T. C.

SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS HALKLA LKLER VE TANITIM ANA BLM DALI HALKLA LKLER BLM DALI

Propaganda Arac Olarak Sinema: 1990 Sonras Amerikan Filmlerinde Propagandann Kullanm zerine Bir alma

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN DO. DR. AHMET KALENDER

HAZIRLAYAN YASEMN KESKN YILMAZ

KONYA 2007

NDEKLER GR...............................................................................................................................1 BRNC BLM PROPAGANDA KAVRAMI VE TARHSEL SREC 1. Propaganda Tanm ve Kavram.................................................................................6 2. Propagandann Tarihsel Sreci...............................................................................10 2.1. Propagandann Dou Sreci ...........................................................................10 2.2. Eski Yunan ve Roma Dnemi ..........................................................................11 2.3. Ortaadaki Geliimi ve Napolyon Dnemi....................................................12 2.4. 1. ve 2. Dnya Sava Dnemi .........................................................................13 2.5. Souk Sava Dnemi .......................................................................................16 2.6. 1990 Sonras Dnem........................................................................................18 3. Propagandann zellikleri.......................................................................................20 4. Propagandann Teknikleri .......................................................................................22 5. Propaganda Trleri ................................................................................................23 5.1. ve D Propaganda ......................................................................................23 5.2. Genel, Snrl ve Ferdi Propaganda...................................................................24 5.3. Siyasi, Ekonomik, Kltrel, Askeri Propaganda...............................................25 5.4. Kiisel Propaganda ve Kitlesel Propaganda......................................................27 5.5. Politik Propaganda ve Sosyolojik Propaganda..................................................27 5.6. Karklk Propagandas ve Btnleme Propagandas......................................28 5.7. Dikey Propaganda ve Yatay Propaganda..........................................................28 5.8. Aklc Propaganda ve Duygusal Propaganda ....................................................29 5.9. Beyaz veya Ak Propaganda...........................................................................29 5.10. Gri veya Bulank Propaganda.........................................................................29 5.11. Kara veya Sinsi Propaganda...........................................................................29 5.12. Stratejik Propaganda ......................................................................................30 5.13. Taktik Propaganda ........................................................................................30 5.14. gal Propagandas .........................................................................................31 5.15. Kar Propaganda...........................................................................................31 6. Propagandann Kurallar .........................................................................................33 6.1. Yalnlk ve Tek Dman Kural: ......................................................................34 6.2. Bytme ve Bozma Kural...............................................................................34 6.3. Dzenleme Kural ............................................................................................35 6.4. Alama Kural.................................................................................................35 6.5. Birlik ve Bulama Kural .................................................................................35 7. Propaganda Aralar ...............................................................................................37 7.1. Gazete.............................................................................................................38 7.2. Radyo .............................................................................................................40 7.3. Televizyon ......................................................................................................44 7.4. Afi.................................................................................................................46 7.5. Resim .............................................................................................................48 7.6. Kitap...............................................................................................................48 7.7. Tiyatro ............................................................................................................50 7.8. nternet ...........................................................................................................50 7.9. Sinema.............................................................................................................51

ii

KNC BLM SNEMA VE PROPAGANDA 1. Sinema Kavram ve Tarihsel Geliimi.....................................................................53 2.2. Sinema ve Propaganda likisi .............................................................................57 2.2.1. Propaganda Sinemas ....................................................................................58 2.2.2. Sinemada Propagandann Kullanm rnekleri ...............................................61 2.2.2.1. Sovyet Rusya Dnemi ............................................................................61 2.2.2.2. Hitler Almanyas Dnemi.......................................................................64 2.2.2.3. Amerika- Hollywood Dnemi ................................................................65 2.2.3. Amerikan Sinemasnda Propaganda Kullanm le lgili almalar...............70 NC BLM 1990 SONRASI AMERKAN FLMLERNDE PROPAGANDA 1. Metodoloji..............................................................................................................73 2. Pearl Harbor ...........................................................................................................74 2.1. Filmin Yapm Bilgileri ve zeti.......................................................................74 2.2. Filmdeki Propaganda Unsurlar.......................................................................75 2.2.1. Yalnlk ve Tek Dman Kural.................................................................75 2.2.2. Bytme ve Bozma Kural .......................................................................76 2.2.3. Dzenleme Kural ....................................................................................77 2.2.4. Alama Kural .........................................................................................77 2.2.5. Birlik ve Bulama Kural..........................................................................78 2.3. Filmde Kullanlan Propaganda Trleri .............................................................79 3. Atalarmzn Bayraklar ..........................................................................................79 3.1. Filmin Yapm Bilgileri ve zeti.......................................................................79 3.2. Filmdeki Propaganda Unsurlar........................................................................81 3.2.1. Yalnlk ve Tek Dman Kural................................................................81 3.2.2. Bytme ve Bozma Kural ........................................................................81 3.2.3. Dzenleme Kural .....................................................................................81 3.2.4. Alama Kural ..........................................................................................82 3.2.5. Birlik ve Bulama Kural...........................................................................82 3.3. Filmde Kullanlan Propaganda Trleri .............................................................83 4. eref ve Cesaret......................................................................................................84 4.1. Filmin Yapm Bilgileri ve zeti.......................................................................84 4.2. Filmdeki Propaganda Unsurlar.......................................................................85 4.2.1. Yalnlk ve Tek Dman Kural................................................................85 4.2.2. Bytme ve Bozma Kural ........................................................................85 4.2.3. Dzenleme Kural .....................................................................................86 4.2.4. Alama Kural ..........................................................................................86 4.2.5. Birlik ve Bulama Kural...........................................................................87 4.3. Filmde Kullanlan Propaganda Trleri .............................................................87 5. Kuatma .................................................................................................................88 5.1. Filmin Yapm Bilgileri ve zeti.......................................................................88 5.2. Filmdeki Propaganda Unsurlar.......................................................................89 5.2.1. Yalnlk ve Tek Dman Kural................................................................89 5.2.2. Bytme ve Bozma Kural ........................................................................90 5.2.3. Dzenleme Kural .....................................................................................90 5.2.4. Alama Kural ..........................................................................................90

iii

5.2.5. Birlik ve Bulama Kural...........................................................................91 5.3. Filmde Kullanlan Propaganda Trleri .............................................................91 6. Schindlerin Listesi.................................................................................................92 6.1. Filmin Yapm Bilgileri ve zeti.......................................................................92 6.2. Filmdeki Propaganda Unsurlar.......................................................................93 6.2.1. Yalnlk ve Tek Dman Kural................................................................93 6.2.2. Bytme ve Bozma Kural ........................................................................93 6.2.3. Dzenleme Kural .....................................................................................94 6.2.4. Alama Kural ..........................................................................................94 6.2.5. Birlik ve Bulama Kural...........................................................................94 6.3. Filmde Kullanlan Propaganda Trleri .............................................................94 SONU..........................................................................................................................96 KAYNAKA.................................................................................................................99 EKLER ........................................................................................................................106 Ek-1 Film Listesi......................................................................................................106

iv

GR nsanln ortaya kmasyla birlikte varln hissettirmeye balayan propaganda gnmzn en nemli siyasal ve kltrel aralarndan biri haline gelmitir. Temelde yatan ekonomik karlar propagandann etkinliini ve sahasn geniletmitir. Gelien teknolojiyle birlikte kitle iletiim aralarnn yaygnlamas da propagandann gnlk hayattaki etkinliini son derece arttrmtr. Hayatn her alannda artk propaganda bir ekilde kullanlmaktadr. Gizli ya da ak btn insanlar bir takm propaganda faaliyetlerine maruz kalmakta ve temel hedef olan kan oluturma abas hzla devam etmektedir. Gnlk hayat kolaylatrma adna insanlarn hayatna sokulan her yeni gelime propaganda faaliyetlerin birer paras olarak kullanlmaktadr. Son yllarda karmza kan ve zellikle snr ve zaman kavramn son derece hzlandran internet bu tr aralara bir rnek olarak nmzde durmaktadr. Ortaya karlma amalar her ne kadar direkt olarak propagandayla ilikili olmasa da bir mddet sonra insanlar tarafndan rabet gren btn dier aralar gibi bunlar da propagandann silah haline gelmektedir. Btn bu teknolojik gelimelerin yan sra sava sanayinin gelimesi ve bu sanayinin harcanma alanlarnn yaratlmas konusunda da propaganda son derece etkin kullanlmaktadr. zellikle gelimi lkelerdeki hzl silahlanma ve sava sanayine harcanan yksek miktardaki paralar bir ekilde kullanm alan bulmak zorundadr. Gnmzde propaganda bu alanda da son derece etkin bir ekilde kullanlmaya balanmtr. Bugn gelimi lkelerin tamamna yaknnda aratrma-gelitirmeye ayrlan paralarn byk blmnn silah sanayi alannda olmas, dnyaya hkim lkelerin tercihlerini daha batan belli etmekte ve propaganda faaliyetlerinin silahlarn glgesi altnda yapldnn da bir kant olmaktadr. zellikle kinci Krfez Sava ncesinde yaplan propaganda almalar savan meruiyetini dnya kamuoyuna kabullendirme amac gtm ve bu konuda zellikle Avrupa lkeleri zerinde son derece etkili olmutur. nsanlar yanltma amacna dayal olan bu propagandann ne kadar yanltc olduu sava sonras bizzat bu propaganday yrten insanlarn azndan itiraf edilmitir. Kitlelerin dncelerini kontrol edebilme abas propaganda tekniklerinin her trl alanda kendisini gstermesi ihtiyacn beraberinde getirmitir. Sava sahnesinde kendisini gsteren propaganda zellikle kreselleme sreciyle birlikte bir baka alanda varln hissettirmeye balamtr. Toplumlar iin en nemli yaam sebeplerinden biri

olan kltrel deerler de bu alanlarn banda gelmektedir. Toplumsal kanaat ve tutumlarn en nemli belirleyici unsuru olan kltr bu adan bakldnda kart grl toplum ve devletlerin hedefi haline gelmitir. Kltrel propaganda zellikle toplumlarn idealleri erevesinde kendisini gstermektedir. dealler kitlelerin toplum olmasnda son derece nemlidir. Bu adan bakldnda gdmlenmi bir propaganda doru teknikler erevesinde uygulanabilirse toplumlarn davranlar ve tutumlar istenildii ynde ekillendirilebilir. Toplumun dikkatini belli bir noktaya odaklayabilmek ve bu dorultuda hareket etmesini salayabilmek sava yoluyla bile elde edilemeyecek baarlar kazandrabilir. Bu da propagandann kltrel boyutta ne derece nemli bir noktada olduunun en nemli gstergelerinden birisidir. Bu propaganda tr aslnda bir adan en az hissedilen propaganda trdr. nk kltrel propaganda ounlukla bir propaganda arac olarak deil bir dostluk ilikisi olarak grlmektedir. Bu adan kullanm en kolay olan propaganda tr de yine kltrel propagandadr. Gnmze artk gelimi lkeler ve nc dnya lkeleri arasnda yaanan ilikiler genellikle kltrel propagandaya dayanmaktadr. nc dnya lkelerinin birou dardan gelime modelleri ve teknoloji alarak, fakat ayn zamanda kendi kltrel zelliklerini koruyarak kalknma fikrini savunmaktadr. Her ne kadar masum bir hedef olarak grlse de bunu baarabilmi nc dnya lkesi yoktur. Bu durum da kltrel propagandann bu alanda ne kadar baarl kullanldnn bir kantdr. Askeri propaganda ve kltrel propagandann bir dier aya da siyasal propagandadr. zellikle hedef lkelerin ynetim kademelerini ve karar organlarn hedef alan propaganda tr olarak karmza kan bu propaganda genellikle st dzey ilikiler erevesinde oluturulmaktadr. lkelerdeki iktidarn ele geirilmesi iin yaplan faaliyetlerin banda propaganda gelir. lke ierisinde ynetildii rejime bal olarak gelien propaganda eitleri mevcuttur. Demokratik rejimlerle ynetilen lkelerde genellikle siyasal partilerin birbirleriyle olan yarlarnda kullanlan propaganda faaliyetleri son yllarda zellikle gelimemi lkelerde iktidarn bir d g tarafndan ynlendirilen g odaklar lehine yaplan propaganda faaliyetlerine ska rastlanmaktadr. zellikle eski Sovyet blou lkelerinde ve baz Asya lkelerinde rastlanan bu tr olaylar politik propagandann sadece lke ierisindeki gler tarafndan deil dardaki baz gler tarafndan da kullanldn kantlamaktadr. Btn bu propaganda faaliyetlerinin en temel amac, insanlarn ve kitlelerin dncelerini propaganday kullanan taraf lehine ynlendirmektir. Bu faaliyetler

demokratik erevede yaplabildii gibi tamamen illegal yolla yaplan propagandalar da gnmzde etkisini hissettirmektedir. 20. yzylda yaanan teknolojik gelimelerle birlikte propaganda teknii ve uygulan da biim deitirmi ve zellikle geni kitlelere ulalabilmesi ve corafi snrllklarn ortadan kalkmas propagandaclarn hem ilerini kolaylatrm hem de onlar yeni aralar kullanmaya sevk etmitir. Sinema, ortaya kndan gnmze kadar her zaman insanlarn ilgisini ekmi ve geni kitleler tarafndan bir elence arac olarak grlmeye balanmtr. nsanlarn elenirken beyinlerine birtakm mesajlar yerletirilebileceini kefeden propagandaclar bu sanat daln bir ara olarak benimsemi ve ilk ortaya kt gnden bugne kadar sinemay kullanmlardr. zellikle Dnya Savalar dneminde sinema, lkelerin kendi halklarna uyguladklar propaganda aralar arasnda yerini almtr. Daha sonraki dnemlerde Amerikan Sinemas Hollywoodla birlikte etkisini ortaya koymu ve kresel anlamda propaganday en etkili kullanan lke olarak kendisini gstermitir. Gnmzde artk ok byk bir sektr olan sinema yapmlarna bakldnda en byk orann Amerikan Hollywood kaynakl olduu grlmektedir. zellikle kinci dnya Sava ncesi ve sonrasnda Almanya ve Sovyet Rusyann kendi halkna ynelik propaganda amal sinema almalar gnmzde Amerika tarafndan kresel anlamda yaplmaktadr. Bu noktada artk sadece Amerikan halkn deil zellikle tm dnya halkn yakndan ilgilendiren Hollywood sinemas belirli evreler tarafndan kontrol edilmekte ve kendi karlarna ynelik ynlendirmeye maruz kalmaktadr. Kresellemenin ok hzl bir ekilde yaylan bir dnce olduundan hareketle, lkeler kendilerini bir yandan bu oluumun olumsuz etkilerinden korumaya alrken bir yandan da kendi ilerinde belli fikirlerin yaylmas adna kitle iletiim aralarndan yararlanmaktadr. Sinema, bu propaganda faaliyetlerin arasnda yerini bir vazgeilmez olarak almtr. Problem: Bu almann problemi; tarihsel sre ierisinde birok farkl ekilde bireylerin ve kitlelerin karsna kan propaganda olgusunun geliim srecini incelemek, kulland aralar ortaya koymak ve Amerikan Sinemas olarak tabir edilen Hollywood tarafndan ne ekilde kullanldn ortaya koymaya almaktr.

Ama: almann amac, propaganda olgusunun sinema alannda ne ynde kullanldn ortaya koymak ve zellikle 1990 sonras Amerikan Sinemasnda ilenen propaganda imgelerini belirlemektir. nem: Bireylerin ve toplumlarn yaamlarnda maruz kaldklar propaganda imgelerinin zellikle bir elence arac olarak grlen sinemada ne ynde kullanld ve dnya sinemasna egemen olan Hollywood yapm filmlerde bu imgelerin ne ekilde ortaya ktn belirlemek nemlidir. Kapsam: Propaganda kavramna genel bir bak as salamas bakmndan alanla ilgili literatr taranm; propaganda kavram gz nnde tutularak ortaya koyulan propaganda tanmlar, tarihsel sreci, aralar, kurallar ve trleriyle almann birinci blmnde ele alnmtr. almann ikici blmnde sinema kavram ve propagandayla ilikisini ortaya koymak adna bu konuyla ilgili literatr taramas yaplmtr. nc blmde ise, birinci blmde ele alnan propaganda kurallar ve propaganda trleri erevesinde 1990 sonrasnda ekilen ve Trkiyede gsterime giren Amerika Birleik Devletleri yapm 5 sava filmi incelenmitir. Snrllklar: almada propaganda kavram tarihsel sre ierisinde ele alnm kulland aralar ve zellikleri belirlenmeye allm ve propaganda kavramnn sinemay ne ynde kulland anlatlmtr. Dnya sinema sektrnde etkin olan Hollywood yapm filmlerde propaganda imgelerinin ne ekilde verildii almada belirtilmeye allm ve bu dorultuda zellikle kreselleme srecinin hz kazand 1990 sonrasnda ekilen ve Trkiyede gsterime giren 5 sava tr film incelenmeye allmtr. Yntem: almann uygulama blmnde ise Amerika Birleik Devletleri yapm, 1990 yl sonrasnda ekilmi ve Trkiyede gsterime girmi 26 sava filmi www.beyazperde.com ve www.sinematurk.com sitelerinden elde edilen bilgiler dorultusunda tespit edilmitir (ek-1). Bu filmlerden 5 tanesi tesadf rneklem yoluyla kura sonucu seilmitir. Filmler incelenmi ve propaganda elerine ne oranda yer verildii belirtilmeye allmtr. Evren ve rneklem: Bu aratrmann evreni 1990 sonrasnda Amerika Birleik Devletleri yapm olarak ekilen sava filmlerdir. Ancak zaman, maliyet ve ulalabilirlik

gibi sebeplerden tr Trkiyede gsterime girmi 26 film arasndan tesadf rneklem yoluyla kura ekilerek 5 tanesi seilmitir.

BRNC BLM PROPAGANDA KAVRAMI VE TARHSEL SREC

1. Propaganda Tanm ve Kavram Propaganda kavram insann var olduu her yerde karmza kan bir olgudur. lkel insanlarla birlikte propaganda olgusu da kendine has zellikler gstererek varln srdrm, insanln ilerlemesi ve yeni teknolojilerin gelimesiyle kendisini gelitirmitir. Gnmzde propaganda artk insanolunun gnlk hayatnda her alana nfuz etmitir. Kitleleri veya bireyleri etkilemek iin bavurulan propaganda, zellikle siyasal alanda sistemli ve etkili bir biimde kullanlmaktadr. Bununla beraber insanlarn kendi aralarndaki iletiim sreleri de baz propaganda unsurlarn bnyesinde barndrabilir. Bu noktada denilebilir ki; propaganda insanlarn kendi aralarnda iletiime getikleri dnemden itibaren kullanlmaya balamtr. Kamuoyu kavramnn ortaya kmasyla birlikte propaganda da insan hayatndaki etkinliini artrm ve zellikle dardan bir kaynak yoluyla insanlarn grlerini etkileme yolu olarak kendisini gstermitir. Gnmzde zellikle kamuoyu oluturmaya ynelik yaplan propaganda bireylere dardan etkide bulunarak fikir ve dncelerinde etkili olmay amalamaktadr. Bu noktada kamuoyunu oluturabilmenin iki yolu karmza kmaktadr; bunlardan birincisi yukarda bahsedilen ve dardan etki etme yoluyla kamuoyu oluturmak, bir dieri de kamuoyunun her trl etkiden soyutlanarak organik ekilde kendisinin oluturmasn salamaktr (zsoy, 1998:5). Modern toplumlarda insanlarn dncelerine etki eden birok faktr olduu gz nne alndnda, organik ekilde bir kamuoyu olumas son derece zor gzkmektedir. Bu adan propaganda kavramnn gnlk hayatta birey ve toplum zerindeki etkisi yadsnamaz. Propaganda kavramna kelime anlam asndan bakldnda Latince

propagare kknden geldiini ve bu kelimenin anlamnn dikilecek fidan olarak karlk bulduu grlmektedir. Mecaz bir anlam tayan bu kelimenin daha ok gelecek kuaklar, soy anlamnda kullanld da bilinmektedir. Bu kkten treyen propagator

geniletici, yayc anlamnda kullanlmaktayken; propagatio yayma, datma, oaltma anlamna gelmektedir (Kabaaa, 1995:483). Propagandann mevcut birok tanm bulunmaktadr. Tanm asndan bu kadar ok eitlilik gstermesi kavramn ilikide bulunduu disiplinlerin saysyla doru orantldr. zellikle siyaset, iletiim, sosyoloji disiplinleriyle son derece yakn ilikide bulunmas tanmlarn fazla olmasnn sebeplerindendir. Temel olarak ele aldmzda propaganda tanm: Bir reti, dnce ya da inanc bakalarna tantma, benimsetme ve yayma amacyla sz, yaz gibi yollarla gerekletirilen alma (TDK Szlk 1998:549) olarak karmza kmaktadr. Tanmdan da anlalaca gibi propagandann znde belli bir etkilenme sz konusudur. Propaganday yapan ve propagandaya maruz kalan arasndaki bu etkileim almann zellikleriyle belirlenmektedir. En temel noktada yaplan bu tanmlamann yan sra propaganda kavram birok ekilde daha tanmlanabilmektedir. Topluluklar etkileme arac olarak propaganda; onlarn duygu dnce davran ve hareketlerini etki altnda tutabilmeyi amalamaktadr ve bu ynde yaynlanan bilgi, belge, doktrinler propagandann temel aralar olarak karmza kmaktadr (Tarhan 2004:36). En temel anlamda bir topluluu veya bireyi etkileme amacyla yaplan propaganda kendi ierisinde birok tre ayrlmakla beraber her birindeki ortak nokta ise etkileimdir. Propaganda iletiim biliminde bir etkileim sreci olarak karmza kmaktadr. Toplumsal etkileimin bir sonucu olarak meydana gelen propaganda, bireylerin evrelerinden aldklar mesajlar ve bu mesajlarn ynlendirilmesini ifade etmektedir. Propaganda belirli bir erek gdlerek, bilinli bir biimde kiilerin tutum, davran ve inanlarn deitirmeye ynelik davranlar olarak tanmlanabilecei gibi; iletiim asndan bakldnda dinsel, dnsel, toplumsal ve siyasal alanlarda dnce aktarmnda kullanlan ikna edici iletiim tr olarak da tanmlanabilir. Bir dier yandan propaganda siyasal partilerin halkn beenisini kazanma ve bylece oy orann arttrma ya da yalnzca seimi kazanma ereiyle yaptklar tantm, reklm, etkileme ve ynlendirme etkinlikleridir (Gz 2002:286). Bir dier tanmlamayla propaganda, rgtl inandrma etkinlii; eitli inandrc ya da ikna edici aralarla fikirlerin ve deerlerin yaylmas (Mutlu 2004:239) olarak gsterilebilir. zellikle kitle iletiim aralarnn propaganda srecindeki nemine vurgu

yapan bu tanmlama daha ok iletiim ve propaganda kavramlarnn birbirlerini etkileme durumunu ortaya koymaktadr. Sosyal bilimler asndan bakldnda ise propaganda herhangi bir dnceyi halka yaymak ve alamak iin eitli aralardan yararlanlarak yaplan telkin olarak tanmlanmaktadr (Hanerliolu 1986:324). Propagandann en genel tanmlamas ise bir fikrin her eit vastadan istifade etmek suretiyle hedef kitleye telkin edilmesidir (zsoy 1998:6). Bu tanmlamayla birlikte propaganda srecinde her eit vastann kullanlabilecei belirtilmi ve bir fikrin belli bir kesime telkin edilmesi vurgulanmtr. Propagandann daha ok siyasal alanlarda etkinliinin ortaya karld bir baka tanmlama ise tek tarafl olarak belli bir siyasi dncenin kabul ettirilmesi amacyla belli verilere dayandrlarak hedef kitleye ynlendirilmesi (Aziz 2003:14) olarak ortaya konulabilir. Siyasi propagandann insanlar etkilemeye ynelik olan amac dier tanmlardaki etkileim unsurunun bir yansmasdr. Btn bu tanmlamalardan da anlalabilecei gibi propaganda kavram birok alanda kullanlmakta ve her alanda kendine gre bir tanm bulmaktadr. Temel noktalara bakldnda ise propaganda kavram ierisinde belli bal noktalar gze arpmaktadr. Bunlarn en banda belli bir fikri kabul ettirme abas gelmektedir. Propagandann temelinde, bu abann yan sra fikrin yaylmas noktasnda kullanlacak aralar ve ulalmas hedeflenen kitle kendisini gstermektedir. Etkileim kavram ise propagandann tanmlarndaki bir dier esas noktadr. Propaganda kavramsal olarak, bireylerin ve gruplarn dnce ve tutumlarn belirli aralar kullanarak propaganday yapan tarafn istekleri ve beklentileri dorultusunda deitirme ve ynlendirme dorultusundaki bilinli davranlardr (zsoy 1998:5). Bu adan yaklaldnda propaganda belirli bir grubun ya da bireyin kendi grlerini dier grup ya da kiilere kabul ettirme abasdr. Daha geni bir yaklamla propaganda kavram; belli karlar olan propagandacnn, bakalarnn dnce ve kanaatlerini etkilemek amacyla planl bir ekilde ve nceden tasarlayarak ikna amal faaliyetlerini kapsamaktadr (Bekta 2002:20). Bu faaliyet dorultusunda kavram ierisine ikna yntemleri ve kullanlan aralarn nitelikleri dhil olmaktadr. zellikle kitle iletiim aralarnn propaganda faaliyetleri noktasnda etkin bir biimde kullanld grlmektedir.

Kitle iletiim aralarnn kullanlmas balamnda propaganda kavramnn ierisinde barndrd bir takm zelliklerin ortaya kmas kanlmazdr, zellikle bir takm semboller, sz, hareket, jest, mzik ve dier bir takm aralar propagandann kitle iletiim aralarndaki kullanmn ve etkisini artrmaktadr (Bak 2003:110) Propaganda kavramnn kitlelere ulama hedefi tamas kitle iletiim aralaryla olan ilikisinin nemini artrmaktadr. Yaps gerei geni kitlelere ok hzl bir ekilde ulaabilen kitle iletiim aralar da gnmzde en etkin propaganda aralar haline gelmilerdir (Chomsky 2002:18). Neredeyse dnya zerindeki btn insanlara ulaabilen kitle iletiim aralar propagandann kendine has tekniklerini insanlara yanstarak etkili olmaktadr. Siyaset bilimi asndan ele alndnda ise propaganda kendine ok daha geni kullanm alanlar bulabilmektedir. zellikle belli bir siyasi dncenin halk baznda yaylabilmesi iin vazgeilmez bir neme sahip olan kavram, gnmz siyasetinde belirleyici rol oynamaktadr. Propaganda yaparken kullanlan yntemler siyasal iletiimde seim zamanlarnda kullanlan seim kampanyalarnn yntem ve teknii ile propaganda olgu ve sreci karlatrlabilir. Her ikisinde de amalar ve kullandklar sylem asndan, arada baz farklarn olmasna karlk, benzerlikler vardr (Aziz 2003:15). Ancak baz otoriter ynetim biimlerinde siyasal iletiimin siyasal propagandaya dnme durumu sz konusudur. Gnmz siyasetinde propaganda yoluyla kitleleri etkilemek ve iktidara ulamak temel ama olarak durmaktadr. Bu balamda siyasal propaganda siyasi bir kurum tarafndan, hedeflenen kitlenin kendine kar olan tutumunu etkilemek ve deitirmek iin uygulanan bir teknik iermektedir. Temel hedef, iktidar ele geirmek ve ele geirilen iktidar mmkn olduunca kendinde tutmaktr. Bu noktada siyasal sistemlere gre farkl propaganda teknikleri gelitirilmektedir (Bekta 2002:221). Siyasal sistemin ne olduu propagandann tekniklerini, younluunu, aktarm biimini ve kulland aralar da belirlemektedir. Gerek ierik, gerek biim ve gerekse uygulama bakmndan eitli biimler alabilen propagandann kukusuz ki en nemli zellii siyasal nitelik tamasndan kaynaklanmaktadr. Her trl siyasal yap, kurum, normlar, roller etkileimi ve yine her trl siyasal kaynak ve deerlerin bir bileeni olan siyasal sistemler, kendi iletiim rnts iinde saptadklar siyasalar planl olarak gerekletirirken, buna ek olarak da, meruiyet, dzen

ve devam salayabilmek iin propaganda kaynaklarna bavurmaktadrlar (Armaan 1999:421). Tarihsel sre ierisinde birok farkl propaganda teknikleri kullanlm ve hepsi de halk zerinde belli etkinlie sahip olmutur. Her ne kadar kullanlan teknikler zellikle teknolojik gelimeler sonrasnda eitlilik gstermi olsa da temel ama her zaman ayn kalmtr. Propaganda, artlar deitiremez, sadece bu artlar altndaki inanlar deitirebilir; insanlar inanlarn deitirmeye zorlayamaz; fakat sadece, onlar byle yapmaya ikna edebilir (Lerner 2000:270).

2. Propagandann Tarihsel Sreci Propagandann tarihi insanlk tarihi kadar eski olduu iin uzun bir tarihsel sreten sonra gnmzdeki anlam ve kullanmna kavumutur. Bu blmde propagandann ilkalardaki kullanmndan itibaren dou ve geliim aamalar incelenerek Eski Yunan ve Roma dneminde, Ortaa dnemi, Napolyon Dnemi, 1. ve 2. Dnya Savalar dnemi, Souk Sava Dnemi ve 1990 yl sonras tm dnyadaki kullanm ele alnmaktadr.

2.1. Propagandann Dou Sreci nsanlarn dncelerini belirlemek ve kendi dnceleri dorultusunda bakalarnn grlerini ynlendirmek ihtiyac insanolunun var oluundan beri sregelmitir. Propagandann tarihi yazl tarihten daha eskidir ve konumann gelimesiyle birlikte balad kabul edilir (Atabek 2003:5). zellikle iktidar mcadelesi verilen dnemlerde bu durum bir ihtiya halini alm, bu mcadele ierisinde bulunan birey ya da gruplar propaganday etkin bir biimde kullanmaya almtr. Grup halinde yaamaya balayan insanlar arasnda kendiliinden ortaya kan liderlik olgusu bireyler aras mcadeleleri beraberinde getirmi ve bu yolda propagandann ilk rnekleri verilmeye balanmtr. Topluluk halinde yaamaya balanmasyla birlikte insanlar, kendi aralarnda i blm yapmlardr. Liderlik sorunu da i blmnn bir sonucu olarak kendini gstermeye balam ve grubu kimin idare edecei bir sorun olarak belirmitir. Etrafnda en fazla yanda olan grup liderliini de eline geirmeye balam ve yanda bulmak iin

10

de ilk propaganda rnekleri sergilenmeye balanmtr (zsoy 1998:23). Her ne kadar bu dnemde yaplan propaganda belli tekniklere dayanan ve sistematik bir zellik gstermese de temel amalar bakmndan tarihteki ilk propaganda almalar olarak gsterilebilir.

2.2. Eski Yunan ve Roma Dnemi Eski Yunan medeniyetinde sistematik propaganda almalarnn ilk rneklerini grebiliriz. zellikle Yunan site devletlerinde ve Roma medeniyetlerinde bu erevede yaplan etkinlikler sz konusudur (Bekta 2000:145). Propaganda amal faaliyetler bu medeniyetlerde kendisini etkin bir biimde gstermi ve iktidara ulama yolunda nemli bir etkiye sahip olmutur. iir, felsefe ve tiyatro sanatlarnn ok yaygn olarak uygulanmas Eski Yunanda dilin nemini de arttrm ve gnlk yaamn bir paras olan siyasi gelimeler de bu sanat dallarnn birer konusu olarak yerini almtr. Filozoflar ve hitabeti gl insanlar bu tr gsterilerde halk zerinde etkilerini kullanarak propagandann sistemli bir ekilde gelimesine nc olmulardr. Eski Yunan ehirlerinde vatandalar zellikle pazar yerlerinde toplanrlar, devlet ilerini ve siyasal gelimeleri aralarnda tartrlard. Bu toplanma yerlerinde hitab gl kiiler topluluklar etkilemek ve onlar kendi tarafna ekebilmek amacyla onlara seslenirler ve bir anlamda propaganda yaparlard. Eski Yunanda propaganda szl ifadeler ve topluluklara hitap etme yoluyla gereklemekteydi (zsoy 1998:23). Hitabet sanatn etkili kullanan siyasetiler Yunan medeniyetinde halk etkilemek iin birbirleriyle yarm ve bu konuda baarl olanlar siyasi hayatlarnda da nemli noktalara gelmitir. Bu devirde Yunan dili en nemli propaganda arac haline gelmi ve sofist denilen gezici retmenler hitabeti halk etkileme arac olarak kullanma tekniklerinin en iyi uygulayclar olmutur (Bekta 2002:67). Eski Romada ise propaganda daha sistemli ve planl bir ekilde uygulanmtr. En ok arenalarda insanlar coturmak ve belirli bir taraf desteklemelerini salamak amacyla kullanlan propaganda halk zerinde ok etkili olmutur. iero gibi hatiplerin siyasi hayattaki etkisi bu dnemde ileri dereceye ulamt. Neron bu amala 5000 kiiden oluan bir tekilat kurmu ve Hristiyanlarn katledilmesi iin halktan etkili destek salanmas amacyla bu tekilat kullanmtr. Bunun yan sra Eski Yunan medeniyetinin Roma medeniyetini etkilemesiyle halka hitap etmek de kullanlan dier bir propaganda

11

tekniiydi. Ayrca Roma mparatorluunda tekilatlanm ve merkeziletirilmi bir haber alma sistemi ve zellikle ticari amal reklam ve ilan sistemi de mevcuttu (zsoy 1998:24). zellikle Romada eyaletleri birbirine balayan yollarn etkin bir biimde kullanlmas haberlerin aktarlmas iin son derece nemli bir rol oynamtr. Ayrca Roma mparatorluu kendi varln ve gcn srdrebilmek iin propaganda tekniklerini kullanarak kendisine bir imaj yaratm ve bu imaj zellikle barbar kavimler arasnda son derece etkili olmutur. Savatan dnen askerler iin dzenlenen karlama trenleri, byk ehirlerin imarnda kullanlan heykeller ve devasa su kanallar da birer propaganda teknii olarak Romann eriilmezliini simgelemitir. Sezarn madeni para basarak imparatorluun byk bir blmne datmas ilk kitlesel propaganda arac olarak kabul edilebilir (Bekta 2002:71). Sezarn uygulad propaganda teknikleri kendisinden sonra gelen imparatorlar tarafndan da uygulanm ve imparatorluklarn bamszlk sembol haline gelmitir. Msrdaki Piramitler, Romann Lejyonlarnda dzen ve gsterililik, Kuzey Amerikadaki kabilelerin totemlerle ssl aatan stunlar, bu topluluklardaki liderliklerin gl grnmelerini pekitirmek, topluluk yelerinin aidiyet duygusunu glendirmek iin kullanlm propaganda dzenekleriydi (nceolu 1985 :63).

