I

T.C.
MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER
ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI
TASAVVUF BLM DALI


SML HAKKI BURSEVNN KENZ- MAHF
RSLES MUHTEV VE TAHLL

YKSEK LSANS



ENGN ST



STANBUL-2007

II
T.C.
MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER
ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI
TASAVVUF BLM DALI


SML HAKKI BURSEVNN KENZ- MAHF
RSLES MUHTEV VE TAHLL

YKSEK LSANS
ENGN ST

PROF. DR. HASAN KML YILMAZ
TEZ DANIMANI




STANBUL-2007
III


NDEKLER

NSZ............................................................................................................. II
KISALTMALAR............................................................................................. III

GR..................................................................................................................1
I. SML HAKKI BURSEVNN HAYTI ve ESERLER .........................2
A. HAYTI.....................................................................................................2
B. ESERLER.................................................................................................7
II. BURSEVNN KENZ- MAHF SML ESER .....................................10
1. almamzn Muhtev ve erevesi ...................................................10
2.almada Tkip Ettiimiz Usl ve Prensipler.....................................13

BRNC BLM............................................................................................17
KENZ- MAHFDE ELE ALINAN KONULAR..........................................17
I. KENZ- MAHF ...........................................................................................18
A. GR ......................................................................................................18
1. Mutasavvflarn Kenz-i Mahf Hakkndaki Grleri ...18
B. BURSEVDE KENZ- MAHF 21
KNC BLM .22
KENZ- MAHF METN.................................................................................24
SONU...........................................................................................................153
BBLYOGRAFYA........................................................................................154
EK: KENZ- MAHF ORJNAL METN- ...................................................157

1
NSZ
Temizlie erme , saflama anlamna gelen Tasavvuf ; kiinin saflamas ,
toplumun saflamas ve zerinde yaanlan corafyann saflap temizlenmesini
salamtr. Bu temizlik derinlii de beraberinde getirmitir.
Bilinenin aksine Anadoluya 1071den nce mutasavvflarla girilmitir.
Corafya fethe hazr hale getirilmitir. Bu gelen derviler de Orta Asyada Ahmet
Yesevnin rahle-i tedrsinden gemi kiilerdi. Osmanlnn gittii her yere nceden
giden sfler o topraklarn slm kltrne hazrlanmasnda nemli rol oynamlardr.
Ve bilinen Osmanl corafyas dnda yaam bugn etkileri ortaya kan isimsiz Hak
yolcular
Bir Rum diyar olan Anadolunun Trk-slm kltr potasnda erimesi
tasavvuf ortam ve mutasavvflarn gayretleri ile olmutur. Mevlna , Yunus Emre ,
Hac Bekt Vel , Hac Bayram Vel gibi ztlarn mnbit hale getirdii ortamda saysz
Allah dostu Anadolunun kklerini en derinlere kadar indirerek nice ayrlk
hareketlerine nice dman saldrlarna bu btnl korumulardr. nne gelen her
eyi yakp ykan Mool saldrlarnn toprak stnde bir ey brakmad gnlerin
ardndan daha gr yeeren kkler tasavvufun semeresidir. Biz bittik , kltr adna
sefilletik denilen bugnlerde bile tasavvuf uzantlar hayat tarzlar sayesinde hala biz
olarak kalmaya devam ediyoruz.
Toptanc anlaylarn tkettii insan zelliklerin yeniden kazanlmas adna ,
insan kinatn z ve kk kinat gren tasavvufa ihtiya iddetlidir. Bat dnyas
bireyin kazanlmasnn toplumun kazanlmas anlamna geldiini renmitir. Biz de
Batdan deil , kendi yaanm rneklerimizden hareketle tasavvufu gnmze ana
hatlarla uygulamak zorundayz.
Gnmzn en nemli eitim yntemlerinden biri modellemedir. Baarya
ulam bir rnei baka bir alana uygulamadr. Osmanl baarya ulam bir modeldir.
Bu modelin nemli bir paras sivil bir inisiyatif olan tasavvufdur. Dnyann
Osmanly tm kurumlaryla modelledii gnmzde kendi mirasmza sahip kmak
en mhim grevimiz olsa gerek.
2
Kenz-i Mahf Tasavvufun varlk anlayn ortaya koyan temel hadslerden
birini erheden nemli bir eserdir. Bu anlamda Osmanl kltr zenginliinin bir paras
olan bu eserin gnmze kazandrlmas nem arzetmektedir. Bizde bu anlamda
zerimize den grevi azda olsa yerine getirmeye altk
Kenz-i Mahf metnini gnmz Trkesi imlsnca yazarken Ahmed Avni
Konuk un yaynlanm eserlerinde gzetilen transkripsiyon prensiplerini kullandk.
1

Uzun heceler iin uzatma ireti anlamnda (^) kullandk. Fakat ( _) ve ( ) harflerinin
akabinde gelen uzun seslileri, sylenileri dikkate alnarak ( ve ) gibi yatk izgili
harflerle gsterdik. Trkede kullanlan pek ok kelimenin yazlnda geen Arapa
skin ayn harfi () iin ters apostrof () skin hemze () iin ise dz apostrof () iretini
kullandk. Mellif tarafndan anlamlar verilmeyen yetler, hadsler ve dier Arapa-
Farsa ifdelerin orijinal metinlerini yazarak tercmelerini keli parantez [ ] ierisinde
verdik. Sre ad, sre ve yet numaralarn getikleri yere gre parantez ( ) ierisinde
verdik. Ayrca metin iinde geen ve kayna bulunan hadislerin kaynaklarn
gstererek farkllklara dipnotlarda tems ettik. Varak numaralarn keli parantez
iinde belirttik. [1.b] gibi. Eserde geen manzmeleri kfiyesine gre beyitler hlinde
ya da ktalar hlinde yazdk. Metin zerinde bizim bir tasarrufumuz olmad, metne
sdk kalmaya zen gsterdik ve ne grdysek onu yazdk.
Bu tezi hazrlama srecinde benden yardmlarn esirgemeyen v e almamda
bana yardmc olan tez danmanm ok kymetli Prof. Dr. H.Kmil Ylmaz hocama, en
kalb minnet ve kranlarm sunarm.
Engin ST
Gngren 2007



1
Bu prensipler iin bkz. Tahral, Mustafa, Takdim, Mesnev-i erif erhi, stanbul: 2004, c.I., s.25-
26.
3
KISALTMALAR
a.g.e. : Ad geen eser
a.s. : Aleyhis-selm
b. :bn
bkz. : Baknz
bsk. : Bask
c. : Cilt
c.c. : Celle cellh
ev. : eviren
DA : Trkiye Diynet Vakf slam Ansiklopedisi
haz. : Hazrlayan
hz. : Hazreti
st. : stanbul
ktp. : Ktphne
m. : Mld
A : Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi
MFV : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Vakf
ne. : Neriyat
nr. : Numara
. : lm
r.a. : Radyallhu anh
s. : Sayfa
4
sad. : Sdeletiren
s.a. : Sallallhu aleyhi vesellem
trc. : Tercme
thk. : Tahkik eden
vd. : Ve dierleri
vr. : Varak
vs. : Vesire
















5
GR
6
I. SML HAKKI BURSEVNN HAYTI ve ESERLER
A. HAYTI
1063 Zlkade ay balarnda (1653 Eyll sonu) bir Pazar gn Aydosta
dodu. Uzun sre Bursada yaad ve orada veft ettii iin Bursev, Aydosda
doduu iin Aydos, bir mddet skdarda ikmet ettii iin skdr, tarkatine
nisbetle de Celvet nisbeleriyle anlr. Babas tarafndan seyyid olan smil Hakk,
nesebinin nereye ulat hussunda mtereddid iken deflarca Allah tarafndan ehl-i
beytten olduunun mjdelendiini syler.
1
Kendisi yedi yanda iken annesi vefat
etmitir. Annesinin veftndan sonra ona, babaannesi bakmaya balad.
smil Hakknn okuma yazmay ve ilk tahslini kimden veya kimlerden
ald tam olarak belli deildir. ok kk yata Kuran- Kerim okumay renmitir.
On bir yana kadar hat ile megul olmu ve sarf ilmi gibi bz let ilimleriyle ilgili
kitaplar okumutur. Bu dnemdeki hocas ise eyh Ahmed Efendidir. Bu zt, Osman
Fazl Efendinin Aydostan Filibeye gtkten sonra yerine gnderdii halfesidir.
Osman Fazl Efendinin ilk halfesi ve akrabalarndan Edirne halfesi eyh
Seyyid Abdulbk Efendi umnuya akrabalarn ziyrete giderken Aydosa uram,
smil Hakknn annesinin ldn renince, onu okutmak iin babasndan izin
alm ve on bir yanda eyh Abdulbk Efendi ile Edirneye gitmitir.
smil Hakk, Edirnede eyh Abdulbk Efendinin yannda yedi sene kald.
Kendisinden sarf, nahiv okudu. Yine Osman Fazl Efendinin baka bir halfesinden
fkh ve kelmla ilgili kitaplar okudu. smil Hakknn talebelik yllarnda okuduu
kitaplarn ounu kendisinin istinsh etmi olmas yazya olan istdadn gsterir.
Nitekim daha sonra bu istdadn mehur hattat Hfz Osmandan mek ederek
gelitirecektir.

1
Bursev, Kenz-i Mahfde de bu konuda Allah Tel tarafndan mjdelendiini syler. Bkz., Kenz-i
Mahf, vr. 38.b
7
smil Hakk, bludan nce on iki yanda vaaza balad gibi daha on alt
yandayken Edirnede sakal brakmtr.
eyh Seyyid Abdulbk Efendi, yedi sene yannda kalan smil Hakky geri
kalan eitimini tamamlamas iin bir mektupla o zaman stanbulda bulunan Osman
Fazl Efendiye gnderdi. Henz yirmi yanda bir delikanl olan smil Hakk, 1083
yl Rebulevvel aynda (Temmuz 1672) Osman Fazl Efendinin Ftih Atapazarndaki
hankhna geldi.
stanbula gelip Osman Fazl Efendinin derghna yerletikten sonra mnev
terbiyesiyle birlikte zhir ilimlerle ilgili eitimini de srdrmtr. eyhinden fenn-i
db, kelm, fkh usl ve iki def da feriz okudu.
smil Hakk, eyhi tarafndan okutulmayan ilimleri tahsl etmek zere dergh
dnda stanbulun ileri gelen dier hocalarndan da istifde etti.
smil Hakk nihyet eitim srecini tamamladktan sonra Osman Fazl
Efendi tarafndan skpe halfe olarak tyin edilmitir.
smil Hakk, stanbuldan ayrlarak deniz yoluyla Karadeniz zerinden nce
memleketi olan Aydosa urad. O zaman hayatta olan babas Mustafa Efendiyi ziyret
edip dusn aldktan sonra yola devm ederek skpe ulat. smil Hakk, skpte
eyh Mustafa Uknin kz ile evleneceine dir bir ry grm, fakat Mustafa
Efendi de hsmla iret eden bir ry grene kadar durumu gizli tutmutur. Evlilik
teklfi ilk olarak Mustafa Efendi tarafndan yaplm ve smil Hakk ilk evliliini yirmi
drt yanda iken (1087\1676) gerekletirmitir.
Bursev skpte halkn sapklklarna sava am ve bu mcdeleye alt yl
devm etmitir. Osman Fazl Efendi, smil Hakk ile skp ileri gelenleri arasndaki
mcdelenin sonunun gelmayacaine kanat getirmi olmal ki smil Hakky
Kprlye Kprldeki halfesini de skpe tayn ederek bu ie bir son vermitir.
Kprlde iken Ustrumca halk Osman Fazl Efendiye bir mahzar gndererek smil
Hakky kasabalarna grevlendirmesini istediler. Osman Fazl Efendi, onlarn bu
taleplerini kabul ederek smil Hakkya Ustrumcaya naklini emreden bir mektup
gnderdi.
8
smil Hakk, Ustrumcada ikmetinin otuzuncu aynda (1095\1684) eyhi
tarafndan gnderilen bir mektupla Edirneye arld. eyhi o zaman IV. Mehmedin
talebi ile sarayda vaaz ve nashatlarda bulunmak zere Edirnede bulunuyordu. Buradan
Bursaya halfe olarak gnderildi. smil Hakk Bursada iken alt kez eyhini ziyaret
etti.
smil Hakk, 1111\1700 ylnda ilk haccn yapt. 23 Muharrem 1122 ( Mart
1710 )de de ikinci haccn yapt. Bundan sonra da Tekirda, am, skdar ve
Bursada ikmet etmitir.
smil Hakk, 9 Zlkade 1137 ( 20 Temmuz 1725 ) Perembe gn akama
doru veft etti. Veft ettiinde hicr trihe gre yetmi be yandayd.
smil Hakkya en ok tesr eden kimseler arasnda eyhi Osman Fazl lh
(1102\1690)nin olduu muhakkaktr. Manev ahsiyetinin tekmlnde eserlerinden
ve rhniyetlerinden istifde ettii mridler de vardr. zellikle Muhyiddn bn Arab
(638\1240) ve Sadreddn-i Konev (673\1274)den ok etkilenmi ve istifde etmitir.
Mevln Celleddn-i Rm (672\1273)yi ve Celvetiyye tarkatnn byklerinden
Mehmed Muhyiddn ftde (988\1580) ve Azz Mahmd Hdy (1038\1623)yi de
burada zikretmemiz gerekir.

Kronolojik Olarak Hayat

1063\1653 Aydosta dodu.
1074\1664 On bir yanda Edirneye gitti.
1083\1672 stanbula Osman Fazl Efendinin hankhna geldi.
1086\1675 Halfe olarak skpe gnderildi.
1087\1676 eyh Mustafa el-Uknin kz ile evlendi
9
1092\1681 Halfe olarak Kprlye gnderildi.
1093\1682 Halfe olarak Ustrumcaya gnderildi.
1095\1684 Edirnede bulunan eyhini ziyrete gitti.
1096\1685 Tekrar Edirneye gitti ve aya yakn eyhinin yannda kald.
1096\1685 Halfe olarak Bursaya gnderildi.
1096\1685 Hem vaaz, hem de telif olarak Kurn- Kermi tefsr etmeye balad.
1097\1686 Bursa halfesi olduktan sonra eyhini stanbulda ilk ziyreti.
1098\1687 kinci ziyreti
1099\1688 nc ziyreti
1100\1689 Drdnc ziyreti
1101\1690 Beinci ziyreti
1102\1690 Srgne gnderilen eyhini Kbrsta ziyreti ve yerine eyh olmas
1102\1691 eyhi Atpazr Osman Fazl Efendi veft etti.
1107\1695 I. Avusturya seferine itirk etti.
1108\1696 II. Avusturya seferine itirk etti.
1111\1700 Hacca gitti.
1112\1700 Hac dn Ul yaknlarnda ekynn saldrsna urad.
1115\1704 ay iddetle bir hastalk geirdi.
1117\1705 Rhul-Beynn telifini ve vaaz olarak takrrini tamamlad.
1118\1706 Anne-babasn kabirlerini ziyret ve sla-i rahim iin Aydosa gitti.
10
1122\1710 kinci def hacca gitti, iki aydan fazla Khirede kald.
1123\1711 Hac dn iki buuk ay stanbulda kaldktan sonra Bursaya dnd.
1126\1714 Bursadan Tekirdaa gitti.
1126\1714 ie Hanm ile evlendi.
1129\1717 Tekirdadan Bursaya dnd.
1129\1717 Bursadan ama gitti.
1132\1720 amdan skdara dnd.
1135\1723 skdardan Bursaya gitti.
1135\1723 Bursada Cmi-i Muhammedyi in ettirdi.
1137\1725 Veft etti.

A.2. HALFELER
Halfelerinden bazlar unlardr:
Osman Vahdet Efendi (. 1135\1713)
Mehmed Bahuddn Efendi (. 1138\1726),
shk Efendi (. 1150\1737),
Sleyman Zt Efendi (. 1151\1738),
Abdurrahmn Efendi (. 1164\1751),
Mehmed Hikmet Efendi (. 1165\1752),
Dernzde Mehmed Hulus Efendi (. 1167\1754),
11
Ahaveyn Efendi (. 1176\1762),
Ahmed Pertev Efendi (. 1182\1768),
Yahy Efendi,
Abdullah Hasky,
Ynus Efendi,
Mehmed Zikr Efendi,
Radovili Ali Efendi,
Snnet Efendi,
elli Abdulazz Efendi,
Yakb Afv Efendi (. 1149\1736).

B. ESERLER
Kayp eserleri de dikkate alarak smil Hakknn 120-130 kadar eseri olduu
sylenebilir. Ancak deerlendirme yaparken esas alnan kritere gre mecma tr bz
eserleri, bir vey daha fazla eser kabl edilebileceinden bu sayy bir miktar yukar
vey aa ekmek mmkndr.
Eserlerini esas olarak Trke ve Arapa olarak yazan smil Hakk, zaman
zaman Farsaya da yer vermitir. Eserlerinin ou Trke, krk kadar Arapadr.
Trke ve Arapann kark olarak kullanld eserleri de vardr. Eserlerinde yaad
dneme gre olduka sde bir dil kullanmtr. Yaad zamanda kullanlan dile daha
yakn olan mektuplar incelendii zaman eserlerinde kulland Trkeye gre olduka
ar, adal ve tasannu ile yazlm olduklar grlr. htiv ettikleri konulara gre belli
bal eserleri unlardr:
12
Tefsr: Rhul-beyn f tefsril-Kurn ( cild hlinde yirmi senede
hazrlad bu eser on cild hlinde muhtelif deflar stanbul ve Bulakta baslmtr. M.
Ali Sbn tarafndan Tenvrul-ezhn min Tefsri Rhl-Beyn adyla ihtisr ve tahkk
edilmi, Dimek-1988de baslmtr.), Talkatn al evili Tefsril-Beydv, erhun
al tefsr-i czil-ahr lil-Kdl-Beydv, Tefsr-i mener-Rasl, Tefsr-i Sretil-
Ftiha, Tefsr-i Sret-i Ysn, Tefsru Sretil-Asr, Tefsru Sreti Ysuf, Tefsru
Sretiz-Zilzal, Tefsru Sretil-hls, Levihun teteallaku bi bazl-yti vel-ehds,
Mecmat ytil-mntehabe.
Hads: erhu Nuhbetil-fiker, erhul-Hadsil-erban, erhul Erbane hadsen
lil-mmin-Nevev, Risle f stlhi ehlil-hads li-bn Hacer
Fkh: erhu Fkhl-Keydn, Mesill-fkhiyye, Risletl-cmia li-mes-ilin-
nfia.
Kelm: Kitbul-Fadl ven-nevl, htiyrt, erhu uabil-mn, Ecvibtl-
Hakkyye an esilti-eyh Abdurrahmn, erhul-kebir (Rumzl-knz)
Tasavvuf: erhul-Mesnev (Rhul-Mesnev), erhul-Muhammediyye (Ferahur-rh),
Kitbun-Netce, Kitbul-Htb, erh-i Pend- Atr, erhul-Uslil-aere, Slkul-
mlk (Tuhfe-i Aliyye), Kitbu Huccetil-blia, Tuhfe-i smiliyye, Tuhfe-i Halliyye,
Kitbun-Nect, Tuhfe-i Atiyye, Tuhfe-i Umeriyye, Tuhfe-i Bahriyye, Risle-i
Huseyniyye, Tuhfe-i Recebiyye, Tuhfe-i Vesmiyye, Tuhfe-i Hasskiyye, Vesletl-
merm, Risletl-Hadrtilhamsil-ilh, Lbbul-lbb ve srrus-srr, Kenz-i Mahf,
erhu Salavt- bn Me, el-Hakkus-sarh vel-kefs-sahh, erhul-hads el-
Mmin mirtl-mmin, Esilts-Sahfiyye ve Ecvibtul-Hakkyye, Esiltul-
Msryye ve Ecvibtul-Hakkyye, Rislet Cilil-kulb, Kitbu Zbdetl-makl,
erhul-hads z tahayyartm fil-umr festen min ehlil-kubr, Risle fit-tasavvuf,
Mntehabtmin Minhcil-bidn, erhu Kit-bd-Drretil-fhra, Nuhbetl-letif,
erhu Risletis-Shreverdiyye, erhu Risleti Vahdetil-vcd li-Molla Cm, Risle-i
Nefesr-Rahmn, erh-i Kelime-i Tevhd (Kitbt-Tevhd), Risle-i Kefl-t li
ehlil-r, el-ksrl-muazzam vel-hacerl-mkerram, Mecmatl-esrr, Tamml-
feyz f bbir-ricl, Silsilenme-i Celvet, Kitbul-Fasl fil-esrr, Hakikul-hurf,
Esrrul-hurf, Risle et Tehecc f hurfit-tehacc, erh-i Ebyt- Hc Bayrm Vel,
13
erh-i Ebyt- Yuns Emre, erh-i Nazm- Hayrat (Risle-i Hayriye), erh-i Ebyt-
Hseyn el-Kdir, Ahidnme-i smil Hakk ( Vasiyyetnme), Risle-i Semyye, erh-i
Nazmus-sulk li-eyh mer b. El-F, Risle-i Semyye, erh-i Nazmus-sulk li-
eyh mer b. El-Frd, Kitbul-Envr, Rumzt- Kelm- smil Hakk, Maklt-
smil Hakk, Mtefer-rikt- Hakk, Vridt- Hakkyye (Vridt- Sur), Vridtl-
kbr, Kitbul-Kebr, Risletu Eyyhel-blbl, Kitbul-Mirt li hakik bazl-
ehdis vel-yt, Kitbud-Dreril-irfniyye, Mzilll-ahzn, Kitbu Nakdl-hl,
Kitbuz-Zikr ve-eref, Kitbul-zzil-dem, Kitbu Haytil-bl, Neticl-usl.
iir: Risletl-Mirciyye, Dvn- smil Hakk, Mecma-i sr
Hutbe-nashat: Meclisl-vaz vet-tezkr, Kitbul-Hutab (Hatbul-hutab)
Tecvd: erhu Mukaddimetil-Cezer fit-tecvd
Gramer: Kitbl-Furk
Tarih: Muhtasar li-Tarhi bn Hallikn
lm-i db: erhu Risle fil-dbil-mnzara li-Takprzde
2


II. BURSEVNN KENZ- MAHF SML ESER
A. almamzn Muhtev ve erevesi
almamzn konusu smil Hakk Bursevnin Kenz-i Mahfsinin metni ve
tahllidir. Tez konum olan smil Hakk Bursevnin Kenz-i Mahf sinin bir ok yazma
nshalar bulunmaktadr. Eserin bir ok matb hli olup 1290, 1307 yllarnda
stanbulda baslmtr. Tesbit edebildiim kadaryla eserin yazma nshalar unlardr.
1- Bursa Eski Eserler Ktp. Genel, nr. 75, 88 vr. 18 st. Mellif nshas ( 1134 ),
1290 ve 1307 tarihlerinde baslmtr.

2
Mellifin hayat iki eserden alntlanmtr: Naml, Ali, smil Hakk Bursev,-hayat, eserleri, tarkat
anlay, st., 2001; Ayn, Mehmed Ali, Trk Azizleri I, st., 1944
14
2- Sleymniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, nr. 2260, 61 vr., 23 st., Talik,
stinsh tarihi: h. 1134, m. 22.10.1721. Bu yazma smil Hakknn be eserinin bir
arada bulunduu bir yazmann blm eklindedir ve 99b ile 160a varaklar arasndadr.
Yazmada ayetlerin st krmz izgi ile iaretlenmi ve eserin ilk ksmlarndaki on
balk belirgin bir ekilde belirtilmitir.
3- Sleymniye Ktp. Hlet Efendi, nr. 332, 20 vr., 25 st., Nesih, . Eser 176a ile
205b varaklar arasndadr. Yazmada yetler, hadsler, blmler, vridtlar, nemli
szler, sul ve cevblar krmz ile yazlmtr.
4- Sleymniye Ktp., Yazma Balar, nr. 190, 31 vr., Rika. stinsh Tarihi:
h.1262, m. 31.12.1845. Varaklardaki satr says deikenlik gsteriyor. Ayrca
yazmann banda alt varak Risle-i Hzriyye isimli risle var.
5- Sleymniye Ktp., Yazma Balar, nr. 59, 46 vr., 19 st., Nesih, Rd Efendi
tarafndan 1250\1834de istinsh edilmitir.
6- Beyazt Devlet Ktp. Ali Emr ry., nr. 814, 58vr., Talik. Muhammed Kerim b.
Muhammed Emi tarafndan 1246\1830da istinsh edilmitir.
7- Beyazt Devlet Ktp., nr. 2886, yy., t.y., 29b-50b varaklar arasnda.
8- Beyazt Devlet Ktp., nr.1016, yy., ty., 21-36 vr.
9- Millet Ktp., nr. 922, yy., 60 vr. 1207 ylnda Ahmed Hamdi tarafndan istinsh
edilmitir.
10- Hac Selim Aa Ktp. Hd Efendi, nr, 473, 82 vr., 17 st., Talik, 200*140,
125*70mm. Mustafa Akehri tarafndan Bursada 1237\1821de istinsh edilmitir.
11- Hac Selim Aa Ktp. Hd Efendi, nr, 472, 31 vr., 33 st., 210*155, 157*77
mm. Nesih, 1163 ylnda mm lakabyla mehr Ahmed tarafndan istinsh edilmitir.
Eserin bandaki ilk on blm bal krmz ile belirtilmi.
12- Hac Selim Aa Ktp. Hd Efendi, nr, 469\12, 254-289 vr., 33 vr., 29 st.,
Talik, ty.
15
13- Tire Ktp., Necip Paa Vakf, 326, yy, 86 vr., 1237 ylnda istinsh edilmitir.
14- stanbul Belediye Ktp., 157, yy., ty., 58 vr.
15- Trk Dil Kurumu Ktp., nr. A000129, 90 vr., 17 st., 230*175, 160*93, Nesih,
yazma 1134\1722 ylnda istinsh edilmi. Sz balar, duracaklar krmz.
16- Trk Dil Kurumu Ktp., nr. A000135, 33 vr., 25 st., 220*180, 155*135, Rika,
Cedid kt, ty., yy., szbalar ve Arapa ibreler krmz.
Eserin hazrlanmasnda Bursa Eski Eserler Ktphanesi, Genel Blm, 75
numarada kaytl bulunan mellif nshas esas alnmtr. Bu nshann mikrofilimden
yaplan fotokopisinden istifde edilmitir. Mellif nshas olan bu nsha 88 varak olup
1134 ylnda yazlmtr.
Eserle ilgili olarak yaplan almalara bakacak olursak tesbt edebildiimiz
kadaryla eser, Abdulkadir Akiek tarafndan sadeletirilmi olarak Gizli Hazne
adyla neredilmitir.
3
Eserle alakal Hasan Kamil Ylmazn Tasavvuf Hads erhleri
ve Konevnin Krk Hads erhi isimli almasnda bir paragraflk aklama mevcttur.
4

Ayrca Ali Naml tarafndan yazlan mellifin hayatnn anlatld kitapta, mellifin
eserleri zikredilirken bir paragraf eklinde Kenz-i Mahf de tantlmtr.
5
Eserle alakal
baka alma tespit edilememitir.
Kenz-i Mahf smil Hakk Bursevnin mehr kenz hadsini
6
erh ettii
tasavvufla ilgili nemli bir eseridir.
Kenz-i Mahf, mellif nshasnda 1a-88a varaklar arasndadr. Eserin ilk blm
on mebhas eklinde olup esere konu olan hads farkl ynleriyle aklanmtr. Bursev
bu blmlerde hadsteki kelimelerin dilsel olarak tahllini yapm, man ynnden

3
Bkz., Bursev, smil Hakk, Kenz-i Mahf, Gizli Hazine, sad., Abdulkadir Akiek, st., 1967
4
Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf Hads erhleri ve Konevnin Krk Hads erhi, st., 1990, s, 91
5
Naml, Ali, a.g.e., st., 2001, s, 201
6
--,- ;)-- ~-,- _-=- ~--=- ,- ~--='- ,-V ,- ~-
16
hadsi incelemitir. Eserin geriye kalan ksm ise mellifin kendisine gelen vridtlar ve
eitli erhlerinden olumaktadr. Mellif vridtlar erh ederken, vridtn geli
zamann belirtip vridt vermitir. Baz vridtlarda ise zaman verilmeden vridt
zikredilmi ve erh edilmitir.
7
Bursev, eserde ayrca kendi vridt olmayan beyit ve
szleri de aklamtr.
8
Ayrca baz yet ve hadsler de zikredilmi ve erh edilmitir.
9

Eserde yer yer nazma yer verilmitir. Ayrca eserin dili Trke olsa da mellif, yer yer
baz aklamalar Arapa yapmtr.
10

ncelikle kitabn adn ve kendi adn zikreden mellif, esere besmele ile
balamtr. Eserin ilk yirmi iki varanda kitaba konu olan hads-i erfi on balk
altnda inceleyen smil Hakk, hadsi aklamaya gemeden nce eserinin banda
hadsin sahhlii zerinde durmutur.
11
Hadsin sahihliini aklarken de muhaddisler
ile mutasavvflarn hadislere bak asn sergiler bir ekilde, huffz sened ile
naklederler, mkifn ise fem-i nebeviyyeden (s.a.) bizzat ahz edip sylerler. Ve bir
nesnenin senedi malm olmamaktan f-nefsil-emr sbtu lzm gelmez demitir.
12
Bu
giriin ardndan mellif, hadsin sebeb-i vrdu zerinde durmutur.
13
Ve hadsin
Hazret-i Davudun yaratln srrn Allah Teldan sal etmesiyle hadsin vrid
olduunu belirtmitir.
Bu balangcn ardndan smil Hakk, ilk yirmi iki varakta on mebhasta
hadsin aklamasn yapmtr. Bu aklamalarnda mellif genel anlamda;
Birinci mebhasta, kuds hadsin mans zerinde durmu, ilh hadsler ile kuds
hadsi karlatrmtr. Ayrca bu mebhasta vahyin iniini ele almtr.

7
Bkz., Kenz-i Mahf, vr. 42.a, 44.a, 48.a, 60.a, 64.a, 66.a, 69.b
8
Ayn eser, vr. 77.b, 86.b
9
Ayn eser, vr. 30.b, 45.a, 50.a
10
Bkz., Kenz-i Mahf, vr. 36.a-38.a, 38.b-39.a, 39.a-40.a, 45.a-51.a,
11
Bkz. Kenz-i Mahf, 1a
12
Ayn yer. Bu konuda farkl bir yaklam iin bkz. Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin
Hadislerdeki Dayanaklar, Ankara, 2000, s, 98, 99
13
Kenz-i Mahf, vr. 1.b
17
kinci mebhasta, mellif Knt kelimesindeki t-i vahdeti aklam ve
ahadiyyet-i ztiyye olduunu belirtmitir. Ayrca mellif, sga-i cemin tekessr-i zta
deil, tekessr-i sfta iret ettiini syler.
nc mebhasta, Knt kelimesinin fil-i mz olmasna ramen Hak
asndan zamna tekbl etmediini aklayan mellif, zamn konusunda aklamalar
yapmtr.
Drdnc mebhasta, kenzin bu dnyda ifde ettii anlamn yannda hads-i
erfte kastedilen mansn aklayan mellif, zuhr srecini tohum-aa rneiyle
aklamtr.
Beinci mebhasta, Hak Telya mahf denilmesinin zerinde durulmu ve bu
gizliliin selb-i zuhr anlamna geldii aklanmtr.
Altnc mebhasta, keml-i cil ve keml-i isticl kavramlar izh edilmi ve
bunlarn ibdet ve marifet olduu aklanmtr.
Yedinci mebhasta, ,-V kelimesindeki lmn tall iin olduunun zerinde
durulmu ve Hakkn halk yaratmasn rahmet boyutuna dikkat ekilmitir.
Sekizinci mebhasta, Allah Tel halk ibdet ve marifet iin yaratt halde
neden insnlarn bazlar dellete dt? sorusunun cevb verilmitir.
Dokuzuncu mebhasta, lem ve demin yaratl sebebi zerinde durulmu ve
bunun keml-i cil ve isticl olduunu aklamtr.
Onuncu mebhasta, eynn zuhrunun Hakkn muhabbetinden kaynaklandnn
zerinde durulmutur.
Eserin geriye kalan ksm ise, mellifin kendisine gelen vridtlar ve eitli
erhlerinden olumaktadr. Mellif, vridtlar erh ederken, vridtn geli zamann
belirtip vridt vermitir. Baz vridtlarda ise zaman verilmeden vridt zikredilmi
ve erh edilmitir.
14
Bursev, eserde ayrca kendi vridt olmayan beyit ve szleri de

14
Bkz., Kenz-i Mahf, vr. 42.a, 44.a, 48.a, 60.a, 64.a, 66.a, 69.b
18
aklamtr.
15
Ayrca baz yet ve hadsler de zikredilmi ve erh edilmitir.
16
Eserde
yer yer nazma yer verilmitir.
17
Ayrca eserin dili Trke olsa da mellif, yer yer baz
aklamalar Arapa yapmtr.
18













15
Ayn eser, vr. 77.b, 86.b
16
Ayn eser, vr. 30.b, 45.a, 50.a
17
Bkz. Ayn eser, vr. 23.a, 25.a, 28.a, 30.b, 32.b, 35.b, 38.a, 40.a, 41.b, 44.a, 69.a, 71.b, 75.a, 77.b, 83.a,
85.b, 87.a
18
Bkz., Kenz-i Mahf, vr. 36.a-38.a, 38.b-39.a, 39.a-40.a, 45.a-51.a,
19
BRNC BLM


KENZ- MAHFDE ELE ALINAN KONULAR
I. KENZ- MAHF
A.GR
slm-Tasavvuf kanaate gre hibir ey yaratlmadan nce ezelde sadece Allah
vard. Fakat yer, gk, zaman, mekn, hlasa hibir ey yaratlmamt. Yalnz
varlklarn yn- sbitesi, yni ne ekilde yaratlaca, tasla, plan Allahn indinde
vard. Sonra, zaman, mekn vb. eya yaratld. Zamanszlktan zaman, meknszlktan
mekn yaratld
1
Mevlana bunu u ekilde ifade eder: Allah bildiini ortaya
koymadka, deta ilahi tasavvur, ilahi plan olan yn- sabiteyi meydana karmadka
da, cihana dourma dert ve zahmetini vermedi.
2

Tasavvufta kenz-i mahfi dncesine gre Cenab- Hak gizli bir hazine iken
bilinmeyi dilemi ve bilinmek iin mahlkat yaratmtr
3
. Ve insan, ezelde, Kl Bel
annda muhatap olduu Cenap- hakkn kendisini Elest bi-Rabbikm=ben sizin
rabbiniz deil miyim? Hitabnn gzellii karsnda adeta vurulmu ve ilk ak erbetini
o zaman imitir. Dolaysyla esasen mutasavvfn varlk, bilgi ve deerler alannda
ortaya koyduu dnceler birbiri ile yakndan irtibatldr ve ounlukla kenz-i mahf
dncesinden kaynaklanan yorumlardan ibarettir
4
.


1
Can, Sefik, Konularna Gre Aklamal Mesnev Tercmesi, stanbul- 2003, c. I-II, s. 307, n. 334.
2
Mevln, Celleddn-i Rm, Mesnev, Konularna Gre Aklamal Mesnev Tercmesi, terc.
efik Can, stanbul- 2003, c. I-II, s. 332, by. 995.
3
Tasavvufta Kenz-i mahfi dncesi iin ayrca baknz. Ahmet gke, Tasavvufta Kenz-i Mahfi
dncesi ve Sofyal Bali Efendinin (960-1553) Knt Kenzen Mahfiyyen erhi Balamnda
Varoluun Anlam Tasavvuf ilmi ve Akademik Aratrma Dergisi, Yl:5, Say 12, Ankara 2004, s. 9-
42
4
gke, Ahmet, Vahib-i mmden Niyaz-i Msrye Trk Tasavvuf Dncesinde Metaforik Anlatm,
Ahenk Yay. Van, 2005, s. 150-151
21
Aslnda Allah her zaman kendini ilmiyle biliyordu. Kudretiyle belli tasarruflar
vard. Fakat o alemler baka alemlerdi. Allah bir kere de bizim fizik alemi
diyebileceimiz, maddeden mrekkep bir alemde kendini ifade etmek ve tantmak
istedi. Dolaysyla Kenz-i mahfiyi Allahn fizik alemindeki tecellilerinden nceki
durum iin kullanlan bir ifade ekli olarak deerlendirebiliriz. Ayrca unu da batan
bilmek gerekir ki bizler dk-i elfazdan (szlerin yetersizliinden) dolay nce veya
sonra diyoruz. Yoksa zamandan ve mekandan mnezzeh olan Onun iin ncelik ve
sonralk bahis mevzuu deildir.
te bu Kenz-i mahf belli bir fasldr. Cenab- Hak berzahta da kendini ifade
edecek. Orada da varl hem gzyle grecek, hem de gren gzlerin gzyle.
Ardndan maher alemini yaratacak, orada grecek ve gsterecek. Maher alemi de
iinde yaadmz bu aleme hi benzemeyen ayr bir alemdir, ne kadar srer belli deil.
Mesela biz burada atomlar, protonlar, ntronlar diyoruz; belki orada anti atomlar, anti
ntronlar, anti protonlar, anti partikller olacaktr da Allah onlardan bir alem
yaratacaktr ve orada Ztna, sfat- sbhaniyesine ait hususiyetleri sergileyecek;
sergileyecek zira her hnerber Zat kendi sanatn tehir etmek ister. Onun tehiri
Cennette de devam edecek.
Tanmann evvel emirde ilk basama, bilmekten gemektedir. Bildike sevgi,
sevdike de yaknlk artacaktr. Bu yaknlk yle bir safhaya gelecektir ki, sevilende yok
olma hli tahakkuk edecektir. Bundan sonra ise seven deil, sevilenden baka ortada bir
ey kalmayacaktr. Bir eyi hakikatiyle bilmeden bildirmek, bildirmek istediimiz eyi
eksik ve kemalinden uzak bir hlde bildirmemize neden olmaktadr.
Sevgi ve muhabbete dayal bir kavram olan ve Tasavvuf dncesinin varlk
anlaynda nemli bir yer tutan bu kavram szlk anlam asndan ele alacak olursak;
kenz-i mahf szlkte gizli hazne, sakl define, gml sakl mal anlamlarna
22
gelmektedir.
5
Kenz Arapada biriktirmek demektir.
6
Ragp Isfehan yle demitir:
Kenz mal depo edip muhafaza etmektir.
7

Kavram stlhi adan ele alacak olursak; Abdrrezzk el-Knni kavram
Gaybde sakl bulunan ahadiyet hviyeti, gizli olanlarn en gizlisi olarak
tanmlamtr.
8
Uludan kavramla ilgili aklamalar u ekildedir: Gen-i pinhn.
Gizli hazne. Gaybde gizli olan ahadiyet hviyeti. Bu hviyet en gizli eydir.
9
slam
ansiklopedisine kenz-i mahf maddesini yazan Aydnn girite yapt aklama u
ekildedir: Hakkn ztnn mutlak bilinmezliini ifade eden bi tasavvuf terimi.
10


1. Tasavvufi Bir Kavram Olarak Kenz-i Mahf
Sufilerin varoluu anlamlandrmada ska bavurduklar temel argmanlardan
biri ben gizli bir hazine idim; bilinip tannmak istedim ve bilineyim diye mahlukat
yarattm Knt kenzen mahfiyyen fe-ahbebtu en urafe fe-halaktl halka li-uarafe
rivayeti ve bunun salad fikri almdr.
Szlkte gizli hazine, sakl define anlamna gelen kenz-i mahf terkibini
Muhyiddin bnul-Arab her trl izafet ve nispetlerden mcerred kadim ve ezeli olan
Hakkn zat, Abdurrezzak el-kaani ise, Gaybde sakl bulunan ahadiyyet hviyeti
olup gizli olalarn en gizlisidir. eklinde tanmlamtr. Burada mutlak anlamda gizli
(gayb-sr) olan hviyete ve zata kenz-i mahfi denilmesi, Onun hibir zaman
bilinemeyeceini ifade etmek iindir. (Kenz-i mahfi tabiri hadis olarak da tabir edilen

5
Bkz, Sar, Mevld, el-Mevrid, st, 1982, s, 1330; Aydn, brahim Hakk, Kenz-i Mahf, DA, c, XXV,
s, 258; Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, st., 1996, s, 306; Safer Baba, Istlht-
Sofiyye f Vatan- Asliyye, stanbul, 1988, s, 161;
6
Bursev, Rhul-Beyn Tefsri, iht, Muhammed Ali Sabn, trc, Heyet, st, 1997, c, III, s, 420
7
Bursev, ayn eser, c, VI, s, 239
8
Kn, Abdrrezzk, Istlahat's-Sfiyye ; thk. Muhammed Kemal brhim Cafer. Kahire : el-Hey'et'l-
Msriyyet'l-Amme lil-Kitb, 1981,s, 70
9
Uluda, Sleyman, a.g.e., s, 306; Safer Baba, Istlht- Sofiyye f Vatan- Asliyye, stanbul, 1988, s, 161
10
Aydn, a.g.m., s, 258
23
bilinmeyen gizli bir hazine idim, bilinmek istedim. Bilineyim diye halk (kainat)
yarattm
11
ifadesinden alnmtr. Burada geen (Ahbebt) istedim muhabbet,
bilinmek marifet kknden geldii iin, mutasavvflar kainatn yaratln muhabbet
ve marifetle aklamlardr.
Hatta Mutasavvflarn bunun kullandklar zel bir terim vardr: en-Nikahu's-
Sri Fi Cem'i'z-Zerri: Arapa, btn zerrelere sirayet etmi nikah demektir. "Gizli bir
hazine idim". Hadis-i kudssinde anlatlan "sevginin ynelii". Mevlid-i Selase, aba-i
ulviyye ile mmeht- sfliyyenin evlenmesinden domutur. Btn varlklar, sevgi
ynelii diye tanmlanan nikahtan husule gelmitir
12
.
Hak bilinmeyi istemi, bylece ilk olarak sevgi ile tecelli etmitir ise bilinmektir.
alem yaratnca o artk maruf olmutur. Fakat bu bilinme sfat ve isimlerinin zuhur
etmesi eklindedir ve O sadece bu ynden bilinir hale gelmi, mutlak gayb olan hviyeti
ve zat itibariyle yine gizli bir hazine olarak kalmtr. Allah, kinat var olmadan evvel
ne kadar gizli ise var olduktan sonra da o kadar gizlidir.
lahi zatn sonsuz tecellilerin kayna olduu halde kendisinde herhangi bir
eksilme sz konusu olmamas Onun bitmez tkenmez bir hazineye benzetilmesine
sebep olmutur. Mutasavvflarn lemin yaratln ve varln ve muhabbet ve
marifetle aklamalar da buna dayanr. lem muhabbetle varolmu, ahadn zti
sevgisinden vcuda gelmitir.




11
smail b. Muhammed el-Acln, Keful-Haf, ve Mzlul-ilbs Amme-tehera minel-Ehdsi
ala el-Sinetin-Ns, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut-1988, II, 132. Ayrca bkz. Muhammed Nasiruddin
El-Elbani, Silsile El-Zayf, 1/166, Suyuti, Durural Muntasar, no. 330, Sehavi, el-Makasdul-hasene, no.
838
12
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri szl, stanbul 1995, s.455
24
2. Tasavvuf Geleneinde Kenz-i Mahfi Literatr
Hi phesiz Kenz-i mahfi sylemi tasavvufi gelenek iinde pek mutasavvf
tarafndan eitli balklar altnda ilenmi, iirlerinde veya divanlarnda yada
kitaplarnda kullanmlardr.
Hazne benzetmesini ilk defa kullanan sfnin Amr. b. Osman el-Mekk (.
291/904) olduu kaydedilmektedir. Atr, Amr b. Osman el- Mekknin elinde
Gencnme (Kitbl-Kenz) adl bir eser bulunduunu, lemin ve demin yaratlyla
ilgili bir takm srlar ihtiv eden bu eseri zenle koruduunu belirtir ve Hallc-
Mansrun bu eser ald eklindeki bir rivyeti nakleder. Daha sonra Hallcda
Kitbt-Tavsnde gizli, hatta tlsml hazne (genc-i mutalsam, kenz-i mutalsam)
benzetmesini kullanmtr.
13

Bunlarn nemlilerinden biri de Haris el- Muhasibidir. Muhasibinin Kenz-i mahfi
hadisinin kulland kitabnn tam ad Fehmul-Kuran ve Menhi eklindedir. Kitabn
ismi rastgele seilmi deildir. Mellif, Fehmul-Kuran demekle bir tahsiste bulunuyor
ve ncelikle Kurandan maksat nedir? Kuran ne demek istiyor ve ne kastediyor?
Neleri farketmemiz gereklidir ? gibi sorunlar zerinde duruyor. Ve Menhi ifadesiyle
ise, dikkat ekilen bu hususlarn derinlemesine kavranmasn salklyor. Baka bir
deyile, lafzlardan manaya geilmesini istiyor. Aslnda bu tercihle Muhasib, tasavvuf
erbabnca ska zikredilen ben gizli ben hazine idim; bilinip tannmak istedim ve
bilineyim diye mahlukat yarattm mealindeki Knt kenzen mahfiyyen fe-ahbebtu en
urafe fe-halaktl halka li-uarafe ho bir sze de gndermede bulunmakla kitabn
mihverini ve hedefini belirlemektedir.
Yine bunun gibi tasavvuf kltrnde sufinin gnlnde hissettiklerine oranla dilin
yetersiz kalmas ve anlatma coku ve heyecan katmak amacyla varlk-bilgi ve deer
alanlarnda baz metaforlara bavurmutur ve esasen tasavvuf literatr bu adan
olduka zengindir. Varlk alannda bavurulan en nemli metaforlardan biri de hi
phesiz Knt Kenzen mahfiyyen gizli bir hazineydim benzetmesidir.

13
Aydn, a.g.m., s, 258
25
Vahib-i mminin bildirdiklerine gre, gizli hazine anlamna gelen Kenz-i mahfi
metaforu, benzetmesi, mutlak gaybda gizlenmi bulunan Hviyet-i Ahadiyye yerine
kullanlr. Bu bilinmesi imkansz olan gizlinin gizlisidir. ben gizli ben hazine idim;
bilinip tannmak istedim ve bilineyim diye mahlukat yarattm kutsi hadis diye bilinen
szden mlhemdir. Cenab- Hak, insan ve dier varlklar, Kenz-i mahfi vahdetinden
izhar edip yaratmtr.
14
Kenz-i mahfinin ilk mazhar Hz. Muhammeddir. (s.a.v)
15
O
olmasayd dier varlklar da yaratlmazd.
16
Btn mahlukat ken-i mahfi zatnn
aynasdr.
17
Vahib-i mmi bu dncelerini yle dile getirir.
Zat Haktan zahir oldu, mucizen envr- Hak
Knt kenzen sevgisi, gnlmde brhandr senin
18


Sinan- mmi ise Divannda kenz-i mahfi ile ilgili dncelerini yle belirtir.
Yo- iken bu yer gk ar u krsi, nefs can
Evvel, hir bir olan, ol knt kenzullaha bak
19


Ayn konu Niyaz-i Msrnin Divannda ise u ekilde geer.
Zeh kenzi haf kandan gelir her var olur, peyda
Geh zulmet zuhur eyler, gehi envar olur peyd
20


14
Vahib-i mmi, Divandan aktaran Ahmet gke, Vahib-i mmden Niyaz-i Msrye Trk Tasavvuf
Dncesinde Metaforik Anlatm, Ahenk Yay. Van, 2005, s. 165
15
Vahib-i mmi, Divandan aktaran Ahmet gke, a.g.e. s. 101, 103
16
Vahib-i mmi, Divandan aktaran Ahmet gke,102,
17
Vahib-i mmi, Divandan aktaran Ahmet gke, s. 14
18
Vahib-i mmi, Divan, s.399dan aktaran Ahmet gke, s. 165
19
Sinan- mmi, Divan, s. 84den aktaran Ahmet gke, s. 165
26
Gayb aleminin gizlilikleri, kenz-i mahfi iinde gizlidir.
21
Evliyann ruhlar
da Kenz-i mahfinin gizli hazineleri arasndadr.
22
Kenz-i mahfi srr, arifin gnlnde
gizlidir.
23

Knt kenzin gizli srr, cisim iinde nihan imi
Zikr et Hakk ey muttaki, tevhit onu aar imi
24


Niyaz-i Msr ise arifin gnlnde gizli olan kenz-i mahfi srrna yle hitap eder;
Kenz-i mahfi aikar hep sendedir
Yaz u k, leyl Nehar hep sendedir
Gayra bakma, sen de iste sen de bul
25


Kenz-i mahfi srrna inanan, arif-i billah ve ehlullah olur
26
Arif, kenz-i mahfi
srrndaki pazarda ilim ve irfan al verii yapar.
27
Ak, ak kadehini kenz-i mahfi
vahdetinden itiinden ayk deil srekli sarho gezer.
28
Onun dilinden o makamn
srlar dklr.
29
Kenz-i srrn akllar idrak edemez; ancak hal ehli olanlar onun
manasn gnllerde bulurlar.

