T.

C GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI TRK HALK EDEBYATI BLM DALI

SADETTN NZHET ERGUNUN HALK EDEBYATI ARATIRMALARI

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan G. Nilgn AKGN Tez Danman Yard. Do. Dr. Mustafa TATCI

ANKARA 2008

ONAY
Glsm Nilgn AKGN tarafndan hazrlanan Sadettin Nzhet Egunun Halk Edebiyat Aratrmalar balkl bu alma, .tarihinde yaplan savunma snav sonucunda ile baarl bulunarak jrimiz tarafndan Trk Halk Edebiyat Bilim Dalnda Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

(imza)

.... (Bakan)

(imza) ...

(imza) ..

NSZ Bu alma, mrn Trk edebiyatna vakfetmi ve eserleriyle bu alanda yaplan dier almalara yol gstermi nemli bir edebiyat tarihisi olan Sadettin Nzhet Ergunun hayatn ve eserlerini tantmak; edebiyat tarihimizdeki yerini belirlemek ve zellikle halk edebiyat ile ilgili grlerini deerlendirmek zere hazrlanmtr. Edebiyat tarihimizde, mtevaz kiiliiyle hep arka planda kalan Ergun, eserleri pek ok almaya kaynaklk etmesine ramen hl pek az kiinin bildii bir aratrmacdr. Biz bu alma ile onu, bilmeyenlere tantmay, bilenlere hatrlatmay hedefledik. Bu ama dorultusunda, hayat ile ilgili bilgileri, sadece ansiklopediler ve antolojilerden bulabildiimiz S. Nzhetin eserlerine de bu kaynaklardaki bilgilerden yola karak ulatk. almamzn snrlar erevesinde, Trk edebiyatnn her sahasnda eser vermi olan mellifin, yalnz Trk halk edebiyat sahasndaki dncelerini vermekle yetindik. Fakat kitaplarn tantrken ve eserleri bibliyografyasn hazrlarken, bundan sonra yaplacak almalara ya da bu eserlerden faydalanmak isteyenlere yardmc olmas amacyla, Ergunun btn eserlerini ele aldk. almalarmz srasnda, yardmlarn esirgemeyen, sabr ve anlayla almamzn tamamlanmasn salayan herkese, zellikle de bilgi ve tecrbeleriyle yolumuza k tutan hocam Yard. Do. Dr. Mustafa Tatcya teekkr bor bilirim. G. Nilgn AKGN ANKARA- 2008

ii

NDEKLER NSZ............i NDEKLER..ii KISALTMALAR.......iv SADETTN NZHET ERGUNUN FOTORAFI GR.1 BRNC BLM 1. SADETTN NZHET ERGUNUN HAYATI.....................................5

KNC BLM 2. SADETTN NZHET ERGUNUN ESERLER...13 2.1. KTAPLARININ TAVSF.17 2.2 RLER. 84 2 3 SADETTN NZHET ERGUN BBLYOGRAFYASI.94 NC BLM 3. SADETTN NZHET ERGUNUN HALK EDEBYATI MAKALELER..100 3.1. DN- TASAVVUF HALK EDEBYATINA DAR MAKALELER..100 3.2. IK EDEBYATINA DAR MAKALELER 173 3.3. ANONM HALK EDEBYATINA DAR MAKALELER...279 DRDNC BLM 4. SADETTN NZHET ERGUNUN HALK EDEBYATI HAKKINDAK DNCELER...292 4.1. SAZ ARLER HAKKINDAK DNCELER..292

iii 4.2. CNKLER HAKKINDAK DNCELER.294 4.3. HALK EDEBYATI METNLER HAKKINDAK DNCELER...295 4.4. BEKTALK HAKKINDAK DNCELER 296 4.5. BEKTA EDEBYATI HAKKINDAK DNCELER 298 4.6. TRK MUSKS HAKKINDAK DNCELER 301 4.6.1. Halk Musikisi Hakkndaki Dnceleri.302 4.6.2. k Musikisi Hakkndaki Dnceleri..302 4.6.3. Bekta Musikisi Hakkndaki Dnceleri.303 4.7. FOLKLOR HAKKINDAK DNCELER 304 SADETTN NZHET ERGUN HAKKINDA YAZILANLAR 306 SONU 355 KAYNAKA357 ZET...359 ABSTRACT.360

iv

KISALTMALAR DZN

a.g.e. : Ad geen eser a.g.y. : Ad geen yazar bkz. : Baknz C. : Cilt .n. : evirenin Notu N. : Numara s.: Sayfa S.: Say

Hseyin Sadettin Nzhet ERGUN

GR Avrupada, 19. yzyln ikinci yarsnda, bir ilim ubesi olarak tanmlanan folklorun Trkiyedeki bir mazisi, ilim 20. yzyln tannp balarna bu yolda dayanmaktadr. Folklorun olarak

deerlendirilmesinden ok nce de halk kltrnden yararlanlarak yazlan eserler ya da bire bir halk mahsullerini toplayan ahslar mevcuttur. Fakat bu almalar, hem bir ilim dalnn ynteminden ve amacndan uzak hem de ferdi kalm, snrl faaliyetler olarak deerlendirilebilir. Trkiyede folklor aratrmalarnn 150- 200 yllk tarihini- Tanzimat hari tutarak- be devreye ayran Dursun Yldrm1; Trk ve Sentezci devre olarak tanmlad ikinci ve nc devrelerle, Trkiyede folklorun terim olarak kullanlndan Cumhuriyete kadar geen dnemi zetlemektedir. Buna gre, folklorun Trklerin milli ruhu atelemede bir silah olarak kullanld ikinci devre ile ada Trk devletinin kltr yapsn oluturmada yararlanlacak bir ham madde ambar eklinde deerlendirildii nc devre; bu sahadaki bireysel almalardan, devlet eliyle yaplan tekilatlanmalara uzanan 30 yllk dnemi iine almaktadr. mparatorluktan yeni Trkiye Cumhuriyetine geilen bu dnem iinde, ortaya atlan ideolojiler, halka yneli noktasnda yol gstermi ve deien sosyokltrel evrede nemli bir yer edinmitir. Bu dnemde zellikle, folklorun tanm, erevesi ve nemi zerinde durulduu ve daha nce klasik edebiyat taraftarlarnca kmsenen halk mahsullerinin gerek konuyla ilgilenenler, gerekse okuyucular tarafndan derlenmeye baland ve bu derlemelerin usul hakknda yaynlar yapld grlmektedir. Bizde folklor almalarnn Cumhuriyet devrinin kltr hareketleri iinde gelitiini belirten M. akir lktar; folklorun, daha nce yaplan almalarda, yalnzca merak uyandrc zellii dolaysyla bulunduunu sylerken, Cumhuriyetle uyanan ve halk uyandrma malzemesi de olan

Dursun Yldrm, Trk Folklor Aratrmalarnn Problemleri, Trk Bitii, Ankara, 1998, s.61- 75.

2 folklor almalarn yle zetlemektedir: .bizde, bilimsel anlam ve mahiyeti bakmndan folklor almalar ve yaynlar ancak u son yirmi iki yllk devrenin, yani Cumhuriyet devrinin gerekten feyizli bir eser ve muhassalas olmutur. Cumhuriyet, siyasal halklk yannda, ilmi halkl da esas prensipleri iine alm olmas dolaysyladr ki yurdumuzda folklor bir bilgi ve sfat haysiyetiyle, layk olduu nem ve deeri bu zamanda alabilmitir. nk folklora ait alma ve aratrmalarn, ayn zamanda siyasal halkln vcut ve inkiaf iin en salam bir yol, bir k hizmetini grd ve grecei muhakkaktr. Cumhuriyetin ilanndan sonra, yurdumuzun birok kelerinde folklor ileriyle uramak hususunda uurlu hareketler, hedefi az ok tebellr etmi almalar balad.2 Trkiyede folklorun ncleri saylan Ziya Gkalp, Fuat Kprl ve Rza Tevfik, konuyla ilgili ilk makalelerde folklor terimi, folklorun ierii ve nemi zerinde dururlarken; 1920 ylnda, Ankarada Maarif Vekleti tarafndan kurulan Hars Mdrl, bu alanda gerekletirilen ilk resmi faaliyet olmas asndan nem tamaktadr.3 Kurum, 1922 ylnda Rza Nurun bakanl srasnda, yaymlanan bir genelgeyle retmenlerden ve isteklilerden halkiyat almalar yapmalarn ister ve trk derlemeleri yapmak zere, Seyfettin ve Sezai Asaf kardeleri de Bat Anadoluya gnderir. Bundan sonra srasyla 1926- 29 yllar arasnda dzenledii derleme gezileriyle trkler ve oyun havalar derleyen stanbul Devlet Konservatuar, 1930 ylnda halka alan ve halk kltrne ait pek ok parann toplanp sergilendii Ankara Etnografya Mzesi ile az derlemeleri yapan ve szlkler yaymlayan Trk Dil Kurumu, bu alanda almalar yapan kurumlar arasna girer. Bu dnem ierisinde, zellikle 1927 ve 32 yllar olduka nemlidir. 1927de, Anadolu Halk Bilgisi Dernei kurulur- daha sonra Trk Halk Bilgisi
M. akir lktar, Cumhuriyet Devrinde Folklor Hareketlerine Toplu Bir Bak, s. 414- 415. 3 Mays 1920de ilk hkmet ve Maarif Vekleti kurulunca bakanlk bnyesinde, Trk Asar- Atikas Mdrl adyla kurulan kurum, ksa sre sonra Hars Mdrl adn alm, mdrlne Besim Atalay atanmtr. Bkz. Nail Tan, Cumhuriyet Dnemi Kltr almalarnn Dn, Bugn, Yarn,, stanbul, 2003.
3 2

3 Dernei adn alr- ki bu dernek Trkiyede folklor alannda kurulan ilk bilimsel dernektir. Dernek tznn ikinci maddesinde, dernein amac u ekilde bildirilmektedir: Cemiyetin gayesi Trk Halkiyat ve harsiyatna mtealik tetkiklerde bulunmak, halk bilgisine dair neriyat yapmaktr.4 Bu amalar dorultusunda, ncelikle derleme yapacaklara bir Halk Bilgisi Rehberi karan ve yurdun eitli yerlerine ekipler gndererek derlemeler yaptran dernek; kard Halk Bilgisi Mecmuas ile de yayn sahasnda faaliyet gstermitir. Tek cilt (yllk) olarak kan Halk Bilgisi Mecmuasnda, folklorun konu ve ierii ile yntemlerini tantan yazlar ya da eviri yoluyla hazrlanm birok incelemeler bulunduu gibi; halk ozanlarna, szl halk yaznna, halk detlerine ve inanmalarna ve dil konularna deinen ve nicel olarak olduka kabark bir toplam tutan malzeme bulunmaktadr.5 Halk Bilgisi Mecmuasnn yerini, bir yl sonra (1 Kasm 1929) karlmaya balanan Halk Bilgisi Haberleri alr. 1931 ylna kadar 19 says kan dergi, 1933 ylnda Eminn Halkevinin bir organ olur ve halkevi tarafndan 1941 ylna kadar yaynlanr. Halk Bilgisi Dernei, yaym almalarnn yan sra, dzenledii konferans ve gezilerle de halkbilimine ait malzeme toplamtr. 1931 ylnda, kurulu amac ve ideolojisinden saparak, Cumhuriyetin yeniliklerine kar kmaya balayan ve bu yolda bir engel tekil eden Trk Ocaklarnn kapatlmasndan sonra, 1932 ylnn ubat aynda, Atatrkn nderliinde alan ilk Halkevi, yllarca srecek bir seferberliin ilk mealesi olmutur. Yeni Trkiye Cumhuriyetinin halkn eitmek ve adalama yolunda giden bir devletin halkn da bu yolda gelitirmek amacyla alan Halkevleri, kapatlmasna kadar geen 20 yllk ilk dneminde folklor ve etnografyayla ilgili genel almalar yannda, blgesel folklor aratrmalar, halk airlerine ait tetkikler ile halk edebiyat rnleri, halk mzii, halk

Levent pekkan, Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Halkbilim Alannda alma Yapan Kurulular, Halkbilim, S. 44- 46, s.28. 5 Levent pekkan, a.g.m., S. 44- 46, s. 36.

4 oyunlar ve halk seyirlik oyunlarna dair almalarda da bulunmu ve bu almalar yaymlamak zere birok dergi karmtr. Boratavn 1939 ylnda Dil ve Tarih- Corafya Fakltesinde kurduu halk edebiyat krssnde ise, kapatlmasna kadar(1948) geen dnemde halk edebiyat ve halkbilimi ile ilgili ciddi bir malzeme toplanmtr. te bir yandan devlet eliyle, br yandan da bilimsel yntemlerle toplanmaya ve yaymlanmaya balanan halk mahsulleri, o dnemde yaam btn merakl aratrmaclar ve heveskrlar olduu gibi, Sadettin Nzhet Ergunu da yakndan ilgilendirmi; o da gerek ktphaneleri dolaarak gerekse bulunduu yrenin halkndan toplad her malzemeyi deerlendirerek kitap ve makaleleriyle okuyucuya ve aratrcya sunmu, bu alanda gc yettiince hizmete almtr. Bu anlamda, Cumhuriyet dnemi aydnlanma hareketine eserleriyle pek ok fayda salayan Ergun, Trk edebiyat tarihinde de unutulmaz bir isim olarak yerini almtr.

BRNC BLM 1. SADETTN NZHET ERGUNUN HAYATI 1.1. Doumu, Ailesi, ocukluu Hseyin Sadettin Nzhet Ergun, 1901de Bursada domutur.1 Babas, Yemende ehit olan Kolaas Ali Efendi, dedesi Mft Abdullah Efendidir. Annesi Sadiye Hanm, Yeniehir Fener Sadi Dergh eyhi ve divan airi Mehmet Vehbi Efendi2nin kzdr. Annesinin daylar Ltfi ve Muhiddin efendiler de baslmam birer divanlar olan airlerdir. ine doduu aileye baklnca, Sadettin Nzhetin manevi dnyasn ve bu dnyann kendisine kazandrdklarn anlamak hi de zor deildir. phesiz ki tarikat kltrnden gelen, iirle uraan ve durmakszn retmeye alan Ergunun kiiliinde ve hayat felsefesindeki zemin, ailesi ve bu aileden getirdii zelliklerdedir. Ali Bey ve Sadiye Hanmn drt ocuundan biri olan Sadettin Nzhet Ergunun aabeyi Abdullah Grsel emekli bir binba, kk kardelerinden Osman Grsel skdar nc Selim lkokulundan emekli bir retmendir. Dier kardei ise Avni Grseldir. ki defa evlenen Ergun, be ocuk sahibidir. 1937de ayrld ilk ei Nezahat Dilekten Solmaz (d. 11 Ocak 1928) ve Suna (d. 5 Mays 1940) isimlerinde iki kz, Ergun Celal (d. 2 ubat 1932) isminde bir erkek ocuu; ikinci ei erife hende Hanmdan ise Muhiddin zden (d. 27 Ekim 1938) isminde bir erkek ocuu vardr.3

Sadettin Nzhetin doum tarihi, slam Ansiklopedisinde 1899 olarak kaydedilmise de dier kaynaklarda bu tarih 1901dir. Bu farkllk, Hicri yln Miladi yla evrilmesinde domu olabilir. 2 Yeniehir Fenerde domu(1837), stanbulda(1885) lmtr. Babas, Sadiye meayihinden eyh Hafz Muhiddin evki Efendidir. Hoca Mahmut Efendiden icazet almtr. Hacca gidip stanbula dnnde Abdsselam Dergh eyhi Koaczade Galib Efendiden hilafet alr. Yeniehirin igali zerine zmire gider; daha sonralar Bursa ve stanbulda bulunur. Kk bir divan olup 1870te baslmtr. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. 8, s. 527. 3 Musiki Mecmuasnda, ocuklarnn o gn iin hayatta olduu yazyorsa da bugn iin bu bilginin doruluunu bilmiyoruz. Bkz. Musiki Mecmuas, Sadettin Nzhet Ergun Kimdir?, S. 463, s. 38.

6 1.2. renim Hayat lk tahsilini skdar ttihat ve Terakki Numune Mektebinde

tamamlayan Sadettin Nzhet, bu arada Arapa ve Farsa renir. Daha sonra skdar Sultanisine, oradan da Darlfnun Edebiyat Fakltesi Trk Edebiyat Blmne devam eder. Burada Fuat Kprlnn rencisi olan Ergunun, baz kaynaklarda, bir retmenin kaprisi zerine diploma alamad bilgisi kaytlysa da, Saim Sakaolu, kr Elinin bu bilgiyi dzelttiini, Sadettin Nzhetin diplomasn alarak mezun olduunu bildirmektedir.4 Nitekim eyh Galip Hayat ve Eserleri balkl tezinin de kabul edilmi olmas, bu bilgiyi destekler niteliktedir. ocukluk ve genlik yllar skdarda, Halla Baba Dergh iinde geen S. Nzhet, stanbul dna ancak memuriyet hayatna atld zaman kar. 1.3. Tarikat ve eyhlii Sadettin Nzhet Ergun, annesi tarafndan Sdye5 tarikatna

mensuptur. skdarda Sdye tarikat Halla Baba Dergh6 eyhi olan

Saim Sakaolu, 1 ubat 2001de Trk Dil Kurumunda verdii konferansta, baz kaynaklarda Sadettin Nzhetin diploma alamad bilgisinin bulunduunu sylemi fakat konferans metninin sonuna dt notla bu bilginin kr Elin tarafndan dzeltildiini bildirmitir: Sadettin Nzhet, lkenin iinde bulunduu artlar sebebiyle, baka genlerimiz gibi, faklteyi bitirememiti. Ald grevlerde hzla ykseliyor, ancak diplomas olmad iin daha st makamlara gelemiyordu. niversite rencisi olduumuz yllarda, yle bir olay yaamtk: Bir gn hocamz Prof. Kprl snfa girdi: Arkadalar, bugn ders yapmayacaz, bugn diploma merasimi yapacaz. dedi. Sonradan rendik ki dnemin st yneticileri, Ergun ve benzeri durumda olanlarn hak ettikleri diplomalarna kavumalarn istemiler. O gn yaplan pastal diploma merasiminde, Ergundan baka Rfk Melul Meri de belgesine kavumutur. Bkz. Saim Sakaolu, Yazlnn 75. Ylnda Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat, Trk Dili, Nisan 2001, S.592, s. 496. 5 Sadeddin Cibav tarafndan amda kurulmu, Arap kkenli bir tarikattr. Kurucusunun Cibal olmas dolaysyla, Cibavlik olarak da anlr. Tagleblik, czilik, Vefalik ve Selamlik olmak zere, yaygn ekilde rgtlenmi drt kolu vardr. Sadlik, stanbulun gndelik hayatna, eyh Ebul Vefa-i amnin temsil ettii Vefalik ile Seyyid Abdsselam eybannin temsil ettii Selamlik vastasyla, 18. yzyln balarnda girebilmitir. Ekrem In, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 6, s. 391 - 394. 6 skdar Toptanda nklap Mahallesi avudere Caddesinde yer almakta olan, kaynaklarda Abdlhay Efendi ve Gani Efendi adlaryla da anlan Halla Baba Tekkesi, Celvet tarikat mensuplarndan eyh Abdlhay Efendi tarafndan, 16. yzyln sonlarnda veya 17. yzyln ilk eyreinde kurulmutur. 19. yzyldan itibaren Sad tarikatna bal olarak grlen tekkenin, hangi
4

7 days Ahmed Ferid vefat ettiinde, kendisinin erkek ocuu olmadndan tarikatlarda eyhlik veraseti gerei- derghn eyhliine getirilir. Fakat bu grev verildiinde henz ok kk yata eitli kaynaklarda 6, 7, 8, veya 9 yalarnda olduu kaydedilmitir olduundan kendisine nce Koskadaki Abdsselam Dergh eyhi Yahya Efendi, onun lmnden sonra da eyh Ali Fakr Efendi7 veklet ederler. Nihayet 1921 ylnda, 20 yanda iken, Meihat Dairesince imtihan edilen ve eyhlie liyakati anlalan Sadettin Nzhet, kendisine yllar nce verilen sfat alarak, eyh Hseyin Sadettin olur. Ali Fakrden ta ve hrka giyer, tarikat tabirince postniin-i ird olur ve Halla Baba Derghnn son eyhi olarak grev yapar. skdarl Talt, onun eyhliine u drtlyle tarih dmtr: Bugn seccde-i irda geti Tarkat ehlinin bir ser-blendi Dedi tarihini Derv Talt Cenb- eyh Sdddin Efendi 1340 (1921) Tarikatta Ali Fakrden Vef mahlasn alan Ergun, Sdye tarikatnn yan sra Rif ve Nakibend tarikatlarndan da icazetname alr.8 Sadettin Nzhetin tarikattaki eyhlik serveni, 1925 ylnda tekkelerin kapatlmasyla son bulur. Bu tarihten itibaren memuriyet hayat balar.

tarihte bu deiiklii geirdii tam olarak bilinmemektedir. Ancak tekkeye adn vermi olan eyh Gani Efendinin veya Halla Baba lakapl eyhin, tekkeyi ihya etmi ve Sadlie intikal ettirmi olmas muhtemeldir. 1925ten sonra bakmszlktan harap dm, tevhidhane ile trbe 1963te; mesken olarak kullanlan harem ve selamlk ise bundan sonra tarihe karmtr. M. Baha Tanman, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 3, s. 530 531. 7 eyh Ali Fakrnin tercme-i hli ile 12 iiri ve bir fotoraf Trk airlerinin birinci cildinde mevcuttur. Bkz., Sadettin Nzhet Ergun, Trk airleri C. 1, s. 437 441. 8 Bu konuyla ilgili, Son Asr Trk airlerinde yle bir latife kaytldr:eyh Ali, fakr olmayp da gan olsayd, kim bilir daha neler verecekti? bnlemin, Mahmud Kemal, Son Asr Trk airleri, C. IX, s. 1550.

8 1.4. Memuriyet Hayat Stajyerliini Ankara Erkek Lisesinde tamamlayan Sadettin Nzhetin retmenlik hayatnn byk bir blm Konyada ve stanbulda geer. Konyada Erkek ve Kz Muallim mektepleriyle, Konya Erkek Lisesinde drt yl kadar grev yapar. Ardndan, 1927de tekrar dnd Ankarada, nce Erkek retmen Okulunda, daha sonra da Orta Muallim Mektebinde edebiyat tarihi ve metinler erhi derslerini verir. Buradan stanbula tayin edilir ve Erenky Kz Lisesinde edebiyat retmeni olarak grev yapar. stanbulda ayrca, Haydarpaa Lisesi, Maltepe, Halcolu ve Kuleli Askeri liselerinde de be yl ayn dersi verir. Yine bir yl kadar Kadky Erkek Lisesinde, ksa bir sre de stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde retim grevlisi olarak alr. Bu youn retmenlik hayatnn ardndan, 1935 ylnda stanbul Arkeoloji Mzesi Ktphanesinde memur olarak almaya balayan Ergun, bu grevi srdrrken hastalanr ve kinci Dnya Sava srasnda, hkmetintedbir olarakisteyenlerin stanbuldan Anadoluya gidebileceklerini duyurmas zerine, hastalnn da verdii endieyle ailesiyle birlikte ankrya gider.(1941)9 30.6.1943 gn balad Beyazt Devlet Ktphanesi mdrl Ergunun son grevidir.

1.5. Vefat Sadettin Nzhet Ergun, ankrda bir sre kaldktan sonra, stanbula dnnde skntl bir hayatla yz yze kalr. Gerek ilerleyen hastalnn verdii ac ve straplar gerekse yoksulluk ve maruz kald rekabet, kskanlk ve iftiralar bu skntlar artrr. Hatta denilebilir ki bu skntlarn asl sebebi, iftiralar olmutur. nk bu sebeple kimi zaman sekteye urayan
Ekrem Bekta, Ergun, Sadedin Nzhet, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyatnet Vakf Yaynlar, C. 11, s.300.
9

9 alma hayat, yoksulluk ve maddi skntlar beraberinde getirirken; onun manevi dnyasnda da onarlmaz yaralar amtr. Bu zor gnlerde ektii skntlarn bykln, rencisi Bedii N. ehsuvarolu yle nakletmektedir: kinci Dnya Harbi ve hemen onu takip eden zaman, son aylar imi. Birok ilalar, Kalsiyum Sandoz ve emsali g bulunuyordu. O sralarda stanbul salk mdr muavinliine baktm iin dostlarma rica minnet bulabildiim kadarn zaman zaman hocama gtrrdm. Bir gn yine pek bunalm bir n olacak ki gtrdm ilalar daha uzaktan ifakr bir tesir yaptlar ve yz gld. Memnuniyetinin madd bir delili olarak bana bir eserinin yeni kan ikinci cildini hediye etti ve Birinci cildi bende de kalmad, urada sahaflara bak. Bulabilirsen stne bir iki satr yaz yazmak isterim. dedi. Ne yazk ki ne ben gnlk iler arasnda vakit bulabildim, ne de onun mr beklemeye vefa etti ve bu da son grmemiz imi. Bu hatra bana yle ac oldu ki seneler sonra u satrlar yazarken bile yreim ayn strapla dolmaktadr.10 Yine arkada Ali Nihat Tarlann ifadesine gre, Sadettin Nzhet yalnz bu skntlara gs germek zorunda kalmam, almalar esnasnda ortaya kan yanl anlalmalar da bann derde girmesine sebep olmutur: Eski tezkirelerden filer karyor, bu fileri karlatrarak her air zerinde esasl alyordu. Lzumu kalmayan baz atlm fileri, skdardaki evinin arkasndaki arsada bulan zabta memurlar, eski yazy okuyamadklar iin bunlar siyas birtakm yazlar sanm, toplamlar ve zavall Sadettin Nzheti karakola gtrmler. Hakikat anlalncaya kadar onu znt iinde brakmlard.11 Bir taraftan rekabetle dier taraftan brokrasiyle bylesine uramak zorunda kalan Sadettin Nzhete bu zor zamanlarnda, Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel yetimi ve kendisini Beyazt Devlet Ktphanesi mdrlne getirmitir. Sadettin Nzhet gibi aratrmaya merakl, almay seven, gayretli bir insan iin bulunmaz bir nimet olan bu grev bile, ne yazk
Bedii N. ehsuvarolu, Sadettin Nzhet Ergun, Bilgi Mecmuas, C. 13, S. 145, s. 13, 16. Ali Nihat Tarlann makalesi, Bedii N. ehsuvarolu ve Muzaffer Gkmanin yaymladklar retmen- Edebiyat Tarihisi- Yazar ve Ktphaneci Sadettin Nzhet Ergun balkl kitapta yer almaktadr. Makalenin tamam iin Sadettin Nzhet Ergun Hakknda Yazlanlar blmne baknz.
11 10

10 ki, d etkenler yznden istediklerini yapamad bir mevki haline gelmitir. Bunun canl bir rnei, lmnn 30. ylnda, stanbul niversitesi Tp Tarihi Enstitsnde dzenlenen anma treninde aktarlr: Beyazt Devlet Ktphanesi o zaman da derdi ok bir messese idi. Adeta bir niversite ders alma yeri olarak ileyen, i ynetmelii olmayan, hedefi ve tarifi saptanmam olan bu messesede devaml huzur bozan olaylar kar; bir idareci olarak yetimemi, insanlar yalnz iyi ynleriyle gren bu insan hayli zerdi. Bu da onun esasen bozuk olan saln etkilerdi. yi niyetlere ramen, bu ktphaneye tayin hatalyd. Hoca, mavir benzeri bir kadro ile tayin edilecek, aratracak, yazacak, Trk milli ktphanesini zenginletirecekti. Hlbuki idareci olarak imknszlklar iinde bocalyor, maddi skntlar iinde rpnyordu. O kadar ki notlarn, dzenli kt bulamadndan gelen mektup zarflarnn iine, resmi gazetelerin kuaklarna kadar yazard. Batl bir ilim adam olarak sistemli almadndan lmnden sonra iki uval dolusu tr ve benzeri, her birine hocann gz nuru dklm kt paralar ailesi tarafndan alnp gtrld. Hocay almasndan alkoyan devaml misafirleri de vard. Masasnn zeri kitap ve notlarla dolu olduu zamanlar dahi gelip saatlerce otururlar, Beyazt naralt kahvesinden devaml tanan ay, kahve ktphanenin okuma salonundan mdr odasna getirilir ve bu misafirler ikramdan sonra da bir trl gitmeyi bilmezlerdi. Oysaki hocann kaybedecek hi vakti yoktu. Zaman lleri devaml aleyhine ileyip duruyordu12 Bu son grevini srdrrken, 25.04.1946 gn henz 45 yanda iken, Milli Eitim Bakanlnn Valideba Prevontoryumunda veremden len Sadettin Nzhet; mrn geirdii skdarda, Yeni Camide klnan namazn ardndan, Karacaahmet mezarlna, air Nedimin yaknlarna defnedilmitir.

