verecektir:

91

Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi, stanbul 2002, s. 307.

130

verm fil-i muzri mtekellim maa ayrihidir, yhud fil-i emr mtekellim maa ayrih, kaldrrz ve kaldralm dimekdir. 2/422. Farsada muzari ekilleri ayn zamanda emir anlam tadndan fiilin iki anlam vardr, biri muzari, yani geni zaman, dieri ise emir. Sd bu iki ihtimale gre iki anlam verir. Bunlar kaldrrz ve kaldralm kelimeleridir. Kaldrrz eklinin muzari, kaldralm eklinin ise emir olduunu aka belirtir. Talebm fil-i muzri nefs-i mtekellim maal-ayr vey fil-i emr mtekellim maa ayrih. 3/12. Hemen aada beytin anlam verilirken taleb idelim anlam kullanldktarn sonra yle denilir: Bu manlar talebm, fil-i emr mtekellim maa ayrih olduuna gredir, zr, man-y muzraat mnsib ve mlyim degildir. yem fil-i emr mtekellim vahde, yuyam dimekdir. 3/50. Bu rnekte ise istek kipi birinci ahs eklinin emir anlamnda kullanldn anlamaktayz. Kem fil-i emr mtekellim maa ayrih, ekelim dimekdir. 3/51. Cehm, cm-i Arabni fethiyle, srayalm dimekdir, yan, fil-i emr mtekellim maal-ayrdr. 3/51. rnekleri oaltmak mmkndr. Btn bu rneklerden anlalan udur ki Sd emrin 1. ahs teklik ve okluk ekillerinin olduu kanaatini tar ve bunlar farkl eklerle karlamaktadr. e Bileik Sfatlar (Vasf(Vasf- Terkb) Beyitten hemen sonra toplu anlam verilmeden nce beyitte geen kelime gruplarnn anlam verilmektedir. Bu kelime gruplar iinde byk bir yeknu Sdnin vasf- terkb diye adlandrd grup oluturmaktadr. Btn eserde 839 defa bu ifade kullanlr. Bu ifadenin Trke tam karlnn ne olduunu sylemeden nce bu gruplardan baz rneklere bakmak yerinde olacaktr. Nk-nm vasf- terkb aksmndandr, ey adl mansna. 3/53. Kr-mz vasf- terkbdir, i gretici mansna. 3/39.

131

Ser-gete vasf- terkb aksmndandr, mtehayyir mansna. 2/44. Zerrn-cm vasf- terkbdir, yan, aksmndandr. 1/58. Sd bu ifadeyi kullanrken bazlar iin vasf- terkb diye belirttii halde bazlar iin byk bir ekseriyetle vasf- terkb aksamndandr diye syler. Bazan da son rnekte grld gibi nce vasf- terkb olduunu ifade ettikten sonra yani diye balayan bir aklama getirir ve onun ksmlarndan olduunu vurgular. Btn metinde geen bu tarz kelime gruplarna dikkatle bakldnda bunlarn 3 ayr snfta kategorize edilmesinin mmkn olduu grlr. Bunlar unlardr: a) sim ve Emir Gvdesinin Birlemesiyle Oluanlar. Bunlar say bakmndan en byk yeknu oluturan gruptur ve Trkede sfat-fiil gurubunun karl olarak kullanlmaktadr. Sd bu grup iin vasf- terkbdir ifadesini kullanr. Ayrca tenkitler ksmnda ele alnd gibi emir gvdesinden yaplan cal masdarlar genelde belirtir. Mesel reh-rev, revdenden diye syler. Bu tarz vasf- terkblere rnek olarak unlar zikredebiliriz. Merdum-efgen: Sd bunun vasf- terkb olduunu belirttikten sonra efgenin efgendenden trediini syler ve anlamn er ykc olarak verir ve ecaat ve ehametten kinaye olduunu syler. 3/16. ehr-b: Anlamnda unlar syler: ehri kar muru idici, yani, delrdici. 1/36. b) ki smin Birlemesiyle Oluanlar Bunlar say bakmndan ikinci sray alrlar. Bu grup iin genelde vasf- terkb aksmndandr diye sylenir. Baz rnekleri unlardr. Bunlar isnat gurubu erevesine dhil etmek mmkndr. Serv-kmet: Servi boylu veya boyu servi olan. 2/68. Siyeh-em: Kara gzl veya gz kara. 2/71. Girn-cn: Ar canl veya can ar. 2/107. Zerd-r: Yz sar veya sar yzl. 3/25. c) sim Ve smsm-i Mefuln Mefuln Birlemesiyle Oluanlar

132

Bunlarn metinde zikredilen rnekleri ok azdr. Bu grup iin de genellikle vasf- terkibi aksamndandr ifadesi kullanlr. Bunlar da sfat fiil gurubu erevesine sokmak mmkndr. am-dde: Gam grm. 2/66. Ser-gete: Ba dnm, hayrete den. 2/44. Burada son olarak u hususu belirtmek faydal olacaktr. sim ve emir gvdesinin birlemesiyle oluan bir bileik sfat cmlede zarf grevinde ise anlam zarf-fiil gurubu olarak verilmektedir. u rnekte bu durum grlmektedir: T der-i meykede dn u azel-hn bi-revem azel-hn vasf- terkbdir, gazel okuya okuya dimekdir. 3/18. Burada gazel-hn ifadesi cmlenin zarf olduu iin gazel okuyan deil de gazel okuya okuya anlam tercih dilmitir. f Tamlamalar (zafetler) Daha ncede belirtildii gibi beyitten hemen sonra toplu anlam verilmeden nce beyitte geen kelime gruplarnn anlam verilmektir. Bu kelime gruplar iinde byk bir yeknu izafet denilen tamlamalar oluturmaktadr. Btn eserde 4446 defa izafet kelimesi kullanlr. Bazen tek bana bazan aada belirteceimiz gibi tamlama eklinde kendinden sonra baz kelimelerle birlikte kullanlr. Mesel izafet-i beyaniye, izafet-i lafziye gibi. Bunlarn byk ounluu Trke isim tamlamas, bir ksm ise sfat tamlamasna tekabl etmektedir. Trke isim tamlamalar belirtili ve belirtisiz diye ikiye ayrlmasna ramen burada tasnifin daha geni, sayca daha ok ve kapsaml oluu hemen gze arpar. 1. Sfat Tamlamalar Metinde sfat tamlamalarn anlam verilirken tamlama olduu ok az belirtilmitir ve belirtilirken aadaki rneklerde grlen ifadeler kullanlmtr. Dikkat edilmesi gereken bir husus hem sfat hem de isim tamlamalar iin izafet-i beyaniye ifadesi kullanlmasdr. Yine sfat tamlamasnda isim unsuru yani mevsuf iin muzaf tabiri kullanlmaktadr.

133

Blbl-i k, blbl muzfdr sfatna.: Ak blbl. 1/96. Sne-i szn izfeti izfet-i mevsf il sftihi: Yanan gnl. 1/24. Mu-beeni bde-fura izfeti beyniyedir. Yni mevsfu sfatna izfeti kablindendir: ki satan meyhaneci ra. 1/31. Dil-i eyda: Dili eydya mevsfu sfatna: Dil-i eyda: lgn gnl. 1/24. 2. sim Tamlamalar Metinde say bakmndan en byk yeknu bunlar oluturur. Trkede kullandmz belirtili ve belirtisiz isim tamlamas eklinde bir snflandrmaya rastlayamayz. Kendine zg ve ksmen eski gramer kitaplarnda grlen bir tasnifle karlarz. Bunlarn Trke neye tekabl ettii hakknda geni almalarn yaplmas gerekmektedir ve bu eserin bu tarz almalar iin bir altyap oluurma grevi stlenmi olmas temenni edilmektedir. Bunlar u ekilde gsterebiliriz. a) zafetzafet-i Lamiye Nisbet anlam veren esas izafetler bunlardr. htisas, yani ait olu bildirir. am- dil izfet-i lmiyedir: Gnln znts. 1/134. am- rzgr izfet-i lmiyedir: Zamann znts. 1/155. Ruhu dil-dra izfeti lmiye: Sevgilinin yana. 1/140. b) zafetzafet-i Beyaniye Aslnda bu tarz izafetlerde bir benzetme veya aklama sz konusudur. Mesel Trkede stanbul yolu dediimiz zaman stanbula nisbet edilen yol kastedilir, fakat stanbul ehri dediimiz zaman ise ehir olan stanbul anlamndadr. Sd tebih anlam tayan izafetleri de izafet-i beyaniye kapsamna dhil eder. Mesel; Kefin gle izfeti mebbehun bihin mebbehe izfeti kablindendir, hsl, izfet-i beyniyedir. 1/136. Bu izafetlere ait metinde geen baz rnekleri vererek anlamlarna bakmak faydal olacaktr.

134

Cerdeni leme izfeti beyniyedir. 1/18: Bir dergi misali olan dnya, benzetme sz konusudur. Bd- urr izfeti beyniyedir. 1/23: Gurur rzgr, yani rzgra benzeyen gurur. Br- minnet izfeti beyniyedir. 1/143: Minnet yk, yke benzeyen minnet. Yukarda sylediimiz gibi Sd sfat tamlamalarn da izafet-i beyaniye kategorisi iine sokmaktadr. Mesel; k- zr, zr zell ve hakr, ka sfatdr ve muzfun ileyhdir izfet-i beyniye ile. 1/162 Ayn zamanda burada sfat iin de muzafun ileyh tabiri kullanlmaktadr. Lafziye veya Beyaniye Olarak Dnlebilme Bazen izafet her iki gruba dahil olabilmektedir, yani izafetin lamiye veya beyaniye olmasna gre anlam farkll olabilmektedir. Tamlamalarn anlamlandrlmas asndan bu husus gz nnde bulundurulmaldr. Mesel; em-i hasd- emen izfetleri beyniye ve lmiye vey aksincedir. . 2/369. Yani em-i hasd-i emen, emenin kskan gz veya kskan emenin gz olarak anlamlandrlmas mmkndr. Dde-i bed-bn izfeti lmiye ve beyniyeye mtehammildir, bedbni gzni vey bedbn gzi. 3/37 Bu rnekte de grlecei gibi iki anlam karmza kmaktadr. Karamsar bak veya karamsar kimsenin bak. Anlam Bakmndan Snflandrlma Tamlamalar bu iki balk altnda snflandrldktan sonra bunlara ek olarak baz tasnifler de yaplmaktadr. Bunlar tamlamalarn doru bir ekilde anlamlandrlmas asndan son derece nem arzetmektedir. Bunlar u ekilde sralayabiliriz: 1) Tebih ve stiare Belirten zafetler

135

Bu ksm aslnda ksmen izafet-i beyaniye kategorisi iinde bulunmaktadr. Burada bazen tebihin sadece bir unsurunun sylenmesiyle oluan istiare cihetiyle ondan ayrlmaktadr. Nru bdeye izfeti mebbehun bihi mebbehe izfeti kablindendir, safvetden kinyetdir. 1/17: arabn , yani atee benzeyen krmz arabn aydnl. Mh hsne izfeti istire tarkiyledir. 1/11: Gzellik ay, gzellikte aya benzeyen sevgili. Minkr belata izfeti istire tarkiyledir. 1/81: Belaatn gagas, burada kalemin ucu bir ku gagasna benzetilmitir. Kilke zebn izfeti istire tarkiyledir. 1/122: Kalemin dili, kalem dili olan bir canlya benzetilmitir. Dery-y muhti felege izfeti mebbehun bihi mebbehe izfetidir. 1/134: Felein okyanusu, yani okyanusa benzeyen gkyz. Py- nesm, nesme p isbt istire tarkiyledir. 1/98: Rzgrn aya, burada rzgr aya olan bir canlya benzetilmtir. Bdeni lale izfeti mebbehin muebbehn bihe izfeti kablindendir vey aksince ve lalin lebe izfeti mebbehn bihi mebbehe izfetidir, hsl, beyniyedir. 1/149: Lalin bdesi, yani lal gibi krmz olan dudan arab veya lal gibi krmz ve arap gibi mest edici olan dudak. 2) Masdarn Meful Mefulne ulne zafeti Burada tamlayan (muzafun ileyh) tamlanann (muzaf) meful (nesne veya dolayl tmleci) olmaktadr. Tamlanan (muzaf) ise fiilimsi olarak dnlmektedir. Arapada btn masdarlarn, ism-i faillerin ve ism-i mefullerin ibh-i fiil yani fiilimsi olarak kabul edildiini burada belirtelim. Aadaki mahrem-i raz rneinde neye mahrem olmak diye sorulunca rza a mahrem olmak denildii iin rz meful (dolayl tmle) olmaktadr. Yine dua-y devlet tamlamasnda neye dua etmek sorusuna devlete dua etmek cevab verildii iin devlet burada yine meful (dolayl tmle) konumundadr. Bunlar Trkeye bazan ynelme gurubu olarak tercme

136

edilirler. Devlete dua, srra mahrem gibi. Aada bu tarz tasniflerden baz rnekler iktibas edilecek ve hemen arkasnda anlamlar verilecektir: Mahremi rza izfeti masdar mefle izfetidir. 1/24: Srrn mahremi veya srra mahrem. Du-y devlet masdar mefline izfeti kablindendir. 1/63: Devlete dua. Hevesin bya izfeti masdar mefline izfeti kablindendir. 1/98: Koku arzusu veya kokuya arzu. Vasf- tuda izfet masdar mefline izfeti kablindendir. 1/140: Senin vasfn veya seni vasfetmek. Fedke takdren mansb haberidir, kfa izfeti masdar mefline izfetidir. 2/400: Sana feda. 3) Masdarn Failine zafeti Burada tamlamadaki ikinci kelime (muzafun ileyh: tamlayan), birinci kelimenin (muzaf: tamlanan) znesi durumunda olmaktadr. Aadaki rneklerde grld gibi gnln kabul ve szn latif olmas anlamna gelen kabul-i hatr ve ltf-i shan tamlamalarnda kabul eden kim sorusuna hatr (gnl), latif olan ney sorusuna ise shan (sz) cevab verildiinden bunlar zne konumunda olmaktadr. Bu tarz tamlamalar Trkeye belirtili isim tamlamas olarak tercme edilirler. Gnln kabul ve szn latif olmas gibi. Kabl-i htr, kablu htra izfeti masdar filine izfetidir, yan, htr bir nesne kabl eylemek, ltf-i shan da yledir, yan, sz latf olmak. 1/96: Gnln bir eyi kabul etmesi. Nazar- rahmet izfet-i masdar ilel-fil kablindendir. 1/105: Rahmet bak veya rahmetin bakmas. 4) smsm-i Failin Failine zafeti ie-bz-i sirikem, sirike izfet ism-i fili filine izfeti kablindendir. 3/265: Gzyamn iebazl.

137

Bu rnekte iebazlk yapan kim sorusuna sirik (gzya) cevab verildiinden sirik fail (zne) olmaktadr. 5) smsm-i Failin Meflne zafeti Mnisi cna izfeti ism-i fili mefline izfeti kablindendir. Mnis bunda eglencedir. 1/98: Can elencesi. Bu rnekte munis ism-i fail kalbndadr ve neye munis sorusuna can cevab verildiinden can meful konumundadr. 6) Masdarn Failine veya Mefulne zafeti Burada anlam bakmndan iki ihtimal devreye girmektedir. Sd ry u riy-y halk tamlamasn anlamlandrrken unlar syler: Ry u riyn halka izfeti masdar mefline izfeti kablinden olnca man halka ry u riy eylemegi dimek olur. Amm masdar filine izfeti kablinden olnca man halkn eyledigi ry u riy. 3/58. rnekte de grlecei gibi tamlama iki ekilde anlamlandrlabilmektedir. Birincisinde insanlara kar gsteri etmek, dierinde ise insanlarn yapt gsteri anlamnda olmaktadr. Sohbetin yrna izfeti masdar filine vey mefline izfeti

kablindendir. 1/145: Dostlarn sohbeti veya dostlarla sohbet. Bu rnekte sohbet eden kim veya kime (kiminle) sohbet etmek sorularna cevap alnabildii iin iki ihtimal dnlmektedir. Vef-y men izfeti masdar mefline vey filine. 3/7: Benim vefam veya bana vefa. Burda da vefa eden kim veya kime vefa etmek sorularnn cevabna gre tamlama iki ihtimalli olarak anlamlandrlabilmektedir. 7) zelin Genele zafeti Muzafn muzafun ileyhten bir cz (ksm, para) olmas durumudur. Arsan meydna izfeti izfet-i hs ilel-m kablindendir. 2/2: Meydann iindeki arsa.

138

8) F Manasndaki zafet ark glba izfeti bi-man fhdir. 1/134. Burada tamlama glsuyunun iine tamamen gark olmak, batmak anlamnda olduu iin Arapada de, -da, iinde anlamndaki f manasnda izafet diye tanmlanmtr. 9) zafetzafet-i Maneviye, zafetzafet-i Hakikiye, Takdr zafet Sd eserde ayrca izafet-i manev ve izafet-i hakk ve takdr izafet tabirlerini de kullanr. Bu tarz rneklerde ism-i mevsl (men) ve eyy gibi baz edatlarla tamlama yapld iin bunlarn hakiki bir tamlama olarak deil de manev ve takdr tamlama olarak kabul edilebileceini syler. Bu biraz ayrntl gramer bilgisi gerektirdii ve biraz da gramer yorumuyla ilgili olduu iin bu kadar aklama ile yetinelim. Bunlarn getii bir ksm rnekler unlardr: Men mahallen mecrr, muzfun ileyhidir enb, izfet-i maneviyye ile. 2/423: Burada men ism-i mevsul olduu iin izafet manev kategorisine sokulmutur. Revyih ryihan cemi, gzel kokular dimekdir, muzfdr rende, izfet-i maneviyye ile, muzfdr himya izfet-i hakkiye ile. 3/213. Kudm ve kudmn manda cefya muzfdr, yan, niteki Arabde eyy lzml-izfetdir, Frisde kudm ve kdmn yledir. Nihyeti, izfet lafz degil, takdrdir. 3/159. 10) 10) Zincirleme sim Tamlamas (Tetabu (Tetabu- zafet) Metinde bu terim ok nadir kullanlmtr. rnei udur: Dd- h- sne-i szn- men. Dd ha ve h sneye ve sne szna ve szn mene muzf olmudur. Tetb- izfet mutlak bu mahalde cizdir. 1/24: Benim yanan gnlmn ahnn duman. Btn bu tasniflerin sadece adlarn, baz rneklerini ve ksmen anlamlarn vermekle yetiniyoruz. Bu hususun dilcilerin yapaca kapsaml almalarla ele alnmas gerektii kanaatindeyiz.

139

2. ANLAMBLMSEL ANLAMBLMSEL a EDEB SANATLAR Sd bu tarz kitaplarn telif edilmesindeki birinci gayenin Farsa retmek olduunu dolaysyla edeb sanatlarn ele alnmadn belirttii iin (3/154) eserde edeb sanatlar hakknda fazla bilgiyle karlamak mmkn deildir. Bununla beraber eserde yeri geldike ksa da olsa baz ifadelerle edeb sanatlardan bahsedildiini ve okuyucunun dikkatine sunulduunu grmekteyiz. Edebi sanatlarn ele alnmamasna Sd birka sebeb gsterir. Bunlar yle sralayabiliriz: 1. Eserin hacmini byteceinden okuyucuya usan vermesi. Hatta bu endieden dolay edeb sanatlara dokunmak yle dursun aruz ve kafiye kurallar hakknda rnek gstermekten bile kanlmtr. 2. Bu tarz kitaplarn hedefi Farsa retmektir. 3. Bedi ve Beyanla ilgili hususlar o sahada yazlm eserlerden renilmelidir. Bu husustaki kendi ifadeleri yledir: Bu erhde sanyi-i bedyi yerli yerinde tamm icr eylemek mmkin idi. Lkin erh ziyde mutavvel olup nazarlara semet ve mell virr Pes terki evl ve ahr olman terk olunup muhtasar klnd. Ve-ill kavid-i arziyeyi ve kavfiyi bile mahalli mahallinde zikr eylemek irete mevsl idi. Hatta bu havfden ebyt istihd zikr eylemedik. 2/415. Malm ola ki ibtid-i erhden bu mahalle gelince ebytn en ok man-i mantks erh olundu ve sanyi-i iriyeye tariz olunmad, meger ndir. Zr araz bunu gibi kitblarn urhnda tahsl-i Frisdir ve alel-huss ki merh kitb erhden tahsl, snyi-i beyn ve bedi degildir. Onlarn tahsli kitblarndan olmaynca olmaz. 3/154. Btn bunlarla birlikte zaman zaman edeb sanatlara atfta bulunulmakta, bazen sadece ismi vermekle yetinilmektedir. Ayrca eserde kendinden nceki dier erhlerin edeb sanatlar hususundaki yanllarna da dikkat ekilmektedir.

140

Szgelimi, mraat-i nazir yerine ictima sanat var diyen iin ilm-i Bediden haberi yoktur der. 2/226. Beytl-gazel ve beytl-kasidenin tanmn yanl yapanlarn szne itibar edilmemesini tavsiye eder. 2/371. Tecnis-i hat ile tecni-i naks arasn ayramayanlar tenkit eder. . 2/415. Redd-i matla yerine redd-i acz ales-sadr diyenleri eletirir. 3/14. Leff neir yerine taksim-i ahad ilel-ahad kaidesi vardr diyenlerin de yanl yaptn belirtir. 3/276. Aruz ve kafiye kurallarna da sadece iaretle yetinilmi ve rnek beyitler ok nadir istisnalar dnda zikredilmemitir. Burada bir karlatrma imkn vermesi asndan Sdnin bu erhlere bir nevi mukaddime ve hazrlk olmas asndan erhettii Hafz Divanndaki birinci gazelin ikinci beyti ile Glistann ilk beytinin erhi hakknda yazd iki risale hakknda baz bilgiler vermek faydal olacaktr. Bu iki beytin erhleri fihrist hari Nazif M. Hocann yaynlad matbu metinde 58 sayfa tutmaktadr. erh-i Divan- Hafz ise matbu olarak 1330 sayfadr ve 5741 beyit erhedimitir. Ortalama olarak bir sayfada 4ten fazla beyit erhedilmi olmaktadr. (69 rbai ve 1 muhammes beyit olarak hesaplamaya dhil edilmitir.) Sd Hafz Divan erhinde edeb sanatlar hakknda aklamalara girmemi, bylece hem eserin hacmini kltm, hem de esere akclk kazandrmtr. Bahsedilen edeb sanatlarla ilgili u matematiksel bilgileri verebiliriz: 1. MeczMecz- mrsel Eserde hi bir kayt belirtmeksizin 4 yerde mecaz- mrsel olduu zikredilmitir. Dierlerinde ise u tarz snflandrma grlmektedir: Zikr-i cz irade-i kl: 17 kere Zikr-i kl irade-i cz: 1 kere Zikr-i hal irade-i mahal: 9 kere Zikr-i mahal irade-i hal: 22 kere Zikr-i mebbehun bih irade-i mebbeh: 1 kere Zikr-i melzum irade-i lazm: 1 kere Zikr-i lazm irade-i melzum: 1 kere

141

Msebbebi sebebe tlak: 1 kere Bylece toplam 57 yerde bu sanata atfta bulunulmutur. 2. hm 134 kere 3. Tebh 322 kere 4. TebhTebh-i kinaye 9 kere 3. ciltte bir yerde tebihin tryle ilgili tebih-i mahsus bil-mahsus ifadesi kullanlmaktadr. 5. sti stire 52 kere 6. tikk 8 kere 7. Mr Mrtt- nazr Tenasb de derler diye bir kayt dmekle birlikte yaygn olarak mraat- nazr ifadesini kullanr. 35 kere Tenasb adyla ise 10 yerde geer. 8. ebistnebistn- hayl 1 yerde karmza kmaktadr. Edeb sanatlar ele alan eserlerde tarifine rastlayamadk. Bu tabirin getii cmle u ekildedir: Azbla azb mbeyninde sanat- itikk ayn- azb ve azb mbeyninde ebistn- hayl vardr, zr, azbde ve azbda ayn var. 1/132. . 9. Mblaa Daha ok onun ksmlarndan guluv tabiri (10 defa) kullanlr. 1 yerde irak, 2 yerde de mbalaa sanatndan bahsedilir.

142

10. MuhtemeluzMuhtemeluz-zddeyn sanat sanat at 4 kere 11. Kinye 268 kere 12. Telmh 43 kere 13. Nid 266 kere 14. Tecrd 25 kere 15. ltift Yaklak 20 yerde sanat- iltifat var, gaybetden hitaba iltifat eyledi, hitabdan tekellme iltifat eyledi, gaibden hitaba iltifat eyledi, gaybetden tekellme iltifat eyledi gibi tabirlerle bu sanattan bahsedilir. 16. stifhm ki tr olarak karmza kmaktadr: a) stifhmstifhm- inkr: 44 kere b) stifhmstifhm- taacc taaccb: accb: 5 kere 17. Sual ve cevab Goftem-goft (dedim-dedi) tarznda olan gazellerdir. Sd bu minvl zere gelen ire sul ve cevb dirler. lm-i bedden bir sanatdr., (1/356; 2/286) der. 2 gazel hakknda bu sanat zikreder. Ayrca beyitte soru sorulup yine ayn beyitte buna cevap verilmesi hakknda da sual ve cevap sanat ifadesini kullanr. Bu sanat 8 yerde zikredilir. 18. Leff neir 29 kere

143

19. SihrSihr-i hell 20 kere 20. Tezd 9 kere tezad sanat vardr diye geer. Bu sanata tbk ve mutbaka da denildiini syler. 2 yerde tbak, 1 yerde ise mutabaka adyla zikredilir. Toplam 10 yerde geer 21. Tekd Tekdl dll l-medh bim ybihuz ybihuzz z-zem. Yergiye benzeyen fakat kendisiyle vg kastedilen ifade. 1 kere 22. HavHav-i melh 20 kere geer. Sd bu sanat yle tanmlar: vg bildiren ve ncesi ve sonras ile ilgili olmayan muteriza (parantez) cmlelerine Bed ilminde hav-i melih denir. 1/149. 23. ReddRedd-i matla Sd bunun iki tarzda; biri ikinci beyitte, dieri ise makta ve mahlas beyitleri arasnda olabileceini belirtir. 2/301 8 yerde geer. 1/72; 1/199; 1/373; 2/69; 2/216; 2/301; 2/383; 3/14. 24. ReddRedd-i acz alesales-sadr Bir yerde geer. 1/243; 25. Cinas Tecns-i tm 12 kere Tecns-i mrekkeb 3 kere Tesns-i zyid 1 kere Tecns-i nks 1 kere Tecns-i mutarraf 1 kere Bylece toplam 18 kere bu sanat zikredilir.

144

26. HavHav-i kabh Bir fesahat hatas olan bu kavram Sd ayn anlaml iki kelimenin bir beyitte bir araya gelmesine ilm-i bedide hav-i kabih derler diye tanmlamaktadr. 1/86. Aklayc atflarn bir ksmnn bu ksma girdiini de u cmlelerden anlyoruz: ekk riyeb atf- tefsridir. lm-i bedde bua hav-i kabh dirler. 2/113: nk ek ve riyeb kelimelerinin her ikisi de phe anlamndadr. Eserde 4 yerde bu kavram kullanlmaktadr. Burada havin mfsid ve gayr-i mfsid diye iki ksma ayrld, gayr-i mfsid olan ksmnn da kabih, melih, mtevasst diye e ayrldn belirten ve edeb sanatlar ele alan kitaplarda zikredilen tasniflere girmeyi gerekli grmyoruz.92 Edeb Sanatlarda Trke'nin Dikkate Alnmas phesiz Hafz Divan Farsa olduu iin ondaki kelimelerin edeb adan deerlendirilmesi sadece bu dilin snrlar ierisinde dnlecektir. Fakat Sd bu snrlar biraz genileterek Trke'yi de iin ierisine sokar. O bir beytin erhinde unlar syler: Her ne kadar beyitte geen dd kelimesi adalet anlamndadr, fakat beyitteki lezzet kelimesiyle birlikte dnldnde bu kelimenin Trke dad (tat) kelimesiyle beraber bulunmas iir iin ayr bir gzellik unsuru olmutur. 3/13. b KTBASLAR A. Trke ktibaslar a) Mellifi Belirtilenler Bunlar daha ok iktibasta bulunulmasna gre ylece sralayabiliriz: 1. Nect

92

Tahirl-Mevlev, Edebiyat Lgati, stanbul 1994, s. 50.

145

En ok kendisinden iktibasta bulunulan airdir. Bunlar ya bir gramer kural veya bir kavram aklamas veya kafiye tr hakknda bilgi vermek gibi sebeplerden dolay yaplan iktibaslardr. Mesel Nectnin bu beytinin kafiyesi mtecezzdir, terkb itibriyle. Dedikten sonra u beyti iktibas eder: Raht- bahtm getr oda urursan tnmaz Bir iki gn bizi bu dnyda mahbb ekler 1/30 Ayn kural iin baka yerde de ayn iktibas tekrarlar, ek olarak gazelin matla beyti de zikredilir: Bir alay old per veli h bekler Gzi hularn alayna y h bekler 3/321 Yine Hafz Divannda geen baz kavramlarn aklanmas esnasnda rnek vermek maksadyla bu iktibaslar yaplmtr. Nitekim air yle der gibi ifadelerden sonra bazan ad verilerek bazan de belirtilmeyerek alnt yaplmtr. Bunlar topluca aada gsterilmitir: Dil-berde murd n olur endm degildir. Keyfiyet olur meyde garaz cm degildir 1/164, 1/389, 2/42 Cefya sabr iden irr vefya Ki bmr olana tmr iderler1/384, 2/149 Szen-i dil-dz- gamzendir bana hil olan Yohsa eylerdim tecerrd kasdn s gibi 3/296 2. Kemal Paazade kinci olarak kendisinden en ok iktibasta bulunulan airdir. Sd mellifin adn ekilde kullanr. Bunlar Kemal Paazade, bn-i Kemal Paa ve Kemal Paaoludur. ktibas edilen iirler bir konu ve kavram aklanrken getirilen rnek beyitlerdir. Aada bunlar ve getikleri yerler verilmitir: Zanbak bugn omuzuna seccdesini alur Dn glene arb tard kabak kabak 2/107 Rz- lebini kanda tuyar her gab ann

146

Dirler ki srr- rh Neb dahi bilmedi 1/149 Subh- ikblime ekdi m- mihnet perdesin Zlfi yzinde ki kfr zre old mk-s 1/73 Mhd gle ran didikleri Keml Paaoln bu beytinden ziyde malm olur. kisinden bir gl-i ran grnrdi gze Lle ruhsrnla cem olsa ruh- zerdim benim 1/39 3. Nevy Nevy Nevayden yerde iktibas yaplr. Bunlar; Senin efatin mdi n irr mmkin Gnhkr odur ki yokdur anda gnh 1/157, 2/311 Prsiz girme bu vd ire kim tuymas Kelm Tre mn ren emr itmey ana hidmet uayb 2/113 4. Bk 1 beyti iktibas edilir. Ruhun aksiyle sahn- dde b u glistnmdr Nihl-i ser-blendin haylden htr-ninmdr 1/390 5. Hayal Gele-i uk satlmaz kesd var kat lemez old muhabbet ehrinin ser-hnesi 3/322 6. Glen lm-i ledn bahrine tatl dir Glen Yetmezem karna her nice kim boylaram 1/314 7. Emr Sanma ey blbl-i eyda gl-i ter tdgn h kulana koyar 1/6970 8. Hayret

147

Bu demi ho grelim Hayretiy Bu deme irmedi kald nieler 1/93 9. Saf nanma zlfin ahdine Sf Ki ann bir ba ve bin dili var 1/103 b) Mellifi Belirtilmeyenler Bunlar niteki demiler, air demi gibi genel bir ifade kullanldktan sonra, bazan da hibir ey denilmeden beyit veya msra kayd konularak yaplan iktibaslardr. Bunlar ve ne kadar getiklerini topluca belirtelim. 1. Beyit Halinde Olanlar Eger yrim benimle yr olursa Ne gam lem kamu ayr olursa 1/90, 2/309, 2/399, 3/95 Dny ki hdistla her gice ykldr. Gn domadan neler toar kim bile n-gehn 2/326, 3/412 Bin cef grsem ey sanem senden Bu ne szdr ki usanam senden 1/165, 1/224 Nergis zre berg- zerd jleler kim vardr Er erna dizilmi dirhem u dnrdr 1/13. Benim aladma imdi kayrman glnz Bir zamn gler idim ben de giriftr olana 1/32. Tasavvuf terk-i klukle dirler Hemn vecd u sem v hle dirler 1/228 Gz ucnda dil-i vrneye te ddi Raht- sabr dalup hli mevve ddi 1/393 Nice kec-rev dimeyem ben bu rsm- felege Nimeti kelbe virr devleti dim eege 2/342 Kimde kim kn nin vardurur kibet maka an irgrr 3/174

148

lemin zevk u safsn bir ged srer hemn Pdih- dehr olan ancak kur av eker 3/267 2. Msra Halinde Olanlar Hemn ben bendenin cn degilsin cn- lemsin1/7 Kul olmaz degme bir ha gnl l-cenb ister. 1/68 Bana bir ylca gelr geri sana dn gibidir 1/158 Hayli mkildir kii terk eylemek mutdn 1/81 Grdn zamne uymad uy sen zamneye 2/58 Sab cn-bah olup her dem eser heste heste 3/281 Mey u mahbb olmasa nesi var idi dnynn 3/284 Gizl kalmaz k ii elbette cnm sylenr 2/292 Manzum szlklerden yaplan iktibaslar msra halindedir. Sa blgidir gs bilmez kii ndndr 1/79 N-sez oldur ki lyk olmaya. 1/79 B. Farsa ktibaslar Eserde en fazla iktibas Farsa airlerden yaplmtr. Trke iktibas edilen iirlerin 5 katndan fazla Farsa iirle karlmaktayz. Sdnin daha ok hangi airlerden iktibas yaptn gstermek iin alfabetik olarak airlerin adn verdikten sonra hemen yannda o airden ka kez iktibas yapld aada belirtilecektir. Hafzn iirlerini aklamak iin kendi iirinden getirilen rnekler buraya dhil edilmemitir. Tefsir geleneine benzer bir tarzda birinci derecede airin divannn dier yerlerinde geen beyitleri zikredilmi, daha sonra dier airlerden alnt yaplmtr. Alntlarda byk ounluu beyitler oluturmaktadr. Daha sonra msralar, sonra kta, mesnevi ve rbailer gelmektedir. Sd Trke iktibaslarda da grdmz gibi iktibasta bulunduu beyit veya msran melifini ou kez belirtmemektedir. Bu bakmdan burada isimsiz olarak kaydetiimiz iirler aada ad geen airlere ait olabilir. Bu hususta bir fikir

149

yrtebilmemiz mmkn deildir. Ancak Fars Edebiyat uzmanlar bu iirlerin kime ait olduunu bilebilirler. Biz belirtilmedii iin isimsiz demeyi tercih ettik. Aada grlecei gibi en fazla Sadi-i irzden (34 kere) iktibas yaplm. Onu saf (30 kere) takib etmitir. Mevln Cmden 25 kere iktibasta bulunulmutur. Toplam 237 iktibasta bulunulmutur. Bunlarn ounluu beyit, az bir ksm ise msradr. simsiz: 95 Asaf 30 Attar 5 Bushak (irz) 2 Dakik 1 Ehl-i irz 1 Emir Muizz 1 Enver 5 Hakan 4 Hilal 4 Hmayun 2 Hsrev 8 Hsrev-i Dehlev 2 Irk 1 Ktib 2 Kemal Hocend 3 Kemaleddin Selman 1 Kemal-i Isfahan 1 Mevln Celaleddin 2 Mevln Cm 25 Nizam 2 mer Hayyam 1 Rudeg 1 Rkneddin Bekran 1 Sabuh 1 Sad-i irz 34

150

Selman 5 Suzen 1 ahid 2 ahin 1 Unsur 1 Vahidi-i Tebriz 2 Zahr 2 Zahr Faryab 1 C. Arapa ktibaslar 1. Ayetler a) Hafz Hafzn iirinde Geen Ayetler Hem mahlas hem de kendisi hafz olan, uzun yllar Kuran tefsiri dersi veren ve hocalk yapan bir airin btn divannda geen ayet says olduka azdr, sadece alt yerde vardr, bunlarn ikisi de ayn ayettir. Biz aada ayetin bazan tamamnn, bazan da bir cmle tekil eden ksmnn mealini vereceiz. ktibas edilen ksmn anlamn ise trnak iinde gsterilecektir. T nefaht fhi min rh ondem od yakn Ber-men n man ki m zn vey zn mst Tercme: Fe iz sevveytuhu ve nefahtu fhi min rh ayetini iiteli yakinen biliyorum ki biz onun, o bizimdir. 1/256. Ayet meali: Bunun iin, ben onu muntazam bir insan kvamna getirip iine ruhumdan flediim zaman derhal onun iin secdeye kapann. Hicr/29. Hicr/29 Huzr- meclis- nsest u dostn cemend Ve in yekd bi-hnd u der firz kond Tercme: Meclisimiz nsiyet huzuru olan bir meclis, dostlarn hepsi de burada, o halde nazar dememek iin ve in yekd ayet-i kerimesini okuyun, nk bu meclisi gren elbette kskanr ve kapy kapatn. 2/179.

151

Ayet meali: Ve gerekten o kfredenler o zikri (Kuran) iittikleri zaman az daha seni gzleriye kaydracaklard. Bir de durmular, o phesiz bir deli diyorlar. Kalem/51. Kalem/51 (Bu ayet nazar dememesi iin okunulan bir ayettir.) Me-p ry u me-ev der-hat ez-teferrc-i halk Ki hned hat- tu ber-r ve in yekd u demd Tercme: Yzn rtme ve halkn onu seyretmesinden endie etme, nk senin ayva tylerin yzne Ve in yekd ayetini okuyup fledi, artk korkma, sana nazar demez. 2/231232. Ayet meali: Yukarda meali verilen ayn ayettir. Meger vakt-i at-perverden med Ki flem l tezern ferden med Tercme: Sanki ba ve vefa ile terbiye etme vakti gelmi gibi, nk benim falm L tezern ferden ayeti kt. Ayetin anlam beni yalnz, tek bana brakma demektir. Bu da gsterir ki Allah ona bir yar gnderecektir. 3/424. Ayet meali: Zekeriyyay da (hatrla). Rabbim beni tek bama brakma, sen varislerin en hayrlssn, diye yalvarmt. Enbiya/89. Enbiya/89 men mh-i kilk rem be-tahrr Tu ez-nn u kalem m-purs tefsr Tercme: Tercme: Ben kalemin baln yazmaya getirdiim zaman sen Nun velkalem ayetinin tefsirini sor, yani yazdklarm ayete uygundur. 3/427428 Ayet meali: Nun. Kaleme ve kalem ehlinin satra yazdklar ve yazacaklarna and olsun. Kalem/1. Kalem/1 Muhtesib hum ikest bende sere Sinne bis-sinni vel-crha kss Tercme: Muhtesib kp krd, sen de ban kracam. nk ayette die di ksas olduu gibi yaralamalarda da ksas vardr. Bu ayet-i kerimeni asl Ves-sinne bis-sinni eklindedir. Vezin zaruretinden dolay elif ve lam hazf edilmitir. 2/377.

152

Ayet meali: Biz Tevratta onlara cana can, gze gz, buruna burun, kulaa kulak, die di ve yaralara karlkl ksas yazdk. Maide/45. Maide/45 em-i Hfz zr-i bm- kasr- n hr-sirit ve-i cenntun tecr tahtehl-enhr dt Tercme: Hafzn gznden akan yalar huri gibi olan sevgilinin saraynn dam altnda tpk altndan rmaklar akan cenneti andrmaktadr. Burada sevgilinin sarayn cennete, kendi gzyalarn ise cennetin iinde akan rmaklara benzetmiir. 1/195196 Ayet meali: te Allah onlardan raz oldu, onlar da Allahtan raz oldular ve onlara altlarndan rmaklar akan cennetler hazrlad ki, ilerinde ebedi kalacaklardr. te byk kurtulu budur. Tevbe/100. Tevbe/100 ki beyitte geen ahd-i elest ve rz- elesti iktibas kapsamna sokmak gerekmez. Bir nevi ayete telmihte bulunulmu demek daha doru olur. Sd anlam verirken ayetin bir ksmn iktibas etmetir. Ahd-i elest Allahu Tealann Hz. demin zrriyetine Elest birabbikm dedii zamandr. Bu konu tefsirlerde tafsilatl olarak bulunmaktadr. 1/121 Rz- elest Allahu Tealann ruhlara Elest bi-rabbikm dedii zamandr. 1/82. Ayet meali: Hem Rabbin, demoullarnn bellerinden zrriyetlerini alp onlar nefislerine kar ahit tutarak Rabbbiniz deil miyim? diye ahit gsterdii zaman evet, dediler. Biz Azim-an ehadet ettik. Kyamet gn bizim bundan haberimiz yoktu demeyesiniz. Araf/172. Araf/172 b) Sdnin Sdnin ktibas Ettii Ayetler Sd ayetleri zikretmeden nce Kavluhu Tel veya kem kalellhu Tel gibi ifadeler kullandktan sonra ayeti zikreder. Bunlar iki balk altnda toplanabilir: 1. Gramer Kuralna rnek Vermek in Zikredilenler Burada Arapa bir kurala rnek olarak ayet zikredilmitir.

153

z kumtum iles-saltideki gibi. 1/10 Ayet Ayet meali: Ey iman edenler! Namaza kalkacanz zaman yzlerinizi ve dirseklerinize kadar ellerinizi ykayn ve balarnz meshedip her iki topua kadar ayaklarnz ykayn. Maide/6. Maide/6 z bunda edt- talldir, niteki Ayet-i kermede vkidir. Ve-len yenfaakuml-yevme iz zalemtum. 2/437 Ayet meali: Byle sylemek bugn size hi de fayda vermez, nk zulm ettiniz., hepiniz azapta mtereksiniz. Zuhruf/39. Zuhruf/39 Fe-nzretun bime yerciul-murseln. Bime aslnda bim idi, byla mecrr oldu in elifi skt old ve dahi Amme yeteseln aslnda an-m idi mecrr oldun elifi dp amme kald. 3/197. Ayet meali: Ben onlara bir hediye gndereyim de bakaym eliler ne ile dnecekler, dedi. Neml/35. Neml/35 Ayet meali: Birbirlerine neyi soruyorlar. Nebe/1. Nebe/1 2. Konuyla lgili Zikredilen Ayetler Sd beyitte geen baz kavramlar veya telmihleri aklarken konuyla ilgili ayetleri zikreder. Bazan da kendi anlatt bir konu iin o konu hakkndaki ayeti nakleder. Bir yerde de iktibas ettii bir iirin ierisinde ayet bulunur. Bazan ayetlerin uzun bazan da ksa bir ksm iktibas edilir. nne bazez-zanni ismun. 1/30 Ayet meali: Ey iman edenler! Zannn biroundan ekinin, nk zannn bazs gnahtr.. Hucurat/12. Hucurat/12 L tefreh innellhe l yuhibbl-ferhn. 1/107 Ayet meali: O zaman kavmi ona yle demiti: Bbrlenme, nk Allah maranlar sevmez.. Kasas/76. Kasas/76 Ulike kel-enm. 1/124. Ayet meali: te bunlar hayvan gibidirler hatta daha da aadrlar. Bunlar gafillerin ta kendileridir. Araf/179. Araf/179

154

Vel teziru vziretun vizre uhr.1/166 Ayet meali: Hibir gnahkr bakasnn gnahn tamaz.. Enam/164. Enam/164 Felemm eth. 1/173 Ayet meali: Ona (atee) vard zaman kendisine yle seslenildi: Ey Musa! Taha/11. Taha/11 L tubtl sadaktikum bil-menni vel-eza. 1/234235. Ayet meali: Ey iman edenler! Sadakalarnz baa kakmak ve gnl krmakla boa karmayn.. Bakara/264. Bakara/264 Belillhu yemunnu aleykm. 1/234235. Ayet meali: slama girdiklerini senin bana kakyorlar. De ki, mslman olmanz benim bama kakmayn, bilakis, size iman yolunu gsterdii iin Allah size ltufta bulunduunu bildirir, eer doru kimseler iseniz. Hucurat/17. Hucurat/17 La-yselu amm yefal. 1/287. Ayet meali: O, yaptndan sorumlu olmaz, onlar ise sorumludurlar. Enbiya/23. Enbiya/23 Ve lev kntm f burcin meyyedetin. 1/307. Ayet meali: Her nerede olursanz olun, gklere ykselmi burlarda da olsanz lm size yetiir. Nisa/78. Nisa/78 Ve nahnu akrebu ileyhi min hablil-verd. 1/316. Ve nahnu akrebu 3/210 Ayet meali: Hem anma yemin ederim ki insan biz yarattk ve nefsinin onu ne ile vesveselendirdiini biliriz ve biz ona ahdamarndan daha yaknz. Kaf/16. Kaf/16 Vallhu maakum eynema kntm. 1/316. Ayet meali: Ve nerede olsanz O sizinle beraberdir. Hem Allah her ne yaparsanz grr. Hadid/4. Hadid/4 (Ayet Vallahu maakum deil ve huve maakum eklindedir.) E-fetemurnen-nse bil-birri ve tensevne enfusekum. 1/341.

155

Ayet meali: nsanlara iyilik emr eder de kendinizi unutur musunuz? Hlbuki kitab okuyorsunuz, artk akl etmez misiniz? Bakara/44. Bakara/44 Fe-eynem tuvell fe-semme vechullh. 1/357. Ayet meali: Bununla beraber dou da Allahn, bat da. Nerede ynelseniz orada Allaha durulacak yn vardr. phe yok ki Allahn rahmeti genitir ve O her eyi bilendir. Bakara/115. Bakara/115 Tb ilellh. 2/137 Ayet meali: meali: Ey iman edenler! Allaha yle tevbe edin ki nasuh ve t bir tevbe olsun. Tahrim/8. Tahrim/8 Ve erevhu bi-semenin bahsin derhime. 2/239. Bi-semenin bahsin. 3/269 Ayet meali: Ucuz bir fiyatla onu birka dirheme sattlar. ona fazla nem vermemiler, hakknda isteksiz bulunuyorlard. Yusuf/20. Yusuf/20 Kitbun merkm. 1/331. Ayet meali: O (gnahkrlarn ileri) yazlm (silinmez) bir kitaptr. Mutaffifn/9. Mutaffifn/9 O (illiyyn) yazlm bir kitaptr. Mutaffifn/20. Mutaffifn/20 Fetebrekellhu ahsenul-hlkn. 2/276 Ayet meali: Bak ne anl o Allah, yaratanlarn en gzeli. Mmin Mminn/14 minn/14. n/14 Bylece Sd toplam 23 ayet iktibas etmitir. 2. Hadisler Sd hadisleri zikretmeden nce hadiste denilmi veya hadis-i erifte zikredilmi gibi kaytlar koyar. Bazen hadisin tamamn bazan da bir ksmn nakleder. Aada erh-i Divan- Hafzda geen hadislerin hem anlamlar verilecek hem de getii yerler gsterilecektir.

156

Kalbl-mmini beytullh.93 1/117; 1/314: Mminin kalbi Allahn evidir. (Hadis kitaplarnda bulunmamaktadr.) nn enellhu sebakat rahmet al adab. 94 1/167: (Hadis-i kuds) phesiz ki Allah benim, rahmetim gazabmdan ncedir. Sebekat rahmet al adab.95 3/170: Rahmetim gazabmdan ncedir. Talebul-Cenneti bil-amelin zenbn. 1/169: Amelsiz cennet beklemek gnahtr. (Gazalnin Eyyhel-Veledinde Hasan-i Basrnin sz olarak kaydedilir.) Ed-dny mezraatl-hireti. 1/172: Dnya ahiretin tarlasdr. (Deylemde geen bu hadis hakknda isnad bakmndan eletiriler vardr.) Hammertu tnete dem. 1/172: (Hadis-i kuds). demin topran yourdum. (Bu ve bundan sonraki rivayet Vehb bin Mnebbih tarafndan nakledilen srail rivayetler arasnda zikredilir.) Hammert tnete deme bi-yedeyye erbane sabhen. 1/342: (Hadis-i kuds). demin topran kendi elimle krk sabah yourdum. nn le-ecidu nefeser-Rahmni min kibelil-Yemen. 1/185: Ben Yemen tarafndan gelen bir Rahman nefesi hissediyorum. (Bu ve bundan sonraki rivayetin Hadis kitaplarnda kayna bulunamamr. Veysel-Karan hakknda anlatlan menkabelerde zikredilir) nn le-ecidu rher-Rahmni min kbelil-Yemeni. 3/112: Ben Yemen tarafndan gelen Rahman rzgr hissediyorum. L l.96 1/244: Gul (yaban adam) yoktur. Men ketemel-ke. 2/39: (Hadisin bir ksm alnmr.). Akn gizleyip len ehittir. (Molla Cmin Baharistannda naklettii bu rivayet uydurma hadisler arasnda zikredilir.97)

93 94 95 96

Harun nal, Uydurma Hadisler, C. 1, stanbul 2007, s. 99. brahim Canan, Hadis Ansiklopedisi Ktb-i Sitte, C. 6, stanbul 1994, s. 283. brahim Canan, age., C. 6, s. 283. brahim Canan, age., C. 11, s. 210.

157

Adl satin hayrun min ibdeti sebne senetin.98 2/142: Bir saat adaletle hkmetmek yetmi yl ibadetten hayrldr. El-hakku yal ve-l yul.99 2/230: Hak daima stndr, kimse ona galebe edemez. M l-yudreku kllhu l-ytrek kllhu. 2/316: Bir ey btnye elde edilmezse de btnyle terk edilmez. (Hadis deil de kelm- kibar olarak zikredilir) rmi y Sadu fedke eb ve mm.100 2/376: At ey Sad! Anam babam sana feda olsun. Belli m aleyke fein lem yakbel fel aleyke. 2/389: Senin grevin sadece teblidir, insanlar kabul etmeze sana bir sorumluluk yoktur. (Anlam olarak ayetlerin manasyla desteklenen bu rivayet bu lafzlarla bulunamamr.) El-harbu hudatn.101 3/81: Harp hiledir. El-msteru mutemenn.102 3/114: Danlan kii gvenilir olmaldr. hird-devi el-keyyu. 3/247: Tedavide son are dalamaktr. (Her ne kadar Sd hadis-i erfte zikredilmi diye kayt dmse de Kb-i Sitte Tercme ve erhinde bunun bir Arap atasz olduu zikredilmektedir.103) Men l yerham l yurham.104 3/377: Merhamet etmeyene merhamet olunmaz. Bylece Sd erhinde toplam 18 farkl hadis 20 kere zikredilmektedir. Ayet ve Hadis ktibas Hususunda Srr ile Karlatrma

97 98 99

Harun nal, age., s.122. Siyasetname ve ahlak kitaplarnda nakledilen bu rivayetin kayna bulunamamtr. brahim Canan, age., C. 2, s. 54. brahim Canan, age., C. 12, s. 298. mer Ziyaeddin Daistan, Zbdetl-Buhar Tercmesi, stanbul 1982, s. 507. brahim Canan, age., C. 16, s. 39. brahim Canan, age., C. 11, s. 72. brahim Canan, age., C. 16, s. 298.

100 101 102 103 104

158

Bu karlatrma iin Srrnin Hafz Divan erhinin ncelenmesi adl Yksek Lisans tezini esas alacaz.105 Sd erhinde toplam 22 ayet iktibas edilmitir. Srr erhinde ise 241 farkl ayet 351 kere zikredilmi Sd erhinde 18 farkl hadisi 20 kere zikredilmitir. Srr erhinde ise 216 hadis 305 kere zikredilmi.106 Bu rakamlar Srr erhinin daha tasavvuf ve din arlkl olduunu gstermektedir. 3. KelamKelam- Kibar Bunlar banda bazan hibir kayt belirtmeden, bazan da demiler ki ifadesi kullanlarak zikredilirler. ok az bir ksmnda ise sylenen belirtilir. Kll srrn cvezel-isneyni e. 1/10: kiden fazla kiinin bildii sr olmaz, yaylr. Men kanaa ebia ve men tamaa zelle. 1/26: Kanaat eden tok olur, agzllk eden zillete der. Ez billhi min rri enfsin ve min seyyiti amlin. 1/117: Nefislerimizin errinden ve amellerimizin ktlklerinden Allaha snrm. Ez-zddni l-yectemini. 1/45: ki zt bir araya gelemez. Men lem yezuk lem yarif. 1/58: Tatmayan bilmez. El-fdlu mahsdun. 1/96: Faziletli olan kii kskanlr. Men arefe nefseh. 1/109: Kendini bilen Rabbini bilir. (barenin yars zikredilmemitir.) El-arbu ilel-arbi yeml. 1/216: Garip garibe meyil gsterir.

105 106

Ahmet Faruk elik, age. age., Bu almada hadislerin arasnda sehven 1 ayet ve dier Arapa ibareler bal altnda sehven

5 ayet konulduu gibi yine ayn balk altnda sehven 7 hadis konulmutur.

159

Kll filin minel-melhi melhun. 1/231: Gzelden gelen her ey gzeldir. yykm vel-emredn 1/364365: Sakal olmayan iki snftan (genler ve kadnlar) uzak durun. Kem tedn tudnu ve kem tekl tukl. 2/367; 3/10: Nasl ceza veriren sana da yle ceza verirler, bakalar iin nasl lersen senin iin de ayn ekilde lerler. Mhedetl-ebrri beynet-tecell vel-istitr. 1/352: yilerin gayb eyleri mahedesi tecelli (grnme) ve rtlme arasndadr, yani bazan grr, bazan gremezler. Li-klli makmn makl. 1/391: Her szn bir yeri vardr. L vefe lil-mell. 2/20: abuk ksen adamlarda vefa olmaz. nnem yarifu zel-fadl minen-nasi zhu. 2/112: nsanlardan erdemin deerini ancak erdemli olanlar bilir. Nimel-abdu Suheybun lev lem yehafillhe lem yasihi. 2/112: Suheyb ne gzel bir kuldur. ayet Allahtan korkmasayd yine ona isyanda bulunmazd. Men lem yezuk lem yarif. 2/118: Tatmayan bilmez. E-ebbu ubetn minel-cnn. 2/234: Genlik delilikten bir ksmdr. Es-selmetu fil-vahdeti. 2/340: Selamet yalnzlktadr. El-chilu merzkun. 2/342: Cahil (daha ok) rzklanr. El-kermu iz vaade vef ve iz hlefe cef. 2/397: Kerim ve soylu olan sz verince onu yerine getirir, ayet sznde durmazsa cefada bulunmu olur Men talebe ve cedde vecede. 3/49: Arayan ve ciddi talep eden bulur. El-meczu kantaratul-hakkati. 3/118: Mecaz geree ulamak iin bir kprdr. Luhml-ulemi mesmmetun. 3/240: limlerin etleri zehirlidir. El-muminne l yemtne. 3/242: nananlar lmez.

160

En-nsu mucerrebne bi-amlihim in hayrn fe-hayrun ve in erren feerrun. 3/255: nsanlar yaptklaryla tecrbe edilir, iyiyse iyi, ktyse kt. El-leylu hubl. 3/422: Gece ykldr. 4. Ksa Cmleler Eserde sk sk kullanlan baz Arapa cmeler vardr ki bunlarn anlamlarn vermeyi faydal buluyoruz. Bunlar u ekilde kategorize edilebilir: a) Dua Cmleleri Afallhu anhu: Allah onu affetsin. Afallhu anhuma: Allah ikisini affetsin. Tbe serhu: Kabri temiz ve nurlu olsun. Af anhu: Allah onu affetsin. Radye anhu: Allah ondan raz olsun. Nevverellhu darhahu: Allah kabrini nurlandrsn. Kaddesellhu srrehu: Allah srrn mukaddes klsn. Rahimellhu rhahu ve nevvera darhahu: Allah ruhuna rahmet etsin ve kabrini nurlandrsn. Tayyebellhu enfsehu: Allah onun nefesini temiz klsn. Bu ifade eletirilerden sonra zikredilmektedir, zmn bir istihza sz konusudur. Zdellhu marifetehu: Allah bilgisini arttrsn. Bu ifade de eletirilerden sonra zikredilmektedir, zmn bir istihza sz konusudur. b) Dnmeye ve Mukayese Etmeye Sevkeden Sevkeden Cmleler Feteemmel: yi dn. Teemmel tedebber: yi dn ve muhakeme et. Teemmel tedri: Dn anlarsn. Ve ks: Ve (dierlerini buna) kyas et.

161

Ve ks sireha aleyh: Dierlerini buna kyasla. Ve ks al hz: Buna gre mukayese et. Ve ks al: Ve ks ala hznn ksaltlm, buna gre mukayese et. Fehfaz: (Bu kural) ezberle. Fefhem: (Bu hususu) anla. c) Muhtemel Durumlar Belirtmek in Kullanlan Cmleler: Ve likllin vichetn: Her birinin bir vechi yani anlam var. Birka ihtimalli anlamlar belirttikten sonra hepsinin doru olabileceini belirtmek iin bu cmleyi kullanmaktadr. Vel-ilmu indellah: Dorusunu Allah bilir. Tereddtl durumlarda kullanmaktadr. Vallhu alem: En dorusunu Allah bilir. Vel-uhdetu aler-rv: Gnah syleyenin boynuna. Sd baz nakillerden sonra olayn kesinliine hkmedilmemesi iin bu kayd dmektedir. d) Manzum ve Mensur Cmleler Hafzn Arapa beyitlerinden baka eserde Arapa iir yok gibidir. Bir yerde Ravendden bahsedilen konu ile ilgili bir drtlk iktibas eder. Bir de mellifini sylemedii iki beyit zikredilir. Divann ilk msra Yezid bin Muaviyeden alnd iin onun ikinci msra da nakledilir. ki yerde Arapa bir kelimenin anlamn anlatan Arapa ibareler bulunur. Bir yerde de Fetva kitabndan Arapa bir fetva cmlesi ikitibas eder. c BALAM Herhangi bir kiinin isminin aka zikredilmedii baz beyitleri aklarken Sdnin beyitte ima edilen kiilerin tarihi zelliklerine atfta bulunarak aklama yaptn grmekteyiz. Mesel aadaki beyitte bir keklikten bahsedilmektedir. O nazl bir ekilde salnmakta ve kahkahalar atmakta, yani tmektedir. Fakat zerinde kendisini gzetleyen ve her an penesini bana vurmas muhtemel bir ahin vardr ve

162

keklik bundan habersizdir. Esasen bu kahkahalarn sebeplerinden birisi de ahinin varlndan haberdar olmamaktr, yoksa byle bir lk ve tn olmas dnlemezdi. Genel anlamyla ok eyleri artran bu beyit aada bir tarih ahsiyete balanarak aklanmtr. Yani burada lklar atp en ve akrak elenen keklik lm dnmeyen ve ya gen olan Ebu shaktr, hlbuki zerinde kendisini kollayan kader ahini, yani ecel dolamaktadr. Beyte ve Sdnin verdii anlama bakalm: Dd n kahkaha-i kebk-i hrmn Hfz Zi-serpene-i hn-i kaz fil bd Tercme: Grdn veya grdn m ey Hafz, o nazl kekliin kahkahasn ve enliini ki Kaza ahininin penesinden gafildi, yani ecel doanndan gafil idi. Yani Ebu shak gen padiaht, lmek hatrna gelmezdi. 2/47 48. . Bir arslan yavrusunun avna hamle yapmasna atfta bulunulan beyte Sd u ekilde aklama getirir: ibll-esed be-sayd-i dilem hamle kerd u men Ger lerem u ger ne ikr- azanferem Tercme: Aslan yavrusu gnlm avlamak iin bana hamle eyledi. Hlbuki ben clz olsam da olmasam da aslann avym. Sd beyte bu ekilde anlam verdikten sonra aslan yavrusunun kendisini srarla yanna alp gtrmek isteyen ehzade olduunu belirterek yle syler: Yani ehzade gnlm almak iin ok ltflar eyledi, ama ben padiahn nimetini brakp onunla gitmem. 2/449 450. . Aadaki beyitte bahsedilen kii bellidir. Zi-imr-i zer-efne zafer n rz bi-drahd Ki un hrd-i encum-sz tenh ber-hezrn zed Tercme: ah ucn altn saan klcndan zafer o gn grnd ki yldz yakan gne gibi tek bana bin atlya hamle yapt. Burada Hafz gerek bir olaydan bahsetmektedir, Sd bu olay balamnda beyti anlamlandrarak unlar syler:

163

ah ucn yiitlii mehurdur. Hatta Timurla sava yaptnda kendisinin otuzbin, Timurun ise ikiyzbin askeri varm. Derler ki Timurun askerinin te birini ldrm. Timur bunun bahadrln grnce canl olarak yakalanmasnn ister, bakar ki olmuyor, buna yamur gibi ok yadrrlar ve bylece onu ldrrler. Hafzn Tenh ber-hezrn zed tekbana binlercesini vurdu demesi bu olay gsterir. 2/268.

164

d KAYNAKLAR 1. Yazl Kaynaklar Sd erhinde zaman zaman bilgi hususunda bavurulduu veya

gndermelerde bulunduu baz eserlerle karlarz. Bunlarn bazan mellifi belirtilmeksizin sadece adlar verilir, bazan mellifleriyle birlikte zikredilir. Bazan da hibiri belirtilmeksizin tefsir kitaplar, kraat kitaplar, tarih kitaplar ve ehnameler gibi genel bir ifade kullanlr. Ayrca erhte kendilerinden iktibasta bulunduu airler de onun kaynaklar arasnda zikredilmesi gerekir. Bu airlerin ya bizzat eserlerini okumu veya iirlerini baka bir yerden alm olabilir. Aada nce eserleri belirtilen mellif adlar ve mellifi belirtilmeyen eserler alfabetik olarak verilecek ve her eserin ka defa nerede zikredildii gsterilecek, daha sonra eserinden bahsedilsin veya bahs edilmesin hangi airden ne kadar iktibasta bulunulduu belirtilecektir: a Mellif ve Eserler 1. AklAkl-i Badd 3b. (Matbuda yok, eser ad zikredilmiyor, miskle ilgili bilgi kendisinden iktibas edilmi) 2. saf a) Divan. 1/152 b) ikayet-nme. 1/164. 3. Attr Attr Mantkut-Tayr. 1/41. 4. Enver a) Ucbetl-Afk Kasidesi. 2/67. b) ikyet-nme. 2/290. 5. EnsEns-i Uk Uk

165

Mellifi belirtilmemitir. 3/27; 3/189; 3/386. 6. Hkn Hkn Mirtus-Saf Kasidesi. 2/440; 2/442 7. Hamse erhleri 3/388. 8. Hamdd Hamddd d-dn Belh Farsa Makamt. 1/278. 9. Harr Makamt- Harr. 3/301. 10. HavaHava-i Risle 3/249. 11. Hayyam Rbailer. 3/420. 12. Hulsatl Hulsatll l-Fetv. Fetv 1/169. 13. Hsrev srev a) Divan. 3/420 b) Dery-y Ebrr. 2/387 14. bnbn-i Sn a) Kann. 1/247. b) if. 1/247. 15. mam Zuzen Muallakattan Lebdin Kasidesinin erhi. 1/19. 16. MakamatMakamat- Harir erhleri 3/388. 17. MenakbMenakb- Hce

166

Hafzn hayatn anlatan bu eser hakknda H. Ritter yle der: Hafzn sflik tarikatine bal olduu hakknda yegne kaynak Sddir ve onun bahsettii Menakb- Hace isimli eser elimizde yoktur.107 Sd 1 yerde bu eserde geen Farsa ibareyi aynen iktibas etmi, dier yerlerde ise Hafzn hayatyla ilgili bilginin Menakb- Hacede zikredildiini syleyerek esere atfta bulunmutur. 1/50; 1/51; 2/42; 3/4; 3/97. 18. Mevln Celaleddin Mesnevi. 1/136. 19. Mevln Cm a)Yusuf u Zleyha: 1/270. a) b) Bahristan. 1/402. c) Subhatl-Ebrr. 1/384; 2/19; 3/221. d) Nefahtl-ns. 1/23; 1/334. 20. Mutar Mutarriz arriz Makmt- Harr erhi. 1/21; 1/153. 21. NasrNasr- Ts Cevher-nme. 1/185 22. Nizm a) Mahzenl-Esrr. 1/402 b) Leyl v Mecnn. . 1/403. c) skender-nme. 3/443. 23. Sad Sad-i irz a) Bostan. 2/112; 3/292 b) Glistan. 27 yerde Glistana atfta bulunulmaktadr:

107

H. Ritter, age., s. 66.

167

1/4; 1/5; 1/9; 1/26; 1/49; 1/76; 1/113; 1/152; 1/154; 1/235; 1/237; 1/373; 1/390; 2/59; 2/150; 2/395; 2/406; 2/407; 2/441; 3/16; 3/39; 3/77; 3/93; 3/207; 3/230; 3/380; 3/450. 24. Selman a) Divan. 2/287. b) Meiye Kasidesi. 1/63. 25. Suyt Telhs Manzmesinin erhi. 3/374. 25. V Vhidhid-i Tebriz Aruz. 1/118. Eserlerinden bahsedilen veya edilmeyen btn airlerden ka kere iktibasta bulunulduunu gsteren bilgiler aada verilecektir. ktibas edilen iirlerin ounun mellifi belirtilmemitir. En fazla Sadi-i irzden (34 kere) iktibas yaplm. Onu Asaf (30 kere) ve Mevln Cm (25 kere) takib etmitir. Toplam 237 iktibasta bulunulmutur. Bunlarn ounluu beyit, az bir ksm ise msradr. Hangi airden ka kere iktibasta bulunulduunu gsteren bilgiler yledir: Mellifi belirtilmeyenler 95, Asaf 30, Attar 6, Bushak (irz) 2, Dakik 1, Ehl-i irz 1, Emir Muizz 1, Enver 5, Hakan 4, Hilal 4, Hmayun 2, Hsrev 9, Hsrev-i Dehlev 2, Irk 1, Ktib 2, Kemal Hocend 3, Kemaleddin Selman 2, Kemal-i Isfahan 1, Mevln Celaleddin 2, Mevln Cm 25, Nizam 2, mer Hayyam 1, Rudeg 1, Rkneddin Bekran 1, Sabuh 1, Sadi-i irz 34, Selman 5, Suzen 1, ahid 2, ahin 1, Unsur 1, Vahidi-i Tebriz 2, Zahr 2, Zahr Faryab 1. Ayrca eseri telif ederken her zaman yan banda bulundurduu ve 1000e yakn yerde kendilerine eletiriler yneltii Srr ve em tarafndan Hafz

Divanna yazlan erhler de Sdnin kaynaklar arasnda zikredilmelidir.

b Szlkler Szlkler

168

Sd phesiz byle bir eseri yazarken byk apta szlklere bavurmutur. Bunlardan erh-i Divan- Hafzda geen szlklerin isimlerini kaydetmek gerekir. Sadece eserde ad geen szlkleri kulland gibi bir sonuca ulamak doru olmaz. Zaten szlk adlar eserde ok nadir olarak gemektedir. Aada ad geen szlk adlar veya melliflerinden bir kelimenin anlam hususunda gr nakletmek iin bahsedilmitir. Asma: Asma: Eser ad zikredilmez. 1/106; 3/213. EsmEsm-i Crullh: Mellifi belirtilmez. 2/424 Kamsul Kamsull l-lgat: Mellifi belirtilmez. 3b. (Matbu nshada yok) Lmi Lmi elebi: Manzumesinde yle der diye bahsedilir. 1/156; 1/182; 1/206. LgatLgat- Sm: 2/407. LgatLgat-i mm: 1/153. NisbNisb- Sbyn: Mellifi belirtilmez. 1/66; 2/424; 2/446. Nimetullah: Eser ad zikredilmez. 1/369. ShhShh- Cevher: Bazan Cevher, bazan da Shah- Cevher olarak zikredilir. 1/17; 1/20; 1/31; 1/135; ShhShh- Furs: Mellifi zikredilmez. 1/109; 1/118; 1/123; 1/193 Shh: Shah- Cevher veya Shah- Furs diye belirtilmeksizin iki yerde zikredilir. 1/106; 2/42. SbhaSbha-i Sebyn: Seby n: Mellifi belirtilmez. 1/220. hid: Manzumesinde yle der diye bahsedilir. 1/66; 1/134; 1/153; 1/169 Telhs Manzmesinin erhi. Suyt. . 3/374. TuhfeTuhfe-i Hsm: 1/108; 1/153; 2/10. Vesletl Vesletll l-Maksd: Mellifi zikredilmez. 1/123. 2. Szl Kaynaklar

169

Hafz Divan erhinin szl kaynaklar kendilerinden ders ald ve divann

mkil yerlerini kendilerine sorduu hocalardr. Hayat ksmnda bu hususu genie ele aldk. Burada tekrarlamayacaz. Bunlar amda kendisinden ders ald ayn zamanda air olan Molla Halm-i rvn (2/190), Molla Ahmed Kazvin (2/190), Molla Mehmed Emin (2/190), Badatta karlap kendilerinden Hafz Divan,

Bostan ve Glistandaki mkil yerleri sorduu tccarlar108, Diyarbakrda kendisinin

meclisine itirak edip sorular ynelttii Muslihud-dn Lr109, Badatta kendisiyle grp ders ald Hazreti Alinin trbesinin mcavirlerinden Mevln Efdalddin (2/191), Mevln Sabh Bedah (2/190) ve hem eyh, hem molla ve hem air olan eyh Hseyin Hrizmdir. (2/190)

108 109

Sd, erh-i Bostan, C. l, stanbul 1288, s. 482. age., s. 482.

170

D. ELETRLER Sd erhinde eletiriler byk bir yekn tutar. O Hafz hakknda yeri geldike grlerini ifade ettii gibi kendinden nce Hafz Divannn tamamna erh yazan adalar Srr ve emyi ok iddetli bir ekilde eletirilere tabi tutar. Burada hemen unu belirtelim ki Sd eletirdii kiilerin isimlerinden bahsetmez. bn-i Kemali eletirirken ondan Dekaykul-Hakayk sahibi diye bahseder. Srrnin ismi ise eserde 10 yerde gemektedir. Bunlarn sadece nde eletirme szkonusudur. Dierleri bilgi vermek ve atfta bulunmak iin zikredilmitir. bn-i Kemalin Hafz Divanna erhi yoktur. Sd gramer konularndan bahsedirken ona tenkitler yneltmitir ve bunlar da aada grlecei gibi snrldr. bn-i Kemalin Hafzn bir beytinin erhi hakknda Trke bir eseri olduunu Atsz kaydetmektedir. Bunun hacmi de olduka kktr. Bir de bir konu mnasebetiyle Hayalye yneltii eletiri vardr. Sdnin cilt halinde baslan matbu erh-i Divan- Hafz adl eserinde sayfalarn yannda derkenar olarak Redd-i Srr, Redd-i em, Redd-i Srr ve em ibareleriyle sk sk karlarz. Sadece bir yerde Redd-i DekaykulHakayk, yine bir yerde Redd-i Dretl-Hakayk, yine bir yerde Redd-i Srr ve em ve Konev, bir yerde Redd-i Srr ve em ve bn-i Kemal Paa, bir yerde Redd-i em ve ayrihi, bir yerde Redd-i Srr ve em ve gayrihim ifadesiyle karlarz. Sayfa kenarndaki matbu bu ifadeler Sdye ait olabilir mi sorusuna btnyle evet demek imknszdr. nk bunlar arasnda Sdden sonra erh yazan Konev hakknda da Redd-i Konev ifadesi bulunmaktadr. Fakat Bayazt Genel (Umum) Kitapl No: 5494te kaytl Sdnin Bostana yazd erhin yazma nshasnda eserin 2 evval 1006 / 8 Mays 1597 tarihnde tamamland belirtilmekte ve kenarlarnda ayn kalemden km tashihler ve Redd-i em ve Srr ibareler bulunmaktadr. Nazif M. Hoca bu ifadelerin getii nshann muhtemelen Sdnin kendi elyazs olduu hkmn vermektedir.110 Bu tarz Sdnin kendi kaleminden km baka eserlere tesadf edilirse bu nshann da ona ait olduu kesinlik kazanacaktr.
110

Nazif Hoca, age, s. 27.

171

erh-i Divan- Hafzda Redd-i Srr 231, Redd-i em ise 312 defa sayfa
kenarnda matbu olarak geer. Bundan da anlald gibi eletirilerde arlkl olarak em hedef alnm olmaktadr. Burada metinde herhangi bir eletiri olmad halde ok az sayda baz yerlerde Srr ve emnin ad getiini de belirtelim. Bunlar kitab baskya hazrlayan kiilerin bu tarz anlamla Srr ve emnin verdikleri anlamlar hakknda farkllk olduunu farketmeleriyle konulmu olmaldr. Yine eletirel ifadeler olduu halde sayfa kenarnda matbu olarak herhangi bir kayt konulmad, yani kimin eletirildiinin belirtilmedii yerler de bulunmaktadr ve bunlar da epeyce fazladr. Toplam 545 kere bu Redd-i ... ile balayan ifadelerden sadece 545 tenkidin yapld dnlmemelidir. Bazen bir beyitte onlarn yaptklar birden fazla yanllar bulunmaktadr. Bazan da az nce belirttiimiz gibi herhangi bir isim belirtilmedii durumlar vardr. Dolaysyla Sdnin kendinden nceki arihleri eletirdii yerler binden fazladr. nsan yaplan bu kadar yanllar grnce Sdnin ne kadar dikatli ve keskin bir anlaya sahip olduunu anlad gibi eletirilenler asndan da insann aklna Cehlin bu mertebesi sehl olmaz msra gelmektedir. Eletirileri tasniften nce Sdnin arihler hakknda kulland eletiri slubuna bakmakta fayda mlahaza ediyoruz. Eletiri slubu

Sd kendinen nce erh yazan arihleri eletirirken baz ifadeler kullanr. Bunlar u ekilde madde halinde sralayabiliriz. a) Birbirine Tabi Olmak Sdnin eletirilerinde grdmz ifadelerden bir ksm sabka lahk olmak, peyrevlik etmek, isrince gitmek gibi tabirlerdir. Bu tarz ifadelerle emnin Srrye tabi olmas tenkit edilmektedir. Bilindii gibi Srr erhini emden nce yazmtr ve emnin ondan istifade ettii tartma gtrmez bir gerektir. Fakat sadece doru anlamlardan deil yanl anlamlardan da faydalanm olacak ki Srrde grlen yanllar tekrar etmitir. Bunun farkna varan Sd bu hususta emyi baz cmlelerle eletirir ki onlardan bir ksm rnekler yledir:

172

Terzk-i edda biribirine aceb peyrevlik eylemiler. birbirini takldle aceb terzk manlar ihtir eylemiler. 2/128129. (Redd-i Srr ve em) Terzk man virmekde lhka sbk ve mukted olmu. 2/422423. ndiyyt sylemekde aceb biri birine peyrev olmular.. 3/132. b) fade Tarznn Beenilmemesi Bu tarz eletirilerde anlam asndan herhangi bir yanlln deil ifade tarznn uygun olmad vurgulanmaktadr. Genelde hakk- eday eylememi, garip eda eylemi gibi ifadeler kullanlr. k neylesn yimeyp melmet okn diyen arb ed eylemidir.. 1/269. (Redd-i Srr) Birinci msrada Ad Hfz cnna an eylemedi diyen hakk- edy eylemedi.. 1/331. Farsada yan i dedikleri yerde Trkede yani ne derler. O halde ya neyledin diye anlam verenlere yani neyledin demek gerek. 3/201. . c) Sylenilenin Sylenilenin Anlalamamas arihler beytin anlamn anlamadklarndan dolay kapal ve anlalmaz ifade kullandklar belirtilerek eletirilir. Man-y beyte vsl olmadklarndan ibhm eylemiler. 3/277 Mansn ancak kendi bilir.. 2/100. (Redd-i Srr) Beyti mansn aceb ibhmla k eylemiler. 3/183. d) Dikkate Deer Olmama Baz yanllar Sd tercme ve erhte vermez, sadece onlar iltifata demeyen samalklar gibi sert ifadelerle nitelendirir. Bunlardan bir ksm rnekler unlardr: Bazlar bu beyti bakalarnn samalklarna dayanarak akladlar. Dorusu tabiatnda zerre kadar istikamet olan bu tarz hezeyanlar jajha kabilinden sayar. 1/15. (Redd-i em)

173

Bazlar bu telmihi bilmediklerinden yle tuhaf eyler yazmlardr ki tabir edilmesi mmkn deildir. 1/41. lmi ve tabiatnda yeterlilik olmayan kii yle samalklar sylemi ki deli sylemez. 2/253. (Redd-i em) Bu beyti mansnda baz kimseni terzk-i tevline itibr olunmasun ki sud (ba ars) virr.. 3/227. (Redd-i em) e) Genel fadelerle Eletirme Burada yaplan yanla gre eletiri ifadesinde farkllklar grlmektedir. Bilmezmi, bilmemi, ttla yok imi, hata eylemi gibi ifadelerin yannda sert ifadelerle de karlarz. Bu tarz ifadelerin bir ksmnn rnekleri yledir: Edda hat eylemi. 3/155. (Redd-i em) Lafzda ve manda habt- av eylemi. 3/195. (Redd-i em) Hergiz ir lezzeti dimna dmemi. 3/339. (Redd-i Srr) Tor manay staddan tutmam. 3/382. (Redd-i em) Vehm-i fhi eylemi. 3/443. (Redd-i em) Istlht- Acmdan b-haber imiler. 3/258. lm-i latden b-behre imi. 2/3. (Redd-i em) Diline gelen szi syler imi.. 2/237. Aceb indcilerdir.. 2/162163. (Redd-i Srr ve em) Byle indiyt terkeylese evl idi.. 3/170. (Redd-i em) Sibk ve siyk- kelm tedebbr ider degil imi.. 3/187. (Redd-i em) Zevl-uklden sdr olmaz. (Redd-i Srr) 3/229. Haty gn gibi ren eylemiler.. 2/264. (Redd-i Srr ve em) Mezkr beyitleri ve bunlar gibileri mansine hergiz vsl olmamlar ve olamazlar. 1/41. (Redd-i Srr ve em)

174

Bal kelimesine kuyruk anlam veren hayli tedebbr eylemi. 1/122. (Redd-i Srr) Beyti netcesinde hayli zahmet ekmidir ve bu netceden sora b-netce ok kelimt eylemi. Afellhu anhu.. 3/263. Burada zmn bir istihza gze arpmaktadr. nce bir vg var gibi. Bu kii beyti anlamak iin bir hayli zahmet ekmi, sonra ne olmu, zahmetinin karln alabilmi mi? Ondan sonra da neticesiz bir hayli kelimeler sylemi, yani yine bouna zahmet. Acemler Tatara Trk derler. Yamaclk ve apulculuk onlarn anndandr. Trk-i felekden murd mh- nev olmak rendir diyene ne mnsebet diriz. Mh- Ramazndr diyene de byle diriz. 1/300. By mit anlamndadr, koku anlamnda deildir, halka buna karinedir diyen habs ve kayda lyk dvne imi. (Redd-i em) nk halka kayda mnasiptir, koku ve mitle mnasebeti asla yoktur. 3/193. f) Yanllk Yaplan Kelime veya Cmledeki fadeleri Kullanarak Kullanarak Eletirme Sdnin eletiri slubunda grlen bir zellik de onun yanl anlamlandrlan kelime veya cmlede geen baz ifadeleri kullanarak eletiride bulunduudur. Bu Sdnin keskin zeksn ve dili kullanmaktaki baarsn gsterir. Bu tarzda ifadelerle eletirilerde olduka fazla karlarz. Eletiriler ksmnda Sdnin bu tarz ifadelerini aynen korumaya gayret ettiimizden burada baz rneklerini vermekle yetineceiz. Zr, biz grdk, muhkem bir chil idi diyen muhkem chilne ed eylemi. 1/399400. (Redd-i em) Yanllk muhkem cahil idi ifadesinde olduu iin ayn ifade ksmen deitirilerek eletiri cmlesi haline getirilmitir. Dnni mefli msr- sndir diyen n-dnlk idp beyti bozmu, evi harb olsun. 1/48. (Redd-i em) Burada yanllk yaplan kelime dn fiilidir. Eletiride n-dnlk yapt zikredildii gibi beyti bozduu iin beyt kelimesinin Trkesi kullanlarak evi harap olsun denilmitir.

175

Akl- kll akl- gl okuyarak gl akl seni yz aybla mttehem tutar diyen akl- evvel ayr-i mesm bikr mna ihtir eylemi. 1/386. (Redd-i Srr ve em) Burada akl- kll kelimesi yanl okunduu iin eletirilen kii akl- evvel diye nitelendirilmitir. kinci msrada hayl kelimesi yerine nil yazp anlamnda am lekeri benim aklm rman yerinden iletdi diyen Nl rma del fhi hat eylemi. 2/262. Yanllk hayl kelimesi yerine Nil kelimesi yazlarak yapld iin tenkitte Nil rma kadar byk yanl yapld sylenmitir. kinci msran anlamnda uyuz larm, yoksa azanferi ikrym diyen aceb cereb-dr (uyuzlu) man virmi.. 2/449450. Clz, zayf anlamndaki laar kelimesine uyuzlu anlam verilince Sdni cmlesi hazrdr: Uyuzlu mana. Bse m-zedem bunda veddan kinyetdir diyen kimse man-y beyte klliyen ved eylemi.. 3/23. (Redd-i em) pmek anlamndaki fiile veda anlam verilince eletiri ifadesi beytin anlamna btnyle veda etmek olarak kullanlr. hr Trke hr Farsadr diyen hayvan hr bilmez imi. 3/392. (Redd-i em) Burada ahur kelimesinin hangi dilden olduu hakknda yanllk yaplmas Sdnin bu kiiyi ahrda yaayanlara benzetmesine sebep olmutur. Murd el-meczu kantaratul-hakkati hasebince bende olan ak- mecz kaan hakkate mbeddel olur diye girye ve tefekkrdeyim dimekdir diyen man-y beyitden mecz ve hakkat mbeyni mikdr dr dmdr.. 3/118. Beyte zoraki tasavvufi anlam verilmek iin mecaz ve hakikat kavramlar kullanlnca eletirinin ne olaca anlalmaktadr: Beytin anlamndan mecazla hakikat arasndaki uzaklk kadar uzak dmek.