2.3. Ortaadaki Geliimi ve Napolyon Dnemi lerleyen dnemlerde propagandann etkin kullanm Ortaada Kilise tarafndan sergilenmi ve insanlar dini konularda ynlendirilmeye balanmtr. 1622 ylnda Papa XV. Gregory, Protestan Reform Hareketinin etkilerine kar mcadele edebilmek ve Kilise kurumunun saygnln arttrmak iin Sacra Congregatio de Propaganda Fide (nanc Yayma Cemaati)ni kurdu. Roma Katolik Kilisesinin resmi bir organ olan bu kurulu Katolik kilisesinin inancn yaymakla grevlendirildi (Atabek 2003:6). Propaganda amal bir rgtn kilise tarafndan kurulmas da propagandaya olumsuz bir anlam yklemesine neden olmutur. Hristiyan lkelerdeki etkinliinin yan sra Ortaada yenidnya olarak adlandrlan Amerika ktas halklar zerinde de belli ynlendirilmeler propaganda yoluyla yaplm ve bu abalar son derece etkili olmutur.

12

Napolyon da nderleri sevdirten, byk adamlar tanrlatran yollarn bilincindeydi ve bir hkmetin her eyden nce kamuoyunun onayn salamaya almas gerektiini anladn yle ifade etmekteydi: Hakl olan anlamak iin, iyi olan yapmak yetmez, bir de ynetilenlerin buna inanmalar gerekir. G, kamuoyuna dayanr. Hkmet dediimiz ey nedir? Kamuoyunu kendinden yana ekememise, hibir ey. (Bekta 2000:148-149). Napolyon propaganda tekniklerini ok etkili ve sistematik bir biimde kullanm ve ilk olarak gazeteyi propaganda arac olarak grmtr. Bu amala Moniteur Universel adl gazetesi vastasyla askeri ve siyasi amalarla propaganda yapmaya balamtr. Napolyon kazand zaferleri ve siyasi grlerini bu vastayla halka duyurmu ve son derece etkili olmutur (zsoy 1998:49). stila ettii lkelerde de propaganday yaygn olarak kullanan Napolyon, talyada ve Osmanl topraklarnda toplumu lehine evirmitir. 19. yy. bana dek propaganda, bir propagandac tarafndan edilgen kiiler zerinde uygulanrken, 1789 Fansz Devrimi ile birlikte bu etkileyen/etkilenen ilikisinde ortaya kan deime sonucunda, propaganda propagandacnn amac ile etkilenmek istenen kiinin gereksinimi arasndaki akmann bir sonucu olmaya balamtr (nceolu 1985:65). Propaganda daha sonraki dnemlerde uluslarn zgrlk savalar ve bamszlk mcadelelerinde byk rol oynamtr. 19. yy balarnda Yunan, Srp ve Bulgar ayaklanmalar ve Faizm, Nazizm ve Bolevik htilalinin her biri kapsaml birer propaganda rn sonucu ortaya kmtr (zsoy 1998:51). Sistematik biimde propaganda yntemleri ise zellikle 19. yzyl ortalarnda kendisini gsteren iki temel olayla birlikte genilemitir. Bir yandan gerek yap, gerekse de anlay bakmndan uluslarn ortaya kmas, dier bir yandan da nfus ve konut alanndaki devrim bu srete etkin olmutur. Nfusun kentlerde younlamasyla birlikte yaanan nce sanayi devrimi sonra nfus younlamas ve beraberinde getirdii teknolojik devrimler hem propaganda tekniklerini etkin hale getirmi hem de halk kitlelerini propagandaya daha ak klmtr. Bu srete etkili olan gelimeler ise basl yaynn yaylmas, mikrofonla beraber szn yaylmas ve grntnn yaylmas olarak sralanabilir (Domenach 2003:20-23).

2.4. 1. ve 2. Dnya Sava Dnemi 20. yzyla gelindiinde propaganda etkinliinin ok daha byk kitleler zerinde kullanlabilecei almalar balatlmt. Bu dnemde propaganda zerine

13

kavramsal almalar younlamtr. Farkl bilim dallar propagandaya farkl bak alaryla yaklam ve bilimsel aratrmalar propaganda kavramnn daha geni bir bak asyla ele alnmasna olanak vermitir (Bekta, 2002:17). Bunun yan sra Sanayi Devriminin getirdii koullarda propagandann zellikle kullanl teknii zerinde olduka etkili sonular dourmu ve kitlesel propaganda daha hzl ve kolay bir ekilde uygulanabilmitir. Goebbels henz propaganda tarihindeki yerini almadan nce komnistler propagandann nemini kavramt. Propaganda doktrininin olumasnda asl etkiyi yapan Lenin olmutur. Lenin 1902deki Ne Yapmal adl kitabnda bunun devrimci deerini anlatmt. Stalin, 1910 ylna kadar youn bir ekilde propaganda brosunu ynetmekteydi. 1917 Ekim Devrimi baarsndan sonra enformasyonu ve iletiim aralarn da kontrol altna alan Ajitasyon ve Propaganda Departman kurulmutu (Akarcal 2003:202). Lenin propaganday baarl bir ekilde kullanarak bir devrim gerekletirmi ve bunun sonucunda da Sovyetler Birliini kurmutur. Biraz da bu gelimelerin bir sonucu olarak tarihsel sre ierisinde gelien Dnya Savalar da propagandann etkinliini bir kademe daha artrm ve artk zellikle siyasal sistemler ierisinde propaganda vazgeilmez bir unsur olarak yerini salamlatrmtr. Birinci Dnya Savanda propaganda teknikleri zellikle basl brorler araclyla Almanya, Amerika Birleik Devletleri, ngiltere ve Fransa gibi lkeler tarafndan kullanlm ancak o dnemki teknolojinin snrllklar propagandann etkisini de bir nebze snrlandrmtr (zsoy 1998:5560). Fakat propagandann bu tr snrlamalara ramen savan kaderi asndan ne derece nemli olduu lkeler tarafndan kavranmtr. Propagandann etki ve nemini en belirgin biimde ortaya koyan ilk rnek Birinci Dnya Sava olmutur. Savan balarnda hibir lkenin belli merkezden ynetilen bir propaganda tekilat yokken sava srecinde elde edilen tecrbelerle birlikte karlalan zorunluluklar sonucunda btn lkeler bir ekilde propaganda tekilatlarn kurmaya balamlardr. Propaganda bir ara olarak ilk defa bu savala birlikte kullanlmaya balanmtr (zsoy 1998:98). Dier bir bak asyla Birinci Dnya Sava propagandann gcn kantlamtr, iki dnya sava aras dnemde yaanan bar yllarnda ise propaganda bir

14

hkmetme yntemi olarak kullanlmaya balanm ve kinci Dnya Savana doru propaganda stratejileri radyonun uluslararaslamasna yn vermitir (Mattelart 2005:51). kinci Dnya Savayla birlikte teknolojik gelimeler de belli bir noktaya ulat iin propaganda teknikleri de deimi ve artk doru ve yanl bilgiler vermek zere radyo vericileri araclyla hem kendi toplumlarna hem de dman lkelerdeki topluluklara ulalmtr. Bu dnemde propaganda zellikle mttefik kazanmak, sava srasnda tarafszln ilan eden lkelerle ilikileri canl ve iyi tutmak bu lkelerin gznde dman lkelerin itibarn zedelemek ve onu zayf drmek amacyla kullanlmtr. Sava srecinde propaganda silahl kuvvetlerle beraber lkelerin sava kazanmalarnda olduka etkili olmu ve baz durumlarda onlardan daha nemli roller oynamtr (Bekta 2000:148). ngilizler, BBC yaynlar yoluyla Alman halkna ulamaya alm ve zellikle savan sonlarna doru son derece etkili olmutur. Buna karlk tarihte propagandaya esas damgasn vuran kii kukusuz Adolf Hitlerdir. Hitler ve onun Propaganda Bakan Joseph Goebbels sayesinde propaganda, kendine zg yasalar olan bir sanat haline gelmitir. Almanlar kendi halklarnn moralini yksek tutabilmek iin yaynlar yapm ve bu konuyla ilgili grevlendirmeleri en st dzeyde tutmulardr. Goebbels ve Hitlerin dzenli konumalar bu noktada son derece etkin olmutur (Akarcal 2003:98). Hitler Almanyasnda propaganda dier sava silahlaryla e deerde grlm ve zerinde son derece nemle durulmutur. Hitler, ideolojisini anlatmak ve kamuoyu tarafndan kabul grebilmek iin etkin bir yntem kullanm, bakanlk dzeyinde propaganda faaliyetleri yrtmtr. Goebbels bu konuda ok sistematik bir biimde, propaganda iin zel eitilmi elemanlardan kurulu bir ekiple alm ve ou kez yz yze ve arlkl olarak da radyoyu kullanarak propaganda faaliyetlerini yrtmtr (Kuruolu 2006:21). Almanlar kendi halklarna ynelik propagandann yan sra dier lkelere ynelik propaganday da etkin bir biimde kullandlar. Eer bir lkeye saldr olacaksa, etkili kiiler kime rvet verilebileceini aratrdlar ve Alman ajanlar bunlar baaryla uyguladlar. Alman gizli servisi kilit politikaclarn olas eilimlerini, i adamlarnn, askeri liderlerin ve dierlerinin alkanlklarn, garip davranlarn, tm ahlakszlklarn, kt alkanlklarn tespit ederek bunlar Almanyaya faydas olabilecek ekilde analiz

15

ettiler (Akarcal 2003:89). Sava sonras propaganda faaliyetleri hz kesmeden devam etmi ve bu faaliyetler dnya sisteminin yeni oluumunda da etkisini hissettirmitir. Bu noktada kitle iletiim aralarnn ortaya kmas propagandann kullanlmas balamnda son derece etkili olmutur. Gazetenin yannda toplumlarn dncelerini etkileyen aralar olarak ortaya kan radyo ve televizyon, fikir ve kanaat etkileme srecine son derece etkin bir ekilde girmitir. Bu ilerlemeler sonucunda artk milyonlarca insann dikkati belirli bir konu zerinde younlatrlabilmekte ve savunulan gr kendisine bir anda milyonlarca taraftar bulabilmektedir. Bu gelimeler propagandann faaliyet alannda ve etkinliinde inanlmaz bir art sergilemitir (Bekta 2000:144). Temel olarak u sylenebilir ki, devlet tarafndan yaplan propaganda sistemli bir ekilde uygulanr ve kararllk salanrsa halk zerinde ok byk etkiler yaratabilir. Hitler rnei bu durumu gzler nne sermektedir (Chomsky 2002:2).

2.5. Souk Sava Dnemi Her ne kadar Naziler propaganday etkili bir biimde kullanm olsa da propagandann ne kadar nemli bir ara olduunu ok daha nce 1902de Lenin anlamt. Yaynlad Ne Yapmal isimli kitabnda Lenin devrim asndan propagandann ne kadar nemli bir ara olduunu ayrntlaryla anlatmt (Akarcal 2003:202). Sovyet Rusyann Avrupann dousundaki lkeleri egemenlii altna almas srecinde de kendini hissettiren propaganda faaliyetleri demir perde lkelerinin ynetimleri asndan hayati bir noktada yer edinmi, buna karn Demokratik lkeler olarak nitelendirilen kart gruptaki lkelerin de kar propaganda faaliyetleri hz kazanmtr. Bu srecin sonucunda demir perde lkeleri bir bir dalma srecine girmi, en sonunda Sovyet Rusyann da dalmasyla birlikte dnya yeni bir dzenle kar karya kalmtr. Bu noktada propaganda faaliyetlerinin etkisi de son derece nemli bir konumdadr. Kreselleme rzgryla birlikte artk propaganda faaliyetleri toplumsal kltr yaylmn kendine hedef edinmi, bu dorultuda da en byk yardm kitle iletiim aralarndan almtr. Birinci ve kinci Dnya Savalar sonrasnda uzun yllar devam eden Souk Sava dneminde propaganda daha ok kart lkelerin bireylerine uygulanan ve olumsuz anlamlar tayan bir teknik halini almtr (Berkes 1942:62-64).

16

Sovyetler Birlii propaganda

yaparken baz temel

teknikler zerinde

younlamlardr. Bunlar srasyla sinema, miting, afi, radyo olarak sralanabilir. zellikle belgesel filmler ve Sovyet anlayn ieren elerle ssl tantm filmleriyle cahil olarak grlen halk bilinlendirilmeye allmtr. (Akarcal 2003:216). Ayrca Stalin dneminde ok youn ve sert propaganda teknikleri kullanlm ve halkn Sovyet sisteminin bir dilisi olduu zerinde durulmutur. ki kutuplu dnya dzeninde Sovyet propagandasna kar Amerika Birleik Devletleri de kar propaganda sistemini gelitirmi ve mcadele ierisinde kendisine yer bulmutur. zellikle Hollywood filmlerini kullanarak halk zerinde etkinlik kurmaya alan Amerika Birleik Devletleri, bu noktada Sovyetlere oranla daha byk ve kresel kitlelere ulam ve insanlar etkilemeyi baarmtr. Bu dnemde teknoloji, etkin bir propaganda yardmcs olarak grlmtr. Bu dnemde yaanan iki nemli sava, deiik propaganda stratejilerinin uygulanmasna sahne olmutur. lki 1950-1953 yllar arasnda gerekleen Kore Savadr. Kuzey Kore ve Gney Kore arasndaki sava, Amerika ve mttefiklerinin, daha sonra da in Halk Cumhuriyetinin mdahalesiyle uluslar aras bir boyut kazanmtr. ncekilerden farkl olarak, bu propaganda sava dnya kamuoyu arenasnda gerekleiyordu ve izleyici kitlesini komnizm ve kapitalizm arasnda kesin ideolojik izgilerle ayrlm iki kamp oluturuyordu (Bekta 2002:174). ABD nderliindeki Bat lkeleri ve Sovyetler Birlii liderliindeki Komnist Blok arasnda o dnemde youn propaganda sava yaanyordu. Bu nedenle, basnn Kore Savana yaklam da bu durumdan etkilendi. Sava sresince her gelime hatta esir dei tokular bile taraflar iin birer propaganda konusu olarak kullanlmtr (Bekta 2002:174). Bunun yannda bu sava sonrasnda literatre propaganda ile eanlaml kullanlacak yeni bir szck girmitir: Beyin Ykama. Bask ve iddet uygulanarak dman dost haline dntrme olarak gnmzde bilinen bu yntem, Kore Savanda en ar ekliyle uygulanmtr. O dnemde herkes, Kore Savalar srasnda Komnistlerin eline denlerin, gerekten birtakm olaanst ve tyler rpertici gizli metotlara hedef olduuna inanmaya balamt. Beyin ykama kelimesiyle kastedilen aslnda, inliler tarafndan yzyllardan beri kullanlan sistemli, tutarl ve psikolojik metotlardan akllca yararlanlan bir metottu. Bu metotlardan ayrca arlk Rusyas siyasi polisi de yaralanmaktayd (Brown 2000:226). Bir dier Souk Sava dnemi sava ise Vietnam Savadr. Bu sava, 19551975 yllar arasnda Kuzey ve Gney Vietnam ve mttefikleri arasnda yaanmtr.

17

Gerek Sovyetler Birlii gerekse in Halk Cumhuriyeti, Kuzey ve Gney Vietnam arasndaki atmay birbiri aleyhine propaganda yapmak ve kendi ulusal karlarn savunmak iin kullandlar (Bekta 2002:178). Vietnam Sava, medyann, zellikle de televizyonun sava zamannda kamuoyunu oluturma ve etkileme ulusal konsenss salama gcn gstermitir. Souk Sava ideolojisinin de etkisiyle nceleri Vietnam Savan destekleyen Amerikan Basn, savan seyrini deitiren Tet saldrsndan sonra yava yava tavr deitirerek, sava kart bir politika izlemitir (Mutlu 2003:192). Bunun yannda basn ve kamuoyu arasnda bilgilenme konusunda tam bir gven bunalm yaanmtr. Vietnam Savanda Amerika Birleik Devletleri kendi halkna ynelik propaganday teknolojik desteklerle sunmu ve belli lde baarl olmutur. Ancak savan kanlmaz sonucunu deitirememitir. Vietnam Sava basnn destei alnmadan, bir sava kazanmann zorluunu hatta imknszln daha iyi kantlamtr. Bu nedenle Amerika Birleik Devletleri ynetimi, gelecekte Amerikann katlaca savalarda basn cepheden uzak tutmak ve enformasyon akn snrlandrmak yoluna gittiler. Bunun en ilgin rnei Krfez Savanda yaand (Mutlu 2003:193). lerleyen dnemlerde dnya souk sava dnemini bitirmi ve 1990l yllarla birlikte yeni propaganda teknikleri kendisini gstermeye balamtr.

2.6. 1990 Sonras Dnem Gnmzde artk son derece yaygn olarak kullanlan kitle iletiim aralar propaganda faaliyetlerinin en nemli arac haline gelmitir. Medya organlarnn kurumsallamasyla birlikte ideolojilerin, dncelerin, kanaatlerin yaylmas propaganda ve kitle iletiim aralar sayesinde inanlmaz bir ivme yakalamtr (Chomsky 2002:19). Btn bu gelimeler nda propaganda, 20. yzylda dnya sistemlerinin belirleyici unsuru olmutur denilebilir. zellikle 20. yzyln ilk yarsndan itibaren olduka nem kazanmaya balam ve dnya sistemlerinde meydana gelen deiikliklerde barol oynamtr. 1917 devrimi, faizmin ykselii, Lenin ve Bolevizmin yerlemesi ve nihayetinde yine btn bu rejimlerin knde merkez noktada propaganda yatmaktadr (Bekta 2000:148). Gnmzde etkisini hissettiren yeni emperyalizm anlay ve kreselleme rzgrlar da bu adan bakldnda yine bir propaganda faaliyetine ihtiya duymakta ve propaganday kullanmaktadr. nsanlarn kanaat ve dncelerini

18

etkileme ihtiyac tarih boyunca propagandann varln canl tutmu ve tutmaktadr. Dnya savalar sonrasnda propaganda kullanm asndan nemli atmalar dnya zerinde yaanmtr. Son dnemde yaanan iki Krfez Savanda da propaganda egemen g olan Amerika Birleik Devletleri tarafndan kullanlmtr. nsanlar bu savata ilk defa evlerinde koltuklarna oturmu olarak bir sava canl yaynda izlemilerdir. Irakn 1990 tarihinde Kuveyt snrn geerek bu lkenin bakenti ve petrol kuyularn igale balamasyla ilk Krfez Sava km oldu. O dnemdeki Amerika Birleik Devletleri Bakan George Bush, Kuveyte yardm amacyla Amerikan birliklerini blgeye gndermitir. Bu savata Amerikan propagandasnn stnde durduu temel kavramlar, katlmc demokrasi ve serbest Pazar ekonomisidir. Sz konusu propaganda, bu nedenle srekli olarak Irak ynetiminin vatandalarna ve igal ettii lkelerdeki bireylere temel siyasal haklar tanmamasnn zerinde durmutur. (Bekta 2002:183). Amerikan propagandasnn aslnda arkasnda Vietnam Sava sonrasnda zihinlerde oluan gvensizlik duygusu yatmaktayd. Krfez Sava ayn zamanda bir enformasyon sava haline gelmitir. Kamuoyunu etkilemek ve ynlendirmek iin bu savata yeni teknolojiler kullanlmtr. Birinci ve kinci dnya savalarnda kullanlan propaganda teknikleri daha da gelitirilerek Krfez savanda uyguland. Krfez sava srasnda kamuoyuna gerek gibi sunulan pek ok haber ve enformasyonun propaganda olduu yllar sonra anlald (Mutlu 2003:357-358). Sava televizyonlarda canl yaynda tm gn btn dnyaya nakledilmi, ancak canl yaynda haber yerine haberimsi baz eylere mahkm olunmutur. Canl yaynda sava gerekten izlememiz imknszd, bunun nedeni de sava halinin kendisiydi. Her zaman sava hali sansr de beraberinde getirir. Bir baka deyile, gerek her zaman savataki ilk kurbandr. Krfez Sava srasnda da zgr haberleme beklemenin hayal olduu aktr. Savaan taraflarn her ikisi de sansr uygulamaktayd, en iyi ihtimalle snrlandrlm, genellikle de ynlendirilmi bir haber akna tank olacamz besbelliydi (Uur 1991:237). Krfez Sava srasnda Amerikan medyas, Bush ynetimini desteklemekle kalmad, sava rtkanl da yapt. Basn, savan gerekli olup olmadn sorgulamam, savan olas maliyetinden bahsetmemiti. Amerikan basn, Krfez Savanda Pentagon tarafndan uygulanan kstlamalar ve ksmi sansre sessiz kalmtr (Mutlu 2003:369). Hollywood Amerikan Kara Kuvvetlerinin tehlikeli gllne Kral (1999) filmiyle karlk vermi bunu daha sonra Vur Emri filmi izlemitir (Valantin 2006:134).

19

Hollywoodda yaplan sinema filmleri de Krfez Savandan etkilenmi ve yaananlar birok filme konu olmutur, 2000 yl yapm Vur Emri filmi yaananlarn olas sonularn irdeler, ayrca Kral filmi de savaan askerlerin ruh halini yanstmas asndan son derece nemlidir. Krfez savana cerrahi sava gzyle bakan ortak duygular, Amerika Birleik Devletlerinin durum ne olursa olsun btn dmanlarn temizleyebildiini ve askeri olarak yenilmezlii dncesiyle sonulanr, bylece mesele gcn kullanmnn dzenlenmesi ve artk yenilmeyen orduya zg askeri etik devrimi haline gelir (Valantin 2006:134). Tm bunlarn yan sra gnmzde propaganda insanlarn siyasi yaam denetlemelerine ve bir bakma ellerinde tutmalarna da yardmc olabilmektedir. Demokratik toplumlarda halkn gelimelerden haberdar edilmesi ve farkl grlerin halkoyuna sunulmas sonrasnda da halktan gelen tepkilere gre ynlendirilmesi propagandann aslnda bireyler iin ne kadar nemli bir ara olduunu ortaya koymaktadr.

3. Propagandann zellikleri Etkili bir propaganda yapabilmek iin propagandacnn bir takm zellikleri yerine getirebilmesi gerekir; bunlar u ekilde sralanabilir (Tarhan 2004:55): lk olarak propaganda dikkat ekici olmaldr. Hedef kitlenin yaplan propagandadan istenilen ekilde etkilenebilmesi ve amalanan sonuca ulalabilmesi iin kitlenin ilgisi iyi tespit edilmeli ve buna gre bir propaganda tarz belirlenmelidir. Dikkat ekici bir propaganda yapabilmek iin propagandann sade ve ksa olmas nemlidir, uzun ve anlalmaz cmlelerle kurulan bir propagandann anlalmas zorlar ve hedef kitlenin dikkati tam olarak toplanamaz. Ayrca hedef kitlenin sosyal dzeyi ve inanlar da bu noktada gz nnde bulundurulmaldr. Bu adan propaganda yapan kiinin hedefini ve amacn tam olarak belirlemesi gerekir (zsoy 1998:95). Etkili propagandann bir dier zellii ise beden dilinin etkili kullanlmasdr. Azdan yaplan propaganda her zaman iin daha etkilidir. Kitle iletiim aralarnn avantajlaryla birlikte ses tonunun ve beden dilinin uygun kullanlmas propagandacnn inandrc ve etkili olmasn salar. Hedef kitle karsndaki duruu ve hitabet ekli

20

propagandann amacna ulamas yolunda son derece nemli bir zelliktir. Propagandac grevi gerei karsndakine nazik ve etkileyici bir dil kullanmaldr (Tan 2002:77) lgi uyandrc nitelikte olmas propagandann bir dier zelliidir. nsanlar ilgilerini eken konulara daha ok eilim gsterirler. Propagandac ncelikle hedef kitlesinin ilgi duyduu konular ok iyi belirlemeli ve stratejisini bu noktada oluturmaldr. Doru tespitler propaganda faaliyetinin baarsn olumlu ynde etkileyecektir. Alglanmas iin propaganda kitlenin ilgi ve dikkatini eken bir nitelikte olmaldr aksi takdirde baarl olabilmesi son derece zordur (Akarcal 2003:66). Propagandann dier bir zellii istek uyandrc nitelikte olmas gerekliliidir. Zor ikna edilebilecek hedef kitlelere ncelikle onlarn neye istekli olduklar tespit edilerek yaklalmaldr. stek uyandrc propaganda zellikle reklmclk alannda sklkla kullanlmaktadr. Bilgiler ve grsel eler bir arada kullanlarak kitlenin zerinde propagandas yaplan konuya ynelik bir istek uyandrlr ve kitlenin bu ynde harekete gemesi salanr (Bekta 2002:119). Propaganda teknii uygulanrken gz ard edilmemesi gereken bir dier zellik ise halkn gznde evrensel deerlerin kabul edildiini vurgulamak olacaktr. zellikle konuma, yazma, toplant, gsteri, din ve vicdan zgrlklerine vurgu yapmak hedef kitle zerinde inandrc ve ikna edici bir etki brakacaktr (Tarhan 2004:56). Propagandann etkili olmasnda bakalaryla iliki kurarken toplumsal gereksinmelere ve grup normlarna uygun amalarn belirlenmesi son derece nemlidir. Mesajlar grup normlarna ve kardaki kiinin inanlarna gre dzenlenmelidir (Healy 1998:16). Etkin bir propaganda uygulamasnn nasl olmas gerektii konusunda birok snflandrma mevcuttur. Temelde ise etkin bir propaganda hizmet ettii siyasann lehinde davran deiiklii yaratabildii lde etkin saylr. Bu anlaya gre etkin bir propaganda iin (aktaran Oskay 2000:270): 1. Propaganda dikkati salam olmaldr. 2. Kitlelerin gveni salanm olmaldr. 3. Kitlelerin eilimleri gz nnde tutulmal ve propagandann yaratmak istedii deiiklikler, kitlelerin iinde bulunduu anda besledii umut ve bekleyiler karsnda bile ho grnen alternatifler olarak sunulmu olmaldr

21

4. Kitlelerin iinde bulunduu ortam, bekleyi yapsndaki deimenin gerektirecei eylem ynnde harekete gemeye elverili olmaldr. Propagandacnn bu aamalar kullanrken dikkat etmesi gereken bir dier nemli nokta ise yapt iin propaganda olduunu hissettirmemektir. Propagandann en baarls, verilmek istenen mesajn propaganda olduu izlenimini oluturmadan yaplabilenidir (zsoy 2002:187).

4. Propagandann Teknikleri Propaganda kavramnn 1. Dnya Sava sonras nemi anlalnca kavrama olan ilgi de bym ve iki dnya sava arasndaki dnemde eitli propaganda teknikleri gelitirilmitir. Amerika Birleik Devletleri, 1. Dnya Sava srasnda son derece etkin olarak kulland propaganda tekniklerinin kendisine kar kullanlabileceinden endie duymu ve buna kar nlemler almak istemitir. Bu amala, 1937 ylnda Columbia niversitesi profesrlerinden Clyde R. Miller tarafndan Propaganda Analizi Enstits kuruldu (Bekta 2002:148). Daha ok Almanyada Nazi propagandas ve Amerikaya ynelik olas etkileri zerine younlaan enstitde zellikle sava yllarnda rencilerin propaganday tanyp reddedebilmeleri iin, eitim amal genel ilkeler saptanarak birok inceleme yaplmtr. Bu enstitnn en nl yayn, Alfred McClung Lee ve Elizabeth Briant Lee tarafndan derlenen The Fine Art Of Propaganda (Propagandann Gzel Sanat) isimli eserdir. Bu eserde propaganda teknikleri zerine yeni yaklamlar ele alnm ve yedi teknik zerinde durulmutur. Bunlar (Bekta 2002:149); - Ad takma (name calling): Genel olarak sevilmeyen bir etiketin kullanm. rnein ad takmann iki gncel ifadesi terrist ve terrizm dir. - Gsterili genelleme (glittering generality): Genel olarak iyi kabul edilen bir deyimi kullanma. Bu tr genelleme kullanm o kadar yaygndr ki, bu nedenle glkle farkna varlr. Gsterili genelleme siyasette de kolaylkla kullanlabilir. rnein, bir yasa tasarsn alma hakk yasas olarak nitelemek bunu kanun haline getirtmenin etkin yolu olabilir. - Transfer: Genel olarak sayg duyulan sembolleri kullanma. Transfer arm sreciyle iler. Yani arm yoluyla hayranlk duyurmay amalar. Transfer bazen iki insann yalnzca birlikte grnmesiyle de meydana gelebilir. nemli bir kii ile ektirilen

22

bir resim, film ya da video band araclyla byk kitlelere kolayca ulalr ve etkinlik salanr. - Tanklk (testimonial): Saygn kiilerin desteini kullanma. Tanklk reklmclk ve politik kampanyalarda en ok kullanlr. nl saygn kiinin destei propagandaya etkinlik salar. - Halktan biri ( plain folks): zleyicilerle ayn gruptan olan bir bireyin ortalama bir kii olduunu vurgulamak. zellikle siyasette sk sk propagandas yaplan kiilerin de aslnda halktan biri olduunu ve birok eyi ortalama insanlarla paylatklar yaklam kullanlr. Seim dnemlerinde ok sk rastlanlan bir uygulamadr. - Kat derme (card stacking): Tamamen inandrc bir tezi ortaya kartmak iin en yararl olacak olgu ve fikirleri semek. Bir anlamda kt derme, bir dnce, program, kii ya da bir rnn en iyisi ya da en kts olduunu ortaya koymak amacyla gereklerin ya da yalanlarn, mantkl veya mantksz ifadelerin seimi ve kullanmn kapsar. - Herkes yapyor (band vagon): Evrensel destek temasnn vurgulanmas. Bir eyi herkesin yaptnn ifade edilmesidir. Propagandac, herkesin kabul ettii bir eyi kalabal izlemek iin hedefin de kabul etmesi gerektiini vurgular. Enstit 1941 Ekimi sonlarnda Amerika Birleik Devletlerinin ksa sre ierisinde savaa girecei belli olunca faaliyetine son verdi ve bir daha yeniden canlandrlamad.

5. Propaganda Trleri Propaganda trleri, propagandann faaliyet gsterdii alanlara gre deiiklik gstermektedir. Genel anlamda bakldnda belli bal tasnifler yaplabilir. Bunun iin propaganda eitli tasniflere ayrlarak deerlendirilmelidir. Buna gre ncelikle siyasi propagandann faaliyet gsterdii alan bakmndan bir tasnif mmkndr:

5.1. ve D Propaganda Sahas bakmndan propaganda, i ve d olarak ikiye ayrlmaktadr. D propaganda, genellikle devletin etkin olduu bir propaganda trdr. Devletin belli bir

23

duruu ve politikas vardr. ktidara gelen parti hangi siyasi grte olursa olsun devlet politikasndaki temel noktalar sabit kalr. Bu noktada d propaganda faaliyetleri devletin politik duruuna gre ve belirli bir stratejiye gre ekillenir. D propaganda daha ar bal ve resmidir (zsoy 1998:16). Siyasal alan ierisinde deerlendirilen bu tr propaganda genellikle siyasi, kltrel ve ekonomik alanlarda yaplmaktadr. Bu tr propagandada belli bir ama vardr ve bu ama ulusal karlar dorultusunda ekillenmitir. Hedef genellikle iliki ierisinde bulunulan dier lkelerdir (Bekta 2000:160). propaganda ise daha ok lke iindeki iktidar mcadelesi alannda kendisini gstermektedir. Demokratik lkelerde iktidara sahip olan partiler seim dneminde iyi i propaganda yapan partilerdir. Kendi programlarn halka ne kadar iyi anlatabilirlerse seimlerdeki anslar o derece artmaktadr (zsoy 2000:16). ktidara geldikten sonra da i propaganda faaliyetleri devam etmektedir. Hkmetin icraatlar ve yapaca almalar halka anlatlr ve bu noktada destein srdrlmesi amalanmaktadr. propaganda da en fazla kullanlan ara basndr. Basn araclyla daha geni halk kitlelerine ulalmakta ve icraatlar daha rahat anlatlmaktadr.