12

Bedi N. ehsuvarolu, Muzaffer Gkman; retmen- Edebiyat Tarihisi-Yazar ve Ktphaneci Sadettin Nzhet Ergun, stanbul ehir Ktphanesi Kurma ve Yaatma Dernei Yaynlar, stanbul, 1976, s.

11 1.6. Kiilii Sadettin Nzhet hakknda yazlanlar arasnda, sesinin gzel olduu ve bu sebeple erken yata musikiye balad bilgisi bulunmaktadr. Bu vadide, eyh Said zokun13 rencisi olan ve kendisinden ilahiler mek ettii kaydedilen Ergunun, az sayda olmakla birlikte, besteledii eserleri de bulunmaktadr. iir, musiki ve edebiyatla yaayan Sadettin Nzhetin bu ilgi alanlar, herhalde, hassas bir ruha, ince bir zevke sahip olduuna delildir. Btn mcadelede bu hassasiyetine, ve krlganlna btn ramen, bir yan hep olan yaad olumsuzluklara, kendisini

ekemeyenlerin yaptklar hakszlklara ramen, her zaman almalarna devam eden ve durumundan hibir zaman ikyeti olmayan Ergun; kendisi hakknda anlatlanlara gre; mtavaz, elebi, hayatn her trl sillelerini yemi bir kii olmasna ramen bu durumdan ikyet etmeyen, olanlar bir alnyazs olarak kabul eden birisidir. 14 lim alannda ise, ne olursa olsun almay terk etmemi, hastalnn en ileri safhalarnda bile alma istei, azmi kaybolmamtr. 15 Kendisinden aruz ve divan iiri konularnda zel ders alan Ylmaz ztuna; hocasn, asabi16, fevkalade alkan ve Osmanl iirinin her eidinde de mtehasss bir bilgin olarak tanmlamaktadr.17 ahs zellikleri konusunda sylenenler ne kadar dorudur, bunu elbette herkes kendi anlaynca yorumlayacaktr. Fakat Sadettin Nzhet Ergunun en nemli zelliinin alkanl ve azmi olduuna phe yoktur.

skdar Doanclar Safvet Dergh eyhi Abdrrahim kr Efendinin olu olan eyh Said zok, stanbulda domu ve 23 yandaki iken bu derghn eyhliine gemitir. zok, 47 yl eyhlii srdrm, uzun mddet Hdy ve Nash derghlarnda da zkirbalk yapmtr. 90 yanda len bestekrn, eserlerinin ou unutulmutur. Bkz. Ylmaz ztuna, Trk Musikisi- Akademik Klasik Trk Sanat Musikisinin Ansiklopedik Szl, C. 2, Orient Yaynlar, Ankara, 2006, s.180 14 Bedi N. ehsuvarolu, Muzaffer Gkman, retmen- Edebiyat Tarihisi- Yazar ve Ktphaneci Sadettin Nzhet Ergun, stanbul ehir Ktphanesi Kurma ve Yaatma Dernei Yaynlar, stanbul, 1976, s. 5 15 Bedi N. ehsuvarolu, Muzaffer Gkman a.g.e, s. 4 16 Musiki Mecmuasnda, Sadettin Nzhetin olu Prof. Dr. zden Ergunerden alnan ifah bilgilerde, Ergunun asabi ve musiki alannda biraz bilgisi olduu gibi ansiklopedik bilgilerin yanl olduu ve dzeltilmesi gerektii kaytldr. Bkz. Musiki Mecmuas, S. 463, s. 38. 17 Ylmaz ztuna, Byk Trk Musikisi Ansiklopedisi, C. 1, s. 261.

13

12 Nitekim herhangi bir eserini, nyargsz ele alp inceleyenler, bu kanaatin doruluunu tasdik edecektir.

KNC BLM 2. SADETTN NZHET ERGUNUN ESERLER Edebiyat hayatna, Darlfnunda renci iken, ayn okuldan arkada Mehmet Mesihin kard Milli Mecmuada yaymlanan iirleriyle giren Sadettin Nzhet Ergun; burada eyh Hseyin Sadeddin imzasyla iirler yaymlar. Eski tarzda yazlm bu mutasavvfane gazellerin yan sra, Yeni Fikirde de garam iirler bal altnda yaymlanm iirlerine rastlanmaktadr. Bu iirler, halk edebiyat nazm ekilleriyledir. Milli Mecmuadaki ilk iirlerin ardndan, yine ayn gazetede makaleleri yaymlanr. Burada ilk olarak, Trk tasavvuf dnyasnda derin izler brakm mm- Rabbannin felsefesine dair bir dizi makalesi kar. 1341de yaymlad ilk eseri ve Yeni Fikirde yaymlanan Fahreddin-i Irakye ait makaleleri, mellifin bu dnemde tasavvuf almalar zerinde younlatn gstermektedir. Daha sonra gelen almalar ise, divan edebiyat ve zellikle halk edebiyat sahasndadr. Nitekim 1926da yaynlanan Halk airlerinin ilk kitab ve ayn yl Mehmet Feritle mterek hazrlanan Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat ile yine bu srada Yeni Fikirde yaymlanan Karacaolan makalesi, halk edebiyat sahasnda yaplacak yeni almalarn habercisidir. Yeni Fikirdeki bu makaleden bir yl sonra, Halk airleri serisinin ikinci kitab (Karacaolan) yaynlanr. Karacaolan iirlerini bir araya getiren bu ilk eserin ardndan, yine Yeni Fikirde yaymlanan Bekta Edebiyat Hususiyetleri balkl yaz, Ergunun Bektalik zerine yaymlad ilk almadr. 1928 ylnda, Halk airlerinin nc ve son kitab olan Gevher yaynlanr. Bu yl iinde ayrca Genlik, Babalk, Yeni Fikir, Milli Mecmua ve Halk Bilgisi Haberlerinde, halk edebiyat metinlerinin toplanmas, Bekta airleri ve divan edebiyat zerine yazlm makaleleri grlmektedir. Bir yl sonra Pir Sultan Abdal ilim dnyasna sunan mellif, bu arada Halk Bilgisi Haberleri ve Kervana da yazlar gnderir. Kervann ilk saysnn ilk sayfasnda, dergiyle ayn ad tayan iir, dergiyi karanlarn hedeflerini

14 gsterir niteliktedir. Yine ilk sayda ve daha sonraki iki sayda divan edebiyat ile ilgili makaleleri yaymlanr. 1930da, o gne kadar Bekta edebiyat ile ilgili yaplm en hacimli alma, Bekta airleri yaymlanr ki bu eser ayn zamanda ierdii nefeslerin says ve Bekta nefeslerinin ilk defa toplu halde sunulmu olmas asndan da ayr bir neme sahiptir. Bu dnem iinde makalelerden ok kitaplarna arlk veren Ergun, bir yl sonra Trk Edebiyat Tarihini, 1932de ise Mevln ve eyh Galip monografileri ile Mezar Kitabelerini yaymlar. 1933 yl, ou yalnz isimleri bilinen, karanlkta kalm pek ok saz airinin gn na kt yldr. Bu yl iinde k, Beiktal Ged, Hengm, Silleli Srur, Ktib, ve Kulolunu tantan ve toplad manzumelerle her birinin monografisini hazrlayan S. Nzhet; Halk Bilgisi Haberlerinde de k Keremin iirlerini yaymlar. klarn yan sra divan airleri hakknda da almalar yapan mellif, ayn zamanda Neat, Rami Paa, Sabuhi ve eyhlislam Bahy divanlarn, yeni harflerle Trkeye kazandrr. Bu arada, Namk Kemalin Hayat ve iirleri adl eseri de yaynlanr. 1934te Cenap ehabettin ve Samih Rifatn hayat ve eserleri yannda, Fehim-i Kadim divan da yeni harflerle ilim dnyasna kazandrlr. Bir yl sonra, Baki divan Latin harfleriyle baslr ve liseler iin Edebiyat ve Edebiyat Tarihi z ile ilkinden daha detayl bilgiler sunan eyh GalipHayat ve Eserleri yaymlanr. 1936 ylnda k mer ile ilgili nemli eseriyle, daha sonra k hakknda yaplan pek ok almada adndan sz ettirecek olan Ergun, belki de bu eserden ok daha fazla ilgi grecek ve takdir toplayacak olan Trk airlerinin ilk fasikln karr. Mellifin lmne kadar kmaya devam edecek bu fasikller, yllar iinde byk cilt kalnlna ular ve yarm kalm haliyle bile Trk edebiyatnn nemli kaynaklar arasndaki yerini alr. Ayn yl lk Mecmuasnda da k Halil hakkndaki yazs yaymlanr. 1937de ise, art arda Ali Canip, Aka Gndz ve Ali Nihat Tarlan monografileri yaynlanr. Ardndan, 1938de Halk Edebiyat Antolojisi ve

15 1941de Namk Kemalin iirleri baslr. Bu arada, biri Trklkte, ikisi naraltnda olmak zere makale daha yaymlanmtr. Mellifin iki cilt halinde yaymlamay dnd Trk Musikisi Antolojisinin dini eserler blmnn ilki 1942 ylnda, ikinci ise bir yl sonra yaynlanr. Bu arada Bekta edebiyat ile ilgili almalarn srdren Ergun, toplad nefesleri, 1944te Bekta airleri ve Nefesleri adyla, iki cilt bir arada olduu halde sunar. Bu yayndan iki yl sonra ise Hatynin nefesleri yaymlanr. Bu eser, mellifin son eseridir. lmnn ardndan, Bekta Nefesleri, cilt halinde yine ayn adla (Bekta airleri ve Nefesleri) tekrar baslr. lk kez 1926 ylnda baslan Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat ise, ilk basksndan ancak 76 yl sonra yeni harflerle yaynlanr. Daha kitaplar yaynlanmadan pek ok gazete ve dergide, farkl alanlara ait yazlar km, kitaplarnn basmndan sonra ise olumlu ya da olumsuz tenkitlerle ok yerde ad ve eserleri zikredilmi olan Sadettin Nzhet; bu eletirilere, yine gazete veya dergilerde cevap vermek durumunda kalm, yan sra yeni kan eserlerle ilgili tenkit ve tahlil yazlar da kaleme almtr. Trk edebiyatnn her sahasyla yakndan ilgilenmi ve youn mesailer sonucu elde ettii bilgileri yeni alacaklara vesika olmas amacyla, cmerte sunmu olan Ergunun, bugn elimizde- tekrar basklar hari- 40 kadar kitab bulunmaktadr. Bunlarn yan sra, slam Ansiklopedisi (MEB yayn), slam- Trk Ansiklopedisi gibi baz ansiklopedilerde de yazlar bulunmaktadr. Neredeyse mrnn her ylna bir kitap sdran bu aratrmac ruhun eserlerinde gze arpan en nemli nokta, yorumdan ok belgelerin sunulmu olmasdr. kinci bir hususiyet ise, mellifin bir plan dhilinde hazrlayp, sonunu getirmeyi dnd pek ok eserinin yarda kalmasdr. lk eserden itibaren balayan bu talihsizlik, edebiyat hayat boyunca mellifin peini brakmamtr. Gerek Trk Musikisi Antolojisi gerekse Trk airleri gibi birka cilt byklnde dnlm birok deerli alma, ne yazk ki mrn vefaszl, belki en ok da maddi imknszlklar yznden yarda kalmtr. Zira Trk airlerinin matbaadan gelecek formasn, hasta yatanda

16 beklerken bakkala satldn duymak talihsizliine de1 bu maddi skntlar yznden uramtr.

Bedii N. ehsuvarolu, Muzaffer Gkmen, retmen- Edebiyat Tarihisi- Yazar ve Ktphaneci Sadettin Nzhet Ergun, stanbul ehir Ktphanesi Kurma ve Yaatma Dernei Yaynlar, stanbul, 1976, s.6.

17 2. 1. KTAPLARININ TAVSF

1- LM- TASAVVUF 1341 tarafndan ylnda, baslan Kader lm-i Matbaas Tasavvuf,

Sadettin Nzhet Ergunun, eyh Hseyin Sadettin namyla yaymlad ilk ve tek eseridir. Bu eserden sonraki yllarda eyhlik unvann kaybeden yazar, daha sonra yapt btn almalarnda bir buuk Sadettin sayfalk Nzhet Ergun imzasn kullanacaktr. Eser, fadenin(s.3-4.) ardndan, Dibace(s. 58) blm de dhil olmak zere drt blmden olumaktadr. Dibacede, ksaca, tasavvufun tarifi, mevzuu ve mesili, mertebesi, faydas konularna deinen mellif; eserin devr-i risalet, devr-i sahabi, devr-i tabin, devr-i mtekaddimn ve devr-i mteahhirn olmak zere be blme ayrldn belirtilmise de, bunlardan yalnz ilk mevcuttur. Dier blmlerin ierikleri u ekilde snflandrlmtr: Birinci Fasl 1- Devr-i Risalet (s. 9- 13) 2- Nbvvet, risalet, vilayet( s. 13- 15) kinci Fasl 1- Devr-i Sahab( s. 16- 21) 2- Telkin-i zikr( s.22- 23) 3- Fazilet-i zikr( s. 24- 34) 4- ctima-i zikr ve hlt-i zikriyye(s. 34- 47) 5- Hrka( s. 47- 62) nc Fasl

18 1- Devr-i tbin( s. 63- 66) 2- Esbab- ilm( s. 66 -80) Bu blmde ele alnan her bir konu, ayetler ve hadislerden rnekler vermek suretiyle aklanmtr. Eserin kapanda yer alan birinci cilt ibaresi ve 80. sayfada, yarm kalm bir ifadeyle bitirilmi olmas, S. Nzhetin tamamlanamam eserlerinden olduunu gstermektedir. Zira mellifin fade bal altnda belirttii zere, elde edilen bilgiler dorultusunda 7 cilt olarak dnlen lm-i Tasavvuf; birinci ciltte, hem de yarm kalmtr. Yine mellifin bildirdii zere, tasavvufun zuhur ve intiar ile erbab- velayetin marifetteki mtefvit-i idrakatn ihtiva eden ve ihsri mahiyette olan birinci cildin ardndan; dier ciltler srasyla tarikatlar, ahlakiyat ve srriyat, itikadiyat, edebiyat ve tevhit konularn ierecektir. slam tasavvufunun burada son bulacan belirten Ergun, yedinci ciltte Garp filozoflarnn vahdeti vcut ve vahdet-i mevcut nazariyelerini ve ark tasavvufu ile aralarndaki fark gstermek gayesindedir. Hem ark tasavvuf tarihine k tutmak hem de ark ve Garbn dn ve duyutaki farklarn ortaya koyarak tasavvuf tarihi asndan nemli bir eser oluturmak hedefinde olan mellif, amacna ulam olsayd hi phe yok ki pek ok tasavvuf almasna kaynaklk edecek mahiyette byk bir esere imza atm olacakt.

19 2- KONYA VLAYET HALKYAT VE HARSYATI Sadettin Nzhet Ergunun Konya

Erkek Muallim Mektebi edebiyat retmeni iken, ayn okulun ruhiyat muallimi Ferit Beyle birlikte yazm olduu Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat, Mellifler Avrupada nem devre ok 1926 ylnda, Vilayet Matbaasnca yaymlanmtr. Balang nceleri halkiyatn, blmnde, fakat i toplanmas gerektii zerinde balayan

lkemizde ancak Cumhuriyet dneminde kazanan ve milletlerin iin yzlerini, halis zlerini tanmak ve geirdikleri ykselileri renmek durmulardr. Ayn blmde, halkiyat terimi aklanm ve halkiyata ait mahsulleri toplamann nemi zerinde durulmu; bu iin ise zaman zaman gazetelerde halk iiri ya da halk hikyesi yaymlamaktan te, bilimsel bir inceleme ve bu incelemelerin yazya geirilmesi eklinde yaplmas gerektii belirtilmitir. Bu dorultuda, Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatn, Konya iin ileride vcuda getirilecek byk halkiyatn ilk ekirdeini tekil edeceini umarak yaymlamlardr. Balangcn ardndan, on blme ayrlan eserin ilk blm Konya li airlerine ayrlmtr. 86 airin ksa hl tercmeleriyle eserlerinden rneklere yer verilen bu blmde, airler Arap alfabesi harf srasna gre dizilmitir. lerinde, o dnemde hayatta olanlarn yan sra Mevlana gibi, Konyada yaam ve ad Konya ile btnlemi byk ahslar da vardr. Fakat 147 sayfalk bu blmn, herhalde en nemli yan, o dnemde isimleri bile duyulmam; kylerde, kasabalarda yaayp iir syleyen pek ok halk airini tantmas ve onlarn iirlerinden rnekler sunmasdr. Kitabn belki de en fazla tenkit edilen bu blmnde, ncelikle Konya li airlerinden kastedilen gaye aklanm olsayd, belki de tenkit sebebi olan pek ok konuya aklk getirilmi olurdu.

20 kinci blm Manilere ayrlmtr.(s.149 177). Manilerin ekil zellikleri ve halk arasnda nerede, ne amala ve nasl sylendikleri hakknda be sayfalk bir aklama yaplm, toplanan 345 mani rnei, alfabe srasna gre ve numaralandrlarak sunulmutur. Ninni bahsine ayrlan nc blmde, ninnilerin konular zerinde durulmu ve 60 ninni rnei verilmitir. Drdnc blmde trkler (s.185- 207) ele alnm; trknn trleri, ekli, okunduu zamanlar ve trk sahibi klarla ilgili olarak ksa bilgiler verilmitir. ki sayfalk bu aklamalarn ardndan, elde edilen 57 trk rnei sunulmutur. Beinci blmde atlarn hangi olaylar zerine yazld, Trk edebiyatndaki eskilii, zellikle cenaze atlar ekline dnmesi gibi konulardan bahsedilmi ve atlarn halk edebiyatmzdaki yerini vurgulamak asndan cenaze evlerine arlan at kadnlarla kz knalarnda sylenen beyitlerden sz edilmitir. Bu blmde 19 at rnei yer almaktadr. Altnc blmde bilmeceden bahseden mellifler, rneklerden nce verilen iki sayfalk aklamada, bilmecelerin hangi amaca hizmet ettii, divan edebiyatnda ald isimler, ocuklarn reniminde stlendii grevler hakknda bilgi vermekte; k edebiyatnda, muamma asmadan bahsederek Kenziye ait bir rnekle bilmecenin bu sahadaki yerini belirtmektedirler. Bugnk anlamda bulmacalar, genlerin zihinlerinin almasna, bilgilerinin gelimesine yardmc olacak bilmeceler olarak tanmlanm; gazetelerden, bu tr bilmecelere rnekler verilmitir. Bu blmde, bilmeceler ve k muammalar bir arada olduu halde, toplam 133 rnek bulunmaktadr. Yedinci blm ataszleri(darb- meseller), emsal fkralar, tabirler ve tekerlemelerden olumaktadr. Dier blmlerde olduu gibi, burada da her bir konu hakknda ksa bilgiler ve rnekler mevcuttur. 2058 atasz rnei ile Levnnin atalar sz destan, 81 fkra rnei, 279 tabir ve 65 tekerleme rnei yer almaktadr.

21 Kinaye bahsinin ele alnd sekizinci blmde, kinayelerin hangi amalarla kullanld ve zellikleri hakknda bilgiler verilmi ve 59 kinaye rnei sunulmutur. Dokuzuncu blmn bal olan dilekler- ilenlerle ilgili olarak, din ve toplumsal hayatmzn bir gerei olduklar ve sekinler arasnda deil, daha ok Konya halk ve zellikle Konyal kadnlar arasnda yaygn olduklar belirtilmitir. Bu blmde de rnek olarak, 86 dilek, 111 ilen rnei verilmitir. Son blmde ise, balang ksmnda belirtildii zere, milliyetilik akmnn renilmesi gereken konularndan olduu dnlen Trk adlarndan, okuyucular evke getirmek amacyla rnekler verilmitir. Bu blmde, 49u hanmlara, 143 erkeklere ait olmak zere 192 Trk ad yer almaktadr. laveler blmnde, eserin ilk blmnde yer almayan 11 Konya airinin hl tercmeleri ile eserleri bulunmaktadr. Bunun yan sra, ilk blmde yer almalarna ramen, bir iiri unutulan Naim Hazm, destannn son bendi yanllkla yazlmayan emi, daha sonra komas daha elde edilen Zehri ile eserin tabndan sonra len Gufrani de bu blmde bulunmaktadr. Eserin konulmutur. 347 sayfalk Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat, derlenen folklorik malzemeyle ilgili yeterli bilgi verilmemesine ramen, Cumhuriyet dneminde yaymlanmaya balayan blge ve illerin folklorik monografilerine nclk ve rneklik etmi olmas bakmndan byk bir neme sahiptir.1 Eserin ikinci basks, ilk baskdan yllar sonra, 2002de, yaymlanr. sonuna, Konyada kullanld ekliyle okuyucunun anlayamayaca dnlen 92 kelimenin akland kk bir szlk

Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. 5, s.393.

22 3- HALK ARLER (Birinci Kitap) Bir dnd klliyat Halk halinde airleri yaymlamay serisinin ilk

kitabn 1926 ylnda ilim dnyasna sunan Sadettin Nzhet Ergun, eserinde ou 19. yy. sonlarnda yaam19 airi ele almtr. Bu airlerin bir ksmnn iirleri yannda hl tercmeleri de mevcutken; bazlarnn-Benli yalnzca iirleri Halime, verilmitir. Ravzi Fakat gibibu

iirlerden elde edilen baz karmlarla airlerin en azndan- yaadklar dnemle ilgili tespitlerde bulunduu grlmektedir. phesiz ki o dnem iin nemsiz grlebilecek bu karmlar, daha sonraki almalara veya elde edilecek yeni belgelere k tutabilmek asndan olduka nemli tespitlerdir. Eserin Balang ksmnda cnkler, tezkireler, sefineler, menakpnameler, tarihler, yaayan ihtiyar klar ve at kadnlardan ald notlar kaynak olarak gsteren mellif; bu blmde ayrca, halk airlerinin tasnifi zerinde durur. Milli vezinle yazan her airi, halk airi sayan ve bu itibarla klar, Batniler ve halk airlerini bir btn olarak gren Ergun, bunlarn hepsini halk airi olarak kabul eder ve bu airleri drt zmreye ayrr. Halk airleri klliyatn bu tasnife gre dzenlediini belirten S. Nzhet, grlyor ki bu tasnifte zensiz davranm; yapm olduu tasnifin yeterince ak ve anlalr olmasna dikkat etmemitir. Nitekim Trkiyat mecmuasnda bu nemli eserle ilgili kaleme alnan yazda1, olumsuz olarak eletirilen tek taraf, tasnif meselesidir. Yazda, birinci ve nc snfa dhil edilen airlerin halk ve tekke airleri eklinde kolayca ayrlabilecei; fakat ikinci ve drdnc ksmlarda bahsedilen airlerin ayrt edilemeyecei belirtilmitir. Byle bir tasnif yerine, milli ekil ve vezinle yazan airlerin mensup olduklar

Trkiyat mecmuas, C. 2, stanbul, 1928, s.545- 546.

23 sosyal snf, hitap ettikleri fikri ortaya muhit ve edebi Bunun ahsiyetlerine yan sra, gre tasnifin

snflandrlabilecei

atlmtr.

uygulamadaki zorluu ve yetersizlii zerinde de durulmu ve bu zorluk rneklerle ortaya koyulmutur. Arap harfleriyle dzenlenmi olan eserde, airlerin sras da Arap harfleri dzenine gre verilmi, bu konuda baka bir dzenleme yaplmamtr. Oysa balangta halk airleri serisinin, yapm olduu tasnife gre yaymlanacan belirten yazar; yapt tasnife gre bir yaym sras izleseydi, hem tasnifle ilgili akllardaki soru iaretlerine bizzat airlerden rneklerle cevap verebilir hem de daha derli toplu bir yaym sras izlemi olurdu. Bununla ilgili izlenebilecek baka bir yol da; ya eserde yer alan airleri yapm olduu tasnifte belli bir yere oturtmak ya da eserdeki isimleri balangtaki tasnife uygun olarak dizmekti. Eserde yer alan airler, srasyla lfeti, mdadi, Emine Hanm, Benli Halime, Pesendi, emi, Hzni, Deli brahim, Rasim, Ravzi, Snbl Kadn, hret Hanm, eyh Ana Ahmet Aa, Tahir, k Mehmet, Uryani, Gufrani, ve Fil Ahmettir. Bunlardan zellikle Deli brahimin iirlerini, bizzat kendi azndan yazdn belirten mellif, bir halk airinin eserlerini kaybolup gitmekten kurtarm olmann yannda, halk edebiyat sahasna- belki de karanlkta kalabilecek bir ismi - karm olmas sebebiyle de nemli bir hizmette bulunmutur. airlerle ilgili blmn ardndan Tashihat ve Fihrist blmleriyle sona eren eser; iersinde yer alan destanlar, manzumelerde geen mahalli kelimeler, yer adlar ve o yerlere mahsus baz durumlar aklamas ve yazld dneme k tutabilecek manzumeler sunmas dolaysyla son derece nemlidir.

24 4- KARACAOLAN Halk airleri serisinin ikinci kitab olan Karacaolan, 1927 ylnda, Konya Vilayet Matbaasnca yaymlanm ve daha sonra pek ok kez baslm nemli bir eserdir. Bu nem, Karacaolan iirlerinin ilk kez bir araya getirilmi olmas dolaysyladr. lim dnyasna F. Kprl tarafndan tantlan ve daha sonra iirleri pek ok yerde yaymlanan Karacaolan, alann ilk eseri olan bu kitapla okuyucuya tantlmtr. Yedi sayfalk kk bir Balang(s.3 -10) blm, Karacaolann 273 iiri ve Lgate blmlerinden oluan bu ilk baskda, Karacaolanla ilgili bilgilerden ziyade, elde edilen iirlerin toplu halde sunulmas amac gze arpmaktadr. Zira balang ksmnda, halk edebiyatnn en kuvvetli bir mmessili olan Karacaolan hakknda verecei malumatn pek noksan olduunu(s.3) belirten mellif; n nereli olduu, hangi devirde yaad ve lm ile ilgili olarak, ancak yazlanlar karlatrmak suretiyle ve elde ettii iirlerden hareketle baz karmlarda bulunabilmitir. Bu blmde ayrca, eserde mevcut olan iirlerin yalnz mellif tarafndan deil, bakalar vastasyla da topland bildirilmi ve bu ahslarn gnderdikleri de dhil 500 iir elde edildii belirtilmitir. Bunlar iinde mkerrer olanlar elendiinde, bu say 300e inmitir. Buna ramen mellif, toplam olduu btn iirlerin Karacaolana ait olmayabilecei gereini de gz ard etmemitir. Eserin amacnn nazariye serdetmek ya da kanun karmak deil, vesika toplayarak daha sonra bu konuda alacaklara malzeme sunmak olduunu belirten Ergun, eserin daha sonraki basklarnda da grld zere, balad iin peini brakmam ve her baskda Karacaolan ile ilgili yaplan yeni almalardan sz etmitir.

25 Balang blmnn ardndan n iirleri, ilk harfleri dikkate alnarak, alfabetik srayla sunulmutur. Dipnotlarda, nsha farklar ile baz kelimelerin aklamalar yaplm; lgate ksmnda ise bazlar geni aklamalarla olmak zere 51 kelimenin aklamas verilmitir.

5- GEVHER Halk airlerinin nc kitab olan Gevheri, Eser, 80) 1928 drt ylnda, Ahmet Kmil Matbaas tarafndan baslmtr. sayfalk 80 Balang risale, blm(s.3 -7) ile Gevherinin iirlerini(s. 8iermektedir. sayfalk Gevherinin divanesi niteliinde, n iirlerini bir araya getiren ilk eser olmas asndan nemlidir. Balang blmnde, Gevherinin 17. asrn hretli klarndan olmasna ramen, hakknda bilinenlerin ok az olduunu bildiren mellif; o gne kadar kla ilgili yaymlanan tek kaynak olarak Kprlnn makalesini1 aynen nakletmitir. Hadikat-heda ve Tuhfetl-Hattatnden alntlarla, Gevheri hakknda baz bilgilerin ortaya koyulduu bu iki makaleden, n yaad yzyl, tahsili, hreti ve tarikat tespit edilmekte ve serhat illerinde bulunduu neticesi karlmaktadr. iirlerin verildii ikinci blmde ise Sadettin Nzhet, n bir msrasndan hareketle, adn da kaydetmektedir.(s. 25) Eserde, 162si hece vezniyle, 8i aruzla yazlm olmak zere, Gevherinin 170 iiri mevcuttur. Bu iirlerden 115ini, 60 -70 kadar cnk ile daha nce yaymlanm iki eserden (22 tane) topladn belirten mellif; 60n da Kayseri Mdde-i Umumi Muavini Ahmet Beyin gnderdiini
1

k Gevheriye Ait ki Mhim Vesika,Yeni Mecmua, S. 86.