176

Birinci msran anlamnda gel grbler ahmna ve bizim gzmz yan gr diyenler bn manasn ahm zulmetinde gm eylemiler. 3/213. Bu beytin anlamnda zorluk olduu iin bu ekilde akland diyen hbedya mlik imi. Tayyebellhu enfsehu.. 3/262. Gayet ak anlam olan bir beyte anlam verilirken beyitte kapallktan bahsediliyor. Ne denebilir ki: Allah nefesini temiz ve mbarek etsin! Farsada kemter kelimesinin btnyle nefyetmek anlamnda kullanldn bilmeyerek kemter ftedi manasn azrak (daha az) der diyenler stlahdan kemter gh imi. 3/350351 (Redd-i Srr ve em) Kemter kelimesinde yanllk yaplyor. O halde eletirinin ayn kelimeyle yaplmas son derece yerinde. Kemter agh, yani hi haberi yok. ayet onlar bu kelimeyi daha az anlamnda alyorlarsa eletiriyi de ayn ekilde alglayabilirler. Yukarda ksmen mizahl slupla akladmz rneklerde bir husus aka grlmektedir. Sd dile son derece hkim ve keskin zekl birisidir. Byle birinin yaplan yanllar karsnda bu iki silahn kullanmamas dnlemezdi. Sd de bunu yapmtr. Btn bu aklamalardan sonra eletirileri u iki ana balk altnda snflandrabiliriz: 1. ARHLERLE LGL ELETRLER arihlerle ilgili eletiriler ok geni bir yelpazede karmza kar. Bunlar kategorize etmeden nce Hafz Divanna erh yazmam fakat erh-i Divan-

Hafzda zaman zaman Sdnin eletiri oklarna hedef olmaktan kurtulamayan bn-i
Kemalle ilgili ksmlara topluca bakmakta yarar vardr. bn-i Kemal Trke iktibaslarda zikrettiimiz gibi Sdnin ikinci olarak kendisinden en ok iktibasta bulunduu kiidir. Sd mellifin adn Kemal Paazade, bn-i Kemal Paa ve Kemal Paaolu olarak kullandn daha nce kaydetmitik.

177

bn-i Kemalin kendisinin deil de bir yerde eserinin ismi zikredilerek eletiride bulunulur. Hem de ad geen kitabn ok yerlerinde byle yanllar yapldn belirtir. imdi Sdnin ifadesine bakalm:

Dekykul-Hakyk sahibi km kelimesini gm okuyarak hem adm, hem de

damak anlamndadr diye syler. Onun bu tarz yanllar oktur ve kitabnn ok yerlerinde byle yanlklar grlr. 2/225. Sd bu kelime hakknda Km, kf- Arabyle, tamak mansnadr. dedikten sonra Mevln Cm ve Asafnin iirlerinden delil getirir. Demek ki km damak anlamnda, gm ise adm anlamndadr. Eski imlada kef harfi hem ke, hem de ge okunabildii iin byle yanllara dnlmesi kanlmaz olabilmektedir. Ama Fara eser yazan bilginlerin byle yanllara dmesi olduka garip bir durumdur. Ayn yerde Srryi tenkit iin de u ifade kullanlr: Km, kf- Acemyle, tamak mansnadr diyen Frisde henz kma vsl olmam. Burada matbu nshada sayfa kenarnda Redd-i Srr yazldn hatratalm. Grld gibi hem bn-i Kemal, hem de Srr kf- Acem kaydn kullanarak kelimenin gm okunduunu ve bunun da hem damak, hem de adm anlamnda olduunu belirtmektedirler. Burada bn-i Kemalin ad geen eseri hakknda emseddin Sam ve Nihal Atszn verdii bilgilere bakmakta fayda var. emsettin Sami yle der: Elfaz- mteradife-i Farisiye beynindeki farklar mbeyyin Dekaykul-

Hakayk nvanyla bir kitap.111 Yani Farsada e anlaml kelimelerin veya yazllar
ayn olan lafzlarn aralarndaki farklar anlatan bir kitap. Nihal Atsz ise bn-i Kemal Dekaykul-Hakayk eserinde 400 civarnda Fara kelime hakknda bilgiler verildii notunu der ve melifin Camiul-Furs adyla Farsa grameri ve szl ile ilgili bir eserinden bahseder.112

Lgat-i Nacide km karl olarak sadece murat, istek yazlmaktadr. Persian-English Dictonaryde ise km ve gm ke ve ge harflerinde ayr ayr

111 112

emsettin Sami, age., s. 3886 Nihal Atsz, Kemal Paaolunun Eserleri, arkiyat Mecmuas VI, stanbul 1966, s.71-112

178

yazldktan sonra Sdnin belirttiine uygun olarak kmn murat, gmn ise adm anlamnda olduu zikredilmektedir. bn-i Kemalin eletirildii ikinci yerde isim zikredilmez, fakat derkenarda Redd-i Dekaykul-Hakayk diye not dlmtr. Eletiri zr ile zr arasn ayramamas sebebiyledir. 1/162 Burada ifade biraz daha ardr. Ehl-i Furs geinenler, yani Farsa bildiini iddia edenler. stelik bye sk kulanlan bir ek hakknda bu tarz yanllklar yaplmaktadr. u ifadeler de bn-i Kemali hedef alm gibidir. Burada bn-i Kemalin baka bir zellii sylenmektedir ki o da udur: kendye hsn-i zann glibdir Zrla, zrni mbeyninde fark fhidir, arbet bundadr ki Rmun ekser ehl-i Frsi ikisini arasn fark eylemedi. Hatt birisi ki kendye hsn-i zann libdir, Ho nleh-y zr dt mansnda ho zr ve nleler tutd dimi. 1/193. Aada nakledeceimiz ksmn matbu derkenar ksmnda Redd-i DrretlHakyk ve Srr yazmaktadr. Eserin kime ait olduunu bilmiyoruz. Trkiye

Yazmalar Toplu Katalounda da bu adla bir esere rastlanlmamaktadr. Atszn

bn-i Kemalle ilgili aratrmasnda bn-i Kemalin bu adla bir eserinden bahsedilmez. Bask yanl olup Dekaykul-Hakayk yerine de yazlm olabilir. Bu rnee de bakmakta fayda var: Be-savt-i blbl u kumr eger ne-n mey lc- key konemet khirud-devi el-keyy Tercme: ayet blbl ve kumru avazyla arap imezsen sana dalama ilacn yaparm, nk hadiste dalama son aredir denilmitir, yani bir bir hastalk iin uygulanan deiik ilalar fayda vermezse onun iin son are dalamak olur. Buna gre anlam yle olmaktadr: Bahar mevsiminde arap imezsen seni dalamak gerek ki akln bana gelsin, nitekim delilii izale iin hastann ban dalarlar. Bu anlamlar verdikten sonra Sd Evvelki key lafzn Fris zan idenler sehv eylemiler diye bir ifade kulanr. 3/247.

179

Burada unu hatrlatmakta fayda vardr zannediyoruz. Sd hakknda olduka senakr ifadeler kullanan ve onu Hafz hakikaten mkemmel anlamtr gibi ifadelerle ven Abdulbaki Glpnarl da herhalde Sd erhine bakmam olacak ki key kelimesini dalamak olarak deil de Farsa nasl anlamnda soru edat olarak almtr. Glpnarlnn tercmesi yledir: Blbl ve kumru sesiyle arap imezsen seni nasl tedavi edebilirim ki? lacn sonu dalamadr, en son ila budur.113 Farsa key nasl anlamnda bir soru edatdr. Arapa key ise dalamak anlamndadr. (asl keyy). Key lafz Farsa kabul edilince tamlama olmaz ve msrann Glpnarlnn da gsterdii ekilde u ekilde okunmas gerekir: lc key konemet khirud-devi el-keyy Bu ekilde okunsa vezin asndan bir problem yoktur. Ama anlam u ekilde olur: Sana nasl ila yapabilirim, nk dalamak son aredir. Grld gibi slubun ve anlamn kabul edemeyecei bir yanllk yaplmtr. Dorusu Sdnin belirttii gibidir ve anlam; sana dalama ilacn uygulayacam, nk baka are kalmad, son are dalamaktr., olmaldr. Bu bilgilerden sonra arihlerle ilgili eletirileri genel olarak u ekilde tasnif edebiliriz: a- ekil ve Tertiple lgili Eletiriler

Hafz Divan tertibinde iirleri ait olduu ksmn deil de baka bir ksmn
ierisine koymaktan ortaya kan yanllar Sdnin dikkatinden kamaz. Bu tarz yanllar hem arihlere hem de Hafz Divan mstensihlerine aitir. Bir ksm rnekleri unlardr: (Parantez ierisinde geen ifadeler matbu nshadaki derkenar ifadelerdir.) Nazm ekli olarak kta tarznda yazlan bir iiri gazel tarzna evirenler iin ziyde slbsuzluk eylemilerdir. tabirini kullanr. 2/252. . (Redd-i Srr ve em).

113

Abdlbaki Glpnarl, Hafz Divan (Tercme), stanbul 1989, s.478.

180

Yine bir ktay rbailer arasna koyup ona rbai diyenlerin temyiz ve tehis yetenei olmadn belirtir. 3/404. (Redd-i Srr ve em) Ayn yanl bir daha tekrarlannca eletiri de tekrarlanr. 3/405. (Redd-i Srr ve em) Yine rbailer arasnda bir gazelin bulunmasn tuhaf bir hata olarak tanmlar. 3/375. Derkenarda bu yanln kime ait olduu belirtilmemesine ramen Srr divannda ad geen gazelin rbailer arasnda yazldn grmekteyiz. Bir gazelin makta beytinin yanllkla baka bir gazelin sonunda yazlmas Sdyi felendirir ve insann bu kadar kr tabiatl olamayacan belirtir. nk yerine konulan beyit gazelle kafiye ve redif bakmndan uyumamaktadr. nk gazelde hem kafiye hem redif olmasna ramen yerine konulan makta beytinin sadece kafiyesi uygunluk arzetmektedir. 2/327. (Redd-i em) Kta eklinde yazlan bir iiri gazel ekline sokmak iin kafiyelerinin deitirilmesini de hata olarak niteler. 2/251. (Redd-i Srr ve em) Beyitlerin sras hususunda da benzer yanllklara dlmektedir. Sdye gre byle beytin gazeldeki yerinin deitirilmesi beyitlerdeki maksat anlamamaktan domaktadr. 1/207. Bir yerde de yle der: Hafzn maksadn anlamayanlar mahlas beytini bu beyitten sonra yazmlar. 3/312. . arihlere Tabi Olup Sonra Piman Olmas

Sd gazeldeki beyitlerin sralanmas hususunda bazan kendisi de arihlere uyarak byle yaptn, aslnda beytin yerinin baka bir yer olduunu syler. u rnekler bu hususu gstermektedir: Bu beyit bir nceki beyitten evvel yazlmalyd, fakat Srr sonra yazd iin biz de sonraya braktk. 2/172. Bu beyit key yft beytinden sonra yazlmalyd, fakat arihlere uyarak bu tertibe riayet ettikse de sonra piman olduk. 3/275.

181

Bu beyit delk-i mlemma beytinden sonra yazlmal idi, burayla ilgisi olmamasna ramen arihlere uyarak buraya yazdk. 3/278. b- Nsha Yanll ve Okuma Hatalar ile lgili Eletiriler Burada iki durum karmza kmaktadr. Birisi nshalardan yanl yazmak veya yanl bir nshay esas almak, dieri ise doru yazlm msray yanl okumak. Her iki durum da anlamn bozulmasna sebep olmaktadr. Sd bu durumu yle tespit eder: Zr n-mevzn olan elbette manda hat ider. 2/37. Yani iir yanl yazlnca anlam da hatal olacaktr. Bu tarz yanllar; 1- Ayr iki kelimenin tamlama eklinde dnlerek okunmas 2- Atf vavnn terkedilmesi veya olmad halde konulmas 3- Kelimenin telaffuzunun yanl sylenmesi 4- Farkl kelime yazlmas 5- Olumlu fiilin olumsuz veya olumsuzun olumlu olarak alnmas (Farsa imlada be harfinin noktasnn ste veya alta konulmasyla oluabilmektedir ve ska grlen bir yanltr) 6- Fazla veya eksik kelime bulunmas (her iki durum da hem vezni, hem de anlam bozmaktadr) 7- ki unsurdan meydana gelmi bir eyin tek bir kelime olarak okunmas gibi yanllardr. Bu tarz yanllar da ksmen arihlere, ksmen de Hafz

Divan mstensihlerine ait olmaktadr. Bir ksm rnekleri yledir:

Ayr iki kelime olan b ve ry kelimelerini tamlama eklinde b- ry olarak okuyan yanlmtr. 1/14. Beyitte cmlenin zarf olarak ne gzel anlamnda olan garib lafznn rengin kelimesine balanmas, (ber ruh- rengn arb) yani garip renkli yanak anlam verilmesi dahi cyizdir diyen arb sz sylemi. 1/55. (Redd-i em)

182

Niestegn (oturanlar) yerine ikestegn (krlanlar) diyen beytin anlamn krm. 1/26. nsf- sitem (zalimden ettii zulmn hayfn almak anlamna gelen bu tamlamay insaf u sitem eklinde yazanlar manay bilmediklerinden bu yanla dmlerdir. 1/50. Bi-pursd (sorunuz) yerine me-pursd (sormaynz) yazmlar, fakat hibir nshada bu ekilde bulunmamaktadr. 1/174. Birinci msrada am lfzn yazmayanlar veznin bozulacann farknda deiller. 2/96. Lk yerine lkin yazan bir harf fazlasyla vezni bozmaktadr. 2/132. Tecemmli tahamml eklinde yazanlar mahallin tahammln (bu yerin bunu kaldramayacan) anlamamlar. 2/177. (Redd-i Srr ve em) Msra sonundaki mellet kelimesi yerine melmet yazanlar levm etmek gerek. 2/206. (Redd-i Srr ve em) Mey yerine men yazan men ile mey kelimesinin farkn anlayamamtr. 2/231. (Redd-i Srr) Vte-i ehre yerine vav harfini drp te-i ehre yazanlar bilgisizlerdir. 2/238. (Redd-i Srr ve em) Hud-r yerine Hudy yazanlar hem nshalarn ouna zt yazmlar, hem de bu ekilde yazlnca anlamn tutarszlnn farkna varmamlardr. 2/343. Pk-dnn yerine pk-bnn yazanlar kafiyenin tekrar edildiinin ve iirin kusurlu duruma drldnn farknda deillerdir. 3/135. Yr kelimesini yrn zanneden zannnda kalmdr. 3/326. Y ry (veya Ray yani Hint padiah) ibaresini yry eklinde tek bir kelime olarak dnp ona gre anlam veren ynn balama edat dnmediinden hikmetsiz sz sylemitir. 3/342.

183

Bu rnekte grld gibi ayr olan iki kelime y Ry: veya Hint padiah tek bir kelime olarak yry: muktedir birisi eklinde dnlerek yanl anlamladrlmaktadr. Tabb kelimesini tabbn eklinde oul olarak yazan vezne uyup uymadnn farknda deildir. 3/362. (Redd-i em) Ruh yerine gam yazan kimsenin anlamdan zerre kadar nasibi yoktur. 3/398. (Redd-i em) Birinci msrada men lafzn yazmayanlar olduka lszlk yapmlardr. 3/417. (Redd-i Srr ve em) Dne yerine dm yazan szn akndan habersizmi. 3/425. (Redd-i Srr) Kelimenin Telaffuzunun Yanl Sylenmesi Okuma hatalarnn bir ksm anlam asndan deil telaffuz asndan problem oluturmaktadr. u rnekler yeterli bilgi vercektir. Fuzl kelimesi fezl olarak okunur diyen fuzl aceb chil fuzl imi. 2/112. Kabarck anlamndaki habb kelimesinin kara ylan anlamndaki hubab eklinde okunacan syleyen lgat ilminde ne kadar mahir birisiymi. 2/147. (Reddi Srr) Bi-ber fiilinin sadece bu-ber eklinde okunmasnn doru olacan sylemek eksikliktir, nk her iki ekilde de okunabilmektedir. 2/295. (Redd-i em) c- Gramatikal Eletiriler 1. Edat ve Eklerle lgili Eletiriler Sdnin erhinde Kulland Teknikler bal altnda baz edat ve eklerin fonksiyonlarna ksaca temas ettiimiz iin burada o bilgileri tekrarlamayacaz. Sadece harflerin fonksiyonlaryla ilgili eletirileri ksaca gstermek istiyoruz: Ye harfi

Birok fonksiyonu olan bu harfle ilgili yanllklar iki adan ele alnr:

184

a) Kafiyelerdeki Tutarszlk Sd bu harfin fonksiyonunun tesbiti ile ilgili yanllklarda belirttii bir husus vardr. O da udur: Bir iirin kafiyelerinde fonksiyonlar farkl olan y harfi bir araya gelemez. Mesel y-y vahdet (birlik ys) masdar ys ve nisbet ys bir iirin kafiyelerinde bir arada bulunamaz. nk fonksiyonlar farkldr. 2/173. Dolaysyla bunu bilmeyenlerin iki yanl yaptklarn syler: Biri kafiye harfini bilmemek, dieri manaya hkim olamamak. imdi bu tarz yanllarn yapldn belirttii bir ksm rneklere bakalm: Vahdet veya tenkr bildiren yani bir veya herhangi bir anlamndaki y harfinin nisbet ys olduunu syleyen kafiye harflerinden btnyle habersiz birisidir. 2/114. (Redd-i Srr ve em) Tcver keimesinin sonundaki y harfi bir anlamna gelen vahdet ys olduunu syleyen kafiye bilgisinden habersiz birisidir. nk vahdet ys masdar ys ve nisbet ys bir iirin kafiyelerinde bir araya gelemez. 2/173. Hmy kelimesini sonundaki y harfini masdar ys olarak kabul eden hem anlam bakmndan yanlla dmektedir, hem de kafiye harfinden habersizdir. 2/227. (Redd-i em) Siph kelimesindeki y harfini vahdet harfi fonksiyonunda alan hem kafiye bilgisinden nasipsiz, hem de manadan haberi yok. 3/232. (Redd-i em) Niyz- eb tamlamasnn sonudaki y harfinin nisbet harfi olduunu syleyen ve anlamn geceye mensb olan niyz eklinde veren kafiye bilgisinden nasipsiz birisidir. nk vahdet veya tenkr ysnn nisbet ys ile bir iirde bulunmas kafiye kusurlarndandr. 3/285. Mumyy kelimesinin ysn vahdet in kabul edenler hem kafiye harflerini hem de anlam bilmemektedir. 3/309. b) Anlam Tutarszl Aslnda kafiyede olsun veya olmasn y harfinin trnn doru tespit edilememesi kanlmaz olarak anlam yanllna da sebep olacaktr. Ayrca bazan

185

iki ihtimalli bir durum ortaya kabilmektedir. Szgelimi hem harf-i vahdet hem de harf-i tenkir olmas anlamca mmkn iken tek bir ihtimalin dikkate alnmas da eletiri konusu olmaktadr. Bununla ilgili eletiriler 50den fazladr. Bir ksm rnekleri yledir: Ek kelimesinin sonundaki y harfi bazlarn dedii gibi vahdet deil tenkr bildirmektedir, yani bir gzya deil herhangi bir gzya anlamndadr. 1/19. (Reddi em) Hkde y vahdet bildirir, nisbet bildirmez, topraa mensup deil bir toprak demektir, nisbet anlam verenler dnmeden sylemilerdir. 1/33. h kelimesindeki y nisbet harfidir, aha mensup anlamndadr, masdar harfi olarak kabul edip ahlk anlam verenler kartrmlardr. 1/54. (Redd-i Srr ve em) Burada eski imla ile ilgili bir hususa temas etmek gerekir. Eski Anadolu Trkesinde akuzatif ekinin hemze ile gsterilmesine benzer bir durum eski Farsa imlasnda da karmza kmaktadr. Hafz Divan erhinde sk sk atfta bulunulan bu hususu Sd daha geni olarak Glistan erhinde bahsettii iin nce oradaki bilgilere bakalm. Sd yle der: Sonu ha-i resm ile biten kelimelerin zerinde yazlan hemze sadece harf-i tevessldr. (Hafz Divan erhinde harf-i mctelibe ve hemze-i mctelibe ad da verilen bu hemzenin y harfini nceki harfe birletirmek iin geldii sylenir.) Vahdet (birlik) anlamn belirten mukadder y ise yazlmaz. Mtekaddimn (nceki bilginler) bu y harfini resm h harfinden sonra yazp gsterirlerdi, fakat mteahhirn (sonradan gelenler) resm hnn zerine ayn- betr (gdk ayn, yani kuyruu olmayan ayn harfi) koyarlar, bu iaret hem y harfini hem de hemzeyi karlard.114 Dier arihler birlik anlamn verdiinde bu hemzeyi vahdet hemzesi, bildirme eki ikinci ahs eki anlamn verince hitab hemzesi veya masdar anlam verince masdar hemzesi diye adlandrmlardr. Sd ise bu tarz isimlendirmeye

114

Sd, erh-i Glistan, stanbul 1249, s. 218.

186

iddetle kar kar, ona gre bu anlamlar veren hemze deil mukadder olan (varsaylan) y harfidir, hem burada hemze yoktur, sadece ayn- betr (gdk ayn, kuyruksuz ayn) vardr ve bu hem hemze hem de y harfini gstermek iin yazlmaktadr. Hemzenin fonksiyonu sadece tevessldr, yani ona vesile kabul edilmesidir ve y harfini kendinden nceki harfe balamasdr. erh-i Divan-

Hafzn ok yerinde dier arihlerin tekrar edilen bu grlerine bazen ksaca bazen
da aklamal olarak eletiriler yneltilmitir. Bir ksm rnekleri unlardr: Ddei lafznda hemze hitb iindir (-sin eki grevinde) diyen muhatap kabul edilmeye layk deildir. (Redd-i em) nk burada hemze yoktur, belki hemzenin nianesi olarak yazlan ayn- betr vardr. kinci olarak, Farsada hemze hitab iin (sin eki grevinde) gelmez, bu anlam y harfi verir. Ve resm he harfinden sonra bu y harfi yazlmad iin onun yerine nianesi olan gdk ayn iareti yazlr, hem hemze hem y olarak telaffuz edilir. 1/39. Sonu he harfiyle biten oncei kelimesinde hemze vahdet, hitab ve masdar fonksiyonunda olmas mmkndr diyen birden ok yanla dm. nk bu anlamlar y harfi vermektedir. Ve hemze-i mctelibe y harfini mkabline (ncesine) balamak iindir. 1/216. Be harfi

Bu harfin de birden fazla fonksiyonu vardr. Bunlar baz harf ve edatlar balnda ele aldmzdan burada tekrar etmeyeceiz. Bununla ilgili yaplan yanllar ve Sdnin bunlar eletirmesi fazla bir yekn tutmaz. Aada bir ksm metinler aynan verilecektir. ki nokta st ste konulduktan bir ksm aklamalarda bulunulacaktr: Be-emde b harf-i zarf vey harf-i sladr. B-y sebebiye diyenden sebebini sormak gerek. 1/18. (Redd-i Srr): Gz sebebiyle deil gze veya gzde anlamnda olmas gerekir. Be-hod, b mushabet ifde ider. Sebeb in diyen b-sebeb sylemi. 1/30: Kendi iin deil kendine anlamndadr.

187

Be-sereti bsn kasem in tutanlar, kasemle tahss manlarn fark eylemezler imi. 1/49. (Redd-i Srr ve em ve Konev): Bana yemin olsun deil ban hakk iin olmas gerekir. Be-kda b sebebiyet ifde ider, seni kda diyen yal man virdi. 1/63. (Redd-i Srr): Senin aknda deil, senin akn sebebiyle olmaldr. Msra- evvelin mansn bir cura ver ki kerem shiblerini meyhnesinde diyen by harf-i zarf ahznda hat eylemi. 2/123: Burada meyhanesinde deil meyhanesine anlamndadr. Ez harfi Ayrlma hali eki fonksiyonundadr. Trkede ayrlma hal ekinde de grlecei gibi bazan sebep bildirir. Bir yerde bu harfin tryle ilgili yanl yapld belirtilir. Ez bunda bir yerden balanldn bildiren min-i ibtidiye (-den, -dan) anlamndadr. Min-i ecliye (sebeb bildiren den eki; -den dolay) zanneden yanl zanda bulunmutur. 1/103. (Redd-i em): Beyitte geen ez-n, ondan dolay deil ondan anlamndadr. Der harfi

Bulunma hali grevindedir. Bazan -e, -a fonksiyonunda olur. Bir yerde bununla ilgili eletiri vardr. Der lafzn b-y sla (-e hali) manasna alan bilmez imi. 3/345. (Redd-i em) Ki edat

Bu edatn da birden fazla fonksiyonu vardr. Bazan balama edat olup yan cmlelerin tekili iin kullanlr. Bazan nk anlamnda kullanlr, bu fonksiyonda olduunda edat- tall diye adlandrlr. Bununla ilgili rneklerin bir ksm cmle anlamlandrlmasyla ilgili yanllarda zikredilmitir. Burada herhangi bir anlam vermeden yanl olduunu belirttii rnek zikredilmitir.

188

Ki harf-i rbt- sfat, yani sfat isme balayan harf. Bunu edat- tall (nk anlamnda) kabul eden malul karakterli birisidir. 2/359. (Redd-i em) Vv harfi Vv harfinin bala edat olmas dnda dier fonksiyonlar da vardr. Bu fonksiyonlar gz nne alnmazsa yanllkar oraya kmaktadr. Mesel: Fakat anlamnda olan vv harfi iin zaiddir diyen vv harfinin bu anlamda olduundan habersizdir. 1/227. (Redd-i Srr ve em) Vv burada hal harfidir, banda bulunduu cmleyi zarf durumuna sokar, bu harfi zid olarak kabul eden zaid yani bo konumutur. 2/194. -gr eki

simden isim yapm ekidir. Sdnin de belirttii gibi -c anlamndadr. Bununla ilgili yaplan yanl telaffuzla ilgilidir. Yani bu ek Farsada gr eklinde okunur, kr eklinde okunmas yanltr. Yadgr, cefgr, sitemgr gibi. Sd bu grnde srarldr, baz kelimelerde bunun kr olarak okunabileceini syleyenleri eletirir. Szgelimi rngr kelimesinin rn-kr eklinde ii iyi veya iyi ili manasnda bir vasf- terkb (bileik sfat) olarak okunabileceini sylemenin doru olmadn u ifadelerle belirtir: irngra latf ve rn ve hb-kr diyen gr gr mansnda isbet gr eylemediler. 1/68. (Redd-i Srr ve em) Fakat Sd sonraki erhlerinde bu hususta nisbeten daha esnek davranmtr. Konuya biraz daha yakndan bakmakta fayda mlahaza etmekteyiz. Bilindii gibi Sd ilk olarak erh-i Divan- Hafz sonra erh-i Glistan en sonunda erh-i Bostan telif etmitir. Bunlar telif tarihi itibaryle birbirine olduka yakndr ve mellifin hayatnn son dnemlerinde kaleme alnmlardr. Bu bilgilerden sonra telif tarihi itibariyle dierlerinden daha sonra yazlan erh-i

Bostanda bu ekle ilgili geen aklamalarn srasyla vermek istiyoruz. 1. cilt 21-22.
sayfada unlar syler:

189

Nikgr kelimesindeki gr eki kural gerei bu ekilde okunmaldr. ayet kr olarak okunsa tohum ekmek anlamndaki krden fiilinin hl kk olur, bu takdirde nik-kr iyilik eken manasna bir bileik sfat olur ki bu makam bu tarz anlamlandrmaya msait deildir. Kr i anlamnda dnlerek bileik sfat olarak alnsa uygun olmaz, nk bu takdirde vasf- terkb (bileik sfat) olmaz, anlam da iyi ili deil iyi i olur. Sd bu konunun Lamii elebi tarafndan da incelendiine atfta bulunarak unlar ekler: Nikgr kelimesini bileik sfat olarak doru deildir, nk anlam iyi eyleyen demektir, iyi ili demek deildir. ranllarn dili nasl kullandklarn bilen iin bu ikrdr.115 ayet bir bask hatas szkonusu deilse yukardaki ifadelerde tutarszlk grlmektedir. nk nik-kr iyi i anlamna gelmez, bu anlam tamas iin kr- nik eklinde olamas gerekir. stelik aada da iyi ili anlamna deildir diye kayt dlmektedir. Yine ayn kelime (nikgr) hakknda erh-i Bostan 1. cilt sayfa 396da unlar sylenmektedir: Nikgr kelimesinde ikinci kef harfinin g olamas kural gereidir. Nik iyi ve gr -c anlamndadr, dolaysyla anlam iyiliki olmaktadr. Fakat halk nikkr olarak okuyup iyi ili anlamnda vasf- terkb (bileik sfat) olarak kabul eder.116 Grld gibi burada biraz daha esnek davranlm, ikinci okunuun yanl olduu vurgulanmamtr. imdi de erh-i Bostan 2. cilt 167. sayfada ayn kelime hakknda sylediklerine bakalm: Nikgr kelimesinde kural ekin gr olarak okunmasdr. Fakat nik-kr eklindeki okunuu daha yaygndr. Nikgr olarak okununca iyici (iyiliki) anlamndadr. Nik-kr olarak okunuca iyi ili anlamna gelir. Velikullin vichetun.117 Burada daha esnek olarak davranld gze arpmaktadr. En sonunda her iki ihtimalin de doru olduu anlamna gelen Arapa bir cmle konulmutur.

115 116 117

Sd, erh-i Bostan, C. l, stanbul 1288, s. 21-22. age., s. 396. Sd, erh-i Bostan, C. ll, stanbul 1288, s. 167.

190

Son olarak unu belirterek bu konuya son verelim: Bu ekin olduu kelimeler Trkede bazan gr, bazan da kr eklinde okunmutur, szgelimi yadigrda gr eklinde, ama cefagrda ise kr eklinde okunmaktadr. Bu ekin sadece Trke kulanmyla ilgilidir, Farsa kullanmyla bir ilgisi yoktur. 2. Farsa Masdarlarla lgili Eletiriler Bununla ilgili rneklere gemeden nce Sdnin Farsa masdarlar hakknda yapt aklamaya bakmak gerekir. yle der: Farsada masdarlarn son harfi nn olur ve nn harfinden nce ya te veya dl harfi bulunur, dnisten ve hnden gibi. Dal harfinden nce mzden rneinde grld gibi ye harfi olursa btn mtaklar ondan trer. Ama evvelki ekilde olan masdarlardan sadece gemi zaman ve ism-i meful yaplr. Bu kural bilinince Farsadaki btn mtaklar (emir gvdesi de buna dhil) kyas olur, semai olmaz. 1/6 Sd bu hususta srarldr. Eserde emir gvdelerini zikrederken bunu tekrarlar. Mesel rev reftenden deil revdenden gelir, nm nmdenden deil nmydenden mtaktr gibi ifadeler kullanr. Bu tarz ifade kulland baz yerlerde bakalarn eletirir ve onlarn zannettii gibi emir gvdelerinin masdardan tremediini syler. Bu tarz eletirilerin getii baz yerler unlardr: Me-gzer, gz gzer erdenden den tremi emir ikinci ahsn olumsuzudur,

gzetenden tremitir diyen yanl sylemi. 1/54. . (Redd-i Srr) gzeten Nm zannedildii gibi nm deil nm tretilmitir. 1/67. nmdenden den nmydenden den (Redd-i Srr) Gl-bz bileik sfattr, bazlarnn zannettii gibi bhten deil bzdenden htenden ten den tremitir. 1/160. 3. ml ile lgili Eletiriler Bu hususta yaplan yanllar l ve ze harfinin birbirinin yerine yazlmasya ilgilidir. Snrl sayda kelimelerde bu yanllar yapld iin eletiriler de snrl olmutur. Baz rnekleri unlardr:

191

Bi-gzrm fiilini zl harfiyle yazanlar hata ettiler. 1/277 Gzr demek ve eda etmek anlamnda olursa ze harfi ile dier anlamlarda l harfiyle yazlr. Burada Sd yle bir ikaz yapmaktan geri durmaz: aflet olunmaya ki ok kimse bunda fildir. 2/137. zr l harfiyle yazanlar imldan filler imi. 2/188. (Redd-i Srr ve em) Gzrda ze ile ve zlla cizdir diyen iml ve lgtden fil imi. 2/266 (Reddi em) 4. Fiillerin ats ile lgili Eletiriler Farsada baz fiiller hem geili hem de geisiz anlam tamaktadr. Sz gelimi shten hem yakmak, hem de yanmak anlamndadr. Sd bu tarz fiiller iin lzmla mteaddi beyninde mterektir ifadesini kullanr. Baz yanllklar bu tarz fiillerin kullanmyla ilgili olmaktadr. Yalnlandrd anlamnda geili fiil olan efrht fiilinin geisiz olmasn caiz gren m-l-yecz (caiz olmayan ) iltizam eylemi. 2/134. (Redd-i em) Numdem grndm anlamnda geisiz fiildir, bazlarnn zannettii gibi gsterdim anlamnda deildir. 2/156. Burada ekilir anlamna gelen keed fiiline eker anlam verenler beytin anlamna vsl olmamlar. 2/203. (Redd-i Srr ve em) d- Tasavvuf Eletiriler Hafz Divan erhlerinde bahsettiimiz gibi Sdden nce erh yazan Srr ve emnin eserlerinde tasavvuf renk hkimdir ve neredeyse Hafzda geen btn kavramlar bir sembol olarak alglamlardr. Bu hususta doru ve tutarl grn Ali Nihat Tarlann gr olduunu dnyoruz. yle der: Hafzn btn yazdklarn tasavvuf sistemi ile izah etmek doru olmasa gerektir.118 Tarlan bu gr yledikten sonra Hafzn btn iirlerini tasavvuf anlamyla yorumlamaya

118

Ali Nihat Tarlan, age., s. 311.

192

alanlar mazur gsterecek sebebin de bulunduunu belirterek unlar ekler: Hafz mecaz ile hakikati birbirine o kadar yaklatrmtr ki insan birinden dierine getiini hissetmez.119 Sd genel olarak tasavvuf yorumlara katlmaz ve bu ekilde yorumlayan selefi olan Srr ve emyi eletirmekten geri durmaz. Mesel unlar syler: kinci msrada hitap Hudayadr diyen fahi bir hata eylemidir ve bu yere kadar byle hat-y sad hezr yani yzbin hata etmitir. 2/147. (Redd-i Srr ve em). Bu ifadeden Sdnin btn tasavvufi yorumlarda kabul etmedii ve yanl grd eletiri noktalarn eserinde belirtmedii anlalmaktadr.

Hafz Divanna bu tarz tasavvufi anlamlar ykleyen baka bir ahsiyet de

Mehmet Vehbi Konevdir. Konevi Sdden yaklak asr sonra eserini yazmtr. Matbu Sd erhinin kenarnda Redd-i Konev gibi az da olsa baz ifadelerle karlamaktayz. Sd Konevnin eserini grmemitir, ama kendinden nceki arihleri eletirdii hususlar onda daha fazlasyla grlmektedir, bu yzden sayfa kenarnda byle ifadeler konulmutur. imdi bu tarz eletirilerden bir ksmna bakalm: Bir beytin erhinde Mrid-i k Huddr diyen bilmedi. cmlesini kullanr, baka bir aklama getirmez. 1/65 Baka bir beyitte geen devlet-i st (onun devleti) ifadesiyle Allahn devleti kastedildiini syleyenlerin hata ettiklerini belirterek bunu u sebebe balar: Zt- Brye devletli tlk tevkfdir, kbel-i erden iczete mevkfdur, bu ise mesm degil. 1/71 Bu konu zerinde biraz durmakta fayda var, nk Sd eserinin deiik yerlerinde bu hususu tekrarlar. Kelam ve tefsir kitaplarnda Allahn isimleri tevkifdir diye belirtilir. Bu u demektir: Kimse kendi kafasndan Allaha bir isim izafe edemez. Onun isimleri Kurnda ve hadislerde geen isimlerdir, bakalarnn onun hakknda yeni bir isim koyma haklar yokur. Zaten Sd de kbel-i erden

119

Ali Nihat Tarlan, age., s. 311.

193

iczete mevkfdur, bu ise mesm degil. demekle bu aklamay yapm olmaktadr, yani eriat sahibinin izin verdii isimler olacak. Bu isimler arasnda devletli diye bir isim bulunmamaktadr. Bu kurala her zaman uyulduunu sylemek kolay olmasa gerek, her kuraln olduu gibi bunun da istisnalar olduu kabul edilmitir. Szgelimi Kuran ve hadiste gemeyen ama mslman toplumlarda kullanlan ve kitaplara geen bu tarz isimlerle karlamak zor deildir. zellikle mutasavvf airler ve ariflerin kitaplarnda bunun rnekleri vardr ve bu husus ok fazla eletiri konusu da edilmemitir. imdi Sdnin de bunu kabul etmeye mecbur olduu u rnee bakalm: Y Rab yed goft n nkte ki der-lem Ruhsre be-kes ne-numd n hid-i hercy Tercme: Acaba bu nkteyi kime sylemek olur ki o heryerde olan gzel yzn lemde kimseye gstermedi, bu garip kssadr. 3/211. . Sd beyitte geen ahid-i hercyden Allahn kastedildiini beytin anlamn verirken syler, fakat bunun kbel-i erden icazete mevkuf olup olmad hususuna dokunmaz. u rnekte de benzer bir durumla karlayoruz: Mimr- vucd er ne-zed nak- tu ber-k Zerrt- muhabbet gil-i dem ne-sirit Mimr- vcd, yan, Hlk- ey. Tercme: Ey sevgili, varln mimar, yani eyann yaratcs senin nakn ak zerine yapmasayd, yani akda senin eklin olmasayd sevgi zerreleri Hz. demin topran yourmazd, yani ak ve muhabbet iradesi olmasayd Hz. dem yaratlmazd. 3/219220. Burada da Allahn ismi olarak mimar- vcd kullanlmaktadr ve Sdnin buna bir itiraz yoktur. Mhendis-i felek rh- deyr-i e-cihet nn bi-best ki reh nst zir-i dm- megk

194

Tercme: Bu felein mhendisi alt ynl deyrin yolunu yle balad ki ukur tuza altnda yol yokdur, yani felekten dar kmaya yol yok, herkes felein tuzana dp helak olacaktr. Bu beyitte de mhendis-i felekden kast Sni-i ezel olan Allahtr (2/399) diye belirtir, bunu yanl bulmaz. Yine baka bir yerde Hud ems-i hakkatdir ifadesini kullanmaktadr. 2/383. Btn bunlardan anlalan husus bu hususta esnek davranlmasnn daha tutarl olaca ynndedir. nk bu kural kat ve sert olarak savunan Sd de zaman zaman bu kuraln dna kabilmektedir. imdi Sdnin dier arihleri yani Srr ve emyi tasavvuf anlamlar ykleme asndan eletirdii bir ksm yerlere bakabiliriz: i gne beste be-my myn bi-gde Ten-i fl u surn besn- knbed-i c Tercme: Nasl belini bir kl ile balamsn, yani kl gibi bir bele, fil gibi byk bir csseye ve ac gibi beyaz etlere neden malik olmusun. Fil gibi teni c gibi sar etlerini amaktan maksat imanlatmakdr. Burada da tasavvufi anlam aramak ak bir yanl olsa gerek. Sd burada geen fiillerin znesi Allahtr diyenlerin gaflet ettiklerini, nk Allahn sorgulanamayacan yle ifade eder: Beste ve gde fiilinin znesi Allahdr diyen gaflet iindedir. nk kimse Allah sorgulama hakkna sahip deildir. 1/287. Baka bir beyit: Mbrizn u yeln Hce-r nigeh dred Hem cn- girm um nigeh dred Tercme: Ey bahadrlar, efendinizi saklayn ve gzetin ki o da sizi kendi aziz can gibi gzetip himaye etsin. Hace (efendi)den Allahn kastedildii aktr diyen fahi bir yanlta bulunmu, nk Allahn isimleri tevkifdir ve Allah hakknda hace diye bir isim duyulmamtr. Ayn zaman da haceden maksat Huda olunca onu yiitlere va

195

bahadrlara smarlamak olduka fasit bir anlam olur. Sd bu yorumu yapan kimsenin bunun gibi hata ve yanllarnn saylmayacak kadar ok olduunu yle ifade eder: Bu kimseni bu gibi hatys l-yuadd ve l-yuhsdr. 1/388389. Serv-i emn- men ir meyl-i emen ne-m-koned Hem-dem-i gl ne-m-eved yd- semen ne-m-koned Tercme: Tercme Benim salnan servim niin emeni seyretmeye meyl etmez, niin glle beraber olmuyor ve semeni niye anmyor, yani ilkbahardr, sevgili niin ayr ve emene kp dolamyor. Burada Sdnin eletirilerinin iddetinin arttn grmekteyiz. yle der: Serv-i emndan murat Hudadr diyen cahil adam son derece cesur bir cahil imi ki ekinmeden her ne isim varsa Allah hakknda kullanmaktadr. Allahn isimlerinin tevkif olduunu bilmediinden byle yanllar yapmaktadr. 2/97. Btden murad Allahn ismi olmak mmkndr diyen hata eylemi. nk Allahn isimleri eri izne baldr ve eriatta Huda hakknda bt kelimesi kullanlmamtr. 3/7071. Ey pdih- hbn dd ez-am- tenhy Dil b-tu be-cn med vaktest ki bz y Tercme: Ey gzeller padiah, yalnzlk zntsnden eyvah, aman. Gnl sensiz candan usand, gel artk. kinci msrann anlamn verirken vaktidir ki geri gelesin dedikten sonra hitap Hudayadr diyen ve Huday bilmeyen adamlar Allahn gelmek ve gitmekten mnezzeh olduunu ve Biz insana ah damarndan daha yaknz mealindeki ayetin ieriini anlamayan kiilerdir. 3/210. (Redd-i Srr ve em) Hfz me-kon ende ki n Ysuf- meh-ry Bz yed ve ez-kulbe-i ahzn be-der y Tercme: Ey Hafz, tasalanma, o ay yzl Yusuf yine gelir ve znt kulbesinden karsn, yani gamdan ve skntdan kurtulursun. Bu beyitde de Ysuf- meh-r (ay yzl Yusuf)tan tanrnn kastedildiini sylemek cahilliktir. 3/219. (Redd-i em)

196

Baka bir beyitde geen rint kelimesinin anlamnda; Rint masivay terk eden ve nazar-bz ise Huday her yerde hazr gren kiidir diyen rintlik ve nazar-bzlk manalarn bilmiyor. nk rint dinen yasaklanan her eyi ileyen kimseye denilmektedir. 1/101. Pursdem ez-tabb ahvl-i dost goft F kurbih azbun f budihes-selme Tercme: Sevgilinin hallerini doktora sordum. Dedi ki ona yakn olmakta azap, uzak olmakta selamet var. Sevgiliye yakn olunca rakiplerin zahmet vermesi var, uzak olunca seninle kimsenin ii yoktur. Bu beyitte geen dost kelimesi ile Tanrnn kastedildiini syleyenler de dostun anlamn bilmeyenlerdir. 3/177. (Redd-i em) emnin tasavvufi yorumlara gitmesi iin byle bir anlam tercih ettii anlalmaktadr. e- Bilgi Yanllarnn Eletirilmesi Bunlar u ekilde tasnif edebiliriz: 1. Baz Kii ve Kavramlar Bilmemekle lgili Eletiriler Bu balak altnda arihlerin baz isim ve kavramlar bilememekle dtkleri yanllar ele alnacaktr. Olduka geni bir eletiri konusu olan bu hususla ilgili bir ksm rnekler ylece sralanabilir: Nergis Rum diyarnda altn kadeh dedikleri iektir, bu sariein ad ners deildir. 1/13. Acem airleri eyh-i Camla eyh Ahmed Namkyi kastederler. Bu telmihi bilmeyenler subjektif bir takm yorumlara mecbur olmulardr. 1/23. Bir beyitte geen pirden kastedilen kiinin eyh-i Sanan Abdurrezzak Yeman olduunu bilmeyenler tabir edilmesi mmkn olmayan olduka tuhaf aklamalar yapmak zorunda kalmlardr. 1/41.

197

Yine baka bir beyitte geen Hace Hz. Sleyman deil Asaf bin Berhiyadr. 1/66 .(Redd-i Srr ve em) Seb aslnda kabile reisinin ismidir, Belksn lkesinin ad deildir.1/368. Hasan- Ezrak-pun mritleri hakknda kullanlan Ezrak-p terimini riyakr olarak tefsir eylemek yanltr. 2/42. (Redd-i em) Evreng, Glehre, Vefa, Mihr szlk anlamlarnn dnda aklarn hayatlarn anlatan destanlarda zel isim olarak da kullanlmaktadr. Bu bilinmeyince iire tuhaf anlamlar yklemek zorunluluu ortaya kmaktadr. 3/54. (Redd-i Srr ve em) Menakb- Hacede zikredildii gibi Sultan veysin niancs olan Eminddin Hasan Hac Kvamdr diyen iftira eylemitir. 3/97. (Redd-i em) Pehlev eski Farsa anlamnda kullanlr diyen iftir eylemi. 3/253. (Redd-i Srr) 2. Edeb Sanatlarla Sanatlarla lgili Eletiriler Bu tarz eletirilerde edeb sanatlarn yanl isimlendirilmesi eletiri konusu yaplmaktadr. Bir ksm rnekleri unlardr: Beyitde geen mutrib, sz, nev, nak, name ve rh kelimeleri mrt- nazr sanatn oluturmaktadr Bed ilmini bilmeyen bunu ictima olarak adlandrmtr. 2/226 (Redd-i em) Ciml ve cemal kelimeleri arasnda tecnis-i hatt vardr diyen bed ilmini acayip bilirmi! nk tecns-i hatt noktada olan farklla denmektedir, harekelerde olan farklla ise tecns-i nks denilir. 2/415. Redd-i matla sanatna reddul-acz ales-sadr diyen cahilliini gstermitir. 3/14. (Redd-i em) Leff neir sanat iin taksim-i hd ilel-hd kural adn koyanlar taksmle leff neir arasn ayramayacak kadar cahildir. 3/276. 3. Tarih Hesaplamayla lgili Eletiriler

198

Hafz Divannda tarih drmek iin yazlan baz ktalarn gsterdii tarihi
tespit iin arihler baz yanl hesaplamalar yapmlardr. Hafz Divannda tarih drmek iin yazlan ktalar snrl olduu ve bunlardaki tarihlerin tespiti iin yaplan yanllklar da az olduu iin bu tarz eletiriler sayca azdr. Bir ksm rnekleri unlardr: Cmel-i kebr yerine cmel-i sari esas alanlar hesaptan nasipizlerdir. 3/400. miz kelimesini mid olarak okuyanlar tarihin tutmadn grnce miz-i cd tamlamasndaki cd kelimesini seha olarak tevil etme mecburiyetine dmlerdir. 3/401 4. Terimlerle lgili Eletiriler Bilindii gibi dili bilmek sadece kelimelerin anlamn bilmekle mmkn olmamaktadr. Her dilin kendi tarihi sreci ierisinde gelitirdii bir sr terimler vardr ve olmaya devam edecektir. Bu ayn zamanda dilin canl oluunun da bir gereidir. Herhangi bir metni zellikle edeb deeri olan bir metni tercme edenlerin bu tarz terimleri ok iyi bilmeleri gerekmektedir. Aksi takdirde anlam yanllklar ve tutarszlklar kanlmaz olarak ortaya kar. Sd de bu tarz terimleri bilmemekten kaynaklanan yanllar eserinde eletirme konusu yapmtr. Bir ksm rnekleri unlardr: Baht- hb-ld baht- bed anlamnda deildir. Bahtn uyumas ve uyanmasnn anlam bilinmediinden byle anlam verilmektedir. 1/15. (Redd-i Srr) Siyeh-kse misafiri ldrc anlamndadr. Bu kelimeyi sefil ve cimri anlamna alanlar ve misafirin ldrld bir lkenin ad olarak anlamlandranlar sfli duruma dmektedirler. 1/34. (Redd-i em) Neticesiz, boubouna alanlar iin kullanlan bad-peym (rzgr len) kelimesine aktan uzak olan klar anlamn vermek eksik bir anlam olur. 1/39. (Redd-i em)

199

eb-gr gecede olan haller ve iler iin kullanlr. Mesel h- eb-gr gece ekilen h, rah- eb-gr gece gidilen yol anlamndadr. O halde eb-gr gece uyumayan kimse dimek yanldr. 1/4243. (Redd-i em) Hane-perver ve hane-perverd evin iinde byyen, darya kp yabanclara karmayan ehzade, beyzade ve dier devlet adamlarnn ocuklar gibi olan kiilere denir. Trkede anas koynunda yatar dedikleri gibidir. Saye-perver de bu anlamdadr. Hane-perverd bir evin cemaatini besleyen kiidir diyen hata eylemitir. 1/54. (Redd-i Srr ve em) Kem eksik anlamndadr. Bazan kem ve kemter szlerini btnyle terk e etmek anlamnda kullanrlar. Mesel kem g ve kem c hi syleme ve hi isteme anlamnda kullanlr. O halde kem resedin anlamnda hi erimez olarak deil de eksik eriir diyen eksik sylemitir. 1/79. (Redd-i Srr) Sabh sabah vakti iilen arap deil sabah vaktinde arap imek demektir. 1/189. Kulle ya iken rlen, kuruduktan sonra alp taranan ve zencir eklini alan bir san ad. Arapa mcaad, Pehlevce nufle diye adlandrlr. Perem manasnadr diyenin kulleyi bilmedii anlalyor. 2/95. Cnk anlamna gelen sefne kelimesine gemi anlam ve risale anlam veren bu anlamndan habersizdir. 2/133. (Redd-i Srr ve em) Saz, sz, alg ve ark anlamnda gelen sema kelimesini iitmek anlamna alan kiinin terim anlamnndan haberi yok. 2/272. rbl-Yehd Yahudilerin iii gibi demektir. Yahudilerin iki imeleri yledir; Onlar sarho olacak kadar imezler ve mmkn olduu kadar itiklerini gizlerler. Bu anlamn bilmeyerek bunu hassne rb (cimrice imek) diye anlamlandranlar cimrilik yapmlardr. 2/357. (Redd-i Srr ve em) Kir m-koned terim olarak layktr ve deer anlamndadr. kinci msran anlamnda gel gel ki bir mkrim bir tem ider diyen azm tem eylemi. 3/259. (Redd-i Srr)

200

Burada grld gibi bu stlah bilmeyen imdiki zaman msini kelimeye birletirmek zorunda kalm ve ibareyi kirm koned olarak okumak zorunda kalmtr. Bu ekilde okununca anlam da yanl olacaktr. Farsada kemter kelimesi bir eyin btnyle olmadn ifade iin sylenir. Dolaysyla kemter ufted daha az der deil hi dmez anlamna gelmektedir. Byle anlamlandranlar bu stlahtan kemter ghtrlar. (Yani hi haberleri yoktur.) 3/350351 (Redd-i Srr ve em) 5. Kelimelere Yanl Anlam Verilmesiyle lgili Eletiriler Bu balk altnda anlam yanl olarak verilen baz kelimeler ele alnacaktr. Bunlarn bir ksm kelimenin terim anlamn bilmemek, bir ksm yanl okumak, bir ksm da metne uygun anlamnn verilmemesiyle ortaya kan yanllardr. Bazen de iki anlaml bir kelime her iki anlamyla dnlmesi gerektii halde sadece bir anlam dikkate alnarak yanllk yaplmaktadr. Bu tarz yanllara Sdnin ynelttii eletirilerden bir ksm unlardr: Sr saf ve halis anlamndadr, bir lkenin ismi diyenler yanl sylemilerdir. 1/32. Ser-perde evlerin iinde ekilen perdeye derler. Buna i avlu anlam veren ve gnl onun sevgisinin i avlusudur diyen bu perdeye girememitir. 1/69. Gliye-s bileik sfatnn sonundaki sydenden treyen s kelimesini benzetme edat gibi anlamna alanlar sorgulamak gerek. 1/73. (Redd-i Srr ve em ve bn-i Keml Paa) Itryatn misk ve anber gibi baz trleri ezeldiklerinde daha ziyade koku vermektedirler. Bundan dolay galiye-s ve ona benzer baz kelimelerin sonuna gelen bu ek ziyade kokudan kinaye olarak kullanlmaktadr. Hem koku hem de mit anlamndaki by kelimesi burada her iki anlamda olabilir, sadece birini dikkate almak eksik anlamlandrmak olur. 1/79 (Redd-i Srr ve em)

201

Germ-rev hzl yryen anlamndadr. Afitab- germ-rev tamlamasnn manasn yz scak gne diye sylemek olduka fahi bir yanlgdr. (Redd-i Srr)1/80. ye anlalyor ki germ-r okuyarak bu yanlla dlmtr. Dervze hrszlardan emin olmak iin geceleyin kapatlan mahalle kaplardr. ehir soka anlamnda deildir. 1/114 (Redd-i em) Nkte ince ve latif sze derler. Buna ayp anlam verenler ve Hafzn divanndan rnek getirenler hem bu beyitteki hem de delil getirdii beyitteki nkteyi anlamamtr. 1/272. Behit iraz nahiyelerinden bir kyn ismidir. Bunu bilmediklerinden beyitte geen Behit kelimesine cennet anlam vererek tefsr edenler tefr eylemilerdir (kartrmlardr). 1/403. (Redd-i Srr ve em) Hem yazd, hem de drd ve bkt anlamndaki nuvit fiiline yazd anlam verenler anlam hi dikkate almamlardr. 2/76. Gird-hn sini ve sofra anlamndadr. Bunu tamlama eklinde gird-i hn olarak okuyup sofrann etraf anlamn verenler kenrdan otlamlar. 2/96. Benmzed takdir kelimesidir, barekellah demektir. Basit bir kelimedir, bazlarnn zannettii gibi bileik kelime deildir. Be-nm- zdden ksaltlm, Allah hakk iin anlamna gelir diyenlerin szleri temelsizdir. 1/81. (Redd-i Srr) Mnim lafz Farsada nimet sahibi, zengin anlamnda kullanlr. Arapadaki asl anlam olan nimet veren anlamnda kullanlmaz. Bunu bilmeyenler kelimeyi mnam eklinde okuyarak anlamlandrma klfetine dmlerdir. 2/212. (Redd-i em) Ate hakknda kullanlnca alevlenip tutumak anlamndaki giriften fiilinden treyen grede tutar ve zahir olur anlamn verenler apak anlamn vermemilerdir. 2/277. (Redd-i Srr ve em) 6. Cmlenin Anlamnn Anlamnn Yanl Verilmesiyle lgili Eletiriler Yzlerce rnekleri vardr. Aslnda dier yanllar da bu kategori iine dhil edilebilir. Sd bu tarz eletirilerde birinci msran anlamnda, ikinci msran

202

anlamnda veya beytin anlamnda yle syleyen gibi kaytlar dtkten sonra bu tarz eletirileri yneltir. Bundan dolay biz bu tarz yanllara yneltilen eletirileri bu balk altnda toplamay uygun grdk. Aadaki baz rneklerde nce beyit ve Sdnin beyte verdii anlam gsterilecek, daha sonra dier arihlere yneltilen eletiri cmleleri sylenecektir. Bazen arihlerin yanl anlam ifade eden cmleleri ne syledikleri zaman zaman anlalmad iin aynen verilecektir. u em-i men heme eb cybr- b- behit Hayl-i nergis-i mest-i tu bned ender-hb Tercme: Benim emim gibi cennet rma da btn gece senin mest gznn hayalini dte grr, yani benim dmden kmad gibi cennet nehrinin de dnden kmaz. Benim emim gibidir cennet bn rma diyen birinci msran ikinci msraa bal olduunu anlayamam. 1/61. (Redd-i em) Zer ez-bah-y mey eknn gl dir me-dr Ki akl- kll be sedet ayb mttehem dred Tercme: Bu bahar mevsiminde gl gibi altn arap iin esirgeme. Yani gl ierisinde altna benzeyen kk sar hurdeleri sarf edip eline arap kadehi almtr, sen de eline arap kadehi almak iin altn esirgeme. Yoksa akl- kll seni yz aypla thmet altna brakr. kinci msra hakknda, gl yapran saar, ama iinde altna benzeyen sar nesneleri tutar diyen beytin muradn anlamamtr, nk tutmay gle isnat etmitir. Yine ikinci msran anlamnda, akl- kll akl- gl okuyarak gln akl seni yz aypla itham eder diyen akl- evvel ayr-i mesm bikr mna ihtir eylemi. (Hi kimsenin duymad yepyeni bir anlam uydurmutur.) 1/386. (Redd-i Srr ve em) Kes ne-yred ber-i dem zeden ez-kssa-i m Megere bd- sab g-gzr bi-koned Tercme: Tercme Kimse sevgiliye bizim kssamz anlatamaz, yani arzedemez, meerki saba rzgr kulana bir fslt ede.

203

G-gzr fsltya derler. Bunu bilmediinden ve gzr da gzer okuduundan ikinci msran anlamnda Meger aa bd- sab kulaa uramaklk eyleye diyen anlamn semtine uramamtr. 2/114. (Redd-i Srr) Her k ne-koned fehm zn kilk- hayl-engz Nake ne-harm er hod sretger-i n bed Tercme: Benim hayal kopartan iirimden mana anlamayan in ressam da olsa onun resmine hi itibar etmem. Burada irazllara mahsus bir ive olan Tat dilini bilmemekten gelen bir yanllk sz konusudur. irazllar ne-arem yerine ne-arm eklini kullanrlar. Bu kullan bilmeyen bi-rm okumak zorunda kalm ve nakn (resmini) almam, ona itibar etmem anlamn da nakn salndr eklinde vermitir. yle olsayd anlam salndr deil saln olurdu ve ettirgen olmas iin bi-hrmn eklinde olmas gerekirdi. 2/169170. Her yek ikest-i zlfet pench est dred n n dil-i ikeste b n iken ber-yed Tercme: Senin zlfnn her bir bklmnn elli oltas vardr. Bu krk gnl zlfn kvrmlarna nasl mukavemet edebilir. Birinci msran anlamn zlfn her bir bklmn elli akl gitmi var diyen ve seni zlfn her bir bklmi elli a tutar diyen evvelki hem lafzda hat eylemi ve hem manda ve ikincisi manda. (Redd-i Srr ve em). nk est a deil olta anlamndadr. kinci msran anlamnda nie bir snk gl ol ikene yukar gelr diyen ve bu ikeste gl ol ikene nie alebe ider diyen ikisi de beyti mansna ikest virmiler.. 2/217. (Redd-i Srr ve em) Ek-i hnn bi-nmdem be-tabbn goftend Derd-i kest u ciger-sz devy dred Tercme: Kanl yam tabiplere gsterdim, dediler ki senin derdin ak derdidir ve yrek yakan bir devas var. Yani devas sabrdr, o ise yrek yandrr, tahamml edilmez.

204

kinci msrada vv iki cmleyi birbirine balamaktadr. Yoksa ak derdidir ve cier yakcdr eklinde dnlmemelidir. nk ciger-sz ayn zamanda dev kelimesinin sfat konumundadr. Bunlar dikkate almayp; ak derdidir ve cier yakcdr, tedavisi vardr diye anlamlandrmak veya ak derdi ve cier yakc bir derttir, acaba tedavisi var m eklinde de anlamlandrmaya almak geersizdir. 2/227228. (Redd-i Srr ve em) Srr- sevd-y tu ender-ser-i m m-gerded Bn ki ender ser-i rde ih m-gerded Tercme: Tercme: Seni aknn ve sevginin srr bamzda dolar, yani ondan ayrlmaz. Bir bak hele, uride bamzda neler dner ve neler olur. Birinci msran anlamnda srr kelimesini ser okuyarak; senin sevdn ba bizim bamzda dolanr diyen ve senin sevdn hevesi bizim bamzda dner diyen beytin srrndan haberdar deillerdir. 2/257. . dest u hir-i gl u yrn der-intizr Sk be-ry- h bi-bn mh u mey bi-y-r Tercme: Bayramdr ve gl mevsiminin de sonu, dostlar ise iki bekliyorlar. O halde ey saki, bayram hillini ahn yzyle gr. Her ayn hillinin grnce bir eye bakmak adettir. Bundan dolay sakiye tenbihte bulunuyor ki hille baktktan sonra padiahn yzne bak ki bayram hilli kutlu ve mbarek olsun. kinci msra; ey sk, ay padiahn yznde gr diye anlamlandranlar yukardaki bilgiden habersizdir. 2/303304. (Redd-i Srr ve em) Be rh- meykede uk-rst der-tek u tz Hemn niyz ki huccc-r be-rh- Hicz Tercme: Hicaz yolunda haclar nasl yalvarp yakarmayla gidiyorsa meyhane yolunda da klar o ekilde yalvararak kouup durmaktadrlar. Birinci msrada hal eki r ile bildirme eki -st ekinden oluan rst lafzn mstakil bir kelime zannederek anlamn; aklar meyhane yolunda dorusu tek u tzdadr, yan, say ve ihtimm ider diyenler beyti anlamlandrmada ihtimam (zen) gstermemilerdir. 2/323. (Redd-i em)

205

Be-by- n ki be-mey-hne kzei ybem Revem seb-y harbtyn keem ber-d Tercme: Meyhanede bir kadeh arap bulmak midiyle harabatlerin destisini omuzumda tarm. By kelimesinin burada mit anlamnda olduunu bilmeyerek birinci msran anlamn; o koku ile ki meyhnede bir bardak bulaym eklinde veren anlamn kokusunu alamamtr. 2/374. Hfz u reh be-kngure-i kh- vasl nst B-hk-i sitne-i n der be-ser berim Tercme: Ey Hafz, mademki kavuma saraynn erefesine yol yoktur, yani mademki kavumaya imkn yoktur, o halde bu kapnn eiinin toprayla geinelim, yani bu kapnn toprana mlazemet edelim. Be-ser berm geinelim demektir. kinci msran anlamnda; eiinin topra ile mr baa iletelim diyen anlam baa iletememitir. Yine, o kapnn eii toprana ba iletelim diyen terzk (samasapan) anlam vermede lhka sbk ve mukted olmu. Yani ardndan gelene rehber olmu. 2/422423. Burada emden nce Hafz Divanna erh yazan Srr kastedilmektedir ki emnin yanl anlamlar byk oranda ondan alp naklettii anlalmaktadr. Seher sirik-i revnem ser-i harb dt Gerem ne hn- ciger m-girift dmen-i em Tercme: ayet cier kan gzmde katlap gzyana engel olmasayd seher vaktinde akan gzyalarm haraplk arzusundayd, yani akm ifa edip beni leme rsvay etmek isterdi. kinci msran anlamn sabh cr yam harbl ba var idi diyen herhalde bu anlam lem-i istirkda iken sylemi. Seher vakti cereyn idici gzya beni harb eylemek hevesini tutd diyen msran anlamn yerli yerince verememitir. 3/15. (Redd-i Srr) Fr reft ez-am- ket demem dem m-deh t key Dimr ez-men ber-verdi ne-m-gyi ber-ver dem

206

Tercme: Aknn zntsnden nefesim kmaz oldu, beni kavuma vadiyle ne zamana kadar aldatacaksn. Benden intikam aldn, demiyorsun ki bir para nefes al, yani rahat et. Birinci msrada t key yerine un ney yazarak anlamnda dald ve batd gitdi seni k amndan, benim nefesim urursun ney gibi diyen sylediklerinin ne anlama geldiini ancak kendi bilir. Seni k amndan benim nefesim aa gitdi diyen olduka aa gitmi. kinci msran anlamnda; beni helk eyledi, dimezsin ki nefes yukar getr diyen ey nefes getrmemi.. 3/101. (Redd-i em) Sitre-i eb-i hicrn ne-m-fened nr Be-bm- kasr ber- v er- meh ber-kon Tercme: Hicran gecesinin yldz k samaz, o halde kkn damna k ve ay eran aydnlat. Burada sevgilinin yz gnee benzetilmitir. kinci msran anlamnda kk damna k ve ay ern yukar kl diyen ve kasrn damna gel ve mh ern ref eyle, yan, sen gelmekle aa ihtiyc kalmaz diyen indiyyt sylemekde aceb biri birine peyrev olmular.. 3/132. Bd- sab zi-mhem n-geh nikb ber dt Ke-emsi fd-duhi tetla minel-amme Tercme: Saba rzgr anszn sevgilimin yznden perdeyi kaldrd. Sevgilinin yz kaba kuluk vaktinde bulutun arkasndan doan bir gne gibi ortaya kt. Birinci msran anlamnda bd- sab bizden hem nikb kaldrd diyen gn gibi ren hat eylemi.. 3/177. Grld gibi zi-mhem kelimesi zi-m hem eklinde ayr dnld iin byle ak bir yanla dlmtr. Tu meger ber-leb b be-heves ne-nin Ver ne her fitne ki bni heme ez-hod bn Tercme: Sen ayet bir su kenarnda heva ve heves ile oturursan grdn btn fitneleri kendinden grrsn, nk su ayna gibidir, ne varsa onu gsterir.

207

Beytin anlamnda yan, bu mikdr heves ki su kenrnda oturmakdr, fitneye sebebdir diyen beyti netcesinde hayli zahmet ekmidir ve bu netceden sora bnetce ok kelimt eylemi. 3/263. Beyti anlamlandrmak iin ekilen bouna zahmetler, ondan sonra da neticesiz, bo bir sr kelimeler sylendii sylenerek alay edilmektedir. Khel-rev bd- sab-r be-by- zlf Her dem be-kayd u silsile der-kr m-ke Tercme: Saba rzgr gibi tembelce, yava yryenleri zlfnn kokusu sebebiyle her zaman zincirle ie ekersin. ten maksat esmesidir, zincirle ie ekmekten maksat aheste aheste esmesidir, nk bal ve zincire vurulmu olan yava yava hareket eder. Saba rzgrnn hafife esmesini eli ve aya belki boynu bal olan bir kimsenin hareketine benzetmi. nk saba rzgr aheste esmesiyle bilinir. Beytin anlamnda khel-rev bileik sfattr, yava gidici anlamnda, fakat bireyi zddyla ifade etmek itibaryla burada saba rzgr gibi abuk anlam kastedilmitir, yani onun gibi seri olan zlfnn kokusu ile her dem zencir ba ile ie ekersin diyen saba rzgrnn zelliklerinden habersiz birisidir. Beytin anlamnda; bd- sab gibi bir khil-revi esrr eseri ile bend idp her dem ie ekersin, yan, ide an evk virrsin ki an sebebiyle pk olur diyen beyti mansnda hayli khil-revlik eylemi. (Redd-i Srr) Beyitten kan sonu udur ki tata evk ve srati olmayana esrrnda evk ve srat virrsin ki tata cn u dilden say ider diyen esrr- beytden b-haber imi. 3/280281. (Redd-i em) Edb end nashat kon ki k me-bz Ki h nst edb n shan be-dstr Tercme: Ey edip, k olma diye bana nasl t verirsin, nk bu sz hibir kanunnamede yoktur. kinci msran anlamnda egeri edeb degildir bu sz bir vezre diyen ve zr, bu sz h bir knnda edeb ve makl degildir diyen beyte knn zre man virmemiler. 3/329330. (Redd-i Srr ve em ve ayrihim) Bi-y- Hfz be-cn n pend bi-nev

208

Ki ger ez-p der-uft b-sary Tercme: Gel ey Hafz, canugnlden benim nasihatimi dinle ki ayaktan dersen baa karsn, yani tm tut ki dnce kalkabilesin. kinci msran anlamnda ki eger ayakdan derse ban aaa gelp dahi bedter hle giriftr olursn diyen bir hle dmdr, Allh beterinden saklasun.. 3/332. (Redd-i Srr) Bi-y- sk n rh- reyhn-nesm Be-men dih ki ne zer ne-mned ne sm Tercme: Ey saki, gel o reyhan kokulu arab bana ver ki ne altn kalsn, ne de gm, yani sarho olup hepsini sap savuraym. kinci msran anlamnda baa vir ki ol arb ne zere ve ne sme bezer diyen many eyce bezedememi. 3/432. (Redd-i em) Burada fiilin kalmak anlamndaki mnden deil de benzemek anlamndaki mnisten olduu dnlerek bu yanla dlmtr. f- Tercmenin Mulklyla lgili Eletiriler Sdden nce Hafz Divanna erh yazanlarn bazan kullandklar ifadeden bir ey anlalmamaktadr. fadede bir mulklk ve ne sylenildiinin anlalmamas szkonusudur. arihlerin neden byle mulk ve kapal bir ifade tarzn tercih ettikleri gibi akla gelebilecek soruya Sdnin cevab aktr: Man-y beyte vsl olmadklarndan ibhm eylemiler. 3/277 Bunu u ekilde yorumlayabiliriz. ayet beytin anlamn anlalmamsa ifadenin mulk olmasna snlmaldr, bylece tercmedeki yanllk ksmen de olsa gizlenmi olacaktr. Sd bir baka yerde, bu tarz kapal anlam verenlere acaba ne demek istiyorsun diye sorulursa cevap veremeyip akna dneceklerini de kaydeder. 3/59. Yine bunlar bazan o tarzda kapal, anlalmaz ifadeler kullanmlardr ki manasn ancak kendileri bilir, der. 2/99100.

209

Bunlarn bir ksm cmle anlamlandrlmasyla ilgili olduu iin cmle anlam yanllarnn iinde zikredilmitir. Aada nce beyitler ve onlara Sdnin verdii anlam zikredildikten sonra mphem ve mulk ifadeler aynen iktibas edilecek ve onlara yneltilen eletiriler kaydedilecektir. Bir ksm rnekleri unlardr: Dest-ke-i cef me-kon b- ruhem ki feyz-i ebr B-meded-i sirik-i men drr-i Aden ne-m-koned Tercme: Benim yzsuyumu cefaya malup eyleme, yani yzsuyumu koru. nk bulutun feyzi olan yamur gzyamn yardm olmakszn Aden incisi yapamaz. Birinci msran sonunu zi-feyz-i tu eklinde yazarak beytin anlamnda cef el ekmesn itme ki benim yanam suyu seni feyzinden benim gzm ya mededsiz drr-i Aden eylemez diyen mansn ancak kendi bilir. cefdan el ekme dedigi bundan ardr.. 2/99100. (Redd-i Srr) Ddeem bz- nazar-r be-tezerv-pervz Bz hned megere nak u ikr bi-koned Tercme: Bak doann bir keklik uuluya verdim, ta ki o keklik uulu bak doann okusun, yani ona av avlamay talim etsin. Veya bak doann bir kekliin arkasna saldm, ta ki ona slk alp onu avlasn, nk bakn tesiri vardr. kinci msran anlamnda meger ol nazarm bzn pftere gir okuya ve ikr eyleye diyen medh aceb ne fikirle didi bu szi. (Redd-i em). Bu beytin anlamnda sama sapan eyler syleyenin kabalklarna itibar edilmesin, nk lzumsuz ba arsna sebep olur. 2/115. T sihr-i em-i yr i bz koned ki bz Bnyd ber-girime-i cd nihdem Tercme: Acaba sevgilinin gznn sihri ne oyunlar oynar, ne fitneler koparr, hele biz ak ve sevgi temelini yrin sihirbaz gznn cilvesine koymuuz, yani ona k olmuuz.

210

Beytin anlamnda yri emi sihri ne aceb oyun ider ki iin bnydn cdnu girimesi zre komz diyen kimseye sorsa ne dimekdir, cevb virmeyp mebht olurd.. 3/59. Drem men ez-firket der-dde sad almet Leyset dumu ayn hz lenel-alme Tercme: Senin ayrlndan gzmde sadece gzyalarm deil yz tane daha ak alameti var. Beytin anlamn vardr benim gzmde an firkndan yz almet, degildir bu gzm yalar baa almet, byle takrr eyleyen ve ben an firkndan gzde yz almet tutarm diyen azz ziyde mulak sylemiler ki mans alanmaz. 3/176177. Dil u dn reft vel rst ne-yrem goften Ki men-i shte-dil-r tu ber-n m-dr Tercme: Dil ve din canann aknda gitti, yani telef oldu, ama sylemeye kudretim yok ki beni dil ve dinden uzak tutarsn, yani beni dilden ve dinden ettin diye kimseye ifa etmeye kudretim yok. kinci msrann anlamnda ki ben gli yanm sen aa tutarsn diyen ve ki ben shte-dili sen an zerine tutarsn diyen man-y beyte vsl olmadklarndan ibhm eylemiler. 3/277. (Redd-i Srr ve em) g- slup Asndan Eletiriler Bu tarz balk hakknda topladmz rneklerde ok ciddi bir anlam farkllklar grlmemektedir. Sadece dilin kullanm asndan bir eletiri sz konusu olmaktadr. Sdnin kurallara olduka bal bir dil anlayna sahip olduu bu tarz eletirilerden anlalmaktadr. Genelde bu tarz eletirileri sylerken hakk- eday edememi, garip eda eylemi gibi ifadeler kullanr. Kanaatimizce burada eletiri dozu biraz arya kamtr. imdi bu tarz eletirilerin bir ksmna bakalm: Kir kimin anlamndadr, kime anlamndadr diyen doru anlam bilmemitir. 1/77. (Redd-i Srr)

211

Burada Sdnin eklerin fonksiyonlar asndan olduka hassas olduunu grmekteyiz. Bu tarz eletiriler metinde ska grlr. Anlamdan anlaldna gre kime mecal var yerine kimin mecali var denilmesi gerektiini sylemi olmaktadr. Hlbuki eklerin birbirinin fonksiyonlarn stlendikleri dillerde ska grlen bir durumdur. Zlfe hezr dil be-yek tr- m bi-best Rh- hezr reger ez-rs bi-best Tercme: Sevgilinin sa bin gnl sann bir klyla balad, bin re sahibinin yolunu drt taraftan balad. Yani re iin imkn brakmad. An zlfi bi gli bir tel ile balad diyen trla my fark eylemez imi. 1/125. Kl yerine tel sylenilmesi eletirilmektedir. El-minnet lillh ki der-i meygede bzest Zn r ki mer ber-der-i ry- niyzest Tercme: Minnet Allahndr ki meyhane kaps aktr. Bundan dolay yalvarma yzmz meyhanenin kapsndadr. Sd burada minnet hakknda uzun uzun aklamalarda bulunduktan sonra yle devam eder: O halde Glistann ban tercme ederken minnet Hudaya demek yanltr. nk Allah minnet yani nimet verendir, nimet edilen deil. Bu aklamalardan sonra anlalr ki beytin anlamn verirken Minnet Hudya ki meyhne kapus akdr diyenler Mennn memnn- aleyhden (kendisine nimet verilenden) fark eylememilerdir. 1/234235. Burada da dilin kurallarna kat ballktan gelen bir eletiri szkonusudur. Dil esnektir, zamanla ekler deiik fonksiyonlar stlenebilir. Minnet Allahn deil de minnet Allaha demek arasnda anlamca byk bir farkllk olmasa gerek. Sd minnet Allaha ifadesinden Allaha ihsan ve ba anlam karmaktadr. Hlbuki ba ve ihsan Allaha deil Allahndr. Minnet Allaha diye tercme edenler ekin byle bir anlam olduunu kabul etmemektedirler ve onlar da ayn anlam dnerek

212

bu ifadeyi kullanmaktadrlar. stelik Sd daha nce hem matbu ve hem yazma nshada grdmz u ifadeleri de kullanmtr: Minnet Allha ki dostu ermsr degilim, yan, dostu makbli olduumdan sora dmen her ne sylerse sylesn. 1/90. ayet matbu ve yazma nshadaki ifadeler dizgi veya mstensih hatas deilse bu Sdnin eletirilerindeki tutarszl gsterir. Ak i koned ger ne-hred tr-i melmet B-h dilver siper-i tr-i kaz nst Tercme: k melmet okunu yememeye kadir deil, nk hibir bahadr kaza okuna kar kendini koruyamaz. k neylesn yimeyp melmet okn diyen arb ed eylemidir.. 1/269. (Redd-i Srr) Burada da melmet okunu yememeye kadir deil ile yemeyip de neylesin arasnda anlamca bir farkllk yoktur. Sd ise ifadenin garip olduunu syler. Kadem me-nih be-harbt cuz be-art- edeb Ki skinn- dere mahremn- pdiehend Tercme: Meyhaneye ancak edep artyla ayak bas, nk bu kapnn sakinleri padiahn mahremleridir. Kadem koma meyhneye edeb artndan ayriyle diyenler hakk- edy virmemiler. 1/365366. Burada da kelimelerin diziliinden baka bir farkllk grlmemektedir. Ez-dde hn-i dil heme ber-ry- m reved Ber-ry- m zi-dde ne-bn ih reved Tercme: Yreimizin kan hep gzmzden yzmz zerine akar. Gzmz sebebiyle yzmzn zerinden neler gider. Yani gnle bela gzden gelir, insan her ne ekerse gzden eker. Gzden gl kan dkeli bizim yzmz zre gider diyenler hakk- edy eylememiler. 1/393.

213

Me-g dger ki Hfz nkte dnist Ki m ddm muhkem chil bd Tercme: Deme ki Hafz nktedandr, nk biz grdk, muhkem cahil idi. Hafz burada burada tevazu gstermektedir. kinci msran anlamnda zr, biz grdk, muhkem bir chil idi diyen muhkem chilne ed eylemi. 1/399400. (Redd-i em) Burada tercmede sadece bir kelimesi fazla olarak sylenmi. Bir kelimesi iin bu kadar sert ifadeye gerek var m acaba? Hev-y ky-i tu ez-ser ne-m-reved m-r arb-r dil-i ser-gete b-vatan bed Tercme: Tercme: Seni kyunun sevgisi bizim bamzdan gitmez, nk garibin hayran gnlnde daima vatan arzusu olur. kinci msran anlamnda arbin hayrn gli vatana olur diyenler hak edy eylememiler.. 2/81. (Redd-i Srr ve em) Burada slup asndan eletiri sz konusudur. Dost-r ger ser-i pursden-i bmr- amest G bi-rn ho ki henze nefes m-yed Tercme: Sevgilinin ayet gam hastasnn halini sormak arzusu varsa ona syle ki hzl sr, nk henz nefesi geliyor, yani daha lmedi. Birinci msran anlamnda dosta eger am hastasn sormak hevesi var ise diyenler r ekinin ilgi hali anlamnda olduunu bilmiyorlar. (yani dosta deil dostun eklinde olmas gerek.) 2/123. (Redd-i Srr ve em) Tu-r ki hsn-i Hud-ddeest u hacle-i baht Senin ki Allah vergisi gzelliin ve iyi talihin var anlamndaki birinci msran anlamnda saa ki Allh virdigi hsn vardr diyen filiyet ve mefliyet manlarn fark eylemez imi. 2/204. Burada fark sadece senin yerine sana kullanlmasdr.

214

Baka bir beytin ikinci msrann anlamnda, biz bencil kimseyi sevmeyiz yerine sen bencili sevmeyiz diyen eletirilir ve tariz yolunu brakp tasrhe slk eylemi. diye belirtilir. 2/215. Men ki mell getem ez-nefes-i feritegn Kl u makl-i lem m-keem ez-ber-y tu Tercme: Ben ki feriteler nefesinden melul olup huzursuz olurdum, senin iin halkn dedikodusuna katlanyorum. Birinci msran anlamnda ben ki feriteler szinden mell oldum diyen szi yerinde sylememi.. 3/162. Olurdum ve oldum farkndan baka bir ey grnmyor. Hfz der-dil-i tenget frd med yr Hne ez-ayr ne-perdhtei yan i Tercme: Ey Hafz, dar gnlne sevgili yerleti, sen ise gnlnn yabanclardan boaltmamsn, yani ne. Farsada yan i dedikleri yerde Trkede yani ne derler. O halde ya neyledin diye anlam verenlere yani neyledin demek gerek. 3/201. Bu rnekte Sdnin Trke hususundaki hassasiyeti grlmektedir. Mh ki kadde be-serv m-mned rst yne be-dest u ry- hod m-rst Tercme: Boyu phesiz serviye benzeyen bir ay ayna elinde yzn sslyordu. kinci msran anlamnda eline yne kendi yzini bezerdi diyen many eyce bezememi. 3/410. slup cihetiyle eletiri sz konusu olsa gerek. Sdnin Sdnin Eletirilmesi Eletirilmesi

Yukarda gsterdiimiz gibi bu kadar eletirilerde bulunan bir mellifin eletirilmesi kanlmaz olsa da bunun tek bir rnekli snrl olmas alacak bir

215

durum olsa gerektir. Matbu erh-i Divan- Hafz eserinin 3. cildinin 57. sayfa kenarnda matbu olarak yazlan ifadelerde Sdnin slubunun taklit edilmeye allmasyla grlen bir eletiri szkonusudur. Bu rnei burada zikretmeyi mnasip grmekteyiz: Bdei gl-reng-i tz-i telh-i ho-hr- sebk Nukle ez-ll-i nigr u nakle ez-ykt- hm Bdeide, y harf-i vahdet ve hemze harf-i tevessl. Gl-reng sfat- bde, yan, bu be ibret bdeni sfatdr. Birinci msra yle de okunabilir. Bdei gl-reng tz telh ho-hr sebk Sd badei bir bade anlamnda olduunu belirttikten sonra bu badenin be tane sfatnn olduunu syler. Bu sfatlar; gl-reng, tz, telh, ho-hr, sebk. Sdyi eletirenlerin birinci itiraz ise msrann yanl okunuu hakkndadr. Onlara gre bade kelimesinin sonunda hemzeyle gsterilen vahdet ys yok, sadece tamlama kesresini gstermek iin konulan hemze vardr ve sfatlar arasnda da atf vav olmaldr. Yani onlara gre birinci msra yle okunmaldr: Bde-i gl-reng tz u telh u ho-hr u sebk Anlamca ok da fazla aykrlk gsteren bir durum sz konusu deildir. Her iki okunuta da vezin asndan bir deiiklik olmamaktadr. imdi Sdnin verdii anlama bakalm: MahslMahsl-i Beyit: Tz, keskin, ac, imesi gzel ve haff ki ba artmaz, yan, humr virmez, nukli, yan, mezesi lal-i nigrdandr ve nakli ykt- hmdan, yan, meclisi bdesi bir bde-i gl-reng ve tz ve telh ve ho-hr ve haffdir ki humr virmez ve meclisi nukli lal-i yrdan ve mushabeti ve hikyesi ykt- hmdan, yan, erigen yktdan ki murd arbdr. Baz nshada ykt- cm, cm ile, vki olmu, yine arb murddr. kinci eletiri ise nakle ve nukle kelimelerinin sonudaki bitiik zamirin kime ait olduu hakkndadr. Sdye gre zamir meclise aittir, eletirenlere gre ise araba

216

aittir. Bu aklamalardan sonra matbu nshada sayfa kenarndaki matbu ifadeye birlikte bakalm: Sd Efendi tz ile telh ve ho-hr ile sebk beynlerinde vv yazmayup ve bdeni hemzesini y-i vahdet diyp yine hemze-i tevessle hamle ve mahslinde, tz, keskin ve telh ac imesi dimesi ve nukle ile nakle zamrlerini arb- mezkre gndermeyp meclise gndermekle meclisi nukli lal-i yrdan ve mushabeti ve hikyesi ykt- hmdan, yan, erigen, didigine Hfz haytda olsa yregini ya erir. 3/57 Burada slup bakmndan Sdde grlen bir husus karmza kmaktadr. O da udur; yanln yapld veya tercmede geen bir kelime kullanlarak eletiri yaplmaktadr. Sdyi eletirenler onu kendi silahyla vurmak istemektedirler. Metinde erimek fiili geince tenkitte de Hafz hayatta olsa yreinin ya erir denilmi olmaldr. Eseri baskya hazrlayanlar ciltlik bir metinde sadece bunu bulabilmilerse Sdnin 1000den fazla yerde eletiri yapt dikkate alnnca bu Sd asndan son derece byk bir baar gstergesi olmaldr. 2. HAFIZ HAKKINDAK ELETRLER a- VG Sd erhin muhtelif yerlerinde Hafzla ilgili vg dolu ifadeler kullanr. Bunlar ylece kategorize edebiliriz: 1. Herkesin Houna Gitmesi ve Veciz Olmas Olmas erhin hemen banda Hafz hakknda bilgi verirken onun iirlerindeki bu zellik u vg dolu ifadelerle vurgulanr: Hafzn erefli ismi ems Muhammedddir, meayih arasnda nam lisanulgayb ve tercmanul-esrardr. Tertaze ve orjinal iirlerine lmszlk suyu gpta etmekte, fikirlerinden doan kzlar ise cenneteki hurileri kskandrmaktadr. Avamn zevk alma hissini salam szlerle tatlandrd gibi, sekinlerin azlarn da ak manalar ile doldurmutur. Bundan dolay szn sadece zahirini anlayanlar onu aina

217

kabul ettikleri gibi, kelamn i anlamlarna nfuz edebilenlerin gznn parlakl onun iirleriyle ziyadelemitir. O szden anlayan herkesin kendi haline uygun sz sylemi, herkes iin ince ve garip manalar ortaya dkm, az bir sz ierisine ok anlamlar yerletirmitir. 1/2. 2. Baz Gazellerinin Mucize Derecesinde Olmas Hafzn baz harflerin kafiyesindeki iirlerinin gzel bazlarnda ise ok yksek bir tarzda yazldn belirtirken bazlarnn benzersiz bir tarzda, nerdeyse mucize olacak ekilde yazldn u ifadelerle belirtir: Hafzn ayn, fe, kaf, kef, lm harfinde yazd gazeller dier harflerdeki gazellerinden daha yksektir. Geri kalan ksm en yksek bir mertebededir. Kimi mucizelik snrnda, kimisi ise mucize olmaya yakn bir tarzda yazlmtr. 1/53. 3. Beyitlerindeki Muhayyellik Baz beyitlerde girift ve iie hayaller karmza kar ve bunlar iire ayr bir gzellik ve derinlik katar. Sdnin Hafzn muhayyel beyitlerindendir dedii beyit ise yledir: Habb-r futed bd- nahvet ender-ser Klh-dar ender ser-i arb reved Tercme: Hababn bana kibir ve gurur derse onun klahdarl ve saltanat arap hevasnda gider, yani tamam olur, yani mr ok deil, fenas hemen varlnn ardndadr. Bunun sebebi de kibir havasdr. Burada kibri terk etmeye tenbih var. Habab sadece arabn zerinde deil suyun zerinde de olur. Ama Hafz arapla daha ok birlikte olduu iin onu zikretmitir. Hababn olumasna sebep rzgrdr. Rzgr suyun iine girince suyu kabartnca kabarck ortaya kar. Sonra rzgr hareket edince kabarck atlar ve iindeki hava dar kar. Hafzn bu beyti muhayyel beyitlerdendir. 1/396. 4. Dilinin Anlalrlk Anlalrlk ve Sadelii Sadelii

218

Hafz iirinde ince hayaller bulunduu ileri srlerek kendisini eletirenlere cevap olarak yazd beyit Sd tarafndan yorumlanrken onun iirlerinin yanl yorumlanmadka gayet ak ve anlalr olduu belirtilir. Bu beyit ve Sdnin yorumu yledir: Goft ki Hfz n heme reng-i hayl st Nak- galat me-hn ki hemn levh-i sdem Tercme: Dedin ki ey Hafz, iirindeki bu kadar renk, yani bu kadar ince hayal nedir. Cevaben yle der: Yanl okuma biz bildiin gibi sade (anlalr) bir levhayz, yani iirlerimi yanl yorumlamaynca hayal bulamazsn, belki sade ve anlalr bir sz bulursun. Yani ben iirde Keml-i Hocend gibi hayal sahasna dalmamm ki manas zor anlalsn, belki benim iirim sadedir, herkes anlayabilir. 3/84. 5. Tebihlerindeki Orjinallik Hafzda kendinden nceki airler tarafndan kullanlmayan, ilk defa onun iiriyle ortaya kan orjinal tebihler Sdnin dikkatinden kamaz. Bu husustaki ifadeleri yledir: airler felei yldzlarla grble (kalbur) benzetmilerdir, fakat felein elee tebih edildii imdiye kadar grlmemitir. Burada kalbur kelimesi ile elek kelimesinin farkl olarak kullanld anlalmaktadr. Sipihr-i ber-ode pervzenst hn-efn Ki rzee ser-i Kisr v tc- Pervzest Tercme: Bu yce felek kan saan bir elektir ki dknts Kisrann kellesi ve Pervizin tacdr, yani felek ekbiri ve sultanlar esirgemez, ne kklere ne de byklere itibar eder. 1/161 Dil-i men ez-heves-i by- tu ey mnis-i cn Hk-rhst ki der-py- nesm ftdest Tercme: Ey can elencesi, gnlm senin kokunu arzuladndan rzgrn ayana den (nne katlan) bir yol topra yani tozdur.