5.2. Genel, Snrl ve Ferdi Propaganda Kapsam bakmndan propaganda genel propaganda, snrl propaganda ve ferdi propaganda olmak zere e ayrlr. Genel propaganda, geni halk kitlelerine etki etmek amacyla yaplan propaganda trdr. Snrl propaganda ise bir lkedeki belli bir blgeyi hedef alan propaganda trdr. Snrl bir blgedeki honutsuzluu gidermek amacyla yaplmaktadr. Ferdi propaganda ise daha nceden belirlenen kiilere yaplr. Genellikle d alanda yaplan bir propaganda trdr. Genellikle diplomatlar tarafndan lke karlar dorultusunda yaplan bir faaliyettir (zsoy 2000:19). Btn bu propaganda trlerinde temel ama lke karlarn gzetmek ve belirli bir ama dorultusunda kar tarafta daha nceden hedeflenen birey, grup ya da toplumlarn grlerini deitirmektir.

24

5.3. Siyasi, Ekonomik, Kltrel, Askeri Propaganda Konusu bakmndan propaganda trleri ise siyasi propaganda, ekonomik propaganda, kltrel propaganda ve askeri propaganda olarak tasniflendirilir. Siyasi propaganda devletlerin rgtlenmeye balamasyla birlikte kendisini gsteren bir faaliyettir. lk devletin kuruluundan bu yana siyasi propaganda faaliyetleri devlet yaplanmas ierisinde kendisini gstermitir. Genellikle belli bir devlet anlay sz konusudur ve propaganda faaliyeti bu gr yaymak dorultusunda almaktadr. Siyasi rejimlerin sahip olduu ideolojilerini yayma amac da siyasal ideoloji propaganda kavramnn domasna yol amtr. nsan ruhundaki btn unsurlar istismar eden, hareket halindeki siyasetin ifadesi olan istilac ve inan deitirici bir arzu ile alan bu propaganda ideolojik bir renk tamaktadr. htilallerde ve savalarda ideolojik propagandann ne kadar nem kazandnn rneklerini tarihte grmekteyiz. 1789 Byk Fransz Devrimiyle balayan ideolojik propaganda sava Birinci ve kinci Dnya Savalarnda ve bu savalardan nce de bol bol kullanlmtr (Daver 1993:281) Siyasi propaganda trleri ikinci dnya sava ncesi ve srasnda yaanan Hitler tr propaganda ve Rusyada yaanan 1917 devrimi ncesi ve devamnda uygulanan Lenin tr propaganda olarak temel iki noktada toparlanabilir. zellikle kinci Dnya Sava srasnda yaanan Hitler tr propaganda Alman halk zerinde son derece etkili olmu ve sonular tm dnyay etkilemitir (Domenach 2003:40). Goebbels ve Hitlerin propaganda almalar propaganday kendine zg yasalar olan bir sanat haline getirmitir. Sava srasnda Nazi Almanyasnda zellikle radyo etkin bir propaganda arac olarak kullanlmtr. Sava ile ilgili kararlarn ve Nazi Ordusu lehine olan gelimelerin duyurulmas halkn moralini yksek tuttuundan Hitler tarafndan youn olarak kullanlmtr. Ayrca Hitler bizzat radyo araclyla halka ska seslenmitir (Bekta 2003:44). Buna gre Hitler tarz propagandada ncelikle propagandac olaylar ve kamuoyu hakknda bilgi sahibi olmaldr. Propaganda, sadece tek bir merkez tarafndan planlanmal ve uygulanmaldr; dier yandan propaganda, dmann politikasn ve eylemini etkilemelidir. Hitler tr propagandada btn bunlarn yan sra kampanyann tam olarak uygulanabilmesi iin snflandrlm ve kitlenin dikkatini ekecek nitelikteki operasyonel enformasyon el altnda bulunmaldr. Ayrca bu tr propagandada lider ok nemli bir rol

25

oynamaktadr ve prestij sahibi liderler propagandann iini kolaylatrmaktadr (Akarcal 2003:60-70). Lenin tr propaganda ise 1917 devrimiyle birlikte kendisini gstermi ve iki temel terimde varln bulmutur. Bunlardan biri anlama bir dieri ise paroladr. Anlamada egemen snflarn karlarn korumak amacyla halka sunduklar enformasyonun yanltc olduunu ve bu anlamda halk yanl bilgilendirdiklerini kitlelere bildirmek esastr. Parolada ise daha ok propagandann sava ve kurucu nitelii n plana kmaktadr. inde bulunulan durumun amac ak ve iirsel bir dille halka aktarlmakta ve yaplan mcadelenin ne iin yapld propaganday yapan kiinin verecei mesajlar erevesinde oluturulmaktadr (Domenach 2003:31). Her ne kadar son yzyl ierisinde ortaya km olmasa da Napolyon tarz propaganda da kendi dneminde son derece etkili olmu ve kitleleri etkilemeyi baarm bir propaganda trdr. zellikle basn yoluyla propaganda kullanm ilk olarak Napolyon tarafndan uygulanmtr. Hatta bu adan bakldnda sistematik olarak propagandann ilk Napolyon tarafndan uyguland sylenebilir. Bunun yan sra bir takm sembol ve objelerin propaganda amacyla kullanlmas da Napolyon tarz propaganda trnde mevcuttur. Napolyonun kulland bir dier propaganda yntemi ise halkoyuydu. Buna gre halk sonular nceden belirlenmi bir konuda oy vermeye arlmakta ve sonular Napolyonun halk karsnda daha nce savunduu grler dorultusunda kmaktadr. Bunun sonucunda halk gznde lidere olan gven ve sayg artmaktadr (Bekta 2002:91). Ekonomik propaganda ise ticari alanda faaliyet gsteren irket veya gruplarn yapt reklmlardan daha farkldr. Genellikle milletleraras ilikilerde bir lkenin genel menfaati gz nne alnarak yaplan ve o lkenin ekonomik politikasn yanstan propaganda trdr. Kltrel propaganda gnmzde yaanan siyasi gelimelerin de bir sonucu olarak en fazla kullanlan propaganda trdr. Temelde bir lkenin kendi ilke ve inanlarn dier milletler zerinde yayma abasna dayanr. Son yllarda yaanan kreselleme sreciyle birlikte devletlerin stratejilerinde son derece nemli bir yer edinmi olan kltrel propaganda aslnda kresellemenin de bir sonucudur (Tomlinson 1999:146).

26

Kitle iletiim aralarnn yaygnlamas ve snr kavramnn gnmzde nemini yitirmeye balamasyla zellikle egemen milletler kendi kltrlerini dier lkeler zerinde egemen klmaya almakta ve bunun bir sonucu olarak da kltrel propaganda faaliyetlerine hz vermektedirler. Gelimi lkelerin dier lkelerde yrtt bir takm propaganda faaliyetleri bu kapsamda deerlendirilmelidir (zsoy 2000:20). Konusu bakmndan propaganda trlerinden bir dieri de askeri propagandadr. Bu propaganda trnde hem i hem de d sahaya ynelik stratejiler mevcuttur. Sava dnemlerinde kullanld gibi bar dnemlerinde de mevcut durumun korunmas yolunda kullanlmaktadr (Tarhan 2004:36). Silahl kuvvetlerin zellikle dnya savalarnda yetersiz kald noktalarda propaganda teknikleri kullanlm ve elde edilen baarlar bu tekniklerin sava sonras dnemlerde de kullanlmasn salamtr. Askeri propaganda en temel anlamyla devletlerin silahl kuvvetleri desteklemek ve caydrc gcn d tehditlere kar kullanmak balamnda yapt propagandadr (zsoy 1998:20). Bunun yannda bir baka snflandrmada ise propaganda eitleri yledir (Tan 2002:79-80):

5.4. Kiisel Propaganda ve Kitlesel Propaganda Propaganda iki trl yaplabilir, birinde yz yze iletiime geilerek tek tek bireyler hedef alnr ve propaganda yaplr. Dier tr propaganda da ise kitlelere hitap edilir ve hedef olarak geni bir halk yn alnr. Bu tr propagandada kitle iletiim aralar sklkla kullanlmaktadr.

5.5. Politik Propaganda ve Sosyolojik Propaganda Politik propaganda, belirli bir ynetim, siyasi parti veya bir kurum tarafndan, hedef kitlenin dncelerini kendi istedii ynde ekillendirmek amacyla yaplan propaganda trdr. Hedefler ak ve seik bir biimde ortaya konmu olmakla birlikte, belirli bir alana snrlanmtr. Sosyolojik propagandada ise daha kapsaml ve belirsiz bir alma yrtlr. Bu tr propagandada toplumsal ereve kullanlarak, belirli bir yaam felsefesi ve bu yolla ilgili dnce tarz hedef kitleye benimsetilmeye allr. Sosyolojik propaganda eitli biimlerde ortaya kabilir. rnein bir toplumda retilen rnlerin

27

reklm, sosyolojik propagandann bir blmn oluturabilir. Toplumlar bu yolla bir ulusal saygnlk salamakta, Amerika Birleik Devletleri rneinde olduu gibi bir yaam biimi ve felsefesi dsatmndan bile sz edilebilmektedir. Ayn dorultuda sinema da ou kez bir sosyolojik propaganda arac nitelii tar. Her Amerikal ynetmen, filmlerini isteyerek veya istemeyerek Amerikan yaam biimi ile erevelendirmektedir. Bu filmlerden ok sayda rnek grdkten sonra, alglanan yaam biimi ve rtl olarak belirtilen yaam felsefesi benimsenmeye, yknmeye balanacaktr (Tolan 1982:468). nsanlarn sosyolojik propaganda araclyla nce yaam tarz deitirilerek yeni tarz somutlatrlr ve ardndan zamanla bu yolla kiinin dnceleri ve inanlar da istenilen deiime urar. Etkisi olduka yava gelien sosyolojik propaganda, bir bunalm annda kitleleri hzla eyleme srkleme gcne sahip deildir (Tolan 1982:469). Dnceleri dorudan etkileme olanana sahip olmad iin ancak zamanla hedefine ulaabilen bir propaganda trdr.

5.6. Karklk Propagandas ve Btnleme Propagandas Karklk propagandas daha ok ykc ve kartlk nitelii tayan propaganda trdr. Genellikle kitleleri bakaldrmaya kkrtan bir faaliyettir, ancak bu propaganda sadece ynetimi devirmek amal grmek yanl olur. Genellikle ufak tefek provokasyonlar yaratarak halkn gznde kahramanla oynamak da bu tr propagandalardan beklenen amalar arasna girebilir. Btnleme propagandas ise toplumun belli bir refah ve kltr seviyesine ulamasyla kullanlabilir. Bu tr propagandann baar ans toplumun refah seviyesiyle doru orantldr.

5.7. Dikey Propaganda ve Yatay Propaganda Dikey propaganda geni bir rgtn banda yer alan, ynettii kitleden daha stn olduu varsaylan bir siyasal propaganda trdr. Genellikle kitle iletiim ara ve teknikleri kullanlr. Etkisi ksa srede ve kolay kaybolur. Yatay propagandada ise grup ierisindeki btn bireylerin eit seviyede ve ayni dzeyde ele alnmas temel amatr. Bu tr propaganda trnde lider yoktur. Temel hedef grubu oluturan btn bireylerin zerinde eitici bir etki brakmasdr. Bu zellii ile daha ok retici ve eitsel bir nitelik tamaktadr.

28

5.8. Aklc Propaganda ve Duygusal Propaganda Gnmzde yaplan propagandalarn birou aklc propaganda tekniiyle yaplr. Hedef kitleye daha aklc, mantkl ve kesin veriler sunularak etki artrlmaya allr. Uzun dnemde etkinlik ancak aklc propaganda yoluyla salanr. Duygusal propagandada ise daha ok cokulu duygular n plandadr ve zellikle dnya savalar dneminde ska kullanlan bir propaganda trdr. Propaganda trlerinin snflandrmasnda bir dier nemli etken de

propagandann geldii kaynan trdr. Kaynaklar asndan propaganda ise eitte incelenebilir (zsoy 1998:20):

5.9. Beyaz veya Ak Propaganda Bu tr propagandalarda kaynak ak ve resmidir. Bilgilerin geldii kaynak tamamen aktr ve gizlilikten saknmaktadr. Bunun en byk sebebi ise hedef kitlenin bu tr propagandaya olan gvenlerinin olduka yksek olmasdr. Hedef kitle bilginin geldii kaynak noktasnda tereddde derse inandrclk zayflayacaktr dolaysyla propaganday yapan taraf kaynan kimliini ak bir ekilde vermeyi tercih eder.

5.10. Gri veya Bulank Propaganda Bilgiler hedef kitleye aktarlrken yanl ve doru bilgiler i ie verilir. Genellikle rivayet ve ayialara dayanr. Kaynak gizlenir ve bilginin kaynann dost mu yoksa dman m olduu tam olarak bilinmez. Hadiseler genellikle arptlr ve abartlarak verilir. Bu tr propaganda da verilen bilgilerin ilgi ekici ve zihinleri kurcalayacak trde olmasna zen gsterilir.

5.11. Kara veya Sinsi Propaganda Bu tr propagandada kaynak tamamen gizlidir ve asl kaynak yerine hedef kitleyi yanltc sahte kaynak kullanlr. Haber baka bir kaynaktan kyormu gibi gsterilir. Asl ama kaynan gizlenmesi ve baka bir kaynaktan kyormu hissini hedef zerinde

29

uyandrmaktr. Gerei arptmak, ortal kartrmak ve inanlar sarsmak amacyla yaplr. Her trl gayri meru aralar vastasyla ve dman zerinde uygulanr. Propaganda trlerinin snflandrlmasnda kullan bakmndan propaganda trleri de ele alnabilir (Tarhan 2004:49). Buna gre:

5.12. Stratejik Propaganda Genellikle uzun vadede etkisini gsteren ve ktalararas kullanlan bir propaganda trdr. Propagandaya ok erken balanr ve bu sre ierisinde younluk azaltlmadan propaganda faaliyetlerine devam edilir. Halk kitlelerinin inanmak istedii konular zerinde younlamak bu propagandann temel tekniidir. Hedefledii amalar, dost glerin moralini yksek tutmak, tarafsz milletlerin desteini elde etmek, dman milletlerin moralini bozmak ve manen onlar ykmak, rk, din, sosyal ve politik atmalar krklemek eklinde sralanabilir. Stratejik propagandada kullanlan tekniklerin banda i ve d basn gelmektedir. zellikle yanltc bilgiler basn yoluyla halka sunulmakta ve bu ynde tutum sergilemeleri beklenmektedir.

5.13. Taktik Propaganda Stratejik propagandann kk bir tekraryla birlikte temelde onun tamamlaycs olarak uygulanr. Sonular stratejik propagandaya oranla daha ksa vadede alnr. Dmann eksikleri, gemi yenilgileri ve morallerini bozabilecek unsurlar kullanlr. Genellikle mcadeleye gnlsz katlan rk ve aznlklar hedef alnr. Ortaya kan bir eksiklik yaplan almalarla abartlarak ok daha yaygnlatrlarak kullanlr. Bu tr propagandann hedefleri arasnda hedef toplumun moralini bozmak, liderlere gveni azaltmak, gerektiinde kar tarafn kendilerine snmalarn salamak gsterilebilir. Sava bandolar, mzikler bu propagandann kulland temel aralar arasnda yer almaktadr.

30

5.14. gal Propagandas dari propaganda veya destekleyici propaganda olarak da tanmlanabilir. Yeniden organizasyon ve ele geirilen yerlerde kabullenmeyi salamak amacyla kullanlr. gal edilen blgelerdeki kar propaganday etkisiz hale getirmek ve mevcut glere kar oluabilecek kin ve nefreti engellemek amacyla kullanlr. Bu tr propagandann hedefleri arasnda eitim ve elence birimleriyle ibadethaneler bulunur. Kltrel propaganda ska kullanlr. Kullanlan aralar arasnda ise kitle iletiim aralar, hoparlr, beyannameler, afiler, hediyeler ve pankartlar mevcuttur.

5.15. Kar Propaganda Dman tarafndan yaplan propagandann yalan ve ynlendirici olduunu kantlamak amacyla kullanlan propaganda trdr. Kar tarafn kullanabilecei konular nceden belirlenmeli ve halk nezdinde bu konular dier glerden nce ilenmelidir. Bu dorultuda kullanlabilecek bir dier teknik de dman propagandasn tamamen reddetmektir. Bu ynde bir teknik kullanlabilecei gibi yaplan propaganday nemsemez, bir tavr taknlarak etkinliini azaltma yoluna gidilebilir. Bu dorultuda halkn dikkati farkl bir yne ekilerek yaplacak propaganda etkisizletirilmeye allr. Bu tr propagandann hedefleri arasnda askerler, siviller ve dman igali altndaki dost gruplar, emir komuta zinciri ierisinde bulunan gruplar gsterilebilir. Dier taraftan, zellikle siyasette, her propagandann bir kar-propagandas bulunur. Kendi grlerini yaymak isteyenler, bir yandan da kardakilerin grlerini rtmeye alrlar (Bekta 2002:209). Ayrca J.M. Domenach da kar propagandann kendine zg ve ikinci derecede kurallarla nitelenebileceini belirtmitir. Bunlar;

- Kartn zleklerini Bulmak Dman propagandasnn kurucu eleri tek tek ayrlr. Kartn izleklerinin birbirinden ayrlp nem srasna gre snflandrlmas rtlmesini kolaylatrr. Kendilerini etkili klan sz ve simgelerden syrldklar zaman, genellikle yoksul, hatta

31

kimi zaman da elikin olan mantksal zlerine indirgenmi olurlar. Bylelikle teker teker rtlebilir, hatta birbirlerine kar karlabilirler.

- Zayf Noktalara Saldrmak Her trl stratejinin temel kural budur. Bir kartlar koalisyonu karsnda, saldr en zayf, en ekingen olana yneltilir, propaganda da ilkin onun zerinde younlatrlacaktr. Kartn zayf noktasn bulup kullanmak her trl kar propagandann temel kuraldr. Sava propagandas bu yntemi dzenli olarak kullanmtr.

Gl Durumda Olan Dman Propagandasna Hibir Zaman Kardan

Saldrmamak Bir gr ykmak iin onunla savamak, dikine saldrmak yerine bu gr kendisinden yola kmak, bir ortak alan bulmak gerekir. ada propagandalarn karlat baarszlklarn yzde doksan bu kurala uymamaktan ileri gelmektedir. Bu kurala uyulmad takdirde propagandaya fazla inanm kiilerin kanlar daha da salamlar, bu da ak kaplar zorlamaya yarar. e karta hak tanmakla baladktan sonra, onu yava yava kendi sonularna kart sonulara gtren bu yntem, genel toplantlardaki itirazclar ve kap kap dolama uzmanlarnca ok kullanlr.

- Kart Saldrmak, Kk Drmek Bu kuralda kiisel kant, aklsak kanttan ok daha byk bir etki salar. i kiilie dkme eski bir silahtr. zel yaam, politik tutumdaki deiiklikler, kukulu ilikiler de bunun allm gereleridir. Bir savn savunucusunu kk drmekle bu sav tartmak abasndan kurtuluruz. Etki ok daha byk olur ve bu saldrya maruz braklan kii ya da parti gzden dmekle kalmaz, dncelerini, aklamalar, davranlarn dorulamalar da gerekir.

32

- Kartn Propagandasn Olaylarla elikin Duruma Drmek: Bir tek noktada bile olsa, kart kantlamay yalanlayan bir fotoraf ya da bir tank ortaya karlabiliyorsa, bu kantlama tmyle deerden der. Tartma gtrmez bir kant salamak ou zaman gtr ama ne olursa olsun, olaylar yoluyla, elden geldiince kesin ve kuru bir dille hazrlanm yalanlamalardan daha gl kar propaganda silah yoktur.

- Kart Gln Drmek Hem maddi, hem de ruhsal nedenler bakmndan, stnl karta kaptrmamak ve kendi yararna bir birlik izlenimi yaratmak asndan kartn en deerli yanndan vurulmasna allr: Simgelerinin birincisine, yani tad ada saldrlr. Adlandrma olgusu eski alardan beri sregelen bysel deerini srdrmekte olduu iin son derece nem tamaktadr. rnein Gaullecler komnistlere blcler adn vermiler, onlar da kendilerine gogolar(alklar) szcyle karlk vermilerdir. Btn bu propaganda trlerinin eitliliine ramen hepsinin temelinde halkn veya kitlenin tutum ve davranlarnn ynlendirilmesi yatmaktadr. D gler tarafndan yaplan propaganda faaliyetleri farkl bir toplumun gr ve tutumlarn propaganday yapan tarafn karlar dorultusunda ynlendirme almas olarak grlebilirken, lke ierisinde kendi halkna ynelik yaplan i propaganda faaliyetleri ise toplumun tutum ve davranlarn belli bir i g lehinde ynlendirme almas olarak grlebilir. Bunlarn yan sra yaplan kar propaganda faaliyetleri de yine bir propaganda faaliyetini etkisiz klma amacna hizmet ederken halk kendi istedii ynde ynlendirmeyi hedef edinmitir. Sonu olarak propaganda faaliyetleri ne ekilde olursa olsun belli bir kesimin istekleri dorultusunda kitle veya toplumun ynlendirilmesini ama edinmitir (Domenach 2003:80-82).

6. Propagandann Kurallar Etkili bir propagandann belli bal kurallar vardr. J. M. Domenacha gre propagandann be temel kural vardr. Bunlar yalnlk ve tek dman kural, bytme ve bozma kural, dzenleme kural, alama kural ve birlik ve bulama kural olarak sralanmaktadr.

33

6.1. Yalnlk ve Tek Dman Kural: Propaganda, btn alanlarda, her eyden nce yalnl salamaya alr. retisini, kantlamasn elden geldiince ak bir biimde belirlenecek birka noktaya ayrmak ister. Propagandann ABC sini oluturan, hala yaamasyla da ilkelerinin canlln ortaya koyan nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi hayranlk verici bir aklkla yazlmtr. Ksa ve uyumlu tmcelerden kuruludur, bunun sonucu olarak kolayca aklda tutulabilir. Zamanla daha byk bir yalnlatrmaya doru ilerlenildi. Elden geldiince ksa ve oturmu olmalar gereken parola ile slogan propagandada n plana kt. Parola eriilmek istenen erei zetlerken, slogan ise dorudan doruya politik tutkulara, cokunlua ve kine seslenir. Toprak ve Bar bir paroladr; Tek Kltr, Tek Devlet, Tek Lider ise bir slogandr. Daha sonra simgeler bu srece katlmtr. Bu simgeler bir reti ya da bir ynetim biimini zetlemektedir. Yazsal simge, grntsel simge, plastik simge ve mziksel simge olmak zere kendi iinde ayrlmaktadr. Yazsal simgede vurgulanmak istenen olgunun ba harfleri byk harfle yazlmaktadr. Grntsel simgede ise bayrak, flama, hayvan ya da nesne biimlerinde eitli amblem ve iaretler kullanlmaktadr. Plastik simgede ise beden hareketleri ve selamlama ekilleri n plana kmaktadr. Mziksel simgede de ulusal marlar ve cokulu mzikler tercih edilmektedir. Bylelikle insanlar tarih boyunca retilerini aklda tutulabilecek, arpc birka kalba, birka simgeye sdrmaya altlar. Kartn bireyselletirilmesi de byk yararlar salar. nsanlar karanlk glerden ok gzle grlr kiilerle kar karya gelmekten holanr. Hele bunlar gerek dmanlarnn u parti ya da u ulus eklinde deil de bu parti ya da bu ulusun nderi olduuna inandrlrlarsa propaganda ok daha etkili olur. Bu noktada tek dman kural propagandann nemli kurallarndan biri olarak kendini gstermektedir (Domenach 2003:55-60).

6.2. Bytme ve Bozma Kural Bytme kuralnda iletilmek istenen her trl mesajn bytlmesi, abartlmas ve iirilmesi sz konusudur. Propagandada iletilecek mesajlar bu kurala gre mesaja maruz kalacak kiilerin en alt seviyedeki dnme yeteneine sahip olan bireyine gre

34

ekillendirilmelidir. Bylece hedef kitlenin mesaj alglamas propagandacnn istedii dorultuda gerekleecektir. Bozma kural ise, mesajn ieriinin ve anlamnn bozularak propagandacnn istedii ekilde yeniden dzenlenmesini ifade etmektedir (Domenach 2003:60-61).

6.3. Dzenleme Kural Deiik biimlerde dzenlenmi ve yinelenen bir mesaj propaganda

kampanyasnn stn niteliklerinden birisidir. Bir mesaj hedef kitleye uygun olarak dzenlendii ve yinelendii lde baarl olacaktr. Belirli bir mesajn ilenmesi ve bu mesajn deiik kitlelere gre dzenlenmi ve elden geldiince eitli biimler iinde, btn propaganda organlarnca yinelenmesi bu kuraln temel niteliini oluturmaktadr. Srekli duyulan ey doruymu gibi insanlarn bilinaltna yerleebilir. Bu yzden yineleme hedef kitle zerinde etkili olmaktadr. Hangi durumda olursa olsun iyi bir dzenlemenin temel koulu propagandann tonunu ve kantlamay deiik kitlelere uygun biimde hazrlamaktr (Domenach 2003:61-67).

6.4. Alama Kural Bu kurala gre propagandaya maruz kalacak insanlarn beenilerini kimi zaman da bunlarn en bulank en sama olanlarn bulup kullanmak nemlidir. nsanlarn ruhunda bilinli ya da bilinsiz bir takm duygular vardr, propaganda da bunlar bulup kullanr ve bu ekilde insanlarn zihnine iletmek istedii mesajlar alam olur. zellikle gazeteciler okurlarnda gven uyandrmak, kanlarn daha da pekitirmek iin kamuoyuna yalnzca seilmi, sindirilmi haberler sunarlar. Bunda ama; hi kukum yoktu, sylemitim zaten, bahse girebilirdim gibi tmcelerle dile getirilen rahatlatc duygular vermektir (Domenach 2003:67-69).

6.5. Birlik ve Bulama Kural Birlik kural propagandaclarn bir bireyin dncesini toplumun genel kansym gibi yanstmasn ifade eder. Bireyi evresindeki kimselerin neredeyse tmnn paylar grnd politik dnceleri paylamaya ynelten cokunlukla, yaygn korkuyla yorulmu duyguyu yaratmak sz konusudur. Bu birlik duygusunu

35

yaratmak iin birtakm elere ihtiya vardr. Bunlar; bayraklar ve sancaklar, amblemler ve belirtkeler, yazlar ve dvizler, niformalar, mzik, projektrler ve mealeler, selamlar, yaa sesleri ve sayg durular olarak sralanr. Bayraklar ve Sancaklar: Etkileyici bir dekor yaratr, lkelerin bayraklarnn

renkleri topluluklarn zihinlerinde psikolojik etkiye sahiptir. alr. Yazlar ve Dvizler: Partinin izleklerini sylev ve haykrlar yineleyen Amblemler ve Belirtkeler: Dolaysz bir byleme etkisine sahiptir,

amblemler duvarlara, flamalara ilenir, niformalarn kolluklarnda ve yakalarnda yer

sloganlar halinde younlatrr. niformalar: Dekoru tamamlar, bir kahramanlk havas yaratr. Mzik: Bireyin kitle ierisinde erimesine ortak bir bilin yaratlmasna

geni lde yardmc olur. Mziin esinleyici etkisi btn insanlarda bulunan igdler ve eilimler btn zerinde kendini gsterir. Bu durumda mzik, insanlar arasnda bireysel farkllklar tesinde, insanlarn ilerinde uyuklayan, zde eilimlerin birbirine kart, ortak bir durum yaratmaya ok elverilidir. zellikle alg mzii (vurmal alglar), uyumun iyice belli olmas, mziin cokulu ve kaynatrc etkisini daha da artrr. Bu cokunluk, bu kaynama, ulusal marta, partinin ya da ulusun simgesel arksnda en yksek noktasna ular, her ses dorudan doruya gste duyulur, topluluk iinde bulunanlarca koroyla dinsel bir arballkla yinelenir. Birlikte ark sylemek, bir kalabal tek bir kitle durumuna getirmenin, onda tek bir varlk oluturduu duygusunu uyandrmann en gvenilir yoludur. Ksacas tm bu sesli zehirler kalabala taknlk vermek iin kullanlan ana ilalardr. Projektrler ve Mealeler: Byy arttrr, zellikle mealedeki atein

insan deiik ve derin dlemlere srkledii grlr. Hem coturucu hem dehet verici bir etki uyandrr. Gece gsterilerinde mealeler ve projektrlerinden yararlanlr. Selamlar, Yaa Sesleri ve Sayg Durular: El kol hareketleri olarak

adlandrlan ve belli anlamlara gelen selamlar bedensel ve ruhsal etkilere sahiptir. Ayn ekilde kalabal srkleyen yaa sesleri, alklar topluluk ierisindeki edilgenleri de canlandrr.

36

Bir btnlk iinde bulunan toplumlarda dostluk, salk ve sevin imgeleri btn propagandalarn ortak paydasdr. Btn lkelerin propagandalarnn sinema kalplar, yani dans eden ocuklar, stadyumda genler, ark syleyen harmanclar, yaz masasna ya da makinesine ivilenip kalm gerek insan bantlarndan uzak dm kentlinin mutluluk ve zgrlk istei, ka gereksinimi zerinde oynarlar. Ayn zamanda bu kuralda yazarlar, bilginler, sanatlar, nl sporcular da sras gelince klavuz kii rol oynar. Halk bu kiilere hayranlk duyar, kr krne balanr ve onlarn politik ynelilerinin etkisi altnda kalr. Aydnlarn katl, propagandann gzde yollarndan biridir. Bylelikle kendisine gvence salar. Birlik duygusu ayn zamanda bir gllk kantlamasdr. Yandalarnn her yerde bulunduunu ve karttan stn olduunu gstermek propagandann temel ereklerinden biridir. Daha nce belirtilen birlik kuralnn eleri propaganda iin vazgeilmez bir g iklimidir. Ortada olduunu, en gl olduunu gstermek bu elerle sz konusudur. Bulama kural da birlik kuralndaki gibi bir bireyin dncesinin toplumun genel dncesi olarak yanstlmas balamnda yine bu dncenin dier insanlara bulatrlmas ve yaylmasn ierir (Domenach 2003:69-79). Propagandann belli bal zellikleri sralandktan sonra bu kurallarn uygulanaca propaganda aralarn da aklamak gerekmektedir. Bylece iletiim aralaryla propaganda arasndaki etkileim de anlalabilir. letiim aralaryla propagandann gnmzde ne kadar i ie olduunu belirtmek adna bu blm nem arz etmektedir.

7. Propaganda Aralar Propagandann ne lde etkin olduunu belirleyen en nemli unsurlardan birisi de propaganda yaplrken kullanlan aralardr. Hedef kitle zerinde uygulanacak propaganda tekniini bir anlamda kullanlacak araca gre belirlemektedir. zellikle son yzylda ortaya kan kitle iletiim aralar, propaganda yapanlar iin ok nemli bir gelime olarak nitelendirilebilir. Kreselleme sreci de propaganda kavramn yakndan ilgilendirmektedir. Bu dorultuda kreselleme srecinin ortaya kard gelimeler sonrasnda yaanan sramalar, kitle iletiim aralarnn kullanm alanlarn geniletmi ve yeni aralar retmitir. Bu durum yeni kullanm alanlarnn

37

ortaya kmasna neden olmu sonu olarak da kitle iletiim aralar bireylerin ve toplumlarn yaam ekillerine daha fazla etki etmeye balamtr. Byk kitlelere ulaabilmek adna bu aralarn kullanm hem etkinliin artmas hem de hitap edilen kitle zerindeki sonular asndan devrim nitelii tamaktadr. Tm bunlarn yan sra kitle zerinde devaml bir ekilde yaplacak olan bombardman yine bu kitle iletiim aralarnn ortaya kmasyla salanabilmitir. Propaganday geni boyutlu bir toplumsal denetim olgusu iinde ele alrsak kitle iletiim aralarnn bu denetlemedeki yerini de belirlemeliyiz (Akarcal 2003:40-43). Propaganday yapan tarafndan kullanaca arac tanmak son derece nemlidir. Bunun yan sra propagandaya maruz kalan kitle veya birey iin de propagandann yaplaca ara ile olan ilikisi de propagandac tarafndan ok iyi bilinmelidir. Bu noktada incelenecek aralar mesaj iletebilir nitelikte olmakla beraber kitlelere mesaj iletebilir nitelikte olmaldr. Kitle iletiim aralar olarak gazete, radyo, televizyon, afi, resim, kitap, tiyatro, internet ve sinema ele alnarak propaganda amal kullanmlar ayrntl olarak ele alnacaktr.