26 bildirmektedir. Dolaysyla, eserde yer alan iirlerden 22si daha nce kaydedilmi, 148i ilk defa bu eserde kaydedilen iirlerdir. iirler, komalar(137), semailer(26) ve divanlar(7) balklar altnda snflandrlm ve ilk harfleri dikkate alnarak Arap alfabesi harf srasyla, numaralandrlmakszn sunulmutur. Dipnotlarda- varsa- nsha farkllklar gsterilmi ve aklanmaya muhta kelimeler izah edilmitir. Fuat Kprl, eserin yaynlanmasndan bir yl sonra, Edebiyat Fakltesi mecmuasnda yaymlad makalede, burada bulunan 10 iiri, baka kaynaklarda baka klar adna kaytl olarak grdn bildirmektedir.1 Eserin sonunda verilen Fihristte iirler, heceler ve aruzlar bal altnda, her bir iirin ikinci msra, eserdeki sayfa numaralar da gsterilerek, kaydedilmitir. Bu ksmdaki sralamada, eserdekinden farkl olarak, msralarn son harfleri dikkate alnarak yaplmtr. Eserde yer alan bir iir(s. 40) fihristte gsterilmediinden, bu ksmda 169 iir kaytldr.

6- XVII. ASIR SAZ ARLERNDEN PR SULTAN ABDAL stanbul niversitesi Trkoloji

Enstitsnn Trk Saz airlerine Ait Metinler ve Tetkikler serisi arasnda kan XVII. Asr Saz airlerinden Pir Sultan Abdal, 1929 ylnda Evkaf Matbaasnca yaymlanmtr. Daha nce Karacaolan, Gevheri hakknda gibi da byk isimleri inceleyen yeni Sadettin Nzhet Ergun, Pir Sultan Abdal verdii bilgilerle aratrmalara k tutmak istemitir. Kitabna ksa bir n szle giri yapan mellif, Pir Sultan ile ilgili olarak verdii bibliyografyada, hem o gne kadar bu

Gevheri, Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas, C. VII, S. 1, s. 38- 80.

27 byk air ile ilgili yazlp izilenlerden bahsetmi hem de baz yerlerde baka isimlerle kaytl fakat kendisinin Pir Sultan namna kaydedilmi olarak grdnden sz ettii baz nefesleri de- karlatrma asndan- okuyucuya sunmutur. airin hayat ile ilgili bilgilerin noksan olduunu belirtilmise de, iirlerinden yola karak ortaya koyulan baz karmlar Pir Sultann Hayat balyla, ikinci blmde vermitir. nc blm olan hreti ksmnda, airin zellikle Batni bir zmrenin reisi olmas ve iirlerinde de bunu vurgulamas ynnden bahsedilmi; buradan hareketle, drdnc blmde Batni ahsiyeti zerinde durulmutur. Beinci blmde de airin eserleri ve edebi ahsiyeti zerinde duran mellif, elde ettii iirlerden hareketle, Pir Sultann hangi vezinle, hangi konularda, hangi amala, nasl yazd gibi konular ele alm ve daha sonra nefeslerini neretmitir. Nefesleri verirken, Dervi Ruhullah ve Besim Atalayn eserleriyle karlatrmalar yaplm, farkllklar dipnotlarda gsterilmi, baz yerlerde aklamalar sunulmutur. Eserin sonunda, nefeslerin eserdeki numaralar ve ilk beyitleri kaydedilmek zere hazrlanan iirler dizini ve fihrist bulunmaktadr. Kitabn, ilave olarak deerlendirebileceimiz blmnde ise, Pir Sultann bestelenmi nefeslerinden altsnn notalar, makamlar ve nefes numaralaryla birlikte sunulmutur. Pir Sultan Abdal gibi byk bir halk airinin o gne kadar elde edilmi btn iirlerini bir araya getirip toplu halde aratrmaclara sunan bu kitap, Fuat Kprlnn ilim dnyasna tantt byk ozan ile ilgili olarak yaynlanan ilk aratrmadr. Fuat Kprl, Hayat mecmuasnn 64. saysnda yaymlad Bir Kzlba airi: Pir Sultan Abdal1 balkl yazsnda, Pir Sultann iki manzumesinden yola karak, airin yaad dnem ve memleketi ile ilgili baz bilgileri ortaya koymaya alm; onun H.10.yzyl sonu ile 11. yzyl balarnda yaad sanlan byk bir Kzlba airi, aten bir propagandac olduu zerinde durmutur. Buradan olarak unu
1

Hayat, C. 3, S. 64, 16 ubat 1928, s. 223- 224

28 syleyebiliriz ki Kprlnn bu yazs, Pir Sultann edeb ahsiyetinden ok siyas ve din ynyle ilgilenmitir. Fakat buna ramen, Pir Sultan Abdal adn duyurmada, ilk ve nemli bir almadr. Daha nce Dervi Ruhullahn Bektai Nefesleri ve Besim Atalayn Bektailik ve Edebiyat adl eserlerinde toplam 21 nefesi kaydedilen air ile ilgili olarak o gne kadar derli toplu bir bilgiye rastlanmamtr. Bu eserlerde kaytl manzumelerin de bazlar, baka yerlerde baka airlere ait olarak kaydedilmitir. te Sadettin Nzhet Ergun hem bu 21 manzumeyi hem de mecmualarda Pir Sultan adna kaytl dier manzumeleri bir araya getirmi ve elde ettii toplam 105 manzumeyi ilim dnyasna sunmutur. Kitabna ald btn manzumelerin Pir Sultana ait olduu ile ilgili bir iddias bulunmadn da belirten mellif, Pir Sultanla ilgili olarak yaplacak bir almada, bavurulacak ilk kaynaklardan biri olmas asndan phesiz ki ok nemli bir esere imza atmtr. Bu eserden sonra, uzunca bir sre, 1943e kadar, Pir Sultanla ilgili bir eser yaynlanmaz. Bu dnemde Abdlbaki Glpnarl ve Pertev Naili Boratav Pir Sultan Abdal1 balyla yaymladklar eserlerinin n sznde kitabn gayesini u ekilde ifade etmektedirler: Kitabmzn gayesi, her eyden evvel, Pir Sultann yazl kaynaklarda bulunmayan ve dilden dile dolaan, onun adna izafe edilen iirlerden onun olabilecekleri toplamak oluyor. Bu kitabn bundan nce yaplm Pir Sultan tetkiklerine ilave ettii ey bundan ibarettir. Bu yeni malzemeyi verirken, dier taraftan da Pir Sultann hayatna ve menkabelerine ait malumat ve hayatndaki mhim hadiselere telmihleri ihtiva eden iirleri ayrp tebarz ettirmeyi ve asrlar boyunca Anadolu Kzlba zmrelerinin Osmanl saltanatna kar aldklar tavr, bu zmrenin edebiyat eserleriyle menkabelerinden bize kadar gelmi olanlarnda gstermeyi denedik. Bunda muvaffak olduysak, bu kk eserimiz bundan evvelki denemelere nazaran daha etrafl bir tetkik saylabilir. Yazarlar, daha etrafl bir tetkik sunma ve Pir Sultann menkbev hayatn tespit konusunda elbette baarl olmulardr. Fakat kendilerinin de belirttikleri gibi, Pir Sultanla
1

Abdlbaki Glpnarl-Pertev Naili Boratav, Pir Sultan Abdal, Ankara, 1943

29 ilgili yaplan tek alma olmas dolaysyla, Sadettin Nzhet Ergunun kitabn tenkit ve tahlil yoluna da ska gidildii grlmektedir. Bununla birlikte, eser ile ilgili olarak yaptklar u eletiriyi olduka gereki olarak gryoruz: ..Ancak bu kitapta, Alevi- Kzlbalarca adeta bir destan sahibi olan Pir Sultan Abdala ait pek az malumat verilmi, hakkndaki menkabeler tespit edilmemi ve iirleri ok muahhar mecmualardan toplanm, toplanan iirler de eda ve slup bakmndan isabetli bir itikatla ayrlmamtr. Sadettin Nzhetin kitabndaki iirler iinde, cnklerde Balm Sultan, Abdal Musa, Hatay, Kul Himmet, Dervi brahim, Veli, Yeksan hatta Seyraniye ait olarak kaydedilen birok iirlerin Pir Sultan adna kaydedildiini de syleyelim. Evet, bu iirler mutlaka baz mecmualarda da Pir Sultan adna kaytldr. Fakat her iiri, dediimiz gibi, slup, eda, lisan ve ifade bakmndan incelemek iktiza eder.. Btn bu eletirilere ramen unu belirtmek gerekir ki, Sadettin Nzhetin dier pek ok eserinde olduu gibi, Pir Sultan da alann ilk yayn olmas ve dolaysyla daha sonraki almalara rehberlik etmesi bakmndan byk nem tamaktadr.

7- BEKTA ARLER Bektai airleri: M. Fuat Kprl XIV. Asr Bektai airler XVI. Asr Bektai airleri XVII. Asr Bektai airleri XVIII. Asr Bektai airleri XIX. Asr Bektai airleri XX. Asr Bektai airleri Yaayan Bektai airleri Balang Bektai airleri

30 laveler Lugate Notalar iirler airler Umumi Cetvel Bibliyografya Umumi Fihrist Fotoraflar Sadettin Nzhet Ergunun Erenky Kz Lisesi edebiyat retmeni iken yazd ve 1930 ylnda Devlet Matbaas tarafndan baslan Bektai airleri, ilavelerle birlikte, 190 Bektai airi ile bu airlere ait toplam 525 iir rneinin yer ald byk bir klliyattr. Eserin Balang ksmndan nce verilen Bektai airleri balkl yazda M. Fuat Kprl, ncelikle, .ilim lemine sunulan bu byk cildin, Bektai edebiyatnn en zengin ksmn oluturan Bektai iirinin zengin ve gzel numunelerini ierdiini belirtmi ve Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflardan baz blmler vermitir. Bu alntda Bektailiin menei ve Bektailerin Yunus Emreye yaklamalarnn sebepleri; Bektai edebiyat iir trleri ile Bektai edebiyatn oluturan Batni meslek gruplar; ayrca Bektai iirine konu olan hususlar ve Bektai iirleriyle Yunus Emre iirlerinin farklar ortaya koyulmutur. Bu aklamalardan sonra, S. Nzhet Ergunun, Bektailikle ilgili daha nce yaplm almalarla- Dervi Ruhullah ve Besim Atalayn almalar- karlatrlamayacak kadar byk bir eser ortaya karm olduunu belirten F. Kprl; yalnz milli edebiyat noktasndan deil, Bektailik tarihi noktasndan da nemli bulduu bu eserden dolay eski rencisini kutlamtr. Bu yaznn ardndan, eserde mevcut 91 air, yaadklar yzyllara gre bir snflandrlm; airler, XIV., XVI., XVII., XVIII., XIX. Asr Bektai airleri ve Yaayan Bektai airleri eklinde gruplandrlmtr. Eserdeki btn airlerin yaadklar yzyllara gre ayrlamam olmas, o zamanki

31 bilgi yetersizliinden olsa gerektir; nitekim yazar, bu byk antolojinin devamnda1, airlerle ilgili daha fazla bilgi edinerek btn airleri yaadklar dnemlere gre snflandrabilmitir. Balang ksmnda, o gne kadar Hac Bektai Veli hakknda, gerek Douda gerekse Batda yaplan almalarn yetersiz olduundan, bu konunun M. Fuat Kprl tarafndan akla kavuturulduundan, bunun yan sra Mehmet Sait Bey ve Besim Atalay gibi isimler tarafndan da Bektailikle ilgili nemli almalar yapldndan sz eden Ergun; Bektailik hususunun, bu almalarla birlikte menakpnameler, tarihler ve velyetnamelerle aydnlatlabilecei gibi, bu hususta nemli bir dier kaynan da nefesler olduunu belirtmitir. Bu dnceden hareketle, bu zmre airlerine ait eserleri toplayp nerederek hars bir ihtiyaca cevap verme gayesinde olduunu aklamtr. Yine bu blmde, Bektai iirinin hangi mevzular etrafnda yazld ve Bektai edebiyatn oluturan zmrelerin, aslnda, farkl meslek ve mereplere bal olmakla birlikte, aralarnda pek fark grlmedii iin, bu edebiyatn muayyen bir zmrenin mal deil, farkl adlarda fakat benzer akidelere bal pek ok zmrenin ortak rn olduu gibi - Kprlnn de aklam olduu- konular zerinde durulmutur. Bu ksmda verilen dipnot da eserin nemini belirtecek niteliktedir.2 Eserde bulunan airler, Abdal Musadan balayarak, alfabe srasyla verilmitir; bunlardan 20 tanesi ilaveler ksmnda olup bu ksmda da ayn yntemle sralama yaplmtr. Bu airlerden alts, o dnem hayatta olan airlerdir. airlerin ounun tercme-i hllerinin bulunmad, tercme-i hlleri olanlarla ilgili de pek fazla bilginin olmad sylenebilir. Zaten yazar da bu eksikliin farknda olduundan, balang ksmnda bunu belirtmi ve bu eksikliin sebebi olarak da imdiye kadar bu Bektai airlerinin ihmal edilmi
Bektai airleri ve Nefesleri 19. Asra Kadar, C: 1- 2, stanbul Maarif Ktphanesi, stanbul, 1945? imdiye kadar Bektai airleri hakknda bir eser yazlm deildir; yalnz, Dervi Ruhullah isminde bir zat 70 Bektai nefesi neretmi, Sreyya Baba da Bektailik ve Bektailer ve Mnci Baba Tarikat- liye-i Bektaiye adl iki eserinde 25 kadar nefes yazmtr. Fakat bu eserde de Bektai olmayan airlerin mesela Fuzuli, Muhiti, Olanlar eyhi brahim Efendi, Lmekani gibi zevatn manzumeleri vardr., Balang, s.3.
2 1

32 olmasn gstermitir. Fakat eserdeki baz isimlerle ilgili -Edip Harabi (s. 7982), Muhiddin Abdal (s. 272-276), Ruhi Bey Baba (s.318- 320), Dertli (s. 5354), Hatayi (s. 134-135), ir (s. 356), Trabi (s.376-378) gibi- olduka fazla bilgiye yer verildii de grlmektedir. Eserde ayrca, iirlerdeki msralarn nsha farkllklar gsterilmi, eksik ya da fazla heceler/ msralar/ blmler belirtilmi, baz msralarn aklamalar yaplmtr. Lgate ksmnda, geni aklamalarla verilen toplam 210 tasavvuf ve Bektai terimi mevcuttur. Buradaki baz kelimelerle ilgili aklamalarn yan sra, bunlarla ilgili baka kaynaklar da gsterilmi ve pek ok kelimeyle ilgili olarak airlerden rnek beyitler verilmitir. Notalar bahsinde ise birer tane Dertli, Edip Harabi, Hatayi, Mehmet Ali Dede Baba ve Nesimiden, alt tane de- 2 tanesi ayn nefese ait farkl makamlar olmak zere- Pir Sultan Abdaldan toplam 11 nefesin notalar yer almaktadr. airler blmnde airlerin isimlerini, eserde yer aldklar sayfa numaras ile hece ve aruzla yazdklar iir says eklinde dzenleyen mellif; Umumi Cetvelde eserde geen 379 zel ismi alfabe srasyla ve ismin getii sayfa numarasyla gstermitir. Bibliyografya ksmnda basl ya da baslmam eserler, yazma nshalar ile eitli mecmualardan alnm ve yazarn elinde ya da hususi ellerde bulunan 100 kadar mecmuadan (Mecmua balnda bu aklama yazlm fakat bu mecmualarn adlar verilmemitir.) yararlanld grlmektedir. Son olarak Umumi Fihrist(yukarda verildii ekilde) ve fotoraflar ksm yer almaktadr ki eserde fotoraflar mevcut 7 airin isimleri verilmitir. Eserde yanl yazlm kelimelerin dzeltmeleri ve eksik olan cmleler de Yanllar bal altnda dzeltilmitir.

33 8- TANZMATA KADAR MUHTASAR TRK EDEBYATI TARH VE NUMUNELER Edebiyat tarihiliinde yeni bir yol aan Fuat Kprlnn ardndan Trk edebiyat tarihi ile ilgili irili ufakl pek ok almaya imza atlm; bunlardan bazlar ders kitab lsnde kalrken, bazlar farkl ynleriyle n plana kmtr. S. Nzhet Ergunun 1931 ylnda yaymlad Edebiyat ramen, Tanzimata Tarihi Trk ve Kadar Trk lise Numuneleri

talebesinin istifadesine sunulmu olmasna edebiyatnKprlnn yolundan- corafi ve tarihi bakmdan geni bir erevede iermesinden dolay, ne kan eserlerdendir. slamiyetten evvel ve slamiyetten sonra Trk edebiyat balklaryla, ana hatlaryla iki blme ayrlan eserin birinci blmnde yer alan bilgiler, mellifin de belirttii zere, Fuat Kprlnn muhtelif eser ve makalelerinden alnan bilgilerdir. Bu blmde zellikle, Trk Edebiyat Tarihinden alnan maddeler, amaca uygun ekilde, ksaltlarak ya da zetlenerek verilmitir. Din, Aile, Musiki, Ahlak ve detlergibi balklarla edebiyatn yan sra, slamiyet ncesi Trk milletinin yaay da ksaca aklanmtr. slamiyetten Sonra Trk Edebiyat bal altnda, ilk olarak Trklerin slamiyeti kabulnden sonra bu yeni dnce sisteminin edebiyata yansmalar zerinde durulmu, daha sonra Seluklular devrinde, Harizmde, Mool devrinde ve Anadoluda Trk lisan ve edebiyatndan ksaca sz edilmitir. Bu genel tablonun ardndan, Trk edebiyat asrlar dikkate alnarak snflandrlm, hem Anadoluda hem de Azerbaycan ve Orta Asyada geirdii safhalar zerinde durulmutur. Bu corafya ve dnemlerle ilgili bilgiler sunulurken, o dnemden gnmze kalan nemli eserler ve eser sahipleri tantlm, her asr sonrasnda da o asra ait nemli eserlerden

34 paralar verilmitir. Bu eserlerden bazlarnn izahlarnn da yaplm olmas, talebeye faydal olmak amacyla meydana getirilen bir eserde, amac gerekletirmek bakmndan nemlidir. Eserin sonunda Yanllar ksm ile kk bir Lgate de yer almaktadr. Eserde ayrca bir lgate olmas, izah yaplmam paralarn renci tarafndan anlalmasn salamak asndan nemlidir. Tanzimata Kadar Muhtasar Trk Edebiyat Tarihi ve Numuneleri, verdii pek ok bilgi tekrar olsa da, numuneler asndan dikkate deer bir eserdir. Bugn dahi edebiyat fakltelerinde okumalarna ramen Trk edebiyatnn pek ok nemli eserini grmemi olanlarn okluu dnlrse, o dnemde, en azndan bu eserlerden paralar sunmak, byk bir hizmettir. Bunun yan sra verilen rneklerin okluu, bilgilerin ezberlenmesinden te renilmesi amacn tamaktadr. Eserde, ieriin ve bilgilerin ounun F. Kprlden alnm olmasna baklarak denilebilir ki, Kprlnn yarm kalm eseri, rencisi tarafndan 19. yzyla kadar tanmtr.

9- MEVLN Milli Ktphane klliyatndan

Mevln, 1932de Kanaat Ktphanesince yaymlanm 78 sayfalk bir risaledir. Mevlnnn Hayat (s.5-9),Tasavvufi ahsiyeti (s.9-16), Edebi ahsiyeti (16- 20), Eserleri (s.20- 28), hreti ve Tesirleri (s.2837) balklar bilgiler Trke altnda, verilen Mevln eserde; ile hakknda Mevlnnn

manzumeleri

Mevlana hakknda yazlan methiyelerden de rnekler sunulmaktadr.

35 Eserin banda Mevln ve ems-i Tebrizye ait bir resim ile Mevlnnn han-gh, Mevlnnn metfeni, Mevln trbesinin kaps ve ems-i Tebriznin Konyadaki makamnn fotoraflar bulunmaktadr. lk blmde, Mevlnnn doumu, ailesi, seyahatleri, evlilii, ocuklar, Konyaya gelii ve buraya yerlemesi, tahsili, ems ile tanmas ve fiziki zellikleri gibi konularda bilgiler veren mellif; bu arada, seyahatleri srasnda temasta bulunduu byk mutasavvf ve ekbirden ahsiyetlerin adlar ile Mevlnya hocalk etmi zatlar da saymaktadr. kinci blm Mevlnnn tasavvufi ahsiyeti zerinedir ki Muhyiddin-i Arabnin Mevln zerindeki tesiri ile Mevlnnn vcut- mutlak, ak ve kemal-i mutlak iin gerekenler hakknda dnceleri, bizzat kendi dizelerinden rneklerle, aklanmtr. Bu blmde ayrca, Mevlnnn tasavvuftaki telakkileri dier mutasavvflarla karlatrlarak, onun, bahsi geen mutasavvflardan farkl bir anlaya sahip olmad da belirtilmektedir. nc blmde, yine Mevlnnn kendi dizelerinden rneklerle, iirlerinin dili, ierii ve ekli ile ilgili bilgiler verilmi ve kendisi, slami tasavvuf edebiyatnn en byk airi olarak tanmlanmtr. Mevlnnn eserlerinin tantld drdnc blmde, zellikle Divan- Kebiri, Mesnevisi ve Fihi Mafihi hakknda geni bilgiler olduu halde dier eserlerinin dilleri, vezinleri, konular ya da bulunduklar ktphaneler/ahsi eller kaydedilerek, haklarnda ksa bilgiler sunulmutur. Eserin en geni bal hreti ve Tesirlerinde ise, Mevlnnn hreti, zellikle tarikat ve Divan- Kebir ile Mesnevinin slam dnyasnda uyandrd byk ilgiye balanm; bu balamda, Mevleviliin yayld corafyalar ile Trkiyede, randa ve Hindistanda yaplan Mesnevi erhleri ve arihlerinden bahsedilmitir. Bu bilgilerin yan sra Mevlanann siyasi ricalden de byk hrmet grdn belirten ve bu konuyla ilgili de rnekler sunan mellif; Mevlnnn muakkibi olan Trk ve Acem airlerini, Mesneviye yazlan nazireleri ve Mevlnnn ahsiyeti ile ilgili yazlm eserleri de zikretmektedir. Bu blmde ayrca, Mevln ve eserleri zerine, Avrupada yaplan almalar ve bu almalarn sahiplerinden de bahsedilmektedir.

36 Mevlnnn Trke manzumelerinden rneklere gemeden, bu konuda daha nce yaplm eserlerden bahsedilmi ve bu eserlerin ikisinde yer alan iki manzume kaydedilerek, manzumelerin Mevlnya ait olamayaca ortaya koyulmutur. Bir sayfalk bu aklamann ardndan, Mevlnnn kimi tamamen Trke kimi ise Trke msralar ya da szckler ieren 11 iiri/iirlerinden paralar sunulmaktadr. Bu rneklerde, yalnz Trke kelimeler Latin harfli, dierleri Arap harflidir. Mevln hakknda yazlan methiyelerden numuneler bal altnda Sultan Velet, Cam, Nefi, Cevri, Neati (2), Nabi, eyh Galip (2), Esrar Dede, Fazl- Enderun, Vasf- Enderun, eref Hanm, Leyla Hanm, Yeniehirli Avni (3) ve Hersekli Arif Hikmete ait, 18 iir rnei yer almaktadr.

10- EYH GALP Milli Edebiyat serisinin 14. kitab olan ve Kanaat ktphanesi tarafndan 1932 ylnda baslan eyh Galip, airin hayat ve eserleri hakknda bilgilerle airin drt 14iirlerinden kabrinin blme 16) rneklerin bulunduu bir monografidir. Eserin fotorafn 13), bana, koyan mellif,

ayrd almasnda, airin hayat(s. 5edebi ahsiyeti(s. eserleri(s.16- 27) hreti ve tesirleri(s.2730) balklar altnda, airle ve eserleriyle ilgili bilgiler sunmakta; Galipten numuneler(s.33- 61) balnda da airin iirlerinden rnekler vermektedir. lk blmde, airin hayat ile ilgili- genel olarak hl tercmelerinde yer alan- doumu, ailesi, tahsili, vefat gibi konular ele alnmakla birlikte, airin hocasyla ve devrin padiahyla ilikileri, eyhlii esnasndaki faaliyetleri, Hsn Ak yazmaya karar verii gibi daha zel konulardan da

37 bahsedilmektir. Bu blmn sonunda, airin lmne dlen tarihlerden rnek yer almaktadr. eyh Galipin edebi ahsiyeti, dil ve slubunun dier airlerle karlatrlmas suretiyle aklanmaktadr. Mellif, airin edebiyata yeni bir renk ve eni verebildiini(s.15) belirtmekte; ayrca kelime ve ekilde deilse de fikir ve manada hususiyet gsterdii fikrini savunmaktadr. (s.16) nc blmde, Eserleri balyla, airin eserleri ekil ve ierik asndan incelenmekte ve baz eserlerin ktphanelerdeki yerleri de kaydedilmektedir. airin hreti de yine dier airlerle karlatrlarak, bu konuda onlardan daha aada olduu fikri ortaya atlsa da, buna sebep olarak airin anlalamam olmas ve deien edebi zihniyet gsterilmektedir. Bunun yannda, airin Tanzimattan sonra hret kazanm olduu, hakknda yazlanlar ve yaplanlar rnek gsterilerek savunulmaktadr. Bu blmde ayrca, airin pek ok kii zerinde nemli etkileri olduu kendisine nazire yazanlarn isimleri zikredilerek gsterilmitir. Galipten numuneler bal altnda ise, airden 2 kaside, 10 gazel, 2 terciibent, 1 mersiye, 1 ark ve Hsn Aktan paralar sunulmutur. Eserin sonunda, airin Mevlanann iirlerini ihtiva eden mecmuasndan alnm el yazs rnei mevcuttur. Eserde dikkati eken nokta, air hakknda verilen bilgilerin kaynak gsterilmeden sunulmu olmasdr ki mellif bu eksiini, yl sonra yazd eyh Galip Hayat ve Eserlerinde giderecektir.

38

11- MEZAR KTABELER stanbulda Metfun Meahire Ait Kitabnn neredilmeye hayriyye Mukaddime baladn; ksmnda, fakat bu

son zamanlarda kitabelerin toplanmaya ve almalarn daha ok abideler ve mebani-i zerinde yapldn belirten Sadettin Nzhet Ergun; mezar kitabeleri zerine yaplan almalardan birka rnek vermi ve bunlarn gnn ihtiyacna cevap veremeyecek belirtmitir. kadar Oysa yetersiz mezar olduunu kitabelerini

inceleyerek elde edilecek verilerin de en az dier kitabelerdeki veriler kadar deerli ve faydal olacan belirten yazar; ayrca mezar talarnn da gerek ekil, yaz ve naklar gerekse sslemeleri asndan sanat tarihilerine nemli ipular ve bilgiler veren vesikalar olduunu da hatrlatmaktadr. Bu dncelerden hareketle nerettii eserinin yazl sebebi olarak, stanbulda defnedilmi mehur ahsiyetlere ait mezar kitabelerini sunarak, bu yolla tarih, arkeoloji, dil bilimi, edebiyat, gzel sanatlar ve corafya ile megul olanlara yardmc olmak istediini gstermitir. Esere baladnda, kitabeleri ahsiyetlerin lm tarihlerine gre gemiten gne sralamak istediini belirten Ergun; bunun daha sonraimknsz hale geldiini, bu sebeple de kitabelerin bulunduu yerlere gre bir tasnif yapmaya karar verdiini belirtmitir. Bu ifadeden ve eserin, adna ramen, yalnzca skdarda yatan mehur ahsiyetlerin kitabelerini ihtiva ediyor olmasndan anlyoruz ki mellif, stanbulun baka yerlerindeki mezar kitabelerini de toplam fakat bunlardan sadece skdardakileri bastrm ya da bastrabilmitir.