219

Dili hk-rha yani toza tebih etmek imdiye kadar iitilmemi ve grlmemitir ve aralarndaki cihet-i cmia (benzetme yn) da bilinmiyor. Ama n gnlnn ziyade kararszln beyan etmek iin onu toza benzetmitir. 1/98. Der-ham- zulf-i tu n hl-i siyeh dn st Nokta-i dde ki der-halka-i cm uftdest Hafz bu beyitte orjinal bir tebih (tebh-i hs) yapmtr. Tercme: Senin zlfnn bklmnde olan o siyah ben nedir? Bu sorudur, yle cevap vermektedir: Cim harfinin halkasna dm bir mrekkep noktasdr. Yani sevgilinin zlfnn kvrmnda olan ben tpk cm harfinin halkasnn ortasnda olan siyah nokta gibidir. 1/97. h mubeir zi-behitem resdeest Rzvn-serr hrve u selsebl-my Tercme: Ey padiah, bana cennetten bir mjdeci geldi. Rzvan serirli, yani murassa ve mcevher seriri var ki benim maarifle ssl gnlmdr, cennet hurisi gibi makbul ve sa uzun ve zincir eklinde, yani iirim zincir sal dilbere benzer. Yani cennet gibi tabiatmdan bir latif gzele benzer iir geldi. 3/386. Selsebl-my selsebil sal demektir. Hafz bu tebihte muhteri (ilk olarak bunu kullanan)dir, nk kimse sa suya benzetmemitir. Olsayd Enis-i Uak sahibi bunu zikrederdi. Selsebil-my kvrm ve zincir eklinde olan satr, nk su aktnda zincir eklini alr. Bir de Hafzn nazik bir beyti diye kayt dt u beyte bakalm: Sye-i serv-i tu ber-klebem ey s-dem Aks-i rhst ki ber azm-i remm uftdest Tercme: Ey sa nefesli sevgili, senin boyunun glgesi rm kemikler zerine den bir ruhun yansmasdr. Hafz kendi varln rm kemie, canann boyunun glgesini ruhun yansmasna benzetmi. Bu tebih canann ruh olmasn gerektiriyor. Hazret-i sann lakab da Ruhullahtr. Hazret-i sann zikredilmesi lleri dirilttii iindir. 1/98.

220

6. Beyanndaki By Hafz bir beyitte bir tr byden bahseder. fade o kadar gzel ve byleyici olmutur ki Sd bu tarz ifadenin kendisini garip (benzersiz) bir sihir olarak niteler. Beyit ve Sdnin verdii anlam yledir: Der-nihn-hne-i iret sanem ho drem Kez-ser-i zlf u ruhe nal-i der-te drem Tercme: ret nihnhanesinde bir gzel sevgilim vardr ki zlf ve yana sebebiyle ate zerine nal tutarm. Nal-i der-te sihir trlerinden biridir. Bir kimseyi bir kimseye k edip gnlne sevgi atei drmek isteseler nalin zerine Sryanice baz isimler yazarlar ve onu atee brakrlar ve baz dua cmleleri okurlar. O da derhal k olup gnl niyet edilen kiiye meyleder. Sd beyte bylece anlam verdikten sonra sihir gibi etkili olan ifadedeki byleyici zellii u cmleyle belirtir: Garip sihirlerden birisi budur ki bu beyitte zlfn klabn nale ve canann yanan atee benzetmitir. 3/31. 7. Dier airlerle airlerle Mukayese airlerin kendisini dier airlerle mukayese etmesi yaygn bir gelenektir. Bu mukayesede air bazen kendisinin stnl bazen da mukayese ettii kiinin stnln vurgular. Hafz da bu gelenein dnda kalmamtr. Kendisini baz airlerle mukayese etmitir. Sd hem bu beyitlerin erhinde hem de byle bir ey sz konusu olmadan yeri geldike dier airlerle Hafz mukayese eder ve bir takm hkmler verir. Arca Sd baz airlerin gerekten byk olabileceklerini fakat Hafzla mukayese edilince bu byklklerin fazla bir deer ifade etmediini aadaki beytin erhinde u ifadelerle belirtir. Hased i m-ber ey sst-nazm ber-Hfz Kabl-i htr u lutf-i suhan Hud-ddest Tercme: Ey iiri kalitesiz olan, niye Hafzn iirlerini kskanyorsun. Szn latif olmas ve gnllere etki yapmas Allahn bir ltfudur, bana o vermitir.

221

Sd yle bir aklama getirir: Bu beyit Hafzn iirlerine haset eden birinin varln gsterir. Onun iiri gerekten kalitesiz olmayabilir, Hafza kyasla iiri dk ve deersiz olmutur. Hafz nazmda en yksek tabakada olduu iin kskanlmas kanlmazdr. nk fazilet sahipleri hasetten kurtulamazlar. 1/96. imdi hem Hafzn kendisini dier airlerle mukayese ettii iirlerine Sdnin yapt aklamalar hem de Hafz tarafndan yaplmayan fakat Sdnin ortaya koyduu mukayeseleri u ekilde sralayabiliriz: a) Zahrle Zahrle Karlatrlmas Karlatrlmas Aadaki beyitte Hafz kendi iirini Zahrin iirinden stn tuttuunu grmekteyiz. Sd beytin erhinde bu gr destekler ve baz aklamalarda bulunur. Beyit ve Sdnin ifadeleri yledir: i cy- gofte-i Hc vu ir-i Selmnest Ki ir-i Hfz- m bih zi-nazm- hb- Zahr Tercme: Hacunun sz ve Selmann iirinin nazmna ne itibar olur ki. Bizim Hafzmzn iiri Zahrin gzel iirinden de stndr. Sd Hafzla Zahri karlatrarak yle der: Hafz, Zahrin iirini Selmann ve Hacunun iirine tercih eder. Selmana air-i sahir (byleyici air), Hacuya da nahl-bend-i uara-y Acem demiler. Gerek u ki Zahrin kelamnda olan byleyicilik ve safa baka bir airin sznde grlmez. Btn iir trlerinde ncelik kazanan Mevln Cmnin iiri bundan mstesnadr. Netice olarak Hafzn iiri Zahrin iirinden stndr, nk srf irfandr, Zahrin iiri ise srf mecazdr. 2/315. b) Nizam ile Karlatrlmas Hafz kendi iirinin Nizamden stn olduunu belirttii beyitte Sd Hafzn iirlerinin selis ve bdr; akc ve orjinal, Nizamnin iirlerinin ise mnakid ve tbdr; kapal ve dml oduunu belirterek Hafzn grn destekler. u silk-i durr-i ho-best nazm- pk-i tu Hfz Ki gh- lutf sebak m bered zi-nazm- Nizm

222

Tercme: Ey Hafz, senin temiz nazmn ter taze bir inci dizisi gibidir, nk ltuf vaktinde Nizamnin nazmndan sebak iletir, yani ondan evladr. nk senin nazmn selis ve abdardr, Nizamnin ise mnakid ve tb-drdr. 3/217 c) Ktib ile Karlatrlmas Sd, divannn bana Yezid bin Muaviyenin iirinden bir msra ald iin Hafz eletiren Ktib ile Hafz mukayese ederek Ktibnin iirlerinin sanatkrane ve muhayyel olduunu, fakat Hafzn iirleri gibi huzur ve evk verici olmadn vurgular. n-r ki hn std ger bi-niger be-tahkk Sanat-gerest lkin ir-i revn ne-dred Bu beyt Yezdin iirini divannn bana ald iin Hafz ayplayan Ktibye tarizde bulunmaktadr. Sanatger iir sanatlarnda maharetli demektir. Tercme: stad ve mahir dediin airi dikkatli bir gzle incelersen grrsn ki geri o sanatkrdr, yani iir sanatlarnda mahir birisidir ama iiri benim iirim gibi akc ve selis deildir. Gerekten Ktibnin iirleri sanatl ve muhayyeldir, zellikle mesnevilerinde bu husus daha aikr olarak grlr. Fakat Hafzn iiri gibi huzur bahedici ve can arttrc deildir. 2/35. d) Asaf ile Karlatrlmas Sdnin erh-i Divan- Hafzda enok iktibasta bulunduu airlerin banda saf gelmektedir. Hafz kendisini saf ile mukayese etmemitir, fakat Sd yeri geldike Hafzn iirlerini onun iirleriye mukayese eder ve muhhayyel olmas bakmndan Asaf tarzyla yazldn belirtir. Sd, safnin aadaki beytini iktibas ettikten sonra beyit hakknda muhayyel ve nazirsiz beyitlerin serdarlarndandr ifadesini kullanr. am- tu der-dil u pde dd- h bered mr- genc ki gencne-r nigeh dred Tercme: Senin zntn gnlde bir hazine gibi, tpk hazineyi bekleyen ylana benzer ekilde kvrm kvrm duman karyor.

223

Asafnin divannda muhayyel ve nazirsiz beyitler oktur, ama bu beyit serdarlarndandr. 1/152. Sd Hafzn baz beyitleri iin tarz- Asafce ibaresini kullandn grmekteyiz. Geh h keem ez-dil u geh tr-i tu ey cn P-i tu i gyem ki ih m-keem ez-dil Tercme: Dilimden zaman zaman ah ekerim, zaman zaman da senin okunu. Ey can, senin yannda gnlden neler ektiimi ne (niin, nasl) diyeyim. Gnlden neler ekerim dedii iki anlamdadr. Birisi gnl sebebiyle neler ekerim demektir, dieri gnln iinden neler ekerim anlamndadr. yi dn, bu beyit Asaf tarznda (tarz- Asafce) yazlm. 2/411. 8. Gazeldeki Gazeldeki stadl stadl Her airin daha baarl olduu bir iir vadisi vardr. Byk airlerin btn nazm ekillerinde yazd iirlerin byk olmas gerekmez. Hafzn baarl olduu nazm ekli ise gazeldir. Kaside sahasnn serdarlar bakalardr. Sd de bu hususu u ifadelerle belirtir: Hsl Hceni hneri hemn gazeldedir, kasde-gyluk ayrlara msellemdir. 2/277278 9. Atasz Niteliindeki Beyitleri Hafzn baz iirleri atasz gibi dillerde dolamaktadr. Bu tarz beyitleri Sd yeri geldike belirtir ve irfan sahiplerinin dillerinde dolatn vurgular. Bir ksm rnekleri unlardr: ulm- himmet-i nem ki zr-i arh- kebd Zi-her i reng-i taalluk pezred zdest Tercme: Bu gk kubbenin alnda ilgi rengini kabul eden her eyden azad ve hr olan kimsenin klesiyim. Yani dnya cihetiyle ilgi alanna giren eylerden gnl ban kesenlerin klesi olaym.

224

Sd beytin anlamn verdikten sonra gazelin tamam hakknda bu gazel Hafzn blend gazellerinden olduunu belirttiken sonra beyit hakknda unu syler: Bu beyt ehl-i irfn arasnda darb- mesel hkmndedir. 1/93. Sdnin son derece latif t ierdiini syledii beyit udur: Tc- h taleb cevher-i zt bi-numy Ver hod ez-cevher-i Cemd u Ferdn b Tercme: Eger devlet ve saadet tac istersen kendi sahip olduklarn ve yeteneklerini gster, ondan sonra da ister Cemid ve Feridunun olu ol, ister olma, farketmez. Yani soyunu ve nesebini deil de kazandn marifet ve kemalat gster. nk neseple nmek kiiyi fazilet sahibi yapmaz. 3/206. 10. iirlerindeki Ulviyeti airler kendi iirlerini vererken bazen akln kabul edemeyecei tarzda mbalaal ifadeler kullanr. Hafz bir beyitte kendi iirini meleklerin ezberlediini sylediinde Sd bunun bir mbalaa olmadn Hafzn ryada veya kefen bunu grm olabileceini hatrlatr. Subh-dem ez-ar m-med hur akl goft Kudsiyn gy ki ir-i Hfz ezber m-konend Tercme: Sabah vakti ar canibinden bir coku gelirdi, aklm bana dedi ki, sanki melekler Hafzn iirini ezber ediyorlar. Burada Sd yle bir kayt der: airlerin bu tarz szleri iddia olur, ama Hafzn bu durumu kefen veya ryada grmesi mmkndr. 1/344. 11. Hafz Hafzn fadelerinin yiye Yorumlanmas Burada ilk bakta olumsuz grnen baz ifadelerin Sd tarafndan nasl tevil edilmeye alldna bakacaz. phesiz ki Sd Hafz hakknda besledii iyi grler nda beyitleri yorumlamaya tabi tutmutur ve bu gayet normaldir. Bakalarnn bu grlere katlp katlmamas ayr bir konudur. n telh-ve ki sf ummul-habyise hnd

225

Eh len ve ahl min kubletil-izr Tercme: Sfnin ktlklerin anas diye adlandrd o ac gibi olan ey yani arap bize kz olanlar bsesinden daha lezzetli ve tatldr. Beyte bu ekilde anlam verdikten sonra Sd unlar da ekler: Bu beytin airler dili zerine anlam byledir. Fakat gerek anlam ise yledir. Burada sf kelimesi ile Hazret-i Peygamber kastedilmektedir. O zaman anlam yle olacaktr: Hazret-i Peygamberin iki iin mml-habayis (btn ktlklerin anas) demesi bize kzlarn bsesinden daha lezzetli ve tatldr, yani onun her syledii sz gzel ve tatldr, bu da tatldr. 1/2829 Mey-hre vu ser-gete vu rindm u nazar-bz Vn kes ki u m nst dern ehr kudmest Tercme: Hem iki ieriz, hem hayran ve ba dnmlerdeniz, hem rindiz, hem de her grdn seven az. Bizim gibi olmayan bu ehirde kim varm acaba? Sd bu anlamdan sonra u kayd der: Maksad ehrinin fasklarna tarizde bulunmaktr, yoksa kendisi bu tarz nefsan arzulara uymaz, nk kendileri ehlullahdan olan erefli bir varlktr, bylelerden er-i erfe muhalif (slmn yasaklad) bir davran grlmesi mmkn deildir. 1/101. Ne men zi-b-amel der-cihn mellem u bes Mellet-i ulem hem zi-ilm-i b-amelest Tercme: Dnyada iyi i yapamamakdan sadece ben muzdarip deilim, limlerin de amelsiz ilimden dolay halleri muzdarip ve gnlleri krktr. Sd beyte bu ekilde anlam verdikten sonra unlar ilave eder: Ameli terk ettiklerinden dolay limlere tarizde bulunmak iin Hafz kendini ameli olmayan grubun iine dhil etmitir. 1/131. yn ne-od ki ir medem kuc bdem Dir u derd ki fil zi-kr- htenem Tercme: Bilmiyorum ki dnyaya niin geldim ve bundan nce nerede idim. Yazk ki kendi iimden gafilim.

226

Sd unu ekler: Hafz tecahl-i arifte bulunmaktadr, yoksa kendisi evliyadan saadet sahibi birisidir. 3/4. 12. Hafzla Hafzla lgili Menkbe Sd baz beyitlerin erhinde Hafzn manevi ahsiyetini belirginletiren menkabelere de atfta bulunmaktadr. Bu tarz menkabe aadaki beyitte grlmektedir: Kadem diri me-dr ez-cenze-i Hfz Ki geri ark- gnhest m-reved be-behit Tercme: Ey zahit, Hafzn cenazesine katlmakta ayana engel olma, yani cenazesine katl, nk o her ne kadar gnaha batm ise de cennete gidiyor. yle bir menkabe anlatlr: Hafz hayatta iken eletiren, ona tanda bulunan birisi varm. Hafz vefat edice cenazesine katlmak istememi ve katlmak isteyenlere de engel olmu. O mecliste bulunan ve Hafz sevenlerden birisi ona der ki, Hafz yle bir iddiada bulunmu ki, benim divanm hangi niyetle aarsanz o durumla ilgili size bir eyler syler. O halde gelin divanndan rastgele bir yer aalm, bakalm Hafz bu durum iin neler sylyor. Muarz kii bu teklifi kabul eder. Divann atklarnda Allahn emriyle bu beyit karlarna kar, o zat da tevbe edip hazr olan cemaatla birlikte Hafzn cenazesine itirak eder. 1/171. b- YERG 1. slup Asndan Eletirmesi Divan sahibi olan airler gelenee uyarak alfabenin btn harfleriyle gazel yazmlardr. Her harfte kafiye bulmak, bulunsa bile iiriyet vasfn korumak zor bir ey olsa gerektir. Zaten Sd bu iin zorluunu belirtir ve ok nadir kiilerin bu iin stesinden gelebildiini ifade eder. yle der: Gazelde alfabenin btn harflerinde ayn gzellkte iir sylemek sadece Molla Cmye mahsustur. 1/53. imdi Hafz iin sylediklerine bakalm:

227

Daha nce de zikrettiimiz gibi Hafzn baz harflerde yazlm gazelleri olduka sst vhdir. Bu drt gazel onlardandr. 1/293294. Bu drt gazel cm harfinde yazlan bir gazel, harfindeki iki gazel ve harfindeki bir gazeldir. Baka bir yerde ise kafiye olan hangi harflerde baarsz olduunu belirtirken bu harflerin b kfiyesinde s-i msellese ve cm ve h ve ha kfiyesinde vki olan gazeller olduunu syler ve bu gazeller iin yetle sust ve vh vki olmu (1/53) ifadesini kullanr. Be harfinde 4, e harfinde 1 gazel olduunu dikkate aldmzda toplam 573 gazele kyasla bunlar son derece kk bir rakamdr ve Hafzn gazeldeki bykln gsterir. Bir baka tenkit ise kasideler hakkndadr. Bir beyte farkl nshalara gre anlam verdikten sonra hibirisinin tabiata ho gelmediini syleyerek baka bir nshann olmas lzumunu hatrlatr, fakat u hususu da eklemeyi ihmal etmez. Hafzn hneri sadece gazellerinde bulunur. Kaside vadisi bakalarnndr. 2/277 278. rticalen sylenen gazellerin de baarsz olduunu ifade zmnnda da Hafz eletirir ve byle gazellerin fazla edeb bir deerinin olamyacan hatrlatr, yle der: Hce bu gazeli meclis-i mezkrde bedhetle sylemidir. Ol cihetdendir ki sir gazellerinde olan n bu gazelde yokdur. 3/58 2. Kafiye Asndan Eletiriler Gazelde ayn kafiyenin tekrar edilmesi durumunda fesad, ayp, ayb- fahi gibi kelimeler kullanr, hatta byle durumlardan birinde herhalde Hafzn bunu ayk iken deil de sekr halinde sylemi olabileceini syleyerek tarizde bulunur. 3/345 Bu tarz eletiri oklarnn yneltildii gazelin kafiyeleri hakknda unlar syler:

228

Bu gazelin kfiyesi badan baa fsiddir, zr harf-i revsi yokdur. Harf-i rev kfiyede olan elfz harf-i ahr-i aslsidir ve hurf- kfiyeni asldr ki ansz kfiye olmaz. Amm syir hurf kfiye olmasa olur. 1/6970. Konuya biraz daha yakndan bakalm: Redif olan sttan nce gelen kelimelerin sonu te harfiyle bitmektedir, ama Sd bu harfin asli harf olmadn dolaysyla kafiye olamayacan syler. Msra sonlar muhabbet-i st, talat-i st, minnet-i st eklinde devam etmektedir. Sd yle der: Hafzn bu gazelinde rev harfinin te olmas mmkn deildir, nk elimenin asl harfi deildir. O halde kafiye iin gerekli olan asl harf muhabbet kelimesinde be, talat kelimesinde ayn ve minnet kelimesinde nndur. Dier kelimeler de bunlara kyas edilebilir. 1/6970. Burada ok fazla kuralcln hkm srdn grnce Saib-i Tebriznin kendi iirine yaplan bir itiraz zerine syledii u sz hatrlamamak mmkn deil: ir-i mer be-medrese ki burd; yani benim iirimi medreseye kim gtrd? Bir de kafiye ayplarnn en byklerinden biri olduunu zikrettii u cmleye bakalm. Egeri iki tarkle bile kfiye t-y cel, yan, yegn kablindendir ki ekber ve azam- uyb- kfiyedendir. 1/102. Kafiye tekrar Hafzn sarhoken yapabilecei eylerden aylmaktadr: Bu gazelde kafiye mkerrer, bunu herhalde sekr halinde sylemi, sahv halinde olsa sylemezdi. 3/345. a) Ad Konulmam Kafiye Ayb Sd Hafzn bir gazelinde ad konulmam bir kafiye aybndan (uyb- ayr-i mulakkabe) bahseder. Beyit yledir: Salh- kr kuc vu men-i harb kuc Bi-bn tefvut-i reh kez-kucst t-be-kuc Bu matla msr- snsini kfiyesi uyb- ayr-i mulakkabedendir. Okudukda b skn okunup amm kitbetde kucya iml olmak lzmdr.

229

Burada kuc rediftir, kendinden nce gelen be harfinin kafiye olabilmesi iin sakin okunmas gerekmektedir. Gazelin btn beyitlerinde rebb kuc, nb kuc gibi... be harfi sakin okunmaktadr. Yalnz matla beytinin ikinci msranda ise durum farkldr, t-be-kuc eklindedir. b) Kafiye Tekrar Ayb Nasl Hafifletirilebilir? Sdnin bu husustaki nerisi gazelde beytin yerinin deitirilmesidir. yle der: Endern mevkib ki ber-put-i sab bendend zeyn beyti bu beyitten nce yazlmaldr. Yine eh-suvr-i men beytini mahlas beyitinin stnde yazlmas gerekir. Bu ekilde yazlnca kafiye takrar kusuru ok ak deil bir miktar daha gizli olabilir. Kendisinin erhte byle yapmamasna gereke olarak unlar syler: Biz sonradan farkna vardk, yoksa ihmal etmezdik. 1/79 3. Anlam Asndan Eletiriler Beytin ieriinin Hafzn i dnyasn yanstmad, hatta tersi olduu, bir de bilgi ve gramer yanl bulunduu durumlarda bu tarz eletirilerde bulunulur. Snrl sayda rnekleri vardr. Hfz ne hadd-i mst unn lfz zeden Py ez-kilm-i h ira pter kem Tercme: Ey Hafz, byle iddilarda bulunmak bizim haddimiz deildir, ayamz niin yorganmzdan fazla uzatyoruz. kinci msrann bir darbmesel olduunu belirttikten sonra unlar ekler: Hce bu gazeli sekir halinde iken sylemitir, ayk iken bu tarz ifadeler kullanmaz. 3/52. Baka bir beyit; B- mer i hcet serv u sanevberest imd- sye-perver-i m ez-ki kemterest Tercme: Gnl bahemin servi ve sanevbere ne ihtiyac olabilir ki, bizim glgede beslenmi imadmz, yani cananmz kimden eksiktir. Yani bizim sevgilimiz serviden ve sanevberden daha ycedir.

230

Sd bu anlam verdiken sonra sevgili iin kimden eksiktir denilmesinde hayli kemlik olduunu belirtir ve yle denilmesinin daha doru olacan syler: imd- sye-perverem ez-her d bihterest , yani glgede beslenmi imadmz her ikisinden de daha iyi ve gzeldir. Fakat bu takdirde de kafiyenin ayegn denilen byk kafiye ayplarndan biriyle illetli olacan belirtir. 1/102. Baka bir beyitte harc- Msr gemesi zerine unlar syler: Hafzn Msr harac diye sylemesi kyas ve tahmindir. limlerin ounluuna gre Msr sulh yoluyla fethedilmitir. Hatib-i Badadnin tarihinde yle nakledilir. Lebt Msr arazisinden bir miktar arazi satn alp vakfetti. Baz bilginler mam- afinin Msrda vakf arazisi olduunu rivayet ederler. Bu nakiller gsterir Msr arazisinden hara alnmaz. 1/356. Baka bir beyitte geen evsaf kelimesi iin vassf getirilse olduka gzel olurdu, nk vasf ibaresine uygun derdi ifadesini kullanr. 1/140 Bir baka beyitte geen reyahin kelimesi iin alternatif kelimeler nerir, bunlarn ezhar ve envar olabileceini ve tebihin daha gzel olmas iin buna gerek olduunu kaydeder. 1/307. Bir baka beyitte, lehum kelimesindeki hum zamirinin cennet ve tuba iin kullanlmasnda Arapa gramer asndan uygunsuzluk olduunu belirterek leh getirilmesinin daha ahsen ve daha evla olacan syler. 1/61. Bir baka beyitte geen tamlamalarda rekket ve beytin tertibinde kopukluk olduunu syleyerek teemmel, yani dn diyerek okuyucuyu uyarr. 3/217. Men terk-i dn u dny kerdem zi-rzyet Cveztu f hevkum an hubbi ch u ml Burada ikinci msrann Arapa olduu dikkate alndnda Arapa bir cmlede atf vavnn Acem slubu tarznda (u eklinde) zikredilmesinin eletiri konusu olduunu belirttikten sonra bunun mdafaa edilemez derecede bir yanl olduunu ifade iin yle der: Fil-vki mahall-i itirzdr ki define h re yokdur. 3/327. 4. HavHav-i Kabih

231

Sd erhinde karlatmz kavramlardan birisi de hav-i kabihtir. Ayn zamanda hav- melih kavramn da kullanr. Btn metinde hav-i melih kavram 20 defa geer. Hav-i melih kavram cmle-i muteriza denen iir sentaks iine giren ara cmleler iin kullanr. Hav-i melih edeb adan bir kusur kabul edilmemi, bilakis gzel kabul edilmitir. Fakat hav-i kabih byle deildir. Sd ayn anlaml iki kelimenin bir beyitte bir araya gelmesine ilm-i bedide hav-i kabih derler diye bunu tanmlar. 1/86. Bu tarz eletirinin rnekleri unlardr: arh u felek hav-i kabh tarkyla vrid olmu. 2/397 Hcib ve derbn kapucya dirler. 1/86. Murd u km hav-i kabh sanatdr. 3/24. Aklayc atflarn bir ksmnn bu ksma girdiini de u cmlelerden anlyoruz: ekk riyeb atf- tefsridir. lm-i bedde bua hav-i kabh dirler. 2/113. 5. Veznin Sebep Olduu Yanllar airler iir yazacaklar zaman onlar kaytlayan baz balara uymak zorundadrlar. Bu husus onlar zaman zaman uygun olmayan kelimeleri kullanmaya gtrebilmektedir. Hafzda da bunun rneklerini grmek mmkndr. Sd bu hususla ilgili grlerini birok yerde syler. Bir ksm rnekleri unlardr: Hind lafzn Hind makmnda zikr tecvzendir ve ill kys Hind idi. 1/35. Hce zarret-i veznin madin yerine yerine cemd zikr eylemi, zr, maksd mevlid-i selse zikri idi. 2/4. Kfiye zarreti in kudam dimidir ve ill kuc makm idi. Yan beni yle mest eyle ki arsa-i haylime kim geldi ve kim gitdi ve nereye gitdi bilmeyem. 1/251 Bir baka beyitte geen menzil kelimesi zerine yle syler: Dorusu menazil demek gerekir, nk sevgiliye ulatracak konak bire mnhasr olamaz, birden fazladr, fakat vezin zorunluluu iin byle zikredilmitir. 1/6.

232

Bir de btn iirlerde grlebilen ksaltmalar vardr, bunlarn tamam eletiri kapsamnda ele alnamazlar. Ancak bir ksm bu kategoriye sokulabilir. Btn metinde zaruret-i vezin kavram 194 kere, vezin ve kafiye zarureti kavram ise 9 kere zikredilir. Bazan bu kavramlarla birlikte kullanlan bir kavram karmza kmaktadr. Bu mukham kavramdr: Mukham: Redhousede kelimenin karl olarak pleonastic (word) kullanlr. ngilizce bu kelimenin anlam olarak szlklerde u karlklar verilir: gereksiz sz, kelime fazlal, haiv, iirme. Mukham kelimesi btn metinde 23 defa geer. Sd mukham tabirini kullandktan sonra baz aklamalarda bulunur ki bunlar yle sralayabiliriz. a) Kuvvetlendirme Pekitirme grevi grr. Hod byle yerlerde mukhamdr, tekd in gelr. 1/68 b) ZaruretZaruret-i Vezin Anlama bir fazlalk katmayan, dolgu unsuru olan kelimeler iin kullanlmaktadr. Bir ksm rnekler; Geh ghdan muhaffefdir, bunda mukhamdr, olmasa da manya halel virmez, zarret-i veznin gelmidir. 1/243 Serve, n zamr bunda mukhamdr, bir yere rci degil. 1/279 Hod lafz bunu gibi yerlerde mukhamdr, zarret-i veznin. 1/356 c) fadeyi Gzelletirme Baz ekler ve kelimeler kelimeye anlam atmak iin deil ifadeyi gzelletirmek iin de getirilebilmektedir. u rnekler konu iin yeterli olabilir: Be-ser-i hacle b harfi-i sla mukhamdr, tahsn-i lafz in. 1/358 Hem bunda mukhamdr zarret-i veznin, egeri tahsn-i kelmdan hl degildir. 1/371 6. Din Adan Eletirmesi

233

Aslnda Sdnin Hafza olduka hsnzann vardr ve onun szlerini yanl anlamalara meydan vermemek iin tevil eder. Bir ksm rneklerini yukarda zikretmitik. Bununla beraber bir iki yerde din adan Hafz eletirdii grlmektedir: Hfz rz- ecel ger be-kef r cm Yekser ez-ky- harbt berendet be-behit Tercme: Ey Hafz, eer son gn yani lecein gn eline bir kadeh alabilirsen seni meyhane mahallesinden kabir azab ve sorgu sual olmakszn doru cennete gtrrler. Sd bu anlam verdikten sonra bu manalarn Amelsiz cenneti istemek gnahtr hadisine uygun olmadn, bilhassa pein olan dnyay veresiye olan cennet iin terk etmem demenin hata olduunu muteber kitaplarn kaydettiini belirttikten sonra Kim peini veresiye iin, yani dnyay ahiret iin terketmem diye sylese kfre der. anlamnda fetva kitaplarnda zikredilen bir Arapa cmle iktibas eder ve Hulasatul-Fetevda benzer hkmlerin bulunduunu hatrlatr. 1/169. Bu eletirinin matbu nshada olduunu yazma nshada olmadn burada belirtelim. ir-i Hfz der-zamn- dem ender b- huld Defter-i nesrn gl-r znet-i evrk bd Tercme: Hazret-i dem zamannda cennette gl ve nesrin defteri yapraklarnn ss Hafzn iiri idi, yani gl ve nesrin yapraklarna yazlp onunla ssl olurlard. Sd beyitten ilk bakta Hafzn ezeli oluunun anlaldn hatrlattktan sonra yle bir kaytta bulunur: Vel-ilmu indellh, egeri uarn kelimt iddidir vuk degildir. 2/57. 7. Bakalarnn Eletirilerini Nakletmesi Aslnda bunlar anlam asndan eletiriler ksmnda ele alnabilirdi, ama Sd bakalarndan nakilde bulunduu iin byle bir balk altnda verilmesinin uygun

234

olaca dncesindeyiz. Bu tarz eletirilerde eletirileri kimin yapt belirtilmez. rnekleri unlardr: Bde-i lal-i lebe kez-leb-i men dr me-bd Rh- rh- ki vu peyman-dih-i peymne-i kst Tercme: Dudamdan uzak olmasn, sevgilinin lal gibi krmz dudann arab kimin ruhunun arabdr, yani kimin canna can katar ve sevgili kiminle birlikte kadeh imeye sz vermitir. Sd beyte anlam verdikten sonra ikinci msran mazmunu hususunda sevgilisini ibtizale drm diye Hafza itiraz edildiini belirtir. 1/149150. em-i Hfz zr-i bm- kasr- n hr-sirit ve-i cenntun tecr tahtehl-enhr dt Tercme: Hafzn gznden akan yalar huri gibi olan sevgiliin saraynn dam altnda tpk altndan rmaklar akan cenneti andrmaktadr. Burada sevgilinin sarayn cennete, kendi gzyalarn ise cennetin iinde akan rmaklara benzetmiir. Sd beyte bu ekilde anlam verdikten sonra bu beyitte iki hususta Hafzn tenkit edildiini syleyerek unlar nakleder: Birincisi; zr-i bm- kasr demesidir, hlbuki zr-i kasr demesi gerekirdi, nk nehirler sarayn dam altndan deil sarayn altndan akar. Dieri ise nehirlerin cennetin altnda aktn sylemesidir, hlbuki nehirler cennetin altndan deil iinde akmaktadr. Sd bu eletirileri naklettikten sonra birinci itiraza bazlarnn, byle eyler iirde msamaha ile karlanr diye cevap verdiklerini syler. kinci itiraz iin ise u ekilde cevap verilebileceini syler: Bu gazeldeki terkip baz tasarruflarda bulunularak ayetten iktibastr. Ayrca baz yorumcular tahteh kelimesinden sonra ecrih kelimesinin takdir edilmesi gerektiini yani tahte ecrih eklinde anlalmas gerektiini sylerler, bu takdirde mana aalarnn altndan demek olur. Burada kraat ilmindeki bilgisini gsterecek bir takm aklamalar da ekler. 1/195196 Hbem bi-od ez-dde dern fikr-i ciger-sz

235

K- ki od menzil u mevgeh-i hbet Tercme: Acaba kimin koyunda yatp uyursun diye yrekleri yakp kavuran dnceden dolay gzmden uyku gitti. Sd burada da Hafzn sevgilisi hakknda byle kt zan besledii iin eletirildiini syler. 1/243. Der-bah-y bsei cn taleb M-konend n dil-sitnn el-ys Tercme: Aman bu gnl alc sevgililerden aman, nk bir buse karlnda bir can istiyorlar. Bu beyitte de, k bir buseye bin can erir, sen ise bir can vermeyi ok gryorsun diye itirazda bulunulduunu kaydeder. 1/284. Hn-i m hordened n kfer-diln Ey mselmnn i dermn el-ys Tercme: Bu merhametsiz sevgililer kanmz itiler, ey mslmanlar, Allah iin bir medet. Sd bu beyte de itiraz edildiini syleyerek (1/284) aklamada bulunmaz. Anlalan odur ki k cann ve kann severek feda eder, ikyette bulunmaz, sen ise ikyette bulunuyorsun demek istemilerdir.

236

E DL VE SLUP 1. ARKAK KELMELER Sd erhinde Trke asll kelimeler nemli bir yer tutmaktadr. Bunlardan dneminde kullanlan, daha sonra ksman terk edilen kelimeleri topluca gstermek istiyoruz. Bunlardan anlam belli olduu halde szlklerde bulamadklarmz da vardr. Bir ksmn gnmzde de kullanld halde bundan 5 asr nceki metinlerde bulunduunu gstermek iin kaydettik. Szlklerde bulamadklarmz kelimenin anlamn verdikten sonra belirttik. ki kelimeden oluan kelime gruplarna yer verdik. Byle gruplarda kelimelerden birisi Trke olmasa da yine bu balk altnda bulunmasnda fayda grmekteyiz. Az da olsa Trke asll olmayan baz kelimelere de yer verilmitir. Aada alfabetik olarak kaydedilen kelimelerin nce anlam verilecek, daha sonra bu kelimelerin cmle iinde kullanmn gsteren bir ksm rneklere de yer verilecektir. Alk: Ticaretten anlayan. (Tarama Szlnde alacak anlam verilmi.): Mumil ala dirler yan bey u irda seninle alam virem iden kimseye dirler. 2/42. Almak: 1. . Alevlenip tutumak: Gh olur ki imek hrmene alup yakup yandrr. Bunda hrmenden murd vcddr, yan ben vcd yanm k berk- ka nie tahamml ideyim. 2/441. Ey Hfz, bu takv hrkasn yak ki eger te olursam aa almayam, yan te olursam aa tesr eylemeyem ki iinde sen bile yanarsn. 2/442. Gred alr, tede istiml iderler, mesel te, yan penbeye ald dirler. 2/277. 2. . nsiyet ve lfet etmek: lfet bir kimseni hyuyla almak, yan, ns balamak. 1/177. H-kerd imtiz eyledi ve ald dimekdir. 1/210. Aar: ar: leri, te: Ver bir nesneni ard ve aars dimekdir. 3/298. Anclayn: O ekilde: Bednsn anclayn dimekdir. 2/340. Ar: Temiz: Pkze ve pk bir manyadr, ar dimekdir, thir mansna. 1/166.

237

Ark: Zayf, clz: Nizr, latda ark dimekdir. Amm bunda zaf ve nahf mansna. 1/239. Arklamak: Zayflamak: Hill-i sumn da ol rz k ve evkinden ziyde arklam. yle ki rakdan parmakla gsterirler. 2/379. Arkalanc: Destek, yardmc: Mstazhir istifal bbndan ism-i fildir, arkalanc mansna. 3/160. Arkalanmak: Destek olmak: stizhr istifl bbndan masdardr mefl mansna, yan mstezhr mansna. Yan her ehl-i dil bua arkalanrd ve bundan yardm taleb iderdi. 1/398. Armaan: Hediye: Dest-vz teh-dest varmamak in iledilen armaana dirler. 3/10. Artuk: Baka, fazla: Yan, ancak kulkul dimege mlik, artua degil. 1/126. Ass: Fayda: Hsl son pemanlk ass eylemez. 2/439. Avurd ve savurd: Sz, laf. (Tarama Szlnde savurd yok): Mansz dav hemn kl u kldir. Yan kur avurd u savurddur. 2/406407. Ayrlmak: Birbirinden ayrlmak: Yan yrn biri birinden ayrldlar. 3/156. Azrganmak: Azmsamak: Yan bahr buludu bu kadar brn ki dker n sehs an azranur. 2/267. Basdrma: Pastrma: Mmy insn kaddi, yan, basdrmas ve y harf-i masdar. Bunda murd dev ve dermndr. 3/308. Baa kakmak: Serzeni baa kakmakdr. Arabce tevbh dirler. 1/374. Bamak (pamak): Ayakkab: Nal mterekdir, at nalna ve pamaa dirler. 1/108. Bamak: Ayakkabc: Hud halk biri birine hidmetkr eylemidir, yan, kimini derzi, kimini bamak ve kimini etmekci ve ac. 3/448. Beg: Ku avlamak iin kullanlan baka ku: Zr detdir ki bir vah mri sayd eylemek in tuzaa bir ku beg korlar. 3/53.

238

Belen: Da srt: Gerve, kf- Acemni fethi ve kesriyle, belee dirler, yan, ta beleine, hsl, tan srtna. 3/267. Biim: Hasat. (Tarama Szlnde biin ekli var, biim yok): Direv, dln fethi ve kesriyle ve rn fethiyle, isimdir, direvdenden mtak, biim mansna. Yeil felek tarlasn, y felegi yeil mezran ve hill oran grdm, kendi ekinim ve biim vakti ydma geldi. 3/170. Brk: Klah: Klah brke dirler. 1/310. Bur tutmak: Doum sancs tutmak. (Tarama Szlnde buru ekli var): Hikmetullh, htunn yolda ol gice bur tutd ki hmile htunlar emrzndandr ve gice sovuk idi. 1/173. BurumBurum-Bkm: Bklm. (Tarama Szlnde olmayan bu kelime Redhousede bulunmaktadr): n bkm ve bklm mansnadr. 3/315. iken ve ikenc, bkm dimekdir. Mesel kumalarda bkmnden hsl olan bkm yeri gibi. Ham bgri ve egri ve bkm mansnadr. 1/236. Tb bunda burum ve kvrm ve bkm mansnadr ki zlf ve kkl ve giysnu evsfndandr. 1/361. BgBg-Bgi: Sihir. (Tarama Szlnde yok, Redhousede bg yazlp okunuu by eklinde verilmitir): Fsnh bgler ve mekr hleler dimekdir. 3/414. Efsn bgi yan sihr ve mekr ve hile mansna gelr. 3/232. Cn ot: Can ilac: (Tamlamann birinci kelimesi Frsa aslldr) Cn-dr cn ot dimekdir, yan, cn ilc. 3/317. ak: Tam: Miyn bel ve orta mansnadr. Amm ak orta degil. 2/120. apmak: Komak: Tzm aparz, yan segirdiriz, tzdenden mtak ki segirtmekdir. 2/429. ekmek: mek: Der-ke ek dimekdir, i mansna. Trkde de ekmek imek mansnda mstameldir. 1/137138. evrindi: Girdap: Girdb suyu dnmesi, evrindisi ki ark olmak korkusu ola. 1/398. evrik: Girdap. Girdb evrik mansna. 1/8.

239

mkmk-m: Saf, halis. (Tarama Szlnde m eklinde): Mahz Trkde m dimekle tabr eyledikleri mandr, yan hlis ve sf dimekdir. 2/223. rhd: Crcr bcei (Tarama Szlnde rd eklinde): Cizdir ki ebgrden rhd murd ola, yan ocaklar iinde gice ile ten bcek ola. 2/240. igdem: Zambakgillerden bir tr iek. (Tarama Szlnde yok, metinde ise szlklerde verilen anlamda kullanlmad grlmektedir.): Pehl iki manda mstameldir. Birisi bir nesneni yan ki Arapa aa inde ile tabr iderler. Birisi de adamn yan yan iileri ki Trkde pehlye igdem dirler. 2/4445. ignek: ok inenen, zerinden ok gelip geilen: Siper sni kesriyle ve zammyla latdir, ignek yan pyml mansnadr. 2/19. Pey-siper de mansn sbkan tahkik eyledik idi ki ignek mansnadr, yan py-ml. 2/86. igzinmek: Dnmek, dolamak: Gerdden igzinmek. 3/145. imir: imir: (Farsa asll imir kelimesinin dnemin Trke

telaffuzundaki deiik ekli) imd-kadd vasf- terkbdir, imd boyl dimekdir, nde fetha ve kesre cizdir, imir aacna dirler. 3/288. isinti: nce ince yaan yamur: Sirik latde yamur isintisine yan hurde yaan yamura dirler. Sora gzyanda istiml eylediler meczen. 2/302. izi: izgi: Noktan tarfi res-i hatdr yan izini uc. 1/356. okramak: Comak, kaynamak, fokurdamak: Nara Arabde geizden kan savta dirler, amm Acem okramada istiml ider. 1/126. ulule latda suyu okramasndan tabrdir. 2/331. Degirmi: Yuvarlak: Mh degirmidir, anda ba ve ayak mutasavver degildir. 1/327328. Deprenmek: Hareket etmek: Pes, dem itidal ile deprenmek gerek, sora zahmet ekmeye. 1/122. Derinti: Serseri kalabalk: Evba bu cemdir, ahlt- ns yan derinti, evb da dirler. 2/246.

240

Devirmek: Toplamak: Cem verd devirdi. 2/230. Ditsinmek: renmek, tiksinmek: Bi-girift, b harf-i tekd, girift bunda hm tarkiyle vkidir, biri ay tutulmak, husf mansna ve birisi ditsinmek, yan munfil ve ermende old mansna. 3/163. Dymemek: Tahamml edememek, katlanamamak: Hsl, beni kan alatmak istersin, zr nazara dymeyp bi-huzr olur ve baa cef ider dimekdir. 3/126. Dkeli: Btn, hepsi: Heme bunda heme ve dim mansnadr, dkeli diyenler hat eylediler. 1/100. Gzden gl kan dkeli bizim yzmz zre gider diyenler hakk- edy eylememiler. 1/393. Drklk: Dml ve kapal olmak. (Tarama Szlnde yok): Gona gibi geri cihn ii ballkdr, yan drklik ve yumuklukdur, yan inikd ve inkibzdr. 2/349. Drmek: almak: (Bu kelime DLTde tr-: ymak, tr-ise ymakta yardm ve yar etmek anlamndadr diye kaydedilir) Zamn nevbahrdr, aa dr ki ho-dil olasn. 3/357. Egmec: Bklm. (Tarama Szlnde yok): Mezkr pdih bir blendmertebeli hdr ki tokuz felek eyvnn kendi br-gh kemerini hamndan bir rnek bildi. Yan egmecinden ve bklmnden. Zr, kemer nefsinde egilmi ve bklmdr. 1/181. Egsi: Kabes yanan odun paresinde yani ekside olan ate ulesine derler. Adeten bir yerden ate alnmal olsa eksiyle alnur. 3/344. Eek: ek: ene: Zekan ve zenah bir manyadr eek dimekdir. 3/201. Erastk: Tavan: (Kelimenin Trke asll olup olmad tespit edilememiir. Sd kendi dneminde Trklerin tavan bu ekilde adlandrdklarn sylemektedir). Sakf tavan, Trkce erastk dirler. 2/429. Esenlemek: Veda etmek: Pedrd, b-i Acem ile, esenlemekdir, ved mansna. 1/34.

241

Esenlik: Veda etme: Drd, dln ve ran zammeleriyle, Arabde tahiyye mansnadr ki Trke esenlik dirler. 3/307. Esirgemek: Merhamet etmek: Rahmet esirgemekdir. 1/156. Bahy ism-i masdardr, bahydenden, esirgeyi ve terahhum mansnadr. 1/76. Esrk: Sarho: Mest esrk. 1/82. Evdek: Ayn evde olan. (Tarama Szlnde bu ekli yok): Hem-g hem edt- cemiyyetdir. Hem-hanere ve hem-sofra gibi pes. Hem-g kucakda dimekdir ve hem-hne evdek mansna. 1/149. Evermek: Evlendirmek: Eyym oyn beni fil eyledi. Yan evermesini tehrde gaflet eyledim. 1/300. Eyitmek: Sylemek: (Metnin tamamnda 9 yerde geer, yerini dimek fiiline terketmektedir. Metinde dimek fiili 1000den fazla kullanlmr.) Du-gy eyitdm ki var ise eceli gelmi imi. Beg de eyitdi, cem avladmz tuyru eceli gelmidir. 2/11. Eymenmek: Endie etmek: Bi dmen eger benim helkime kasd iderse, yan beni helk eylemege niyet iderse, eger sen dostum ise dmnlardan bk tutmam, yan kayrmam ve eymenmem. 2/399. i bk, bk eymenmekdir, yan kayrmaz dimekdir. 2/308. Fanmak: Ufanmak, krlmak: (Kelime ufanmak kelimesinden nl dmesiyle ortaya kmtr.) Amm kalem murd olunca seri sebz olmakdan maksd fanmayup fsid olmamakdan kinyetdir, yan fanmayup tiftiklenmesn dimekdir. 2/288. Gekin: Ar sarho: Hfz hrkas neye deger, bde ile an rengin eyle andan sora Hfz bzr ucndan mest-i harb getr, yan gekin mest iken getr. 2/300. Gegek: Gevek. (Metinde gevek ekli de kullanlyor): Sst gegek. Gel ki kasr- md ziyde gevek bnydldr. 1/93. Gizleyin: Gizlice: Allh in ey rakb, bu gice bir zamn gz yum, yan uyu, zr lal-i hm ile gizleyin yz sz tutarm. 3/96.

242

Gkek: yi, gzel: Ey cnn, eger seni koyup cennete rabet idersem, hergiz uykularm gkek olmasun, yan uyku baa harm olsun dimekdir. 3/214. Naz gkek dimekdir ey mansna. 2/228. Gmldrk: Palan ve eyer geri kamasn diye hayvanlarn gsne geirilen gslk: (DLTde kmdrk Tarama Szlnde gmldrk olarak geektedir.) Sfler evvelden nihnce iderlerdi, imdi ki pdih ve yan- ns ikre ider oldlar, anlara ne kuskun ve kmldrk gerek. 2/357. Gynmek: Gynmek: Yanmak: Ey sab, gynmi klar yol ucnda muntazrlardr, habere bakarlar, eger ol sefer eylemi yrdan bir haberi var ise vaktidir. 3/225. Gzde: (Tarama Szlnde yok): Hsl, rakb benim gzdeim oldn an belsndan hals bulmadm, zr kadmden kla rakb zddndr. 2/377. Gmrinmek: (Tarama Szlnde yok): Ddi ism-i masdardr ki dest aa muzfdr diyen ilmi ve tab n-tuvn aceb terzk sylemi ki gmrinr dvne sylemez. 2/253. Gni: Kskanmak: Rek latda gni mansnadr, yan kskanmak. 3/250. Gyegi: Damat: Gerdek oldkdan sora geline rs dirler, ayn kesri ve rn sknyla ve gyegiye htan dirler ve dahi ere zevc ve avrete zevce dirler. Dmd gyegi. 1/95. Haclar yol, Saman urs: Samanyolu galaksisi: Kehken gkde bir heyetdir ki Trkce aa hclar yolu, saman urs dirler, gsterilmege mevkfdur. 2/281. Halta: Gerdanlk: Tavk boyuna geen halka ki Trke halta dirler. 2/454. Hapaz: Sille, tokat: Sl tabanca ki Trke sille ve hapaz derler. 3/396. Iklk: Kemane: Ikla, yan, rbba kemne didikleri edn mnsebetledir. 1/289. Barbat iki bn fethalaryla kopuz ve rbb klkdr. 2/318. Ilam salam: Serap: Serb re yerlerde rakdan su gibi grnen heyta dirler. Trke lam salam dirler. 2/21.

243

Ilar: Akn, baskn. (Tarama Szlnde Ilamak: Baskn yapmak eklinde var, lar ekli yok, Redhousede var): Tamm- mslahadan sora bir gn lar salar ve Hrezm pdih fil iken basup, ban kesp memleketini ret ider. 3/301. Imzganmak: Imzganmak: Uyuklamak: unden ve unvden masdarlardr, mzanmak mansna. 2/251. Inckrmak: Hkrmak: Kendiye nisbet nckr nckr girye eylemesidir. 3/118. Ir: ark: Srd rdr. Terne rlamak iinde tene tn tn dimege dirler. 1/69. Irakracik: ok az uzak. (Son harf kef, Farsa drterek kelimesinin tercmesi olarak zikredilmi.): Br ey rakb, an yanndan bir iki kadem rakrack ol, yan katna varma, nki baa yok, saa da olmasun. 2/398. glemek: Hasta olmak: Mstemend igli mansnadr yan marazdan vey kahrdan iglemi. 2/318. gli: Hasta: Mstemend igli mansnadr yan marazdan vey kahrdan iglemi. 2/318. ncik: Baldr: Sk incikdir. 2/57. i: Vcudun iki yanndan her biri. (Tarama Szlnde yok): Pehl iki manda mstameldir. Birisi bir nesneni yan ki Arapa aa inde ile tabr iderler. Birisi de adamn yan yan iileri ki Trkde pehlye igdem dirler. 2/44-45. rkilmek: Toplanmak, birikmek: Benim gzm yan sar ve hakr add eyleme, zr, irkilmekle deiz olur. 3/297. s: Sahip: (di > iyi> -si (=sahib-i) iyelik ekindeki nszn kke karmasyla olumu bir kelime. Sonralar kaln nlyle s olarak kullanlmtr.) Hnedn ehl-i beyt ve ev issi dimekdir. 2/391. ti: Keskin, sert: Tund iti, yan, keskin mansna, tund-h vasf- terkbdir, iti hylu dimekdir. 3/292. tilik: Keskinlik, katlk: Ey yr hn itiliginden, yan, keskinliginden fil oturma. 3/422.

244

vmek: Acele etmek: Hce buyurur tacl ist. Tacl nedir yan ne iversin. 1/254. itb isimdir, ivmek mansna. 2/21. Kaan: Ne zaman: Key kaan dimekdir. 1/176. Kakmak: Azarlamak: tb kakmak ve azarlamak. 1/65. Melmet masdardr, levm gibi, lme-yelmudan azarlamak ve kakmak mansnadr. 2/21. Kakmak: almak: Bi-kbed dger, yan kakar dimekdir. Eger hisr dvrn kara demirden ve elikden eylerse nki hkm-i Hud irie, Azrl kapu kakar. 3/394. Kal Kaltmak: Sratmak, kamak: Cevr cef eyleme zr dilberlik azameti ve revnak snur, nki kullar kaalar ve hizmetkrlar kaldrlar yan kaarlar. 1/366. Kalkmak: Sramak, hoplamak: Yolcular nazarnda kalky kalky gzel srelim, yan ehl-i slk nazarnda eyce slk idelim, hsl, tark-i hakka ho ho gidelim dimekdir. 3/93. Kan: Hani, nerede: K edt- istifhmdr kan mansna Arabde eyne gibi. 1/355. KankKank-Kan Kan: Hangi: Kdm kank dimekdir. 1/339. Ol kimse ki bizim gibi degildir bu ehrde, kan kimsedir. 1/101. Karac: Yamac, ingene: Ll Acemin karac ksm ki rzla Isfahn mbeyninde konar gerler. 1/114. Kar muru eylemek: Ykmak: Ber-hem zenem kar muru eylerim dimekdir, yan ykarm manasna. 2/397. ehr-ub vasf- terkbdir. bdenden ehr delirdici ve kar muru edici dimekdir. 2/238. Karsmak: El rpmak: (Tarama Szlnde fiil karsmak eklinde verilmektedir, metide iki yerde fiilin zarf fiil ekli karsup deil de karsyup olarak yazlmtr.): Dest-efn vasf- terkbdir, el karsc mansna. Mutribe hitb idp buyurur. nki elinde ho sz vardr ey mutrib, bir ho r rla, t ki el karsyup gazel okuyalm ve raks idp rakkslar gibi balarmz salalm. Hsl, ey mutrib sen sz al. Biz el karsyup gazel-hnlk idp raks idelm. 2/430.

245

Karsmak: El rpmak: Dest-efn vasf- terkbidir, efnidenden el karsmak mansna ki hnendeler ndr ki el uslin tutduklar vakt ayay ayaya alarlar. 3/294. Kaa: Reng bunda hle mansnadr. Reng-miz hle kardrc yan hle peyda idici, hsl ava kaas. 2/333. Kayrmak: Aldrmak, nem vermek. (Btn metinde 31 kere geer.): Bi dmen eger benim helkime kasd iderse, yan beni helk eylemege niyet iderse, eger sen dostum ise dmnlardan bk tutmam, yan kayrmam ve eymenmem. 2/399. Kaynak: Yrtc hayvan penesi: Arslan ve kaplan ve tuyrdan doan ve hin gibi ki bunlarn kaynandan serpene ile tabr iderler. 2/47. Kln: Tavr, vaziyet: Kattl-vaz da byledir, kattl klnl, yan kattl-sfat. 2/333. Kran Kran: Sahil. (Kra ekli de imlada grlmektedir.): Kern ve kerne, feth-i kf- Arabyle, kenr mansna ki Trke aa kra dirler. 1/106. Kern, kenr mansnadr, Trke kra dirler. 1/190. Kyn kyn bakmak: Gz ucuyla bakmak. (Ky ve vasta eki nden mteekkil olabilir): Nergis emden kinyetdir. Ve cemm gz ucyla bakmakdr. Nergis-i cemm izfeti beyniyedir. Nergis-i cemm yan kyn kyn bakc emi. 1/301. Kiilik: Kklk: Dehn hurdesi 1/78. Kocumak: Kucaklamak: Ey yrn, nki biri biriizle kocuasz, yan, munaka idiesiz, bu gerdi-i arh ferm idesiz. 3/421. Komak: Kucaklamak: tink, iftil bbndan masdardr, bir kimseni boynna kol tolamak, hsl, komak, tenuk da munaka da dirler. 3/297. Ol kimse ki ihsn eyler ve halkdan ihsn dir eylemez, eli, yan, eli ki anla cra-i mey it eyler, maksd mahbbn kosun, yan, murd hidini kosun, hsl, murd aa el virsn, hayrl dudr. 2/190. muteberdir. Kiiligi muteber

oldndandr ki uar cevher-i ferd ve cz-i l-yetecezz ve nokta-i mevhm dirler.

246

Kou ok: Nvek kou ok, yan zenbrek ok, koudan atldn ko ok dirler. 1/82. Kola: Kzl ile boz renkleri arasnda bir reng-i mahsus. (Kamus- Trkde bulunan bu kelime Tarama Szlnde bulunmamaktadr): At boz hng ve kolas semend. Kola ata semend dimidir, amm Shh- Fursde dor ata dimidir. 1/109. Kola Kola: Yaban eei. (Tarama Szlnde kolan eklinde). Pes, bunda grden murd ol maaradr ki aa makbere old, nihyeti, kola hm ider. Hsl, dim gr avlad in aa izfet idp Behrm- Gr dirler. 2/361. Kolayna: Sebepsiz, boubouna, rastgele: Egeri yakn bilrm ki nvek-i mjgn kemn- ebrda hzr olmak kolayna degildir, belki ben n-tuvni helk eylemek indr. 1/111. Serseri kolayna dimekdir. 3/337. Kopmak: Meydana kmak, zuhur etmek: Hem sah ve hem eci pdih kopd. 1/318. Koak: evik, hzl. (Tarama Szlnde yok): lk evige vey koaa dirler. lk-ter evikrek dimekdir. 1/332. Kovlamak: Gammazlk etmek: amz, hsz, lat- Arabda kovlamakdr. 2/22. Kozak: Koza, kozalak: Dilden murd bunda yrekdir ki an sanevber kozana tebh eylemidir. 1/92. Kur say: say: Bouna almak: Hsl ezel-i ezelde vuslat mukadder olduysa say bir bahnedir, amm olmadysa kur say mntic degildir. 1/327. Kuskun: Eyer ve semerin arkasnda bulunan ve hayvann kuyruu altndan geirilen kuak: Prdem kuskun. Prdem isbt tahkr indr, yan eyer ve semer urduklar hayvndr. ehri sfsini gr ki bhel lokma yer, kuskun dirz olsun bu ho-alef hayvnn, yan hayvnl ziyde olsun. Hsl, bhel lokma yemekden hl olmasun. 2/391. Kymek: Beklemek, sabretmek: Pyed kyer, yan eglenir, sbit olur mansna. 2/285.

247

Mutuluk: Mjde: Nvd mutuluk. 2/268. Okmak: armak, sylemek: Ben bi-smna dvneler ve mecnnlar h ok, yan baa byle di, zr akl eksikliginde cem lemden ziydeyim, yan lemde benim gibi aklsz yokdur. Pes, baa dvneler h dimek lykdr. 3/73. Okruk: Kement: Kemend Trke okrua dirler. Amm halk katnda okruk kemendden ahfdr. 1/289. Omca: Ktk: Gnde ve gndeln omca mansnadr ki Rumda aa tomruk dirler. 3/454. Oranlamak: Kyas etmek: Kyas kerden bir nesneyi oranlamakdr. 2/194. Oransz: Kyas kabul etmez: Seni firkda ekdigim derd ve bel bir oransz kssadr ki nmelere smaz. 3/44. Otarmak: Otlatmak: Raayn fil-i mz mtekellim maal-ayrdr, feteha bbndan, otardk dimekdir. Tze ayr ve imen otardk sizi himz otlanda, yan, sizi visliiz emeninde tze saflar srdk. 3/296. Oturak: Emekli maa: Molla Ahmed Kazvin ki Hazret-i Sultn Sleymn mda aa yz ake oturak eylemidi. 2/190. Oturtmak: Teskin etmek, yattrmak: Zr brn tozu oturdur yan teskn eder. 3/107. : Bahis ve kumar paras: Girev, kf- Acemni kesri ve rn fethasyla, lafz- mterekdir, bunda murddr, yan ol nesne ki ey in ortaya korlar ake ve esbb gibi. 3/172. dek: Bor: armet dekdir. Yan demesi lazm olan nesne, deyn ve diyet gibi. 1/214. gr: E, birbirine alm olan: ns hemzen zammyla gr yan amksr, vahet mukbili, hsl- kelm kiini hyyla hylamak. 1/59. dl: dl: Girev, kf- Acemni kesri ve rn fethiyle, rehin, yan tut ve dl, yan ko atlarna tayn olunan nesne. Pes, brde girev dimek andan dl iletmi, yan ol fende an gemi. 2/376.

248

negi: nat: Ser-ke be-haseb-i lat ba ekici dimekdir ve stlhda negidir, munid mansna, vasf- terkbdir. 1/29. rnek: Kys rnek yan numne kse yaksudan masdardr. 1/137. Mezkr pdih bir blend-mertebeli hdr ki tokuz felek eyvnn kendi br-gh kemerini hamndan bir rnek bildi. 1/181. yknmek: Taklit etmek: Sab, zlfne yknmek in sallanup arz- ceml idicidir. 3/325. zdek: Gvde: imdn dallarn ve budaklarn diplerinde, yan zdeki yukaru nihyetinde hurma salkm gibi sk yaprakl top top dallar olur aa ur turra-i imd dirler. 1/333. zge: Baka: (14 kere geer). Hce bu gazeli hurc- Timurda buyurmudur ki bir azm fitnedir ki andan zge olmaz. 3/111. Pamak: (Bk. Bamak) Saalanmak: yilemek. (Tarama Szlnde iyilemek anlamnda saalmak ekli var): Allh in benim tabbimden sul eyle ki bu n-tuvn kaan yeg olur, yan kaan marazdan hals bulur dimekdir, hsl, maraz- kdan ne vakt saalanur. 3/202. Sagu: l iin at sylemek: Mye de giryedir. Amma mtemzedeler giryesidir ki Trkcede na sau dirler yan meyyit zerine alamak. 3/107. Sanclmak: Saplanmak: Hored fil-i muzri mfred ibdir, bunda yimekden murd sanclmakdr. Serv gibi eger bir nefes ve bir sat bir glzra salnrsa seni ryu ayretinden her bir gl bir diken yer, yan, her bir gl, bir dikene sanclur. Hsl, her bir gl pre pre olup pern-hl olur. 3/335. Sanmak: Saplamak: Ol yeil habbeden yi ki tz hazm olmakdan, her kimse ki arpa mikdr andan yiye, e otuz tavuk sanar. 3/402. Satamak: Bulumak, karlamak: Ulk fil-i muzri nefs-i mtekellim vahde, mfale bbndan, takdren merf haber-i mbteddr mabadi ile, buluurum ve satarm dimekdir. Sleym Irka nzil olaldan beri an

249

muhabbetinden vey firkndan buluurum ve satarm o nesneye ki buluurum, yan, elem ve belya mlkt iderim. 3/293. Sav: Sz: Yan memleket in bi-huzr olup sz sav eyleme, zr seni gibini vazfesi degil. 2/360. Hadsden murd hikyet ve kssadr, hsl sz ve sav murddr. 2/54. Segirmek: Komak: Hem-pered latde mterek lafzdr, umak ve kf- Acemiyle segirmek beyninde, bunda segirmek mansnadr. 2/249. Segirtmek: Hafif kmldamak. Hzl gitmek: Ol cihetdendir ki dizgini ekerek yeldirir mr atlus, yan korkarak segirdir. Hsl, helk olmadan ve lmden korku ile geer. Baz nshada kede yerine guseste dm, kf- Acemni zamm ve sn-i evveli fethiyle, krlm ve zlm mansna. nnguseste, dizgini krlm, yeldirir mr atlus dimekdir, yan tz segirdir. 2/302303. Seyek: Krk kk tahtas: Bir hayvn vey insn eli vey aya ksa tahtalarla an sararlar ol tahtalara seyek dirler. Arapa aa cebire dirler. 2/28. Seyeklemek: Kr ve k ince tahtalarla sarmak: Cebr latde masdardr, bir snuk seyeklemek. Yan bir hayvn vey insn eli vey aya ksa tahtalarla an sararlar ol tahtalara seyek dirler. 2/28. Sezmek: Hissetmek: Gmn kf- Acemni zammiyle zan mansna ve Trkde sezmek dimekdir. 1/62. Snacak: (Tarama Szlnde sncak ve snca ekli bulunmaktadr.): Kenef snacaa dirler. 1/107. Sklk: Islk: Safr ku vz ve sklk. 1/94. Smak: Krmak, bozmak: Peymn-iken vasf- terkbdir, ahd syc mansna. 2/438. Ahd-iken vasf- terkbdir, ahd syc mansna. 3/421. Snd: Makas: Kz snd, yan makas. 2/327. Sinmek: Hazmolmak: Mheyy yerine muhenn vki olmu, ydan bedel nnla, hazm mansna, tam ve arb sinmek, Frisde gvr dirler. 1/175.

250

Slike: Perian. (Tarama Szlnde bulunmamaktadr, yazma nshada lmn harekesi esre olarak konulmu): Be-dest-i diger ber-mede istimllerinde slike kalkmsn diyecek yirde zikr ider, yan pern-tavr kalkmsn. 1/262. Sykenmek: Dayanmak: timad tayanmak ve sykenmek. 2/180. Mesned ism-i mekndr, tekyegh mansna, yan, sykenecek yer. 3/312. Synmek: Snmek: Bi-niest bunda syndi dimekdir, zr, bu lafz tede istiml olsa synmek mansnadr. 1/109. Syndrmek: Sndrmek: Her bir eyymda ki bir er yallandrd, n tamm yalland yel esdi ve er syndrdi. 3/376. Suvad: Nasip: b-hrd latde suvad mansnadr, yan sulanacak yer, amm bunu gibi yerlerde hisse ve nasb mansnadr. 2/448. Suvarlmak: Sulanlmak: Seni b benim gzm yayla suvarlur. 1/115. Si: arap, tatl ey, iilecek ey: Rh si. 2/406. Talabmak, talbmak: rpnmak: Lykdr eger snede gl gvericini talabyup b-karr olursa, zr kendi yolunda dm- zlf-i cnn p tbn grd. 2/70. Tapde talbm dimekdir. 3/180. Talaz: Dalga: Mevc deiz talaz. 1/8. Tamzrmak: Damlatmak: eknem fil-i muzri mtekellim vahdedir, ekndenden, elif ve nn edt- tadiyelerdir, tamzrrm yan tamladrm dimekdir. 2/396. Tank: ahit: Gvh tank yan hid. 1/70. Taprtmak: Sratmak: Zellet, zan ve lm fethalaryla, latte balkta vey ayr nesnede taprtmaa dirler, amm ekser gnhta istiml ederler. 2/68. Tapurmak: Teslim etmek: Ey nigr, seni k sevds amnda kullarn efendisine tevekkl eyledik yan Hudya mtevekkil olduk. Hsl, seni k amnda hlimizi Allaha tapurduk. 3/374. Tarlmak: Tarlmak Sklmak: yed be-teng cnem, yan cnm tarlur. 260b. (Matbu erhte (2/216) tar olur eklinde geen bu ifade yazmada tarlur eklinde gemektedir)

251

Taslak: Servi kmetini tahayyl eylemem, yan hayle getrmem, ol vecihden ki serv egeri blenddir amm hod-rdur. Yan servi kmetini blendligi makbl degildir. Zr odun kablinden bir taslakdr. 1/280. Tav: Kumar paras: (Farsa dav kelimesinin dnemin Trkesinde kullanlan ekli) Dv kumarbzlar aralarnda evvel-i mebla dirler ki zerine oynarlar. Yan avuc mansna. Trkde tav dirler. Hatt baz makmda tav etti dirler. 2/164. Tek durmak: Bo durmak: Bir zamn b-kr oturma didim saa, yan, zd- hirete mel ol, tek durma dimekdir. 3/450. Tiftiklenmek: Solmak, bozulmak. (Arapa teftk kelimesinin dnemin Trkesinde kullanlan eklinden tretilen bir kelime): Seri sebz olmakdan maksd fanmayup fsid olmamakdan kinyetdir, yan fanmayup tiftiklenmesn dimekdir. 2/288. To Touz: Domuz: Cihnda anclayn dirlik eyleme ki licek ldi dimeyeler, belki touz gibi hortlad diyeler, yan, ldkden sora seni hayrla anmayup erle analar. 2/168. Toylamak: Ziyafet vermek: Nice bir mehcr olavuz, bizi bir gn vasl nimetiyle toyla dimekdir. 3/120. Tungun: Durgun, hareketsiz, ie yaramaz adam: Cm- arb gibi gli gde tut, nieye dek hum- denn gibi tunun bal olasn. Hsl nie bir ba tunun ve mnkabz-htr olasn. 3/360. Turu gelmek: Ayaa kalkmak: Ey cnn hasm szini dileme ki otur ve gitme, yan, karr eyle gitme didigi szini iitme, benden iit ey nigr, kalk ve gel, yan, turu gel. 3/417. Tut: Rehin: Rehin tutya dirler. 1/195. Tutkun: Esir: Giriftr vasf- terkb, rdenden, tutkun ve tutsak ve mbtel mansnadr. 2/54. Ttzdrmek: Ttsletmek: mdi yaramaz gz degmemek in kendni sipend ile ttzdr ki ey kr ve br var. Sipendi te zerine komakdan murd kendini anla ttzdrmekdir. 2/364.

252

Ty tus: Visl hevsnda ne vechile kanat aaym ki glm mr iyn- firkda kanadn dkdi, yan mr- dilimde firk ty tus (te vav sin) komad. 2/394. Uca: K, sar: Surn ve sern ve surn yyla vvla ucaya dirler, yan kaln etlere dirler. Amm hayvnda sar mansnadr. 1/287. U: Son: ntih yetdir. Trke u mansnadr. 1/165. Umak: Cennet: Kevser umak rma. 2/431. Urn gelmek: Gizlice gelmek: Bir gn urn gelp mna geldi. 2/112. Ulak: Bitiik: : Peyvend ulak. 1/155. Us: Akl: H kaba Trkde usdur, yan akl. 1/120. Uya: Tembel: Khel kf- Arab ile ve feth-i hyla Acem bir maslahatda cst u bk olmayana dir, uya mansna. Khel-rev vasf- terkbdir. Sst yryl mansna. 3/280. Uyan: Dizgin: nn uyan dizgini ?? ve kei mefli (uyan. dizgin) 3/105. Uyurlanmak: Uyur gibi yapmak: Tefl gsterp ban uyhudan kaldrmad, hsl, istemezlige urup uyurland. 1/339. grtlemek: yisini semek, tercih etmek: Gzd ihtiyr eyledi, yan grtledi ve rindiledi dimekdir. 3/225. rndilemek: yisini semek, tercih etmek: Gzden ve gznden rndlemekdir yan ihtiyr eylemek. 2/434. Gzde lzmla mteadd mbeyninde mterekdir, bunda mteadddir, rndilemi yan ihtiyr eylemi mansna. 1/140. skf: Balk, serpu: (Yunanca asll bir kelime) Egeri toan gh gh bana klh kor, yan skf eker amm resm u ayn-i saltanat bilmez, yan gh gh bana skf komala h- tuyr olmaa lyk olmaz. 3/231. mek: Topluca gelmek, mek: nki am leker getre, yan, nki saa amlar p yz gstere, sen de saf znetle, engle ve rbbla ve ny defle, yan, umm bunlarla def eyle. 3/446.

253

zlmek: Kesilmek, krlmak: Bi-gsil fil-i emr mfred muhtab, zl dimekdir, amm bunda murd kesil dimekdir. 2/410. Baz nshada kede yerine guseste dm, krlm ve zlm mansna. 2/303. Yab yab: Sessizce, yava yava: nn-kede dizgin ekerek dimekdir, yab yab mansna. 2/302. Yal Yal: l: Havlu: Destre tasgr-i destrdr ki dlbende ve yalya dirler. 3/410. Yahi: yi, gzel: Beni mest u bhaber eyle ahvl-i cihndan t kim saa srr-i cihn syleyeyim ey yahi kii. 3/407 Yakmak: Meyletmek, yaklamak: Bu sz hakkati ve mhiyyeti gerekdir, t kim man gle inp yaka. 3/448. Yalabmak: Parlamak, k vermek: Ne-tbed yalabmaz, yan, ziy virmez. 3/329. Lema-i serb bir serb yalabmas, yan parlamas. 3/355. Yaldramak: Parlamak: Tbn sfat- mebbehedir, yaldraan mansnadr. 1/256. Hazret-i Msn bir mucizesi ol idi ki eli gne gibi yaldrar idi. 1/316. Yalnlamak: Parlamak: Mihr-frz gne yalnll yan gne gibi yalnlanan ruh. 1/372373. Tedarrum yallanmakdr zr drm yala dirler. 2/423. Yanba gelmek: (Tarama Szlnde tokumak ve arpmak anlamnda): sb latda yanba gelmege dirler, amm bunu gibi yerlerde ztrb ve meakkat murddr . 3/316. Yank: Ses: Sad, yankya dirler. 1/192. Yapa: Gizli, sessizce: Name kelm- hafye dirler, yan yapa yapa olan sze dirler. 1/126. Yarak: Hazrlk, azk: Berg bunda hm tarkiyle vkidir, yaprak ve yarak, yol yara ve esbb. 1/401. Yaraklanmak: Hazrlanmak: Amde yaraklanm, mheyy mansna. 3/245. Yarar: Faydal, kahraman: Amm Bjeni bir yarar yolda var idi. 2/441. Yarlamak: Affetmek: mansna. 1/156. murz-gr murzdenden yarlayc, affr

254

Yasak: Kanun, ferman: Hsl, ben k- b-reyi katl eylemege yaraa ve yasaa ihtiyc yokdur, belki bir girime ve bir tr-i amze kfdir. 2/260. Yasdanmak: Yaslanmak: Bb- sadetinde sitne gibi ta yasdanup toprak dene. 2/18. Yatuk: Az dar, boaz ksa ve karn yass su kab. Batt- arb, batta, tn teddiyle ve t-y vahdetle su kularndan, Arabde kaza dirler, amm bunu gibi yerlerde tebh tarkiyle yatuk bardak ve kilindir murddr. 2/124. Ey sk, yatu doldur ki biri birimizle oturalm ve ay u saf idelim. 3/446. Yay: Yaz: Hazret-i Hayrul-beer hicretinden yediyzellidrt trhinde gnei mekn burc- Cevz ki fasl- bahr burclarn ncisidir ve mh vatan burc- Snbledir ki yay fasln brcnn ncisidir. 3/403. Yaylak: Yayla: Seltn-i lhniye yaz gnlerinde, rzda ve k gnlerinde Baddda olurlar imi, zr rz yaylak nisbetli memleketdir ve Badd hod ziyde shil. 3/209. Yedmek: Elinden tutup gtrmek, ekmek: Dest-ke yedekiye dirler. Mesel krleri yeden kimseye dest-ke, atlar yeden kimseye cenbet-ke dirler. Arabde kid dirler. 2/183. Yel kalkmak: Rzgr esmek: Muhabbetiyle kalkd, yan peyd olup cnn cnibine esdi, geldi. Yel kalkd dirler, esdi mansna, Trkde de istimldir. 1/215. Yeldirmek: Koturmak: Her cnibde beliyyt-i zamn askeri hzrlanup turur, ol cihetdendir ki dizgini ekerek yeldirir mr atlus, yan korkarak segirdir. 2/302303. Yrlamak: ark sylemek: Mutrib muhabbet-i derndan bir savt ve amel peyd idp yrlad ki cihn ukalsn ve ulemsn kirpikleri kan szc oldu. 2/40. Yrtlaz: Gz kapa yaralanp iyiletikten sonra eklini deitirmi olan gz: em-i derde yrtlaz gzli dimekdir. 2/38. Yrtma: k yrtma ve yrtk mansnadr. 1/111.

255

Yylaa: Bir eit meyve: emme lafz- mterekdir koku mansyla yylaa beyninde. Yylaa kavun, karpuz zamnnda ufack kavuncuklardr, elmadan irice olur ve elma deli kavun gibi gzel kokus var. 3/119. Yigrenmek: renmek, usanmak: Gl tenhlkdan cna geldi, yan, cndan yigrendi ve usand. 3/312. Yiler onmaz: Bouna gayret eden: Herze-gerd b-fide gezici yiler omaz mansnadr. 2/97. Yilp yopurmak: Telala komak: Sab bir hevy yilp yopuruc nesneyken lahlaha-sy olup gzel ve tatlu kokular getrdigi takdrce seni dmen-i pki benefezr nin mg-i Hoten eylemez. 2/99. Zid sevdya dp yilp yoparma, yan zlfi rzs olmaz hevdr, ge andan dimekdir. 3/211. Yol kesmek: Mesafe katetmek: Cihn-peym vasf- terkbdir.

Peymydenden cihn lc dimekdir, kat- mesfeden ibretdir. Nitekim Trkde bugn bu kadar yol kesdi dirler. 2/77. Yprmek: (Tarama Szlnde yelp yopurmak ekli var, sadece yopurmak ekli yok. Kamus- Trkde yprmek ekli var): Eger seni taleb eylemekde bd- imle hem-innm, yan dizgindeim ki byle yiler yprrm, bunu biriyle seni serv-i hrmn gibi kmetin ubrna irimedim. 3/89. Yumukluk: Kapal olmak (Tarama Szlnde yok): Gona gibi geri cihn ii ballkdr, yan drklk ve yumuklukdur, yan inikd ve inkibzdr. 2/349. Yumu olan olan: lan: Hizmeti: Reh ekser kul, yan, abd mansnda istiml iderler amm aslnda yumu olanna dirler, yan, niyama olanna. 2/26. Yuvalanmak: Yuvarlanmak, raksetmek: Hfz- rzn iri sebebiyle raks iderler ve yuvalanrlar Kemire mensb kara gzller ve Semerkanda mensb Trkler. 3/301. Ygrk: Hzl, abuk: Makbl ir benimdir ki tabatim hn gibi ygrkdr. 2/420. Ton cinsinden bir nevdir. yet ile kuvvetli ve ygrk kudur. 2/10.