20
Niyaz-i Msr, Divan, s. 2den aktaran Ahmet gke, s. 165
21
Vahib-i mmi, Divan, s. 16dan aktaran Ahmet gke, s. 165
22
Vahib-i mmi, Divan, s. 19dan aktaran Ahmet gke, s.165
23
Vahib-i mmi, Divan, s. 407den aktaran Ahmet gke, s.165
24
Vahib-i mmi, Divan, s. 429dan aktaran Ahmet gke, s. 165
25
Niyaz-i Msr, Divan, s. 102den aktaran Ahmet gke, s. 165
26
Vahib-i mmi, Divan, s.22 den aktaran Ahmet gke, s 165
27
Vahib-i mmi, Divan, s. 30dan aktaran Ahmet gke, s 166
28
Vahib-i mmi, Divan, s. 42den aktaran Ahmet gke, s 166
29
Vahib-i mmi, Divan, s. 87den aktaran Ahmet gke, s 166
27

Vahib-i mmi bu duygularn devamla yle dile getirir.
Dile gelmez, syeleyeydim knt kenzin vrn
Alem-i man yz, zatndaki devrandr
30


Kenz-i mahfi srr elan caridir, yani u anda da Cenab- Hak, insann duygular ile
kavrayamayaca bir hzla gizli hazineden varlklar var edip yok etmekte, sonra da
yeniden var edip yok etmekte ve yeniden var etmekte, hasl bu yeniden yaratl ve
varolu sreci (halk- cedid, teceddd-i emsal) u anda da srp durmaktadr. Aynen
Niyaz-i Msrnin aadaki msralarna yansd gibi;
Knt kenzen remzini buldunsa sen de Msriya
Kll yevmin h yu anla kim, senin anndadr.
31


Bu balamda kenz-i mahfi metaforu Hz. Muhammed (s.a.v.) kenz-i mahfi srrn
ifade etmek amacyla Mh adlandrmasyla nitelendirilmitir. Vahib-i mmi bunu bir
msrasnda yle dile getirir:
Mucizatn zerresidir ettiin akkul-kamer
Knt kenzin srr sensin Mh(-)-tbn Mustaf
32

Dier yandan tasavvufi kavramlardan biri olan b- Kevser de Vahib-i mmi
tarafndan Kenz-i mahfi eklinde yorumlanr. okluk, ok ey anlamna gelen Kevser,
cennette Allahn nimetlerinden olan bir rman addr. Onun suyu bal gibi tatl, buz

30
Vahib-i mmi, Divan s.397 den aktaran Ahmet gke, s 165
31
Niyaz-i Msr, Divan, s. 40dan aktaran Ahmet gke, s. 165
32
Vahib-i mmi, Divan s.202 den aktaran Ahmet gke, s 165
28
gibi temiz ve souktur; bir ien artk bir daha susamaz. Cennetin dier rmaklar, hep bu
Kevserden kar. b- Kevser, nce arifin oradan da dier insanlarn gnlne akp
gelen varlk ve eyaya ait gizli bilgileri, marifet ve hikmeti simgeler. Gizli hazine (kenz-i
mahfi) olan Cenab- Hakka ve dier varlklara ait bilgiler, b- kevserdir.
33
Bu bilgi
tahkiki kesin bilgidir. Vahib-i mmi bunu yle dile getirir.
b- Kevser mansndan zahir oldu bu kelam
Kudreti nr-i Hdnn, sendedir hakkal-yakin
34

Kenz-i mahfi metaforunun tasavvuf literatrndeki getii balamlardan biri de
Lokman erbeti \ Lokman Hikmeti balamndadr. Kavram olarak Lokman erbeti \
Lokman Hikmeti kalp ve gnl hastalklarn tedavisinde kullanlan, Lokman Hekimin
ilac konumundaki eyhin telkini olarak tanmlanr. Vahib-i mmi Divannda bunu
yle dile getirir.
Vere Lokman erbeti, hastalar bula ifa
Talibin nabzn tutanlar, manda hzk gerek
35

Ancak Niyaz-i Msrye gre kenz-i mahfi srrna erenler, artk Lokman hikmetine
ihtiya hissetmezler.
36


3. Bilgi Elde Etme Yollar Balamnda Kenz-i Mahfinin Deerlendirilii
Sfiler, slam limlerinin ortaya koyduu selim hisler, doru haber ve akl
37
bilgi
elde etme vastas olarak kabul etmi, ancak bu yollarla elde edilen zhir ilimleri yeterli

33
Vahib-i mmi, Divan s.151 den aktaran Ahmet gke, s 264
34
Vahib-i mmi, Divan s.151 den aktaran Ahmet gke, s 264
35
Vahib-i mmi, Divan s.292 den aktaran Ahmet gke, s 332
36
Niyaz-i Msr, Divan, s. 54den aktaran Ahmet gke, s. 332
37
Saduddin Mesud b. mer Taftazn, erhul-Akid, haz.: Sleyman Uluda, stanbul 1991, ss. 105 vd.
29
saymam, Allah tanma ve Ona ulama noktasnda daha baka bilgi elde etme
vstalar gelitirmilerdir. Bu bilgiler sufilere, silsile, rya, ilham gibi eitli yollardan
gelebilir. Tasavvufta silsile, tarikat eyhlerinin Hz Peygambere kadar uzanan stadlar
zincirine denir
38
. Bilindii gibi bir tarikata girme, onun mridler zincirine balanma
anlamna gelmektedir. Silsile bir ark, kanal olarak kabul edilir ve sfler, batn bilgileri
bu vasta ile eyhlerinden elde ederler. Feyz-i snd kelimesi de bunu ifade etmek iin
kullanlr. Allah bilgisi ad verilen marifeti sfler bazen mm olan eyhlerinden de
alabilmektedirler. Silsile en son peygambere ve Ondan da Allaha ulat iin
silsilenin ekii sonsuzadr
39
. Rya ise uyku halinde zihinde beliren dnceler ve
olaylar olup
40
, sfler bu yolla da eyhlerinden, Hz. Peygamberden ve hatta Allahtan
bilgiler alabilmektedirler
41
. Hz. Peygamberin bir hadisine gre sadk rya vahyin krk
altda biridir.
42
Bu hadis, vahiyden dk nitelikli de olsa ilh kkenli mesajn ryalar
yoluyla insanlara ulatrlmasnn hl mmkn olduunu ima etmektedir. Ayn
zamanda o, ilh ilhamn Allah dostlarna bahedilebileceini de ifade etmektedir
43
.
Rya vastasyla tasavvufa intisap eden ya da ryasn kaynak kabul ederek manevi
hayatn dzenleyen sflere tasavvuf tarihinde rastlamak zor bir durum deildir.
nc bir yol olan ilham, silsilede olan durumun aksine, vastasz olarak dorudan

38
Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1995, ss. 233vd.; Ylmaz, Hasan Kmil, Ana
Hatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1994, s. 339
39
Lings, Martin, Tasavvuf Nedir, ev.: Harun encan, stanbul 1986, s. 45
40
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri szl, stanbul 1995, s. 443.
41
Kara, a.g.e, s. 135-140.
42
Buhr, tabr, 26.
43
Sviri, Sara, Yorumlanm ve Kayda geirilmi Ryalar , ev.: hsan Durdu, Kemal Sayar, Sf
Psikolojisi, stanbul 2000, ss. 189-214; Ayrca bk., Spegelman, J. Marvin ve arkadalar, Jung Psikolojisi
ve Tasavvuf, ev.: Kemal Yazc - Ramazan Kutlu, stanbul 1997.
30
Allahtan alnan bilgidir. Bu bilgiye, marifet, irfan, kef, mkefe, muhdara,
mhede, feth, feyz, levih, tavrk vridt, havtr, vka gibi isimler de verilir
44
.
Tasavvuf geleneinden bir hadisin sahih olup olmad konusu tartmal bir
konu olmasnn altnda da yukarda belirttiimiz durumla ilgilidir. Ankaravi zerinde
byk tesirleri olan bn-i Arabiye gre bir hadisin sahih olup olmad konular bile
keifle bilinebilir. Ayrca keif ile bir hadisin Hz. Peygambere ait olduunu tespit
edilebileceini syleyen mutasavvflardan Abdul Aziz ed-Debba bn-i Arabinin
kefiyle sahih olduunu tespit ettii kenz-i mahfi hadisin kendi kefine gre sahih
olmadn sylemektedir ki, bu da konu zerinde dnlmesi gerektiini gsteren bir
husustur
45
. Yani her ne kadar Mutasavvflar bilgi edinme ynteminde kefe nemli bir
yer verseler de, keiften elde ettikleri bilginin de birbirlerinden farkl olduu bir
gerektir.
Bu szle ilgili olarak bni Teymiyye ve ona tabi olarak, Zerkei, bni Hacer gibi
bilginler de uydurma olduunu sylemilerdir. Bu rivayete ait herhangi bir sened
bilinmemektedir.
46
mam Suyuti de aslsz olduunu sylemektedir
47
. Aliyyul-Karinin
manasnn Kurana uygun olduu sylemesi ise metin itibariyledir.
48
O el- Masnuun
da ise bu szn aslnn olmadn belirtmektedir.
49
Ben insanlar ve cinleri ancak bana
ibadet etsinler diye yarattm ayeti, bni Abbasn yapt gibi beni tansnlar diye

44
Kara, age, ss. 129 vd.; Ylmaz, age, ss. 234 vd.; Tasavvuf bilgi ve bu bilgiye yaplan eletiriler iin
ayrca bk., Uluda, Sleyman, Btn lmi, DA, c. V; Burckhardt, Titus, slm Tasavvuf Doktrinine
Giri, stanbul 1982; Gngr, Erol, slm Tasavvufunun Meseleleri, stanbul 1993.
45
Abdulaziz ed-Debba, Kitabul- briz, ev. Celal Yldrm, Demir Yaynevi, st.1979, I\115
46
Sehavi, Makasd, s. 522
47
Acln, Keful-Haf, ve Mzlul-ilbs Amme-tehera minel-Ehdsi ala el-Sinetin-Ns, II, 132.
kenz-i mahfi sylemi iin ayrca bkz. Ramazanolu, Mahmud Sami, Bakara Sre-i erifinin Tefsiri.
Sayfa 112-113
48
Aliyyul-Kari, Esrarul Merfua, s. 269
49
Aliyyul-Kari, el- Masnu, I\141
31
eklinde manas doru kabul edilen bu sz,
50
manasnn ayete uygun farzedilse bile,
hadis derecesine ulalamayaca belirtilmektedir.
Tasavvufi retilerin hadislerdeki dayanaklaryla ilgili veya hadislerin tasavvuf
kltrnde hadislerin yorumlannn esaslaryla ilgili akademik aratrmalar yapan baz
aratrmaclara gre bir szn metin balamnda anlam ve ifade etmek istedikleri
Kurann genel ruhuna uygun olabilir. Ancak sened ynnden de genel kabul grm
ilke ve teamllere de uygun olmas gerekir. Aksi takdirde ciddi bir takm belirsizlikler
ve kemekeliklerle karlalabilir.
51

Tasavvuf ehlinin hadislere bak ve hadisleri nakledip kullanmadaki usulleri
hadisilerin uslne benzemez. Hadisiler hadisleri bir eczc titizlii ile senedleri ve
mnlar ile naklederler. nk ileri budur. Sfiler ve dier ilim erbb ise kendi
ilimlerini alkadar eden rivyetlerle ilgilenirler. Onlardan hadisilerin rivyet titizlii
beklenmez. Onlar alkadar eden mndr, mnnn Kuran muhtevsna uygunluudur.
Bu uygunluu grdkten sonra gerisi o kadar nemli deildir. man bir tanma
(marifet) ve sevme (muhabbet) iidir. Kulluk tanma ile balar, sevme ile geliir. Allah
Tel kendi sfatlarn zhr etmek istedii iin varlk lemini yaratmtr. Binenaleyh
lemin varlnda bir sevgi, devamnda da bir sevgi ve czibe vardr. Meseleye bu
adan bakldnda hadisin anlam dorudur.

50
Acluni, a.g.e. s.132
51
Rivayet hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Ahmet Yldrm, Tasavvufun Temel retilerinin
Hadislerdeki Dayanklar, Diyanet Vakf Yay. Ankara, 2000, s. 98-99, Muhittin Uysal, Tasavvuf
Kltrnde Hadis,, Yediveren Kitap, Konya, 2001, 268-271, Mehmet Eren, Konevinin Tasavvufi
Hadis erhilii, Akademik Aratrmalar Dergisi, Yl:1, Say:1, 2001, s. 39
32
4. Mutasavvflarn Kenz-i Mahf Hakkndaki Grleri
Mutasavvflar indinde nemli yer tutan kenz hadsi
52
ve bu hads kaynakl olarak
ortaya kan
53
kenz-i mahf kavram Tasavvufun varlk dncesinde nemli bir yer
tutmaktadr. Kavram varln zuhrunu tasavvuf bak asyla aklama noktasnda ilk
aama olmaktadr. Varln zuhru aamasnda ilh ak ve muhabbeti vurgulayan
mutasavvflar asndan kavram yine nemli bir yer tutmaktadr. Kavramn kayna olan
hads-i erfin erhi iin bir eser veren Bursev ve kavram aklayan mutasavvflarn
alalmas noktasnda vahdet-i vcd dncesi ve bu dncedeki vcd mertebeleri
nemli bir yer tutar. Bu balamda mutasavvflarn kenz-i mahf hakkndaki
grlerini belirtelim.
Kenz-i mahf, ahadiyet mertebesidir.
54
Bu mertebe Hakkn ztnn hakkatidir.
Hakkn bundan daha stn bir mertebesi yoktur ve Hakka it btn mertebeler
ahadiyet mertebesinin altndadr.
55
Bu mertebe Allahn zt mertebesidir. Onun zt ise
asla bilinemez. Cenb- Hakk bu mertebede henz isim ve sfatlar mertebesine inmedii
iin, btn isim ve sfatlar zt- ulhiyyetinde yok olmutur.
56

Ahadiyyet, zt tecellsinden ibrettir. Hakkyet ve halkyyet tibarlarnn
hepsinden tecrd edilmi olarak tecell eden Zt mertebesidir. Ahadiyyet, isim ve
sfatlarn eser ve messirleriyle berber yokluunu (inidmn) isteyen mertebedir.
Yan, bu mertebede isim, sfat ve onlarn eser ve messirleri Hakkn Ztnda
mstaraktr. Mutlak Zt, isim ve sfatlarn asl ve dayanadr. Bu mertebede Hak
Tel kendi kemltn, kendi Ztyla idrk eder.
57
O ehadiyyetini de ibreler birok

52
Kavramn getii kuds hads muhaddislerce sahh olarak kabl grmemitir. (bkz, Yldrm, a.g.e., s,
94-97; Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kltrnde Hadis, Konya, 2001, s, 268, 269; Avc, Seyit, Sfilerin
Hadis Anlay, Konya, 2004, s, 267, 268; Ylmaz, Hasan Kmil, el-Lma-slm Tasavvufu,
Tasavvufla lgili Sorular ve Cevaplar, s,521, 522) Nitekim Bursevde hads-i erfin muhaddislerce
sahh olarak kabl edilmese de keif ehlinin indinde hadsin sahh olduunu syler. Ayrca bu konuda
muhaddislerle, mutasavvflarn gr ayrln mm Suyt ve bn Arabnin szleriyle rneklendirir.
(bkz, Bursev, Kenz-i Mahf, vr., 1a)
53
Bkz, Aydn, a.g.m., s, 258
54
Uluda, ayn yer
55
Nabls, Abdulgan, riflerin Tevhdi, ev., Ekrem Demirli, st., 2003, s, 34
56
Trer, Osman, Ana Hatlaryla Tasavvuf Tarihi, st., 1998, s, 249, 250
57
Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, st., 2001, s, 223
33
bakmlardan ihta edemezler. Bu sebeple ztn ehadiyyeti, ne bir ibrenin mansyla,
ne de bir iretin bildirmesiyle idrk edilebilir. nk, bir eyi bilmek, ona uygun olan
bir mnsibi veya aykr olan bir zdd sebebiyle mmkn olur. Halbuki, Allahn
ztnn varlkta ne bir mnsibi ve uygunu ve ne de bir muhlifi ve zdd vardr.
58

Vahdet-i vcd dncesini ortaya koyan bn Arabnin kavramla ilgili
aklamalar u ekildedir:
mdi, bu mertebe bil-cmle esm ve sftn kenz-i mahfsidir. Vaktki bu kenz-i
mahfde kmin olan sft ve esm takz-y zuhrda bulundular. Vcd-i mutlak- Hak
bunlar habs-i zttan, mahz kendilerine rahmeten, tlk eyledi. Ve zuhr, vcdu iktiz
ettiinden ve halbuki vcd-i hakkden baka mevcd olmadndan, bunlarn
mazhirini zhr iin kendi mertebesinden tenezzl ve onlara kendi vcdundan bir
varlk vermek iktiz eyledi. Ve bu tenezzl hareketi cb etti.
59

Ben gizli bir hazne idim; bilinmee muhabbet ettim; halk bilinmem iin
yarattm hads-i kudssi mcibince; vcd, mertebe-i vahdete, yan hakkat-i
Muhammediyye mertebesine tenezzlnden sonra kendi ztna ve sftna uru
hasebiyle ztnda mndemic olan kemlt zhra muhabbet etti. Bu zuhr ve zhr,
ancak kendi ztndan, yine kendi ztnadr. Ve haf dah yine kendi ztna nazarandr.
Vcdda kendinden gayr bir ey yoktur ki, ondan haf olsun. Binen-aleyh, bu hads-i
erf kablez-zuhr kendi kemltnn yine kendisine haf olduunu beyndan ibrettir.
Yan, kablez-zuhr kendimden gizli olan kemltm zevk-i uhd ile bilmee
muhabbet ettim; ve halk bu zevk-i uhd ile bilinmem iin yarattm demektir. Bunun
ne gibi bir ey olduu tdeki misl ile tavazzuh eder.
Misl: Kendisinde hatttyet, ressmiyet ve mimriyet ilh gibi birtakm sfatlar
bulunan bir kimse zhr edecei levhalar ile binlarn kenz-i mahfsidir. Kendi
kemltn zevk-i mhede ile bilmek istedii vakit, kendinde olduunu bildii ve
fakat grmedii bu levhalar tahrr, tersm ve bu binlar in edip zhr eyledikten
sonra Ben bir gizli hazne idim, bu masnt zevk-i mhede ile bilmek istedim ve

58
Cl, Abdlkerm b. brhim, nsn- Kmil, trc., Seyyid Hseyin Fevz Paa, c. I, s, 72
59
bn Arb, Tedbrt- lhiyye, trc., erh, Mustafa Tahral, st., 1992, s, 370
34
bunlar yaptm der. Ve onlar tema edip sanatnn kemltn grdkde temeddh
eder mdi mahf olan ey, madm deildir; belki mevcd olmakla berber
mehldr. Nitekim bir ekirdekte nmtenh aalar vardr, fakat mahfdir. Kablez-
zuhr, aacn sret-i sk, endm ve teferrut ve esmrnn klleti ve kesreti
mehldr; badez-zuhr malm olur. Zr ilim malma tbidir. Velkin ekirdekte
aa olduu ve onun asn ve yapraklar ve esmr bulunduu mcmelen malmdur.
Tafslt zuhr ettike bil-mhede malm olur. te eltf- latf olan zt- ulhiyyet
kemltn zevk-i uhd ile bilmee ve gayriyyet-i itibriyye yznden bilmee
muhabbet ettiinde, muht olduu fez-y b-nihyede hubb-i zuhrun harreti ile nefes-
i rahmnsini tenfis ve irsl eyledi. Bu tenfs netcesinde fez-y l-yetenhde, yan
kendi vcd-i latfinde bek bek inbist eden nefes-i rahmn, avlim-i b-nihyenin
heylsdr. Ve nefesin iddet-i irslinden hareket hsl oldu.
60

Ahmed Avni Konuk erhinden yorumlarn verdiimiz Fussul-Hikem yazar,
bn Arab kozmolojisinde yoktan yaratma anlayna yer olmadn ve yaratmadan
onun anladnn, tek bir zn veya aynn farkl sretlerdeki tecell etmesi olduunu
biliyoruz. z, z olmak ynnden btn varlklarda zde olmakla birlikte, varlklar bu
z kendi istiddlarna gre yanstrlar. bn Arab bu varlk tasarmn eriata daha
uygun olduunu iddia eder. Fikir der ki, hibir ey yok iken hibir eyden bir ey zuhr
etti. eriat ise u doru sz syler: Aksine bir ey var idi ve [bu ey] oluverdi;
gayp/grnmez iken ayn/grnr oldu.
61
Varlklar yoktan var olmadklarna ve
yaratma, varlklarn belli bir varolusal dzlemdeki zuhrdan baka bir varolusal
dzlemdeki zuhra klar anlamna geldiine gre, acaba bu k nasl
gereklemektedir?
bn Arabye gre varlklarn yokluk-varoluu (sbt) hazretinden varlk-
varoluu (vcd) hazretine gelmekle birinci hazretteki bulunular devam etmektedir.
Bu durumda vcd, varlklar varlk-varoluu hazretine ktklarnda bile tek bir hakikat
olarak kalmaya devam etmektedir. Eer vcd hem gayp hem de ehdet leminde tek

60
bn Arab, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, erh: Ahmed Avni Konuk, haz., Mustafa Tahral, Seluk
Eraydn, st. ,1999, c. I, s, 43, 44
61
bn Arab, Ftht, c. II, ss. 3956.
35
bir hakikat olarak kalmaya devam ederse, varlklar bireysel varolularn nasl elde
etmektedirler? Bir baka deyile, evrendeki bir varlk dier bir varlktan nasl
ayracaktr? eyh bu problemlerin zm ve ifadesinde nefes ve harf sembolizmine
mracaat etmektedir. Her eyden nce konuma ve yaratma arasnda kurulan
benzerliin hareket noktasnn tespitine ihtiya vardr. bn Arab bu benzerlik ilikisini
Kurandaki ol emrine ve Hz. snn Allahn kelimesi
62
olarak tasvir edilmesine
dayandrr.
63
Ne var ki, Tanrnn yaratc konumas ile insan konuma arasnda
kurulan benzerliin temeli yine kapal kalmaktadr. Fakat eyh, harflerin nefesten hsl
olduunu belirtirken, insann Tanrnn sretinde olduunu hatrlatmakla bize birtakm
ipular sunar: nsan, nefes alr verir ve konuur. nsan, Tanr sretinde yaratlmtr. O
halde Tanr da nefes verir ve konuur. Tanrnn nefesi, varlklarn aynlarnn
kendisinde kll olarak ortaya kt buluta (am) tekabl eder.
64

bn Arab bu sembolizme, Allahn Zhir ve Btn sfatlar olduunu
hatrlatmakla balar. Bu sfatlardan ilki, bu balamda, nefesin kiinin iinde oluuna,
ikincisi ise nefesin darya harfler ve kelimeler olarak kna karlk gelmektedir.
65

Sonrasnda o, nefesin doasn ve oluum eklini tasvir eder. O, bu noktada nefes ile
rzgr arasnda bir ayrm yapmay gerekli grr. nk rzgrdan veya herhangi bir
hava akmndan zorunlu olarak bir ey hsl olmaz. Bu yzden o, nefesi buhara benzetir.
nk buhar, su zerreciklerinden olumakta ve younlama neticesinde buluta
dnmektedir. Nefes de buhar gibi, su zerrecikleri ierir. Bu zerrecikler benzer biimde
younlanca buluta dnmektedir.
66
Bu aklamalarn ardndan bn Arab, am ile
Tanrnn mahlkt yaratmadan nce zerinde bulunduu bulut arasnda bir iliki kurar.
O zetle, Tanrnn nefes verdiini bu nefesin younlap am, yani metafiziksel bir
bulut halini aldn sylemektedir. Tanrnn niin nefes verdiine gelince, bn Arab
bu soruya Ben bir gizli hazineydim, bilinmeyi sevdim, bu yzden de mahlkat

62
Nis Sresi, 4: 171.
63
bn Arab, Ftht, c. II, s. 394.
64
bn Arab, Ftht, c. II, s. 389.
65
bn Arab, Ftht, c. II, s. 386.
66
bn Arab, Ftht, c. II, s. 386, 416 vd.
36
yarattm sz ile cevap verir.
67
bn Arab'nin felsefesinde, mutlakl bakmndan
Gerek, mutlak srette bilinmeyen bir ey, beer idrkinin eriiminin ok tesinde
bulunan bir Sr'dr. Bu mehr Kuds Hads'in de isimlendirdii gibi Kenz-i Mahf (Gizli
Hazne) olup bn Arab'nin kendisi de buna bzen Am' (krlk vey dipsiz karanlk)
demektedir.
Izutsuya gre bni Arabiye Kenz-i mahfinin muhabbetle yakndan bir ilikisi
vardr ve muhabbette bni Arabi de ok nemli bir rol oynar. Yine Izutsuya gre
muhabbet kavramnn bn Arab'nin dncesinde niin byle bir nemli rol
oynadnn zel bir sebebi vardr. Bunun nemi, bn Arab'nin felsefesinin temeli ve
z saylabilecek olan, u Kuds Hads'den ileri gelmektedir: "Ben bir gizli hazine idim.
Bilinmeyi istedim (ahbabtu = sevdim). Mahlkat yaratp kendimi onlara bildirdim.
Onlar da beni bildiler". Bu Kuds Hads'in de ak bir ekilde bize bildirmekte olduu
gibi Sevgi (hubb), Hakk' lemin yaratlmasna tahrik etmi ilkedir. Bu anlamda da bu
"yaratln srr" (Srr- Halk) ya da "yaratln sebebi"dir (llet-i Halk'dir). Eer bu
dnceyi bn Arab'nin daha karakteristik szleriyle ifde edersek, Muhabbet, Hakk'n
"Dipsiz Karanlk = Am" hlinden karak kendisini btn varlklarn sretlerinde izhr
etmeye balamasnn sebebidir.
68

bn Arab yaratma kavramn Tanr iin tanrlk vasfnn bir gerei olarak grr.
nk ona gre pek ok olan Tanrsal sfatlar, aktif hale gelebilecekleri veya
hkmlerini icra edecekleri bir alana muhtatr ki, o alan da btn lemdir. lemin
yaratlmas konusunda btn sfatlarn pay olmakla birlikte, bu ite en nemli rol
rahmet ve cmertlik sfatlar oynar. bn Arab rahmet ve cmertlik kavramlarnn
yorumunda yle bir strateji izler ki, sonunda bu iki kavram yaratmann gerekesi haline
gelir. yle ki, cmertlik ve rahmet vermekle oluyorsa, phesiz bu veri en kmil
anlamda en ok muhta olana en ok muhta olduu eyi vermekle olur.
Dnlebilecek en yoksul varlk ise hibir eye sahip olmayan, hatta varl bile
olmayan bir ey olmaldr. Doal olarak bu madm ey, en ok vcda muhtatr.

67
Hlid Belksm, el-Kitbe vet-tasavvuf inde ibn arab, Dru Tobkl lin-Ner, Fas 2004, s. 34.
68
Izutsu, Toshihiko, bni Arabnin Fususundaki Anahtar-Kavramlar, s.110
37
te Tanr cmertlik ve rahmet sfatn tanrlna yarar biimde en kmil dzeyde
izhr etmek iin en muhta eye en ok muhta olduu eyi, yani yokluk hazretindeki
ayna varlk verir.
69
Bir aynada grnen hayl, oraya yansyan nesnenin kendisi deildir
ama o nesneyi temsl eder. Bu adan bakldnda lem Hakk' Tel'nn srrn f
etmektedir. Buradaki srr kelimesi Vcd'un gizli kalan (yni grnmesi mutlak olarak
mmkn olmayan, btn) derinliklerine iret etmekte ve daha nce zikretmi
olduumuz mehr hadisdeki "Kenz-i Mahf" (Gizli Hzne) ifdesine tekabl
etmektedir.
70

Ayrca tasavvuf ehli, bu sz ilh akn kayna saymtr. Onlara gre varln
yaratlnn temel sebebi, Allah (c.c.)n kendi ztna olan sevgisidir. lh ak, lemin
yaratlmasna sik olan ilk esastr.
71

Tasavvuf gre gre yaratma, bir meyl ve arzudan ileri gelir. Sz konusu lem
olduu zaman da buna ynelme ve deime; sz konusu Tanr olduu zaman da buna
irde denir ki, bunun anlam da zel bir maksada meyl etmek ve arzu gstermektir.
Yaratma bir meyl olduuna gre o, ayn zamanda bir harekettir. Hareket ise ancak ebed
olan bir sevgiden ileri gelir. Bu hareket, lemin iinde hareketsiz bulunduu yokluktan
varla doru harekettir. Bundan tr de emir, skndan varla herekettir, denilir; zr
skn bir bakma hareketten nce gelir. byle olunca lemin varlna sebep olan
hareket bu sevgi ve muhabbet hareketidir. Nitekim: Ben bilinmeyen ve gizli bir hazne
idim, bundan tr bilinmee muhabbet gsterdim ve bundan tr de varlklar
yarattm kuds hadsi bu geree iret etmektedir.
72

bn Arabde zuhr- Hakka sebep olann muhabbet olduun vurgulamtr. Fuss
rihi Konukta zuhr srecinde muhabbeti vurgulamtr:
Badeh onun zerine talep vk oldukda, zhirde havfen firr ettii halde kt.
Halbuki manda necta hubb idi. Zr hareket ebeden ancak hubbiyyedir. Ve nzr

69
bn Arab, Ftht, c. III, s. 282; c. III, s. 384.
70
Izutsu, Toshihiko, bni Arabnin Fususundaki Anahtar-Kavramlar, s.171
71
Uysal, a.g.e., s, 269
72
Sunar, Cavit, Akn Terbiyede Rol, AFD, XXV, Ankara, 1981, s, 95
38
onda esbb- har ile mahcb olur. Halbuki o deildir. Bunun beyn: Zr asl,
kendisinde skin olduu ademden lemin vcda hareketidir. Ve bunun iin, emr
skndan harekettir, denilir. Byle olunca lemin vcdu olan hareket, hareket-i hubb
olur. Ve Reslullah (s.a.v.) ;- ,- ~- ,- ~--='- ,- yan Ben bir hazne
idim, bilinmedim. Binenaleyh bilinmee muhabbet ettim kavli ile muhakkak buna
tenbh eyledi. mdi bu muhabbet olmasa idi, lem kendi aynnda zhir olmaz idi. Byle
olunca onun ademden vcda hareketi, hubb-i mcdin onun iin hareketidir. Ve zr
lem, kezlik vcden kendi nefsinin uhdunu sever. Nitekim sbten mhede
eyledi. Binenaleyh onun her vech ile adem-i sbtden vcda hareketi, cnib-i
Haktan ve kendi cnibinden hareket-i hubb oldu. Zr keml li-ztihi mahbbdur. Ve
Allah Telnn kendi nefsine ilmi, O lemlerden gan olduu haysiyyetle, kendisine
mahsstur. Ve ancak ayn- lem olan bu ayndan mtekevvin, ilm-i hdis ile onun
iin mertebe-i ilimde tamm olmas kald. Ayn- lem mevcd oldukda, sret-i
keml,vilm-i muhdes ve kadm ile zhir oldu. Binenaleyh mertebe-i ilim, vecheyn ile
kmil olur. Ve kezlik mertib-i vcd dah kmil olur. Zr vcdun bazs ezel ve
bazs gayr-i ezeldir, o da hdistir. Ezel kendi nefsiyle olan vcd- Hakktr; ve gayr-
i ezel, suver-i lemle sbit olan/vcd-i Haktr, duds ile tesmiye olunur. Zr lemin
bazs bazsna zhir olur. Byle olunca, suver-i lemle kendi nefsine zhir olur. u
halde vcd kmil oldu. Demek ki lemin hareketi keml iin hubbiyye oldu.
73

Vcd-i lemden ibret olan hareket, hareket-i hubdr. Ve Reslullah (s.a.v.) ~-
,- ~--='- ,- ;- ,- yan Ben bilinmez bir kenz idim, bilinmee
muhabbet ettim kavliyle buna tenbh eyledi. mdi eer bu uhabbet olmasa idi, lem
aynnda zhir olmaz idi. Byle olunca onun ademden vcda hareketi, hubb-i
mcidin buna harketidir.
74

bn Arabnin bu szlerini aktaran Konuk, bu szlerin erhinde unlar
nakletmektedir: Eer Hak Telnn bu muhabbet-i ztiyyesi olmasa idi; lem vcd-i
hricden ibret olan kendi aynnda zhir olmazd. mdi lemin ademden vcd
tarafna olan hareketi, lemin mcidi olan zt- Hakkn muhabbetinin cd- lem iin

73
Konuk, a.g.e., c, IV, s, 164, 165
74
Ayn eser, c, IV, s, 256, 257
39
hareketidir. Zr zt, ztiyyeti cihetinden ebeden tecell etmez. Tecellyi iktiz eden ey
unt- ztiyedir. Ve muhabbet ise bu unttan bir endir. Hak Tel bu untn
yine kendi ztnda fiilen ve tafslen mhede etmek ve gayr itibr olan vcd-i
hricde em-i itibr ile sr- untn tem eylemek iin, bi-hasebil-esm,
taayyne ve zuhra muhabbet etti. Ve zt- latfin lem dediimiz mertebe-i kesfi,
adem-i izfden vcd-i izf tarafna mahz bu muhabbetle hareket eyledi. Ve ite bu
asla nazar olundukda, hareketin ebeden muhabbetle vk olduu grlr.
75

Vcd-i Hakkn ibtids olmayan tecelliyt- ummiyyesi ve hareket-i
ummiyyesi, hubb-i ilhden neet eden bir harekettir. Nitekim Efendimiz (s.a.v.)
beyn buyurduklar ,- ~--='- ,- ;- ,- ~- hads-i kudssi ile bu hareket-i
hubbiyyeye tenbh eyledi. Byle olunca lemin vcdundan ibret olan hareket, hubb-i
ilhnin hareketidir. Zr vcd-i hakk-i Hak vcd-i izf-i lem ile bilinir; ve Hak
dah bilinmee muhabbet eder. Eer bu muhabbet olmasa idi lem, aynnda zhir
olmaz idi. u halde lemin adem-i izfden vcd-i izf cnibine hareketi, lemin
mcidi olan Hakkn muhabbetinin cd- leme hareketi olur.
76

Eserlerinde Kenz-i mahfi metaforuna yer veren mutasavvflardan biri de
Ferideddin-i Attardr. Ferideddin-i Atar, Mantk Al- Tayr adl eserinde anlattna
gre, insann yaratlnn gayesi Allah aramak, bulmak ve ona inanmaktr. Allah,
insan bu arama iinde yalnz brakmam, gerek elilerle gerekse kitaplarla rehberlik
etmitir. Allahn gsterdii ve destekledii yola uygun olarak, Hakka ulaan yolu
kularn dilinden hikyelerle anlalr bir slupla Feridddin-i Attar, Mantkut Tayr
(Ku Dili) isimli eserinde sembolik bir slupla, tasavvufi bir edayla ilemitir. nsann
Allaha giden yolda bir gayret sergilemesi ya da sergilememesi eserde kular zerinden
sembollerle vermitir. Kularn araylarn ve mazeretlerini deerlendirme, gnlk
hayatta insann karlat bir ksm problemlere cevap niteliindedir. Attarn temsil
yntemi ile kular kullanarak ykledii eser, aslnda Hakk arayan yolcunun
yryecei yolu ve takip edecei metodu nerir. Dier yandan baz kimselerin hangi
engeller yznden ve neden Allah bulamad rnek hikyelerle aklanr.

75
Ayn eser, c, IV, s, 166
76
Ayn eser, c, IV, s, 258
40

Hikye ksaca yledir: Kular bir araya toplanp, padiahsz hibir lke yok.
Padiah olmayan bir lkenin dzeni, nizam olmaz. Bu lkenin de mutlaka bir padiah
olmas lazm onu mutlaka arayp bulmalyz derler. Bunun zerine htht kuu bizim bir
padiahmz var ama siz ondan habersizsiniz ve uzaksnz. Binlerce perde ve sr
arkasndaki o padiahn ad Simurgdur. Hemen onu arayp bulalm, der. Bylece
hthtn rehberliinde kular yola koyulur. Baz kular bir ksm engeller ve bahaneler
yznden yar yolda kalr. Bazlar ise her trl meakkatlere tahamml edip, zorluklar
geip hthtle beraber Simurga ular.
Attar, eserinde temsil ve sembollerle insann Allaha ulamasnda karlaaca
zorluklar ve ekecei skntlar iler. Hikyedeki eit eit kular, farkl mizalarda ve
dncedeki insanlardr. Htht peygamberi veya klavuzlar, Simurg da Allah
sembolize eder. Simurg, Kaf danda yaayan masal kuu Zmrdankadr. Allah
sembolize etmek iin Attar bu kuu tesadfen sememitir. Simurgun kularn padiah
olmas, esrarengiz ve gizli vasflar bulunmas, bilinmeyen belirsiz bir meknda
yaamas gibi benzetmeler, onun Allah temsil etmesine sebep olmutur. nk
inancmza gre Allah, kinatn sahibi, bu dnyada gzle grlmez, ona zaman ve
mekn atfedilmez, zat ve sfatlar kendine mahsus olandr.
Bir nevi Simurgun zel vasflar ile Allahn kendine mahsus sfat ve isimlerine
atfta bulunulmutur. Allah bu lemin padiahdr. Allah olmadan dzen ve nizam
olmaz. Kinatta bir dzen, bir insicam, bir intizam gze arpar. te hikyede sembolize
edilen yaadmz lemdeki dzeni ina eden padiah Allahtr. Kularn yani
insanlarn abas kinatn halikna ulamadr. te tam bu nokta Atar szlerine yle
devam eder; O, Ben bir gizli hazine idim. Bilinmek istedim ve insan yarattm diyor.
Bir sultann gzel bir saray ina edip, onu eitli sanatlarla ssleyip, bezeyip de babo
brakmas ve kendini tantmamas dnlemez. Aynen yle de hikyede Allahn bu
41
kinat ve insan yaratmasndaki gayeye ulamak, Hakk bilip, kabul etmek iin kular
yola der.
77

Erzurumlu brahim Hakk hazretleri de, Marifetnamesinin sabr blmnde
Kenz-i mahfiyi u balamda kullanr. Bu hakir ve hakiki fakir brahim Hakk, bu
kitab, aziz ve erif mahdumu Seyyit Ahmet Nam iin kaleme alp, ona hitap eder ki:
Allah, seni her iki cihanda aziz etsin. ncelikle malum olsun ki, Hak Teala iki cihan
insanoullar iin ve insanoullarn da ancak kendisini tanmalar iin yarattn
cmleye duyurmutur. Nitekim ltuf ve keremiyle: "Ben gizli bir hazineydim, bilinmeyi
sevdim ve beni tanmalar iin varlklar yarattm," buyurmutur. u halde lemin ve
insann yaratlmasndan niha maksat ve yce istek, Mevla'nn bilinmesidir. Bu ebed
devlet ve tkenmez saadet, her eyden ncedir. Ancak bu, nefsini bilmeye bal olup,
nefsini bilmek de bedeni bilmeye dayanr. Bedenin bilinmesi, lemin bilinmesiyle olur.
lemin bilinmesi ise hakiki ilimlerledir.
78

zetle vahdet-i vcd dncesinin ncs bn Arab, kenz-i mahf kavramn
bu dnce ierisinde ayr bir yere koymakta ve zuhrun balangcndan nceki
mertebeye yan La-taayyn mertebesine yerletirmektedir. Ayrca yine bn Arab,
Mevln, Feridttin Atar ve Erzurumlu brhim Hakk, zuhrun olmad bu
mertebeden zuhrun balamasn da hads-i erifte olduu gibi muhabbete dayamakta ve
Hakkn zuhrunun temelinde muhabbet olduunu sylemektedir.

2. BURSEVDE KENZ- MAHF
Bu konuda bir eser veren Bursev, ncelikle kenz-i mahf kavramnn dayand
ve stlh ortaya karan hads-i erfin sahhlii zerinde durmutur. Bu konuda
mutasavvflarla muhaddisler arasndaki fark ortaya koyarak, hadsin mutasavvflarca
sahh olduunu belirtmitir: Hads-i mezkr geri indel-huffz sbit deildir. Nitekim

77
Atar, Ferideddin-i Mantk Al- Tayr ,ev. Abdulbaki Glpnarl, MEB Yay. st. 1991, I\61
78
Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname,
42
mm Suyt ed-Durerul-Muntesire nm kitbnda - J~V [ Onun asl yoktur]
demitir. Fe-emm, indel-mkifn: Hads sahhdir, zr huffz sened ile naklederler,
mkifn ise fem-i nebeviyyeden (s.a.) biz-zt ahz edip sylerler. Ve bir nesnenin
sened-i malmu olmamaktan f-nefsil-emr adem-i sbtu lzm gelmez. Belki kef-i
sahh ile olacak esahh olur. Zr kefde vehm ve hayl olmaz. Belki ayn- tmm ve
hakkal-yakn olur. Ve ilhmt ve vridt mutekidlere gre hccet olmak kfdir.
Gerekse mnkirlere gre burhn olmasn.
79

Hadsin mutasavvflar indinde keifle sahh olduunu ortaya koyan mellif, kenz-i
mahf hadsinin aklamasna knt kelimesindeki t-i vahdet ile balam ve
ardndan kenz-i mahfnin tanmna gemitir. Daha sonra hads-i erifteki kelimeleri
tek tek ele alarak onlar aklyor. Bu aklamalarn ardndan mellif, zuhr srecinde
muhabbetin zerinde durmakta ve insanln halk edilmesini ilh ak ile
aklamaktadr. Eserinde bol bol iirlere yer veren Bursev, kenz-i mahf hadsini de
aklarken iirlere yer verirken, hads-i erfin aklamasnn sonunda da iirle zuhr
srecini aklamtr.
imdi bu aklama srecini Bursevnin kendi szleriyle ele alalm. O kenz-i
mahf kelimesinin tanmn u ekilde vermitir: Knt kelimesinde olan t-i vahdet
ahadiyyet-i ztiyyeden ibrettir ki cem-i esm ve sfat onda mstehlektir. Evrk ve
agsn- ecere nevtta mstehlek olduu gibi. Onun iin kenz-i mahfnin tarfinde gelir
ki: O btn btnlardan btn olarak gaybde gizli olan ahadiyet hviyetidir.
80

Mellif, Kitbn-Netcede zuhr srecini anlatrken stlhn isimlendirilme
sebebi zerinde de u ekilde durmaktadr: Hak Tel, nr-i vcd ile muttasftr ve
kalbe halkl-halk onun nru kendine zhir idi ki, ona mertebe-i cil derler. Velkin
mazharda zuhru yok idi. Bu cihetten kenz-i mahf denildi. n ki lem-i ademde
mukadder olan halka nr-i vcd re eyledi ki, vcdun mhiyyta mlktdr, ol
retan madmt dah mevcdt olup hayt buldu.
81


79
Bursev, Kenz-i Mahf, vr. 1.a, 1.b
80
Ayn eser, vr. 5.a
81
Bursev, Kitbn-Netce, c. I, s, 369
43
Ve bu mertebede min-hays-i hiye tecell-i ilh vki olmaz. Zr tecell niseb
itibriyle olur. Mertebe-i mezkrede ise niseb mstehlektir. Pes evvel mertebe gayry
bil-klliyye ifn ve idm eder. Ve gayr madm olacak tecell ne yznden olur.
Ferif cidden.
82

Ayrca mellif, zuhr srecinin muhabbete bal olduunu u ekilde akar:
Zuhr-i ey, hubb-i ztiye menttur ki ondan teveccht- esmiyye zuhr edip zuhr-
i ey dah ol tevecchta merbttur. Ve bundan hayt- ztiyye ve sir kemlt-
ilhiyyenin kuvveti ne mertebede olduu bhir olur.
83

Kitbn-Netcede de muhabbete dikkat eken Bursev, hads-i erfi zikrettikten
sonra sreci u ekilde anlatmaktadr: Hak Tel esm ve sftyla zuhr edip beynel-
mazhir marf ve mezkr olma sevdi ve ism-i zhirle tecell klp kenz-i mahf
derecesinden vcda brz verdi. Ve Hakkn ism-i zhir ile zuhrunda ehvet olmak
muhldir. Belki bu manya muhabbet derler ki, meyl-i manevdir. Pes, abd-i mahzn
zuhru dahi zuhr-i Hak gibidir, zr sret-i ilhiyyedir.
84


Bursev Ferahur-Rh adl eserinde de, tecellnin olmad bu mertebeyi u
ekilde aklar:
Gan biz-zt idi ol Hak ki gaybl-gab idi mutlak
Sft esmda mstarak hviyyetteydi istil

Yni Hakkn Ztnda taayyn ve l-taayyn itibar yok idi. Belki btn nisbet ve
izfetlerden ri idi. Zr nisbet ve izfetler, isimlerinin ve sfatlarnn taayynlerine ait

82
Bursev Kenz-i Mahf, vr. 5.a
83
Bursev, Kenz-i Mahf, vr. 22.a
84
Bursev, Kitbn-Netce, c. II, s, 137
44
sonularn ortaya kmasndandr. Tecellden nce ise sft ve esm Ztta mstarak ve
mah olup ulvv ve galebe hviyetin idi. Gatrinin zuhr ve eseri yok idi.
85

Mellif, knt kelimesindeki t-i vahdetin Allah Telnn birliine dellet
ettiini Kurndan rneklerle u ekilde aklar: Kurnda t-i vahdet man-y
mezkre dellet eder; ~-- (halakt), ~-= (cealt) ve emsli gibi ki buralarda t-i zt
ahadiyyeye dldir.
86

Ayrca Bursev, hads-i erfin mansndan hareketle Hak Telya zaman nispet
edilmemesi gerektii zerinde durmutur: Knt kelimesi, fil-i mz olduu cihetten
zamn- mzye dellet eder. Fe-emm, Hakka nispetle mcerred-i ihbr mansna
mahmldr. Zr, ona gre mz ve mstakbel ve hl cr deildir. Belki zamn emr-i
niseb-i ademdir ki dehr isminin tecellsinden hsl olmutur. Ve adem dediimiz budur
ki kendi aynnda vcdu yoktur. Belki bi-hasebis-sul hdis olur. Mesel, -- Ne
zaman? diye sul olunsa hads-i sul ile esm-i zamn hdis olur; iz ve iz ve sir
hurf-i art- zamniyye gibi. Yan, bu makle hurf-i zamna dellet eder. Trk
lisnnda imdiki hl ve gemi zamanda ve gelecek zamnda denildii gibi. Pes
zamnn zhirde esms vardr. Fe-emm, msemms emr-i ademdir. Lafz- adem gibi
ki msemmsnn ayn yoktur. Maa-haz, mteakkill-hkmdr.
87

Mellif, knt kelimesinin izhnn ardndan kenz kavramnn aklamasna
gemitir. Mellife gre kenz, zuhra gelmemi olan esm ve sfttan ibrettir.: Kenz,
arzda vaz olunmu emvl-i nefsedir. Burada murd, bi-tarkit-tebh hazne-i zt-
ahadiyyede meknn ve mctemi olan esm ve sft- liyedir. Zr ztn adem-i zuhru
esm ve sftn adem-i zuhrundandr. yle ki eer esm ve sfttan hrite eser-i
evldr. Zt- ahadiyye kenz gibi mestr ve mahf kalmazd. Ve blda meknn olup b-
nin olmakladr. Belki baz definin hrite fil-cmle almet-i mevzas vardr ki
onunla mahalline intikl olunur. Nitekim, baz mutalsam nesnelere emret
koymulardr.