39 Eserinde, daha nce yaplm almalarda olduu gibi, mezar talar zerindeki yazlar istinsah yoluna gitmediini; zaten mezar talarnn fotoraflar yeterince okunakl olduundan byle bir uygulamaya da gerek olmadn belirtmitir. Ancak baz kitabelerin eitli sebeplerle okunmaz hale gelmesinden dolay, yazlara aynen yer verdii( Halil, Hanife Hatun kitabeleri gibi) ve Arapa Farsa kitabeleri de-Arap harfleriyle- aynen yazd grlmektedir. Ayrca, eldeki btn belgelerin ortaya konulmasndan sonra oluturulacak indekslerde, kitabelerin tarihi bir sra izlenerek sralanaca ve yazlarnn trleri ile ait olduklar ahsiyetlerin mesleklerinin de bulunaca bildirilmitir. Eserinde, mehur olmayan baz ahsiyetlere ait kitabelere de yer verdiini belirten yazar, buna gereke olarak talardaki yazlarn deeri, tan ekli ve eskilii gibi sebepleri gstermektedir. Eserde, kitabelerin yan sra mezar talarnn mevkileri de tespit edilmitir. Tarihlerde ve tezkirelerde yerleri belirtilen baz mezar talarnngerek yeni yollarn almas gerekse bakmszlk gibi sebeplerle- yerlerinden kaldrlm ya da kaybolup gitmi olmalarndan dolay, bu tespit olduka nemlidir. Eser; Ali Aa, Fatma Hatun, Halil, Hanife Hatun, Nabi, Mustafa Aa, Hamit, Nedim, Saliha Kadn, Atf, Mehmet ehri, Neyli, Hattat Hafz Osman, Hasan Baba, Mehmet Sait, Halil Aa, Ali Efendi, Lebip, Mirzazade Sait, Hseyin Aa, brahim, Selim Baba, Selim Aa, Ahmet Nazif, Vakanvis Edip, Hfz, Hayali, Enderuni Vasf, Drrizade Abdullah, Rasim, Nabizade Nazm ve Hicri isimlerine ait, skdarda yatan toplam 32 mehur ahsiyetin kitabelerini iermektedir. Bu kitabelerle ilgili bilgiler, genel olarak, mezar tann bulunduu mevki ve mezar tandaki kitabedir. Baz kitabelerde ise bu bilgilerin yan sra, kitabenin ait olduu ahsla ilgili bilgiler de bulunmaktadr. (Ali Aa, Hamit, Saliha Kadn kitabeleri gibi.) Baz kitabelerdeki yanl bilgilerin de baka kaynaklarla karlatrlarak dzeltildii grlmektedir. ( Nabinin mezar tanda yanl kaydedilen kta, Nabi divanndaki ktayla

40 karlatrlm ve hem mezar tandaki hem de divandaki kta aynen kaydedilmitir.) Eserinde Sicil-i Osman, akayk Zeyli, Osmanl Mellifleri, tarihler (elebizade Asm ve Cevdet tarihleri), salnameler ve divanlardan (Keecizade zzet Molla ve Nabi divanlar) yararlanan Sadettin Nzhet, kitabn sonuna eserdeki kitabelerin fotoraflarlarn da koymutur. Eserin sonunda toplam 34 fotoraf bulunmaktadr.

12-BEKTALI GED Shulet matbaasnca baslan ve

yayn tarihi bulunmamasna ramen, eserin bandaki Cumhuriyetin onuncu yldnm dolaysyla yaynland Trk lksnn edilen byk eser, yaratcsna armaan ibaresinden 1933te tahmin Bibliyografya, Gednin Hayat, Edebi ahsiyeti ve hreti balklar ile n 73 iirini ieren 106 sayfalk bir risaledir. Bibliyografya blmnde(s. VII- VIII), ilim dnyasna ilk tantan isim(Kprl) ve adnn getii ya da iirlerinden rneklerin bulunduu eserler kaydedilmitir. Buna gre, Kprlnn makalesi de dhil alt eserde, eitli vesilelerle Gedden bahsedildiini bildiren mellif; o gne kadar 3 kendisinin yaymlad 6 iirinin yaymlandn belirtmektedir. Bu iirin a ait olmadn dnmesine ramen eserine alm, 69 iiri ise eitli mecmualardan toplamtr. Gednin Hayat (s. IX- XI) balyla ikinci blmde, n doumu, meslei, saraydaki yeri, fiziksel zellikleri, giyim kuam, tarikat ve lm

41 hakknda tespitlerde bulunan mellif, Ahmet Talat Beyin eserinde verilen malumat yorumlayarak bu iddiann imknszl sonucuna varmaktadr. 1 nc blmde (s. XII- XIV) n kulland nazm ekilleri, manzumelerinin konusu iirlerinden rneklerle belirlenmi, mteessir olduu klar ve divan airleri zikredilmi manzumelerinin dili zerine yorumlar yaplmtr. n hreti ile ilgili olarak(s. XV-XVI), gerek stanbulda gerekse Anadolunun muhtelif sahalarnda iirlerinin okunduu, kendisine nazireler yazld, manzumelerinin mecmualarda yer ald ve baz paralarnn bestelendii gibi gereklerden hareketle devrinin mehur bir ahsiyeti olduu neticesi ortaya koyulmaktadr. kla ilgili on alt sayfalk tantmn ardndan, elde edilen manzumeler,iirler bal altnda(s. 1- 95) ve nazm ekilleri itibariyle snflandrlmtr: destan(4), koma(28), divan(13), semai(17), yedekli semai(1), gazel(7). lave olarak birer koma, divan ve semai de iirler blmne dhil edilmitir. iirlerin fihristi, bazlarnn msras bazlarnn ise beyitleri verilmek zere, bu msra veya beytin son harfi dikkate alnarak alfabe srasna konulan iirlerin eserdeki sralar, trleri ve btn beyit saylar da kaydedilerek hazrlanmtr. Kitabiyat ve umumi fihrist ile son bulan eserin sonunda ayrca, mellifin o gne kadar yaynlanan veya baslma aamasnda olan eserlerinin listesi yer almaktadr. XIX. Asr Saz airlerinden Beiktal Ged, kla ilgili ilk monografi ve eserlerini toplu halde veren ilk alma olmas asndan nemlidir.

Ahmet Talat Bey Tokatl k Nuri adl eserinde, Gedyi, Emrahn raklarndan biri olarak gsteren bir rivayete yer vermitir. Bkz. A. Talat Onay, k Tokatl Nuri, ankr, 1933

42 13- HENGM Trklk yaratcsna, yldnm eserinde, 19. lksnn cumhuriyetin dolaysyla asr armaan saz byk onuncu ettii airlerinden

Hengaminin hayat ve eserlerini tetkik ederek kk bir risale eklinde yayna sunan Sadettin Nzhet Ergun, eserini u balklar altnda toplamtr: I- Balang II- Hengaminin Hayat III- Edebi ahsiyeti Bibliyografya iirler iirlerin Fihristi Mellif, balang blmnde, 19. asrda genel bir grnm kazanan ve pek ok nemli saz airi karan k edebiyatnda Mirati, Seyhani, Beiktal Gedai, Ceyhuni, Haki gibi hret kazanm isimlerin yannda, ismi biraz daha glgede kalm olan Hengmiyi yaatmak arzusunda olduunu belirtmi, eserin yazl amacn bu ekilde bildirmitir. kinci blmde Hengminin nereli olduu, meslei, tarikat, lm yeri ve tarihi ile tahsili zerinde durulmu; bu konular ou zaman n manzumelerine allmtr. n edebi ahsiyeti ile ilgili olarak, ada klar arsndaki yeri, kulland nazm ekilleri, aruz hatalar, divan edebiyat ile ilgisi, genel olarak ele ald konu ve hreti gibi konular zerinde durulmaktadr. zellikle kullanlan nazm ekilleriyle ilgili olarak, elde edilen manzumelerin haricinde; destan, yedekli divan, yedekli semai, yedekli kalenderi, yldz gibi 19. asr saz airleri arasnda ska kullanlan nazm ekillerinin de kullanlm olma olasl belirtilmitir. Yine bu blmde yazar, n 194 beyit ve 1 msral 23 istinat edilerek, bazen de tanklarla aydnlatlmaya

43 manzumesini elde edebildiini bildirmi ve bu manzumeleri beyit saylar ve nazm ekilleri asndan tasnif etmitir. Buna gre eserde, 28 beyitli 4 koma, 42 beyitli 8 divan, 62 beyitli 6 semai, 8 beyitli 1 ayakl semai, 5 beyitli 1 kalenderi ile 29 beyit ve 1 msral 3 gazel bulunmaktadr. Bibliyografya ksmnda ise, kitaplar ve makalenin knyesini vermi olmasna ramen; yararlanld sylenen 20 kadar derginin knyeleri verilmemitir.

14- SLLEL SRUR Sadettin Nzhetin halk airlerine ait tetkiklerinden XIX. Asr Saz airlerinden Silleli Sruri, Shulet Ktphanesince biridir. ve ile n ve Hayat yaynlanan Bibliyografya, Edebi olarak monografilerden Srurinin blmleri Vilayeti

ahsiyeti Konya

iirlerini muhtevi eserde, Sruri ile ilgili Halkiyat Harsiyatnda verilen bilgilerden fazla bir ey sylenmemise de iirlerinin toplu halde sunulmas nemlidir. Bibliyografya blmnde, Sruri hakkndaki ilk bilgilerin Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatnda verildiini bildiren mellif, buradaki bilgilerle ilgili olarak M. Zeki Beyin Yeni Fikirde yaymlanan tenkitlerine yer verilmitir. Konyada yazlan mecmualardan toplad manzumeleri nereden Ergun, Zeki Beyin nerettii baz manzumeleri almakla birlikte, Nabiye ait bir beyti ve Zehriye isnat edilen bir komay ise eserine almadn belirtmitir. Srurinin hayat ile ilgili olarak Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatndaki bilgilere karlk Zeki Beyin tenkitleri ve bu tenkitlere cevaplar verilmitir. Bu karlkl tenkitlerden yola karak n tahsilli olup olmad,

44 softal, gurbet hayat, sevgilisi, hastal gibi konularda, iirlerinden hareketle, baz aklamalar yaplmtr. n edebi ahsiyeti bal altnda, elde edilen iirler dorultusunda, kullanlan vezinler, iirde baarl olduu ya da geri kald hususlar, baz iirlerdeki taklitilik ve hreti zerinde durulmutur. Eserde 19 koma, 1 trk, 12 divan, 1 semai, 1 kalenderi olmak zere 34 iir yer almaktadr. iirlerin fihristi, iirlerin ilk beyitleri ya da msralar verilerek rediflerin harf srasna gre alfabetik olarak sralanmas eklinde dzenlenmitir Eserin sonunda Kitabiyat ve Umumi Fihrist verilmitir..

15- KTB 17. asr saz airlerinden Ktibinin eserlerini bir araya getiren eser, 1933 ylnda Shulet Ktphanesi tarafndan baslmtr. Be blm ve bir zeyilden oluan eserde, 63 Ktibiye, 6s Ktipe ait 69 iir mevcuttur. Bibliyografyada, Ktibiye ait daha nce yaplm hibir almann Evliya ve bulunmadn elebinin belirten mellif,

Seyahatnamesinde

Kprlnn makalelerinde n yalnzca adnn zikredildiini kaydetmitir. Bu blmde ayrca, eserdeki manzumelerin bazlarn farkl kaynaklarda farkl klar adna grdn bildiren Ergun, bu klarn adlarn ve manzumeleri de bildirmitir. Ktibinin hayat ile ilgili olarak yalnzca n yaad yzyl tespit edilmi olup bu kanaate nasl varld, rneklerle aklanmtr. Ayrca, iirlerinden hareketle az ok tahsilli olduu, ve mreffeh bir hayat yaad gibi bilgiler de verilmitir.

45 nc blm, Eserlerinde, n pek ok manzumesi olmasna ramen bunlardan 62sinin elde edildii belirtilmi ve eldeki bu manzumeler ekilleri dikkate alnarak snflandrlmtr. Ayrca iirler, dize saylar asndan da snflandrlm ve hangi vezin kalplarnn tercih edildii de belirtilmitir. Edebi ahsiyeti bal altnda, n hece aruz ile yazd iirlerdeki baars karlatrlm, zerinde messir olan airler dile getirilmi ve n asl baar gsterdii konular zerinde durulmutur. Sonu olarak, Ktibinin milli Trk zevkini ihtiva eden lirik veya didaktik eserlerde baarl, zellikle tebihlerinde samimiyet gzlene, klasik edebiyattan etkilenmekle birlikte bu sahada yazdklarnda baarsz olan fakat hece vezniyle yazd koma ve semaileri kymete deer bir k olduu yorumu yaplmtr.

16- KULOLU 17. asr saz airlerinden Kulolu hakkndaki tetkikler ve n iirleri, S. Nzhetin dier pek ok saz airi hakknda yaymlad Kulolunun monografiler Hayat, Edebi gibi k hakkndaki ilk almadr. Bibliyografya, ahsiyeti, hreti ve iirleri blmlerinden oluan eserde, n 19 iiri yer almaktadr. Bibliyografya blmnde Kuloluyla ilgili daha nce yazlanlardan bahseden mellif, bu almalardaki iirlerin kimler tarafndan hangi isimler adna kaydedildiini belirtmekte ve eserindeki iirleri hangi vastalarla, nerelerden topladn kaydetmektedir. kinci blmde, n hayat ile ilgili ok fazla bilgi bulunmamaktadr. Yalnz, Evliya elebiden ve Kprlnn makalelerinden paralar sunularak, yaad yzyl tespit edilmi; iirlerinden hareketle de Ktibi, Kayk Kul

46 Mustafa ve Gedai ile arkadal, Kul Mustafa ile arasnn ak olduu gibi sonulara varlmtr. Edebi ahsiyeti bal altnda, ksaca n etkisinde kald airler, iirlerinde ele ald konular ve teknii zerinde durulmutur. Kulolunun ve dier klarn 17. yzyln hatr saylr yazm airlerinden olmalarna olduu, istinaden Seyahatnamede adnn gemesi, baz eserlerde manzumelerinin bulunmas kendisine nazireler sylenmise de n snrl sayda manzumesi mevcut olduundan kesin hkmler verilemeyecei de belirtilmitir. iirler, koma(9), mersiye(1), semai(7) ve divan(2) eklinde ve numaralandrlarak sunulmu; iirlerin fihristi ise ilk beyitleri veya msralar alnarak, eserde yer al sralar ve trleriyle birlikte sralanmtr. Eser, Kitabiyat ve Umumi Fihrist ile son bulmaktadr.

17- NAMIK KEMAL- HAYATI VE RLER 1933 ylnda Yeni ark Ktphanesi tarafndan yaynlanan Namk KemalHayat ve iirleri, eserden sekiz yl sonra yaymlanan Namk Kemalin iirleri1nde S. Nzhetin kendi kaleminden Kemalin yle birok tantlmaktadr: eden bir Namk

iirlerini ilk defa olarak matbu bir halde ihtiva eserdir. 1933te stanbulda neredilmitir. 390 sahifeden ibaret olan bu kitap, iki ksmdr. 139 sahife tutan ilk ksm u bahisleri muhtevidir: Namk Kemalin ecdad, hayat, ilmi ahsiyeti, siyasi ahsiyeti, edebi ahsiyeti, iirleri, hreti ve tesirleri. kinci ksm- ki 252 sahifedir- Namk Kemalin iirlerine tahsis

a.g.e., nklap Kitabevi, stanbul, 1941.

47 edilmitir. Bu kitapta Kemalin 2535 beyitli 353 manzumesi vardr. Bu esere Ali Emir nshas esas tutulmu ve bir hayli mecmua ile edebiyat ve kraat kitaplarnda grlen manzumeler de Vatani iirler ve Muhtelif iirler balklaryla kitabn sonuna ilave edilmitir.(s.XXVI.) Eserin ilk blmnde, Namk Kemalin en byk ceddi olarak gsterilen Topal Osman Paadan babasna kadar, ecdadn tercme-i hlleri bir silsile halinde ve kaynaklardan alntlarla aktarlmtr.(s. 5-29.) Namk Kemalin hayat ile ilgili olarak, hayatnda nemli bir yere sahip olan baz ahslar ve onun hayatndaki yerlerinden bahsedilmektedir. Bu ahslar, bir ynleriyle daha sonra Kemalin yazdklarnda ya da yaadklarnda yer bulmu insanlardr. ahslarn yan sra, onun edebi hayatnda nemli bir yere sahip olan Encmen-i uara ve fikir hayatn ekillendiren Yeni Osmanllar Cemiyetinden de bahsedilmi; lmne kadar sren serveni mektuplarla ya da eserlerinden alntlarla sunulmutur. Bu blmde verilen belgelerle Namk Kemalin zel hayat, kiilii, hatta fiziksel zelliklerine kadar pek ok konuda bilgi edinmek mmkndr. (s. 30- 103) lmi ahsiyeti bal altnda ise N. Kemalin, pek ok ilimle ilgilenmesine ramen, bir konuda mtehasss olamam; dolaysyla bir lim deil, tetebbu sever bir ilim merakls olduu sonucuna varld grlmektedir. (s. 106- 107.) Siyasi ahsiyeti noktasnda, Kemalin en mhim hususiyeti olarak slami ve Osmanlln alan bir tesiri vatan altnda kalan fakat ilhamn getirmi Fransz olmas edebiyatndan gsterilmektedir. Milli ahsiyeti ile ilgili yapt yorumlarda N. Kemalin mektuplar ve eserlerini delil olarak gsteren mellif, onu hem rk hem de lisan noktasnda bir milliyeti deil, mmeti olarak grmektedir. (s. 113.) Edebi ahsiyeti bal altnda, N. Kemalin ilham ald airler, divannda yer alan mazmunlar, beyitlerinde ne kan baz noktalar, tasavvufla ilgisi gibi baz konularda karmlar bulunmaktadr. Burada zellikle, Kemalin mevzu itibariyle deil, slup asndan ve iirden ziyade nesir alannda baarl olan bir edebiyat adam olduu vurgulanmaktadr. edebiyat vcuda

48 iirleri blmnde, elde edilen iirler; divan, vatani iirler ve muhtelif iirler balklar altnda tasnif edilmi, kullanlan vezin kalplar gsterilmi ve eserde yer alan btn iirler bu vezin kalplarna-eserdeki numaralarylataksim edilmitir. Bu blmde ayrca, elde edemedii baz iirler olduunu belirten mellif, ellerindeki iirleri vermek istemeyenlere sitem ederken, baz iirlerin yalnz birka beytini ya da matlalarn bulabildiini belirtmi ve bunlar da kaydetmitir. hreti ve tesirleri blmnde, Kemalin tesirinde kalm isimler zikredilirken, bugn iin hem fikri gayesinde hem de edebi anlamda bir hretinin olmad fikri ortaya koyulmutur.

18- NEAT- HAYATI VE ESERLER Kanaat Ktphanesince yaynlanan ve Milli Ktphane serisinden olan Neati Hayat ve Eserleri, airin hayat hakknda bilgilerle divan ve Hilye-i Enbiyasnn yaymland bir monografidir. ki blmden oluan eserin ilk blmnde Neatinin Hayat(s. V- XIII), Edebi ahsiyeti(s. XIV- XX), Eserleri(s. XXI- XLIX), hreti ve Tesirleri(s. L- LXI) balklar altnda air hakknda baz bilgiler ve tespitler, ikinci blmde ise Divan ve Hilye-i Enbiyas yeni harflerle okuyucuya sunulmutur. airin hayat ile ilgili olarak nereli olduu, ismi, mahlas, mahlas almas ve deitirmesi, Konya seyahati, eyh oluu ve ahsiyeti hakknda, tezkirelerdeki bilgiler karlatrlm; mezar ta yazlar, vefatyla ilgili dlen tarihler ve muasr airlerin divanlarnda hayatna k tutacak blmler rnek olarak alnmtr.

49 airin edebi ahsiyetini ortaya koyabilmek amacyla eserlerinin deerlendirildii ikinci blmde, iirlerde kullanlan nazm ekilleri ve ele alnan konular zerinde durulmu, ayrca airin slubu ve kendisine tesir eden airler hakknda yorumlar yaplmtr. airin nazire yazd airler ve nazire yazlan iirlerden rnekler verilerek iirleri de nazm ekilleri asndan karlatrlm ve baarl olduu tr ortaya koyulmutur. Sonu olarak bu blmde, Neatinin bilhassa gazellerinde mmtaz bir hususiyet temin ettii sonucuna varlmtr.(s. XX.) nc blmde Neatinin eserlerini sralayan mellif, bunlar hakknda, Divan hari, ksa bilgiler vermi Divan ise ekil bakmndan ayrntl biimde deerlendirmitir. Divanda yer iirler, nazm ekilleri itibariyle snflandrlarak beyit saylar vezin kalplar ayr ayr olduu halde gsterilmitir. Her bir nazm ekli ayr balklar altnda ele alnm ve eserde yer alan iirler msralar ya da beyitleri rnek alnarak bu balklara dhil edilmitir. zellikle gazeller, ayrca, son harflerine gre Arap alfabesi srasyla tasnif edilmitir. Mellif, eserine ald iirleri nerelerden topladn da her bir nshann bulunduu yerler ve yer numaralarn vermek suretiyle belirtmitir. Devrinin drst ve hrmet grm bir adam olarak tanmlad Neatinin, bu zelliklerini gstermek zere eitli tezkirelerde kendisi iin yazlanlar ve divan airlerinin nazirelerini rnek gsteren mellif; airin, muasr airler arasnda mevki sahibi olmasna ramen daha sonra ihmal edildiini belirtmi, bunun sebebi olarak da baarszl deil talihsizlii gstermitir. Birinci blmn sonunda, Neatinin Edirnedeki metfeninin fotoraf bulunmaktadr. kinci blm, Neatinin Manzum Eserleri baln tad halde, burada sadece- yukarda da belirtildii zere- Divan ve Hilye-i Enbiyas bulunmaktadr. Eserin 57 sayfalk ilk blmnden sonra, tekrar numaralandrlan ikinci blmde(s. 1- 151) airin divan, Kasaid(25), Gazeliyat(127), Tarih(4) ve Rubaiyyat(11) balklar altnda verilmi ve dipnotlarda nsha farkllklar da gsterilmitir. (s. 5- 133)

50 Hz. dem, dris, brahim, smail, shaki Lut, Yusuf, Eyp, Musa, Davut, Sleyman, Yahya ve sa peygamberlerle Hz. Peygambere yazlm hilyelerin yer ald Hilye-i Enbiya da eserin ikinci blmne alnarak yeni harflerle ilim dnyasna kazandrlmtr. Eserin sonunda, birok divan, tezkire ve mecmuann kaynak olarak gsterildii zengin bir bibliyografya ile fihrist verilmitir.

19- RAM PAA 17. yzyl divan airlerinden Rami Paann hayat ve eserleri hakknda bilgiler ile divannn yer ald eser, Milli Ktphane yaynlarndan yaymlanmtr. Eserin 84 sayfalk ilk blm Rami Paann ve Hayat(s.55229.), 77.) ailesi Edebi ahsiyeti(s. 30- 37.), Eserleri(s.38- 51.) hreti(s. airin balklaryla ve tahsili Bibliyografyaya ayrlmtr. doumu, hakknda snrl bilgilerin bulunduu ilk blmde; zellikle, saraya girii ve mevkiinde ykselii- eitli kaynaklardan alntlarla- detayl ekilde verilmitir. Sadrazamla kadar ykselen air hakknda, bu mevkie ulaana kadar yaadklarndan, sadrazaml srasnda kan isyanlara kadar pek ok konuda bilgi verilirken; devrinde yaanan bu olaylarn sebep ve sonular da ortaya konmaktadr. Rami Paann Nabinin mukallidi olarak tanmland ikinci blmde, genel olarak eserleri ele alnm; dili, slubu ve teknii ile ilgili yorumlar yaplmtr. Bu blmde ayrca, airin nazire yazd airlerle bu nazirelerden rnekler de yer almaktadr. olup 1933 ylnda

51 airin eserlerinin tantld nc blmde, zellikle divan zerinde durulmu; divan ekil itibariyle tam bir tasnife tabi tutulmutur. air ile ilgili eitli kaynaklardan alntlarn yapld drdnc blmde, kendisine yazlm 6 kaside rnei ile 2 gazeline yazlan tatir ve terbi rnekleri yer almaktadr. airin 64 gazel, 6 kta, 1 tarih, 1 lugaz, 1 takriz, 4 rubai ve 2 beyittan oluan divannda; gazeller, beyitlerin son harflerine gre sralanm ve numaralandrlm, sunulmutur. Mellifin, imdiye kadar tabedilmemi hatta nazar- dikkati celp etmemi bu divan, yeni harflerle okuyucuya sunmas, edebiyat tarihi asndan nemli bir almadr. dier trler de kendi iinde numaralandrlarak

20- SABUH Sabuhi divan ile airin hayat ve eserleri hakknda 26 sayfalk bir Mukaddimeyi ieren eser, Milli Ktphane yaynlarnn Ediplerimiz serisindendir. airin hayat ile ilgili olarak pek fazla bilginin bulunmad ilk blmde(s. 5- 9.), nereli olduu ve tarikat hakknda verilen bilgiler de, birbiriyle elien ifadelere sahip eitli kaynaklardan alntlar yaplmak suretiyle verilmitir. Mellif, bu konulardan yalnzca tarikat meselesini deerlendirmi ve kendince bir sonuca varmtr. Sabuhi ile ilgili menkbenin de rnek olarak verildii bu blmde, hem menkbelerden hem de airin yazdklarndan hareketle, airin kiilii hakknda yorumlar yaplmtr.

52 Edebi ahsiyeti(s.10- 13.) bal altnda, airin dili, slubu, iirlerinin konusu ve trleri zerinde durulmu; airin messir olduu airler de kaydedilmitir. nc blmde, airin eseri tantlmsa da bunlardan zellikle divan zerinde durulmu; divan ekil itibariyle tetkik edilmitir. Mellif bu blmde ayrca, eserde mevcut olan iirleri nerelerden, ne suretle tespit ettiini de bildirmektedir. Buna gre eserdeki iirler, biri Darlfnun Ktphanesinde, dieri Millet Ktphanesinde bulunan iki nshadan tespit edilmitir. lk kez S. Nzhet tarafndan yaymlanan Sabuhi divannda 1 mnacat, 1 naat, mam Hseyine yazlm 1 mersiye, 1 skiname, 1 terci-i bent, 3 mseddes, 2 tarih, 77 gazel, 5 mesnevi, 2 kta, 2 beyit, 4 Trke 4 Farsa 8 rubai, 6 Farsa gazel, 1 Farsa kta ve 1 Farsa beyit bulunmaktadr. Bu iirler, Trke ve Farsa olanlar ayrlmak zere, yukarda belirtilen tasnife uygun olarak, her biri kendi iinde ilk beyitlerinin son harflerine gre Arap alfabesi harf srasyla sunulmutur.

21- EYHLSLAM BAHY Milli Ediplerimiz Kanaat Ktphane serisinden Ktphanesi klliyatnn eyhlislam tarafndan

Bahy - Hayat ve Eserleri, 1933 ylnda, yaynlanmtr. Eser, Bahynin Hayat (s. V- XIV.), Eserleri ve Edebi ahsiyeti (s.XV- XXV.), hreti ve Tesirleri (s. XXVI- XXXVII.) blmleriyle bibliyografya, divan ve lgateden olumaktadr. Eserin ilk blmnde Bahynin ailesi, tahsili, memuriyeti, lm, kiilii ve

53 tarikat hakknda, tarihler ve tezkirelerden alntlarla, bilgiler verilmi; airin hayat boyunca oka yaad aziller de ayrntlaryla kaydedilmitir. Eserleri ve edeb ahsiyeti bal altnda ise, airin divanesindeki iirleri, ekil itibariyle snflandran mellif; ayrca, kullanlan vezin kalplar ve bunlarn eserdeki iirlere dalm da gsterilmitir. nc blmde, Bahynin muasr olan ve daha sonraki dnemlerde yetien airlerin kendisini tavsif eden iirleri ve hakknda yazlan methiyelerden rnekler verilmi, kendisinden sonra yetimi airlerin iirlerine yazdklar nazireler de kaydedilmitir. Yine, baz divan ya da tezkirelerde, airi takdir eden paralar da bu blme rnek olarak alnmtr. eyhlislam Bahy Divan kasaid, mesneviyat, mukataat ve gazeliyat balklar altnda sunulmutur. Mellifin, eserin ikinci blmnde bildirdiine gre, 874 beyitten oluan bu kk divanda, biri kasidebee olmak zere, 199 beyitli 6 kaside, 325 beyitli 2 mesnevi, 8 beyitli 4 kta, 19 beyitli 2 tarih, 285 beyitli 41 gazel, 18 rubai ve 1 beyit (s. XV.) mevcuttur. Eserin sonuna 112 kelimelik bir de lgate konulmutur.