256

2. BAZI EKM ve YAPIM EKLER Bu balk altnda daha ok, Sdnin yaad dnemde gnmzden farkl ekilde kullanlan veya kullanmdan dm baz ekim ve yapm eklerinden ksaca bahsedilecektir. A-SIFAT SIFAT-FLLER Sfat-fiiller hareket ve zaman kavramn ifade eden, fiil iletme eklerinden saylan ve ekimeki ile yapm eki arasnda bir yer igal eden, kalc isim trettii zaman yapm eki olarak adlandrlan eklerdir. Metinde gnmzde de ilek bir ekilde kullanlan -an, -en, -m,- mi, -duk, -dk, -acak, -ecek sfat fiil ekleri yaygn olarak kullanldndan biz bunlar zerinde durmayacaz. Burada gnmzde terkedilmi, fiilden kalc zellikleri belirten sfat yapma ekinden bahsedeceiz; -aan, -egen. egen. Bu ekle tretilen kelimeler daha ok kalc zellikleri bildirdikleri iin fiilden isim tretme ekleri kategorisi iine girerler. Dolaysyla yapm ekleri arasnda gsterilirler. Bu ekle tretilen kelimelere Sd sfat- mebbehe dedii iin biz de bu bal kullanmak istiyoruz. SfatSfat- Mebbehe

Bilindii gibi ism-i failler geici bir zellii, sfat- mebbeheler ise kalc bir zellii gsterir. Szgelimi bilmek fiilinden bilen tretilince geici bir zellik, bilge veya bilici kullanldnda ise kalc bir zellik belirtilmek istenir. Gnmz Trkesinde her fiil iin byle bir farkl kullanm yoktur. Mesel sfat- mebbehe olan giryan kelimesi iin karlk olarak alayan kullanlmaktadr. Bununla geici veya kalc bir zellikten hangisinin kastedildii net olarak anlalamamaktadr. Yine bakmaktan devaml bakan anlamn verecek bir ekimiz gnmzde bulunmamaktadr. Bakan demekle yetiniyoruz, kalc veya geici zelliini baka karinelerle salamaya alyoruz. Yine devaml dnen anlamndaki gerdn kelimesinin karlamak iin de byle bir ek kullanmamaktayz. Burada sfat- mebbehelerin Farsada her zaman kalc zellik anlamn tamadn da hatrlatalm. Fakat Eski Trkede ve Eski Anadolu Trkesinde bunu karlamak

257

iin kullanlan gayet ilek bir ek vard; -a aan, egen eki. Bu ek nlyle biten an -egen masdarlarda an an, gen eklinde kullanlyordu. Gnmzde bu ek olaan gibi an -gen birka kelime dnda artk tamamen terkedilmi durumdadr. Sd metinde geen kelimelerin sfat- mebbehe olduunu belirttikten sonra onun Trke karln bulmakta zorlanmaz. nk bu fonksiyonu gren gayet ilek ek beraberinde vard. unu da belirtelim ki aadaki bir rnekte c c ekini Sd ism-i fail eki olarak tanmlamaktadr. Sd erhinde bu ek gayet ilek olarak kullanlmaktadr. Bazsnda Farsa sfat- mebbehenin karl olarak, bir ksmnda ise dorudan doruya kalc bir zellii vurgulamak iin kullanlmaktadr. Bu ekle tretilen sfatlar ve ka kere kullanldn ylece gsterebiliriz: Alaan: Giryn: 1/111; 1/285; 2/291. Akaan: Akaan: Revn: 1/110; 1/288; 1/381; 1/77; 2/49. Atlaan: Atlaan: Cehn: 2/441. Bakaan: Bakaan: Nigern: 2/60; 3/33. Bilegen: Dn: 1/38; 3/385. okraan: okraan: Hurn: 3/127. Ditregen: Lerzn: 1/293; 1/92. Dnegen: Gerdn: 1/32; 3/31. Geegen: Gzern: 3/172; 3/278. Gregen: Bn: 3/385; 3/395. Glegen: Handn. 1/74; 1/122; 1/390; 3/414. degen: Konn: 1/136; 1/274; 3/52; 3/168. ncinegen, ksegen: Mell: 2/19; 2/205. (Burada mbalaa kalbnn anlam da bu eke karlanmaktadr.) Kaaan: Kaaan: Grz-p: 3/137. Kaynaan: Kaynaan: Cn. 3/127. Ohayaan: Ohayaan: 2/337. Olaan: Olaan: 1/114; 1/135; 2/240; 3/107; 3/137; 3/225. Oturaan: Oturaan: 2/212. Salnaan: Salnaan: Hrmn: 1/77; 1/254; 1/264; 1/324; 1/381; 3/168. Sevinegen: dmn ve dn: 1/357.

258

Sraan: Sraan: Cehn: 2/441. Tutaan: 3/291. utaan:Dr: an: Uraan: Uraan: Zenn: 1/323; 3/276; Utanaan: Utanaan: Hacil: 1/269; 1/293; 2/402; 3/375. Viregen: 2/5. Yaldraan: Yaldraan: Rahn: 1/11; 1/256; 2/91; 3/152; 3/168. Yanaan: Yanaan: Szn: 1/182; 1/24; 1/285. Yrtaan: Yrtaan: 3/276. Yilegen: Devn: 3/452. Yuvalanaan, Yuvalanaan, yuvana yuvanaan: naan: Gerdn: 1/32. Yrgen: Revn: 1/77.

259

B. ZARFZARF-FLLER Bu balk altnda zarf-fiillerden gnmzde kullanlmayanlar, farkl kullanlanlar veya kullanlsa bile anlamnda farkllk olan zarf fiil ekleri hakknda rnekler gsterilecektir. Dierleri hakknda ksa bilgiler verilecektir. a) -up, p Yaygn ekilde sadece yuvarlak ekilleri kullanlmaktadr. Btn eserde 2578 defa kullanlr. Gnmzde dar ekilleri de kullanlmaktadr, -p, ip gibi. b) -arak, -erek Yaygn ekilde kullanlmaktadr. Gnmzde de ayn anlam ve ekilde kullanlmaktadr. Btn metinde 66 defa kullanlmtr. c) -cak, icek -nca, -ince anlamnda bir zarf fiildir, yaygn ekilde kullanlmaktadr. Metnin tamamnda 120 defa kullanlmaktadr. Trkiye Trkesinde bu ek kullanlmamaktadr. imdi bunlardan bazlarna bakalm. Yan, kii mest olcak pdih- lem olur, her ne del fakr ise de. 1/29. k k keml bulcak nereye ki baksa kendi cnnn grr. 1/221. Yan, fseh ve ble ve uar-y Hind benim irim ehr-i Bengleye varcak hep bua rabet iderler. 2/6. Hak bu ki, tabnda zerre mikdr istikmeti olan byle tebhi dinde grse kalkcak bi kez istize ider. 3/28. d) -nca, ince Yaygn bir ekilde gnmz Trkesiyle ayn anlamda kullanlmaktadr. Ayrca gnmzden farkl olarak -ncaya kadar anlam da tamaktadr. -ncaya kadar anlamnda kullanlan rneklerden bir ksm unlardr: Mest olnca imedikleri an ndir ki bizim dinimizde hamr az ve o harm oldu gibi anlar ve sir edyn ve mileli sekri harmdr. 2/358.

260

Ddeme didim elbette bir nazar, yan bir kere ol cnn toynca seyreyle, hsl, ry- pkine vfir bak. 3/126. Bu gazelde vki olan harf-i vasl vahdet indr, hir-i gazele varnca. varnca 3/236. Nefsim ve mrm hire iridi. Seni toynca grmedim, bundan ayr bizim heves ve rzmuz kalmad, yan rzm seni toynca grmekdir ancak. 3/251. Acem pdihlarna Keykubddan Filkosa gelince Keyn dirler. 3/454. e) -, -i, -u, - Fiil tekrarlarnda ve iki fiili birbirine balamak iin kullanlmaktadr. Tebahhurdan kinyetdir, yan saln saln yrmege dirler. 1/188. Hsl hir zamnda vki olan fitnelerden kurtulma in ky- muna saln saln varsaram. 1/188. Pr-i mun huzrna utan utan giderem, zr aa lyk bir hidmetim yokdur. 2/254. eme nisbet hande-zennlk parlay parlay yanmasdr ve ire nisbet sevini sevini alamasdr ve gle gle giryesidir ve sz eme nisbet bedhdir ve ire nisbet harret ve ztrabdr. Ve saz eme nisbet atrday atrday yanmasdr ve kendiye nisbet nckr nckr girye eylemesidir. 3/118. Gice sabha dek alay lay alay alay lay kanl ya akda. 3/16. Hasta-hatr olup alayu alayu giderim. 3/18. Ol yava admn, yan dileni dileni adm admlamasn gr, hsl, nzla reftrn seyr eyle. 3/190. nki b- revn e nln gele, yan, alay alay lay gele, gele kendi b- ddeden aa meded bala. 3/426. Yolcular nazarnda kalky kalky gzel srelim. 3/93. f) -a, -e Fiil tekrarlarnda ve iki fiili birbirine balamak iin kullanlmaktadr. Hsl yana gelp yana gidenlerdendir. 1/74. giden

261

Gle gle giryesidir. 3/118. g) -dukda, -dkde, -dkda, -dikde -d zaman anlamnda. Btn metinde 59 defa gemektedir. Bizim stmze gedikde, yan, yanmza uradkda radkda etegini toprakdan ve kandan rak tut. 1/12. Sevd drt mizc biridir ki tabiata lib oldukda cnna iridirir. 1/96. Hatt zamn geldikde zarflar peyd idp karn altna balarlarm, zy olmaya diy. 1/6. Ahibbdan dr ve mehcur olan kimseler anlara mektb irsl eyledikde mektbunda bu beyti yazarlar. 2/45. Ll madenden kdkda bu mahd renkde olmazm. 2/83. Yan, srr ve ferah esbb tamm oldukda meclis saf-bah olur. 2/242. Mk ve anber ve lahlaha ezildikde ziyde koku virr. 3/161. h) -madan, -meden ok nadir kullanlmaktadr. Dn ve dni elimden gitmeden ayri gel syle. 2/435 Gzya da kenrmzdan akmadan gitdi. 3/33. i) -madn, -medin Btn metinde 2 kere geer. Masdar ve ayrlma ekinin birlemesiyle oluan bu zarf fiil ekinin bu ekilde kullanlmasnda Eski Trkede olduu gibi ayrlma ekinin dn dn eklinde devam ettiinin bir gstergesi vardr. Ne-ddede h-y resm harf-i terettbdr, grmeyp ve grmedin dimekdir. 3/379. h- Hrmz beni grmedin yan grmeksizin bil kelm yz ltf eyledi. 3/379. j) -makszn, makszn, -meksizin

262

Metnin tamamnda sadece aadaki fiillerde toplam 21 defa kullanlmtr. ekmeksizin 2, eylemeksizin 5, grmeksizin 2, imeksizin 2, ilemeksizin 1, sylemeksizin 1, virmeksizin 1, amakszn 2, almakszn 1, olmakszn 4. k) -al, -eli Gnmzdekine benzer anlamda ilek olarak kullanlmaktadr. Nesm-i gl saa tbi olup k olal mahalleden gh u bi-gh gzer eylemek aa zarrdir. 1/129. Gl seni ruh- rengni zerinde arak letfet ve safsn greli hased teinde gl amndan glbe-i arkdr. 1/134. Hsl, sen gzmden gideli alamakdan ayr krm yok. 3/63. l) -aldan, -elden Btn metinde 2 kere kullanlmtr. Ol meh Hfz erna cnla mter olaldan teberrken her meclisde an er okunur old, bir mertebede ki her nefes Zhreni gna rbb blend vz irir old. 1/60. Yan, sen letfet shibi olaldan rzgr- hsn kutl old. 3/121. m) -elden ber, -aldan ber Btn metinde 21 defa kullanlmtr. Seni cemli kend vaslna klara sal virelden ber cnla gl zlf hli sebebinden belya dmlerdir. 1/52. Keenne ki lle dehri vefszln bildi, toaldan ber elinden cm- mey komad. 2/105. Dnyya yz koyaldan ber, ber hsl, dnyya gelelden ber Hud am- k bize nasb eyledi. 3/88.

263

C. KP EKLER Bu balk altnda terkedilmi veya gnmzdekinden farkl olarak kullanlan baz kip eklerinden bahsedilecektir. I. Gelecek Zaman a) -acak, -ecek Bu ek yaygn bir ekilde her zaman sfat-fiil olarak kullanlmaktadr. deceksin (1), geeceksin (1), eyleyeceksin (1) olacaksn (1) dnda ahs eki alm ekimli ekilleri bulunmamaktadr. -dir dir bildirme ekiyle 10 kere kullanlmtr. 179 kere sfat fiil olarak kullanlmtr. b) -sar, iser Esas gelecek zaman eki fonksiyonundadr. Metinlerde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Hangi fiilin hangi kiisiyle ka kere kullanldn gsteren liste alfabetik olarak aada gsterilmitir. alsardr 3, asar 1, asardr 2, aladsardr 1, akdsardr 1, bulsaram 1, bulsardr 1, bulmaysarsn 2, karsardr 1, kmaysardr 1, kalsardr 1, kalmaysar 1, kalmaysardr 10, komaysaram 1, olsar 2, olsaram 5, olsardr 54, olsarz 2, olsarsn 2, olmaysardr 1, tutmaysaram 1, ursaram 1, uyansardr 1, varsaram 1, varsardr 1, yaksaram 1, yaksardr 1, yandrsaram 2, yatsaram 1, yazmaysarlar 1, yazmaysarlardr 1, ekiserem 1, eyleyiserdir 3, geiserdir 3, geiserem 1, geliserdir 2, gelmeyiserdir 1, gidiserdir 11, gidiserem 3, gidisersin 1, gitmeyiserdir 2, idiser 1, idiserdir 6, idiserem 14, idiserlerdir 1, ilediserdir 2, iletiserdir 1, ldriserdir 1, liserz 1, sylemeyiserem 2, syleniserdir 1, syleyiserem 1, viriserdir 2, virmeyiserdir 1. II. Gereklilik a) -mal olmak, -meli olmak Snrl sayda kullanlmtr. Genellikle gelecek zamann art grevinde kullanlr. Bir ksm rnekleri unlardr:

264

Bir kelimeni ki hirinde mm olup aa y-i nisb dhil olmal olsa iki tark iledir. 1/56. hirinde h-i resm olan lafza edt- cem vey edt- masdar dhil olmal olsa hy kf- Acemye tebdl iderler. 1/108. hirinde hy- resm olan kelime zamyiri vey ayri edevt birisi vsl olmal olsa bir hemze-i mctelibe ile tevessl iderler. 1/405. Y-y nisb ziyde eylemeli olsalar y vhidine redd iderler vey cem-i klletle cem iderler. 1/195196. Frisde hir mm olan kelime-i nisbet eylemeli olsa edt- nisbeti bir kf- Acem-i meksre ile tavassut idersin. 1/208. Giceki efsnei gndz sylemeli olsam uyurlanur iitmemek in. 1/395. Eger cnn beni klcla depelemeli olursa elini tutmayam. 2/442. Tazmi lzm kimesneye bir nesne virmeli olsalar evvel ol nesneyi perler andan sora sunarlar. 3/133. Bir pdih bir beldeye girmel olsa ehr halk kup girecek yolnda kkler dzp ol kkleri env- znetle tezyn iderler. Pes, ol znete zin dirler. 2/221. b) -mal, -meli Metinde sadece aadaki rnek bulunmaktadr. Pes, lyk bu idi ki beyti biri matla hirinde yazlmal idi ki uybdan add olunmayayd. 1/81. c) Gerek Kelimesinin Kullanl Gereklilik kipi Eski Trkede kergek kelimesi ile yaplmaktayd. Daha sonralar bu kelime gerek eklinde kullanlmaya balanmtr. Burada karlatmz hususlardan birisi gerek kelimesine ek-fiil ahs eklerinin getirilmi olmasdr. Gnmzde byle bir kullanla rastlanlmamaktadr. Metinde geen rnekler unlardr. Pes, bu vartadan esbbmz tara ekmek gerekiz. gerekiz Hsl, bu ehri terk idp gitmek gerekiz. gerekiz 2/366.

265

Ey Hfz, ne ilersin, eger visl-i cnn dilerse kan imek gereksin vakitli vakitsiz, hsl, visl-i cnn isterse her zamn derd ve bel ihtiyr eylemek gereksin. gereksin 3/197. Ol mhn muhabbetine ki eylemek gereksin, gereksin yan, ol cnn sevmek gereksin, gereksin egeri devlet ve sadetle fitb gibi mehrsun. 3/224. Yan, cennet rz eyleyen demlerden ise bir nie per-zde demlerle y u n eylemek gereksin, gereksin yan, hr sfatl gzellerle sohbet eyleme gerek. 3/245. Yan, hasm hakladna ok sadakt ve krneler virmek gereksin. gereksin 3/266. Kse-i sm u zerii pk boaltmak gereksin bu tamalardan ki sen sm-ber dilberden tutarsn, yan, sm-ber dil-berler vislin ake ve altunn oynatmak gereksin. gereksin Hsl, dil-berlerden visl tama iderse mmeleki yollarna bezl eylemek gereksin. gereksin 3/277. Teksli terk idp tark-i kda abuk olmak gereksin ki murda vsl olasn. 3/348. Bu gl amn sen yime gereksin nr. 3/374. Yan seni ayb ve hnerii sen kendiden bilmek gereksin, gereksin saa halk sylemek lzm degil. 3/383. Ng-i mje ile ey yr, ok inc delmek gereksin. gereksin Yan, hidmet ve mlzemet ve tazarru ile ok ya dkmek gereksin ki ol myesser ola. 1/212. Biz bu ehirde kendi tlimizi snamz ve murdtmz bunda hsl olmayacan bilmiiz. Pes, bu vartadan esbbmz tara ekmek gerekiz. gerekiz 2/366. Gerekdir ekli btn metinde 40 kere, gerek ekli ise 327 kere gemektedir. D. YELK YELK 3. AHIS AHIS EKNN FARKLI KULLANILII Metinde karlatmz nadir hususlardan biri de ayn harfiyle biten cem kelimesinden sonra iyelik ekinin -i olarak deil de si olarak getirilmesidir. Matbu metinde 1 yerde grdmz bu durum yazma nshada iki yerde karmza kmaktadr. Yani cemine deil de cemsine ekli tercih edilmektedir. Camii mi yoksa camisi mi veya msra m yoksa msras m yazlsn tartmalarnn

266

olduu gnmzden 4 yzyl nce tercihin Arapa aslna gre deil de Trke telaffuzdan yana kullanlmas kayda deer bir zelliktir. Hud-y Azze ve Celle cmlesini yarlasun, yan Allhu Tel cem cemsine rahmet eylesn. 3/381.

267

3. BALAMA EDATLARI nce Trk Dilinde Edatlar adl eserinde Necmettin Haceminolunun sylediklerine ksmen ksaltarak bakalm: Balama edatlar cmleleri veya cmle iindeki kelimeleri ve kelime gruplarn ya mana bakmndan yahut ekil itibariyle birbirine balayan szlerdir. Eski Trkede balama edat yoktur. Kuvvetlendirme vazifesini gren baz edatlar balama edat olarak saymak mmkn olsa bile bunlar sayca ok az bir yekn tekil ederler. Bunlarn balama fonksiyonlar da zayftr. Onun iin Trkede balama edatlarnn teekkl Karahanl devresinden itibaren kendini belli eder. Eski Trkede olmad hlde sonradan ok sayda balama edatnn baka dillerden alnmas veya dilin kendi imknlar ile teekkl etmesi dilciler tarafndan yabanc dillerin zellikle Arapa ve Farsann tesiri ile izah edilmektedir. Ancak balama edatlarn byk bir ksmnn Trkenin kendi bnyesinden kt dikkate alnrsa bunda Trkenin gelimi ve ilenmi olmasnn rol de gz ard edilmemelidir. Kutadgu Biligten itibaren bugne kadar Trkedeki dier edatlarn says ve eidi gittike azald hlde balama edatlarnn zenginlemesi de bu hususu destekler. Balama edatlar mana ve vazifeleri bakmndan u farkl gruplara ayrlr. 1. Cmle ba edatlar 2. Asl balama edatlar 3. Denkletirme edatlar Bu edatlar mana, ekil ve kullan bakmndan da u gruplara ayrlr. a) Herhangi iki cmleyi balayanlar (amma, , n, nki, illki, lkin, lk, lkin, velev, velevki, veya, veyahud, yan, zra vb..) b) art cmlelerini balayanlar (eger, egeri, meger, ayet vb.) c) Cmle ba edatlar (Adeta, ayruk, bari, belki, bes, hergiz, madem, keza, zaten vb.) Balama edatlar menei ve teekkl tarz bakmndan da 3 gruba ayrlr.

268

1. Yabanc asll olanlar 2. Eskiden beri edat olarak kullanla gelenler 3. Edat durumunda kullanlan kalplam kelime gruplar (adam sen de, yle dursun, olsa olsa, kim bilir, bakalm vb.)120

erh-i Divan- Hafzda geen balama edatlarnn kullanld anlam ve

fonksiyonlarn bilmeden metnin doru anlalmas mmkn olmayacaktr. Ayn edat gnmzde de kullanlm olabilir. Ama dnemin metinlerinde ne anlam tadn bilmek gerekmektedir. Bu sebepten gnmzdeki edatla ayn anlam tayanlarn zerinde fazla durmayacaz, anlam farkl olan veya gnmzde kullanlmayan edatlar hakknda biraz daha genie durmak istiyoruz. nce edatlar u ekilde kategoriye ayrmann doru olduunu dnyoruz. 1. Trke asll olanlar 2. Farsa asll olanlar 3. Arapa asll olanlar Yabanc asll bir kelime Trke herhangi bir ek almsa veya iinde Trke bir unsur varsa bu edat Trke ekler ksmnda gstereceiz. Hem Arapa hem de Faradan oluan edatlarda ise ana unsur dikate alnacaktr. Sralamalar alfabetik sisteme gre yaplacaktr. a. Trke Asll Olanlar Bu balk altnda sralanacak edatlar ya btnyle Trke asll veya yabanc bir kelimenin Trke bir ekle oluturduu edatlardan teekkl emektedir. kinci ksm olanlar da bu balk altnda gsterilecektir. 1. Ancak Trke asll bir edattr. Btn metinde 123 kere geer. Arapa fakat edatnn kullanl gibi genellikle cmle sonlarnda kullanlmaktadr, ancak cmle

120

Necmettin Haceminolu, Trk Dilinde Edatlar, stanbul 1992, s. 112113.

269

ortasnda ve banda kullanld yerler de vardr, yani gnmz kullanln andrmaktadr. Bir ksm rnekleri unlardr: Eflkin makdr harektn, burcu derect u dekykn ve snye ve slisesini ireye varnca bilr ancak. 2/103. Yan, ibtid-i kelmda vki olmu, tekd ifde eyler ancak. 1/4. Nimetullh da muvfk dimi, ancak yeli anmam. 1/25. Ol ise gnlk yoldur ancak. 1/50. An tfn alt ay durd ancak, amm benim gzm ya cem mrmde kyim ve sbitdir h dinmez. 1/64. An dadan bilur ancak, erh ve beynla bilinmez. 2/34. 2. Anclayn Trke asll bir edattr. Gnmzde kullanlmamaktadr. Btn metinde 74 kere geer. Bylece, onun gibi anlamlarn tar. Bednsn anclayn dimekdir. 2/340 Cnna syle, amm anclayn syleme ki an mell tuta, yan, anclayn syleme ki incine. 3/412. 3. Annn Trke asll bir edattr. Burada eserin tamamnda grlebilecei gibi in edatnn tar. 4. Benzer ki Galiba, yle anlalyor ki anlamndadr. Bir beytin erhinde 3 defa zikredilir. Sd Farsa hemn edatnn karl olarak bu edat kullanr: yle der: Hemn keenne mansnadr, yan, bezer ki. 3/20. Mahbblar zlfinden nfe-glk eylemek isterim, uzak fikirdir, bezer ki bu fikirde hat mlhaza iderim. 3/20. ekleme temaylnde olduu ve bandaki i harfinin d gzlenmektedir. Toplam 129 defa geer, onun gibi, ondan dolay gibi anlamlar

270

Benim gibi teng-dest mflis byle manlar kasd eylemek bezer ki hat-y fhidir. 3/20. 5. Bu mertebe ki O kadar ki anlamnda bir balama edatdr. Bir kere geer. Trk Dilinde

Edatlarda gememektedir.
Gl-b berg-i glde izmr eyledi, bu mertebe ki telere urmaynca bir katre gl-b virmez. 1/60. 6. Bir mertebe ki O kadar ki anlamnda bir balama edatdr. Bir kere geer. Trk Dilinde

Edatlarda gememektedir.
Hfz irine cnn hardr olal irini rubba sz eyleyp evkle alar, bir mertebe ki Zhreni gna rubb bng- blendi her nefes vsl ola. 1/60. 7. Bunclayn Trke asll bir edattr. Gnmzde kullanlmamaktadr. Btn metinde 54 kere geer. Bylece, bunun gibi anlamlarn tar. Yan, leme bunclayn gzel szli kimse gelmemidir. 3/443. 8. Bunun biriyle

Trk Dilinde Edatlar kitabnda bu ek gememektedir. Bununla beraber

anlamnda kullanlmaktadr. Sd bunun Farsa b n heme edatnn ve Arapa maa zlik edatnn karl olduunu belirtir. 3/170. Btn metinde 7 kere kullanlr. Egeri seni kl gibi ince beli benim gibiye irimez, yan, lyk degildir, bunu biriyle, htrm hodur bu ince hayl fikriyle. 2/393. Egeri ki fsk zre olup fesekaya hidmet eyledim, bunu biriyle yine Hudn ltf- ezelsinden mdi kat eylemezem. 3/47. Girye ile sahn- ddeyi pk yudum, bunu biriyle seni haylin askerini nuzlne lyk ve sez-vr degildir. 3/157.

271

9. Cmleden rnek olarak, mesel anlamndadr. 2 kere geer. Trk Dilinde Edatlar kitabnda gememektedir. Bir yeil cevherdir, hakknda ok havs yazarlar. Cmleden, hayyt ve akrib, yan, ylanlar ve akrebler ol cevheri getrenden kaarlar ve ylan ol cevheri grse gzi kr olur. 1/57. 10. Dahi Toplam 414 defa geer. Gnmzdekine benzer anlam tar. 11. de, da Toplam1437 defa kullanlr. Bu iki edat da gnmz kullanmna benzer bir ekilde kullanlmaktadr. Muharrem Ergin ve Necmettin Haceminolunun kabul etmedii fakat John Deny tarafndan ortaya srlen ve da, de balacnn dahiden teekkl ettiini savunan grn121 salam temellere dayanmadn gstermek iin dahi balacnn metinde yaygn bir ekilde kullanldn ve kaybolmaya doru gitmediini gstermek iin ka defa kullanldklarn belirtmekle yetiniyoruz. 12. diy 197 kez geer. Gnmzde diye eklinde kullanlr. 13. gerek ....gerekse, ....gerekse, gerekse ...... gerekse Balama gurubu oluturan balama edatlarndandr. Metinde geen baz rnekleri: Yddan bunda murd htrda olmakdr, gerekse iitmekle ola gerekse ezberlemekle, gerekse ilhmla. 1/95. Gerekse yamal olsun, gerekse olmasun. 1/183. stimlde cemat-i misfirne dirler, gerekse gitmesn, gerekse gitsn ve gerekse seferden dnsn. 1/221.
121

age., s. 221.

272

Hsl, her ne kadar ki cef grsem senden, glm usanmaz, gerekse yakn ol ve gerekse rak. 1/224. Hsl, bundan sora uk uldan kalurlar, yzi gerek setr eyle, gerekse eyleme. 2/232. 14. Glib budur ki Arapa-Trke-Farsa karm bir edattr, galiba, kanaatim budur ki anlamn tar. ki yerde grlr. Bu beyit Hfz dvanlarnda nedretle bulunur. lib budur ki anlar degildir. Pes tetmm-i fyide in yazld. 1/40. Ben ve arba inkr, bu ne hikyetdir. lib budur ki bu kadar akl u idrkim vardr, yan, arba inkr eylemeyecek mikdr aklm vardr, zr, ben arb esriyim, ansz bir nefes olmam. 2/82. 15. Grelim Edat olarak 6 kere kullanlr. Yan, senden mfrakat baht- beddendir, grelim tli-i n-szkr ve nmuvfkmz nasbimizi kandaya dek iledr. 1/48 16. Hlbuki Arapa-Trke-Farsa karm bir edattr. Gnmzdekine benzer anlam tar. Toplam 129 defa geer. 17. Hak bu ki Arapa-Trke-Farsa karm bir edattr. Dorusu, gerek u ki anlamnda bir balama edatdr. ki yerde geer. Hak bu ki tabnda zerre kadar istikmeti olan kimse bu makle hezeyn jjh kablinden add ider. 1/15. 18. Hak budur ki Arapa-Trke-Farsa karm bir edattr. Dorusu, gerek u ki anlamnda bir balama edatdr. 6 yerde geer.

273

Baz nshalarda hidmet yerine nimet vki olmu. Hak budur ki std ve Hce ve terahhum ve ulm lafzlarna hidmet ensebdir. 19. Hsl Hsl Arapa hsl kelimesine iyelik nc ahs eki getirilerek oluturulmu bir edattr. zetle, netice olarak anlamndadr. Osmanl ve Trkiye Trkesinde kullanlmaktadr. Toplam 1890 kere geer. 20. Her ne denli ki Nasl ki, her ne kadar anlamndadr. 3 kere geer. Hsl, seni rcu sebebiyle tze mr kesb idp civn ola, her ne deli ki kabzadan kan ok gir dnmezse. 1/110. Her end, her ne deli dimekdir. 1/231. Her ne deli ki yzm suyn iletd. yan, rzm zyi eyledi, yzmi kapundan dndrmem. 1/231. 21. mdi O halde, bylece, artk anlamndadr. ok ilek kullanlan bir balama edatdr. Btn metinde 377 defa geer. Bunlardan 45i pes edatyla birlikte pes imdi olarak geer. Cn- azzim, nazar eyle ki bizi nie depeledi, imdi vuslat erbetiyle bizi yeiden ihy eyle. 1/45. 22. Kaan ki, kaan kim Ne zaman ki, -d zaman anlamndadr. 4 kere geer. Bu edatn kaan ekli

Trk Dilinde Edatlarda balama edat olarak gemektedir, ama bizim metnimizde
bir soru edat olarak 115 kere kullanlmaktadr. imdi balama edat fonksiyonunda kulanlan ok az saydaki rneklere bakalm. Evvel zamnda pdihlar fedyler saklard kaan ki bir pdih helk eylemek isteseler aa fedyler havle iderlerdi ve an helk iderlerdi. 1/375. Efleser-reculu dirler, kaan kim fakr alebe eylese ki mankr harcanmaa muhtc olsa, altun ve ake harcamaa kdir iken. 2/157.

274

Niteki Arabde kerre al aduvvihi dirler, kaan kim bir kimesne mnhezim oldukdan sora dnse dmeni zerine ve dmenini haklasa. 2/439. imtl- berke dirler, kaan kim imek atlan bulud cnibine nazar eylese ki yamur neresinden dkilr. 2/414. 23. Kanda kald ki Nerede kald ki anlamnda. 8 kere geer. Uka firb virmek hussnda ol kadar mekkrlk ve addrlk kesb eylemisin, felek bu kadar hle-bzlla ve ayyrlla saa aldanup firfte olur, kanda kald ki b-re klar. 1/69. 24. Meger kim Farsa meger edatyla Trke kim edatnn birlemesinden olumutur. 2 kere geer. Kan ehl-i kef Allh mahf ilerine lim ve rifdir, meger kim cnib-i Hakdan mansr ve muzaffer ola, enbiy ve evliy gibi. 1/387. 25. Nihyeti

Trk Dilinde Edatlar kitabnda nihayet ekli var, nihayeti ekli yok. Arapa
nihayet kelimesine Trke iyelik eki getirilmesiyle olumutur. Hlasa, netice olarak gibi anlamlar tar. 24 kere kullanlmtr. detdir ki etfli zlfini altun teller ile y gm teller ile ururlar. Nihyeti, devletli olan teli ok ider. yle ki sa tel iinde mestr olur. 1/48. Nihyeti, detleri gmlek yakmakdr, amm bunda hrka zikr eyledi, zr, fukarn ekseri gmlek bulmayup mezkr cbbeyi giyer. 1/183. Didi ki ey Hfz, bu kssa dirzdr. Kurn hakk in ki sorma, yan, maksd sensin. Nihyeti, kssay tatvl eylemem. 2/340. Shib-krn ol kimsedir ki vcda geldikde seba-i seyyren ikisi bir burcda ve bir derecede ve bir dakkada buluna. Nihyeti, kan ikisi cem olursu aa gre hkmin virrler. 3/402. 26. Niteki, Nitekim

275

Yaygn bir ekilde kullanlan Trke asll bir edattr. Gnmzdekine benzer anlamlar tar. Toplam 459 defa kullanlmtr. 27. Ola ki Trke istek kipinin sonuna Farsa ki ekinin getirilmesiyle olumutur. 70 kere geer Ey cnn, ruhu gleninden sab ile bir deste gl gnder. Ola ki aya basd bostn turbndan bir kokucuk duyaydk. 1/15. Hikmetden bir man ele getr, ola ki levh-i dilinden cehlet nak ve ekli gide. 2/207. Gller karard, ola ki aybdan bir er uyara bir halvet-nin. 3/291. 28. Olmaya ki Trke kelimenin sonuna farsa ki ekinin getirilmesiyle olumutur. 12 kere geer emine uyup gitme ki ceng-c ve sehhardr. Olmaya ki seni fitneye dre. 1/281. Bu deyr-i hkye mukayyed olma, olmaya ki seni n-gehn hk gibi bda vire. 3/438. 29. yle dursun Sadece bir yerde geer. Dild andan evvel yle yasa eylemi idi ki kimse adn anmaa kdir degil idi, imek yle dursun. 2/23. (Yazma nshada kimse adn anmaa kdir degil idi, degil ki imek 173b eklinde geer.) 30. yle ki Gnmzde de kullanlan bir balama edatdr. Anlamca herhangi bir deiiklik sz konusu deildir. 51 kere geer. 31. T kim

276

Farsa asll t ile Trke asll kimin birlemesiyle teekkl etmitir, ta ki anlamndadr, cmleleri birbirine balayan ve sebep bildiren bir balama edatdr. 95 kere geer. 32. Var ise Herhalde, galiba anlamna bir balama edatdr. 2 yerde geer. Yan, derylar del gzm yandan seni haylin nice gedi ve ad, var ise gzm ya yldzn rehber eyledi ki gemicileri tarki yldzla yrimekdir, yohsa bu derylar kendi reyiyle aamazd. 1/118. kinci msran anlamnda sabh cr yam harbl ba var idi diyen var ise bu many lem-i istirkda iken sylemi. 3/15. 33. Yohsa, yoksa Hem yohsa hem de yoksa ekillerine rastlanlmaktadr. Yohsa 85, yoksa ekli ise 9 kez kullanlr. b. Farsa Asll Olanlar 1. Bhuss Arapa husus kelimesine Farsa b n eki getirilerek olumu bir edattr. Bilhassa anlamndadr. Btn metinde 3 kere geer. Yan, hattn haylini gzde tasvr eylemek ne fyide kendi gz karusnda olmaynca, bhuss ki su zre hatt emr-i muhldir. 1/133. 2. Br Hi olmazsa anlamndadr. 7 kere kullanlmtr Yan, civnlkda vuslata bir sebeb tahsl idemedi, br say eyle prlikde bir hlet eyleyesin. 1/22. 3. Bed ki Metinde 11 kez geer. Trke karl olan ola ki oka kullanlmtr. Sd bu edata kendisi yle anlam verir: Meger bunda bed ki mansnadr, ola ki dimekdir. 1/215.

277

Cnn hidmetinde meclisde anlar tezekkr eyle, bed ki keyfiyet-i bde ile htr- erfinden meyl ve incizb peyd olup bunlar hlini tefakkud eyleye. 1/39. Yan, baa bir ahd-i visl buyurmu idi, bed ki ol ahde vef idp hulf-i vad eylemeyesin. 2/66. Amm sen arz- niyz elden koma, bed ki cnn gline tesr eyleye. 3/291. 4. Belki Belki Arapa bel edat ile Farsa ki edatnn birlemesinden teekkl eden bir edattr, gnmz kullanmna benzer bir ekilde kullanlmaktadr. 255 kere geer 5. n Farsa aslll bir edattr, edat ve zarf fiil gurubu oluturur. nki edatyla benzer anlamlar tar. Farsa bir benzetme edat grevi de vardr, ancak bu anlam Trke metinde pek grlmez. Sd bu edat geince onu fonksiyonlarna gre deiik ekilde isimlendirir. Bazan edat- tebih (gibi anlamnda), bazan edat- talil (iin, den dolay) olduunu belirtir ve nki manasndadr diye zikreder. Ayrca resmi vavla deil da asli vavla olduu zaman Farsa nasl anlamnda bir soru edatdr. Byle olunca n eklinde transkribe edilir. Bu anlam Trke metinlerde kullanlmaz. Bu edatn Farsa metinde oka kullanlmasna karn Trke metinde kullanlan snrl sayda rneklerindenden bazlar unlardr. Parantez ierisinde sadece n edatnn oluturduu gurubun anlamn vermektedir. a) -d zaman Ydnda olsun ol ki, n gz bizi itbla ldrrdi, yan, nki gz bizi hmla helk iderdi, Hazret-i sya mensb fil-i muciz ki ihy-y mevtdr, seni eker igneyici lebinde idi. 2/76. (Gzn bizi azarlamakla ldrd zaman) Alsun ol ki benim mhm n klhn kopard, yan, h- levendne klhn kurdurd, an zengisinde hill peyk-i cihn-peym idi. 2/77. (Benim sevgilim klahn koparnca, yani taknca)

278

Hud in n dil-i rem seni zlfle karr balad, yan, ittihd ve ittisl ve imtizc balad, leb-i nnine buyur ki dil-i ri hlini karra getrsn. 2/155. (Yaral gnlm senin zlfnde karar balaynca) b) -d iin, -den dolay Kara n utanmaz ki ayan gle koya, yan, gl zerine koya, blbllere lykdr bu musbet in bir diken etegin tutalar. 2/130. (Karga ayan gln zerine koymaktan utanmadndan dolay) c) -nca, -ince Pern fikirden rc idp mecm olasn ol sebeble ki n dv gitdi ferite geldi. 2/187. (eytan gidince) Ol vakit dahi n hkim ve kabrim zre revn olasn, benim tozum dmn tutar. 3/101. (Topram ve mezarma uraynca) Zr, kide budur ki n sabh tul eyleye, ardnca ahm vki olur. 3/289. (Sabah dounca) d) Mademki manasna n sar toludur i ve ir, yan, nki saa devlet el virmidir hem yi ve yidr. 3/115. (Mademki kadehin doludur) 6. nki Farsa asll bir edattr, n ile ki edatnn birlemesiyle teekkl etmitir, gnmzde de kullanlmaktadr, ancak metinde gnmzdeki fonksiyonlarndan baka anlamlarda da kullanlr. Btn metinde 374 kere geer ve Farsadaki fonksiyonlarna yakn bir ekilde kullanlr. Tad anlamlar ylece sralayabiliriz. Parantez ierisinde sadece bu edatn oluturduu gurubun anlam verilmitir. a) -d zaman

279

nki sen cnnla hem-nin olup bde-n olasn, vasl- cnndan mehcr ve mahrm muhibleri ydda tut. 1/39. (Sevgiliyle beraber olup iki itiin zaman) Ad benimle ceng eylemek in nki kl eke, biz anla cengi terk ideriz. 1/248 (Kl ektii zaman) b) -den dolay, -d iin Yani , nki kbeti fendr, byk evlere ve rdaklara ve blara say u ki eylemek ziyde cnndan gelr, zr, hakkaten ayre yapmakdr. 1/33. (Sonu fani olduu iin veya olduundan dolay) nki bu kssa ekbir-i nsdan birisini yannda idi ki bu ahsa ziyde hsn-i itikd var idi, kfrini yzine vurmadm amm hat eyledi didim. 1/46. (Bu olay bu ahsa ziyade hsnzann olan byklerden birinin yannda olduu iin) Hsl- kelm, nki Hceni baz dvnnda bulund, hline gre erh eylemek zarr old. 1/51. (Hafzn baz divanlarnda bulunduu iin) Yan, nki an maksd firk ve hicrndr, ben an maksdn ihtiyr eyledim. 1/91. (Onun maksad ayrlk ve hicran olduu iin) c) Mademki manasna nki bizim basarmz srmesi sizi eigiiz topradr, buyuru kanda gidelim bu evi nden kanda. 1/47. (Mademki gzmzn srmesi sizin eiinizin topradr ) nki bu iki kapul hneden intikl ve rhlet lzmdr. mdi maet tk u revk y l imi y edn imi hep birdir. 1/121. (Mademki bu iki kapl dnyadan g etmek zorunludur)

280

d) -nca, -ince B gnh nedir, nki anda bu nebt bitmedi. 1/66. (Onda bu bitki bitmeyince) nki rakdan am sretini gresin, arb iste ilc in. 1/102. (Uzaktan zntnn suretini grnce) Pes, nki ehl-i dil szini iidesin, dime ki hatdr. 1/281. (Gnl ehlinin szn iitince) nki Hfz nzik ve dil-ke gazellerini iide, Hocend-i Keml de olursa ir sylemez. 1/326. (Hafzn gnl alan gazellerini duyunca) Aadaki rnekte Sd kendisi bu edata anlam vermektedir: Per-rlar nki gleler, yan glnce gzmden lll-i rummn gibi kanl ya yadrrlar. 1/362. 7. Eger 798 kere geer. ayet anlamndadr. Gnmz kullanmyla ayndr. 8. Eger... eger ster... ister anlamndadr. Yr saa her ne ki virdiyse eger adl ve eger zulm, ol mahz- atiyyedir ve ihsndr. 1/112. Ol nesneyi ki ol gice cnn bizim peymnemize dkdi, biz idik, eger Cennet arb ve eger bde-i kattl, yan, eger mbh ve eger ayr-i mbh, cnna muhlefet eylemedik, her ne ki sund ise idik. 1/124. 9. Eger ki 3 kere geer. Gnmz kullanmyla ayndr. 10. Egeri 180 kere geer. Gnmzde geri ekli kullanlmaktadr.

281

11. Gh... gh Bir balama edatdr. Bazan... bazan anlamndadr. Miynda brklik muteber oldn gh mya tebh iderler ve gh ortadan yok iderler, nitekim dehnda hurdelik muteber oldn gh zerreye tebh iderler gh madm iderler. 1/112. 12. Geri 40 kere geer. Gnmz kullanmyla ayndr. 13. Hl n ki Hlbuki anlamndadr, 1 yerde geer. Snyen bu kim enhr- cennetin tahtnda cridir dimi, hl n ki cennetin iinde cridir, altnda degil. 1/196. 14. HslHsl- Kelm Arapa asll hsl ve kelm kelimelerini Farsa kurala gre isim tamlamas yaplmasyla olumu bir edattr. Osmanl ve Trkiye Trkesinde kullanlmaktadr. Toplam 37 kere geer. 15. Her br ki Her ne kadar anlamndadr. 3 kere kullanlmtr. Pes, skender her br ki stne asker ekp ceng murd idindiyse cm- cihn-nm Drb elinde idi. skenderi her hlini anda mhade idp her mekr ve hlesini def iderdi. 1/27. 16. Hemn Sadece, ayn ekilde, derhal, hemen, o halde, yeter ki anlamnda bir balama edatdr. Farsa aslldr. Eserde yaklak 134 kere kullanlmtr. Hsl, bizim helkligimizden zarar mterettib olmaz. Hemn cnn vcd erfi ve zt- mnfi kbetde ve selmetde olsun. 1/71. Bu rindleri yakup ve yandrup ve ztrb virici deyrde bde-n ve mey-hre hemn ben degilim, belki ok kelleler bu kr-hnede seb topradr. 1/73.

282

Sst-nazm mddeleri kelimt ve nazm ve bizim akrn ve emslimizi muhayyel ve musanna er hemn zer-dz ile briy-bf kssasdr. 1/138. Zr, cn ve dil senidir, an kasd eyledigin hnde ne tereddd gerek, hemn hkm icr eyle cn stne. 1/143. Pes, kyua dhil olan hemn Kabeye dhildir ve ebrlarna tevecch eyleyen hemn kbleye tevecch eylemidir. 1/236. ledigi ilerde gft u g sahh degildir, zr, La-yselu amm yefaldir. Hemn kazya rz gerek. 1/278. Yan, mri ok degil, hemn husl ardncadr fens. 1/396 17. Hemn ki Ne zamanki anlamndadr. 1 kere geer Hemn ki bende cnibine nazar ve iltift old her kr feth-i bb bulur ve ill fel. 1/128. 18. Kat Kat- nazar Arapa kelimelerden Farsa kurala gre tamlama yaplmasyla oluan yle dursun anlamnda bir balama edat. yerde geer. Bunda haylden bedel visl yazup minesinde visl muzf degildir diyen miskn hem kfiyede hat eylemi ve hem manda. Zr visl muzf olmaycak man mustakm olmaz, kafiyeden kat- nazar. 2/237. 19. Mdmki 16 kere geer, gnmzde mademki ekli kullanlmaktadr. 20. Mebd ki Olmaya ki anlamndadr, 6 defa kullanlmtr. Trkesi olan olmaya ki daha ok kullanlmaktadr. fil olma, bu iki gzmden mtevliyen taup akan sylden, mebd ki seni toparlayup getre. 1/133.

283

Aklmz dvne old, cnn mkn silsile-i zlfi kan ki anla bend idelim, mebd ki bir fesd eyleye. 1/175. 21. Meger 153 kere kullanlmtr. Sd iirde geen meger edatnn anlam ve grevi olarak u ifadeleri kullanr. Meger edt- temenn. 3/66. Meger edt- istisndr. 3/13. Yohsa devlet kapusndan rkp kamak benim detim ve tarkim degildir, yan, meger lem ki cnn kapusn terk idem. 1/120. Bu kab bu zamnda klliyen mehcr ve metrkdur, meger memlik-i kffrda, mesel Fireng ve Macar cinsinde. 1/129. ayre tlk cyiz degil meger izfetle. 1/142. Ms Tr D cnibine nazar eyledi ve bir te grdi. Meger Allh nr- tecellsi imi. 1/173. 22. Meger ki 10 defa geer Pes, bu gazeli Hfza isnd eylemekde vehn-i zaf var, meger ki ibtid-i hlinde, yan, mbted iken sylemi ola. 1/51. Ekser kadda istiml olunur, klda istimli mahd degil, meger ki lf- zer-efn ola. 1/189. 23. Ne... ne... ne Atf gurubu oluturan ve olumsuzluk bildiren bir balama edatdr. Egeri mennes degildir ne manev ne lafz ne hakk. 1/120. 24. Ne n ki Yoksa anlamnda bir balama edatdr, Farsa aslldr. Metinde tek bir rneine rastlanlmtr. Maksd ehrini fesekasna tarzdir. Ne n ki kend bu hevlara mrtekib ola. 1/101.

284

25. Pes Farsa asll bir edattr. Byle, bylece, yleyse anlamndadr. Eski Anadolu ve Osmanl Trkesinde devrelerinde kullanlmtr. Sd bu edat iin Pes Arabde f-i cevb mansnadr. ifadesini kullanr. (1/56). Trkiye Trkesinde kullanlmamaktadr. Toplam 1120 kez geer. 26. T Farsa asll bir edattr Farsada yaygn olarak kullanlr. Eserin Farsa ksmnda da kullanld iin ka kez kullanld hakknda bir rakam veremeyeceiz, 30 civarnda kullanlmtr diyebiliriz. alma yaptmz eserde ki ile birleerek oluturduu ta ki ekli daha ok kullanlmaktadr. Yine ilek bir ek olduu sylenebilir. Edat gurubu ve zarf fiil gurubu oluturur. a) -Ta ki anlamnda Ey zhid, rindler halkasndan ve meclisinden selmetle ge, yan, bunlarla ihtilt idp bunlara katlma, t seni harb eylemeye bir nie bed-nm sohbeti. 1/372. oneye syle, t altunn saklamasun. 2/35. b) -den beri anlamnda Sabh idicileri aya topra hakkin ki t ben mest mey-hne mahallesinde derbnlla durmuum, yan, meykedede derbn olal. 3/457. 27. T ki Farsa asll bir edattr, cmleleri birbirine balayan ve sebep bildiren bir balama edatdr. 92 kez geer. 28. Vakt ki Zarf fiil gurubu oluturan Arapa vakit kelimesiyle Farsa ki edatnn birlemesinden oluan ve Farsada kullanlan bir balama edatdr. -nca, -ince, d zaman anlam veren bir edattr. 3 kere geer. Yan, vakt ki ceml-i sret u man ymn-i shhatinde oldysa. 2/15.

285

Vakt ki sflere baz uyb ve kabyih isbt itdiyse ged-sfat olan ukn istinsn zikr idp buyurur. ki lem harmanna ba egmezler, yan, istin idp tenezzl eylemezler, he-in gedlar dim ve kibrini gr seyreyle. 3/134. Pes, bunda vakt ki cnn lebim b- hayt ve dehenim habb- nebtdr didiyse Hce buyurdu ki Hfz da seni sz syler. 3/412. 29. Y, Y .. y, y.... vey, ... y Balama gurubu oluturmak iin kullanlr. Gnmzde de kullanlan bir edattr. Dermnde y vahdet y tenkr indr. 1/91. Be-krne, krneye y krne indr. 1/91. nki bu iki kapul hneden intikl ve rhlet lzmdr, imdi maet tk u revk y l imi y edn imi hep birdir. 1/121. Y vef olsun, y seni vasln haberi, y rakbin lmi haberi olsun, felegi oyun bu n birini eyleye. 2/116. Y dostu lal-i lebi y mey-i sf dev ve ilc ider, yan, bizim derdimize re y visl-i cnn vey arb- sfdir. 2/128. Hsl, y k olma vey te-i ka sbir ol. 2/405. Arab bir manda mblaa kasd eylese y eble tabr ider vey mmle. 1/151. Hsl, eyym ve evkt ve ezmine amn yemek ki filn ay ksf y filn ay hsf y filn yl kaht vey filn yl rahs olur diy am ekmek akldan degil. 1/156. Hindden murd zlfdr y emdir, tebh tarkyla. 1/259. Yan, yzi zlfle ve gs y kklle rt, kimse grmesn. 3/139. 30. Yhud 129 kez geer. 31. Veyhud

286

Yahut kelimesinin bana Arapa balama edat olan ve getirilerek olumutur. Gnmzde de kullanlan bir edattr. 15 defa kullanlmtr. 32. Zr Farsa asll sebep bildiren bir balama edatdr, gnmzdekine benzer anlamda kullanlmaktadr. 1886 defa geer. c. Arapa Asll Olanlar 1. Al Al klli hl Ne olursa olsun anlamnddr. Trk Dilinde Edatlarda bulunmamaktadr. Toplam 15 kere geer. Al klli hl, Hceni szinden fehm olunur ki Cem Hazret-i Sleymn ola. 1/66. 2. AlelAlel-huss zellikle, bilhassa anlamndadr.

Trk

Dilinde

Edatlarda

bulunmamaktadr. Btn metinde 19 defa geer Bde-nlar katnda bulutl gnde ki bulud yksek ola ve yamur olmak ihtimli olmaya, iki muteberdr, alel-huss ki emende ola. 1/56. Ess- tvbe eger poladdan da olursa pre pre olur, alel-huss ki tvbe shibi ho-tab ola. 1/125. 3. kbet kbet Nihayet, en sonunda gibi anlamlar tar, gnmzdeki kullanmna benzer kullanl vardr. 41 kere kullanlmtr. Zr, bu konuk ldrici kbet konun ldrr. 1/34, Kenrda pergr gibi asde-hl geinrdm. kbet devrn ortada tutd, yan, tutup ortaya getrdi. 1/188. Yan, ol kadar rzgr ki hicrn mmtedd old, kbet eyym- visl ymn ile tamm old. 2/87.

287

4. Amm Gnmzdeki kullanmna benzer anlam tar, fakat anlamndadr. 1401 kere kullanlmtr. ki yerde fe-amm eklinde kullanlmtr. 5. Badehu Daha sonra, bundan sonra gibi anlamlar tar. Metnin tamamnda 28 kere kullanlmtr. Htem-i Cemden murd mhr-i Sleymandr ki dvleri birisi bir hle ile an Sleymndan almd. Badehu Allhu Tel yine an Hazret-i Sleymna myesser eyledi. 3/112. 6. Fakat Fakat Sadece anlamnda bir edattr. Arapadaki istisna edat fonksiyonuna benzer bir kullanm vardr ve cmle sonunda da kullanlmaktadr. Btn metinde 9 kere kullanlmtr. Cem hurfda berber ve hemvr ir sylemek fakat Hazret-i Moll Cmye mahssdur. 1/53. Hsl, hlimizi Allh bilr ancak ve ol zamnda hlimize ol nzr idi fakat. 2/77. Ne cevher ve ne keyfiyyetde idgin bilen Hlk fakat. 2/103. Kimse ile alkam yok ve kimseni hliyle mukayyed degilim, belki kendi hlimle mukayyedim fakat. 3/74. Zr, revn rh- insndr fakat ve rh eammdr. 3/249. Bir htemle fakat Sleymnlk szini sylemek olmaz. 3/456. 7. Fazlan an yle dursun anlamnda Arapa asll bir edattr. Metinde bir defa geer. Aslnda burada cmlenin tamamnn Arapa olarak kabul edilmesi daha doru olacaktr. Yine de anlamn belirtelim.

288

Sniyen be beyitli gazelde beyti kfiyesi mkerrer gelmek fl-cmle rdi olandan sdr olmaz, fazlan an misli hzel-fazl. (Yani byle fazilet sahibi birisi yle dursun azck rt olan bile bunu yapmaz.) 1/5051 8. FeFe-hasebu Sadece anlamndadr. Bir yerde kullanlmtr Baa aynel-yakn malmdur ki cem eyda sr olan bir hakkatdir fehasebu. 3/20. 9. FilFil-hakka Gerek u ki anlamndadr. Btn metinde 6 kere geer. Baz nshada v yirine sad vkidir, fil-hakka nidya sad yet mnsibdir. 1/283. Hce kendini ho-elhn oldn beyn ider. Fil-hakka menkib- Hcede buyurur ki kendi asrnda kendi gibi ho-vz ehl-i name yoidi. 3/4. 10. FilFil-vki vki Fil-hakika edatna yakn bir anlam tar, gerek u ki anlamndadr. Btn metinde 10 kere geer. Yan, h bir tark ile dil zr olmya, belki her hussda teslm ve inkyd zre ola. Fil-vki bundan iyi sadet mi olur. 1/261. Riy fil-vki btldr, belki kfr. 3/51. 11. lib Zannedersem anlamndadr, gnmzde de kullanlmaktadr. Btn metinde 3 kere geer. lib benden bzrdr ki beni usandrmak in ziyde cef eylemektedir, amm bi cef dahi artrsa ben andan ferat eylemem. 1/165. lib tefenn kasd ider. 3/124. 12. Hakkaten Gerek u ki anlamndadr. Btn metinde 5 kere geer.

289

Yan , nki kbeti fendr, byk evlere ve rdaklara ve blara say u ki eylemek ziyde cnndan gelr, zr, hakkaten ayre yapmakdr. 1/33. Yan, der u bm- mey-hne-i k geri zhiren pest grnr, amm hakkaten ayyuka km. 3/311. 13. Hatt Ta ki anlamndadr. Btn metinde 30 kere geer. T hatt mansnadr diye cmle olarak geenler bu rakama dhil deildir. 14. Hussen, Huss Bu iki edatn yazllar ayndr, tenvinli ve tenvinsiz olarak okunabilir. Kendinden sonra ki edatnn geldii durumlarda hususa eklinde okunmas daha gzel grnmektedir. Bilhassa, zellikle gibi anlamlar tar. 23 kere geer yetle mbrek dudr. Hussen tedmir-i ada in aa mel olunsa ziyde messirdir. 1/263. Elbette sinek tatl ardnca gider, huss ki eker ola. 2/65. Harret-i hamr elbette derledr, huss ki pr-muna mahss ola ki ol dim gzde ve ekdesin ier. 3/185. 15. ll Metinde 14 kere kullanlmtr, -den baka, ancak, u kadar var ki anlamndadr. rneklerde grlecei gibi kullanl Arapadaki kullanna benzerlik gsterir. Zr, sen latfsin ve latfden gelmez ill ltf. 3/240. (nk sen latifsin ve latiften ltuftan baka bir ey gelmez veya sadece ltuf gelir. Dostu haberin sylemem ill dostu huzrna, yan, kendine. 1/387. Hud kimesneyi esrr- aybiyyeye muttali eylemez ill vahy ve ilhm sebebiyle. 1/386. Bu gazelde harf-i vasl ceman vahdet in gelr, ill birisi tenkr in. 2/122. Yan, h bir girndan hazz eylemeziz, ill rtl- girndan. 2/343.

290

Yan, dilim zere cr olmasun, ill piyle ve peymne szi. 3/194. 16. Keenne (Keennehu eklinde de okunabilir) Sanki anlamndadr. 75 kere kullanlmtr. Sd buna u anlam verir. Hemn keenne mansnadr, yan, bezer ki. 3/20. Keenne bizim hb-ld u hbnk tlimiz uyansardr, zr, seni ry- rahn bahtm gzine su sepdi. 1/14. Zr, sarh Tatardr, keenne kebba meyl ider, yan, kebba mildir. 2/22. Benim eski hidmetim keenne yri ydndan ve htrndan gitdi. 3/66. 17. Lkin Fakat anlamndadr. 69 kere kullanlmtr. Anlamca gnmz Trkesiyle paralellik gstermektedir. 18. Tahkk

Trk Dilinde Edatlar kitabnda bu edat bulunmamaktadr. Gerek u ki,

phesiz ki anlamnda bir cmle ba edat olarak kullanlr. 6 kez kullanlmtr. Ey cnn, tahkk, seni hicrnndan lemi kymet grdm, yan, lem baa sensiz kymet grndi, hsl, hicrn beni helk eyledi dimekdir. 3/176. Hafz eger seni hk-i sitnda lrse tahkk, zevlsiz hayt shibi olur, ya seni sitnda lmek dirilmekdir. 3/327. Tahkk, drr-i hakkat delmilerdir, yan, gevher gibi sz sylemilerdir rifler ki bu hne-i dnyya hn dimilerdir, yan, dny evini hna tebh idenler hb buyurmular. 3/450. 19. Velkin Fakat anlamndadr. 4 kere kullanlmtr. Anlamca gnmz Trkesiyle paralellik gstermektedir. 20. Ve ill Yoksa, aksi takdirde anlamndadr. Btn metinde 116 kez geer.

291

Murd sret sf geinp hakkatde sf olmayanlardr ve ill sf-i hakkiye kimseni szi yok. 1/120. Bizi bu iklm-i Frsda balayn cnn muhabbetidir ancak ve ill bunda bir gn durmazdk. 1/373. Htrmzdan gl amn ileten bdedir ve ill havdis-i eyym korkus bizi helk iderdi. 2/109. 21. Yan Yan En yaygn ve ilek kullanlan bu edattr. Gnmz kullanmyla paralellik gstermektedir. Toplam olarak 9524 defa kullanlmtr. 22. Zhir Grnen o ki, herhalde anlamnda bir balama edatdr. Bu gazeli mahlas beyti yanmzda olan dvnlarda bulunmad ve rihler de erh eylememiler. Zhir, bulsalar erh iderlerdi. 2/261. 4. GSTERME EDATLARI a) te U iaret zamirine -da bulunma eki getirilmesiyle oluan bir edatt, daha sonralar ite ekline dnmtr. Eserde ide deil, ite ekli kullanlmaktadr. Bir gsterme edatdr. 14 kez kullanlmtr. Biz gitdik, sen bilrsin ve bizim am yiyici glmz, yan, ite sen ite gl, ikiiz neylerseiz eyle. 1/48 Sen aa di, ite imdi iriirim, selmetle nzr ve muntazr ol. 2/348 Ey gl, cnn ite budur, gh ol, zid sevdya dp yilp yoparma. 3/211. b) ak

Trk Dilinde Edatlarda gsterme edat olarak zikredilir. Eserde 5 kere

kullanlmtr. Tarama Szlnde u ekilde anlamlandrlmtr. 1. Ta, tam, tamam. 2. Srf, salt, sade, yalnz, saf, halis.

292

Pes, gmlegi vey i btn cbbeni ak aaa varnca ini yrtsalar ferce eklin balar. 1/328. emi burn alndukda bir burun dahi virr ve ak dkenince burn alnmadadr. 2/19 Yan, senile muslha ideriz, amm kimseye bu ry ama, ak sulh idince. 2/93. Miyn bel ve orta mansnadr, amm ak orta degil. 2/120. mdi blbl-i k bu kadar zamn gl firk amn ekmek sebebiyle bihtiyr ak ser-perde-i gle dek tazallm ve feryd u fin iderek gidiserdir. 2/139. 5. TRKE KELMELERN FARSA TAMLAMADA

KULLANILMASI Sdnin Trke kelimelerle Farsa kurala gre tamlama yapt

grlmektedir ki olduka dikkati gerektiren bir durumdur. Gramer kurallar hususunda son derece hassas olduunu eletiriler ksmnda grdmz Sdnin byle bir tercihte bulunmas tercihini Trkeden yana kullandnn bir gstergesi olmaldr. imdi bu tarz rneklere topluca bir bakalm. mdi hakkatle grenmegi selbdir, nefsnefs-i grenmegi degil. 1/186. Pes, glini kem keml-i taralmas kendini bde-n olmamasdr. 1/377. Yan kem keml-i gzelligiden gnhn yazmaa ikdm idemez. 3/156. Yan kem keml-i incelikden bir mertebededir benim tenim ki degme kimse an gremez. 2/258. Hatt kem keml-i uzunluundan uzunluundan ayaa inp der, niteki Ens-i Uakda tahkk buyurmudur. 3/27. 6. CMLE YAPISI Sd erhinin doru olarak anlalabilmesi iin onun Trkenin sentaksyla pek uyumlu olmayan baz cmlelerini ele almak gerekmektedir. Bu tarz bir cmle yaps Farsada ve Hint-Avrupa dillerinin bazsnda grlmektedir. Belki de Sd

293

Farsayla uzun dnem meguliyetinin sonucu olarak byle bir ifade tarzn kullanmaya balam olabilir. Dili olduka sade olan ve anlalmas iin insanlar klfete sokmayacak ekilde yazan Sdnin Trke asll kelimelere de ne kadar yer verdiini Trke kelimeler ksmnda geni bir ekilde rneklendirdik. Burada ise sadece anlamay zorlatran baz cmle yaplarna bakmak istiyoruz. Sdnin btn cmleleri veya ou cmlelerinin bu ekilde olduu eklinde bir gre kaplmann doru olmadn belirtelim. iir metninin tercmede kolayca takip edilmesi iin Sdnin bu yola bavurduu aada gstereceimiz rneklerden aka anlalacaktr. Burada gnmz Trkesinin sentaksyla farkllk gsteren rnekleri ele alacaz. Bunlar snfladrmaya tabi tutmak faydal olacaktr. 1. Muteriza Denilen Ara Cmlelerin Oluu Bu tarz cmleler cmle d unsurlardr ve cmlenin ak devam ederken araya sktrlmaktadr. Aadaki rneklerde bu tarz cmleler italik karakterle gsterilmitir. Tab stlhda ol eydir ki mebde-i hareket, yan, illet-i hareket ola, gerekse hareketinden ur ve vukf ola, hayvn gibi, gerekse olmaya, eflk gibi, bazlar

katnda. 1/59.
Bu cmlede zikredilen hayvan gibi, eflak gibi, bazlar katnda kaytlar bir rnek olarak zikredilmektedir ve yklemle ilgisi bulunmamaktadr. Cmleyi u ekilde anlamlandrabiliriz: Tabiat terim olarak hareketin balangc yani sebebi olan eydir. ster hayvan gibi, hareketinden uuru olsun, isterse, bazlarnn iddiasna gre, eflak gibi hareketinden uuru olmayan eyler olsun. Metnin doru anlalmas iin bu tarz ara cmlelerin kartlmas gerekmektedir. Aadaki beyte ve Sdnin verdii anlama bakalm: Cn m-dehem ez-hasret-i ddr- tu un subh Bed ki hrd-i dirahn be-der y

294

Seni ddr hasretiyle subh gibi cn virrem, subhu cn virmesi tz

gemesidir, zr gne tul eyledikden sora yevm ve nehr dirler, subh dimezler,
ola ki hrd-i drahn gibi sadet-hnenden kup tul eyleyesin. 3/218. Cmle sentaksnn bozulmamas iin italik karakterle gsterilen cmleler karlmaldr. O zaman cmle u ekilde olur: Seni ddr hasretiyle subh gibi cn virrem, ola ki hrd-i drahn gibi sadet-hnenden kup tul eyleyesin. 3/218. Bu tarz ara cmlelerde; a) Gramer bilgisi verilmektedir. Aadaki rnekte heyht kelimesinden sonra gelen esm-i eflden edt-i

istibddr cmlesi bir gramer bilgisi zelliini tamaktadr ve ana cmleyle ilgisi
yoktur. Dery havsalas haylini pirrem, yan h nesneden bulanup mteayyir olmayam direm. Heyht, esm-i eflden edt-i istibddr, yan benim gibi tenghavsala bahr haylini pirmek baddir. 2/353. u rnekte italik karakterde gsterilen ara cmleler olduka uzun srdnden zne ile yklemin balantsn kurmak zorlamaktadr. Es-sk, takdren merf, sfatdr eyy lafzn, hakkatde mnd budur, iki

let-i tarf cem olmamain eyyu lafzyla tavassut eyleyp h-y tenbh rd eylediler, latde suvarc dimekdir, amm stlhda hamr meclisinde kadeh srene
dirler. 1/3. u cmlede de uzunca gramer bilgisi verilmektedir: Ben ol kesim ki mey-hne gesi benim hnkhmdr. Cyizdir ki ge

mbted ola ve hnekh haber ola, y emr bil-aks ola, muhtemelz-zddeyn tarki zre. Pr-i muna du eylemek benim sabh vaktinde virdimdir. 1/118.
b) Edeb sanatlara atfta bulunulmaktadr. u rnekte de bir edeb sanata atfta bulunduu ksm (leff ner-i mretteb

tarikiyle) cmle d unsurdur ve yklemle ilgisi bulunmamaktr.

295

Kendi yanmdan gitmi kys eyle ve dil ve emimi te ve bndan, leff

ner-i mretteb tarkiyle, bezim sar ve dudam kur ve yanm alamakdan ya

olmu kys eyle. 2/309310 u cmlede de bir edeb sanatla ilgili aklamada bulunulmaktadr: Kan b-perv dn ve ferhn bir bde-n mushib ki an keremi katnda vey inde, yan keremi inde, kereme izfet meczdr, murd kendidir, shte-dil k temenn adn aa, yan andan bir nesne temenn eyleye, yan hutm- dnydan bir nesne arz eyleye ve eger harfden murd cnn ise temenn-y visl eyleye dimekdir. 2/229 Bu cmlede geen kereme izfet meczdr, murd kendidir ksm ana cmleyle ilgili deildir ve anlamlandrmada gzard edilmelidir c) Herhangi bir kavram hakknda bilgi verilmektedir. Bazan da bir kavramla ilgili aklamalarla karlamaktayz. Aadaki cmlede bunun rnei grlmektedir: Seher vaktinde nki hrd sancan talara dikerdi, yan gne tul eyledi, hsl, sabh vakti ki gne markdan tul eyledi, gne eiasn sancaa tebh

eylemi ve khe nisbet alem hb vki olmu, merhamet eliyle yrim mmd-vrlar
kapusn urd, yan dakkal-bb eyledi, mmdvrndan murd kendidir, sa-i

mdvr cem eyledigi teeddbendir, yan seher vaktinde yrim ben md-vra
merhametle geldi, hsl, baa rahm eyledi. 2/263. Burada italik karakterle gsterdiimiz iki tane aklayc unsur gelmektedir ve bunlarn cmleyle bir ilgisi yoktur. Bunlar kaldrlnca cmle u ekli alr ve anlam netleir: Seher vaktinde nki hrd sancan talara dikerdi, yan gne tul eyledi, hsl, sabh vakti ki gne markdan tul eyledi, merhamet eliyle yrim mmdvrlar kapusn urd, yan dakkal-bb eyledi. Yan seher vaktinde yrim ben mdvra merhametle geldi, hsl, baa rahm eyledi.

296

nki edatnn zaman zarf olduunu ve zarf-fiil gurubu oluturduunu hatrlamakta yarar var. Zaten nkiden sonra gelen ksm son cmlede u ekilde ksaltlmaktadr. Yan seher vaktinde 2. ki ki Balama Edatyla Oluan Cmlelerin Bolca Kullanlmas Farsada balama edat grevinde olan ve yan cmleyi ana cmleye balanan ki edat Eski Anadolu Trkesi metinlerinde bolca kullanlmaktadr. Sd erhinde de bunun olduka fazla rnekleri grlmektedir. Bunlar sfat-fiil grubu olarak kendinden nce gelen kelime veya gruba sfat yaplmaldr. u rnekler yeterli bir fikir verebilir: Asker snfn ortasna ki pdihlar turur, kalb dirler ve sa cnibine meymene ve sol cnibine meysere dirler. 2/265. talik karakterle gsterilen ksm kendinden nceki grubun sfat olarak alnnca anlam yle olur: Padiahlarn durduu yer olan askerlerin ortasna kalb derler, sa tarafa meymene, sol tarafa meysere derler. Aadaki cmlede bu edat ve onunu oluturduu yan cmleler bolca kullanlmaktadr: Moll Ahmed Kazvin ki Hazret-i Sultn Sleymn mda aa yz ake

oturak eylemidi ve eyh Hseyin Hrezmi ki hem eyh ve hem moll ve hem ir idi, midde Moll Muslihud-dn Lr ki hem moll ve hem ir idi, anlar her
birine sul eyledim, buyurdlar ki Hazret-i Hzrla Ms Peyamber kssasna telmhdir ki sre-i Kefhde mastr ve mezkrdur. 2/190 Burada kiden sonra gelen unsurlar hep nceki ksmn sfat

durumundadrlar ve Trke cmle yapsna gre isimden nce zikredilmeleri gerekmektedir. Ara unsurlar atarak cmleye yeniden bir bakmakta fayda var. Moll Ahmed Kazvin ve eyh Hseyin Hrezmi, midde Moll Muslihuddn Lr, anlar her birine sul eyledim, buyurdlar ki Hazret-i Hzrla Ms Peyamber kssasna telmhdir. 3. Aklayc Unsurlarn Pepee Gelmesi Gelmesi

297

Bunlar yani, hsl gibi edatlarla pepee yaplan aklamalardr. Bazan olduka uzun srerek anlamay zorlatrabilmektedirler. Aadaki rnekte ayn zamanda ki balama edat da kullanldndan nceki madde iin de rnek olarak alnabilir. Hem ki edatndan sonra gelen yan cmle, hem de dier aklayc unsurlar italik karakterle gsterilmitir: Ve ol kimse ki bir cura mey, elinden virmege kdirdir, yan mstahakkna

ihsn eylemege kdirdir, hsl, ol kimse ki ihsn eyler ve halkdan ihsn dir eylemez, eli, yan eli ki anla cura-i mey it eyler, maksd mahbbn kocsun, yan murd hidini kosun, hsl, murd aa el virsn, hayrl dudr. 2/190
Burada diri eylemeze kadar olan ksm cmlenin znesidir ve ol kimsenin sfat olarak dnlmelidir. Eli kelimesinden sonra gelen ki ekinden sonra gelen ksm ise el kelimesinin sfat olarak dnlecektir. Aklayc unsurlar i ie geldii iin sadeletirmede de yani kelimesini kullanmak gerekmektedir. yle sadeletirebiliriz. Elinden bir yudum mey vermee gc yetebilen, yani layk olana bata bulunmaya gc yeten, yani bata bulunup halktan ban esirgemeyen kimsenin bir yudum arap veren eli muradnn gzelini kucaklasn, yani muradna kavusun. Bu dua hayrl duadr. Yukarda cmle d unsurlar bal altnda zikredilen u cmleden ara cmleler karld zaman aklayc unsurlarn pepee geldii grlmektedir. Balama edatlar ve onlardan sonra gelen cmleler italik karakterle gsterilmitir: Seher vaktinde nki hrd sancan talara dikerdi, yan gne tul eyledi,

hsl, sabh vakti ki gne markdan tul eyledi, merhamet eliyle yrim mmdvrlar kapusn urd, yan dakkal-bb eyledi, yan seher vaktinde yrim ben md-

vra merhametle geldi, hsl, baa rahm eyledi. 2/263.

Aklayc unsurlar karldnda cmle u ekli alr: Seher vaktinde nki hrd sancan talara dikerdi, merhamet eliyle yrim mmd-vrlar kapusn urd.

298

rnekte grld gibi yani, hsl gibi edatlarla balayan akayc unsurlara olduka fazla yer verilmektedir. 4. Her Hangi Bir Edatla Balanmayan Aklayc Unsurlar Genelde ki, yani, hsl gibi edatlardan sonra yaplan aklamalar bazan Hint-Avrupa gsterilmitir: Tahslim zamnnda mda prim, stdm Moll Halm irvni, shib-i dillerinde grlebilecei gibi hibir edat konulmadan da yaplabilmektedir. Aadaki cmlede bu tarz aklamalar italik karakterle

kasid-i acibe ve muhteret- arbe ve Moll Muhammed Emn ki Hazret-i

Mevln Cmni kz karnda ol idi ve shib-i dvn Mevln Sabh Bedah, bunlar her birine bu beyti mansn sordum. 2/190 Burada Moll Halm irvnden sonra balama edat olmadan gelen shib-

i kasid-i acibe ve muhteret- arbe ksm sfat durumundadr. Anlam yledir:

Acip kasideleri ve garip bulular olan Molla Halimi irvan. u cmle de buna rnek olarak gsterilebilir: Baz nshada pr-am yerine, y- muceme ile, perem dmdr, cm-i

Acemyle, t mansna, lkin deten ol siyh olmaz. 2/272.

Cmle yanl anlalmaya uygun bir yapdadr. Anlam yledir: Baz nshada harfiyle yazlan pr-ham kelimesi yerine e harfiyle yazlan ve tu anlamna gelen perem kelimesi bulunmaktadr. 5. Ters Anlalabilecek Cmle Yaps Baz cmleler dikkatlice dnlmese yanl anlalmaya uygun bir yapdadr. Mesel: Cihnda anclayn dirlik eyleme ki licek ldi dimeyeler, belki touz gibi hortlad diyeler, yan, ldkden sora seni hayrla anmayup erle analar. 2/168. Burada yaniden sonra gelen ksm tamamen ters anlalabilecek ekilde dnlebilmektedir. Cmleyi yle sadeletirebiliriz:

299

lnce ld deil de domuz gibi hortlad denilecek ekilde hayat srme, yani ldkten sonra seni hayrla deil de erle anacaklar ekilde yaama. u cmle de buna rnek olabilir: Bu sz an gsterir ki bir kimse, uardan, Hfza hased idermi ki nazm alak ola. 1/96. Burada da uaradan Hafza deil, uaradan bir kimse Hafza ekli dnlnce anlam doru olur. Bazan baz unsurlarn ksaltlmasyla cmlede kapallk grlebilmektedir. Mesel: Kurbn da hm tarkiyle mezkrdur, marfdur ve yay duran zarf, yan, sadak. 3/422. Burada ifadede bir kapallk sz konusudur. Anlam yledir. Kurban ham yoluyla zikredilmitir. Biri herkesin bildii anlam, dieri ise oklarn konulduu kap. u cmlede durulacak yerin belli olmamas durumunda anlam yanl anlalabilecektir: Gedlkdan bunda murd herkesden taleb-i fazl ve feyzdir, dilencilik degil bazlar zan eyledigi gibi. Me-kon fil-i nehy mfred muhtab eyleme dimekdir, yan, gedl, zikr olan manya, terk eyleme. 2/9. Zikr olan manaya terk eyleme deil zikr olan manadaki gedal terk eyleme eklinde dnlmelidir. 6. Tamlamann Ters evrilmesi Aada grlecei gibi tamlamalarn ters evrildii durumlarla da karlamaktayz. Bu ok nadir grlen bir husustur. rnekleri unlardr: Ey Hfz, her ne ilerse ile, Kurn- erfi tezvr tuza eyleme, zr, riy kfrdr. Mur Murd Hceni Hceni fska emr degildir, belki budur ki her ne masiyet ki dnyda vardr, riy andan beterdir. 1/34. Yan, muh muhabbeti am am bunlar, bunlar mahzn dilimi srr ve hubrdr. 1/116.

300

mdi eker yadrc ol tatlu duda dudandan c cnn, n ive getr ki cnm dim andan kand gibi rn ola, yan cnn rn lebinden bir ive getr ki cnma lezzet vire. 2/300. Hsl, bu szini kabl eyle pr-i mnh mnhan anni dimekdir. 3/343. 7. Farsa Baz Edatlarn Yapsndan Kaynaklanan Zorluklar Bu hususu balama edatlar ksmnda genie ele aldk. Gnmzde de kullanlan baz Farsa asll edatlar bu dnemde Faradaki fonksiyonlarna gre kullanlmaktadr, bu da normal cmle yapsn bozabilmektedir. Aadaki cmlelerde bu edatlarn oluturduu grup ve bu grubun aklaycs olarak getirilen ksm italik karakterle gsterilmitir: Ey gl, eger seyl-i fen varlk bnydn yerinden koparup ykarsa, yan vcdu bnydn kam ve kal iderse, nki seni ketibn Hazret-i Nh

Peyamberdir, tufandan am yime. Hsl, seyl-i firk tamm lemi fenya virrse, nki cnn saa mildir, sen am yime, yan korkma. 2/294.
Burada nkiden sonra gelen cmle ana cmlenin zarf olarak dnlmelidir. yle; gemicin Nuh olduu iin gam yeme, canan sana meylettii iin gam yeme. Aadaki cmlede nkiden sonra gelen ksm zaman zarf veya edat gurubu olarak dnlmelidir, nk bu edat Farsada her iki fonksiyona sahiptir ve yan cmlenin ykleminin anlamn -d zaman, -nca , -d iin ekline sokmaktadr.

nki sab cnn anber nisr idici, yan sac zlfini egdi ve bkdi, her
hastaya ki vsl old sab, cn tze old ol hastann. Yan cnn zlfine vsl olup andan mstefz oldndan her bmr ki ittisl buld, andan tze cn kesb eyledi. 2/371. Yan cmlenin anlam u ekildedir. Saba rzgr sevgilinin anber saan san

eip bkt zaman veya bkt iin.

301

u rnekler n ve nki edatnn zaman zarf olarak kullanldn gstermektedir. (Aada sadece bu iki edatla oluan grubun anlam parantez iinde gsterilecektir.) Ydnda olsun ol ki, n gz bizi itbla ldrrdi, yan, nki gz bizi

hmla helk iderdi, Hazret-i sya mensb fil-i muciz ki ihy-y mevtdr, seni
eker igneyici lebinde idi. 2/76 (Gzn bizi azarlamakla ldrd zaman) Alsun ol ki benim mhm n klhn kopard, yan, h- levendne

klhn kurdurd, an zengisinde hill peyk-i cihn-peym idi. 2/77.

(Benim sevgilim klahn koparnca, yani levend edasyla klahn giyince) Hud in n dil-i rim seni zlfle karr balad, yan, ittihd ve ittisl

ve imtizc balad, leb-i nnie buyur ki dil-i ri hlini karra getrsn. 2/155.
(Yaral gnlm senin zlfnde karar balaynca, yani onunla birleip imtizac edince) 8. Baz Ksaltmalarn Kapalla Sebep Olmas Bu balk altnda l hirihinin h eklinde yazl ele alnacaktr. Bu ksaltma aslnda herhangi bir kapalla neden olmaz, yalnz bir yerde nceki beyte atfta bulunulduu iin bir kapallk grlmektedir. nce ksaltmadan nceki beyte sonra ksaltmann yapld beyte bakalm. Ez-ciz v selm v miskn Vez-kibr buzurgvr v hod-bn MahslMahsl-i Beyit: Leff ner-i mretteb tarkiyle buyurur. cizlikden selmlikden ve misknlikden ve tekebbrlkden ve ululukdan ve hod-bnlikden. Ber-te eger ninm bi-ninem Ber-esb eger ninemet ne-nin MahslMahsl-i Beyit: Msra- evvel msra- evvele ve sn snye masrfdur, yan, aczimden il hirihi beni te zre otur dise otururum ve keml-i tekebbrden il hirihi seni at zerine diksem oturmazsn, yan, ata bin disem binmezsin. 3/422.

302

Burada grlen ksaltma bir nceki beyte baldr ve onunla beraber dnlmesi lazmdr. Ksaltma konulmam olmas durumunda metnin alaca ekil yle olacaktr: (l hirihi yerine eklenen ksm parantez ierisinde gsterilmitir.) Msra- evvel msra- evvele ve sn snye masrfdur, yan, aczimden -il hirihi- (selimliimden ve miskinliimden) beni te zre otur dise otururum ve keml-i tekebbrden -il hirihi- (ululukdan ve hod-binlikten) seni at zerine diksem oturmazsn, yan, ata bin disem binmezsin. 9. iir Sentaksnn Korunmas Korunmas

erh-i Divan- Hafz Sdnin de belirttii gibi Farsa retmek maksadyla

yazld iin beyte anlam verilirken tercmenin daha yakndan takip edilebilmesi iin iirde geen ayn cmle sentaksnn tercih edildiini eserin muhtelif yerlerinde ak bir ekilde grmekteyiz. Aada bunun ok sayda rneklerinden bir ksm verilecektir. Knn i re ki der-bahr-i am be-girdb Ftd zevrak- sabrem zi-bdbn- firk MahslMahsl-i Beyit: imdi ne re ki am deizinde bir girdba ddi sabrm zevrak firk bdbnndan, yan firk ve itiyk sebebiyle ama ddm dimekdir. Hsl, am ve ussa ile sabr bir yerde cem olmaz. 2/395 Tercmede yaniye kadar olan ksm iirle karlatrldnda ayn yapnn korunduu grlecektir. Bu da Farsa renmek isteyenlerin iini kolaylatracaktr. Yani hangi kelimenin veya kelime grubunun ne anlama geldiini daha abuk bulabilecektir. Tercmeyi parantez iine alarak olaya biraz daha yakndan bakalm. Knn (imdi) i re ki (ne are ki) der-bahr-i am (gam denizinde) begirdb (bir girdaba) Ftd (ddi) zevrak- sabrem (sabrm zevrak) zi-bdbn- firk (firak badbanndan) Grld gibi bulunulmamtr. Baka bir rnek: Farsa cmle yapsna en ufak bir mdahelede

303

Bes ne-mnd ki ket-i mr arka eved Zi-mevc-i evk-i tu der-bahr-i b-kern- firk MahslMahsl-i Beyit: ok zamn kalmad ki mr ketsi ark olsardr seni evki mevcinden firk bahr-i b-kenrnda, yan, ok zamn kalmad ki mrm fen bulsardr seni evkinden bahr-i firkda. 2/395. imdi tercmeyle metni yanyana koyalm. Bes (ok zaman) ne-mned ki (kalmad ki) ket-i mr (mr ketisi) arka eved (gark olsardr) Zi-mevc-i evk-i tu (senin evkin mevcinden) der-bahr-i b-kern- firk (firakn bahr- b-kenarnda) Bu tarz rnekler metnin tamamnda bolca grlebilmektedir ve mellifin Farsa retme kaygsn yanstmaktadr. Byle bir kayg olmad yerlerde normal cmle yaplaryla karlarz. Btn cmle yaplarnn normal oduunu sylemek istemiyoruz, ama en azndan bu tarz bir yapyla karlamayz. Son olarak aklayc unsurlarn da araya girdii u rnei dikkatinize sunuyoruz. Bad sad slem eger by- tu ber-hk vezed Ser ber-red zi-gilem raks-konn azm- remm MahslMahsl-i Beyit: Yz yldan sora eger seni byu benim turbma, yan kabrime eserse ban kaldrr balmdan, yan kabrim toprandan, raks iderek, rm sthnm. Yan seni byundan hayt bulup raksa ve harekete gelr psde ustuhnm. 3/66 Bad sad slem (yzyldan sonra) eger by- tu (eger senin buyun) ber-hk (benim trabma, yani kabrime) vezed (eserse) Ser ber-red (ban kaldrr) zi-gilem (balmdan, yani kabrim

toprandan) raks-konn (raks iderek) azm- remm (rm sthanm) Btn bu rnekler mellifin tercmenin daha yakndan takip edilebilmesi kaygsn eser boyunca tadn gstermektedir.