7.1. Gazete Gazete, Bat Avrupada ticari kapitalizmin rn olan bir kitle iletiim arac olarak ortaya kmtr. Kkeninde ise Avrupada ortaa sonrasnn haber mektuplar vardr. ada anlamda gazete, kapitalist retim biimi ve piyasa ekonomisi iinde toplumsal bir kurum ve ticari iletme olarak var olabilmitir (Tokgz 1994:33). Gnmzde kullanlan kitle iletiim aralar arasnda en kkl gemie sahip olan gazetedir. Bu boyutta propaganda amal kullanlan en eski kitle iletiim arac olarak gazeteyi ele almak yanl olmayacaktr. Matbaann 14. yzylda icad ile birlikte o zamana dek elle yazlan gazeteler de asl olarak sunulmaya balanmtr. Bylelikle daha hzl ve fazla sayda bask yapmak mmkn olmutur. 18. yzyla gelindiinde ise gazeteler artk gnlk yaynlanmaya balamtr. Gazeteler btn bu gelimelerle birlikte kamuoyu oluturma ilevini de daha etkin ve kitlesel olarak yapma yoluna girmitir. 18. yzyln dnrleri devrimci bir propaganda

38

iin eletiri yazlarna, kitaplara bavurdular, abalar kesin bir etki yaratt. En uygun propaganda arac gazeteydi (Domenach 2003:21). Bu dnemden sonra tm basl iletiim aralar ierisinde gazetenin propaganda arac olarak ne km olduunu sylenebilir. 19. yzylda yaanan sanayi devrimi ve yeni icatlar gazetecilii byk oranda etkilemitir. Gazeteler bu dnemde iktidar iin bir propaganda arac olarak nemini arttrmtr. zellikle byk kitleler zerindeki inandrclk oran propagandaclarn gazeteye ynelmesinde etkili olmutur. Gazetelerin kitleleri etkileme, ynlendirme ve inandrma etkisini gren ve siyasal erki ele geirme ya da elinde tutma amacnda olan evreler, propagandalarn bu yolla halka iletmeye balamlardr. Gazeteler kamuoyunu ekillendirmede, propaganda yapmada devletlerin nemli ve gl bir arac olarak etkinlikleri artrmaya balamlardr. Her ne kadar gazeteler 20. yzylda tiraj kaybna uramlarsa da toplumumuzda bir propaganda kayna olma zelliklerini srdrmlerdir. kinci Dnya Sava srasnda da gazeteler kamunun temel bilgilenme kaynaklar olmular ve bu zelliklerinden dolay da propaganda iin yaygn biimde kullanlmlardr (Bekta 2002:101). Bu duruma bir rnek olarak faist talya ynetiminin lideri Mussolininin gazetecilikle ilgili dnceleri gsterilebilir. Mussolini 1 Ekim 1928 tarihli Bir Vazife Olarak Gazetecilik adl nutkunda yle demektedir: Totaliter bir rejimde basn, bu rejimin bir unsurudur ve bu rejimin hizmetinde bir kuvvettir. Bu sebeple btn talyan basn da faisttir. Bu tartlmaz gerek, faist gazetecilik faaliyeti bakmndan bir direktif prensibi ortaya koymaktadr. Rejime zararl olacak her eyden kanlacaktr; rejime faydal olan her ey yaplacaktr. (Dnmezer 1968:47-48). Hitler de gazeteden propaganda arac olarak sonuna kadar yararlanmaya almtr. Hitlerin propaganda Bakan Dr. Joseph Goobbels tm Alman Gazetelerine: Okuyucu sizi yan banda duran bir realite gibi alglamaldr mesajn vermitir. Bu direktiften sonradr ki, gazeteler, insanlarn kan ter iinde kaldklar, vcut vcuda olduklar kitle mitinglerinin atmosferini yanstmaya baladlar (Akarcal 2003:118). lerleyen zamanla birlikte gazeteler artk siyasi gc ya da ekonomik geliri paylama yarnda olan evreler tarafndan sahiplenilmi ve sermayenin belli odaklarda toplanmaya balanmasyla kresel anlamda bir g haline dnmtr (Ulu 2003:201). Gnmzde artk gazeteler tamamen sermayeye dayal bir zellik gstermekte ve bunun doal bir sonucu olarak da bu evrelerin propagandalarn kitlelere ulatrmaktadr. ktidar

39

mcadelesi vermekte olan tm fikirler, kamuoyunda kendilerine etkin bir yer edinebilmek iin yazl basnn zellikle de gazetenin gcne ihtiya duymaktadrlar.

7.2. Radyo Televizyonun henz insanlarn gndelik hayatn bu kadar igal etmedii, okuma-yazmann bu denli yaygn olmad ve gazete basp datmann da o kadar kolay olmad dnemlerde radyo, en etkili kitle iletiim aracyd (Kuruolu 2006:8). Her ne kadar gazeteden sonra ortaya km olsa da iitsel iletiimde yeni bir ara olarak insan hayatna girmesi radyonun etkinliini arttrmtr. Radyo iitsel duyulara ynelik bir iletiim arac olduundan hayal gc zerinde de etkiliydi. Gelien teknolojiyle birlikte eitli ses efektlerinin de kullanlmas dinleyiciler zerinde yapay bir gereklik dncesi oluturmaktayd. Birinci Dnya Sava srasnda radyo henz laboratuarda aratrma gelitirme safhasndayd. Bundan dolay tarihin o ana kadar grd bu en byk savata bu cihaz yoktu. Savatan drt yl sonra 1923 ylnda ilk irket ngilterede kuruldu (zsoy 1998:347). Bylece radyonun nemi tm dnyadaki hkmetlerce hzlca kavrand. Radyo ilk yllarnda zellikle haber alma ve haber verme arac olarak kullanlsa da daha sonralar bir propaganda arac olarak etkin bir biimde n plana kmtr. Radyo snr tesi propaganda faaliyetlerinin yrtlmesinde de zellikle kullanlmtr. Gazetenin bu noktadaki eksiklii radyo tarafndan giderilmi ve gazeteye oranla snr tesine ok daha hzl ve etkin bir biimde ulamtr. Radyonun gazete karsndaki bu avantajnn yan sra ses unsurunu kullanabilmesi bir dier avantaj olarak gzkmektedir. nsan sesinin kantlamalara yazl basnda eriemedii bir yaam, bir canllk kazandrd radyoyu son derece glendirmitir (Domenach 2003:52). zellikle haber ve bilgi aktarmnda insan sesinin karsndaki kitle zerindeki etkisi ve inandrcl kiinin kendi okumasyla kyaslanamayacak dzeyde yksektir. Radyo vastas ile siyasi propaganda yaplabilecei konusunda ilk giriim radyonun icadna paralel geliti. Nitekim 1923 ylnda yaplan seimlerde ngiliz i Partisi radyoyu propaganda arac olarak byk bir ustalkla kulland ve nemli bir baar da elde etti (zsoy 1998:348). Bylece kitleler propagandann kitle iletiim aralar tarafndan ne kadar etkin bir ekilde yapldn grm oldu. 1930lu yllarda ise Atlantikin iki yakasnda bulunan geni dinleyici kitlesine seslenen radyo kullanmna

40

tank olundu. Amerika Birleik Devletlerinde Bakan Franklin Rooseveltin Amerikan halkna dorudan yapt ocak ba sohbetleri Orson Wellesin 1938 ylnda gerekletirdii Dnyalar Sava isimli program, o yllarda radyonun genel halk kitlesi zerindeki etkisini anlayabilmek asndan en iyi rnekler olarak saylabilir (Bekta 2002:107). zellikle Orson Wellesin program sonrasnda geni halk kitlelerinin verdii tepki radyonun ne denli etkin bir ara olduunu ve insanlar zerindeki inandrclnn ne kadar yksek olduunu kantlamtr. Avrupada ise radyo Hitler tarafndan ok daha deiik ve tehlikeli bir kullanm arac haline getirildi. Radyo belli bir partiyi yalnz bana iktidara getiremez, fakat onun iktidarda kalma olanaklarn arttrmak iin kamuyu srekli etkilemeye alabilir, bunun en gzel rnei Alman Radyosunun, Naziler ynetimindeki propaganda etkinliklerinde grlmtr (Bekta 2002:109). Hitler radyoyu srekli ve geni kitlelere ynelik kullanm ve bunun sonucunda ok geni bir halk desteiyle iktidar eline geirmitir. Bu dnemde her ne kadar tek bana radyo iktidar deiiminin sebebi olmamsa da Hitlerin Alman siyasetini ve kitlelerin beklentisini iyi bilmesi ve beraberinde radyoyu kullanmas bu srete ok etkili olmutur. Hitlerin savan Almanya lehinde olduu dnemlerde, radyo yaynlar olmasa bu sava kazanamazdk..dedii bilinmektedir (Aziz 2003:44). ktidara geldikten sonra Hitler propagandann ne kadar etkin olduunu anlam ve bakanlk dzeyinde propaganda almalarn arttrarak devam etmitir. zellikle Joseph Gobbelsin Aydnlatma ve Propaganda Bakanlnn bana getirilmesi Almanyada propaganda faaliyetlerinin son derece hz kazanmasn salamtr. Hitler kitleler zerinde radyonun gl etkisine inand iin Avrupadaki en ucuz radyo alcsn reterek piyasaya srd. Bu radyo alcsnn satn alnmas iin hkmet halka youn bir para yardm yapt. Burada ama, Almanyadaki her eve bir radyo alcs yerletirmekti (Akarcal 2003:114-115). Bu rnekten de anlalabilecei gibi Hitlerin iktidara gelme ve bu iktidarda kalma abalar radyonun etkin olarak kullanld bir propaganda faaliyetini zorunlu klmaktayd. Nazi partisi Almanyada radyo ile birlikte mmkn olabildiince fazla insana ulaabilme niyetindeydi. Yaplan almalarla olabildiince fazla radyoyu lke genelinde yaymaya almaktayd. 1935 ylnda Almanyada satlan radyo says 1 milyon 90 bin 314 iken; 1936 ylna gelindiinde bu rakam 6 milyon 142 bin 921 adede ulamt

41

(zsoy 1998:348). Neredeyse her eve giren radyoyla birlikte Nazi Partisinin propagandas da evlere girmi oldu ve bylece siyasi iktidar kitle iletiim aralarn propaganda yapmak iin bir unsur olarak etkin bir biimde kulland. Goebbelsin radyoyu kullanmasndaki ustalk, sadece lke iiyle snrl deildi. kinci Dnya Sava srasnda igal edilen Avrupa lkelerindeki radyo vericileri zel ekipler tarafndan annda kullanlr hale getiriliyor ve bu sayede Avrupann ok geni bir kesimine Nazi propagandas yaplabiliyordu (Kuruolu 2006:23). Radyonun kullanlmaya balamas hkmet propagandasnn evrensellemesini kolaylatrr. Radyoyu tam anlamyla evrenselletiren Almanyadr. Nazi iktidar psikolojik sava kavramn yaratm ve d politikasnda uygulamtr (Mattelard 2005:62-63). Sava sadece silahl askerlerle deil bir bakma radyo vericileri yolu ile de yaplyordu. Dman lke halklarnn moralini bozmak ve kendi halknn moralini yksek tutabilmek o dnemki en etkin kitle iletiim arac olan radyoya dmt. kinci Dnya Sava dneminde szcklerin kullanlabildii tm aralar, propagandann doal silah haline geliyordu. Goebbels Hitlerin Kavgam adl eserinin bir cmlesinde bunu ksaca u ekilde zetlemitir: Sava zaman szckler birer silahtr (Kuruolu 2006:22). Sovyetler Birlii bir propaganda arac olarak radyoyu daha ok sava sonras dnemde ideolojisini d lkelere yayma amal kullanmt. Sovyetler ksa dalga yoluyla 17 ayr dilde darya yayn yapmaktayd (Akarcal 2003:214). ster i ister d propagandaya ynelik olsun sonuta radyo her tr mcadelede bir propaganda arac olma zelliini siyasi erkler baznda kantlamt. zellikle souk sava dneminde radyo artk dnya siyasal dengelerini etkileyen nemli bir propaganda silah haline geldi. 1949da inde komnistlerin iktidar ele geirmesiyle birlikte yeni bir radyo devinin domas gerekleti. Gene bu dnemde Sovyet Blou iinde oluabilecek paralanmalardan korkan Sovyetler Birlii, yaynlarnn sresi ve yapldklar dillerin adedini hzla arttrmak zorunda kald (Akarcal 2003:110). Bu durum iktidar ele geirebilmek kadar onu elde tutabilmenin de propaganda yoluyla gerekletirileceini kantlamtr. Dnemin savaa katlan lkelerinden bir dieri olan talyada ise Mussolini radyoyu konumalarn yaynlamak iin kulland. Tpk Almanlarda olduu gibi talyada da toplumun her kesimine radyo alcs ulatrld. ehir meydanlarna, kyllerin dinlenme alanlarna hoparlrler yerletirmilerdi. Bylece hkmetin resmi gr halka direkt olarak ulaabilmekteydi. Faistler, radyoyu genlerin eitiminde de byk lde

42

kullandlar. Giornalio del Fanciullo

(ocuklarn Kk Gazetesi) adl programda

hikyeler, iirler, arklar ve din bilgileri ile Mussolini ve dier talyan kahramanlarnn hikyeleri yer alyordu (Akarcal 2003:148). talya zellikle Birlemi Milletlerin ald kararlara ynelik kar propagandasn hem Afrika hem de talya zerinden 10 ayr dilde radyo yaynlaryla gerekletirmitir. Bylece ngiliz ve Fransz smrge imparatorluklarn zayflatma amacna ulamaya almtr (Kuruolu 2006:19). Tm bu gelimeler bize radyonun propaganda arac olarak uzun sre ne kadar etkin kullanldn gstermektedir. Radyonun etkinlii alannda iki nemli kurulu yer alr ki, bunlardan ilki ngiliz yayn organ olan BBCdir. BBC, Trkiyede olduu kadar tm dnyada da ciddi, tarafsz, doru haberin kayna olarak bilinegelmitir. zellikle kinci Dnya Sava srasnda nemli bir aktr olarak ortaya kan ve tm dnyaya seslenen d servislerini de kuran BBC neredeyse hakikat ile zdeletirilmitir (Ahska 2005:155). Ancak BBC de grnenin arkasnda baarl propaganda yapan bir yayn organ olmutur. zellikle kinci Dnya Sava dneminde liderlii kapan Alman radyolaryla rekabete girmi ancak pek baarl olamamtr. BBC, bu yllarda Trkiye ile de daha dorudan bir ekilde ilgilenmeye balam, Trkiyenin savataki ittifaklarn etkilemek iin yaratc propaganda stratejilerinin peine dmtr (Ahska 2005:156). Doruluk ilkesiyle hareket eden BBC, aslnda bunu bir propaganda stratejisi olarak belirlemitir. Propagandaya bu tarzdaki bak asyla doruluk ve gvenirlikte n kazanmtr. Bir dier yayn organ ise, Amerikann Sesi (Voice Of America)dir. 1942 ylnda kurulan Amerikann Sesinin kurulu nedeni de aslnda propaganda amaldr. Japonlarn 7 Aralk 1941de Pearl Harbora dzenledikleri srpriz saldr, o gne dek uluslar aras yayn yapan hibir radyosu bulunmayan Amerika Birleik Devletlerini harekete geirir. Daha sonraki yllarda ayn dili kullandklar BBC ile de ibirliine girecek olan Voice of Americann serveni balam olur (Kuruolu 2006:27). lerleyen yllarda radyonun nemini kavrayan Amerika, kendi lkesinin dnda dier tm lkelere yayn gtrmtr. 1960larda Vietnam Savanda, 1970lerde inde, 1980lerde Afganistanda, 1990larda da Afrika ktasndaki yaynlaryla etkisini srdrmtr. Yaplan eitli aratrmalar radyo yaynlarnn kiilerin kanaatlerini ve dncelerini etkilemede basna nazaran daha etkili olduunu ortaya koymaktadr. Lazarsfeld, Berelson ve Gaudet, birlikte yaptklar deiik haberleme aralarnn karlatrmal etkileri adl aratrmada radyonun basl aralara oranla daha ikna edici

43

olduu sonucuna varmtr (Oskay 2000:198). Radyonun icadyla birlikte yazl basnn propaganda amacyla kullanlmas radyoya oranla azalm olsa da etkinliini yitirmemitir.

7.3. Televizyon 20. yzylda radyonun yan sra televizyonun da kitle iletiim aralarna katlmas bilgi akn derinden etkilemitir (Tokgz 1994:297). Radyo ve dier kitle iletiim aralarnn en byk eksiklii olan, sesin ve grntnn ayn anda tanabilmesi zelliini bnyesinde bulunduran televizyon, toplumlar iin byk bir icat olmutur. Televizyon lkede ve dnyada olup bitenlere ilikin bilgileri salayarak demokrasiyi gelitirir ve radyo ile basnn yapamayaca ekilde gerei annda gstererek (canl yayn) olayn geliimini de izleyiciye aktarp ilgi uyandrabilir. Bununla birlikte genellikle grlen odur ki, gereklerden saptrlm ve ilgiyi datc nitelikte bilgi salamas nedeniyle, televizyon kamunun salkl bir ekilde bilgilenmesine gereken biimde hizmet etmemektedir. Bilgi ak tek ynl olduu iin de bilgi yetersiz kalmakta ve bolluk iinde uyuturuculukla kamunun demokratik katlm engellenmektedir (Bekta 2000:138). kinci Dnya Sava yllarnda icat edilen televizyon, Amerikann elinde gelierek etkin gcne kavumutur. Propaganda asndan televizyon zellikle siyasal seim mcadelelerinde birleyici olmutur. Temsili demokrasilerde, yneticilerin belirlenmesi ve siyasal katlma byk nem tamaktadr. Siyasetilerin kamu imajlar gnmzde byk apta televizyon tarafndan yaratlmaktadr. Televizyon ve basn beraberce kitle iindeki bireylerin ne hakknda dnmeleri ve ne hissetmeleri gerektiini neren mesajlar iletirler ve srekli propaganda yaparlar (Bekta 2002:112). Gelien teknolojiyle birlikte artk eski seim kampanyalarnn yerini grsellii ve iitsellii beraberce iinde barndran kampanyalar yaplmaya balanm ve bu kampanyalar birer propaganda malzemesi olarak televizyonda yaynlanmaya balanmtr. Toplum tarafndan zellikle elence arac olarak grlen televizyonun propagandaclarn iini kolaylatran bir dier zellii de aslnda budur. nsanlarn elence olarak grdkleri bir ileti alrken propagandaclar byk bir ustalkla iletmek istedikleri mesajlar televizyon yaynlarnda araya sktrarak kitle zerinde etkili olabilmektedirler (Schiller 2005:125). nsanlar elence olarak grdkleri programlar srasnda ya da reklm

44

kuaklar vastasyla youn bir propaganda bombardmanna maruz kalmakta ve propagandacnn iletmek istedii mesaj annda ve farknda olmadan almaktadrlar. Her eve hzla ulaabilmesi asndan televizyon propagandaclar iin

vazgeilmez bir ara halini alm ve bu dorultuda televizyona uygun kampanyalar dzenlenmeye balamtr. Televizyonun kamuoyu oluturmasndaki etkileri zerine yaplan eitli incelemeler, onun geliimini ve kiilerin kanaat, tutum ve dncelerini etkilemedeki roln toplumsal, siyasal ve kltrel balamlarda ele almlardr (Bekta 2002:112). Radyonun snr tesi yaynclkta gsterdii gelimeyi televizyon bir adm daha ne gtrmtr. Bu noktada bilginin kontrolnn salanmas asndan televizyon etkin bir noktaya oturmutur. zellikle lkeler arasndaki rekabet, bilginin elde tutulmas alanna kaym ve uluslar aras yayncln geliimini tetiklemitir. Byk lkeler bilgi akn kendi ellerinde tutarak kendi istedikleri bilginin kitlelere ulamasn amalamlardr. Kresellemeye doru giden bu srete kitle iletiim aralarn elinde tutma baarsn gsterebilenler, dnyay ekillendirebileceklerini de fark etmilerdir. Bu noktada dnya zerindeki en etkili lke bugn Amerika olarak gzkmektedir. Dnya siyasetinin gnmzde geldii nokta gz nne alndnda bu durum su gtrmez bir gerek olarak karmzda durmaktadr (Schiller 2005:71). zellikle haber akn ellerinde bulunduran byk sermaye sahipleri bu propaganda aknn bir dier noktasdr. Bu haber ajanslar hem kendi sermaye sahipleri hem de mensup olduklar lke asndan bilgi akn kontrol etmekte ve televizyon aracl ile kitlelere ulatrlan haberler bir bakma bu evrelerin ynlendirmesi dorultusunda olmaktadr. Televizyonlardaki haber aknn byk bir blmn elinde tutan haber ajanslar enformasyon akndaki en etkin aralardr (Tokgz 1994:105). Bu etkinliin en nemli sebebi ise phesiz ki televizyon aracl ile geni halk kitlelerine ulaabilmeleridir. Bu noktada propaganda arac olarak televizyon zellikle bilgi aknn kontrol ve hedef kitleye ynelik reklm uygulamalaryla karmza kmaktadr. Kitle iletiim aralarnn pek ounda olduu gibi televizyonda da belirli bir Amerikan stnl sz konusudur. Amerika Birleik Devletleri kreselleme

45

balamnda kendi kltrn, televizyonu da etkin bir ekilde kullanarak olabildiince geni bir corafyaya yaymay baarmtr. lkemizde yaynlanan baz Amerikan dizilerinin bilinirlilii, bu dnceyi dorulamaktadr. 70li yllarda Dallas, 80lerde Komiser Kolombo, 90l yllarda ise Yalan Rzgr Amerikan yaam stilini, deer yarglar ve kltrn gelimekte olan lkelere ulatrmay baarmtr. zellikle Amerikan TV dizisi Dallas, 1980lerde kltrel emperyalizmin bayapt haline gelmiti. Trkiyeden Avustralyaya, Hong Kongdan Byk Britanyaya kadar doksandan fazla lkede dizi balarken sokaklar boalyor, su tketiminde byk bir dme grlyordu (Tomlinson 1999:75) Yaplan bir aratrmaya gre ise Trkiyede d kaynakl yapmlarn btn yapmlara oran %84 iken; bu rakamlar bat lkelerinde tam tersidir. Amerika Birleik Devletlerinin kulland d kaynakl yapmlarn sresi btn yapmlarnn %2si kadardr (zsoy 1998:376). Kitle iletiim srecinde televizyonun etkinliini arttrmas snrlar

anlamszlatrmaya balam ve doksanl yllarla birlikte kreselleme srecinin tm dnya zerinde yaygnlamasn salamtr. Aslnda bu byk bir propaganda almasdr ve hzl bir ekilde amacna doru ilerlemektedir. Televizyon gerek elence olarak adlandrlan programlar araclyla ve gerekse haberlerdeki sylemleri karlarna uygun biimde kullanmasyla propaganda faaliyetine katkda bulunmaktadr.

7.4. Afi Basl medya aralarndan bir dieri de afilerdir. Afiler hem reklmclk alannda hem de siyasal propaganda alannda kullanlmtr. Resim ve fotoraf sanatyla i ie kullanlan afilerde sembolik ve simgesel anlatm n plandadr. Afilerin propaganda amal olarak ilk kullanm Birinci Dnya Sava dnemine denk gelmektedir. 1914 ylnda ngilterede Sava Bakan Lord Kitchener orduya asker toplayabilmek amacyla lkenin Sana htiyac Var sloganyla afiler bastrarak halk zerinde propaganda uygulamtr. Afiteki kompozisyon, Lord Kitchenerin grnmeyen bir yze dorudan seslenmesi, kalmas mmkn olmayan gzleri ve izleyiciye ynelen iaret parma birey ve devlet arasnda birden bire glenen baa iaret etmektedir (Clark 1997:140-141).

46

Daha sonra bu afi format 1917 ylnda Amerika Birleik Devletleri Ordusu iin Sam Amca figr kullanlarak dzenlendi. Ayn ylda Zafer in Yardm Et! Zafer Harcna Ba Yap adl Alman afii tasarland. kinci Dnya Savana gelindiinde ise Almanya, talya ve Sovyetler Birlii afileri etkin bir biimde propaganda amal kullanmtr. Grnte basit olan bu reklm ekli genellikle bilinenden daha etkili bir yere sahiptir. Radyo kapatlabilir, politik mitinglere ve sinemaya gidilmeyebilir fakat herhangi bir kiinin belli bir zamanda sokakta yrrken bir afiten kamas pek mmkn deildir. Nazi Almanyasnda sinemayla uyum iinde olan afiler, grsel bir propaganda arac olarak ortaya kmtr. Goebbelsin propagandaclar afilerde grsel etkinin son derece gl olduunu, mesajn anlalr olmas halinde ve insanlarn bu mesajlar sk sk grmeleri durumunda bir resmi ve slogan unutmadklarn fark ettiler. Hitlerin portresinin bulunduu afiler ehirlerin her noktasna yerletirilmi ve insanlarn bu afileri grmeme ans ortadan kaldrlmtr. Aniden sokakta, kardaki duvarda asl duran ince, uzun eneli, dimdik, azimli kendisini Almanyay Kzl Terr ve Yahudi Mikrobuna kar savunmaya hazrlanan bir Hitler afiiyle karlamak mmknd (Akarcal 2003:109-110). talyada ise Mussolini dneminde en ar propaganda afileri tasarland. Gino Baccasile faizmin temalarn anlatan, simgeleyen dman kuvvetlerine kar kara gmleklilerin cesaretini gsteren ve dman barbarlar olarak karakterize eden almalar tasarlad (Akarcal 2003:150). Sovyetler Birliinde kinci Dnya Sava dneminde propagandann amac halka Rusyann mutlaka galip geleceine inandrmakt. Bu nedenle afiler sklkla Nazi liderlerini ve zellikle de Goebbelsi karikatrize ediyordu. Moskovada 200 kadar sanat yalnzca bu tasarmlar iin alt ve ortaya kan afiler sava sresince her fabrikaya, iftlie, enstitye, hastaneye, ordu birimlerine ve gemilere datld (Akarcal 2003:213). Genellikle sava dnemlerinde propaganda amal kullanlan afilerde n plana kan simge dmanlarn aalanmas ve kt karakterler olarak gsterilmesidir. Afilerde dmann bu ekilde canavarlatrlmas savaan uluslarn ska bavurduu bir yntemdir. Her iki dnya savanda da saysz afite dman yontulmam ngiliz Tomi, Barbar Rus veya alayc Prusyal grevli klnda kadnlara tecavz ve tehdit ederken resmedilmitir (Clark 1997:153).

47

7.5. Resim Resim yoluyla propaganda yapmann ilk rneklerini Napolyon vermitir. Yeni bir teknik olarak gzken bu dnemde Napolyon, resimleri bask yoluyla oaltarak imparatorluun eitli blgelerine propaganda amacya gndermitir (Domenach 2003:22). Zamanla resim tekniindeki gelimelerle birlikte dier uluslar da resim yoluyla propaganda yapmaya balamtr. Resmin pek ok tr vardr: fotoraflar, karikatrler, alayl resimler, simgeler, nderlerin resimleri olmak zere sralanabilir. Resim en arpc ve en etkili aratr. Altna da ksa bir yaz eklendi mi herhangi bir yaznn herhangi bir sylevin yerini stnlkle tutar. Propaganda her eyden nce resimde zetlenir (Domenach 2003:53). Almanyada Nazi dneminde tablolarda ilenen konularn sanatsal etkisi yoktu. Asl nemli olan ey bu eserlerin ierii ve karsndakine verdii mesajdr. Naziler iin konu alanlar snrldr ve bu dorultuda ilenen konular genellikle saf rkn stnlnn yanstlmas, Hitlerin kahramanlatrlmas veya milli dman olarak grlen Yahudilerin aalanmas olarak karmza kmaktadr (Akarcal 2003:112). Resim izen sanatlara smarlanan bu tarz konular abartl ekilde tuvallere yanstlm ve Alman halkn etkilemek iin canl renkler kullanlarak dev duvarlara aslmtr. Bolevik Rusyada ise resim sradan bir gereklii deil sosyalist bir gereklii yanstmaktadr. Burada bahsedilen, komnist parti tarafndan tanmlanm sosyalizm anlayyla yorumlanan bir gerekliktir. Sovyetler Birliinde propaganda amal yaplan resimler drt ana temelde ele alnmtr; bunlardan birincisi yaygn bir izleyici kitlesine ulaabilmesi ve onlarn sorunlarn yanstmas, dieri snf karlarn ifade etmesi, ncs somut, gncel konular ilemesi ve son olarak da partinin bak asna sadk kalnmasdr (Clark 1997:118). Propagandann temel ama olarak grld bu tr almalar Sovyetler Birliinin dalmasna kadar devam etmi ve resimle birlikte birok dier sanat dal da propaganda amal olarak Rus sanatlar tarafndan kullanlmtr.

7.6. Kitap Kitap, var olduu gnden bu yana insanlarn bilgilenme amacna hizmet etmitir. Her ne kadar kitle iletiim aralar yani yaygn deyimiyle medya ad altnda yer almasa da

48

hibir iletiim teknolojisi henz icat edilmemiken el yazmalar etkili propaganda arac olarak kullanlyordu. Kitap, kendi bana ayr tip gelimenin rnyd: Kdn inden Batya yaylmas, yal mrekkebin icad ve bask harflerinin gelitirilmesi. deolojinin ve ideolojik dncenin belki en derinde yatan nedeni kitaptr. Kitap kafamza bir sorunlar alemi getirir. pheye davet eder. Kitap medeniyeti bize kitaplar leminde, fikirler leminde ve baz kimselerin oktan iddia ettii gibi, hayaller leminde yaama kapsn aar (Mardin 2004:166). zellikle yirminci yzyln bana kadar aydnlarn kamuoyu yaratmakta kulland en etkin propaganda aralarndan biri olmu, yeni vastalarn geliimi sonucunda ise bu ilevini basn, radyo, film ve televizyon ile paylamak zorunda kalmtr. Her ne kadar kitaplar gnmzde bile nemli bir propaganda kayna iseler de okuyucular snrldr ve nadiren kitlesel bir okuyucu grubuna ularlar (Bekta 2002:102). Aslnda kitaplar konular derinlemesine ilemesi ve tekrar okunabilme zelliiyle iyi bir propaganda arac saylabilirken gnmzde kendi okuyucu kitlesi dnda insan topluluklarna ulamakta zorlanmaktadr. Kitap, propaganda amal kullanmn en etkili olarak II. Dnya Savanda yaamtr. 12 yl sren Nazi dneminde Almanyada nemli bir tek yazarn kmamas ve ikinci- nc tip yazarlarn poplerlii, yaynlanan kitaplarn temalarnn ne olduu hakknda bilgi vermektedir. Kitaplarn temalar Ortaa Almanyas, Prusyann ykselii, cephedeki hayat ve Fhrer tipi biyografiydi (Akarcal 2003:121). talyada ise Mussolini ocuklarn ve genlerin doktrin dorultusunda eitilmesine byk nem verdii iin bu ynde okullarda okutulmak zere kitaplar bastrmtr. Sovyetler Birliine baktmzda aslnda kitabn propaganda etkisinin tarihsel sre ierisinde daha erken yllarda baladn grmek mmkndr. Lenin, Bu dorultuda 1902 ylnda yazd Ne Yapmal adl kitabnda komnist propagandann devrimci deerini anlatmt (Akarcal 2003:202). Youn ve etkili bir propaganda dnemi olan o yllarda lkenin tm basl malzemeleri devletin kontrol altndayd. Marxn, Engelsin, Leninin, Stalinin ve Maotse-Tungun yaptlar Komnist retinin temelini oluturuyordu. Fabrikalarda kzl keler, kylerde okuma evleri biiminde yaylan saysz kltr dernekleriyle amalarna ulamada baarl oldular (Domenach 2003:39).

49

7.7. Tiyatro Tiyatro, ilk olarak Antik a dneminde Yunan toplumunda ortaya km bir gsteri sanatdr. Tiyatro tarih boyunca sadece sanat amac olan insanlar eitme, bilgilendirme, elendirme amacnn yannda etkili bir propaganda arac da olmutur. 1930lu yllarda Alman iilerinin oluturduu gezici tiyatro grubu kimi zaman mzikal gsteriler sergilemilerdir. Bu iiler gittikleri yerlerde hem alp hem de halka gsteriler sunuyorlard. Bu gruplar sava ve rklk kart temalar ileyerek ve faizmi devrimci bir bak asyla eletiren oyunlar sergilemilerdir. Kzl Roketler grubundan biri u aklamay yapmtr: sloganlarmzla onlar heyecanlandrmal, snf bilinlerini uyandrmal ve gelitirmeli, ezen, smrlen bir gruba dhil olduklarn anlamalarn salamal ve saflarmza katlarak mcadelede yer almalarnn grevleri olduunu grmelerini salamalyz. (Clark 1997:37). Bu sylemden tiyatroda aka nasl bir propaganda yaplabilecei rahatlkla anlalmaktadr. Bu tiyatro grubu daha ok grlerini aktarmak iin Alman genlerini hedef alarak alama kuraln uygulamlardr. Tiyatro nispeten snrl bir izleyici kitlesine ulayordu. nl yazar ve sanatlar olan Thomas Mann, Remaque, Zweig, Reinhard, Toller, Bertolt Brecht, Franz Werfel Almanyay o dnemde terk etmek zorunda kaldlar (Akarcal 2003:120).

7.8. nternet nternet, birden fazla haberleme ann, birlikte meydana getirdikleri bir iletiim ortamdr. Bu bilgi iletiim sisteminde, kablo ve uydu kullanlarak, hem yazlar hem de grntler karlkl olarak iletilmektedir. nternet ilk olarak Amerika Birleik Devletlerinde askeri amal bir proje olarak 1969 ylnda gelitirilmi, 1990 ylnda internet adn alarak, en gelikin sivil a tanmlamasyla kullanma sunulmutur (Ulu 2003:21). 1990larn bandan itibaren btn dnyada internet hzla yaylma gsterdi. Sonraki yllarda yaylma hzn daha da artran internet, btn dnyay adeta bir a eklinde sarmaya balad. nternete ulamann kolayl bu kurumu muhtemelen imdiye kadar yaratlm en nemli yanl ynlendirme potansiyeline sahip ara konumuna sokmutur. Akas internet dnyada webe ulaabilenlerin orannn ancak toplam nfusun %5 inden az olmasna karn, tm propagandaclara bilgi ulatrma konusunda

50

esiz bir olanak salamaktadr. Bu kanalla ulatrlan bilginin doruluu, olas zarar gibi konularda fazla endie duyulmamakta ve internet alglama srecini ynlendirme, alglar biimlendirme ve propagandacnn arzulanan amacn gelitirecek cevaplarn alnmas alanlarnda gerekletirilen bilinli ve sistemli giriimlerde bulunmak iin en ideal ara olmaktadr (Bekta 2002:122). Propagandaclar iin kolay ulalabilir olmas ve zaman kullanm bakmndan dier aralardan daha hzl olmas internetin propaganda ynn gelitirmi ve son yllarda gittike artan oranda tercih edilirlik dzeyi edinmitir.