22- IK Shulet yaratcsna 17. asr Ktphanesi Cumhuriyetin saz airlerinden tarafndan onuncu k yl ilim

baslan ve mellifin Trk lksnn byk dnm dolaysyla armaan ettii eser, dnyasna tantmak ve iirlerini sunmak gayesiyle hazrlanm bir risaledir. Bibliyografya, kn Hayat, Edebi ahsiyeti, hreti ve Tesirleri blmleriyle n 22 iirini muhtevi eserin bibliyografya ksmnda verilen kn iirlerinin daha nce hi yaymlanm olduu bilgisi, bu kk eserin nemini

54 aka gstermektedir. Bu adan S. Nzhet, karanlkta kalm saz airini aratrmaclara tantan ilk isimdir. Bu blmde ayrca kn ismini ilk zikreden Kprlnn XVII. Asr Saz airlerinden Gevheri adl eserinde, n bir manzumesini nce IV. Murata isnat etmi olduu, daha sonra bu yanln dzeltildii bilgisi verilmekte ve Ergunun Karacaolan adl eserinde de kn iki manzumesine yer verildii bildirilmektedir. Mellif, bir Bektai cnknde, k Dede adna kaytl olarak grd manzumeyi de bu blmde vermesine ramen, bunun ka ait olmadn savunmaktadr. kla ilgili daha nce hibir alma yaplmam olmasndan, hayat hakknda pek fazla bilgi verilmemitir. kinci blmde, n bir varsasndan yola karak, yalnzca yaad yzyl tespit edilebilmi; yine iirlerinden hareketle sarayla alakas olduu ve dneminin mehur airlerinden olduu sonucuna varlmtr. n edebi ahsiyeti bal altnda, kulland hece kalplar, mahlaslar, iirlerinin konular ve iirlerindeki klasik edebiyat tesirleri zerinde durulmutur. Drdnc blmde, kn 17. yzyln byk hret sahibi airlerinden olduunu iddia eden mellif, bu grne IV. Muratn kendisine yazd nazireyi kant olarak gstermekte; ayrca, n muasr dier klarn yazdklar nazirelerden de bahsetmektedir. Mellif bu konuda kesin bir hkme sahipse de gsterdii nazirelerin ka yazlm olduunu ispatn imknszln belirterek tedbiri elden brakmamtr. Bunun yannda, kn bestelenmi birtakm manzumelerinin de mevcut olduu bildirilmi ve Millet Ktphanesinde bulunan bir manzumesi rnek gsterilmitir. iirler blmnde koma(13), trk(1), semai(7) ve varsa(1) balklar altnda 22 iir bulunmaktadr. iirlerin fihristi, ilk beyitleri alnarak ve kafiyelerine gre alfabetik olarak sralanmak suretiyle hazrlanmtr. Kitabiyat ksmnda, ou mellife ve F. Kprlye ait olmak zere 13 eser kaynak olarak gsterilmi ve eserin sonuna mellifin o gne kadar yaymlanm eserlerinin-eksik- bir listesi koyulmutur.

55

23- SAMH RFAT S. Nzhetin, kinci Dil Kurultayna ithaf ettii Samih RifatHayat ve Eserleri,Shulet Ktphanesince

yaynlanmtr. Mellif, eserin ba tarafna koyduu ve Trk Dili Tetkik Cemiyeti Umumi Ktipliine yazd notta; bu eseri, Birinci Dil Kurultaynda dinledii fakat ikincisine mr vefa etmeyen Samih Rifatn boluunu doldurmak zere kaleme aldn belirtmektedir. Samih Rifatn hayat hakknda bilgilerin verildii ilk blmde, ailesi, tahsil hayat, memuriyet hayat ile ilgili bilgilerin yan sra, iire balay, etkisinde kald airler, iirlerinin yaymland dergiler hakkndaki bilgilerle de Rifatn edebi tarz ve almalar zerinde durulmutur. Bu blmde zellikle, Trk Dili Tetik Cemiyetinin kurulu aamas ve ilk kurultay hakknda verilen bilgiler asndan nemlidir. Hatralarla nakledilen bu ksmlar, ayn zamanda yeni bir devletin ilerleme yolundaki atlmlarn gstermesi asndan deerlidir. Bu ksmda mellif, S. Rifatn hayatn u szleriyle zetlemektedir: .genliinde kuvvetli bir airdi, Merutiyet devrinin kymetli bir mtetebbii oldu, Cumhuriyet feyizleri ise onu bize olgun bir mteferrik ve lim olarak tantmtr. Trk dili ve Trk tarihi, bu fedakr adamdan daha pek ok ey bekleyebilirdi.(s. 118.) Samih Rifatn eserleri, Samih Rifattan Seme Manzumeler ve Seme Nesirler balklar altnda sunulmutur. Manzumeler ayrca, Divan Edebiyat, Bektai Edebiyat, Teceddt Edebiyat, Milli Edebiyat ve Vatan iirler alt balklaryla snflandrlm, her manzumenin yaym yl ve yaymland dergi/ gazete ad da kaydedilmitir. Buna gre eserde, 19u divan edebiyat, 4 Bektai edebiyat, 29u teceddt edebiyat, 4 milli

56 edebiyat, 7si vatan iirler balklar altnda olmak zere, toplam 63 iir rnei verilmitir. Seme nesirler ksmnda ise, - yaymlandklar gazete ya da dergi adlar ile yaym yllar kaydedilmi olmak zerebulunmaktadr. Eserde ayrca, Samih Rifat ve ailesine ait 12 fotoraf ile Ali Rifat Beyin ( Samih Rifatn abisi) airin bir manzumesine yapm olduu bestenin notalar da yer almaktadr. 9 nesir rnei

24- CENAP EHABETTN S. Nzhetin Kelime ve zek

oyunlaryla, hatta tablolaryla, muhakkak ki Trk edebiyatnn en kuvvetli bir ahsiyeti olarak tanmlad Cenap ehabettin hakkndaki monografisi, 1934 ylnda, Yeni ark Ktphanesi tarafndan yaynlanm, 297 sayfalk kapsaml bir almadr. airin blmnde, tercmesi hayat C. ile bilgiler ve iirlerinden rneklerin sunulduu eserin ilk ehabettinin yannda; doumu, Cenapn iire balay hatralarla tahsili, ailesi hakknda verilen klie hl bilgilerinin kaydedilmi, yaz hayatna girii, Avrupaya gnderilii, buradan dnnde deien fikirleri, Servet-i Fnuna dhil oluu, zamanla muhaliflerinin ortaya kmas vb. pek ok konu ile ilgili ayrntl bilgiler verilmitir. Verilen bilgilerin, gerek Cenap ehabettinin yazdklaryla gerekse kendisine yazlanlarla desteklenmi olmas, bir taraftan bu bilgileri salamlatrrken, dier taraftan da okuyucuya Cenapn yaadklar etrafnda dnemin edebiyat lemini sunmas asndan nemlidir. Ayrca, eitli kaynaklardan yaplan bu alntlar, eseri skc bir sluptan ve kuru kuruya bilgi aktarmaktan da kurtarmaktadr.

57 Bununla birlikte, Cenap ehabettinin, ilk iirlerinden balayarak, iirlerinin yaymland dergiler ve bu dergilerde yaymlanan iirleri ve makaleleri kronolojik srayla verilmitir. Sunulan bu bilgilerin, hazrlanacak bir Cenap ehabettin bibliyografyas veya onunla ilgili yaplacak her trl almaya kaynaklk edecei muhakkaktr. C. ehabettinin kiilii ve edebi ahsiyeti ile ilgili olumlu ve olumsuz baz karmlarda bulunan mellif, bu karmlar da bizzat Cenap ehabettinin yazd veya kendisine yazlanlardan yola karak ortaya koymaktadr. airin ilk iirlerinden, lmne kadar yapt btn almalar eserine alan Ergun, lm hakknda da ayrntl bilgiler vermi; cenaze treninden lm sebebine kadar pek ok bilgiyi kaydetmitir. Eserde, Cenap ehabettinin 2 fotoraf da bulunmaktadr. rnek olarak verilen iirler de, yaym yllar ve yaymlandklar yerler kaydedilerek, sunulmutur. Bu blmde, 73 iir rnei verilmitir. Eserin sonunda, iirlerin fihristi, bibliyografya ve S. Nzhetin o gne kadar yaynlanm eserlerinin eksik bir listesi verilmitir.

25- FEHM Fehim Divan, 1934 ylnda, Kanaat Ktphanesince yaynlanmtr. Milli Ktphane klliyatndan olan eser, airin divannn yeni harflerle baslm ilk nshas olmas asndan nem tar. Eserin ba ksmnda, airler ilgili bir buuk sayfalk ksa bilgiler sunan mellif; tezkirelerden edindii bilgiler dorultusunda airin lakab ve lm tarihinden teye fazla bir ey syleyememitir. Hayatndan ziyade, bu blmde ele alnan esas konu, airin edebi ahsiyeti ve Trk edebiyatndaki yeridir. Mellif, airin eserlerini

58 genel olarak deerlendirerek, onu, hibir ahsa hitap etmeyen kasideleriyle ve baz terkib-i bentleriyle yenilik gstermeye alan bir air olarak tanmlamakta ve gazellerine yazlan nazirelerden ve tesir ettii airlerden bahsetmektedir. Fehim-i Kadim Divannda Kasaid , Gazeliyat ve Rubailer balklar altnda (s.5- 85.); 15 kaside, 1 sakiname, 1 terci-i bent, 2 terkib-i bent, 1 msemmen, 8 tarih, 7 mukattaat, 285 gazel ve 54 rubai mevcuttur. Eserin banda, divan, muhtelif yazmalar tetkik suretiyle yaymladn bildiren mellif, bu yazmalar hakknda bilgi vermemitir. Yine, giri ksmnda, Fehimin hayat ve edebi ahsiyeti hakknda, ayrca bir tetkik hazrlamak da elbette faydal olur. dediine gre, bu kaynaklar daha sonraki almada bildirecei dnlebilir.

26- BAK BakiHayat ve iirleri adyla

yaynlanan, dolaysyla, bu balk altnda devam da dnlerek hazrlanan eser, 1935 ylnda, Shulet Kitab Yurdu tarafndan yaynlanmtr. Eserin ilk cildi, yalnz Baki divanna ayrlmtr. Dier ciltte ise Bakinin Hayat ve iirleri blmleri ile airin kulland Trke kelimelerin indeksi, iki cildi de ierecek ekilde hazrlanan kelimeler ve stlahlar lgatesi ve bibliyografya bulunacan, mellifin, ilk cildin balang ksmnda verdii bilgilerden anlalmaktadr. Hatta yaynlanamayan ikinci cildin yayna hazr olduu da, yine buradaki bilgilerden karlmaktadr. Eserin banda verilen 9 sayfalk Balangta (s. VII- XV.), Trk edebiyatnn en byk airi olarak Bakinin yalnz iir cephesinden deil, dil

59 cephesinden de incelemeye deer bir ahsiyet olduunu savunan mellif; buna ramen, Baki divannn mkemmel bir tab olmadndan yaknm ve divan airlerini yeni nesle tantmann zaruri olduunu belirtmitir. Bu eserin vcuda getirili sebebi de bu dncedir. Bu blmde ayrca, daha nce yaynlanm Baki divanlar, stanbul tab ve Avrupa tab, ierdikleri iirler asndan karlatrlm ve hem bu eserde hem de dierlerinde yer alan gazeller, son harfleri dikkate alnarak, harf srasna koyulmutur. Divann hazrlanmasnda, yalnz matbu divanlardan deil, yazma divan ve mecmualardan da yararlandn bildiren mellif, bu ciltte yalnzca husus ellerde bulunan kaynaklarla Baki iirlerinin de yer ald birka eserden yararlandn syleyerek, bibliyografyay ikinci cilde brakmtr. Baki Divan (s. 5- 502.), Trke ve Faris iirler balklar altnda u ekilde tasnif edilerek sunulmutur: Trke iirler: Kaside (28), terkibibent (2), terciibent (1), muhammes (7), gazel (543), gazel (13, ilve olarak), kta (21), beyit (27); Faris iirler: Tahmis (3), gazeliyat (8), mesneviyat (3), matlaiyat (3). Buna gre eserde, 4503 beyitli 659 manzume bulunduunu bildiren mellif; Trk airleri1nin Baki maddesinde Sadettin Nzhet Ergun tab eklinde nitelendirdii bu eserde, stanbul tabndan 968, Leiden (Avrupa) tabndan 398 beyit fazla olduunu bildirmektedir.

a.g.e., C. 1, s. 710.

60

27- EDEBYAT VE EDEBYAT TARH Z Lise ikinci devre olgunluk imtihanna girecekler iin, yardmc kaynak olarak hazrlanan Edebiyat ve Edebiyat Tarihi z, 1935te nklp Kitaphanesi tarafndan yaymlanmtr. Mellif, blme ayrd eserin birinci blmn, genel edebiyat bilgileri; ikinci blmn edebiyat tarihi ve nc blmn Garp tesiri altnda Trk edebiyat konularna ayrmtr. lk blmde nazm, nesir, kafiye, redif, manaya ait sanatlar, eski edebiyatta nazm ekilleri, halk edebiyatnda aruz vezni, yeni edebiyatta nesir nevileri alt balklaryla verilen bilgiler, rneklerle de aklanmtr. kinci blmde, slamdan nce ve slamdan sonra Trk edebiyat balklar altnda ele alnan devirlerle ilgili olarak verilen bilgiler, Tanzimata Kadar Muhtasar Trk Edebiyat Tarihi ve Numunelerinde verilen bilgilerin okuyucu kitlesine uygun olarak- ksaltlm ekilleridir. Daha nce kaleme alnan Trk edebiyat tarihinde de belirtildii zere, bu bilgiler F. Kprlnn eserlerinden ve makalelerinden alntlardr. Bu eserde, farkl olarak 14. yzyldan 19. yzyl sonuna kadar Anadoluda yetien divan airleri, yaadklar dnemlere gre snflandrlarak tantlm; ayrca nasirler, mverrihler, tezkireciler ve 15. yzyldan 19. yzyl sonuna kadar Anadoluda yaam ve ldini halk edebiyat sahasnda eser vermi airler, yaadklar yzyllara gre tasnif edilmitir. nc blmde, Trk edebiyatna Bat edebiyatndan geen yeni trler ve bu trlerde eser verenlerle Tanzimat ve sonrasnda gelien yeni edebi fikirler ve bu fikirler etrafnda oluan gruplar hakknda bilgiler bulunmaktadr. Bu blmde ayrca, Trkln nkiaf bal altnda,

61 Trk Dernei, Trk Yurdu, Trk Oca, Trkiyat Enstits, Hars Mdrl, Halk Bilgisi Dernei, Halkevleri, Trk Dili Tetkik Cemiyeti gibi, Cumhuriyet sonras kurulan ve Trk kltr hayatna nemli katklar olan kurum ve kurulular da tantlmaktadr. Son Nesil bal altda, son dnemin trleri ve bu trlerde eser verenler, kimileri yalnzca isimleri zikredilerek kimileri de hayatlar ve eserleri hakknda bilgiler vermek suretiyle, tantlmtr. 252 sayfalk eser, zellikle Tanzimat sonras deien dnya gr ve bu grn edebiyata akislerini gstermesi asndan nemlidir. Ayrca bu eserle S. Nzhet, daha nce Tanzimat ncesine kadar getirebildii Trk edebiyat tarihini, 20. yzyla kadar karmtr.

28- EYH GALP- HAYATI VE ESERLER S. Nzhet Ergunun, hocas Fuat Kprlye ithaf ettii eyh Galip- Hayat ve Eserleri, 1935te Bozkurt matbaas tarafndan yaymlanmtr. 52 sayfalk risale, Balang(s. 58.) ve eyh Galipin Hayat(s. 9- 52.) blmlerinden olumaktadr. Dolaysylaeserin adna ramen- Eserler blm yaymlanamad fasikln hazr iin, olduu, Ergunun eserdeki bu baz almas da yarm kalmtr. Oysa ikinci bilgilerden anlalmaktadr. (Mellifin dipnotlarda gsterdii Galipin lmi ahsiyetine baknz, Galipin Edebi ahsiyeti baknz atflarndan) Balang blmnde, eyh Galip dnemi ve ncesi divan edebiyatnn genel durumunu deerlendiren ve divan airlerinin eser vcuda getirmedeki temayllerini ele alan mellif; sanatkrlarn azaldn hatta hi sanatkr kalmadn belirttii o devirde, kudretli bir ahsiyet ve vcuda

62 getirdii kymetli eserlerle mhim bir mevki edinen yegne ahsiyet(s. 8.) olarak eyh Galipi grmektedir. airin doumu, isim ve mahlas al, babas, dedesi, annesi, tahsili, statlar, memuriyet hayat, mahlasn deitirmesi ve bu deiikliin sebepleri, airlie balamas, lm ve kiilii hakknda detayl bilgilerin yer ald ikinci blmde, verilen bilgiler gerek tezkireler, tarihler, air ve eserleriyle ilgili yaplan almalardan gerekse ifahi rivayetlerden alntlarla desteklenmitir. Mellifin eyh Galiple ilgili ilk eserine nazaran, bu eserde yer alan bilgilerin daha geni ve ayrntl olduu, yine verilen bilgilerin kaynaklarnn dipnotlarda yer ald grlmektedir. Bibliyografya ksmnn, dier eserde olduu gibi, eksik oluu ise muhakkak ki fasikller halinde dnlen eserin yarm kalm olmas dolaysyladr. Mellif belli ki tez konusunu daha geni bir alma ile sunmak istemi fakat bu amacn da gerekletirememitir.

29- IK MER, HAYATI VE RLER M. Fuat Kprl, Saz airlerinde1, btn saz airlerimizde olduu gibi, k mer hakknda bilinenlerin de son derece snrl olduunu belirtmi; bu konudaki snrl bilginin birka eserde getiinden sz etmitir. Sadettin Nzhet Ergun da bahsedilen bu birka eserden yola karak, Trk saz iirinin byk airi k merle ilgili topladklarn, 1936 ylnda neretmitir. S. Nzhet, Trk edebiyatnn en ok eser veren ve en tannm halk airlerinden biri olan k merle ilgili

M. Fuad Kprl, Saz airleri I-V, 3. bs., Aka Yaynlar, Ankara, 2004.

63 bilgileri, tarihi kaynaklarn yan sra, iirlerinden de hareketle okuyucuya sunmaya almtr. k merin Hayat, Eserleri, Edebi ahsiyeti, Tasavvufi ahsiyeti, hreti ve Tesirleri blmlerini ieren eserde, airin 667 manzumesi yer almaktadr. Birinci blmde, airin doum yeri, mahlas, doum tarihi, renim durumu, mzikle ilgisi, lm ve menkbeleri zerinde durulmaktadr. k merin nerede doduu ile ilgili olarak, Bursal Tahirin Osmanl Melliflerindeki tespiti ve bu tespitlerin esasszl delillerle gsterilmitir. airin divannda mevcut olan: Sfat- aslmiz beyan edelim Bizim meskenimiz serhad elidir Zat- cemilemiz iyan edelim Vatan- aslmiz Aydnelidir Adlyim mahlasm Vehb okunur Kemlt- akm kisb okunur Vezn-i suhanmz hasb okunur Tehi sanman mer Gzlevelidir. komasna dayanarak, airin-bugn de kabul grld zere- Gzleveli olduunu savunmaktadr. Bu tezine ayrca, Khyazade Arifi, ankrl Talat Beyi ve smail Saibi de tank gstermektedir. Bunun yan sra, komada geen Aydnelini de, airin daha sonra buraya gelip yerlemi olabilecei eklinde yorumlamaktadr. Mellifin baka bir delili de airnamede geen erif ismidir ki k mer kendi ehrindeki airlerden bahsederken, hocas erifyi de zikretmitir. k merin mahlas ile ilgili olarak ise, airin daha ok (k) mer ve Adl mahlaslarn kullandn; bunlardan Adlnin aile mahlas olduunu ortaya koymaktadr. Bunlarn yan sra, baz iirlerde Dervi Nihan ve Vehb mahlaslarnn da yer aldn sylemitir. airin doum tarihi ile ilgili olarak kesin bir delil olmamakla beraber, iirlerinden hareketle, XVII. asrda yaam olduunu syleyen S. Nzhet

64 Ergun, bu konuyla ilgili olarak da airin tarihi olaylarla ilgili yazm olduu manzumeleri tank gstermektedir. k merin bir Yenieri saz airi olduunu ve ordu ile pek ok ehri gezdiini bildiren Ergun,; airin tahsilli bir insan olduu grn de iirlerinde Hafz divann, Sadinin Bostann, Mevlanann Mesnevisini tetkik ettiini sylemesi, Arapa ile kark bir manzume yazacak kadar Arapa bilmesi ve yine bir beytinden yola karak medrese okuduu ve slami ilimlerle urat gibi fikirlerle ispatlamaktadr. n musiki ile ilgisinden bahsederken, tambura ald ve yalnz halk musikisi ile deil, klasik Trk musikisi ile de ilgili olduu grlerini kaydetmi ve bunlar da yine n iirlerinden rneklerle ispat yoluna gitmitir. k merin lm tarihi olarak, skdarl Mevlevi Hasibin Vefeyat- Ekbir-i slamiye adl eseri ile airin Konya Mevlana mzesindeki yazma divannn kaytlarna gre, 1707 tarihini gstermektedir. Divann sonundaki, airin Yemi skelesinde gml olduuna dair bilgiye ise, bu bilgiyi teyit eden baka bir belgeye rastlamad iin temkinli yaklamtr. Yazar, k merle ilgili olarak-bazlar irkin isnatlar olmakla birliktehalk arasnda baz rivayetlerin olduunu belirtir ve Konyal Zeki Bey ve ankrl Talat Beyden naklen iki menkbeyi kaydeder. Eserleri blmnde, k merin halk airleri arasnda en ok iir yazan saz airi olduunu belirttikten sonra, n divanlarnn kimler tarafndan, ne zaman yazldn ve bu divanlarda ka manzume fakat bulunduunu kaydeder. Burada zellikle, kendisinin grmedii tabasma olarak tabedilen bir divanndaki

bakalarndan duyduu yazmalar da kaydetmitir. Bunlar arasnda, airin iirlerini-yanllarylagstermektedir.

65 30- AKA GNDZ- HAYATI VE ESERLER Aka Gndzn hayat ve eserleriyle iirlerinden rnekleri ieren eser, Cumhuriyet ktphanesi tarafndan, 1937de yaynlanmtr. 47 sayfalk risalede, Aka Gndzn hayat ile ilgili olarak doumu, ailesi, tahsili, memuriyeti gibi bilgilerin yannda; srgnleri, hapis cezalar ve olaylar etrafnda yaadklar, kimi zaman kendi kaleminden kimi zaman da kendisiyle ilgili yazlanlardan alntlarla aktarlmtr. Bu anlatlardan, kiilii ile ilgili kk notlar ve edebi ehresine tesir edenler de karlmaktadr. Hayatnn yan sra, yaz hayatna balad ilk yllardan itibaren eserlerinin neredildii gazete ve dergiler, kulland mstear isimler, Aka Gndz mstearn al, dili ve slubu, eserlerinin trleri vb. pek ok konuda verilen bilgilerle, sanat Aka Gndz tantlm; eserlerinin yayn yllar ve yayn tarihleri verilerek bibliyografyas oluturulmutur. Gndzn eserlerini deerlendiren mellif, bunlardaki ortak zelliin mahallilik olduunu belirtir. airin 15 iirinin rnek olarak verildii eserde, her iirin sonunda yaynland dergi ya da kitabn ad, yayn yl ve dergilerde kullanlan mstear isimler kaydedilmitir. Aka Gndzn edebi hayatna k tutan bu eser, sanatnn hayat etrafnda verilen detaylarla dnemin siyasi hayat ve Gndzn edebi tavrn oluturan ortam ve olaylar hakknda da ipular vermektedir.

66 31- AL CANP- HAYATI VE ESERLER 1937 ylnda yaymlanan Ali CanipHayat ve Eserleri, Cumhuriyet Ktphanesi tarafndan baslan 39 sayfalk bir risaledir. Eserde, Ali Canipin hayat ve eserleriyle ilgili bilgilerle iirlerinden rnekler yer almaktadr. Hayat bal altnda, ilk blmde airin doumu, ailesi, tahsili ve memuriyet hayat ile bilgiler veren mellif; Canipin edebi hayatn da, edebiyat lemine girdii ilk dnemlerden o gne kadar bu alanda yaptklarn kronolojik bir sra takip ederek vermek suretiyle aydnlatmaya almtr. Eserde, airin edebi zevkinin olumasnda katks olan air ve yazarlar iire balay ve ilk iirlerinin yaymland dergiler, Fecri Atiye ve ttihat ve Terakkiye dhil oluu, iirlerinde kulland mstear isimler, yeni lisan ve milli edebiyat hakkndaki dnceleri, Serveti Fnunculara kar oluu ve bunun sebepleri, Gen Kalemlerin ardndan iirler ve makaleler nerettii dier dergiler ve yaymlanan kitaplar gibi Ali Canipin edebi servenini ortaya koyan pek ok konu zerinde durulmutur. Bu konularla ilgili olarak verilen bilgilerin ou, gerek Canipin makalelerinden gerekse kendisiyle ilgili yazlanlar ve sylenenlerden alntlarla salamlatrlmtr. S. Nzhet, bu alntlar ierisine, Ali Canipin kendisine yazm olduu bir varakay da koymutur ki bu notta Canip, sade Trke ve milli edebiyat zevkini kendisine ilk alayann Muallim Naci olduunu sylemektedir.(s. 7.) Ali Canipin hayat ve eserleriyle ilgili bilgilerin bulunduu 20 sayfalk blmn ardndan, iirlerinden rnekler verilmitir. bu ksmda, yaymlandklar dergiler ve yaym yllar da belirtilmek zere, 15 iir rnei bulunmaktadr.

67 Eser, Ali Canip adn yaatacak olmasnn yan sra onun etrafnda, Gen Kalemlerin dil ve edebiyat anlay, bu alandaki amalar, kar olduklar dnceler ve bu dncelere sahip olan gruplar gibi birok hakknda verdii bilgiler ve belgelerle, devrin fikir hayat ile edebi ve lisan ynelilerine k tutmas asndan da ayr bir neme sahiptir.

32- AL NHAD- HAYATI VE ESERLER 1937 ylnda yaynlanan ve Ali Nihat Tarlann hayat ve eserleriyle ilgili ksa bilgilerle iirlerinden rneklerin yer ald eserin, yaynevi kaydedilmemitir. 35 sayfalk kk bir monografi olan eserin ilk 10 sayfasnda, Ali Nihat tantan mellif; doumu, ailesi, tahsili ve hocal ile ilgili ksa bilgilerin yannda, ilk kez mecmualarda neredilen eserlerinden, o gne kadar yaynlanm olanlara kadar yapm olduu almalar hakknda zet bilgiler sunmaktadr. Eserlerin tantm, yayn yllar ve ierikleri hakknda ksa bilgiler vermek suretiyle yaplmtr; kimi eserlerde ise, eser hakknda yazlm tenkid makalelerden alntlar yaplarak eserin deeri ya da yanklar gsterilmek istenmitir. Tarlann yaynlanm eserlerinin yan sra gayr matbu eserlerinden de bahsedilmi; iirlerindeki teknik ve slup hakknda da yorumlar yaplmtr. Onun, Trk edebiyatnn estetiini bulmak iin var kuvvetiyle altn bildiren mellif, bu almalarndaki gayeyi de ortaya koymaktadr. Ali Nihaddan iir rnekleri bal altnda, 9u Latin harfli, 5i Arap harfli olmak zere 14 iir rnei sunulmutur. Bu iirlerden ikisinin yayn yl,

68 birinin de yayn yl ve yayn yeri verilirken, dierleri hakknda herhangi bir bilgi verilmemitir. Ba tarafnda Ali Nihatn bir fotorafnn da yer ald bu kk eser iin- belki de- kendisini bizzat tanyan mellif tarafndan, nemli almalar yapan ve yapaca dnlen bir ilim adamnn adn lmszletirmek gayesiyle yazlmtr denebilir.

33- HALK EDEBYATI ANTOLOJS 1938de, Devlet Basmevi tarafndan, 2000 adet baslan Halk Edebiyat Antolojisi; k edebiyat, tasavvufi halk edebiyat ve ifahi halk edebiyatndan rneklerin sunulduu 316 sayfalk bir eserdir. Eserin Balang blmnde, son 15 yl iinde yaplan almalarla birok ozann yeni yeni tanndn, buna karlk derli toplu bir halk edebiyat antolojisi bulunmadndan talebenin halk edebiyat hakkndaki bilgisinin eksik kaldn belirten mellif; eserini de bu boluu doldurmak amacyla meydana getirdiini bildirmektedir.(s.1.) blmden oluan eserin ilk blmnde, 4 16. asrda, 12si 17. asrda, 4 18. asrda, 16s 19. asrda yaam 36 ktan, toplam 222 iir rnei yer almaktadr. kinci blmde 13. ve 14. asrlar ile 17. ve 18. asrlar bir arada olduu halde, 13. asrdan 19. asra kadar tasavvufi halk edebiyat sahasnda eser vermi airlerin iirlerinden rnekler mevcuttur. Bu rnekler, 3 13. ve 14. asrda, 6s 15. asrda, 8i 16. asrda, 12si 17. ve 18. asrda, 4 19. asrda yaam 33 aire ait olup 123 adettir.

69 Her iki blmde de sunulan rneklerden nce, bu rneklerin sahipleri hakknda bilgiler verilmitir. Fakat bu bilgiler, eserin ad, dolaysyla da amac gerei ksa tutulmutur. ifahi halk edebiyatndan rneklerin bulunduu nc blmde ise, yalnzca trk, mani ve at rneklerine yer verilmitir. Bu blmde 12 trk, 5 at, 35 mani rnei yer almaktadr. Eserde,airler iin yzyllara gre bir snflandrma yaplmken, ba tarafta verilen fihristte, airlerin adlar eserde yer allarna gre sralanmtr.