304

II. BLM KAVRAMLAR SZL Aada erh-i Divan- Hafzda geen kavramlar alfabetik olarak sralanmaktadr. Btn kelime ve kavramlarn rneklendirilmesi almann hacmini olduka byteceinden ok nadir istisnalar dnda rnek vermedik. Baz kelimeler Eski Trk Edebiyatyla ortak kullanma sahip olduu iin onlarn iinden birden fazla anlaml kelimeleri gsterdik. Btn kelimelerin anlamlarn vermek almay daha ok bir szlk hviyetine sokacandan bundan kandk. Anlam ve muhteva olarak edeb metinleri anlamaya yarayacak baz kavramlarn Farsa ekillerini deil de Trke karlklarn szle dhil ettik. b: Trkede aklk denilen ve kadnlarn yzlerine srdkleri bir tr boya. 1/36. (bk. Reng) bd: ranllar bir yeri kim imar edip enlendirirse o kiinin adnn sonuna bd kelimesi getirerek o yeri isimlendirirler. Rkn-bd Seyyid Rkneddin tarafndan yaptrld iin bu ad almtr. Mahmud-bd, Hseyin-bd ve stanbulda Cafer-bd da bu anlamdadr. 1/35; 1/105. Bu ek ayn zamanda mbalaa bildirmektedir. Mihnet-bd ve harb-bd mihnet ve harapla bayndr olan yer demektir, bu da tam mihnet ve harap olu anlamn ifade eder, sanki imar fiilini yapan mihnet ve haraptr. 1/94. bgine bgine-i m: Abgne kadeh anlamndadr. Abgne-i m am kadehi demektir. Hafzn beyitte am kadehi diye sylemesi kafiyeye riayet etmek iindir, nk her yerde mehur olan kadeh Tarsusta ilenip Halepte satlan Halep kadehidir. Bi-y- be-m- arbn u b- dde-i m bn Besn- bde-i sf der-b-gine-i m Tercme: Garipler akamnda gel ve am kadehinde safi bade gibi bizim gzmzn suyunu (kanl yan) gr. Hafz bu beyitte gzn ieye ve kanl yan krmz araba tebih etmitir. 3/213. .

305

bb-hord: Sulanacak yer; Hisse ve nasip. Men cura-n-i bezm-i tu bdem hezr-sl Key terk-i b-hord koned tab- hgerem Tercme: Bin yldan beri senin meclisinde baden oldum. Ltuf ve keremine alan tabiatm nasl ltuf ve ihsan yerini terk edebilir. 2/447. . b. b-hor: Sulanacak yer; Nasip. 1/48. bb- tete-gn: Ate renkli su anlamna gelen bu terkiple arap kastedilmektedir. Skiy yek cura dih zn-b- te-gn ki men Der-meyn- puhtegn- ak- hmem henz Tercme: Ey saki! O ate renkli sudan bir yudum ver, nk ben sevgilinin aknda yananlar arasnda hamm. Yani ate renkli arab ver ki hamlmz giderip bizi de pimi ve olgunlardan eylesin. 2/329. . bb- tete-havss: Ate zellikli su demektir, arap anlamnda kullanlr. Ate zellikli olmas scaklnn galip olmas ve vcudun ssn arttrmasndan dolaydr. Bi-dih sk n b- te-havss Kez n b ybem zi-te hals Tercme: O ate zellikli suyu ver ey saki, ta ki o sudan cehennem veya sknt ateinden kurtulaym. nk arap ien skntlar unutur. 3/437. . bb- harm: Haram su. Kina olarak arap anlamnda kullanlmaktadr. Tersem ki sarfei ne-burd rz- bz-hst Nn- hell-i eyh zi-b- harm- m Tercme: Korkarm ki kyamet gn eyhin helal diye yedii vakf mal ekmeinin bizim itiimiz haram olan arabn zerine bir stnl olmayacak. Yani onlarn riya ile geimlerini salamalar ile bizim rintliimiz eit olacak, belki bizim rintliimiz daha stndr, nk biz riyakr deiliz. 1/18. . bb- ry: Irz, namus ve yzsuyu. Ey fr- mh- hsn ez ry- rahn- um

306

b- ry- hb ez-h- zenehdn- um Tercme: Ey sevgili! Gzellik aynn sizin parldayan yznzdendir. Gzelliin yzsuyu yani itibar sizin ayva ukurunuzdandr. Ay gneten k ald gibi her gzel gzellii ondan alr. 1/11. . M b- ry- fakr u kanat ne-m berm B-pdieh bi-gy ki rz mukadderest Tercme: Biz fakirlik ve kanaatin yzsuyunu, itibarn gidermeyiz, padiaha syle, rzk mukadderdir. O halde padiah, bey ve bakalarna yaltaklk edip dnya menfaati aramak hata ve fesadn ta kendisidir. 1/104. . bb- zindeg: lmszlk suyu. Sab be-em-i men endht hk ez-kye Ki b- zindegm der-nazar ne-m-yed Tercme: Tercme Saba rzgr benim gzme sevgilinin kyundan bir toprak att, artk lmszlk suyu gzme girmez. Yani onun topra gzme srme olal b- hayata iltifatm yok demektir. 2/62. . bibi-hor: Sulanacak yer; Nasip. M bi-reftm tu dn vu dil-i am-hor- m Baht- bed t-be-kuc m bered bi-hor- m Tercme: Biz gittik, sen bilirsin ve bizim gam yiyen gnlmz, yani ite sen ite gnl, ikiniz ne yaparsanz yapn, biz ondan getik. Acaba kt talihimiz nasibimizi nereye gtrecek. 1/48. . Ablak: Alaca; Alaca at. 2/249. . dem: dem ve dem ayn anlam ifade eder. Bazlar dem kelimesinin sonundaki ye harfinin ( ekinin) nispet harfi olduunu sylerler, buna gre anlam deme mensup olan yani demin neslinden olan demektir. 3/245. . Adn: Szlk anlam ikamet etmek, oturmak. Cennt- adn ikamet edilen cennetler demektir. 2/431. . Aff: Aff: Haramdan saknmak. Zahit ve abid kiiye aff derler. 2/159

307

Afke Afkell kellh: llh: Allah senden belay uzaklatrsn anlamnda bir dua cmlesidir. 1/37. . fiyet: Allahn kuldan belay uzaklatrmas. Terim olarak haramlardan kanmak ve takva anlamnda kullanlr. 1/130 131; ; 1/219; ; 2/292. . Bayndrlk. 2/408. .

fiyetfiyet-k: Afiyet ldren yani ortadan kaldran anlamnda bileik sfattr. Zahitlik ve takvay ortadan kaldran ey anlamnda kullanlr. 2/354. . fiyet. fiyet-sz: Zahitlik ve takvay yakp kl eden. 2/135. Ayr: Gayr kelimesinin oulu olup bakalar anlamndadr. airler bu kelimeyi daha ok rakipler anlamnda kullanr. 1/133. . AhdAhd- elest: Allahn Hz. demin zrriyetine Ben sizin rabbiniz deil miyim dedii zaman. 1/121. . Ahd. Ahd-i sst: Bozulan ve tutulmayan sz. 2/367. heng: Maksat; Saz alan ve ark syleyen. 1/310. . Ahter: Yldz; Baht ve talih. 1/16. . AhterAhter-i khen: Eski yldz anlamndaki bu tamlama ile ay kastedilmektedir. Yeni ay hilal anlamnda kullanlr. 3/174. . h: Ahu iki eittir. Birine beyaz ahu, dierine misk ahusu denir. Asafinin beytinde ikisi birlikte zikredilmitir. emet hust vel h-y mkn-i Ht em-i hbn- diger der-amet h-y sefd Tercme: Gzn ahudur, fakat Htann misk ahusu gibi. Dier gzellerin gzleri ise senin gzn kskanmann zntsnden beyaz ahu gibidir. (ok zlp alayan gzlere ak der yani kr olur derler.) Misk ahusu Hta, Hoten ve in lkesinde olur. Orada yaayanlar bunlar srler halinde besler ve korurlar. Hem bu hayvanlarn etinden hem de onlardan elde ettikleri misk kokusundan faydalanrlar. Anadoludaki ahularn ylda bir kez boynuzlar dt gibi bu memlekette yaayan ceylanlar ylda bir defa misklerini

308

drrler. Yere dp zayi olmamas iin bu hayvanlarn karnlar altna kaplar koyarlar. Bu hayvanlarda misk kokusunun teekkln yle izah ederler: Bu ceylanlar herhangi bir hayvan veya insan rktp kardndan veya birbiriyle oynamalarndan tr vcutlarnda oluan scaklktan dolay gbeklerine birka damla kan der. Bu durumun tekerrr etmesiyle hayvanlarn gbekleri dopdolu olur ve zaman gelince der. Ayrca unun da bilinmesi gerekir ki bu misk ahudan ayrld zaman koku vermez, daha sonra bu gbekten ayrlan paray baz ilemlerden geirirler, ondan sonra koku verir. Baz kimseler yle derler ki hayvann her otu otlamasndan misk kokusu elde edilmez, ancak lale ve smblle beslendii zaman bu misk ortaya kar. Asaf yle der: Der-devr-i lle mest-i h-y em-i Mkn azle be-kadeh-n verd Tercme: Lale devrinde onun ahu gzlerin mest ve mahmurluu misk ceylanlarn bile kadeh imeye sevk etti. Selman bir msrada; Vh-y det-i heme snbl koned er Onun lndeki ahu her zaman snbl otlamaktadr, diyerek bu hususa iaret eder. 1/6. . Akib: ke; Art. 2/198. . Akk: Akk: Bir tr deerli ta. Bu ta ilk kt zaman balmumu gibi yumuaktr, daha sonra kvamn bulmas iin baz ilemlerle birlikte kaynatrlar. Nasr- Tus Cevhername isimli eserinde akikle anberin madenini kimse bilmez diye syler. kisi de deniz kenarnda toplanr ve baz ilemlerle bu hale gelir. 1/185. . AklAkl- evvel: Filozoflara gre ilk yaratlan ey. 3/186. . AklAkl- kll: sylerler. 1/386; ; 2/3. . lem: Topluluk, blk ve halk. 1/44. . Meayih ve din limlerine gre Ruh- azam (en byk ruh)

anlamndadr. Bir ksm kimseler Tanrdan ilk sudur eden ey anlamnda olduunu

309

lem. lem-i emr: Grnen lem. 2/4. Emir lemi ve Melekt lemi, ruhlar, ruhaniler ve melaike lemine denilir. Bu emr leminin mlk lemi gibi maddeye ve zamana ihtiyac yoktur, sadece Allahn emriyle sebepsiz ve vastasz olarak yaratlmtr. eyh Kemaleddin Abdrrezzak K yle syler: Sadece kn (ol) emriyle var olduundan bu leme emr lemi denilmitir. Muhyiddin Arab ise bu lemde hi nehiy yani yasak olmad ve safi emir bulunduu iin bu isimle anlmtr, der, nk bu lemde bulunanlarn muhalefete ve kar kmaya kabiliyetleri yoktur, dolaysyla onlar iin u yasaktr gibi bir ey dnlemez, nk yasaklara yetenekleri yoktur. 3/309 310. . letlet-i irtif: irtif: : rtifa gne veya dier yldzlarn ufuktan ne kadar ykseldiini bilmek demektir, bunu gsteren usturlab ve rub- daire gibi aletlere de alet-i irtifa denir. 3/62. . Alndan dm zmek: Sevinli ve neeli olmak, nk aln buruturmak bir eyi irkin grmek ve raz olmamak demektir. 3/365. . n: Gzelliin ana unsuru. Latfest nihn ki ak ez- hzed Ki nm- n ne leb-i lal u hatt- jengrst Tercme: Akn kendisinden kt ey bir gizli latif haldir ki o irin latifenin ad krmz dudak ve taze sakal deildir. Yani an gnln cezbeden sevgilinin ayva tyleri, beni ve krmz duda deildir, belki n dedikleri eydir ki bunlarn bir araya gelmesinden (esbab ceminden) ortaya kar. Nitekim air yle der: Dil-berde murd n olur endm degildir. Keyfiyet olur meyde araz cm degildir. 1/163 164. . Amr: Amr: Bir eit mahfe. Amar-dar mahfeyi tutan kimse demektir. 2/154. . AnberAnber-sr: Madeni belli olmayan koku trlerinden biridir. Sr saf ve halis anlamndadr. 1/32. . Ank: Ank: Shah- Cevher, ad var kendi yok bir byk kutur, der. Ankann ortaya k hakknda farkl grler ileri srlm. Bazlar Hz. Musa zamannda Allah bir ift ku yaratm, o lnce Mekke dalarna gitmiler diye sylemi. Kimisi

310

de Res kavmi zamannda Hanzale bin Safvan peygamber zamannda yaadn sylemi ve mrnn Hz. sa ile Hz. Muhammed arasnda yaayan Halid bin Sinan peygambere kadar srdn zikretmi. Hafz der ki; Btn milletler anka kuunu iitilip fakat grlmeyen eyler hakknda darbmesel olarak sylerler. Kibrit-i Ahmer de byledir. Boynunda ak bir gerdanlk veya boyu uzun olduu iin anka diye isimlendirilmi. Farsa bu kua sanki otuz ku kadar bir bykle sahip olduundan dolay simurg denilmi. Anka hakknda geni bilgi Harirnin Makamatnn son makamesi olan ellinci makamesine Mutrznin yapt erhte bulunmaktadr. (bk. Kf) Ank ikr- kes ne-eved dm bz n Kn-c heme bd ber-destest dm-r Tercme: Tercme: Anka kimseye av olmaz, tuzan topla, kaldr, nk burada tuzan elinde havadan baka bir ey yoktur. Yani anka misali yce olan sevgili sanat ve hile ile kimseye iltifat eylemez. 1/20 21. . Arf: Arf: Kurnda geen bu kelimeye cennetle cehennem arasnda bir duvar anlam verilir. 1/141. . Arak: Ter; ine eker konularak iilen arap. 1/271. . Arbede: Kt huyluluk; Sarho sava. 1/123. . Kavga. 2/340. .

rz: Arapada sakal kllar anlamndaki bu kelime daha sonra sakal biten yer anlamnda kullanlmtr. Farsada da bu anlamda kullanlr, fakat telaffuzu rez eklindedir. 1/379. . Arapada yzn bir taraf ve her taraf anlamnda kullanlr. 1/60. .

Arsa: Terim olarak satran yeri (tahtas) anlamndadr. 1/84. . Saray ortas; Toplant yeri. 2/408. .

Ar: Ar: Szlk anlam tavan olan bu kelime dokuzuncu felek anlamnda kullanlr. Ayn zamanda felek-i atlas, felekl-eflk, felek-i azam ve muhaddide de denilir. 1/94. .

311

Ars: Ars: Arapada gerdee girmezden nce hem erkek hem de bayan iin kullanlr. Gerdekten sonra geline rs, damada da htan denir. Yine erkee zevc ve kadna zevce denir. 1/95. . rz: Bir eyi zlemek; Murat. 1/124. . sb: Szlk anlam ba yana gelmek; Istrap ve meakkat anlamnda kullanlr. 3/316. . Astn. Astn-fen: Kibirlenmekten kinayedir, salna salna yrmeye denir. 1/188. in: Bili; Yzme. 1/25; ; 3/188 iyne. iyne-iyn: Ku yuvas. 1/67. Ak sarholuu: Mest-i k nst der-ser-i t Rev ki mest-i arb- engr Tercme: Senin banda ak sarholuu yoktur, sen ak sarhou deil zm arab sarhousun, yr git, ak sarholarnn yanna yaklama. 3/223. . Ak midi kalmamas: Ne himmet-r md-i ser-blend Ne nak- k ber-levh- cebn Tercme: Ne kimsede ycelik midi ne de bir alnda ak izini grdm. Bu durum ya saltanatn kmesi sebebiyle, ya zalim bir hkmdarn saldrsyla veya byk bir ktlk sebebiyle olabilir. Nitekim Sad Bostanda yle der: unn kaht od sl ender-Dmk Ki yrn ferm kerdend k Tercme: Bir sene amda yle bir ktlk hkm srd ki sevgililer ak unuttular. 3/292. . Ak A Ak ve akl: Akl ve ak birbirinin zdddr, nk ak cretli ve pervasz, akl ise korkaktr ve ihtiyatla hareket eder. O halde ak aklla bir i ilemez, belki kendi gerektirdiini iler.

312

Mer be-men-i akl me-tersn mey biyr Kn ahne der-vilyet-i m h kre nst Tercme: Bizi akln engellemesi ve yasaklamasyla korkutma, arap getir. nk akl ahnesi (zabta) bizim vilayetimizde ie layk ve mnasip deildir. Hafz akla, Hsrev-i Dehlev ise aka ahne demitir. Ak- tu ahnest ki sultn- akl-r My- cebn girifte be-v verd Tercme: Senin akn akl padiahnn ahnesi mesabesindedir, onu alnnn pereminden yakalayarak avuun yanna getirdi. 1/205. . Ak A Akk-bz: Szlk anlam ak oyununu oynayan, terim olarak yeni yeni dilberler seven anlamnda kullanlr. 1/260. . fteg: Kar muru olma; Perianlk; Delirmek. 2/215. . Atabeg: Szlkte cmletl-melik manasnadr ama byk padiah anlamnda da kullanlr. 3/115. . te. te-i Tr: Tur dandan Hz. Musaya grnen ate. 2/442. Atlas. Atlas- mnakkamnakka- nuh t: Dokuz katl felek. 3/454. vze: Salkm kpe. 3/414. . yet: Nian. Kurn- Kermde sz balar krmz veya baka bir ey ile nianland iin iki nian arasnda bulunan kelma ayet denilmitir. 1/140. . yn: slup ve kanun, tarz ve adet manasnda kullanlr. 1/245; ; 1/357. . yine: Ayna. Fars iirinde ayine zikredilirse bundan maksat Dmak (am) aynasdr, ayine ile ahenin birlikte zikredilmesi bundan dolaydr. h kez tana-i bed-hh ne-ddem ryet Nst un yine-em ry zi-hen i konem Tercme: Rakiplerin hazr bulunduu yerde onlarn ayplamasndan dolay utandmdan sevgilinin yzne bakamadm. Ne yapaym, yzm ayna gibi demirden deildir. 2/440. .

313

dolaydr.

Ayine ile h beraber zikretmeleri ayinenin hdan pas tutmasndan

Ey cra-n- meclis-i Cem sne pk dr Kynest cm- cihn-bn ki h ez Tercme: Ey Cem meclisinde iki ien, sineni temiz tut, yani gnlnde muhalif bir fikir saklama, nk cam- cihan-bn bir aynadr, ah o aynadan ki hibir eyi gizlemeyip ortaya karr. 3/164. . h ile ayine kssas mehurdur, ayine ahdan paslanr.

Hfz ars- tab- mera cilve rzst yne ne-darem ez-an h m-keem Tercme: Ey Hafz, benim karakter gelinimin cilve arzusu var, yani klara cemalini gstermek ister, ama benim aynam yok, onun iin h ekerim. 3/78. . yineyine-dr: Ayna tutan. Gzn ayna tutucu olmas daima gzde olmas ve hi ondan ayrlmamas demektir. 1/69. . Dil ser-perde-i muhabbet-i st Dde yine-dr- talat- st Tercme: Gnl canann sera-perdesidir, sera-perdede olanlar

namahremden gizli olduu gibi onun muhabbeti de benim gnlmde rakiplerden ylece gizlidir. Gz de onun yznn aynasdr, yani aynadan bir eyin yansmas gitmedii gibi gzmden de sevgilinin yz gitmez, yani uyusam gnlmde, uyank olsam gzmdedir. yine-dr daha ok dzgnc kadnlar hakknda kullanlr. Bir de eline

bir ayna alp gezdiren, aynaya bakan insanlarn da kendisine birka kuru verdikleri kiiye de yine-dr denilir. eh-suvr- men ki meh-i ynedr ry- st Tc- hrd-i blende hk-i nal-i merkebest

314

Tercme: Benim ehsvrm ki ay onun ayna tutucusudur, yani daima hizmetindedir. Atnn nalnn topra yce gnein tacdr. Yani o kadar ycedir ki ay onun hizmetkr gne ise seyisidir. 1/80. . yneyne-gerdn: Fars ve Arap lkesinde eskiden baz Hintliler ellerinde am aynas arda ve yollarda dolar, kime rastlarsa aynay ona verir, o da aynay alp biraz baktktan sonra birka kuru cretle birlikte aynay Hintliye geri verirdi. Bu tarzda ayna gezdirene ayine-gerdan denirdi. 2/157; ; 2/192. . Cilvegh- ruh- u dde-i men tenh nist Mh u hurid hemn yine m-gerdanend Tercme: Sevgilinin yanann tecelli ve seyir yeri sadece benim gzm deil, ay ve gne bile bu aynay gezdirirler, yani ay ve gne aynalar da bunun yanann tecellisidir. Onlar da benim gibi onun yanan seyrederler. yneyne-i skender: skenderin aynas hakknda unlar sylenir: skenderin babas Dara vefat edince olu Darab tahta geti ve skender onunla taht kavgasna balad, yani babamn lkesinin yarsn bana ver dediyse de Darab kabul etmedi. skender her ne zaman asker toplayp Darabn zerine sefer etmek arzu ettiyse cam cihan-nma Darabn elinde olduu iin skenderin halini o aynada grp hile ve entrikalarn defederdi. skender onun haline muttali olmadndan gerekli tedbirleri alamyordu. Bunun zerine skender filozoflara buna bir are bulmalarn, kendisinin de onun haline vakf olmas gerektiini syledi. Bunun zerine skenderiye ehrinde bir mil mesafede bir ayna yaptlar ki yedi iklim (kta) o aynadan seyredilirdi. yne-i Sikender cm- meyest bi-nger T ber-tu arza dred ahvl-i mlk-i Dr Tercme: skenderin aynas arap kadehidir, yani onda olan zellik bunda vardr, her ne istersen sana gsterir. Ona bak da sana Dara lkesinin halini arz etsin, ta ki sana mehul kalmasn. 1/27. . AynAyn- Keml: Szlk anlam Kemalin gzdr. Gz demek yerine ayn- Kemal demeleri undan dolaydr: Huzeyl kabilesinde Kemal isimli bir kii varm. Her neye imrenirse veya nefsan arzuyla neye bakarsa o ey gz demesinden helk

315

olurmu. Daha sonralar tebih ve istiare ile her kt gze ayn- Kemal denilmitir. 2/409. . Ay: ; 1/155. . Ay: Yaamak; Zevk u safa. 1/21; Huzurla yaamak. 2/75. .

Ayyr: Ayyr: ok hareket anlamndaki bu kelime at ve aslan hakknda kullanlr, nk at neesinden bir aa bir yukar hareket eder, aslan a olunca yerinde durmaz, srekli hareket halinde olur. Terim olarak ayyar ok akll oluundan dolay pervaszca gezen, halkn balanp uygulad kaytlara fazla nem vermeyen ve bundan dolay ho bir hayat srenler hakknda kullanlr. 1/147. . Simsar. 1/173. . Nktedan. 1/383. . Gece gezen. 2/202. . Gece hrszlk yapan. 3/171. .

zn: yn ve zn her ikisi de ss ve ziynet anlamndadr. Fakat zn daha zel bir anlama sahiptir. Padiahlar bir beldeye girdiklerinde ehir halk karlamak iin yollarnda kkler dzp o kkleri trl trl ziynetlerle sslendirirler ve bu sse azin denir. Ama ayin byle zel bir anlam olmakszn mutlak ss anlamndadr. 2/221. . Bde: arabn kaynam olan. 1/183. . Bde. Bde-i mest: Terim olarak bade-i kattal demektir. 1/124. Bde peymden: Bade lmek bade imek anlamndadr, nk mecliste bade peymane ile taksim edilir. 1/39. . Bdem: Badem; Gz. 1/90. . BdeBde-perest: kiye tapan. araba baml kimseler iin kullanlr. 3/142 BdBd- sab: Sabahleyin aheste ve yava esen rzgr. Khel-rev bd- sab-r be-by- zlf Her dem be-kayd u silsile der-kr m ke

316

Tercme: Saba rzgr gibi tembelce, yava yryenleri zlfnn kokusu sebebiyle her zaman zincirle ie ekersin. ten maksat esmesidir, zincirle ie ekmekten maksat aheste aheste esmesidir, nk bal ve zincire vurulmu olan yava yava hareket eder. Saba rzgrnn hafife esmesini eli ve aya belki boynu bal olan bir kimsenin hareketine benzetmi. nk saba rzgr aheste esmesiyle bilinir. 3/280. . Saba rzgrna bmar (hasta) denilmesi aheste estii iindir.

Dil-i zafem ez-n m-keed be-tarf- emen Ki cn zi-merg be-bmr-i sab bi-brd Tercme: Tercme Zayf gnlm saba rzgrnn hastal sebebiyle, yani aheste aheste esip cana can katmas sebebiyle cann lmden kurtarmak iin emen tarafna ekilir, yani meyleder. 2/110. . BdBd- urta: Szlklerde bulamadn syledii bu kelime iin Sd gemiye uygun bir rzgr anlamn verir ve Nimetullahn da uygun anlamn sylediini kaydeder. 1/25. . BdBd-peym: Rzgr len anlamnadaki bu kelime faidesiz, bou bouna kouturanlar hakknda kullanlr. Trkede bu anlamda yel kovan denilir. 1/39. . BdBd-peymlk: Rzgr lmek. mknsz bir ey iin alp abalamak anlamndadr. 3/211. . B. B- rem: edddn yaptrd cenneti andran bahe. 3/220. Bahr: Bahar aslnda yaprak anlamndadr. Nev bahar yeni yaprak, khne bahar eski yaprak demektir. Burada arz- erguvan karinesiyle iek anlamnda kullanlmtr. 1/379. . BahtBaht- hbhb-ld: Uykuyla bulam baht. Muradna kavuamayanlarn baht. 1/15. . BahtBaht- HudHud-dd: Allah vergisi baht, terim olarak iyi baht ve talih anlamnda kullanlr. 1/407. . Bahtn uyanmas: Muradna kavumak, rahat ve huzur iinde olmak. 1/14 15. .

317

Bahr: Tts verdikleri ey. Gzel koku trlerindendir. 3/148. . Bl u per: Szlkte bal kanat, per ise kanat ve yelek anlamnda kullanlr, yani per baldan daha genel bir anlam tamaktadr. 1/122. . Bm: Sazlarn iri ve youn sesli kiriine denir, ince sesli kla zr denilir. Aslnda youn kirie bam, ince kirie zr denir. 2/313. . Bng. Bng-i m: Akam sesi, akam ezan demektir. 1/291. Brgh: Bar izin, gh ise mekn zarf, izin yeri demektir. Beyler, paalar ve padiahlar sarayna girmek izinle olduu iin saraylara bargh denilmitir. 1/120. . BattBatt- arb: Batt Arapa kaz anlamndadr. Az dar, boaz ksa ve karn yass su kabna kaza benzedii iin tebih yoluyla batt derler. arap kaz ifadesiyle byle iine arap konulan su kab kastedilmektedir. 2/124. . BzrBzr- Hurfat: Bitpazar. Hurafe Azra kabilesinden bir ahsn addr. Kendisi cinlerin etkisi altna girerdi. O etki altnda grd eyleri etrafa haber verirdi. Araplar da bunu yalanlayp Hurafenin sz derler ve deer vermezlerdi. Peygamberimiz ise Hurafetu hakk diye sylemi. Daha sonralar Araplar tebih yoluyla geceleri sylenen efsanelere hurfat dediler. Aadaki beyitte geen bazar- hurafattan maksat Rumda bitpazar gibi eski psk satlan pazardr. Hz t hrka-i sf be-harbt berm Delk-i tmt be-bzr- hurft berm Tercme Kalk, bu giydiimiz sfler hrkasn araba rehin verelim. ath ve tamat hrkasn bitpazarna iletelim, nk bunun gibilere kimse itibar edip be para vermez, riya hrkasdr, onu ancak riyakrlar alr. 3/9. . Bed. Bed-mihr: Sevgisiz. 2/286. Bed. Bed-pesend: Kty beenen, yani kabul eden. 2/108. Bel: Belv, beliyye ve belve de ayn anlamdadr. nceleri bu kelime seferde zayflam deve iin kullanlrd. Daha sonra genelletirilerek btn zahmet ve meakkatleri iine alacak ekilde kullanlmtr. 1/52. .

318

Bel: Arapa evet anlamnda olan bu kelime musibet anlamndaki bel kelimesiyle cinas oluturduundan musibetlere maruz kalma ruhlarn elestu birabbikum hitabna bel (evet) demesine balanlr. 1/121 Makm- ay myesser ne-m eved b-renc Bel be-hkm-i bel besteend ahd-i elest Tercme: Dnya maieti sknt ve zahmetle birliktedir, zahmetsiz olmaz. nk elest ahdini bel ile balamlardr. Yani insanlar elestu birabbikm hitabna bel (evet) ile cevap vermilerdir. O halde bela ekmeleri kanlmazdr. 1/121. Benmzed: Takdir kelimesidir, brekellah demektir. Basit bir kelimedir, bazlarnn zannettii gibi bileik kelime deildir. Be-nm- zdden ksaltlm, Allah hakk iin anlamna gelir diyenlerin szleri temelsizdir. 1/81; ; 2/119. . 3/365. BendBend-i kab: Elbise ba. randa asker elbiseleri dnda dme ve ilik olmad iin bununla koltuk altnda baladklar ba kastedilir. 3/27. . ran kaftanlarnn sol koltuu altnda olan badr. 1/219. . Barekellah makamnda kullanlr, dua makamnda da kullanlr. 2/365; ;

BendBend-i klah: Klah ba. ranllar bazen kendilerine mahsus klaha Rumlarn yelkenlere yapt gibi bir ba yaparlar. Kudret ve imkn sahipleri o ba baz mcevheratla sslerler, bazen delinmi cevherlerden geirirler. Yrb n ruyest der-peyrmene bend-i klah Y be-gerd-i mah- tbn akd-i pervn besteend Tercme: Acaba sevgilinin yz etrafndaki klah ba m yoksa parlak ayn etrafndaki lker gerdanl m, yani yz etrafnda lker gibi mcevherat gerdanln m balamlar. Sevgilinin yzn parlak aya ve klahn ban lker boumuna tebih etmitir. 2/222. . Benefe: Genellikle gl fidannn dibinde biter ve secdeye varmasna ba nne dm eklinde bulunur. Kunn ki der-emen med gl ez-adem be-vcd

319

Benefe der-kadem-i nihd ser-be scd Tercme: Gln yokluktan varla kt u anda meneke onun ayanda ban secdeye koydu. 1/306. . Benefenin kvrlp bkldn ban dizine koyan kiiye benzetirler

veya ban dizine koyan kiiyi menekeye benzetirler. Bu tebih aralarnda yaygndr. B-nz- nergise ser-i sevd ez-humr Hem un benefe ber-ser-i zn nihdem Tercme: Sevgilinin nergis gz, naz ve ivesi olmakszn sevdal bamz akn sarholuundan veya melalden meneke gibi dizimiz zerine koymuuz, yani bamz dizimize koymamz hayret ve hasrettendir, ibadet iin deildir. 3/60. . BenefeBenefe-zr: Menekelik; Zr eki okluk bildirir, glzar ve lalezar gibi, gvdesiz bitkiler iin kullanlr. 1/359 Ber: Mahsul; Yemi; Meyve; Sine. 2/10; ; 2/63. . Kadd-i blend-i tur t be-ber ne-m-grem Draht-i km u murdem be-ber ne-m-yed Tercme: Tercme Senin yce boyunu sineme ekmeyince benim murat aacm meyve vermez, yani muradm hsl olmaz. Berat: . Berat: Emsalleri arasnda stn olmak. 3/400. Beraz: Kesmek; nsann kendi malndan bir miktar bakasna vermesi. 2/378. . Berdhte: Dikmi. Gz dikmek gz yummak anlamnda kullanlr. 1/236. . Berdhteem dde bz ez-heme lem T dde-i men ber-ruh- zb-y tu bzest Tercme: Gzm senin gzel yzne kar ak olduundan beri btn lemden doan gibi gzm yummuum. Yani seni seveli dnya gzme grnmez oldu. Berg: Sebeb ve ihtiya. Berg-i rah, berg-i sefer anlamnda kullanlr. 3/141. . yol ve sefer ihtiyalar

320

Arzu; Yol ihtiyalar; Yaprak. 3/96. .

Berg u nev: Hazrlk ve azk. 2/258. . Berg lafz neva ile veya sazla, mesel berg u saz gibi, zikredilse bergden nimet kastedilir. Neva da nimet manasnadr. Shah- Frsde neva kelimesine saz- mihman anlam verilmitir, misafirler az ve gerekleri anlamnda. 1/193. . BergBerg- gl zere glgl-b urmak: Gl yapra gibi yanan terletmektir, nk teri glba ve yana gl yaprana tebih ederler. Ars- baht dern hacle b-hezern nz Kede vesme v ber-berg-i gl glb zede Tercme: Talih gelini o haclede bin naz ile vesmeyi kalarna ekmi ve gl yapra gibi yana zerine gl suyu vurmu, yani yanan terletmi. Maksad talihinden raz olduunu beyandr. 3/184 BergBerg-i sabh: Sabah vakti iilen arabn meze ve nukl gibi yan unsurlar. 3/342. . Berd: Arapa eli anlamndaki bu kelimeyi ranl airler peyk anlamnda kullanrlar. 1/209. . BerdBerd-i uk: uk: klarn elisi anlamndadr, bununla saba rzgr kastedilir. klar akn srlarn anlatacak yolda ve arkada bulamadklarndan saba rzgryla sohbet ederler. Bundan dolay saba rzgrna klarn elisi ve mtaklarn peyki denilmitir. 1/221. . BerkBerk-i Yemn: Yemene mensup imek demektir. Yemn zikri kafiyeden dolaydr, yoksa berkin Yemene izafe edilmesine ihtiya yoktur. 3/439. . BeBe-ser derder-yed: Tepesi zere gelsin, yani yklsn demektir. Meh cilve m-nmyed ber-sebz-hnk- gerdn T be-ser der-yed ber-i rah p bi-gerdn Tercme: Ay felein gk at zerine binmi cilve gsteriyor. Onun ba aa dmesi iin atna bin, ta ki ay malup olup batya kadar kasn. 3/147. Beyz: Kt; Beyaz. 3/334. .

321

Beytl . Beytll l-hazen: znt ve sknt ekilen yer. 2/372. Beytl Beytll l-Mamr: Mamr: Nuh tufanndan nce Mekke-i Mkerremenin bulunduu yerde krmz yakuttan bir mabed vard, tufan olunca e ykseltildi. Hz. brahim Mekke-i Mkerremeyi onun yerine yapt. Mezkr Beytl-mamur onun hizasndadr derler. 1/272 273. . BezmBezm-i devr: Dnme meclisi; Kadehlerin dnp dolamasndan dolay iki meclisinden kinaye olarak kullanlr. 1/21. . BB-ser p: Basz ve ayaksz; Zillet ve hakarete denler iin kullanlr. 1/327. . BdBd-i lerzn: Titreyen st aac. Her dilde st aacn mecazen titremekle vasflandrrlar, nk gerekte titreyen yapradr, kendisi deil. Dil-i sanevberm hem bd lerznest Zi-hasret-i kad u bly- un sanavber-i dost Tercme: Benim am kozala gibi kalbim dostun boy ve bosunun hasretinden st gibi titrer, yani sevgilinin sanevber aac gibi boyunu hatrlayp hasretinden yreim st gibi titrer. 1/92. . B. B-dil: Yreksiz, korkak; Gnl gitmi yani k. 1/315. B. B-hten: Kendinden gemi ve takatsiz dm. 1/285. Bmr: Korku getirici anlamnda bir bileik sfattr (bm-r). Hastalk ekseriya lmek korkusunu beraberinde getirdii iin hastaya bmar denilmitir. 2/22. . B. B-muret: muret: Alak; Cimri. 2/9. Bintl Bintll l-ineb: zm kz anlamndaki bu tamlama araptan kinayedir. Farsllar duhter-i rez der. 1/273. . Bir veya iki harf: ranllar az ve z faydal tlerden bir iki harf ile tabir edegelmilerdir. 3/268. . Lafz az, anlam ok olan sz.

syi-i d gt tefsr-i n d harfest B-dostn telattuf b-dmenn mudr

322

Tercme: ki lemin rahat ve huzuru iki harfin tefsiridir. Dostlara mlyim davranmak, dmanlarla iyi geinmek, yani bar iinde yaamak. 1/28. . Bostn. Bostn-sary: Bahelerde bulunan evler iin kullanlr. 2/440. BulBul-aceb: B Ebnun ksaltlmdr, baba anlamndadr. Araplar bir manada mbalaa kasdetse ya eb veya mm ile tabir ederler. Mesel ebul-fesad ve mmlhabayis derler, fesadn babas ve ktlklerin anas anlamnda. Sanki fesat ve ktlk bunlardan domutur. 1/151. . Bul-aceb acep babas demektir, ok armaktan kinayedir. 3/313. .

Bl Bll l-heves: Heves babas anlamndaki bu ifade ile ar derecede hevesli kii kastedilir. 3/342. . Bun: Szlkte dip ve aa anlamnda, terim olarak ocak manasnda kullanlr. Gl oca diyecek yerde glbun, serv oca diyecek yerde servbun derler. Bir eyin grl ve okluunu ifade etmek in kulanlr. 1/73. . Bunyd: . Bunyd: Bina; Balamak. 1/309. Briya: Karg kamndan yaplan bir eit hasr, genellikle fakirler kullanr, nk dier hasrlardan ucuzdur. 3/254. . BriyaBriya-bf: Hasr ren demektir. Buriya karg kamndan yaplan bir hasrdr, Anadoluda ve Arap diyarnda ok olur. 1/138. . Burc: Szlkte hisarn burcu kulesidir, bazen hisara da bur denilir. Kurnda Ve lev kntm f burcin meyyedetin. Salam burlarda olsanz bile lm gelip sizi yakalar diye buyurulmaktadr. oulu burc, cem-i klleti ebrc eklinde gelir. Gkyzn eit olarak on iki hisseye taksim etmiler ve her bir hisseye bir ad vermiler. Mesel hamel burcu birok yldzn bir araya gelmesiyle oluan kuzu eklini ifade eder. Sevr burcu ise yldzlarn oluturduu kz eklini ifade etmek iin kullanlr. Dierleri de bu ekilde adlandrlmtr. 1/306 307. . Nisab- Sbyanda yle yazldr: Burch ddem ki ez-mark ber-verdend ser Cmle der-tesbh u der-tehll-i Hayy-i l-yemt

323

n Hamel un Sevr u un Cevz v Seretn u Esed Snble, Mizn u Akreb Kavs u Cedy u Delv u Ht Tercme: Burlar grdm, doudan ba karm, yani ortaya km. Hepsi lmsz hayat sahibi olan Allah tesbih ve tehlil etmekte. Hamel, Sevr, Cevza, Seretan, Esed, Snble, Mizan, Akreb, Kavs, Cedy, Delv ve Hut gibi. 2/446. . By: Koku; mit. 1/5. . ByBy- Rahmn: Rahmann kokusu nn le-ecidu rher-Rahmni min kbelilYemeni. hadisinde getii gibi rh-i Rahman anlamndadr. Hafzn by- Rahman demesi hadisteki rh lafznn by (koku) anlamnda olduunu gsterir. Tevil ehli by Rahmandan murad Hakkn kokusu (by- Hak) olduunu sylemilerdir. 3/112. . ByBy- tur mrem: Senin kokuna leyim anlamndaki bu ifade ile senin kurbann olaym manas kastedilir. 2/414. . Btn kblelerin hodhod-perestlikden iyi olmas: Muhtelif dinlerin kblelerinden herhangi birine tabi olmak hod-perest yani kendine tapan sfye tabi olmaktan iyidir. nk btn dinlerin sahipleri Allaha ibadet ederler, ama riyakr sf ise nefis ve eytana tapar. Ger hrka-p bn mel-i kr- hod b Her kblei ki bed bihter zi-hod-perest Tercme: ayet hrka giyen birini grrsen kendi iine bak, yani aldanp ona tabi olma, nk o hrka onun putudur, ona tabi olursan putperest olursun. 3/243 244. . Cad: Kvrm, bklm. Zincir eklinde olan san sfat olarak kullanlr. Bazen sa kelimesi kullanlmadan cad kelimesi onun yerine kullanlr. Be-by- nfe khir sab zn turra bi-gyed Zi-tb- cad- mkne i hn ftd der-dilh Tercme: Tercme: Saba rzgr bir misk kokusu midiyle sevgilinin misk kokan salarn at zaman o salarn misk kokan bklm ve brmnden yreklere ne kanlar dt. 1/5. .

324

Bklm ve badan soyutlanan zlf. 3/365. .

Cm: Ayakl kadeh. 1/15. . CmCm- adl: Herkese eit olarak bade verilen kadeh. Bu kadehe tayin edilen snrdan faza arap konulursa iindekinin tamam yere dklr, fakat eksik doldursalar byle olmaz. 2/127. . CmCm- Cem: Cem isimli padiah zamannda filozoflarn yapt bir kadehtir. Hangi memleketin halini bilmek isterlerse o kadehe bakarlar ve o memleketin halini o kadehte grrlerdi. Dara bin Behmen zamanna kadar byle devam etmitir. Dara lnce skender-i Rumnin ayn babadan olan kardei Darab isimli oluna bu kadeh miras kald. skender babasnn lkesinin yarsn almak iin Darabn zerine asker sevk ettii zaman Darab bu kadehe bakp skenderin halinden haberdar olurdu. skender ise onun halini bilemediinden ona kar stnlk elde edemezdi. O da yannda olan filozoflara emretti, onlar da byle bir ayna yaptlar. Mutasavvflara gre Cam- Cemden murat arifin kalbidir ki gayb srlar onunla bilir. Nitekim yle demiler: Der custen-i cm- Cem cihn peymudem Rz ne-niestem u eb ne-undem Hod-ra sitad vasf- cm- Cem bi-undem Men budem cm- cihn-numy Cem men budem Tercme: Cemin kadehini aramak iin dnyay dolatm, gndzleri oturmadm geceleri uyumadm, Cem kadehinin zelliklerini iitince kendimi anladm. Evet, Cemin cihan gsteren kadehi ben idim. Ben idim demesi mecaz- mrseldir. Gnlm idi diyecek yerde ben idim demi. Fakat airler katnda Cemin kadehinden murad araptr. 1/320 321. . CmCm- cihncihn-bn: Cihan gren kadeh. Cihan gren aslnda ona bakandr. O kadeh cihan grmee sebep olduu iin msebbebi sebeble adlandrmak kabilinden mrsel mecaz olarak cihan-bn denilmitir. 2/219. . Cm- cihn-bn tebih yoluyla tabaka tabaka olan gl anlamnda

kullanlr. 1/213. .

325

Cm- cihn-bn yerine daha ok cm- cihan-nm ekli kullanlr, yani

cihan gsteren kadeh. 3/164. . Cm. (bk. Cm- gtgt-nm: Cihan gsteren kadeh, Cemden miras kalmtr. 3/67. yine-i skender) CmCm- hill: Bir eit bice kadehidir ki Rum abdallar kekl yerine kullanrlar. 3/28. . CmCm- zumurrdzumurrd-gn: Yeil renkli kadeh; ylan zmrt grnce gz kr olduu iin airler ylana benzettikleri zahitten kurtulmak iin kadehi bu ekide nitelerler. 2/362. . arb- lal m-nem men ez cm- zumurrud-gn Ki zhid ef-i vaktest m-szem bedn kre Tercme: Ben yeil renkli camdan krmz arap ierim, nk zahit engerek ylan gibidir ki bulduunu sokar. Onun iin ben de yeil renkli kadehten bade iip onu kr ederim. nk engerek ylan zmrd grnce kr olur. Cnn: Kurala gre cn kelimesinin ouludur, mbalaa bildirir, sanki btn klarn can olduundan canan denilmitir. Nitekim air yle syler: Hemn ben bendeni cn degilsin cn- lemsin. 1/7. . CnCn-bz: Can oynayan anlamndaki bu bileik sfatla cann feda eden k kastedilir. 2/98. . Cn. Cn-furn: Can satclar; cann feda eden klar. 1/402. CnCn-nimen: Canlarn ikamet ettii, yani ehitlerin ruhlarnn bulunduu yer. 3/436. . CnCn-sipr: Can teslim eden, yani yoluna can verip zahmet ve meakkat eken. 2/266. . Cebn: Alnn iki taraf; iki zlfn bana varncaya kadar alnn iki taraf demektir. 1/96. . Cebr: Bir kr tedavi iin kalp iine almak. Mesel bir hayvann veya insann eli ve aya ksa o yeri tahtalarla sararlar, o tahtalara Trke seyek denir, Arapa

326

cebre derler. Tahtalar kra sarma iine cebr derler. Cebr-i hatr gnl riayet etmek anlamndadr. 2/28. . Ceml: Gzellik; Btn gzellik yzde grnd iin mecaz- mrselle yze cemal denilmitir. 2/11. . Cenb: Arapa evin avlusu anlamndadr. Mektuplarda Cenab- izzet-meab bu anlamda kullanlr. 1/47; ; 1/243. . Cenze: Asl cinaze, ama genelde cenaze olarak kullanlr. Dek zerinde olan lye derler. zerinde l olmasa naa ve serir denilir. 1/171. . Cenbe: Byklerin nnden ekilen yedek at. 1/265; 3/186. . Cenbe. Cenbe-ke: Byklerin nnden ekilen yedek at sren kii. 2/390. Ceres: Develerin ve katrlarn boynuna aslan andr. stiare yoluyla insan anlamnda da kullanlr. Eski zamanlarda seferlerde gmek vaktini bildirmek ve herkesin hazrlanmas iin ceres aldrrlarm, ama Osmanllar boru alarlar. 1/7; ; 2/122. . Cerde: Bir eit defterdir, yelpaze gibi drlr, iki tarafndan da okunur. Sd kendi zamannda kullanlmadn belirtir. 1/18; ; 2/133. . Bir eit cnktr, iki taraftan okumak mmkndr. 3/181. . Btn balar ve engellerden uzak olmak. 1/130. .

CevherCevher-i ferd: Paralanamayan en kk ey. Kelam ilmi bilginleri buna varlk adn verdiler ve btn eyann bunlardan olutuunu sylediler. Fakat filozoflar bu gr kabul etmez, onlara gre eya heyula ve suretten olumutur. Her iki gr savunanlarn delilleri Felsefe kitaplarnda yazldr. 1/159. . Cevz: On iki burtan birisinin addr. Arapa zl-cesedeyn, Farsa dupeyker derler. Cevza ecvezin mennesidir. Ecvez ortas beyaz olan koa denir. ayet koyunun ortas beyaz olursa ona cevza derler. Cevza burcu belden yukars iki gvdeli bir insana benzer. Bundan dolay Araplar zul-cesedeyn Acemler du-peyker diye adlandrmtr. Burlar birok yldzn bir araya gelmesiyle oluur. nsanlar bu bir araya gelen yldzlar kuzuya benzetip Hamel burcu veya kze benzetip Sevr

327

burcu diye isim vermilerdir. Cevzann iki gvdeli olmasn, zerinde hamayil (muska) tayan insana benzetirler. Bundan dolay beyitte hamyil nihd berberem denilmitir. Cevz seher nihd hamyil berberem Yan ulm- hem u sevgend m-horem Tercme: Cevza burcu seher vakti hamayilini karma koydu, yani yemin ederim ki ahn kuluyum. 2/446; ; 3/27. . CihnCihn-nm: Bileik sfattr, cihan gsteren anlamndadr, gt-nm ve lem-nm da derler. Mehur bir kadehtir ki padiahlar gemiten miras alarak ona sahip olurlar ve lemdeki adalet ve zulm, nizam ve intizam ondan seyr ederlerdi. 1/143. . CihnCihn-peym: Cihan len anlamnda bileik sfattr, mesafe kateden anlamnda kullanlr. 2/77. . Cilve: Gzellik ve cemali gsterme. 1/193. . Lmi elebi manzumesinde salnmak anlam vermi ama szlklerde

gzellii gstermek anlamndadr. 1/17; ; 1/206. . Cilve Arapa, gelinin yzne alm olduu halde bakmak demektir.

Araplarda evlenecek kz ve gelin sslenir ve dndekilere yzn aarak gsterirdi ve bu duruma cilve denilirdi. Bu, Arap lkelerinde grnen bir durumdur. Osmanllar Arap lkelerini fethetmeden nce bunu aka yaparlarm, sonra Osmanllarn yasaklamas sebebiyle gizlice yapmaya balamlar. Bu zamanda Msrdan baka yerde bu durum grlmez, orada da son derece gizli olarak yaplr. Byle yapan geline de cilveger derler. 2/172. . Cuma: Gz ucuyla bakmak ve bir sebepten tr gizlice izlemek, mesel avclarn srekli olarak bir av izlemesi. 1/249. . Cybr: Szlkte rmak kenar anlamndaki bu kelime genel olarak rmak anlamnda kullanlr. 1/156. . Cra: . Cra: Kadeh veya baka bir kabn dibinde kalan erbet veya arap. 1/90.

328

Bir yudum su, erbet veya baka bir iecek. 1/382. .

r tekbr zeden: Drt tekbir vurmak (almak). Bir eyi btnyle terk etmek anlamnda kullanlr. nk cenaze namaz drt tekbirle klnmaktadr. Bylece onunla ilgisini tamamen kesmi olmaktadr. 1/82. . rdeh rivayet: Kuran- Kerimin baz yerlerinin ondrt farkl ekilde okunabilmesi. Bu ilme kraat ilmi denimektedir. Kraat ilmi eyhleri yedi tanedir. Bir ktada bunlarn isimleri u ekilde sralanr: Ustd- krat bi-umur penc u d pr Bu Amr u Al vu Nfi vu bn-i Kesr Pes Hamza vu bn-i mir u sm dn Zn cumle Kisy umur u efet bi-gr Tercme: Kraat stadlar be ve iki yani yedi tanedir. Ebu Amir, Al, Nafi, bn-i Kesir, Hamza, bn-i Amir ve Asm. Bu cmleden olarak Kisayi de say ve dudan tut, yani okuyuuna tabi ol. Her eyhin iki ravsi vardr. Haccac- Zalim zamannda Kurn yedi hisseye ayrp o hisseleri esba diye arlandrdlar. Ayrca yine otuz ksma ayrp o ksmlara ecza (czler) adn verdiler. Bu konuda geni bilgi Kraat kitaplarnda bulunmaktadr. Hafzn aadaki beyitte heft seb diye sylemesi, btn Kurn ondrt kraat zere okusan da Allaha ak ve muhabbetle ulaabilirsin, sadece okumakla ulaamazsn analamndadr. Aket resed be-feryd ger hod besn- Hfz Kuran zi-ber bi-hni der-rdeh rivyet Tercme: ayet Kurn Hafz gibi ondrt rivayetde ezber olarak okusan bile senin feryadna ak yetiir. Yani btn Kurn ondrt kraat zere okusan da Allaha ak ve muhabbetle ulaabilirsin, sadece okumakla ulaamazsn. 1/232. . arh: Kirii alndktan sonra enber gibi iki ba bir araya gelen yay. 3/180. . arh ve arha: ulahlarn kulland krk. Daha sonra tebih yoluyla felee de arh denilmitir. 1/127. . arharh- firze: firze: Yeil gkyz. 1/299

329

egne: Daire gibi pullar olan bir eit saz; Kemane; Kaside. 3/191. . elip: Kfirlerin tad ve tapt ha. 2/373. . emne: arap kapann zerine serv veya gemi gibi bir sr ekiller izmek adettir. Byle ekillerin izildii kapaa emane denir. 1/126. . emenemen-ry: emeni ssleyen. Bu ifade ile ehl-i snnet mezhebinde lemin yaratcs, filozoflara gre ise Vahibus-suver yani suretleri balayan Tanr kastedilmektedir. 1/84. . eng: Szlk anlam aslan, kaplan gibi yrtc hayvanlar ve baz av kularnn penesi demektir, bazan avu anlamnda kullanlr. 1/160; ; 1/289; ; 1/368; ; 2/171. . er: Mumun fitilinde yanan ate, Arapas siracdr. 1/47. . em: Gz. Sarholuk ve istina onun zelliklerindendir. Meger ez-em-i siyah- tu biymzed kr Ver ne mestur vu mest heme kes ne-tuvanend Mestr perhizkrlk (takva, dindarlk) anlamndadr, bu kelime ayn zamanda rtl anlamna da gelir. Bu beyitte ham yoluyla zikredilmitir, nk gz ayn zamanda iki kapak altnda rtldr. Tercme: Tercme: Senin siyah gznden fen ve sanat renmi olan kimseden bakas perhizkrl ve mestlii bir araya getiremez, birlikte yapamaz. Beyitteki mesturluktan kast istinadr, hi kimseye iltifat etmemektir. Gzn mest oluundan maksat ise baz dilberler mestane gzl olur, yani baknda bir eit ftur olur. Hafz der ki, senin gzn birbirine zt olan bu iki zellii bir araya getirmitir. 2/156 157 Hasta ve zayf olu.

Hl-i dilem u hl-i tu hest ber-tee vatan. Cismem ezn u em-i tu haste odest u n-tuvn Tercme: Benim gnlmn hali ate zerinde vatan olan senin benin gibidir. Yani benim gnlm ak veya humma atei zerindedir, senin benin ise yanan atei zerinde, yani ikisi de atei vatan eylemi. Tenim bundan dolay gzn gibi hasta ve

330

gszdr. Sevgilinin gzne hastalk ve zaaf izafeti mehurdur, nk gzelin baknda bir eit ftur yani zaaf ve geveklik vardr. 3/143. . eme meme-resd: Gz ulamasn anlamndaki bu ifade ile yaramaz gz demesin anlam kastedilir. 1/83. . emem-i cd: Sihirbaz gz. em-i cd-y tu hod ayn- sevd- sihrest n kadr hest ki n nsha sakm uftdest Cadu sihirbaz demektir, sevad beyazn zdddr, msvedde manasnadr, yani bir sihir msveddesidir ki btn sihirler bu msveddede yazldr. Sakim iki anlamda kullanlr, biri hasta dieri de yanl anlamnda. Burada ham yoluyla zikredilmitir, nk gze nispet bmar manas uygun, msveddeye nispetle yanl manas mnasiptir. Sevad kelimesi hem gze hem sihre mnasiptir. Ayn ise hem gze mnasip, hem de bir manas zat anlamnda olduu iin sevad- sihre mnasiptir. Tercme: Senin sihirbaz gzn btnyle sihir msveddesidir, yani ne kadar sihir varsa onda sabittir. Fakat u kadar ki bu msvedde salam deil sakim yani hastadr. 1/96. . emem-i gamgam-perest: zntye tapan gz; Devaml znt eken anlamnda kullanlr. 2/386. . emem-i ghergher-br: nci yadrc gz, yani alayan, gzya dken gz. Gzyalar inciye benzetilir. 2/151. . emem-i meymey-gn: arap renkli gz. Beyaz kzl renkli olan gz iin kullanlr. Aadaki beyitte vg sebebi olarak zikredilmitir. Fakat kyafetnamelerde gzel gzn vasflar zikredilirken etraf beyaz olan gz daha muteber saylr, ne kadar beyaz olsa o kadar muteber kabul edilir. n siyeh-erde ki rn-i lem b-st em-i mey-gn leb-i handn dil-i hurrem b-st Tercme: Ol kara yaz ki lemin zevk ve lezzeti onunladr. arap renkli kzl gz, gl renkli dudak ve en gnl onunladr. Yani yz glen, duda mtebessim ve gnl neelidir, alar yzl ve zntl deildir. 1/74. .

331

em. em-i nm mest: Yar sarho gz, yani tam sarho olmayan gz. 3/136. em; 3/178 em-i zahm: Gzyaras; Gz deme anlamnda kullanlr. 2/418; etr: Sefer esnasnda padiahlarn zerine tuttuklar bir eit glgeliktir, katlandnda gl goncas eklinde olur, alnca gl-i mutbak eklini alr. 2/293; ; 3/153; ; 3/184. . evgn: Keiler asas gibi bir ucu eri denektir, onunla at zerinde top oyunu oynarlar. 1/32; ; 1/354. . ihre: Yz. 1/360. . ihr ekil demektir, ihre ise yz iin kullanlr. 1/58. .

n: ok anlaml bir kelimedir. Sevgilinin zlf ve gisusunda olan bklm ve kvrmlar iin kullanlr. Bazen ka iin de kullanlr. Bir de Trkistanda bir ehrin addr, in kseler oradan gelir, gzelleri gayet oktur ve hepsi beyaz yzl, karakal ve kara gzl olur. Fars iirinde gzelleri oklukla ve gzel olularyla darbmesel olmutur. Bir de n lafz toplayan anlamnda bileik sfat yapmak iin kullanlr, hue-n ve arak n gibi. 1/218. . DdDd-gster: Adalet deyici anlamndaki bu bileik sfat adaletli anlamnda kullanlr. 2/136. . Dd; 2/256; ; 2/38. . Dd-hh: Adalet isteyen; ikyeti anlamnda kullanlr. 1/249; DD-dr: Bileik sfattr, szlk anlam da tutan, terim olarak ise da (yara) sahibi, mal-dr da mal sahibi demektir yani mal ve da (yaras) var demektir. 1/74. . Dalamann son are olmas: Bedende olan bir hastalk her trl ilaca ramen iyilemezse ona da vurulurdu. Hazret-i Peygamberin bir hadisinde Dalamak son aredir. denilmektedir. Be-savt-i blbl u kumr eger ne-ni mey lc- key konemet khirud-devai el-keyy Tercme: Eer blbl ve kumru avazyla arap imezsen yani bahar mevsiminde bade imezsen sana da ilacn yaparm, nk hadiste Son are dalamaktr. buyurulmutur. Hafz unu ifade etmek istemektedir: Bahar

332

mevsiminde bade imezsen divanesin, seni dalamak gerek ki akln bana gelsin. Zira delilii def etmek iin hastann bana da vururlar. 3/247. . Dire Direire-i mn: Mina yeil sraya derler. Gkyz yeil sraya benzetildii iin dire-i mn olarak adlandrlr. 1/295. . Dakka: Derecenin altmta biri; Mkil mesele. 1/112. . Nkte ve zarafet. 3/133. .

Damnu aleyye: Ben kefilim, sorumluluk bana aitir anlamnda bir cmle. Bahl by- Hud ne-neved bi-y- Hfz Piyle gr u kerem verz u ed-damnu aleyy Tercme: Cimri Hudann kokusunu iitemez, dinle ey Hafz, kadeh i, cmertlik yap, ben sana kefilim. Yani Allahn rahmet denizi senin gnahndan daha genitir. Bade iip cmertlik yapnca Allah gnahn affeder. 3/250. . Dr. Dr- ee-der: Alt kapl ev, yani alt yn olan dnya. 3/437. Dv: Kumarbazlar arasnda ortaya konan ve zerine oyun oynanan ilk mebla. Trkede ortaya konan bu paraya denilir. Bu kelime Trkede tav olarak telaffuz edilir, hatta bazan tav etti eklinde kullanlr. 2/164. . Kumarbazn ortaya koyduu para. Dava, yani hasma ite meydan demek

anlamnda kullanlr. 3/54. . Evreng k Gl-ehre k nak- Vefa vu Mihr k Hl men ender-k dv- temm m-zenem Tercme: Evreng nerede, Glehre nerede, Vefa nerede, Mihr nerede, hani haklarnda destanlar yazlan bu klar. Bunlar dnyadan gt meydan bana kald, ben tamam klk iddiasndaym. Ded: Aslan, kaplan ve kurt gibi yrtc hayvanlar. 3/415. . De: Farsa sahte para, kalp anlamndadr, ama daha ok hile ve aldatmak anlamnda kullanlr. Baz lafzyla terkip edilip hilebaz anlamnda dea-bz denilir. 2/110. . Dehn: Az.

333

Dar ve kk oluu: Az darlkla nitelemek mehurdur, nk darl

kkln gerektirir, kk oluu ise muteberdir. Hatta bazlar ona cz-i layetecezza (paralanamaz kk) ve cevher-i ferd, (zerre) nokta-i mevhum (vehim sebebiyle varsaylan bir nokta) dediler. Hatta bazlar onu btnyle inkr ederek yokluk kelerine gnderdiler. 1/286. . airler sevgilinin azn nign, hatem ve yze benzetirler, nk

dehanda kklk ve yuvarlaklk muteberdir. 1/75. . Dehn- teng-i rne meger mhr-i Sleymnest Ki nak- htem-i lale cihn zr-i nign dred Tercme: Onun irin az yoksa Sleymann mhr mdr, nk lalinin (dudann) hatemi nak btn dnyay nignin altnda tutuyor, yani btn lem onun emir ve fermanndadr. Delle: Dzgnc kadn anlamnda kullanlr. Mey hor ki nev-ars- emen hadd- hsn yft Kr- zamn zi-sanat- delle m-reved Tercme: Ey saki! arap i, nk emenin yeni gelini gzellikte son dereceye ulat. Bu zamanda i geline ss ve zinet vermektir ama imdi bahar mevsimi dolaysyla emen son derece gzelleti, meata sanatna ihtiya yok. 2/5. . DelkDelk-i mlemma: mlemma: : Renk renk yamalardan dikilmi Hintliler hrkas gibi yamal hrka. Gsteri amal giyildii iin airlerin eletiri oklarnn hedefi haline gelmitir. Geri b-delk- mlemma mey-i glgn aybest Me-konem ayb kez u reng-i riy m-yem Tercme: Geri yamal hrka ile gl renkli arap imek ayptr. Fakat beni ayplama, nk ondan riy rengini ykyorum, yani onu riyadan temizliyorum. Yani fakirlik elbisesi giyip riyakrlk etmek mnafklktr, bundan kurtulmak iin bade ierim ki iim ve dm bir olsun. Delk-i mulemma znnr- rhest Sf bi-y-endz n resm u n rh

334

Tercme: Yamal hrka doru yolun znnardr, yani riya niandr. O halde ey sf, bu yolu ve bu tarz brak. 2/432; ; 3/195 DelkDelk-i mlemma mlemma altnda altnda kemend saklamak: saklamak: Hrszlktan kinayedir.

nk eski zamanlarda hrszlar kemend kullanarak hrszlk yaparm, mesel kemend atarak evin stne karlar, sonra yine kemendle evin iine inerlermi ve ellerine geirdii eyay alp gtrrlermi. Beyitte geen drz-dest (el uzunluu) ibaresi bu anlam teyid eder. Be-zr-i delk-i mlemma kemendh drend Dirz-dest-i n kteh-stnn bin Tercme: Tercme: Yamal hrka altnda hrszlar kemendini saklayan, yani hrszlk ve fesat aletleri gezdiren bu ksa yenlilerin el uzunluklarn seyreyle. Yani bunlarn d sf, ii hrszdr. 3/134. . Delk. Delk-i pemne: Fakirlerin giydii ynden yaplm hrka. 3/10. Delk Delklk-i tmt: Sflerin adetleri ve terimleri yamal, yoksullar hrkasna benzetilmitir. 3/9. . Dem derder-ke: Nefesini ek anlamndaki bu ifade syleme, sus anlamnda kullanlr. 1/138. . Demden: Rzgr esmesi; nsann flemesi; Bitkinin bitmesi; Bir eyin ortaya kmas. 1/56. . Dem. Dem-sz: Uygun bir arkada. 1/109. Der: Bir tepenin etei anlamnda kullanlr. Bu dere eklindeki etek da ap gemek iin bir kap olarak dnld iin bu ekilde adlandrlmtr. Keklik genellikle byle yerde olur, bundan dolay kebk-i der denilir. 1/135. . DerDer-i pergr: Hangi pergeldesin anlamndaki bu ifade ile ne hayrette ve sergerdanlktasn anlam kastedilir. nk sergerdanlk (ba dnme) pergelin zelliklerindendir. 3/337. . Derd: Szlkte ar anlamndadr, daha sonra baz belalar hakknda kullanlmtr. 1/217. .

335

Derd: Arapa vveyl ve vhasret gibi hayf bildiren bir nlemdir. 1/25. . DerdDerd-engz: Dert koparan anlamnda bileik sfattr, dert oluturan anlamnda kullanlr. 3/299. . DerDer-hat oden: Bazan perde ardnda olmak, bazan da zdrap anlamnda kullanlr, aadaki beyitte perde anlamnda kullanlmtr. 2/231. . Me-p ry u me-ev der-hat ez-teferrc-i halk Ki hned hat- tu ber-r ve in yekd demd Tercme: Yzn rtme ve halkn seyretmesinden mahcup (perdeli) olma. nk senin hattn yzne ve in yekd ayetini okuyup frd. Sevgilinin yzne bu ayeti okumak yzne kimsenin iltifat etmemesini ham yoluyla bildirir. Der: Farsann fash olanna denilir. Behram- Gr kendi zaman ve saltanatnda kapsnda Farsa dilinden baka bir dil konuulmasn, ferman ve beratlarn Farsadan baka bir dil ile yazlmasn yasaklad. Dolaysyla bu dil onun kapsna nisbet edilerek Der dili diye adlandrlmtr. Maksat Farsa dilidir. 2/136; ; 3/150. . Dervze: Hrszdan emin olmak iin geceleri kapanan mahalle kaplar. Bu kapya dervaze denilmesi undandr; Vz ve bz ak anlamndadr, bu kap gndz ak olduu iin pene ve deste kelimelerinde grld gibi tahsis bildiren he harfi ile bu kapya isim olmutur. 1/114. . Dervn: Dervn: Yoksullar; Evliya. Ravza-i huld- bern halvet-i dervnest Mye-i muhteem hdmet-i dervnest Tercme: Yce cennet bahesi velilerin halvet bahesidir, byklk ve hamet sermayesi dervilere hizmettir. 1/105. . DeryDery-ger: Szlk anlam denizci, terim olarak denizlere vakf olan ve korsan denilen kimsedir. 1/117 Dest burden: El gtrmek anlamndaki bu ifade galip olmak, stn kmak anlamnda kullanlr. 1/64. .

336

Dest burd daha ok kumar hakknda kullanlr. 2/167. .

Dest derder-rikb zede: Elini zengisine tutmu demek itibar ve hrmet etmek anlamndadr. 3/186. . Destn: Hle. 1/211. . Hikye, asl dstndr. 1/11. .

Dest. Dest-vz: Eli bo gitmemek iin gtrlen armaan. 2/333. DestDest-efn: Bileik sfattr, elin ayalarn birbirine vuran anlamndadr, ark syleyenler byle yaparlar. 1/59; ; 3/294. . DestDest-gr: El tutan anlamndaki bu ifade yardmc ve destek olucu anlamnda kullanlr. 1/360; ; 2/441. . DestDest-i kteh: Ksa el; iflas ve fakirlikten kinayedir. Kart anlam olarak genilik ve zenginlik anlamnda yed-i tl denilir. 1/258. . DestDest-ke: El ekici, yani elinden tutup gtren. Nitekim mlarn elinden tutularak bir yere gtrlr. 2/390. . Malup. 2/99. .

Dest. Dest-res: Eli erien; kudret ve zenginlik anlamnda kullanlr. 2/260. Devlet: Aslnda iki anlamda kullanlr; Biri, savata hasma galebe etme, dieri, bir maln elden ele dolamas. Daha sonra bu kelime izzet ve ikbal anlamnda kullanlmtr. 1/71. . DevletDevlet-i mdermder-zd: Anasndan birlikte doduu devlet, yani anas karnnda iken kendisi iin mukadder olan devlet. 1/208. . Devr: Arapa dnmek anlamndaki bu kelimeyi ranllar zaman manasnda kullanr. 1/13. Devr teselsl: Felsefe terimlerindendir, tarifleri felsefe kitaplarnda yazldr. 2/350 351. . Devrn: Arapas deveran eklindedir, ama Acem devran eklinde telaffuz eder ve zaman manasnda kullanr. 2/174. .

337

DevrDevr-i kamer: Ay dnemi. Bu dnemde yaayanlarn mrleri az olur ve bu devirde fitneler ok olur. n i rest ki der-devr-i kamer m-bnem Heme fk pr ez-fitne vu er m-bnem Tercme: Bu ne kavga ve karklktr ki kamer dneminde gryorum, her taraf fitne ve ktlkle dopdolu. 2/171; ; 3/110 111. . Deyr: Kilise. 1/46. . Deyyr: Bir kimse. Yazl ayn olan diyar ise dar kelimesinin oulu olup evler anlamndadr. 3/122. . DicleDicle-i Badd: Badat Diclesi. Dicleyi Badata izafe etmesi at rmana Badattan baka yerde Dicle demediklerinden dolaydr. 3/209. . Ddr: Hem yz hem de grme anlamndadr. Ddr m-nm v perhz m kon Bzr- h u te-i m tz m kon Tercme: Yzn gsteriyorsun sonra da saklanyorsun, kendi pazarn (fiyatn) ve bizim ak ateimizi arttryorsun. 1/11; ; 1/69. . Dde: Szlkte gzbebei; Gz anlamnda kullanlr. 1/133. . Dde ber. ber-hem nih: Gz birbiri zerine koy, yani uyu anlamndadr. 3/96. Ddegeh: Bekinin durduu yer. 3/68. . Dijem: Burumu ve solmu. 2/15. . zntl ve skntl. 2/50. .

Dil: Hem gnl hem de yrek anlamnda kullanlr. Nitekim Mevln Cm yle der: Nist n peyker-i mahrut dil Belki hest kafes u tt-i dil Ger tu tt zi-kafes ne-inas Be-Hud ns nei ne-inas

338

Tercme: Tercme: Bu mahrut ekilde olan yrek dil yani gnl deildir. Belki o bir kafes, gnl ise onun iindeki papaandr. Eer sen kafesin iindeki papaan tanmyorsan yemin ederim ki insan deilsin ve (gerei) bilmiyorsun. 1/313. . am kozalana benzeyen yrek.

Dil-i sanevberm hem bd lerznest Zi-hasret-i kad bly- un sanavber-i dost Tercme: Benim am kozala gibi olan kalbim sevgilinin am aac gibi boyunun hasretinden st aac gibi titrer. 1/92. . Bir eyin ortas. 2/37. .

Dde-em n em-i dil-siyeh ki tu dr Cnib-i h aina-nigh ne-dred Tercme: Senin ortas kara gzn ki ben onu grmm, hibir ainaya bakmaz. Burada dil-siyeh iki manaya gelir, birisi gnl kara yani zalim, dieri ortas yani gzbebei siyah olan. Dil; 3/299. . Dil-rm: Gnl dinlendirici, yani gnle huzur ve rahatlk veren. 1/24; DilDil-ver: Gnl getirici anlamnda; yiit ve bahadrdan kinaye olarak kullanlr. 1/338. . Dil. Dil-bend: Gnl balayc, yani gnl kendine balayan sevgili. 3/299. Dilberlik azametinin krlmas: Dilberliin parlaklk ve grkemlii klarla olur. klar dalp gittikten sonra dilberliin parlakl kalmaz. O halde dilber de klar sevip gzetmeli, ta ki mahbubluk saltanat elden gitmesin. Me-kon ki kevkebe-i dilber ikeste evend u bendegn bi-grzend u kern bi-cehend Tercme: Cevr cefa eyleme, kullar ve hizmetkrlar kap gittii zaman dilberlik azameti ve parlakl yok olur. 1/366. . DilDil-c: Gnl isteyici anlamndaki bu bileik sfat gnl alc anlamnda kullanlr. 1/202; ; 1/293. . Dil. Dil-dr: Gnl tutucu, yani klarn gnln alp zabt eden. 1/140.

339

DilDil-dz: Gnl dikici, dikmekle mhlamak anlam kastedilir. Be-merdm ki dil-i derdmend-i Hfz-r Me-zen be-nveg-i dil-dz- merdm-efgen-i em Tercme: Gzbebeinin hakk iin Hafzn dertli gnln gzn insan ykan yrek mhlayc okuyla vurma, yani gz okuyla Hafzn yreini yaralama. 3/16. . Dil; 1/148; ; Dil-frz: Gnl aydnlatan; Gnle sevin ve evk veren ey. 1/244; 2/364. . Dil. Dil-hh: Gnl dilei, yani gnln isteyip arzulad ey. 3/89. DilDil-i em: em: : Mumun dili; bununla fitil kastedilir. Baz yerde ham yoluyla zikredilir. 1/182. . Dil. Dil-ke: Gnl eken veya gnln kendisine cezbedildii ey. 1/375. ki anlamda kullanlr, biri gnl alc, dieri gnl ekici. 1/77. .

Dil. Dil-nevz: Gnl okayc; Gnl grp gzeten anlamnda kullanlr. 1/229. DilDil-nin: Nianden fiili hem geili hem geisiz yani dikmek ve dikilmek anlamnda kullanlr. Dolaysyla gnlde dikilen, yani gnle tesir eden anlamndadr. Daha ok dil yerine hatr kelimesi kullanlarak hatr-nin denilir. Bak yle der: Ruhu aksiyle sahn- dde b u glistnmdr Nihl-i ser-blendi haylden htr-ninmdr Bu beyitte hatr-nian olmak hayli zamandan beri hatrmda sabit ve yerlemitir demektir, yani ezberimdedir. 1/390 391. . Gnle tesir edip ondan ayrlmamak. 3/63. .

Dil. Dil-refte: Gnl gitmi. Bu ifade k anlamnda kullanlr. 2/259. DilDil-ode: Gnl gitmi demektir, ktan kinayedir. nk n gnl kendi elinde deildir, canann tasarrufundadr. 1/99; ; 1/271; ; 2/373; ; 2/21. . DnDn-penh: Din snc anlamnda, yani din ona snr veya dini muhafaza eden ve koruyan anlamnda. 2/270. .

340

Dv: Farsa eytan demektir. 1/43. . Diyr: Arapa ev anlamndaki dar kelimesinin ouludur. Ama byle yerlerde memleket manasnda kullanlr. 1/87. . Disr: . Disr: Ferace ve krk gibi ste giyilen elbise. 3/183. Doruluk zelliklerindendir. Tark-i sdk bi-y-mz ez-b- sfi-dil Be-rst taleb zdeg zi-serv-i emen Tercme: Doruluk yolunu sudan ren, yani gnl safilii istersen sudan iste, nk onun ii d birdir. Nesi varsa zahirindedir, grnr. Doruluu da serviden iste, yani lemde azade olmak istersen servi gibi her hususta istikamet zere ol. Yani servi doru olup meyve ve yemiten azade olduu iin ona kimse ta ve odun atmaz, azadedir. 3/122. . Dost. Dost-dr: Dost tutucu; k anlamnda kullanlr. 3/77. Duhter. Duhter-i rez: Asma kz demektir, araptan kinayedir. 1/153. Duhter: Zaman zaman arabn Duhter-i rezin talak (zm kznn boanmas): terkedilmesi. Ars- bes ho ey duhter-i rez Vel geh geh sez-vr- talk Tercme: Ey zm kz, ziyade gzel gelinsin ama zaman zaman boanmaya layksn, yani iilmemeye layksn. Bu sz iddiadir, aslnda hi iilmemeye layktr. Boanmaya layksn ifadesinden kast Ramazan aynda ve baz mbarek gnlerde iilmemesidir. 3/296. . Durd: arabn stne saf, altna durd derler. Durd-amz drd ile karm anlamndadadr. Kp ba aa olunca tortu ile karmas kanlmazdr, nk tortu kpn dibine ker. Me-c ay- ho ez-devr-i vzgn- sipihr Ki sf- n ser-i hum cmle durd-amz est yolunu sudan renmek: i d bir olmak suyun

341

Tercme: Felegin tersine devrinden gzel yaama isteme, yani huzurla yaamay bekleme. nk bu kp bann safisi tortuyla karktr, yani zevki bela ve mihnetle karmtr. Burada felek ba aa olan bir kpe benzetilmitir. Kp baaa olunca iindeki saf arap tortu ile karr. 1/162. . Dr: Szlkte uzaklk anlamndadr, aadaki beyitte gecikmek anlamnda kulanlmtr, nk gecikmek uzakln gereidir. med ez-perde be-meclis arake pk knd T bi-gyed be-hrifn ki ira dr kerd Tercme: zm kz perdeden kp meclise geldi, terini silip temizleyin ki gnl rahat olsun ve iki ienlere niye geciktiinin sebebini sylesin. 1/318. . Durust: ki anlamda kullanlr, biri ikest kelimesinin zt anlamls olan salam, dieri altn anlamnda. Bi-kon mumele vn dil-i ikeste bi-har Ki b-ikesteg erzed be-sad hezr durust Tercme: Bir muamele yap ve bu krk gnl satn al, zira krk olmasyla beraber yzbin ta gibi salam gnle deer veya yz bin altna deer. 1/64. . D: Dn gece demektir. Hafzn iirinde gemi zaman karl olarak kullanlr. D ddem ki melik der-i meyhne zedend Gil-i dem bi-siritend u be-peymne zedend Tercme: Dn gece grdm ki melekler meyhane kapsn aldlar, demin topran yourup bir peymaneye koydular. 2/158 159. . DurdDurd-ke: Bileik sfattr, durd eken yani ien anlamnda. Bu ifadeyle arap ien anlam kastedilir. Arapa durdiyy ekli kullanlr, durd ekli Acem kullandr, arabn balna denir. Asaf yle der: Ne-rht durd-i mey muhtesib zi-deyr guzet Resde bd bely vel be-hayr guzet

342

Tercme: Muhtesib arabn tortusunu dkmedi ve kiliseden geti gitti. Bir bela atmt ama ok kr, hayrla geip gitti. (ucuz atlattk) 1/87. . Durdurd-ken: arabn tortusunu ienler demektir, aslnda arabn bal deil, stndeki iilir. Drd-kean- yekreng Hafzn piri olan eyh Mahmud Attardan kinayedir. ulm- himmet-i drd-ken- yek-rengem Ne n grh ki ezrak-libs u dil-siyehend Ezrak-libs eyh Hasan- Ezrak-pdan kinayedir. Tercme: eyh Mahmud Attarn mridlerinin kuluyum, ezrak-p (yeil elbise giyen) ve dil-siyeh (siyah kalpli) Hasann mridlerinin himmetinin kulu deilim. Yani pirin yce himmetli mritlerinin kuluyum, Hasann bunun zdd olan kt vasfl, himmetsiz mridlerinin kulu deilim. 1/367. . Drr suft: nci deldin anlamnda. Son derece makbul ve gzel sz sylemek inci delmeye benzetilir. azel goft v dr sft biy v ho bi-hn Hfz Ki ber-nazm- tu efned felek kd- Sreyy r Tercme: Gazel syledin ve inci deldin, yani gayet gzel syledin. Ey Hafz! imdi gel bu gazeli nameyle oku, ta ki felek senin bu iirine Sreyya gerdanln hediye olarak sasn, yani felek ziyade haz ald iin sana Sreyya gerdanln hediye olarak versin. 1/38. . DrrDrr-i Aden: Aden Yemen diyarnda bir ehrin ismidir ki denizinden iyi inci kar. yi incinin Basra denizinden kt daha ziyade mehurdur. Hrmz, Bahreyn ve etrafnda olan denizden kan inciler iyidir derler. 2/99 100. . DrrDrr-i yekt: Bir sadefte bir tane olan inciye denir, sanki o ayr gelmitir ve bu sebepten dolay deerlidir. Y Rab n h-ve-i mh-ruh zhre-cebn Drr-i yekt-y ki v gevher-i yekdne-i kst

343

Tercme: Acaba ol Zhre alnl, ay yzl padiah gibi olan gnlleri aydnlatan em (gzel) kimin drr-i yektas ve kimin gevher-i yekdanesidir, yani kimin evlad ve kimin cier kesidir. 1/150. . Dstr: Kanun defteri yani kanun-name manasnda kullanlmtr, ama ranllar genellikle slup ve kanun anlamnda kullanr. Burada kanun-name kastedilmitir. Edb end nashat kon ki k me-bz Ki h nst edb n suhan be-dustr Tercme: Ey edip, klk eyleme diye nasl nasihat edersin, hlbuki bu sz hibir kanunnamede yoktur, yani klar ak ve muhabbetten engellemek kanunamelerde bulunmaz. 3/329. . Ecel: Szlkte bir eyin mddeti anlamndaki bu kelimeyi ranllar lm anlamnda kullanr. 1/199. . Edeb: Arap diline mahsus olan on iki ilim hakknda kullanlr. 1/402. . Efsne: Fesane ekli de kulanlr. Aadaki beyitte lgaz ve usture (mitoloji) anlamndadr. M-dihed her kese efsn v malm ne-od Ki dil-i nazik-i myil-i efsne-i kst Tercme: O gnl aydnlatan sevgili herkese efsun, hile ve rukye verir, yani herkesi kendine balamaya alr, ama onun nazik gnl kimin efsanesine meylettiini kimse bilmez. Yani herkes onu kendine meylettirmek iin bir sr kssa ve hikye okur ama kimin kssasna meylettiini kimse bilmez. 1/150. . Asl olmayan kssa. 2/73. .

Efsn: Hile; Hasta zerine okuyup flemek, Arapas rukyedir. 1/26. . (bk. Fsn) Efss: Efsus ve fusus ekli kullanlr, zulm ve hakszlk anlamndadr, mesel hayf u dir diyecek yerde efss derler. Shah- Frste byle yazlr, ama VesiletlMakasd hayret etmek, maskarala almak ve tanz anlamnda olduunu syler. 1/123. .

344

Birini alaya almak. 2/31. .