85
Bursev, Ferahur-Rh, Muhammediye erhi, haz, Mustafa Utku, c, I, st, 2000, s, 71
86
Ayn yer
87
Bursev, Kenz-i Mahf, vr. 6.b, 7.a
45
Fe-emm, zt- ilhiyyeye ebtan-i kll btn olan mertebe-i gaybda iken asl
almet yoktur.
88

Bursev, kenz-i mahf mertebesinde esm ve sft- liyeden almet olmayn
ekirdek rnei ile aklar. ekirdek yerin altnda iken o ekirdekten yerin stnde bir
almet yoktur. ekirdek byyp yerin stnde zuhra geldikten sonra oluan yaprak
ve aalar ekirdei de iine almaktadr. Bu ekilde zt ta zuhra gelmediinde yerin
altndaki ekirdek gibi ondan bir almet yoktur. Esm ve sftyla zuhra geldiinde ise
bu lemdeki tezhr ztn da mtemildir :
ol nevt gibi ki tahtel-arzda medfndur. Ve henz ondan vech-i arzda nin
nbuddur. Bu cihetten orada nevt olduunu kimse bilmez. nk vech-i arza hari ve
inikkndan nsfeyn ola. Birbirini zta ve birbirini dah sfata nin olup nev nem
bulduka ecere sretine girer ve agsn ve evrk shibi olup gyetinde meyve zuhr
eder ki asl nevtn sreti olan ekirdei mtemildir.
89

Bursev, Kitbn-Netcede ayn rnei zuhr srecini anlattktan sonra u
ekilde aklar: Ey rif, bu kelm sana acep gelmesin. Belki bil ki Hak Tel kenz-i
mahf iken btn idi. Halk halk ettikde halk zhir oldu. Pes, Btn- halk Hak ve zhir-i
Hak halk denildi. Ve ol ki btn idi, halka nisbetle zhir oldu. Ve ol ki zhirdir,
Hakka nisbetle btndr. Pes, Hakkn kalbi halk ve halkn kalbi Hakdr. Ve halk
Hakk- Btndan zhir olmakla mmkin diye tesmiye olundu, ve ill btn Hakk-
vcibdir.
Pes, nazarn halka ise ey grrsn ve Hakka ise esm grrsn. Ve bir ekirdek
bitip aa sretine girmek srr- mezkra irettir. Zr aa zhir oldukta ekirdek
btnda kald. Eeri zhir olan yine ol ekirdein taayyndr.
90

Bursev, mahf kelimesinin kullanlma sebebini ise yle aklamaktadr:
Kenz-i zta mahf denildi. Velkin eer haf, Hakk Telya nispetledir denilirse bu

88
Ayn eser, vr. 9.a
89
Ayn yer
90
Bursev, Kitbn-Netce, c, I, s, 466
46
sz btldr. Zr bir ey kendi nefsinden mahf olmak muhldir. Ve eer gayre
nispetledir denilirse bu dah kel-evveldir. Zr ezelde gayrin vcdu olmayacak man-
y haf mtasavver olmaz. Yan, haf ve zuhr umr-i izfiyyedendir ki ahad-hmnn
vcdu herin vcdunu mstelzmdir. Burada ise haf var, velkin zuhr yoktur.
unun hafs una nispetledir diyesin.
Ve bunun cevb budur ki; burada haf selb-i zuhr mansnadr ki zt-i
ahadiyyenin f-nefsil-emr zuhru yoktu. Ve marf dah deil idi. Zr marifet gayrin
vcdu zerine mbtendir. Pes, gayr olmayacak marifet dah olmaz.
Binen-al-haz, ~--='- ,-V '--=-,- ~- ,- [Ben gizli bir hazne
idim, bilinmemi istedim.] iki vechle selbi mtemil olur. Kaziyye ise slibe olsa sdk ve
kizbde vcd-i mevza muht olmaz.
91

Bursev, Hakkn mahf oluunun da kendi ahsnda oluunu ve zhir oluunun
gayrin olduu anlamna gelmediini bir rnekle yle aklar: Mesel, ,=- ;-
-- - '~ [Evde insn hareket etmedi.] denilse drda vcd-i insn olmak lzm
gelmez ve sz sdk olur.
el-Hsl, drda insn olduu vakitte taharrk nefy etmek sahh olduu gibi
olmad vakitte dah sahhdir. Pes demek olur ki drda insn taharrk etmedi. Zr
insn yoktur ki taharrk ede. Binen-al-haz, bu makmda dah gayr yoktur ki ona
gre Hakk zhir ve marf ola. Fe-emm bi-ztih, li-ztih zhirdir. Yan Hakk kendi
nefsinde kendine zhirdir ki ona mertebe-i cil derler. Nitekim esm ve sftn
tecelliytna mertebe-i isticl derler ki ztn mertib-i taayyntta zuhrudur.
92

Bursev, zuhr srecini baka bir hads-i erf ile birlikte u ekilde aklar:
Ve hadsde gelir ki: -; Q- ;)--- ;- ---= - _-=- _- =

91
Bursev, Kenz-i Mahf, vr, 11.b, 12.a
92
Ayn yer
47
J~ -'= Q- -- '~ Q-- [Allah, mahlkt zulmette yaratt, sonra
onlarn zerine nrundan sat. O nrdan kime isbet ederse hidyet bulur. Her kime
isbet etmezse dellette kalr.]
93

Bu hads-i erf iki vechle tevch olunur: Evvelkisi budur ki, zulmetten murd
zulmet-i ademdir. Bu srette halk takdr mansna ve nr-i vcda mahml olunur. Pes
demek olur ki Allh Tel, halk zulmet-i ademde takdr eyleyip sonra nr-i vcddan
zerlerine re edip vcd-i hric ile mevcd kld. Ve her kime ki nr-i vcdun
levzmndan olan nr-i ilm isbet ettiyse tark-i cennet ve kurbet ve rh- rzya
mhted oldu. Ve her kime ki isbet etmediyse her yzden dll ve magzb kald. Bu
manya '~ esbe zamri nrun man-y snsi olan ilme rci olmu olur.
Nitekim ehl-i belgat bu makle many bedden itibr eylerler. Ve man-y sn
budur ki halk asl zerinedir ve zulmetten mrd zulmet-i cehl ve nrdan murd nr-i
ilmdir. Bu sretten man zhirdir ve bu manya dirdir. ol yet ki Kurnda gelir:
;= Q- ;-= , '--~ ;-- V ;-')- (Nahl, 16\78) [Allah sizi annelerinizin
karnndan bir ey bilmez halde karmtr.]
Pes dnyda ilm-i nfi ve marifet-i ilhiyye ehli olmak lem-i ervhda olan
redendir ve re denildii nefhde vki olan ecz- reiyye itibriyledir ki burada
bi-tark olunmasyla vrid olunmutur. Ve ona nefs-i Rahmn ve tecell-i sri ve nr
derler. Zr mertebe-i ilmden mertebe-i ayna feyz-i mukaddesle nzl ve brz-i ayn,
ism-i nr hasebiyledir. yle ki eer nr-i ilh ayn birbirinden taayynt- mahssa
ile temyz ve izhr etmese zulmette kalrlard. Onun iin tecell denildi. Zr tecell zhir
olmak mansnadr. Bu cihetten lim zhir ismine mazhar oldu. Pes hakkatte zhir
Allh Teldr. Zr kenz-i mahf olan Hakkdr, halk deildir. Bu yzden zuhr eden
zt ve esm ve sfat- ilhiyyedir. Ve bu makmda demilerdir ki; Hakk zhir ve halk
mestrdur. Eeri halk- lem yanl fehm eyleyip halk zhir ve Hakk btndr derler.
el-Hsl, zhir ve btn Allah Teldr. Velkin zuhru esm ve sftna ve
butnu gayb- ztna dirdir. Eeri zt dah rendir. Zr evhid-i tevhd tabr

93
Mslim, Mnfikn, 27; Ahmed b. Hanbel, II, 327
48
olunan ey mazhir-i esmdr ki vech-i zt zerine arsa brka gibidir ve esm,
msemmya mirttir.
Ve bundan fehm olunur ki, Hakk Tel hriten nesne ile mahcb deildir.
Belki kendi esm ve sftyla muhtecibdir. Zr gayr ve emr-i hri yoktur. Bu yzden
sr hissle ve esm ve sft kalple mehddur.
94

Bursev, hads-i erfte geen ,- V kelimesinin tahllini yapmakta ve bu
kelimenin tall iin olduunu ortaya koymaktadr. Mellif ayrca bu ifdeyle Halk
onlarn faydas iin yarattm, kendi faydam iin deil
95
hadsi arasnda balant
kurmakta ve zuhr srecinin , ibdetle mkellef olmann kullara duyulan muhabbetin
bir sonucu olduunu belirtmektedir. Ayrca ibdetin her eyden yce olan Allah Tel
iin yan mabd iin deil bid iin olduunu syler.
Ayrca mellif, Hakkn zhur etmesede ztnda kmil oluunu, tahtna oturmasa
bile ztnda sultanlk vsflarn tayan bir sultan rneiyle aklamaktadr:
,- V kelimesinde lm tall iindir, ---- de olan lm gibi. Fil-i Hakk
ise muallel-bil-garaz deildir. Belki tahsl-i maslahat ve def-i mefsededen berdir. Ve
ill, ol garaz tahsl ile mstekmil olmak lzm gelir. Bu ise ztnda noksn meardr.
4- Q- = [ Alah bundan ycedir]
Cevb budur ki; bu makle l-mt aklen lm- illet ve eran lm- maslahat ve
hikmettir. Zr efl ve ahkm- ilhiyye hikem ve meslih- ibd mtemildir ki
tafazzul ve ihsna dirdir. Bundan ise garaz ve illet lzm gelmez.
el-Hsl, Allh Telnn keml-i ztiyyesi ve keml-i esmiyyesi vardr. Ve
keml-i esmiyye keml-i izfdirler. Ve istikml-bil-gayr mmteni olmak keml-i
ztdedir. Yoksa keml-i esm ve izfde deildir. Zr mazhir-i kevniyye olmadka
sr- esmnn zuhru mmtenidir. Ve ona kendi sftyla istikml derler ki mahzrdan
hldir.

94
Ayn eser, vr. 13a, 13b
95
Hfz Irk, Tahrc ehdslihy, Kitbs-sabr ve-kr, c. IV, 92, (2,7)
49
Pes, Hakk Tel, izz u gns cihetiyle fili garaz iin deildir. Belki kevne
rahmet-i ztiyyedir. Ve ibdetle emrettii bid iindir, yoksa mabd iin deildir.
Nitekim hads-i kudsde gelir: =- ~-- ;)--- _ V V -- ;=,-- _- [Halk onlarn
faydas iin yarattm, kendi faydam iin deil.]
96
Yan halk halk etmekte nef ve fayda
yine halkadr, yoksa Hakka deildir. Zr Hakk Tel mertebe-i zt- ahadiyyede =
Q---'- Q- -- (l-i mrn, 3\97) [Allah lemlerden mstandir.] mcibince gan
biz-zttr. Fe-emm, esm ve sftn hakik zuhr etmekle mazhir-i kevniyyeye fayda
vardr ki ketm-i ademden arsa-i vcda brzlarndan m-ad seyr-i atvr eyleyip hilye-
i hakik ile asla rc ederler. Ve zkden hals olup -- ;--- (Bakara, 2\247) [
Allah her eyi kaplar] mcibince gh Cell-i zt ve gh ceml-i sftta seyr edip cem ve
farkla dery ve sahry cem eylerler. Ve il ebedil-bd ravza-i vcdlar imdd-
nesm feyzle dn ve pr-nem olur. te bu takrrden fehm olundu ki bu lem mevcd
olsa da olmasa da ve Hakk, marifet-i muhaddise ile bilinse de bilinmese de Hakk Tel
kendi ztnda kmildir. Pes mmknn vcdu rtbe-i vcdun kemli ve marifet-i
hadsenin vcdu rtbe-i marifin kemli iindir. Rtbenin kemli ise ztn kemlinin
gayrdr. Mesel, sultn- azam tahta cls etmese dah yine ztnda kmildir. Fe-
emm, clsuyla mertib-i esm zuhra gelir. Ve ve raiyyet ile kendi arasnda irtibt
vcd bulur. te ilm-i ilh dedikleri bu irtibt ve nisbeti bilmektir. Yan, Rabb ile
merbb arasnda irtibt ne vechledir. Ve kint ondan ne vechle inti etmitir. Onu
bilmeye ilm-i ilh derler ki esm ve sfat ve efle mteallktr. Ve zt- ahadiyye bu
perdelerle muhtecibdir.
97

Bursevnin bu ifdeleri nda Hakkn kenz-i mahf iken esm ve sftyla
tezhrnn, mutasavvflar indinde ok nem gren ilh aka muhabbete
dayandn syleyebilriz. Ayrca Halk onlarn faydas iin yarattm, kendi faydam
iin deil
98
kuds hadsi ve bu kuds hadsle ayn manay ifde eden Ben insanlar ve

96
Hfz Irk, Tahrc ehdslihy, Kitbs-sabr ve-kr, c. IV, 92, (2,7)
97
Bursev, Kenzi Mahf, vr. 16.b, 17.a, 17.b
98
Hfz Irk, Tahrc ehdslihy, Kitbs-sabr ve-kr, c. IV, 92, (2,7)
50
cinleri yalnz bana kulluk etsinler diye yarattm
99
yet-i kermesi nda halkn
insanlara rahmet olduunu syleyebiliriz.
Yine Bursev, lemin ve insann yaratl amacnn muhabbet ve Ztn
taayyuntnda zt iin tecell etmesi iin yan keml-i cil ve isticl iin olduunu u
ekilde izh eder:
nk lem ve demi halktan maksd keml-i cil ve keml-i isticldr. Pes
keml biz-zt mahbbdur ve tlib-i Hakk olmak f-nefsil-emr tlib-i keml olmaya
rcidir. Ve insnn kemli ehl-i kalp olmaktadr ki ism-i azama mazhariyettir. Ve eseri
fk ve enfs birbirine tatbke kdir olmaktr. Nitekim hatmil-evliy (k.s.) tatbk
eylemitir. Zr enfs ve fk birbirine mutbk ve mkbil iki yne gibidir. Eeri biri
icml ve biri tafdldir. Onun iin tatbk lzm geldi.
100

Mellif, bu sreci Ferahur-Rh ve Kitbn-Netce isimli eserlerinde u
ekilde izh eder:
Tel ztuhu lemm tecell
Minel-gaybi ilel-ayni fecell
Bu beyitten murd, Allah Telnn irdet-i mme ve kudret-i tammesiyle bu
mevcdt lem-i emrden lem-i halka getirdiini aklamaktr. Zr bu kint; lem-i
am ve gayb- hviyyet mertebesinden, unt- gaybiyye mertebesine ve ondan ayn-
sbite-i ilmiyyeye ve ondan hakik-i ervhiyye ve misliyyeye ve ondan suver-i
hissiyye ve ayniyye mertebesine nzl etti ki; onun mertebe-i unt, kitb- vcdun
yce harfleri menzlesindedir; ve onun mertebe-i ayn, ( o kitabn ) kelimt- tmmt;
ve onun mertebe-i ervh ve misli, ( o kitabn ) yt- mteliyt; ve mertebe-i his ve
ayn ise sr- kelimt menzlesindedir.
Ve bu zuhrtn tamam, nefes-i Rahmn ve feyz- akdes ve mukaddes zerine
bin edilmitir. Bu tecellden evvel Hak Teldan cil var idi; yan kendi Ztndan

99
Zriyt, 51, 56
100
Bursev, Kenz-i Mahf, vr. 19.b
51
Ztna zuhr hsl idi. Sonra isticl, yni mezhirde zuhr bulundu. Bu zuhr ve
vcdun mertebelerinden gfil ve hakktinden perdeli olanlar mbehet, mreket,
hull, ittihad, ittisl, ve infisl vehim hayline kaplp irk, kfr ve ilhd ehli oldular.
Allah Telnn Zt ve n bunlardan ve benzeri sfatlardan mnezzehtir.
101

Hak kenz-i mahf kendi kendine zhir idi. Pes, halk halk ettikde kendi kendinden
muhtef olmad, belki esm ve sftnn zuhruyla evvelkiden ziyde cil buldu ve
malmt ve mukaddertn lem-i kudrette mhede kld.
102

Mellif ayrca bu konuda akla gelebilecek olan Kenz-i mahfden meydana gelen
ey mmkn cisimler olmas hasebiyle mtenh olduuna gre kelimtullahn da
mtenh olmas lzm gelmez mi? sorusunu kendisi sormakta ve bu soruyu kendisi u
ekilde cevaplamaktadr:
Cevb budur ki; adem-i nefd ve tenh kadr ismine rcidir. Yan, Allah
Telnn kadrinin hadd- mahddu yoktur ki orada mtenhiye ola. Bu cihetten silsile-i
kint il-ebedil-bd mteselsil ve muttasl olmaktadr. Ve ill sft- ilhiyye
mnkat olmak lzm gelir. Bu mandan kelime ve kelm- ilh bakdir. Kn emri ve
onun mtealliktdr. Ve aslnda nefes-i Rahmn cemi-i makdrta rh-i zt bah
olmutur. Velkin her nesnenin zuhru vakt-i mahssa merhn olmakla birbirinden
teehhre bis budur. Nazar eyle ki aml-i cennet teceddt ettike vakten-fe-vakten
derect dah teceddt etmektedir. Ve derekt- ehl-i cehennem dah huds-i amalle
byledir. Ve keml-i insn dah tedrci olmakla esm- hsnnn ahkm dah tedrcle
zuhr etmektedir. Ve her amelden bir mlk-i mahlk olmaktadr. Ve ahrette amel yok
velkin nefh ve nefes vardr ki l-yezl zuhrt iktiz etmitir. Hatta ehl-i cennetin hr-i
ayna ve emsline krbn ve vikndan nesne-i rhniyye halk olunsa gerektir.
Tefekkr eyle! md mahlkt ve mkevventa ve kelimt- ilhiyyeye
nihyet var mdr?
103


101
Bursev, Ferahur-Rh, Muhammediye erhi, s, 21
102
Bursev, Kitbn-Netce, c, I, s, 121
103
Ayn eser, vr. 21.a, 21.b
52
Eserinde konunun anlalmas iin sk sk iirlere yer veren Bursev zuhr srecini
de bir iirle u ekilde anlatr:
NAZM
Kenz-i mahfdir vcdun, etti Hakk ondan zuhr
Cmle eyya tecell kld ondan ism-i nr

Dne-ve ketm-i ademden oldu her srr ikr
Her cesed bitti ter ve tze snem oldu nefh-i sver

Onu gayr- mnkasmda bast olup krs ar
Zhir oldu bir nefesde cennet glmn hri

Raksa girdi bu felekler devr-i dny eyledi
Cilve kld ems-i lem-tabl bedril-bdr

Bir dl oldu her giyh- tze tevhd-i Hakka
Gulgule verdi cihn glzrna ism-i kr
Say edip insn- kmil olmada etme kusr
104



104
Bursev, Kenz-i Mahf, vr. 23.a
53
C. SONU
Kenz-i Mahf, mehr kuds hads-i erfde geen bir tamlama olup bu hads-i
erften karlan ve Tasavvufun varlk dncesinin merkezinde yer alan bir
kavramdr. Bursevnin ayn isimle eser verdii kavram, bn Arab, Mevln gibi byk
mutasavvflarn da varln zuhrunu aklamalarnda nemli bir yer tutmutur.
Tasavvufun varlk dncesi ierisinde vahdet-i vcd dncesinin ok nemli
bir yeri vardr.
105
Kenz-i Mahf kavramnn anlalmas asndan da Vahdet-i Vcd
dncesi ok nemlidir. Nitekim eser sahibi Bursevde eserini bu dnce ile
ekillendirmi gzkmektedir. Vahdet-i vcd dncesi bir olan varln mertebelerde
zuhrunu ele almaktadr.
106
Bu anlamda kenz-i mahf Hakkn tecell etmedii,
zuhra gelmedii, hibir isim ve sfat ile kaytlanmad mertebe olan L-taayyn
(ahadiyet) mertebesini ifde etmektedir. Bursevnin de ifde ettii gibi bu mertebede
Onunla beraber hibir varln bulunmad Allah akl, duyular ve kyas yolu ile
anlamak mmkn deildir.
Kavramn isimlendirilmesi de Vahdet-i vcd dncesinde yar alan bu
mertebelerle alakaldr. Belirttiimiz gibi L-taayyn mertebesini ifde eden kenz-i
mahf (gizli hazne) kavramnn isimlendirilmesinin temelinde de Hakkn bu
mertebede hibir ekilde kavranamamas ve dier varlklardan gizli kalmas vardr. Bu
gizlilie nisbetle bu mertebede Hakka gizli hazne denmitir.
Hakkn gizli bir hazne iken zuhra geliini Bursev ve mutasavvflar muhabbetle
aklamlardr. bn Arb, Mevln, Feridttn Atar ve bir ok mutasavvf, Hakkn
zuhr srecinin balangcn Hakkn muhabbetiyle aklamlardr. Hakkn
muhabbetle zuhrundan nceki dnemi ise Kenz-i Mahf olarak nitelemilerdir.

105
Vahdet-i Vcdun aklamas iin bkz., Fenn, smil Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn Arab,
Orhaniye mat., st, 1928; Kam, Ferit, Vahdet-i Vcd, Matbaa-i mire, st, 1331; Kam, Ferit, Ayn,
Mehmet Ali, bn Arabde Varlk Dncesi, nsan Yaynlar, st, 1992; Tahral, Mustafa, Fussul-
Hikemde Tezadl fdeler ve Vahdet-i Vcd Fssul-Hikem Tercme Ve erhi, c, II, s, 9-41;
Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, Fssul-Hikem Tercme Ve erhi, c, II, s, 9-63
106
Ayrntl bilgi ii bkz, Nablus, Gerek Varlk; riflerin Tevhdi; Tahral, Fussul-Hikemde Tezadl
fdeler ve Vahdet-i Vcd
54









NC BLM
KENZ- MAHF METN

Kitb- Kenz-i Mahf li-eyh smil Hakk

[1.a] ;-= ,- Q-= ,- = ;~ [Rahman ve rahm olan Allahn adyla]
~-=- - : --,- ;)-- ~-,- _-=- ~--=- ,- ~--='- ,-V ,- ~-
- '- _)- >- ~'- ,-- '-~ _-=~ ~-= ---- '=;---
Hads-i erifte buyurur: Ben gizli bir hazne idim, bilinmeye muhabbet ettim; halk
bilinmem iin yarattm. Bylece kendimi onlara tanttm, onlar da beni tandlar,
bildiler.]
1

Yan hads-i mezkr geri indel-huffz sbit deildir. Nitekim mm Suyt
2

ed-Durerul-Muntesire nm kitbnda - J~V [ Onun asl yoktur] demitir. Fe-
emm, indel-mkifn: Hads sahhdir, zr huffz sened ile naklederler, mkifn
ise fem-i nebeviyyeden (s.a.) biz-zt ahz edip sylerler. Ve bir nesnenin sened-i
malmu olmamaktan f-nefsil-emr adem-i sbtu lzm gelmez. Belki kef-i sahh ile
olacak esahh olur. Zr kefde vehm ve hayl olmaz. Belki ayn- tmm ve hakkal-
yakn olur. Ve ilhmt ve vridt mutekidlere gre hccet olmak kfdir. Gerekse
mnkirlere gre burhn olmasn. Zr mnkir huff gibidir ki fitb- reni gremez
ve aynel-yakn nedir bilmez. Pes bizim muhabbetimiz o makle ile deildir.[1.b]
Ve baz ktb-i muteberede gelir ki : ~-- ;- ' >~- --- '-

1
Acln, smil b. Muhammed, Keful-Haf ve Muzlul-lbs am-metehera minel-ehdsi al
elsinetin-Ns, I-II, Beyrut, 1351, c. II, s, 17, hadis no: 2016; bn Arab, Tedbrt- lhiyye, trc. ve
erh: Ahmed Avni Konuk, haz., Mustafa Tahral, st., 1992, s, 330; el- Futhtul-Mekkiyye, thk.
Osman Yahy, I-XIV, Kahire, 1972, c, XII, s, 574; Sehav, Muhammed b. Abdirrahmn, Meksidil-
Hasene, Drul-Ktbl-lmiyye, Beyrut, 1987, s, 332; Erefolu Rm, Mzekkin-Nfs, st., 1977,
s, 16; mam Rabbn, Ahmed Serhend, Mektbt, I-II, st. Tsz.,c. I, s, 263, C. II, s, 75
2
Msr ve Suriye de hkm sren Memlkler devletinin son zamanlarnda Kahirede yetien ve Arap
dilinde en fazla eser vcda getiren melliflerden biri. (. 911\1215), bkz. Karahan, Abdulkadir,
Suyt, MEBA, st., 1979, c. XI, s, 258
56
-' '-- _-=- : )- ,-V _-=- ~--=- ,- ~--='- '--=- ,- ~-
Yan, Hazret-i Dvud (a.s.) mnctnda srr- halkdan sul edince Cenb-
Kibriydan (c.c.) kelm- mezkr vrid oldu. Pes bu kelm, fil-asl ehds-i kudsiyye-i
Dvudiyyeden olmu olur. Nitekim Molla Fenr
3
'-- -= --- [ Allahn
rahmeti zerine olsun ] rislesinde gelir ki: Hz. Dvud bir vakitte ki lem-i zulmttan
mnselih ve lem-i envra mteveccih idi. Hazret-i Rubbiyyetten sul edip
_-=- ~-- ;- ' [ Ey Rabbim! Yaratlmlar niin yarattn?] dedik te ver-i
sird-i kt- izzetten nid olundu ki: '--=- ,- ~- el-hads.
Pes bu rivyetlerde kenz lafz mahf ile mevsf olur. Ve bu makmda mebhis-
i erfe vardr:
Mebhas-i evvel budur ki:
Hads-i kuds ona derler ki; Allah Tel onu Raslullha (s.a.) ilhm veya
menmla tarf ve ondan ihbr etmi ola. Raslullh dah ol mandan kendi ibretiyle
ihbr eyleye.
Binen-al-haz, Kurn, hads-i kuds zerine mufazzal olur. Zr lafzen ve
manen mnezzeldir. Hads-i kuds ise lafzen mnezzel deil belki manen mnezzeldir.
Fakat bn-i Keml
4
Hiye-i Telvhde demidir ki: [2.a] Ehds-i ilhiyye ol ehdsdir
ki; Raslullh (s.a.) onu leyle-i mircda esrr- vahiyden bi-dn-i tevesstl-melek
iitmi ola. nteh bil-man. Yan, bn-i Keml ehds-i ilhiyyeyi leyle-i mircda
vki olan esrr- vahye hamletmitir ki mehr olduu zere doksan bin kelimttr ki
Cibrl veya gayr-i melek vstasyla deil belki biz-zt idi. Fe-emm, onun ehds-i
ilhiyyeyi man-y mezkre haml ettii cizdir ki bi-hasebil-Kurn ola. Ve ill,
ehds-i ilhiyye ve ehds-i kudsiyye bu nevidendir ki tarfi sebk etti.

3
Osmanl limi. (. 834\1431), bkz., Aydn, brhim Hakk, Molla Fenr, DA, c. XXX, s, 245
4
Osmanl eyhlislm ve tarihisi. (. 940\1534), bkz., Turan, erafettin, Kemalpaazde, DA, C. XXV,
s, 238
57
Pes, ehds-i ilhiyye ilhm ve menmla olana dah mildir ki lem-i
melektta olan hitbt- ilhiyyeye mnhasr deildir.
el-Hsl, hads-i ilh ve hads-i kudsnin ikisi dah vahiydir. Velkin tevessd-i
melek ve ibret-i ilhiyye ile deildir. Meer ki ndir ola. Nitekim eb-i mircda yet-
el-krs ve baz yt ki vahy olunmutur. Kurndan klnmtr ki nazm ve mansyla
bile muteberdir, yoksa yalnz mansyla deil. Sir ehds-i kudsiyye gibi. Pes bundan
fehm olundu ki her vahy olan nesne bi-hasebiz-zhir Kurn olmak lzm gelmez.
Eeri Kurn, manevdir hatta ilhmt- ehl-i keml dah byledir. Gerek sen ona
ilhm tlak eyle ve gerek vahiy. Zr ikisi dah indel-kavm birdir. [2.b] Eeri rf
temyz edip bi-tark-il-edep enbiyya gre vahy ve evliyya nispetle ilhm tlk eder.
Davet ve ird denildii gibi ki davet enbiynn ve ird evliynndr. Eer ki evliyya
gre dah davet denilir. Nitekim Kurnda gelir: - ' ,-~ _-- -- _- ;- Q
-- (Yusuf, 12 \108 ) [ Ben ve bana uyanlar, bilerek insanlar Allaha arrz.]
Zr, burada ehl-i ittibala murd ehl-i basret yan ehl-i ilm ve kefdir ki
bunlar dah Raslullh gibi bi-tark-il-irs d ilallhdir. Zr ehl-i rhdur. Nitekim
Kurnda gelir: - '-- Q- '~ Q- -- -,- Q- ,- -- (Mmn, 40\15) [ Allah
kendi emrinde olan Rhu kullarndan dilediine indirir] Yan siga-i yulk ki istimrra
dldir, evliyya dah mildir. Eer ki evliyya rfen enbiy denilmez. Zr onlara olan
ilhm vech-i hssdandr yoksa enbiy gibi melek vestetiyle vech-i mmdan deildir.
Bu cihetten evliy enbiy olmaz. Man-y lugavnin shhati hasebiyle onlara neb tlak
olunmak ise rf ve icma muhlifdir.
el-Hsl, ilhm- evliyya vahy denilir. Zr ilhm olunduklar man esrr-
Kurndan addolunur. Tefsr Kurndan madd ve ona mlhak olduu gibi. Zr
gerek ehl-i tevl ve gerek ehl-i tefsre gre sz mandadr, lafzda deildir. ol cihetten
ki lafz- mahlk Kurn olmaz. Zr Kurn gayr- mahlk ve kadmdir. [3.a] Bu
mandandr ki kelm- kadme, yan Kurna mukbelesinde hads tlk olunur. Ve
Kurn muhdes ile vasf olunduu nitekim gelir : V -=- Q-=,- Q- , Q- ;)-' '-
~,- -- ;' Q- (uar, 26\5) [ Rahmndan kendilerine gelen her yeni tten
mutlaka yz evirirler.] Nzlu ve halka vusl itibriyledir. Bu man ise kdemini
58
mnf deildir. Nitekim derler: Size bir tze haberim vardr. Maa-haz, ol haber
verdii nesne mahallinden sudruna gre mtekdiml-ahddir. Zr bild- badeden
vrid olmutur.
te bu makmdandr ki, huds-i insan kdem-i srr mnf deildir. Zr, hdis
olan onun avrz ve nisebidir. Pes zuhr-i tecellnin tehri kdemini mnf olmaz.
Nitekim Kurn hakknda gelir: '- ,- '',- -'--= ' ( Zuhruf, 43\3) [ Kurn
Arapa okunan bir Kurn klmzdr.] Yan, Kurnn mecl olduu arabiyyetine
gredir ki arabiyyetle iktis ettii hn-i nzl ve vredir. Bu man ise zt- Brnin
kelm- kadmi gayr- mahlk olduuna mni deildir. Zr, sfat- ilhiyye olduu
cihetten hibir kisve ile mktes deildir. Yan, ne Arab ve ne gayr lisna mensb
deildir. Belki bu nispetle mevtn ve mahall-i nzle gre zhir olur. Bu mandan
tr ktb-i ilhiyyeye Sryn ve brn ve Arab denilir. Ve bundan fehm olunur ki
nzl eden geri Kurnn [3.b] mecm-i nazm ve mansdr velkin arabiyyet ile
kisvelendii hn-i eddedir. Bu manya nzl eden Cibrldir ki, hmil-i Kurndr ve
Kurn fil-hakka yan kelm-i ilh olduu cihetten nzl ile muttasf deildir. Meer
levh veya varak zerine yazlp nzl ede ki nzl eden fil-hakka varak veya levhdir.
Pes, Cibrl onun varak ve levhi gibi olmu olarak nrndir, rhndir. Zr,
levh ve varak cismn olmak art deildir. Belki nzl-i tashhde nrniyyet ve
rhniyyet kfdir. Hatt- melike gibi takrrine gre dellet eder. ol man ki
Raslullh (s.a.) hn-i nzlde isticl ederler ve Cibrli sebk eylerlerdi. Zr levh-i
kalb, levh-i ztdir ki levh-i mahfz onun sretidir.
Pes, ztda zuhr bulmadka levhden zuhr yoktur. Cibrl ise levh-i sretten
tenzl ederek mahall-i emr ve nehydir. Onun iin makm- sidredir ki mnezzel ve
muatt- kadmdir. Fefhem cidden.
Sul olunursa ki; nk Raslullh Kurn levh-i zttan ahz ederdi ve nev-
be-nev tecell ile zikr vrid olurdu. Binen-ala-haz, nzl-i Cibrle hcet ne idi?
Cevb budur ki; Allh Tel, kendi ile ibd arasnda iki mumelesi vardr. [4a]
Biri vsta ile ve biri bil-vsta vech-i hss derler. Pes vech-i hssdan olan mumele
59
kf iken vech-i mmdan Cibrlin vrdu mahz terf ve tazm iindir. Nitekim mlk
birbirlerine eli, tuhfe ve hedya irsl ederler. Ve baz ikrm murd ettiklerine dah
havsdan bir vsta gnderirler. Ve hsn-i mumele klarlar. Bu mandan, bu lem
zikrolunan iki mandan hl deildir ki muktez-y hikmettir. Nitekim ehl-i er zhib
olmutur. Eer ki tife-i felsife vstay isbt ederler ancak. Velkin mezhepleri btldr
zr eer vstadan gayr trik olmaya idi. Leyle-i mircda bil vsta vahit olmazd. Ve
enbiyya ve evliyya bb- tecelliyt ve vridt- ztiyye mesdd olurdu. Alal-huss ki
cem-i kint rh-i zt ile ahydr. Nitekim huss zerine insna gre Q- -- ~=-
= (Hicr, 15\29) [Ona rhumdan fledim] dah, ;-- '- Q ;-- ;
( Hadid, 57 \ 4) [Nerede olursanz olun, O sizinle beraberdir.] vrid oldu.
Pes tecell-i ilh cem-i eyya gre fil-asl birdir. Velkin zuhrda tefvut
vardr. Ve Hakkn vsta yznden ibda mumelesi taayynt ve ayniyyt- muhtelife
itibriyledir. Bu cihetten sret halktan halka ve manda Hakktan Hakka
mumeledir. [4.b]
el-Hsl, lem-i sret ve taayyn vstay iktiz ettii gibi lem-i man ve l-
taayyn dah l-vsta iktiz etmitir. Bu cihetten gh olur ki gayb- zttan gayb- kalbe
bil-vsta umr-i gaybiyye nzl eder. Ve gh olur ki ehdet-i sfttan mertebe-i sfta
bil-vsta baz sr- esm ve sft nzl eder. Ve mertebe-i lya ahadiyyet-i ztiyye
ve sniyyeye vhidiyyet-i sftiyye derler. Ve vstann ibtids akl- evvel ve sir
melike-i feyzdir. Ve hir ansr ve mvellidttr ki yirmi sekiz menzildir. Ve gh olur
ki feyz-i ilh on mertebeden nzl eder ki akl- evvel ve eflk- tisadr. Ve ahadiyyeti
ile on bir olur. Bu cihetten akb- salavtta ednl-emr on bir kere salavt- erfe
getirirler. Ve ill, Hakktan mstefz olmazlar.
Ve tark-i Celvetde
5
(cm ile) fark adet-i salavttr ki srr- erban zerine
cizdir. Ve erbant oktur. Ve srr- terb erbb- irfna malmdur. nk senin rhun

5
Bayramiyye tarkatnn Aziz Mahmud Hdy tarafndan kurulan bir kolu. Bkz. DA, Celal mad., c.
VII., s, 273-275; Ylmaz, Hasan Kamil, Aziz Mahmud Hdy ve Celvetiyye Tarkat, st., 1984, s,
149-154
60
rh-i evvel kll olan akl- evvelden menfhdur ki rh-i nebevdir. Bu cihetten onun
rhniyyetine ne kadar tasliye eylesen kendi nefsini ihy etmi olursun. Eer ki bu
mandan gfil olup gezersen bilmem ne sezersin. [5.a]
Mebhas-i sn budur ki :
~- (Knt) kelimesinde olan t-i vahdet ahadiyyet-i ztiyyeden ibrettir ki
cem-i esm ve sfat onda mstehlektir. Evrk ve agsn- ecere nevtta mstehlek
olduu gibi. Onun iin kenz-i mahfnin tarfinde gelir ki ;; - ;---- -=V
Q= ' J Q= ; ~-- [O btn btnlardan btn olarak gaybde gizli olan ahadiyet
hviyetidir.] nteh.
Ve bu mertebede min-hays-i hiye tecell-i ilh vki olmaz. Zr tecell niseb
itibriyle olur. Mertebe-i mezkrede ise niseb mstehlektir. Pes evvel mertebe gayry
bil-klliyye ifn ve idm eder. Ve gayr madm olacak tecell ne yznden olur.
Ferif cidden.
Fe-emm, niseb ki esm ve sft- ilhiyyeden itibr olunacak tecellyt-
mtenevvia zuhr etmek mmkn olur.
Mesel, sultn- azmn tahta clsu itibr olunmasa mertib-i kevniyye
zuhr etmez. Zt- ehadiyye dah mertebe-i vhidiyyette brz etmese mertib-i ilhiyye
vcd bulmaz. te Kurnda t-i vahdet man-y mezkre dellet eder; ~--
(halakt), ~-= (cealt) ve emsli gibi ki buralarda t-i zt ahadiyyeye dldir.
Fe-emm, sga-i cem zt- vhidiyyeye nzrdr ki zt- maas-sfattr. '---
Halakn, '--= cealn ve gayriler gibi. Pes bundan tekessr-i zt lzm gelmez. Belki
tekessr-i sft lzm gelir ki bunun tekessr tevehhd-i zt mnf deildir.
Ehl-i zhir o mekle nn-i cemi tefhme hamlederler. [5.b] Ve Cell-i
Kibriyya zhib olurlar. Sultn- azam makm- cellet ve azamette biz yle ettik
biz byle ettik dedii gibi.
61
el-Hsl, Hlka gre nn-i cem y tazme vey kesret-i sfta rcidir ve
mahlka gre y tazme vey kesret-i zevta mahmldur. Ve mahlk yznden
tekessr-i zevt Hlk yznden tevehhd-i zta mni deildir. Eeri ayn- vhidedir.
Zr mahlka gre tekessr-i zevt hakyk- esmya rcidir ki mtekessiredir. Yoksa
hakkatl-hakyka rci deildir ki vahdet ile muttasftr. Yan hakyk oktur esm
ve sft gibi. Velkin hakkat-l-hakyk birdir. Zt ve msemm gibi.
Ve bunun nezri azva- emsdir ki kuvvt ve metrh itibriyle
mtekessiredir. Fe-emm, kurs-i emsde mctemi olduu cihetten zav- vhiddir. Ve
bahr birdir eeri cedvl ve enhr onu teksr etmitir. Ve dem nefs-i vhidedir eer ki
zrriyeti itibriyle evld- ve efrd- kesredir. Ve rh-i azam birdir ki felek-i atlastr.
Zr, slik-i eflk ondan teaub etmitir. Ve nevt birdir eer ki ondan hsl olan
ecerenin evrk ve agsn bisyrdr. Hatta ol nevt- vhideden hsl olan ecerenin
meyvesini mtemil olduu nevtlar gars olunup hadka-i azme olsa yine asl olan ol
bir nevta id olur. [6.a]
Ve menb-l-miyh birdir ki sahretulllh altndadr. Eer ki tum bi-haseb-i
mizcil-arz muhteliftir. Yan, mrr ettii trbn mizcndan tam-i mahss hsl
olur; gerek azb ve gerek milh. Ve asll-madin dah birdir ki maden-i zehebdir.
Velkin mrr ettii kuv-yi arziyyenin hssas hasebiyle madin-i muhtelife ve ecsd-
kesre vcda gelir. Mesel, nhsn nhsiyyeti asl- madene cihetle deildir. Belki
kuv-yi arziyyenin gelebesi itibriyledir. Bu yzden evsf rzadr. Onun iin iksrle
tagayyr ve tebeddl kabul eder. Yan, evsf- rzas zile olup amel-i iksrle sret-i
zeheb zuhr eder ki zehebiyyeti asl maddesidir. Bu cihetten izle-i evsfla zehebiyyeti
kbildir.
Pes, bundan istihle-i hakkat lzm gelmez. Mesel, bir kimse tezkiye-i nefs
edip nhs gibi evsfndan hals olsa tecell-i ilh ile vcd-i meczsi vcd-i hakk
sretine girer. Yan sbg- mahssla sret-i hakkiyyesi zuhr eder ki sret-i ilhiyyedir.
Ve bundan mecz hakkate mbeddel olmak lzm gelmez. Zr istihle
memndur. Ve aslda vcd-i mecz mmkn olduu cihetten madmdur. Ve
madm mevcd olmaz, mevcd madm olmad gibi. Ve ona mmkn ve bu zhirde
62
fil-cmle vcd vermek tecell-i ilh sebebiyle ifza-i vcddandr. Nitekim nhs
zeheb olmak tarh- iksrdendir. [6.b]
Sul olunursa ki; Takrr-i mezkrdan mefhm olan budur ki evsf- rza ki
niseb-i muhtelifedir. Zt- vhideye taalluk etmitir ki nefs-i ntka ve rh-i ztdir.
Maa-haz, zil olan evsf- hasse nefs-i emmrenindir. Ve zevl-i evsfdan bil-
klliyye nefs zile olmak lzm gelmez. Ve ill, shib-i melek olmak iktiz eder. Bu ise
memndur. Pes madde-i nefs bk iken zevl-i evsfla hakkat-i asliyye-i ilhiyye nice
zuhr eder. Nitekim Hakkat-i Muhammediyyede evsf zil olup kendi kalr. Kendine
ise hakkat-i zehebiyye denilmez, belki hakkat-i nhsiyye denilir.
Cevb budur ki; Acep amk nesneden sul ettin ki fehmi gmzdr.
Hsl budur ki, fen-i evsfdan sonra bek-i nefs il-hiril-yakn medr-i
mchide olup nefs-i melek ile nefs-i beeriyyeyi tehs iindir.
Fe-emm, -'~ - , V '-- [Fn olan, sfatlarna geri dnmez.]
mcibince zil olan evsf- nefsniyye bir dah merdd nefs-i mecziyye vasf- hakki
ile sbg kabl edecek bir dah ona nefs denilmez. Belki nefs-i side denilir ki menfh-i
min-rhullhdr. Bu cihetten vcd-i insn asl- tecellye rc eder ki nefes-i Rahmn
ve nr-i mer ve rh-i ilhdir, nhs zehebiyyete rc ettii gibi. Zr ortada olan
hakkat-i nhsiyyeye itibr klmaz ve hakkat-i zehebiyyenin ayn gibi olur. Hatta
iksrden masbg olan zehebi, zeheb-i madeni zerine terch ederler. [7.a] Zr iksrin
havss- eczs sebebiyle tarh olunduu nhsda keyfiyyet-i zide zuhr eder ki asl-
zehebde yoktur. Zr asl- zeheb sdedir ve insnn bu neeye nzl yoktur. Ve
badeh Hakka rcu ol keyfiyyeti tahsl iindir. Pes slk ne devrdir evvel-i direye
rcu rec-i kahkar gibi deildir ki insan ver ve kafya gitmektir. Belki keyfiyyet-i
mahssa zerine devrdir.
Ey slik! te bu takrrlerden vahdet-i ztiyye ve kesret-i sftiyye srr zuhr
etti. Ve = V ;=;- V [ Allahtan baka mevcd yoktur] hakkati nmyn oldu.
Ona gre basar-i haddle eyya nazar eyle ve kesrette vahdeti mtlaa kl. Velkin
kesreti dah elden koma, tki sadk olasn. Zr sadk geri sft-i nefsniyyeden ve belki
63
evb-i gayriyyeden hals olmu ve sbg-i hakki ile insib bulmutur. Velkin mertibe
mrt etmekle fil-hakka sadk olur. Pes bu tark ikrr yoludur, inkr yolu deildir.
Fefhem cidden.
Mebhas-i slis budur ki:
~- (Knt) kelimesi, fil-i mz olduu cihetten zamn- mzye dellet eder.
Fe-emm, Hakka nispetle mcerred-i ihbr mansna mahmldr. Zr ona gre mz
ve mstakbel ve hl cr deildir. Belki zamn emr-i niseb-i ademdir ki dehr isminin
tecellsinden hsl olmutur. Ve adem dediimiz budur ki kendi aynnda vcdu yoktur.
[7.b] Belki bi-hasebis-sul hdis olur. Mesel, -- [Ne zaman?] diye sul olunsa
hads-i sul ile esm-i zamn hdis olur; iz ve iz ve sir hurf-i art- zamniyye gibi.
Yan bu makle hurf-i zamna dellet eder. Trk lisnnda imdiki hl ve gemi
zamanda ve gelecek zamnda denildii gibi. Pes zamnn zhirde esms vardr. Fe-
emm, msemms emr-i ademdir. Lafz- adem gibi ki msemmsnn ayn yoktur.
Maa-haz mteakkill-hkmdr.
el-Hsl, adem l-eyden ibrettir. Fe-emm, taakkulde taayyun ve vcd-i
muhakkak mukbelesindedir diye zerine hkm olunduu cihetten vcd-i muhakkakn
taayyn ve taakkulu gibi ona dah nevan vcd ve taakkulde taayyn hsl olur.
Velkin iki taayynn meynnda fark budur ki, vcd-i muhakkak taakkulde
taayynden gayri f-nefsil-emr tahakkuku vardr. Taayyn-i ademin ise f-nefsil-emr
tahakkuku yoktur. Belki vcdu bi-hasebit-taakkuldur.
Ve zamn indel-hkem, felek-i atlasn hareketi miktrna derler. Nitekim
demilerdir ki: >-V ',= ')=-- -;-- -- '-,- [Zamn vehm edilen bir
mddettir ki, onunla feleklerin hareketi anlalr.] Ve indel-mtekellimn '= '--
-- -- '~ '=- [Kendisinden sorulurken ne zamn diye sorulan yeni bir bilgidir
ki onunla bir yeni bilinir.] mansnadr. Yan bir mteceddid-i malmdan ibrettir
ki, onunla mteceddid-i har-i mevhm takdr olunur. Mesel, tin inde tuli-ems
dese tul-i ems malm ve mec-i mevhmdur. Pes, mevhm malma mkrin
olacak ibhm zil olur.
64
Ve indel-Arap zamn, leyl ve nehrdan ibrettir ki yevm ikisini mtemildir.
[8.a] Yan, yevm-i vhidin tafsli leyl ve nehrdr ki tul-i emsden gurba dek nehr
ve gurubdan tula dek leyl itibr olunur. Ve felek-i atlasn hudsundan evvel yevm
denilir. Fe-emm, leyl ve nehr denilmezdi. Zr, leyl ve nehrn taayyn, emsi, felek-
i Rbia vazndan sonra hdis oldu.
Vu buradandr ki derler: Dehr zta dellet eder bir isimdir ki arla mteayyin
olan zamn onun sretidir. Ve vcd-i hakki n dedikleridir ki zamn ferd-i gayr-i
mnkasmdr ve madas emr-i madmdur ki mz ve mstakbel farz olunur. Ve ol n
devrn etmekle ekvn ve elvnla zhir olup ahkm- dehr tefassul eder. Ve yevm n
mansna olduu '~ - ; ; J (Rahmn, 55\29) [O her n kinta tasarruf
etmektedir.] nassndan mnfehimdir. Ve elf-i sene mansna olduu 4 --- '-;
- '-- - ~- ' (Hacc, 22\47) [Rabbinin katnda bir gn, saydklarnzdan bin gn
gibidir.] yetinden malmdur.
Pes, mertebe-i icmle n ve mertebe-i tafsle zamn denilir. Ve bize zamn
isnd etmek huds ve evveliyetimize dellet eder, Hakk Telya ezel demek
evveliyetini selbe dellet ettii gibi. Yan Allh Tel ezeldir demek evvel ve ibtids
yoktur demektir ki nat-i selbdir ki ayn ve vcdu yoktur. Ve zamn nisbet-i
mtevehhime olmakla Allah Tel onu kendi zerine tlk etti. Nitekim gelir: -- '
'---- ~ J- (Fetih, 48\26) [Allah her eyi bilmektedir.]. [8.b] Ve yine gelir: ---
- Q- J-- Q- ,-V (Rm, 30\4) [, eninde sonunda Allaha ittir.]
Ve bir sil dah -- _-=- J-- '- ' Q [Rabbimiz yaratlmlar
yaratmadan nce nerede idi?] diye sul ettiinde Cenb- Nebevnin onu takrr edip '
; -=-- V ; -;- V '-- - [Altnda ve stnde hava bulunmayan amda idi]
6

sgalarnn tahtnda emr-i vcdu olmaya dellet eder.

6
Tirmiz, el-Cmius-Sahh, Thk. Keml Ysuf el-Ht, I-V, Beyrut, 1987, 48\Tefsir, 12 (V, h.no: 3109);
Hanbel, Ahmed b., el-Msned, Thk., Abdullah Muhammed ed-Derv, I-X, Beyrut, 1991, c. IV, s, 11;
bn Mce, Muhammed b. Yezd, Sunen bn Mce, Thk. Muhammed Fud Abdulbk, I-II, Drul-
Kutubil-lmiyye, Beyrut, tsz., Mukaddime, 13 (I, 64-65, H.NO: 182); Konuk, Ahmed Avni, Fussul-
65
Ve bazlar kne sgasn zamndan selh edip mcerred-i tahakkuk mansna
tlak ederler, Sibeveyh
7
gibi. Pes bu manya dah mlhaza-i zamn lzm gelmez. Ve
'--=- ,- ~- demek benim kenz-i mahf olduum muhakkaktr diye ihbrdr. Ve iki
itibr dah hasendir. ;-- ~- '--~ -)-- - ' Q- (Meryem, 19\29) [Biz beikteki
ocukla nasl konuabiliriz] yetinde kne kelimesine ziddir demekten, tahakkuk
iindir demek evldr. Zr eeri Kurn emr-i zdeden ber ve b-man kelimeden
rdir. Fe-emm tevle muht olur. Huss ki, istim edenlerin ezhrna mandan
hulvvn tebdr eder. Bu ise n- Kurna mnsib olmaz, acbdir. Erbb- hakikin
ahvli ki mesleklerinde asla zelel ve zhib olduklar manlarda zerre kadar halel
yoktur. Fe-emm fehm-i dakka mevkftur. Ve zhir-bn olanlar kusr-i idrklarndan
ve adem-i zevklerinden efkra dtklerinden m-ad tevlt- sahfe ile evrk pr
eylemilerdir. [9.a]
Mebhas-i rbi budur ki :
Kenz, arzda vaz olunmu emvl-i nefsedir. Burada murd bi-tarkit-tebh
hazne-i zt- ahadiyyede meknn ve mctemi olan esm ve sft- liyedir. Zr ztn
adem-i zuhru esm ve sftn adem-i zuhrundandr. yle ki, eer esm ve sfttan
hrite eser-i evldr. Zt- ahadiyye kenz gibi mestr ve mahf kalmazd. Ve blda
meknn olup b-nin olmakladr. Belki baz definin hrite fil-cmle almet-i
mevzas vardr ki, onunla mahalline intikl olunur. Nitekim baz mutalsam nesnelere
emret koymulardr.
Fe-emm, zt- ilhiyyeye ebtan-i kll btn olan mertebe-i gaybda iken asl
almet yoktur. ol nevt gibi ki tahtel-arzda medfndur. Ve henz ondan vech-i arzda
nin nbuddur. Bu cihetten orada nevt olduunu kimse bilmez. nk vech-i arza
hari ve inikkndan nsfeyn ola. Birbirini zta ve birbirini dah sfta nin olup nev

Hikem Tercme ve erhi, I-IV, Haz. Mustafa Tahral, Seluk Eraydn, st., 1987, c, I, s, 45, c. II, s,
299, 300
7
VIII. Asrn ikinci yarsnda Basra dil mektebinin en mhim nahiv limi. Bkz. etin, Nihad M.,
Sibeveyh, A, c. X, s, 578
66
nem bulduka ecere sretine girer ve agsn ve evrk shibi olup gyetinde meyve
zuhr eder ki asl nevtn sreti olan ekirdei mtemildir.[9.b]
te her ey aslna rc eder dedikleri budur. Ve Cneyd-i Baddden
8

(k.s.) sul olunup ')-- '- [ Son nedir?] denildikte; --- - ;=,- [ Balangca
dnmektir] dey cevp verdii dah ona nzrdr. Velkin nihyetin bidyete rcu
keyfiyyet-i mahss ile olduu mrr etmitir. Mesel, nevt vech-i arza gelip ve
beden-i ecere zuhr edip agsn ve evrk mertebelerinden sonra meyve sretine duhl
etmekte etvr- muhtelife itibr olunur ki tahtel-arzda iken bu etvr ve itibr yoktur.
Ve nevt- meyve min-vechin evvelkinin ayn ve min-vechin gayrdr. Ayn
olduu budur ki nevt- l ecere keyfiyyeti ile tekeyyf eylemitir. yle ki bir kimse
ol-nevt grmek murd eylese ecereye nazar eder ve ecereye nazar etmek ona nazar
etmek gibi olur. Ve gayr olduu budur ki nevt- meyve netce sretinde zuhr etmitir
ki ecereye nispetle pederden veled gibidir. Ve mehrdur ki derler : - , -- ;-
[ocuk babasnn srrdr.] Yan pederden nutfe sreti zuhr edip ondan veled
mtekevven etmekle veled dah hadd-i insniyyeye dhil olup peder sretine girdii gibi
nevt- medfneden dah ecere zuhr edip ondan meyve hsl olmakla meyve dh
[10.a] ekirdei itibriyle nevt- l sretine dhil olup asl ve fru-i mttehid gibi
oldu. te Hakkla lemin misli budur. Yan lem ve dem, zt- ahadiyyenin esm ve
sftla tecellsinden vcd bulup Mufassl isminden zuhr etti. Tamm olduktan sonra
;=, -- (Ynus, 10\56) [Ona dneceksiniz.] vefkince tafsl-i icmle redd olundu.
Ve niseb ve izfttan hsl olan umr- rza zil ve muzmahill oldu. Velkin bu rc
kimine mevt-i irde-i fen ve kimine mevt-i ztrr-i tab ile husle geldi. Ve bu iki
mevte dah kymet-i sugr derler. Nitekim inhill-i ecz-i lem ile olana kymet-i
kbr derler. Zr bu kymet cmle cziyyt- feny mtemildir ki onun fevknde
dah fen yoktur. Bu cihetten kymet-i kbrya fen-i ekber denir. Maa-haz, halk
cihetinden dah ekberdir.