7.9. Sinema Grnt ve sesin birletii bir medya olarak sinemann tm dnyada yaygnlamasyla birlikte kullanm amalar da eitlenmitir. Sinema genellikle duygu ve bilinalt lemine seslenmek suretiyle etkisini gsterir. Bylece kiilerin tutumlarn, kanlarn etkilemekle yetinmeyip deerlerin kklemesine de yardm eder (Bekta 2000:141). Sinemann kitleler zerindeki etkileyici gc, dier kitle iletiim aralaryla mukayese edilemeyecek kadar byktr, nk byk ehirlerin lks temaa salonlarndan, en cra kylerin ak hava alanlarna kadar geni bir alana ulama gcne sahiptir. Fiyattaki ucuzluk bakmndan kolayca izlenebilmesi ve oaltm imkanlarna sahip olmas sinemann moral ve sosyal etkiler bakmndan esiz bir ara olduunu gstermektedir (zsoy 1998:353-354). Geni halk kitlelerine ulamak asndan sinemann etkin olduunu gren propagandaclar zellikle dnya savalar dneminde insanlar etkilemek iin youn bir ekilde sinemay kullanmlardr. Daha sonra kreselleme srecinin etkisiyle birlikte sinema filmleriyle artk kltrel deerler aktarlmaya balanm ve zellikle 1990 sonrasnda sinema etkin bir ekilde kltrel aktarm arac olarak kullanlmtr. zellikle gncel filmler propagandaya son derece elverilidirler. Bu filmler, vatanseverlik duygularn ateleme, ulusal dayanmay kuvvetlendirme, gereksiz iyimserlii giderme, herhangi bir reformun yaplmasn veya yaplmamasn salama, iktidardaki partinin etkinliklerini vme gibi maksatlarla evrilirler (Abadan akt. Bekta 2000:141).

51

almann ikinci blmnde sinema kavram ve propaganda ilikisi ayrntl olarak ele alnacaktr.

52

KNC BLM SNEMA VE PROPAGANDA

1. Sinema Kavram ve Tarihsel Geliimi nsanlarn genellikle elence arac olarak grdkleri sinema aslnda bnyesinde birok zellii de barndrmaktadr. Sinema szlk anlamnda herhangi bir devinimi, dzenli aralklarla paralara blerek bunlarn resimlerini saptama, sonra bunlar gsterici yardmyla karanlk bir yerde grntlk zerine yanstarak devinimi yeniden oluturma ii (zn 1984:7) olarak karmza kmaktadr. Bu tanmdan anlalaca zere sinema, pratik olarak gereklemesi bakmndan birbirini izleyen iki aamadan oluur; bunlardan birincisi devinim halindeki eyann grntsnn ekilmesi, ikincisi ise alnan grntnn yanstlmasdr. Bir baka bak asyla sinema, anlatm hareket halindeki grntler araclyla salama sanatdr (Onaran 1999:6). Her ne kadar film izlenen yer olarak da tanmlanabilmekteyse de sinema bu almada seyirciye sunulan hareket ve grntler olarak ele alnacaktr. Teknie, teknolojiye dayal bir dil ve biim olarak sinema, doasndan tr, her birey ve topluma ak olduundan ve herkese anlalabilir tarzda rahata ulaabildiinden evrenseldir ama sinema bir kltr, bir fikir taycs ve yanstcsdr ve kltrlerle fikirler deiiktir; bazen de kart olabilirler. Bu deiiklii ve kartl aabilmenin en etkin tarz gsteridir ve sinema bir gsteri sanatdr (Scognomillo 1997:185-186). Bergson ise, sinemay yle tanmlar: ..btn grntlere zg

hareketlerden genel olarak hareket denebilecek, soyut ve basit genel olarak bir hareket oluturmak ve grntleri bir oynatcya koyarak her zel hareketin tekliini, bu genel hareketin bireysel durularla karlatrlmas aracl ile yeniden oluturmaktan baka bir ey deildir. (aktaran Sofuolu 2004:66-76) . Gzel sanatlarn bir dal olarak gsterilen sinema kavramnn kelime olarak kkeni ise Franszcaya dayanmaktadr, sinematografiden ksaltlarak kullanlan sinema, hareketin kayd anlamna gelmektedir (Scognamillo 1997:13). Sinema dier dallarda olduu gibi sadece sanat olarak snrl kalmam ayn zamanda bir ticari faaliyet halini almtr. Bunun en byk sebebi, sinema yapmak iin ihtiya duyulan aralarn maliyetleridir. Sinemann icat olarak gelitirilmesinin kklerini kaynaa balamak

53

mmkndr; bunlar srasyla: byl fener, optik oyuncak ve fotorafn icat olunmasdr (Onaran 1994:8). Geni kitlelere hitap eden ve onlarn ilgisini ekmeyi baarabilen sanat dal olarak nitelendirilen sinemann da her sanat gibi kendi iinde farkl alanlar vardr. Bu farkllklardan popler sinema olarak nitelendirilen kesim, kitlesel olmay baaran en nemli blmdr. Kitle iletiim aralarnn birbiri ardna yaygnlamaya balamasyla birlikte bilgi aknda hzl bir dnm meydana gelmi ve bunun sonucunda da toplumlar deiim ierisine girerek kitlesel zellikler sergilemeye balamtr. Bu toplumsal dnm kullanmak isteyen propagandac evreler sinemay kitlesel bir yaptrc olarak kullanmaya baladlar. 19. yzyln sonunda yaratlan sinema teknolojisi balardaki ilev yapsna bakldnda basna oranla tketime daha elverili ve ileti aktarmak asndan daha ekili grlmektedir. Grsel iletinin gereklik etkisi sinemay yazl kaynaklara oranla daha ekici klmtr. Sinema genellikle duygulara ve bilinaltna seslenmek suretiyle etkisini gsterir. Zihinlerde kalc olma zellii nedeniyle, kiilerin tutumlarn, kanlarn etkilemekle yetinmeyip deerlerin kklemesine de yardm eder (Bekta 2002:103). Gazete ve radyo gibi sinemann da bir propaganda arac haline gelmesi bu yzden son derece kolay olmutur. Her ne kadar filmin pratik kullanm 1887 ylnda Edisonun dnen fotoraf aygt ile balam olsa da (Rotha 2000:33) sinema kitlesel olarak 1895te Lumiere kardelerin Paristeki ilk gsterimleriyle insanln hizmetine sunulmutur. nceleri yalnz teknik bir bulu ve hareketleri kaydedici bir ara olarak ortaya kmasna ramen, ok ksa bir sre ierisinde kitleleri peinden srkler duruma gelmitir (Esen 2000:3). zellikle grntnn kullanlmas insanlar zerinde byk etki brakm ve buna bal olarak sinema hzl bir geliim srecine girmitir. Sinema furyas bu ilk gsterimle beraber Avrupay adm adm sararken ngilterede resmi olarak 1896da ilk sinema filmi ekilmitir. Almanya ise Amerika Birleik Devletleriyle birlikte 1895te sinemayla tanm oluyordu ( Scognamillo 1997:16-17). 1900lerin balarnda sinema artk kentli nfusun dzenli olarak takip ettii bir elence arac haline gelmi ve insanlar zerindeki etkisini iyiden iyiye hissettirmeye balamt. lk konulu film Amerika Birleik Devletlerinde Byk Tren Soygunu ismiyle 1903 ylnda ekildi. lk sesli filmler de yine Amerikada yapld. Bu dnemlerde

54

Fransada kurulan Pathe Company sinemann bu ilk dneminde en nemli Fransz film yapm irketi oldu. Film pazar zerinde Fransz egemenliinin artmasnn en nemli nedeni de bu kurulutu (Fethi 2003:31). Sinema dalnda Amerika ve Avrupa arasndaki rekabet 1. Dnya Sava ile birlikte sona ermi ve Hollywoodun tekelci stdyo dnemi balamtr. Bylece Hollywood gl bir i ve d pazar garantisi altnda popler filmlerin binlercesini retip tm dnyaya datmtr (Abisel 1999:42). Avrupada 1919da gsterime sunulan filmlerden %90 Amerika Birleik Devletlerinden gelmitir. Fransz film irketlerinin stnl bu dnemde artk yalnzca bir an olarak kalmtr. Fransann byk film yapm irketi olan Pathe Company New Yorka ynelir, etkinlii de byk lde azalr ve i ve d pazarda kayba urar. lk sesli filmin de Amerika Birleik Devletlerinde ortaya kyla Fransz film endstrisinin iinde bulunduu kriz daha da arlar (Mattelard 2005:56). Hollywood 1920li yllardan itibaren artk uluslararas boyuttaki seyirci kitlesine hitap etmeye balam ve gnmze kadar etkinliini devam ettirmitir. Amerikan sinemasnn simgesi olacak, onunla zdeleecek sinemann bakenti olan Hollywood balangta Los Angeles kentinin bir kenar mahallesiydi. Baz dar gelirli yapmclar barndryordu ve ok ksa western filmlerinin ekildii bir mekn halindeydi. Ancak bir noktadan sonra yapmclar, sinema heveslilerini ve maceraperestleri ekmeye balad. Hedefi sinema olan heveslileri kendisine ekmeye balamt (Scognamillo 1997:27). Edwin Surrey Porterda sinemay sinema yoluna iten ilk sinema adamdr denilebilir. Bugn konulu filmin babas olarak bilinen Porter sinema geleneine birok katklarda bulunmutur. Sinema sanatnn sadece ekimlere deil, ekimlerin srekliliine dayandn bulan kii Porterdr. Sinemay teki tiyatrosal formlardan ayrarak ona kurgu yoluyla deiik bir hava getiren de odur. Sinema sanatnn temeli olan kurguya ait ilk denemeler onundur. Amerikan sinema aleminin belirgin bir simas olarak n kazanan Porter, 1908de onu aan nl sinema adam Griffithin ortaya kna kadar bu sahann yegane hakimi olmutur (Onaran 1994:34-35). Aratrmaclar, sinemann anlatmsal yapsnn ilk kez bilinli bir ekilde gelitirilip kullanlmasn ise Griffithe balarlar (Vincenti 1993:20). Amerikallar sinema endstrisini denetim altnda tutarken, bir yandan da saygnlk elde edebilmek iin filmlerin ilk gsteriminde Avrupadaki byk gsterim salonlarn kiralayarak yaynlarnn popler olmasn salamlardr. Bu nedenle grkemli

55

yapmlarn byk gsterim salonlarnda tantlmas bir gelenek haline dnmtr ve Amerikan filmlerinin Londra, Berlin, Paris sinema salonlarnda premierlerinin yaplmas aklda kalc en nemli e olarak kabul edilmektedir (Rotha 1996:44). Bu gelimelerle birlikte artk sinema kitlesel olmasnn yan sra ticari bir dnm de geirmi ve para kazanmay amalayan sermaye sahipleri sinema sektrne katlmaya balamlardr. Bununla birlikte artk sinemann etkisi halk zerinde belirginletike egemen glerin sinemayla olan ilikileri ideolojik boyut kazanarak artmaya balamtr. Bu yllar olaanst bir kiiliin balang yllarn da gsterir: Orson Welles ve onun Yurtta Kane filmi (1940); bu film, senaryo, sahneleme, ekim, ok duyarl filmlerin kullanm, bezek ve anlatm yntemleri dzeyinde, sinemaya kkl deiiklikler getirir. Film, bugn bilinen btn sinematografik noktalama tekniklerini kapsayan bir sekidir (Cavalier 2004:174). Welles o zamana kadar ki sinema geliimine yepyeni bir yn vermi ve yenilikler getirmitir. zellikle, sinemann anlatm potansiyelini ve yollarn farkl bir kompozisyonda kulland iin bu film nemlidir. Bu nedenlerdendir ki, Yurtta Kane filmi biroklar tarafndan "bugne kadar yaplm en iyi film" payesini almtr. kinci Dnya Sava sresince Avrupada ekilen filmlerin tr deimeye balam ve genellikle siyasal iktidarn ideolojisini yaymaya ynelik bir tarza brnmtr. Sava dnemlerinde devletlerin destekledii filmler dnda film ekebilmek ok zordu. Devletin basks ve sansr zgr bir sinema endstrisinin nn kapatm oluyordu. Sava yllarnda Amerikal sinemaclar savan deiik cephelerini tantan filmler yaptlar (www.turkcebilgi.com/sinema). Bu tarz filmlerin yan sra her devlet ideolojik yaklamlarn yanstan film ekilmesini desteklerken genel olarak bakldnda sanat olarak sinema sava yllarnda etkin olmamtr. kinci Dnya Savanda ciddi yaralar alan Avrupa lkelerine gre corafi yapsndan dolay savatan etkilenmeyen Amerika Birleik Devletlerinde sinema endstrisi ok gl hale gelmiti. Hollywood film endstrisi, nemli bir dnme urad. 1950li yllar ise, dnya sinemas iin kkl deiikliklerin olduu bir dnemdir. retim alannda en belirgin gelime, Hollywoodun yapsnda bunalmn balamasdr. Bunalmn kkeninde 1950den balayarak yaygnlaan televizyonun rekabeti yatmaktadr. Bat dnyasna gre birka yl daha ncelere giden olay, Amerika Birleik Devletlerinde sinema pazarnn tamamen yeniden ekillenmesine yol aar. Sinema biletleri sat der, birok sinema salonu kapanr, retim der (Vincetti 1993:101). Bu

56

kmaz gren Hollywood yapmclar hemen yeni zmler aramaya soyundu. Bylece Hollywood, yinelenmeye ve yeni teknolojiye yneldi. Filmler, grkemli bir lekte evde oynatlan siyah beyaz video grntlerinden aka ok stn bir ekilde tasarland. Bundan byle sinema televizyonun veremediini; veremeyeceini verecektir: grkemli, atafatl, arpc stn yapm en etkin rnek olarak belirmitir (Scognamillo 1997:52). Televizyon ve onu izleyen video gibi aygtlarn ortaya kmasyla bir ara sinema bunalm dnemine girmise de yenilenmesi ve teknolojiye ayak uydurabilmesi sayesinde ayakta kalabilmi ve getirdii yeniliklerle belli bir hedef kitleyi bnyesine ekebilmitir. Bylece seyirci ayrm ortaya km, gen kuak sinemaya ilgisini devam ettirirken orta kuak ise televizyonu tercih etmitir (Scognamillo 1997:55). Televizyon ak bir biimde kitle elendirme arac olarak sinemann ilevini yerine getirmesi iin tasarlanmt. Eer sinema salonunda gsterilen film, hala varsa bu sinemann farkl zel bir izleyici topluluuna hitap etmesi nedeniyledir (Monaco 2001:246). 1970 ve 1980li yllarla birlikte film izleme alkanlklar nemli deiiklikler gsterdi. Bu deiim 1970lerin ortasnda televizyon filmlerinin mini dizilere almas ve milyonlarca insan tarafndan izlenmesiyle baland. Ne var ki televizyon iin yaplan orta kalitedeki dramalar Hollywoodun gemiteki filmlerinin devam niteliindeydi (Fethi 2003:538). Bu durum insanlarn evlerinde rahata koltuklarna uzanarak daha kalitesiz ve tekrarlayan yapmlar tercih ettiklerini gsteriyordu. Bylece sinema gnmze kadar gelmi ve bugn artk belirli bir kitleye seslenen bir yapya brnmtr. Sinemann gnmze kadar varln srdrebilmesinde tek bana teknolojik gelimeler etkili olmam, bunun yan sra yetenekli ynetmenler, yldz oyuncular ve cesur yapmclar da sinemann gelimesine katkda bulunmulardr.

2.2. Sinema ve Propaganda likisi Propagandann temel amalarndan bir tanesi de geni halk kitlelerine en az maliyetle ulamaktr. Sinema bu adan propagandaclar iin vazgeilmez bir aratr. Propaganda eleriyle ykl bir sinema filmi ekmek ve insanlara bunu ulatrmak birok propaganda faaliyetinden daha az maliyetli ve daha etkili olacaktr. Sinemann grsellii ve iitsellii bir arada kullanabilmesi de insanlar zerinde son derece nemli etkiler brakmakta ve propagandaclarn da bu etkileimi kullanmalarna neden olmaktadr.

57

2.2.1. Propaganda Sinemas Kitle iletiim aralarnn birer propaganda unsuru olarak kullanlmas kanlmaz olarak sinemann da iin iine girmesini salamtr. Sinema yaygn ve popler bir olgu olmas nedeniyle sosyo-politik olarak modern kltrde ok nemli bir rol oynamaktadr. Siyasal olaylar anlatan, ama bunu yaparken sanatsal kayglardan uzakta belli bir siyasal amacn gereklemesi iin yaplan filmler vardr. Kendi gr, dn ve yaam tarzlarn aktarmak ve empoze etmek isterken insanlar sinemay kullanrlar. Buna propaganda sinemas demek mmkndr. Devrimci sinema, militan sinema ve kar devrimci sinema alt bal eklinde toplayabileceimiz bu sinemay dnyann her yerinde yapan gruplar grebiliriz (Odaba 2007). Sinemann propaganda faaliyeti olarak kullanlmas aslnda sinemann etkinliinden kaynaklanmaktadr. Ses ve grntnn bir arada izleyiciye sunulmas ve karlnda denen bedelin son derece az bir miktar olmas sebebiyle belirli bir mesaj iletmek isteyen propagandaclar geni halk kitlelerine sinema yoluyla ulaabileceklerini dnm ve bunda da baarl olmulardr. Gerekliin son derece gl ve inandrc bir biimde sunulmas izleyiciler zerinde byk bir etki yaratmtr. Sinema dnyay anlama ve daha geni bir balamda, bu dnya iinde hareket etme tarzmz deitirmitir. Tarihiler, filmlerin yalnzca zaten var olan ulusal kltr m yansttn yoksa onlarn sonunda gerek olarak kabul edilen bir fantezi mi rettiini tartrlar. Byk stdyo fabrikalarnda alan yazarlarn, yapmclarn, ynetmenlerin gerek hayattan topladklar malzemeyi perdeye aktardklarndan kuku yoktur (Monaco 2001:250). Propaganda almalarnda insanlar etkilemesi asndan gerek hayat elerinin kullanm son derece nemlidir. Sinema bu adan propaganda yapanlar iin vazgeilmez bir unsur olarak gze arpmaktadr. nsanlarn sinema perdesindeki yansmann gerek hayattaki yaananlarla olan ilikisini kurmalar ve izledikleri yansmay kendi hayatlaryla zdeletirmeleri sinemann etkileyiciliini bir kat daha artrm ve insanlarn derinde yatan korku, sevin, hzn, ballk gibi duygularn bilinaltndan kartarak beyaz perdeye yanstmlardr. Bu yolla izleyici zerinde son derece etkili izler braklm ve geni halk kitleleri beyazperdenin gcyle etkilenmitir. Sanayi devrimiyle birlikte kent yaam canllk kazanm ve sinema ilk olarak kendisine kentli kitleyi hedef semitir. Grsel iletiimin gereklik etkisi sinemay bu

58

adan yazl kaynaklardan daha cazip hale getirmi, zellikle ilk yllarnda mucizev bir bulu olarak tanmlanmtr. Bu bulula birlikte dnya zerinde birok yerde sinema salonlarnda geni kitlelere filmler izlettirilmi ve bylece sinema herkese tannan bir konuma gelmitir. Devletlerin sinemaya ilgi duymas bir bakma onlar devletletirmeye balamtr. Devletletirme ileminin hemen sonrasnda uygulamaya konan kltr program iinde, eitsel sinema, bilimsel sinema ve canlandrma sinemas sekin bir yer igal etmitir (Ferro 1995:119). Sinemann bir dier amac da tarih yaratma olarak karmza kmaktadr. Cinema and Nation adl almada yer alan mages of the Nation (Ulusun mgeleri) balkl makalesinde Anthony Smith, resimde olduu gibi filmlerde de ulus ve onun efsane, hatra, simge ve geleneklerden oluan etnik daarc hakkndaki tarihselci tasavvurun nasl doallatn, doalm gibi bir anlatma kavutuunu grebiliyor; bylece grsel sanatlarn giderek daha yaygn bir ulusal yelie hitap ettike nasl daha geni bir anlam ve duygu yk edindirildiine tank olabiliyoruz. grn ileri srmektedir (aktaran Gzaydn 2002:15). Bu dorultuda A. Smith, etnik atmosferin oluturulmas amacyla karakter gelitirme, tarihsel yeniden yaplandrma ve dnemsel unsurlar stnde durmaktadr. Ulusal kimlik ve bilin oluturma konusunda ortaya atlan bu tez dorultusunda iki film incelemesi yaplm, bu filmlerin ieriindeki elerin nasl bir propaganda malzemesine dnt incelenmitir. D. W. Griffithin The Birth of a Nation (Bir Ulusun Douu-1915) ve Halit Refiin Vurun Kahpeye-1973 adl filmleri ele alnarak iki film arasndaki ortak paydalarn banda konu aldklar sreler gelmekte; her biri ulus devletinin oluturulma aamasnn birer hikayesi olan filmlerde toplumsal cinsiyet rollerinin retilmesinde ynetmenlerin ald tavrlar ortaya konulmaktadr (Gzaydn 2002:15-16). Sinema, Birinci Dnya Savayla birlikte propaganda arac olarak kullanlmaya balanm ve Osmanl mparatorluu ve Rus arl dnda savaan btn lkeler basn ve sinema filmleri gibi oturmu iletiim sistemlerini propaganda kampanyalar iin devreye sokabilecek duruma getirmilerdir (Bekta 2002:128). Teknolojik gelimeleri bnyesine erken sokabilen batl lkeler zellikle bu konuda nemli almalar yapmlardr. Savaan lkelerin byk bir ksm kendi bnyelerinde propaganda amal sinema birimleri oluturmular ve bu noktada sinema zellikle kendi halknn moralini ykseltmek ve sava hakknda bilgi vermek amacyla kullanlmtr. Sava dnemi boyunca Nazi Almanyas ve Sovyet Rusya, propaganday etkili bir sava silah olarak kullanrken ngiltere ve talya da propaganday sinemada ele aldlar. ngilterede sinema

59

etkili bir propaganda aracyd. zellikle belgesel sinemada dier lkelere oranla daha baarl olan ngilterede belgesel filmler, propaganda amal kullanlmaktayd. ngiliz Belgesel Sinema hareketi, John Grierson tarafndan balatlmt ve Grierson ayn zamanda ngiliz Belge Okulunun da kurucusuydu. 1939 ylnda patlak veren sava, ngiliz belgesel film yapmclarna byk bir ans verdi ve bu sayede fazlaca film ekildi (Akarcal 2003:232). ngiliz Belgesel ekolnn kurucusu olan John Grierson, halkn eitilmesi alannda pratik bilgilendirme yolu olarak belgeselden yararlanmak gerektiini savundu. Bu yntemle Grierson, sokaktaki insana iinde yaad toplumu ve kendisini ilgilendiren konularda bilgi vermeyi, bylece hzl toplumsal deiimin yaratt kargaay ortadan kaldrmay, insanlar izleyici konumundan kurtarmay amalad (enycel 2007). John Griersonun ngiliz Belgesel Sinema Hareketiyle ngiliz sinemas zerinde byk bir etkisi olmutur ve bu etki gnmze dek srmtr. 2. Dnya Sava sresince savaa giren lkeler sinemay propaganda arac olarak etkili bir biimde kullanmlardr. Bu lkelerden birisi olan talyada da Faist Mussolini nderliinde sinema, ideolojinin bir yansmas olmutur. Savan sonlarna doru 1942 ylnda talyan bir ynetmen olan Luchino Visconti, Tutku isimli filmi ekerek talyada yeni bir dnemi balatma giriiminde bulunur (Baydur 2004:103). Bu filmden etkilenen birok talyan ynetmen ve aydn harekete geer. zellikle bunlardan ikisi olan Cesare Zavattini ve Vittorio De Sica, birlikte almaya balyorlar. Bylece talyada yeni bir dnem olan Neo Realism/Yeni Gerekilik akm domu oluyor. Bu akmn en temel zellii, hayatn akn sinemaya tamasdr. Bunu yaparken de hibir sahtelie, kenar ssne, etkileyici kurgu tekniklerine bavurmamtr. Sistemin temel deerleri nasl yakp ykacan, insan nerelere kadar srkleyebileceini gsteren bir sinema olmutur (Baydur 2004:105). Dnemin en nemli eserleri arasnda Vittorio De Sicann Bisiklet Hrszlar ve Viscontinin Yer Sarslyor filmleri gsterilebilir. Bu akm, 1950li yllarn sonlarna doru etkisin kaybetmeye balam ve yerini yeni akmlara ve biimlere brakmtr. Sinema bir g olduunu, kalabalklar sadece duygularla deil de fikirlerle de harekete geirebildiini Birinci Dnya Savanda fark etti, rendi, rneklerini verdi, propagandaya giriti. Sonradan ise siyasal hareketleri besledii gibi siyasal hareketlerin hizmetine girdi; Amerika Birleik Devletlerinde, Sovyet Rusyada, Nazi Almanyasnda, Faist talya ve spanyada, Fransada kinci Dnya Savann arifesinde, halk cephesinin militanln yapt (Scognomillo 1997:182).

60

Propaganda sinemasnn elbette ki belli amalar vardr. Hkim ideolojinin devam ancak kitle iletiim aralarnn etkili kullanmyla salanacaktr. Bu aralardan biri de sinema idi. Sinema, stratejik dncenin gcne veya ortak hafzann ok abuk unutmas zelliine, sinema sanatnn grsellik gereini ve younluunu katarak, hayal edilen alternatif bir hikye meydana getirmekte ve stratejik gndemin pozitif ynde sz konusu edilmesine veya mkemmelletirilmesine yardmc olacak zihni dnyann oluumunu ortak seyir yoluyla salamaktadr (Valantin 2006:11).

2.2.2. Sinemada Propagandann Kullanm rnekleri Propagandann sinemadaki ilenii kukusuz daha ok sava dnemlerinde poplerlik kazanmtr. Bu blmde sava propagandasn balatan ve propagandann sinemada yeni anlamlar kazanmasn salayan lkelerin dnemlerine deinilecektir. Bunlar, Sovyet Rusya dnemi, Nazi Almanyas dnemi ve Amerika-Hollywood dnemi olarak incelenecektir.

2.2.2.1. Sovyet Rusya Dnemi Rus sinemas, 1908 ylnn son aylarnda Aleksandr Drankovun Stenka Razin adl filmiyle dodu. 1917 devrimine kadarki on yl iinde bu sinema, o yllarn hemen btn ulusal sinemalar gibi ksa gldr, melodram, haber filmleri iinde dolap durdu. Bu filmler, yerli ve yabanc tannm edebiyat rnlerinden yaplan uyarlamalard (Pudovkin 1995:7). Bylece Rus halk sinema araclyla Pukin, Gogol, Dostoyevski, Tolstoy, Gorki, Turgenev gibi yazarlar ve eserlerini tanma imknn buldu. 1917 devrimi Rusyada birok kkl deiiklie neden oldu. Sovyet hkmeti, sinemay btnyle zerine ald ve kendi amalar dorultusunda kulland. Sovyet sinemasnn ilk amac, oluum srecinde olan yeni bir toplumsal uygarlamay yanstmak ve yorumlamakt (Rotha 2000:156). Bu amala zel bir sinema komisyonu kuruldu. Bylece devlet sinema zerindeki etkinliini artrm ve izleyiciye sunulacak olan iletinin kendi kontrol ve istei dorultusunda retilmesini salamtr. Sinemann eitim ve propaganda gcn anlayan ve sinemaya sanat niteliini tanyan ilk devlet bakan olarak Leninin 1920de Eitim Bakan Lunaarsikyye syledii u szleri: leriniz iyi bir rgtlenmeyle yrmeye balad, memleketin durumu dzeldii vakit baz denekler alacaksnz. Film

61

yapmn geniletmeli, zellikle sinemay kitlelere ulatrmal, kentlere, en ok da kylere sokmalsnz. Siz ki sanat koruyucusu geinirsiniz, btn sanatlara iinde sizin iin en nemlisinin sinema sanat olduunu hatrnzdan karmamalsnz. sinemaya verdii nemi gstermektedir (Pudovkin 1995:8). 1918de Lenin, Devlet Sinema Okulunu amtr. Lenin bylece sinema endstrisini devletletirerek sinemann propagandac bir ilev edinmesini ilke edinmitir. 1920li yllar Sovyet sinemasnn sanatsal olarak ykseldii ve deneyim kazand belgesel filmin propaganda iin neminin kavrand yllardr. Yeni Sovyet sinemasnn ana unsuru olarak didaktizm yani reticilik, retici olmak seilmitir. Tarihe yeni bir gzle bakmak ve yeniden yorumlamak ve bu yolla gelecee biim vermek abalar Rusyada 1920li, 30lu yllarn ustalarn kard. Bunlar Eisenstein, Pudovkin ve Dovzhenkodur. Bu ustalar dnya sinemasna kendilerine zg kurgu/montaj yenilikleri, grnt ereveleme/kompozisyon yenilikleri armaan ettiler (Baydur 2004:73-74). Eisenstein, sinemann ilk ve muhtemelen hala en nemli kuramcsdr. Hemen hemen her lkede, film estetii zerine yaplan almalarn ilk rnekleri Eisensteinin gl etkisini sergiler. Bunun nedenlerinden biri Eisensteinin ynetmen olarak uyandrd saygda yatar. Hayal gcn zapt eden temel dnce Eisensteinin montaj kural olmutur (Wollen 2004:12). Sergei Eisenstein, Sovyet sinemasnn teorisyenidir ve yapt filmlerde filmi oluturan kurguyla yaz arasndaki atmay gstererek enstantaneyi filmin temel yaps olarak tantm ve grntleri bu balamda dzenlemeyi retmitir. Potemkin Zrhls (1925) Eisensteinn hayranlk uyandran kurgu tekniine rnektir (Akarcal 2003:204). 1925 ylnda ekilen nl Potemkin Zrhls filminde Potemkin Sava Gemisinde kan bir isyan anlatlmaktadr. ar subaylar ynetiminde gemicilere ve tayfalara ok kt davranlmaktadr. Gemide bulunan askerlere kokmu ve iinde kurtlar kaynayan bir et veriliyor, subaylarn gznde bu askerlerin o etin iindeki kurtlardan pek fark yoktur. Eisenstein filmde kurgu yoluyla bu gndermeyi yapmaktadr. Bu koullarn sonucu olarak gemide isyan balamaktadr. Son derece sembolik grntlerin ustaca kurgulanmasyla beslenen bir anlatm tarz kullanlmtr. Potemkin Zrhls, sinema tarihi iinde Orson Wellesin Yurtta Kanei ile birlikte bir kilometre ta, gerek bir dnm noktas ve entelektel adan byk/ar bir bagaj tayan filmdir (Baydur 2004:8182). Eisensteinin bir dier nemli filmi de Grevdir. Bu film, Eisensteinin ilk filmidir ve 1924te yaplmtr, Eisenstein filmde oklardan oluan bir zincir yaratmay amalamtr. Grevde toplumsal protestonun saldrgan reflekslerinin

62

maksimum younlua trman grnr, bunlar nceden doyum ya da geveme frsat vermeden da gibi ykselen reflekslerdir. Sonu olarak montaj kavram korunmu, arpclk kavramndansa ok ya da kkrtma efektleri dnda vazgeilmitir. Film afiimsi, ounlukla karikatrletirilmi sahneler aracl ile balanm, maksimum duygusal etki uyandrmak amacn gden bir ekilde planlanmtr (Wollen 2004:35-36). Filmde herkesin anlad biimde bir yk yoktur. Bir grevin aamalar ve arpc kurgu vardr. Eisensteinin dier nemli filmleri Ekim, Eski ve Yeni, Korkun vandr. Sovyet filmleri ticari, estetik ve politik olarak Sovyet ideolojisini aka ortaya koyuyordu. Dnemin bir dier nemli ynetmeni ise, Pudovkindir. 1920-1921 yllar arasnda propaganda filmleri zerine alan Pudovkinin nemli filmleri ise Alk, Alk, Alk, Ana ve Sen-Petersburgun Sonudur. Sovyet filmlerini Paul Rotha drt snfa ayrmaktadr: Birincisi devrim ncesinde, devrim srasnda ve devrim sonrasndaki yaama ilikin genel konular iermektedir. kinci snfta hkmet, eitimsel, bilimsel ve kltrel filmler gelitirilmitir. ncs haber-gereller, haftann olaylarnn anlatld haber yapmlar oluturmaktadr ve sonuncusu ise ocuk filmleri, sine kurgu ve eitimseldir (Rotha 2000:159-160). Sava dnemlerinde propagandayla youn iliki ierisine giren sinema, artk devletlerin resmi ideolojilerini halka yanstan bir ara halini almaya balamtr. Sovyetler, Nazilere kar da baka filmler retmitir. Sinema, Sovyet sava mcadelesinde ok nemli rol oynamtr. zellikle Nazilere kar kan sekin bir yahudinin yksn anlatan 1938 yapm Profesr Mamlok filmini bir propaganda arac olarak kullanmlardr (Akarcal 2003:206). Ayrca Sovyetler Birlii ajitasyon trenleriyle en cra kelere kadar gidip propaganda filmleri ekmi ve oradaki halka filmleri gstermitir. Gidilen meknlar ve organizasyonlar sinematografla kaydedilerek elde edilmitir. Birinci Dnya savann bitimiyle birlikte Rusyada Lenin sinemay, nemli bir propaganda arac olarak kullanmaya balamtr. Bolevik devrimiyle birlikte sinema kentlerden kylere kadar inmi ve tamamen propaganda amal kullanlmtr. Sovyet sinemas, ncelikle kitleleri eitmeyi amalamt. Bu sinema, onlara genel ve siyasal bir eitim salamann yollarn aramtr. Sovyet Devleti ve bu devletin insanlarnn dnyaps ile ilgili geni bir propaganda almas yrtmtr (Eisenstein 1993:25). 1917 ylnda Sovyet hkmeti sinema denetimini btnyle zerine almt ve devletin ynlendirmesi altnda tutulmaktayd. Ama doal olarak, hkmetin yeni dnce ve

63

ieriklerinin endstri merkezlerine olduu kadar geni alanlara yaylmasn salamakt (Rotha 2000:156).