Ehrimen: Div, asl hrimendir. 2/187. . Erkek div. 3/231. . Sleyman Peygamberin emri altnda olan divdir. Belki Hz. Sleymndan

mhr hle ile alan divdir. 2/80. . Ehrimen ve hrimen eytana derler. Bir de halkn dd dedii yaban

adamna derler. 3/97. . ElEl-leylu hubl: Gece ykldr anlamnda bir darbmesel. 3/412 (bk. eb bisten-i gaybest) Eltf: Ltuf kelimesinin ouludur. Szlk anlam yumuaktr, terim olarak iyilik anlamndadr. 1/138; ; 3/298. . EngterEngter-i zinhr: Hkim bir esiri affedince kimse ona zarar vermesin diye eline bir yzk verirdi, bu yze engter-i zinhr denilirdi. Eski zamanda byleymi, bu zamanda affedildii bilinmesi iin eline bir varak verirler. Ez-lal- tu ger ybem engter-i zinhr Sad mlk- Sleymnem der-zr-i nign bed Tercme: Eer senin lal gibi dudandan eman yzn bulursam, yani dudan bana eman yzn balarsa yz Sleyman mlk benim yzmn ka altnda olur, yani btn lem benim hkmm altnda olur. airler az yze tebih ederler. 2/168 169. . EngtEngt-num: Parmakla gsterilen, mehur olan. Ey ki engut-numy be-kerem der-heme ehr Veh ki der-kr- arbn acebet ihmlst Tercme: Ey btn ehirde cmertlik hususunda parmakla gsterilen sevgili! Vah ki garipler hakknda alacak bir ihmalin var. 1/158. . Zayf ve clz, sadece bakmakla grlemeyen, bakasnn gstermesine

bal olan ey. Der-zaf vu nizr ten-i b-re-i men

345

u hillst ki engut-num m-gerded Tercme: Zayflk ve clz olu hususunda benim bare vcudum o kadar incelmi ki hilal gibi parmakla gsterirler, yani herkes onu gremez, belki gren grmeyene gsterir. 2/257. . Erbb: Rabb kelimesinin ouludur. Her nesnenin sahibine rab derler. Allahn isimlerindendir, bakalar hakknda tek bana kullanlmaz, belki izafetle yani tamlama olarak kullanlabilir. Mesel evin sahibine rabbud-dar denilir. Tek bana kullanlnca Tanr anlam kastedilir.1/142. . Erban Erban karmak: Krk gn kpte beklemek. Ki ey sf arb n geh eved sf Ki der e ber-red erban Tercme: Ey sf! arap ie iinde ancak erbain karnca (krk gn bekleyince) saf olur. Yani zm sklnca kpk atp safi arap olmas iin krk gn gemesi gerek. Aslnda bu iede deil kplerde ve flarda olur, geri iede de olmas mmkndr. 3/290 Erganun: Byk bir sazdr. Belirli bir evde kurulur, onu meclis meclis gezdirmezler, sabittir, kurulduu yerde alnr, nk ulhalar tezgh gibi byke bir alettir. 2/385. . Erguvn kadeh: Kadehe erguvan denilmesi iinde krmz arap olmas itibaryladr. 3/433. . EsbbEsbb- vuslat: Sevgiliye kavumak iin aralar. Sd bunlar yle sralar: Kavumaya vesile olan sebeplerin en gls maldr, sonra nefsini bezletmek ve ona layk hizmet etmek, sonra canan ayet isterse (ltfederse) ilim ve marifet gelir. 1/10 Eee bindirmek: Tekrar eski fakir hallerine dndrmek. Yarab n nev-devletn-r ber-har- hodin nin Kn heme nz ez-ulm- Trk ester m konend Tercme: Yarab bu yeni devletlileri, yani asl nesli devletli olmayp kendisi devlete erien kimseleri (sonradan grmeleri) kendi eeklerine bindir, yani daha

346

nceleri fakirlikten eee binerlerdi, imdi yine onlar eee bindir ki bu kadar kibir ve alm satmasnlar. B-har-i hod nshasna gre anlam yle olur; Yarab bu yeni devlete erienleri kendi eekleriyle bir ahrda topla, yani mertebelerini drerek merkep yerine bala veya kendi eeklerine bindir. zetle zamann liyakatsiz, sonradan grme kiilerinin byklk taslamalarndan ikyet eder. 1/342. . EhurEhur-i hurum: Savamann haram olduu aylar. Haram aylar drttr biri ferd (tek bana), serddir, yani birbiri ardnca gelir. Ferd olan Receb aydr, serd olan Zilkade, Zilhicce ve Muharrem aylardr. Bi-bn hill-i Muharrem bi-hh sar- rh Ki mh- emn u emnest u sl-i sulh u salh Bu beyt ah ucn Lar ahyla sulh ettiine telmihtir. Tercme: Muharrem aynn hilalini ve onun kadehe benzemesini gr ve iki kadehini iste, nk bu ay gven ve eman aydr ve bar senesidir. Emn eman ay iki anlamdadr, biri bar bu ayda vuku buldu, dieri Muharrem ay savamann haram olduu haram aylarndandr. 1/290. . Eyann zddyla bilinmesi: Der kr-hne-i k ez-kfr n-guzrest te ki-r bi-szed ger B-leheb ne-bed Tercme: Ak krhanesinde yani Allahn sanat eseri olan bu lemde kfirlik kanlmazdr, nk Ebu Leheb ve emsali kfirler olmasa cehennem kimi yakacakt. Yani Allahn ltuf ve cemaline mazhar gerektii gibi kahrna ve celaline de mazhar gerekir. Eya zddyla bilinir, lezzet ve safa undadr ki, ayet ac olmasa tatlnn, gece olmasa gndzn kadri bilinmezdi. 1/401 402. . B-hr gl ne-bed b-n n hem Tedbr st vaz- cihn n unn futd Tercme: Gl dikensiz bal da inesiz olmaz. Ne yapabiliriz ki, cihann kanunu byle olmu, yani her ey zddyla bilinir. 2/245 Der-n emen gl-i b-hr kes ne-d r er- Mustafav b-err- B Lehebst

347

Tercme: Dnya emeninde kimse dikensiz gl devirmedi. Her eyin dnyada bir zdd var, nitekim Hazret-i Muhammedin peygamberlik nuruna Ebu Lehebin cefa ve irretlii zt idi. 1/152 brahimin Eya ztlaryla bilinir, her iyinin zdd olan bir kt vardr. Hazret-i Nemrudu, Hazret-i Musann Firavunu olduu gibi Hazret-i

Muhammedin iki tane zdd vard. Biri Ebu Cehil, dieri Ebu Leheb. Hafz der ki her eyin dnyada bir zdd var, nitekim Hazret-i Muhammedin peygamberlik nuruna Ebu Lehebin fke ve kzgnl ztt. erardan kast Ebu Lehebin yapt eza, cefa ve irretliidir. Zaman zaman peygamberimizi incitirdi. Dnya hayatnda da devaml zevk u safa olmaz, her sevincin ardnda bir elem vardr, nk dnya byle yaratlmtr, bu karakterini kimse deitiremez. 1/153. . Eyann zddyla birlikte olmas: Dil zi-hecr me-kon nle zn ki der-lem amest u d v hr u gl nib firz Tercme: Ey gnl, hicrandan inleyip feryat eyleme, nk bu dnyada znt sevinle, gl dikenle, ini yokula birliktedir. Yani eya zddyla bilinir, o halde hicran ve visal birbirini gerektirir. 2/324. . T sad hezr hr nem-ryed ez-zemn Ez-glbn gl be-glistn nem-resed Tercme: Yerden yz bin diken bitmeyince bir gl ocandan glistana bir gl erimez. Yani lemde bir ilim ve fazilet sahibi knca yzbin cahil ve ndan kar, bir kmil knca yzbin naks zuhur eder, bir melek yzl hsn ve cemal sahibi zuhur edince yzbin eytan vasfl kt yzl ortaya kar, lemin kanunu byle olagelmitir. 2/248 Eteini silkmek: Yz evirmekten ve ayrlmaktan kinayedir. 3/125. . Evb: B kelimesinin ouludur, insanlarn ayak takm, evab ekli de kullanlr. Burada rintler kastedilmektedir. Sk bi-y-r bde-i gl-reng-i mk-by Kerbb- akl zahmet-i evb m-dehend

348

Tercme: Ey saki, misk kokulu gl renkli arab getir, nk akl sahipleri evbaa yani ak sahiplerine zahmet verirler, yani aklllar ak mecnunlarna zdrap verirler. O halde bade ver ki akldan geelim ki dillerinin zahmeti bize tesir etmesin. Veya yle; Ey saki! Bu zellikteki arab getir, ta ki akl sahipleri iip mest olup evbaa zahmet vermesinler. 2/246. . Evreng: Padiahlarn taht. 3/254. . Sevgilisinin ad Glehre olan bir an ismidir. 3/54. .

Eyvn: Asl vandr ama Acem eyvan eklinde okur, byk ardak ve ahniin anlamnda kullanrlar. Nitekim ahid lgatinde byle ardak ve revak demektir denildii gibi Tuhfe-i Hsamde byk ardak anlamndadr denir. 1/153. . Eyvn, vn ve ivn Arapa byk sofaya derler. Acem eyvan eklinde

okur ve ardak anlamnda kullanr. 1/16 17. . EyvnEyvn- ee-tktk- ahdar: Alt kemerli yeil kk, nshalarda e (alt) geer ama heft (yedi) olmas gerekirdi. nk felek eriat ehline gre yedidir, alt deildir. 3/436. . Ezel: ncesi olmayan demektir, ebed ise sonu olmayan anlamndadr. kisi de Allahn sfatlarndandr, bakalar hakknda kullanlmas mecazendir. 1/74. . EzEz-h birn meden: Szlk anlam kendinden kmak, terim olarak kendine kymak anlamndadr. ehr hlst zi-uk bd kez-taraf Merd ez-h birn yed u kr bi-koned Tercme: Tercme: ehir klardan boalm yani ehirde k yok, Ola ki bir er gele ve kendine kya ve k ola, nk ak bir atetir, canna kymayan k olamaz. 2/115. . Fakr: Bir gnlk az olmayan kimseye denir, miskin ise hibir eyi olmayana denir. Bazlar bunun aksini sylemitir, onlara gre gnlk az olmayana miskin, hibir eyi olmayana fakir denir. 1/71. . FakrFakr- hakk: Gerek fakirlik. Bununla Peygamberimizin iftihar ettii fakirlik kastedilir, yoksa faidesiz iflas anlamndaki zorunlu fakirlik deildir. Hafz der ki,

349

Yarab! Enbiya ve evliyann tercih ettikleri bu fakirlii bana layk eyle, nk benim yceliime sebeptir. Devlet-i fakr Hudy be-men erzn dr Kn kermet sebeb-i hamet-i temkn-i menest Tercme: Yarab fakirlik devletini bana layk eyle, nk bu fakirlik kerameti benim yceliime sebeptir. 1/116 FakrFakr- zarr: Zamanmzdaki mflislerde grld gibi, bir ey bulamaynca ekilen faydasz iflastr. 1/117. . Flik: Szlkte yaran ve yaratan anlamndadr, flikul-sbah tan yeri aarmasndan kinayedir. Kudm tat- yeste yed ez-men-i mest Ki bng-i m ne-dnem zi-flikul-sbh Tercme: Mest olan bende hangi layk ibadet ve taat grlebilir ki akam ezann sabah ezanndan ayramam, yani canann ak arab beni yle mest etmi ki akamla sabah ayramam. 1/291. . Ftiha: Balang. Zi-baht- hufte mellem bd ki bdr Be-vakt-i ftiha-i subh yek-du bi-koned Tercme: Uykuda olan bahtmdan bkkn ve huzursuzum, ola ki kalb sahiplerinden sirisi seher vaktinde benim iin bir dua ede. 2/185 186. . FelatunFelatun- humhum-nin: Kpte oturan Eflatun; arap. Eflatun riyazet iin kendisine kp eklinde bir hcre yaparak onda otururmu. Hafz arab humniinlikte Eflatuna benzetmitir. Cuz Feltun- hum-nin-i arb Srr- hikmet be-ma ki gyed bz Tercme: Eflatun gibi kpte oturan araptan baka hikmet srlarn bize kim syler. 2/330. . Felek. Felek-i sn: Utaridin bulunduu felek. 2/280.

350

Felekten ikyet: Felek be-merdm-i ndn dehed zimm- murd Tu ehl-i fazl v dn hemn gnahet bes Tercme: Felek muradn dizginini cahilin eline verir, yani nerede bir cahil varsa felek yardmcsdr. Ama sen fazilet ve kemal sahibisin, sana bu gnah yeter, nk El-cahilu merzukun cahil rzklandrlmtr. Beyit: Nice kec-rev dimeyem ben bu rsm- felege Nimeti kelbe virr devleti dim eege. 2/342. . Ferkadn: Kuzey kutbunda birbirine yakn iki yldzdr. 3/404; ; 2/279. . Ferr: Eser; Parlaklk; Ik. 2/227. . FerydFeryd-res: Yardma ulaan kimse. Her ki feryd-res-i rz- musbet hhed g Der eyym- selmet be-civn-merd k Tercme: Musibet zamannda yardma koacak kimse arayan kiiye de ki selamet gnlerinde civanmertlik iin al. 1/8. . Feshat: Feshat: Maani kitaplarnda fesahat e taksim edilir ve herbiri ayr ayr ele alnr. Geni bilgi Maani kitaplarnda vardr. Aadaki beyitte fesahatten maksat kelamdaki fesahattir, yani szn kusurdan uzak ve temiz olmasdr. Hfz bi-ber tu gy- feshat ki mdde He hner ne-bd haber nz hem ne-dt Tercme: Ey Hafz, sen fesahat topunu kap, nk hasmnn hi hneri yok, stelik hnerden haberi de yok. 1/198. . Fesne: Efsanenin hafifletilmi eklidir. 1/113. . (bk. Efsane) Feylesof: Anlayl hakm. 3/437. . Feyz: Szlkte rman tap iki kenarn kaplamasna denir, terim olarak bir kimseye iyilik gelmesi anlamndadr. 1/115; ; 1/178. .

351

Feyz alabilmenin art: Feyz alabilmek iin onu kabul edebilecek bir konumda olmak, yani yetenekli olmak gerekir. Gevher-i pk biyyed ki eved kbil-i feyz Ver ne her seng gl ll u mercn ne-eved Tercme: Tercme nsann asl ve cevheri temiz olmas gerek ki feyz alabilsin, yoksa her ta ve balk ll ve mercan olmaz. Yani kiinin Feyyaz olan Allahtan feyz kabul edebilmesi iin kabiliyet ve yetenek gerek. Hafzn bu beyti mehur olmu beyitlerdendir. 2/90. . Fidye: Fed ve fid ile e anlamldr, , bir kimseye bir ey vererek kurtarmaya denir, burada ise kurban anlamndadr. 1/83. . FilFil-i muciz: Peygamberlerden baka kimsenin yapamayaca fiil, nk muciz acze dren demektir. 2/76. . Firz: Yce, licenap ve yksek mertebeli ekbirden kinaye olarak kullanlr. 1/178. . Firdevs: Bahe; Cennette bir bahenin ad; Cennet anlamnda da kullanlr. 1/97. . Frze: Przenin Arapalatrlm eklidir, mcevher cinsinden lacivert renkli bir tan ismidir. Tarum- firuzeden tebih yoluyla felek kastedilmektedir. 1/83. . Fitne: Szlk anlam imtihan ve seme, genellikle karklk ve delilik anlamnda kullanlr. 1/350. . Snamak; Karklk. 1/395

Fuzl: Acem stlahlarnda kibirli, kendini beenen kimseye, yani zerine lazm olmayan ilere karana derler. Trkede de byle kiiye fodul denilir. 2/111. . Fsn: Efsnun hafifletilmi eklidir. Hile; Bir kimsenin hassa diye okuyup frd ey, Arapas rukyedir. Me-dem (frme) demesi bundan dolaydr. Bi-rev fesne me-hn fsn me-dem Hfz Kez-n fesne v efsn mer bes ydest

352

Tercme: Yr ey Hafz! Bo hikyeler okuma ve gzbaclk ve rukye edip frme, yani gereksiz eylerle urama, nk byle fsun ve efsaneden benim hatrmda oka vardr. 1/113. . Fss: Latife ve maskarala almak. 2/98. . Fth: Sadaka. 3/51. . Gm: Adm, iki ayak arasndaki mesafe, Arapas hutvedir. 1/371. Genc: Hazine. Hazine ile ylann birlikte sylenmesinin asl budur: Hazineyi gmdkten krk yl sonra onu bir ejder tasarrufu altna alrm. Nitekim saf zgn bir tebih olarak bu hususta yle syler: am- tu der-dil u pde dd- h bered u mr- genc ki gencne-r nigeh dred Tercme: Senin zntn bir hazine gibi gnlde, tpk hazineyi bekleyen ylana benzer ekilde kvrm kvrm duman karyor. h atee ve dumana benzetilir, duman da gkyzne tpk bir ylan gibi kvrlarak dne dne kar. Asafnin divannda muhayyel ve nazirsiz beyitler oktur, ama bu beyit serdarlarndandr. 1/152. . Genc b-mr myesser ne-eved kssa me-hn Devlet-i Mustafav-r leheb-i B Lehebest Tercme: Efsane okumay brak, ylansz bir hazine olmaz, grmyor musun ki Hazret-i Muhammedin peygamberlik devletiyle lanet edilmi Ebu Lehebin lehebi, yani eza ve cefas birliktedir. Leheb atein yalnna derler. 1/273. . Genc. Genc-i revn: Altn ve gm gibi heryerde geer mal. 2/172. GencGenc-i ygn: Eski zamanda bir yerde byk bir define bulunur, ona genc-i ygn derler, daha sonralar her byk mala tebih yoluyla genc-i ygn denilmitir. 3/454. . Gerden. Gerden-ke: Boyun eken, kibirli ve inatdan kinaye olarak kullanlr. 2/388. Gerdn: Felek, gkyz; Anadoluda araba yerine kullandklar iki tekerlekli kan arabas. 1/16. .

353

GermGerm-rev: Hzl yryen. Aks- hey ber-rze bn kfitb- germ-rev Der-hev-y n arak t hest her rze tebest Tercme: Sevgilinin temiz yana zerindeki terin aksine bak ki hzl yryen gne bu terin arzusundan hergn stma eker, yani stmal biri gibi titrer. Gnee baklnca nn gz kamatrmasndan dolay titrer gibi grnr. 1/80. . Gevher: Cevher. Burada gevherden maksat enbiya ve evliya kalbinde gizli ve sakl olan srrullahtr ki Kalbul-mmini beytullah (Mminin kalbi Allahn evidir) onun manasdr, bu da kevn u mekn sadefinden haritir, yani onun dndadr. Gevher kez sadef-i kevn u mekn brn bd Taleb ez-gum-odegn- leb-i deryi m kerd Tercme: Kevn mekn sadefinin dnda olan bir inciyi ak denizi kenarnda kaybolmulardan isterdi, yani uhud deryasna gark olanlardan isterdi. Zira kaybolanlardan haber gelmez. 1/313. . Girm: Gurm ekli de kullanlr, saygdeer ve deerli anlamndadr. Glistanda yle geer: Cme-i Kabe-r ki m pend V ne ez-germ-i ple nm od B-azz niest rz end L-cerem hemu girm od Tercme: Kabeye rttkleri rt ipliklerinin deerli oluundan dolay eref kazanmamtr, belki deerli birisi ile (Kabe) ile birka gn beraber olduu iin onun gibi deerli olmutur. 1/76. . GirnGirn-cn: Arcanl. Tarab-sery- vezrest sky me-guzr Ki ayr- cm- mey n c koned girn-cn

354

Tercme: Ey saki! Buras vezirin enlik evidir, burada araptan bakasnn arcanllk etmesine izin verme. Burada arcanllk kadehin dolu olmasndan kinayedir. Bu beyitte kadehi cesede ve arab cana tebih etmi, kadeh arapla dolu olunca arcanl olur. 3/461. . Gird: Deirmi, yuvarlak; evre. 1/379. . Gird. Gird-hn: Sini ve sofra. 2/96. Girev: Rehin; Yar atlar iin belirlenen dl; Hisse ve nasip. Girev hir-i mr ez-mey u maka bi-gr Hayf evkt ki yekser be-betlet bi-reved Tercme: Hi olmazsa ahir mrnde arap ve sevgiliden bir nasibin olsun, mrnn tamam boubouna giderse yazk olur. 2/206. . Kumarbazlarn para ve mal gibi ortaya koyduklar ey.

em-i bed dr zi-hl-i tu ki der arsa-i hsn Beydak rnd ki burd ez-meh u hrd girev Tercme: Yzndeki benden yaramaz gz uzak olsun ki gzellik meydannda bir beydak ileri srd de ay ve gneten girev yani ortaya konan paray ald. Yani benin gzellikte bir i yapt ki gzellikte ay ve gnee galip oldu, nk girevi ykan alr. 3/172 173. . Girih: Szlkte dme ve dmeye derler, aln ve ka buruturmakta kullanlr. saf yle der: Der-cebn n der-ebr girih efgende henz Meyl-i n ez-sern- Trk-i Hty ne-ode Tercme: Alnnda n (buruukluk), kanda dm var. Hta lkesi gzellerinin serdarlarna kar bir n meyli (alnnda bir buruukluk) yok veya ine gitme meyli yok. Aln ve ka buruturmada n kelimesini kullanrlar. saf yle der:

Nz der-ser n du ebr tund-hy- men resd

355

Fitne-r ser kerde nek fitne cy- men resd Tercme: Ba nazl, kalar atk benim sert huylu gzelim geldi. Fitneler ortaya kt, ite fitne ta yanma kadar geldi. 1/96. . Girime: Gz ve kala yaplan iaret, burada naz anlamnda kullanlmtr. tb- yr- per-ehre kne bi-ke Ki yek girime telf-i sad cef koned Tercme: Ey gnl, peri yzl sevgilinin azarlamasn a yarar bir ekilde ek, kabul et. nk bir naz yz cefay telafi eder, yani sana bir ive ederse yz cefasn der. 2/185. . rann kyllerinin bu kelimeyi gurime eklinde telaffuzunu Acemin

fasih ve zarifleri kabul etmez. Naz ve ive anlamndadr, burada gz ve kala iaret manasndadr ki asl anlam budur. endn bd girime v nz- seh-kaddn Kyed be-cilve serv-i sanevber-hrm- m Tercme: Gzel ve uzun boylularn naz ve ivesi bizim sanevber salnl sevgilimiz gelene kadar srer, bu gelince onlara itibar edilmez. 1/17. . Gs: Sa bl. 1/79. . Tepeden inen sa bl. 1/34 Sevgilinin kula zerinden inip boynuna dolanan sa. 3/123. .

GsGs-y eng: engin tepesinde olan ibriim saak. 2/79. . GurbeGurbe-i bid: badet eden kedi. Hikyesi yledir: Hilebaz bir kedi bir gn gerdanna tesbihler takp zahitlik ve sofulua balar. Kekliin birisi bunu grr, zavall, hilesinden habersiz yanna varr, grr ki son derece takva ierisinde, kendisine bakmaz bile. Hilesini anlamayp arkadalarna haber verir, hepsi birlikte gelip kedinin bu halini grrler. Gerekten de arkadalarnn dedii gibi ibadetle megul olduunu grp Allaha krederler ve hilebaz kedi ile arkadalk kurarlar. Kedi halinin anlalmamas iin sofuluk haline o kadar sabrla devam eder ki keklikler bunun yannda yatp yuvarlanmaya balar. Kedi tam bu esnada birini bir eli,

356

tekini dier eli ve ncsn de azyla yakalar. Geri kalanlar kap arkadalarna derler ki; amma da sofuymu, nceleri sadece birimizi yakalard, imdi ise mz birden kapp gtrd. Hafz ho salnl civana bu telmihi misal getirerek der ki, hilebaz sofunun yanna varma, sakn seni gafil yakalayp avlamasn. Ey kebk-i ho-hirm kca m-rev bi-ist rre me-ev ki grbe-i abid namz kerd Tercme: Ey gzel salnl keklik, nereye gidersin, dur, gitme. Sakn riyakr sofu namaz klyor, ondan bana zarar gelmez diye aldanmayasn. 1/312 313. . GurgGurg-ruby: Kurt yakalayclk demektir, zalimlik ve hakszlktan kinayedir. 3/411. . GG-gzr: Fslt. 2/114 GG-ml: Szlk anlam kulak ovmak, ama kula bkmek anlamnda kullanlr, mesel kopuz ve rbabn burgusunu burmak gibi. Aadaki beyitte t ve nasihat anlamnda kullanlmtr. Men ki kavl-i nsihn-ra hndem kavl-i rubb G-ml ddem ez-hicrn ki nem pend bes Tercme: Ben vaizlerin ve t verenlerin szlerini sazn sz olarak okurdum yani itibar etmezdim. Ama ayrlktan bir t aldm ki bu bana yeter. Artk bundan sonra bykler dn tutarm. 2/337. . GyGy-evgn: Gy top demektir, evgan papazlar asas gibi ucu eri bir denektir. Bu oyun at zerinde oynanr, topu meydana atarlar ve evganla onu yakalamaya alrlar, kim kaparsa o kazanr. 1/16. . Gl: airler gl ayaksz kadehe tebih ederler. Der-bstn harifn mnend-i lle vu gl Her yek girifte cm ber-yd- ry-i yr Tercme: Bahede iki ienler gl ve lale gibi sevgilinin yz hatrna bir kadeh tutar. Lale ayakl kadehe, gl ayaksz kadehe benzetilir. 3/319. .

357

Gl pehn kerde: yice dinlemek anlamndadr, gl kulaa tebih edilir, pehn kerde (yasslatt ) ibaresi gle ok uygundur. Dem zi-blbl i ho med ki m-srd Gl pehn kerde g zi-h- draht- h Tercme: Gl kendi aacnn dalndan kulan yasslatp iyice dinlerken dn gece blbln syledii ark ok houma gitti. 2/367. . Gl (Gul): Byk ve ulu anlamndadr, terkip eklinde kullanlr. Byk ve makbul seyrangha glget, yksek avaza da glbang derler, bang avaz demektir. 1/35. . Glbng: Makbul ve yksek avaz. 2/164; ; 3/294. . GlGl-bz: Szlkte iek alc anlamndadr, terim olarak iek dkc anlamnda kullanlr. 1/160. . GlGl-gn: Glrenkli anlamndaki bu ifade krmz ve ak doru at anlamnda da kullanlr. 1/265. . GlGl-i hodhod-r: Kimsenin yetitirmesiyle deil kendi kendine biten gl demektir. Geri yaban glne de gl-i hod-r denir, fakat aadaki beyitte sevgili kastedildii iin yaban gl anlam gzel olmaz. u rey-i k zed b-tu goftem ey blbl Me-kon ki n gl-i hod-r be-ry- htenest Tercme: Ey blbl, k olmak grnde isen sana dm budur ki ak fikrinden vazge, nk gl-i hod-r yani kendini beenen ve kimsenin grn dinlemeyen gl kendi gryle babaa braklr, yani ok zahmet ve meakkat eker. 1/218. . Gl. Gl-i sur: Glsuyu karlan gl, ona Edirne gl denir. 1/319; 2/388. GlGl-kand: Gl-eker, gl-be-eker, gl-b-eker de denilen bir tatl tr. 3/397. . GlGl-rz: Bir eit nakl kumatr, aadaki beyitte kan alamaktan kinayedir.

358

Bi-y- ki perde-i gl-rz-i heft-gne-i em Kedem be-tahrr-i krgh- hayl Tercme: Gel ey sevgili ki gzmn yedi kat gl dken (kan alayan) perdesini hayal krhanesini (gz ve dili) mzeyyen etmek iin ekmiiz. Nitekim sultanlarn ve byklerin oturaca evleri eit eit kumalarla sslerler. Heftgane-i em gzn yedi perdesine iarettir. 2/415 Gne klahnn kesinden ba karmak: Bundan kast onu baa giymektir. Gne baa giyilmedii iin bu ycelik ve saygdeer olmak anlamndadr, yani padiah olmak demektir. Hfz ser zi-kleh-ke-i hrd ber-r Bahtet er kura bedn mh- tamm endzed Tercme: Ey Hafz! ayet talihin o dolunay gibi canana kura salarsa, yani sevgilinin vuslat eline geerse ban gnein klah kesinden kar, yani ban ycelikte ge erisin. 1/406. . abab: Gabgab ve gabab horozun ve srn boynu altna sarkan eye denir. ranllar bu kelimeyle insann enesi altndaki yumruca yuvarla kastederler ki Trke akak denilir ve gzellik unsurlarndan saylr. 1/80. . liye: Misk ve anber cinsinden gzel kokulu bir karmdr. Pahal olduu iin galiye diye adlandrlmtr. nk al Arapa pahal demektir. Bu karma ilk olarak galiye diyen Sleyman bin Abdlmeliktir. 1/73; ; 2/20; ; 3/166. . liyeliye-s: Galiye ezici demektir. Mk, anber ve galiye ezildike daha ziyade koku verir. Kemal Paa-zde yle der: Subh- ikblime ekdi m- mihnet perdesin Zlfi yznde ki kfr zre old mk-s. 1/73; ; 3/13. . amam-hr: Szlk anlam gam yiyen demektir, ama muhabbet ve sevgi anlamnda kullanlr. Rtbet-i dni-i Hfz be-felek ber-ode bd Kerd am-hr- imd- blendet pestem

359

Tercme: Hafzn ilm mertebesi felek zerine kmt, ama senin yce boyuna muhabbet beni zell eyledi. Yani sana k olup zelil ve toprak oldum. Ak ve muhabbetin gerei yokluktur, ilim ise varl gerektirir. 3/30. . amam- akn okluu: Yek ussa b nst am- k vn aceb Kez herkes ki m inevem n-mkerrerest Ak zntsnden maksat ak halleridir. Tercme: Sevgilinin aknn znts sadece bir skntdan fazla deildir, alacak ey udur ki herkesten iittiim tekrar deil, ayr bir zntdr. Yani canan erefli bir tek varlktr, klar ise snrsz ve sonsuz, dolaysyla herkes sevgilinin aknn zntsn baka trl anlatr. nk sevgili birisiyle ettii muameleyi dieriyle etmez. klar saysz olduu iin canann tecellileri de sayszdr, yani her a kendi merebi ve kabiliyetine gre tecelli eder, bu da canann znts kssasnn ayr ayr olmasn gerektirir. 1/103. . am. am-ksr: Elence. 2/142. amz: Arapa sz tamaya denir, Acem sonuna bir he ilavesiyle gamze eklinde kullanarak gzden ve katan kan hareket anlamnda kullanr. 2/22. . Gzle iarete denir, aadaki beyitte mnafklk anlamndadr. 1/126. .

Y Rab i amze kerd srh ki hn- hum B-nameh-y kulkule ender-gul bi-best Tercme: Acaba srahi ne nifk veya ne su yapt ki kpn kan yani arap kulkul nameleriyle boaznda dmlendi, yani ancak kulkul diyebiliyor, baka bir ey syleyemiyor. Naz ve ive. 1/59. .

niye: Kocasndan bakasna bakmayan kadn; Gayet gzel olduundan ayrca gzellemeye ihtiyac olmayan kadn. 2/424 425. . arm: Ak ve sevgi. 3/213. . armet: Bor ve diyet gibi denmesi gereken ey. 1/214. .

360

em eger zn ruh- handn be-zebn lf zed P-i uk- tu ebh be-armet berhst Tercme: Mum kendini glen yanaa tebih edip dem vurduu iin senin klarnn nnde eyledii szn telafisi iin ayak zerine dikilip durdu, yani ettii bu kstahlktan dolay hem yanp yaklr, hem de gzya dker. Kan bahas. 1/228. .

ared: ard, tard ve taarrud nee iinde ark sylemeye denir, mesel gvercinin boazn iirerek tmesi gibi. 3/214. . azl: Geyik yavrusu. airler gzel grn ve letafeti sebebiyle sevgilileri ona tebih ederler. Sab be-lutf bi-g n azl-i ran-r Ki ser be-kh u beybn tu ddei m-r Tercme: Ey saba rzgr! Ltufla o gzel hya syle ki bizim bamz daa ve sahraya sen vermisin, yani bizi Ferhad ve Mecnun sen etmisin. 1/38. . azle: Geyik yavrusu. Gnee de azle derler, aadaki beyitte hurid kelimesinin kullanlmas bundan dolaydr. n h- tund-hamle ki hrd-i r-gr Pe be-rz- mareke kemter azle bd Tercme: O keskin hamleli ah ki arslan tutucu gne yani arslan tasarrufna alan gne onun nnde en zayf bir geyik yavrusu gibidir. Esed (aslan) burcu gnee mahsus olduu iin hurd-i r-gr (aslan yakalayan gne) sylenilmitir. 2/133. . azanfer: Aslan. 2/450. . azel: Terennmatl yani nameyle okunan iir, kavlden maksat terennmsz iirdir ki onu ark olarak syleyene kavval denilir. 1/368. . evn: Ganiyenin ouludur. Nazik endaml kadn, yani gzellii sse ihtiya gstermeyen kadn. 3/449. . (bk. Ganiye) lmn: Hizmeti anlamndaki gulam kelimesinin ouludur. Burada cennettekilere hizmet eden kiiler kastedilmektedir.

361

Ferd eger ne ravza-i Rdvn be-m dehend lmn zi-urfe hr zi-cennet be-der kem Gurfe cennet kk demektir. Tercme: Yarn ahirette cenneti bize vermezlerse glman cennet kknden, hurileri de cennettten dar ekeriz veya ekelim, nk muradmz canann didardr, bunlarla teselli bulmayz. Yani cenneti istemekten maksat orada Rahmann mahedesi iindir, nefsan zevkler iin deildir. 3/52. . ybet: Bir kimsenin ardndan sylenilen ve iitince zlecei sz. Eer sylenen doru ise gybet, yalan ise iftira olur. Aadaki beyitte huzur kelimesine karlk olarak kullanld iin aybet eklinde okunmas daha doru grnmektedir. Viz-i m buy- hak ne-nd bi-nev kn shan Der- huzre nz m-gyem ne aybet m-konem Tercme: Bizim vaizimiz Hakkn kokusunu duymad, dinle, bu sz gyabnda deil yzne de sylyorum. 3/36. . irre: Gururlu. Acem arre eklinde okur.1/312; ; 3/329. . onca: Almam gl. Acem airleri dehan goncaya tebih ederler, Rum airleri ise duda goncaya tebih eder. Cn fed-y dehenet bd ki der-b- nazar emen-ry- cihn hoter ezn onca nst Tercme: Can senin azna kurban olsun ki grlen lem bahesinde cihan emeninin ssleyicisi olan Allah bu goncadan daha iyi gonca yaratmad. 1/83 84. . Yree benzedii ve drlm ve kvrlm olduu iin dar gnlllkle

vasflandrlr. Hhem oden be-bstn n gonce b-dil-i teng Vn-c be-nk-nm pirheni derden Tercme: Sknt ve dar gnlllkle baheye varmak ve iyi bir ad brakmak iin orada gl gibi yakam yrtmak isterim. 3/130. . ubr: Toz; znt ve keder. 2/323. .

362

l: Yaban adamna derler. Halk arasnda div ve yaban adam anlamnda mehurdur. Hadis-i erifte L ul diye gulun varl inkr edilmitir. 1/244. . ulmulm- Trk (bk. Nev-devletn) ulule: Szlkte suyun kaynamas demektir, sonra genel olarak ses, seda anlamnda kullanlmtr. 2/331. . urfe: Oda; Cennet kk. 3/52. . ussa: Szlkte yemek yerken boaza taklan lokma anlamndadr, ranllar bu kelimeyi znt anlamnda kullanr. 2/8. . Habb: Su kabarcna denir, hubb eklinde okunursa anlam karaylan olur. Habb-r futed bd- nahvet ender-ser Klh-dar ender ser-i arb reved Tercme: Habbn bana kibir ve gurur derse onun klahdarl ve saltanat arap hevasnda gider, yani tamam olur, yani mr ok deil, fenas hemen varlnn ardndadr. Bunun sebebi de kibir havasdr. Burada kibri terk etmeye tenbih var. Habab sadece arabn zerinde deil suyun zerinde de olur. Ama Hafz arapla daha ok hemhal olduu iin onu zikretmitir. Hababn olumasna sebep rzgrdr. Rzgr suyun iine girince suyu kabartnca kabarck ortaya kar. Sonra rzgr hareket edince kabarck atlar ve iindeki hava dar kar. Hafzn bu beyti muhayyel beyitlerdendir. 1/396. . Su kabarc klaha benzetilir.

Habb-vr ber endzem ez-net klh Eger zi-r-y tu aks be-cm- m ufted Tercme: ayet senin yznden kadehimize bir parlt derse, yani meclisimizde olup yznn aksi arap kadehine derse kabarck gibi klahm ge frlatrm. 2/147. . Aadaki beyitte gz hababa tebih edilmitir.

Hemn habb dde be-ry- kadeh g

363

Vn hne-r kys- ess ez-habb kon Tercme: Gzn habab gibi kadehin yzne a, yani kadehin yzne bak, nk habab kadehin zerinde olur. Ve dnyann temel ve bekasn hababdan kyas et, kabarck abucak yok olur, dnyay da byle bil. Yani iki iip dnyay uyku gibi temelsiz ve abuk yok olur itibar et. 3/140. . HaberHaber-gr: Haber tutan anlmndaki bu bileik sfat haberi ileten anlamnda kullanlr. 3/152. . Hcib: Ka; Engel olan. Kapclara hacip denilmesi izinsiz kimsenin saraya girmesine engel olduklarndan dolaydr. 2/375. . Hacil: Utanc; Bir kimsenin oka utanmaktan hayret ve dehet iinde kalmas. 1/269 270. . Hacle: Gerdek evi. Asl haceledir. Gerdek saatinin mbarek olmas iin ayn Cevza burcunda olmas ve sad ile kran eylemesi (birlikte olmas) gerekir. Goftem ki Hce key be-ser-i hacle m-reved Goft n zamn ki Mter vu Meh krn konend Tercme: Sevgiliye dedim ki Hace Kvamuddin ne zaman gerdee varr. Dediki Mteri ve Meh kran ettikleri zaman. Mteri demekle Haceden, meh demekle evlenecei kadndan kinaye edilmitir. 1/358. . Ey ars- hner ez-baht ikyet me-numy Hacle-i husn bi-y-ry ki dmd med Tercme: Ey hner gelini, talihinden ikyet etme, gerdek evini ssle ki damat geldi. Yani marifetini gster ve hazrlan ki o cevherlere talip ve mteri geldi. 2/177. . Haclenin ssl olmas adettir. Hacle-i baht bahtn ssl oluu, yani iyi

talih anlamndadr. Tu-r ki hsn-i Hud-dadeest u hacle-i baht i hcetest ki meteet bi-y-ryed

364

Tercme: Mademki senin Allah vergisi gzelliin ve iyi talihin var, meatann seni sslemesine ne gerek var. 2/204. . Hadeng: Aslnda kayn aacna denir, sonra bundan yaplan oka tr-i hadeng dediler, daha sonra oka kullanldndan tr kelimesini kaldrarak oka hadeng denilmitir. 2/249. . Hafvet: Esma-i Carullahda hafavet sevgili olmak anlamndadr denilmi. Nsab- Sbyanda haf sevgili demektir denilmi. Fakat Shah bu manay vermemi. Ama darb- meselde mihribanlk anlamnda kullanlr. 2/424 Hk derder-dehn endht: Trkede toprak azna derler, bireyden uzak olduunu sylemek iin kullanlr. Zi-erm-i n ki be-ry- tu nisbete kerdend Semen be-dest-i sab hk der-dehn endht Tercme: Senin yzne kendisini benzettiklerinden utanarak semen saba rzgr eliyle azma toprak att, yani ne liyakatim var ki onun yzne beni tebih etsinler diye bu durumdan uzak olduunu bildirdi. 1/176. . Hk: Bir toprak. Aadaki beyitte Hz. Nuh kastedilmektedir. Yr- merdn- Hud b ki der ket-i Nh Hest hk ki be-b ne-hred tfn-r Tercme: Allah erlerine arkada ol, nk Hz. Nuhun gemisinde bir toprak yani Hz. Nuh vardr ki tufana be para nem vermez. Yani Allaha yakn olanlara yakn olmak iin al ki dnya ve ahirette isteklerine kavuasn. 1/32. . Hakkat. Hakkat-bn: Eyann hakikatini gren bykler. 3/264. Hkiyn: Haknin ouludur, toprak mizal ve dervi merep demektir. Hkten lm kastedilip hakiyandan lm klar kastedilmesi de mmkndr. 3/34. . Hakk: Araplar bu lafz iki ekilde kullanrlar. Biri le-hakku eklinde lm ile ve tenvinsiz olarak, dieri lm kaldrp hakkan eklinde tenvinli ve stn olarak. kisini de hkmn olumsuzluuyla birlikte yemin olarak kullanrlar. Mesel lehakku l yetke ve hakkan l yetke eklinde. Allah hakk iin, sana gelmez

365

demektir. ranllar bu kelimeyi vakf ile hakk eklinde okur ve doruluk ve kesinlik anlamnda kullanrlar. 2/33. . HkHk-rb: Toprak sprc; Sprge. Ger unn cilve koned mubee-i bde-fr Hk-rb- der-i mey-hne konem mjgn-r Tercme: ki satan meyhaneci ra byle cilve yapmay srdrrse kirpiimi meyhane kapsna sprge yaparm, yani onun hizmetisi olup her hizmetini grrm. 1/31. . Hksrn: Msr meczuplar gibi mezbelelikte yatan toprakllar demektir, divanelerden kinaye olarak kullanlr. 1/361. . Halef: yi evlat. Half ise yaramaz evlat anlamndadr. N-halef yaramaz oul demektir. 2/390; ; 3/442. . Halka: nsan halkas. Haleka ekli insan ve bakalar iin kullanlr. 1/127; ; 1/26; ; 1/79; ; 2/43. . Halka bebe-g: Kula halkal. Kle anlamnda kullanlr, nk kle olduunun belli olmas iin klelerin kulaklarna halka (kpe) taklrd. 3/64; ; 3/158. . HalkaHalka-i bendeg: Klelik halkas. Acem klelerin kulaklarna halka geirirler. 2/193. . HalvetHalvet-i nfenfe-gy: Nafe aan halvet. Nafe-gal halvetiye isnad etmek undan dolaydr; nceleri nafeyi baca ve penceresi ak olmayan bir halvette aarlarm, nk kokunun kalitesi byle yerde anlalrm. Mjdegan bi-dih ey halvet-i nfe-gy Ki sahr-y Hoten h-y mgn med Tercme: Bu beyitte konuan uyanm devlet, muhatap Hafzdr. Hafz nafe aan halvetye tebih edip der ki; Ey nafe aan Halvet! Mjdelik ver ki Hoten sahrasndan misk ahusu geldi. Halvet demesi Hafzn Halvet dervilerinden olmas dolaysyladr, nafe amas da ondan kan misk gibi beyit ve iir dolaysyladr. 2/175. .

366

Halvetiyn: Halvetnin oulu, halvete mensup olanlar demektir. Melaike makamna lem-i melekt derler. Halvetiyan- melekt meleklerdir. Mest bi-gzet v ez-halvetiyn- melekt Be-tema-y tu b- kymet ber-hst Tercme: Mest olarak getin ve seni temaa ettikleri iin melekler arasnda kyamet fitnesi koptu. Senin mestaneliin insanlar yle dursun meleklere bile fitne sald. 1/215. . Hm: Kpde veya fda kaynayp kpk atmam arap. 3/351. . alr. Zahid-i hm-tama ber-ser-i inkr bi-mnd Puhte gerded u nazar ber-mey-i hm endzed Tercme: Ham arzulu zahit klar ve rintleri inkrda kald. Ham arabn zerine nazar salarsa, yani iltifat ederse puhte (olgun, pimi) olur. Yani ham araba ynelip arap iseydi olgunlard ve rintleri ve klar inkr etmezdi. 1/404. . Deli ra. Sfler tatl ra diye onu ierek sarho olurlar. 3/351. . arabn kpk atmadan nceki hali, kpk attktan sonra puhte adn

Hamyil: Muska. Altn bir klf iine konulur. Hfz tu n dua zi-ki mht ki yr Tavz kerd ir-i tur v be-zer girift Tercme: Ey Hafz! Bu duay kimden rendin ki sevgili senin iirini hamayil (muska) edip altnla kaplad veya ezberledi. (be-zer yerine zi-ber geen nshaya gre) 1/192. . Hamr: zm veya baka bir eyin rasn bir fya veya kpe konulunca birka gn getikten sonra kaynamaya balar ve kpk atar. Bu durumdaki bir ra hamr (arap) olup iilmesi haramdr. Geri ez-te-i dil un hum- mey der-cem Mhr ber-leb-zede hn m-horem u hmem

367

Tercme: Her ne kadar yrek ateinden arap kp gibi kaynayp durmadaym, yani zdrap ve meakkatteyim, fakat dudama mhr vurup kan ierim ve susmuum, yani ektiim bu kadar meakkat iin hi tnmam ve aldrmam. Mhr ber-leb zede kpn azn kerpi ve balk ile svamalarndan kinayedir. Kan ierim demesi arab kana benzettii iindir. 3/70. . Hn: Sofra; Yemek. 1/36. . HanerHaner-gzr: Haner geirici; bahadrlk vasflarndandr. Bahadr ve pehlivandan kinayedir. 1/226. . Hneg: Evde yaplan eylere denir. arab- haneg evde yaplan arap demektir. 3/362 363. . HneHne-perverd: Perverden beslemek demektir, hane-perver ve hane-perverd evin iinde byyen, darya kp yabanclara karmayan ehzade, beyzade ve dier devlet adamlarnn ocuklar gibi olan kiilere denir. Trkede anas koynunda yatar dedikleri gibidir. Saye-perver de bu anlamdadr. (bk. Sye-perver) Gofteme me-gzer zamn goft mazrem bi-dr Hne-perverd i tb red am- endn arb Tercme: Sevgiliye dedim ki bekle, azck dur, dedi ki beni mazur gr, bir hane-perver bu kadar garibin zntsne nasl dayanabilir. 1/54. . Hne. Hne-siyeh ve hnehne-siyh: Matemzede. 3/92. HnHn- yama: yama: Bayramlarda ve dnlerde yama in dizilen anaklardr. Fin kn llyn- h- rngr- ehr-b unn burdend sabr ez-dil ki Trkn hn- yam-r Tercme: Bu uh, irin ve ehir halkn deli eden ll sevgililerden el-aman. Trkler yama iin konulan yemei kapp gtrdkleri gibi gnlmden sabr alp gtrdler. 1/36. . Hnumn: Mal, mlk ve esbab- dnya (gere) anlamnda. 2/395. . Mal mlk; Ev bark; Ev halk; Kavim ve kabile. 2/283. .

HarbtHarbt-nin: Meyhanede oturan, yani iki ien. 1/391

368

HarcHarc- Msr: Msrdan alnan hara. Hafzn byle sylemesi kyas ve tahminidir. limlerin ounluuna gre Msr sulh yoluyla fethedilmitir. Hatib-i Badadnin tarihinde yle nakledilir. Lebt Msr arazisinden bir miktar arazi satn alp vakfetti. Baz bilginler mam- afinin Msrda vakf arazisi olduunu rivayet ederler. Bu nakiller gsterir Msr arazisinden hara alnmaz. 1/356. . Haram ikinin vakf malndan ye olmas: arap imeyle olan gnah Allah hakk vakf mal ise kul hakkdr. Allah hakk olan eyler tvbe ile affedilir ama kul hakk tvbe ile affolmaz, arabn vakf malndan iyi olmas bu sebeptendir. Fakh-i medrese d mest fetv dd Ki mey harm vel bih zi-ml-i evkfest Tercme: Medrese fakihi yani hocas dn mest iken fetva verdi ve dedi ki geri arap haramdr ama vakf mal yemekten daha iyidir. 1/137. . Harem: Mekke etrafnda belirli yerler vardr ki o yerlere Harem denilir. Haremde av avlamak caiz deildir. Bir kimse orada av avlasa tazminat vardr, cezasn eker. Hafz tebih yoluyla bu Haremden bahseder. Yrab me-gre eri dil-i un kebterem Efgend u kut u izzet-i sayd- Harem ne-dt Tercme: Yarab, her ne kadar benim gvercin gnlm ykp ldrdyse stelik Harem blgesi avna hrmet etmediyse de sen o sevgiliyi sorgulama, yani affeyle. 1/197. . Harem Mekke ve Medine haremleri iin kullanlr. Mekkeye haremullah

denir. El-haremn Mekke ve Medineye derler. 1/70. Harzemlilere Semerkant Trklerinin yaptklar: Hulagunun ortaya kndan sonra Semerkant padiahyla Harzem padiah arasnda ayrlk ve ihtilaf kar. Daha sonra Semerkant padiah bar yapmak istediini syler. Aslnda samimi olmadndan byle bir hileye bavurur. Bar grmeleri tamamlandktan sonra Harzem padiah gafil iken aniden bir baskn yapar ve kellesini keserek lkesini yama eder. Be-hbna dil me-dih Hfz bi-bn n b-vefyha

369

Ki b-Hrezmiyn kerdend Trkn- Semerkand Trk Tatar snfna derler. Tercme: Ey Hafz! Gzellere gnl verme ve Semerkant Trklerinin Harzemlilere yaptklar vefaszl gr. Yani sen de iraz gzellerine gnl verme ki bunlar gaddar ve vefaszdr, sana Semerkantllarn Harzemlilere ettikleri vefaszlklar ve gaddarlklar yaparlar. 3/300 301. . Harf: z ve faydal sz. 2/179. . Nuhust-i meviza-i pr- meclis n harfest Ki ez-mushib-i n-cins ihtirz kond Tercme: Meclisteki pirin ilk d udur ki uygun olmayan arkadatan uzak durunuz, nk ruha sknt verir. Harf: ki manaya gelir; birisi meslekta, dieri iki arkada. Aadaki beyitte sevgili anlamndadr. Srh vu harf geret be-eng ufted Be-akl n ki eyym fitne-engzest Tercme: Bir srahi bade ve bir iki arkada mahbub eline geerse aklla yani dikkatli ve tedbirli i ki zaman fitne koparcdr, yani ok karktr. 1/160. . Szlkte meslekta, terim anlam iki arkada. Aadaki beyitte birlikte

ve beraber olan ve mptela anlamnda kullanlmtr. Harf-i k- tu bdem mh- nev bd Knn ki mh- tamm nazar dirg me-dr Tercme: Yeni ay iken yani kk ocuk iken ben sana mptela idim. imdi dolunay olmusun, yani gensin, benden bakn esirgeme. 2/306. . Genel olarak ahs.

Revendegn- tarkat reh-i bela superend Harf-i rh ne-y-endied ez-nib u firz Tercme: Tarikat yoluna gidenler bela yoluna giderler, yani beladan kamazlar. nk yolun ini ve yokuu yol erinin hatrna gelmez. 2/321. .

370

Szlkte hrfet sanat demektir, harf meslekta anlamndadr. 3/56. .

Hamet: Bu kelime Shahta hmet olarak geer ve utanma anlam verilir. Asma hmet fke anlamndadr der. Hamet ekline hi kimse temas etmez. Srr hamet heybet anlamndadr diye syler ama nereden bu manay aldn sylemez ve hamet mi hmet mi okunmas gerektiine dair bir ey zikretmez. Halk kelimeyi azamet ve ycelik anlamnda hamet eklinde kullanr. 1/106. . HavHav-i kabh: Ayn anlaml iki kelimeyi bir beyitte sylemek, hcib derbn gibi. 1/86. . Hatar: Szlkte lme yaklamak anlamnda bu klime aadaki beyitte helak olma anlamnda kullanlmr. Feryd ki b-zrek n mur- suhan-senc Pindr zede rh u be-dm- hatar uftd Tercme: Yazk ki bu kadar akll benim sz tartan yani name eden gnl kuum zan yoluna gitti de bela tuzana dt. Yani canana kavuurum zannyla k oldu ve bela tuzana dt. 2/183. . lme yaklamak; ranllar bu kelimeyi daha ok korku anlamna

kullanr. 2/369. . HtemHtem-i Cem: Burada Hazret-i Sleymann mhr kastedilmektedir. Cemden kast Hz. Sleymandr. Zebn- mr ber-saf dirz get u revst Ki Hce htem-i Cem yve kerd bz ne-cust Tercme: Karnca Asafa kar dilini uzatt, yani onu azarlad, o buna layktr. nk Asaf mhr kaybetti ve arayp bulmad. 1/66. . Hazret-i Sleymann mhr. Divlerden biri hile ile onu Hz.

Sleymandan almt, sonra tekrar Allah onu Hz. Sleymana verir. Burada geen Ehrimenden kast divdir. Htem-i Cem-r beret dih be-husn-i htimet Kism-i azam kerd ez ktah dest-i Ehrimen

371

Tercme: Hazret-i Sleymann yzn gzel bir akbet ile mjdele, nk sm-i azam eytann elini o yzk hususunda ksa yapt, yani eytana layk olmad iin yine Hazret-i Sleymana myesser oldu. 3/112. . HtemHtem-i firze: Firuzeden yaplm yzk, saltanat sahipleri yzk kullandklar iin saltanat anlamnda kullanlr. Rst htem-i firze-i B shk Ho drahd vel devlet mstacil bd Tercme: Dorusu bu ki eyh Eb shakn firuze yz (saltanat) gzel parlad ama payidar olmayp devlet abuk geti. Hatem-i firuze demesi undandr; Ebu shak sf mizal olduundan kymetli cevherlerden yaplm yzk takmazd, firuzeden yzk yaptrp onu takard. 2/47. . Htr: Aslnda gnle gelen ey demektir, daha sonralar gnl anlamnda kullanlmtr. 1/11. . HtrHtr- mecm: mecm: : Toplu, huzurlu gnl. Key dehed dest n araz y rab ki hem-destn evend Htr- mecm- m zlf-i pern- um Tercme: Acaba bizim toplu, huzurlu gnlmz ve senin dank zlfn nasl elimize geer, yani mmkn deil demektir. nk bizim hatrmzn toplu oluu senin zlfnde yerlemekle olur, zlf ise perian ve danktr. 1/11. . Htif: Gaybdan gelen bir sese derler ki sesin sahibi grnmez. 1/222 223. . Hattatt- jengr: Taze sakal airler bazan hat yani yazya, bazan renk bakmndan benzerlik olduu iin taze sebzeye tebih ederler. 1/163 164. . HattHatt- sar: Sra kadehin etrafna altn suyuyla yazdklar beyit. 1/179. . Havle: Havale etme, genellikle bor hakknda kullanlr. Mesel borlu alacaklnn parasn bir bakasna dndrrse buna ihale ve havale denilir. 1/248. . Bir kimseyi bir i zerine nasbetmek.

Melmetem be-harb me-kon ki mrid-i k Havletem be-harbt kerd rz- nuhust

372

Tercme: Sarholuk sebebiyle beni azarlama, nk ak piri ezel gnnde beni meyhaneye havale etti. 1/65 Havletgh: Havale edilen yer. Menzil anlamnda kullanlr. 3/69. . Havsala: Kularda olan kursak; nsan hakknda mecazen genilik anlamnda kullanlr. 1/329. . Teng-havsala: : Trkede hibir eye tahamml edemeyene havsalas dar

derler. Buradaki teng-havsala son derece mrvvetsizlik anlamndadr. Yr ki derman- derd-i Hfz dt Fign ki vakt-i muruvvet i teng-havsala bd Tercme: Hafzn derdine derman olan sevgilinin az yazk ki mrvvet zaman ne kadar dard. Dehana nisbet teng kullanlmas son derece uygun dmtr. 2/195 196. . Kem-havsala: : Sabrsz.

Mur-i kem-havsala-r g am- hod hor ki ber- Rahm n kes ki nihed dm i hhed bden Tercme: Sabrsz kua syle ki kendisine tuzak kuran birisinin merhameti ne olabilir ki. Kuun sabrszl bir teye bir beriye doru kanat rpmasdr. Bu beyit sonu azap ve pimanlk olan bir ey iin kendini zora sokmamas iin dnyaya talip olana ttr. 3/128. . Hy u hy: Saz avazlar ve sarholarn barp armalar. 3/250. . Hayl: Farsada blk, cemaat ve asker anlamlarnda kullanlr. 2/130. . Hayr u selmet: ranllar Allaha smarladk anlamnda kullanr. 1/228. . Hazret: Yaknlk; Evin hayat ksm. 1/142. . HeftHeft-hezrhezr-sle d dd-i cihn: Dnyann yedibin yllk neesi. Dnyann mr hakknda yedibin yl mikdar denilmitir. 3/408. . Heftm sumn: Zhal yldznn bulunduu yedinci felek. 1/275. .

373

Hemvre: Szlkte dz ve doru anlamndadr, aadaki beyitte her zaman anlamnda kullanlmtr. T genc-i amet der-dil-i vrne mukmest Hemvre mer knc-i harbt makmest Tercme: Senin zntn ykk gnlmde bulunduka her zaman meyhane kesi benim yerimdir. 1/100. . HengmeHengme-gr ve hokkahokka-baz kssas: nsanlar gldrmek iin eitli maskaralklar yapanlarn kssas. Bunlar halk gldrmek iin aptal bir kiiye derler ki gel sanda yumurta saklayaym. Sonra yumurtay bana koyar, daha sonra klahn bana geirir, en sonunda bir yumruk vurarak yumurtay krar ve o zavallnn yzne gzne yumurta aktp onu rezil eder. Riyakr sf de insanlara hile ve hokkabazlk etmesi sebebiyle kendini maskara ettii in onlara benzetilmitir. Bz-i erh bi-ikende beyda der-klh Zr ki arz- abede b-ehl-i rz kerd Tercme: Felein oyunu sfnin klahnda yumurta krar ve onu rezil rsvay eder. nk o sr sahiplerine hile ve hokkabazlk eyledi. Bu beyit hengme-grler ve hokka-bzlar kssasna telmihtir. 1/310. . Hercy hid: Her yerde olan gzel, yani Allahu Teala. Y Rab yed goft n nkte ki der-lem Ruhsre be-kes ne-numd n hid-i hercy Tercme: Acaba bu nkteyi kime sylemek olur ki o heryerde olan gzel yzn lemde kimseye gstermedi, bu garip kssadr. 3/211. . Herze: Faydasz ve bo sz. 1/217. . Herze. Herze-gerd: Bo yere aa yukar volta vuran kii. 2/67. Hev: Arzu; Ak, evk ve muhabbet. 1/400. . HevHev-dr: Sevgi sahibi. Filan filann hevadardr demek onun sevgilisi ve dostudur demektir. 1/146. . Hev. Hev-gr: Yksekten uan ku. 2/180.

374

Hev; 3/137. . Hev-hh: Seven anlamnda kullanlr. 2/435; Heyht: Arapa uzak oldu anlamnda isim asll fillerdendir. ranllar bu kelimeyi hasret ve hzn anlamnda kullanr. 1/199; ; 1/92. . Arapa uzak oldu anlamnda, Farsada hasret ve aldanma makamnda

kullanlr. 1/247. . Heyl: Filozoflarn terimlerinde madde anlamndadr, yani bir eyin gze grnen ksm suret, sureti ihata eden ey heyuladr diye sylerler. Mesel insann derisinin yz surettir ve bu suretin kaim olduu ey heyuladr. Eya suret bakmndan eit eittir, heyula bakmndan deil. Bundan dolay Hafz suretlerin eit eit oluuna ve heyulann bir oluuna hkmetmitir. Zi-ittihd- heyla vu ihtilf- suver Hred zi-her gl-i nev nak sad beyn gred Tercme: Heyulann bir oluu ve suretlerin ise eet eit oluundan akl her taze alan iekte Allahn sanatnn yzbin nakn tutar. Yani her iek Allahn saatn gsterir, nk hepsinin maddesi bir yani drt unsur, ama suretleri eit eit, kimi yeil, kimi krmz, kimi beyaz, kimi sar, kimi bercan krmz, kimi bercn sar. Allah hepsini ayr bir ekil, koku ve zellikte yaratm. Fetebarekellahu ahsenulHalikn. 2/276. . Cismin maddesi. 3/458. .

Hezr: Bazlarna gre hezr blblden ayr gzel sesli bir kutur. Aslnda bin avaz ve bin namesi var anlamnda hezar-v ve hezr-nev deniliyordu, sonra ok kullanlmakla v ve nev kelimeleri kaldrlarak sadece hezr kelimesi kullanlmtr. Bu kua trl trl nameleri olduu iin hezr destan da derler. 2/162; ; 1/359. . Hezr. Hezr-v: Blbl; v avz anlamndadr. 2/263. HngHng- evgn: Msr, am ve Badat atlar gibi evgan oyununun zerine binerek oynand at, her atla evgan oyunu oynanmaz. 3/113. .

375

Hrgh: Hem hrgah hem de hargah ekli kullanlr, hrgah ekli daha fasihtir, hargah ekli irkin bir ham (eek kula) hatra getirir. Yrklerin zerini geceleri rtt derim evi. Bu evi felee tebih etmiler. Hafz ufka tebih etmi. 1/405. . Hrka: Aslnda para ve yama anlamndadr, sonra yamal veya yamasz olsun, fakirlerin abdan yaplm olan elbiseleri hakknda kullanlmtr. Aadaki beyitte n kapal olan cbbe anlamndadr. nk ez-ser be-der verd ibaresi buna karinedir, zira n ak elbise batan deil arka taraftan kar. Ez-ser ber-verdden kast ba tarafndan karmaktr. Mcer kem kon u bz ki mer merdum-i em Hrka ez-ser be-der verd u be-krne bi-sht Tercme: Maceray terk eyle ve gel ki gzmn merdmi hrkasn bandan karp krane iin yakt. 1/183 184. . HrkaHrka- sls ve kermetden te kalkmak: Rezil rsvay olmaktan kinayedir. Hfz n hrka bi-y-endz meger cn bi-ber Kte ez hrka-i sls u kermet ber-hst Tercme: Ey Hafz, giydiin riya hrkasn kar ta ki cehennem ateinden cann kurtarasn. nk riya ve keramet hrkasndan ate kt, yani riya ile hrka giyip keramet taslayanlar leme rsvay oldular. 1/215. . Hrz: Olanlarn kollarna ve boyunlarna balanan ve halkn hamayil dedii muska. 1/87 88. . HrzHrz- Yemn: Hem Arapa hem Farsa erhleri olan mehur uzun bir dua, son derece mbarek bir duadr, zellikle dmanlarn kahrolmas iin okunsa ok tesirlidir. 1/263. . Hmet: (bk. Hamet) Hicb: Szlkte perde, terim olarak ise utanmak anlamndadr. 1/62. . Hidmet: Dua, selam ve vg anlamndadr. 1/31. . Ey sab ger be-civnn- emen bz-res Hidmet-i m bi-resn serv u gl u reyhn-r

376

Tercme: Ey saba, eer taze imenlere ularsan servi, gl ve reyhana bizim selammz ulatr. HikyetHikyet-i dvne: Farsa Makamat sahibi olan Hamdddn Belh Enverye divane Hseyin isimli bir meczupla bir desti iyi bir pekmez gnderir ve bunu gtr diye eline bir mektup verir. Meczup lakayt bir ekilde giderken destiyi bir taa dokundurur ve krar. Enverye destinin boazyla kulpunu mektupla birlikte teslim eder. Enver mektubu okuyunca meczuptan pekmezi sorar, o da destinin kulpunu ona verir, ya pekmez ne oldu deyince bir kk ta elimden ald diye cevap verir. Ya bu ta niye getirdin diye sorunca haberimi dorulatmak iin getirdim, der. Nashat-men-i dvne der-tarkat-i ak Hemn hikyet-i dvne v seng u sebst Tercme: Ak yolunda ben divaneye nasihat etmek divane Hseyinle ta ve desti hikyesi gibidir. Bana yaplan nasihat tpk o deliye verilen t gibidir, nk her ikisi de t tutmazlar. 1/278. . Hilat: Fars stlahnda hilat ve terif ayn anlamda kullanlr. 1/86. Her i hest ez-kmet-i n-sz- b-endm- mst Ver ne terf-i tu ber-bl-y kes kth nst Molla Lr bu beyit hakknda unlar sylemitir: Bir gn Kuvamuddin Hasan Hafza bir hilat giydirir, fakat ksa gelir. Meer Hafzn boyu epeyce uzunmu. Kvamuddin latife tarznda Terf-i m kuth kerd syleyince Hafz bu beyti irticalen syler. Tercme: Kusur varsa bizim endamsz ve uygunsuz boyumuzdadr, yoksa senin hilatin kimsenin boyuna ksa gelmez, yani senin ban herkes iin tamdr, kusur ve eksiklik hediye verilen kiidedir. 3/187. . HleHle-i Hind: Hintli hilesi. Hind Hinde mensup demektir, hem vv hem y ile kullanlr; hind ve hind eklinde. Hintliler hain, korkak, misafir ldrc ve hilebaz olurlar. Bundan dolay hle-i Hindu zikredilmitir. Zlf-i dil-dzde sab-r bend ber-gerden nihd B-hev-hh- reh-rev hle-i hind bi-bn

377

Tercme: Canann gnl alan zlf sabann boynuna zincir vurdu. Yolcu a Hindunun yapt hileye bak. 3/137. . Him: Koru anlamnda. Sevgilinin menzili ayardan korunmu olduu iin Araplar ondan hima ile tabir ederler. 2/407. . Hind: Hind lkesinde doan kiiler iin kullanlr. Hint lkesine yerlemi fakat aslen oral olmayanlara Hind derler. Ayrca demir, klc ve dier Hint mamulu eyalar iin hind derler, hind demezler. 1/35. . Hod. od-fur: Kendini satmak demektir, gurur anlamnda kullanlr. 1/176. Hod. Hod-fr: Kendini satan. 1/87. Ber-der-i mey-hne reften kr- yek-rengn bd Hod-frn-r bi-gy mey-frn-r rh nst Tercme: Meyhane kapsna varmak tek renkli, yani riyasz klarn iidir. Riyakr hodfurulara de ki, meyhaneciler mahallesine sizin iin yol yok, yani kapaldr. HodHod-km: Kendi muratl (bencil) anlamnda, hod-ry, hod-pesend gibi kt bir sfat olarak kabul edilir. 3/290. . HodHod-km: Hod kendi, km ise murat demek. Hod-km kendi gnl murad demektir. 1/9. . Hod. Hod-r: Kendi biten, yani kimsenin terbiyesiyle olmayan. 1/74. HokkaHokka-i n: Nu bal ve tatl anlamndadr. Hokka-i nu bal hokkas demektir, maksat azdr. 2/373 374. . Ho; 2/365. . Ho-b: yi halle geinen, gam ve sknts olmayan. 1/147; Huceste: Kutlu ve mbarek. 1/260. . HudHud-dd 2/141 Kazanmayla olmayan, doutan olan eyler hakknda kullanlr. Gevher-i pk-i tu ez-midhat-i m mstanst Fikr-i meata i b-husn-i Hud-dd koned

378

Tercme: Senin temiz cevherinin bizim vgmze ihtiyac yok. Gzellii Allah vergisi olan kimseye meata dncesi neye yarar. Hudy: Eskilerin iirlerinde efendi manasnda kullanlrd. 1/44. . HudHud-y hlhl-gerdn: Halleri dndren, yani bazan ltfunu bazan kahrn gsteren Allah. 2/295. . Humm: Boynu mutavvak yani huliyyeli olan her kua humam derler, fahte, kumru, tahta gvercini ve bakalar gibi. Cins isimdir, tekili humamedir. 3/214. . HumHum- serser-girifte: Taze ra kaynayp dar dklmemesi iin az kerpile ve balkla svanm kp. 3/360. . HumHum-iken: Kp krc. Fars diyarnda iyilii emir ve ktl yasaklama iini muhtesibler yapard, bizde bu hizmeti subalar iler. Kp kran muhtesib anlamnda kullanlmtr. 3/361. . Hn. Hn-pl: Kan szc; Alamaktan kinayedir. 2/40. Hunuk: Mbarek; Souk. 3/182. . Hr: Huri. Arapa ahverin ve havrann ouludur. ranllar tekil anlamnda kullanr ve kendi slublarna gre elif ve nunla (n) ekiyle oul yaparlar. Nitekim Glistanda yle geer: Hrn- Behit-r duzah buved Arf Ez-dzahiyn purs ki Arf Behitest Tercme: Cenneteki huriler iin Araf cehennem gibidir. Bir de cehennemdekilerden sor, onlara gre Araf cennetin ta kendisi. 1/389 390. . Hurfat: Gecelerde sylenen kssa ve hikye. 3/315. . Hurfe: Azra kabilesinden bir ahsn ad. Kendisi cinlerin etkisi altna girerdi. O etki altnda grd eyleri etrafa haber verirdi. Araplar da bunu yalanlayp Hurafenin sz derler ve deer vermezlerdi. Daha sonralar Araplar tebih yoluyla geceleri sylenen efsanelere hurafat demilerdir. 3/9. . (bk. Bzr- Hurft) HurdeHurde-gr: Halkn tesine berisine karan ve onlara tan eden kimseler iin kullanlr.

379

Bi-rev ey zhid u ber-durd-ken hurde me-gr Ki ne-ddend cuz n tuhfe be-m rz- elest Tercme: Yr ey zahit, iki ienlere tan etme, nk ezel gn bize bundan baka hediye vermediler. 1/124. . Hr: Bu ismin bu ekilde kullanlmas ranllarn tasarruflarndandr. 1/195 196. . Hrd: Gne. Tek bana hr da d de gne anlamna gelir. 1/119. . Tebih yoluyla arap ile dolu olan kadeh kastedilmitir.

Mh- abn kadeh ez-dest me-nih kn hrd Ez-nazar ta eb-i d-i Ramazan hhed od Tercme: aban ay kadehi elden brakma, nk kadeh gnei Ramazan bayram gecesine kadar nazardan gidecek, yani bayram gelinceye kadar ele alnmayacaktr. O halde frsat ganimet bilip aban ay o kadar kadeh imek gerek ki bayrama kadar kifayet etsin. 2/140. . HrdHrd-i encmencm-sz: Yldz yakc gne. Gne dounca onun klar yldzlar gze gstermez, yani binlerce yldz ortadan kaldrr. Aadaki beyitte ah uc yldz yakan yani yldzlar ortadan kaldran gnee benzetilmitir. ah ucn yiitlii o kadar byktr ki bin atlya vursa hepsini fenaya ve yoklua gnderir. Zi-imr-i zer-efne zafer n rz bi-drahd Ki un hrd-i encum-sz tenh ber-hezrn zed Tercme: ah ucn altn saan klcndan zafer o gn grnd ki yldz yakan gne gibi tek bana bin atly vurdu. 2/267 268. . HrdHrd-i rr-gr: Aslan yakalayan gne. n h- tund-hamle ki hrd-i r-gr Pe be-rz- mareke kemter azle bd Tercme: O keskin hamleli ah ki arslan tutucu gne yani arslan tasarrufna alan gne onun nnde en zayf bir geyik yavrusu gibidir. Esed (aslan) burcu gnee mahsus olduu iin hurid-i r-gr (aslan yakalayan gne) sylemitir. 2/133

380

HurdHurd-nm: nm: Gne grc veya gne grnl. Mh- hurd-numdan maksat gzel yzdr. 2 21. . H. H-yr: Akl yar olan demektir. Daha ok ayk anlamnda kullanlr. 1/120. Huttf ve Hm Kssas: Hzl uan krlang kuuyla Hma kuunun hikyesi. Ad ki mantk- Hfz tama koned der-ir Hemn hads-i humy u tark- huttfest Tercme: iirde Hafz taklit eden, yani benim iirim de lafzda, edada, zariflik ve naziklikte Hafzn iiri gibidir diyen dmann durumu krlang ve Hma kuu kssasnda anlatlan durum gibidir. Yani krlang hmaya der ki sen yksekte uarsan ben de hzl uarm, senin bir gnde katettiin menzili ben bir saatte katederim. Hafz der ki, iiri kalitesiz dman hzl syler, ok syler ama syledikleri hep samadr, kimse ne okur, ne yazar. 1/142. . Huzr: Huzur gaib olmann zdddr, seferin kart anlam olarak da kullanlr, istirahat anlamnda da kullanlr. 1/10. . Hdhd: Alaca ibik didikleri kudur ki Hazret-i Sleymann peyklerindendir. 1/220. . HkmHkm-i pdihpdih-engiz: Padiah koparc, yani padiahtan saltanat alan hkm demektir. 2/334. . Hm: Kpak l ve Hindistan tarafnda olan bir mbarek ku. Grnd zaman onu grenler glgesi altna girmek iin kouurlar, nk glgesi kimin zerine dse ya padiah veya yce devletli biri olur. 2/227. . Kpak l, Hindistan, Hta ve Hotende olan bir mbarek ku. Glgesi

kimin zerine dse ya padiah veya yce devletli biri olur. Canls ele gemez, sahralarda lesini bulurlar. Saf beyaz deil eker renginde olur. Mesel saksaan eker renginde olsa hmay olurdu. Ayaklar yoktur. amda Acem tccarlarndan birinde grmtm. 1/141 142. . Hmyun: Mbarek ve kutlu; Hma kuu.

381

Devlet ez-mur-i humyun taleb u sye-i Zn ki b-za u zaan ehper-i devlet ne-bd Tercme: Kavuma devleti istersen bir hmayundan, yani temiz soylu, licenap birinden iste, nk karga ve aylakta devlet ehperi olmaz, yani soysuz ve rezil kargadan vefa gelmez. 2/146. . HnerHner-perver: Hner besleyici, yani hner sahibi. 3/275 Hsn: Gzellik; Yz. 2/73. . HsnHsn-i HudHud-dd: Ssleme ile olmayan, doutan Allah vergisi olan gzellik. 2/178. . HsnHsn-i rzrz-efzn: Gnden gne artan gzellik. Men ezn husn-i rz-efzn ki Ysuf dt dnistem Ki k ez-perde-i ismet birn red Zelh-r Tercme: Ben Yusufun gnden gne artan gzelliinden anladm ki ak Zelihay iffet ve masumluk perdesinden karacaktr. 1/37; ; 3/26. . Hsrev. Hsrev-i hver: Dou padiah; Gne hakknda kullanlr. 3/70. HsrevHsrev-i mlikmlik-rikb: Boyunlara sahip olan padiah. Rikb rakabe kelimesinin ouludur, boyunlar demektir, boyunlara malik olmak cz zikredip kll kastetme yoluyla sahiplerine malik olmak anlamndadr. 3/228. . Ikd: Kadnlarn boyunlarna taktklar gerdanlk. 1/38. . Irk: Irk: Acem Irak olan Isfahan. Farstan kast irazdr. 1/162. . Irk u Fars girift be-ir-i ho Hfz Bi-y- ki nevbet-i Badd u vakt-i Tebrzest Tercme: Ey Hafz, Irak ve Fars gzel iirinle teshir ettin, gel, imdi Badad ve Tebrizi fetih zamandr. Musiki ilminde drt usulun ikincisi. 1/310. . Szlk anlam ukurdur. Hatta halk Badat ukuru diye syler. 3/293. .

382

Irk u Hicz: Aadaki beyitte ham yoluyla zikredilmitir. Irakdan kast Acem Irakdr ki Isfahan ve civardr. Hicaztan kast Mekke ve civardr. Muski makamlanda Irak drt usuln ikincisidir, Hicaz maye ve buselik avazdr. 2/322. . Itr. Itr-gerdn: Gzel koku gezdirici anlamndadr. 2/430. ItrItr-sy: Itr ezici anlamnda. nk misk anber ve lahlaha gibi baz tr ezince daha ziyade koku verdii iin bunlarn sonuna ezen anlamna gelen -s hl kk getirilerek kullanlr. 3/150. . Ziyade koku vermekten kinayedir. nk misk, anber, lahlaha ve dier

kokular ezilince daha ziyade koku verirler. 3/237. . brm: Szlk anlam bir eyi salam yapmak. Teklif anlamnda da kullanlr. 1/90. . ki zaman: Haririnin Makamatnn yirmidrdnc makamesinde

sylenildii gibi bahar mevsiminde, bulutlarn yksekte ve beyaz renkli olduu ve yamur ihtimalinin olmad bulutlu bir gnde iki imek muteber kabul edilir. Hafzn beyitte sye-i ebr-i bahr diye sylemesi bu manay hissetiriyor, leb-i cy denilmesi de ayrca bu anlam kuvvetlendiriyor. Skiy sye-i ebrest u bahar u leb-i cy Men ne-gyem i kon er ehl-i dil hod tu bi-gy Tercme: Ey saki, bulut glgesi var, stelik bahar gn ve rmak kenarndayz. Ben sana ne yapacan sylemem, ayet gnl ehli isen ne yapacan kendin syle. Yani bade imenin zaman olduunu sen syle artk. 3/301. . darecilerle sohbet: Kalbi karartr ve kalp katlna sebep olur, bundan dolay en uzun gecenin karanlna benzetilmitir. Sohbet-i hukkm zulmet-i eb-i yeldst Nr zi-hrd hh b ki ber-yed Tercme: Hkimlerin sohbeti eb-i yelda karanldr, yani bunlarla sohbet etmek kalbi karartr, nk szlerinde sitem ve zulmet eksik olmaz. O halde gneten iste, umulur ki hsl olur. Sevin ve safann n gne gibi canandan iste, umulur ki doar. Yani avam zellikli rakiplerle arkadalk eyleme, nk kalbi

383

katlatrr, belki gne gibi nuran olan cananla sohbet eyle ki kalbin nurla dolsun. 2/8 9. . ki lemin srrn hatthatt- skden okumak: Her an ki rz- d lem zi-hatt- sk hned Rumz- cm- Cem ez-nak- hk-i reh dnist Tercme: ki lemin srrn sakinin yzndeki hattan okuyan kimse Cemin kadehinin esrarn yollarda oluan nak ve izlerden anlar, yani yollardaki naklar ne kadar itibarsz ve deersiz ise Cemin kadehinin srlar da onun katnda deersizdir. Yani iki lemin srrn bilen Cemin kadehine deer vermez. Beyitte geen hatt- sakiden maksat sakinin yananda veya yznde olan hattr. Kurnn hulasas olan Fatiha suresini tevil ehli insann yznden istihrac eder. Fatiha iki lemin srrn ierir, nk Fatihann mufassal ekli olan Kurn iki lemin srlarn kendisinde toplamtr. O halde hatt- sakiden maksat yzndeki hatt olduu iin ve vech (yz) Fatihay gsterdiinden oradan bu sureyi okuyan elbette iki lemin srlarndan haberdar olur. 1/179 ki harf: Bir szn lafz az, anlam ok olursa lafz az olduundan dolay ondan iki harf diye tabir edilir. 1/28. . (bk. Bir veya iki harf) lim ve takvya gvenmek: Bir perde ve kfirlik olarak kabul edilir. Tekye ber-takva vu dni der-tarkat kfirst Rh-rev ger sad huner dred tevekkl bayede Tercme: Ak yolunda ilim ve takvaya gvenmek kfirliktir. Ak yolcusunun yz hneri olsa da ona gereken ey tevekkl etmektir. Yani canana kavuma hususunda yalvarma ve yakarma gerekir, ilim ve takvaya gvenme bir perdedir. 2/350. . lletllet-i y: Bir eyin gayesi anlamnda kullanlan bir terim. Sd bu terimi ve bununla beraber kullanlan dier terimleri aklamak iin u rnei syler: Padiahlarn oturduu tahtn illet-i maddisi tahta ve aalar, illet-i filsi neccar yani dlger, illet-i srsi tahtn tamam olduktan sonra olan ekli, illet-i ysi padiahlarn zerinde oturmasdr. 3/396. .

384

lmlm-i msk: Bununla ilgili terimlerin toplu olarak getii beytin erhinde Sd unlar syler: n mutrib ez-kucst ki sz- Irk sht Vheng bz-get zi-rh- Hicz kerd Tercme: Bu stad ve mahir mutrib hangi yerdendir ki Irak namesine dzen verdi ve bazget ahengini Hicaz namesinden eyledi. Yani Hicaz Irakn feri olduunu bildi ve ona bazget eyledi ve baka nameye intikal etti. Burada mutrib saz karinesiyle sazende demektir. Irak ilm-i nameden drt usuln ikinci asldr. Aheng de iki manadadr; Biri kastetmek, dieri ise saz alp ark syleyenlerin name ve ahengi anlamndadr. Bz-get de iki anlamdadr; Biri dnmek, dieri bir nameden dier nameye gemek anlamndadr. u beyit Bzgetin bu anlamn gsterir: Beyit: Sy- Hicz kon heng-i bz-get kon Ki gh-y Acem-i zer makm- tu nst Tercme: Hicaza doru ynel ve tekrar dn veya baka nameye ge, nk Azer Acemlerin kula senin makamn deildir. Baz-getin bu anlamda olmasna beyitte geen zi-rh- Hicz ifadesi karnedir Ve Hicz da hm yoluyla kullanlmtr. Hem bir beldenin ismidir, hem de Irakn ubeleri (fer) olan Mye ve Bselik namesinden kan bir vzenin ismidir. Usl-i Erbaa dedikleri drt asl unlardr: Rast, Irak, Zr-efkend, Isfahan. Rast iki ubeye ayrlr. Bunlar Zengle ve Uaktr. Irak da iki ubeye ayrlr; Mye ve Bselik. Zr-efkend de iki ksma ayrlr; Bzrg ve Rehv. Isfahan ise Hseyn ve Nev olarak ikiye ayrlr. Bselik vzesi Hicazdr. vze birka nameden ortaya kar. Yani iki ubeden (fer) bir vze doar. Nitekim Hicaz vzesi Mye ve Bselikten ortaya kmtr. 1/310-311; 127a-127b.122

122

Matbu metindeki kopukluklar ksman Yazma nshayla, ksmen Kantemirolunun Kitbu lmil-

Musik al Vechil-Huruft isimli kitabna baklarak dzeltildi.

385

lmlm-i nazar: Kyafet ilmi. Ez-btn n taleb er husn-ins ey dil Kn kes goft ki der ilm-i nazar bn bd Tercme: Ey gnl, eer gzellikten anlarsan sevgililerden n iste. nk kyafet ilminde mahir birisi bunu syledi. Yani mahbubdan kast ndr, endam deildir. Nitekim Nect bu hususta yle syler: Dilberde murd n olur endm degildir. Keyfiyyet olur meyde araz cm degildir. 2/42. . Cedel ilmi diye adlandrlan ve tartmal konulardan bahseden ilim.

Ayn zamanda basiret anlamnda kullanlmas da mmkndr. 3/385. . mret: mar etmek. Tamir kelimesinin imar etmek anlamnda kullanlmas galattr, nk tamir ok mr vermek anlamndadr, mr vermek Allaha aittir, bakalar iin kullanlamaz. 1/170; ; 2/23. . nyet: Aslnda zahmet ve mptela olmak demektir, fakat nazar ve iltifat anlamnda kullanlr. 2/83. . nfi . nfil: Utanma. 2/352. nsf. nsf- sitem: Zalimden ettii zulmn hayfn almak. 1/50. nsn: Hem insan, hem gzbebei anlamndadr. Farsllar merdm kelimesine bu iki anlam verdikleri gibi Araplar da insan kelimesini ayn ekilde iki anlamda kullanrlar. 1/354 ntisf: Zalimin yapt zulmn cezasn vermek. 3/34. . ntizr: Bakmak; Halk bu kelimeyi katlanmak anlamnda kullanr. 1/89. . rem: . rem: Cennet bahelerinin birisinin ismi. 1/156. smsm-i azam: Arapa Allah lafz ve her dilde Allahn zatnn ismi. sm-i azam bi-koned kr- hod ey dil ho b Ki be-telbs u hiyel dv Sleymn ne-eved

386

Tercme: Tercme: Ey gnl! Sen rahat ve huzurlu ol, sm-i azam kendi iini iler. nk hile ve entrika ile div Sleyman olamaz. nk Sleymann mhrn div hile ile alsa da Sleymann yapt ii yapamaz, nk onda sm-i azam bulunmamaktadr. 2/89. . ve: Hem ive hem ave eklinde okunabilir. Lami elebi manzumesinde ive gnl aldatmak, cilve salnmaktr diye syler. Farsllar iveyi daha ok naz ve ive anlamnda kullanr. 1/156; ; 1/191. . yr: Bir eyin arln, salam veya bozuk olduunu bilmeye ve altn ve gm mihenge vurmaya denir, dolaysyla inceleme ve aratrma anlamnda kullanlr. 2/128. . 1/88. . zr: Szlkte sakal biten yer, airler daha ok yanak anlamnda kullanr. 1/44. . Bazlarna gre bu kelime sakal ile kulak aras anlamnda kullanlr. 3/163. . Kab: n taraf ak olan kaftan. Hfz srd- mecls-i m zikr-i hayr-i tust Tacl kon ki esb u kab m-firistemet Tercme: Ey Hafz, meclisimizin arks seni hayrla anmaktr, abuk ol, sana at ve kaftan gnderiyorum. Bu beyitte kab yamurluk anlamnda kullanlm olabilir. nk ekbir deerli bir kimseyi meclisine arsa atla birlikte, zellikle yamurlu gnlerde bir yamurluk gnderir. 1/223. . Kab yrtmak: Kaba kerd (kaba yapmak) Fars stlahnda yrtmak anlamndadr. nk kab ferace gibi n ak kaftana denir. Gmlein veya n kapal (dmesiz) gmlein ta aaya kadar nnn yrtsalar ferace eklini alr. Bu sebepten pirhen ve cmeye kab derler. Daha sonra bu ifade yrtmak anlamnda kullanlmtr. Burada cme-i can kab kerd (can elbisesini yrtmak) denilmesinden maksat lmektir. Bir eyin ar veya hafif oluunu bilmek. Trke dara diye tabir edilir.