8
lk devir sfliinin en gl temsilcilerinden olan mehr sf. (. 297\909), bkz., Ate, Sleyman,
Cneyd-i Badd, DA, c. VIII, s, 119
67
Nitekim Kurnda gelir: '-- _- Q- ,- V ;-~- _-=-
(Mmin, 40\57) [Gklerin ve yerin yaratlmas, insanlarn yaratlmasnda daha byk
bir eydir]. Yan semvt ve arz ki lem-i fk ve tafsldir. Dellet cihetinden lem-i
enfs ve icmlden ekberdir. Zr enfs ve fk metinle erh gibidir ki metin erhe gre
muhtasar ve mcmel olduu gibi dem dah leme gre byledir. Ve fil-hakka demi
[10.b] gren lemi grr. Ve bil-aks nitekim Kurna nazar eden sret-i Muhammede
nazar etmi olur. Ve bil-aks ve bu makmdandr ki baz kibr ',-- ' [ Ben
Kurnm] demilerdir. Murd, kitb- cmidir ki hakyk- ilhiyye ve kevniyyeyi
hvdir. Ve Kurnn ahlk ile mtehallik olduu cihetten sret-i Kurn olmutur.Bu
vechle vel dah virseti hasebiyle sret-i Muhammed ve kitb ve Kurn olur.
Pes kitb tekvn itibriyle ve Kurn tenzl cihetiyledir ki ahkm ve ahlkyla
amel ve tahalluka dirdir. Velkin kitb- tekvni dah fil-hakka Hakktan mnzel ve
mrseldir. Bu cihetten insn- kmil dah kitb- mnzeldir. Yan, min-indillh irsl
olunup cmle hakyk- zt ve sfat onda derc klnmtr.
Ve lem bir ecere ve melike, onun agsn ve evrk ve insan ol ecerenin
meyvesi gibidir. Ve byle demek dah olur ki enbiy (a.s.) meyve ve ekmell-
mevcdt (s.a.) ol meyvenin zbdesi gibidir. Ziydet kebdul-ht gibi ki blk cieri
zerinde bir lahm- predir ki lahm- htda ondan elezz ve enfa yoktur. Onun iin ehl-i
cennet makm- hazretl-kudsde [11.a] ibtid ol ziydeyi tenvl etseler gerektir.
Ve byle dey temsl dah mmkndr ki cmle enbiy yedlerinde olan ktb
ve suhuf-i ilhiyye itibriyle sultn- azamn emr ve fermn gibi ve raslullh (s.a.) ve
yedinde olan Kurn onun turs gibidir ki emr-i sultn tur ile mulem olmasa nefz
bulmad gibi cem-i enbiy dah sret-i Muhammediyye ve cmle suhuf ve ktb
ekl-i Kurnda brz ve zuhr etmeselerdi rev bulmazlard. Bu sebepden onun her
srette bir srr vardr. Fefhem cidden. nk kenzin zuhrunda maksd sret-i
Muhammediyyenin mazhar- tmm olmasdr.
Pes sret-i Muhammediyye sret-i Hakkdr ki lem-i imknda ondan ebda
sret yoktur. Nitekim demilerdir ki; ' '-- - '--V - Q-- [lemin bulunduu
hlden daha gzel olmas mmkn deildir.] Yan lem ve demden ebda nesne
68
yoktur. Ve her ne ki ilm-i ilhde vardr onun sret-i beds bu fk ve enfsdr. Ve bu
sret-i bednn ebda sret-i Muhammediyyedir ki zhirde esmeriyyet ve emlahiyyeti
ile cmleden fik ve btnda ecmaiyyet ve ekmeliyyeti cihetinden mecm-i lem ve
dem zerine terch ve tafdle lyktr ve bu srra remz eder. Delil b-mr ve iret
klan berhn bisyrdr. Nitekim erbb- irfna haf deildir. [11.b]

NAZM
Ey tezerv-i ho hrm-i bostan stf
Vey hezr vz- glzr mel Mustaf

Sre-i Nra yzen levh-i ilh olmasa,
Ebr ondan yazlmaz idi Bismillh ona

Nkte-i nr-i siyh halka benzer kat
Mushaf-i tekvn iinde yet-i vahdet-nm

Leblerinden feyz alr bahr-i belgat t ebed
Feyz-i ltfundan bulur her man-y rn-nm

Olmasaydn mehed-i hsn melhat- bah eer,
Kande olurdu Zleyh Ysufla mbtel

69
Kenz-i Mahf srrn Hakkya izhr eyledin
Devlet-i uzmya erdi ol fakr b-nev

Mebhas-i Hmis budur ki:
Kenz-i zta mahf denildi. Velkin eer haf Hakk Telya nispetledir
denilirse bu sz btldr. Zr bir ey kendi nefsinden mahf olmak muhldir. Ve eer
gayre nispetledir denilirse bu dah kel-evveldir. Zr ezelde gayrin vcdu olmayacak
man-y haf mtasavver olmaz. Yan haf ve zuhr umr-i izfiyyedendir ki ahad-
hmnn vcdu herin vcdunu mstelzmdir. Burada ise haf var, velkin zuhr
yoktur. [12.a] unun hafs una nispetledir diyesin.
Ve bunun cevb budur ki; burada haf selb-i zuhr mansnadr ki zt-i
ahadiyyenin f-nefsil-emr zuhru yoktu. Ve marf dah deil idi. Zr marifet gayrin
vcdu zerine mbtendir. Pes gayr olmayacak marifet dah olmaz. Binen-al-haz,
,- ~--='- ,-V '--=-,- ~- [Ben gizli bir hazne idim, bilinmemi istedim.] iki
vechle selbi mtemil olur.
Kaziyye ise slibe olsa sdk ve kizbde vcd-i mevza muht olmaz. Mesel,
-- - '~ ,=- ;- [Evde insn hareket etmedi.] denilse drda vcd-i insn olmak
lzm gelmez ve sz sdk olur.
el-Hsl, drda insn olduu vakitte taharrk nefy etmek sahh olduu gibi
olmad vakitte dah sahhdir. Pes demek olur ki drda insn taharrk etmedi. Zr
insn yoktur ki taharrk ede. Binen-al-haz, bu makmda dah gayr yoktur ki ona
gre Hakk zhir ve marf ola. Fe-emm bi-ztih, li-ztih zhirdir. Yan Hakk kendi
nefsinde kendine zhirdir ki ona mertebe-i cil derler. Nitekim esm ve sftn
tecelliytna mertebe-i isticl derler ki ztn mertib-i taayyntta zuhrudur.
Ve bir dah, Hakkn insn- kmil ile zuhruna keml-i cil [12.b] derler ki
cd- lemden ayn- maksda insn- kmildir. Ve cem-i taayyntyla zuhruna
isticl derler. Ve bu taayynta gayr dedikleri taayyn-i hssla mteayyin olmakladr.
70
Zr hakyk- esmiyyeye lzm olan ahvl-i muhtelifesi mertebe-i ahadiyyetten
imtiyzna dirdir. Ve eyya ayr demek bu mandan ndir. Ve msiv ve ayr bir
manyadr.
Ve esnf- msiv, dokuz nesneden ibrettir ki melek ve felek ve kevkeb ve
tabat ve unsur ve maden ve insndr. Ve melek takdm olunduu budur ki; ibtid-
lem ibdda zuhr eden ervh- nriyyedir ki akl- evvel yan kalem-i al ondandr.
Ondan sonra nefs halk olunmutur ki levh-i mahfzdur. Bade cism ve ar ve makarr-
ar olan m-i cmid ve hev ve melike-i hev ve krs ve melike-i krs ve atlas ve
melike-i atlas ve felek-i menzil ve cennt ve mtemil olduu nim ve kevkib-i
menzil ve arz ve m ve hev-i unsr ve semvt- seb ve melike-i kevkib ve
melike-i nr ve hev ve m ve arz ve tife-i cnn ve mvellidt ve neve ve cesed-i
insn ve mvellidt ki maden ve nebt ve hayvndr. Her birinden hsl ve zhir olan
ehs ve aml-i mkellifnden mahlk olan suverdir. te lem-i zuhr bu tertb zerine
nezd olunmutur. [13.a]
Ve hadsde gelir ki: -; Q- ;)--- ;- ---= - _-=- _- =
-'= Q- -- '~ Q-- J~ [Allah, mahlkt zulmette yaratt, sonra
onlarn zerine nrundan sat. O nrdan kime isbet ederse hidyet bulur. Her kime
isbet etmezse dellette kalr.]
9

Bu hads-i erf iki vechle tevch olunur: Evvelkisi budur ki, zulmetten murd
zulmet-i ademdir. Bu srette halk takdr mansna ve nr-i vcda mahml olunur. Pes
demek olur ki Allh Tel, halk zulmet-i ademde takdr eyleyip sonra nr-i vcddan
zerlerine re edip vcd-i hric ile mevcd kld. Ve her kime ki nr-i vcdun
levzmndan olan nr-i ilm isbet ettiyse tark-i cennet ve kurbet ve rh- rzya
mhted oldu. Ve her kime ki isbet etmediyse her yzden dll ve magzb kald. Bu
manya '~ esbe zamri nrun man-y snsi olan ilme rci olmu olur.
Nitekim ehl-i belgat bu makle many bedden itibr eylerler. Ve man-y sn

9
Mslim, Mnfikn, 27; Ahmed b. Hanbel, II, 327
71
budur ki halk asl zerinedir ve zulmetten mrd zulmet-i cehl ve nrdan murd nr-i
ilmdir. Bu sretten man zhirdir ve bu manya dirdir. ol yet ki Kurnda gelir:
- ;-= , ;= Q '--~ ;-- V ;-')- (Nahl, 16\78) [Allah sizi annelerinizin
karnndan bir ey bilmez halde karmtr.]
Pes dnyda ilm-i nfi ve marifet-i ilhiyye ehli olmak lem-i ervhda olan
redendir ve re [13.b] denildii nefhde vki olan ecz- reiyye itibriyledir ki
burada bi-tark olunmasyla vrid olunmutur. Ve ona nefs-i Rahmn ve tecell-i sri ve
nr derler. Zr mertebe-i ilmden mertebe-i ayna feyz-i mukaddesle nzl ve brz-i
ayn, ism-i nr hasebiyledir. yle ki eer nr-i ilh ayn birbirinden taayynt-
mahssa ile temyz ve izhr etmese zulmette kalrlard. Onun iin tecell denildi. Zr
tecell zhir olmak mansnadr. Bu cihetten lim zhir ismine mazhar oldu. Pes
hakkatte zhir Allh Teldr. Zr kenz-i mahf olan Hakkdr, halk deildir. Bu
yzden zuhr eden zt ve esm ve sfat- ilhiyyedir. Ve bu makmda demilerdir ki;
Hakk zhir ve halk mestrdur. Eeri halk- lem yanl fehm eyleyip halk zhir ve
Hakk btndr derler.
el-Hsl, zhir ve btn Allah Teldr. Velkin zuhru esm ve sftna ve
butnu gayb- ztna dirdir. Eeri zt dah rendir. Zr evhid-i tevhd tabr
olunan ey mazhir-i esmdr ki vech-i zt zerine arsa brka gibidir ve esm,
msemmya mirttir.
Ve bundan fehm olunur ki, Hakk Tel hriten nesne ile mahcb deildir.
Belki kendi esm ve sftyla muhtecibdir. Zr gayr ve emr-i hri yoktur. Bu yzden
sr hissle ve esm ve sft kalple mehddur. [14a]
te Hakk- merdir dedikleri budur. Yoksa hiss-i zhirle Hakk- mahss
olmaktan mnezzehtir.
72
Ve Hz. Ali (r.a.) - ;- ' --- V [Ben grmediim Allaha ibdet
etmem.] Yan, man-y mezkre rcidir. Kezlik Eb Yezd Bistmnin
10
(k.s.)
'- '=- '~ ;=- [Btn noksanlardan mnezzeh olan Allahm, benim nm ne
kadar ycedir.] dedii makm esm ve sfta nzrdr. Ve raslullh (s.a.) makm-
aczde '- 4'=- '-= 4--,- _= [Btn noksanlklardan mnezeh olan Allahm!
Seni gerek marifetinle bilemedik. ]
11
buyurduu khn-i zt itibriyledir. Ve bu
makmdan buyurur: - ; [Muhakkak ki O, benim grdm bir nrdur.]
12

Yan Allh Tel niseb ve izfetten mcerred olduu itibriyle mer olmaz. Zr
knh-i zt hibir neb ve bir vel idrk etmemitir. Belki onu idrk edenler esm ve sft
libsyla idrk etmemilerdir. Gyeti makm- ulhiyyette olan idrktir. Nitekim ;--'-
-- '- - '- (Muhammed, 47\19) [ Bilki! Allahtan baka ilh yoktur] onu ir eder.
Pes bu bir bahr-i muhttir ki sefne veya tayernla kat olunmaz. Belki orada
ukl veya nfs gark olup kalr. Ve kulb-i mkifn hayret-i kibri bulur. Ve
demitirler ki yz atm bin lem seyrn vardr. Ve onun mvers lem-i beht ve
hayrettir. Ve bu avlim-i seyrniyyenin kimi cismn ve zulmn ve kimi rhn ve
nrndir. Ve bunun birka [14.b] lemini seyr ve birazn kat etmek sn olmayacak.
Mecmuna tayy etmekte ne kadar subet olmak gerektir. Meer ki tevfk ve teshl-i
ilh ola.
Nitekim, baz ehl-i tevhd ahkm- vcblar ahkm- imknlarna glip ve
kuvvet-i tevhdle msivy slib olmalaryla sinn-i erbande nee eylemiler ve dire-i
ldan dire-i sniyeye duhl eylemilerdir. Ve bunlar ehl-i tefrddir ki tevhd ve tecrdi
cem etmeleriyle rtbe-i kbrdan sonra fazlet-i azmi dah bulup insn- ekmel
olmular ve gayrlar dah tekml ile eref-i azm bulmulardr.


10
lk byk mutasavvflardan. (. 234\848 ?), bkz., Uluda, Sleyman, Byezd-i Bistm, DA, c. V, s,
238
11
mm Mnv, Feyzil-Kadr, erh Cmis-Sar, c. II, 1, 822 (2,15)
12
Hfz Irk, Tahrci ehdsil-ihy, Kitabs-sabr ve-kr, c. IV, 841 (2,7)
73
NAZM

Bildin mi nedir, ey gnl insn- kmili
Ne oldu bu cihn mezra iinde hsl

Dery-i ilme sald onu hazret-i feyyz
Bahr-i muhti etti gzer feyz-i mili

Habb-i sanevberde felek-i habbe dr olan,
ol on sekiz bin lemin olmaz m hmili

Kenz-i nihna olmasa mifth bul-aceb,
Olmazd nakd- marifetin kimse vsl

Gr kefe-i kemlde miyr zer ola
Hakk olur mu, ehl-i kemlin mudili

Mebhs-i sdis budur ki :
Keml-i cil ve keml-i isticldan murd, ibdet ve marifettir. Nitekim '-
---- V QV Q=- ~--(Zariyat51\56) [nsanlar ve cinleri yalnz bana ibdet
etsinler diye yarattm] Zr ibdet-i [15.a] eriyye ki minhc- snnet zerine olana
74
derler. Marifet-i sahhaya medddir. Hatta amel-i er ve takavv ve slk zerine
mebn olmayan merife, merif-i eytniyye demilerdir.
Pes, marifet-i makblenin veslesi amel-i eriyyedir. Onun iin ibdet tasrh
olundu. Ve Kurnda gelir: _=-' '- '-'--- '- (Duhn, 44\39 ) [Biz, onlar ancak ve
ancak gerektii gibi yarattk.] Yan burada b, lm mansnadr ki lil-Hakk demektir.
Ve Hakkdan murd Hakka ibdettir. Ve bda man-y her dah vardr ki ehline
malmdur.
Ve yine gelir: --- '-- ') ' (Bakara, 2\21) [Ey insanlar! Kulluk ediniz.]
Burada ibdeti tevhdle tefsr ettiklerinin vechi budur ki; muhtab olanlar ki tife-i
Kureydir, mrikler idi. Onun iin gelir: -= '- ,~ '- (Kehf, 18\110)
[Rabbine kullukta hi ortak komasn.]
Ve tife-i mezkre halktan sul olunsalar, geri Allahdr derlerdi. Velkin
ibdet-i esnmla Hakka erk isnd ettikleri mnf-i tevhd idi. Onun iin itirf-
rubbiyyet ettikleri muteber olmad. Ve tevhdle memr oldular ki muktezs ibdeti
Hakka tahssdir. Onun iin mminler lisnnda -- ' (Fatiha, 1/5) [ Yalnz sana
ibdet ederiz.] denildi ki bunda ehl-i irki terkleri iin redd vardr. nk terk-i
Rubbiyyet cehlden ndir. Burada dah ibdet marifetle tefsr olunmaya slihdir. Zr
Hakktan gayrya ibdet etmek [15.b] y istikllen vey terken cehl-i mahz ve makm-
celli adem-i idrkdendir. Onun iin gelir: -- '- -- - -- _= (Enm, 6\91)
[Allah gerei gibi deerlendiremediler.] Bu cihetten marifete memr olduklar
hkm, tevhd ve tahss-i ibdet-i bil-Hakktr.
Sul olunursa ki; cd- lemden maksd olan insndr ki marifet ve ibdetle
memrdur. Maa-haz, hi kimse ne neb ve ne hod vel Hakk hakkati zerine idrk
etmemitir. Onun iin seyyidit-tife Cneyd-i Badd (k.s.) demilerdir ki: = , V
= V [Allah ancak Allah bilir.]
75
Cevb budur ki; maksd-i asl Allh Telya esm ve sftyla marifettir.
Yoksa knh-i ztyla deil. Zr bil ki -- '- - '- ;--'- (Muhammed, 47\19) [ Bil ki
O Allahtan baka ilh yoktur.] kelmnda mteallik-i ilm mertebe-i ulhiyettir ki
makm- vhidiyyetttir. Yoksa mertebe-i zt deildir ki, makm- ahadiyyettir.
Pes, zt- vhidiyyeye ilm-i taalluk, zt- ahadiyyeye deil. Ve Kurnda gelir:
; -= -- ~- (l-i mrn, 3\28) [Allah sizi kendisiyle korkutur.] Yan Allah Tel
sizi ztndan tahzr eder ki tlib-i zt olmaynz. Belki tlib-i esm ve sft olunuz ki
muktez-y istiddnz zt esm ve sft zmmnda bilmektir. Yoksa min-hays hiye
deil. Ve bir dah yet-i mezkre nisbetten inktaa remz eder. Zr taleb-i nisbet ve
izfettir ki man-y isneyniyyetten hl deildir. [16.a] Zr tlib ve matlb ve taleb
itibr olunur. Bu ise fen-i ztta mefkddur. Yan tlibin talebi taayyn-i mahss
itibriyledir. Yoksa l-taayyn hasebiyle zt- Hakkda fndir. Fnde ise taleb ve sir
evsf ve nut-i kevniyye melhz deildir. Ve mertebe-i bekda melhz olmak tevhd-i
hakkyi mnf deildir. Zr erif-i mkifin nazar baka ve mahcb-i chilin
bakadr. Yan rif-i mkif isneyniyyeti hlinde muvahhid-i hakkdir ki nazar bir
mertebeden bir mertebiyyedir. Mahcb-i chil ise mertib bilmediinden vcd-i sn
isbt edip mrik olur. Vcd ise birdir, velkin mertib-i muhtelifesi vardr. Nitekim
sultn- azam birdir velkin vkels itibriyle mertibi oktur ki taaddd-i esmya
nzrdr. Ve taaddd-i esmdan taaddt-i msemm lzm gelmez. Belki kesret-i esm
eref-i msemmya dldir. Nitekim bir kimseye blbl ve eker derler. Savt ho ve
lezz olmak itibriyledir.
Zr her ehl-i namenin namesinde halvet olmaz. Her cemlin hsn ve
cemlinde n dedikleri man olmad gibi. Bu itibrla baz ehsa sret-i b-rh
derler. Nitekim czibesi olana rh-an tlk ederler. [16.b] Ve terf-i rhn terf-i
cismniye olmak evsfta mreket hasebiyledir.
Pes eer mrekette klliyet varsa czibe dah kaviyye ve klliyye ve ill
zafe ve cziyye olur.

76
Mebhas-i sbi budur ki:
,- V kelimesinde lm tall iindir, ---- de olan lm gibi. Fil-i Hakk
ise muallel-bil-garaz deildir. Belki tahsl-i maslahat ve def-i mefsededen berdir. Ve
ill, ol garaz tahsl ile mstekmil olmak lzm gelir. Bu ise ztnda noksn meardr.
4- Q- = [ Alah bundan ycedir]
Cevb budur ki; bu makle l-mt aklen lm- illet ve eran lm- maslahat ve
hikmettir. Zr efl ve ahkm- ilhiyye hikem ve meslih- ibd mtemildir ki
tafazzul ve ihsna dirdir. Bundan ise garaz ve illet lzm gelmez.
el-Hsl, Allh Telnn keml-i ztiyyesi ve keml-i esmiyyesi vardr. Ve
keml-i esmiyye keml-i izfdirler. Ve istikml-bil-gayr mmteni olmak keml-i
ztdedir. Yoksa keml-i esm ve izfde deildir. Zr mazhir-i kevniyye olmadka
sr- esmnn zuhru mmtenidir. Ve ona kendi sftyla istikml derler ki mahzrdan
hldir.
Pes, Hakk Tel, izz u gns cihetiyle fili garaz iin deildir. Belki kevne
rahmet-i ztiyyedir. Ve ibdetle emrettii bid iindir, yoksa mabd iin deildir.
Nitekim hads-i [17.a] kudsde gelir: _-=- ~-- ;)--- _ V V -- ;=,-- [Halk
onlarn faydas iin yarattm, kendi faydam iin deil.]
13
Yan halk halk etmekte nef
ve fayda yine halkadr, yoksa Hakka deildir. Zr Hakk Tel mertebe-i zt-
ahadiyyede Q---'- Q- -- = (l-i mrn, 3\97) [Allah lemlerden mstandir.]
mcibince gan biz-zttr. Fe-emm, esm ve sftn hakik zuhr etmekle mazhir-i
kevniyyeye fayda vardr ki ketm-i ademden arsa-i vcda brzlarndan m-ad seyr-i
atvr eyleyip hilye-i hakik ile asla rc ederler. Ve zkden hals olup -- ;---
(Bakara, 2\247) [ Allah her eyi kaplar] mcibince gh Cell-i zt ve gh ceml-i sftta
seyr edip cem ve farkla dery ve sahry cem eylerler. Ve il ebedil-bd ravza-i
vcdlar imdd- nesm feyzle dn ve pr-nem olur. te bu takrrden fehm olundu
ki bu lem mevcd olsa da olmasa da ve Hakk, marifet-i muhaddise ile bilinse de

13
Hfz Irk, Tahrc ehdslihy, Kitbs-sabr ve-kr, c. IV, 92, (2,7)
77
bilinmese de Hakk Tel kendi ztnda kmildir. Pes mmknn vcdu rtbe-i
vcdun kemli ve marifet-i hadsenin vcdu rtbe-i marifin kemli iindir. Rtbenin
kemli ise ztn kemlinin gayrdr. Mesel, sultn- azam tahta cls etmese dah yine
ztnda kmildir. Fe-emm, clsuyla mertib-i [17.b] esm zuhra gelir. Ve ve raiyyet
ile kendi arasnda irtibt vcd bulur. te ilm-i ilh dedikleri bu irtibt ve nisbeti
bilmektir. Yan, Rabb ile merbb arasnda irtibt ne vechledir. Ve kint ondan ne
vechle inti etmitir. Onu bilmeye ilm-i ilh derler ki esm ve sfat ve efle
mteallktr. Ve zt- ahadiyye bu perdelerle muhtecibdir.
Pes, sfat efl yznden ve esm dah sft yinesinden ve zt dah esm
perdesinden seyr olunur. Ve bunun m-fevkne mecl-i insn yoktur. Zr zt- bahttr ki
lem-i dehet ve hayrettir. Meer ki kmmel-i evliyya tecell-i berki vk ola. Yan,
nr-i zttan baz pertev-aks ede. Bu dah n ve lemhadr. Onun iin berk denildi. Zr
berk iki nda mmtedd olsa htf-i basar muharrik olduu gibi tecell berki dah
basrete gre byledir. Bu sebepden ekser tecellyt- ilhiyye ver-i perdedendir. Zr
mertebe-i imkn mertebe-i vcbun satevtna tahamml edemez. Eer ki kalb-i insn-
kmil nazargh- ilh ve mesken-i Rahmndir. Velkin istidd miktrdr. Nitekim
erbbna malmdur; Q- Q-= J - -~-- -=-- = ;= - '-=V Q- V Q-
Q=;-- '- '--- ;= [Her zamnlarn her nnda, tavrlarn herhlinde,
mkmlarda ve vatanlarda, tecell ve tesell Allahtandr] [18.a]

Mebhas-i smin budur ki :
nk Allh Tel, halk ibdet ve marifet iin halk etti. Pes neden halk-
lemin ekseri hidyet buldu. Ve bazs tark-i delle dt.
Cevb budur ki; cd- lemden maksd- asl insn- kmildir. Bu ise her asrda
mevcddur ki kutb-i vcd ve sir aktb ve efrddr. Zr lem cesed, insn- kmil rh
gibidir. Binen-al-haz, kymet-i kbrya dek rh-i lem bkdir. Hatta menkldr ki
Hz. s (a.s.) hir zamanda nzl edip vech-i arzda krk sene istikrrdan sonra Mukud
nm halfe alkoyup ol-dah intikl ettike vech-i arzdan Mushaf merf ve sudrdan
78
dah Kurn mens ve zil olsa gerektir. Bu cihetten hkm-i Kurn mrtefi olacak. Ol
asrn halk ehevta ittibda hayvnt misl olup bil-hire kymet onlarn zerine
kopa. Ve emin magribden tulu dah bu manya dldir. Zr urk-i ems rh-i
insnnin nruna ve kemline ve gurb rh-i hayvnnin zulmet ve noksnna dldir.
Binen-al-haz, magribden tulu [18.b] inkraz- leme nin olur. Zr rh-i insn
bedenden mfreket ettikte beden muattal ve harb olduu gibi insn- kmilin dah
lemden mfreketi lemin inhill-i eczsna almettir.
Ve bundan fehm olunur ki bir ehrin halkna hayvniyyet glip olsa oradan
hicret edip insn- kmil bulunan mahalde karr etmelidir. Bu sebepden vrid olmutur
ki ; '- ;--- ;' ;--- Q' ;--- -' [Kfr beldelerinden saknn. nk
kfr skinleri, kabir skinleri gibidir.] Yan karyelerde cehl ve hayvniyyet glib
olan mevzda tavattun etmekten nehy olundu. Zr yle yerlerde skin olmak
kabirlerde meyyit misli yatmaktr ki ilm ve amelden hldir. Zr kalp ve rhun hayt
ilm ile ve cesedin nems amel-i slih iledir. Bu iki olmayacak sret-i dem ve sreti
hayvn olup bu cihetten insn hayvn derler ki nsf sret-i ilhiyye zerinedir, nsf
meyyit gibi.
Pes, ne kadar hayvnt var ise keml-i insnnin fkdryla meyyit gibi olacak
onlara mlhak olan insn hayvn dah meyyit hkmnde olur. Ve meyyite mukrin
olana dah bi-hkmil-civr meyyit denilir. Ve Hz. sdan (a.s.) mesrdur ki
buyurmutur; '= V ;-- ;~- [ llerle oturmayn ]
Sul ettiler ki mevt kimdir. Cevb buyurdular ki; agniydr. Zr hubb ve
ugl-i dnyyla kalpleri mrde ve nefsleri zinde olmutur. Ve sirler dah bunlar kys
oluna ve bu mandan dni iinden [19.a] hicret eden istihkk- cenntla mevddur.
Gerekse intikl ettii bir kar yan kall olsun. Mesel, bir ehirde bir mahallenin
halknda suleh ve urefdan kimse olmayp fesd ve cehlet olacak onlarn aralarndan
durmayp mahalle-i uhrya nakl-i etn etmelidir. Zr o maklelerle muhlata ve onlarla
mcveret etmek hull eden belnn sereyn ve ummuna bisdir. Nitekim Kurnda
gelir: ~' ;--- ;--= Q-- Q--~ V --- ;- (Enfl, 8\25 [Aranzdan yalnz
zlimlere erimekle kalmayacak fitneden saknn.] Yan beliye nzl etse bi-hkmil-
79
civr cmleye srdir. Hazret-i Dvud (a.s.) zamnnda sir mem asrnda olduu gibi.
Onun iin efdal-i aml olan emr ve nehyden hl olmamak gerektir. Zr Hakkdan
skt eden eytn- ahrasdr. Ve cebbrlar ve zlimler yanlarnda kelime-i Hakk
sylemek cihd- ekberdir. Zr zarar ihtimli vardr. Eeri emr ve nehy bi-arts-
selmedir. Ve nk mahallt ki ahvli byledir, ehirler dah ona kys oluna. Yan bir
ehirde erle ikmet mmkn olmayacak oradan ehr-i hara hicret gerektir. Eer ehr-i
harn ehline salh glib ise ve ill dny iin hicret mezmm ve menhdir. Zr dny
araz zil olup hirete [19.b] kalacak hsn-i ameldir. Enfsde dah gerekdir ki cehlden
ilme ve ahlk- zemmeden ahlk- hamdeye ve meyl-i msivdan Hakka firr eyleye.
Ve biz-zt kendi elinden gelmezse mrid-i kmil ve merd-i vsla mrcaat eyleye. Ve
ill zyi olur, hsrn- nefs bulur. Din ve dnyda ziyn ise akl- selm ehli yannda
menfrdur.
Mebhas-i tsi budur ki:
nk lem ve demi halktan maksd keml-i cil ve keml-i isticldr. Pes
keml biz-zt mahbbdur ve tlib-i Hakk olmak f-nefsil-emr tlib-i keml olmaya
rcidir. Ve insnn kemli ehl-i kalp olmaktadr ki ism-i azama mazhariyettir. Ve eseri
fk ve enfs birbirine tatbke kdir olmaktr. Nitekim hatmil-evliy (k.s.) tatbk
eylemitir. Zr enfs ve fk birbirine mutbk ve mkbil iki yne gibidir. Eeri biri
icml ve biri tafdldir. Onun iin tatbk lzm geldi. Zr metni metin ile erhi birbirine
tatbkde subet vardr. Pes bu man ulem ve uref meynnda cr nesnedir. Onun
iin stz ile stz arasnda fark olduu gibi rif ile rif arasnda dah byledir. [20.a]
Yan lim ve alem olduu gibi rif ve aref dah olur. Ve Kurnda gelir: J ;-
;--- ;-- (Yusuf, 12\76) [Her ilim shibinden stn bir bilen bulunur.] Yan
fevkyyet ile muttasf olandan alm ile tabr olundu ki sga-i mblaadr. Ve ilmin
mblaas kesret-i malmt ve mteallekt hasebiyledir.
Pes, Hakk almdir ki cem-i ilhiyyt ve kevniyyt muhttir. Ve insn- kmil
dah bi-kadril-istidd byledir. Zr khn ve tafsli zere idrk eylemek Hakka
mahsstur. Zr her zerre yznden zhirdir. Ve kelimt- ilhiyyeye nihyet yoktur.
Nitekim Kurnda gelir: '-- --- J-- ,=-- ---- '------ ,=-- ';- J-
80
(Kehf, 18\109) [Deki: Rabbimin szlerini yazmak iin denizler mrekkep olsa ve bir o
kadarn katsak Rabbimin szlerini tketmeden denizler tkenirdi.] Yan bahr tamm
olur gerekse yedi dery olsun. Fe-emm, kelimtllh tamm olmaz. Ve
kelimtllhdan murd nefes-i Rahmn zerine mebst olan taayynt- vcdiyyedir.
Yan cevher-i heylnden cevhir-i kesre tevelld ettii gibi nefes-i Rahmnden dah
suver-i lem zuhr etmitir. Nitekim nefes-i lafz-i insn zerine m-l-nihye hurf ve
kelimt bast olunur. Ve huss zerine esm-i cmia ve mazhir-i klliyyeye kelimt-
tmme denilir. Ve Hz. saya (a.s) kelimtllh denildi. Zr vcdu vesit-i mahde
ile [20.b] zuhr etmeyip mahz nefes ve nefh-i Cibrl ile hsl olmutur. Ve rha
mnsib olan rh olmakla rhullh denildi. Ve kelime ile tesmiyeye bir vech dah budur
ki halk onun minel-mehdi ilal-lahd kelime ve kelmyla mntefi olmutur. Nitekim
Kurnda gelir: --- '- -- '--- '' (Meryem, 19\30) [ Dedi: Muhakkak ben
bana kitap veren Allahn kuluyum.]
Nitekim Hz. Alye (r.a.) esedullh denildi. Zr halk onun Necdet ve
ecatyla mntefi oldular. Ve Hlid bin Velde (r.a.) seyfullhil-mesll denildi ki
dah seyf-i srm ile gaz-i ekber edip ehl-i slmn ad zerine galebesine sebep
olmutur. Ve baz ulemya dah mm Gazl gibi hccetullh demek hccet-i
glibesinden trdr. Yan ibrz- burhnla ilzm- hasm etmekte mblagadr. Pes
men kmet bihil-hcceye hccet tlk olunmak racll-adl kbilinden olur ki
mblagaya mahmldr. Yan adl ve insfa ziyde temessk olan dil nefs-i adl tlk
klnd gibi. hticcda glip olana hccet-i mahz denildi. Gy vcd-i mahz
hccettir.
Nitekim raslullha (s.a.) burhn tlk olundu. -' '- '- [ Allah Telnn
dedii gibi]; ;- Q- ', ;'= -- (Nis, 4\174) [Muhakkak size Rabbinizden bir delil
geldi.] Yan cenb- nbvvetin cemi ecz-i bedeniyyesi ferden ferden min-hays
hve-burhn olduu gibi. Nefs-i vcd-i erifleri min-hays hve burhn idi. [21.a]
Onun iin leyle-i mircda cesed ve rhla maa urc eylediler. Yan, bu man nefs-i
vcdun burhn olduuna dldir ki gayriler bu iktidr bulmulardr. Zr Hazret-i s
felek-i sn vard. Ve pes felek-i rbiadan urc edip m-fevkne gzer etmilerdir.
81
Cenb- nbvvet ise mstev-y ardan cesedle urc edip rh ve srrla ne
mertebelerden sud ve seyr ettiklerini Allah Tel bilir ancak.
Ve hccetullhda byle demek dah vechdir ki dnyd bir davda hid olan
kimse mddeya hccet olduu gibi nice ulem-i billlh dah rz-i kymette halkn
hayr ve errine ehdetle hccet olsalar gerektir. Nitekim Kurnda gelir: J Q- '-- ,
--)~ - ( Kasas, 28\75) [Her mmetten bir hit karrz.] Ve yine gelir: ~---
--)~ - J Q- '--= (Nis, 4\41) [Her mmetten bir hit getirdiimiz zaman durumlar
nasl olacak.] te bu ehdet dah keml-i insnye dirdir. Zr herkes yevm-i harde
mahcb oluruz diye alar. Gayre hccet olmak kande kald.
Sul olunursa ki; geri ey kenz-i mahfden zuhra geldi. Fe-emm, ecsm-
mmkine olduklar cihetten mtenhiyedir. Pes, kelimtullah mtenhiye olmak lzm
gelir.
Cevb budur ki; adem-i nefd ve tenh kadr ismine rcidir. Yan, Allah
Telnn kadrinin hadd- mahddu yoktur ki orada mtenhiye ola. Bu cihetten [21.b]
silsile-i kint il-ebedil-bd mteselsil ve muttasl olmaktadr. Ve ill sft- ilhiyye
mnkat olmak lzm gelir. Bu mandan kelime ve kelm- ilh bakdir. Kn emri ve
onun mtealliktdr. Ve aslnda nefes-i Rahmn cemi-i makdrta rh-i zt bah
olmutur. Velkin her nesnenin zuhru vakt-i mahssa merhn olmakla birbirinden
teehhre bis budur. Nazar eyle ki aml-i cennet teceddt ettike vakten-fe-vakten
derect dah teceddt etmektedir. Ve derekt- ehl-i cehennem dah huds-i amalle
byledir. Ve keml-i insn dah tedrci olmakla esm- hsnnn ahkm dah tedrcle
zuhr etmektedir. Ve her amelden bir mlk-i mahlk olmaktadr. Ve ahrette amel yok
velkin nefh ve nefes vardr ki l-yezl zuhrt iktiz etmitir. Hatta ehl-i cennetin hr-i
ayna ve emsline krbn ve vikndan nesne-i rhniyye halk olunsa gerektir.
Tefekkr eyle! md mahlkt ve mkevventa ve kelimt- ilhiyyeye
nihyet var mdr?
82
Sl olunursa ki; Geri hirette bi-tarkit-teklf amel ve mukbelesinde
mesbt yoktur. Fe-emm, zikr ve tahmd ve emslinden ervh halk olunmak muktez-
y hikmet grnr.
Cevb budur ki; Ne phe! Zr dnyda dah ehl-i zikrin enfsndan melike
halk olunmaktadr. Cennette ise bi-tark ill veldir. ol mandan ki cennet mahall-i
letfettir, melike-i ltife gibi. Ve evrda zikr ve emsli bi-tarkit-telezzzdr, [22.a]
bi-tarkit-teklf deil. Yan, nimet-i lezze-i cismniyyeyi tenvlde tekellf olmad
gibi orada zikrde dah tekellf yoktur. Nitekim cem-i efl ve harekt dah byledir,
dnyda insn- kmile gre eer rhn ve eer cismn tekellf olmad gibi.
Asl budur ki; hirette kalb-i insn kleb sretinde temessl etse gerektir. Pes
kalb ve kleb bir olacak kalbe dah tekellf olmad gibi klebe dah olmaz. Zr ism-i
latf kesfet gtrmez. Cennet ve onun mtemessil olduu umr ise letif kablindendir.
Cehennem onun hilfnadr. Zr ism-i gazabdan halk olunmutur. Gazab ise sebeb-i zk
ve kesfettir. ->~- = '~ [Allahtan selmet dileriz]

Mebhas-i ir budur ki:
Zuhr-i ey hubb-i ztiye menttur ki ondan teveccht- esmiyye zuhr
edip zuhr-i ey dah ol tevecchta merbttur. Ve bundan hayt- ztiyye ve sir
kemlt- ilhiyyenin kuvveti ne mertebede olduu bhir olur. Mesel, bir kimse merz
ve zif olsa teehhl etmeye ve evld gtrmeye heves etmez. Yan kalbinde o makle
nesneye taalluk kav yoktur. ol cihetten ki az ve kuvsnn msidesi mefkttur.
Huss ki baz ehs y mefkt veyhd akmdir. [22.b] Bu srette teselsle re
yoktur. Onun iin hadsde gelir: ;--- '-~= Q- ,- ;- ; [Douran irkin, ksr
gzelden hayrldr.]
14
Yan sevd-i veldun hasna-i akm zerine siydet ve rhn
vardr. Zr ehl-i silsiledir. Bu cihettendir ki Kurnda akm tehr olundu. Nitekim
gelir: Q- J= '---- '~ (r, 42\50) [Dilediini de ksr klar.] Bu mandan

14
Mslim, Sahh, Nikh, 49
83
kalem-i al iin nefes-i klliyye halk olunup srra nevt- mebde-i ey klnd. Ve
Kurnda ins takdme vech budur. Nitekim gelir: '-' '~ Q-- ~) (r, 42\49)
[Dilediine kz ocuk verir.]
te mazhr-i esm zkret ve nset srr zerine crdir. Ve niceleri dah
ikisinden bile hldir. Ve ukm-i esmda deil bi-hasebil-hikme taayynttadr. Ve
taayyntta ukm olduu gibi istidtta dah vardr. Onun iin mrid-i kmil yznden
herkes rahm-i istiddna feyz olup ricl gibi tasarruf shib olmaz. Belki kimi kmil ve
kimi nks ve kimi akm kalr. ;--- ,,- ,-- 4- (Enm, 6\96-41\12) [te bu, gl
olann bilenin nizmdr.] Ve Kurnda gelir ki: ' J= ~-= ;-- = (Enm,
6\124) [Allah peygamberliini verecei kiiyi daha iyi bilir.] Yan irsl olunmaya ve
zrriyyet-i suveriyyeye ve maneviyyeye ehli olmaya kim lyk olduunu Allah bilir.
Ve mahalline gre mumele klar. te bu makmdandr ki gelir: ,- -= Q-- --=,' =
~- V Q-;- >- 4- ,-- -= Q- [Her kim kendinde hayr gryorsa, Allaha
hamdetsin. Ve her kim aksini gryorsa nefsini ithm etsin.]
15
Aceb srr- ilhdir fehm
edene. Ve aceb mahal-i ekrdr kbil ve makbl olana. [23.a]

NAZM
Kenz-i mahfdir vcdun, etti Hakk ondan zuhr
Cmle eyya tecell kld ondan ism-i nr

Dne-ve ketm-i ademden oldu her srr ikr
Her cesed bitti ter ve tze snem oldu nefh-i sver


15
Nevev, Muhyiddn b., Sahh Mslim bi erhin-Nevev, c. VII, (12, 377)
84
Onu gayr- mnkasmda bast olup krs ar
Zhir oldu bir nefesde cennet glmn hri

Raksa girdi bu felekler devr-i dny eyledi
Cilve kld ems-i lem-tabl bedril-bdr

Bir dl oldu her giyh- tze tevhd-i Hakka
Gulgule verdi cihn glzrna ism-i kr

Hakkya n marifettir bunda gelmekten garaz
Say edip insn- kmil olmada etme kusr

NAZM
Nokta-i badan grnd ehre-i nr-i siyh
Remz var tahtnda onun dikkatiyle kl nigh

rif ol nn vel-kalemden srr- nokta ne idin
Kim odur dav-y Hakkda ehl-i irfna gvh

Kmilin enfsdr ibu sipehri dndren
85
Goncay kimdir kab eden dil-i blblden h

Fil-hakka klmasaydn sen sana ker-i serfr
Y neden hk-i siyha secde eylerdi cibh

Hakk sana yold iken bu yolda bu vahet nedir
Y Hakka Hakkdan [23.b]sefer edip nedendir azm-i rh?

stne subh-i kymet dodu gaflet nice bir
Dde-i cn dile gelmez mi y intibh

Hakkya, dya malb olma bu dnyda kim,
Hakk sana verdi melikeden nice yz bin siph

-=- --- [ Cuma gecesi] bu msr vrid oldu ki:
Gel imd gel imd nz demidir
Hakkla makm- nsdr ve onun nakzi kabzdr ki itb ve tedbi mtemildir.
Ve mbtedye gre havf ve rec nice ise, rife gre kabz ve bast yledir. u kadar var
ki havf ve rec emr-i mstakbel mekrh vey mahbba taalluk eder. Kabz ve bast ise
vakt-i hzra gredir.
Pes kaan kvm emr olacak nesne kalb-i rifden ahz ve men olunup irsl
olunmasa ona kabz derler. Ve hilf basttr. Mesel, m ve hav ki kvm- ecere
86
onunladr. Ecz-i ecereye irsl olunmasa kabz ve ybset hsl olur. Ve irsl olunsa
bast ve rutbet zuhr bulur. Pes kalb-i rif dah men ve at ve ahz ve feyzle byledir.
Bu cihetten bast-i suver ve manev sebeb-i inbist ve inirh ve kabz- mutlak bis-i
inkibz ve zkdir. Onun iin avm- fukar zhirde [24.a] zk zerine olduklar gibi
btnda dah gam vel-mdn zk zerinedir. Zr gamdan rh mnkabz olur. Bu
cihettendir ki ehl-i gumm ve hmma eyb tesr eder. Zr ilm-i btn tesrde eyym-
medde gibidir. Yan muammer olan kimse pr olduu gibi ehl-i gam dah mddet-i
gallede pr sretine girerler. Onun iin b-gam olanlar zinde ve kav olurlar. Eeri
mehrdur ki b-gam ola dem olmaz. Zr arza hubt ibtil-yi ak iindir ki cibl-i
rsiyt tahamml etmedi ki br-i girn bely k gtrr.
Ve nz dedikleri ki niyzn mukbilidir. ki vechledir: Bir ehl-i dny yannda
nz ehli olmaktr ki bi-hasebil-glib kiizdelikten ve gn-y zhirden ndir. Bu nz
muteber deildir. Zr umr-i zhire zerine mebndir. Ve biri dah indallh nzdr ki
Hakkla hsn-i mumeleye rcidir. Bu nz makbldur. Zr umr-i btna hasebiyledir.
Eer ki abd-i hakkde nz olmaz, belki niyz olur. Velkin btna taalluk eden nzn bi-
hasebil-makm zarar yoktur ki ubdiyyeti mnf deildir. Zr Hakkla mstenis
olan kimse makmn hkmne riyet edip tarkden kmaz. [24.b] Ve mrt- edeb
eder.
Ve Behlller, tabr ettikleri ki meczb makleleridir. Bunlar Hakkla dim
nz mumelesi ederler. Ve baz kelimt sylerler ki onlar gayrdan sdr olsa kfr olur.
Aceb br-gh ve ul derghdr ki herkesin oraya intisb bu yzdendir. Zr aded-i enfs
kadar Hakka tark vardr. Velkin kabl ve redd Hakka rcidir. Zr itikd ve amel
tefvt zerindedir. Ve ehl-i inkif ve istitr aralarnda tefvt olduu gibi inkif ve
istitr meynlarnda dah tefvt vardr. Bu cihettendir ki bazlar ekmel ve bazlar
kmil ve niceleri nksdr. Ve hi insn pyesinde olmayanlar dah vardr ki onlar insn
hayvndr. Nitekim blda mrr etmitir.
Pes ekmel olmak cmle tabaktn fevkndedir. Ve onu btnda almeti
marifetullhda galebe ve kuvvet ve zhirde hkm-i erat ve ubdiyyettir ki tark-i
Sddkdir (r.a.). Zr Sddkden kermet-i kevniyye mesr deildir. Belki menkl olan
87
marifet-i ilhiyye ve ubdiyyet-i tmmedir ki bu sfatlarn ehli Hakka cmleden
akrebdir.
Ve kmil tlk olunan kimsenin geri m-tahtna gre kusru yoktur. Fe-emm
m-fevkne gre nks addolunur. Pes say edip keml-i izfden keml-i hakkye vsl
olmak gerekdir. [25.a]
NAZM
Dem-i nz oldu hemn fasl-i nevrz
Gel imd edelim gel her ebi rz

Gle gl gibi yzlere nr-i Hakkdan
Tecellden ola ho pertev-efrz

Mey-i feyz i, cierler tzelensin.
Gam terk et ki oldur nr- dilsz

Nice mml-kitb ede idrk
u kim ola kevn-i tfl-i nev-mz

Yr Hakk bu feyze yok nihyet
Alr m heft-bahr hibir gz

88
-=- ; [ Cuma gn];
Trbe-i Hazret-i Hdy (k.s.) ziyretinde iken perde-i kabr-i mnf zerinde
dl mersm olup bade mihd lafz yazlm zhir oldu. Gy mersm olan dal-i
mihdn dline iret ve ondan ihtisr ola. Ve vech-i arz amme-i nssa mihd ve fir
olduu gibi arz- vcd-i havass dah mihd ve fyz ve hakikdir ki rhir-rhdur. Zr
beden-i insn rhla kim olduu gibi rh-i insn dah feyzle kimdir.
Ve kezlik, dll-i dell haktr. Yan erbb- irddr ki slk-i tark Hakk
onlarla temhd olunur. Eeri dellet tefvt zerinedir ki dellden delle fark vardr
mhtedden mhtedye fark olduu gibi. Yan her dell klliyyet zerine dellet
edemedii gibi her mrid [25.b] dah her meduvv olduu yola mhted olmaz. Zr
gh olur ki tark-i tevhd efle mhted olan tark-i tevhd sfta ihtidya mstaidd
olmaz. Ve ehl-i sft olan dah ehl-i zt olmaya liykat bulmaz.
Bu cihettendir ki, ekser minrt- cevmi birer erefe zerine mebndir. Zr
sret-i davet-i mmedir. mmede ise istidt akalldir. Ve bu mandan ahz olunur ki
mlk ve seltnin minrt- cevmi-i mteaddide ve birer, ikier, er erefeyi
mtemil olmak cem-i mertibe irettir. Zr seltn ve mlkun isimleri esm-i
ztiyye-i klliyye-i cmiadr.
Pes, muktez-y klliyyet ve cemiyyet halk erefeden davet ve
mertebeye ird ve dellettir. Ve buradan fehm olunur; ol hadsin mans ki gelir:
'-- '-- ;= ; ;-- [Mezzinler, kymet gn insnlarn en uzunlar
olacaktr.]
16
Yan rz-i kymette mezzinler eref-zid ehli olduklarndan mrn-
ileyh bil-benn olsalar gerektir. Ve bundan maksd ehl-i davetin uluvv derecesini
beyndr. Hatta bu cihetten ezn immet zerine tafzl olundu.
Ve rasl-i Ekrem (s.a.) bir defa ezn verdiler diye menkldur. Ve Hazret-i
mer (r.a.) buyurmutur ki ~ V ---=- V ;- [Hilfet olmasayd, ezn okurdum.]