2.2.2.2. Hitler Almanyas Dnemi Sinema, Hitler Almanyas tarafndan da etkin bir biimde kullanlmtr. 1933 ylnda Hitlerin Alman devletinin bana gelmesi sonrasnda Nazi Partisi propaganday siyasi gcn salamlatrmak ve muhalif siyasal ve toplumsal odaklar tecrit etmek ve Alman toplumunu rk bir topluluk yapmak iin kulland. Naziler Alman kitle iletiim aralarn Hitlerin d politikasn geerli klmak ve kamuoyunu savaa hazrlamak iin bir ara olarak grdler. (Bekta 2002:152). Bu dorultuda ekilen filmler byk salonlarda halka izlettirilmekte ve bylece youn bir propaganda uygulanmaktayd. Sinemann inandrclk unsurunu erken kefeden Hitler, bylece siyasetini Alman toplumuna kolayca kabul ettirebilmitir. Propaganday kusursuz ekilde uygulamaya balayan Hitler ve Propaganda Bakan Goebbels, ada propagandann yaratlnda sinemay da kullanarak nemli bir rol oynamlardr (Domenach 1995:40). Bu tarz propagandann henz yeni uygulanmas halk zerinde de direkt etkili olmu ve propagandann inandrclk seviyesi ykselmitir. Partinin sponsorluunu yapt ilk film, Hitlers Flug ber Deuttschland(Hitlerin Almanya Gezisi) Hitlerin 1932 seim kampanyasnda yapt seyahatleri anlatmaktayd. Bunu dier seim propaganda filmleri takip etti. Daha ok sava belgesel tr alannda filmler tercih edilmitir. Sava belgesel film tr 1933 ylnda Goebbelsin ynetiminde oluturulan Alman Propaganda Bakanlnn propaganda amal filmleriyle balad. Hitlerin istei zerine Nrnbergdeki toplantnn belgesel nitelikteki ekimlerini yaparak bir propaganda filmi gerekletirme grevi Leni Riefenstahle verildi. 1935 ylnda Azmin Zaferi adn alan bu filmde ynetmen bir yandan gerei sahneye koyarken dier yandan da filmi amalarna uygun olarak kurgulayarak nemli bir propaganda filmi gerekletirdi (Gnde 1998:79). Bu film, 1935 Venedik Uluslar aras Film Festivalinde altn madalya, 1937 Paris Film Festivalinde byk dl kazanmtr. Riefenstahln bir dier nemli filmi ise, 1936 yl yapm Olimpia dr. Olimpia filmiyle baarsn devam ettiren Riefenstahl, filmde gereklerin bir ksmn alc iin sahneleyerek 1936 Olimpiyat Oyunlarn kaydetti. Yine parlak grntler ve etkili bir kurgunun yer ald bu filmde de Nazi ruhunun sevin ve zaferi psikolojik olarak yer almaktadr

64

(Gnde 1998:79). Naziler sinemay o kadar gl bir kitle iletiim arac olarak kabul ettiler ki, sinema sektrnde alan aktrler, aktrisler, ynetmenler, kameramanlar, teknisyenler Fhrere ballk yemini ettiler (Akarcal 2003:103). Nazi iktidar sresince, parti toplantlar, Berlin Olimpiyat Oyunlar ve arptlm haber filmleri benzeri propaganda belgeselleri dnda youn siyasal mesajlar veren bir dizi sanatsal film de yapld (Bekta 2002:157). Alman sinemas byk bir sinema olmutur, sinema dnyasna ok nemli

ilkeler ve oluumlar retmitir. Onun bireysel geliimi kamera serbestliinden mimari evrenin bir gerekletirme paras olarak ele alnmasndan, btnlk duygusundan kaynaklanr. Alman sinemasnn kendi iinde balad ve bittii ifadesi son derece dorudur (Rotha 2000:210). Propaganda amal kullanlan Alman sinemas aslnda Hitlerin siyaset sahnesinden silinmesiyle kendi iine dnm ve sadece propagandaya dayal sinema olmas zelliinden dolay yok olma noktasna gelmitir. Hem Rusyada Lenin hem de Nazi Almanyasnda Hitler, sinemann ok gl bir etkileme arac olduunun farkna varmtr. Ayn zamanda sanata da byk nem atfetmilerdir. Sovyet Komnizmi ve Alman Nazizmi farkl ekillerde, liderleri tarafndan sadece politik bir ama olarak deil, ayn zamanda kltrel bir hareket olarak grlmtr (Clark 1997:20). Bu noktadan bakldnda sinemann bu lkelerde o dnemler ierisinde gelimesi kanlmazd.

2.2.2.3. Amerika- Hollywood Dnemi Her ne kadar sinema Nazi Partisi ve Sovyetler Birliinde etkin bir propaganda arac olarak kullanlm olsa da zellikle 1990l yllardan sonraki tek kutuplu dnya dzeninin bu alandaki tek hkimi Amerika Birleik Devletleri olmutur. Sinemann belirli dnemlerle snrland Nazi ve Sovyet ynetimlerin aksine Amerika Birleik Devletlerinde bu olgu uzun bir srete ortaya km ve devamll gnmze kadar srmtr. Bu adan bakldnda Amerikan sinema sanayi aslnda dnyaya ynelik propaganda faaliyetlerinin uzun sre devam ettirebilen yegne siyasal erktir. Sinema kendisiyle beraber ynetmenleri, filmleri anlatan kitaplar, izgi romanlar, fotoromanlar, mzikleri ve yldzlar da lanse etmektedir. Gnmzde bunlarn her biri birer endstri halini almtr.

65

Amerika, Birinci Dnya Savann ardndan artarak devam eden Mslman gnden rahatszlk duymaya balam, sinemann propaganda konusunda ortaya koyduu baary dikkate alarak bundan yararlanma yoluna gitmitir. Nitekim Amerikallar kinci Dnya Savana kadar geen ok ksa sre ierisinde Mslmanlar tiksinti verici, bazen elendirici tipler olarak 400 akn filmle sinema perdesine aktarmaktan ekinmemilerdir. O dnemde Amerikaya g eden Mslmanlarn ounu Araplar oluturduu iin, yaplan filmlerde de zellikle Mslman Araplar hakknda olumsuz kanaat oluturma amacna ynelmilerdi. Bu filmlerde Araplar, lde yaayan, develere binen, birbirleriyle savaan, esir pazarlarnda kadn alp satan karakterler olarak canlandrlmt (zsoy 1998:358). Amerikan sinemasnn merkezi olan Hollywood iin en nemli mesele, her zaman neyin nasl satlaca olmutur. Amerikan filmlerinde etkin roller oynayan film eitlilii ve yldz oyuncular, bu adan en gvenilir dayanaklar olarak ortaya kmt (Abisel 1999:42). Bu yzden Amerikan sinemas propaganday sadece siyasal anlamda deil bunu destekleyen ticari alanda da youn bir ekilde srdrmtr. Hollywood seyircinin belirli konular, olay rgleri, mekanlar, oyuncular asndan tepkisini belirleme mekanizmalarn ileterek biimlendirmektedir (Abisel 1999:44) . Amerika Birleik Devletlerinde film yapmclar yldzlk olgusunun epeyce farknda olduklarn gsterdiler. Yldzlar szde var olan karakter rolleri araclyla kendi kiiliklerini canlandrrlar; yldzlar daha nce var olmam bir tipin olaanst psikolojik modelleridir. Yldz sinemas kahraman ile izleyici arasnda gl bir zdeleme yaratmna dayanr. eyleri kahramann bak asndan grrz, etki gizli ama derindendir (Monaco 2001:251-252). Aktr, en geni ve en karmak sosyal tiplemeyi, kendi karakterinde kiiselletirdii oranda star statsn kazanr. Bir starn izleyiciyi etkileyebilmesi iin her eyden nce onlar temsil ettii inancn verebilmesi gerekir. Yldzlar dier oyunculardan ayran ey, koyduklar emek ile birlikte, sahip olduklar ve oldurulduklar imajlardr (Bayramolu 2001:23). zleyenler sinemada grdkleri yldz oyuncuyla kendilerini zdeletirerek kendilerine bir takm davran modelleri belirlerler, bylece propaganda sonucunda istenilen davran deiimi insanlara hissettirilmeden uygulanm olur. Hollywoodda star olgusunun nemi 1900l yllarn banda fark edilmitir. zellikle 1912 ylnda Amerikada ilk hayran dergileri piyasaya kmtr. Birka yl sonra da Chaplin ve Pickford, Amerikan sinemasnda yeni bir dnem balattlar. Film yapmclar, bu yeni dnemin ne denli byk bir potansiyel olduunu

66

hemen kavradlar ve kamuoyunun ilgisini sinemaya yeniden ekmek iin film yldzlarnn topyekn satna karar verdiler (Bayramolu 2001:22). Bununla birlikte, popler yldz olmak ve popler yldz olarak kalmak iin sanatlar, mevcut siyasal kltrn parametreleri iinde ileyen oyunun politik kurallarna gre davranmak zorundadr. Jane Fonda, Vietnam sava srasndaki tavr nedeniyle poplaritesini yitirmekle kalmam, film endstrisi tarafndan da st rtl bir biimde kara listeye alnmt ve Amerikada uzun yllar aktris olarak alma imkn bulamad. nk starlar srekli olarak halkn gz nnde olduklar iin radikal ya da geleneklere uymayan politikalar benimsemenin bedelini demektedirler (aktaran Sekin 1996:). O yllardan bu yana Hollywood sinemas, oluturduu dnyada, devasa sermayesiyle, ideolojisiyle, tekniiyle birok star yaratt. James Dean, Ava Gardner, Clark Gable, Marilyn Monroe, Rita Hayworth, Brigitte Bardot, Humprey Bogart, Marlon Brando gelmi gemi Hollywood yldzlarndan sadece bazlardr. Kitlesel elencenin yan sra yukarda anlatld gibi Hollywood, efsane yaratc da olmutur. Ulusal mitlerin ve insanlarn kendilerine dair duygularnn biimlenmesine yardmc olmaktadr. Sinema endstrisi Amerika Birleik Devletleri iin nde gelen bir sanat ve i alan olup her hafta 85 milyon Amerikal sinema salonlarn doldurmaktadr, bu yzden Hollywood, Amerikalnn duygu ve dncelerini etkileyebilme gcne sahiptir. rnein Hollywoodda giyilen giysiler ertesi gn tm ulus tarafndan giyilmekte, Hollywoodda ne gsteriliyorsa ok gemeden Amerikan halk bu gsterileni benimseyerek aynsn tketmeye, yaamaya ve davranmaya balamaktadr (Akarcal 2003:253). Bu adan bakldnda propagandann nceki dnemlerde sert ve direkt verilmesine karn Hollywood, bu eleri kitlelere daha fazla ambalajlayarak daha derinden vermitir. Amerikan sinemasnn etkinliinin bir dier nedeni de budur. Sinema ile Amerika, kendi milli deerlerinin grntlerini dnyaya yayd gibi kendi yaam tarznn rneklerini de ayn ekilde ama temelde ok daha kurnazca yaymaktadr. Bunlarn toplam, kltrel bir yansma oluyor ve bu kltrel yansma, sinemann araclyla sonuta her toplumu birbirine benzetme, tek dzene sokmaya kadar varyor (Scognomillo, 1997:175). Amerikan filmlerinin bu denli etkili olmasnn sebebi kreselleme sonrasnda Amerikan filmlerinin artk dnyann en cra kesindeki insana kadar ulaabilmesidir. Burada, Hollywood filmlerinin dnya seyircisi tarafndan

67

seyredilmesine ilikin iki temel zelikten sz etmek gerekiyor. Bunlardan biri Hollywood sinemasnn yukarda deinilen parlak, hzl ve yeni filmleri srekli olarak retebilmesidir. Bunun arkasnda byk yatrm olanaklaryla salam bir endstri yatmaktadr. Bir yandan altyapsnn olanaklarn; te yandan, en son teknolojiden yararlanabilen geni insan gcn devreye sokabilen Hollywood, bunalmlar atlatp ve kendini yenilerken zellikle i pazarn salamlna dayanmtr (Abisel 1999:44). Bu salamlk aslnda sektrn ne lde desteklendiini ve belli evrelerin Hollywood yapmlarn ynlendirme amal giriimlerini de ortaya koymaktadr. 1987 ylnda ekilecek bir televizyon filmi iin Pentagonun emir komuta zincirinde trmanarak, donanma sekreteri James Webbin masasna gelen yapmclar senaryoya bu kurum tarafndan mdahale edilmesi durumuyla karlatlar. Bu noktada denilebilir ki Hollywood filmleri lkenin egemen kuvvetleri tarafndan belirli noktalarda desteklenmekte ve karl beklenmektedir (Robb 2005:129). Pentagonun srekli olarak Amerikan vatandalarnn zihninde yaratmaya alt tehdit ok ekilli, zerine devaml allan ve stratejik almalarla biimlendirilmeye allan bir kavram halini almtr. Tehdit kavram, her eyden nce Hollywooda drama malzemesi salamaktadr. Tehdit retimi kamuoyunun ynlendiricisi haline dntrlm Hollywooda halk cezbetme imkn vermekte, bylece Pentagon ve Hollywoodun ortak karlar gzetilmi olmaktadr. Doal olarak sylenebilir ki Amerikan savunma glerinin sinemayla balants vardr (Valantin 2006:20). Sinema, savunma glerini byk efsanelere, politik meruiyet srelerine, personel ve uygulamalarn kahramanlatrarak sahnelemek suretiyle aktaliteye balayan kprdr. Amerikan silahl kuvvetleri, askerlerini ve byk miktarlardaki tehizat, Amerika Birleik Devletlerinin Vietnam Savan ven John Waynenin Yeil Bereliler filmi iin seferber etmiti. Deyim yerindeyse orduyu bu film iin kiralad (Schiller 2005:78). 1990l yllardan 2000lere kadar Amerikann stratejik mcadelesine teknoloji geni bir ekilde hkim olmutur. Amerikan gvenlik ve savunma sisteminin tamam, yeni teknolojiyle btnleerek yenilenmesi iin devaml bir siyasi baskya maruz kald zaman Hollywood yapmlar bu tekniklerin reklmn yapmakta ve onlar halka sunan ilk organ konumunda bulunmaktadr (Valantin 2006:103). Filmlerde Amerikann maruz kald tehdit en sonunda kahramanlk ve yeni savunma sistemlerinin birlemesiyle

68

bertaraf edilir, bylece izleyicinin zihninde sanal bir gereklik yaratlarak yeni teknolojik sistemlerin ne kadar etkili ve gvenilir olduu yanstlr. zellikle 1980li yllarn klasikleri arasnda yer alan Rambo seri filmleri ve Top Gun gibi filmler Amerikan halknn zihninde derinden yer etmitir. Bunlar ve benzeri filmlerde oynayan aktrler olaanst fizikleri, ar bir silahla temsil edilen tehlikenin iine nfuz edebilme yetenekleri ve silahlar tartmasz inanlrlklaryla kullanma becerileri belirgin, zel kimselerdir (Valantin 2006:22). Hollywoodun sadece bir sinema yapm merkezi olmad yukarda bahsedilen rneklerle aka gzkmektedir. Hollywood bir nevi Amerikan ulusal savunmasnn bir organ gibi hareket etmekte ve Pentagonun izdii savunma stratejilerinin dna ok fazla kmamaktadr. Bu adan bakldnda aslnda sinema, 2. Dnya Sava dneminde uygulanandan ok daha etkili ve gl bir ekilde propaganda arac olarak kullanlmaktadr. Sadece byklere ynelik filmlerde deil ocuklarn dnyasnda yer alan popler izgi filmler zerinde bile bir propaganda sz konusudur. Ariel Dorfman ve Armand Vattelart yaptklar almada Walt Disney irketinin rettii izgi romanlarda nc dnya lkelerinin gelimi lkelere ekonomik ve kltrel bamllklarn srdrmelerini olumlayan ve hatta bu durumu doal sayan iletiler bulunduunu aa kartmlar, Walt Disneyi yaylmc ideolojinin savunucusu olarak tanmlamlardr (Bayram 1997:2-3). Byk halk kitlelerine seslenen ve onlar ekmek amacyla yaplan ve artk iin geldii noktann sanat saylp saylamayaca bir soru iareti olutururken, giderek endstri olarak tanmlanan sinema kendi iinde rgtlenmi, krlan kolun yen iinde kald, Oscar dlleri mekanizmasyla kendi reklmn yapma ve satn bir o kadar daha arttrma akllln gsterdii iin takdire ayan bir endstridir. Sradan izleyiciyi bu endstriye ekecek kurallardan biri yukarda da bahsettiimiz gibi yldz oyuncular sistemi iken dier nemli noktalar ise hikyenin etkili olmas ve kullanlan zel efektlerdir. Hollywood, izleyicilerine beklentilerine gre programlanm ve isteklerini karlamaya ynelik sonunu tahmin ettikleri hikyelerini sunar. Hollywood filmlerinin btn srr belki de burada yatmaktadr ve milyonlarca insan bu hikyeleri izlemeye eken by budur.

69

2.2.3. Amerikan Sinemasnda Propaganda Kullanm le lgili almalar Hollywood, her ne kadar sadece sinema sektrn ifade ediyor gibi grlse de aslnda temelde Amerikan propagandasnn etkin bir biimde uyguland bir endstridir. zellikle belli dnemlerde ekilen baz filmler bu propaganda almalarn bnyelerinde barndrmaktadr. Amerikan sinema sektrnn byk bir ksm, Amerika Birleik Devletlerinin resmi ideolojisini temsil etmektedir. Amerikan sinemasnda sava, gvenlik, silahl iddet ieren konular byk bir yzdeyle ilenmektedir. 1980li yllardan itibaren deien Amerikan politikas, Hollywooda yn vermi ve nemli filmler ortaya konulmutur. O dnemin filmleri, deien politikalar yanstm ve beslemitir. Dnemin en arpc deiimlerinden biri, sava rtkanl yapan, erkeksi, yenilmeyen beyaz kahraman mitinin yeniden sinemaya dnmesiydi. Bu dnemi en iyi zetleyen sinemasal kahraman, Rambodur. 1982 ylnda gerekletirilen ilk Rambo filmi Vietnamda yara alan Amerikal erkek egosunun tamiridir. Rambonun 1985teki ikinci filminde Rambo, Vietnama bir lm makinesi halinde gider, yzlerce Vietnaml ve Rus askerini yok ederek rehine kalan Amerikan askerlerini kurtararak bir kahraman kimlii ile lkesine geri getirir (Algan 2001:55). Ayn dorultuda Souk sava yllarnda politik gndemin scakl ile de paslaarak; Rocky serisinin, ABD- Sovyetler Birlii ekimesini konu almaya ve ABDnin stnln, drstln ve barlln vurgulamaya balamas; Rambonun Sovyetler Birliinin igalindeki Afganistan kurtarmaya girimesi ve lkeyi igalcilerin elinden kurtarmas en dikkat eken rneklerdendir (nal 2007). Bir dier nemli yapm olan James Bond serisi de Amerikan siyasi ve kltrel ideolojisini baaryla dier lkelere pazarlamaktadr. Bond filmlerinin konusu genelde hep hr dnyay tehdit eden Sovyetler Birlii ya da dnyaya hkmetmek isteyen tek kt ya da rgtn amalad dnyay ele geirme plan olmaktadr (Yengin 1996:219). Bond serisi gelimi bat kltrn tehdit eden genellikle dou kkenli saldrlarn tek bir kahraman tarafndan inanlmaz yeteneklerini kullanarak ve gelimi teknolojinin yardmyla bertaraf edilmesini anlatr. Bond filmleri, izleyicinin zdeleme beklentisine seslenmektedir. Bond filmlerinde estetik hem Bondun yakkll, hem Bond kzlarnn gzellii, hem filmin getii meknlardaki doa gzellikleri hem de yaanlan meknlarn gzellii izleyicinin gz zevkine hitap etmektedir. Feti boyutlarnda seks, iddet, gsterili tketim maddeleri ve gelimi teknik sergilenmektedir (Yengin 1996:210).

70

James Bondun pahal Omega saatleri, srd son model arabalar, zengin ve sekin imaj veren gmlek ve kravat, tercih ettii ikiler izleyici tarafndan model alnmakta, Bond ile izleyici arasnda bir zdeletirme kurulmaktadr. Bunun yannda Bond filmlerinin senaryosu Pentagon film irtibat brosunun denetiminden gemektedir. Bu bronun yetkilileri, bir James Bond filmi olan Tomorrow Never Dies/Yarn Asla lmez in senaryosundaki baz diyaloglarn karlmasn filmin ngiliz olan senaristinden Amerikan Deniz Kuvvetlerinin gemi ve helikopterlerini kullanabilmeleri karlnda talep etmilerdir. Senaryodaki bir cmlenin Amerika ve Vietnam arasnda yeni yeni kurulan ilikilere zarar verebileceini ve uluslar aras bir krize yol aabileceini sylemiler (Robb 2005:27-28), bylece filmin senaryosu politik nedenlerle deitirilmitir. Amerikan sinemas klasik mit olarak tanmlanabilecek kahramanlar da yaratarak sinemadaki egemenliini artrmtr. Sperman olarak adlandrlan ilk hayali kahraman, Amerikann byk ekonomik buhran yaad 1930lu yllarda Jerry Siegel ve Joseph Shuster tarafndan yaratlmtr. Bilim kurgu merakls iki arkada, o dnemin ekonomik skntlarndan bunalm kitlelerin houna gideceini dnerek, insanst glere sahip bir sper kahraman yaratrlar (Kabata 2007). lk olarak izgi karakterken 1978 ylnda sinemada gsterilmeye balanr. lerleyen yllarda seriler halinde Sperman filmleri ekilir. Btn dnyaya lanse edilen, Amerikan renkleriyle donanm bu sper kahraman, sadece dnyay kurtarrken deil, dnyay yeniden yaratmaktan Vietnam savana katlmaya kadar bir sr i yaparken de, asla Amerikan politikasyla, gelenekleriyle ve aile yapsyla ters dmemeyi baarmtr (Altner 2007). Batman, rmcek Adam, Hulk, Terminatr gibi kahramanlar da ayn amala sinemada kitlelere sunulmutur. Souk sava sonrasnda Amerikan politikasnn deiimi sinemaya da yansmtr. Dorudan propaganda yapan Rambo, Rocky, Sperman gibi kahramanlarn filmleri yerine felsefi yoldan kafa kartrmaya, hayat sorgulamaya balayan filmler ekilmitir. 1999 yapm Matrix filminde masallatrlan bilgi sava ve bilgi hkimiyeti konular ilenmitir. Film siber uzay andaki g merkezleri tarafndan gerein oluturulmas ve alglanmasnn balca parametrelerinden biri haline getirilmi olan gereklik norm ve kriterlerini maniple etmek zerine kurgulandrlm bir masaldr. Matrix birey, sosyal dnya ve g arasndaki ilikileri tamamyla arptabilen ve terrist bir yaplanmadan ok, uzay gcne dayal stratejik aralar yneten devlet gcnn

71

oligari lehine artmas projesinde, grnmeyen ykcln fantastik etkilerini ortaya koyabilen sanal stratejinin etkisini sorgular (Valantin 2006:119). Hollywood sinemasnda Amerikan propagandasna ynelik daha birok film ekilmitir. Bunlardan etkili ve baarl olarak nitelendirilen bir dier film ise 1998 yapm Steven Spielbergin ynetmenliini yapt Er Ryan Kurtarmak filmidir. Filmde btn kardeleri cephede len bir Amerikan askerini geri getirmek iin grevlendirilen alt askerin Normandiyadaki kahramanca savalar anlatlr. Bu film, Amerika Birleik Devletlerinde toplu bir oka sebep olur. Filmin gsterildii salonlarda yaanan yzlerce baygnlk hadisesi ve yal askerlerin sinir krizleri geirmeleri ilk belirtilerdir. Pentagon acilen bir ar merkezi numaras ilan eder ve filmin uyandrd ac ve zntye sahip insanlarn binlerce arsna cevap verebilmek iin psikolojik destek hizmeti aar (Valantin 2006:128). Er Ryan Kurtarmak filminde Normandiya diye bir yerde Amerikan askerleri Alman Nazileriyle kahramanca savamtr. Ne sava kavramnn korkunluu, ne kinci Dnya Savann nitelii, kimlerin, nerede, niin ld hi nemli deildir. Nitekim filmin banda ve sonunda dalgalanan Amerikan bayra filmin asl mesajdr (Algan 2001:56). Amerikan tarihinde bir dnm noktas olan 11 Eyll 2001deki saldrlar, Hollywooda yeni bir malzeme yaratmtr. Bu saldrlarla birlikte artk dman, kresel boyutta ve bamsz alan terr odaklar olarak kendisini gstermitir. 11 Eyll, Hollywoodda byk stdyo temsilcileri, oyuncu sendikas bakanlar ve bakann sekin siyasi danman arasndaki toplantya sebep tekil eder. Toplantnn amac, Terrizme Kar Savan dncesine hkim olduu Amerikan d politikasna Hollywood yapmlaryla destek olunmasdr (Valantin 2006:146). Bu toplantnn sonucunda Hollywood yapt filmlerle Pentagonun stratejisine destek vermitir. Bu dorultuda En Byk Korku (2002), lmne Takip (2002), Bir Zamanlar Askerdik(2002) ve Kara ahin Dt (2001) gibi terrizm ve sava odakl filmler ekilmitir.

72

NC BLM 1990 SONRASI AMERKAN FLMLERNDE PROPAGANDA

1. Metodoloji Bu almada 1990 sonrasnda Amerika Birleik Devletleri yapm olarak evrilmi sava filmlerinden Trkiyede gsterime girmi olan 26 film (ek-1) ierisinden tesadf rneklem yoluyla kura sonucu seilmi be filmde propaganda eleri ve trleri zerine bir inceleme yaplmtr. Propaganda kavramnn tarihsel sre ierisinde propagandaclar tarafndan sava dnemlerinde etkili olarak kullanlmas ve savan nemli bir unsuru saylmas sava tr filmlerinin bu almada incelenmesinin nedenidir. 1990 sonras yaanan srete Amerikann dnya zerindeki hegemonyasnn bir yansmas olarak Hollywood yapm filmlerin propaganda asndan ele alnmas bir gerekliliktir. Kresellemeyle birlikte dnyann ald tek kutuplu dzen, zellikle kltrel emperyalizmin hzla yaylmasna neden olmutur. Bu noktada, evrilen sinema filmleri hem propaganda asndan hem de bu olguyla balantl olarak yaam tarz sunmas bakmndan incelenmeye deerdir. almann uygulama blmnde seilen filmler teorik ksmda anlatlan kurallara uygun olarak incelenecektir. Bu kurallardan ilki yalnlk ve tek dman kuraldr. Buna gre verilen mesajlar olabildiine yaln, anlalr ve her trden izleyicinin anlayabilecei nitelikte olmaldr. Bu dorultuda sloganlar, parolalar ve yazsal, grntsel, mziksel ve plastik simgeler kullanlmaldr. Propagandac mesajn tam olarak anlalabilmesi iin ayrca izleyicilere tek dman sunar ve kartn bireyselletirilmesi salanr. ncelenecek olan ikinci kural, bytme ve bozma kuraldr. Bu kurala gre iletilmek istenen her trl mesaj propagandac tarafndan bytlr, abartlr ve iirilir. Mesaj yine her trden insann anlayabilecei dzeyde sunulur. Bir dier kural ise dzenleme kuraldr. Bu kurala uygun iletiler, dzenlenerek yinelenen bir ekilde izleyiciye ulatrlr. zellikle tekrar etmek bu kuraln en nemli elerinden bir tanesidir. Mesajn izleyiciye tekrar tekrar sunulmas hem anlalrl hem de etkiyi artracaktr.

73

Propagandacnn mesaj iletirken kulland drdnc kural ise alama kuraldr. Burada propagandaya maruz kalacak hedef kitlenin duygularna ynelmek en nemli unsurdur. nsanlarn bilinaltnda bulunan bir takm korkularn, sevinlerini, isteklerini kullanabilmek propagandann etkinlii asndan olduka nemlidir. Propagandann filmler zerinde incelenecek son kural ise birlik ve bulama kuraldr. Bir kiinin dncesini toplumun genel kansym gibi ifade etme kural olan birlik kural unsurlarnn banda bayraklar ve sancaklarn kullanm, amblemler ve belirtkeler, yazlar ve dvizler, niformalar, mzik, projektrler ve mealeler, selamlar yaa sesleri gelir ve bu unsurlarn kullanm olduka nemlidir. Mesajn iletilmek istendii hedef kitlenin bu unsurlara ne lde maruz kald propagandann baarsn o oranda etkileyecektir.

2. Pearl Harbor 2.1. Filmin Yapm Bilgileri ve zeti Sresi: 183 dakika, Tr: Sava, Yapm Yl: 2001, Ynetmen: Michael Bay, Oyuncular: Ben Affleck, Josh Hartnett, Kate Beckinsale, Tom Sizemore, Jon Voight, Cuba Gooding Jr. zeti: ocukluklar beraber geen ve pilot olma hayali kuran iki arkada Danny Walker (Josh Hartnett) ve Rafe Mc Cowley (Ben Affleck), 1941 ylnn ocak aynda Long Islandda ayn birlikte sava pilotu olarak grev yapmaktadrlar. O dnemde Avrupada kinci Dnya Sava nedeniyle Almanya ile ngiltere ve Fransa savamaktadr. Amerika Birleik Devletleri ise savaa girmemitir. Eitim srasnda Rafe Mc Cowleye bir grev sunulur ve ngiliz Hava Kuvvetlerinde grev alp almayaca sorulur. Arkada Danny Walkerin kar kmasna ramen Rafe grevi kabul eder. Bu srada orduda hemire olarak grev alan Evelyn Johnson (Kate Beckinsale) ayn klaya gelir ve salk kontrol srasnda Rafe ve Evelyn tanr. Flrt etmeye balarlar. Rafe iin en nemli ey sava pilotu olmak olduu iin Evelyne olan akna ramen gnll olarak grevi kabul eder. Geride Evelyni ve dostu Dannyi brakmtr. ngilterede birok ulustan oluturulan zel bir pilot birliine katlan Rafe, savan acmaszln ve korkunluunu anlamtr. Bu srada Japonya ve Amerika savaa

74

git gide yaklamaktadr. Evelyn ve Danny de Pearl Harborda grevlendirilmitir. Rafe, Evelyne ngilteredeki sava ve zor yaam koullarn mektupla iletmektedir. Bir sre sonra ua bir grev srasnda drlr ve Pearl Harbora lm haberi gelir. Evelyn, bu haberi Rafein yakn dostu Dannyden alr. Aradan geen aylar sonrasnda Danny ve Evelyn yaknlamtr. Artk ikisi de Rafei unutmak ve yeni bir hayata balamak istemektedir. kisi de birbirine ak olurlar. Tam bu srada Rafe, Dannye yaadna dair bir mektup yollamtr ve daha sonra Pearl Harbora gelir, yakn dostuyla sevgilisinin birlikte olduunu renir. Btn uyarlara ramen Amerika, Pearl Harbora bir saldr olamayacan dnr ancak Japonlar Pearl Harbora byk bir saldr dzenlerler. Halk gnlk ileriyle megulken ve Amerikan birlikleri Pazar tatilindeyken ok youn bir Japon saldrs herkesi ok eder. Bu srada filmin iki kahraman Rafe ve Danny kiisel ekimelerini bir yana brakarak Japon kuvvetlerine ellerinden geldiince karlk verirler. Evelyn ise hastanede yaral askerlerle ilgilenmektedir. Pearl Harbor, byk bir ykma urar ama filmin iki kahraman yedi Japon ua drrler. Dnemin Amerika Birleik Devletleri Bakan Roosevelt, bu saldrya bir misilleme yaplmasn silahl kuvvetlerden talep eder. Bunun sonucunda seme pilotlardan oluan bir gruba gizli bir emir tebli edilir. Rafe ve Danny de bu gruba dhildir. Bu grev ncesinde Evelyn, Rafe ile konuarak hamile olduunu syler. Grev ok zordur ve pilotlar bu greve gnll olarak katlrlar. Tokyoya yaplacak hava saldrs Pearl Harbora bir cevap olacak ve ulusal gurur tekrar canlanacaktr. Grevi baaryla tamamlayan Rafe, Danny ve dier pilotlar dn yolunda yaktlarnn bitmesiyle in topraklarna derler. Bu srada Evelyn, Pearl Harborda gelimeleri izlemektedir. inde pirin tarlalarna inen Danny, Rafe ve dier pilot arkadalar ini igal etmi olan Japon askerleri tarafndan kuatlr. Bu srada Danny, Rafei kurtarmak iin kendini feda eder. lmek zereyken Rafe ona Evelynin hamile olduunu syler ve Danny lr. Rafe ve dier arkadalar kurtulur, Amerikaya dnerler. Rafe ve Evelyn evlenirler ve ocuklarnn ismini Danny koyarlar.