34- NAMIK KEMALN RLER 1941 ylnda, nklap Kitabevi

tarafndan yaymlanan Namk Kemalin iirleri; mellifin, devrin Milli Eitim Balan Hasan Ali Ycele ithaf ettii ve Kemalin mufassal bir divan olarak tanmlad, 306 sayfalk bir almadr. Eserinin Balang blmnde sekiz yl nce yaymlad Namk Kemalin Hayat ve iirleri adl eserinin basks tkendiinden, kitab tekrar bastrmak istediini ve bu alandaki almalarna devam ettiini, bu almalar sonucunda da pek ok yeni iir ve bilgiye sahip olduunu belirten S. Nzhet; bu eseriyle sadece iirleri yaymlamak, elde ettii dier bilgileri ise Namk Kemalin Hayat ve Eserleri adyla baka bir almada ortaya koymak niyetindedir. Bu blmde ayrca, ilk eserin yaynndan sonra Namk Kemal hakknda yaplan ve mellifin kendince nemli grd birka kitap ile makaleden de bahsedilmektedir. Namk Kemalin iirleri bal altnda, eseri vcuda getirirken yararland kaynaklar bildiren Ergun; matbu veya yazma eklinde, hususi ellerde veya ktphanelerde bulunan dokuz eseri kaynak gstermektedir ki

70 bunlarn her biriyle ilgili ayrntl bilgiler yannda, nsha farkllklar da verilmitir. Bahsedilen dokuz kaynakla ilgili olarak, kaynan bulunduu yer(ktphanede ise kayt numaras), kaynaktaki iir says, bu iirlerin tr ve ekil itibariyle dalmlar, dier kaynaklarda bulunmayan veya farkl isimlere ait olan iirler vb. birok bilginin yan sra kimi kaynaklarn eksik sayfalar, hatta kt zelliklerine kadar ayrntlar da kaydedilmitir. Bu blmde zellikle, Dr. Rza Nurun eseri hakkndaki tenkitler ve eserinde yer alan tenkitlere1 cevaplar, geni yer tutmaktadr. Mellif, bata, yararland kaynaklar sralamasna ramen, onuncu srada da kendi eserini(Namk Kemalin iirleri) gstermi ve eserde yer alan iirlerin beyit ve msra saylarn, trlere gre dalmlarn, aruzla ve heceyle yazlan iirlerde kullanlan vezin kalplarn gstererek, eseri tantm; yanl olarak Kemale atfedilen iirlerle bu yanllarla ilgili fikirlerini de bu balk altnda bildirmitir. 56 sayfalk aklamann ardndan, N. Kemalin 3849 beyitli 532 manzumesini kaydeden mellifin, ilk eserinde yalnzca 353 manzume kaydettii dnlrse, sekiz yl iinde bu konuda ciddi bir gayret gsterdii anlalr. Eserde yer alan iirler kaside, tarih, terkibibent mseddes, muhammes, tahmis, murabba, gazel, kta, rubai, mesnevi, Garp ekillerinde yazlan iirler, hece vezniyle yazlan iirler ve beyitler balklar altnda snflandrlm; her bir iir, vezin kalplar ve nshalar arasndaki farklar da gsterilmek suretiyle, numaralandrlarak sunulmutur. Gazeller, ayrca, kafiyeleri dikkate alnarak, alfabetik sraya koyulmutur. Eserin sonunda Ksaltmalar, Yanllar ve Eksikler ve Umumi Fihristin yan sra, eserdeki her bir iir, kaynaklarda ortak olan iirler, herhangi bir kaynakta olup dierlerinde olmayan iirler, N. Kemalin eitli makalelerinden ve kitaplarndan alnan iirler, eitli kitap, makale veya mecmualardan alnan iirler ile airin divannda olmayp daha sonraki dnemlerde yazd anlalan iirler balklar altnda, eserdeki numaralaryla kaydedilmitir. Bylece eserdeki her iirin hangi kaynaktan alnd

Rza Nur, 1936 ylnda, Msrda yaymlad Namk Kemal Divannda, S. Nzhet Ergunun Namk Kemalin Hayat ve iirleri adl ilk eserini tenkit etmitir.

71 bildirilirken, ilk blmde bahsedilen kaynaklarn ierikleri de gsterilmi ve ierdikleri iir says bakmndan da karlatrmalar yaplmtr.

35- TRK MUSKS ANTOLOJS- BRNC CLT stanbul AntolojisiDini lk niversitesi Eserler, cildi iki Rza Edebiyat ciltten Kokun

Fakltesi yaynlarndan olan Trk Musikisi olumaktadr.

matbaasnca 1942 ylnda baslan, 398 sayfalk eser, ierdii pek ok besteyle Trk musiki tarihi asndan nemli bir kaynak tekil etmektedir. Eser, Balang blmyle birlikte drt blmden ibarettir: lk blm 17. Asra Kadar Dini Trk Musikisi, ikinci blm 17. Asrda Dini Trk Musikisi, nc blm 18. Asrda Dini Trk Musikisi balklarn tamaktadr. Balang blmnde, o gne kadar Trk musikisinin derli toplu bir tarihinin yazlmam olduunu, daha nce bu konuda yaymlanm musiki mecmualarnda ise tarihi gaye gzetilmeksizin yalnzca makamlarn tasnif edildiini bildiren mellif; bu sebeple uzun bir aratrmaya mecbur olduunu belirtmektedir. Dolaysyla, bu alandaki boluu doldurmak zere yazlan bu antoloji ile Trk musikisinin geirdii tekmlleri asr asr tespit etmek ve bu devirler iinde yetien bestekrlarla besteledikleri eserleri bildirmek amac gzetilmitir. Bu blmde ayrca, eserin kaynaklar da gsterilmitir. Buna gre mellif tarih ve edvar kitaplarna, tabkatlara, menakpnamelere, air ve hattat tezkireleri ile musikiinas ve airlerin tertip ettikleri mecmualara bavurmutur. lk blmde, Trklerin slamiyetten nceki hayatlarnda mziin yeri ksaca belirtilmi, slamiyetten sonras ile ilgili olarak ise musikiye ve

72 musikiinaslara bak, tarikatlarda musiki ve ayin usulleri, cami- tekke musikisinin farklar ile tarikatlarn musikilerindeki zellikler zerinde durulmutur.(s. 7- 19.) XV. yzyl ve daha ncesine ait musiki mecmuasna rastlanmadn bildiren Ergun, XVI. yzylda da bestelenen dini mahsullerden herhangi bir para bulunmadn belirtmesine ramen, eitli kaynaklardan yapt alntlarla bu devirde yaam musikiinaslarn hayatlar ve musiki almalar hakknda ksa bilgiler sunabilmitir. Eserin ikinci blmnde (s. 25- 55.), 17. yzylda yaam musikiinaslar hakknda verilen bilgilerle dnemin musiki hayat ile ilgili bilgiler yer almaktadr. ou tarikat mensubu olan ve kimi sarayda da bulunan bu musikiinaslarn okluu, 17. asrda dini musikinin byk tekml gsterdii(s. 25.) ve bu devirde dini musikinin yksek kabiliyetli ahslar elinde daha mtekmil bir hl ald(s. 26.) dncesini dorular niteliktedir. Dnemin sanatlar hakknda, eitli kaynaklardan alntlar yaplmak suretiyle, bunlarn musikideki kabiliyetleri, yerleri ve almalar ile ilgili bilgiler verilmitir. 18. yzyl dini Trk musikisinin geliimini gsteren nc blmde(s. 119- 170) ise devrin musikisi, cami musikisi, tekke musikisi, klasik musiki, k musikisi ve halk musikisi alt balklaryla- tavrlarna gresnflandrlarak aklanmtr. Bu snflandrmada ele alnan zmrelerin musiki zellikleri ve birbirleriyle etkileimleri zerinde durulmu; dier blmlerde olduu gibi, devrin nemli bestekrlar ve almalarndan bahsedilmitir. Bu alt balklar ierisinde zellikle, eserin mellifinin de eyh olmas sebebiyle, tekke musiki ile ilgili aklamalar daha geni yer tutmaktadr. Birinci ciltte ele alnan drt yzylda ( Eserin ilk blmnde 15. yzylda yaam bestekrlar tantlmtr.) yaam, 105 musikiinas tantlmaktadr. Bunlar, 9u 17. yzyla kadar, 44 17. yzylda ve 52si 18. yzylda yaam ahsiyetlerdir. Her devrin sonunda, devrin musiki hayat ile ilgili bilgilerin ardndan o devirde yaam musikiinaslarn bestelerinden rmekler sunulmutur. Buna gre, 17. yzyldan nce yaam 3 ahsa ait 5

73 beste(s. 20- 22.), 17. yzylda yetimi 48 sanatdan 131 beste(s. 56- 115.) ve 18. yzyln 73 sanatsndan 547 beste rnei(s. 171- 395.) bulunmaktadr. Bylece toplam 124 bestekrdan 731 beste rnei kaydedilmitir. Bu rnekler iinde, eserde tercme-i hlleri verilenlerin yannda, yalnz isimleri zikredilenlere ait olanlar da vardr. Eserdeki her rnek, bestekrnn ismi altnda, numaralandrlarak, makam ve airi de belirtilmek suretiyle verilmitir. Her rnein nereden alnd da dipnotlarda belirtilmitir. Ayrca, yine dipnotlarda rneklerle ilgili farkl kaynaklardaki-varsa- farkl bilgiler de verilmitir. Eserin sonunda bu cildin fihristini veren mellif, ksaltma cetvelinin altnda Trk Musikisi Antolojisi ile ilgili u aklamay yapmaktadr: Trk Musikisi Antolojisi, ksmdan mrekkep olacaktr. Birinci ksm, dini eserlerdir ve iki ciltten ibarettir. kinci ksm, ldini besteleri, yani bestekr belli olan Kr, Murabba, Nak, Semai, ark ve Trklerle bunlar ibda edenlerin tercme-i hllerini ihtiva edecektir. nc ksm, lgatedir. Birinci ve ikinci ksmlarn sonunda indeks, bibliyografyadan baka iirler ve airlerle beste ve bestekrlar gsteren mteaddit fihristler bulunacaktr.

36- TRK MUSKS ANTOLOJS- KNC CLT Trk Musikisi Antolojisi Dini Eserlerin 2. cildi de Rza Kokun Matbaasnca yaymlanm ve ilk ciltten bir yl sonra, 1943te okuyucuya sunulmutur. Antolojinin ilk cildinde, Trk musikisi tarihini 18. yzyla kadar tantan mellif, bu ciltte 19. yzyl ve son yzyln musiki hayatn ve bu dnemlerde yetien bestekrlar tantmtr. Eserin ilk blmnde, XIX. Asr Dini Trk Musikisi(s. 399- 512.) bal altnda

74 dnemin musiki hayat, zellikle de padiahlarn (nc Selim ve kinci Mahmut) musikiye ve musikiinaslara yaknl zerinde durulmutur. Ardndan, devrin musiki hayat ve faaliyetleri, cami musikisi, tekke musikisi, Mevlevi musikisi ve Bektai musiki alt balklarnda, ayr ayr deerlendirilmitir. Ayrca devrin sanatlar da naathanlar, mevlidhanlar, mersiyehanlar, zkirler, zkirbalar, kudmzenbalar, ayinhanalar ve neyzenler, girifthanlar eklinde snflandrlm; bunlarn nerelerde, hangi grevleri icra ettikleri hakknda bilgiler verilmitir. Son Asr Dini Trk Musikisi (s. 629- 675.) bal altndaki ikinci blmde ise, bu dnemde Trk musikisi ile ilgili almalar yapan kurumlardan ksaca bahsedilmi ve devrin musikisi, ilk blmde olduu gibi, snflandrlarak aklanmtr. Buna gre, cami musikisi, tekke musikisi, Mevlevi musikisi, k musikisi ve Bektai musikisi balklar altnda ele alnan 20. yzyl dini Trk musikisi, bu zmrelerin o dnemde, musikide geldikleri nokta ve bu alanlarda eserler verenler hakknda ksa bilgiler verilerek aydnlatlmtr. Yine son dnem sanatlar da, snflandrlmak suretiyle tantlmtr: Bestekrlar, mevlidhanlar, mersiyehanlar, zkirler, zkirbalar, kudmzenler, ayinhanlar, nevbezenler, reisler, devrniler, semazenler. Bu sanatlarn nerelerde, ne gibi rolleri olduu belirtilirken; tarikatlarn ayin usulleri hakknda baz aklamalar yapld grlmektedir. Bu blmn sonunda, dini eserler bahsini kapatacak olan mellif, Trk musikisi hakknda genel bir deerlendirme yaparak, musikimizin Trk sanatlar tarafndan oluturulmu olduu, dolaysyla Trk musikisinin baka milletlerden taklitlerle olutuunu dnenlerin indi hkmler verdikleri ve Trk musikisinin bir btn olarak ele alnp deerlendirilmesi gerektii hususlar zerinde durmutur. Trk Musikisi Antolojisinin ikinci cildinde de ele alnan dnemlere ait beste rneklerine yer verilmitir. Bu ciltte 19. yzylda yetimi 58 bestekrn 343 bestesi(s. 513- 625.) ile son dnemde yetimi 22 bestekra ait 96 beste rnei(s. 676- 711.) mevcuttur. Eserin genelinde ise, 168 bestekrn hayatlar ve almalar hakknda bilgiler bulunmaktadr.

75 Eserin sonunda yer alan laveler ve tashihler, air ve iirlerin fihristi, Natlar ve duraklar, Mevlevi ayinlerini gsteren fihrist, Beste ve bestekrlar gsteren fihrist, Bibliyografya ve ndeks, her iki cildi de iine alacak ekilde hazrlanm ve ikinci cildin fihristi, ayrca verilmitir. Trk Musikisi Antolojisinin dini eserler ksmnda, toplam 273 bestekrn( fihristte gsterilen isimler) hayatlar ve eserleriyle ilgili bilgilerin yannda, 1122 beste rnei yer almaktadr. Bununla birlikte bibliyografya ksmnda gsterilen- 41i mecmua olmak zere- 203 eser, daha sonra yaplacak Trk musikisi tarihine ait almalara nemli bir rehber olmas asndan olduka kymetlidir. Eserin, yalnz bu adan bakldnda bile, ne kadar byk ve kayda deer bir alma olduu anlalr. Yarm kalm ekliyle dahi nemli bilgiler ve kaynaklar ieren Trk Musikisi Antolojinin Ldini Eserler ksm da hazr olmasna ramen, ne yazk ki bugn hl yaymlanmamtr. Ylmaz ztuna, Byk Trk Musikisi Ansiklopedisinin birinci cildinde, Sadettin Nzhet ile ilgili verdii bilgiler arasnda, Trk Musikisi Antolojisi ile ilgili unlar kaydetmektedir: Trk Musikisinin ldini eserlere ait ksmnn msveddeleri, tavsiyem zerine, 1977 sonunda, Kltr Bakanl tarafndan, Milli Ktphane iin, 100.000 TL.na ailesinden satn alnd. Msveddeler, 20 kadar gfte mecmuasnn taranmas, gftelerin Latin harflerine evrilmesi esas zerine hazrlanm, ancak birka bestekrn (Itri, Nazim, Hasan Aa, Bekir Aa, Murat Aa, Hafz Post) gfteleri bir araya toplanm durumdayd. Matbu mecmualardan hibiri daha msveddeye geirilmedii iin nispeten yeni bestekrlara ait gfteler ya hi yoktu ya ok az alnabilmiti. Bir tek biyografi veya biyografik not da mevcut deildi. Bu durumda dahi msveddelerin deeri mnakaa bile edilemez.
1

Yazar, 1987de yaymlanan Itri2 adl eserinde ise, bu msveddelerin Milli Ktphanede olduunu, biyografik notlar ksmnn TRT tarafndan satn alndn ve bir kopyasnn da kendisinde olduunu bildirmektedir. Fakat

Ylmaz ztuna, Byk Trk Musikisi Ansiklopedisi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1990, s.261. 2 a.g.y Itr, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1987, s.82- 83.

76 msveddelerin halen Kltr Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrlnde bulunduu anlalmaktadr.1

37- AH SMAL SAFEV lk basks 1946 ylnda, Maarif

Kitaphanesi tarafndan yaynlanan ah smail Safev- Edebi Hayat ve Nefesleri S. Nzhetin eseridir. hayattayken Eserde, ah yaymlad smailin son Hatay

mahlasl Trke iirleri ile Dehnamesinden paralar ve Hitabnin iirlerinden rnekler bulunmaktadr. Eserin ba tarafna, Naci Kasmn Kzlbaln douu, ah smailin soyu ve milliyeti ile ilgili bilgiler verdii, ah smail Hakknda Birka Sz koyulmutur. Mukaddime(s. 11- 31.) blmnde ise Ergun, ah smail divanlar hakknda bilgiler sunmu, bu divanlarn bulunduu ktphaneleri ve ahslar kaydetmitir ki kendisinin bu divanlardan hibirini grmediini de yine bu blmde bildirmektedir. Mellifin bu eseri hazrlarken grd tek nsha Millet Ktphanesinde bulunan nshadr. Bunun yannda, eserdeki iirler baz mecmualardan da toplanmtr. Zira mellif, yararland mecmularla Millet Ktphanesinde bulunan nshadan 12 manzume(1307) fazla elde ettiini kaydetmektedir.(s.15.) Bu blmde ayrca, bahsedilen drt nsha ile Millet Ktphanesindeki nsha karlatrlm; baz kaynaklarda baka airlere isnat edilen Hatayi iirleri gsterilmi ve eserde yer alan iirlerin ekil zellikleri itibariyle tasnifleri

Ekrem Bekta, Ergun, Sadeddin Nzhet, TDV slam Ansiklopedisi, C. 11, s. 300.

77 yaplmtr. Buna gre eserde, 115i heceyle, 86s aruzla yazlm 201 manzume bulunmaktadr. Baz kaynaklarda, yanllkla Hitab okunan mahlasn ise Hatayi ile ilgisi olmadn belirten Ergun; bu airin Kanuni Sultan Sleyman devrinde yaam bir sipahi olduunu da kaynaklardan deliller gstererek aklamaktadr. Bu iki airin slup olarak ok farkl olduklarn gstermek amacyla da eserin sonunda Hitabnin iirlerinden rnekler verilmitir. ah smail Safevnin Hatayi Mahlasl Trke iirleri(s. 37- 217.) bal altnda verilen iirler u tasnife gre sralanmtr: 11 heceliler (66), 8 heceliler (38), 7 heceliler (11), Aruz Vezniyle Yazlm iirler Gazeller (68), Murabbalar (6), Mseddes (1), Terci-i bent (1), Mesneviler (2), Dehnameden Paralar (8) Hatayi ile ilgili iirlerin ardndan, yukarda belirtildii zere, 16. Asr Osmanl airlerinden Midillili Hitabden rnek iirler( s. 221- 224.) bal altnda, airin 8 iiri sunulmutur. Eserin sonunda bulunan bibliyografyada, zellikle yararlanlan 26 mecmuann bulunduklar yerler( ktphane ya da hususi eller), ve ierikleri hakknda da ksa bilgiler verilmitir. Eserin 2. basks, ierii deitirilmeksizin, 1956 ylnda yine Maarif Kitaphanesi tarafndan yaynlanmtr.

78 38- BEKTA ARLER VE NEFESLER 19. Asra Kadar, C:1-2 Birinci Cilt Balang XVI. Asra Kadar Bektai Edebiyat rnekleri XVI. Asr Bektai Edebiyat rnekleri indekiler airlerin Alfabe Srasyla simleri kinci Cilt Balang XVII. Asr Bektai- Kzlba Alevi airleri XVIII. Asr Bektai- Kzlba Alevi airleri indekiler airlerin Alfabe Srasyla simleri 1930 ylnda yaynlanan Bektai airleri adl eserinin balang ksmnda, eserde yer alan airlerle ilgili noksanlarnn olduunu ve tesadf baz vesikalar bahederse, bunu takip ederek kitaplardaki yanllarn tashih ve noksanlarn ikmal edeceini syleyen Sadettin Nzhet Ergun; bu konudaki almalarn srdrm ve yllar sonra Bektai nefeslerini daha geni bir ekilde yaymlayabilmitir. Bu kez Maarif Kitaphanesi tarafndan baslan eser, Bektai airleri ve Nefesleri adyla yaynlanm ve 19. asr ncesi Bektai airlerinin nefesleri iki cilt bir arada olduu halde okuyucuya sunulmutur. Eserin birinci cildi, XVI. asrdan nce yaam Bektai airleriyle XVI. asrda yaam airlerin iirlerini iermektedir. kinci ciltte ise XVII. ve XVIII. asrda yaam Bektailerin iir rnekleri yer almaktadr. lk cildin Balang ksmnda- Bektai airlerinde olduu gibi- M. Fuat Kprlnn eserle ilgili yorumlar ve Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflardan yapm olduu alntya yer veren yazar; daha nceki

79 eserinde bilgilerin yetersiz olmas sebebiyle airleri asr asr

snflandramadn, alfabe srasna gre bir sralama yapmak zorunda kaldn, bu eserde ise Batni zmreler edebiyat mahsullerini asr asr ve kronolojik bir sra takip ederek tespit edebildiini belirtmitir. Dolaysyla, Bektai airlerinde alfabe srasna gre yer alan airler, Bektai airleri ve Nefeslerinde kronolojik srayla yer almtr. Yine bu blmde, gelecekte Batni zmreler edebiyat ile ilgili yeni almalar da olduunu syleyen Ergun, elde ettii btn bilgiler toplu halde bulununca muhtelif tarikatlarn edebi hususiyetlerinin ortaya kacan ve bu bilgiler dorultusunda her bir tarikat edebiyatn ayr ayr ele alacan bildirmektedir. Bir seri halinde karmay dnd bu kitaplar, srasyla, Bektaler, Mevlevler, Hurufler, Zeynler, Nakibendler, Kadirler, Halvetler, Bayramler, Glenler, Celvetler ve Sadlere ait olacaktr. Bunlarn en azndan birinin- Hurufi airleri- hazr olduunu ve yaynlanmay beklediini, eserindeki baz bilgilerden anlyoruz.1 Bunun yan sra hem daha nceki eserde hem bu eserde yer almayan Bektailiin hususiyetleri ve tahavvlleri gibi konular da ileride tabettirmeyi dnd Anadolu Tasavvuf Edebiyat Tarihi adl eserinde ele alacan belirtmitir. Ayrca, Bektai airlerinde yer alan Lugateyi de dier tarikatlarn antolojileri ortaya ktktan sonra, toplu halde, bir cilt olarak sunma amacndadr. 1944 ylnda yazd bu blmde, Trk edebiyat tarihi iin daha pek ok alma yapma midinde ve azminde olduu grlen S. Nzhete maalesef hayat bu kadar cmert davranmam ve ne yazk ki ilim dnyasna byk katklar salayabilecek bu eserlerin hibirini sunamadan gmtr. Bata mellifin de belirttii gibi, Bektai airlerinde olduundan daha fazla bilgiye sahip olarak hazrlanan Bektai airleri ve Nefeslerinde, 108 airin toplam 391 iiri bulunmaktadr. XVI. asra kadar ve XVI. asr Bektai edebiyat rneklerini tayan ilk ciltte, 6s XVI. asrdan nce, 50si XVI. asrda

Ari, Virani ve Haim Baba ile ilgili verilen bilgiler arasnda, bu iki airle ilgili daha fazla bilginin Hurufi airlerinde yer ald bildirilmektedir. Ari, Bektai airleri ve Nefesleri, C:1, s.140.Virani, a.g.e., C:1, s.214. Haim Baba, a.g.e., C:2, s.143.

80 yaam 56 Bektai airinin 225 iiri yer almaktadr. Bunlardan 20si daha nce Bektai airlerinde de bulunan isimlerdir. XVII. ve XVIII. asr Bektai edebiyat rneklerinin bulunduu ikinci ciltte ise 52 aire ait 166 iir rnei sunulmutur. airlerinde bulunan isimlerdir. S. Nzhet Ergun, ikinci cildin 1945te yazlan Balang ksmnda, asr asr tasnif yapabildii Bektai edebiyat ile ilgili baz kanaatlere sahip olduunu sylemektedir. Buna gre: XVI. asra kadar farkl isimlerle anlan fakat ayn akidelere bal olan tarikatlar, XVII. asrda Bektailik iinde erimi ve Bektailik- Kzlbalk ad altnda iki zmreye ayrlmtr. Bu sebeple, birinci ciltte farkl tarikatlara mensup airler bulunmasna karn, bu ciltte yalnz Bektai ve Kzlba olanlar yer almaktadr. Yazar, ayrca, tarihi bir sra ile hazrlanan bu eserin dil, edebiyat ve akide hususiyetleri asndan da fayda salayacan belirtmitir. Her iki ciltte de yer alan airler ve iirleri hakknda u sonulara varlabilir: Bektai airlerinde yer alan baz airler, iki ciltte de tekrar ele alnm fakat bu kez -14- 15 senelik almann mahsul olarak- daha nce hangi yzylda yaad dahi belli olmayan airler, yaadklar dnemlere gre snflandrlabilmitir.(Kul Adil, Kul Mazlum gibi.) Bunlardan bazlarnn hl tercmeleri, dier eserde olduu gibi, tam olarak verilememi olsa da, en azndan dnemleri belirlenmi (Seher Abdal, Kanberi gibi.) ve daha nce haklarnda kati kanaatler verilemeyenlerle ilgili kesin hkmlere varlabilmitir. Bu airlerin bazlarnn iirleri, Bektai airlerindeki iirlerle ayndr; bazlarnn iirleri ise ya sayca daha fazla ya da dier eserde yer alanlardan farkldr. Bektai airlerinde mevcut baz airler, bu eserde farkl isimlerle yer almtr.1 ki eserde de ayn isme sahip farkl airlerin olduu da grlmektedir.2 Bunlardan 28i de Bektai

Bektai airlerinde Teslim Sultan Abdal, emimi Baba, Haim, Vahdeti, Kul Bayram, Kalender Abdal isimleriyle yer alan airler, Bektai airleri ve Nefeslerinde Teslim Abdal, emimi, Haim Baba, Bosnal Vahdeti, Kul Bayraml, Kalender isimleriyle verilmitir. 2 Bektai airlerinde yer alan Azbi Baba ile Pir Mehmet, Bektai airleri ve Nefeslerinde bulunan Azbi ve Pir Mehmet ile ayn ahsiyetler deildir.

81 39- TRK ARLER S. Nzhet Ergunun hacim ve ierik asndan en geni eseri Trk airleri, yayn sresi itibariyle de en uzun eseridir. Bozkurt Matbaas tarafndan fasikller halinde yaynlanan eserin ilk fasill, 1 ubat 1936 gn km ve 15 gnde bir yaynlanmaya devam etmitir. Eserin Balang ksmnda, o gne kadar Trk airlerini toplu halde ele alan hibir eser olmadn, tezkireler ve biyografik eserlerin ise bu konuda ancak snrl ihtiyaca cevap verebildiini, stelik kullanmlarnn da zorlatn ifade eden mellif; herhangi bir air hakknda bilgi edinmek iin ktphaneleri dolamak gerektii, bu abann ise bazen sonusuz kaldn belirtmektedir. Bu dncelerle kaleme alnan eserde, yalnz tezkirelerdeki bilgilerle yetinilmedii, eserin etrafl bir aratrma sonucu oluturulduu da bildirilmitir. Ergun, eserine dhil ettii airlerle ilgili bir ereve izmi ve eserin muhtelif din ve mezheplere mensup Trk airleri, Trk kltrne temessl etmi ve Trke iirler yazm baz ecnebi ahsiyetler, klasik airler, muhtelif tasavvuf zmrelerine mensup airler, aatay ve Azeri leheleriyle iir yazan airler ile yaayan airleri ihtiva ettiini belirtmitir. Alfabetik olarak sralanan bu airlerin isimleri yannda, memleketleri, zmreleri, tarikatlar da ayrca parantez iinde belirtilmitir ki mellif bu yolu, son cildin sonunda hazrlayaca indeksten kolaylkla faydalanlmas dncesiyle tutmutur. S. Nzhet, eserini- kronolojik bir sra takip etmedii ve yalnz airleri ele ald cihetle- bir edebiyat tarihi olarak grmemi; esere gelebilecek eletirileri de Balang ksmnda yantlamtr. Buna gre; bazlarnn yaayan airlerin de esere dhil edilmi olmasna, bazlarnn rneklerin okluundan ya da azlndan ikayeti olacaklarna, bazlarnnsa hibir sanat deeri olmayan eserlerin ve bunlarn sahiplerinin de esere alnm

82 olmasna itiraz edeceklerini belirten mellif; gelebilecek bu eletirilere, yaayan airlerin tercme-i hallerinin yaarken tespitinin nemli olduu, eserdeki rneklerin bulunabildii kadar fazla sayda yer ald ve eserleri sanat deeri tasn tamasn btn airlerin esere dhil edildii eklinde cevap vermitir. 1076 airin yer ald eser, bd (Saz airi) ile balayp Fiz (Kafzade) ile 1432. sayfada sona ermektedir. Son says 1946 ylnda yaynlanan eser, bugn byk cilt ve drdnc ksm yarm kalm ekildedir. Trk airlerinde, mellifin bata da belirttii zere, baz airlere fasikller ayrlrken, bazlar hakknda ok az bilgi bulunmakta ya da eserlerinden bir iki rnek yer almaktadr. Fakat yine de her madde sonunda gsterilen kaynaklar (matbu eserler yannda yazma eserler, cnkler, yalnz ktphanelerdeki deil mellifin elinde olan ve hususi ellerde bulunan mecmualar, tezkireler, divanlar, salnameler, silsilenameler, tarihler.vs.) ve daha nce yazlm tezkire, antoloji ya da ansiklopedilerde adlar dahi gemeyen pek ok ahsiyetin varl gz nne alnrsa, eserin dnemi iin ve gelecek iin tad kymet ortadadr.