387

Serv-i bl-y men n lahza ki yed be-sema i mahal cme-i cn-r ki kab ne-tvn-kerd Tercme: Servi boylum semaa balad zaman can elbisesinin ne deeri var ki yrtlmasn. Yani onun seman grenin cann vermesi gerekir. 1/328. . Kaba kerden Fars stlahnda yrtmak anlamndadr.

Pirhen ki yed ez-u by- Ysufem Tersem birdern- ayre kab konend Tercme: Bir gmlek ki ondan bana Yusufun kokusu gelir, korkarm ki kskan kardeleri onu yrtarlar. 1/351. . Kable: Kadlardan kan temessk, hccet ve sicil gibi eyler. 2/273. . Kaby dndrmek: Elbise ve klah levendane bir edayla giymek. Yam-y akl u dn-r brn hrm ser-mest Ber-ser klh bi-ken der ber-kab bi-gerdn Der ber-kab bi-gerdn kaban dndr demekdir. Acem ve Tatar levendleri feracesinin bir dmesini ilikler ve yenlerini giymeyip bir mikdar feracesini nne getirir ve sa eli fercenin dnda kalr. Kab bi-gerdn demek, bu ekilde kaban giy demektir. Yani klah ve kaban levendane giy, manasnadr. Tercme: klarn akl ve dinini yamalamak iin darda sarhoa saln, klahn kvr ve feraceni levendane dndr, yani giy. 3/148. Kabes: Yanan odun parasnda olan ate ulesine denir. 3/344. . KabulKabul-azl: eker peynir. 3/397 KadehKadeh-sz: Kadeh dzc anlamndadr. Nergisle beraber kullanlrsa nergisin alp kadeh eklini almas anlam kastedilir. un onca-i gl krbe-perdz eved Nergis be-hev-y mey kadeh-sz eved Beyitte geen krbe-perdz bileik sfattr, krabe boaltc anlamnda, yani gln gonca eklinden kp alm gl ekline girmesi. Krabe kabakulak dedikleri

388

byk destidir, srahiye de derler. Kadeh-sz bileik sfattr, kadeh dzc anlamnda, yani nergisin alp kadeh eklini almas demektir. Tercme: Gl goncas krabe-perdaz yani alm gl olunca nergis de arap arzusuyla kadeh dzc olur, yani alp kadeh eklini alr. 3/406. . Kadem: Szlkte ayak taban. ranllar ayak anlamnda kullanr. Bazen bir ite ileri olmak anlamnda kullanlr. Ne her draht tahammul koned cef-y hazn ulm- himmet-i servem ki n kadem dred Tercme: Her aa sonbaharn cefasna tahamml edemez, servinin himmetine kul olaym ki onun bu hususta aya var, yani iyi bir ad var. Kademin szlk anlam ayak tabandr. Bazan zikr-i cz irade-i kl kabilinden adm anlamnda kullanlmtr. Bazan iyi bir ite ileri olmak anlamna gelir, mesel kadem-i sdk derler, yani bu ite gzel eserleri var demektir. Nitekim g anlamnda yed-i tula (uzun el) kullanlr. Farsllar kadem kelimesinin bana olumsuzluk edat getirerek bu kelimeyi riyakr ve yalanc anlamnda kullanr. Mevln Cm, Subhatl-Ebrrda Naat- Reslde yle syler: Minber ez-b-kademn hl sz Tercme: Minberi riyakr ve yalanclardan boalt. B-kadem bazan da devletsiz ve saadetsiz anlamnda kullanlr. 1/384

Kf: Aslnda herhangi bir da anlamndadr. Daha sonra dnyay ihata eden dan zel bir ad olarak kullanlmtr. Aadaki beyitte bu anlamdadr. Bi-bur zi-halk u zi-Ank kys- kr bi-gr Ki syt- ke-ninn zi-Kf t Kfest Tercme: nsanlardan irtibatn kes ve maslahat Ankadan ren. Bak gr ki bir kede oturanlarn hreti Kaftan Kafa kadar uzamtr, yani hreti btn lemi kaplamtr. 1/137. . Kfer: ranllar fe harfini stn okur. Nitekim Hatim ve arz kelimelerini de Hatem ve arez eklinde telaffuz ederler. Aadaki beyitte kfir rtmek anlamndaki

389

kefr kknden tremi bir kelimedir. nkr etmek bunun gerektirdii bir anlamdr, kfr kknden deildir. rif-r ki unn bde-i eb-gr dehend Kfer-i ak buved ger ne-buved bde-perest Tercme: Canann getirdii gece arab kendisine verildiinde bir arif ayet onu imezse ak inkr etmi olur, yani k olamaz. 1/124. . Kfile: Szlkte seferden dnme anlamna gelen kufl masdarndan gelir, aslnda taife-i kafile eklinde tamlama olarak kullanlmas gerekir. Fakat bu tamlama oka kullanlmasndan tr ksaltlm ve taife kelimesi terkedilerek sadece kafile kelimesi kullanlmtr. Terim olarak sefere gitsin veya gitmesin, asker olmas artyla misafir topluluu anlamnda kullanlr. 1/221. . Kfer. Kfer-dil: Merhametsiz ve efkatsiz. 3/167. KferKfer-i ak: ak: Akn gizleyen. Hfz eger secde-i tu kerd me-kon ayb Kfer-i k ey sanem gnh ne-dred Kfer-i k ibaresini oka kullanrlar. Bu beyitteki kfir kelimesi bir eyi rtmek ve gizlemek anlamndaki kfr kknden gelir, gizleyen anlamndadr. Ekinciye kfir denilmesi tohumu toprakla rtp gizledii iindir. Ak kfiri sevgilisine olan akn ve sevgisini gizleyen anlamndadr. Onun iin gnah olmaz demitir. nk Akn gizleyip len ehittir anlamndaki hadis mehurdur. Tercme: Ey canan! ayet Hafz sana secde ettiyse onu ayplama, nk akn gizleyenin gnah olmaz, nk akn gizleyip len ehit olur. 2/38 39. . Kfiye. Kfiye-senc: Kafiye tartc, yani kafiyeli nameler eden. 3/254. Kedn cme: ikyetilerin giydii kttan kaftan. Kzlbalardan nce Fars lkesinde yle bir kural uygulanrd: Bir kimse herhangi birisini ikyet etmek isterse kttan bir kaftan yapp giyer ve memleketin hkiminin karsnda bu kaftan yakard. Rum lkesinde ise ikyeti banda hasr yakar. 1/332. .

390

Khel: ranllar bu kelimeyi bir ite abuk olmayan, gevek adam anlamnda kullanr. Khel-rev bileik sfatr, tenbelce yryen anlamnda. 3/280. . (bk. Bd- sab) Kkl. Kkl-i Trkne: Trklerin kkl gibi bklm bklm olan kkl. 3/208. Kalb: Padiah ve komutanlarn bulunduu yer, yani ordunun merkezi. 3/137. . Kalbgh: Askerlerin sava meydannda bulunduu yerin merkezi. Padiahlar ve serdarlar bu merkezde bulunurlar. 3/376. . KalbKalb-i siyh: ki anlamda kullanlr; Biri, kalp yani geersiz sahte altn ve ake. kincisi, mridin bak ile cilalanmayan siyah kalp. 1/106. . Kallb: Kalpazan. 1/139. . Kall: Meyhane ehli. 2/245. . Mflis, laubali ve pervasz gezen kimse. 3/371. .

Km: Murat; Dima. 1/112. . Km. Km-rn: Murat src, yani muradna kavumu. 1/194. Km. Km-rev: Murada layk ve murad hsl olan. 2/150. Kand. Kand-mhte bb-gl: Rumda gl-b-eker denilen glbeeker tatls. 1/371. Kand. Kand-perest: perest: ekere tapan; Sinek anlamnda kullanlr. 2/227. Kr u br: Bu bileik kelime i g anlamnda kullanlr. 1/164. . Kr. Kr-ger: Messir ve etkili olan. 2/63. KrKr-hne: Szlk anlam i evi. Daha sonra dlger, terzi ve dier sanat erbabnn alt belirli yerler iin kullanlmtr. 1/73. . Kristn: Krhane gibi ok i ilenen yere derler. Nigaristan ve nigarhane de oka nak yaplan yere denir. 1/274. . Kr. Kr-sz: dzc yani maslahat bitirici. 3/119. Kr. Kr-ftde: Bana i dm tecrbeli kii. 1/184.

391

Kasaret: Bez rpclarn bezi tokmakla rpmas; dolaysyla ykayp temizlemek anlamnda kullanlr. 1/302. . Kasb: Bir trl ince ketenden yaplan elbise. Kasb erbden bakadr. 3/189. . (bk. erb) KseKse-gerdn: Kse dndren. Bu bileik sfat arap ien anlamnda kullanlr. 2/330. . Kse. Kse-i eruvn: eruvn: Krmz lle. 2/275. Kse. Kse-i nesrn: Ak lale. 2/275. Ksd: Haber, selam ve mektup ileten peyk. 2/141. . KasrKasr- zerd 3/455 ah ucn Behit adl bahesinde saryla rtl bir kk. KatreKatre-i siyh: Siyah mrekkep damlas. Siyahden kast kara mrekkepdir, nk onlar kara mrekkebe siyah derler. 3/231. . Kavl: Terennmatsz name, bunu syleyene kavval denir. 1/368. . Kayser: Rum pdihlarnn genel ad. 3/315. . Kaz: Hkm, sanat ve kudret manasnda kullanlr. 1/28. . Allahn hkm. 2/167. .

Keff Keffl-hadb: Bir yldz ad. Burcunun derecelerinden birisine geldii vakitte yaplan dualar latife de olsa Allahn emriyle kabul edilir. 2/86. . KehKeh-ken: Trkede saman urs ve haclaryolu diye adlandrlan ve dikkatli bakmakla grlebilen gkteki yldzlar topluluundan biri. 2/281. . Kem: Eksik. ranllar bazan kem ve kemter szlerini btnyle terk etmek anlamnda kullanrlar. Mesel kem g ve kem c hi syleme ve hi isteme anlamnda kullanlr. 1/37 Kemn: Kemnn iki taraftaki ularna g denir. Bazan yayn balar atlr, dorulmas iin bir miktar buruverirler. Baz kalarn ucu da salara doru burulmu olur. Aadaki beyitte kalar kemana tebih edilerek iki ebrunun ularna g

392

denilmitir. Dolaysyla kula ekilmi anlamndaki g-kede ile kula burulduundan dolay sz dinlemeyen kulak kastedilmektedir. P-i kemn- ebrye lbe hem-konem vel G-kedeest ez-n g be-men ne-m-koned Tercme: Tercme: Cnnn kann yay nnde ok yalvarp yakardm ama ne fayda, nk onun kann keman ekilip burulmutur, ondan dolay szm tutup dinlemez. 2/98. . KemKem-zr: Azarda bulunmamak. Kem byle yerlerde hi olmamak anlamndadr. Kem-azar azarszlk demektir. 1/165 166. . Kemer: Szlkte kuak ve bel anlamndadr. Burada padiahlara mahsus murassa kuak kastedilmektedir. Bu kua eski zamanda Acem sultanlar kuanrd, ama bu zamanda terkedilmitir, nk insanlar artk zarafet ve incelie daha ok nem vermeye balamtr. 1/366. . Szlkte kuak demektir, bazan kemer yeri olan bel anlamnda

kullanlr. 2/84. . KemerKemer-i Keyhusrev: Keyhsrev Keykvus gibi taht ve kemer sahibi byk bir padiahtr. Kemer-i Keyhusrev dedikleri kuak dnyann yarsnn haracna deer bir kuakt. 3/171. . Kenef: Snacak yer. 1/107 Kerdr: i ortaya karan anlamndaki bu bileik sfat daha sonra i anlamnda kullanlmtr. 2/402; ; 3/56; ; 3/164. . KerdKerd-gr: Szlk anlam ii demektir, daha sonra Fil-i mutlak olan Tanr anlamnda kullanlmtr. 3/455 456 Kes: inde arab olan kadeh. 3/295. . Ke: Neeli ve gzel anlamndadr. ranllar bu kelimeyi ke eklinde telaffuz ederler, Nimetullah da bu gr destekler ve kelimenin bir sr anlamn verir. 1/369. .

393

Acemlerin bazs ke, bazs da ge eklinde telaffuz eder. Kimisi nazl,

kimisi gzel anlamndadr diye syler. 2/151. . Kef: Bu kelime ham yoluyla zikredilir. Zira hem Keaf tefsirine haiyesi olarak yazlan Kef hem de szlk anlam olan ama anlamnda kullanlabilir. Ama balama edat (vv) ile Kef u Keaf eklinde kullanldnda Keaf tefsirine haiye olarak yazlan zel bir eser ad olarak anlamlandrlr. Bi-hh defter-i er u rh- sahr gr i vakt-i medrese vu bahs-i kef-i Kefest Tercme: Mademki bahar vaktidir, bir gazel divan eline al ve sahra ve bostan yolunu tut, nk medrese vakti ve Keaf okuma zaman deildir. 1/137. . Kede (gz iin): Ens-i Ukda yle geer: Keide Tatar gzdr ki gzn darlndan sanki kapaklar birbirine bitiiktir, tpk Kf yazsndaki kef harfi gibidir, bu kefe kf- musattah derler. Nitekim baz nazl dilberler gzn sze sze bakarlar, sanki gzlerinde bir ftur vardr. Lafz fash u rn kadd blend u pk Ry latf u dil-ke em ho-kede Tercme: O sevgilinin sz fasih ve irin, boyu yksek ve apk, yz latif ve gnl ekici ve gz gzel szmedir. 3/189. . Ket: Kayk, gemi; Aadaki beyitte kadeh anlamnda kullanlmtr. Bi-y- vu keti-i m der-at- arb endz Grv u velvele der-cn- eyh u b endz Tercme: Gel ve bizim kayk gibi kadehimizi arap rmana at. Btn yal ve genlerin gnlne feryat ve velvele sal. Yani yallar ve genler grp gnllerine hasret atei dsn ve feryad u figan eylesin. 2/334. . Ket. Ket-i bde: arap kadehi. 3/271. Ket. Ket-i mey: Kadeh. 3/192.

394

KetKet-i Nh: Nuhun gemisi. Aadaki beyitte perme eklinde olan kadeh kastedilmitir. Rum abdallarnn yapt gibi kimisi onu gmten, kimi bakrdan, kimi de aatan yapar. Hfz ez-dest me-dih sohbet-i n ket-i Nh Ver ne tfn- hvadis bi-bered bnydet Tercme: Ey Hafz! Bu Nuhun gemisinin arkadaln, yani kadehle birliktelii elden brakma, yani iki ienlerin arkadaln terketme, aksi takdirde hadiseler bir tufan gibi varlnn temelini ykar. Yani iki sohbetinden ayrlma, yoksa znt ve skntlar ve zamann belalar varlnn temelini ykarlar. 1/209. . Kevkebe: Azamet ve hamet. 1/366. . Krbe: Srahi; Az dar, boaz ksa ve karn yass bardak. Der ahd-i pdih- hat-bah- crm-p Hfz krbe-ke od u mft piyle-n Tercme: Gnahlar rten, hatalar balayan padiah zamannda Hafz krabe ile mft ise piyale ile arap imeye balad. Maksat ah ucn iki yasan kaldrmasyla iki ienlere mdahelenin olmadn beyan etmektir. 2/356. . Krbe. Krbe-perdz: Krabe boaltc, yani srahi dolusu arap ien. 3/243. Krabe boaltc. Gln krabe-perdz olmas gonca eklinden kp

alm gl olmasdr. Krabe kabakulak dedikleri byk destidir, srahiye de denilir. n onca-i gl krbe-perdz eved Nergis be-hev-y mey kadeh-sz eved Kadeh-sz bileik sfattr, kadeh dzc anlamnda, yani nergisin alp kadeh eklini almas demektir. Tercme: Gl goncas krabe-perdaz yani alm gl olunca nergis de arap arzusuyla kadeh dzc olur, yani alp kadeh eklini alr. 3/406 Krn: Ayn Cevza burcunda olmas ve sad ile birlikte olmas. Mneccimlere gre gerdek saatinin mbarek olmas iin ayn Cevza burcunda olmas ve sad ile kran eylemesi (birlikte olmas) gerekir.

395

Goftem ki hce key be-ser-i hacle m-reved Goft n zamn ki Mter v Meh krn konend Tercme: Sevgiliye dedim ki Hace Kvamuddin ne zaman gerdee varr. Dedi ki Mteri ve Meh kran ettikleri zaman. Mteri demekle vezirden, meh demekle evlenecei kadndan kinaye edilmitir. 1/358. . Kilk: Aslnda kam oka derler, burada kalem manasnadr. Rum diyarnda olanlar gilk eklinde telaffuz ederler. Hfz i turfe h- nebtst kilk-i tu Ke meyve dil-pezrter ez-ehd u ekerest Tercme: Ey Hafz! Senin kalemin ne acayip bir bitki daldr ki gnl onun meyvesini bal ve ekerden daha gzel kabul eder. Bir bitki dal. Hem eker kam, hem de kaleme istiare edilen bir

bitkinin dal olmas mmkndr. 1/105. . Kille: Szlkte perde anlamndadr, hevdec ve mahfelere rtlen kara alacal krmz kilimler kastedilmektedir. 3/459 460. . Kimy: Bakr, demir ve dier madenleri baz hileler ile altn gibi gstermek. Bu sebepten dolay bu fenne hile, bununla uraanlara ashab- hile derlerdi. Bu ilim Anka gibi ad var kendi yok bir eydir. Hengm- teng-dest der-ay k u mest Kn kmy-y hest Krn koned ged-r Tercme: El darl zamannda iki imeye al, nk bu varlk kimyas yoksulu Karun yapar. Yani sarho olan ne kadar da yoksul olsa kendini lem padiah sanr. Kimyger be-ussa murde vu renc Ebleh ender-harbe yfte genc Tercme: Kimyac sknt ve zahmet ierisinde lm, aptal ise bir harabede hazine bulmu. 1/29. .

396

KimyKimy-y sa sadet: Mutluluk kimyas, mutluluu salayan ana unsur. Aadaki beyitte kt kiilerden uzak durmak mutluun temeli olarak kabul edilmektedir. Bi-y-muzemet kmy-y sadet Zi-hem-sohbet-i bed cudy cudy Tercme: Sana mutluluk kimyasn reteyim mi? Ktlerin arkadalndan uzak dur, uzak. 3/309. . Kiilik cevherini gstermek: Soy ve sopunu deil meziyetlerini gstermek. Tc- h taleb cevher-i zt bi-numy Ver hod ez-cevher-i Cemd u Ferdn b Tercme: ayet padiahlk yani devlet ve saadet tac istersen kendi meziyet ve hnerlerini gster de ister Cemid ve Feridunun olu ol, ister olma. Yani soyunu deil bilgini ve kazandklarn gster. 3/206. . Kit: Bu kelime hem isim hem de fiil olarak kullanlr. sim olunca hem ekin hem de tarla manasna gelir. 1/166 167. . ah hareket ettirmek iin sylenilen sz. 1/84 85. .

Kuds: ehitlerin ruhlar ve meleklerin bulunduu makam. 3/63. . Kudsiyn: Melaike ve mukarreb ruhlar. 1/353. . Kuhll . Kuhlll l-cevhir: cevhir: Bir eit srme. 1/89. Kulak arlanmak: Sz dinlememek. Gvr- zer u lal eri girn dred Devr-i hb guzernest nashat bi-nev Bu beyitte girn Arapa vakr denilen kulak arlanmak manasnadr, sz iitmemekten kinayedir. Tercme: Altn ve lal kpesi geri kulakta arlk yapar, yani sahibini gururlandrp sz dinlemez yapar, ama gzellik zaman geicidir, t dinle. Hafz burada sevgiliye tte bulunur ve der ki, gzelliine gvenme, nk geicidir. 3/172. .

397

Kulkul: Srahi veya az dar bir kaptan su dklrken kan ses. Ayn zamanda syle syle anlamnda Arapa iki tane kul lafzn ham yoluyla hatrlatr. 1/126. . Kurn Kurn okuyandan eytann kamas: Zhid er rind-y Hfz ne-koned fehm i eved Dv bi-grzed ez-n kavm ki Kurn hnend Tercme: Zahid ayet Hafzn rintliini anlamazsa alacak bir durum deil. nk Kurn okuyan topluluktan eytan kaar. Hafz ise Kurnla baldr. Bu beyitte zahid tariz yoluyla eytan olarak nitelenmitir. 2/158. . Kurban: Szlkte insan Allaha yaklatran ey. Bu kelime ile Allah iin kesilen koyun ve dier hayvanlar kastedilir. 1/12. . Kurban kan: Hasta iin bir kurban kesseler kurban kanndan hastann alnna bir ben yapmak adettir. Ber-cebn nak kon ez-hn- dil-i men hl T be-dnend ki kurbn- tu kfir-kem Tercme: Gnlmn kanndan alnna bir ben nak et, ta ki kfir sfatl birinin yani senin kurbann olduum bilinsin. 3/73. . KursKurs-i hur: Kurs rek, hur gne demektir. Gne rei ile gnein ktlesi kastedilmektedir. 1/256. . KsKs- nevnev-devlet: devlet: Fars padiahlar bir kimseye rtbe ve mansb verdikleri zaman padiahn mehterleri o kimsenin evinin dam zerine karak ks alarlard. Rum diyarnda ise kapda davul ve sr- ny alnr. Evlerin zerinde ks alnmas o zamanda evlerin st dz olduunu gsterir. Nev-devlet yeni devlete ulaan kimseye denir. 2/198. . Ke. Ke-gr: Ke tutucular, yani evliya ve meayih. 3/114. Bir kede oturmay tercih eden kanaat ve tevekkl sahibi kimseler iin

kullanlr. 2/101. . Ke161. . Ke-nin: Bir bucakta oturan, yani uzlet ehli. 2/160

398

Bir kede oturanlar, yani halktan ilgisini kesen derviler. 1/338. .

KeKe-ninlerin mehur olmas: Halkla irtibatn kesen ve insanlarn arasna karmayan kiilerin hreti btn dnyay kaplar. Bu duruma rnek olarak Anka kuu gsterilir. nk o da kimseye grnmez, fakat hreti alemi kaplamtr. Bi-bur zi-halk u zi-ank kys- kr bi-gr Ki syt- ke-ninn zi-Kf t Kfest Tercme: nsanlardan irtibatn kes ve maslahat Ankadan kyas eyle ki bir kede oturanlarn hreti Kaftan Kafa kadar uzamtr, yani hreti btn lemi kaplamtr. 1/137. . KyKy- girbn: Yaka oymas. 3/420. . Klh kvrmak: Klah kvrmak klahn levendane bir eda ile giymek demektir. Aadaki beyitteki krmak anlamndaki ikesten ve ikenden fiilleri kvrmak anlamnda kullanlmtr. Yam-y akl u dn-r brn hrm ser-mest Ber-ser klh bi-ken der ber-kab bi-gerdn Tercme: klarn akl ve dinini yamalamak iin darda sarhoa saln, klahn kvr ve feraceni levendane dndr yani giy. 3/148. . Klle: Kvrm kvrm olan zlfe, gisuya ve kkle denilir. Arapas mucaad, Pehlevicesi nufledir. 2/271; 3/123. Ya iken rlen, kuruduktan sonra alp taranan ve zincir eklini alan

bir san ad. Byle saa Arapa mcaad dirler, Pehlevce nufle denilir. 2/95. . Kmeyt: Yelesi ve kuyruu siyah olan kzl doru at. araba da kmeyt denilir. 2/387. . Knc: Hem ierde hem de darda olan bucak anlamndadr. Peygule ise sadece ierde olan bucak anlamnda kullanlr. 1/134. . Levhee Levheell ellh: llh: Asl l evhaekellh eklindedir, dua olarak sylenir, Allah sana vahet vermesin demektir. Araplar bir yer en olsun diyecekleri zaman byle dua

399

ederler, yani harap olup oturanlar ierisinden gitmesin ki sana vahet (yalnzlk) gelmesin. Sad levheellhdan murd yz kat en olsun dimekdir. 2/351. . Lbe: Yalvarmak; Latifeye de mezelenmeye de denir. 2/69. . LahlahaLahlaha-sy: Lahlaha ho kokulu bir terkiptir, souk olarak srnrler. Lahlaha-sy bileik sfattr, lahlaha ezici demektir, nk ezildii takdirde daha ok koku verir. Mg-s ve anber-s da bu kabildendir. 2/99. . Lal: Aslnda beyaz bir tatr, daha sonra onu krmz rengini almas iin ciere batrrlar ve gnee brakrlar. Aadaki beyitte gzn merdmn lal tana tebih etmitir, gzbebeini de cier kanna batrp yanann gneinin emesinde terbiye eder. Merdum-i emem be-hn-ab- ciger arkend ez-n eme-i mihr-i ruhe der-sne-i nln- mst Tercme: Gzmn merdm kana batm, bundan dolay sevgilinin yana gneinin emesi, inleyen sinemdedir. 1/256. . airler, duda lale tebih ederler, lal ise rengini gneten alr. Bu tan

kzl renkli olmas hakknda unlar sylenir: Lal madenden knca beyaz olarak karm, daha sonra bunu taze kanl ciere batrp gnee brakrlar ve bylece kzarrm. Mer be-devr-i lebet od yakn ki cevher-i lal Bedd m-eved ez-fitb-i lem-tb Tercme: Senin dudann zamannda kesin olarak bildim ki lal cevheri lemi klandran gneten ortaya kar, yani senin yzn gnetir, dudann kzarmas da ondandr. 1/62. Gyend seng lal eved der-makm- sabr r eved velk be-hn- ciger eved Bu beyit atasz derecesinde dillerde dolaan bir beyittir. Tercme: Tercme: Derler ki ta sabr makamnda lal olur, yani zamann gemesiyle adi ta iken lal seviyesine kar. Hafz der ki evet olur ama cier kanyla olur. Yani

400

bir kiinin hali dzelmesi iin epey zaman sabr gerekir, sabr ise acdr. Burada behn- ciger ham yoluyla zikredilmitir. Hem tan kzl renkli olmas iin zerine dktkleri cier kan, hem de bir hedefe ulamak iin kiinin ektii meakkat ve zorluklar anlamndadr. 2/83 84. Lle: airler laleyi ayakl kadehe, gl ayaksz kadehe tebih ederler. 3/319. . Lal. Lal-i ham: Sessiz lal; Dudak anlamndadr. 3/96. Lal. Lal-i mzb: Erimi lal ile arap kastedilir. 1/58. LalLal-i rummn: Krmzlkta nar tanesine benzeyen lal. Kanl gzya bu lale benzetilir. 1/362. . LalLal-i Yemn: Yemene ait lal demektir. Aslnda Yemende lal olmaz, akik olur. Ddeh der-taleb-i lal-i Yemn hn od. Y Rab n kevkeb-i rahn be-Yemen bz resn Tercme: Gzlerimiz lal-i Yeman ararken kan oldu. Yrab o parlak yldz yine Yemene yani iraza gnder. 3/151 152. . LaLa-bl: Arapa gelecek zamann olumsuz ekli, aldrmam anlamndadr, terim olarak aldrmaz anlamndadr. lgisiz anlamnda kullanlr. 3/306. . LeLe-amr amr ebke: Babann mr ve bekas hakk iin anlamnda bir yemin. 3/404. . Leb: Dudak. airler can balayc olduu iin dudaa can derler. Dden-i lal-i tur dde-i cn-bn byed Vn kuc mertebe-i em-i cihn-bn-i menest Tercme: Senin dudann lalini grmek iin can gren bir gz gerek, bu ise benim cihan gren gzmn mertebesinin ok zerinde. Yani benim gzm sadece cisimleri grr, senin dudan grebilmek iin ruhu grebilen bir gz gerekir. 1/116. . Dudak ve kenar anlamndadr. Leb-i derya deniz kenar demektir. 1/62. .

Lillhi Lillhi derru kil: kil: Derr st anlamndadr, bu kelime ile ayn zamanda i kastedilir. Hayr dua iin sylenilen lillhi derru kil lillhi ameluhu

401

manasnadr. Allah hayrl karlk versin demektir. Zem etmek iin ise L derre derruhu derler, l kesure hayruhu anlamndadr. nk Araplarn stten deerli bir eyleri yoktur, btn geimleri onunladr. Szlk anlam olarak st akmasn demektir, nk durr akmak anlamndadr. St akmasn st olmasn anlamn tar. Lillahi derru kil ibaresini methetmek ve alklamak iin kullanrlar. Trkede anasnn st helal olsun cmlesi gibidir. Her nktei ki goftem der-vasf- n emyil Her ku und goft lillhi derru kil Tercme: Sevgilinin ahlakn vasfetmek iin hangi nkteyi syledimse iiten aferin dedi. 2/416 417. . Liv: Ucu eri olan kum yn. Ayn zamanda Arap iirlerinde zikredilen belirli bir livann zel ismi olarak kullanlr. 3/303. . Lubet: Aslnda oynanan eye denir, nerd gibi zar ile oynanan oyunlar iin kullanlr. Daha sonra bu kelime Farsllar tarafndan kukla anlamnda kullanlmtr. Bazan bz ile terkb edip kuklac snfna lubet-bz derler. Lubet abuk ve haar anlamnda da kullanlr. 1/68. . Ll: Farsllarn ingene ve yamac ksm, bunlar irazla Isfahan arasnda konar ve gerler. 1/114. . randa bir taifedir, karakal, karagzl ve siyah erde olurlar, hepsi

sazende ve guyende olur. Birisiyle yl kadar beraberliimiz olmutur. Darb mahlasyla iir yazan bu kii Tokattan evli idi. 1/36. . Laz: Laz: Gizli anlamnda isimdir. Bir kimse maksadn gizlese Araplar onun iin elazen kelmuhu der. Aslnda lgaz l sannn deliklerinden birinin addr. 1/392. . Ltf: Szlkte yumuaklk anlamndadr, bu kelime ile ayn zamanda ihsan ve kerem anlam kastedilmektedir. 1/59 60. . Dilberlerin dudann vasf olan efsus. 3/146. .

Man: . Man: Anlamlar; Anlambilim diye adlandrlan Maan ilmi. 1/184.

402

Mcer: Aslnda iyi veya kt iki veya daha fazla kii arasnda geen hallerdir. Daha ok dmanlk anlamnda kullanlr. 1/394. . Marr: Gafil anlamnda ism-i mefuldr (edilgen orta). Aldanmak manasndaki gururdan tremitir, nk bir kimse aldanmaynca gafil olmaz. Veled-i marur tamlamas bu anlam gsterir. 1/346. . MhMh- Ken Kenn: Kenan ay. Hazret-i Yusufu nitelemek iin kullanlan bir benzetme. Bu tamlama istiare yoluyla dier sevgililer hakknda da kullanlr. 1/34. . Mahmil: Deve zerine krs eklinde balanan ve sefere ktklar zaman Araplarn kadn ve kzlarnn iinde oturduu hevdec. Mekke halk Arafata karken kadn ve kzlarn bu ekilde karr ve hacca gidenler de bunlar seyreder. Aslnda mahmil yk anlamndadr, fakat bu kelime ile ayn samanda hevdec anlam kastedilir. 2/336. . Mahrem: Aslnda haram manasna isimdir. Aralarnda evlenme haram olanlara mahrem denilir. srda dostlardan kinaye olarak da kullanlr. 1/365. . Mahrem szlkte haram demektir. Mesel filan kadn filann

mahremidir demek nikh ona haramdr demektir. Mahrem-i dil yani gnl mahremi terim olarak kalpleri bilen yani gnllerin srrna muttali olan anlamndadr. Mekkeye Haremullh, Mekke ve Medineye Haremeyn denilir. Harem kelimesiyle kimsenin izinsiz giremeyecei ve haberdar olamayaca gayb alemi de kastedilir. 1/386. . Maml: Maml: Arapa bir kelimeyi Fars slubuyla kullanmaya denilir. Mesel, raks ve taleb kelimelerinden raksden ve talebden fiillerini tretmek ve ekime sokmak hep mamul yoluyladr. 2/289. . Manzar: Baklacak yer anlamnda ism-i mekndr, daha sonra seyrangh anlamnda kullanlmtr. 1/66 67. . Yz anlamndadr, nk insandan ilk nce nazara arpan odur.

Men-i ged v temenn-y vasl- heyht Meger be-hb bnem hayl-i manzar- dost

403

Tercme: Ben yoksul ve fakirin ona kavumay beklemesi ne kadar uzak, meerki sevgilinin yznn hayalini ryamda greyim. 1/92. . Mareke: Sava yeri anlamnda ism-i mekndr. ranllar bu kelimeyi sava anlamnda kullanr. 2/133. . Mastaba: Meyhane; Gariplerin kald yer. 1/251 Meclis. Meclis-efrz: Meclisi klandran; Sevgiliden kinaye olarak kullanlr. 2/24. Medr: Dnecek yer anlamnda ism-i mekndr, ama daha ok sebep anlamnda kullanlr. 2/135. . Melhat: Szlk anlam tuzluluktur, lezzet anlamnda kullanlr. 1/187. . Melekt: Szlkte mlk anlamndadr, Irak mlk anlamnda melekt- Irak derlerdi. Terim olarak melaike makamna melekt denilir. 2/159. . Melikl Melikll l-hac: Rumda hac emiri dedikleri kii. Cilve ber-men me-fur ey melikul-hc ki t Hne m-bn v men hne-hud m-bnem Tercme: Ey hac emiri, bana kar nazlanp byklk satma, nk sen evi (Kabeyi) ben ise evin sahibini gryorum. 3/19. . Mellh: Gemici; ketbn da denir. n od ki br- minnet-i mellh burdem Gevher u dest dd be-dery i hcetest Tercme: Denizden inci karmak iin gemiciye minnet etme zaman gitti. nk cevher ele geince denize almaya ne ihtiya var. Beyitte garip bir istiare var, nk canann kyunu deryaya, gemiciyi de canann mahallesinde muhafz olan kiinin izin vermesine tebih etmi. Cevher ise sevgilinin vuslat veya cnnn kendisidir. Artk biz sevgiliye kavutuk, daha muhafzlarn minnetini ekmeyiz demektir. 1/143 144. . Mell: abucak ksen ve incinen anlamnda, mbalaal ism-i faildir. Hazreti Ali yle bu tip kiiler hakknda unu sylemitir: L vefe lil-mell. Yani

404

abucak ksen ve incinen adamn vefas olmaz, nk yzbin iyilik etsen bile kst zaman hepsini unutur. 2/19. . Men yezdyezd-i k: k: Ak alverii demektir. nk men yezd (yok mu arttran) alerite kullanlan bir tabirdir. 1/351. . Men: Men: : Yce anlamnda kullanlr. Yce yerler iin pye-i men ve pygh- men ifadesi kullanlr. 3/453. . Menr: Kad mektubu, yani kadlardan alnan belge. 3/258. . MerdmMerdm-dr: nsanlar riayet eden, dildr (sevgili) anlamnda kullanlr. Merdum-dr hm yoluyla da kullanlr. nk merdmn bir anlam da gzbebeidir. Dolaysyla bu ifade ile gzbebei olan gz anlam da kastedilir. Nergis-i mest nevze-kon merdum-dre Hn- k be-kadeh ger bi-hored ne bd Tercme: Sevgilinin klar okayc ve gzetici mest gz ayet k kann kadehle ierse ona eker ve bal olsun, yani helal olsun. 2/193. . Merdm. Merdm-efgen: Er ykan; yiitlik ve cesaretten kinaye olarak kullanlr. 3/16. Mesken. Mesken-i melf: melf: nsann doup byd mesken, yani asl vatan. 1/410. Mesned: Szlkte dayanacak yer anlamnda ism-i mekndr. Taht anlamnda da kullanlr. 1/34. . Mestrluk: Hi kimseye bakmamak ve iltifat etmemek, istina sanat. Aadaki beyitte bu kelime ham yoluyla zikredilmitir. nk szlk anlam rtl olmak demektir, gz ayn zamanda iki kapak altnda rtldr. Meger ez-em-i siyh- tu bi-y-mzed kr Ver ne mestur vu mest heme kes ne-tvnend Tercme: Senin siyah gznden fen ve sanat renmi olandan baka bir kimse hem istinay hem de mest oluu bir araya getiremez, birlikte yapamaz. 2/156 157. . Mea . Meale: ale: nsan sesi; Kavga, fitne ve karklk. 2/194.

405

Mereb: Haz ve nasip anlamnda kullanlr. Bu kelime aslnda su iin kullanlr, mesel eribe minel-mi (sudan iti) derler ama Hafz genel olarak haz ve nasip anlamnda kullanmtr. Mereb-i ksmet ezel taksimindeki nasip demektir. Hfz ez-mereb-i ksmet gile b-insfst Tab- un b u azelh-y revn m-r bes Tercme: Ey Hafz! Ezel taksiminde bize den nasipten ikyet insafszlktr. Su gibi temiz ve latif bir tabiat ve karakter, bir de selis ve akc gazeller bize yeter. Yani dnya malna sahip deilsek nola, nk latif ve irin tabiatmz ve herkesin makbul gazellerimiz var. 2/343. . Meta: Mata kelimesinin mbalaa sigasdr. Mut tarak demektir, dzgnc kadnlarn ileri genellikle tarakla olduu iin onlara meata denilmitir. 1/59. . Mev: Mev: Szlkte snlan yer anlamndadr. Mesel kular ve vahi hayvanlar gece veya gndz kendilerinin snacaklar bir yer yaparlar, o yere meva denilir. Cennete meva denilmesi mminlerin cehennem ateinden ona sndklarndan dolaydr. 3/249. . Mevkib: Atl bl. 1/81. . Mevsim: Toplanma yeri anlamnda. Haclarn topland yere mevsimul-hac derler. Farsllar bu kelimeyi zaman anlamnda kullanr. Gl ve hazan zaman anlamnda mevsim-i gl ve mevsim-i hazan derler. 1/385. . Mey. Mey-gsr: ki mptelas, yani ikiye baml olana denir. 2/162. MeyMey-i slsl-horde: Sl-horde yaam anlamndadr, mey-i salhorde ile eski arap kastedilir. 1/209 210. . Mey. Mey-i sfsf-efgen: Sfyi yere seren arap. 3/308. Mey. Mey-perest: perest: araba tapan. Terim olarak iki bamlsna denir. 1/59. Mey-perestlii dudaa isnat etmek renk hususunda araba

benzediindendir. Ez-firb-i nergis-i mahmr u lal-i mey-perest

406

Hfz- halvet-nin-r der-arb endht Tercme: Mahmur gzn ve arap renkli dudan aldatmasyla halvette bulunan Hafz araba mptela ettin. 3/228 Mesl: Asl mesalisdir, kll sazlar demektir. Tekili msellestir. 3/303. . Mesn: Mesnann oulu, ikier kll sazlar anlamndadr. 3/303. . MihnetMihnet-bd: bd eki ayn zamanda sonuna geldii kelimeye mbalaa anlam katmak iin de kullanlr. Sknt dolu yer demektir. Sanki mihnet ve harapla mamur olan yerdir. 1/94. Mihrc: Mihrc Karalar padiah. Zeng karalar vilayeti demektir. 3/442. Mihr u Vef: Bu iki kelime ham yoluyla kullanlr. Birisi sevgi ve vefa anlamnda, dieri de mehur Mihr u Vefa destannn kahramanlar olan iki kii. M kssa-i Sikender Dr ne-hndem Ez-m be-cuz hikyet-i mihr vefa me-purs Tercme: Biz skender ve Dr kssasn okumamz, bize Mihr u Vefa hikyesinden bakasn sorma. 2/339. . Mihr373. . Mihr-frz: Gne gibi parlayan. 1/372 MihrMihr-giyh: Bir eit ot, szlkte muhabbet otu anlamndadr. Aslnda giyh- mihr idi, sonra izafeti ters evirerek ve izafet kesresini kaldrarak mihr-giyh dediler. Bu otu yannda tayan kii kalplerin sevgilisi olurmu. Sevgilinin yzne de mihrgiyah derler. Bazlar bu otun ems dedikleri bir bitkinin ad olduunu sylediler, gne ne tarafa dnerse bu bitki de o tarafa dner. 3/90 91. . MihrMihr-perver: Mihri terbiye eden. ki anlamdadr; Biri sevgili mihri terbiye edicidir, byle olunca mihr yznden kinaye olur. Dieri mihr onu terbiye edicidir, yani annesi mihrdir demektir. Burada mihrin muhabbet manasnda olmas da mmkndr. Bu takdirde mihr-perver muhabbetli ve efkatli anlamnda olur. 1/394. . Mikt: Vakit kelimesinden ism-i mekn. hram baladklar yere ve her iin vaktine derler. 3/11. .

407

Mn: Yeil sra. Felee de tebih yoluyla denir. Kadeh anlamnda da kullanlr. 2/230 231. . Minnet: Minnet: Minnet iki eittir. Biri azarlama, dieri tenbih bildirir. Azarlama bildiren minnet udur; Bir kimseye bir iyilik edip da sonra o iyilii bana kakarsn, sana filan iyilii yaptm dersin. Bu eit minnnet hem aklen hem dinen ktlenmitir. Kurnda mminlere yle hitap edilir: La tubtl sadaktikum bil-menni vel-ez. Yani sadaka ve yardmlanzn sevabn minnet etmekle iptal etmeyin, yani boa karmayn. Tenbih bildiren minnet ise yledir; Bir kimse evlatlarna merhamet ve efkatini gstermek iin der ki benim sizi gzetip kollamam bakalarnki gibi deildir, belki onlardan ok daha fazladr. Bu eit minnet zemmedilmemitir. Kurnda Belillhu yemunnu aleykm ayet-i kerimesinde bundan bahsedilir. (Ayetin tamamnn anlam yledir: Bedevi Araplar biz mslman olduk diye seni minnet altna almak isterler. Hlbuki Allah size iman ve hidayet verdii iin nimetini size aklar, ayet dorulardan iseniz.) Burada minnet tevbih bildirdii takdirde itiraf anlam tar, yani Allah bize bu kadar nimetler vermitir, bundan dolay bize tevbihte bulunsa laykdr. Tenbih bildirdii takdirde hem itiraf hem ihbar anlam tar. El-minnet lillh ki der-i meygede bzest Zn r ki mer ber-der-i ry- niyzest Tercme: Minnet Allahndr ki meyhane kaps aktr. Bundan dolay yalvarma yzmz meyhanenin kapsndadr. 1/234 235. Miraz: Cariyelerin gzel grnp daha iyi satlmalar iin giydikleri emanet elbise. Bu kelimeyi daha ok makam ve yer anlamnda kullanrlar. 2/245. . MirsMirs-hr: Miras yiyici, yani varis. 3/248 Mirrh: Gezegenlerden biri, savalar buna nisbet edilir. Resimlerde klc elinde bir silahor eklinde gsterirler. 2/361. . Miyn: Bel. Sevgilinin beline m (kl) denilmesi miyan ne kadar ince olsa o kadar muteber olduundandr. Hest n dehn ki ne-bnem ez- nin Myest n miyn u ne-dnem ki n i mst

408

Tercme: Canann az bir hitir, ondan nam ve nian grmem, beli de bir kl kadardr, bilmem ki o ne kldr. 1/78. . MiynMiyn-dr: Arac. Bazlar hakem ve bir grubun arasn dzelten anlamnda olduunu sylediler. 3/334. . Mumil: . Mumil: Seninle alveri eden kimse. 2/42. Muamm: Muamm: Bu kalbn (mezid bablarda) hem ism-i meful, hem ism-i zaman, hem ism-i mekn, hem de mimli masdar olmas mmkndr. sm-i mekn anlam tarsa gizlenen yer anlamnda olur. 1/84. . Remiz ve ima ile sylemek. 2/288. .

Muir: . Muir: Arkada. 2/313. Mubassr: Alverite uyank olup hereyin deerini bilene tccar arasnda mubassr denir, simsar da derler. 2/232. . Mu: Hem kei, hem atee tapan, hem de genel anlamda kfir demektir. 1/6. . Muhaddere: Perdeden dar kp halka grnmeyen kadn. 2/204 205. . Muhakkak: Kesin olan; Bir yaz eidi. 2/18 Muhassl: avu, muhzr ve kapc gibi halkn hakkn tahsil eden kimse. 3/81 Muhtle: Hilekr. 2/7. . Muhtesib: Toplumda dinin emirlerini uygulamak ve yasaklad eylerin yaplmasn engellemek iin grevlendirilen kimseye verilen ad. Mesel iki ieni, namaz klmayan, zina edenleri ve yalanc ahitleri hep muhtesibler yakalard. Bundan dolay airler iki ienler ile muhtesibleri iirlerinde birlikte sylerler. Ayrca muhtesip en zahid, en abid ve en ok haramdan kanan limler arasndan seilirdi. 1/101. . Muhtesibler iki kpn krdklar iin onlara hum-iken (kp kran)

denilmi. Fars diyarnda iyilii emir ktlkten nehyetme iini muhtesibler yapard. Bizde bu hizmeti subalar grr. 3/361. . Muhteem: ranllar bu kelimeyi muhterem anlamnda kullanr. 2/227. .

409

Muhteem: Srr ism-i meful kalbnda heybetlenmek ve ululuk anlamndadr demi. Fakat Shah- Cevher ism-i fil vezni eklinde yani muhteim okumu ve manasn utanmak olarak aklam. 1/105. . Mukabele: Mneccim terimlerindendir. ki yldz mesel ay ile gne tam birbirinin karsnda olsalar ve aralarnda felekten beer bur olsa buna mukabele derler. , drt ve alt bur olmas buna gre kyas edilir. 2/195. . Mukarnesukarnes-i zengr: Cami kaplarnda, minare erefeleri altnda ve mihrablarda olan sanatl ilerdir. Mesel tatan laleler ve baz toplar oyarlar, onlara mukarnes denir. Zengr tng renkli bir nesnedir ki bakrdan ve zm cebresinden dzerler, lacivert gibi, zahmeti oktur ama faydaldr. Felei ona tebih ederler. 2/275. . Mmya: Mehur bir ila; yaralanm veya bir uzvu krlm kimseye iirirler, Allahn izniyle ifa bulur. Birka eittir, en gzeli beerdir ki insan mumya ederler. 2/253. . Murakka: Baz Hintliler giydii pare pare yamal hrka. Bununla sflerin giydii hrka kastedilir. 1/160 161. . Yoksullarn pare pare yamalardan mteekkil hrkas, bu hrka iin

gnagn (renk renk) sfat kullanlr. 1/374 Murde: lm. Ate hakknda kullanlsa snm anlamna gelir. 1/47. . MrMr-hatt: Karnca hatl (tyl) anlamna gelen bu ifade ile tebih yoluyla taze kan sakal kastedilir. 1/55. . Musall: Aslnda namaz klnan yer anlamndadr. ranllar bu kelimeyi seccade anlamnda kullanr. 1/172. . Mutekid: k anlamnda kullanlr. 1/76. . Mutrb: Szlkte sevindirici anlamndadr, ama terim olarak saz alp ark syleyenler iin kullanlr. 1/17. . Mutribn. Mutribn- sabh: Seherde iki ien sazendeler ve gyendeler. 2/26.

410

Mdm: Cevher mdm ve mdme arap anlamndadr der. Bir de mdam daim ve sabit anlamna gelir. rb-i mdam devaml imek demektir. 1/17. . Mdde Mdde: Bu kelime hem dman hem de rakib anlamnda kullanlr. nk ranllar rakibe de mddei derler, yani rakip ak ve muhabbet davasnda bulunur, ama iddiasnda yalancdr. 1/145. . Mhendis: Hendese bilen. Hendese mstakil bir ilimdir, eyann mikdarlar heyet ve hesaba dayanan bu ilimle bilinir. Rasad ilmi de bu ilme baldr, bu olmaynca rasat olmaz. 2/103. . Mhendis-i felekden kast Sni-i Ezel olan Allahtr. 2/399. .

Mheymin: Adil ahid anlamnda, Farsa gvah- rast derler. Her eyi adil bir ekilde gzeten Tanr anlamnda kullanlr. 3/108. . Mhr berber-lebleb-zede: Dudana mhr vurulmu demektir. Kpn azn kerpi ve balkla svamalarndan kinaye olarak kullanlr. Geri ez-te-i dil un hum- mey der-cem Mhr ber-leb-zede hn m-horem u hmem Tercme: Her ne kadar yrek ateinden arap kp gibi kaynayp durmadaym, yani zdrap ve meakkatteyim, fakat dudama mhr vurup kan ierim ve sessizim. ektiim bu kadar meakkat iin hi tnmam ve aldrmam. Kan ierim demesi arab kana benzettii iindir. 3/70. . Mjdegan ve mjdegane: Mjde veren kiiye verilen ake ve elbise gibi eyler. 1/318 319. . MjeMje-i hh- fiyetfiyet-k: uh bunun gibi yerlerde haar manasnadr. Afiyetk bileik sfattr, afiyet ldrc, yani zahitlik ve takvay kaldrc. Dolaysyla toplu anlam zahitlii ve sofuluu kaldran uh kirpik demektir. 2/354. . Mlemma: Mlemma: : Baz Hint fakirlerinin giydii renk renk yamalarla yamanm hrka. 1/376. . Mlk: Memleket ve padiahlk. Milk ise mal ve esbab demektir. 1/27. .

411

MlkMlk-i Sleyman: Hazret-i Sleymann taht olan irazdr. Tarih kitaplarnda byle yazldr. 1/308. . Fars lkesi, iraz anlamnda kullanlr. 3/17. .

Mmsik arb: Misket zmnden yaplan arap. 2/203. . Mnim: Mnim: ranllar bu kelimeye nimet sahibi ve zengin anlamnda kullanr. Nimet verici anlamna da gelir. 1/378. . MrdeMrde-dil: znt ve skntl gnl, yani gam ve gussann ldrd gnl. 3/284. . Mr . Mr-i emen: Blbl. 2/299. Mr . Mr-i shan shanan-senc: Name eden ku. Gnl kastedilmitir. 2/182. Mr . Mr-i seher: Genellikle blbl anlamnda kullanlr. 1/333. Mr . Mr-i subh: Sabah vakti ten her kuu ierse de blbl kastedilir. 2/187. Mrg. Mrg-i subhsubh-hn: Sabah vaktinde ten ku, yani blbl. 2/275. Mr . Mr-i Sleymn: Hdhd. Amma cnna nispet gvercindir. 3/47. Mr . Mr-i ebeb-hn: Gece ten ku; blbl anlamnda kullanlr. 2/293. Mrvvet: Lgatte insanlk anlamndadr, daha ok cmertlik ve kerem anlamnda kullanlr. 2/145. . Msmere: Gece aydnlnda yaplan sohbet. 3/325. . MkMk-sy: Mk ezici anlamnda bileik sfattr, mecaz yoluyla ziyade koku iin kullanlr, nk mk, anber ve lahlaha ezelince daha ziyade koku verir. 3/161. . Mteri: Mteri altnc felein yldzdr, limlerin ve meayihin yldzdr. Bu yldza mensup olanlar nceleri zahmet ve meakkat ekerler, sonra saadet ve refaha kavuurlar. limler de genellikle ilk tahsil zamanlarnda zahmet ve fakirlik iinde olur, daha sonra bir makam elde ederek huzura kavuurlar. 2/281. . Mzevvece: Sd bu mzevvece kelimesi iin Rumda mcevveze dedikleri eydir, tarife ihtiya yoktur diye syler. Beyitte geen hrka kelimesi karinesiyle sfler tac anlamnda kullanldn belirtir. Redhousede mcevveze kelimesinin

412

anlam, eskiden Trk grevliler tarafndan giyilen kvrmlar ok bir sark olarak verilmektedir. 3/133. . NalNal-i derder-te: Sihir trlerinden biridir. Bir kimseyi bir kimseye k edip gnlne sevgi atei drmek isteseler nalin zerine Sryanice baz isimler yazarlar ve onu atee brakrlar ve baz havass okurlar. O da derhal k olup gnl niyet edilen kiiye meyleder. Garip sihirlerden birisi budur ki aadaki beyitte zlfn eri ve kvrm eklinde olan ucunu nale ve canann yanan atee benzetmitir. Der-nihn-hne-i iret sanem ho drem Kez-ser-i zlf u ruhe nal-i der-te drem Tercme: ret nihnhanesinde bir gzel sevgilim vardr ki zlf ve yana sebebiyle ate zerine nal tutarm. 3/31. . NdireNdire-gftr: Syledii sz kendinden baka kimsenin syleyemeyecei kii. 1/115 116. . Nfe: Misk gbeine denilir. Gonca gibi dm eklinde olduu iin aadaki beyitte girih zikredilmitir. u nfe ber-dil-i miskn-i men girih me-figen Ki ahd b-ser-i zlf-i girih-gy- tu best Tercme: Benim miskin gnlme nafe gibi dm koyma, yani beni nafe gibi gnl dar ve cieri kanl eyleme. nk gnlm senin dm aan zlfne daima onun bendinde olaym diye sz verdi. 1/129 130. . Name: Gizli sz. 1/16. . Nhd: Yedi gezegenden aadan yukarya doru nc felein yldzdr. Arapa Zhre derler. Feleklerin sra ile Arapa isimlerini yle nazmetmilerdir: Kamerest u Utrid u Zhre ems u Mirrh u Mter vu Zuhal Farsa isimleri ise yledir: Kevkib Meh u Tr u Nhd dn Hrd u Behrm u Bercs u Keyvn. 1/180. .

413

Sazendelerin mensup olduu Zhre yldz. 2/320. . Nahvet: Byklk ve kibirlenme. 1/107. . NN-km: Szlkte murada ulaamamak, zaruret anlamnda da kullanlr. 3/338. . Nak: Taze sakaldan kinaye olarak kullanlmtr. 2/61 62. . Tavla oyunu oynayanlarn stlahlarnda murat anlamndadr. 2/266. .

NakNak-bendbend-i kaz: Kaza nak balaycs, yani nakka. Kaza nakkandan maksat Allahtr. 2/250. . NakNak-berber-b: Su zerine nak. Bununla imknsz bir eye teebbs etmek kastedilir. 1/133. . Nak. Nak- hkhk- reh: Yollarda grnen izler. 1/179. Nak . Nak- harb: Fanilik damgas. 1/174. Nal: Hem at nal, hem ayakkab anlamndadr. 1/108. . NamzNamz- mm- arbn: Gariplerin akam namaz vakti. Gariplerin akam namaznn baka zaman olmaz, ama garipleri daha ok akam vaktinde hzn kaplar, bundan dolay gariplerin akam namaz denilmitir. 3/107 108. . Nme. Nme-i siyh: Gnahlarn yazld defter. 3/3. Nme. Nme-siyh: Defteri siyah olan; Gnahkrdan kinayedir. 1/171. Nme-siyh, siyh-nme sulu s ve gnahkra derler. 3/371. .

Nms: Arapada bakasndan sakladn srr kimseye dememek artyla kendisine sylediin kimseye denilir. Hazret-i Cibril-i Emine de namus denir. 1/345. . Nms u nm: Namus vakar anlamna, nam ise byle yerlerde hret anlamna gelir. 1/250. . Nmver: Mehur. Nam ile nisbet anlam bildiren ver ekinin birlemesiyle teekkl etmitir. Behrever ve ruzever kelimeleri de bu ekilde tretilmitir. Bazlar namver nam-verin hafifletilmi eklidir demilerdir. Bu tartma konusudur, bazlar demilerdir ki elif-i memdudenin kaldrlmas kurala uymaz. 1/208. .

414

NnNn- hell: Vakf mal ekmeinden kinayedir. nk ekser meayih hankahlarda ve zaviyelerde oturup vakf ekmeini yerler. 1/18. . (bak., b- harm) Nn. Nn- teng: Yufka ekmei. 1/14. Nara: Arapada genizden kan ses anlamndadr. Farsada kaynama ve fokurdama anlamnda kullanr. 1/126. . Genizden kan ses; ranllar iddetli sesler iin kullanr. 2/139. .

Nz: ftihar etmek. 1/186. . Nazar: Mantk terimi olarak bilinen emirlerin tertibi anlamn tar, yani tasavvurlarda hadler ve rsumu, tasdiklerde ise kazayay (nermeleri) tertiptir. 1/337. . Nazardan maksat tasavvurlardan ve tasdiklerden bilinen ilerin

tertibidir. 1/180. . Nazar. Nazar-bz: Her grdn seven kimse. 1/101. Nazar oynatan anlamnda, terim olarak grdn seven maymun akl

kiiye denir. 1/136. . Nz . Nz-perverd: Nazla beslenen. 2/61. Nebd: Bir eit iki. Hurma, incir veya kuru zm su iine koyup ekitilir. Daha sonra araba benzer bir sarholuk veren su hsl olur ve arabn yerine bunu ierlerdi. arap anlamnda da kullanlr. Asl nebiz olan bu kelimeyi Farsllar nebid eklinde telaffuz ederler. 2/124. . Nedeb: Tavla oyununun terimlerindendir, bir oyun demektir. 2/164. . NefesNefes-i bdbd- Yemn: Yemen rzgrnn nefesi. Bu ibare nn le-ecidu nefeser-Rahmni min kibelil-Yemen hadisine telmihtir. Bu hadis veys-i Karnnin nice yl sonra geleceine iaret eder. 1/185. . Nejend: Skntl anlamnda kullanlr. 2/15. . Nekhet: ocuklarda olan azn tatl kokusu. 3/114. .

415

Nemek: Tuz. ran airleri tuz, yara ve krmz duda iirlerinde bir araya getirirler, nk yaraya tuz serpince kzarr ve zdrap verir, sanki dudan hasretinden ikyet eder. Ber-sne-i r-i derdmendn Llet nemek tamm dred Tercme: Dertlilerin yaral sinesi iin dudan tam bir tuz mesabesindedir. 1/57 58. . Leb u dehn- tu-r ey bes hukk- nemek Ki hest ber-ciger-i r u sneh-y kebb Tercme: Ey sevgili, senin dudan ve aznn yaral cier ve kebab olmu sineler zerinde ok tuz hakk vardr, yani dudann hasretinden cierler yaral ve sineler kebab olmutur. 1/61 62. . Neng: Gayret ve ar anlamndadr. 1/101. . Nergis: Rum diyarnda altn kadeh dedikleri iek. airler gz bu iee kinaye yoluyla tebih ederler. Arapada nercis ekli kullanlr. Kes be-devr-i nergiset tarf ne-best ez-fiyet Bih ki ne-frend mestr be-mestn- um Tercme: Kimse senin gznn zamannda perhizkrlktan bir fayda grmedi, nk kim seni grdyse aknn sarhou oldu. O halde en iyisi senin gzne takva ve sofuluk satmasnlar. Gze nispetle mestur kelimesi tam yerinde kullanlmtr, nk gz iki kapak altnda rtldr. 1/13 14. . Rumda altn kadeh dedikleri bir iek. Gz bu iee benzetirler. Cam-

nergis veya kadeh-i nergis derler. zellikle ehl ve anber denen koyun ala gzl dilberlerin gzlerini buna tebih ederler. Gz nergise tebih etmek etraf beyaz gm gibi, ii altn rengine meyilli olduu iindir. Nergise mest denilmesi de ban nne drd iindir. 2/17. . NergisNergis-i cemm: Nergis gzden kinayedir, cemma gz ucuyla bakmak anlamnda. Nergis-i cemma gz ucuyla bakan gz demektir. 1/301. .

416

NergisNergis-i mest: Sarho nergis. Nergise sarho denilmesi ban aaya sald iindir. Pay- kadeh kadehin dibi demektir. nk nergisin ortasnda bir kadeh var, kadehin etrafnda dibinden km akeye benzeyen alt tane beyaz iei vardr. Resd mevsim-i an kez-tarab nergis-i mest Nihed be-py- kadeh her ki e direm dred Tercme: yle bir mevsim geldi ki kimde alt dirhem varsa sevin ve needen mest olmu nergis gibi kadehin dibine o akeleri brakr. Sanki nergisin alt akeye benzeyen alt yapra araba vermek iin kadehin dibine konulmutur. 1/385. . Nergisn kab: Bir tr kaftan. Krk yla yakn bir zaman nce byle bir kaftan bir Grc beyzadesinin erinde Rum diyarnda grdm. Onlardan birisine bu tr kaftana ne derler diye sordum. Buna kaba-y nergis derler diye cevap verdi. Bu olaydana nce stadmdan bu beytin tahlilinde kaba-y nergis ve kasab kelimesinin anlamlarn tafsilatl olarak iittiim iin orada bu elbisenin ne ekilde olduu ve nasl giyilip kuanld iyice anlalm oldu. Bu kaba-y nergisnin kendine mahsus bir kua vardr. Bu kuak tuman ukuru gibi kaftann iinden geer. Kuan ular bazen kalebdan ile, bazen de ipekten ilenir. Bizim grdmz kaftann kuann ular has oda olanlarnn mendilleri gibi saf altnla ilenmi idi ve n tarafta gbei zerinde yass bir ekilde duruyordu. Meer bu kuakta adet byleymi. Bu kuaa kasab derler ve kaftann ss bununladr. Bu elbiseyi nergise nisbet edip nergisn demeleri undandr: Bu elbisenin yakas nergis yapraklar gibi dm dm olur ve sanki beyaz bir miskal cinsindendir. Bu tarz kaftan bu zamanda Frenk ve Macar gibi kffar diyarnn dnda tamamen terk edilmitir. Mer vu serv-i emen-r be-hk-rh nind Zamne t kasab- nergisn-kab-y tu best Tercme: Zamane insanlar senin giydiin nergis kabann kuan balayal beri, yani bu tarz giyindiklerinden beri beni ve emendeki serviyi yolun toprana dikti, yani hayretten akl kalm bir ekilde brakt. nk onlarn tarzndaki bu elbise gzel yakr ve seyredeni ok olur. 1/128 129. . Nesm: Szlkte ho kokulu rzgr anlamnda. Glzara urayan ve glistandan geen rzgr elbette ho kokulu olur.

417

Zi-kr- m vu dil-i onca sad girih bi-gd Nesm-i gl u dil ender-pey-i hev-y tu best Tercme: Gnl senin muhabbetine balannca gl bahesinden geen rzgr bizim iimizden ve goncann gnlnden yz dm zd. Veya gl bahesinden geen rzgr gnl gibi senin sevdana balannca bizim iimizden ve goncann gnlnden yz dm ald. Nesim burada iki i yapmaktadr; Biri canann kyu tarafndan eserek her mkl iimizin dmn zmesi, dieri goncann gnlndeki dm amas. Yani gonca dm eklindedir, dmn almas demek gl olmas demektir. 1/129. . NesmNesm-i girihgirih-k: Dm aan nesim. Yani dm eklinde olan goncay ap gl olmasna sebep olan nesim. 1/369. . NesmNesm-i shanshan-n: Shan-n sz toplayan anlamnda bileik sfattr, gammaz demektir. Nesim canann zlfnn kokusunu her tarafa yayd iin gammaz olarak nitelendirilmitir. 2/320. . Nesrn: Nestern dedikleri beyaz iek. 2/154. . Nesrn ve nesrin: Bir beyaz iein ad. Rum diyarnda ona gl-i nesrin denir. 2/29. . Nesteren: Gzel kokulu bir iektir. Shh- Acem; nesrn ve nestern ve nestern ve nester ayn anlamdadr diye kaydeder. Ama Hafzn beytinde birbirine atfedilmeleri ayn anlamda olmalarna imkn tanmaz. nk birbirine atfedilen eyler birbirinin ayn olamaz. 3/96. . Nesye: Veresiye anlamnda. Hazr ve nakd kelimesinin zt anlamls olarak kullanlr. emen hikyet-i Urdibehit m-gyed Ne rifest ki nesye hard u nakd bi-hit Tercme: emen rdibehit (nisan) ayndan haber veriyor. Veresiyeyi satn alan ve peini terkeden arif olamaz, yani veresiye olan cennet midiyle byle zamandaki pein dnya zevkini terkeden arif deil. 1/170. .

418

Neter: Fassadlarn kan ald alet. Ni ise akrep, ar ve dier hayvanlarn bakalarn srdklar inesi anlamndadr. 2/373 374. . Nev u nem: Artmak ve bymek anlamndadr, daha ok bitkiler hakknda kullanlr. Huzur ve safa anlamnda da kullanlmtr. 3/79. . Nev: ham yoluyla zikredilmitir. Ses ve sada manasna, bir de Isfahan namesinin feri olan ve Hseyn ile ferilikde mterek olan nev makam. 2/322. . Berk, saz ve azk anlamndadr. 1/222. . alg aletlerinden birinin ad, bu alet bu zamanda btnyle

terkedilmitir. 1/222. . Hem nev hem de nuv ekli kullanlr. Burada muskide bir namenin

ad anlamndadr. 2/226. . Zenginlik, azk ve nimet anlamnda kullanlr. 2/401. . Avaz; Dzen; Muskde bir makam. 1/119. .

Nev. 1/342 (bk. Sonradan grme) Nev-devlet: devlet: Sonradan grme. Nez Nezzregn: Bakanlar yani nazar edenler. Nezzare lafzn bazan tekil bazan da oul anlamnda kullanrlar, bazan da baklan yer (manzar) yani ism-i mekn olarak kullanrlar. 1/395. . Nezih: Aslnda sudan ve emenden uzak yer anlamndadr, amma ranllar temiz ve kutlu anlamnda kullanr. 3/341. . Nezl: Seferde yeni konaklayan misafirlere imarethanelerde bal, peynir ve reel gibi verilen yemek. 2/165. . Nigr: Rm diyarnda gzel kadn anlamnda kullanlr. Farsllar bu kelimeyle sevgiliyi kestederler. 1/125. . Szlkte nak anlamndadr. ranllar sevgili hakknda kullanr. 1/243. . Szlkte nak anlamnda olan bu kelime daha sonra mbalaa yoluyla

gzeller iin kullanlmtr. 2/417 418. .

419

Nigristn ve NigrNigr-hne: inde Mani isminde bir ressamn yapt bir ev. Hem kendi yapt resimleri hem de baka ressamlarn yapt benzersiz naklar iine alan garip ve acip resimlerle dolu bir ev. 1/55. . NigristnNigristn- n ve NigrhneNigrhne-i n: Ressam hocalarn yaptklar resimleri iine alan bir ev. 2/316. . Nign: Yzk ka; Saltanat mhr anlamnda kullanlr. 3/270. . Nihn. Nihn-hne: Mahzen; Altn, ake ve deerli eyann konduu yer. 3/280. Hazine ve kiler. 3/31. .

Nikb: Yz rts. Hafzn yaad dnemde Fars lkesindeki mahbublar perde ile ve kkl ve gisularn yzleri zerine indirip yzleri rtl olarak gezerlermi. Kzlba evba ortaya ktktan sonra bu tarz tamamen terkedilmitir. Hafzn beste-nikb (rts bal) demesi kendi zamanna gredir. 1/133. . Nm. Nm-bismil: Yarm boazlanm. 3/180. NmNm-bse: Yarm buse anlamndadr. Aslnda buse paralanabilir bir ey deildir. Dolaysyla onun hakknda yarm, veya drtte bir gibi eyler dnlemez. Bu kelime teslim olmamak anlamnda kullanlmtr, yani muradma gre buse almaya imkn vermedi demektir. 2/31 32. . Nreng: Ressamlar resim yapacaklar yeri nceden beyaz bir ey ile svarlar. Buna Fars ressamlar nireng derlerdi. Nak yapacaklar yeri nceden resmederler, o resime de nireng derler. 3/226 227. . N: Ar, iyan ve akrep gibi zehirli hayvanlarn soktuu ineye de denir. Neter anlamnda da kullanlr. 3/73. . Niyz: htiya. 1/343. . Nisr: Dn ve emsali vakitlerde salan ake ve altn. 1/48. . Salan ey. 1/73. .

Nuhset: Uursuzluk. Ay akrep burcunda iken nemli iler yaplmaz, nk o zaman uursuzlukla mehurdur. Goftem ki ibtid konem ez-bse goft n

420

Bi-gzr t ki mh zi-akreb be-der-eved Tercme: Sevgilinin yanan zlfnn arasnda grnce ona dedim ki pmeye balayaym m? Dedi ki yok, ay akrep burcundan ksn, ondan sonra. Ay kelimesiyle yanak, akrep kelimesiyle zlf kastedillmitir. 2/255. . Nn: Arapa balk demektir. 3/427 428. . Nr: Ay . 2/311. . Nuzul: maretlerde yaplageldii gibi misafir olanlara verilen yemek. 1/141. . Nh: Akl. 2/438. . Nkhet: Baz ocuklarda olduu gibi azda olan gzel kokuya denilir. Genel olarak koku anlamnda da kullanlr. 2/223. . Nkte: Arapa bir ubuk ucuyla bir yere vura vura bir nian ortaya karmaya denir. Bu durum genellikle dnce ve aknlk zamanlarnda olur. nsan bir ey dnrken farknda olmadan gayri ihtiyari bir eyler yapar. Nkte aslnda masdardr. Daha sonra kalbi etkileyen latif sz anlamnda kullanlmtr. 1/139. . nce anlaml sz. Genel olarak sz anlamnda da kullanlr. nk

Hafzn iirinde nkte n-sencde (lsz ve vezinsiz) olarak nitelenmitir. 3/25. . Nkte357. . Nkte-dn: Eyann inceliklerini bilen. 1/356 Nzhet: Sevin; Temiz olma. 1/106. . P. P-berber-c: Aya yerinde, yani sabit-kadem demektir. 2/40. PkPk-bz: Pk oynayc anlamnda. Pak-damen (etei temiz) ve pak-bz k hakknda kullanlr. Tabiatnda nefsan arzu olmayan a pak-bz denilir. 1/377. . PyPy-kb: Ayak vuran demektir. Rakkas (danseden) anlamnda kullanlr. 1/59. . PederPeder-i tecrbe: Araplar bir manada mbalaa kastetse eb veya mm kelimesi ile tabir ederler, mesel ebul-fesad mml-habayis (fesadn babas, ktlklerin anas) derler. Burada da peder-i tecrbe tecrbe babas yani ok tecrbeli, gngrm kii demektir. 3/276 277. .

421

Pen rz: ranllar mr ne kadar da uzun olursa be gnle tabir ederler. 1/71. . Az bir zamandan kinaye olarak kullanrlar. Bir kiinin yzyl mr olsa

da ondan be gn diye tabir ederler, nk sonu fanilik olduu iin sanki be gndr, belki hi mesabesindedir. 1/237. . Pen rz, e rz, heft rz: ranllar azck mddetten bazan be, bazan alt, bazan da yedi gnle tabir ederler. 3/408. . PerdePerde-dr: Szlk anlam perde tutucu demektir, terim olarak kapcya derler. Felee perde-dr denilmesi mecazendir. Hakikatte felei tutup muhafaza eden Allahtr. 1/156. . PerdePerde-i heftheft-gnegne-i em: em: Gzde yaratlm yedi perde. 2/416. . Allah gz yedi perde ile rutubetten yaratmtr. Bunlar srasyla yledir: Sulbiyye, memiyye, ebekiyye, rutbet-i zcciyye, celdiyye, ankebtiyye, rutbet-i bdiyye, inebiyye, karniyye, mltehime. Bu perdeleri manzum olarak yle sralamlardr: Kerd ferdgr Tel be-lutf- h emet be-heft perde vu se b mnkasim Sulb u meme ebeke zcc vu pes celd Pes-i ankebt bd u ineb karn u mltehim Yukardaki bilgilerin nda Hafzn aadaki beytine Sdnin verdii anlam ve yapt aklamalar yledir: Ceml- duhter-i rez nr- em-i mst meger Ki der-nikb- zcc vu perde-i inebst Nr- em gzbebei anlamndadr, nk o grr. Zcac hem ie anlamndadr, hem de gzn rutubetlerinden bir perdenin ismidir. neb hem araptan kinayedir, hem de gzn perdelerinden birinin addr. Hafz bu beyitte gzn bir perdesine ve bir rutubetine iaret edip arab gzbebei hkmnde tutar. nk arap sklmadan nce ineb perdededir, meclise gelince de rutbet-i zcaciyededir.

422

Tercme: Sanki bizim gzmzn nuru olan zm kz, yani arabn cemali zcc nikbda ve ineb perdededir. Yani bazan ie iinde mahfuz, bazan zm iinde sakldr. Hafz arab bu iki hususta gze tebih etmitir. 1/153 154. . Pertev: Ik. Bir eyin eseri. 1/184; ; 2/73 74. . Perv: Feragat. 1/132. . Pervne: Hatt- hmayun anlamnda da kullanlr. Herhangi bir hususta padiahn bir kimseye gnderdii ferman sahibine ulatrana pervane denilir. Bu grev Fars devletinde bir rtbe olarak kabul edilirdi. 1/150. . 1/182. . Pervn ve perin: lker yldz. 3/172. . PesPes-i perde: Pes art manasnadr. Pes-i perde perdenin arkas yani gayb lemi demektir. Perde arkas ve gayb dememiz bize gredir. Yoksa Allaha nisbetle perde ve gayb olamaz, herey onun iin aikrdr. 1/167. . Peste: Halep fst. airler az ona tebih ederler. 2/193. . Pemne. Pemne-p: Yn giyen. Yoksul ktan kinaye olarak kullanlr. 1/259. Pey: Art; Son; Ecel. 1/356. . Sarholuk. 3/328. . Hem kelebek hem de Rum ilinde kap olan denen hizmeti anlamnda.

PeykPeyk-i cihncihn-peym: Ay. airlerin ay ve hilale peyk demeleri undandr; Yedi gezegen arasnda aydan daha hzl hareket eden yoktur. yleki oniki burcu bir ayda dolar, gne bir ylda, dierleri ise ok senelerde bu mesafeyi kateder. Nitekim Zhal seyrini otuz ylda tamamlar. 2/77. . Peyk. (bk. Berd-i uk) Peyk-i mtakn: Saba rzgr. 1/221. Peymne: Szlkte lek anlamndadr. Aadaki beyitte Hazret-i demin cesedinin maddesi olan topra ve bal yourduklar kalp anlamnda kullanlmtr. Baz kitaplarda yle yazlr: Allah demi yaratmak isteyince meleklere her trl topraktan bir miktar getirmelerini emreder. Yani beyaz, kzl ve sar topraktan bir miktar toplayp mezkr kalba doldurup yourmalarn emreder.

423

Onlar da bu emri yerine getirirler. Bundan dolaydr ki insanlarn kimisi beyaz, kimisi kara, kimisi buday renklidir. Daha sonra Hazret-i dem yaratlp ruh sahibi olduktan sonra melekler Allah sevgisi hususunda demi kskanmlardr. D ddem ki melik der-i meyhne zedend Gil-i dem bi-siritend u be-peymne zedend Tercme: Dn gece grdm ki melekler meyhane kapsn aldlar, demin topran yourup bir peymaneye koydular. 2/159. . Peymne. Peymne-ke: Peymane eken, yani arap ien. 1/82. Peymn. Peymn-iken: Ahd bozucu, yani vefasz ve gaddar. 3/139. Pirne. Pirne-ser: htiyarlk vaktinde. 2/155. PrPr-i drddrd-ke: Tortu iin pir anlamndaki bu ifade ile eyh Mahmd- Glreng kastedilir.. 2/226. . Pr. Pr-i harbtharbt-perver: Meyhanede yetiip byyen yal kimse. 2/449. Pr. Pr-i Kenn Kenn: n: Hazret-i Yakub peygamber. 1/209. Pn: Birden fazla anlamda kullanlr. Mekr ve hile anlamnda da kullanlr. 3/363. . P. P-bn: lerisini gren, bir iin sonunu dnen kii. 3/292. Pgh: Meclisin sadr ve kaps zerinde olan ahniin. 1/312. . Pkr: Meclisin bakesinde oturan. 3/57. . Piyle: Lami elebi manzumesinde piylenin anlamn bo kadeh olarak vermitir. Dier szlklerde ise anlam arap kadehi olarak verilir. 1/182 183. . Piyle. Piyle-peym: Piyale len, yani piyale ien. 3/243. Puhte: Pimi anlamndaki bu kelime ham yoluyla arap hakknda da kullanlr. nk arabn bir ad puhtedir. 1/189. . Pimi ve kaynamas tamam olmu arab. 3/351. .

424

Ram: Asl anlam bir kimsenin burnunu yere srtmek anlamndadr. Trab kelimesinin e anlamls olan rumdan gelir. Krlk anlamnda kullanlr, filann krlne denilir. 1/220. . Szlkte bir kimsenin burnunu yere srtmek. Krlk ve haset anlamnda

kullanlr. 2/269. . Dmann burnunu yere srtmeye derler, tahkir ve alaltmaktan

kinayedir. 2/71. . Rh: Yol anlamndaki bu kelime insaf anlamnda da kullanlr. Trkede de yol deildir derler, yani insafa smaz demektir. 3/100. . RhRh- rh: Ruh arab, yani cana can katan arap. 1/149 150. . Rahk: Cennet arab. 3/372. . Rah: Boz at. 3/147. . Raht: Ev eyas ve dier eyalar. 1/114. . Ramak: Cann sonuna denilir. 1/200. . Ran: Ran: Bir taraf sar, bir taraf krmz olan gle denir. Nazenin anlamnda da kullanlr. Sab be-lutf bi-g n azl-i ran-r Ki ser be-kh u beybn tu ddei m-r Tercme: Ey saba rzgr! Nezaketle o nazenin ceylana syle ki bizim bamz daa ve sahraya sen vermisin, yani bizi Mecnun ve Ferhad sen eylemisin. Bir taraf sar, bir taraf krmz olan gle ran denildii Kemal

Paaolunun bu beytinden aka anlalr. kisinden bir gl-i ran grnrdi gze Lle ruhsrnla cem olsa ruh- zerdum benim. 1/38 39. . kiyzl. 3/299. .

kiyzl; Gzel anlamnda da kullanlr. 1/310. .

425

Rst: ok anlaml bir kelimedir, hem sa, hem sa taraf, hem de doru anlamnda kullanlr, mesel doru sz, doru ey gibi. Burada doru sz anlamndadr, ama kamet ve serv zikredilmesi doruluk anlamn ham eder. 3/24 25. . Rvek: Saf anlamndadr. ranllar bu kelimeyi ravek eklinde okur, Araplar rayk der. Ravek-i humdan maksat saf araptr. 3/71. . Ry: Hint padiah. 3/342. . RzRz- serbeste: Almam sr, yani gizli sr. 2/292 Reh: Aslnda hizmeti demektir ama genellikle kul ve kle anlamnda kullanlr. 2/26. . Hizmet iin yola gittii iin yola mensup anlamnda reh denilmitir.

Rum diyarnda kap olan denilir. 3/378. . Reheh-nin: Yolda oturan; hakir ve zelilden kinaye olarak kullanlr, nk zelil dilenciler yollarda oturur. 2/211 212. . 3/425. . Reh. Reh-zen: Yol vuran, ekya. 2/229. Remz: Kala ve dudakla iaret demektir. Rumuz esrar anlamndadr. 1/179. . Renc: Hastalk ve znt. 1/247. . Rend: llerde olan ho kokulu bir bitki. Asma, da rend denildiini nakleder. 3/213. . Reng: Kadnlarn yzlerine srdkleri glgne denilen krmz renkli bir boya. Zi-k- n-tamm- m ceml-i yr mstanst Be-b u reng u hl u hat i hcet ry- zb-r Tercme: Bizim noksan ve gdk sevgimize sevgilinin kemal seviyesindeki gzelliinin ihtiyac yoktur. Gzellii Allah vergisi olan bir yzn ben, ayva ty, b ve renge ne ihtiyac var. nk onun gzellii doutandr, Allah vergisidir, ayrca gzellemeye ihtiyac yoktur. 1/36 37. . Genellikle dilenciler hakknda kullanlr. Laubali rint anlamna da gelir.

426

Boya; Hile; Yaban keisi; Nasip. 1/126. . Hile. 3/411. .

Reng. Reng-mz: Hile kartrc, yani kavga kaas. 2/333. Reste: Sra sra olan pazar dkknlarna denir. Mescitte olan saflar gibi erler srasna da denir. 3/333. . Restgrn: Kurtulanlar ve azad olanlar. Arapa muflih denilir. 1/361 Restgr: Kurtulu. 1/165. . Resl: Peygamber, eli ve kad muhzrna denir. Genel olarak kim olursa olsun haber verici anlamnda kullanlr. 2/389. . Revn: Bir manas geer altn ve ake, dier manas insan ruhudur. Bu kelime ham yoluyla kullanlr. 1/203. . Revn akc ve yryc anlamndadr. Suya sfat olsa akc anlamnda

olur, serve ve dier aalara sfat olsa yryen ve salnan anlamndadr. 1/77. . Hsl ve mevcut olan. 1/141 Derhal demektir, abukluktan tabirdir. 3/40 Aadaki beyitte drt farkl anlamda kullanlmtr.

Revn der-dih n b- ayn- revn Ne b- revn kfitb- revn Birinci revan derhal demektir, ikincisi insan ruhu, ncs akc, drdncs abuk yryen anlamndadr. Tercme: Ey saki! abuk ver ruhun ta kendisi olan suyu. O akan bir su deil belki yryen gne. 3/438 Revh: Rahat ve huzur; Rzgrn getirdii gzel koku. 2/414. . Revnak: Revnak: Szlkte klcn suyu ve gzellii anlamndadr. Yzsuyu yani rz ve namus anlamnda da kullanlr. 1/345. . Cevher yle der: Revnakus-seyfi mauhu ve hsnuhu, yani klcn

revnak suyu ve gzelliidir. Genel olarak revnak gzellik anlamnda kullanlr. 1/31. .

427

Reyhn: Reyhann oulu. Geri reyhan fesleen ieine denilir. Ho kokulu otlar anlamnda da kullanlr. 2/176. . Rdvn: Cennetin kapcs. 3/4. . Rtl: Yarm batman; Yarm batman alan kadeh. 2/163. . Ribt: Byklerin odalar. 1/121. . Rind: Haram olan her eyi ileyen kimse (Her menhyi mrtekib). 1/101. . Lmi rint korkusuz anlamndadr der. ranllar iki ien anlamnda

kullanr. 1/22. . ranllar bu kelimeyi haramlar ileyen iin kullanr, bilhassa iki ienler

hakknda bu kelime kullanlr. 1/34. . ranllar ayyara ve her eit yasa ileyene der. 1/226. .