2.2. Filmdeki Propaganda Unsurlar 2.2.1. Yalnlk ve Tek Dman Kural Filmde simgeler, parolalar, sloganlar ska kullanlm ve bu adan yalnlk kural ilenmitir. zellikle Almanlarn Avrupadaki ilerleyii ve dnemin olaylar grntsel ve yazl simgelerle ska desteklenmitir. Almanlarn acmasz olduu,

75

Avrupay savaa srkleyen bir makine olduu, ngilterenin lmne mcadele ettii hatta Amerikan Bakan Rooseveltin de Avrupadaki sava Alman Vaheti olarak belirttii filmde yalnlk kural ile rtmektedir. Bu tarz kelimelerle filmde dmann zellikleri yaln bir ekilde ortaya konmaktadr. Belgesel nitelikteki grntler ve gazete manetlerine filmde ska bavurulmu; bu grntlerde Hitler ve Almanyann ykc sava grntleri n plana kartlmaktadr. Bu adan bakldnda propagandann grsel simgeye yer verme zellii de filmde yer almaktadr. zellikle sloganlar, filmde etkin bir biimde yer alm ve Amerikan Donanmas iin pasifiin gururu, pilotlarn bulunduu birlik iin gklerin korkusu ve savan gerekliini belirtmek iin fedakrlk olmadka zafer de olmaz gibi slogan zellii tayan cmleler kullanlmtr. Filmde 2. Dnya Sava srasnda mttefik olan Almanya ve Japonya, Amerika ve dnya uluslarnn dman olarak gsterilmekte ve bu adan tek dman kuraln bnyesinde barndrmaktadr. Amerika Birleik Devletleri iin dman Avrupada hzla ilerleyen Almanya ve Pasifik Okyanusunu egemenlii altna almak isteyen Japonyadr. Bu nedenle filmde bu iki lkeyi artran btn eler kt olarak gsterilmektedir. Filmin banda film kahramanlarndan olan Dannynin babasndan iddet grmesi zerine filmin dier kahraman olan arkada Rafen, Dannynin babasna Alman olarak hitap etmekte ve bunu aalayc bir szck olarak kullanmaktadr.

2.2.2. Bytme ve Bozma Kural Filmde bytme zelliine olduka sk bavurulmutur. zellikle sava sahnelerinde Amerikan askerlerinin dier askerlerden daha gl ve etkili olduklar gsterilmektir. Savan Pearl Harbora saldr yaplan sahnesinde sadece iki kahraman olan pilotlar yzlerce Japon sava uann arasndan syrlmakta ve yedi tane Japon sava uan drmektedir. Ayrca filmin sonlarnda Tokyoya yaplacak kar saldr sonrasnda pilotlarn yeteri kadar yakt olmamas ve sadece in snrna ulaabilecek kadar havada kalacaklar komutanlar tarafndan aklanmakta ve burada da bir bytme sz konusu olmaktadr. in snrnda uaklar den pilotlar onlarca Japon askeri tarafndan kuatlm ancak filmin kahramanlarnn abalar sonucu askerler bu kuatmadan kurtulmay

76

baarmlardr. Bu adan bakldnda filmde bytme kural kullanlmakta ve izleyiciye filmin kahramanlarnn zellikleri bu yolla sunulmaktadr. Bozma kural asndan bakldnda Amerikan Bakannn sava kararn son derece basit bir ekilde ve her insann anlayabilecei dzeydeki gerekelerle almas karmza kmaktadr. Sava karar son derece zor ve diplomatik bir takm sreleri gerektirirken filmde sadece Amerikann hakll vurgulanmakta ve sava gerekeleri tek tarafa yklenmektedir.

2.2.3. Dzenleme Kural Filmin bir sahnesinde Amerikan halkna ve filmin kahramanlarna sinema yoluyla Avrupadaki savan gidiatyla ilgili bilgiler verilmekte ve insanlarn bu filme verdii duygusal tepkiler ortaya konmaktadr. Ayrca baz eler zerinde sk yaplan tekrarlar dzenleme zelliini bnyesinde barndrmaktadr. zellikle Amerikan bayrann ska tekrar olarak gsterimi ve Japonlarn bar grmelerini saldrlarn gizlemek iin kulland olgusunun birka defa yinelenmesi de dzenleme esine bir rnek tekil etmektedir. Bunlarn yan sra savan bitmesi iin Amerikann ngilterenin yannda yer almas gereklilii de filmde yaplan tekrarlardan bir dieridir. Filmin kahramanlarnn gnlk hayatlarna devam ederken bile srekli savatan bahsetmeleri ve Amerikann savaa girip girmeyecei endiesi yanstlmaktadr.

2.2.4. Alama Kural nsanlarn zihinlerindeki duygular kullanarak verilecek mesajn kabul ettirilmesi filmde yer alan dier bir edir. Bu adan alama esi filmde kullanlmtr. Filmin kahramanlarndan Rafein salk kontrol srasnda grme bozukluu yaamas ve salkl raporu alamama riski durumunda kalmasyla hemire Evelyni ikna yoluna gitmesi ve ona sava pilotu olmann hz ve duygu ii olduunu belirtmesi, bu duruma verdii hayati nemi yanstmaktadr. Ayrca filmde ngilterenin Amerikan pilotlarna ihtiyacnn olduunun vurgulanmas ve pilotlarn dnyadaki en iyi sava pilotlar olarak belirtilmesi alama esinin zelliklerini bnyesinde barndrmaktadr. Filmde gsterilen ve belgesel nitelii

77

tayan siyah beyaz sava grntleri kamuoyunun sava hakknda bilgilendirildii ve insanlarn da Amerikann bu savata yer almasnn zorunluluunun bir mesaj olarak verildiini gstermektedir.

2.2.5. Birlik ve Bulama Kural Birlik esi asndan Pearl Harbor filmine bakldnda zellikle sava karar alnrken Amerikan Kongresinin tamamnn bu karar ayakta alklamas nemli bir sahnedir. Burada btn herkesin bu kararn arkasnda olduu mesaj verilmektedir. Filmde Amerikan bayra birok sahnede gze arpmaktadr. Hastanede pilotlarn salk kontrol srasnda arka fonda duvar kaplayan byk Amerikan bayra izleyenin dikkatini ekmektedir. Baskn sonrasnda Pearl Harbor n iler acs hali gzler nne serilirken dier ehirlerden gelen yardm teknelerinin her birinde Amerikan bayra sapasalam dalgalanmaktadr. Her yer ceset ve yarallarla doluyken yardm teknelerinin ucundaki Amerikan bayra, Amerikann gcn ve birliini temsil etmektedir. Yazlar ve dvizlerin kullanm ve sava filmi olmas asndan da niformalarn filmde nemli bir unsur olarak kullanlmas yine birlik ve bulama esi olarak yer almaktadr. Filmin mziklerine bakldnda zellikle sava srasnda cokulu ve ritimli mzikler, duygusal sahnelerde de duygusal mzikler verilmektedir. zellikle vurmal alglarn oluturduu hareketli mzik, baskn srasnda Amerikan askerlerinin cesaretini ve abalarn yanstmaktadr. Bu durum birlik ve bulama esi asndan incelendiinde film, propagandann unsurlarn iermektedir. Filmin birok sahnesinde selamlamalar, yaa sesleri ve sayg durular bulunmaktadr. zellikle Pearl Harbor saldrs sonrasnda len Amerikan askerlerinin cenazeleri srasnda Amerikan bayrana sarl tabutlarn nnde dier askerlerin selam ve sayg duruunda bulunmas bu duruma bir rnek olarak gsterilebilir. Bir dier sahnede ise havada zor bir manevray baaryla tamamlayan pilotun arkadalar onu yaa sesleriyle selamlamaktadr. Tm bunlar birlik ve bulama elerini iinde barndrdndan bu filmde bu tarz bir propagandann bulunduunu sylememiz doru olacaktr.

78

2.3. Filmde Kullanlan Propaganda Trleri Filmde sahas bakmndan d propaganda uygulanarak Amerika Birleik Devletleri ve Japonya arasnda gelien siyasal ilikiler konu alnmaktadr. Kapsam bakmndan genel propaganda kullanlm olup Amerikan toplumu ve dier lke toplumlarna etki etme amac filmde hkimdir. Konusu bakmndan deerlendirildiinde filmde Amerika- Japonya arasndaki siyasi ve askeri ilikiler n planda tutularak hem siyasi hem de askeri propaganda yaplmtr. Ayrca Amerikan halknn yaam tarz, kltrel deerleri sunulduu iin de kltrel propaganda da sz konusudur. Hedefledii kitle asndan kitlesel propaganda trne giren filmde, geni insan topluluklarna ulama amac vardr. Bir dier uygulanan propaganda tr ise, izleyenlere Pearl Harbor basknnn yaratt znty yanstan duygusal propagandadr. Propagandann geldii kaynan trne gre ise, beyaz ve ak propaganda kullanlmtr. nk filmde, propaganday aklkla kullanan taraf Amerikan hkmeti ve Amerikan basndr. Amerikan halk maruz kald propaganday gvenilirlikle kabul etmektedir. Bir baka snflandrmaya gre de filmde stratejik propaganda uygulanmtr. Amerikan toplumunun zaten var olan Japon dmanln pekitirmek amacyla kulland stratejik propaganda da, Japonlarn acmasz olduu, Amerikan toplumunu yok etmek amacyla hareket ettikleri ama Amerikan toplumunun buna karn gl ve ani bir basknla yklmayan bir millet olduklar vurgulanmaktadr.

3. Atalarmzn Bayraklar 3.1. Filmin Yapm Bilgileri ve zeti Sresi: 132 dakika, Tr: Sava, Yapm Yl: 2006, Ynetmen: Clint Eastwood, Oyuncular: Ryan Phillppe, Jesse Bradford, Barry Pepper, Paul Walker, Adam Beach, Benjamin Walker. zeti: kinci Dnya Savann Pasifik Okyanusunda tm hzyla devam ettii gnlerde Amerikan Donanmas Iwo Jima isimli bir Japon Adasna stratejik adan ok nemli bir kartma yapacaktr. Bu srada donanmada geri grevde olan be arkada da bu savata yer alacaklar iin heyecanlanmaktadr, ancak grevleri cephe gerisinde olduu iin asl atmada yer almayacaklarn bilmektedirler.

79

1944 ylnn Aralk aynda onlarca kartma gemisiyle birlikte wo Jima Adas kuatlm ve kartma iin btn hazrlklar tamamlanmtr. Adaya kan ilk birliklerle birlikte atma da olanca gcyle balam, kck ve ssz bir ada olan wo Jima tam bir cehenneme dnmtr. Amerikan askerleri sadece birka gn ierisinde ele geirebileceklerini dndkleri bu kk Japon adasnda beklemedikleri bir direnile karlam ve atmalar umduklarndan uzun srmtr. Geri grevde bulunan be asker de kendi grevlerini yapmaktadrlar. Bu srada adann sarp kayalklarnn en yksek tepesi Amerikan askerleri tarafndan ele geirilir ve buraya bir Amerikan Bayra dikilir. Dikilen bu bayran nemini anlayan bir politikac komutandan bayra kendisine vermesini ister. Tam bu srada geri grevde bulunan be asker de lojistik destek iin ele geirilen tepeye trmanmaktadr ve yanlarnda bir baka Amerikan Bayra vardr. Komutan politikacnn istei dorultusunda ilk dikilen bayrak bu be askere sktrlr, yenisini dikmeleri istenilir. Aslnda ok da zor olmayan bu grevi yaparken APden bir fotoraf bu be askerin fotorafn eker ve bu fotoraf Amerikan halk zerinde ok byk etkiler brakr. Bir anda be asker btn halk tarafndan savan fedakr kahramanlar olarak grlr ve herkes onlar tanmak ister. Savan ilerleyen gnlerinde be askerden ikisi atmalar srasnda lr. Fotorafn halk zerindeki derin etkisini kavrayan politikaclar ise bu askerleri halka sunarak, Amerikan halkndan ktleen ekonomik duruma katk salamalar iin yardm talep etmelerini dnr. Sa kalan asker olan donanma shhiyecisi John Bradley (Ryan Phillippe), gz nnde olmaktan ok fazla holanmayan Kzlderili asll Ira Hayes (Adam Beach) ve silahn atelemekten bile ekinen bir haberci olan Rene Gagnon (Jesse Bradford) birliklerinden alnarak Amerikaya getirilir. Amerikan halkndan para isterken bu askerler halkla tantrlmakta ve bylece daha kolay bor alnabilmektedir. Ancak dier arkadalarnn ve zellikle ilk bayra diken askerlerin kendilerinden daha fazla kahraman olmay hak ettiklerini dnen bu asker, durumdan ok fazla honut deillerdir. Kendi vicdanlaryla bir muhasebe ierisine girerler. Ayn zamanda sava iin para toplamann geride kalan arkadalar iin hayati nem tadnn da farkndadrlar. Uzun sren turnelerle birok Amerikan ehrini gezen kahramanlardan Ira Hayes bu duruma daha fazla dayanamaz ve birliine geri dnmek iin elinden geleni yapar. Sonunda Ira, komutanlar tarafndan birliine gnderilir ve turne iki asker tarafndan srdrlr. kinci Dnya Sava boyunca bu durum devam eder. Savatan sonra kahramanlar artk kendi hayatlarn yaayan sradan birer Amerikan vatandadr ve

80

hayatn zorluklaryla mcadele ederek bir mr geirirler. Ancak adaya ilk bayra diken gerek kahramanlar ve kendileriyle beraber ikinci bayra diken dier arkadalarn hibir zaman unutamazlar.

3.2. Filmdeki Propaganda Unsurlar 3.2.1. Yalnlk ve Tek Dman Kural Atalarmzn Bayraklar filminde gazete manetleri ve haber fotoraflar gibi grsel simgeler kullanlarak izleyicinin o dnemdeki mevcut durumu daha kolay anlamas yoluna gidilmitir. Yalnl salamak iin ayrca filmde zihinsel geri dnler yoluyla izleyiciye hatrlatmalar yaplmaktadr. Tek dman esi asndan incelendiinde filmde Japonlar n plana karlmakta ve kanlmaz dman olarak gsterilmektedir. Japonlarn gerek bir dman olduu onlara yaplan benzetmelerle anlalmaktadr. rnein Iwo Jima Adasna yaklarken Amerikan Komutan, askerlerine adann ok pis koktuunu ve bunun sebebinin de Japonlar olduunu sylemektedir. Filmin ilerleyen sahnelerinde de Japonlarn birer pislik olduu, plak elle Japon ldren askerlere madalya verilecei gibi ifadelere rastlanmaktadr.

3.2.2. Bytme ve Bozma Kural Japonlarn acmasz birer dman olduklar ve esirlerine ar ikenceler yaptklar vurgulanmtr. Bunun gstergesi olarak da Amerikan askerlerinin ellerinde dolaan Japonlarn ikence fotoraflar filmde n plana karlmtr. Filmin ba rol oyuncular Amerikaya dndklerinde sava henz bitmemi olmasna ramen sava kazanan birer kahraman gibi karlanmakta ve gittikleri her ehirde ayn coku grlmektedir. Bu rnekler filmde bytme ve bozma elerinin kullanlm olduunu bizlere gstermektedir.

3.2.3. Dzenleme Kural Filmde hedef kitlenin btn unsurlarnn mesaj tam olarak alglayabilmesi asndan bir takm tekrarlar yaplmaktadr. Bunlardan en fazla n plana kan olgu

81

kahramanlk olgusudur. lkelerine dnen askerin birer kahraman olduklar, karlatklar her ortamda tekrar edilmekte ve lkeleri iin arpan btn askerlerin ayn kahramanl gstermeleri gerektii vurgulanmaktadr. Kahramanlk olgusunun sklkla vurguland filmde aktr. askerin Amerikaya dndklerinde katldklar bir resepsiyonda bayra birlikte diktikleri dier lm arkadalarnn anneleriyle karlatklar sahnede annelerin oullarnn birer kahraman olmasnn yaamalarndan daha nemli olduu aka belirtilmitir. Ayrca filmde youn ate altndayken yaral arkadalar iin kendilerini tehlikeye atan Amerikan askeri olgusu sk sk tekrar edilmektedir. Bunlarn yan sra kartma yaplan adann ele geirilmesinin Japonyay ele geirmek iin vazgeilmez bir nem arz ettii izleyiciye iletilmekte ve bu yolla da dzenleme kural uygulanmaktadr.

3.2.4. Alama Kural Iwo Jima adasnda yaanan youn atmalar sonrasnda ele geirilen bir tepeye dikilen Amerikan bayra, filmin kahraman Amerikaya geldikten sonra geni halk kitleleri nnde kutlamalarla birlikte tekrar canlandrlmaktadr. Bu yolla izleyicilerin zihnindeki duygular kullanlarak filmin mesaj hedef kitleye kabul ettirilmeye allmaktadr. Filmde kahramanlarn sk sk geri dnlerle arkadalarnn ld anlar, savata karlatklar glkleri hatrlamalar Japonlarn acmaszln izleyici zihnine alama yoluyla iletilmektedir.

3.2.5. Birlik ve Bulama Kural Iwo Jima Adasnda savaan Amerikan askerlerinin duygu ve dnceleri, btn Amerikan halknn dnceleriymi gibi yanstlmaktadr. Bunu salamak iin filmde bir takm propaganda unsurlar kullanlmtr. rnein filmin balangcnda son derece duygusal bir mzik kullanlmakta ve son sahnede ise yine duygusal bir mzikle beraber Amerikan bayra gsterilmektedir. Bu durum izleyicinin duygularna hitap etmekte ve onlar filmde yaanan olaylarn bir parasym gibi hissetmelerini salamaya

82

almaktadr. Bunun yan sra kartma yapmak iin gemide bekleyen askerlerin rahatlamas iin onlara Amerikan mzikleri dinletilmektedir. Tm bunlarn yan sra filmde yer alan kutlama sahnesinde asker, bir stadyum dolusu Amerikan halknn alklar ve yaa sesleriyle karlanarak parlak klar ve projektrler altnda onlar selamlamaktadrlar. Bu durum her gittikleri ehirde tekrarlanmakta ve film boyunca srekli gsterilmektedir. Ayrca Iwo Jima Adasna giden Amerikan askerleri gemilerinin stnden geen Amerikan uaklarn cokuyla tezahratlarla beraber selamlamaktadrlar. Birlik ve bulama kural asndan bakldnda evlerine dnen askerlerin bayrak ve bandolarla karlanmas izleyici zerinde etkili olmaktadr.

3.3. Filmde Kullanlan Propaganda Trleri Film, sahas asndan d propaganda yapmaktadr. Amerikan askerleri bir Japon adasna kartma yapmlardr ve iki lke arasnda geen bir sava sz konusudur. Kapsam bakmndan genel propaganda hkimdir, nk filmde 2. Dnya Sava dnemi ve bu savaa katlan Amerika Birleik Devletleri ve Japonya konu edilmitir. Bu balamda hedeflenen kitle daha kapsamldr. Konusu asndan propaganda eitlerinden trne de filmde yer verilmektedir. Amerika ve Japonya arasndaki savan siyasi boyutlar siyasi propaganda iken, Amerikan bayrann ve kahramanlnn filmin ana temas olarak sunulmas ise kltrel propagandadr. Ayrca kartma yapt adada Amerikan ordusunun silah ve asker stnlnn vurgulanmas askeri propaganda eidine girmektedir. Film, hedefledii kitle asndan kalabalk insan topluluklarna seslenmekte ve bu nedenle filmde kitlesel propaganda kullanlmtr. Bir dier snflandrmaya gre filmde btnleme propagandas uygulanmaktadr. Amerikan toplumu Amerikan bayran dikerek lkelerine sa dnen askeri kahraman ilan etmi ve bylece toplumun moral seviyesi bir anda ykselmitir. Kahramanlk duygusu toplumun btnlemesini salamtr. Filmde duygusal propaganda eidi de sz konusudur. Bayrak, vatan, kahramanlk elerinin Amerikan toplumunu sava dneminde etkilemesi ve bunun filmde cokuyla yanstlmas duygusal propagandann ieriini karlamaktadr. Yine filmde Amerikan hkmetinin ve onun arac olan basnn toplumu etkilemek ve yardm toplamak amacyla yapm olduu propaganda da beyaz ve ak propaganda trne girmektedir. Son snflandrma trne gre de filmde stratejik

83

propaganda yaplmtr. Japonlara ynelik Amerikan toplumunun sahip olduu olumsuz dnceler zerinden hareket edilerek halk kitleleri bu ynde etkilenmeye allmtr. Filmi izleyen tarafsz insanlarn hangi tarafn hakl olduu konusunda bir fikir edinmelerini salamak iin filmde bu tarz propaganda tercih edilmitir.

4. eref ve Cesaret 4.1. Filmin Yapm Bilgileri ve zeti Sresi: 125 dakika, Tr: Sava, Yapm Yl: 2002, Ynetmen: Gregory Hoblit Oyuncular: Bruce Willis, Colin Farrell, Terence Dashon Howard, Vicellous Reon Shannon, Cole Hauser, Marcel Iures. zeti: kinci Dnya Savann sonlarna doru 1944 ylnda Albay William McNamara (Bruce Willis) Almanyaya esir der. Bu srada Amerikan ordusunda temen olarak grev yapan Temen Tommy Hart ayn yln aralk aynda (Colin Farrell) bir grev srasnda Alman askerleri tarafndan esir alnr ve Albay McNamarann bulunduu Ausburgdaki esir kampna gnderilir. Esir kampnda askerler disiplinden taviz vermemektedir ve her ey esir dmeden nceki ast-st ilikisi erevesinde gelimektedir. Esir kampndaki en rtbeli asker McNamaradr ve btn esir askerler ona derin bir sayg gstermektedir. Esir kampnn komutan ise Alman Albay Werner Visser (Marcel Iures)dir ve Albay McNamara ile aralarnda gizli bir ekime yaanmaktadr Temen Hart esir kampna getirildikten sonra ilk olarak Albay McNamarann yanna gtrlr ve kendisi subay olmasna ramen erlerle ayn kouta kalaca sylenir. Albay McNamarann bu kararna sinirlenmesine ramen Temen Hart erlerle ayn kouta kalmaya balar. Birka gn sonra esir kampna iki zenci Amerikan subay getirilir ve Albay McNamara onlarn da erler kouunda kalmalarna karar verir. Bu srada erlerden bazlar yeni gelen subaylarn zenci olmasn ilerine sindiremez ve onlara kt davranmaya balarlar. Bir gece zenci subaylardan birinin yatann altnda Alman askerleri tarafndan bir bak bulunur ve subay kuruna dizilir. Zenci subayn yakn arkada Temen Lincoln Scott (Terence Dashon Howard) ise onun bir komploya kurban gittiine inanmaktadr ve bu durumdan bir avuu sorumlu tutmaktadr. Bir mddet sonra avu ldrlr ve Temen Scott zanl olarak gsterilir. Albay McNamara bir askeri

84

mahkeme kurulmasn talep eder ve Temen Scottn avukat olarak da Temen Hart grevlendirir. Oysaki btn bunlar esir kampnn yaknndaki Alman silah fabrikasnn havaya uurulmas iin dzenlenen bir oyundur. Mahkeme boyunca Almanlar oyalanacak ve bu sre ierisinde mahkeme salonunun altndan kazlan tnelle Alman fabrikas havaya uurulacaktr. Mahkemenin son gnne kadar bu gerek Temen Scott ve Temen Harttan saklanmtr. Son gn bu gerei renen Scott ve Hart da bu greve gerekli destei gsterirler ve plan baaryla uygulanr. Bunu gren Alman Albay btn esirleri cezalandraca srada Albay McNamara btn sorumluluu zerine alr ve kendi hayatn feda ederek esirlerin yaamn kurtarr.

4.2. Filmdeki Propaganda Unsurlar 4.2.1. Yalnlk ve Tek Dman Kural eref ve Cesaret filminde zellikle onur, cesaret, grev ve fedakrlk kelimeleri sk sk vurgulanarak askerlerin yaadklar olaylar hakknda izleyicinin yaln bir anlamlandrma yapmas salanmaya allmtr. Filmde tek dman olarak Hitler liderliindeki Almanlar n plana

kartlmaktadr. Film boyunca esir askerlerle Alman askerler arasndaki ilikiler konu edilmi ve bu noktada dman olgusu Almanlarn zerinde younlatrlmtr. Almanlarn acmazl, esirlerine Cenevre Kurallar gerei adil davranmad zellikle belirtilmitir.

4.2.2. Bytme ve Bozma Kural Filmde esir Amerikan askerlerinin yaad olaylar bytlerek yanstlmaktadr. zellikle esir arkadalarna ekmek atmaya alan bir Amerikan askerinin Almanlar tarafndan elinden vurulmas bu duruma bir rnek tekil edebilir. Ayrca esir edilen btn Amerikan askerlerine sistematik olarak Alman subaylar tarafndan yaplan ikence de filmde yer almaktadr. Almanlarn esir askerlerin en ufak hatalarnda bile onlar kuruna dizerek cezalandrmalar yine bytme esine uygun olarak incelenebilir.

85

Filmde tm bunlarn yan sra Amerikadaki esir Alman askerlerinin ehirlerde rahata dolaabildii hatta zenci Amerikan vatandalarnn sahip olduu haklardan daha stn haklara sahip olduklar vurgulanrken, Almanyada esir olan Amerikallarn son derece zor artlar altnda yaadklar vurgulanmaktadr. Bu durum bozma esine karlk olarak gsterilebilir.

4.2.3. Dzenleme Kural Amerikal askerler filmde esir dmelerine ramen onurlarn korumakta ve buna uygun bir ekilde yaamaktadrlar. Film boyunca bu durum srekli tekrarlanmaktadr. Bu durum filmde izleyiciye uygun olarak dzenlenmi bir mesaj olarak yansmaktadr. Esir askerlerin farkl ikencelere maruz kalmalar film boyunca gze arpmaktadr. Ayrca esir askerlerin dardan tek haber alma kayna olan ve onlar iin ok nemli bir alet olan radyosu, Alman askerleri tarafndan paralanmakta ve her tr izleyici zerinde etkili bir mesaj olarak gzkmektedir.

4.2.4. Alama Kural Filmde insanlarn bilinaltndaki duygusal tepkileri olduka etkin bir biimde ynlendirilmektedir. Ate altnda olan askerlerin kendi canlar pahasna yaral arkadalarna yardm etmeleri zellikle filmde vurgulanan sahnelerin banda gelmektedir. Bunun yan sra filmde esir kampnda yaayan Amerikan askerlerinin askeri disiplinden taviz vermeden ast-st ilikisini kendi birliklerindeki gibi devam ettirmeleri yine alama esine uygun bir biimde izleyiciye verilmektedir. Ayrca filmin bir sahnesinde esirlere son derece haksz davranan Alman subaynn, Amerikan askerinin Cenevre Kurallarn hatrlatmasna cevap olarak buras Cenevre deil eklinde hitap etmesi de alama esinin bir dier rneidir. zleyici zerinde alama etkisi brakan sahnelerden bir dierinde ise, esir Amerikan askerlerinin arkadalarnn kurtarlmas ve Amerikann Almanya ile olan savana katkda bulunmak amacyla kendilerini feda etmeleri izleyiciye sunulmaktadr.

86

4.2.5. Birlik ve Bulama Kural Filmde birlik ve bulama kuralna uygun olarak sk sk Amerikan bayraklar ve niformalar gsterilmektedir. Ayrca idam edilen esir askerlerin karsnda selam duran Amerikan askerleri ve esir olan Amerikan askerlerini selamlayan Amerikan uaklar da filmde yer alan bir dier edir. Zor artlar altnda bile milli duygularna ve benliklerine sahip kan Amerikan askerleri dikkat ekmektedir. Filmin bir sahnesinde gsterilen ncilin ilk sayfasnda Amerikan bayra yer almakta ve bu durum da birlik ve bulama esini yanstmaktadr. Yardma ihtiyac olduunu dnd askerine ncili uzatan Amerikan albay, ncilin kapandaki parlak renkli Amerikan bayrana da sayg duyduunu gstermektedir. Filmin son sahnesinde ise son derece duygusal bir mzikle birlikte intihar eden komutanlarna selam duran Amerikan askerleri gsterilmekte ve film bu sahneyle birlikte bitmektedir.

4.3. Filmde Kullanlan Propaganda Trleri Filmin Almanya ve Amerika Birleik Devletlerini konu alarak esir den Amerikan askerlerinin esir kampndaki zorluklar anlatlarak d propaganda yaplmtr. Kapsam bakmndan genel propaganda trn iermektedir. Film sadece Amerikan topluma deil, dier tm dnya lkelerine Amerikan propagandasn amalamaktadr. Konusu asndan siyasi propaganda ve askeri propaganda uygulanmtr. 2. Dnya Sava dneminde Almanya ve Almanyann dman olan lkelerin mttefiki durumunda bulunan Amerika arasnda yaanan askeri atmalar ve esir den Amerikan askerlerinin esir kampndaki direnileri ve stnlkleri yanstlarak askeri propaganda yaplmtr. Siyasi propaganda olarak Amerika ve dman olan Almanya arasndaki siyasi anlayn farkll ortaya konularak Alman siyasetinin acmaszl ve esirlerine kt yaklamnn bu acmaszln iyi bir gstergesi olduu vurgulanmaktadr. Filmde yine hedeflenen kitle, sadece Amerikan toplumu olarak belirlenmemi, dier lke toplumlarnn da Almanlarn kt yaklamn gstermek iin kitlesel propaganda uygulanmtr. Bir dier propaganda tr olarak btnleme propagandas kullanlmtr. Almanlara esir den Amerikan askerlerinin esir kampnda balarndaki komutanlar araclyla zorluklarla mcadele etmeleri ve direnmeleri, morallerini yksek tutmalar btnleme propagandasn oluturmaktadr. Amerikan askerlerinin kt koullarda yaam mcadelesi vermesi,

87

Alman askerlerinin bask ve iddeti karsnda dayanmalar filmde acma ve znt veren duygulara sebep vererek duygusal propaganda yaplmtr. Propagandann geldii kaynak asndan Amerikan komutan ve askerleri aka beyaz ve ak propaganda yapmaktadr. Son tr olarak stratejik propagandaya yer verilmitir. Alman dmanlnn ne kadar hakl bir dmanlk olduu, savunmasz esirlere her trl eziyeti yapabilecei ama Amerikan askerinin de bunlarn yannda manen yenilmedii ve her eye ramen abalad bu balamda gsterilmitir.

5. Kuatma 5.1. Filmin Yapm Bilgileri ve zeti Sresi: 115 dakika, Tr: Sava, Yapm Yl: 1999, Ynetmen: Edward Zwick Oyuncular: Denzel Washington, Bruce Willis, Annette Bening, Sami Bouajila, Tony Shalhoub zeti: Amerika Birleik Devletleri, terrist saldrlardan sorumlu tuttuu bir eyhi Orta Douda yapt bir operasyonla ele geirir. Bir sre sonra New Yorkun kalabalk semtlerinden birisinde bir otobs karlr ve iindeki yolcularla beraber havaya uurulur. Bu olayla FBIn zel ajan Anthony Hubbard (Denzel Washington) ilgilenecektir. Otobsteki insanlar kurtaramad iin kendisini sorumlu hisseden Hubbard, olayla ilgili btn ipularn deerlendirmektedir. Bu srada karsna CIA ajan Sharon Bridger (Annette Bening) kar. Bridger bu olay ve balantlaryla yllardr ilgilendiini ve aslnda otobs patlatmalarnn sadece bir balang olduunu syler. Birlikte almaya karar veren iki ajan bir sre sonra New Yorkta yaplan ikinci bir saldr haberi alrlar. Bu saldr bir tiyatro salonuna yaplm ve dierinden ok daha etkili olmutur. Saldrlarn bir zincir eklinde devam edeceini anlayan ajanlar birbirleriyle olay hakknda edindikleri bilgileri paylamaya balar. Bu srada hkmet ve Amerikan halk saldrlarn engellenememesinden FBI sorumlu tutarlar ve ordunun duruma mdahalesinin gerekliliini tartmaya balarlar. nc saldr haberi ise bir anaokulundan gelir ancak Hubbardn stn abas ve kahramanl sayesinde okuldaki terrist etkisiz hale getirilir ve ocuklar kurtarlr. Bu son olay artk ordu mdahalesinin gerekliliini hkmetin gznde kanlmaz klar ve New Yorkta skynetim ilan edilir. Skynetimin sorumlu

88

komutan General William Devereaux (Bruce Willis), sorumlular yakalamak iin New Yorkda yaayan btn Arap kkenli insanlar tutuklamaya balar. Son derece sert nlemlerle ve gerektiinde ikenceyle olay zmeye alan General Devereaux ve ajan Hubbard arasnda bir ekime balar. Bu srada Bridger zincirin son halkas olan en byk saldry kimin yapacan zmek zeredir, ancak ilan edilen skynetim dolaysyla zorluklarla karlamaktadr. Amerikann Saddam devirmek iin rgtledii ve daha sonra Irakta kendi kaderleriyle ba baa brakt bir grubun saldrlardan sorumlu olduunu ve bunlar eitenler arasnda kendisinin de bulunduunu Hubbarda anlatan Bridger, artk son saldry yapacak terriste ok yaklamtr. Haber kayna olan bir Arapla beraber grmeye giden Bridger asl saldrgann kendi haber kayna olduunu renince olduka arr. Bu srada haber kayna Bridger rehin alr. Olay yerine gelen Hubbard zerinde bomba olan terristi vurur ancak kan atmada Bridger da lr. Zincirin son halkas etkisiz hale getirilmitir. Fakat Arap kkenliler zerindeki bask devam etmekte ve ou zaman kanunsuz tutuklamalar yaplmaktadr. Ajan Hubbard bu durumu yetkililere anlatr ve skynetim komutan Generalini tutuklayarak bu duruma bir son verir.