83 40- KONYA VLAYET HALKYAT VE HARSYATI (KNC BASKI) Konya Vilayeti Halkiyat ve

Harsiyatnn ikinci basks, ilk baskdan 96 yl sonra, 2002de yaynlanmtr. Konya Valilii l Kltr Mdrl yaynlarndan (No.28) olan eserin ikinci basks, Prof. Dr. Hseyin Ayan tarafndan, sadeletirilerek yaymlanmtr. lk basknn ieriinin yeni harflere aktarlmas ve bugnn okuyucusuna hitap edebilmesi iin sadeletirilmesi esasna dayanarak hazrlanan bu yeni baskda, baz ilaveler ve deiiklikler de mevcuttur. lk baskda bulunmayan indekiler, ikinci baskda hazrlanm ve eserin ilk blmnde yer alan Konya li airleri, yeni alfabenin harf srasna gre sralanmtr. Bu sralamada, ilk basknn laveler blmnde yer alan airlerin de ilk blme dhil edildikleri grlmektedir. Bu baskya ayrca, Konyada kullanlan ve okuyucunun anlayamayaca dnlen kelimelerle Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalarn bulunduu bir de szlk eklenmitir. Yeni baskdaki bir baka deiiklik de Arapa ve Farsa iirlerin yeni harflerle ve aklanarak sunulmasdr. 377 sayfalk eserin sonuna, melliflerin hayatlar ve eserleri ile ilgili bilgilerin verildii birer sayfalk tantma yazlar da eklenmitir.

84

2. 2. RLER -1Sfyne Gazel Ne demden haberim var, ne vcdu bilirim, Yalnz ehre-i maksda scdu bilirim. Ben o meftn- nihnhne-i Snym ki, Tr- snemde yanan nr u ddu bilirim. Beni cnna nighmla sakn gamz etme, er-i Ahmeddeki her kayd u huddu bilirim. evk-i ruhsr ile pervne-i akm ki mdm, le-i brika-endz- hdu bilirim. Ben ilhi seyrim, seyr slkum yoktur, Bana retme o evrd u drdu bilirim. eyh Hseyin Sadeddin Milli Mecmua, N. 1, s. 9.

85 -2Mutasavvfne Gazel Zannetme ki zde-i lm u mihen var Sultan bile olsan yine sretinde minen var Hayyt- eceldir seni iks eden eyvh lmem diyen vrenin omzunda kefen var Hi umma ki varsn, o senin vehm gmnn Ry gibi lem, ne giden var ne gelen var Her katre birer bahr- kadm-i ehadiyyet Dery-y kademde ne seren var ne resen var riflere cennet bile ayr deil yr Zhidlere ukbda birer beyt-i aden var Bir zlf-i muakkad gibidir kr- cihniyn Zannetme ki irze-i lemde dzen var. eyh Hseyin Sadedin Milli Mecmua, N. 2, s. 23.

-3Mutasavvfne Gazel Musanna tynet ol cevher-fr ol Demm- bahr- pr-c u hur ol

86 Gubr- msiva gitsin gnlden Cihnda aks-i mirt- nuk ol Geip bu dn- bdundan cihnn Tecerrd leminde hrka-p ol Semv himmet ol manend-i encm Ser--ser gpta-bah-y sr ol Eer pervnelerdensen azzim Yanarken h u zrndan ham ol Gamm- lemle dil-teng olma asla Cihnn zevk evkiyle be ol eyh Hseyin Sadeddin Milli Mecmua, N. 3, s. 38. -4Tasavvufne Gazel Zannetme u sretinde ber-dr sanemdir riflere mirt- even vech-i kademdir zde-i srr-hac u tavf oldu dernum Bthne-i lem bana bir Beyt-i Harmdr Ttini ihlsma vallahi deimem Ey zhid-i sls riy irk-i etemmdir

87 Dvne-i dvn- hakkat olan dem zde-i efkr- Feltun emmidir Bir neve-i cvid ile sermest bek ol Meyhne-i lem dediin mahz- ademdir. eyh Hseyin Sadedin Milli Mecmua, N. 4, s. 52.

-5Tasavvufne Gazel Bizi zannetme ki meyhnede sgar grrz Rze-i cevher-i cm- mey Haydar grrz Gireriz vd-yi hsrn u belya bizler Muktez-y elem l-i peymir grrz Ne iin deyr-i Mesh bize ayr olsun Ki elpda btn rh- musavver grrz Olal manzarmz brika-y vech-i ilh Ser-te-ser zerreleri ems-i mnevver grrz R-nmdr bize her katrede dery-y bek Feyz-i ayniyyeti her yerde berber grrz Ne kadar mazhar- envr- tecell olsak Yine biz kendimizi cz kemter grrz eyh Hseyin Sadettin, Milli Mecmua, N. 6, s. 89.

88 -6Mutasavvfne Gazel Mezhir zhiri izhr iindir Serir kudreti sdr iindir Bu ryet hil-i vahdet olur mu Mery aks-i pertev-br iindir Grr her eyi Hakk ehl-i hakkat Bu kesret daim ayar iindir Nimengh- hicrndr bu lem Ki h u zrlar bir yr iindir Der dvr- lem bilmi ol ki Enel-hak glleri bir dr iindir Denir mi Len tern b-dilne Bu hicrn- vuslat dildr iindir Makm- Kibriy dergh- rahmet Gnahlar evk-i istifr iindir eyh Hseyin Sadedin Milli Mecmua, N. 7, s. 105.

89 -7Mutasavvfne Gazel Yok benim hnegh- mamrum Fakr ile fahr ederim mesrrum Saltanat kaydna asla dmem Ey Sleyman- zamn ben mrum Sylerim vuslata it eyler Kef-i rz etmeye ben memurum Aramam yrimi vd vd Bana her zerre diyor bir Trum nnem srr Hud ahit kiNeye baksam oluyor manzrum Hayr u er masdarym ser t p htiyrm ne gezer mecbrum Geri isynla varlmaz Hakka Ben gnahmla btn mafrum Ne kadar muzlim isem crmmle Ebed snmeyecektir nrum Neye teklf takayyd olsun Mest dvne serim mazrum Kfr mn ile lfet etmem yle bir gamzeye ben meshrum

90

Bb- tevhde kar eh-rhm Beni zannetme Huddan drum eyh Hseyin Sadedin Milli Mecmua, N. 8, s. 122.

-8Mutasavvfne Gazel Hsn-i mutlak eseri mevcdt Bana mirt- Huddr zerrt Rh- kllye nin ser-t-ser Artan fere kadar cziyyt Yrimi fevk-i nazar grdm ben Mavf- ayar iledir mehdt yle bir hest-yi mutlaksn ki Neye baksam grnrsn bizzt O senin safha- rhsrnda Bir siyah ben gibidir mahlkt eyh Hseyin Sadeddin Milli Mecmua, N. 10, s. 158.

91 -9Mutasavvfne Gazel Seyr-i fillah leminde name-i tezkrimiz Asmn nareler peyd eder tekbrimiz Blbl-i demsz- akz glen-i lhutta em-i pk-i rzdr dne-i takdrimiz Akl u temyzin huddu hricinden syleriz Nefh-i Ruhl-kudstr her ve-yi tabrimiz Olmayz lde-dmn- taalluk kimseye ltift- b-garez ser-rite-i tashrimiz Biz kuyd u resm-i klfetten mberryz btn Terk-i dettir yegne det tedbrimiz eyh Hseyin Sadettin Milli Mecmua, N. 12, s. 178.

-10Tasavvuf iirler KOMA Yuha meknlara dkn deiliz Gnl diyrnda knemiz var Gzelin hsnnn bidiyiz biz Candan getik ama cnnemiz var Ne Kbe biliriz ne de bthne Bize yr lazmdr ne lazm hne

92 Cihnn ass zaten bahne Serymz yoktur virnemiz var Kpry gemeden menzile erdik Bir katre erba mn verdik Postu meyhneye getirdik serdik eriz bdeyi peymnemiz var Sadettin Yeni Fikir, S. 15, s. 19.

-11Garm iirler TEHLKE Vefasz, kendini saknmaz msn? Yaktn u gnlm, saklyor seni!.. Yanarsa n sen yanmaz msn? Cismimi yak fakat, dn kendini Bouldum bir yandan gzyalarmla, Bir yandan tututum aknla senin Nasibim dert oldu, grmedim hl Bir zerre sohbet ne dn ne demin Sadettin Nzhet Yeni Fikir, S. 22, s. 8.

93 -12Garm iirler BEN zde-i kayd- rzigrm Muhteki derd-i b-mrm Gurbetzede-i diyr- yrm Gnlmde fakat benim nigrm Pervnelerin nazri olmam Yzlerce yzn basri olmam Binlerce gln esri olmam Bir yr yolunda hk u hrm Sadettin Nzhet Yeni Fikir, S. 23, s. 6. -13KERVAN Ey yolcu! Getiin bu yollar bilsen Ne kadar etindir, ne kadar uzun Bu yaln yerlerde durmaz koarken, Gznle grdn gnlnde dursun. Sakn geri dnme gittiin yoldan nnde deniz var, arkanda kuyu. Bu byle cokun ki tayor her an; Onunsa kalmam bir damla suyu. itmiyor musun? u gen kervan lden uzaklat, yaylada durdu; Serba kanmad hayata koan, iekli bir yerde adrlar kurdu. Sadettin Nzhet Kervan, S. 1, s. 1.

94 2.3. SADETTN NZHET ERGUN BBLYOGRAFYASI KTAPLAR BBLYOGRAFYASI 1- lm-i Tasavvuf, Kader Matbaas, stanbul, 1341. 2- Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat, Mehmet Feritle birlikte, Vilayet Matbaas, Konya, 1926. 3- Halk airleri-Birinci Kitap, irket-i Mrettibiye Matbaas, stanbul, 1926. 4- Karacaolan-Halk airleri kinci Kitap, Vilayet Matbaas, Konya, 1927 5- Gevheri-Halk airleri nc Kitap, Ahmet Kmil Matbaas, stanbul, 1928 6- Pir Sultan Abdal, Evkaf Matbaas, stanbul, 1929 7- Bektai airleri, Devlet Matbaas, stanbul 1930. 8- Tanzimata Kadar Muhtasar Trk Edebiyat Tarihi ve Numuneleri, Shulet Matbaas, stanbul, 1931 9- Mevlana, Kanaat Ktphanesi, stanbul, 1932 10- eyh Galip, Kanaat Ktphanesi, stanbul, 1932 11- Mezar Kitabeleri, Remzi Kitaphanesi, stanbul, 1932 12- Beiktal Geda, Shulet Ktphanesi, stanbul, t.y 13- Hengmi, Shulet Ktphanesi, stanbul, t.y. 14- Ktibi, Shulet Ktphanesi, stanbul, t.y 15- Kulolu, Shulet Ktphanesi, stanbul, t.y 16- Silleli Sruri, Shulet Ktphanesi, stanbul, t.y. 17- Neati,- Hayat ve Eserleri, Kanaat Ktphanesi, stanbul, 1933 18- Rami Paa- Hayat ve Eserleri, Kanaat Ktphanesi, stanbul, 1933 19- Sabuhi- Hayat ve Eserleri, Kanaat Ktphanesi, stanbul, 1933 20- eyhlislam Bahayi- Hayat ve Eserleri, Kanaat Ktphanesi, stanbul, 1933 21- Namk Kemal- Hayat ve iirleri, Yeni ark Kitaphanesi, stanbul, 1933 22- k, Shulet Ktphanesi, stanbul, t.y. 23- Karacaolan, kbal Ktphanesi, stanbul, 1933 24- Karacaolan-Hayat ve iirleri, irketi Mrettibiye Basmevi, stanbul, 1933

95 25- Cenap ehabettin- Hayat ve Seme iirleri, Yeni ark Ktphanesi, 1934 26- Samih Rifat- Hayat ve Eserleri, Shulet Ktphanesi, stanbul, t.y 27- Fehim, Kanaat Ktphanesi, stanbul, 1934 28- Baki- Hayat ve iirleri, Shulet Kitap Yurdu, stanbul, 1935 29- Edebiyat ve Edebiyat Tarih z, nklap Kitaphanesi, stanbul, 1935 30- eyh Galip-Hayat ve Eserleri, Birinci fasikl, Bozkurt Matbaas, stanbul, 1935 31- Karacaolan- Hayat ve iirleri, 3. bs, kbal Ktphanesi, stanbul, 1935, 32- k mer- Hayat ve iirleri, Semih Ltfi Matbaa ve Kitabevi, stanbul, 1936 33- Trk airleri, C. 1-4, Bozkurt Matbaas, stanbul, 1936- 1945 34- Ali Canip-Hayat ve Eserleri, stanbul, Cumhuriyet Kitaphanesi, stanbul, 1937 35- Aka Gndz- Hayat ve Eserleri, Cumhuriyet Kitaphanesi, stanbul, 1937 36- Ali Nihad Tarlan- Hayat ve Eserleri, stanbul, 1937 37- Halk Edebiyat Antolojisi, Devlet Basmevi, stanbul, 1938 38- Karacaolan- Hayat ve iirleri, 4. bs, kbal Kitabevi, stanbul, 1938 39- Namk Kemalin iirleri, nkilab Kitabevi, stabul, 1941 40- Trk Musikisi Antolojisi- Dini Eserler, C. 1, Rza Kokun Matbaas, stanbul,1942. 41- Karacaolan- Hayat ve iirleri, 4. bs, Hilmi Kitabevi, stanbul, 1942 42- Karacaolan-Hayat ve iirleri, 4. bs, kbal Kitabevi, stanbul, 1942 43- Trk Musikisi Antolojisi- Dini Eserler, C. 2, Rza Kokun Matbaas, stanbul, 1943. 44- Bektai airleri ve Nefesleri, Maarif Kitaphanesi, stanbul, 1944 45- Karacaolan- Hayat ve iirleri, 8. bs, kbal Kitabevi, stanbul, 1944 46- Karacaolan- Hayat ve iirleri, Yeni ilavelerle 9. bs, Maarif Kitabevi, stanbul, 1945 47- ah smail Safev - Edebi Hayat ve Nefesleri, Maarif Kitaphanesi, stanbul, 1946

96 48- Karacaolan- Hayat ve iirleri, Yeni lavelerle 10. bs, Maarif Kiitaphanesi, stanbul, 1948 49- Karacaolan- Hayat ve iirleri, 14. bs, Maarif Kitaphanesi, stanbul, 1955 50- Karacaolan- Hayat ve iirleri, Yeni ilavelerle 15. bs, Maarif Kitaphanesi, stanbul, 1956 51- ah smail Safevi- Edebi Hayat ve Nefesleri, 2. bs, Maarif Kitaphanesi, stanbul, 1956 52- 17. Asrdan Beri Bektai- Kzlba- Alevi airleri ve Nefesleri, Maarif Kitaphanesi, stanbul, 1945 53- Bektai airleri ve Nefesleri (19. Asra Kadar), C. 1-2, 2. bs., Maarfi Kitaphanesi, stanbul, 1955 54- 19. Asrdan Beri Bektai Kzlba- Alevi airleri ve Nefesleri, 2. bs.,Maarif Kitaphanesi, stanbul, 1956 55- Karacaolan- Hayat ve iirleri, Yeni ilavelerle 16. bs, Maarif Kitaphanesi ve Matbaas, stanbul, 1958 56- Karacaolan- Hayat ve iirleri, 17 bs, Maarif Kitaphanesi ve Matbaas, stanbul, 1960 57- Karacaolan- Hayat ve iirleri, Yeni ilavelerle 18. bs, Maarif Kitaphanesi ve Matbaas, stanbul, 1963 58- Karacaolan- Hayat ve iirleri, 20. bs, Maarif Kitaphanesi, stanbul, 1971 59- Karacaolan- Hayat ve iirleri, 21.bs, Maarif Kitaphanesi, stanbul, 1974 60- Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat, 2.bs, Sadeletiren Prof Dr. Hseyin Ayan, Konya, 2002

MAKALELER BBLYOGRAFYASI 1- mm- Rabbn ve ahsiyet-i Tasavvufiyesi, Milli Mecmua, N. 27, s. 439- 440. 2- mm- Rabbn ve ahsiyet-i Tasavvufiyesi 2- 3, Milli Mecmua, N. 28, s. 456- 457. 3- mm- Rabbn ve ahsiyet-i Tasavvufiyesi 4- 5, Milli Mecmua, N.31, s. 500- 501.

97 4- Fahreddin-i Irak ve Ak Hakkndaki Telakkileri 1- 2, Yeni Fikir, S. 21, s. 21-23. 5- Fahreddin-i Irak ve Ak Hakkndaki Telakkileri 3- 4, Yeni Fikir, S. 22, s. 9- 12. 6- Karacaolan, Yeni Fikir, S. 23, s.10- 15. 7- Bektai Edebiyat ve Hususiyetleri, Yeni Fikir, S. 24, s. 8- 16. 8- Halk Edebiyat Metinleri, Babalk, 2 Kanunisani 1928 9- Muhiddin Abdal, Yeni Fikir, S. 31, s. 15- 17. 10- Evliya elebinin Zikrettii Saz airleri, Yeni Fikir, S.33, s.20- 26. 11- Divan Edebiyat ve Mazmunlar, Genlik, S. 1, s. 6- 9. 12- Hasan Olu ve Yeni Bir Gazeli, Milli Mecmua, N. 107, s. 1721. 13- Edip Harb, Milli Mecmua, N. 109, s.1752- 53. 14- Abdal Ms, Yeni Fikir, S. 36, s. 23- 24. 15- Bekta Edebiyat, Genlik, S. 2, s.2- 8. 16- Rh Bey Baba, Milli Mecmua, N. 111 17- Ecr, Milli Mecmua, N. 112, 18- Karacaolana Dair, Halk Bilgisi Mecmuas, C. 1, s. 131- 132. 19- Muhiddin Abdal ve Eseri, Halk Bilgisi Mecmuas, C. 1, s. 36- 42. 20- Divan Edebiyatnda Din Vaaz Mani, Kervan, S. 1, s.4. 21- Divan Edebiyatnda Vehmi Kimya, Kervan, S. 2, s.4-5, 8. 22- Divan Edebiyatnda Felsefe, Kervan, S. 3, s. 4- 6. 23- Tanburi Mustafa, Halk Bilgisi Haberleri, C. 1, s. 56- 57. 24- k Keremin iirleri, Halk Bilgisi Haberleri, C.3, S. 28, s. 89- 97. 25- _________________, Halk Bilgisi Haberleri, S. 29, s. 133- 142. 26- _________________, Halk Bilgisi Haberleri, S. 38, s. 36- 40. 27- Bursal k Halil, lk, C. 8, S. 44, s.123- 124. 28- Trk Musikisi Tarihine Dair Notlar, Trklk, S. 14- 15. 29- Divan Edebiyatnda Hece Vezni, naralt, S. 5, s.11. 30- Kurolu, naralt, S. 8, s.7. 31- brahim Bey Klliyat, Folklor Postas, C. 1, S. 1, s.4,7. 32- brahim Bey Klliyatndan Seme iirler, Folklor Postas, C. 1, S. 2, s.7. 33- Viran, Folklor Postas, C. 1, S. 3, s. 7- 8.

98 34- Folklor Bakmndan nemli Bir Mecmua, Folklor Postas, C. 1, S.9, s. 13- 14. 35- Mevlnann Trk iiri ve Musikisi zerindeki Tesirleri, Konya Halkevi Dergisi, Mevlana zel Says, s. 110- 112. 36- Trk Musikisi Tarihine Dair Notlar, Musiki Mecmuas, Yl. 52, S. 463, s.37- 39 37- Ali Nutk Dede, Musiki Mecmuas, Yl: 52, S. 463, s. 40 38- Abdulbk Dede, Musiki Mecmuas, Yl. 52, S. 463, s. 41- 42.

TANITMA YAZILARI BBLYOGRAFYASI 1- k Dertli- Hayat ve Divan, Halk Bilgisi Mecmuas, C. 1, s. 162- 164. 2- Erzurum airleri, Halk Bilgisi Mecmuas, C. 1, s. 169- 170. 3- Atalar Sz, Halk Bilgisi Mecmuas, C. 1, s. 172. 4- Fign, Halk Bilgisi Mecmuas, C. 1, s. 182. 5- Kaygusuz Vizeli Alaeddin- Hayat ve iirleri, Trkiyat Mecmuas, C. 3, s. 301- 304.

CEVAP YAZILARI BBLYOGRAFYASI 1- Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat Adl Eser Mnasebetiyle, Besim Atalaya Cevap, Hakimiyet-i Milliye, 2 ubat 1927. 2- Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat Adl Eser Mnasebetiyle, Besim Atalaya Cevap, Hakimiyet-i Milliye, 13 ubat 1927. 3- Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat Hakknda, Mehmet Halit Beye Cevap, Milli Mecmua, 1 Mart 1927, N. 81, s.1312. 4- Mevlnaya Dair, Besim Atalaya Cevap, Hakimiyet-i Milliye, 8 Mart 1927. 5- Bakiye Dair Adl Eser Mnasebetiyle- 1, Tahir Olguna Cevap, Kurun, 26 Haziran 1938.

99 6- Bakiye Dair Adl Eser Mnasebetiyle- 2, Tahir Olguna Cevap, Kurun, 27 Haziran 1938. 7- Bakiye Dair Eser Mnasebetiyle- 3, Tahir Olguna Cevap, Kurun, 28 Haziran 1938. 8- Bakiye Dair Eser Mnasebetiyle- 4, Tahir Olguna Cevap, Kurun, 29 Haziran 1938.

RLER BBLYOGRAFYASI 1- Sofiyane Gazel, Milli Mecmua, 1 Terinisani 1339, N. 1, s. 9. 2- Mutasavvfane Gazel,Milli Mecmua, 10 Terin-i Sani 1339, N. 2, s.23. 3- Mutasavvfane Gazel, Milli Mecmua, 1 Kanun-i Evvel 1339, N. 3, s. 38. 4- Tasavvufane Gazel, Milli Mecmua, N. 4, s.52. 5- Tasavvufane Gazel, Milli Mecmua, 10 Kanun-i Sani 1340, N. 6, s. 89. 6- Mutasavvfane Gazel, Milli Mecmua, N. 7, s. 105. 7- Mutasavvfane Gazel, Milli Mecmua, N. 8, s.122. 8- Mutasavvfane Gazel, Milli Mecmua, 6 Mart 1340, N. 10, s. 158. 9- Mutasavvfane Gazel, Milli Mecmua,10 Nisan 1340, N. 12, s. 178. 10- Koma, Yeni Fikir, S. 15, 15 Mays 1926, s. 19. 11- Tehlike, Yeni Fikir, S. 22, 1 Nisan 1926, s. 8. 12- Ben, Yeni Fikir, S. 23, 15 Nisan 1926, s.6. 13- Kervan, Kervan, S. 1, 1 Mart 1929, s.1.

NC BLM 3. SADETTN NZHET ERGUNUN HALK EDEBYATI MAKALELER 3. 1. DN- TASAVVUF HALK EDEBYATINA DAR MAKALELER MM-I RABBN VE AHSYET- TASAVVUFYES Asl ismi (Mevln e-eyh Ahmed Abdullehadl-Fark) olan mm- Rabbn 971 senesinde Hindistann (Dehli) ile (Lahor) arasndaki (Sehrind) beldesinde dnyaya geldi. Sigar- sinninde iken Kuran hfz etmiti. Ayn zamanda pederi eyh Abdullehaddan da telemmz eyliyordu. Sonra (Siylkt)a rhlet etti. Orda (Mevln Kemr)den ktb-i makult okudu. Kez Mevln Yakb Kemrden ve kber-y muhaddisnden (eyh Abdurrahman)dan hadis ahz eyledi. Kitab- tefsir, shah- sitte vesaire okuduuna dair icze ald. On yedi yana geldikten sonra ulm- mdevvenenin tahsilinden fari oldu. Tedris ve tasnif ile megul olmaya balad. Arab, Faris lisanlaryla eserler yazyor, bu suretle Hindistanda ilm bir hrete sahip oluyordu. Az zaman sonra Dehliye geldi. (Hce Abdulbk)den (Tarkat- Nakbendiyye)yi ahz eyledi. Fakat bununla iktif etmemi, pederinden (Tarkat- itiyye)yi, (eyh skender)den ve (eyh Kemal Elkeytel)den Tarkat- Kadiriyyeyi ahz eylemiti. Hce Muhammedl Bk, Mceddid1 hakknda pek ziyade takdirkr bulunur. Bilhassa baz ekbire yazd mektuplarda eyh Ahmed-i Sehrend, kesrl-amel, kaviyyl ilm bir recldr. Fakrin meclisinde az zaman bulunduu halde acaib-i kesresini mahede ettim. Grlyor ki avlimin tenvrine bdi bir ems-i taban olacaktr.derdi. Filhakika bir mddet sonra mesned-i ird ihraz etmi, feyzi Maverannehir, Anadolu, am ktalarna kadar sereyn eylemiti. Bilhassa ashb u yrnna yazd mektuplar pek

mm- Rabbannin mahlas- tarkatdr. Buna dair izahat ileride verilecektir.