RindnRindn- kalender: Kalender rintler. D grnleri dank, i alemleri yce olan kimseler. Hit zr-i ser u ber-trek-i heft ahter py Dest-i kudret niger u mansb- shib-ch Bu beyit kalender rintlerin hallerini beyan eder. Tercme: Kalender rintlerin balar altnda kerpiten yastk var, ama ayaklar yedi gezegenin zerinde. Allahn kudret eline ve mansp sahibinin rtbesine bak. Yani grnleri yoksul, gnlleri ise semann zerinde. 3/310 311. . RindRind-i fiyet fiyetfiyet-sz: Afiyet yakc, yani takva ve sflii giderici rint. nk afiyet sflik anlamnda da kullanlr. Bundan kast Abdurrezzak Yemendir. Kimygerlikden kast ettii tevekkl ve kanaatdr. Bazlar rind-i afiyet-suzdan maksat Pr-i Glrengdir demilerdir. 2/135 136. . Rind. Rind-i lem lemlem-sz: lem yakan, yani masivay terk eden rint. 2/350. Rivk: Evin nndeki saak. 1/121. .

428

Aslnda evin nndeki saak iin kullanlr. Nisb-i Sbyan lgatinde

revak eyvan dimidir ve ahid manzumesinde byk ardak eyvn dimidir. Bundan anlalr ki revak byk ardak demektir. Revakn rsn ranllar stn okur. 1/66. . Szlkte hayatn tavanna (evin saa) derler. Ama ranllar daha ok

ardak anlamnda kullanr. 2/51. . Rze: Dknt, mesel ta krntsna seng-i rze denilir. Elekten geen ey kastedilmitir. 1/161. . R meme-bn ve rev bibi-bn: Surete bakma, sirete yani ie bak, anlamnda kullanlan bir atasz. 3/136. . Rd: Horasan diline gre puser yani uak anlamndadr. Rd dere anlamnda olmasyla eme mnasip, saz kirii olmak itibaryla enge mnasiptir. 1/202. . Saz kirii, yani eng, kanun ve kopuz kl. 2/313. . Dilber. 3/146 147. .

Ruh: Yanak. Yz anlamnda da kullanlr. 1/158. . Rh. Rh- mkerrem: Peygamberler ve velilerin ruhlar. 1/76. Rhul Rhull l-kuds: Cibrl-i Emn. Onun feyzi Allahtan getirdii vahiydir. Feyz-i Rhul-Kudus er bz meded fermyed Digern hem bi-koned n i Mesh m-kerd Tercme: ayet Cibrilin feyzi yardm ederse Hazret-i sann yaptn dierleri de yapar. 1/317. . Rm: Beyazlk. Hafzn beytinde zeng mnasebetiyle zikredilmi ve canann yanann beyazl kastedilmitir. Rum ayn zamanda lke addr. Orada olanlara Rum denir. Rumun beyazlk anlamnda kullanldn Hsrevin Derya-y Ebrrnda u beyitte grmekteyiz: Her nini ez-hner mlkst der-zt- ars Ry rm u zlf m u her d pestan berberest Tercme: Gelinde olan her hner nian bir lkeden haber verir. Yz Rum, zlf am ve her iki meme Berber gibidir. 2/326

429

R. R-ins: Mehur. 3/418. Rz. Rz-efzn: Gnden gne artmakta olan eyler hakknda kullanlr. 1/37. Rz. Rz- nuhust: Birinci gn; Ezel gn manasnadr. 1/65. Rz. Rz- pesn: Son gn, yani lm gn. 2/170. Rz. Rz- vka: vka: lm gn. 2/451. Szlkte kyamet gn anlamndadr, lm gn anlamnda da

kullanlr. 3/260. . RzRz-i dver: dver: Szlk anlam hkumet gn demektir, kyamet gn anlamnda kullanlr. 1/341. . Ryada ihtiyarlk vaktinde kendini gen grmek: k ve divane olmakla tabir edilir. 2/233 234. . Sab: Lgatte gn ile gece eit olduu zaman gnein doduu yerden esen rzgra denilir. airler dilinde ise canann kyundan esen rzgr demektir. 1/5. . Saba rzgryla Rahmndan gelen feyiz kastedilmektedir. 1/220. .

Sbka: nce olmak, yani Allahn rahmetinin gazabndan nce olmas. Bu kelime Sebeket rahmet al adab yani rahmetim gazabmn nne geti hadisine iarettir. 3/170. . SbkaSbka-i ltfltf- ezel: Burada sabka mukadder bir kelimenin sfatdr, yani rahmet-i sabka demektir. Mehur bir hadis-i kudsinin ieriine iarettir. Hadis-i kuds yledir: nn enellhu sebakat rahmet al adab. Yani Allah sadece benim ve rahmetim gazabmdan ncedir. 1/167. . SbkaSbka-i pn: Ezel hkm; Kaza ve kader. 2/170. . Sabh: Sabah vaktinde iilen arap. 1/26. . Sabah vaktinde arap imek. 1/291. .

Sad: Yank. 1/192. . Sadn Sadn ve nahsn: ki uurlu ve iki uursuz. Yedi gezegenden ikisine sadn, ikisine nahsn denilir. Mteri ve Zhre Sadan, Zhal ve Mirrih nahsn olarak kabul

430

edilir. Mteri sad-i ekber, Zhre ise sad- asgar, Zhal nahs- ekber, Mirrih ise nahs- asgar telakki edilir. 1/131. . Sadret: Sadr her eyin n tarafna denir. Meclisin bakesine de sadr- meclis denilir. Hamet ve byklk anlamnda da kullanlr. 3/205. . Sadm: Cesetle vurmak anlamndadr. Belann iddeti anlamnda

kullanlmtr. 3/233. . Sf: arabn st. 1/162. . Safr: Safr: Ku sesi ve slk anlamndadr, genellikle doan kuunun sesi hakknda kullanlr. Dier ruh sahiplerinin sesleri hakknda istiare yoluyla kullanlmtr. 1/94. . Sahb: Kzl arab. 2/39. . Shet: Saray ortasnda olan meydan. 2/2. . ShibShib-i dvn: Vezir-i azam anlamnda kullanlr. Fars lkesinde gelen ve Nizamiye medresesini yaptran Nizaml-mlk isimli vezir-i azamn lakab baz tarihlerde sahib-i divan olarak gemektedir. 1/85 86. . ShibShib-krn: Yedi gezegenin ikisi ayn burta ayn derecede iken doan kiiye denir. Ayn bur ve ayn derecede olmaya krn denilir. Doan kiiye de bu iki yldzn hkm verilir. Mesel Mirrihle Zhalin krn vaktinde iken doarsa olduka yiit biri olur. Utaridle Zhrenin krn ettii vakitte doarsa emsalsiz bir ktip olur. Gnele Mterinin krn ettii zamanda doarsa benzersiz bir ilim sahibi olur. 3/26. . SakfSakf- nhnh-pyepye-i penpen-tk: Dokuz katl be kemerli tavan. Felek anlamnda kullanlmtr. 3/438. . Sakm: ki anlamda kullanlr; Biri hasta, dieri yanl anlamnda. Aadaki beyitte ham yoluyla zikredilmitir, nk gze nispet hasta anlam, msveddeye nispetle yanl anlam mnasiptir. em-i cd-y tu hod ayn- sevd- sihrest n kadar hest ki n nsha sakm uftdest Tercme: Senin sihirbaz gzn btnyle sihir msveddesidir, yani ne kadar sihir varsa onda sabittir. Fakat u kadar ki bu msvedde salam deil sakattr. 1/96. .

431

SlSl-horde: Szlkte yal anlamndadr, araba sfat olduu zaman birka yllk arap anlamna gelir. 3/56. . Yl yemi anlamnda, yallktan kinayedir. 1/190. .

SlSl- Cell: Celal yl. Cemd zamanndan itibaren hangi byk padiah tahta ktysa o gn tarih kabul edilirdi. Bu durum ran krallarnn sonuncusu olan ve tahta k tarihi Hicretin onbirinci ylnn Rebilevvel aynn yirmiikinci gn olan Yezdicrd bin ehriyar bin Kisraya kadar devam etti. Bunun tahta kyla balatlan tarih Alparslann olu Sultan Celaleddin Melikah Seluknin tahta kmasna kadar srd. Daha sonra aralarnda ezyac sahiplerinden biri olan mer Hayyamn da bulunduu rasat limleri padiahn tahta kn kutlamak iin huzuruna ktlar ve Melikahn tahta kn tarih kabul etmek hususunda anlatlar. O gn gne Hamel burcuna girmiti ve her sene bu gn enlik ve bayram olmasn kararlatrdlar. Bu tarih yz altmbe ve eyrek gn olan gne yl zerine bina edilmiti. Bunun aylarnn isimleri Yezdicurd aylarnn isimleri gibidir. Gnein Hamel burcuna girmesini Ferverdin aynn birinci gn olarak kabul ettiler. Ondan sonra rdibehit ve sonra dierlerini bu minval zere yaptlar. Bu durumu nazmla yle ifade etmiler: Zi-Ferverdn u bi-guzet meh-i Urdibehit yed Bi-mn Hordd u Tr n geh ki Murddet hem bayed Pes ez-ehriyr u ez-Mihr u bn zer u Dey dn Ki ber-Behmen cuz sfendrmed mh neyefzyed Celal yl gne yl zerine kurulan yldr. Bu tarih Celal, Melikh, Hn ve Cedid diye adlandrlmtr. Bundan nce geerli olan tarihi ise Yezdicrdi ve Kadim diye isimlendirilmi idi. 3/306 307. . Smn: Salah, dinlenme ve huzur anlamndadr. 2/293. . Sanem: Kfirlerin tapt, olan, kz, kpek ve dier hayvanlar eklinde olan put. 1/387. . Sanevber: am aacnn bir tr olan fstk aac. 1/102. . Szlkte am aac anlamndadr, servi aac kastedilmitir. 2/208. .

432

ederler.

Aadaki beyitte geen ikinci sanevber kelimesinden sanevber aacnn

kendisi kastedilmitir, o am aacnn bir trdr, sevgililerin boyunu ona tebih

Dil-i sanevberm hemu bd lerznest Zi-hasret-i kad bly- un sanavber-i dost Tercme: Benim am kozala gibi kalbim dostun boy ve bosunun hasretinden st gibi titrer, yani sevgilinin sanevber aac gibi boyunu hatrlayp hasretinden yreim st aac gibi titrer. 1/92. . Sarfe: ranllarn stlahlarnda fazla anlamna gelir. Mesel eski zamanda altn akeyle bozdursan bir iki ake fazla verirlerdi, o fazlala sarfe derlerdi. Aadaki beyitte genel olarak fazlalk ve stnlk anlamnda kullanlmtr. Tersem ki sarfei ne-burd rz- bz-hst Nn- hell-i eyh zi-b- harm- m Tercme: Korkarm ki kyamet gn eyhin helal diye yedii vakf mal ekmeinin bizim itiimiz haram olan arabn zerine bir stnl olmayacak. Yani onlarn riya ile geimlerini salamalar ile bizim rintliimiz eit olacak, belki bizim rintliimiz daha stndr, nk biz riyakr deiliz. 1/18. . ranllarn terimlerinde fazla ve stn olmak anlamnda kullanlr. 2/230. .

Sarraf: Altn akeye veya akeyi altna bozan kii. 1/139. . Savmaa: Aslnda hiristiyanlarn mabedi anlamna gelir, daha sonra btn ibadethaneler hakknda kullanlmtr. 1/46. . Sayd. Sayd- muhtasar: Deersiz av. 2/67. SyeSye-perver: Glgede beslenen. 3/155. . (bk. Hane-perverd) Sebk: Szlkte hafif anlamndadr, abukluk ve acele anlamnda da kullanlr. 1/189. . SebkSebk-brn: Yk hafif olanlar. Rakip korkusu ve ayrlk endiesinde olmayanlar. 1/8. . Sebk. Sebk-inn: nn: Hafif dizginli; abukluk ve eviklik anlamnda kullanlr. 3/35.

433

Sebz. Sebz-hat: Taze sakall. 3/258. Sefne: Arapa gemi anlamndadr, ranllarn stlahnda bir eit mecmuann ad. 1/130. . Cnk cinsinden bir tr; divan anlam kastedilmitir. 2/132 133. .

SeherSeher-hz: Sabah erken yatandan kalkan kimse. Teheccde kalkan kii anlamnda kullanlr. 2/151. . Sehl: Kolay anlamna gelir, fakat kk ve basit anlamnda kullanlr. 2/202. . SelseSelse-i assle: ki ienlerin yemeklerden sonra pepee itikleri kadeh araptr ki midede olan yemek fazlalklarn ve ahlt- rediyyeyi ykayp gidermesi iin iilir. Bundan dolay ykayp isimlendirilmitir. 2/5. . Selem: lde yetien dikenli bir aa. 2/407. . Selsebl: Cennet pnarlarndan birisinin ad. 2/404. . SelseblSelsebl-my: Selsebil sal. Selsebil-my kvrm ve zincir eklinde olan satr, nk su kvrm kvrm akt iin zincir eklini alr. h mubeir zi-behitem resdeest Rzvn-serr hrve u selsebl-my Tercme: Ey padiah, bana cennetten bir mjdeci geldi. Rzvan serirli, yani murassa ve mcevher seriri var ki benim maarifle ssl gnlmdr, cennet hurisi gibi makbul ve sa uzun ve zincir eklinde, yani iirim zincir sal dilbere benzer. Yani cennet gibi tabiatmdan bir latif gzele benzer iir geldi. 3/386. . Sema: ki anlamda olmas mmkndr; Biri nak ve savt okumak, dieri sfler gibi raks etmek. 1/328. . 1/41. . Semer: Efsane ve hikye. 2/83. . Name, avaz. 1/353. . Terim olarak btn eyann sesleri ve sazlarn avazlar iin kullanlr. temizleyici anlamna gelen bu isimle

434

Seng287 Seng-dil: Ta yrekli, kat kalpli. 1/286 Seng. Seng-i hr: Kara ta. Hre de denilir. 1/29. Ser: Ba. Sevda ve arzu anlamnda da kullanlr. 2/313. . Ser. Ser-girn: Ar ballk; iltifat etmemekten kinayedir. 1/330. Ser. Ser-med: Maharet ve keml sahibi. 3/275. Ser. Ser-perde: Evlerin iinde ekilen perde. Arapa serdk denir. 1/69. Ser134. . Ser-bebe-mhr: Az mhrl. 2/133 Ser. Ser-eme: Pnarba. 3/405. Ser. Ser-encm: Her eyin sonu. 3/128. Ser-encam ve encam akbet anlamnda kullanlr. 1/121. .

SerSer-figende: Utanmaktan kinayedir. nk utanan kimse ban nne eer. 2/354. . Ser. Ser-firz: Ba ycelen anlamnda olup licenaptan kinayedir. 2/388. SerSer-gerdn: Szlk anlam ba dnen demektir, terim olarak hayran anlamnda kullanlr. 1/32. . Szlkte ba dnen kimse anlamnda. Ba dnmek hayretin

gereklerinden olduu iin hayran yerinde ser-gerdan denilir. 3/209. . Ser. Ser-germ: Ba kzgn demektir, k anlamnda kullanlr. 2/387. Ser. Ser-gete: Ba dnm; Hayret eden anlamnda kullanlr. 2/40. Ser: Arapa cmert kimseye denir. Ser-i Sakat Hazretlerinin ismi bu anlamdadr. Farsada ser byk, aziz ve erefli olmaya denir. 3/40. . SerSer-i hod gr: Ban tut; Bann kaydn gr, diyecek yerde kullanrlar. Kpe ban tut, demekte latif bir eda vardr, nk onlar arab kplerde saklarlar ve kpn azna yuvarlak bir kerpi koyup azn bir eit beyaz balkla iyice svarlar ki kaynaynca tap dar dklmesin. 1/132. .

435

SerSer-i niyz: Niyaz lgatte ihtiyac arzetmek manasnadr, ser-i niyaz niyaz anlamna gelir. 1/89. . Ser. Ser-ke: Ba eken, yani kimseye boyun emeyen kimseye denir. 3/159. Szlkte ba eken, terim olarak inat anlamnda kullanlr. 1/29. .

Sermed: ncesi ve sonras olmayan. Allahn isimlerindendir. 1/403. . Ser. Ser-mest: Mstani demektir, sarhoa da denir. 2/213. SerSer-nvit: Baa yazlan ey, yani ezelde yazlan ey, kader. 2/167. . SerSer-pene: Daha ok trnaklaryla avlanan hayvanlar hakknda kullanlr. Aslan, kaplan, kulardan ise doan ve ahin gibi hayvanlarn penesi iin ser-pene tabiri kullanlr. 2/47. . SerSer-rite: Szlkte ipin ucu anlamndadr, terim olarak iin sonu anlamnda kullanlr. 1/129. . Serser: Kolayna yani geliigzel ve babo demektir. 2/254. . ServServ-i zde: Serviye azade demeleri undandr; Kimse ona meyve iin ta atmaz ve dier aalar gibi yapran dkp ryan kalmaz. 3/8. . Sevd: enlik ve mamur yere denir. stanbul, Msr ve m gibi ehirlere sevd- azam denilir. 2/63. . SevdSevd- sihr: Sevad beyazn zt anlamlsdr, burada msvedde manasna isimdir, yani sihir msveddesi. 1/96. . SevdSevd-zede: Sevda drt mizactan birisidir. nsan tabiatna galip olsa delilie yol aar. Sevda-zede sevda vurmu yani sevda galebe alm gnl. 1/96. . Sba: Szlkte renk anlamnda olan bu kelime ile yaratl ve ftrat kastedilmektedir. 3/390. . Sidre: Sidreden maksat Cibril-i Emnin makam olan Sidretl-Mntehdr. 1/94. . SifleSifle-perver ve dndn-perver: Alaklar besleyici demektir, felek hakknda kullanlr. 1/152. .

436

SihrSihr-i mbn: Mbn ebne fiilinin hem geili hem de geisiz anlam tamasna gre aikre ve ak olan, bir de aka gsteren anlamnda olur. Buna gre sihr-i mbin hem aikre sihir, hem de gzellik mucizesini gsteren sihir anlamna gelir. 1/274. . SimkSimk-i rmih: Bir yldzn ad. Simak ikidir; Birine simk-i rmih ve birine simk-i azel derler. Simk-i rmihi elinde mzrak olan bir atlya benzetmilerdir, nk nnde bir yldz vardr, o yldza rumh (mzrak) derler, bundan dolay simk- rmih derler. Simk-i azel elinde mzrak olmayana derler. 2/280 281. . SincbSincb- h: Padialarn giydii sincaptan yaplm krk. Sincap toprak renginde bir hayvandr, bu hayvann krkne de sincap derler. Fars lkesinin pdiahlar kn bu krk giyerler. Duacnz Sd bu kssay hamselerde ve baz kasidelerde grdmden padiahn hususi haremine hizmet edenlerden padiah kn samur, vek veya dier krklerden giyer mi diye sordum, yok diye cevap verdiler. 1/54. . Sipenc: ki kapl ev, fani olan ey ve harap olmaya yakn olan. 3/437. . Sipend: zerlik tohumu, kt gz dememek in atete yaklr. 2/15. . zerlik. Bu otun dumanndan kime verseler ona nazar demez diye

inanlr. 2/364. . Siper: Payiml olmak, inenmek. 2/19. . Siper endhten: Siperi atmak sava terk etmek demektir. Teslim ve boyun emekten kinaye olarak kullanlr. 1/248. . Sirik: Sirik: Szlkte yamur isintisine, yani hafif yaan yamura derler. Daha sora mecazen gzya anlamnda kullanlmtr. 2/302. . Siyhgrn: Gnahkrlar anlamnda. Szlk anlam siyahlar demektir, yani amel defterlerini gnahla siyah yapanlar. 1/360. . SiyhSiyh-kec: kec: ki anlamda kullanlr; Biri eri siyah, dieri hain siyah. Burada ikisi de mmkndr. 2/98. . Siyeh. Siyeh-kse: Ksesi siyah; Misafiri ldrc anlamndadr. 1/33.

437

SubhSubh- nuhust: Birinci sabah. Bu sabaha yalanc sabah (subh- kazib) denilir, gerek sabahdan (subh- sadk) nce doar, daha sonra dnyay bir miktar karanlk kaplar, bundan sonra ise subh- sadk (gerek sabah) doar. 1/65. . Subhun cn virmesi: abuk gemesi anlamndadr. nk gne doduktan sonra gndz denilir, sabah denilmez. 3/218. . Sf berber-ke zizi-ser: Hrkay batan kar. Genellikle yoksullarn hrkalar cbbe cinsindendir ve n ak yani dmeli deildir. Dolaysyla byle bir hrka batan kar. Bundan dolay iirde hrkay batan kar denilmitir. 2/309. . Sf: Sf koyun yn demektir. Sfler genellikle yn elbise giydikleri iin yne nisbet edip onlara sf denilmitir. airler riyakr ve aldatc sflere yani sf eklinde olan riyakrlara tarizde bulunurlar. Fakat gerek (ehl-i mereb) sflere bir ey demezler, nk onlar kendi halleriyle ilgilenip kimseyi ayplamazlar. 1/20. . airler, sflere ve zahitlere trl trl tarizlerde bulunur. nk

airlerin ou ayya ve iki mptelasdr, sfler ve zahitler ise bunlar ayplamak ve ktlemekten geri kalmazlar. 1/302. . Sugvar ve sgdar: Yasl, yani matemzede. 1/359. . Suht: Szlkte kat anlamndadr, fazla anlamnda da kullanlr. 1/93. . Ssen: Susen ve zanbak, ieklerine doru meyilli olduklar iin seccadeye benzetilir. Bunlar seccadesi omuzunda olan zahide tebih mehurdur. Hod giriftem kefgenem seccde un ssen be-d Hemu gl ber-hrka reng-i mey mselmn buved Tercme: Farzedelim ki omuzuma susen gibi seccademi alp gezeyim. Fakat hrkam zerindeki gl rengi gibi krmz olan arap rengi mslmanlk mdr? Kemal Paazade yle der: Zanbak bugn omuzuna seccdesin alur Dn glene arb tard kabak kabak Zanbak goncas uzun kabaa tebih edilmitir. 2/106 107. .

438

Sh: Kck bir yldzdr. Bu yldzla gzn keskinliini tecrbe ederler. nk gnee yakndr, herkes onu gremez. 1/268. . Kk bir yldzdr. Byk yedi yldzlarn yanndaki yldzdr. Halk

gzn keskinliini bununla imtihan eder. 1/44. . Srh: Blble gibi arap konulan kaplardandr. 1/126. . Sreyy: lker yldzna derler. airler Sreyyay gerdanla tebih ederler. 1/38. . Sveyd: Yrein iinde uyumu kara kan phtsna denir. Her hayvann yreinde olur. Derler ki Allahu Teala anlama yeteneini o kara kana koymutur. Dorusunu Allah bilir. 2/93 94. . abede 69. . abedebede-bz: Hokkabaz ve gzboyayan anlamndadr. 1/68 dd-i heme hemeeme-latfelatfe-gyn salvt: ki kiinin sz birbirine uygun ve birbirinin ayn olsa ranllar bu cmleyi sylerler. Yani btn latife syleyenlerin ad olmas iin (ruhlar iin) salvat syleyin. 3/412. . afak: Akama doru ufukta grnen kzllk. 1/294. . afak kelimesi burada mam Ebu Hanife mezhebine gre ufukta

grnen kzllk anlamndadr, ondan sonra beyazlk grnr. Yani Ebu Hanifeye gre afak ufukta kzllktan sonra ortaya kan beyazlktr. 2/274. . hid: Farsllar bu kelimeyi sevgili iin, Araplar melek iin kullanr. 1/242 243. . ranllar sevgili hakknda kullanr. Melekten istiare yoluyla bu anlamda kullanld aktr, nk Araplar melee ahid der. 1/226. . hid. hid-bz: Gzel seven. 3/19. hin: Doan cinsinin bir tr, olduka kuvvetli ve hzl bir ku. 2/11 12. . ahne. ahne-i meclis: Meclisin btn ileri kendisine havale edilen kimse. 1/380. ahneahne-i Necef: ahne subaya denilir. Necef Kufe ehrinin yannda Hazret-i Alinin trbesinin bulunduu yerdir. ahne-i Neceften maksat Hazret-i Alidir. Mevln Cm Hazret-i Alinin menkabelerini anlatt kitapta Hazret-i Ali iin

439

ahne-i Necef sylediinden dolay rafizler ona dmanlk ederler. Hlbuki Hafz da Mevln Cmden nce byle syledii halde ona bir ey demezler, garip kssadr. 2/391 392. . ahne ahnene-ins: ahne naip ve suba demektir. ahne-inas subay tanyan, onunla aina ve dost olan demektir. 1/117. . ahneahne-ins viz: viz: Subayla dost olan vaiz. Bununla sylediini kendisi yapmayan vaiz kastedilir. Bunlar byklerin kaplarndan ayrlmazlar, onlarn toplantlarnda gldrmek iin baz gln eyler anlatrlar, ta ki meclistekilerin houna gitsin de kendisini toplantlarna katlmak iin arsnlar. 1/116 117 hh-rh: Ulu yol, nk ah uluya denilir. Aslnda rh- h idi, tamlamay ters evirip izafet kesresini kaldrarak h-rh denilmitir. 1/114. . Padiahlarn gittii ulu yol. 1/323. . ir: ir: Bilmek anlamndaki ir ve ur masdarndan gelir. Dolaysyla air demek lim demektir. 3/197. . irlerin irlerin teeddb: teeddb: airlerin edep ve nezaketleri. Sevgili hakknda konuurken sluplarna zen gstermeleri. Aadaki beyitte bunun rnei grlecektir. Kes nst ki uftde-i n zlf-i du t nst Der-reh-guzer-i kst ki dm zi-bel nst Tercme: O iki kat zlfe k olmayan kimse yoktur. Kimin getii yolda ise o yolda beladan bir tuzak olmamas mmkn deildir. Burada ftde-i n zlf deyip ftde-i cnn dememesi undandr: airler edeplerinden dolay ak ve muhabbeti gzellik unsurlarna balarlar, canana balamazlar. Mesel zlf, gisu, hat, hl, ruh, ruhsar ve dier gzellik unsurlarna balarlar. 1/266. . akyk: Lle-i Numana denilir. yle rivayet edilir ki Numan bin Mnzir Arap beylerinden zorba bir bey imi. Neeli olduu gn yanna girene bata bulunur, fkeli olduu gn ise yanna geleni katledermi diye sylenir. Gezdii yerlerde rastlad ayr ve emenli gzel yerler iin buras benim korum olsun derdi.

440

Sonra da hi kimse o koru yapt yerde ne av avlayabilir, ne aa kesebilir, ne de otunu otlatabilirmi. Onun korularnda lle ok olduu iin kendisine izafetle lle-i Numan demilerdir. Araplar akayk- Numan derler. 3/459. . arb ve sknin yol tuza olmas: arb- b-a u sk-i ho du dm- rehend K zrekn- cihn ez-kemenden ne-rehend Tercme: irksiz yani safi ve halis arap ve gzel saki cihann zekilerinin kemendinden kurtulamad iki yol tuzadr. arap ve sevgili kiiyi btn ilerden ve maslahatlardan alkor. Hatta meayihin ou iyykm vel-emredn yani sakalszlardan saknn diye sflere nasihat ederlermi. arabn haram oluu nassla sabittir. Eer faydas olsayd haram olmazd. Nassta olmas yle dursun ktln herkes grr, insann akln alp divane der. Delilik ise uursuz bir haldir. 1/364 365. . arb. arb- eruvn: eruvn: Krmz arap. 1/293. arbarb- hoho-gvr: Ho-gvar hazm kolay demektir. arab- ho-gvar hazm kolay olan, yani ba ars vermeyen arap demektir. 3/96. . arbarb- mevhm: Lle arapla dolu kadehe benzer, ama ii bo olduu iin arab- mevhum denilmitir. 3/22. . a aaa: aa: Glgenin hafifine yani koyu olmayanna denir. Gne anlamda kullanlmtr. 2/149. . ath: Sflerin usul ve adetleri. 2/362 363. . eb bistenest: Gece ykldr anlamnda bir atasz. Bedn mesel ki eb bistenet dr ez-tu Sitre m-umurem t ki eb i zyed bz Sitre m-umurem (yldz sayyorum), iki anlamda olmas mmkndr. Biri uykusuz kalp gkteki yldzlar saymak, dieri gzya dkmek, nk gzya da yldza tebih edilmitir. Her halkarda uyuyamaktan kinayedir.

441

Tercme: Gece hamiledir darbmeseli sebebiyle acaba ne doacak diye sabaha kadar yldz sayyorum, yani sabaha kadar uykusuz kalp seni dnrm ki sabah ne fayda ve netice hsl olacak. 2/326. . Gyend eb bisten-i aybest aceb un merd ne-dd ez-ki bisten od Tercme: Derler ki gece gayb hallerle hamiledir. Bu alacak bir eydir, nk kimden hamile olduunu bir er grmedi. Veya kimse bir mert yani er grmedi, yani hibir kerim mert domad, o halde nasl hamile olabilir. 3/411 412. . eb bebe-hayr: Gecen hayrla olsun anlamnda. Bu ibare veda esnasnda kullanlr. Birisiyle konumay ksa kesmek iin de bu ibare sylenir. 3/433. . eb. eb-dzd: Gece hrsz. 3/171. eb. eb-gerd: Gece dolaan. 2/252. ebeb-gr: Geceyi tutucu anlamndadr, gece olduu iin gya geceyi tutar. Nitekim ah u nalesi cihan tuttu yani kaplad denilir. Mesel h- eb-gr, nle-i ebgr ve rh- eb-gr, gecede olunca byle adlandrlr. 1/42 -43. . Bde-i eb-gr gece iilen bdedir. Nitekim nle-i eb-gr ve rh- eb-gr gece olan nle ve seferdir. O halde eb-gr gecenin ihyasna sebep olan eydir. Seher vaktine de eb-gr derler. Beyitte geen bde-i eb-grle kastedilen ey o gece canana gtrd araptr. 1/123 124. . Nle-i eb-gr gece olan naledir. eb-gr kelimesinden rr bcei

kastedilmesi de mmkndr. 2/240. . ebeb-hn (bk. Mr-i eb-hn) ebeb-hz: Gece kalkc, yani ibadet eden. 3/226. . eb. eb-i yeld: K gecelerinden en uzun olan gece. 1/284. ebeb-nin: Gece oturucu anlamndaki bu bileik sfat geceyi ibadetle ihya edenler iin kullanlr. 3/234. . eb. eb-rev: Gece gidici demektir, daha ok hrsz anlamnda kullanlr. 2/408.

442

ebeb-zindezinde-dr: Geceyi ihya edene denilir. Szlkte geceyi diri tutucu, yani uyumayan anlamndadr. 2/265. . ehr238 ehr-b: ehri delirten ve kartran. 2/237 eh. (bk. h-rh) eh-reh: h-rhn hafifletilmi ekli. 1/242. ehrev: Gnden yaplm bir ake. Eski zamanda bir padiah gnden ake kestirip zerine padiahlk mhr vurmu, fakat bu ake sadece kendi lkesinde geerliymi. Bundan dolay Hafz Ki der-diyr- arbe be-h ne-sitnend yani baka bir diyarda bekurua almazlar diye sylemitir. Vcd- merdum-i dn misl-i zer-i tlst Ki her kuc ki reved kadr u kymete dnend Buzurg-zde-i n-dn be-ehrev mned Ki der-diyr- arbe be-h ne-stnend Tercme: Bilgili insan altn gibidir, nereye giderse deeri bilinir, soylu fakat cahil birisi de tpk ehrevaya benzer, yabanc bir yere gitti mi be kuru deer vermezler. 1/49. . ehryr: Padiahtan kinayedir. ehir yolda yani yardmcs anlamndadr. 2/451. . eheh-suvr: Szlkte atl padiah anlamndadr, terim olarak at binicilii kendisine yakk ve uygun den kii hakknda kullanlr. 2/249. . Atl padiah. 1/68. .

ekereker-vz: eker asc demektir. Bir kimse alklanmaya layk bir hner yapsa ona eker ast denilir. 3/459. . ekereker-hb: Tatl uykudan kinyedir. 3/323. . em: em: : Szlkte balmumu demektir, ama terim olarak yanan muma denilir. 2/18. . emme: Hem koku hem de karpuz mevsiminde yetien ufack kavunlar anlamndadr. Bunlar elmadan iri olur, elma ve kavun gibi gzel kokusu vardr. 3/119. .

443

em em- gl: gl Trkistanda yani Hta ve Hoten tarafnda bir yerin ismidir. Bu yerin erkekleri ve kadnlar son derece gzel olurmu. Aslnda bir kilisenin ismi idi, daha sonra kilisenin bulunduu yer iin kullanld. em- gl gl gzeli demektir. 3/95. . (bk. gl) em . em-i hver: Haver dou demektir. em-i haverden gne kastedilir. 2/384. em em-i serser-girifte: Burnu alnm mum. Burada serden maksat makasla alnan mumun yanm fitilidir. Trkede emin burnu derler, ranllar ise ser-i em der. Bununla snmesi iin burnu alnan em kastedilmektedir. 1/190. . emme: Szlkte koku anlamndadr, kklk ve azlk anlamnda kullanlr. 1/90. . Azck kokuya denir. Bir eyin azlndan kinaye olarak kullanlr. 1/274. .

engl ve engl ve eng: Olduka gzel, tabiata uygun ve irin sevgiliye denilir. 2/352. . 2/365. . erb: Msrda hamsn gibi bir trl ince keten demektir. Daha sonralar bu ketenden yaplan ve ste giyilen ince elbise (terlik) ve sadeler (Matbu nshada syeler) iin kullanlmtr. Baz ocuklarn ve gen kadnlarn giydii bu elbisenin yakasn srma ile ilerler ve ona erb-i zer-kede derler. 3/188 189. . erat: . erat: Yol. 3/144. evket: iddet ve g (bes) demektir, genellikle savata kullanlr. 1/382. . Arapa iddetli korkuya denilir, bazan hiddet, bazan da byklk engl ve engl ve eng karakteri gzel ve hareketi irin anlamndadr.

anlamnda kullanlr. 3/112. . eyh, Hafz, Mft ve Muhtesibin Aldatcl: Mey hor ki eyh u Hfz u mft v muhtesib un nk bi-niger heme tezvr m konend Tercme: ki i, iyice dikkatli bakarsan eyh, Hafz, mft ve muhtesip bunlarn hepsi hile ve aldatmaktan uzak deildir. Bunlarn yapt ilere kyasla arap

444

imek kk gnahlardan saylr. nk eyhler riyakr olur, Hafz ise airdir, airler yalanc olur, mft de sultanlarn hatr iin zayf grlere dayanarak fetva verir, naslki Ebussuud Sultan Sleymann hatr iin melun Kzlba ile bar yaplmasna fetva vermitir. Muhtesipler ise halka ikiyi yasaklar, ama kendileri ier. 1/348. . i ir: Gvdeye yakn olan, yani i elbise. Gmlek, zibun ve dierleri gibi. 3/183. . ihb: Gkyz tarafnda nar kresinden (kre-i nar) parlayan ate parasdr. in gereini bilmeyenler yldz dt derler. Sakib parlayc ve yakc anlamndadr. ihab- sakb parlak ve yakc ihab demektir. 1/43 44. . Ate parlts (ule). 3/344. .

ikr: Avlanan hayvanlar demektir, kendi gnl kastedilmitir. ikr av, y nisbet harfi, ava mensup demektir. Avlanan kulara ikr derler. 2/353. . ikesteikeste-vesme: Rastk tan ezip kana ekmektir, baz nshada kedevesme yazlmas bu anlamda kullanldn gsterir. 3/184. . imad: imir aac. 1/333. . (bk. Turra-i imd) imrimr-i zerzer-efn: Altn salm, yani altnla kaplanm kl. Baz kllar bilhassa sultanlarn kllar altnla kaplanr. 2/267. . r. r-gr: Aslan tutucu; bahadr ve yiit anlamnda kullanlr. 3/430. r. r-i fitb: Gnein bulunduu aslan burcu. 3/149. r. r-i Hudy: Allahn aslan yani Hazret-i Ali. 3/411. e: Aadaki beyitte geen birinci ie ile sra kadeh, ikinci ie ile iine bevledilen ie kastedilmektedir ki doktora hastann idrarn onunla gsterirler. n ki mudm ieem ez-pey-i ay dde bd ieem ez-i m-burd p-i tabb her zamn Tercme: Bana daima bade imek iin srahi iesini veren her zaman doktora benim iemi niye gtrr. Yani hastalm ilerlemi olduu iin mi lmek korkusundan iemi doktora gsterir. 3/143. .

445

ieie-bz: ie oynatc; hamamda sabunu iirip uuran kimseye denilir. 3/265. . ee-i Haleb: Halep iesi demektir. Osmanl sultanlarndan nce Halepten deerli ieler kard, Tarsusta yaplp Halebe getirilirdi ve oradan dnyaya yaylrd. Fakat bu zamanda muteber olan Frenk iesidir. 1/154. . ve: Sevgililerin naz ve irin tavrlar. 1/389. . hret ve hre: Mehur olmak; mehur olan anlamnda da kullanlr. 1/82. . h: Scakkanl, yani davranlar tabiata uygun ve ll. 1/275. . Hareketleri ll ve tabiata uygun, ayn zamanda haysz anlamnda da

kullanlr. 2/34 35. . krne: Bir muradn gereklemesi iin namaz klmak, para vermek veya kurban kesmek gibi yaplan ilere krane denilir. Fars lkesi ikicilerinin yle bir deti vardr: ki dostun arasnda hafif bir kavga olsa, sonra barsalar barmay isteyen kim ise barmann kranesi olarak gmleini karp yakar. Hafz bu kssaya telmih edip mcera kem kon demi. Aslnda adetleri gmlek yakmaktr ama buruda hrka zikredilmi, bu ya vezin zaruretinden veya fukarann ou gmlek bulamad iin hrka giydiinden olabilir. Mcer kem kon u bz ki mer merdum-i em Hrka ez-ser be-der verd u be-krne bi-sht Tercme: Maceray terk eyle ve gel ki gzmn gzbebei (merdm) hrkasn bandan karp krane iin yakt. Gz bebeinin batan hrkay karp yakmas siyahlndan kinayedir. Gya aslnda ak imi, karp yakmakla kararm. Hafz istiare yoluyla gzbebeine hrka isbat edip yakm. 1/183. . Bir nimetin karlnda, ben hakkyla bunun krn yerine getiremem,

bu onun telafisi olsun diye verilen sadaka. 1/27. . rbl rbll l-Yehd: Yahudilerin iii. Yahudilerin iki imeleri yledir; Onlar sarho olacak kadar imezler ve mmkn olduu kadar itiklerini gizlerler. Sarho

446

olacak kadar imemeleri u sebepten dolaydr. Onlarn dininde ve dier dinlerde arabn sarho yapan miktar haramdr, kendisi haram deildir. Ama bizim dinimizde arabn az ve ou haram olduu gibi sarholuk veren her ey de haramdr. Onlarn dinine gre de sarholuk veren ey haramdr. 2/357. . trtr-grbe: Deve-kedi anlamna gelen bu ifade iyi ile ktnn kark olmas anlamnda kullanlr. Bu terim daha ok iir hakknda sylenir. Mesel bir iirin baz beyitleri gzel, baz beyitleri kalitesiz olsa ona tr-grbe denilir. 3/401. . TabbTabb-i rhrh-niin: Yolda oturan doktor, yani Sultan Bayezid hareminin doktorlar gibi yolda deini yayp doktorluk yapan. 3/284. . Tabiye: Szlkte kartrmak ve gizlemek anlamndadr, beyitte gizli ve sr anlamnda kullanlmtr. 2/334. . Tabla: Yemiilerin zerine yemi koyup sattklar tabla anlamnda. Arap ve Fars diyarnda adet yledir. Attarlar ticari metalarn bir tabla zerine dizip gezerek tryat satarlar. Hafz mutbak gl tr tablasna tebih etmitir. 1/114 115. . TabrTabr-zed: eker-parmak dedikleri eker. Olduka sert olup baltayla kestikleri iin balta vurulmu anlamnda tabr-zed denilmitir. 3/397. . Tahmk: Bir kimseyi ahmakla nispet etmek. 2/393. . Tahrr: Arapa takvim yani dorultmak anlamndadr, terim olarak yazmak anlamnda kullanlr. 1/133. . Szlk anlam dzeltmek ve dorultmaktr. Sslemek anlamnda

kullanlmtr. 2/415. . TahtaTahta-bend: Kaftan ve kumalar iki tahtann arasna koyup zedelenmemesi iin iki taraftan salam bir iple balarlard. O kaftan ve kumalara tahta-bend denirdi. Hafz kendi vcudunu tahtalara, ruhunu ise kumalara tebih eder, nk ruh o tahtalar ile (cesetle) baldr. 3/4. . TahtTaht- revn: revn: Felek anlamndadr, gnbed-i mn da felek demektir. st itibaryla tahtrevan, alt itibaryla gnbed-i mina demitir. 3/27. .

447

Tir Tirir-i hayr: Araplar eskiden sefer veya bir ii iin evinden ktklar zaman rastgeldii bir kuu uururmu, ayet sa tarafa uarsa uurlu sayar, sol arafa uarsa uursuz kabul edermi. Sa tarafa uan kua tair-i hayr, sol tarafa uan kua ise tair-i er derlerdi. 3/214. . TairTair-i kuds: Cebrail anlamnda kullanlr. Szlkte kudse mensup ku, yani nezih ve temiz ku (mrg-i pk) anlamndadr. Sevgiliden kinaye olarak da kullanlr. 2/197. . Tk: Kemer. 2/55 Msendere manasnadr. Sdnin tk kelimesinin karl olarak verdii

msendere kelimesinin anlam Redhousede Trk usul kanape veya sedirin ucundaki sabit plaka veya levha olarak verilir. 2/56. . Talat: Arapa grmek anlamndadr, insann en evvel grnen taraf yz olduu iin ranllar bu kelimeyi yz anlamnda kullanr. 1/389. . Tli Tli-i mevld: ocuk doduu zaman dou tarafnda ufukta vuku bulan bur. Kevkeb-i veladetten (doum yldz) de tali-i mevlud kastedilmitir. 1/261 262. . Tama. Tama- hm: Gereklemeyen arzu. 1/219. Tmt: Sflerin usl ve adetleri. 3/315. . Tan: Arapa mzrakla vurmak anlamndadr. Bir kiiyi ayplamak anlamnda da kullanlr. 2/280. . Taneb: Bu kelimenin anlam hakknda farkl grler ileri srlmtr. Kimisi adr ve ergeh anlamnda olduunu syledi, kimisi de ba ve bahelerde yazn glgelenmek iin yaplan n ak evdir dedi. Hafzn sznden kendi memleketine mahsus deerli bir ev olduu anlalyor, nk medih makamnda sylemi. 1/153. . Tarab: Sevin ve zntden meydana gelen hafiflie denir, airler daha ok sevin hakknda kullanrlar. 1/385. . Tarab. Tarab-sery: enlik evi. 3/461.

448

Tarf: Arapa gz anlamndadr. ranllar fayda ve canip anlamnda kullanr. 1/14. . Tarfe: Fars stlahlarnda fayda anlamnda kullanlr. 1/121. . Tarh: Temel; Tarz ve kanun. 1/177 Tarrr: Szlkte yankesici anlamndadr. Zlfe tarrar denilmesi kesilip krkld iindir. 2/202. . Trum: Gerlerin kurup oturduu ev. Trum- frzeden tebih yoluyla felek kastedilmektedir. 1/83. . Tt dili: irazllara mahsus bir ivedir, Tat dili diye adlandrlr. 2/170. . Tatar: ranllar Trk kelimesiyle genellikle Tatarlar kastederler. 2/22. . Tavz: Tavz: Szlkte sndrmak anlamndadr, fakat hamayil (muska) anlamnda kullanlr. 2/418 419. (bk. Hamayil) Korumak anlamnda. ranllar hamayil anlamnda kullanr. 3/232. .

Tavk: Gerdanlk: enber. Hafzn tavk- gabgab demesi gabgabn deirmilii anlamndadr. 1/80. . Tvus: Herkesin bilidii malum ku, uursuzlukla mehurdur. 1/97. . Tavus. Tavus- ar: ar: Hazret-i Cibril-i Emin. 2/449. TyirTyir-i Sidre: Tayir hem ku hem de uan anlamndadr. Ku anlamnda olunca bu ifade makam Sidretl-Mnteha olan Cebrail anlamna gelir. Uan anlamnda olursa Sidreden uan Cebrail anlamnda olur. 1/204. . Taylasan: Eski zamanda Araplarn erafnn giydii tlbent zerindeki makrame eklinde byk bir bez. Zamanmzda ise Araplarn eraf olmayanlar da bu kyafeti giymektedir. 2/362-363. . Makrame kelimesine Redhousede u anlam verilir: Rzgarlk, havlu ve mendil olarak kullanlan bir elbise. Lgat-i Nacide unlar denilir: Perde, dek araf, mendil. Tay: Sevinmekle ortaya kan hafiflik. 3/446. .

449

Tazallm: Szlkte ikyet anlamndadr. Beyitte cevr kelimesine aklayc bir atf durumundadr. Dolaysyla hakszlak anlamnda kullanlmtr. 2/47. . Tazr: Tazr: Tazimde bulunmak, sayg gstermek ve cezalandrmak anlamnda kullanlr. Hadden eksik olan cezaya tazir denilir. Hadd slam hukukunda bir terim olarak dinin belirli sular iin tayin ettii ceza anlamna gelir. Beyitte iki iene vurulan hadd anlamnda kullanlmtr, kafiyeden dolay tazir denilmitir. 1/345. . Tziyn: Tz kelimesinin ouludur, koucular demektir, evik ve hzl olanlardan kinaye olarak kullanlr. Trk-tz denilmesi de bundan dolaydr. Atllar kastedilmektedir veya yk vurulmayan sadece binmeye mahsus olan Arap atlar anlamnda olabilir. 3/17 18. . Tele Telell lellh: llh: Allahn eksikliklerden uzak ve mnezzeh olmas anlamnda bir cmle. Bazan hayranlk anlamnda da kullanlr. 1/177. . Teb: Stma. Gnein fazla olduundan dolay gz ona bakamadndan onu titrer gibi grr. Bu titremeye beyitte teb denilmitir. Teble terin mnasebeti olduu iin ikisi birlikte zikredilmitir. Aks- hey ber-reze bn kfitb- germ-rev Der-hev-y n arak t hest her rze tebest Tercme: Sevgilinin temiz yana zerindeki terin aksine bak ki hzl yryen gne bu terin arzusundan hergn stma eker, yani stmal biri gibi titrer. 1/80. . Tebrekall Tebrekallh: llh: Bu ibare hayret iindir, gzel karlamak ve alklamak anlamndadr. 1/281. . TebessmTebessm-i gl: Gln glmsemesi gonca iken alp gl olmas demektir. 1/96. . Tecell: Szlkte grnmek anlamnda, terim olarak gzelliini gstermeye denir. Der-ezel pertev-i hsnet zi-tecell dem zed Ik peyd od u te be-heme lem zed

450

Tercme: Tercme Ezelde gzelliinin parlts tecelliden dem vurunca yani gzelliini gsterince ak ortaya kt ve btn lemi atee sald, yani herkes k oldu. 2/73 74. . Tecemml: Gzellenmek anlamnda. Daha ok esbab ve mallar hakknda bilhassa sefer eyas iin kullanlr. 2/207. . nsan gzellendiren ey. 2/351. .

Tehemten. Tehemten-neberd: Rstem saval. 3/442. Telh. Telh-ve: Ac gibi demektir; arap anlamnda kullanlmtr. 1/28. Teng: Dar; Muzdarip. 1/376. . TengTeng-em: Szlkte dar gzl, terim olarak ise a gzl anlamndadr. Eer Trk-i lekerden maksat Tatar ise dargzllk tam yerinde kullanlmtr. nk Tatarlarn gzleri dar ve yassdr. 1/370. . Ksa grl ve a gzl anlamndadr. 3/104. .

Teng. Teng-dest: Eli dar, yani fakir. 1/403. Eli dar, yani mflis. 2/216. .

TengTeng-i eker: ekeri sktklar belirli bir alet. Bazlar ekerin iine dkld kalptr dediler. Hafzn Nuhust der-iken-i tenk ez-n mekn gred sylemesi birinci anlam iin daha uygundur. 2/283. . Terne: Shah- Frsde du beytye derler diye sylenir. Du beyt name trlerinden birinin addr. Bu zamanda terane tenen tenen tenen diye sylemeye derler. 1/118 119. . TerTer-dmen: Szlkte etei slak anlamndadr, ama kirlenmi ve iffetsiz anlamnda kullanlr. 3/186. . 3/361. . Tebb: Terim olarak kasideden nce gazel sylemeye denir, yani gzele iir sylemeye tebb veya tesbb derler. 3/457. . Szlkte ya etekli demektir, ama terim olarak alaklktan kinayedir.

451

TenegnTenegn- Kerbel: Kerbela Hazret-i Hseyinin ehit olduu sahrann addr. Tenegn- Kerbela o savata susuz braklanlardr. Onlar Hazret-i Hseyinle beraber olan yetmi kiidir. 1/52. . Tetvl: Terim olarak tecavz ve zulm anlamndadr, szlk anlam uzamak olan bu kelime zlfe nispetle her iki anlam da artracak ekilde kullanlmtr. 2/36. . Tevtr: Birbiri ardnca gelmek. 3/304. . Tevemn: Tevemn: kizler anlamndaki bu kelimeden Cevza burcu kastedilir. nk belden yukars iki gvdeli bir ahsa benzer. 2/280. . Cevza burcu. Kuaktan yukars iki gvdeli bir ahsa benzer. 3/452. .

Tevfk: Kulun isteini Allahn kendi muradna uygun yapmasna denir. Bazlar itaate kuvvet ve kudret vermeye denir, dediler. 2/392. . Tevfr: Aslnda tamamlamak anlamndadr, fayda anlamnda kullanlmtr. 1/43. . Faide ve nasip anlamnda kullanlr. 3/44. .

Tevkf: er izin ve nassla olan ey. Daha ok dinle ilgili bir terim olarak kullanlr. Szgelimi Allahn isimleri tevkfdir demek Kurn ve Hadiste geen isimlerden bakas onun hakknda kullanlamaz demektir. Yine Kurndaki surelerin ayetlerinin nereden balayp nerede bittii tevkfdir demek bu hususun rivayetle bilinebileceini, kyas yoluyla bilinemeyeceini ifade eder. Sd bu kelimeyi dier arihlere ynelttii tasavvuf eletiriler srasnda kullanr. Mesel unlar syler: Allaha devletli demek eriatin iznine baldr, yani byle bir rivayet olmas gerekir, bu ise iitilmemi. 1/71. . Allahn isimleri tevkfdir, yani eriatin iznine baldr. eriatta Hudaya

bt denilmesi varid olmam. 3/71. . Tevsen: Vahi olan at ve dier hayvanlar iin kullanlr. Beyitte genel anlamda at kastedilmitir. 1/265. .

452

1/68. .

Aslnda vahi anlamndadr. Daha sonra at anlamnda kullanlmtr.

Trz: Eski zamanda kaftanlarn omuzlarna ipek ile baz iek ve hayvan naklar yaplrd. Bu zamanda padiahmzn saraynda iolanlar ayn ekilde yaparlar. Yaplan o naklara traz derler. Eski zamanda byle nian olmayan kaftan olmazm. 3/5. . Eski zamanda elbisede olan bir nian. Bu zamanda terkedilmitir. 3/406. .

Tn: Balk anlamndadr. Tnet tnden daha zel bir anlam tar. Hazret-i demin cesedinin yapld maddeye tnet derler. Nitekim Hammertu tnete deme hadisinden anlalmaktadr. 1/342. . Tnet: Tn balktr. Tnet insan vcudunun maddesi olan balktr ki Allahu Teala Hammertu tnete dem buyurmu. 1/172. . 2/182. . Tr: Ortak anlaml bir kelime. Ok, Utarid yldz ve hisse anlamna gelir. 3/26. . Tz yrmek: Hzl yrmek kibir ve gururdan kinaye olarak kullanlr. 3/457. . Tz. Tz-h: Keskin akll. 2/355. Tb: Cennette bir aacn ismi. Bir de atyeb kelimesinin mennesi olarak daha iyi ve gzel anlamna gelir. 1/60. . TfnTfn- Nh: Nuh tufan. Kitaplarda yazldna gre Hazret-i Nuh Receb aynn onuncu gn gemiye binmi ve Muharrem aynn onuncu gn olan Aura gn gemiden karaya kmtr ki toplam alt ay olur. 1/64. . Tufeyl ve tufeyl: Szlkte davetsiz ziyafete giden kimseye denir. Ama ziyafete giden kimseye tabi olan kii hakknda kullanlr. 3/322. . Tura: Farsa beratlarda ve ahkmlarda yazdklar niana denilir, Arapas tevkidir. 1/86. . TuraTura-ke: Tura berat ve ahkmlarda ekilen padiah nianna denir. Bu nian ekene muvakki yani tura-ke derler. 2/3. . Bir eyin cisminin maddesi olan balk. Tn ise btn balklar kapsar.

453

Turra: Alndan yukar ban n ksm. Arapa nasiye denilir. Daha sonra bu kelime alna sarkan salar hakknda kullanlmtr. 1/5. . Turra. Turra-i meftl: Bklm, dmlenmi sa. 1/177. TurraTurra-i imd: imad imir aacna denir. Bu aacn dal ve budaklarnn diplerinde hurma salkm gibi sk yaprakl top top dallar olur, airler bunlara turra-i imad derler. 1/333. . Ttnin Konumas: Papaana konuma retmek isteseler bir perdenin nne bir ayna korlar ve papaan aynann karsna getirirler. Perde arkasndan birisi konuur, papaan bu halde iken aynaya bakp kendisini grr ve aynada grd papaann konutuunu zanneder. Bu ekilde konumay renir. Hakn Mirats-Safa isimli kasidesinde yle der: u tt kyine bned ins hod bi-y-ufted pey u hod der-hod eved hayrn koned hayret suhan-dne Tercme: Papaan aynada kendisini grnce zanneder ki kendisi oradadr. Kendisine hayran olunca da sz bileni hayrette brakr. Der-pes-i yne tt-sfatem dteend n i ustd- ezel goft bi-g m-gyem Tercme: Beni papaan gibi aynann ardnda tutmular. stad- Ezel bana syle diye neyi demise ben onu sylerim. 2/431 432. . TtynTtyn- Hind: Hsrev, Hasan ve emsali gibi Hint airleri kastedilmektedir. 2/5 6. . Tuvnger: Kuvvet ve kudret sahibi manasnna gelir, beyitte zengin ve mal olan kastedilmektedir. 1/107. . Ubk: Ubk: Gece evvelinde iilen arabn ad. 1/26. . Ucb: Kibir, kendini beenmek. 3/234. . d: eteye benzeyen ama teknesi ete teknesinden byk olan bir saz. 2/127. . Atete yaklan bir aa. yisi komardan olur. 2/327. .

454

Szlkte her aaca denilir. Ayrca tts olarak kullanlan ve Hindistan

tarafndan gelen aaca da ud denilir. 3/180. . Hintten gelen ho kokulu aacn zel ismi olmutur. 3/328. .

Udl: Udl: Szlkte zlmeyen dm anlamndadr. Meakkat ve zorluk anlamnda kullanlmas yaygndr. Mesel onulmaz hastala dun udl denilir. 3/370. . Umml Ummll l-habyis: arabn knyesidir. mm anne demektir, habayis habisin ouludur, yani ktlklerin anas demektir. 1/28. . lfet: Bir kimsenin huyuna almak, yani nsiyet etmek. 1/177. . nvn: Mektubun zerinde bu mektubu filana ulatrana Allah merhamet etsin diye yazlan cmleye nvan denir. 2/371. . rdibihit: Sultan Celaleddin Melik-ah bin Alp Arslan Seluk tarihinde olan rdibehit bahar mevsiminin ikinci aydr. 1/170. . VdiVdi-i eymen: Hazret-i Musaya Allahn tecelli ettii bir vadinin ismi. Tur da demektir. Aadaki beyitte tecellinin vuku bulduu Tur da kastedilmektedir. Hazret-i Musa Firavun kavminden kap Hazret-i uayb peygamberin memleketi olan Medyene gider. uayb peygambere bir rivayete gre sekiz, dier bir rivayete gre on yl obanlk yapar. Hazret-i uayb bu hizmete karlk bir kzn ona nikhlar. Bu sre tamamlandktan sonra Hazret-i Musa uzun zamandr gremedii akrabalarn grmek iin hanmyla birlikte Msra doru yola koyulur. Yolda hamile olan hanmn sanc tutar, gece de souk. Atee ihtiya duyarlar. Hazret-i Musa Tur dana doru baktnda bir ate grr ve atee doru yrr. Halbuki grd ate deil de Allahn tecellisinin nuru idi. Oraya varnca Allahn kelamn iitir. Hafzn bu beyti Hazret-i Musann sergzetine telmihtir. eb-i trest u reh-i vd-i eymen der-p te-i Tr kuc mevid-i ddr kucst Tercme: Gece karanlk, Vadi-i eymen yolu ise nmzde. Tur dandaki ate nerede, sevgilinin vadi nerede. Ate-i Turdan canann ruhsar, mevid-i didardan vuslat vadi kastedilmektedir. 1/173. .

455

Allahn Hazet-i Musaya tecelli ettii vadi. 3/11. .

VdVd-i hmn: Sessizler vadisi; kabir kastedilmektedir. 2/331 Vakt. Vakt-ins: Frsat ganimet bilen kimseye denir. 3/284. Varta: Szlkte yok olmak anlamndadr, genellikle helak edici eyler hakknda kullanlr. 2/366. . Vaz: Szlkte koymak anlamndadr. Hal, an ve i anlamnda kullanlmtr. 1/226 227. . Vzgn ve bz. bz-gn: Ba aa, yani tersine. 1/162. Ve in yekd: Nazar dememek iin okunan ayet. Huzr- meclis- nsest u dostn cemend Ve in yekd bi-hnd u der firz kond Tercme: Meclis srda ve yoldalar meclisi, dostlarn da hepsi burada. O halde bu meclise yaramaz gz dememesi iin Ve in yekd ayetini okuyun ve kapy kapatn. 2/179. . Vecd u vcd: Szlkte bir eyi, mesel matlubunu bulmak anlamndadr. Terim olarak bir mminin basiretinin tecelli nurunu idrak etmesine denir. Bunun zt anlamls kaybolmak anlamndaki fakddr. Hal vecdin aklayc tefsiridir, geri aralarnda ince bir fark vardr. 1/127. . Vesme: Sa ve sakal boyadklar bir ot. Rasta da vesme denilir. 1/109. . Ykt: Sar, siyah ve krmz renginde olabilen deerli bir ta. 3/233 Hafzn yakt- surh-r demesi yakutun kzl olduunu gsterir.

Hlbuki yakut sar da siyah da olabilir. Hacerul-Esvedin yakuttan olduu rivayet edilir. Hatta Karamta Mekkeyi yamalayp Hacerul-Esvedi bulunduu yerden alp gtrnce mslmanlar ikiyzbin sikke toplamlar, daha sonra Hacerul-Esvedi yakutun zelliklerini tayp tamad hususunda incelemiler, ayn zellikleri tadn grnce paray verip Hacerul-Esvedi ellerinden kurtarmlardr. Yakt. Yakt- mzb: Eritilmi yakut; krmz arap kastedilmektedir. 3/187. Yr: Szlkte yolda anlamndadr, canana yr denilmesi mecazendir. 1/108. .

456

klar sevgili iin dnyann yars derler. Belki geri kalan yarsnn da

sevgilisiz varl yoktur, nk varl sevgilinin varlna baldr. 1/408. . Yrab: ranllar bazen bu ibareyi acaba manasnda kullanr. Anlalan o ki hayret etmek bunun gerektirdii bir anlam veya mecaz bir anlamdr. Gerek anlam Y Rab dullen alel-hayr yani yarab bize hayrl yolu gster demektir. 3/119. . YedYed-i Beyz: Beyaz el demektir. Hazret-i Musann bir mucizesi elinin gne gibi parlamas idi. Dier bir mucizesi ise asasn yere braktnda ejderha olmasyd. Bunlar mehur mucizeleridir, baka mucizeleri de vardr. 1/316. . Yek. Yek-reng: i dna uyan, yani riyakr olmayan kimse. 1/87. Yeld: Kn en uzun gecesi, gne o gece veya ertesi gece dner, yani gn uzamaya balar. 2/8. . Yemn: Kuvvet ve kudret anlamnda da kullanlr. 3/34. . Yesr: Zenginlik ve mal anlamnda kullanlmtr. Yemn ve yesar eskilerin kasidelerinde ok kullanlr. 3/34. . Yldz saymak: Sitre m-umurem: yldz sayyorum iki anlamda olabilir. Biri uykusuz kalp gkteki yldzlar saymak, dieri gzya dkmek, nk gzya da yldza tebih edilmitir. Her halkrda uyuyamaktan kinayedir. 2/326. . Yldzlara mensbiyet mensbiyet: biyet: Her snf insan bir yldza nispet edilir. Mesel sazendeler Zhreye, limler Mteriye, silahrler Mirrihe ve ktipler Utaride nispet edilmitir. Bundan dolay Hafz u beyitte inay Utaride nispet eylemitir. Ey ki in- Utrid sfat- evket-i tust Akl- kll ker-i tura-ke-i dvn- tu bd Tercme: Ey padiah, felein ktibi olan Utaridin yazs senin byklnn sfatdr. Akl- kll senin divannn niancsnn hizmetkr olsun. 2/3. . Zafer: Kazanmak ve kurtulmak anlamndadr. Dmana galip gelmek anlamnda kullanlr. 2/3. .

457

Zhibus Zhibuss s-suver: Filozoflar btn fiilleri tabiata isnat ederler. Mesel bitkiler ve hayvanlarda grlen beslenmek, bymek ve dourmak gibi fiilleri tabiata verirler. Onlara gre bunun ad Zahibus-suverdir. 1/59 60. . Zl: Kocakar; Felek hakknda da kullanlr. 1/211. . Zalm: Gecenin evveline denilir. Genel olarak karanlk anlamnda kullanlr. 1/405. . Zamr: Gnl ve vicdan anlamna gelir. Zamir-i mnir aydnlk gnl demektir. 1/143. . Zr: Szlkte zelil anlamndadr, zr u zell dedikleri gibi zr u zaf de derler. Zr ise inleme manasndadr. Zr kullanlnca feryad, figan ve nle kelimeleriyle atf- tefsir (aklayc balama gurubu) oluturur. Zrla zrnin arasndaki fark son derece aktr. 1/193. . Zr: nleme. 1/162. . Zebn: Hem dil hem de mumun fitilinde yanan ate anlamndadr. 1/214. . ZebnZebn-ver: Dil getirici anlamndadr, terim olarak airler, fasih ve beli kiiler hakknda kullanlr. Mumun fitilinde yanan atee de zeban (dil) denilir. 2/358. . ZebnZebn- ssen: Susenin dilinden kast tebih yoluyla onun yapradr. Susen ve serv azade olmakla nitelendirilir. nk bunlar her zaman yeildir. Dier aalar gibi bazan yaprakl, bazan yapraksz olmazlar, yani sonbaharn elinden azadedir ve meyveleri de olmad iin ocuklar bunlara ta ve odun atmaz, bu cihetten de azadedirler. 1/147. . Zeh: Aslnda bir alklama edatdr, bazen istihza yoluyla kullanlr, muhatapla alay etmek alay etmek maksadyla sylenir. 3/410. . Zehre: d. ranllar kudret anlamnda kullanr. 2/256. . ZehrZehr-i em: Gz zehiri anlamndaki bu tamlama fkeyle bakmak manasna gelir. 2/403. . ZehrZehr-i hande: fkelenecek yerde glmeye derler. Mesel baz kimseler kznca glerler, bu glmeye zehr-hand veya zehr-i hande derler. 2/403. .

458

ZehrZehr-i helhil: Helahil ldrc zehir demektir. Zehir ondan daha genel bir anlam tar. 3/239 240. . Zelh: Gzel anlamnda bir sfattr. Hazret-i Yusuf kssasnda geen bu kadnn esas ismi Raldir. 1/37. . Zellet: amur veya baka eyde ayan srmesi demektir, daha ok gnah anlamnda kullanlr. 2/68. . Zemzeme: vze anlamndadr. Tuhfe-i ahid avazla ferahlamak anlamn verir. 1/134. . Zeng: Siyahlar lkesi, bu lkeye nisbetle siyah klelere zeng denilir. 2/325. . Zer: Gm ve altn kapsayan genel bir anlam tar, bir karine ile zel anlam kazanr, mesel zer-i surh veya zer-i tla deyince halis altn kastedilir. 1/139. . Fars dilinde sikkeli altna da akeye de zer denilir. 2/238. .

Zer giriften: Altna batrmak deil altn kaplamak anlamnda kullanlr. Eskiden ocuklarn san altn veya gm teller ile kaplamalar adetti. Zengin olan daha ok telli yapard, o kadar ki sa tel ierisinde grnmezdi. Bu altnn sar olmas da gerekmez, nk Farsllar akeye de zer derler. Fakat altn kastedildii zaman zer-i tla derler. 1/48 49. . ZerZer-dz ile briybriy-bf kssas: Bir gn hasr ren birisi srma ileyiciler pazarna gider ve der ki biz de sizin gibi tezgh sahibiyiz ve bizim de iimiz aletledir, aletsiz olmaz. Fakat her iki meslek erbabnn eserleri arabnda dalar kadar fark vardr. Hafz airlik taslayanlarla kendisini bu kssada geen gruplara benzetir. Hads-i mddeiyn u hayl- hem-krn Hemn hikyet-i zer-dz u briya-bfest Tercme: Dk nazm sahibi airlerin kelime ve nazm ile bizim akran ve emsalimizin muhayyel ve sanatl iiri srma ileyici ile hasr rcnn kssas gibidir. 1/138. . ZerZer-efn: Altn saan anlamnda bir bileik sfattr. Genellikle kt iin kullanlr, kl hakknda kullanlmas pek duyulmamtr. Fakat klcn knnn altnla

459

kaplanmas anlamnda kullanlm olabilir. O halde t-i zer-efan laf (kn) zerefan anlamnda olmaldr. 1/189. . Zer. Zer-i tl: Yaldz altn, halis altn. 1/49. Ztlarn bir araya gelmemesi: Manzar- dil nst cy- sohbet-i ezdd Dv u brn reved ferite der-yed Tercme: Gnl nazargh ve seyrangh ztlarn sohbet edecei, yani bir araya gelecei yer deildir. nk, eytan dar knca melek ieri girer. Hsl, ztlar bir araya gelmez, nefsan arzular insan tabiatndan uzaklasa ruhan arzular gelir, Nefsan arzularn hkim olduu bir n gnlnde cnnn hayali yerlemez, bilakis kaar. 2/8. . ZiZi-c reved: Yerinden gidiyor anlamndadr, sel karinesyle ham yoluyla kullanlmtr. nk sel de nne gelen eyi srer gtrr. ranllar gnln yerinden gitmesini acmak ve merhamet etmek anlamnda kullanrlar. 1/393. . Zikr: Kalp ile anmaya zkr, dil ile anmaya ise zikr denilir. 1/203. . ZindnZindn- Sikender: skenderin zindan anlamndadr, Isfahan

kastedilmektedir. 3/17. . ZirihZirih-m: Zrh sal demektir. Seyahatim esnasnda baz Trk kzlarnn arkalarnda salarn kalkan eklinde yaptklarn grdm. Erkeklerde grmedim. Hafz zamannda olan genlerin sa byle olabilir. 2/266. . Zcc: (bk. Perde-i heftgane-i em) Zhre: Sazendelerin yldz, sazendeler bu yldza nispet edilmitir. 1/41. . Zhre yldzna felein sazendesi denir. Onu elinde eng olan bir kz

eklinde tasvir ederler. 2/361. . ZhreZhre-cebn: Zhre alnl demektir. Zhre yldz parlak bir yldz olduu iin berrak alnl anlamnda Zhre alnl denilir. 3/138. . Zlf: Kulak nnden inen salar. 1/11. Zlf zincire tebih edilir. 1/229. .

460

ok uzun olan salar hakknda kullanlr. 3/27. .

Zl Zll l-fekr: Z sahip anlamndadr, fekar atal demektir. Bu kl knndan knca iki atall olurdu, bundan dolay Zulfekar diye adlandrld. 2/284. . ZlfZlf- yrdan dgm amak: Zlf uzatmak demektir, nk bir eyi dmlesen ksalr, dmn zsen uzar. Ayn zamanda sevgilinin zlfnden ve sann dmlerinden uzun uzun bahsedin demektir. 2/178. . ZlfZlf-i girihgirih-gr: Kvrm kvrm olan satr. Ya iken kvrm vurup sonra aarlar, zincir eklini gsterir. Geri girih dme derler ama dml zlfn lemi yoktur, dm tutucu zlf demek de doru olmaz, nk kalebdan ile vurulan sa hari rl san sefas yoktur. 1/124 125. . Zmrd: Yeil bir cevherdir. Birok zelliklerinden bahsedilir. Bu zelliklerinden bazlar unlardr: Ylan ve akrep bu cevheri tayandan kaar, ylan zmrt grnce gz kr olur. Byklerden biri bana unlar anlatt: lden Amide doru gidiyordum. Yolun kenarnda yatan bir ylan grdm, ban kaldrp bana bakar bakmaz arkas zerine dt. Buna ne oldu diye sorunca yanmdaki ilim sahibi olan bir kad yzmdeki tan ne olduunu bana sordu. Ben de zmrt diye cevap verdim. Bunun zerine kad bana zmrt grdnden ld diye syledi. Kendisinden bunun srrn bana anlatmasn istedim. Bunun zerine o kad bana zmrtn birok zelliklerini anlatt. Ben de o zamandan beri yanmdan zmrt hi eksik etmedim. 1/57. . Znnr: Hiristiyanlarn kuaklarna balayp aaa doru sarkttklar bir alamet. 1/195. . Hiristiyanlarn kuana balayp sarktt ipten kinayedir. 2/52. .

461

SONU
Bu alma cilt toplam 1331 sayfalk matbu erh-i Divan- Hafz dikkatli ve titiz bir ekilde taranarak ortaya getirilmi bir almadr. Bu almalardan elde ettiimiz sonular maddeler halinde u ekilde sralayabiliriz: 1. Eser Farsay retmek maksadyla yazld iin gramer arlkl bir alma olarak grlmektedir. Ayn gramer terimleri ve kurallar neredeyse eserin tamamnda tekrarlanmaktadr. Bu da okuyucunun sabrn zorlayan bir unsur olarak karmza kmaktadr. Sd Eletiriler bal altnda ele aldmz gibi baz gramer kurallar hususunda olduka tavizsiz davranr ve bu grn aksini savunanlar iddetle tenkit eder. stelik bu gramatikal eletirileri eserin banda toplu olarak vermez, bilakis bu tarz yanllarn getii her yerde tekrarlar. Bu tarz eletiriler de olduka byk bir yekn tutmaktadr ve eserin akclna halel getirdii dncesini tamaktayz. 2. Tamlamalarn snflandrlmas ve anlamlandrlmas hususunda dikkatli ve keskin bir zekann parltsn tayan ifadeler arihimizin metnin anlalmasndaki baarsnn ana unsurunu oluturmaktadr. Bu tarz bilgiler benzer edeb metinlerin salam bir ekilde tercmesi iin vazgeilemez bir zellik tamaktadr. Dilbilim ve anlambilim dallaryla uraanlarn Sdden renecekleri ok eyler olduu kanaatindeyiz.

462

3. Metnin tasavvuf adan zoraki anlamlandrlmas da Sdnin kabul etmedii hususlardandr. O metne zoraki tasavvuf anlamlar yklemek iin tekellfe denleri alayc bir slupla eletirir. Zaten kendisi eserin banda tevil ve tasavvuf karmadan kendisinden erh yazlmasn isteyen birisinin ricasndan bahseder. Sd sadece bu temenniyi uygulamakla kalmaz, mantk ve tutarlln kabul edemeyecei tasavvuf yorumlara yeri geldike kar olduunu belirtir. Kanaatimizce Ali Nihat Tarlann Hafz mecazla hakikati o kadar birbirine yaknlatrmtr ki insan birinden dierine getiini fark etmez eklinde ifade ettii husus daha gereki bir hviyet tamaktadr. Sd bu hususta hakl olmakla birlikte daha esnek davranabilirdi. Belki de kendinden nceki arihlerin arl onu byle kat bir tutuma sevk etmitir denilebilir. 4. Sd erhinde Trke asll kelimeler olduka byk bir yekn tutar. O Farsa kelimelerin Trke karlklarn verirken tavrn Trkeden yana ortaya kor. Eser boyunca bu tercihini tutarl bir ekilde devam ettirir. Bu ondaki Trke sevgisinin gl olduunun gstergesidir. Tarama Szl ve dier szlklerde bulamadmz Trke asll kelimeler Sd erhinde bulunmaktadr. Bu eser Trk Dili aratrmaclar asndan hem hacim hem de ierik itibariyle olduka nemlidir ve ihmal edilemez bir zelliin sahibidir. Kanaatimizce bu eserin imdiye kadar bu hususta ele alnmam olmas iindeki Farsa unsurlarn okluundan dolay salam bir metin elde edilmesinin zorluundan ve uzun ve etin bir emek gerektirdiinden dolaydr.

463

5. Ortak bir corafyada asrlar boyu birlikte yaayan Trkler ve ranllarn baz kelimelerin okunuu ve anlamlandrlmas hususunda benzerlikler tamas kanlmazdr. Szgelimi Arapa asll bir kelimenin okunuu ve doru olarak anlamlandrlmas iin kelimenin orijinal ve yerel anlamn bilmek yetmez, yzyllarn ve blgelerin o kelimeye ykledii anlamlar da metnin anlalmas iin son derece nemlidir. Sd bu hususta olduka avantajldr. O sadece gl bir bilgi ve salam bir mantk gibi hususlarn sahibi olma zelliini tamaz, ayn zamanda her iki corafyann ilim ve kltr merkezlerinde uzun yllar yaam, bilge kiilerle ili dl olmutur. Bu husus mellifin eserlerinden anlald gibi aratrclarn zerinde anlama saladklar bir gerektir. Klasik edeb metinlerimizin doru okunup anlamlandrlmas iin aba sarf eden uzmanlar Sdyi gz ard etmemelidir. 6. iirin dokusunun tahlili ve anlamlandrlmas iin kelime bilgisi tek bana fazla bir anlam ifade etmez. Edeb kavramlar, stlahlar iirin anlamlandrlmasnn ana unsurunu oluturur. Sd erh-i Divan- Hafzda bu kavramlar ve terimleri yeri geldike aklar. Klasik edebiyatmz Fars edebiyatnn etkisiyle teekkl ettii ve uzun yllar ona baml kald iin bu remizler ve kavramlar dnyas her iki edebiyat iin ortak bir alan oluturur. Dolaysyla divan iirinin tahlili iin Hafz- iraz ve onun gibi Fars edebiyat airlerinin iirinin iyi anlalmas ve bilinmesi gerekmektedir. Sdnin bu vadideki pay inkr edilemez. Nitekim Ahmet Talatn

Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar isimli kitabnda birinci derecede kaynak olarak
kulland eserlerin banda Sdnin Hafz Divanna ve Bostan ve Glistana yapt

464

erhler gelmektedir. Bu da Sdnin eserlerinin bu sahada ne kadar nemli bir yere sahip olduunu gstermektedir.

erh-i Divan- Hafzdaki bilgiler bu ve bunun gibi birok sahada yeni

almlar getirecektir. Bu eserin imdiye kadar bilimsel llere gre neredilmemi olmas ve aratrclarn istifadesine sunulmam olmas byle bir adm atlmasn gerektirmitir. Sdnin Hafz Divanna yapt erhlerden baka Bostan ve

Glistana da yapt erhlerin neredilmesi, incelenmesi de birinci derecede ncelik

tayan hususlardan olduu kanaatini tamaktayz.

465

KAYNAKA
AKN, . Faruk, A., Srr maddesi, C: lX, stanbul 1993. Ali Asgar Hikmet, Cm Hayat ve Eserleri, (ev. M. Nuri Genosman), MEB Yay., stanbul 1994. ATSIZ, Nihal, Kemal Paaolunun Eserleri, arkiyat Mecmuas, VI, (1965ten ayr basm). stanbul 1966. ATSIZ, Nihal, Kemal Paaolunun Eserleri, arkiyat Mecmuas, VII, (1972den ayr basm). stanbul 1972. CAFEROLU, Ahmet, Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul 1974. CANAN, brahim, Hadis Ansiklopedisi KtbKtb-i Sitte, C. 1-18, stanbul 1994. CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of PrePre-ThirteenthThirteenthCentury Turkish, Oxford 1972. ELK, Ahmet Faruk elik, Srrnin Srrnin Hafz Divan erhinin ncelenmesi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Seluk niversitesi S.B.E., Konya 1996. DASTAN, mer Ziyaeddin, ZbdetlZbdetl-Buhar Tercmesi, Salah Bilici Kitabevi, stanbul 1982. DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Lgat, Ankara 1980. DRZ, Haydar Ali, Trk Ansiklopedisi, (Sd mad.), C. XXIX, Milli Eitim Basmevi, Ankara 1980. Divan LgatitLgatit-Trk Dizini, TDK, Ankara 1972. EREN, Hasan, Trk Dilinin Etimolojik Szl, Szl Bizim Bro Basm Evi, Ankara 1999. ERGN, Muharrem, Trk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., stanbul 2002.

466

EYUBOLU, smet Zeki, Trk Dilinin Etimolojik Szl, Szl Sosyal Yay., stanbul 2004. GABAIN, A. Von, Eski Trkenin Grameri, (ev. M. Akaln), TDK Yay., Ankara 1995. H. Ritter, A., (Hafz maddesi), C. V/l, stanbul Mili Eitim Basmevi, stanbul 1993. HACIEMNOLU, Necmettin, Trk Dilinde Edatlar, Edatlar MEB Yaynlar, stanbul 1992. Hafz Divan, (ev. Abdlbaki Glpnarl), MEB Yay., stanbul 1989. Hermann Eth, TarihTarih-i EdebiyatEdebiyat- Fars, (ev. Rzazde afak), Tahran 1337. HOCA, Nazif M., Sd, Hayat, Eserleri ve ki Risalesinin Metni, arkiyat Enstits, stanbul 1980. PEKTEN, Haluk, Eski Trk Edebiyat Nazm ekilleri ve Aruz, Dergh Yay., stanbul 1994. KANAR, Mehmet, Byk FarsaFarsa-Trke Szlk, Birim Yay., stanbul 1993. KANTEMROLU, Kitbu lmi'llmi'l-Musik al Vechi'lVechi'l-Huruft, (hzl., Yaln Turan) C. l, YKY, stanbul 2001. Ktip elebi, Fezleke, C. I, stanbul 1286/1869. Mehmed Vehbi Konev, erherh-i DvnDvn- Hfz, (kenarnda Sd'nin erhi), 2 cilt, stanbul, 1288-89/1871-72. Mehmed Tahir (Bursal), Osmanl Mellifleri, (Sadeletiren: Fikri Yavuzsmail zen ), 3 cilt, Meral Yay., stanbul 1972. Mes'd-i Harabati ve eyh Vasf, yle Byle, stanbul 1302/1884. Milli Ktphane: Trkiye Yazmalar Toplu Katalou, Katalou, http:// www. mkutup.gov.tr, Eriim Tarihi: 25.02.2007. Molla Cm, Baharistan, (ev. M. Nuri Genosman), MEB Yay., stanbul 1990.

467

Muallim Naci, LgatLgat-i Naci, ar Yay., stanbul 1978. Mstakimzde Sleyman Sadeddin Efendi, MecelletunMecelletun-Nisb, (Tpkbasm), Kltr Bakanl Yay., Ankara 2000. Mtercim Asm Efendi, BurhanBurhan- Kt, (hzl., Mrsel ztrk-Derya rs), TDK Yay., Ankara 2000. Nc ve Vasf, yle Byle, stanbul 1302/1884. Nevzade Aty, HadykulHadykul-Hakyk f TekmiletiTekmileti-akyk, (hzl. Abdlkadir zcan), C. ll, stanbul 1989. ONAY, Ahmet Talat, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, (hzl., Cemal Kurnaz), MEB Yay., stanbul 1996. PAKALIN, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. I, MEB, stanbul 1993. REDHOUSE, Sir James W., Turkish Turkish and English Lexsicon, ar Yay., stanbul 1992. Sad, Bostan, Bostan (ev. Hikmet laydn), stanbul 1974. Sad, Glistan, Glistan (ev. Hikmet laydn), stanbul 1966. STENGASS, F., PersianPersian-English Dictionary, London 1930. Sd, erherh-i Bostan, stanbul 1288. Sd, erherh-i DivanDivan- Hafz, stanbul 1288. Sd, erherh-i DivanDivan- Hafz, Sleymaniye Ktphanesi, Nazif Paa Yazma Nshas 635. Sd, erherh-i Glistan, stanbul 1249. emseddin Sami, KamusKamus- Trk, ar Yay., stanbul 1978. emsettin Sami, KmsulKmsul-Alam (tpkbasm), C. lV, Ankara 1996. erherh-i Sudi ber bostanbostan- Sadi / Ahmed Sudi Bosnevi, 1007/1599; trc. Ekber Behruz.(Bostan metniyle birlikte), Tebriz: aphane-i Azerbadgan, 2 cilt, 1973.

468

erherh-i Sudi ber GlistanGlistan- Sadi / Ahmed Sudi Bosnevi, 1007/1599; trc. Ali Ekber Kazmi, Zeynelabidin avui.(Glistan metniyle birlikte), Tahran: Kitabfuru-i Tahran, 1970. erherh-i Sudi ber Hafz / Ahmed Sudi Bosnevi, 1007/1599; trc. smet Settarzade. (Hafz Divanyla birlikte), 4 cilt, 1968. ibl-i Numn, irulirul-Acem, Farsaya ev.: Seyyid Muhammed Tak Fahr D Gln, C. II, Tehran 1363. KUN, Ziya, FerhengFerheng-i Ziya, 3 Cilt, MEB yay., stanbul 1984. Tahirl-Mevlev, Edebiyat Lgati, stanbul 1994. TARLAN, Ali Nihat, ran Edebiyat, stanbul 1944. TARLAN, Ali Nihat,, Trk Ansiklopedisi, (Hafz- iraz mad.), C. XVIII, Milli Eitim Basmevi, Ankara 1970. TETZE, A. Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugati, C. l, (A E), Simurg Yaynlar, stanbul 2002. Trke Szlk, TDK Yay., Ankara 2005. NAL, Harun, Uydurma Hadisler, Hadisler, C. 1-6, Mira Yay., stanbul 2007. YAZICI, Tahsin, DA, (Hafz- iraz maddesi), C. XV, stanbul 1997. Yeni Tarama Szl, (Dzenleyen Cem Dilin), TDK yay., Ankara 1983. Yazm Klavuzu, (hzl. kr Halk Akaln, Recep Toparl vd.), TDK Yay., Ankara 2005 Zebihullah Safa, TarihTarih-i EdebiyatEdebiyat- ran, C. III/2, Tehran 1347.