16
Kayna bulunamamtr.
89
Yan, megule-i hilfet olmasa ben dah ezn verirdim. Bundan maksd eznn eref ve
fazletini izhrdr. [26.a]
Bade, perde-i kabr zere mersm olmu grdm bu ibret-i arabiyye ile ki:
-~- --~-- ~='~ (Byk fazlet shibi)
Maksd; Hdy Efendinin bek-billah mertebesine vslun irdr. Zr
fen-fillah ki mertebe-i cemdir. Rtbe-i uly ve bek billh ki mertebe-i fark-i sndir.
Fazlet-i uzm ve mertebe-i cemil-cem ve fark mertebelerinin mecmunu cemdir.
Cemiyyet-i kbrdr ki makm- tebl ve irddr.
Ve bu makmn ashbna kmmel-i evliy derler ki cem-i berzih ve
kuyddan hals olmular ve vahdet ve kesreti birbirinde bulmular ve keml zere
inirh- sadr ve inbist- dil ve cna sebep olan nr-i tecell ile dolmulardr. Ve
bunlara min-bad hicb yoktur. Zr evsf- nefsniyyeden bil-klliyye pk olmulardr.
Belki bunlar uhd-i dim ve itigrk- tm ehlidir ki ekmil-i nsn mahall-i istikrr bu
makmdr. Ve bu makmda bazlar kutb-i vcd olurlar ve bazlar tenezzl etmezler.
Zr maksd-i biz-zt olan aynel-yakn ve hakkal-yakn mertebelerinin husldr.
Gerek orada rtbe-i uhr olsun ve gerek olmasn. Mesel, bir kimse ilm-i kimyya mlik
ve bu yzden ignil-aniy olsa meyl-i riyset ve ch eylemez. Belki kendi gns ona
kfdir. Zr aniy dah onun [26.b] gn ve hsn-i hline rek ederler. u kadar vardr
ki, -'=- ~= Q---~- Q- ,= '- ,' [Sddklerin bandan en son kan makm
ve hret sevgisidir.]
17
mcibince. Yan yuhricu ( ,= ) yzhiru (,)=) mansna
olduu surette ism-i zhirle dah zuhr murd ettikleri mensib-i mahde ile takalld
iktiz etmez. Belki mutlaka indel-ayn vel-ekbir nfiz-l-kelim ve hret-i yialar
olmak kfdir. Nitekim nice evliyya bu ch it olunmutur.

NAZM

17
Kayna bulunamamtr.
90
Eylemez kevne nazar simurg-i ankdr gnl
Dneye sevds yok, zge sveyddr gnl

Mansb-i ch-i cihn neylesin derv olan,
Taht- istignda ho sultn-i mandr gnl

Sreti ayn- zer olmutur riyzetten onun
Nak- srr- Hakka levh-i m sdr gnl

Devleti neyler bulan iksr-i azmdan nin
Hlet-i tesrde b-misl hemtdr gnl

Ar- azmdan muazzam olduunda phe yok
Kim serr-i pdih- lem rdr gnl

Bu gnldr hmil-i srr- emnet Hakkya
Hdim-i bb- Hd, mahdm-i esmdr gnl [27.a]

-'-- V - -=- --- - J-- [Cuma gn uyandktan sonra bana denildi:]
4-- = ,- ' ~-= , [Allah Tel, sana nereyi emrediyorsa oraya in]
91

Baz ehl-i skdr bu fakr iin baz bik tevch olunmak murd
ettiklerinde ol gece kelm-i mezkr cnib-i gaybden sudr eyledi.
Pes, yemurke (,-') kelimesinin sga-i muzri ile vrdu dellet eyledi ki;
ehl-i mezkrun murd ettikleri man hsl olmaz. Zr, murd- ilh deildir. Bu
cihetten man demek olur ki; sen Hakk Telnin imdiden sonra sana emredecei yere
nzl eyle. Yan, halkn murd ettikleri mahal senin nzl ve skn edecek mahal ve
mnzelin deildir. Belki senin meknn bade-zn Hakkn emredecei yerdir ki vakti
geldik de emr eder ve sen dah itat edip memr olduun mevzide karar eyle.
Gerek skdr ve gerek gayr. Ve bu mahallde kalbimizi skn ve itminn
zerine bulduumuzda tekrar vrid oldu ki ;
-- '- (' Q--=- - (Nahl, 16\106) [Kalbi mnla mutmain olduu halde..]

Zr bu mahal mezlik-i akdmdandr ki Hakk Telnin imtihna dirdir.
Onun iin Kurnda gelir: > ( -- --- Q -- (l-i mrn, 3\19) [ Muhakkak
Allah katnda hak dn slmdr.] Yan indallh dn, Hakk- teslm ve rz-i mutlaktr
ki millet-i brhmden murd budur. Ve ol ki, [27.b] rif-i muhakkkdr. Mcri-i
kazda itminn- dil zerine olur. Ve her -- Q--- ')- ' ---= (Fecr, 89\27) [Ey
itminn olmu nefis!] hitbna liykat bulur. Zr kalp dnyda mutmein-bil-imn olup
mahbb ve mekrhda safveti berber olmadka keml bulmaz. Ve nefs-i mutmainne
iddndan olmaz.
Pes hitb- mezkre ne vechle sez olur. Ve menkldur ki bni Abbs (r.a.),
Tifde kabrine vaz olunur iken orada hzr olunur. 4 - = ;=-- Q--- ')- '
(Fecr, 89\27, 28) [O, senden sen de ondan hond olarak Rabbine dn.] sadsn g
ettiler. te bu man abdn Hakka ikbl ve Hakkn dah icllinden ndir. Ve
mertebe-i itminn nihyet-i mertibdir. Yan gyeti itibriyle ve ill evil-i
mutmainneden mrted olmular oktur.
92
Ve bade, tezkr-i nimet iin vrid oldu ki; - '- ;-- ,= = , ;-
'- ;-~- -=' ,'= - ;---- - ,- - (Lokmn, 31\20) [Allahn
gklerde olanlar da yerde olanlar da buyruunuzun altna verdiini, nimetlerini
bolca ihsn ettiini grmez misiniz.]
Yan, baz nesnenin fevti sana muzrr deildir. Belki zhiren ve btnen
munam-aleyh olduuna kr eyle. Ve msivya iltift eyleme. Huls ki, gelir: >---
;' '- ;=,- V ;- '- '- -- ;,= (l-i mrn, 3\153) [Kaybettiinize ve banza
gelene zlmeyesiniz diye, Allah sizi kederden kedere uratt.] Yan ferh ve hzn,
umr-i nisbiyyeden nesnelerdir ki ol izfetlerden hals olup ecere-i sevr gibi bahr ve
hazn berber olmak gerektir. [28.a]
Ve ill, lem-i nisbette kalp zt- mcerredeye vsl hsl olmaz.

NAZM
Y ilh beni benden oldur
Dergehinden murd- dl oldur

Mutmainne edip bu nefsimi sen
Nr-i ns ve huzrla doldur

Nice bir bu kudret ve bu elem
Bu gamm gussa gayri kaldr

Beni ird eyle bir yola kim
93
Sana vsl olanlara yoldur

Gidelim doru makm- zta
Nidelim onu ki sa ve soldur

Sen o sultn- cihn- rsn
eyh Hakk kapsnda kuldur

-'--V - [Uyandktan sonra] vrid oldu ki:
Matlb-i azm, sebeb-i azm zuhr ettike olur.
Ey mmin, rifler yannda bu aceb bulunan ed vakti mahf mandr. Zr
murd demektir ki, bir kimsenin dnyda bir kr- cziyyesi olsa sebeb-i czi ile ve
kr- klliyyesi olsa sebeb-i kll ile hsl olduu gibi slikin ki matlb-i azmi vasl-i
ilhdir. Sebeb-i azme mevkfdur ki riyzt- kka ve mchedt- kaviyyedir. Zr
eer ki messir Allah Teldr. Fe-emm, tehiyye-i mahall iin esbb- kaviyye dah
lzmdr.
Nazar eyle ki zengr-i [28.b] yne muhkem olsa saykala muhtdr. Pes
bundan fehm olundu ki emn ile i bitmez. Zr tark-i tahsldir yoksa tark-i tatl
deildir. Ve emn gurrdur. Nitekim gelir: '-'- ;- ,- (Hadid, 57\14) [Sizi
kuruntular aldatt.]
Binen-al-haz, esbba teebbb lzmdr. Nitekim kr- mhimmiolan
tarkinden ahz eder. Ve efata muht ise ona bir nsdan efati olur. Ve bu
cihettendir ki ehl-i kebire efat olunur ehl-i sagire deil. Zr sagir kebire nisbetle
umr-i cziyye olmakla kebirden ihticb etmek ona kefret olur. Nitekim Kurnda
94
gelir: --- ,-- -- ;)- '- ;---= ;---- ; (Nis, 4\31) [Size yasak edilen
byk gnhlardan kanrsanz, kusurlarnz rter.]
Fe-emm, kebir ol emrde afva makrin olmazsa efata mevkf olur. Nitekim
gelir: -- Q- ,'--- JV -- '-~ [ Benim efatim mmetimden byk gnah
sahipleri iindir.]
18
Pes bundan fehm olundu ki dny ve hirette efat emr-i azm
iindir. Ve ol mchedt ki slik ona temessk etmitir. Zeyl-i nebev ve dmen-i
ekbir gibidir. Ve misl-i mehrdur ki, ,)-- J ;- '-=- ~-= Q- [Kna yakmak
isteyen harcndan kamaz.] Yan, mer-i erfe taleb ve htbe eden kimse mehrinden
ve harcndan kamaz. Ve ona gre bezel-i emvl eder. Ya maksd- dnyeviyye byle
olacak maksd- uhreviyye hli nicedir kys oluna.
Huss ki; Allh Tel, all-el ve mevlil-mevldir. Ve mchede ile dah
emr eylemitir. [29.a] Yan emretmese bile yine izzet-i matlba gre mchede
lzmdr. Fe-keyfe ki, emr eylemitir ve emir mut olduu cihetten itati lzmdr. Ve
mrid-i kmilin ilzmtna dah itat ve onunla amel etmek hemn ri-i azma itat
ve emrine imtisldir. Nitekim Kurnda gelir: '= --- ; ,- = Q- -- (Nis,
4\80) [ Kim, rasle itat ederse Allaha itat etmi olur.] Yan, erbb- ird verese
kablinden olmakla onlara itat etmek rasle itat etmek gibidir. Onun iin emre itatle
emr olundu, gerekse abd-i Habe olsun. Zr akl ve tedbr ve kef ve basret olacak
srete nazar olmaz. Onun iin Reslullh (s.a.) baz umrda bbn ashbdan Attb bin
Esde ve sme bin Zeydi uyh muhcirn zerine takdm etti. Ve hazret-i mer (r.a.)
eyym- hilfetinde bn-i Abbs takdm eder. Ve onunla umr-i azmede istire
eylerdi. Maa-haz, sir sahbeye gre hadset-i sinn vard. Ve emr-i zhirde byle
olacak emr-i btn dah byledir. Eer ki erbane vsl olmadka tekml nee hsl
olmaz. Fe-emm lisn- Trkde mehrdur ki derler: Gn douundan bellidir . Yan

18
Tirmiz, Snen, Kymet, c. IV, 11
95
bir kimsede emret-i hayr olup ilm ve hikmetten hisse-mend olsa. Q-;-- -'~ --=-
'- ' -= '-- [Hikmet mminin yitiidir; bulduu yerde alr.]
19
[29.b]
Ve baz uyh-i Arap ve Acem ve Rumun eyym- sabvetinde meczb
olduklar keml-i istidda rcidir. Sehl bin Abdullah et-Tuster ve eyh Abdulkdir
Geylni
20
ve emsli gibi. Eyym- ebbette emsli ise ok vaki olmutur.
Ve bu makleler mereb-i s ve Ysuf (a.s.) zerine gelmilerdir. Ve
bunlarn kelimtndan evil ve evhirde intif olunmu ve sretlerinde slkda ok
fideler bulunmutur.
Pes sz kemldedir yoksa mrde deildir. Velkin bazlarna tl mrle
kemlt- zide it olunur. Ve bu mertebeye iret edip hadsde gelir ki: '= Q-- ;=
--- Q~= -,-- [mr uzun olup ta iyi amel ileyene sadetler olsun.]
21
Yan tl
mrde hsn-i amel sadet-i zide meklesindendir. Ve hsn-i amel mris-i ilm-i ilh
olmakla onun zerine iktisr olundu. Nitekim hadsde gelir : = - ;-- '- J-- Q-
;- ;- '- ;-- [Her kim bildii ile mel ederse, Allah Tel ona bilmediini de retir.]
22

Ve derect-i cinniyyeye gre mertib-i kurbet ve vuslata gre dah maksd-i asl ulm-
i ilhiyyedir.
Pes tlib-i mertib-i liye olan, kr yolundan tutar ki amel-i slihdir. Ve onun
marifi ki salh-i eri zerine deildir. ndel-kavm marif-i eytniyyedir. Var imdi
dmen-i era temessk ve urve-i vsk takvya teebbs eyle ve eir ve hrmn
tazmle [30.a] makmt- liyyeye nil ol. Ve ak tifesinden olup ilhd ve tevlta
dme. Ve ill skt olursan ve nesne bulmazsan ve hrmn- zde kalrsan tefekkr
eyle ki semn ve zbdenin myesi lebendir, su deildir. Ve himem-i evliy

19
mm Mslim, Sahh-i Mslim, Kitbl-mescid, c. I, 807; mm Tirmiz, Snen-i Tirmiz, lm, c. IV,
299
20
Kdiriyye tarkatnn kurucusu. (. 561\1165), bkz., Uluda, Abdulkdir Geyln, DA, c. I, s, 234
21
Tirmzi, el-Cmius-Sahh, Zhd, 21, 22; Hanbel, Msned, 5\40, 43, 47; Drim, Abdullah bin
Abdirrahman, Sunenud-Drim, Thk. Fevvz Ahmed Zemreli, Hlid es-Seb el-Alem, I-II, Beyrut,
1987, Rikak, s, 20
22
Gazl, hy, c. I, 71; Muhsib, Risletl-msteridn, s, 100
96
istimddndan hl olma. Zr vusl-i merm esbb- messeredendir. Ve nazar ve
nefsde baka hlet vardr.
Ve demilerdir ki; Tarkat iki nesnedir ki; hidmet ve nefestir. Yan mrdden
hidmet ve eyhden nefes olacak maksd hsl olur. Zr hidmet menbit-i pk ve hsn-i
itikd tohum. Ve feyz-i nefes brn- bd- sab gibidir.
el-Hsl, rahm-i mderde cenn mstekmil oldukta nefh-i rh olunduu gibi
erat ve tarkat mertebeleri dah mstekmil oldukta feyz-i marifet ve hakkat vcd
bulur. Ve bundan fehm olunur ki eyh-i pk- nefes Cibrl mertebesindedir ki, Cibrl
ruhil-kuds olduu der-i merme nefh edip ondan s tevelld ettii gibi eyh dah
rahm-i mstaidde nefh-i nefes edecek ondan tfl-i kalp tevelld eder ve halfe-i vcd
olur. Ve bu nefesin eseri zuhr etmedike zhirde dah hilfet-i tmme bulunmaz. Ve
nefh-i Hzr (a.s.) dah byledir. Felem zlik. [30.b.]

NAZM
Mrid-i kmilden erse bir nefes
Bir nefes yz bin murda oldu pes

Sdkla hidmet gerektir tlibe
Mnkesir olunca bu hki kafes

Nicesi tlib ere matlbuna
Var iken kalbinde bu trl heves

97
Feyz-i Hakka katrece gelmez bihr
Kande kald Nl ve Ceyhun ve Aras

Sarbtr sn deil ibu tark
Kald bu yolda nice yz bin feres

Pend-i Hakk guna girdiyse ger
Yri gr, ayr- Hakktan meyli kes

Fl-hads;
,-' ;-- ;- ', [ Sizler dnya ierini daha iyi bilirsiniz]
23

Sal olunursa ki, dnyy muhtaplarndan izfet eyledi. Maa-haz cenb-
nbvvet dah (s.a.) hayt- dnyda olduka dnyya muzftr. Hussan ki, ansr-
beeriyette beraberdir. Eeri, bazlar Onlarn turb cennetinden mehzdur
demitir.
Cevb budur ki; ehl-i dny iki vechledir ki; biri lugavdir ve biri rfdir. Ve
ehl-i dny iki vechledir ki; biri lugavdir ve ehl-i umm ve hussa mildir. Zr
mddet-i mr tamm olunca hayt- dny ile hayy olmular ve silk-i beeriyyette
intizm bulmulardr. Ve evlike rfdir. Umm ehline gredir. Zr ehl-i dny evdir ki
talluk-i msiv eyleye ve umr-i dny zerine halka mnzaa [31.a] ve muhsama
eyleye ve tevhdden gfil ola.

23
Suyt, a.g.e., c.III, 92 (3,22); el-Hind, Muttak, Kenzl-aml, c. XI, 108 (2,1)
98
Pes bu makleye ehl-i dny dediler ki hiretten y bil-klliyye ve y fil-
cmle mnkatlardr, ehl-i hiret dnydan mnkat olduu gibi. Zr bunlara gre
zevhirle dnyda olmak bevtnla olmaya mnf deildir. Nitekm ehlllhn dny
ve hirette olduklar Hakkla olmalarna mni deildir. Yan, bu makleler her ne
mevtnde olsalar Hakkla olurlar. yle ki sretleriyle sretin hkmn verirler ve
manlaryla makm- Hakk gzlerler. Ve tekml nee edene cem-i azdd etmek
mmkndr. Zr ism, zt ve cmdir.
Huss; mbtedlere gre zevhirin fide-i klliyesi vardr. Hatta demilerdir
ki; az ve kuv-yi seyr ile Allaha ve sildir.
Pes zevhir olmayacak bevtna intikl etmek myesser olmaz. Ve mehrdur
ki derler : '--- --- '~= --- Q- [Her kim zhir azlarndan birini kaybederse bir ilmi
kaybetmi olur.]
Yan, insnn her hissi bir ilme vesledir. Ve evhid-i tevhd olmasa Hakka
nereden intikl olunurlar. Ve efl-i muhtelife ve ahvl-i mtenevvia zuhr etmese
esm-i ilhiyye ne vechle bulunur.
Pes, dny kimine met- bel ve kimine met- gurrdur. Ve bu
makmdandr ki baz ekbir-i muhakkkn hissi man zerine terch etmitir. Zr
vesle maksd-i biz-zt olmasn [31.b] yine muteberdir. Zr maksddur, mtemildir
ve maksddur. Mtemil olana dah maksddur. Mesel, kr-i meyve olmasa meyve
hsl olmaz. Ve belki evrkn bile terbiyede dahl-i azmi vardr. Ve bundan fehm olunur
ki erat olmaya yerde hakkat olmaz. Ve ilmihl bulunmayan yerde ilm-i btn
bulunmaz. Zr ilm-i btn ilm-i erat zerine mebndir.
Hsl, ahkm- ilhiyye hikem ve hakykn kr gibidir ve belki mirtdr.
Zr umr-i vcdiyye olmasa umr-i hdiyye yz gstermez. Pes her nesne
ynesinden grnr. Bu cihetten lem demin ve dem dah Hakkn sretidir. te bu
lem-i sreti bil-klliyye reddetmek ciz deildir. Belki merdd olan taallukdir ve
taalluk dah hldir. Ve evvel dah iki vechledir ki, biri taalluk-i ehvn ve biri dah
taalluk-i Hakkndir. Ve evvelki taalluk-i ehvndir, mahcblar sfatdr.
99
Ve ol ki, taalluk-i Hakkndir, mkifler hldir. Ve mkifler ahvli dah
muhtelifedir. Zr ey zll-i Hakk olmak zere mhede olunmaktan ayn- Hakk
olmak mhedesi aldr. Ve ayn- Hakk olduu srette ne vechle ayn olduunu
ekmil-i evliy bilirler. Zr dnyda umr-i mstakbehe vardr. [32.a]
Bu cihetten, taraf- Hakk muhfaza lzmdr. Yan cell ve azametine
mnsib olan vechle vasfetmekdir. ol yerde ki '-- _-' '=- [Kzrtn hlk
Sbhndr.] demek memn ve terk-i edeptir. Maa-haz, f-nefsil-emr cmleyi hlk
Odur. Pes ayn- mahlk ayn- Hakkdr demek dah bil tevl memndur.
Ve tevl iki vechledir; biri budur ki ayniyeti hazl-mevcda gre deildir,
belki nefs-i vcda gredir. Nefs ve vcda gre ise Allah Tel kayymdur. Yan, her
mevcdun kvm onunladr ki tecell-i sr hasebiyle her birinde rh-i zt vardr. Ve
bir vech dah budur ki ayniyyet hazl-mevcda nzr olduu srette Hakkla murd-
btl mkbildir. Zr mevcd haktr, her kim olursa. Ve madm btldr. Bu cihetten
ey Haktr. Fefhem cidden.
Ve bundan gayr dah tahkk vardr. Velkin ukl-i zafe tahamml eylemez.
Nazar eyle ki, nevt yan ekirdek-i ecere oldukta nevt sretinden kar. Maa-haz
ecere ayn- nevttr. Ferif cidden.
Sl olunursa ki; nvn mebhasda zikr olunan hadsde muhtab olanlar
sahbe-i kirmdr (r.a). Onlar ise ehl-i hiret belki ehlllhdr. Pes ne vechle ehl-i dny
olurlar ve olmak lzm gelirse sirlere msvatlar memndur.
Cevb budur ki; [32.b] izfet-i mezkreden murd, kendi rtbeleriyle m-ady
temyzdir. Yoksa huss-i sahbe deildir. Zr, kendi n-i llerine iret edip -'-
'---- [Dnydan bana ne] buyurmulardr. Pes, onlar bil-klliyye >--- -- J--
(Mzemmil, 73\8) [Her eyi brakp yalnz Ona ynel.] mcibince Hakka mtebettil
ve mnkatlardr. n- sahbe ise fil-cmle itigldir. Nitekm muhtablarn ehl-i
hedik olduklar ona dldir. Zr zhirleriyle kesb-i mada olduklar btnlaryla
takayyd-i madda olduklarn mnf deildir.
100
NAZM
Nice bir alka nice bir siv
Gel seninle ehl-i tecrd olalm

Nice bir ehvet ve nice bir hev
Gel seninle ehl-i tecrd olalm

Zikr ve fikr et dim Rabb-i Erkemi
Ma iin yeme gussa ve gam

Grmedin mi brahim bin Ethemi
Gel seninle ehl-i tecrd olalm

Bu dnyda bir mride erelim
Soyunalm Hakk yoluna girelim

Alkay gnlmzden srelim
Gel seninle ehl-i tecrd olalm

Pern ve harb olup bu kafes
101
Andelb-i dilden kesile nefes

Kaby ko ab gey ey bl-heves
Gel seninle ehl-i tecrd olalm

Hakkya uyarsan eer bu yolda
Doru yr kalma sala solda

Neyler pdihlk bir edn klda
Gel seninle ehl-i tecrd olalm [33.a]


,~- ;-~ - [ kindi namazndan sonra] hav zerinde mersmen bu msr-i
Trk zhir oldu:
Hakk yrimdir benim
Yan kl benim nrumdan hisse-i tmmedir. Zr makm- tazmde vrid olan
tamma mahml olur. Nitekim hadsde gelir: -='- -- -- [ Fatma, benden bir
paradr]
24
kta-i kmile mi dir. Tazmde benim hkmmdedir. Fark budur ki, Ftma
ecz-i bedeniyyedendir, nutfe itibriyle. Fe-emm, nr-i ilh eczdan deildir. Belki
ona hisse denilir. Zr hisse avrz- mahhsa-y mnkeife olan tamm-i hakkatten
ibrettir. Yan hakkat yznden onda tammiyyet melhzdur. Cz ise byle deildir.

24
Buhr, Sahh, Kitb-i fezil, c. II, 66; Suyt, Cmis-sar, c. IV, 103
102
Hakk Tel, ve nru ise mtecezzi deildir. Belki tecell-i nru bi-hasebil-mahllil-
muhtelife tehassus etmi. Yan hisse hisse olmutur. Ezv-i ems hnelerin
ravzennelerine takassm ettii gibi. Maa-haz fil-asl nr-i vhiddir. Onun iin derler
ki: ~ J - ~ J -- [ Her eyde her ey vardr.]
el-Hsl, nr-i Hakk mtebaiz ve mtecezz deildir. Belki hakkat-i nriyye
eynde alt-tammdr. Velkin zuhru tefvut zerine olmakla ondan hisse ile tabr
olundu, kamerin nrunda olan tefvt gibi. Mesel, hill dedikleri zuhrun klliyyetine
nzrdr. Bu dah aks-i emsde mkbele-i [33.b] tmme bulunmadna dirdir. Pes
nr-i ems birdir. Velkin cirm-i kamerde kurb ve bud itibriyle zuhru tefvut
zeredir. Ve zhirde kurb ve bud nice ise btnda dah byledir. u kadar vardr ki
kurb-i mfrette aks-i tecell itibr olunmaz. Zr mahal mtel ve fndir. Bu cihetten
eser-i tecell fil-cmle bude mevkfdur.
Bu makmdandr ki derler: Onun yan Hakkn kurbunda bud, budunda kurb
vardr. Yan abdin hleti fensnda tecell bud-i mfrit gibidir ki mhedeye
medrdr. Bu cihetten fen-i ztden bek-i sft efdal oldu. Onun iin matlb-i enbiy
ve evliydr. Nitekim hadsde gelir: --, '- - ;,-- 4)= - ,=-- -- 4-'
[Dim kerim yzne bakmann lezzetini istiyorum.]
25
Yan lezzet-i nazar fil-cmle
bek-i resmdedir ki abdin Hakka ve kendisine uru olur. Yoksa resm-i bil-klliyye
fn olacak uru dah mzmahil olup ryetten fide olmaz. te bu makma dirdir ki
gelir: ;- -- ;- [Muhakkak sizler Rabbinizi greceksiniz.]
26
Yan Hakk, mertebe-
i Rubbiyyette zhir olur. Yoksa mertebe-i ahadiyyette deil. Zr ahadiyyet mertebe-i
istihlkdr ki orada gayr yoktur.
Pes tecell ne vechle [34.a] mutasavvar olur. Buradandr ki ryetllh, ryet-i
kamere tebh olunur. Zr nr gayr-i aan olduu cihetten mhedeyi kbildir. Ve
ol yerde ryet emse tebh olunmutur. Keml vzh itibriyledir ve ill nr-i ems
aandir ki ihtilf- ebsr ettii cihetten kbil mhede deildir.

25
Eb Hacer, Muhammed es-Sad, Mevsat etrfil-hadsin-nebeviyyi-erf, Beyrut, 1989, Drul-
Fikr, I, 498
26
Suyt, a.g.e., c. II, 3, 22
103
el-Hsl; nr-i ilh, nr-i kamer ve nr-i ems gibi vzih ve celdir. Velkin
ryet, nr-i kamer mertebesi olan tecell-i rubbiyyette myesserdir, yoksa nr-i ems
mertebesi olan tecell-i zt-i ahadiyye de deildir. Ve bundan mezheb-i Mutezile
malm olur. Yan eer imtin-i rubbiyyetten murdlar zt-i ahadiyye mertebesine
gre ise ehl-i snnet ile nizlar niz-i hakki olur. Bu srette hat etmi olurlar. Zr
tecellyt- misliyyeye dir ehds-i kesre vardr.
Pes her birini tevl sadedinde olmak tekellf-i mahzdr ki etky-i mmet bu
makle tekellflerden berlerdir. Ve bundan lzm geldi ki akl era tbi klmak
gerektir, yoksa aks deil. Ve Kurnda gelir: ') _- ,~' ---; -;= ,='
(Kymet, 75\22, 23) [O gn bir takm yzler Rablerine bakp parlayacaktr.] [34.b]
Yan nezret-i vchdan sonra nazar-i br zikr olunduu dellet eder ki nazarn
mteallk nimet deildir. Mutezile zhib olunduu gibi belki Rabbdr. Zr kelm-i
ilh terakk bbndandr ki nezret-i vchu mstelzem olan nimete nazardan sonra
nezret-i ervh muktez olan Hlk-i nime nazar ifdedir.
Sl olunursa ki; maksd nazar-i hissdir ki basar- zhirle hsl olur. Yoksa
nazar-i rhn deildir ki, basret-i btna ile vcd bulur. Pes nezret-i ervh ne
manyadr?
Cevb budur ki; nezret-i ervh nazar-i basar mnf deildir. Zr nam iki
nevdir; biri nam-i cismndir ki nezret-i ecsm ondan hsl olur. Ve biri nam-i
rhndir ki nezret-i ervh ondan gelir. Ve nam-i evvel semert-i aml-i sliha ve
nam-i sn netic merif ve ulm-i hakkiyedir ki. Pes nam-i ecsm ryet bbndan
deildir. Belki sr-i aml-i bedeniyyedir. Fe-emm, nm-i ervh ryet bbndandr.
Zr envr- ahvl-i rhniyyedir ve dnyda tecell emr-i btndr ki rifin marifeti
kadrdir. hirette [35.a] ise emr-i zhirdir. Zr kulb ve ervh kevlib ve ecsm
sretiyle temessl etse gerktir. Binen-al-haz, nezret-i ervh ayn-i rubbiyyetten
gelir ki ryet-i hissiyyedir. Ve bu ryet dnyda memn olduu hissin takyd ve
hasrndandr. Allah Tel ise mahsr ve mukayyed deildir. Hiss-i hiret ise tecell-i
rhla maglbdur.
104
Sul olunursa ki; dnyda niin maglb olmad ki rh ve cesed bir olup
ryetllh- mutlaka ve gayr-i mahsra ola.
Cevb budur ki; dny lem-i kesfettendir. Onun iin hissin maglbiyyeti tlak
iktiz etmez. Fe-emm, hiret lem-i letfettendir. Ve hiss ve man orada berberdir.
Hussan ki ansr tebeddl etmitir. Yan hiretin f-nefsil-emr letfetten m-ad ehl-i
hiretin dah baka letfeti vardr ki ol letfet-i zide ile ryet-i ilhiyye myesser olur.
Ve ol letfet ansrn tebeddlnden gelir. Zr nee-i uhrda ansr- kesfenin kesfeti
tezkiye olunup cesed-i mutahhar nhs gibi kalsa gerektir ki kbil-i tarh- ekserdir. Ve
bunun eseri bevl ve git ve mht ve mstakzirattan tahretleridir. Zr bu makle
nesneler ecsm ve ansr- [35.b] kesfe neticindendir. Nitekim Kurnda gelir ki: ''
>' '=- (Mide, 5, 75 ) [ kisi de yemek yiyorlard.] Yan, s ve vlidesi Meryem
ekl-i tam ve onun netcesi olan kzratla mbtel iken nasr tifesi zem ettii ne
vechle ilh olur. Pes bundan malm olur ki, insn dnyda ne kadar rhn olsa dah
mahal-i keynsi itibriyle fil-cmle kesfetten hl deildir. Ve bu kesfettir ki ekl ve
urb ve emsl-i umr-i tabiye-i beeriyye ile ibtilya bis olduu gibi ekmeliyyet-i
vechi zerine tecellye dah mnidir. Onun iin herkesin rh-i mdebbiri bedeninden
mfreket etmedike ilmi malma kem-yenba muttasl olmaz. Fefhem cidden.

NAZM:
u em-i dil ki grmez vech-i yri, n neylerler
yoktur onda Ysuf, bir dah Kenn neylerler

Eer bu olmaz ise glen-i vasl-i ilhden
Dil-i blbl-nevy ve mem- cn neylerler

105
Bu sohbetten garaz, ervh- kudse mlhak olmaktr
Bu mer-y ansrda kalan hayvn neylerler

Bu bezm-i aka gelmekten murd ol cm imektir
Gnlden feyz olmazsa, bedende kan neylerler

Cehlet deme cennette de [36.a] bir nr- kbrdr
zevk-i marifet yok hr ve glmn neylerler

Cihn yne-i Hakk, sret-i Rahmndr mutlak
O yzden Hakkya am olan insan neylerler

'=- '- [Allah Tel buyurdu:]
-'-- ~, V ;--- -- = '- ,-- (Zmer, 39\7) [Eer inkr
ederseniz bilin ki Allah sizden mstandir. Kullarnn inkrndan honud olmaz.]
;,-- ,~- V -' = '- -=- ,~- ' ;,~ -=- ,--- ' ,--
--- ;--- '-= ;-'-- '-~--- Q- 4- '- ;-,~ -,~- -;=-- ,--
-- ~-- - ----- --- ';~- ;= V '-- ' ' 4- ;--- '-
- ,-'-- V -,- ,- --- '- --- '~- -'--- - ;-- ~,- Q-;--
'~- --= Q-;-- V '- ,- ')- ;V V ~-- ,---'- '~ ---
'-)-- ~-- '-V ~,- ) ,---' ,-- ; '~V _,= Q- ,' -- --
;=;- ;- ;-~- '=-- ;=;- --= ;- ; _--=- ,---; = ---=-
106
,--- -- V -'- Q- - -- --- '-- Q- -- Q- -- ;)- --- _=- ,--- V ---
;-- 4-- '~-- ~-- ;-- '-- -,- ' -=V -,- - -;-- '-~
V ;,-- ,- -;-'-- -V Q- '-V ---~ -- -;-V -,- - = 4---
--- '-~- '- ~=-- -- -,- - --- - ,)= '- -' = - = --'
~~- '- --- - = -;-- ;-- --- --V --- - =,- -=-- ~~=
;--- '-- -,- - ') = ')-;- '--- ='- ')-;- '--- V ;-- Q=;-- -~-- '-~=
= - ,--- --- Q- -- Q-- '- J=- V ---=- - -;,- '-~ '~ - Q--
, ' ,--- -'-- ~, V -' = ;- ')-'-- -- ~~- ,=- ,--- V -
~=;- = ; _=- '- _=- ;)' ;--- - ;- ---=- ;=;-' '=-- ;);=
-- -V -- ;=;- '=- ,---- ;=;- Q--- ; --- ~ J- =-=-- '--- Q- -,-
J-V ---=- '- - Q- ;-- V ='=V Q- ,='- J'=- '---' ;~;--
-' '- -- ;~--- > ;--- ; ~----- '= ) , '-)-- '---- Q,=-- ,-
'--V ( = ,- ~~-- = ; ---=- - '-)-- '--- - '--V ;=;- ,
;= -- '--V '-=' ~~-- --- ,-;-- --- -;---- '-V -- ;=;- '-='
--=;-- --,- Q- -'=- 4--~-- '-- _--=-- - ; '- '--- ,-'--- ~'- '--
;-- V -')- ;--- - ;-;- ~- Q- '--V '-= -= ;=;-' ,-V V
_= - ,'=- - _- ;--- '--- J'- ;=;- '-= Q- '=-=V' '--V' ,-V
Q='-- ,'=- - _- '--V J Q='-- ,'=- - _= - ;=;- J Q='-- -
--- J'- ;-- -'- ~-'-- J -'- > ;-- '-- '-- J _= ;--- -'- V '
,- -~=- ---=- ,~- Q- ; ---=- V ; V; Q- ;----
-' -V;- -'- '- ,-- J~V J~-- J~;- ,-- -=- ,-~- ;~- ) '-
~-- - = Q-- ~-- ( -)- Q- J~ --- ;~- _,=- ' -- Q- ;- Q-
Q- ;-)-- Q'- ,- - - _=- Q- ~=-= ;--- ;~ - = - V '
' ~= ~- '- -)-= 4- ~-- '- ;)-'- ,--- -- - -,- -'= - ,=- -= =
4--- '-- 4--- - ~ J-- =--=-; '-=- ;;- ; --- ~- Q- ---- =
V - ---- ;-=- '-~-- -
107
Yan, yet aktan kfrederseniz ve gizli irkle ortak koarsanz, muhakkak
Allah Tel, sizin bu kfrnzden ve ortak komanzdan zarar grmez. Muhakkak bu,
sizin taayyntnzdan ve zt yola girmemi zt istiddnzn gereidir. Bunun zarar
da size aittir. Allah Tel, zt gayb leminde, fiilerin hallerine tbi bir irde ile dilemi
olsa bile. Fakat rzs yoktur. Kfir gazaba uramtr. Fakat o muzll ismi diresindedir.
Fakat kfreden istidd ve konuma istiddyla diledii iin kfr murd edilmitir.
Bunu gibi mmn de rz olunmutur ve Hd ismi diresindedir. Konuma
istiddyla diledii iin mn da murd edilmitir. Ayn ekilde kfr, rz olmakszn
irdeyi gerektirir. mn ise her ikisini de gerektirir.
Bu yetten iret yoluyla baka bir man udur: Kfrden murd hakki
kfrdr. Bu mecz ve vcd zulmetinin hakki vcd nru ile rtlmesidir. Allah,
kulun fensndan ve ayn ekilde beksndan mstandir. nk O, kendisinden bir
eyle kazanmalar iin halk yaratt. Yoksa kendisi onlarda bir eyler kazanmas iin
deil. nk O, zt- ehadiyet mertebesinde kevn sfatlardan mstandir. Her ne kadar
bu [ 36.b] kevn am mertebesi bu anlatlan sfatlar gerektirse de, ilhla melhu
birbirine balayan ulhiyyet mertebesine ait bir itir. Yan Rabbla merbbu balayan,
yoksa zt- baht makmn deil.
Bunun gibi keml sfatlar Allah Telya baldr.ve bu sfatlar istidd
miktarnca kulda zuhr eder. Ayn ekilde sylenen kevn sfatlarda kula aittir. Allah
ancak cisim olarak zikredilen am mertebesinde sfatlanr. Bu da kevn makmlar
gerektirir, daha st makmlarda deil. st makmlarda Allah Tel kulundan
mstandir. Kul Allaha muhtatr. Yan hakkatte kul rubbiyyet sfatlaryla
sfatlanm deildir. nk o snrl mahalde skmtr. Zillet, zaaf, acziyet ve fakirlik
vb. onunladr.
Sonra, Allah Tel kulunun kfrne, mecz vcdlarn hakki vcd olarak
grmelerine rz olmaz. Onlarn Hak olduklarn iddi etmelerine rz deildir. O Allah
vcibl-vcddur, zengindir, ezeldir, noksanlardan mnezzehdir. Varl her eyi
kuatmtr.
108
Kul, mmkinl-vcddur, yaratlm fakrdir, noksanlarla sfatlanmtr,
childir, ihta ve idrkten cizdir. Bu anlamda kulun iddis gerek olmad. Aksi halde
dzen bozulur ve kul davy kasdolunann tersini vehmeder.
Allah Tel yle buyurdu: '---- Q ,=-- ,- '- , '-)-- '--
(Rahmn, 55\19, 20) [Ac ve tatl sulu iki denizi birbirine kavumamak zere
salvermitir. Aralarnda bir engel vardr; birbirinin snrn aamazlar.] Yan, gerekte
aralarnda imtiyz bulunan imkn ve vcb denizinin salverilmesidir. [37.a.] Allah
Tel, ahkmil-vcb ile sfatlanmtr. Onda tbi olunacak messir isimler vardr. Kul,
imkn leminin ahkm ile sfatlanmtr. Ona den keml mertebesi olan tesir altnda
tbi olmaktr.
Bu keml mertebesi, kulluk ve tevhd mertebesi arasn birletirip, teskk
makmnda karardr. Nefsinden imkn hkmleriyle soyunmak, vcbla yalnz kalmak,
hileli bir davda yer almak deildir. Ayn ekilde imkn lemi ile yalnz kalp, vcb
leminin hakkatinden perdelenmek de deildir.
Zikredilen makmn ehli, zhirde halk, btnda Haktr. Ve vcb ehli, zhirde
ve btnda Haktr. mkn ehli zhirde ve btnda halktr.
Birinci makmn ehli, Hak mabda ibdet etmektedir. kinci makmn ehli,
ibdet olmakszn mabdu sevmektir. nc makmn ehli, mabda ibdet vardr.
Bunlardan en makbl birinci makmn ehlidir. Bu makmn ehli; eratle
hakkati, cesedle rhu, sretle sreti, farkla cemi, ayrlkla vuslat, aslla fru
birletirir. Allah Telnn ifde ettii gibi: _- -- Q-- ~-- ~-- '- ( Enfl,
8\17) [ Attn zamanda sen atmamtn. Fakat Allah atmt.]
Kim dz yoldan yrmezse mutlaka hidyetten sapar. Dav sretinde
Allahla beraber edebini bozar. Haktan perdelenir, kr bir kuyuya der.
Nerede hline bakp kendini ykselteni ilerini adletli yapan. Sana
sylediim szleri iyi anla. Bu kubbe altnda kaldn srece ok al. Seni gaflete
dren nedir. Gaflet uyuklamasndan [37.b] vehim ve hayl uykusundan uyandran
109
Allahdr. Kazay idrk edinceye kadar her eyi koruyan, takdr edilmi hkm
gelinceye kadar her eyi esirgeyen Allahdr.

NAZM
ka vasl-i Hddr zhir ve btn merm
Onun iin msivy kendine eyler harm

Yz yere kor k- miskn, ge klmaz nazar
Ba ara erse de n, servi b etmez hirm

Var iken Hakk gayre isbt- vcd etmek neden
Kfr olur, her kim ki emr-i secdeye olmaya rm

M rameyte iz rameyte srrn fehm eyleyip
Kl ubdiyetle zt- pk- Hakka ihtirm

Hakkya menzil-i vasla erem dersen eer
Gzle db- tarki bak nedir eser-i kirm

=~- ~- - J-- [Kuluk vakti bana denildi:]
110
;-'- , -- -, 4---- [Senin menfaatin halkn cretinden daha iyidir]

--- ;)- ,- ;-'- , V ---- ;)- -V ;-- -' '-'- '~=V -
;-- -' -'- ')-- '- '--- '~ J~-- -- J~ -~'--- 4~ V V
-' '- '--- ;- '-- >= ;--- '-V '~ '-- Q- ,- -'-- --' ;-=-
) = --- '- --- ;--- '- ' ( V )-V ;--' ; '- ;- ;=- Q- '- -
Q-- ,=- '- '--- Q- --;- ,= '- ;-- -' Q- '=- '~ -'=- '-
Q-~=- Q--- ,- '-- ~,~- ~--- -~ ;-- '~ ';= V
[Yan, halkn creti ok da olsa, cisimlerin faydas iindir. Fe-emm, ilh
ilimler, rhlara faydal olur. phesiz maksatta budur.
Ayn ekilde dny ve iindekilerde fndir. Bu ilim ve hikmetler bkdir. Ve
bk olan fnden hayrldr.
Ayn ekilde, dny nimetleri ve mallarnn aksine ilim iin biti sz konusu
deildir. Allah Tel buyurdu: [Sizde olanlar tkenir, ama Allah katnda olanlar
sonsuzdur, tkenmez.]
27

Ayn ekilde, avmla havss arasndaki fark malla deil ilh ilimlerle olur.
Ayn ekilde, ilimden gelen cret, ana kitaptan doar ve ortaya kar, dnynn creti
ise yerden kar. Ayn ekilde ilim, erefli bir kalbin sfatdr, mal ise cimri bir kesenin
birikintisidir.] [38.a.] Bu mahalde bu ebytn bazs gaybden vrid ve bazs ona ilhk
olunmutur.
NAZM
Nzl etti emr ve fermn semdan
Bugn tc u taht ve devlet gndr

27
Nahl, 16\96
111
sm-i azm aly etti esmdan
Bugn tc u taht u devlet gndr

Bir yere cem olup ihvn derilsin
Hutbe okunmaa minber kurulsun
Saltanat yrsn sikke rlsn
Bugn tc ve taht u devlet gndr

Nice bir hrka ve nice bir ab
Hazretin elinden giyelim kab
Ne mbrektir bu dem merhab
Bugn tc u taht u devlet gndr

Kenz-i mahf idi bugn zuhra geldi
Esm ve sftn yzleri gld
Cevher oldu evkm bile geldi
Bugn tc u taht u devlet gndr

Elhamd lillalil-kermil-mehsn
Hakk kula oldu hiden ihsn
112
Dervlikte bulur ne bulur insan
Bugn tc u taht u devlet gndr

=~- ~- - J-- [ kindi vakti bana denildi]:
~--V ,- - =, -~ [Onu asl, Arab elife dner]
---- -'~ Q ,- Q --~- Q J-- - ) Q ~'-- --= ~- -, Q
V Q- ~ -= = ;)-= --- _-~- Q --- --=- Q -'- '-=,- ---
>~- ;-~- --- -;-- '--- ;-V ,~ ,- J~-V - ,- ) ;-= V ,-
,--=- J '~- ,- ,-- ,- ( ~- 7 - -'-;-- - Q- ;- -
~--- J Q- ' ,- ,~ -- = )-- Q - -~ - ,-- ) -- = --=-
'-=' ,'= ;--- ,- ( > ,~=- J - '~ ;- J--= ~--V '-- J
J' ;--' V ;)'- ;-- J ,-V >= --- ,-- J ;);-- ;--' ;)V
'~-V '- ,~=- ) ;~' ; Q,- ; - >V J - '~ ;- J--=
= -~ --~-- V ,- ' Q- ;)- ;;= J-; ~-=----- --- -'
~'=V - '- -' ;~' ; --~-- Q- ;-- ;- ) ---- ;-
- ;)- ,- V > '-,- - -'~-V - ,-,- J--- V J-~V ,-;'-
J-~V ,~- - -= >- -,- ) >~- >~- --- -;- ;- ) ,- -=- J '~-
--- '-- '~-- _=-- ( - ,-- - -'---= -- '~ ~'=V - - '-
, - ,-- ,-- '--' _=-- --- -,- V '- '---
[Yan smal bin Mustafa bin Bayrm bin h- Hdbende ve bn-i Kerme
binti Ahmedil-Kad bin Abdurrahman Efendi, bn-i Muhammed Efendi, bni-eyh
Dvud Efendi --= = ;)-= [ Rahmeti geni olan Allah onlara merhamet etsin
] [38.b]
113
Araplar, mmet ve kablelerinin en ereflileridir. nk peygamber
efendimizin sz yledir: Arab sevin, nk ben Arabm, Kurn Arapa ve cennet
ehlinin lisn Arapadr.
28

Bu u ana kadar benim iin malm deildi. Ben nesebimin nerede bittii
konusunda tereddtl idim. Ve Allah Tel, bana defalarca ehl-i beytten olduumu
mjdeledi. Zhir ve btn olarak peygambere beni yakn klan Allaha sonsuz hamd
olsun.
Alkanlklar l ehlinin hilfna ehir ehline irete ihtimal verir. nk ky
skini olduklar iin birtakm alkanlklar vardr. Zr, ehir ehli ve vilyet skini
olanlarn alkanlklar ky sakinleri gibi deildir. Bu alkanlklar Kurey sresindeki
>V kelimesinde kastedilen alkanla iret vardr. Kurey suresinde kastedilenler;
Him, Abdulmuttalib, Nevfel ve onlara benzer olanlardr. Onlar sir Araplarn en
ekinleridir. nk Mustafa ( s.a.v. ) seilmi olan Him ve ailesinin bir delegesidir.
Baz hadslerde vrid olduu gibi. Burada medhedilen asl Arap olanlardr. Sonradan
Arap kavminin iine giren aznlklar deildir. Bu zamanda ehirlerdeki Araplarn ou
sonradan dahil olan aznlklardr, kkl Araplar deildir. Ve onlar bedevlerdir, aslete
ve erefe tamah etmezler.
Sonra peygamber (s.a.) Cennet ehlinin lisn Arapadr
29
szn fasih olan
Farsa lisn da ilhk edilir. Baz hads kitaplarnda vki olduu gibi bu kitaptan baka
kitaplarda da tahkk ettiimiz zere Arapann zerine baka dil ziyade edilmez veya
Trke, Farsa bunlardan baka indirilmi lisnlarda ilhk edilebilir.] [ 39.a]
NAZM
Y raslullah oldun n efatgh- halk
Hep sana arz- niyz eyler ged h- halk

28
Suyt, ed-Drerl-mntesire, Harfl Hemze, 139; Cmis-sar, Harfl-elif, (3, 22)
29
Ayn yer
114

Derim ki l ve ztn zl-meldir senin
Nisbet-i ch ve cellinde ne eydir ch- halk

Rek zincr zer olsa, nola nazm- silsilen
Bestedir ol halkaya lemde hep ebh- halk

Slikna pertev-i nrun menr olsa nola
Mrid-i Hakksn seninle Hakka erer rh- halk

Sne-i lemde bir mecmadr Hakk bu kevn
Oldu talmin ile arrf- Hakk gh halk

>=- 4--- ;- ,~V ~- [Mlk sahibi yaratandan irak vaktinde
vrid oldu:] J --- ;-;= ;--- -=~- (Arf, 7\29) [ Her namaz yerinde
yzlerinizi Ona dorultun ]

-- -V --)- -=~- ;)= V J= -' = '- '--V Q- Q J -
-' -;- - '~ ) = = ;--;-; '-'- ( Q- ~ - ;-= ,-- Q- ----= ---
V QV Q-- ~ J- =-=- V QV - '- QV ;~ ;)=- -= _,= J
'=- ) >-- -- --- ;-=- '- ')-- ' '--V ;-= -- '~ --- --
115
-~V ;--- ,~ - '- ;---- -- '-~- Q'-V '~- ;--- ~--- '-
- Q- '= - -- V 4- -= ,=- '-~V - ,=- ~~'--- '- '- '- -=-
;;=;-- J- ''-- J~- ;- --- -' = -~ --=-- ~ ~ Q- '---
'--~V Q- -,-- ')= ;-- '--=- ~ -' = V ,-= J ,= ,--- J ;
;)=- '-- -- >-V ;=-V -~,-- -=V ,-V -)~--;)- -,-- - ;)=- ;- --
'- ) V ~- = - - J,- - V ,-- 4-- -- -~ ( Q- = - --=- --'- -
Q- ' = Q- ;-= V J-- ' '-V Q--=~-- Q- ,-- ~~-- '=- =;-
-- '-V ~-= 4~ V - --V _-~ ~-= Q- = = Q- ,-- = Q-
'-~ ''-' - -= = - '-- ,)=-- V -,-- Q- -- ;--- ,~=
;)= ,'= '-- J-~--- -- '= ,---- '~=V ' - --~-- '- Q-~-
)= ;--- ~'= '-- ,--- Q- --;~V '- Q-~- ;- ,---;)= -;' =' ,
' --= --=- ;- - ~-= ;- --- = -~ J= -)- --;--V -= ,)=--
-- --- -- ~~ ;- --~ '-~- -- = ~~ ; - ;----' -;- ~= Q-
-= ;-)= '=- Q- J-- 4- ;= ;)- -- '--V ;-= ,~=-- J -- ;=) Q
-~,- ---= V'- J--- ,-V --- Q-V --= V '- ;-=-- '---'- ~'~-V =
Yan, hangi ynde olursanz olun Allah Tel bu mmet iin yeryzn
mescid ve temizlik yeri kld.Burada Allah Telnn Nereye dnerseniz Allahn vechi
oradadr (Bakara, 2\115) kavlinde iret vardr. Yan ynlerden hibirine hull
etmeksizin hakki ve ayn olarak Allah c.c. oradadr. Bilkis ynlerin sretine zuhr ve
tecell yoluyla oradadr, o ynde deildir. Zr Allah her eyi kaplaycdr. Allah asla
kaplanan olmad. Burada ynlere tazm iin bir tenbh vardr. Her ne kadar aralarnda
byk ztlk olsa da. Nasl ki beyt-i memr semv mekanlarn en fazletlisiyse Mekke
beldelerin en ycesidir, Kabe de yeryzndeki evlerin en ereflisidir. [39.b]
Burada ynlerdeki ummilik, ummi tecelldendir. Muhakkak ki rifl-
mekif olan eyya tek nazarla bakar. Bylece hibir eyin arasndaki ztlklar kt
grmez. Ve peygamberimiz (s.a.) kintn en fazletlisi, mevcdtn en kmili, nur
saanlarn en nurlusu, sekinlerin en sekinidir. nk, Allah Tel asfiydan baka hi
kimseye vermedii zat tecellleri ona mahss kld. Peygamberimize olan zuhr,
116
bakalarna olan zuhrdan stn oldu. Bu zuhr mahalli, en byk ve parlak meclistir.
En yce ve byk gzetleme yeridir.
Peygamberimiz (s.a.) buyurdu ki; Benim Allah ile beraber olduum yle bir
vakit vardr ki, benimle birlikte o vakit iine ne bir mukarreb melek ne de bir mrsel
neb sar.
30
Yan, bu benim iin benden baka seilmi hayrl kullara dah nasip
olmayan huss stnlkten dolay Allahla beraber bulunduum byk bir mumeledir.
Her ne kadar btn nebler de Allah (c.c.) ile aralarndaki irtibatlarndaki huss
stnlkten bo olmasalar da stnlkle stnlk arasnda g ve istiddn darl
cihetinden fark vardr.
phe yoktur ki, hazret-i peygamber dier neblerden istidd bakmndan
daha genitir. nk peygamberimiz iin tam bir zuhr vardr. Yan Allah Tel,
peygamberimize tafsl zere zt, sfat ve esms ile tecell buyurmutur.
Peygamberimize Allah Telnn zuhru sir nr saan cisimlere nisbetle
gnein zuhru gibi oldu. Yhut Allah Telnn nrlarnn cenb- peygambere zuhru
ayn gnein nruna olan zuhru gibi oldu. Zr hibir ey gneten ok aydnlk
saamaz. [40.a] Peygamberimiz birinci mazhar oldu. Onda ikincilik yoktur. Bundan
dolay livl-hamd sancan kaldrmaya ve dem ve ondan baka peygamberleri
sanca altnda toplamaya hak kazand. Allah Telnn daha nce hi gazaplanmad
kadar gazaplanaca kymet gnnde konuma zellii peygamberimize verildi. Ve
yine cehennemin maher tafarna hcm ettii, neblerin dah dizleri zerine kt
esnda cehennemi red de peygamberimizdendir. Ve bunlara benzer zellikler de.
Bunlarn hepsi Allahn (cc.) huss ltfu ve makam- Mahmdun eserleridir.
Peygamberimiz bu makma ancak Allah Telnn emrine boyun emekle ve rz
olaca gzel iler yapmakla ulat.