5.2. Filmdeki Propaganda Unsurlar 5.2.1. Yalnlk ve Tek Dman Kural zleyici kitlesinin olaylar daha yaln ekilde grebilmesini salamak amacyla film, Amerikann d temsilciliklerine yaplan terrist saldrlar televizyon haberi eklinde gstererek balyor. Ayrca olaylar yalnlatrlarak haber metinleri eklinde anlatlyor. Filmde tek dman esi uygulanmaktadr. Burada tek dman global slami terr olarak gsterilmektedir. Terrist saldrlar hakknda televizyonda yorumlar yaplrken arka planda cami, namaz klan insanlar gsteriliyor ve bu insanlar bir yorumcu tarafndan bez kafallar olarak tanmlanyor. Filmde ayrca Mslmanlar iin lanet olas terristler ifadesi kullanlyor. Mslman kesime ynelik olumsuz ifadelere yer veriliyor.

89

5.2.2. Bytme ve Bozma Kural Filmde bozma esine sk sk rastlanmaktadr. zellikle bir sahnede Amerika Birleik Devletlerinin d temsilciliklerine saldran bir terristin sakall, elinde tespih, banda takke ve Kuran okurken gsterilmesi bu eyi gzler nne sermektedir. Filmde kullanlan bytme esi olarak da terrist saldrlar sonras phelileri bulmak iin son derece gelimi teknolojilerin kullanlmas gsterilebilir. Ayrca terristlerle girilen bir atma srasnda terristlerin FBI ajanlar zerine makineli tfekle ate amasna ramen hibir Amerikan ajan yaralanmazken terristlerin hepsi l olarak ele geirilmektedir. Yine filmin bir sahnesinde Terristler insanlk tarihinin en gl ordusuyla kar karyadr. ifadesi kullanlarak Amerikan ordusunun gl ve yenilmez olduu aka belirtilmektedir.

5.2.3. Dzenleme Kural Filmde yaanan olaylar hedef kitleye uygun olarak dzenlenmektedir. zellikle filmin bir sahnesinde Amerika Birleik Devletleri Bakannn televizyon grntleri kullanlarak Bu kanl eylemi gerekletiren korkaklar asla cezasz kalmamaldr. ifadesi bu enin rneklerinden bir tanesidir. Filmde Bill Clintonn grntlerine tekrar tekrar yer verilmesi bu enin tekrarlama kuralna uygun olarak dzenlenmitir. Ayrca filmde slamiyet, terr ve saldr cmleleri sklkla yinelenmektedir.

5.2.4. Alama Kural Filmde hedef kitlenin zihnindeki duygular kullanlmaktadr. O dnemdeki Amerikan kamuoyunun saldrlara ilikin tutumlar gz nnde tutularak alama yoluna gidilmitir. rnein Amerika Birleik Devletleri Bakan Bill Clinton filmin giri sahnesinde Btn Amerikallar gibi ben de fke duyuyorum. demektedir. Bu durum Amerikan halknn genelinde bulunan bir duyguyu yanstma abasn aka gzler nne sermektedir. Terrist saldr dzenleyecek olan Araplar, ncesinde abdest almakta ve saldrlarn bu ekilde gerekletirmektedir. Bu durum insanlarn zihninde alanmaya allan olgular asndan iyi bir rnek oluturmaktadr. Ayrca filmin bir sahnesinde terrist saldrlarn Amerikann yaam biimine yapld belirtilmektedir.

90

5.2.5. Birlik ve Bulama Kural Filmde mzikler olduka etkili kullanlmaktadr. zellikle bir sahnede rpertici bir mzikle birlikte ezan sesinin verilmesi ve duygusal sahnelerle aksiyon sahnelerinde uygun tempodaki mziklerin kullanlmas dikkat ekicidir. Arapa yazlarn dvizler ve pankartlar eklinde gsteri yapan insanlarn ellerinde tanmas propagandann birlik ve bulama esi asndan nemli grlmektedir. Ayrca filmin son sahnesi Amerikan bayrann Amerikan halk tarafndan ellerinde tanarak gsterilmesiyle sonlandrlmtr.

5.3. Filmde Kullanlan Propaganda Trleri Film, uyguland saha asndan d propagandaya girmektedir. Amerika Birleik Devletleri ve Ortadoudaki Arap lkelerinden biri olan Irak arasnda gelien ilikileri konu alan film, nce Amerika ve sonra dier dnya lkelerine gnderme yapmaktadr. D propaganda olmasyla birlikte ayn zamanda genel propaganda trn de iermektedir. Filmin konusunun tm dnya uluslarnn gvenliini yakndan ilgilendiren slami tehdit kavram zerinde odaklanarak geni kitlelere seslenmeyi amalamaktadr. Ayn zamanda siyasi ve kltrel propaganda trleri kullanlmtr. ki lke arasnda gelien siyasi ilikilerin sonucunda Amerika halkna zarar vermeye ynelik gerekletirilen silahl eylemler siyasi propaganda trne girmektedir. Amerikan yaantsnn ve slami terristlerin yaam tarzyla kltrel deerleri karlatrlarak Amerikann stnl vurgulanmaktadr. Ayn zamanda Amerika Birleik Devletlerinin dier lke insanlar iin farkl yaam tarzlarn bir arada sunmas durumu, Arap genlerin Amerikay tercih ederek okumaya ya da almaya gelmesi filmde gsterilerek kltrel propaganda kullanlmtr. Kitlesel propaganda, izleyen kitlenin bykl asndan filmde tercih edilmitir. Yine filmde btnleme propagandas yaplarak saldrlara kar Amerikan hkmeti, Amerikan basn ve FBI birlikte alma yoluna gitmi, halk yattrmak, bir arada tutabilmek iin gayret etmilerdir. Filmde duygusal propagandaya da yer verilmitir. Saldrya maruz kalan Amerikan halknn ruh hali, Amerikada yaayan dier susuz mslmanlarn yaadklar duygusal sahnelerle gsterilmitir. Propaganda kaynann tr olarak bakldnda ise, net olarak Amerikan hkmeti, medyas ve

91

FBIn bu propaganday filmde yapt bellidir. Bu nedenle beyaz ve ak propaganda kullanlmtr. Filmde stratejik propagandaya da yer verilmi ve bu dorultuda zellikle Amerikan medyasnn olaylara yaklamna yer verilmitir. Basnn Amerikan halkn madur olarak gstermesi, morallerini yksek tutmak amacyla milli deerlerini n plana karmas ve Mslman Araplarn haksz saldrlar vurgulanmtr.

6. Schindlerin Listesi 6.1. Filmin Yapm Bilgileri ve zeti Sresi: 197 dakika, Tr: Sava, Yapm Yl: 1993, Ynetmen: Steven Spielberg Oyuncular: Liam Neeson, Ben Kingsley, Ralph Fiennes, Caroline Goodall, Jonathan Sagall.

zeti: 1941 ylnda Polonyann Krakow ehri Alman igali altndadr. Nazi Partisi yesi bir iadam olan Oskar Schindler (Liam Neeson) bu ehirde bir iletme kurmak iin Nazi Subaylaryla iliki iine girer. Bu srada Krakow ehrinde yaayan Yahudiler iin yeni kanunlar km ve hepsi ayn mahallede toplanarak yaamaya mecbur braklmlardr. Mal varl olanlarn ve iletme sahibi olanlarn mlkiyetleri ellerinden alnmakta ve Naziler tarafndan kullanlmaktadr. Bu srada Schindler, ehirdeki bir emaye fabrikasnn iletmesini Yahudi sahibinden olduka ucuza devralr. Kendisine altracak ii arayan Schindler, Yahudileri iyi tanyan ve kendisi de bir Yahudi olan muhasebeci Itzhac Sterni (Ben Kingsley) kendisine muhasebeci olarak alr ve Yahudilerden iiler bulmasn ister. Tand Yahudileri fabrikaya ii olarak yazdran Stern, hem onlarn hayatlarn kurtarmakta hem de fabrikann ilemesini salamaktadr. Bu srada Krakow ehrine olduka zalim bir Alman komutan atanr. Amon Goeth (Ralph Fiennes) isimli bu komutan Yahudilere ok kt davranmaktadr. Schindler, bu komutanla ilikisini ilerleterek kendi iilerinin hayatlarn korumaya alr. Verdii hediyeler ve rvetlerle iilerinin toplama kamplarna gtrlmesini engelleyen Schindler ile Yahudi iiler arasnda gizli bir yaknlama balar. Savan son yllarna doru Krakow ehrindeki btn Yahudilerin toplama kamplarna gtrlerek yok edilmesi emri gelir. Schindlerin iileri de bu emre dhildir. Schindler, tm mal varln

92

kullanarak kurtaraca Yahudilerin bir listesini komutana kabul ettirir. Kendi doduu ehirde baka bir fabrika kuran Schindlerin asl amac artk Yahudileri soykrmdan kurtarmak olmutur. Grnrde bir silah fabrikas ileten Schindler, aslnda silah retmemekte sadece Yahudilerin yaayabilmelerini salamaktadr. Bu uurda btn servetini harcar. flas ettii gn 2. Dnya Sava sona erer ve artk Yahudiler zgrken kendisi bir kaak haline gelir. ileri Schindler iin bir mektup yazarlar ve hepsi mektubun altna imzalarn atarak kendileri iin yaptklarn anlatrlar. Yllar sonra Yahudiler Schindleri unutmazlar ve her kurtulu gnnde Schindlerin mezarn ziyaret ederek ona olan kranlarn ifade ederler.

6.2. Filmdeki Propaganda Unsurlar 6.2.1. Yalnlk ve Tek Dman Kural Filmde tek dman olarak Almanya gzkmektedir. Alman subaylarnn ve askerlerinin Yahudilere yaptklar ikenceler ve toplu katliamlar filmde dramatik bir dille ele alnmtr. Mziksel simgeler filmde olduka sk kullanlm, Alman marlar ve Yahudi mzikleri baz sahnelerde izleyici zerinde etki brakacak ekilde ilenmitir. Ayrca filmde Naziler tarafndan yaplan eylemler izleyiciye bilgilendirme notlar eklinde sunulmu ve bu yolla yalnlk esi kullanlmtr.

6.2.2. Bytme ve Bozma Kural Krakow ehrinde yaayan Yahudilerin her trl alveri yapmalar Nazi ynetimince yasaklanmakta ve atk yemek bile alamaz duruma gelmeleri arpc grntlerle aktarlmaktadr. Bunun yan sra Yahudiler ok zor artlar altnda yaarken, Alman subaylar son derece lks yaamaktadrlar. Yiyecek ekmein zor bulunduu ehirde subaylar havyarlar ve pahal ikilerle beslenmektedirler. Filmde Yahudiler hibir sebep yokken Alman askerleri tarafndan infaz edilmektedir. Filmdeki Alman askerlerinin bu yaklam abartl bir ekilde yanstlm ve filmin birok sahnesinde bytlerek gsterilmitir.

93

6.2.3. Dzenleme Kural Filmin kahraman Oscar Schindlerin takt Nazi amblemi filmde sklkla tekrar edilmekte ve filmin sonuna kadar srekli gsterilmektedir. Bunun yan sra Yahudilerin gslerine taktklar Davut Yldz da filmde ska tekrar edilmektedir. Filmin tamam siyah beyaz olarak kurgulanmken abat treninde yaklan mumlar renkli gsterilmekte ve bu yolla dzenleme esi uygulanmaktadr.

6.2.4. Alama Kural Filmde Alman dmanl zerinden alama kural uygulanarak insanlarn dncelerine uygun fikirler ina etme yoluna gidilmitir. Yahudilere yaplan zulmn iddeti film boyunca giderek artmtr. Evlerinden zorla kartlan Yahudiler gettolara yerletirilmekte ve boalan evleri ise Nazi subaylarnn ikametine braklmaktadr. Bunlarn yan sra fabrikada alan Yahudi annelerin ocuklar zorla toplama kamplarna gtrlmektedir. Bunun gibi zorla ve baskyla yaplan Nazi zulmleri, insanlarn zihinlerindeki Nazi kavramna alama yapmaktadr.

6.2.5. Birlik ve Bulama Kural Mzikler filmde olduka duygusal tarzda kullanlmakta ve Nazi marlar yaplan ikenceler srasnda izleyiciye aktarlmaktadr. Nazi amblemleri de yine film de kullanlan bir dier e olarak gze arpmaktadr. Nazi niformalar ve bayraklar filmde oka ayrntl bir ekilde kullanlmaktadr. Filmin sonunda Yahudiler Oskar Schindlere vermek iin altn dilerini skerek bir yzk yapmakta ve iine Bir insann hayatn kurtaran tm dnyay kurtarm saylr eklinde Tevrattan alnan bir slogan yazmaktadrlar. Filmin son sahnesinde ise kurtulan Yahudiler hep bir azdan Kuds anlatan bir ark sylemektedirler.

6.3. Filmde Kullanlan Propaganda Trleri Filmde ulusal karlar dorultusunda d propaganda yaplarak Almanlarn Yahudilere yapm olduu zulmler filmde bir ekoslovakn gznden yanstlarak tm dnyann gr olarak vurgulanmtr. Sahas bakmndan genel propagandaya

94

girmektedir. Yahudilere yaplan acmaszln boyutlar geni kitlelere ulatrlmak amacndadr. Konusu asndan deerlendirildiinde siyasi ve kltrel propaganda trleri filmde kullanlmtr. Alman Nazi Hkmeti ile ekoslovak i adam Schindler arasndaki siyasi ilikiler siyasi propagandaya girerken, yahudiler zerinde deitirilmeye ve zorla empoze edilmeye allan Nazi deerleri kltrel propaganda unsurlarn iermektedir. Kitlesel propaganda tr filmde tercih edilmitir. Nazi ynetiminin hakszl ve iddeti sadece Alman toplumu ilgilendirmemekte dier lke toplumlarnn da hedeflendii belirtilmektedir. Yine filmde Yahudi yaant tarz eletirilerek Nazi Almanlarnn yaant tarzlar ve deerleri n plana kartlmakta bylelikle sosyolojik propaganda yaplmaktadr. Yahudilerin ekoslovak bir i adamnn abalaryla birbirlerine destek vermeleri ve kurtulacaklarna inanmalar btnleme propagandas olarak karmza kmaktadr. Bunun yannda filmde Yahudilerin Nazi subaylar tarafndan grdkleri ikence sahneleri verilirken izleyicide uyanmas gereken duygular aa karan unsurlar kullanlm ve bylece duygusal propagandaya yer verilmitir. Filmin propaganda yapan kayna ise, ekoslovak i adam tarafndan temsil edilen Nazi kart kesimdir. Beyaz ve ak propaganda yaplmtr. Son snflandrmaya gre filmde stratejik propaganda tr de kullanlarak Yahudilerin katliamnn hakszl zerinde durularak dier lke insanlarnn Nazi zulmne kar durmalarn salamak ve tarafsz milletlerin desteini almak amalanmtr.

95

SONU letiimin bir sonucu olarak insanlarn birbirlerini etkileme istekleri var olduklar gnden itibaren kendisini gstermitir. nsan topluluklarnn bir arada yaamaya balamasyla birlikte bu ihtiya yerini kitleleri etkileme olarak belirmi ve beraberinde propaganda kavramnn ortaya kmasna neden olmutur. nceleri daha ilkel yntemlerle yaplan propaganda almalar zellikle kitle iletiim aralarnn srece dhil olmasyla birlikte daha sistematik ve etkili bir biimde kullanlmaya balanmtr. zellikle gazete, sinema, radyo ve televizyonun kitleler aras iletiimde rol oynamalar propagandacnn hedef kitlesine iletmek istedii mesaj daha rahat ve ksa yoldan ulatrtmasna olanak salamtr. Bunlar arasnda zellikle sinema, propagandaclar iin vazgeilmez bir ara halini almtr. nsanlarn elence olarak grdkleri film izleme davranlar srasnda kendilerine iletilen mesajlar alglamalar ve kabullenmeleri daha etkili biimde gereklemektedir. Dnya sinema sektrne hkim durumda olan Hollywoodun bu ama dorultusunda perdeye yanstt mesajlar kendi propagandaclar iin tercih edilir bir ara durumundadr. 1990 sonrasnda yaanan siyasal gelimeler, dnya zerinde kresel sonular dourmu ve artk tek kutuplu olarak nitelendirilen sistem kendi mesajlarn reterek dnya lkelerine bunlar pazarlamaya balamtr. Sava olgusunun bir unsuru olan propaganda, deien sava teknikleriyle birleerek sinema sektrnde kendisine yer edinmi, silah ve kurunlarla yaplan savalarn yerine enformasyon savalar bnyesinde sinema kulvarnda kendisini gstermitir. Yaplan almada propaganda kavram tarihsel sre ierisinde ele alnm ve Birinci ve kinci Dnya Savalar srasnda youn ve etkin ekilde kullanlan ada propagandann temellerinin totaliter rejimler tarafndan atlm olduu gerei saptanmtr. Dier iletiim aralarnn ierisinde propaganda adna en nemlilerinden birisi olarak karmza sinema kmaktadr. Karanlk bir salonda, tek bir k kaynandan yanstlan filmle, insanlar zerinde yaratlan etki ok nemlidir. Bu yzdendir ki ada propagandann temellerini atan Hitler ve Lenin sinemadan sonuna kadar yararlanmaya almtr. almann ikinci blmnde propaganda sinemasnn bir ideoloji arac olduu ve propagandaclar tarafndan etkin bir biimde kullanld sonucuna ulalmtr. Hitler ve Leninden sonra Amerikada Hollywood, film sektrnn en nemli temsilcilerinden

96

biri haline gelmi ve dolaysyla propaganda kltrel anlamda kullanlmaya balanmtr. Hollywood yapm filmlerde artk kltr eleri n plana kmaya balam ve zellikle nc dnya lkeleri zerinde Amerikan hayat tarznn etkinlii bu yolla salanmtr. Film sektrnn souk sava yllarndaki geliimiyle birlikte artk Hollywood dnya zerindeki en nemli g haline gelmeye balam ve Amerikann resmi propagandaclar saylan Pentagon ile ilikileri birok film zerinde etkili olmutur. Bu noktada Hollywood tarafndan yaratlan hayali kahramanlarn ve film yldzlarnn aslnda birer kltrel propaganda malzemesi olarak sunulduu kanlmaz bir gerektir. nc blmde 1990 sonrasnda Hollywood yapm olan ve Trkiyede gsterime girmi 26 sava filmi arasndan 5 tanesi tesadf rneklem yoluyla seilmitir. Bu filmler teorik erevede anlatlan kavramsal boyutlara uygun olarak incelenmi ve propaganda kurallar ile trleri asndan zmlemeye gidilmitir. Seilen be film arasndan ilk olarak Pearl Harbor filmi incelenmi ve sonucunda propaganda unsurlarna rastlanmtr. zellikle filmde Japonlarn Amerikallara kar sava haksz yere balattklar, Amerikallarn bu ani saldrya kar kahramanlkla mcadele verdikleri ve Amerikan toplumunun birlik duygusunu hibir zaman yitirmedii izleyiciye yanstlmtr. Bu balamda Pearl Harbor filminin izleyenler zerinde Amerikan halknn kahramanl ve savaa girmekteki hakll noktasnda etkiler braktn sylemek doru olacaktr. Bir dier film olan Atalarmzn Bayraklar filminde ise Amerikan askerlerinin Japonlara kar kahramanca savamalar ve zellikle Amerikan bayrann onuru iin verdikleri mcadelenin ne denli fedakrlklar gerektirdiini vurgulamas asndan propaganda nitelii tamaktadr. Bu adan film izleyenlere savaan askerlerin ne kadar cesur olduklar ve Amerikan bayrann kutsall iin neler yapabileceklerini aktarmaktadr. Bu yolla Amerikan milli deerlerinin nemi filmde izleyiciye sunulmaktadr. nc film olan eref ve Cesaret filminde Amerikan propagandasna youn bir ekilde rastlanmaktadr. Amerikan askerlerinin esir kampndaki yaamlarnn anlatld filmde askerlerin byle zor koullarda bile onurlarn kaybetmemeleri ve ast-st ilikilerini korumalar vurgulanm, komutanlarnn yapt byk fedakrlk sayesinde hayatta kaldklar izleyiciye aktarlmtr. Bylece filmde Amerikan ordusunun esir hayatnda bile onurlu yaad propagandas iletilmektedir.

97

Seilen drdnc film olan Kuatma filminde Amerikann tm dnyay tehdit eden slami terr karsnda verdii mcadele anlatlmakta ve bylece terrizm kavram zerinde durulmaktadr. Amerikann bu mcadele ierisinde iyi olan tarafta yer aldnn vurguland film, izleyici zerinde terrist saldrlarn btn dnyay tehdit ettii izlenimini brakmakta ve tek kurtulu yolunun Amerikan kuvvetlerinin onurlu mcadelesi ile gerekleecei duygusunu oluturmaktadr. Son film olan Schindlerin Listesi filminde propaganda unsurlar daha duygusal ele alnmtr. Bu filmde Nazi basks altnda yaam mcadelesi veren Yahudilerin bir kahraman tarafndan kurtarlmas anlatlmaktadr. zellikle insanlarn acma duygularna youn olarak etki eden filmin siyah beyaz ekilmi olmas ve sadece ok nemli anlarda ufak detaylarn renklendirilmesi propaganda unsurlarnn duygusal adan kullanldn gstermektedir. Sonu olarak propagandayla ilikili olan kitle iletiim sreci Hollywood yapm filmlerde de kendisini gstermekte ve hedef kitleye propagandac tarafndan iletilmek istenen mesajlar, filmler yoluyla ulatrlmaktadr. Dnyann en etkin gc olarak karmzda bulunan Amerika Birleik Devletleri bu srete en etkin noktada durmakta ve iletileri kendi grleri dorultusunda biimlendirerek kltrel ve sosyolojik propaganday istedii her topluma yanstabilmektedir.

98

KAYNAKA ABSEL, Nilgn, (1999), Popler Sinema ve Trler, Alan Yaynclk, stanbul. AHISKA, Meltem, (2005), Radyonun Sihirli Kaps, Metis Yaynlar, stanbul. AKARCALI, Sezer, (2003), kinci Dnya Savanda letiim ve Propaganda, maj Yaynlar, Ankara. ALGAN, Necla, (2001), Seksenlerden Sonra Onbir Eyllden nce Amerikan Sinemas, Evrensel Kltr Dergisi, Say:120, ss:54-58. ALTINER, Birsen, (2007),afak Gnlkleri, http://www.dorduncukuvvet medya.com/article/.php?sid=5928, 17.01.2007. ARMAAN, Ahsen, (1999), Siyasal Bir letiim Tr Olarak Propaganda, letiim Fakltesi Dergisi, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, Say:9, ss: 417-426. ATABEK, Nejdet, (2003), Propaganda ve Toplumsal Kontrol, Seluk letiim Dergisi, Seluk niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, Cilt:2, Say:4, ss: 4-12. niversitesi
letiim Fakltesi Dergisi, 2(4):

AZZ, Aysel, (2003), Siyasal letiim, Nobel Yaynlar, Ankara. BAYDUR, Memet, (2004), Sinema Yazlar, letiim Yaynlar, stanbul. BAYRAM, Nazl, (1997), Popler Canlandrma Sinemasnda deoloji: Aslan Kral, Anadolu Sanat Dergisi, Say:7, ss:1-9. BAYRAMOLU, Murat, (2001), Hollywood Sinemasnda Starn Yeri ve levi, Evrensel Kltr Dergisi, Say:115, ss: 21-23.

99

BEKTA, Arsev, (2000), Kamuoyu, letiim ve Demokrasi, Balam Yaynlar, stanbul. BEKTA, Arsev, (2002), Siyasal Propaganda, Balam Yaynlar, stanbul. BERKES, Niyazi, (1942), Propaganda Nedir? Recep Ulusoylu Basm Evi, Ankara. BIAKI, lker, (2003), letiim ve Halkla likiler, Media Cat Yaynlar, stanbul. BROWN, J.a.c, (2000), Beyin Ykama, ev: Behzat Tan, Boazii Yaynlar, stanbul. CAVALIER, Jean-Jacques, (2004), Medya ve letiim Teknolojileri, ev: Mete amdereli, Salyangoz Yaynlar, stanbul. CHOMSKY, Noam, (2002), Medya Gerei, ev: Abdullah Ylmaz, Osman Aknhay, Everest Yaynlar, stanbul. CHOMSKY, Noam, (2005), Medya Denetimi, ev: Elif Baki, Everest Yaynlar, stanbul. CLARK, Toby, (1997), Sanat ve Propaganda, ev: Esin Hosucu, Ayrnt Yaynlar, stanbul. DAVER, Blent, (1993), Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitapevi, Ankara. DOMENACH, Jean-Marie, (2003), Politika ve Propaganda, ev: Tahsin Ycel, Varlk Yaynlar, stanbul.

100

DNMEZER, Sulhi, (1968), Basn Hukuku, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, stanbul. ESEN, kran, (2000), 80ler Trkiyesinde Sinema, Beta Yaynlar, stanbul. EISENSTEIN, Sergey, (1993), Sinema Sanat, ev: Nilgn arman, Payel Yaynevi, stanbul. FETH, Ahmet, (2003), Dnya Sinema Tarihi, Kabalc Yaynevi, stanbul. FERRO, Marc, (1995), Sinema ve Tarih, ev: Hlya Tufan, Turhan Ilgaz, Kesit Yaynclk, stanbul. GZAYDIN, tar, (2002), Bir Tarih Yaratma Arac Olarak Sinema, Tarih ve Toplum Dergisi, Cilt: 38, Say:227,ss: 15-20. GNDE, Simten, (1998), Belgesel Filmin Yapsal Geliimi Trkiyeye Yansmas, Alfa Basm Yayn Datm, stanbul. GZ, Nkhet, (2002), Etkili letiim Terimleri, nklp Yaynlar, stanbul. HANERLOLU, Orhan, (1986), Toplumbilim Szl, Remzi Kitapevi, stanbul. HEALY, Tim Traverse, (1998), Halkla likiler ve Propaganda Karlatrmal Deerler, ev: Nur Nirven, Ahmet nver, Rota Yaynlar, stanbul. NCEOLU, Metin, (1985), Gdleme Yntemleri, A.. Basn-Yayn Yksekokulu Yaynlar, Ankara. KABAAA, Sina, (1995), Latince/ Trke Szlk, Sosyal Yaynlar, stanbul.

101

KABATA, Tolga, (2007), Superman:The Man Of Steel,http://www.istanbul postasi.com/Sinema/Genel/2005/08/13/Sperman/index.htm, 17.01.2007. KAYA, Rait, Televizyon: Medyann Amiral Gemisi ya da Globallemenin Taycs, Yllk 1999 Dergisi, Ankara niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, Say: KILALI, Ahmet Taner, (2003), Siyasal Sistemler, Siyasal atma ve Uzlama, , mge Yaynlar Ankara. KURUOLU, Huriye, (2006), Propaganda ve zgrlk Arac Olarak Radyo, Nobel Yaynevi, Ankara. LERNER, Daniel, (2000), Propagandada Etkinlilik: artlar ve Deerlendirme, (Ed.) nsal Oskay, Kitle Haberleme Teorilerine Giri, Der Yaynlar, stanbul. MARDN, erif, (2004), deoloji, letiim Yaynlar, stanbul. MATTELART, Armand, (2005), letiimin Dnyasallamas, ev: Halime Ycel, letiim Yaynlar, stanbul. MONACO, James, (2001), Bir Film Nasl Okunur, ev: Ertan Ylmaz, Olak Yaynclk, stanbul. MUTLU, Erol, (2004), letiim Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. MUTLU, Mustafa, (2003), Vietnamdan Krfeze/ Savalarda Kamuoyu Oluumu, Okumu Adam Yaynclk, stanbul. ODABA, Battal, (2007), Propaganda Sinemas, http://www.bodabas.Tripot. com / PropSine.htm 16.01.2007. ONARAN, Alim erif, (1999), Sinemaya Giri, Maltepe niversitesi Yaynlar, stanbul.

102

ONARAN, Alim, erif, (1994), Sessiz Sinema Tarihi, Kitle Yaynlar, Ankara. OSKAY, nal, (2000), Kitle Haberlemesi Teorilerine Giri, Der Yaynlar, stanbul. ZN, Nijat, (1984), 100 Soruda Sinema Sanat, Gerek Yaynevi, stanbul. ZSOY, Osman, (1998), Propaganda ve Kamuoyu Oluturma, Alfa Yaynlar, stanbul. ZSOY, Osman, (2002), Trkiyede Semen Davranlar ve Etkin Propaganda, Alfa Yaynlar, stanbul. PUDOVKN, Vsevolod llaryonovi, (1995), Sinemann Temel lkeleri, ev: Nijat zn, Bilgi Yaynevi, Ankara. ROBB, David, L, (2005), Hollywood Operasyonlar, ev: Sinan Okan, Gncel Yaynclk, stanbul. ROTHA, Paul, (1996), Sinema Tarihi lke Sinemalar, ev: brahim ener, Sistem Yaynlar, stanbul. ROTHA, Paul, (2000), Sinemann yks, ev: brahim ener, zdm Yaynlar, stanbul. SCHLLER, Herbert, (2005), Zihin Ynlendirenler, ev: Cevdet Cerit, Pnar Yaynlar, stanbul. SCOGNAMLLO, Giovanni, (1997), Dnya Sinema Sanayii, editr: Hurit lbeyi, Tima Yaynlar, stanbul.

103

SEKN, Glcan, (1996), Demokratik Sekinler: Amerikan Film Yldzlar, Yllk 1995-1996 Dergisi, Ankara niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, ss:67-104 ENYCEL, Kerime, (2007), Belgesel Tarihi,http://www.kameraarkasi.org/ belgesel/makaleler/geneltarih/html, 17.01.2007. SOFUOLU, Hikmet, (2004), Bergson ve Sinema, Seluk letiim Dergisi, Seluk niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, Cilt:3, Say:3, ss: 66-76. TAN, Ahmet, (2002), Politik Pazarlama, Papatya Yaynlar, stanbul. TARHAN, Nevzat, (2004), Psikolojik Sava, Gri Propaganda, Tima Yaynlar, stanbul. TOKGZ, Oya, (1994), Temel Gazetecilik, mge Yaynlar, stanbul. TOLAN, Barlas, (1982), Toplum Bilimlerine Giri, Sava Yaynlar, Ankara. TOMLNSON, John, (1999), Kltrel Emperyalizm, ev: Emrehan Zeybekolu, Ayrnt Yaynlar, stanbul. TRK DL KURUMU, (1998), Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. UUR, Aydn, (1991), Zihinlerin Yeni Efendileri: Medyalar, (Der) Yusuf Kaplan, Enformasyon Devrimi Efsanesi, Rey Yaynclk, Kayseri. ULU, Gliz, (2003), Kreselleen Medya: ktidar ve Mcadele Alan, Anahtar Kitaplar, stanbul. NAL, Hilmi Atl, (2007), Sinema ve Hkim deoloji,http:// www.bgst.org /keab /Unal20061203-2.asp, 17.01.2007.

104

VALANTN, Jen, Michel, (2006), Hollywood, Pentagon ve Washington, ev: mer Faruk Turan, Bab- Ali Yaynclk, stanbul. VNCENT, Giorgio, (1993), Sinemann Yz Yl, ev: Engin Aya, Evrensel Yaynlar, stanbul. YENGN, Hlya, (1996), Medyann Dili, Der Yaynlar, stanbul. WOLLEN, Peter, (2004), Sinemada Gstergeler ve Anlam, ev: Zafer Aracagk, Blent Doan, Metis Yaynclk, stanbul. http://www.turkcebilgi.com/sinema

105

EKLER

Ek-1 Film Listesi 1. ATALARIMIZIN BAYRAKLARI (2006) Ynetmen: Clint Eastwood 2. CENNETN KRALLII (2005) Ynetmen: Ridley Scott 3. JARHEAD (2005) Ynetmen: Sam Mendes 4. BYK SKENDER (2004) Ynetmen: Oliver Stone 5. TRUVA (2004) Ynetmen: Wolfgang Petersen 6. SOUK DA (2004) Ynetmen: Anthony Minghella 7. AZZLER VE ASKERLER (2003) Ynetmen: Ronald F. Maxwell 8. DNYANIN UZAK UCU (2003) Ynetmen: Peter Weir 9. DPTEKLER (2003) Ynetmen: David Thowy 10. DRT CESUR ARKADA (2003) Ynetmen: Shekhar Kapur 11. BR ZAMANLAR ASKERDK (2002) Ynetmen: Randall Wallace 12. RZGRLA KONUANLAR (2002) Ynetmen: John Woo 13. EREF VE CESARET (2002) Ynetmen: Gregory Hoblit 14. PEARL HARBOR (2001) Ynetmen: Michael Bay

106

15. KARA AHN DT (2001) Ynetmen: Ridley Scott 16. DMAN HATTI (2001) Ynetmen: John Moore 17. KRAL (1999) Ynetmen: David O.Russell 18. KUATMA (1999) Ynetmen: Edward Zwick 19. ER RYANI KURTARMAK (1998) Ynetmen: Steven Spielberg 20. L KAPLANI (1998) Ynetmen: Peter McDonald 21. NGLZ HASTA (1996) Ynetmen: Anthony Minghella 22. AKTA VE SAVATA (1996) Ynetmen: Richard Attenborough 23. ROB ROY (1995) Ynetmen: Michael Caton Jones 24. CESUR YREK (1995) Ynetmen: Mel Gibson 25. SCHNDLERN LSTES (1993) Ynetmen: Steven Spielberg 26. SON MOHKAN (1992) Ynetmen: Michael Man

107