30
Konuk, Fuss erhi, III, s, 169; mm Rabbn, Mektbt, I, 349; Hucvir, Ali bin Osman Cullb,
Hakkat Bilgisi, Haz. Sleyman Uluda, st., 1982, s, 418
117
NAZM
lh tb- rz-i maheri, berd selm eyle
Koma tark-i gamda, nrunu ol demde tmm eyle

Harretten cierler c edince arsa-i gamda
Habbin kevserinden tenegna feyz-i cm eyle

Srt berk-i htfve gzer klmak myesser et
O demlerde kdem ve bir cennet ehline imm eyle

Eritir pyemiz t pye-i firdevs-i alya
Koma gurbette uk, vatanda dkm eyle

Cemlinden nikb kef edip b-perde yz gster
Suhtdan sakla Y Rabbi rzn ber-devm eyle

ki lemde Hakk derdmendin destgri ol
Yeter dest-i elemden kaddini n nn ve lm eyle


118
Nm-i eb zhir oldu ki:
Bir bzergn bir kafes iinde [ 40.b.] bir mrg-i ho-elhn arz ettike
bu mrgun ismi nedir diye sul olunduk ta blbl-i feryd- gherdir dedi.
Feryd- gher kide-i Frs zere sfat-i mebbehedir. Kemn- ebr gibi
ki gher-i feryd ki fildir. Lisn-i Arabiyyede hsnil-vechde vech-i hasenin fili
olduu gibi. Yan, bu bir blbldr ki onun gher ve myas dim feryd ve
figndr. Zr k gldr ve bundan murd andelb-i dildir ki kafes tende mahbs
olup ibtil-y akla h ve nleden hl deildir. Zr, eer mbtel-y hicrn ise hli
evktir. Ve eer nil-i devlet-i visl ise hli itiyktr. Ve al kill-hleyn ondan hay
ve hy ve sayt ve sad eksik olmaz. Ntekm Nakdil-Hl nm eserimizde
mufassaldr.
Sul olunursa ki; hlet-i firkatte h ve nle var. Fe-emm, vuslatta
mefkttur. Pes neden feryd eder.
Cevb budur ki; uka lezzet-i hicr yan lezzet derdi ki hicr ondan hsl
olur. Lezzet vaslden ekvdr. Zr hicrnda mid-i visl ve vaslde ise nm-i firk
vardr. Ve bir dah geri seylin deryya vusl sebeb-i hmdir. Fe-emm dery
ile bir baka cu dah vardr. k dah makda mehsin-i cemli mtlaa ettike[
41.a.] letif-i hsn idrk ve ihtas mtazyid olup her mezdede bir kr-i tegann
eder. Ve itiykla h u zr yoluna gider. te buradandr ki baz uk demilerdir
ki; B vcdem, ak odu bilsem benim nem yandrr. Yan k b-vcd olduktan
sonra yine tbis-i akdan hals olmaz. Zr asl- muhabbet bkdir ki meyl-i rhn
ve incizb- manev iktiz eder. Bu cihetten skndan hareket ve sktta kelm ve
vslde h- ber-devm bulunur.
Huss ki, nefs-i insn ne kadar tezkiye ve beden-i taltf olunsa yine nefs-i
vcd berzh-i azmedir. Bu mandan tr mevt-i tab ile bu kefden mfrekat
etmedike harret-i mnkata olmaz. Ve kalb-i k skn ve itminn bulmaz. Q-
119
'~- J = ,- [Allah bilenin dili tutulur.]
31
derler. Bu man, fen-i
mutlaka gredir ki oras kabe gibidir. Yan makm- hmdir, meer ki kelm-
bil-ztrr- vkiola. Baz mevte syledii gibi. Nitekim blda zikr olunduu
zere Bedr-i Habeye (k.s.) vki oldu. Fefhem cidden.
-;-'-- J--- ~ V _~- '-- '- '--- =-- '=- -- [Muhakkak, ak
makmna kl kl smaz. Bu ak hlinde sz kesilir.] [ 41.b.]

NAZM
k- rdeyem b-h-rm eylemem
Gereim herkiz cezala kendime nm eylemem

Nice rm eyleyem kim, devr eder dil-i arh- ve
Var mdr gn kim onu bin h ile m eylemem

Dil dayanmaz ahker-i szn- aka penbevar
Geri o btb bu mande ibrm eylemem

Tb- ak gr ki t yeri eder eder ry-i akk
Gereim zhirde n-cm glfm eylemem


31
Hads-i erfin Men arefe nefseh kelle lisnh eklindeki hli iin bkz., Acln, Kefl-Haf,
Harf-i mm, 69
120
Kabe-i ddr iin lebin besdir Hakkya
Msivy Hakka herkiz bend-i ihrm eylemem

NAZM
Bir kafeste h eder bir blbl feryd- gher
Sordum onun ad nedir, blbl-i feryd- gher

nk bildim nedir ad, htrmda kald yd
Cna gyet yarad, blbli feryd- gher

Bu kafeste hapsolursan tabi ki byle kalrsn
h ede ede ne olursun, blbli feryd- gher

Dme zhidler eline, ua gr uk eline
Bakma bu ban glne, blbli feryd- gher

Bu Glen-i fnyi ko, bk kalmaz bu renk ve b
Eyle Hakk-ve h- h, blbli feryd- gher [ 42.a.]


121
--=- [ Muhammed ]
Hav zerinde mersmen Muhammed ismi zhir olduktan sonra Muhy
sretiyle temessl eyledi. Yan mmin tahtnda y ile nitekim resm olundu. Ve bu n
gelince Muhammedden Muhy ismi hsl olduu malm deildi. Pes ism-i mezkr
iret eyledii mazhar- srr- Muhammed olan sret ve srryla Muhydir. Yan ism-i
muhyye mazhardr, Hzr a.s. mazhar olduu gibi. Yan hazret-i Hzr b- hayt- n
etmekle sreti yznden kymete dek mnhall olmayp hayt- Cvidn bulduu gibi
cm- feyz-i ilh rble dah hayt- ebediyye buldu. Ve gayrlar dah ihy kld. Zr
baz evliy onun nefes ve nefhi ile zinde olmular ve feyz-i manev bulmulardr.
Hazret-i s (a.s.) nefh-i Cibrlden feyz-i vcd bulduu gibi
Pes bu makleler hayy ve muhy isimlerine mazharlardr. Bundan hsl oldu ki
bir kimse feyz-i manev ile hayy olmasa muhy dah olmaz. Onun iin haydan hayy ve
meyyitten meyyit zuhr eder. Bu sebepden Eb Yezd Bestm (k.s.) buyurur ki : Biz
ilmimizi hayyen an hayy ahz etmiizdir ki ulem-i billahdr. Ulem-i rsm ise
meyyiten an meyyit ahz etmilerdir, ulem-i bil-hkkmllahdr. [ 42.b.] Ve
bundan malm olundu ki Raslullhn (s.a.) ismi ve msemms cem esmy
mtemildir. Zr insn- ekmel ve mazhar- tmm- mkemmeldir. Ve ne kadar verese
varsa onlar dah bi-kaderil-istidt esm-i ilhiyye ile zhir olmulardr. Ve tesrt,
fil-hakka esmdan ve imdd- esmdan dah msemmdandr. Ve mazhar- tmme
olunurlar. Tesre lettir, ar- azam gibi. Yan, her ne kadar ki vech-i arzda tesrt ve
teessrt vardr, ar- muhtin devrindendir. Ve sret-i tesrt ardan hsl olduu gibi,
man-y tesrt dah insan- kmilden hsl olur. Onun iin bir kimse havbda
seradikt- ara teebbs etse ol kimse insn- kmil dmenine teebbs etmitir. Zr,
ar kalem-i alnn yan srr- dehr ve nn sretidir. Pes srr- ilh kalem-i al yan
insn- kmil ile devr eder. Ve hazret-i Alden (k.v.) sonra ekmel-i mazhir hateml-
evliydr, k.s.. Ve ismi Muhammed bin Al olduu dellet eder ki fil-hakka Alnin
evld- maneviyyesindendir. Ve Al sret-i Muhammed olduu gibi Muhammed bin
Al dah sreti ve belki sret-i Muhammeddir. Eer ki bu sret ve srrndr, mahcblar
mkefe etmezler. Ve bu zhir ve btn ne mandr, chiller idrk eylemezler. [ 43.a.]
122
Ve cenb- nbvvete (s.a.) ibtid-i feyz hayt- srfildendir. Zr kablen-
nbvve sene mukrenet etmi ve kelmn ona ism klm ve nice man-i
gaybiyyeye talm eylemilerdir. Pes Cibrlin vahyle nzl ondan sonradr, eer ki
mukaddemen erh-i sadr iin nzl etmi idi. Yan, Cenb- rislet be yana bli
oldukta Cibrl onun sadrn akk ve mamez-i eytn olan alekay tarh etmitir. Bu
cihetten vcdlarnda dah evilden heves-i fn kalmam idi.
Ve erh-i sadrn env vardr. Ekmeli raslullha vki olan mertebedir ki
emr-i hissdir, eer ki bu emr-i hiss bazlarna kay-i dem ile dah hsl olur. Ve erh-i
sadrn eseri budur ki ibdt ve tt iin vcda kesel olmaz. Ve derna net- tmm
hsl olup meric-i kurb olan esbba teebbs etmek ehven gelir, gerekse f-nefsil-emr
umr-i sabe olsun. Meer ki birlik hasebiyle bedende baz sr- zaf ola. Ona ise
kesel demezler. Nitekim raslullah dah evhir mrlerinde zaf-i rz olduundan baz
nevfili kuden ed ederlerdi. [ 43.b.]
Ve ol mevizede ki, fil-cmle kesel, ed-i hidmete mni olmaz. Ona
mchede derler ve nefsle mchede dah makbldur. Eer ki netla ed-i aldr ve
ehlllahn bu makmda tefvtleri vardr. Ve herkesin Hakkla mumelede hlini Allah
Tel bilir. Ve demilerdir ki farz- ibdet inde-r-i Hakkla huzrdur. Ve snnet-i
ibdet mkellef olduu cihetten huzrdur. Ve emr-i magrb budur ki fen ile hzr ola.
Yan kendi nefsinden mkellef olduundan ve mkellef olduundan ve mkellef
olduu nesneden gib olup cem-i eflde Hakk Telya mtevell olmak gerektir ki
ona Hakkla ed derler. te amel-i slihin en als budur. Bundan aas nefsle
ameldir. Taleb-i rz artyla ve ill btldr. Mesel, bir namz huzr-i nefsle klp
cem-i eflinde kendinden gib olmad srette br taleben li rzillh, ed etmek
gerektir. Ve ill, sret-i salttan nesne hsl olmaz. ol cihetten ki, onda niyet-i Hakk ve
garaz- sahh yoktur. Niyyet ve kasd- sahh ise rh-i ilmdir. Pes, bir amelde rh
olmayacak al-y illiyyn hareket edemez. Belki bu b ve gl yan esfel-i sfilde kalr.
Bu cihetten slh- kasd ve niyyt etmek zemmdir. [ 44.a.]
NAZM
Sret srr- Muhammedden gelir feyz-i hayt
123
Akl- klldr km, odur asl- vcd-i kint

sm-i muhy sretidir bak Muhammed resmine
Dl, dolu cmmdr i erbet-i kand ve nebt

Hayy-i bkden u kim feyz-i hayt alr bugn
mr-i bk ile bulsa nola lemde nebt

Nat-i pkin ede gr vird-i zebn kl ve hl
Ver selm cn ve dilden kl ona her dem salt

Zhir ve btn gzet vr sitn- hazreti
Hakkya Hakk seversen, klma gayre iltift

'--- - '=- '~- Q- [ Hl lisanndan bu szler varid oldu :]
_,=- -~- - ')- V '--- [ Bu tarkin silsilesi bizde biter.]
Yan tarkat- Celvetiyyede cemle silsile-i nere mnteh oldu. Maksd-i
hazret-i murtezdan (k.v.) silsile-i tarkat-i Celvetiyye otuz ikincide bu fakre mntehye
olduun ifde ve ihbrdr. Ve tafsl-i silsile Tammil-Feyz ve Kitbs- Silsile
nm eserlerimizdedir. Ve bu intihdan murd, feyz ve nefes yznden intihdr, yoksa
mcerred-i aded cihetinden deil. Zr zincirin halkalar zaf olacak. Ona fil-hakka
zincir demezler, eer srette zincir ise de. Ve bu makm- Mahmdun baz[ 44.b.]
124
tefsl ve hakik Hakks-Sarh nm eserimizde ve gayr telftmzdadr. Ve bu
makm- Mahmdiyyet ile vasf olundu. Zr silsile drst olmak nikh- sahhden
ndir. Pes erde nikh- sahh olmasa hsl olan veled-i zin olup mezmm olduu
gibi tarkatta dah byledir. Zr silsile-i tarkat nikh- sahh-i manevye mevkfdur,
tk Mahmd ve mamdh ola. Ve ona bir uyhdan vriddir ki demilerdir: - Q- ;- Q-
'=-~ =-~- _-~ [ eyhi olmayann eyhi eytandr] Yan bir kimsenin stz- hzk
ve mrid-i kmili olmasa eytn zincirindendir. Yan dire-i ism-i mzaldedir.
Pes tark-i Hakka nice hd olur. Ve bu asrda eyhlik ve mrdlik ve
mbyaa ve inbet bir kurnm olmutur. Onun iin dall ve bidat-i zman sbkta
olandan ekser ve fsk ve fcr ve hev evvelkiden evferdir. Velkin bu silsile-i Hakk
zamn- Mehd ve sya dek muttasldr. Zr irtibt- dn ve dny ona merbt ve
kym- zhir ve btn ona menttur. ol cihetten ki ehl-i Hakk rh-i lemdir. Nitekm
nice kerre takrr olunmu ve mirren bilinmitir.
---~- '~- '-- ' ;- V _,= 4--- [Senin zerine den, erilii
bulunmayan yola girmektir. [ 45.a.] Dellete uramlara ve sefhlere uymaktan sakn.]

NAZM
Olsa bir bendeye tevfk-i ilh
Menzil-i vasl tz bulur ey h

Mrid-i kmile pey-rev olagr
Uyma gmrha olursun gmrh

stind etme msivya sakn
125
Pes deil mi sana Allah penh

Nice deav kabl ola drst
Olmasa snnet kitb gvh

Bir aceb zenbdir bu zenb vcd
Yoktur onun gibi azm gnh

Hakkya kopmaya kymet t
Demeye ehl-i Hakk Allah Allah


Allah Tel buyurdu:
,-;-- '--=- ' [Biz sana kevseri verdik] (Kevser, 108\1)
--- = -~ --- ')- '=-- - J-- - -;- ''==- ;-- _,= Q- ;-
V _,= Q- -;- '-- -;- '- J-- Q- ,=- -,-- '-- Q- '~V V '~
-;- --- '- ;--- '-= - -~--' 4-- ) ; -- Q-;--;-- = Q- ' ( J
,)=-- V '-- -; ' '- --- ; -- Q- ; ,= -- Q---;- Q- -=
=- '- ,---' '-- ~'-- -; ;-- Q-- ,--- ,=V Q- -,-- '- Q-~-- ' ,)
-'-- '- '--- ~=- J -- V ,= 4-'- Q- ;- ,--- - --~--' ,=V'
'--- ~=- ,-- ,=- '-' Q- J --- Q-~- - ; ,--- - ,-~ ,=V Q- >
-= - ,-~ -;- V -= '= )-V '==- 4~ V -' = - ; ;--- '
126
,-V J- ;--- ,~= ' '-- Q--='=--,- - -~--' '-'~- ;~-- '- ,=-
'==- ' >~- --- -- '~~= -,-- ' '-- -- ')=;-- '-- ---- '==- '
'~ -,= -,-- _-=-- ,-;-- ;- --- = -~ - =- -- ;)-- ')=;--
'-- -- Q- ,= - - -'~V' ,=- --- - -~--' -,-- ;-- '-- ----- ,-;--
-' -;-- _-=- ;-- ) >--- V ;-- Q- ;-- '- ( V ,- -- J --- ;-- -- -- -
'- ,~= 4~ V ---'- -- V ;-- Q- -, V J--'- V Q- ~ - >-V
_'-=- --=- -'=- ',-- - =- --- ,- --- -,-- Q- ---'- - ;---
'- '- Q- -,-- ) Q,' V Q-- ;-- ~- ( ;=-= >- ;'- ;)-;--'-'= ---
'- '--V '=- ;)- ;,- J-=V ;-- -)-V ~=~-' = '~ '- V --- Q-
-- '--- - Q- _= -- Q- ;)-- ~--- ~=~- , - ;),~ - ;)-- Q-
Q-- ;- ;)- ;--- - ~--~--- '--;- J= -;- Q- ;-- -- - -,-- ;-
;,- -,-- '- - _-; J ~-- ;- '- '--- - ,-- - -'---= -- -,-- Q-
;--- -)- Q- ;),-- ',= '~- ',-- --- , Q- -,-- ',-- J ;)V V -~-
-~- - =' '--- Q- J--'- ,7 ,-- >= '--- - ;)- ='= >- -,-- V
;--- ;- ;-- ;,- ) Q- J~= ~'-- V ;,- -,-- ;)-- Q--- ,7 ,--'-
-;- - -- V --- ;,- Q---,-- ,,--- - ) '--V - '--- ( J~'=-
~=- --- -- J~-- - ;-- ---' - -,- --- -- '--V ;= ,
-= V '- -- --'~ ,- --- -;- J- -,
Bil ki, ibre tarkinden bu makmn hepsi neb (s.a.)indir. ret tarkinden de
peygamberimiz bu makma vristir. nk ibredeki iret kllden cz menzlinedir.
Nbvvet cnibine nisbetle vrislik te byledir.
Peygamber efendimizin (s.a.) Ben Allahtanm, mmnler de benim
nrumun feyzindendir.
32
kavlinin de dellet ettii gibi. Yan benim feyzimin nru
klldr, mminlerden her biri de benim feyzimin nrundan czdr. Peygamberimiz

32
Es-Sehav, Muhammed b. Abdurrahman, Meksidl-Hasene, Beyrut, 1987, Drul- Ktbil-lmiyye,
s, 116
127
her an bir mazhara nil olduu iin nru ay gibi tmdr. Zr ay iin gnee tam bir
mazhariyyet vardr. [ 45.b.] Aydan baka semv cisimlerde gnein akseden nruna
mazhar olmulardr. Aya nisbetle mazharlar czi oldu.
Burada klliyyet ve cziyyet olmasayd hisseler dzensiz olurdu. Daha nce
de beyn ettiimiz gibi czde hisse alm olmazd. Halbuki semv cisimlerin hepsi aya
iret eder, ay da gnee iret vardr. Tpk vereseden her birinin nbvvet cnibine,
nbvvetinde Allah Telya iret ettii gibi.
phe yok ki hitb- ilh tek bir hitbdr, cz cz deildir. Ancak muhatap
alnan fertler nisbetle ksmlara ayrlr. Ve peygamberimiz fertlerin en kmili olduu
iin hitb klliyyen ona oldu. Hitbn ibresi de peygamberimize ynelik oldu.
Peygamberimizden bakas da peygamberimizden hisse ald. Cziyyet
bakmndan hitb da peygamberimizden gayrsna ynelik oldu. Bundan dolay Allah
cc. Kevseri peygamberimize verdi. Yedek kevseri de dierlerine verdi.
Peygamberimizin ilmine nisbetle ondan bakasnn ilmi yedi deniz ve daha
fazlasna nisbetle, damla gibidir. Mahlktn ilmi peygamberimizin buyurduu gibidir;
Onlara ilminden ok az bir pay verildi. Bu peygamberimizin ilminin azlna deil,
elbette okluuna dellet eder. Muhakkak ki kall burada ikll yan bir eyi yerinden
kaldrma anlamna gelir. Byle olunca herkes, ilmi kendi kabiliyetince kaldrr. Nitekim
onu kabiliyeti dierlerinden fazladr.
Ve bakasna verilmeyen cm hakkatleriyle beraber Kurn- Kermin
peygamberimize verilmesi de ilmi zerine dellet eder. [ 46.a.] Bundan dolay
peygamberimiz Evvelkilerin ve hirkilerin ilmi bana verildi
33
dedi. Yan, benim
ilmim onlarn ve onlarn ndekilerinin ilmini toplaycdr. Allah (cc.) izin vermedike
onlar benim ilmimi kaplayamazlar. Ancak Allahn izin verdii ilh sayfalar, Tevrat,
ncil, Zebur gibi enbiylarn efendilerine verilen ksmn kaplarlar.

33
Kayna bulunamad
128
Ancak kendilerine kitab ve sahfe verilmeyip, verilenlerin eraitine uyanlar
verilenlerin dndadr. Bundan dolay kendilerine kitab verilenler verilmeyenler zerine
tercih edilir. Yan kendilerine verset ilmi verilenler ve hissedr olmaya hak
kazananlar, o hisseye muvfk olmayanlardan daha kuvvetlidir. Biz bu rasl ve neb
konusunu baka bir kitbda tahkk ettik.
Ancak sadr evvel ehli yazlmad. Zr onlar Kurn ehlidirler. Yan zerlerine
haramdan sakndran ve yumuakl emreden Kurn kendilerine indirilenler
menzilindedirler. Nbvvet devrine yakn olduklar iin kurn- hirenin hilfna
onlarn yazlmasna ihtiy duyulmad.
Yazlsnlar yazlmasnlar sudr-i evvelin hepsi rasl menzlinde Allah
hakkyla bilenlerdir. Kurun- hire gelince onlar rasl menzlinde olmadlar, ancak lim
olanlar oldu. Ve bu takrrle rasl ile neb arasndaki fark hsl oldu. Ancak bu aklama
peygamberimizin limler peygamberlerin vrisleridir
34
kavlini ktlemez.
el-Hsl rfte nebye vris olan, lgat mansnda da nebye vristir. Onun
iinde nebye vris olana nisbetle fazleti vardr. Hazret-i hateml-evliy (k.s.) nebye
vrislerin en kmilidir. Teliflerinin ou da buna dellet etti. Kitaplar da gizli deildir.
[ 46.b.]

NAZM
Gnl bir cm zerdir onda feyz-i pkdr Kevser
Bu feyzin neveyb zinde dildir t dem-i maher

Nbvvet sret-i srr- velyettir hakkatte

34
Said, Muhammed, el-Mevs, c.V, s, 518
129
Bu srr bilmeyen olmaz nebye vris-i ekber

Bu dem zhir btn aceb sret aceb srrdr
Zeh yne km olmu durur gyet ziy gster

Dediler ehl-i irfn kim bu dem rh-i lemdir
Ten b-rhda olmaz bilirsin zerre nr ferr

Grnd cisme b-perde eyda ruh-i esm
Hakkn her yznden oldu Hakkya eltfna mazhar

'-- --) - J-- '-~- --- [Sabah vakti bu ibre sebebiyle bana denildi:]
- - Q- '- -'-- [ rif undan vey undan alsn.]
( ~= V -- '-)-- Q- '-- - >- ;-- ~=;- ;)- ,-- -=- Q-
')- ;-V '=- 4-- ,-- ,=- ~- - -=- ,=- ;-'- - ,=- - ~- Q-
-- Q- Q-;- -' ' ,- ;- --- -' = -~ -,-= J-,- Q- Q- ,~- - --
Q- -- ') '-V '-- '--- ;-' '-~V V 4-,7 '--- Q- --
>- -'- ,-'-- ----' ,=-- -'-- Q- '--' J~ ----' _=- V J--- Q- -
-~=- ,- ;---- 4--- ;=-- '-- - ')~ '-- - '-V ,~
,--- Q- -=;-' V -=;- Q- ,---' ~=-= V J-'-- -- --- ;~- ,-
- '-- ~' ')->= 4-'~- ,~ V >-- '---' '---'- ;~-' '--- - Q-- ,
Q- ~~' ; '== ,7 '--= '=='--- ;-- ---' '-'= Q-
130
'- _--- Q- -, -,--- '=- -= _-=- '-= ~- ' '- Q-'==-
-' = ; . -' _-- V V ---=-- Q- -- _--~-- J= -- Q-- '-~-' '-- -
- ----~- J= -- ~-- '-~ ~-- Q- J '-~ - -- - --
- V Q-- V -=;- -- , ; V ;=;- V '- '- Q- ,-- ;~ Q- -=--
- Q-- ' V - V = V - V -;-- ;=;- ~ Q- --=-- ;-- V ;=;-
V J= - ;-- Q- ; ---=- - '-- V - >- -= ;=;- J -= ;~-- J -=
;~ J ;- Q-- --- -- ~~=--,-;- --- - -=;- V - ,-=-- -----
Q- ' ;-- - - Q-- Q-- '==- Q- ' '- ; ,~- ,-- -- ;~-- J
,=V J Q- ;) ;-- = '-- Q- ;-;- V -= Q- ;,- '--- ,- ,
;= ;)V ;)-- V '=- V ,=V Q-- '--- J' '-~ -'- = -
V , ;- _'-=- Q- ;-- Q--- -=;- ,~ -- Q- Q-- ~~-- ;-
) ')-'-- ;-- -- ',-- ,-- >- ;'~ -- = ;)-~ Q-- V'- ( ,-'-
[Yan, cem farkdan alsn. Muhakkak ki cem tevhdi gerektirir. Fark ise
kulluu gerektirir. rif iin her ikisi de muhakkak gereklidir.
lk olarak rif iin cem nazaryla leme, fark nazaryla nefsine bakmas
gerekir. Bununla btn ileri dzene sokar. Kim ki bu yolda yrrse kaymaktan emin
olur. Peygamberimizin dnya ve ahiret iin Ey mminler! undan ve undan almanz
emrediyorum demesi buna benzer. [ 47.a.] Bylece dny ieriyle megul olmak ve
vakitlerinin tamamn onunla kaplamak, tamamen haktan saptrr. Fnyle megul olma
sebebiyle bkden olur.
Dnydan tamamen soyunmakta ruhbanlk gibidir. Vakitlerinin bazsn
dnyya, bazsn da hrete sarfetmek sretiyle adleti salamak lzmdr. Bu adlet
sebebiyle mlk ve melektu, cesed ve rh iini, sret ve many dzene sokmu olur.
Kmil olan vahdet sebebiyle kesretten kesret sebebiyle vahdetten perdelenmez.
Slik iin dnya tebli meta olursa slike zarar vermez, ama gurur meta
olursa tam zdd zarar verir. Sen dnyda sretinle ol, fakat man tarafnda yr. Bil ki
dnya manev hicb, hret ise nrn hicbdr. Bu iki perdeyi ap Rabbini bilen,
131
Rahmna vakf olan, vicdnn soruturan, subhn olan srrn Allahtan baka eylerle
alakalanmaktan korumu olur. Bundan dolay Allah tesbih etmek, hamd etmenin
nne gemitir. nk tesbh Allahn zatyla alakaldr. Tahmid ise sfatyla
alakaldr.
Her kim Allah Tely ztnda mnezzeh klarsa sfatnda da mnezzeh klar.
Her kim ki Allah Tely sfatnda mnezzeh ederse, ztn da mnezzeh eder. Bylece
sddkiye mertebesine ular, [ 47.b.] gayr eylerin hilesinden kurtulur. Bu
makmda Hibir varlk yok, yalnz Allah var denilir. Bu vahdetin srr ancak vcd
gnhndan kurtulduktan sonra alr. Vcd gnh da, vcdda ok olan varlklar
vehmetmektir. Lailahe illallah sz btn vehimleri izle edicidir. Hakkatte nefy ve
isbta ihtiy duymakszn tek bir mabd, tek bir maksd ve tek bir mevcd vardr.
Kendi grlerince bol ilimleri olmakla beraber; vahdet idraknda hayrete
dp, ikilik amurunda aldanan nice insanlar vardr. Onlarn ilimleri deil de
mantklar vardr. limle mantk arasndaki fark; mantk perde gerisindedir. lim byle
deildir. limde kesinlik vardr, bu ise perdenin izlesiyle olur. Kimde ilim olmaz ise o
mantk ehlinden olur. Bu yzden rsm ulemsnn ou edep haddinden ktlar ve
Allahn velleriyle muhrebeye girdiler. Rsm ulem zannettiler ki; veller, Ehl-i kitp
gibi Allahn sftnda ve esmsnda inhirf ehlinden oldular. Veller, ilhd ve inhirf
ehli olmad, ancak rsm ulem ilhd ve inhirf ehli oldu. nk onlarn gzleri kayd
ve tek olan iki grdler, hakkatten ayrldlar. Arz eylerden ve baz nisbetlerden
baka hibir eyi grmediler. [te, Allahn lnetledii, sar kld ve gzlerini kr
ettii bunlardr. Bunlar Kurn dnmezler mi? Yoksa kalbleri kilitli midir]
35
yeti
onlara nisbetledir. Bil.] [ 48.a.]

NAZM
Nedir srr aceb fehm eyledin mi iki derynn

35
Muhammed, 47\23, 24
132
Ki biri bahr-i imkn ve biri bahr-i vcb nn

Y bildiin mi nedir berzh meynnda o bahraynn
Ynup arnd m imkn levsinden dil cnn

Garik-i bahr-i cem olup haber bilmezsen lemden
Gznden gib olur resmi hep dnynn, ukbnn

Veyhud berr-i fark ire gezersin lbli sen
bir yerde karrn yok geer hayretle devrnn

Gel imdi cem fark cem edegr lem-i dilde
Kemli ehl-i ehr karye olmakdr bu insnn

Deme ezdd cem etmek myesser olmaz insna
Nazar kl Hakkya esmsna Mevl-i Rahmnn

Sreti kt ve fesd olduu iin satlmak zere yaplm baz criyeler bana
arz edildi.
Hava tabat zerine resmedilmi grdm:
133
>-- - ' [Ey bellar def edici!]
--- ')-'= Q- ;-=- >-V ,)= ')'~ Q- ' ~--- - ~-- ') -
J Q- -- -= Q--- Q- = ')- - Q-= - ;- ,)= ;-~- -~= ,- ~---
-- ,-= -~ ~ J- =-=-- V ,--=- ;--- =V ,,~- ;- V ;-~-- --~-
-' = Q- ')- ;=;- ~- - -~--- ---- >~V - '~ ) = -' '- '-
;)~- Q---;-- Q- ,-~ ;)-;- ( ')-,~ ;-V - = -')'--' Q-V ---
,~- _,= - ;-- ;--- --- '-~= '-- ,~V ')=- - ;~- ~-~-' '---'-
_,= - ;-- V Q- V;-- -~ --- '= '-- ,-V ')=- - ;--- ~-~-' '---
-,=- -- '- ---=- '-- - -- -V ~' Q -V -,=- Q- = - ,-
-' '- V )- ,~~- ') ---= J ---= - Q- ;- ,~ - Q- ;- Q--
) '); Q- ;--- ; ( =' '- ' ')- '~- '- ,~- ' ')- -'--- '
;-- '- '=--- '- ,~- '--V '- ;--- '=--- '- '--
Q-- '~- ,7 '---'-- Q'-- -'~-- ~~'--- Q-;--- Q---;--- ;=- ;~-
,'=- -='-- ;-V - '--=- ' -= -)-= -= [Yan eer evde bel bak olsa o
byk bely zhire karmak onun nndandr. O bely ev ehlinden rahmeti kaldran
ise Allahdr. Nice rtl iyilikler vardr ki seneler gese de aa kar. Ayn ekilde
nice rtl ktlkler vardr ki seneler gese de aa kar. Srlar Allahtan baka hi
kimse bilmez. O Allah lim ve habrdir. Ve her eyi kaplaycdr. [48.b] Bir kimseyi
alaltan ve ykselten de odur.
Bellar def edicidir cmlesinde cmlesinde; vcd evindeki mfsit tabat
slha ve onlar Allaha satmaya da iret vardr. Allah Telnn kavlinde olduu gibi;
Allah mminlerle mallar ve canlar karlnda alveri yapt
36
Nefsi satmak
Allahta fen olmakladr. Mallar satmakta Allah yolunda sarfetmektir. Sreti klla
olan fen, kk cihattr, cismn fendr. Fakat erat tarkinde olduu iin makbldr.
nk hakkat yolundadr. Bu ikinci yol, Allaha cismn fendan daha yakndr. Her ne
kadar birinci yol ikinci yola vesle olsa da.

36
Tevbe, 9\11
134
Her kim ki erat olmad hakkati olmad. Her hakkat erat geri dndrr,
erate rc eder. nk Hak Tel Evlere kaplarndan girin
37
buyurdu.
Kemlt kaps, erat kapsnn tamamdr, sadet kapsnn tamamnn Allaha
mn olduu gibi. erat amelleri sreti dereceler iin konulmu olduu gibi, ilim ve
meriflerde manev dereceler iin konulmutu.
Dny ve hirette meyin, mehid olan mmn ve munlere mjdeler olsun.
Zahr ve batn ilerinde hakkate erene kadar alp gayret edenlere sadetler olsun.] [
49.a]
NAZM
Gel fen bahrine gavvs ol ki cevher ndadr
Hk-i unsurdan talep kl maden-i zer ndadr

Sret arz- mukaddestir baklsa bu vcd
phesiz manda emm srr- ekber ndadr

A gzn insn- kmil vechine eyle nazar
Km gz aklara nr-i peygamber ndadr

Ch- nefse dme km yoktur iinde b- feyz
Cn ve dilden kl talep km havz- kevser ndadr

37
Bakara, 2\189
135

Bu vcdu yoka ver varlk dile Allahdan
Bir ticret kl ki, sd bahirle ber ndadr

Yr ise dil-i mecmerinde ahker-i ak- Hd
Bilmi ol ey eyh Hakk d u anber ndadr

-=- --- -;- ;)- -- '- ;,- ~ [Cuma gecesi, havaya resmedilmi
grdm:] ,)=-- Q=-- ' [Muhakkak ki biz ortaya karrz]
'- '--; ')=-- ')- ,~ ;--- ;~ V ',- --- --- ;-- ~-,- --
-'- ;--- _---- ~-'-- '-- ,-V Q- ,-- V Q-~- ,)=- -= -- ')
---- ;-- Q- '~ '- '~ Q- ,)= --; -' = ,~-- ;~-')= ,-~--'
-,-- ;--- Q= -;- --- '- ;-=-- >=V'--,= -= '- =; ,)=--'- ---=-
= --=- -'--, -=V' -~-- -- ~' '-~- '-V - ) ;~- =
'- '-,- - - = ,)= -- ,---- - ; ,)=-- ; ,,--- Q- _- '- ;)- _---
-' = 4- '-- =;- - = ')- ;--- - _--- = '- _'-= Q- '~
---- - ,'=- ; -'= --- V ~ ')~ V = '--= V --- -- --'--- '-~
- Q- ~-,- --- -,-- -' =; '- _-=-V '--- V ;--- Q- -- -- ---'-
;-'- ' Q- Q- ;~-' ,'=- ,--' ,)=-- ,'=- -- '=-- ,'=-- --
'- Q- --~ -= ,-V Q- V - V =-- --- ,'=-- ,- - Q-- -' =
'-' ,)=- '--=- ,- ~- J= -- = '--- -, '- -- ,-V ;- ,-;-- --
=-- Q- ;-= V '--- ;- --- >- ~-,- '- ~-,- -- -- - ,'= ' '- '-~ ,'
V ;- = )-- - ,-- -- ,' ,- ,)= ;- '-,- ,' - ~-,=- ----
_'-= [Kavlinde kudret kalemiyle bana irb gsterildi. Birincisi, mmin zammesi
136
hann kesresiyledir: ,)=- (Muzhir), kincisi, mmin zammesi hann fethasyladr:
,)=- (Muzhar) ncs, mimin ve hann fethasyladr: ,)=- (Mazhar). ncye
gre vezin Q-~- (Mesken) kelimesidir. Birinciye gre ,- dan gelen ,,--(Mukrr)
gibidir. [49.b] kinciye gre ise zamme ynnden ,-~- (Muzmar) gibidir.
Esre olursa ,)=- (Muzhir) mans: Allah Tel hkm ve zevk ilimlerden
dilediini dilediiyle ortaya karandr. Ancak cmlenin cemi olmas tazm ve icll
tarkindendir. Tpk --- kavlindeki gibi. Ve yhut her ne kadar buradaki cemilik;
Allaha ahadiyyetle sfatlansa da sfat ve esmsna dncdr.
Zamme ve fetha olursa ,)=- (Muzhar) daha nce geen takrr anlalr. Yan
Allahn ortaya kard u fakirdir. Yan Allah (c.c.) esmsndaki hakkatlerden
diledii ile u zamanda u fakri ortaya kard.
Mmin ve hann fethasyla ,)=- (Mazhar) olursa; bu da ikinci veche
dncdr. Yan Allah Tel, bu kulunu istidd miktarnca keml sfatlaryla donatp
ortaya karcdr.
nk, Allahn tecelllerine hi kimse g yetiremez, ancak
istiddnn hli ve kbiliyeti miktarna g yetirir. Byle bir dav iddia etmek men
olundu. nk mutlak keml ancak Allahtr, bakas deil.
Ve bu ekilde mazhire ve zhire man vermek iftirdr. Mazhar ayna gibidir,
zhir ise sret gibidir. Bundan dolay dediler ki Muhakkak her kim derse ki; Allah
Tely mazher olmadan idrk etmek mmkndr, muhakkak ki o yanld. Zr nce
eser lzmdr ki, eser shibine delil olsun. Sonra da Allahn kemltn bilmeye emir
lzmdr. nk Allah ztn gizli bir hazne kld. [50.a] Zt iin ztyla zhir olduu
gibi sft ve esmsyla da zhir oldu, bilinmek istedi ve bilindi. Bunu tekrarlamayacaz.
Sonra muhakkak ki dny hir zamana kadar cz ve kll mazherlerden bo deildir.
Sonra bundan baka bir emir zhir oldu. ikr olan; dnp gelecekleri ve hakkatlerini
ancak Allah bilir.]

137
NAZM
Mazhar- Hakktr bu dem sretinden bellidir
Ehl-i srr olduu nn sretinden bellidir

Her keml ehline vardr em-i Hakk-bne nin
Herkesin fakr gns kisvesinden bellidir

Kse-i zehrn-i dehri azna alma sakn
Kanna kasd eyledii iddetinden bellidir

Hl-i k her gece hndan olur ikr
Sorma hlin zhidin km gafletinde bellidir

rif-i billha sz yoktur, bilir erbb- dil
Rtbe-i tesri zr sohbetinden bellidir

Bu kalemden zhir oldu Kenz-i Mahf Hakkya
Ehl-i kadre cevher zer kymetinden bellidir


138
')-- ;- , [O cennette rzklanrlar] (Mmin,40\40)
-- '-- -- Q- ~--- -= ='= V -)-V ; --V Q- V; J---
'- -- ;-- --V ;~- ) ;- ~-~= '- Q- ` ;-' -- -- ' ( -- V -
;-- Q--,~- --- --=- ;-- ')- -- ,;=- Q- '- ,-- ;-' '- --- ;-- J ---
,' J - Q--- ;- '- -- Q- J----' V '--- Q- J----' ;---'- = J
= V ;-= _'-=- '- '- )-V ;-- ' ~-= ,- -' ) '--- J- ( '-
V '~=- -V -- V - ')V ---'- ;--- = V -=- Q- ~ --=
-= ~=;- '' - - - '- ,--- ')- - -,- ~ ) -=-- - -)-- Q- ;-- ;--= (
-=- J _~ -- ---~- '= -- Q-- -~= ;=-- '-' '~'- --- , V ;-
Q- -,--' V ;)-'-- - ;=, V ;- ,---- ~;--' '-~- ,=~- ~= ;--=
- '-- '= - ;-- ;=- '--- - --- ;-~-' ; '- '---;)-- ;- ~----
;V ') ,-~- --- JV J =--- JV ) ( ,~- ;- --= '-~- ---
[ Yan, kalp cennetinde ilh ilim ve merifle gdalanrlar. Onlarn sreti gdalara
ihtiyc yoktur. Ancak lmeyecek kadar rzklanrlar. Muhakkak szclerden biri dedi
ki; Her kime Gut makm (lmeyecek kadar yemek) hsl oldu. [50.b] Ona inci ve
ykut hakir oldu. Yan incinin, yakutun ve sarraflarn indinde kymeti yoktur. Gut:
Ehlullah ve ehll-hirenin yapt gibi nefsi kim olacak kadaryla yetinmek.
Dnydan az olanla yetinip, hikmet ve hakkatlerin azyla yetinmektedir.
Muhakkak ki Allah Tel, ilh ilimde ziydesiyle talep etmeyi emretti.
Buyurduu gibi; Deki: Rabbim benim ilmimi artr
38
ilmi bir snrla
snrlamad. nk Allah vs ve limdir. Feyz Allah iin nihyetsizdir. stidd bol,
susuzluu ok olan iin ilim ebed bitmez. Ayn nihyetine kadar ilim talebi vciptir,
hadste de vrid olduu gibi: lmi beikten mezara kadar ilmi taleb ediniz.
39


38
T-h, 20\114
39
Kayna bulunamad
139
Ayn nihyetinden sonra da feyz zil olmaz. Yine cmertliin eserleri feyz
isteyenin hli kadarnca hsldr. Muhakkak sahh oldu: Cennet ehli ismi mnise olan
bir aacn altnda toplanr ve zikr ederler, sonra menzillerine dnmezler. Ancak ilimden
ziydesiyle olanlar dner. Bu dnmemek kesb makmdr. Dnmek ve aradaki akl
doldurmak slkle ve dnyda yok olmakladr. Uyank ehle mjdeler olsun, gaflet
ehline ise yazklar olsun. Ey ihvn koun. Sabah vakti sr ehli hamd eder.] [51.a]

NAZM
Edelim cn gnlden tevhd
Bulalm feyz-i Hddan teyd

Amel-i er-i erf olsa kav,
lm ve irfna gyette mezd

Dile tohm-i huls-efn ol
Bite snbl ola bisyr hasd

ol ki ten-perver ola lemde
Etmesin ol gd-i cn md

Dedi hazret men istev yevmh
Oldu magbn kll-i yevm-i cedd
140

Hakkya rz-bih ol dnyda
Edesin her nefeste t iki d

-'--V - [Uyandktan sonra], bu beyt-i Trk vrid ve sem-i cna vsl oldu
ki;
Beyt:
On sekiz bin lemin oldu vcdu bir hayl
Bu hayl iinde koma kendin, yna bul mecl

Bu beyt-i hakkat-i sbhan vakt-i bdrde vk olduu menm lem-i haylden
olmakladr. Yan menm nce hayl lem-i yakaza dah yle hayldir. Nitekim hadste
;=-- ;'- '- ' '--
[nsnlar uykudadr, lnce uyanrlar.]
40
gelir. Yan, ns- gafletten [51.b] hals
olmazlar, meer ki mevt-i tab-i ile berzaha intikl ederler. Vey mevt-i irde-i fen ile
Hakkta fen bulurlar. Ve lem-i taayynden l-taayyne gideler. te bu iki sretin
biriyle gh olurlar. Bu makmdandr ki hazret-i Murtezdan
'---- '=- '--~ ;-
[yet perde alsa bile yaknim artmazd] menkldr. Maksd-fil-hakka meksfil-
gt olduuna remzdir. Zr gt-i srnin adem-i inkifndan yan mevt-i tabnin
henz adem-i vukundan gt-i manevnin adem-i inkif lzm gelmez. Belki mevt-i

40
Ankarav, smil, Minhcl-Fukara, trc., Sadettin Ekinci, st., 1996, s, 216; bn Arab, el-Futht el-
Mekkiyye, I, 491, thk., Osman Yahy, el-Mektebetl-Arabiyye, Msr, 1985, c: I-XIV, Fussul-
Hikem, Mektebet dars-sekafe, el-Irak, 1989, s, 99, 2. bsk., ner: Ebul-Al Aff
141
ird ehli olanlar gayrilerin mevt-i tab ile muyene kldklarn bil-fil dnyda
muyene klarlar. Zr onlarn btnlar b-perdedir. Mahcblar ise byle deildir.
Nitekim Kurnda gelir: - -= ;-- ,~-- '=- 4-- '--~-- (Kaf, (50\22 ) [te
senden gaflet perdesini kaldrdk, bugn artk grn keskindir.] Ve kef-i gtdan
murd husl-i yakn ve itminndr. Bu ise nefs-i mutmainne ehline mevtn-i dnyda
hsldr. Ve ona ryet-i kalbiyyedirler. Nitekim kssa-i brhm (a.s.) gelir. [52.a]

--- Q--=-- Q-- - '- Q-; ;- '- ;-- -= ~- 4,-'-
(Bakara,2\260) [Rabbim! lleri nasl dirilttiini bana gster dediinde , nanmyor
musun? deyince de, Hayr yle deil, fakat kalbim iyice kansn demiti.]
Yan Hakk Tel, tuyr-i erbaay Hazret-i brhmin gzne kar ihy kld
brhmi mhede-i basariyyeden ryet-i kalbiyyeye nakl ve terki iin idi. Onun iin
ire ile tabr olundu. Zr her mhede-i eamm ve ryet bir nesneyi her ne makle
srette grrse kem-yenbag idrktir. Mkifler hli gibi ki Hakk Tely her
yznden mhede ederler. Ve mhedelerinde phe etmezler. Zr ryet-i
yakniyye ehli olmulardr. Ve bundan fehm olundu ki; ryet-i basardan murd ryet-i
kalbe intikldir. Ve bu lemin sreti ve sretini mhede etmek tahsl-i man-i esm
ve sft iindir. Yoksa mcerred-i mtlaasyla iltizz iin deildir. Nitekim erbb-
gurr hlidir ki ba ve bahe skfe ve ezhr ve hyz ve riyzla elenirler ve
mrlerini srete sarf ederler. Ve grmezler ki Kurnda mestrdur: ;-- Q- ,'=
;--'- ; ,!- Q- ; '- -- '-=- (Rm, 30\7) [Onlar, dny haytnn grlen
ksmn bilirler. Onlar hiretten habersizdirler.] Yan, [52.b] imret-i dny ve itigl-i
kleb-i kfre ve fecre sfatdr. Ve imret-i hiret bir yerde mctemi olmaz. Zr biri
birine zddr. Bu sebepden ehl-i hiret dnyy terk etmek zarr vki olmutur.
Ehlullha mecm-i dreynden ve ecr ve mveze mlhazasndan ferg ve irz lzm
olduu gibi. te bundan fehm olundu ki mbh dedikleri nesne havs imtihn iindir.
Onun iin dnyya fitne denildi. Ve dah, '--= V - '- ;-- _- (Bakara, 2\29)
[Yerde olanlarn hepsini sizin iin yaratan Odur.] yetinde lm imtihna haml olundu,
;-'=-- J=V _- [Sizi imtihn iin yaratt.] mansna. Pes ol met-i dny ki mbh
142
olduu srette imtihn iindir ki ondan ihtirz lzmdr. Y mekrh ve harm ve mfsid
olsa hl nice olur. Gel imd ehvet-i tab ve hev-i nefsin zerine cereyn ko. Sende
Slih olmayan nesnelerle mdde-y btln zerine istiddli brak. Ve ekvndan gz
yum. Ve lem-i vcba doru al git ki lem-i tekaddes ve tenezzhdr. Yoksa lem-i
tedenns ve taalluk deildir. Tabi ki nesne [53.a] ve nevm ve hem hayl.
-' = '- [ Allah Tel buyurdu]: ')-- ;--'-- '' Q- J--- (Rm,
30\23) [Geceleyin uyumanz, gndz ltfndan rzk aramanz Onun varlnn
belgelerindendir.] Yan gece menmla gaflette olduklar gibi gndz yakazada dah
gaflette kalmlardr. Zr basret ki em-i dildir. Gde olmadka dde-i zhir bn
olduu fide etmez. Bu sebepden Allah Tel onlara am demitir. Nitekim buyurur:
- ' Q- - - _-- ,7 - ;)- _-- (sr, 17\72) [Bu dnyda kalbi kr olan,
hrette de kr ve daha akndr.] Ve yine gelir: ;--- _- Q-- '~'- _- '- (Hacc,
22\46) [Ama, yalnz gzler kr olmaz, fakat gslerde olan kalbler de krleir.] Ve
kulbun ams taalluk-i msiv ile ihticbdir ki huceb-i zulmniyyenin ziyde kesfeti
cihetinden huceb-i nrniyyeden azarrdr. Zengr-i yne-i kalb dedikleri bu makle
nesnelerdir. Zr kalbin bir yz Hakka, bir yz halkadr. Pes Hakka nzr olan yz
halka muhtecib olacak ol hle am denilir. Mesel, insn bir zlmn ch iinde otursa
ry-i ems kande grr, gerekse gz olsun. Bu sebepden am hkmnde olur.
Ve on sekiz bin lemin vcduna hayl yan karalt denildi. Zr vcd-i
muhakkk yoktur,[53.b] belki vcd-i muhakkkullh- Telnindir ki vcd-i msiv
muhayyel ve mevhmdur. yle ki zerreyi izhr eden pertev-i ems olduu gibi leme
sret veren dah nr-i Hakktr ki nr-i meru mil hasebiyle ifza-i vcd edip onun
feyzi ile sretleri zuhr bulmu ve niseb ve izft- vcd bulmutur.
Pes, eer Hakk leme ifze-i feyz-i vcd etmedi. Ryihe-i vcdu nereden
emm ederlerdi. Belki lem-i ademde kalrlar giderlerdi. Bu cihettendir ki hlet-i
asliyeleri zerine hl ketm-i ademdedir denilir. Ve bu karaltdr ki ayn- halkta ayn-
Hakka hicb olmutur. Zr sret-i manya hicbdr. ecere nevta hicb olduu gibi.
Eeri indel-mkif hicb yoktur. Zr arsa kendi burka-i hicb olmaz, belki gayriye
gre hicb olur. Burada ise gayri yoktur, belki gayr olduu itibrdir. Ve insn ridil-
143
kibriy ve lem bu ridnn cziyytdr. Bu cihetten insn- mkife perde yoktur.
Belki icml yznden tafsli her yzden grr. Zr icml odur ki, tafslden ibret ola.
Pes, dem ve lem bir mandr ki, sret-i Hakktr. [54.a] Yan, Hakk lem
ve dem yznden esm ve sftyla tecell eylemitir. Ve ol ki mkifler karaltya
nazar eylemez. Belki eyda hakyk- esm ve sfat mhede eder ve esr-i sret
olmaktan kurtulur. Ve suvere talluku bu mhededen tr olur, gayr mlhaza deil.
Bu sebepden lem ona hicb olmaz, belki yne olur. yne ise sret-i meriyyeye perde
deildir. Ve ill ona yne demezler.
Gel ey rif nazar eyle ki, herkeste gz bir iken biri bir ve biri iki grmek
nedendir. Ve biri yr ve biri agyr seyreylemek ne mandandr, h deildir. ll,
ahveliyetten ve perdedendir. te bu mandan derler ki: Bu hayl ve karalt ire koma
kendini ve perdeyi kef eyle ve ayn-i basret mhedesiyle ayna er. Ve yne bir gr.
Bu manya mecl ve kudret bul. Ve ill, zulmette kalrsan ve amlktan ne bulursan.
te subh-i kymet geldi. Ne zamn uyanrsan ve karaltya nice bir dayanrsan beyt-i
Ankebt gibi zafdir. --- ;-- = Q- , Q----- ;--'=- -- [Allah gldr,
metndir. Kuvveti veren Odur.] [54.b]
NAZM

On sekiz bin lemin oldu vcdu bir hayl
Bu hayl ire koma kendin iyna bul mecl

Gel serb ko, rba eri t kanasn
Kim serb ire su bulmak tlibe oldu muhl

Sret-i ynedir lem velkin gz gerek
144
T muhakkak gre ol yzden yz b-ihtiml

Sret-i lem sana say et ki perde olmasn
Bakma dvr ve perdeye gel dde ki deyyra sl

Glene havli ekilmitir, eeri hrdan
Kl gzer hr ve glende gl-i rany al

Ders okurlar ibu hikmethnede tahkkten
Kl kle bakmaz ey Hakk bugn erbb- hl


,- ,~-- -) '-~- --- [ Sabah vakti bu Arab msra vrd oldu:]
--=- = 4-=- [Allah Tel, seni kendi tazmi ile tazm eyledi.]
Yan, Allah Tel seni kendi tazmi ile tazm eyledi. Ve seni tazm eden
Hakk tazm etmi oldu. Zr sen sret-i Hakk ve srr- [55.a] mutlaksn. Buradandr ki
nat-i nebevde gelir: '-=-- '-=- ' [Fehmen ve mefhmen idi.] te bu man, n-
nbvvet-i celledendir ki adbla teheyyb ederlerdi. Meer ki ndir ola. Eb Cehil ve
emsli gibi. Ve n- velyet bu rtbe mandan pestdir. Belki ehli velyetin tesettr
vardr. Bu cihetten onlar akall-i ns indinde muzamdr ki onlar zikler ve riflerdir. Ve
eyh Abdlkdir Geylnnin (k.s.) Hakktan heybet-i taleb ettii halka ifde ve ifzaya
vesle olmak iindir. Zr halk- havr ve heyyn grdkleri yerden mntefi olmazlar.
Onun iin edd-ekme olan kffr- Kurey Kurnla mntefi olmadlar. Zr
145
cenb- nbvvet tarafna ikblleri yoktur. Ve gzleri var iken kr idiler. Nitekim
Kurnda gelir: ,~- V ; 4-- ,=- ; , (Arf, 7\198) [Sana baktklarn
grrsn, oysa grmezler.] Ve yine gelir: - -) ~'- - ( Zuhruf, 43\40) [Ey
Muhammed! Sarlara sen mi duyuracaksn.] Yan kalbi am olan kimseyi hidyet ve
ird mmkn deildir. Meer ki gz almaya mstaidd ola. Ekmah olann gayri gibi.
Yan ekmeh ki kr-i mderzddr, ilc-pezr olmaz. Gayrs ise [55.b] kbil-i ilcdr.
Eeri mucize tarkle ekmeh olanlar dah basr olmulardr. Nitekim hazret-i sdan
(a.s.) vki olmutur. Ve buradandr ki derler: Evliyda ol dar kuvvat vardr ki atlm
oku geri dndrrler. Ve mermeri cevher ederler. Velkin bu man dah istidda
dirdir.
Pes zeng-beste olan yne saykla kabl eder. Fe-emm, seng kabl etmez.
Fefhem cidden. Bade-z, fakr ikidir ki; biri sr ve biri manevdir. Ve ol ki fakr sr
ve ammdir. Htr- mnkesiri at ve tazm ve emsli ile mecbr olur. Ve ol ki fakr
manev ve hakkdir. Onun cebr-i htr Hakladr, yoksa halkla ve muamelt- nsla
deildir. Yan halk ona itibr ve tazm ettikleri ve etmedikleri beraberdir. Zr
makm- indiyyete olann htr msiv ile mncebir olmaz. Nitekim gelir: --- '
--- -= Q- ;);-- [ Ben, benim iin gnl krk olann yanndaym]
41
,-- V
[ Yan, gayrs iin olann deil.]
Pes, fil-hakka fakr-i hakkye tazm mumelt- ilhiyye iledir, yoksa
halkyye ile deil. Fe-emm, kulb-i nsa dah muhabbet ve tazm-i ilk olunup [56.a]
izz ve ihtirm ve tazmden hl deildir.

NAZM
Feyz-i Hakktan pr olup bahr-i firvn ol yr
Tlib-i kymet-insa cevher-efn ol yr

41
Acln, a.g.e., 227 (4. 5); mm Mnv, a.g.e., c. I, (2,15)
146

Mansb ch- cihn- fnyi netsen gerek
Sret derv olup manda sultn ol yr

Secdeden kaldrma ser, hk ile yeksn ol bugn
B- aden ire yren, serv-i hrmn ol yr

Menzil-i vasla slk eyle tark-i rstdan
Gel cvna peyrev-i prna rhdan ol yr

Tan-i childen ne gam-i ten-i mnkrden i-bk
Hamdulillah-i Hakk elinde Hakk, dn ol yr

;- ) st (
Q-- ) Sol ( '~ - (Sa)
(Birlik noktas) -= =-
~= ) Alt ( ) Arka ( ~-=

Malm ola ki, e cihet dedikleri ar- muhtin taayynnden hdis olmutur.
Onun iin makm- ervhda tahayyz olmaz. Ve ar- muhtin taayyn dah taayyn-i
zamna [56.b] dah bis olmutur. Yan taayyn-i ar, taayyn-i mekna sebep olduu
147
gibi taayyn-i zamna dah sebepdir. Zr kendi taayynnden hayyz ve hareketinden
zaman-i hads olmutur. Ve ciht ahyz maklesidir. Yan mahlka gre zr hlka
gre hayz olmaz. Ve olki fevkyyete dellet eder. Nitekim Kurnda gelir: ,'-- ;
- '-- ;- (Enm, 6\18, 61) [O, kullarnn stnde yegne tasarruf shibidir.] Bundan
fevkyyeti hissiyye lzm gelmez. Belki lafz-i khirden fehm olunduu zere galebe ve
istl mansna mahml olur.
Bade-z, arla mteayyin olan mekn-i hiss akl- evvelin taayyn-i
rhniyyesinin sretidir ki ona n-i gayr-i mnkasmdrlar ki vcd-i hakk
dedikleridir. Ve bu makmda sfat mevsfun ayn itibr olunur. Ve ondan gayrs
madmdur, gerek mz ve gerek mstakbel. Zr bunlar ol zaman ferd-i gayr-i
mnkasmn nisbet ve izfetleridir. Niseb ve izft ise umr-i ademiyyedir. Pes bundan
hir ve bhir oldu ki vcd-i hakk nokta-i merkez gibidir ki ki evresinde olan edvr-i
taayynt ona nzra ve onunla kimdir. [57.a] Gerek zamn ve gerek mekn. Ve bu
ikisi birbirine mstelzimdir. Zr arn taayyn ve hareketiyledir. Ve mertebe-i
ariyyeye dek olan slk ve seyr ve taht-i zamn ve mekndadr. Devr-i sfiyye dah
buradadr. Ve bunun fevknde olan seyr geri akl-i evvele dek ekvndan addolunur.
Velkin orada zamn ve mekn ve devr-i itibr olunmaz. lem-i vcbda hd-i leyl ve
nehr itibrdir. Pes ol slike ki srr lem-i vcbda seyr eyleye l-leyl ve l-nehr
lemine dhil olmu olur. Zr orann leyli zt- ahadiyyedir ki muktezs nr-i siyh
olmaktr. Ve nehr zt- vhidiyyedir ki hkm nr-i beyz olmaktr. Ve slk u seyr
zt- ahadiyyeye mnteh olmadka etvr- temm olmaz. Ve bu mertebenin erbb
deryya mnteh olan seyl gibidir ki hmdur. Ve eer hareket iktiz ederse hareket-i
dery ile olur. Ve ona hkm-i bek derler. Fefhem cidden.
Ve Hakk Tel iin e cihet onunla doludur dedikleri onun feyz-i nru ve
srryla kimdir demektir. Zr Alah Tel kayymdur. Ve bundan ayniyyet lzm
gelmez. Ve bunun tafsl bldr. ,-=- ,= - 4- Q- ~='-- _--- '- 4--- Q=---
_--= '- ;-- = _,- [Bunu anlamaya al. nk o derindir.] [57.b] Bunu
aratran hayret derysna dalmtr. Allah Tel, bunun hakkatini en iyi bilendir.]

148
NAZM
Ey ki zt gan ve ismi aliyy
Izam-i n dehr iinde cel

Bilmedi knh-i ztn herkiz
lem ire ne neb ne vel

Var m vasf-i cemlin misl
Yoktur zt- pkin bedeli

Grnrsn eeri her yzden
Oldu bilmek seni muhl vel

Syledir Kibriy-i ztn km
Kimsenin ol makma eremez eli

Tutulur lem ire fermnn
Der Hakk fakr cmle bel


149
-'--V - [ Uyandktan sonra ]
Nefsini mutmainneye ere
Bade ceml-i Hakk gre
Yan, rifin ceml-i Hakk mtlaas nefs-i mutmainneye vslden sonradr.
Zr nefsin itminn ve sknu cil-i ynedendir. Ve yne mcell ve musaykal
olmadka sret-nm olmaz. Ve bundan murd hakkat-i tecelldir ki dimdir, yoksa
grib deildir. Zr mertebe-i aklda olan tecell-i kevkeb ve mertebe-i kalbde [58.a]
olan tecell-i kamer ve mertebe-i rhda olan tecell-i ems, bunlarn cmlesi fil ve
gribdir. Pes, slik bu mertebelerde olan levih ve levmi ve tavlia magrr olmaya,
belki tecell-i srrye mazhar olmaya say eyleye ki tecelyt- mezkrenin btndr.
Nitekim hazret-i brhmden ( a.s. ) bi-tarkil-hikye gelir: ,=- --- )= ~)=
'- '---= V '-~- Q- ,~-- Q- ' (Enm, 6\79) [Dorusu ben yzm,
gkleri ve yeri yaratana, doruya ynelerek evirdim, ben puta tapanlardan deilim.]
Yan, vech ki, bir nesnenin hakkati ve ayndr, mertebe-i srrdr. Onun iin
arz ve ftrna tevch olundu. Zr ems ve kamer ve ncm-i semavtn mtemil
olduu ecrmdr ki hadsdir; rh, kalb ve akl gibi.
Pes onlara tevch-i vech etmek vcibden mmkne ve kadmden hdise
udldr. Binen-al-haz, irkden hl deildir. Zr ibdette hlk ve mahlku tesviye
lzm gelir. Bu srette vcib olan budur ki vech-i mmin mahlkt- enfsiyye ve
fkiyyeden ftr ve halka mvecceh olup ibdet ve tevecch ona tahss klna. te
buradan kffrn ibdet-i [58.b] esnm ve ncm etmekte hatlar ve sliklerin
vcdlarnda olan mertib-i gtlar malm oldu. Yan, her kimde ki zhir ve btnda
hanfiyyet-i srr olmaya, ol kimse mrikdir. Yan, eer zhirde hanf deil ise irk-i
cel ile mrikdir.
el-Hsl, eeri cem-i eydan nr-i Hakk mhede mmkndr. Zr
mehid ve mer-i Hakktr. Velkin nr-i mukayyedi mhededir. Maa-haz, onu
mhedeye kasrla memr ve ona secde ile mezn deildir.
150
Pes, lzm geldi ki lem-i tlka yz tuta ve Hakka vech-i mutlaktan tevecch
eyleye ki tevhd-i mahzdr. Nazar eyle ki rza, eridikte nazarn nr-i emsedir mutlak,
yoksa bi-aynihi bir hnede bir pencereden aks eden nra deil. Zr, bu nr-i mnakis
emsin nr-i mutlakndan hisse-i mahssadr. Ve ebde olan nr-i kamer dah byledir.
Teemml eyle ki, ems ve kamer gurb ettik te cem-i envr onlarla gurb eder. Ve
buradandr ki derler: J~V - =, ~ J [ Her ey aslna dner ] Ve Kurnda
gelir: ;=, -- (Ynus, 10\56) [ Ona dneceksiniz.]
Ve bu bir asldir ki, [59.a] cem-i fr ona mbtendir. Ve hakkat-i tecell
ve ahvl-i hakik ve ayn buradan mefhmdur. Zr hakik-i mmkine zulmet-i leylde
mestr olan ey gibidir ki onlar ibrz eden nr-i ems olduu gibi. Zulmet-i ademde
olan mhiyyt ve hakiki izhr eden dah nr-i tecelldir. Ve bu ibrz ve izhrdan kat-i
nazar-i ey ve hakik hl mestrlardr. Nitekim Kurnda gelir: _-~ J--- ;)- '
')-- -- ;--=- ; '- (Y-sin, 36\37) [Onlara bir delil de gecedir: Gndz ondan
syrrz da karanlkta kalverirler.] Yan, nehrn yeri hl leyldir. nk nehr onun
zerinden meslh ola. Asl olan leyl, b-perde zuhr eder. Lahm-i ganem selhil-cild
zhir olduu gibi. Bu srette nr-i nehr aslna rc eder ki kurs-i emsdir. Pes, nr-i
nehr eyy zulmetten ve ihtifdan tahls ettii halde yine fil-hakka mestredir.
Nitekim zihninde tasavvur ettii nesneyi izhr eden lisnn veyhd kalmaktr. Byle
iken yine ol mutasavvar olan nesne zihninde mestrdur. Gel imd hakik-i mmkine ile
tecell-i ilhyi dah bundan idrk eyle. [59.b] Ve sen sana asl vcd verme. Zr senin
zuhrun Hakkladr ve ill sen yine evvel ki madmsun. Ve aslna ihtiyrnla rc
eyle ve fn-yi bkde ifn eyle ve ill bil-ztrr rc edersen ve zahmet ekersen.
el-Hsl, insn bu nrla mnevver olmak gerektir ki bir dah zulmeti olmaya.
Ve ona nril-envr derler. Zr ir-i envr onun yesidir. Ve Hakkta gurb ve tul-i
mutasavvar deildir. Ve kenz-i mahf olduu esm ve sft itibriyledir ki mertib
iktiz etmitir. Ve ill, kendi ztnda ztna zhir ve bhirdir.
Ve unlar ki esmda kaldlar, kuydan hals olmadlar. Ve em-i haylle
bakanlar mtlaa-i ceml-i Hakk bulmadlar. Kan bir l-i himmet ki kef kermta
nazar etmeye ve tevecch-i vechi koyup ceyb-i versete gitme. Ve kan bir merd-i
151
meydn ki heykelini bir top gibi oynaya, ve akl ve kalb ve rhu kazgn-i fen-i kllde
kaynaya ve onda hdisden eser kalmaya ve Hakktan gayr nedir, zerre kadar bilmeye ve
Hakkla Hakk ola ve ilhddan hals bula --~- 4---= -'= --,- 4- 4--,= ;)--
Q-- '-- - '--~ Q--- QV'~-~= Q- '-- [Allahm! Ref isminin
hrmetine ve ef shibinin erefine, [60.a] Bizi arada kalmaktan ykselt ve bizi ayna,
ze ulatr.
NAZM
Vech-i mutlaktan tevecch edelim, dergha gel
Srrla b-perde vsl olalm Allaha gel

Cn ve dil olsa tecllsinden onun gark- nr
Olalm revnaknm arh zere mihr mha gel

Her ne denli hne-i dil cilvegh- Hakk ola
ntisb bendelikle edelim ol ha gel

Cenb- Hakktan haberdr olmaya mtk isek
Gafleti ko, bir gn evvel bir dil-i gha gel

Menzil-i maksda Hakk-ve dilersen ger-i vsl
Sende bir mrid yznden durma doru rha gel

152
; - ; ;- - [Rakam, Retem, Rabbm]
Bu kelime kalem-i ilh ile mersm olmu zhir oldu. Zhir olan budur ki
bu lem esm ve sft rakam maklesidir ki nak-i ilhdir. Ve retime ki tezkr iin
sba akd ettikleri hayttr. lem-i mezkr dah tezkr bbndandr. Onun iin, [60.b] '
'-- ') (Nis, 4\1) [ Ey insanlar! ] diye hitab-i ilh vrid oldu. Zr lem-i kesrete
nzl ve meynda berzih-i kesre olmak sebebiyle vahdet-i mensiyye olup abde gre
Hakktan bud-i zuhr etti. Bu cihetten derler ki Gzden rak olan gnlden rak olur.
Zr beynel-habbeyn vk olan mesft- hicbdan hl deildir. Ve hicb- mris
nisyndr. te bu man, mahcblar hlidir. Fe-emm ekmel-i mkifn makm-
indiyyette karr-ddedir. Ve kelm- cerh ve tadl onlarn m-adsna gredir. Ve
kelimt- mezkrede Hakkla halkn irtibtna remz vardr. Zr ;- (Rakam) ki
kitbettir. Ketb ise bir harfi bir harfe zamm etmektir, t ki kelime vcd bulur. Pes
bundan zamm ve cem mans zhir oldu ki beyne-eyn melhzdur.
Ve ; (retem)de dah man-y zamm vardr ki makd ve makd bih ile
hsldr. Bu cihetten gyet-i iret ; (rabbim) oldu. Yan ondan Rable merbb
arasnda olan irtibt zuhr buldu. Maa-haz, retem ile rabbim kelimeleri tecns-i hatt
zerine vrid olduundan letfetten hl deildir.
el-Hsl, lem-i esm ve sft niseb ve izft kablindendir ki, [61.a]
Q---'- (Ftiha, 1\2) [lemlerin Rabbi] mertebesine dldir. Ve ol mertebenin tafsli
lem ve ihtisr demdir. Ve lem yne-i esm ve dem mirt- msemmdr. Bu
cihetten vrid oldu ki ;~ -- ' _- = [ Muhakkak Allah demi kendi
suretinde yaratt ]
42
,-- ;-'- - J -=- ;-'- - - ;~ >- ----=- ;~ -
---= '=-- [Yan, hakkat sreti zerine. Cem leminde onun iin bir sret
yoktur. Bilkis, sret fark, mecz ve hakkat leminde olur.] Fefhem cidden.

42
Buhr, Sahh, stizn, 1, VII, 125; Mslim, Sahh, Birr, 32, no: 115 (III, 2017), Cennet, 11, no:28 (III,
2184); Ahmed bin Hanbel, Msned, II, 244, 251, 315, 323
153
Ve srr- rubbiyyet dedikleri izfet-i mezkredir. Pes bu demde rabbum
denilir, b-i muvahhadenin zammyla. Yan, Allah Tel rabbimdir ve ben onun
merbbuyam ve meynmzda nisbet-i esm ve izfet-i sft vardr. Sultn- azamn
vkels ile aralarnda b-hasebil-mertib nisbet ve izfet olduu gibi.
Ve lem-i hakkatte ; (rabbem) denilir. B-i muvahhadenin fethiyle mansr
_=-' [ Ben Hakkm ] dedii gibi. Velkin bu srrus-srr indel-kmmel mestr ve
mahfz olmakla tekml nee edenler o makle davy lisnagetirmezler. Ve dav
edenlerin hlini terk-i edebe nisbet ederler. Zr kmil odur ki cem ve farkn ikisini
dah mrt ve muhfaza eyleye. T ki, btn tevhd-i hakki ve zhiri ubudiyet-i mahza
[61.b] zerine olmakla nizm- enfs ve fk halel-pezr olmaya ve cem ve fark yerini
bula. Ve dery ve sahr srr zuhra gele. Bu cihetten Rabbim Allahdr demek esahh
oldu. Nitekim ekmelil-mevcdt (s.a.) ene demedi. Yan cmiil-hazreteyn iken
zhirde hazret-i kevniyyeye nzr oldu. Ve hazret-i ilhiyyeyi setr eyledi. Ve onun '
- '--- ; '-- -- [ Ben kyamet gnn efendisiyim ]
43
buyurduu dav-y
mezkrdan hritir. Zr bu siydt ki kendi nefsi iin isbt etti, siydt- kevniyyedir.
Maa-haz, onunla dah iftihr etmedi. Belki ihbr mcerred-i mmetine tenbh iin idi.
Tki yevm-i kymette bery-i efat devr-i ebvb etmeyeler ve doru dergh-
Muhammedye geleler. Maa-haz, enbiydan dav sdr olsa uhdesinden gelmeye
kdirlerdir. Evliy ise onlar gibi deillerdir, eeri ashb- kermttr. Ve kermt
mucizttan madddur. Zr, mucize ile kermetin meynnda fark vardr. Ve efrd-
mmetten her kime ki dav sadedinde oldu. her mahcc ve mlzem olup uhde-i
davdan hurc-i myesser olmad. Fe-emm, [62.a] terk-i dav edenler sde hl
oldular. Nitekim hateml-evliynn (k.s.) katli hussunda erbb- inkr nice kere
tecemmu ettiler. Ve her kendileri maktl oldular.
Sul olunursa ki; nk dav yoktu, y tecammu-i mezkr ne iin idi.
Cevb budur ki; dav rubbiyyete gredir. Hatem-i mezkrede ise bu makle
dav yok idi. Belki hakkat zere zik-i ubdiyyet olanlardan idi. Fe-emm,

43
Buhr Sahh, Kitbl-Enbiy, c:II, 64; Acln, Kefl-Haf, 616
154
rubbiyyetin rahmet-i vsiasndan ve srr- kaz ve kaderinden ve vahdetinden
tasnftnda ok bahsetti. Ve ukl-i ksra onu idrkten ciz olduundan ehl-i rsm;
kffr- Kurey gibi mahcc olduklarndan mhzzeyie kym ettiler. Ve nr-i ilhyi
itfya altlar. - - - ; ;-- (Saff, 61\8) [ Allah nrunu, dinini tamamlayacaktr.]
Sul olunursa ki; bir sz ki ihtill-i leme bis ola. Onu lisna vey kaleme
getirmek memn ve menhdir. Enbiy ve evliy ise nizm- lem iin mrsel ve
mebslardr.
Cevb budur ki; hatem-i mezkr hatemiyyeti cihetiyle cem-i makltnda
memr ve mezn [62.b] idi. yle ki, mukaddem ve muahher olanlarn hi birine bu
makle bb- izn-i mefth olmad. Onun iin selmet buldu. Ve gayrler kimi mesmm
ve kimi gayr ve cehle maktl ve muazzeb oldular.
Sul olunursa ki; raslullah (s.a.) cmiil-hakik, hmilid-dekik iken niin
onlardan o makle elfz sdr olmad.
Cevb budur ki; lisn- nbvvet ukl-i mme zerine vrid olmutur. Ve ill
ihtill lzm gelir. Lisn- velyet ise byle deildir. Pes her ne man ki lisn-
velyetten sdr olur. Hakik-i Kurndandr ki lisn- nbvvet onun cmlesine remz
etmitir. Velkin fehm-i havs- nsa mfevvezdir. Ve her srr keml-i zuhru vaktine
merhn olmakla hakik-i dakkann zuhru dah vakt-i hateme merhn idi. Nitekim
baz eri-i hazret-i snn (a.s.) nzlnden sonra zuhr etse gerektir. Maa-haz,
eri-i nebeviyyedendir. Pes bunu teslm eder. Ve ill merdd olur. Zr [63.a] evvel,
hakiki inkr etmek ilhd- mahzdr. Zr Kurn, zevhir ve bevtnn mecmunu
mtemildir ki zl-cenheyndir. Pes bir tarafyla iktif etmek hakkatten udldr.
Ve sniyen, her hakkat her asrda zuhr iktiz etmez. Belki zuhru iin vakt-i
muayyen vardr. Nitekim enbiy (a.s.) cem-i mertibde kmiller iken her biri
mmetini bir mertebeye davet etti. Yan kimi tevhd-i efle ve kimi tevhd-i sfta ve
kimi tevhd-i zta dellet eyledi. Ve her biri cmle-i mertibe davet eylemedi. Ve
ettikleri srette dah bil-fil eseri zuhr etmedi. Belki mertebe-i fil cenb- nbvvete
mahss oldu. Onun iin hatmiyyet ile hitm buldu. Ve bundan mmet-i merhmenin
mmet-i vasat olduu srr zuhra geldi. Zr mmet-i vasat odur ki cmiil-ceml vel-
155
cell ola ki bu cemiyyet keml-i zideden ibrettir. Ve bu mandandr ki, her asrda
olan insn- kmil peygamber makmna kim olmutur. Ve hatem-i velyetin nefh ve
nefesidir. Gerek halk onu kabl etsin ve gerek kabl etmesin.[63.b]
Zr neb-i cmle yannda msellem olmayacak vel nice msellem olur. Maa-
haz evliynn ekseri mestrdur. Ve zhir olan dah fil-cmle hafdir. Zr halkn nazar
kermt- kevniyyeyedir, kermt- ilmiyyeye deil. ol cihetten ki hissle lfetleri
glibidir. ' V' 4-- (Arf, 7\179) [te onlar hayvanlar gibidirler. ]

NAZM
Her kande zuhr eyler ise srr- hakik
Gy ki imende alr tze akik

Bir dem gelir elbette o dem miske dner dem
dem dem-i feyzle olur cmleye fik

Akln var ise ravza-i irfna dahl et
Km ehl-i dil ve ddeye her vechle rik

Zhidlere yol vermedi Hakk menzil-i vasla
klar ho ltufla sevk eyledi sik

Hakk ie gr Kevseri, var havz- nebden
156
ol gnde ki dil-tene ola cmle halik
Burada gn Q -- ; 4-'- (Ftiha, 1\3) [Din gnnn shibi] gibi yevm-i
dny ve yevm-i hiretle mildir. Ve bu mevtnde Kevser-i feyz n etmeyen mevtn-i
hirette dah etmez. Gerekse sret-i havzdan n eylesin. Zr bu man hkm-i [64.a]
erat kabl edenedir. Bizim szmz ise feyz-i hakikdedir ki ,-;-- '--=- '
(Kevser, 108, 1) [ Muhakkak ki biz sana kevseri verdik ] remzi onadr.

NAZM
Ey akl olan, menzil-i irfna itb et
Ko serd-i pindr bu yolda ise tb et

Mafr olur zenb, efat edegr ak
Sen ister isen ka bir kerre itb et

Bak kangmza ala fln yz her
Al mushaf- mevly ele feth-i kitb et

Dil-i feyz-i pezr olmayacak mrde bil onu
Gerdir kula ger ona sad- br- hitb et

Zincir-i ecel ekmeden evvel seni kabre
157
D akla Hakk yola var Hakka metb et

-,-- '-- --) - J-- [ Bana bu Trke ibre sylendi ] :
Herkes ezelde istidd olduun bilmez.
Yan eer mstaidd-i feyz ve kbil-i keml olduunu bileydi esbbna
teebbs eder ve diledii yola dner giderdi. Velkin cehlinden kendini mhmil
brakm ve muktez-y tab ve nefs zerine akmdr. Matlb-i azm ise sebeb-i azme
mevkfdur. Nitekim, [64.b] blda erh olmutur.
Sul olunursa ki; nefs-i istidd bilmek kifyet eylemez. Zr kuvvet dedikleri
man, file gelmek dah mukadder gerektir.
Cevb budur ki; nefs-i kbiliyyet sebeb-i harekettir. Gerek orada bil-fil eser
bulunsun ve gerek bulunmasn. nk gyet mehldur. J-- ;--- -, - _- '--
[Amel ediniz, herkese yaratld ey kolay olur.]
44
mcibince esbb ve vesile
temessk gerektir, kaz-i ezel, eseri zuhra gelince. Yan, geri Hakka gre acz
yoktur velkin herkesin bil-fil kemline kudret taalluk etmez. Zr mahallinde mni
vardr. Pes evvel mniin zevl mmteni kablinden olacak gh olur ki esbba adem-i
teebbs ile matlb vcd-pezr olmad gibi badet-teebbs dah netce zuhr etmez.
Velkin teebbs mukadder olmakla hrite husla gelir, kffr mna davet etmek
gibi. Maa-haz, ihbr- ilh ile hrite adem-i mn maktdur, Eb Cehil gibi. Bir
nesnenin netcesi mehl olacak, mukadder ne ise olur demek hayr etmez. Belki merze
tabb gerektir. Gerekse gyeti intikl ve vefta mncerr olsun. [65.a] Ve gh olur ki bu
man tarf-i ilh ile malm olur. Hzrn (a.s.) katl eyledii gulm gibi ki badel-
bl kfr mukadder idi. Onun iin ilc grlp kablel-bl katl olundu.
Sl olunursa ki; gulm- mezkrun hakknda kfr zerine matb idi diye
haber vrid olmutur. Pes herkeste istidd- ezel olmak memndur.

44
Buhr, Sahh, Kitbt-Tefsr, 68
158
Cevb budur ki; matb olduu ihbr- rile malm oldu. Ve kiminin dah
bil-fil kfr ve onun zerine hatemiyle malm olur. Fe-emm, mutlak- tab
kbiliyyeti mnf deildir. Mesel, bir nesne seng-i siyh dette yne olmaz. Velkin
kudrete gre acz yoktur. Nitekim ansrn sret-i demiyye ile mnsebeti yokken nefh-
i rhla sret-i unsriyyeden hurc etti ve zl-i eyser-i demin dah sret-i haviye ile
adem-i mnsebeti var iken yed-i kudret onu fhr tyn tasvr eyledii gibi ki tasvr
etti. Ve Havv sretine kodu. Ve buradan fehm olunur ki ol ayet ki gelir: Q=- ~-- '-
- V QV - -- (Zriyt, 51\56) [ Ben insanlar ve cinleri yalnz bana ibadet etsinler
diye yarattm ] Yan ins ve cinn [65.b] kbiliyet-i ibdet ve marifet zerine halk
olunmutur. Zr eer bu kbiliyyet olmasa memr ve mkellef olmazlard. Velkin her
kbiliyyet-i kuvvetten file hurc etmek muktez-y un-i ezeliyye ve taayynt-
gaybiyye olmadndan ekser ins ve cinn dall zerine kaldlar. Ve fil-cmle ibdet ve
marifet husle gelmek - - -- (Zriyt, 51\56) [bdet etmek iin] mazmnuna
musahhh oldu. Zr cd- lemden maksd-i asl insn- kmilin vcdudur ki, ' -=
~-[Bir bin gibidir.] hkmndedir.
Pes, srette mazhir ism-i mudill ziyde ve manda mazhir ism-i hd
efzndur. Nitekim gelir: -~- - --= ~-- [ Rahmetim gazabm geti ]
45
. Yan,
rahmet-i sbka-i vsia merhmun magdbdan kesretini iktiz eder. Velkin her raiyyet
dergh- sultna dhil meclis-i hsa mstehil olmakla ekser ins ve cinn hri bbda
kaldlar.
Maa-haz, ;=, -- (Ynus, 10\56) [ Ona dneceksiniz ] mcibince her
mebde-i evvele ve asl olup kef-i nikb hsl olsa gerektir. Zr bil-her ems zavn
ve kamer nrunu kendilerine zamm etseler gerektir. >~- --- ; Q- '-= -' '- [
Allah Tel Hdun (a.s.) hikyesinde dedi: ] ;---~- ,~ _-- (Hd, 11\56)
[Rabbim, elbette doru yoldadr.] ,--=- ;--- = ,-=- Q- '~ V ,- Q=- [Hayra
yor, haberden sorma. Allah almdir, habrdir.] [66.a]

45
Buhr, a.g.e., Tevhd, 15, 22, 28; Mslim, a.g.e., Tevbe, 14-16
159

NAZM
Kemle ermee insna istidd lzmdr
Tarka girmek evvel kiide zd lzmdr

Bu nak-i marifet her levhde sret-pezr olmaz
O nake manda bir hme-i bihzd lzmdr

Halfe olmaya bu mekteb-i lemde tfl-i dil
Ona ilm-i hakik retir std lzmdr

Siysetgh- dehr ire kesilmez rk- emmre
Serinde darb- tevhd ile bir celld lzmdr

Eer bstn- lemde ser-i servn ere ara
Ubdiyyet makmnda deme azd lzmdr

Bugn ehl-i fenya lem-i fnde ey Hakk
Ne n ve hret ve ne halk iinde d lzmdr

160
- - -= [Hd, cd.]
Kalem-i ilh bu vechle mersm olmu zhir oldu ki evvelkisi h-i muceme ile
zebn, yars da esm-i ilhiyyeden vcibl-vcd mansna ve ikincisi cemle firk ve
dr demektir ki Trk ayrdr.
Ve bu iki kelimenin meynnda tecns-i hatt olduu zhirdir. [66.b] Ve iki
nokta, Halvet ve Celvet noktalar gibidir. Pes asl- halvet ve fr-i celvet olduu gibi
ki evvelkisi h-i muceme ile makm- halvet ve cd makm- celvettir. Ve bunun erh
ve beyn budur ki, ' --- ;- '--;- [yle bir vakit vardr ki, kul Rab olur.]
muktezsnca fen-i kll ve istihlk- mahzda ki abdn Hakkla Hakk olduu
makmdr. Halvet-i maallah ve makm- Hdy zuhr eder.
Ve bu mertebeye kenz-i mahf derler ki, onda abd iin zuhr yoktur. Ve burada
maiyyet-i tefhm iindir. Yoksa halvet-i maallahn zhirinden isneyniyyet grnr. O
makm ise makm- vahdettir ki abdin taayyn mahv olup kel-evvel vcd-i Hakk
kalmaktr. Zr vcd-i mmkn, vcd-i vcibe mzheme edemez. Pes f nefsil-emr
madm iken slk hasebiyle dah madmiyyeti mehd olur. Ve itibr zil olup
ancak sret kalr ki mutedn-bih deildir.
Ve Hdy dediimiz dah bu manyadr ki fen-i abd ve bek-i Hakktr.
Ve ill sayrret ve istihle muhldir. Bu cihetten --- ;- [Kul, Rab olur.]
cmlesinde olan kne mahz tahakkuku ve fen-i abdiyyeti ifdedir. [67.a]
te bu makm- fen ki zikrolundu, Halvet ve Hudy makmdr. Bundan
sonra makm- bek zuhr eder ki evsf- Hakkla celvet ve brzdur. Ve bu makma
cmle celvet ve Hudy derler ki makm- mhede ve makm- kb-i kavseyn ev
edndr. Zr cddan murd bud-i mfrit deildir ki mni-i ryettir, belki bud-i
mutedildir. Zr bud-i mfrit mni-i ryet olduu gibi ki mahcblar hldir. Kurb-i
mfrit dah mni-i ryettir ki ehl-i halvet olanlar hlidir. Zr makm- halvet ve
fenda zhir olan bi-ztihi, li-ztihi Hakktr ki orada abdn halkyyetinden eser yoktur.
Pes, r-i merde mstehlek olacak uhd myesser olmaz. Bu cihetten
cdlk cmle yan kurb-i mutavasst ve bud-i mutedil lzm geldi. T ki mhede
161
myesser ola. Ve bu cihetten celvet cmle halvet olup diresin tekmlden sonra celvet
olur ki makm-i ekmeliyyettir. Pes her halvetye lzmdr ki makm- bekya rcla
celvet sretine dhl eyleye.
te Hud ve halvette noktalarn fevkn ve cd ve celvette tahtn olduu
[67.b] takrr-i mezkrdan mefhm oldu. Yan halvet makm- alya urc eder ki
mebde-i evveldir. Ve bu mertebe ism-i hire nzrdr ki seyr-i urcunun hatmidir.
Nitekim ism-i evvel seyr-i nzlunun bed-i itibriyle ve zhir-i vcd-i Hakka
nazarla ve btn-i vcd-i halk hasebiyle tlk olunur. Ve celvet cmle esefle nzl eder
ki makm- kbe kavseyndir. Ve bu makmda gelir: ~ ,- '- (Bakara, 2\186) [
Muhakkak ben yaknm.] Yan bu makma makm- kurb ve mnct ve mhede
derler ki lezzet bu makmdadr. Yoksa makm- fenda deildir. Nitekim bu kitbda
blda
46
--, '- - ;,-- 4)= - ,=-- -- 4-' [Dim kerim yzne
bakmann lezzetini istiyorum.] hadsinde mrr etmitir.
Sl budur ki; celvet ve cdy makm- ehl-i davet ve irddr ki makm-
enbiy ve kmmel-i evliydr. Eeri bazlar halvet ve hudy makmn ihtiyr
etmilerdir, Eb Yezd-i Bestm gibi k.s. Zr makm- davet makm- bel ve
muhannet ve makm- halvet makm- skn ve rhattr. Nazar eyle ki halka ihtilt ve
sohbet edenler ne eziyyetler ekerler ve ne iddetler grrler. [68.a]
Ve bu makmdan cenb- nbvvet (s.a.) buyurur ki: ~ '- J-- - '-
[Hibir neb, benim ektiim gibi eziyet ekmedi.]
47
Fe-emm, maksd-i nebev netic-i
eziyet ve cef olan tecellyt- ilhiyyeyi beyndr. Zr ibtil yne-i kalbe sebeb-i
mezd-i incildr. Nitekim bu zevkden zik olanlar bilirler ve ona gre kazya rz ve
belya sbir olurlar. Ve belki cem-i nisebden fen bulup her halde Hakka icllen ve
izman taabbd ederler. Ve bu ubdiyyette lezzet-i hakkiyye bulurlar. Ve bu makmn
fevidindendir ki baz kber buyurmulardr ki felek-i marif devr ettikte hurf-i

46
Bkz., Kenz-i Mahf, vr. 33.b
47
Kayna bulunamamtr.
162
menkta-i fevkniyye hdis olur. Zr ulm ve marif derect- kurb ve visle sebebdir
ki derect- cenndan aldr.
Pes felek-i marif, ahlk ve ahvl ve kermat makmdr. Ve kaan felek-i
aml devr etse harf-i menkta-i tahtniyye zuhr eder ki hakik ve makmt ve
menzilt mertebesidir. Zr aml-i sliha geri ecsd-i sfliyye srdr. Velkin
vesle-i hakiktir. Ve kaan felek-i mhede devr eylese hurf yapsa, yan gayr-i
menkta-i hdise olur. Ve felek-i mhede zikr olunan ahvl ve hakik ve emsli
nesneler mefkddur.
[68.b]
Ve bu felek itibrttan mberrdr. Zr cmleden aldr, felek-i ar- mecd gibi.
Eeri erbb- mhede dah ehl-i hakiktir. Zr mhede ve tecellnin hkm rs-
ulm-i ilhiyedir. Huss ki, tecell-i berki cmleye glibidir.
Sl olunursa ki; besmele tahtnda olan b-i muvahhide nedir.
Cevb budur ki; remz-i nokta-i ahadiyyettir ki bi-hasebit-tecell mazhire
nzl etmitir. Ve bu nzl itibriyle tahtndir. Zr, (be) elifden sonradr ki
taayyn-i zt-i evveldir. Onun iin noktas muvahhadedir.
Ve tc-i msennt taayyn-i sn sftdr. Onun iin iki nokta ile mulemdir.
Ve s-i msellese taayyn-i efldir. Onun iin nokta ile mersmdur.
el-Hsl, elif ki yedi adet noktadan ibrettir ki taaynt- esm- sebadr.
Nokta-i ahadiyyeti mtemildir ki (Nun) dedikleri budur. Ve onun hakkatte taayn
yoktur. Fil-hakka taayyn akl- evveldendir ki evvel-i lem-i ebddr. Ve bu taayyn
bi-hasebil-etvr mertebe-i insna gelince tenezzl etmive mertebe-i insnda taayynt-
zt ve sft ve efl gyet ve nihyete yetmitir. [69.a]
Ve hurf-i tehecc mtemil olduu yirmi sekiz harf mertebesi gelince yirmi
sekiz menzilden ibret ve onun esrrna irettir. Ve cmlesi eer harf ve eer taayyn-i
163
kevni nokta-i vhideye rcidir ki suver-i muhtelifede teekkl etmitir. = '=~-
- Q='-- ,'=- Q='-- Q-'=- [Zhir ve btn olan Allah tenzh ederim. ]

NAZM
Noktadan fehm olunur cmle esrr- hurf
Bilinir sret-i esms ile Rabb-i raf

M arefnke dedi hazret-i sultn- rsl
Nce mmkn ki o knh ile Hakk marf

Ztn ister isen perde-i gabya nazar et
Bu ehdetle odur trl sfatla mevsf

lmi bir nokta dedi rif olanlar emm
Kld chiller onu bunca fnnuyla sunf

Kefe er tki tecell ile onu bilesin
Akl-i ksrla nce mmkn ola ona vukf

Habbetl-kalb ile bil nokta-i zt, Hakk
164
Teng olur ilmine zr ki onun gayr zurf [69.b]

;- - ;- [Tenem, benem]
Kalem-i ilh bu vechle mersm olmu zhir oldu. Fe-emm, mans ziyde
haf nesnedir ki deyme mkife bile mtebihdir. Tafsl-i kelm budur ki insnn
msemms rf-i mmda nesneden ibrettir ki; heykel-i cismn ve biri rh-i hayvn
ve biri rh-i mdebbir-i insndir. Pes bir kimse ben dese fil-hakka bu nesne
murd olur ki nefs-i ntkaya nzr olan ona ki mahal-i hitb-i ilh ve teklf-i
rahmndir. Cesed ve rh-i hayvnnin mahdmudur.
el-Hsl; bu nesne msadesiyle teklf-i tm olur. Zr rh-i insnde tedbr
ve rh-i hayvn mebde-i hiss ve hareket ve cesedde arz ile amle let olmasa
maksd-i er hsl olmaz. Bu mandan ' [ Ben ] diyen bil-isle rh-i mdebbire
nisbetle ve bil-tabiiyyeye rh-i hayvn ve cesede izfetle ' [ Ben ]dir. Yan, yalnz
rh-i hayvn ve yalnz cesede gre ' [ Ben ] demek geri tm deildir. Fe-emm fil-
cmle tlk sahhdir. Zr bu ikisinin rh-i revna ziyde ittisli vardr. [70.a]
ol cihetten ki, rh-i hayvn rh-i mdebbirin semeresi ve cesed dah rh-i
hayvnnin netcesidir. Bu manya ten cihetiyle ;- [ Benim ] demek ciz oldu. Ve ;-
- ;- [ tenem-benem ] tlk bir sret zerine geldi. Buradandr ki lem-i cema gre
Hakka sret-i tlk olunmaz. Zr zt-i ahadiyye sretten mberrdr. Fe-emm lem-i
fark suver-i esm ve sfttr ki ey ve kinat ve mevcdatla tabr olunur. Ve bunlar
suverdir, sretleri dah hakkattir, mecz deildir. Ve her tlk kendi lemine mnsib
olan vech zerine olacak hat lzm gelmez. Teemml eyle ki, Allah Tel lisn-
immdan - --= Q-- = - [Allah hamd edenin hamdini iitti.] der. Maa-haz, immn
kelm lafz maklesindendir.
Pes kelm- lafzye bu mesg olacak kelm- rhn hakknda sz kalmaz.
Nitekim, - >--- 4 '- (Bakara, 2\30 ) [Rabbin meleklere dedii zamn] yeti
mtemil olduu mukvele rhla olmaya kavl vardr.
165
Pes-bi-hasebil-mertib bu izft fil-hakka Hakkn terezzhn mnf
deildir. [70.b] Ve tlktta nass- Kurn zerine cr olmayanlar redd eylemilerdir.
Zr er-i kyst-i akliyyeyi vey tevlt sahfeyi redd iindir. Ve bu makmdandr ki
halk msivy isbt ve nefyde drt ksm olmulardr.
Evvelkisi, ulem-i mahcbndur ki msivy vcd-i Hakka mugyir, baka
vcdla mevcddur demilerdir. Pes bunlar itibrn ve hakkaten isbt- msiv
ederler.
kincisi, rifn- mkifndur ki msiv asl mevcd deildir, l-hakkaten ve
l-itibren demilerdir.
ncs, mhidn-i muyenndur ki; msiv zll-i Hakktr derler. Yan
hakkaten nefy ve itibren isbt ederler.
Ve drdncs, muhakkkn-i vcidn der ki, mhidn gibi geri hakkata
nefy ve itibren isbt ederler. Fe-emm, ayn- Hakk olmak zerine zhib olurlar, yoksa
zll-i Hakk olmak zerine deil. Fe-emm, bu makm- mezlik-i akdmdandr ki Hakk
Tel, eynn sret cihetinden ayn olmak lzm gelir. Bunun ise mahzrt- kesresi
vardr. Pes ne yzden zll deildir ve ayndir. Kef-i tmm ve idrk m-l-kelma
muhtcdr. [71.a] T ki ilhd lzm gelmeye.
Nazar eyle ol nevta ki, tahtel-arzda medfn iken hurc edip tedrcle ecere
olur. Pes ecere olan nedir ve nevt nce oldu. Ve ne srete girdi ve ismini tebdl eyledi.
Zr nevt denilirken ecere denildi. Maa-haz ecere olan ayn- nevttr. Ve bundan
intikl ile ki Hakk Tel kendine kenz-i mahf dedi. Binen-al-haz bu lem halkla
zhir oldu ve esm ve sft zuhr buldu. Pes bu zuhrtla Hakk demek lzm geldi. Zr
halk desek galat ve hatadr. ol mandan ki, mahf olan halk deil, belki Hakk idi. Bu
cihetten ona halk demek ecereye sret-i nevt deildir, belki gayr nesnedir demek gibi
olur. Bu ise habttr. te buradan vcd-i mugyir isbt edenlerin s-i hlleri zhir oldu.
Ve bu kavle zhib olanlarn tevhdlerinin zaf bilindi. Ve belki mrik olduklar fehm
olundu. -' '- [ Allah Tel buyurdu:] ;,~- ;V =' ;,- Q-; '- (Ysuf,
12\106) [Onlarn ou, ortak komadan Allaha inanmazlar.] Zr, [71.b] vcd-i
mmkn isbt etmek fil-hakka irktir. Ve mlk-i vcd vhid-i kahhrn
166
tasarrufundadr. Ve vcd-i mecz fil-asl mekhrdur ve kelm onu itibrdan
iskttadr ki slk-i sahha menttur. Ve ona mecz demek bil-itibrdr, yoksa blda
takrr olunduu zere her ne varsa sret-i Hakktr ve ism-i zhir tahtnda dhildir. Ve
ona btn yan Hakka btn tlk olunmak bil-itibr vcd-i halk sebebiyledir. Byle
iken ism-i btn itibr deil belki hakkdir. Zr kenz-i mahf olduu cihetten dah
btndr. ~,-- - ~- [ Fefhem cidden , mertebeler zerine yr.]

NAZM
Msiv kaydn ko, lem-i tlka eri
Dr deyyre dei, halk ko hallka eri

Seyr-i seyyre-i heft eyleme ey dil-i berden
Eyle mirc- felek, seba-i etbka eri

lem demi birbirine kl dim
Py-i serle harm-i enfs ve fka eri

Gzer et bu tabakt- melektu durma [72.a]
Var gide gide zirve-i nh-tka eri

Hakk y lem-i vahdette gr Hakkla var
Matlub-i l-i cn dil-i mtka eri
167

- J-- '---- --- [Sal gecesi bana denildi:]
,-- ' [Nefret etmekten sakn]
Yan, beynen-ns menfr olmaktan hazr eyle. ol cihetten ki tahrr ettiin
baz men-i dakkay adem-i fehmden n inkra derler. Ve ol manda sana tan
ve ten ederler. Zr dnydan intikl edenler bile dakk-i cehleden hals olmadlar, fe-
keyfe ahy olanlar. Zr hayatta olanlar mhezeye kerebdir.
Huss ki, bu asrn erbb- inkr ifrt ehlidir ki tevtr ile velyeti sbit
olanlar sebb ederler. Bu cihetten revfiz ve a hkmnde olurlar. Zr delil-i katiyye
ve nfs-i zhire ile amel etmezler. Maa-haz selef-i slihni etmeyenler sktlardr. ol
mandan ki, onlar evlda ecdd gibidir. Ve ecddn hukku muzafadr. Pes erbb-
hakik inkr etmek Kurn inkr etmek hkmndedir. Zr hakik- [72.b]
Kurniyye onlarn elvh- sfiye-i kalbiyyelerinde msbet ve mektbdur. Ve levh ikidir
ki; biri levh-i mahfzdur ki levh-i srdir. Ve biri levh-i dildir ki levh-i manevdir. Ve
sret mandan mstenbittir. Yan bir nesne kuvvette ve manda olmasa file ve srete
gelmez. Buradandr ki akl- evvele kalem-i al denildi. Zr nefs-i klliyyeye
mnteke olan ulm-i kevniyye ve ilhiyye onun sukta-i minkrdr. Ve ona feyz-i
mukaddes derler ki feyz-i akdasn netcesidir. Ve bu feyzden b-behre olanlar evrk ve
kartse nazar ederler. Ve ulm ancak bu yazlandr sanrlar. Hakkat ise kalem ve lisna
gelmez.
Pes bu makle hakik onlara ibrz etmek ank- hanzre talk-i cevhir gibi
olur. Ve belki fil-mesel uyur ylann kuyruuna basmaya benzer ki; esre-i fitneye ve
les-i lisn- mr misle bis olur.
Bu cihetten '= -- ; - JV '-V [ Tavuk pazarnda deve satlmaz ]
vefknce [73.a] her nesne kendi pazarnda satlr. Ve n-ehle if-y hakik olunmaz.
Husus ki, tahrr lisnla takrrden ehvendir. Zr tahrr olunan men evrkta
mahfzdur ki herkes ona muttali olmaz. Huss ki krat ve kitbetten b-behre ola. Fe-
168
emm lisna gelmekte sy ve umm vardr. Nitekim demilerdir: Q---V '= , J
'~ [kilii aan her sr suyu bulur.] Zr isneynden murd leblerdir. Ve cizdir ki iki
ahs ola. Pes demek olur ki insn kendine bir mshib ve hemrz edinmek kfdir.
yle ki eer hem meclisi aded ksmndan ednl-emr iki olacak olursa zabt ve hfz
edemez ve her uyuna bis olur. Bu sebeptendir ki geri erbb- enfsn hulefs
bisyr olur. Fe-emm aralarnda shib nefs birdir ki eyhin fil-hakka mahall-i hitb ve
mazhar- nefesi ve mehbit-i ruh ve masabb- feyzi odur. Fefhem cidden. [73.b]
'~- J ; V -- --) V '- [Ancak, havs kullar ve ihtiss
shipleri hidyeti bulur.] Ve mehrdur ki esrr galeyn halde tekellm olunmak lzm
gelse sahrlara ve kylara sylerler. Ve ol nefsin tesrinden baz nebtt hsl olur.
Nitekim cenb- nbvvet (s.a.) hazret-i Alye (k.v.) baz esrr- ilhiyye ifza edip
ketmle tavsiye buyurduk ta hazret-i Al bir vakitte ziyde galeynndan b-rm olup ve
erip bir cha ser-fr kld ve h eyledi. Ve ol nefesden bir kam bitip bir ubn onu
oradan kat eyleyip nefh kld. Ve ol kasabdan esrr zuhr eyledi. Ve bu man
skenderle bir nedme dah bu vechle vki oldu. te buradan ~ _-- J- J J- --'
(sr, 17\84) [Deki: Herkes yaratlna gre davranr.] srr zuhr buldu. Yan ol hn
esrryla ney-i mezkr tekeyyf etmek ciz olacak.
Nefes-i Rahmnden tevelld eden eynn ahvli dah ona kys oluna. Fe-
emm gyet dakk nesnedir ki kuvvet-i derrk ile intikl olunmaz. Belki kef-i sarh ve
ilhm- sahha mevkftur.[74.a]
Ve ona srr- sr derler. Tefekkr eyle ki, nutfe-i insn cmle ecz-i
bedeniyyeden mnasra olup ulk-i vki oldukta cenn dah srr- seryn zerine
tekevvn eder. Onun iin y peder vey mder ki heyetleri zerine tevelld eder.
Pes cihet-i mbehet cem azdan tereuh oldu. Bu mandandr ki lem ve
dem sret-i Hakk zerinedir. Ve bu cihetten marifet-i Hakk marifet-i nefs zerine
mevkf oldu. Zr nefs-i insnla Hakkn mnsebeti olmasa zdd olurlard. Ve zddla
geri zdd- mtebeyyin olur. Zll-i vazih gibi. Velkin ahedehm here vesle olmaz.
Ve buradandr ki seyyidt-tife Cneyd-i Badd (k.s.) buyurur: = V = ,V [
169
Allah ancak Allah bilir ]. Yan Hakk ancak Hakk bilir, halk bilmez. Ve Hakk Tel
dah insnla bilinir. Zr kendi sft- kemliyyesinin sretidir. Ve bu mertebedendir ki
hadste gelir: _=- --- ' Q- [ Kim beni grrse muhakkak Hakk grr.]
48

Yan cenb- nbvveti em-i basretle idrk eden ve mhede klan ve onu bilen
Hakk bilmi ve grm olur. yle ki, [74.b] idrk- basar zhiri bile mertebesine gre
idrk- Hakktan madddur. Ve Kurnda gelir: ;)~- - '-V - '-'' ;),-
(Fusslet, 41\53) [Varlmzn belgelerini onlara hem d dnyda hem de kendi
ilerinde gstereceiz.] Yan, ne kadar fk ve enfs varsa cmlesi delil-i kudrettir.
Ve yt- tenzliyye nce ise yt- tekvniyyeye dah burhn-i ilhdir. te baz
maglblar bu makmn uhdundan mtel olurlar. Fe-emm, keml-i insn davdan
mahfz olmaktr ki cihet-i ubdiyyet-i rciha gerektir.
Pes ecere, zhirde ' -- (T-h, 20\14) [ Ben Allahm ] der. dem neylesin
ki mazhar-i kmildir. Fe-emm, lisn mertebesi ol manya dll olmak kfdir. Ve
mehrdur ki derler: '--- '~- Q- _= '=- '~- [Hl lisn, konuma lisnndan
daha etkilidir.]
el-Hsl, nutk-i lisn mertebe-i hlde selmet ve intizm ve nutk-i lisn-i zhir
ve klde ibtil ve izll vardr. Ve hadsde gelir: _-- '-- - '-- ~- J ='- V
;)--~- -'~= [nsanlar burunlar zerine srndren ancak dillerinin kazancdr.]
49

Yan demi havr ve b-mikdr eden ve hufre-i ibtilya ilk ve tarha bis olan kendi
lisndr. Bu cihetten hfz-i lisnda selmet-i vcd vardr.
Huss demilerdir ki: ;-~- '- - [Bu zamn skt zamndr. ] [75.a]

NAZM

48
Buhr, Sahh, Tabr, 10 (VII, 72); Mslim, Sahih, 42, Ry, 11 ( IV, 1776); el-Mnv, Abdurraf,
Feyzl-Kadir, Beyrut, 1988, s, 8688
49
Mnv, a.g.e., Harf-i hemze, c. II, (1, 502)
170
A gzn mirt- Hakk insndr
Grnen insndan, Rahmndr

Hilat-i esm ile melbs olup
Sret-i derv de sultndr

nk nefh-i rh-i feyz oldu ona
Manda cism-i cihna cndr

Mnkire sorma bu seyrin lezzetin
Yedii itii onun kndr

Davyi ko n sadef-hm ol
Geri batnn prdr ve mercndr

Btna eyle bu zhirden sefer
Hakk y Hakka rca ndr

V - -'-- [ Uyandktan sonra ] vrid olan beyt-i Trkdir:
BEYT
171
Eriti nme-i ltf-i azmi Rahmnn
Okundu hutbe-i adli bugn o sultnn
Msr-i evvel fazln beyn ve sn adlini ayndr. Ve nme iki vechledir. Biri
nme-i Kurndandr ki dern lafz-i azm-i ilhiyi mtemildir. Ve biri nme-i bra
ve mesendedir ki vech-i hsdan baz ibda resdedir. [75.b] Nitekim cennette vech-i
mmdan -'-- =- 4--- - -'-- =- 4--- Q- [Hay ve diri olan melikten, hay ve diri
olan melike] dey nme-i ilh vrid olsa gerektir. Ve nme-i mutlak yan eer zhir
ve eer btn fazl- bbndandr ki taltf-i rh iindir. Onun iin derler ki: ~~ -'---
-~;-- [Mektuplamak, kavumann yarsdr.] Ve adl gliba nefse taalluk eder ki
ibtildr. Nitekim ibret-i sultn onu mardr. Ve adl ve fazl dreynde crdir. Velkin
dnyda mmine ve kfire gre ikisi dah cem olunur. Zr dny drl-imtizcdr.
Fe-emm, hirette mmin ehl-i fazl ve kfir ehl-i adldir. Fakat ol mandan ki cennet
ukbet ve cennet mesbet iktiz etmez. Ve dnyda mmine adl-i keffret ve mafiret
bbndandr. Zr dnyda her vechle ehl-i fazl olsa ukbt- znb ahirette kalr. Bu
cihetten Kurnda gelir: Q -- ; ---= - ,- -= -- (uar, 26\82) [hiret
gnnde yanlmalarm bana balamasn umduum, Odur.] Yan, mafiret yevm-i
dinle takyd olunduu yevm-i dnyda mmin-i msellem [76.a] olmadndandr.
Gy demektir ki y rabb geri dnyda msellem olmadk belki her vechle mbtel
olduk. Velkin hirette bizi ehl-i afv ve muft eyle. Zr mheze-i uhreviyye
mheze-i dnyeviyyeden eedir. ol cihetten ki cehennem nr- kbrdr ki nr-
dnynn altm dokuz mertebe muzafdir. Ve dnyda olduka muft ve mukabe-i
tekub zerinedir ki muktez-y nee-i unsuriyyedir. Zr itat ve isyn n- isyndr.
Velkin, nk hiret dr-i teklf deildir.
Pes orada bir kerre mafr olan idi, ibtil yzn grmez. Onun iin ml-i
hlden ziyde havf olunur. Eeri rifler yannda yevm-i zamn mukayyed deildir.
Q -- ; 4-'- (Fatih, 1\4) [ Dn gnnn sahibi ] gibi. Zr dn mczt demektir,
dny ise fl-cmle dr- mczttr.
172
Ve ill, fil-mesel kimsenin burnu kanamaz ve aya srmez. Ve bunlarn
emsli umr-i gayr-i mlyime vk olmazd. Ve zamn takyd eden yan mz ve
mstakbel klan sensin. Ve ill, [76.b] bu niseb ve izft ism-i dehrin mazmnunda
dhil deildir. te senin kaydndr ekilen. Yoksa Hakk zhir ve nru bhirdir. Ve bu
tlsm- lem ve dem ne kadar mkildir ki onun feth ve feshine ukl-i ns ermedi. Ve
hayretten bu kadar tasarruft- akliyye vak oldu ki kl kl ile dnyy doldurdular.
Ve haylleriyle kitaplar telf edip zumlarnca neler bildirdiler. te Hakk bu lemin
sretine hayl musallat ve mansna kalb havle kld. nk hayl ur mertebesidir
ki ver-i perdeden idrktir. Onda hat ve galat ok vak oldu. Ve nk kalb makm-
ilm-i kat ve hd-i gaybdir, mteallaknda isbet buldu.
Ve ulem-i rsmun akal ve alem ve ezhedi mlhimeyi tecvz etmedi.
Zr ilhm mhede iktiz etmez. Ulem-i hakkat ise mertebe-i mutmainneye terakki
kldlar. tminn ve skn ise byle deildir.
el-Hsl, [77.b] tecell-i ilm mertebesi ne kadar kuvvetli olsa yine mertebe-i
ird deildir. Pes sfiyyeden bu mertebede irdsz olmayacak avmm ulemnn hli
ncedir, kys oluna. Bu cihetten fil-cmle ilm ve fil-cmle kef kifyet edip mertebe-i
ayn vusl lzmdr. Ve mertebe-i ilm mertebe-i adl ve mertebe-i ayn mertebe-i fazldr.
Onun iin herkese myesser olmaz. -' '- [ Allah Tel buyurdu:] -; -- J~- 4-
'~ Q- (Cuma, 62\4) [Bu, Allahn dilediine verdii ltfudur.] Eeri feyz-i Hakkta
buhl yoktur. Velkin illet ile muallel deildir. Hakkati esrr- kadre rcidir ki ilmi
havs- nsa mfevvezdir. Ve bu makmdandr ki asfiy her nimeti ayn- minnetten
bilirler. Ve kesbe izfet klmazlar. Nce izfet ederler ki hlk- muktedir Allh
Teldr ve ikdr ondandr. Ve esbb ve edevtn mene ve mebdei dah odur. Zr
tecell-i mmna menttur. Pes fil-i mutlak Hak ve abd mahall-i cereyn- fiildir. Ve
bu kef zerine yrmek tevhd-i hakkdir. ;-~=- Q-- ;-=- J~-- = [ Allah
Tel, byk bir fazlet shibi ve ihsn shibidir.] [77.b]


173
NAZM
lh feyz-i ltfn cnma mjderesn eyle
Nesm-i fazln b- dile dim vezn eyle

Eritir ksd- ihsnn ile nme-i vsln
Gider hicri yzm gldr, dernum dumn eyle

Fakrem, mflisem nakd-i hakikta elim yoktur
Bana zt ve sfatndan zer ve smn-revn eyle

Okundu hutbe-i adlin, bilindi rtbe-i fazln
Bu yolda peyrev-i buk inn-i fazlyn eyle

Dern-i Hakkya lerze drme bm-i kasrndan
Dili drl-emn ltfn ire mihmn eyle

= J= J - [ Her glgede rahatlk vardr ]
=-- _~ J - [ Her gndzde ihsn vardr]
-= ;- J - [Her belda bir rahmet vardr]
=~ -= J - [Her himada shhat vardr]
174
Evvelkisi demektir ki, her syede bir rhat olduu gibi her istitrda dah bir
skn vardr. Yan ems-i tecell dim berk-i zt maklesinden olsa gne sreti
yakt gibi olduu kalbi ihrk eder. Ve insn ona tkat getiremez. Ve cmle lem sye-
i Hakktr ki esm [78.a] ve sftn hakyk mhiyt sr olmakla esm ve sfat dah
onunla msterh olmutur. Buradandr ki ekmil-i ns lemde zuhr taleb ederler ve
kendilerine yne olmaya bir slih-i mstaidd isterler. Zr hilfet-i ilhiyye ile
muttasflardr. Zr Hakk Tel, kenz-i mahf iken esm ve sftyla tecell olmutur ve
kemlini ihf etmitir.
Pes her kmil dah kenz-i mahf gibidir ki, kendinin kendine zuhruyla iktif
etmeyip ynede dah zuhr-i istid etmitir. Ve ol stzlar ki, dnyda hnerlerini
gayriden ihf ve kem ederler. Srr- mezkrdan b-haberlerdir. Velkin sz, mstaidde
gredir. Ve ill n-kbile talm etmek rezra tuhm-efn olmak gibidir. Femel zlik.
Ve kelm- mezkrdan fehm olunur ki leyl zll olmak hasebiyle mahal-i rhat
olduu gibi. Nitekim Allh Tel leyli libs ve nevmi sbt klmtr. Leyl-i ztta karr
dah byledir. Yan onda rhat vardr. Bu cihetten Eb Yezd Bestm (k.s.) lem-i
[78.b.] bekya yan sfta redd olundukta kabl etmeyip lem-i lem-i fenda yan
ztta karr taleb ederler. Zr lem-i ztta rhat ve lem-i sftta mihnet vardr. ol
cihetten ki lem-i zt, lem-i tecerrd ve inktdr, leyl gibi. Ve lem-i sft, lem-i
telebbs ve taakkuldr, nehr gibi.
Ve ikincisi demektir ki, her nehrda at ve lutf ve rzk vardr. Zr Allh Tel
nehr ibtig fazl iin klmtr. Eeri harekette meakkat vardr. Velkin ',=- -
', [ Harekette bereket vardr ] mcibince berekt mlhazasyla olan harektn
meakkati maglb ve suhlet hiffet hkmndedir. Ve lem-i sftn hkm dah
byledir. Zr asfiy ve havs- ns ird ve davet ve tebl ile memrlardr. Hmn
dehrle mulece-i dn ve mumele-i er etmekte ise ne kadar klfet vardr, malmdur.
Velkin bu klfetler netic-i hamdeyi mstelzim ve kermt- zideye medddir. Bu
cihetten fil-hakka klfet deildir. [79.a.]
Huss ki, enbiy ve evliy emre nazar ederler. Memr-be olan nesneyi ed
ve icrda klfet ve adem-i klfete bakmazlar. Belki hitb- ilh lezzetiyle mstagrakl-
175
evkt ve mtevabul-ahvl olurlar. Zr bunlar hrr-i bil-tab merebinde olan
ibdullahdr. Yan cretle hdim deillerdir. Bu cihetten zahmet ve adem-i zahmetten
b-urlardr. Ve hadsde gelir: ;)-' ;-- -- [ Kavminin efendisi onlara hizmet
edendir.]
50
Yan insnda srr- siydet zuhr etmedike hidmet-i dne tayn olunmaz.
Ve siydet ahlk- ilhiyye ile tahalluktur. Hakk ise ibddan ivaz talebinde deildir. Ve
her ne makle ihsn olursa ayn- minnettendir. Ve onlardan karz ve ivaz ahz etse yine
ibdn menfaatna rcidir. Ve blda
51
hads-i kuds mrr etti ki; _-=- ~-- '- = '-
,=-, ;)--- _V ;)-- ;- -- [Halk onlarn faydas iin yarattm, kendi faydam
iin deil.] te bu makmdan fehm olundu ki her kr iin aslah-i mevcdu istihdm
etmek gerektir. Yoksa buraya bf krgh- harre tayn eylemek [79.b] aks-i
makldur. Bu cihetten mlk-i selef herkesi dvna yazmazlar. Ve tmr ve zemet ve
dirlik dedikleri nesnelerden bir nesne vermezler. Ve her insn sretinde olan hayvna
svr edip ey gndermezler. Meer ki mahall-i imtihnda zer-i hlisl-yr gibi
huls-i hli ve hsn-i sreti zhir ola. Onun iin demilerdir ki: '-- '- J-- [
nsanlarn en hayrlsn altr. ] Yan, bir kra halkn aslahn istiml ve istihdm
eyle, ve ill ehl-i hiynet olursan. Ve bu bir kelm- kll ve kavl-i cmeldir ki, tahtnda
ifrd- kesre ve emsile-i vefresi vardr. Nitekim ulul-ebsra rendir. Ve kezlik
sanyi ve hiref stzlar vakti gelmedike kirdleri mezn eylemezlerdi. Zr dn-i
mektebe varan bugn stz olmaz. Ve mlzemeti medd olduu srette dah ahmaka
talm-kr etmeyecek tl mddet kasr zamnn fark nedir. Ve zg ve zagan talm ile
tut olmaz. Ve beyzsn taht- tvusa koan zuhr eden yine zgdr. Ve her seng, lal
gibi [80.a] terbiye kabl eylemez. Ve bir vel krk yl bir katra rukbla ol katr insn
olmaz.
Pes bin u kadar sl filn direde crb-ke oldum demek btldr, meer ki
davsna beyyinesi ola. Bu srette dav tahds-i nimete mahmldr. Ferif. Kezlik,
bir mrde eser-i hilfet zuhr etmedike ne vechle istihlf olunur. Ve ill izll-i n
lzm gelir. Ve halfenin dah merkez-i Hakkta karr olmaz. Zr fil-asl, ehl-i temkn

50
Acln, a.g.e., Harf-i sn, I, 391 (4, 5)
51
Bkz., Kenz-i Mahf, vr. 17.a
176
deildir. Onun iin yedi esmla dokuz feleke ktktan sonra mertebe-i tabata skt ve
her mrted olur. te fil-cmle ulemdan madd olanlar ki hlleri budur. Var kys
eyle ki mmlerin hli nice ola. Nitekm bu asrda teksr sevd iin lim ve mm
mbtel olmulardr. Fe-emm, birisinin dah hakkatl-hlden haberi yoktur.
Ve bu makmn mezd-i tafsle ihtiyc yoktur. Velkin baka kitb olmaya
mevkftur. Kitb dah bir himal-i bar olmak gerektir ki bis-i inirh olacak kadar tafsl
oluna. Ve demiyyetten ve esm ve msemmdan sz [80.b] tahrr klna.
Nazar eyle ki, bir Allah ve bir mazhardr. Ve ferd-i vhid olan Allahn (c.c.)
binbir ismi vardr ki hakikna nihyet yoktur ve yz altm bin lem-i seyrn vardr.
Pes bir mazharna hakiktan b-haber ve seyr-i ekvn ve vcbdan b-behre ola, ne
vechle halfe-i Hakk olur. Ve zulmet nce nr mertebesin bulur. Ve yne-i kamer
mcell olmasa hilfet-i ems neden gelir. -;= -- --- ,- ,- = ;=
Ve ncs; demektir ki her bel bir rahmet-i hssaya mtemildir. Yan;
nk Allah Tel ztn rahmn ve rahm ile vasf eylemitir. -~- - --= ~-- [
Benim rahmetim gazabm gemitir ]
52
dey iret klmtr. Bu sebepden bel onun
cnibinden bil-sebep deildir. Belki mbtelnn istidd hasebiyle ibl eder. Ve bel
her end taban emr-i mekrh ise de f-nefsil-emr mahbbdur ki sbir olanlara eser-i
cellesi ve kibet-i hamdesi vardr. Bu cihettendir ki, ibtil-y havss sirlerden
ziydedir. Zr keml-i rahmete istiddlar ziydedir. Ve rahmetten murd herkesin
hline gre tecell ve hsn mumeledir.
Pes rahmetten kamak olmayacak sebepden firr etmek dah olmaz. Eeri,
[81.a] fiyet matlbdur. Yan Allah Teldan matlb olan fiyettir, bel deil. Zr
bel tahml-i Hakkla olacak sn olur. Ve ill tlib-i bel olan br- girn altnda kalr.
Nitekim Smnn-i Mecnn makm- nzda talebkr- bel olacak usr-i bevle mbtel
olup adem-i tkattan n h ve feryd etti ve haddini bildi. Ve Hakktan irtifn taleb
eyledi ve mcb oldu. ,7 '--- Q-- - '-'-- --'- ;-- 4-'~ ' ;)--

52
Ayn eser, vr. 65.b
177
[Allahm! Senden din, dny ve hiret ilerinde fiyet, affolunma diliyoruz.] Nazar eyle
kssa-i Smnna ki taleb-i ibtil menh olduu cihetten irtikb- menh ibtilya sebep
oldu. T ki bir dah o makle nesneye avdet vk olmaya. Pes kusr Smnn tarafndan
vk oldu. Ve Hakk- mblnin iblsnda ryiha-i zulm olmad. Zr Hakk- hallktr.
Ve ibtil ref-i derect iin olduu srette indellh vakt-i muayyeni vardr. Ol vakt ise
abde gre mehldr. Pes hkm-i vakt olan emri koyup o makle memr olmad
nesnelere istigl etmek isrf- vakt ve nefsil-emre cehlettir. Bu cihetten abde lzm
olan Mevlya [81.b] ubdiyyet-i mahzada olmaktr. T ki, Hakk murd olduu vakitte
rahmetini tenzl eyleye. yle ki eer rahmeti sret-i mahbbada ise kr eyleye. Ve
eer sret-i mekrhede ise hamd eyleye. Zr nimet ve belnn her biri mteallk-i
hamd olur. Fe-emm, krn mteallk ancak nimettir. Bu mandan tr bel ve
musbet hlinde kr senden gelene demek hatdr. Nitekim avmm- ns mbteldr.
Zr kr-i bel mezd-i belya msteddir. -' '- '- [ Allah Tealann buyurduu
gibi ] ;- - V ;,-~ Q-- (brhim, 14\7) [krederseniz, and olsun ki, size karln
artracam.]
Hamd ise byle deildir. Belki hamd izhr-i kemle dirdir. Ve her nesne ki
lem-i aynda vk olur. Keml-i ilhdendir noksn ise de. Zr noksn ol nesnenin
aynna rcidir. Ve onu ol vechle halk etmek dah Hakkn kemlindendir. Fefhem
cidden.
Drdncs demektir ki; her perhzde shhat-i vcd vardr. Nitekim gelir:
J --=- J -=-- [Tokluk, derdin badr, her devnn badr.]
Bu cihetten mertebe-i tabat gd-i mutedil ile tadl etmektir. Zr iksr ve ikllin her
biri muzrdr. [82.a] Onun iin ten-perver olanlar mhede-i guybdan mahcblardr.
Ve rehbniyyet tarkinde bulunanlar dah haylt ve hezeynttan hl deillerdir. Zr
ybset-i dimg o makle nesnelere medddir. Ve bir nesnede havss muzrra olsa
hell ise dah mazarratndan firr etmelidir. Zr ihtimldir ki tagyr-i tabat eder.
Huss ki, idmnla tabat- sniye tekevvn edip yol karb iken bad olmaya
sebep olur. Tabat ise evvell-bbdr ki erla oradan duhlden sonra tarkatla dah
178
nefse ve ahlakla kalbe ve marifetle rha ve kat- alka-i msiv klmakla srra duhl
myesser olur.
Pes, ictinb- zhir ictinb- btna medd olup maksd husle gelir. Bu
vechden ictinb iktisb zerine takdm olundu.
el-Hsl, takv, amel ve slkdan mukaddemdir. Zr tahliye bbndandr. H-
i muceme ile insnn kalbi ise evvel-i emrden taalluka zarfdr. Eer zarfn bu talluktan
tefrg ederse feyz-i Hakkla mehn olur. Zr [82.b] Hakk ve halk bir yere samaz.
Bu sebepden gelir ki: -;= - Q---- Q- J=,- = J= '- (Ahzb, 33\4) [Allah, insnn
iine iki kalp koymamtr.] Yan cevf-i insnda kalb birdir ki, taalluk-i Hakka
slihdir. Zr mesken-i srr-i ilh olmak zere halk olunmutur. Eeri ekser-i ns
tagyr ve san edip taalluk-i halka zarf klmlardr. Ve onlarn kalpleri halka taalluk
etmekten f-nefsil-emr kalb taalluk-i halk iin olmamak iktiz etmez. Nitekim ins ve
cinn ibdet iin mahlktur. Fe-emm, ekseri bid deildir. Bu srette zlim olmu
olurlar. Zr ibdet-i Hakk mevziine ibdet-i gayr vaz etmilerdir.
Bade-z, hell-i muzrdan perhz lzm gelecek mbh ve mekrhdan bi-
tarkil-evldr. Ve ekser-i nsn hicb hicb- tabattr. Ve sadr- evvelde hicb- tabat
rakk idi. Zr ekseriy gdlar leben ve hurm ve nebtt idi ki lhm ve dsm ekl
etmek ndir olundu. Ve mec-i erle bu hicb erakk oldu. Zr sahbe (r.a.) gd-yi
latf-i tayyb ile taltf-i tabat ve terbiye-i mizc eylerlerdi. [83.a] Agdiye-i muhtelife ve
elvn- nimet sonra hads oldu. Ve bir hadde bli oldu ki muharremt bile hallta
ilhk olundu. Ve ihtill-i tebi ve fkdn-i esbbdan slk dah kemyb oldu. Ve halk-
lem taklde kaldlar. Ve itikdt ve aml mevve olup ems magribinden tul
eyledi. Ve hayvniyyet galebe kld. Ve hl-i hayl ile hl-i kalb bilinmedi kald. Va
davlar tavle-i har gibi drz ve esbn ve hazn birbirinden mmtz oldu. te hkm-i
hir-zamn budur.

NAZM
Hr- ten ire gnl bir gldr
179
Nem-i feyz ile ehresin gldr

Bir nefes al, bir ehl-i dilden km
Glen-i feyz iinde blbldr

Olma ten-perver ibu lemde
Gle bakmaz u km akl- gldr

Geri tabn matiyyedir bu yola
Himmetin leyk-i zge dldldr

Bezm-i hss- Hakka ettikse duhl
Cm- feyz l ele km homldr

ehre-i marifete her noktan
Hakky hem- habb-i flfldr [83.b]

Baktm onun n ryina
fte-hl oldum yine
Oldum bana ben yine
180
Bildim gn ve ay ne

Bu drt msr leyle-i erbaada badel- lih oldu. Mans demektir ki;
nk mehed-i hsnde ceml-i Hakka nazar eyledim. Hsn-i bri ve ceml fikinden
fte-hl ve srde ve eyd oldum. Ve ol hengm- mtlaada ben bana yne idim.
Yan cihet-i imknm sret-i vcba yne var oldu. Ve ben Hakk grdm dediim
ben beni grmektir. Nitekim demilerdir ki ~- --- _=- Q- [ Kim Hakk
grrse muhakkak nefsini grr ]. Yan nk nefsini bilmek Hakk bilmektir. Pes
nefsini grmek dah Hakk grmektir. Zr nefs sret-i Hakktr. Ve kenz-i mahf bu
mazharda zhir olmutur. Ve orada gayr olmayacak ryette murd kendi kendini ryet
[84.a] olur. Velkin kendi kendini ryetin mans olmayacak zhir ve mazhar itibr
olundu ki zhir gy gn yan gne ve mazhar aydr. Pes kamerin taayyn-i mahssu
olmaktan onun nru nr-i ems olmak lzm gelmez. Velkin nr-i ems onun dire-i
taayyunu kadar mteayyin olmutur. Zr cirm-i ems fl-hakka cirm-i kamerden evs
ve ezddir. Ve aslnda cirm-i kamerde olan nr cirm-i emsde olan nr kadar idi.
Velkin cenh Cibrl ile ( a.s. ) mesh olundu. Zr, Cibrl ki ilden ibrettir. lim ve
malm arasnda hicbdr. Ve hicb isneyniyyet iktiz eder ki ryet ve mhede ona
dirdir. Bu cihetten bu lem Hakka perde gibi oldu ki ceml ver-i perdeden
mhede olunur. Zr eer b-perde zuhr etse lem-i muhterik ve dem adem-i aslya
mltehk olup [84.b] hilkatten maksd hsl olmazd. Pes Hakk, min-vech zhir ve min-
vech muhtecibdir. Ve zuhru itibriyle keml-i zuhru kendi zuhruna perde olmutur,
hta bahr perde olduu gibi. Zr ayn-i bda zuhr etmekle b ona perde olur. Eeri
taayyn-i herle mteayyindir. Yan htun taayyunu baka ve bn bakadr. Velkin
b htun gzne girmekle kurb-i mfretten n matlbu olan nesne gzne
grnmedi. Eeri matlb dah kendidir. Zr aslda sudan mahlk ve suda hsldr.
Fefhem cidden.
Q-- ,- -- -= V Q-- ,- > -~ > - ,- '--
[Abadandan teye bir ky yoktur. Bu, hi kimsenin onda phesi olmayan doru bir
szdr.] Yan mmin emr-i ryetin ziyde subetten n mahcb olanlar umr
181
itikdiyyeden deildir dey gzden ve gnlden karmlar ve btn ve badan
savmlardr.
Fe-emm, erbb- kef indinde, gzlye gizli yok [85.a] mislidir. Ve bu
mebhasn bir miktr tafsli Kitabn-Nect nm- eserimizdedir. Ve baz kibr bu
bbda kendi mezhebi ne idin tasrh etmeyip telftnda kelimtndan mefhm olan
manya havle eylemitir. Ve ktb-i kelmiyyede bahs-i mircda sahh olan ayn-
kalble grmektir, demilerdir. Ve eyh ve senedim, seyyid-l-aktb Fazl ilh ks.
talebe-i ulma erh-i akid talm ederken esahh olan ayn-i res ile grmektir dey
buyurduklar ilal-n ydmda ve kemdedir. Velkin kelmlarnn baka mahmili
vardr ki erbb- tecell ve ashb- zevke malmdur. Ve bu fakrin kelimtnda nce
kerre remz olunmutur.
el-Hsl, Allah Tel zt- baht olduu cihetten mer olmaktan mberrdr.
Ve mertebe-i vhidiyyet ve rubbiyyette mer olduu srette dah dnyda hissle mer
ve mahss olmaktan mnezzehtir. Ve cenb- nbvvetin onu ryeti makm-
melektta vki [85.b] olmakla ryet-i hissiyyeden hritir. Eeri basr-i ser iledir. Zr
orada murd ser-i srdr ki ser-i sretle temessl etmitir. ,-=- '-- '- ~-'-
,-- J Q- ~- ,-= [Anla, muhakkak, bu hayret makmdr. Eer sen ehl-i gayret
isen hayret yoktur.]

NAZM
lh dde-i cnm uhdunla mnevver kl
Dilim ynesini in ry-i enver kl

Beni b-kadr kymet eyleyen hk-i siyhmdr
Beni ltf eyle iksr-i nazarla sret-i zer kl
182

Edip habs-i kafes mrg-i dile ektirme hicrn
Hev-y vaslna pervza ak ve evki ehpr kl

Hevdari-i mhr-i ryin ile zerre var oldum
Vcdum zerresin irk- nrun ile ezher kl

Ne berr-i farkla skin ne bahr-i cemde gark- b
Beni cemil-cemde mecma-i bahreyne mazhar kl

lh pye-i ar cell-i zt hakk iin
Ser-i Hakkya kulluk resmini tc- mcevher kl[86.a]

Ey slik-i gh ve et Hakka nazargh! nk makm- kefde ryetllah
gyetl-gyt ve nihyets-sadttr ki onun fevknde bir matlab- al olmaz ve kn
nazarnda ona hi bedel bulunmaz. Zr kef-i cemlde rz-i tm ve hond-i m-l-
kelm vardr. Pes aceb deildir ki, bu Kenz-i Mahf nm eser cellin zuhrt ve rumzu
bahs-i tecellde tamm ola. Ve makm- nazar ve mhedede gyet bula. Aceb Kenz-i
Mahf bgdr ki bu na gelince nda byle kalem rlm ve ahsr- hakyknda bu
mertebede meyve-i irn grlmemitir. Geri, her zik bi-kaderiz-zevk bu niden
hisse-mend olmu ve km- dilinde halvet man ve zevk-i vicdn bulmutur.
Fe-emm, kasabs-skker gibi kalemden tektr-i feyz etmek dah ne ihtiss-
Hakk ve srr- pk- mutlaktr. [86.b]
183
Binen-al-haz, mezd-i nimete mezd-i kr lzm ve itirf ve sen ona
mlzm oldu. Velkin kang zebnla uhde-i krden brn olmak mtasavver ve kang
ed ile hakkn ed etmek myesser olur ki zhir ve btn acz ve kusrla mlml ve
sret ve man zaf ve inkisrdan n bulg-i gyetten mnkat ill mldr.

NAZM
'=- '-- ~= ~- [O, sultna nasl sen edebilirim]
- '-- ; -'-- ' [Ben fn, o bk]
' --- ;--- --- [Ben eikte duran bir kulum]
->=- ; V;--; [O efendim ve yaratanm]
'=- = '- [Sbhn olan Allah Tel, yle buyurdu:] V = - -
;~= (brhim, 14\34) [ Allahn nimetini sayacak olsanz bitiremezsiniz.] Ve yine
buyurdu: -=' ,'= - ;---- - (Lokmn, 31\20) [Nimetlerini ak ve gizli
olarak size bolca ihsn etti.]

NAZM
Minnet, Allah- azm-na
Hamd-i bisyr o Rabb-i mennna

Mnim b-nihyedir tahkk
Hem odur midhat ve senya hakk

184
karp kenzden izhr etti
Zulmet-i leylimiz nehr etti [87.b]

Elimiz ald o kdir-i Mevl
Sundu kudretle kalem-i al

Nndan zhir olup bunca un
Kld bir noktadan hezr un

Akt levh stne bunca dery
Ona dery demez mi dil dery

Katresi ire bihr oldu nihn
Doldu ol feyzle cem cihn

Feyzdir lemin kvm bugn
Hem odur, bis-i devm bugn

Hakkya Hakka hezrn sen
Verdi feyzle bu fakre gn
185

Rh-i pk-i rasle sad salavt
Ola ender halevt ve celevt

l ve ashbna hezr selm
Eyleriz kaddimizi onlara lm

Bade-z, bu kitb- cell Medne-i skdrda ehr-i Rebl-hirin yirmi
drdnc hir yevm-i erbada rze-bend tekml olup [87.b] trih-i Sl ktaya havle
klnd.
KITA:MSTEFLTN
bu kitbn esrr cna
Oldu marif ehline mkeff
Trh sln dedi, bu Hakk
Doldu gevherle bu Kenz-i Mahf
1134
Ve trhin y ile inhism ki y hurf-i teheccnin hiridir. Hsn-i hitma dll
olduu ledi-ll-ebsr rendir.
Ves-selm.


186
SONU
smil Hakk Bursevnin ok nemli bir boyutunu oluturan varlk anlayn ve
varln zuhrunu ortaya koyan Kenz-i Mahf, Abdulkadir Akiek tarafndan
sdeletirilmi ve Gizli Hazne adyla neredilmitir. Bunun dnda eserle alakal bir
iki paragraflk tantm dnda alma yoktur. Biz de tezimizde eseri, gnmz Trke
harflerine aktararak eserde yer alan konular tahlil etmeye gayret gsterdik.
Mellif, varln zuhrunu ortaya koyan mehr kenz hadsini erh ettii ve baz
vridt, yet, hadsleri aklad eserini, Rebl-hirin yirmi drd, Perembe gn
hicri 1134de tamamlamtr.
Eserde ncelikle muhaddisler ile mutasavvflarn hadse bakn deerlendiren
mellif bu anlamda mutasavvflarn bak asyla hadisin sahihlii konusunu
halletmitir. Eserin geri kalan ksmlarnda ise kendisine gelen vridtlar, eitli iirleri,
yetleri ve hadsleri aklamtr.
Kenz-i Mahf kavramn btn ynleriyle ele alan Bursev, dncelerini vahdet-i
vcd anayna bal bir ekilde ortaya koymutur. Bu balamda kenz-i mahf
kavramn L-taayyn mertebesine tekabl ettirmitir. Ayrca mellif bu mertebeden
balayan taayyn srecini kenz-i mahf kavramn iinde barndran kenz hadsi
dorultusunda deerlendirmitir. Buna bal olarak ta zuhr srecinin ortaya kn
Hakkn muhabbetiyle ve rahmetiyle aklamtr.
slm kltrnn nemli bir taycs olan Tasavvuf, tarih boyunca insanl
birletiren bir kltrn oluturucusu olmutur. Osmanl, bu anlamda Tasavvuf
kltrnn etkiledii bir toplum olup bu alanda bir ok mellif yetitirmitir.
Bursevde Osmanlnn yetitirdii veld melliflerden olup yz otuzun zerinde eser
yazmtr.
Bu anlamda, tarihimizde zirve bir kltr modeli olan Omanl kltrnn
gnmze tanmas byk bir nem arz etmektedir. Bizim bu alma ile yapmak
istediimizde bu grevde bir para olabilmektir. Tarihin sayfalarnda kalm
187
byklerin, eserlerin gelecek nesillere tanmasnda bir nebze olsun katkmz olmas
duasyla.



















188
BBLYOGRAFYA

Ahmed b. Hanbel, Eb Abdillah e-eybn, (164-241 h.); el-Msned, I-VI, 2.Bsk
ar, stanbul: (1413/1992).

Ankarav, smil, Minhcul-Fukar, Haz. Sdettin Ekici, stanbul: nsan, 2000.

Ate, Sleyman, slm Tasavvufu, stanbul: Yeni Ufuklar, 1992.
----------------------, Cneyd-i Badd, DA, c. VIII
Aydn, brhim Hakk, Molla Fenr, DA, c. XXX
Buhr, Eb Abdillah Muhammed b.smil (v. 256 h.); el-Cmius-Sahh, 2.Bsk,
stanbul: ar, I-VIII, (1413-1992).

Bursev, smil Hakk, Kitbun-Netce, Haz. Ali Naml-mdat Yava, stanbul:
nsan, 1997, c. I-II.
____________________, Ferahur-Rh, Muhammediye erhi, Haz. Mustafa Utku,
stanbul: Uluda, 2000,
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara, Rehber,
1997,
etin, Nihad M., Sibeveyhi, MEBDA, c. X
Develliolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 18. Bsk., Ankara, Aydn
2001.
el-Kueyr, Abdlkerim b. Hevzin, er-Risle, Haz. Sleyman Uluda, Kueyr
Rislesi, 1. Bsk., stanbul: Dergh, 1978.
el-Acln, smil bin Muhammed, Kefl-Haf, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut:
1988, c.I-II.
189
el-Cl, Abdlkerim, nsan- Kmil,
el-Gazzl, Eb Hmid Muhammed b.Muhammed (450-505 h.); hy ulmid-dn, I-
IV, Beyrut, Drul-marife, tsz.

el-Hkim, Eb Abdullah Muhammed b. Abdillah en Neysbr, (v. 405 h.); el-
Mstedrek ales-Sahhayn, I-V, Beyrut: Drul-ktbl-lmiyye, 1990.

el-Hind, Muttak, Kenzl-Aml

el-Mnv, Muhammed el-Meduvv bi Abdirraf; Feyzul-Kadr erhu Cmis-sar,
I-VI, Msr: el- Mektebett-ticriyyetil-kbr, 1356 h.
en-Nes, Eb Abdirrahman Ahmed b.uayb (215-303 h.); es-Snen, I-VIII, 2.Bsk
stanbul:ar, 1413/1992.
Eraydn, Seluk,Tasavvuf Ve Tarkatlar, 4. Bsk. stanbul: Mifv, 1994.
et-Tusi, Ebu Nasr Serrac, 378/988, el-Lma-slam tasavvufu-, ev. Hasan Kamil
Ylmaz, stanbul: Altnoluk, 1996.
Hfz Irk, Tahrci Ehdsil-hy,
Hucvr Ali b. Osman Cllb, Keful-Mahcb, Haz. Sleyman Uluda, stanbul:
Dergah, 1982.
bn Mce, Muhammed b. Yezd el-Kazvin, (207-275 h. ); es-Snen, I-II, stanbul:
2.Bsk, ar, 1413/1992.
mm Mnv, Feyzil-Kadr, erh Cmis-Sar
Izutsu, Toshihiko, bni Arabnin Fususundaki Anahtar-Kavramlar
mam Rabbn, Ahmed Serhend, Mektbt, I-II, st. Tsz.
Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1995
Karahan, Abdulkadir, Suyt, MEBA, st., 1979, c. XI
190
Kn, Kemleddin Abdrrezzk b. Ebl-Ganim Muhammed, 730/1329,
Istlahat's-Sfiyye ; thk. Muhammed Kemal brhim Cafer. Kahire : el-
Hey'et'l-Msriyyet'l-Amme lil-Kitb, 1981.
Konuk Ahmet Avni, Fssul-Hikem Tercme ve erhi, Haz. Mustafa Tahral-
Seluk Eraydn, 3. Bsk., stanbul: Mifv, 1999, c. I.-IV.
____________________, Tedbrt- lhiyye Terc. ve erhi, Haz. Mustafa Tahral,
stanbul: z, 1992.
Kbr, Necmddin, Tasavvuf Hayat, Haz. Mustafa Kara, stanbul, Dergh, 1980.
Mhir z, Tasavvuf, Haz. Erturul Dzda, 5. Bsk., stanbul: Kitabevi, 1995,
Mlik b.Enes, Eb Abdillah el-Esbah, (v.179 h.); el-Muvatt, 2.Bsk., stanbul:
ar, 1413-1992).
Muhsib, Risletl-Msteridn,
Mutal, Serdar, Arapa-Trke Szlk, stanbul: Daarck, 1995.
Mslim, Ebul-Hseyin el-Haccc en-Neysbr, (v. 261 h.); el-Cmius-sahh, I-
III, , 2.Bsk., stanbul: ar, (1413-1992).

Nabls, Abdulgan, riflerin Tevhdi, ev., Ekrem Demirli, st., 2003

Naml, Ali, smil Hakk Bursev, Hayt, Eserleri, Tarkat Anlay, stanbul:
nsan, 2001.
Nevev, Muhyiddn b., Sahh Mslim bi erhin-Nevev,
Rm, Erefolu, Mzekkin-Nfs, Haz. Abdullah Uman, stanbul: nsan, 1996.
Sm, emseddin, Kms- Trk, 13.Bsk., stanbul: ar, 2004.
Sehav, Muhammed b. Abdirrahmn, Meksidil-Hasene, Drul-Ktbl-lmiyye,
Beyrut, 1987
191
Sunar, Cavit, Akn Terbiyede Rol AFD, XXV, Ankara, 1981
Shreverd, Avriful-Marif, Mtrcm. Yahy Paki-Dilver Selvi, stanbul: Umran,
1988.
Slem, Tasavvufun Ana lkeleri Slemnin Risleleri, ev. Sleyman Ate,
Ankara: Ankara nv., 1981.
Tekta, Akif, smil Ankaravnin Minhcl-Fukar Adl Eserinin z, Haz.
Mustafa iekler, stanbul: Eren, 2004.
Tirmz, Eb s Muhammed b.s Sevre (209-279 h.); el-Cmius-Sahh, 2.Bsk.,
stanbul: ar, I-V, (1413-1992)

Turan, erafettin, Kemalpaazde, DA, C. XXV

Trer, Osman, Anahatlaryla Tasavvuf Trihi, stanbul: Seh, 1995.
Uluda, Sleyman, DA,
_________________, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul: Kabalc, 2004.
-------------------------, Abdulkdir Geyln, DA, c. I
Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kltrnde Hadis, Konya, 2001
Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Kaynaklar,
Ankara: Diynet Vakf, 2000.
Ylmaz, Hasan Kmil, Ana Hatlaryla Tasavvuf, stanbul: Ensar, 1994.
------------------------, Tasavvuf Hads erhleri ve Konevnin Krk Hads erhi,
st., 1990
------------------------, Aziz Mahmud Hdy ve Celvetiyye Tarkat, st., 1984