101 makbule gemekte idi.2 Bununla beraber baz ulemnn itirazna hedef olmaktan da kurtulmuyordu. Ez-cmle kendi makmtndan bahseden bir mektubunu3 ulem beenmemi, Sddk- Ekberin fevkinde bir makam iddia ediyor diye eyhi Hint valisi Sultan Cihangire ihbar eylemilerdi. Vali eyhi huzuruna celb etti. Mceddid, cevaptan aciz kalmad. Dedi ki (Hudmnzdan en ednsn bir i zemninde celb eder ve ona gizlice bir sz tevdi edersiniz. Hlbuki o hademe nezdinize gelebilmek iin btn mernn nne gemesi lzm gelecek; mteakiben yine kendi mertebesine inecektir. imdi bu hdimin byle hareketinden dolay mernn fevkinde olmas lazm gelir mi?4

Trke ve Arapaya tercme edilen bu Faris mektubttan baka Mceddidin (Refil-Mertib), (Risle-i Tehlliyye), (sbtn-Nbvve), (Risletl Mebde vel Med), (Miktl-Gaybiyye), (dbl-Mrdn), (Merifl-Lednniyye), (Redd-ia), (Taliktl-Avrif), (Rubiyyt- Hce Abdlbk erhi) gibi eserleri de vardr. (Sebhatl-Mercan f sr- Hindistan)dan naklen. 3 Bana yle bir makam- nran zhir oldu ki hsnn nihayet derecesinde ve Sddk- Ekber makamndan biraz mrtefi idi. Bu makamn makam- mahbbiyyet olduunu anladm. Mlevven ve mnakka idi. Onun inikas ile latf olan nefsimi de mlevven ve mnakka bldum. Hev yahut bir para bulut gibi fka mnteir oluyordum. fkn baz taraflarnda mnbasit oldum. Hce Muhammed Bahaeddin, Sddk- Ekber makamnda bulunuyordu. Ben ise kendimi onlara muhz buldum. (Sebhatl-Mercan f sr- Hindistan)dan naklen. 4 mm- Rabbn, sultann huzurunda verdii bu muhtasar ifadeden baka daha veciz birtakm ifadelerde de bulunmutur ki ahsiyet-i tasavvufiyesini ibraza ait vesikten olaca cihetle aynen naklediyoruz: (Ben o makamn inikasyla nefsimi mlevven ve mnakka buldum dedim, vsl oldum demedim. Vicdn ile vusl beyninde, ok fark vardr. Fakr baz kere kendimi, sultan bulsam, hlbuki saltanattan bir ryiha koklamammdr. Bir de o makamn inikasyla nefsimi mlevven buldum dedim, o makam ile demedim. emsin makam felek-i rbi olduu halde ziys arza vk olur. Fakat arz bu ziy ile emse vsl olmaz. Slik, makamt- urcda ok kere kendini kendinden bilittifak efdal olann fevkinde grr. Bu itibah baz kere enbiyya nispetle de vk olur. Hlbuki enbiy katiyen efdal- haliktir.. te bu alt- sfyyedendir. Baz kimselerin mene-i galaiyyeti de bu olmutur ki enbiy ve evliydan her birerlerinin urcu vcutlarnn mebde-i taayynt olan esmyedir. Bu urc ile de onlara ism-i velyet tahakkuk eder. Saniyen o esmda urclar o esmdan Allahn diledii eye kadardr. Bu urc ile beraber her birerlerinin makam kendi taayyn-i vcudiyyesinin mebdei olan isimdir. Bundan dolay onlar makamt- urcda talep edenler alelekser o esmda bulurlar. Zira mertib-i urcda onlarn emkine-i tabiyyesi o esmdr. Avrzn urzu ile urc ve hbt o esmdandr. Hli ftrat olan slikin seyri o esmnn fevkinde vk olduu vakit l-cereme kendisinden efdal olann isminin fevkine sud eder. Kendisinin o efdalden efdliyyet-i tevehhm hdis olur. Bu tevehhm ile taayyn-i sbkn zil olmasndan efdliyyet-i enbiyda ve evleviyyet-i evliyda itibah husle gelmesinden Allaha snrm. Zira onlar bilicma efdal-i nsdr. Ve bu makam mezlik-i akdamdandr. O slik, ekbirin nihayeti olmayan merice urclarn ve fevkin fevke vusllerini bilmez ve o esmnn onlara emkine-i tabiyye olduunu idrak etmez. O esmdan daha aa ve edn mekn- tabi olduunu da teyakkun etmez. Zira her ahsn efdliyyeti mebde-i taayyn olan isminin akdmiyyeti itibariyledir. eyhin; rif, makamt- urcda ok kere berzhiyet-i kbry hil bulmaz ve bil-vasta terakki eder. dedii bu kabildendir. Mrdimiz Hce Abdulbk (Rbi-i Basriyye) o cemaattendir derdi. Onlar vakt-i urclarnda berzhiyet-i kbrnn mebde-i taayyn olan ismin fevkine mrur ettikleri vakit berzhiyet-i kbry hil deil; tevehhm ederler. Berzhiyet-i kbr ile

102 Sultan eyhin bu cevabna skt ile mukabele etti. Maksad terk-i itb idi. Fakat huzurdan biri sultana hitben (Bu eyh mtevaz olmas lzm gelirken tekebbr etti. Ve secde etmedi. Hlbuki siz zllullah ve halifetullahsnz.) diye marztta bulundu. Bu sz sultanda derhal s-i tesir icra etmi ve Mceddidin (Kevalyar) kalasnda hapsine emir vermiti. Hlbuki Cihangirin olu (Sultan ah Cihan) eyhin muhlisi idi. Mceddid daha mahpus olmadan (Efdal Han) ve (Hce Abdurrahman) namnda iki eliyi baz ktb-i fkhiyye ile kendisine gnderdi. Aldklar emir zerine Mceddide dediler ki (Ulem seltne secde-i tahiyyeyi tecviz etmilerdir. Binaenaleyh eer sultana secde ederseniz sizi ehzade kurtaracaktr.) eyh bunu katiyen kabul etmedi. (Ulemnn tecvizi ruhsattr. Azimet Allahn gayrisine secde etmemekle olur.) dedi. Sonra

murat Hazret-i Rislet-i Htemdir. Baz kimselerin mene-i galatiyyede slikin seyri mebde-i taayyn olan isimde vk olur. O isim al sebill-icml cemi-yi esm-y cmdir. Slikin cmi o ismin cmiiyyeti iindir. Slikin mnteh-y ismine vsl oluncaya kadar her bir isim zerine mrr eder. Bu takdirde onlar zerine kendinin fevkyyetini tevehhm eder. Onlarn makamtndan grd ve zerine mrr ettii onlarn makamtndan bir numune olup hakikat olmadn bilmez. Bu makamda nefsini cm bularak dierlerini nefsinin eczs addeder. L-cereme nefsinin evleviyyetini tevehhm eder. Bu makamda eyh Bestam (Liv-yi erfa min liv-yi Muhammed) demi, galebe-i skreden livsnn nefs-i liv-yi Muhammedden erfa olmadn bilmemitir. Keza liv-y isminin hakikat zmnnda mehd olan enmzec olduunu idrk etmemitir. te kalbin saesi hakknda ar ve hv olduu ey kalb-i rifn bir zevyesine vaz olunsa ondan rif iin bir ey mahsus olmaz, denildii bu kabildendir. Burada enmzecin hakikat ile itibah vardr. Yoksa Allahu Tealann azm sfat ile vasfeyledii arn indinde kalb-i rifn itibar ve miktar yoktur. rifn bile olsa arda olan zuhrun ar- airi kalbinde yoktur. Grmyor musun ki ryet-i uhreviyye zuhru ar ile tahakkuk eder. Biz u makal ansr u eflk nefsinin eczs mlahaza eder ve u mlahaza galip gelince ben arz u semvtdan azamm der, hlbuki bu ebad deildir. Aklen o vakitte anlarlar ki onun azameti kendi eczsna nisbetledir. Filhakika arz u semvt onun eczsndan deildir. Belki arz u semvt onun eczsna enmzec klnmtr. Onun azameti, eczs olan enmzecleriyledir. Kurre-i arziyye ve semviyyenin hakikati ile deildir. eyin enmzecinin hakikatine itibahdan dolay (Ftht- Mekkiyye) sahibi demitir ki:Cem-i Muhammed cem-i ilahden ecmdr. Zira cem-i Muhammed hakikat- kevniyye ve ilhiyye zerine mtemeldir. Shib-i Ftht bilmiyor ki bu itiml mertebe-i ulhiyyetin zlalinden bir zll zerine ve enmzeclerden bir enmzec zerine itimldir. Mertebe-i mukaddesenin hakikati zerine deildir. Belki azamet ve kibriy levzmndan olan mertebe-i mukaddeseye nisbiyle cem-i Muhammednin mikdar yoktur. u makamda seyr-i slik, rebb olan isimde vki olduu vakit zanneder ki kendisinden efdal olan baz ekbir onun tevassutu ile baz derect- fevke vsl oldular. Ve onun tevessl ile terakki eylediler. Bu da mezlk- akdm slikindendir. Bu tevehhm ile nefsimi efdal zannetmekten ve hasrt- ebediyyeye muttasl olmaktan Allaha snrm. Hangi efdaliyyet Bir melik-i azim-an kendi memleketi dhilinde reis olan bir nahiyeye varid olursa o reisin tevassutuyla bir ahs baz makamta vsl olur. Ve o reis o makamt atndan dolay o kimse iin fazl- cz vardr. Fakat bu mebahisden haritir. Zira her kariyenin baz vch- mahssda lem-i z-fnn ve hakm-i buklemn zerine meziyeti vardr. Bu efdliyyet ise itibardan haritir. tibar ancak efdal-i kll iindir. (Sebhatl-Mercan f sr- Hindistan= Seyyid Azad)dan naklen.

103 hapsedilecei kaleye getirdiler. Burada sene mtemadiyen kald. Nihayet sultan, askerle ikamet etmek ve devirlerde beraber bulunmak artyla eyhi zindanndan kartt. Bir mddet de bu suretle harekete mecbur olan Mceddid mteakiben terhis edildi. Tekrar memleketi olan Sirhinde avdet etti.(1034) senesi Seferinin Yirmi Sekizinci Sal gn (63) yanda bulunduu halde irtihl eyledi. Ve Sehrende defnolundu. Milli Mecmua, N. 27, s.439- 440.

MM-I RABBN VE AHSYET- TASAVVUFYES -2mm- Rabbnnin Mertebesi mm- Rabbn, bid, zhid, mttak ve evliyaullahdan olmakla beraber marifette derece-i kemle vsl olamam baz hakyk idrak edememitir. eyh-i Ekberi gayr- mantk delil ile ibtale almas bu cihettendir. Kelimtnda daimi bir tenkuz mevcuttur. Baz kere vahdet-i vcudun akl ve ere muhlif olduunu ve buna kail olanlarn evham ve haylta kapldklarn syler; baz kere de vahdet-i vcudu slike rz bir hl olarak telakki etmekle beraber Muhyiddin-i Arab ve ittibn takdir eyler. Herhangi bir makalesi okunulacak olursa kendinin eyh-i Ekberden yksek olduunu ve ah- Nakibend ayarnda bulunduunu anlatmak istedii grlecei muhakkaktr.1 Hlbuki bu gibi szler bir hakikati mtezemmin deildir. Hususiyle eyh-i Ekbere itiraz aynyla ah- Nakibende itiraz gibidir. Zira her ikisi de

eyh-i Ekber tife-i sfiyyenin hccet ve burhndr. Mamafih o da esrr- gamzeyi kfi derecede syleyememi pek ok dekk muhtef kalmtr. Fakr onlarn izhrna muvaffak ve tahrrine myesser oldum. (Mektubat= mm- Rabbn)den naklen.

104 vahdet-i vcuda kail olmulardr.2 Bu itibar ile mm- Rabbnnin, ah- Nakibend ile hem-ayrm demesi btl olur. Zira matlb olan tevhid-i hd ise ah- Nakibendin dn bir makamda kalmas, tevhid-i vcd ise yksek bir makamda bulunmas lzm gelecek; her iki vechile de bu iki sfnin hemayr olamamas iktiz edecektir. Naklik hakknda yaplan ufak bir tetkik bize bugn Naklerin vahdet-i vcuda kail olduklarn gstermektedir. Filvaki Muhammed Parsnn (Fussul Hikem)i (Molla Alh)nin (Vridt- Bedreddin)i erh etmeleri bu telakkiyat tamamen kabul eylediklerine delil-i sarihtir. Hatta yakn zamanlarda yetimi olan (Mevln Hlid) de vcdiyedendir.3

ah- Nakibendin serahaten vahdet-i vcuda dair elimizde bir kitab mevcut deilse de kelimtndan tevhit-i zat kabul ederek o yolda telkintta bulunmasndan vcudiyyeden olduu tezahr eylemektedir. Hususiyle Hazret-i Mevlnnn beyitlerini ok ok nakli bu mddemz ispat eder. Zira: M demhyim v hesth-yi m Tu vcud- mutlk-i fn nem Du mekv v du medan v du mehvan Bende ra der hce-yi hod mehvedan Hce ra ez-gayr-i goften der kusr ermidr ey ehvl-i ez ah-i gayr diyen (Celleddin-i Rm)den kelam nakletmek phesiz onun mutekidtn kabul etmekle olur. (Kelimt- ah Nakibend)e baknz.
3

Mevln Hlidin atiye derc ettiimiz u tahmisi mfrit bir vahdet-i vcud taraftar olduunu ispata kfidir. Gere der suret zerrt- cihan cilvegeri Lik un zat- tu ez jeng-i hoduset beri Gh der hor nemyende vu gh der beeri Ze beer hevnemet ey dust ne hur u ne peri yn heme ber tu hicabest vu tu iz digeri Dilbera ez tu vu huban cihanend hicab Bahr-i Zehari vu ez her-e tu manend hubab Ayn- envari vu gayr-i tu bd- tab-i serab Nur-i pki vu fesanest-i hadis-i gl u ab Lutf- mahz vu behanest libas-i beeri Nebd c-yi sohen nkte-i mahbbi-yi tu Nist meydan-i hred sahat mecbbi-yi tu Mrted zi bed u bes erh-i dil-abe-yi tu Hadd-i endie-i nebaed sfat-i hubi-yi tu Her-e endie kend hatr-i ez an hb-teri

105 Halifelerinden (Mevln Ahmedl Hlid) de srf vahdet-i vcud nevesiyle yazlm olan (Risle-i Ehadiyye)4 yi erh etmi ve mndericat meyannda demitir ki: eyh-i Ekber, htem-i evliydr, Hazret-i Peygamberin btn ulmuna vrisdir, evliy ierisinde onun gibi bir rif gelmemitir. te bugn bunlar Naklerin ne derecede Muhyiddin-i Arabye muhibb olduklarn ispat etmektedir. -3mm- Rabbn Kimin Muakkibi Addolunabilir? Vahdet-i vcudun er bir mahiyette olmadn ve binaenaleyh buna kail olanlarn hata ettiklerini syleyenlerin banda (Ald- Devle Semnan) yi gryoruz. Halvetten pek ziyade lezzet duyan bu eyh naslsa Muhyiddin-i Arabnin telakkiytn kabul edememi ve aleyhinde bulunmutu. Bu sfnin

Behme-yi zerre bd nisbet vu peyvend-i tera Der heme iz-i eyyan dide-i hredmend-i tera Lik der her do cihan nist u manend-i tera Hi suret ne tevanend ki kend bend-i tera Der suver-i zahiri emma ne esir-i suveri Nist bi-suz-i tu der ruy- zemin hi dili Nist bi-aks-i reht der imen dehr gli Nist bi-neve-i vu ket be harabat-i meli Cilve-i hsn-i tevz ekl-i meberast- veli Mi tevani ki be her ekl-i koni cilve-i keri Nist an-gu enelhak-zede i Mansur tui Be niyaz er-ne nare-i zen Tur tui Mtecelli vu tu cuyende-i an nur tui Der meraya-y nazar- nzr vu menzr tui Vahdet-i zat-i tu ez vehm-i dubi hest beri Hb-i k bd has tu der kevn-i mekan Gh der ive-i Yusuf evi ey dust-i ayan Gh der kisvet-i Yakup berve-i negeran Mi koni cilve-i nuhset ez ruh-i hban- cihan Ve an ki ez dide-i uak-i derumi- nigeri (Hlid) dav-i sahib-nazar-i end-i ahir Han negerdi bi-beri ehl-i hakikat kafir Gu kon nkte-i an ser-fenar- ensr Ger tuvaz- dide-i uak negerdi nzr Kist Cm ki kend dav-i sahib nazari
4

(Men arefe nefsehu) rislesi de denilen bu eser eyh-i Ekberindir.

106 kitaplarn mm- Rabbnnin grd tahmin edilemezse de manen onun tesirine kapld muhakkaktr. Mamafih Ald- Devle eserlerinde katiyen ne vahdet-i vcuttan ne de vahdet-i hddan bahsetmemitir. Eserleri dorudan doruya slk ve ahlkyta aittir.5 Yalnz ( Nefaht)ta mnderi bir mektubunda Muhyiddin-i Arab aleyhinde bulunduunu grmekteyiz. Asl mm- Rabbnyi bu telakkiyta sevk eden sfnin (ehabeddin Shreverd) olmakl muhtemeldir. Zira o da eyh-i Ekber aleyhinde bulunurdu. Geri eyh-i Ekbere ne gibi noktalarda itiraz eyledii malum deildir. Fakat Fthat- Mekkiyyede bu iki byk sfnin birbirleriyle mektuplatklar ve baz hususatta ehabeddinin eyh-i Ekbere itiraz eyledii mnderitir. Bu mektuplarn bugn elde mevcut olmamas Hindistan ve daha sair yerlerde intiarlarna mani tekil edemez. Milli Mecmua, N. 28, s.456- 457.

(Kitab- Urveh) ve (Kitab- mlabdde fiddn)e baknz.

107 MM-I RABBN VE AHSYET- TASAVVUFYES -4eyh-i Ekberin mertebesi noksan deildir. mm- Rabbnye gre eyh-i Ekber tekml edememi ve gya btn ulmu zann u evham derecesinde kalmtr. Hlbuki bu telakkiyt eyhin idrktn dem-i ihtdan neet eylemektedir. eyh-i Ekberi takdir etmeyen sf her kim olursa olsun marifette zayftr. Hatta ufak tefek baz mehdtna bile itiraz etse yine zayftr. Nitekim (Abdlkerim Ceyl) de byledir. Bu zat da kitabnn ilm kemal bahislerinde Muhyiddine itiraz etmi, hlbuki hibir suretle itiraznda muhikk bulunmamtr.1 Yukardan beri saydmz bu drt sfden baka da Muhyiddin Arabye itiraz eden veli grlememektedir. Eer mm- Rabbnnin dedii gibi eyh-i Ekber marifette noksan kalm bulunsayd bu itiraz edenlerin bir ekseriyet tekil etmesi lzm gelecek ve milyarlarca mntesibi olan bir kitlenin ierisinde yalnz drt mahdut zatn itirazna mnhasr kalmayacakt. Acaba bunlar Muhyiddin-i Arabnin kemline nakse rs edebilir mi? Hatta zat istisna edildii takdirde btn ulem da eyhin kemlt- ilmiyyesini tasdik etmi ve onun vridt ve kefiytn hsn-i suretle kabul etmilerdir. Nitekim (Fahreddn-i Rz)2 (Kad Beyzv)3 (bn-i Hcer Heyem)4 (Sadeddin Teftazan)5 (Seyyid erif Crcn)6 (Muhyiddin-i Yavs)7 (Ebus-Suud)8 (mm Bergev)9 gibi azam bu zmredendir.

1 2

nsan- Kmile baknz. Fahreddn-i Rzye Muhyiddin-i Arab hakknda sorduklar zaman (Kne E-eyh Muhyiddn velyen azmen) diye cevap vermiti. (El-Yevkit vel Cevhir)e baknz. Kezalik Muhyiddin-i Arabnin telkinat reddetmedii de Esm- Hsn erhindeki u cmlelerinden anlalyor (nne nrel zhire hven-nrullezi yezheruhu kll eyin hf vel hef leysellel-ademu vez-zuhru leysellel-vcdu vel-hakku sbhanehu mevcdun l-yekbill-deme fe hve kennrullezi l-yekbilz-zulmete ve hvellezi ve cedebihi kll masivhu fe hve mnevvirul-kll zulmetin ve muzhirul-kll hefin fennrul mutlaku hvallah teala bil-hve nrul-envr. 3 Tefsirini derghtaki mridn iin yazan bu zat vahdet-i vcud esstn tamamyla kabul eylemitir. 4 Kendisi tarkat- aziliyyeye mntesiptir. ( Fetav-y Hadisiyye)sinde eyh-i Ekberi fevkalde takdir etmekte ve onun telakkiytn kabul eylediini sylemektedir. Bidatette vahdet-i vcut aleyhinde bulunurken, bilahere tasdik etmi ve yazd Hadis-i Erbain erhinde bu telakkiytn tasrih eylmitir. Yakb Cezhye mntesip idi.
5

108 Sfye ve mutasavvife zmresine dhil bulunan azam, eyhin kemlt karsnda dehn- itiraz amak yle dursun, lisn- hakikatle telaffuz etmekten bile ekinmilerdir. Sadeddin-i Hemev amda Muhyiddin-i Arabyi ziyaret ettii zaman (O bir derydr ki karna erimek asla mmkn deildir) demitir. Hazret-i Mevln eyh-i Ekberden pek mstefit olduunu sylemitir. Divn- Kebirindeki bir gazelinde diyor ki: M k u sergete vu eyd-y Dmkm Cn dde vu dilbeste be-sevd-y Dmkm Ey subh- saadet cben biyed-i ze-ansu Her m u seher mest-i seherh-yi Dmkm Ender cebel-i sliha kaniest ze-gevher Men der talebe garke-i dery-y Dmkm Ez mesken-i melf ub girift-i dil m M tlib-i telif zniy-y Dmkm Mahdme-yi emsl-hakk Tebriz der ancast Mevl-y Dmkm vu e mevl-y Dmkm Abdulvahab aran eyh-i Ekberi en yksek derecede bulmu ve onun srn byk bir muvaffakiyetle erh eylemitir.

Nizmeddin Hmuun mntesiplerindendir. Kendisinin bir vahdet-i vcud risalesi de vardr. eyhlisslam Ebussud Efendinin pederi olan bu zat Bedreddinin Vridtn erh etmitir. Gerek olu ve gerek kendisi eyh-i Ekber kemalini fevkal-gaye bulmulardr.
7

Muhiddin Yarsnin oludur. Tarkat- Bayramiyeye mntesiptir. Muhammediyye)ye baknz.

9

eyh-i

Ekber

hakkndaki

szleri

iin

(Tarkat-

109 (Celleddin Syt) gibi mtebahir ve rif bir lim de (Teberestil-gab an teani bn-i Arab) namyla bir eser yazm ve akvl- hdiyesinin hilf- er olmadn ispat eylemitir. Kezalik (Allme Hatib erbin) , (bn-i bidin ) gibi allme de eyh-i Ekberin fezil-i maneviyyesinden uzun uzadya bahs eylemitir. eyhlislam Serceddin Mahzum demitir ki (Muhyiddine inkrdan hazr ediniz. Zira ona buz ve advet edenlerle onun mehdtn inkr edenlerin akbetinden korkulur. Kelimtna itiraz nr- beeriyyenin intimsna sebep olur.) Muhyiddin-i Cnd demitir ki (Biz ehl-i tarkatn hibirisinden onun itla kesb ettii eyi gremedik.) (Serceddinil Belkn), (mam- Yaf), (Muhammedl Marib), (Kutbeddin-i rz), (Abdullah Zeheb) gibi azam da daimi surette eyh-i Ekberin sen-hn olmulardr.10 te mm- Rabbnnin dedii gibi Muhyiddin-i Arab marifetten noksan olayd ve bilnetice hilf- er sz syleyeydi bu zevt phesiz ki kabul etmeyecek ve reddedeceklerdi. Demek ki bu sfyi iyi okumak anlamak lzm gelir. -5 Vahdet-i hd Sabit Olabilir mi? mm- Rabbnnin kabul eyledii vahdet-i hd sabit olamaz11. Zira hdda masivullah adem-i ryet ve yalnz Hakk ryet vardr. Hlbuki mademki masiv vardr. Bu ryet sahih deildir. Eer sahih ise vahdet-i vcut sabittir.

Bu hususta fazla tafsilat iin (El-Yevkit vel-Cevhir)e baknz. Tevhid-i hd bir bilmek yani slikin hdu birden gayri olmamaktr. Tevhid-i vcud ise bir mevcut bilmek ve onun gayrn madm mlahaza eylemektir. te u tafsilattan anlalyor ki tevhid-i vcud ilmel-yakn tevhid-i hd aynel-yakn menzilesindedir. (Mektbt=mm- Rabbn)den naklen.
11

10

110 Bu itibar iledir ki vahdet-i hdu idrak vahdet-i vcudu idraka mukaddime tekil etmektedir. Milli Mecmua, N. 31, s. 500- 501.

FAHREDDN- IRK VE (AK) HAKKINDAK TELAKKLER -1imdiye kadar srf din ve tasavvuf vechesi nazar- itibara alnarak tetkik edilen smlardan biri de Fahreddn-i Irkdir. Herkesin bildii bir hlet-i ruhiyye olan ak manzum ve mensur ifadeleriyle tarif etmek isteyen bu zat tasavvuf tarihinde olduu gibi edebiyat tarihinde de byk bir ahsiyete sahiptir. Fergat (Renoncement) ile ak nefsinde cem etmek muvaffakiyetini gstermek itibariyle de tarih-i insaniyete byk bir eref bahetmitir. Kuvve-i eheviyye (Concupiscence)den kurtard ak, onun nazarnda ak- hakkat (Lamour de la vrit) halinde tezahr etmektedir. Bu zatn felsefe ve idrktn hakkyla anlayabilmek iin evvela tercme-i hlinden bahsetmek zaruridir. -2Fahreddn-i Irk, Hemedanda domu, ibtid tahsilini ikml ettikten ve hfz olduktan sonra (17) yalarnda iken Hemedan camilerinde vaaz ve nasihate balam fakat birtakm kalendermerep adamlarla Hemedana misafir olarak gelen bir gence alka peyd ettiinden memleketi terk ederek onlar takibe koyulmu ve Hindistana kadar gitmitir. (Mltan) ehrinde (Baheddin) adl bir limin meclisine devam ediyor ve sohbetinden mstefd oluyordu. Halvetlerden olan bu zt dier bendegn gibi bunu da halvete koymutu. Fakat halvet ehli olmayan Fahreddin on gn zarfnda vecde gelerek tegazzl etmeye balam ve feryat ile syledii Nehstn bde ender cm- kerdend Ze em-i mest ski veem kerdend

111 beyitlerini dinleyen refkasnn huzur ve murkabelerine mni olduundan ikyete maruz kalmt. Hlbuki Baheddinin verdii cevap Halvette, konumak ve gazel sylemek size memnu ona deildir. tarznda menfi mahiyette idi. Dier bir zat da Fahreddinin harektna u suretle itiraz ediyor ve Baheddine diyordu ki ben onun: u hud kerdend ser-hu f Irk ra er bed-nam- kerdend beytini meyhanede okunurken iittim. Bu tarz hareket bizim zhidne ahsiyetimize nakse rs eder. Baheddin bu ikyetin hiz-i ehemmiyet olmadn sylemi ve onun secysn takdir ederek kendine damat yapmt. Bu teehhl mteakip (Fahreddin)1 adl bir ocuu olan Fahreddn-i Irk yirmi be sene sonra vefat eden Baheddinin mevkiini igal etti, fakat bu terfisini ekemeyen arkadalar onun airliinden, (hsn) olduundan dolay breye birok hatalar isnat ediyorlard. Bu suretle manev straplara tahamml kalmayan Fahreddin, zaviyeyi terke mecbur oldu, hacca gitti. Avdetinde Konyaya gelerek uzun mddet (Sadreddn-i Konev)ye misafir oldu. Ondan (Fussl Hikem)i okudu. Mehur Lematn Konyada yazd. Grlyor ki, Fahreddn-i Irk ilm inkiafn Konyada kazanmtr. Bu itibar ile Lematn yazlmasnda ve Fahreddine edeb ve felsef bir mevki bahetmekte Konya muhit-i ilmiyyesinin byk bir yardm vardr. Fahreddin, Konyada kald mddette (Munddin Pervne)nin de tevecchn kazand. Munddin, ona Tokatta byk bir han-gh in ettirdi. Fakat kayd altnda yaamak esaretine katlanamayan Fahreddin buray da terk etti. Msra gitti, Msr sultan kendisini hrmetle karlad. eyh-yh unvanyla nezdinde alkoydu. Mamafih Fahreddin kazand bu unvana ramen yine sokaklarda geziyor, rindlik ve lblilii terk etmiyordu. Bir gn

Kamusul- Alama nazaran Kebirddin

112 pazarda tesadf ettii bir pamakya taauk etti. Yanndaki adama Bu kimdir? diye sordu. Olumdur cevabn alnca Byle bir genci merkep derisinin mushibi yapmak zulm deil midir? Ben, size her gn sekiz ake vereyim ona bu gibi ileri tevdi etmeyiniz. dedi. O gnden sonra her gn pamaknn dkknna gitti, uzun mddet oturur ve mtemadiyen ocuun yzne bakarak ve alayarak iir sylerdi. Bu vaziyetini haber alan sultan tahkikata balad. Kerh bir fiilini kefedemeyince Fahreddinin tahsstn tezyd etmekten baka bir ey yapmad. Fahreddin artk Msrda da oturmaktan sklmt. ama mteveccihen hareket etti. Bu haberi duyan am mers kendisini istikbale kmlard. Aralarnda am mlknn gzel bir ocuu da vard. Bu sefer de ona alka peyda etti. ocuun babas Fahreddinin vaziyetinden emin olduu cihetle memnuniyet izhr ediyordu. Dmkda uzun mddet ikametten sonra n bir hastal mteakip vefat etti. Muhyiddn-i Arabnin ayak ucuna defnolundu. Yeni Fikir, S.21, s.21- 23.

FAHREDDN- IRKNN (AK) HAKKINDAK TELAKKLER -3Hicr (688)de vefat eden Fahreddn-i Irk, yazd (Lemat) unvanl eseri ve birok (rubi)leriyle tasavvuf leminde byk bir hrete sahiptir. (Abdurrahman Cm)nin u rubisi bir zamanlar (Lemat)n (Fussl Hikem)den sonra ne kadar kymetli bir eser telakki edildiini ispata kfidir.1 Tevhd-i Hak ey huls-i muhterit Baed be-shen yaften ez-mmteint Revnefi vcud kun ki der hod-ybi

Cm, Lemat Faris lisanyla erh etmitir.

113 Seri ki ne ybi ze Fuss u Lemat2 Mehur (Hac Bayram) Lemattan ok istifade ettiini ve talebelerine mteaddit defalar bu eseri okuttuunu sylemektedir. Esasen bu ztn meslek ve merebi ile Fahreddn-i Irknin tavr ve hareketi arasnda bir mbehet olduu muhakkaktr. Her ikisi de rind ve lbli olarak yaamlar, kalenderlii ihtiyar eylemilerdir. Fahreddn-i Irknin ahsiyetini hakkyla anlayabilmek iin uzun boylu izahat vermek ve ayrca (Fahreddn-i Irk ve ahsiyeti) unvanl bir eser yazmak iktiz eder. Biz burada yalnz manzum bir eseriyle ak hakknda syledii mensur ifadelerden bir ksmn nakletmeyi kfi gryoruz. Gufta bi-sret-i er-e ze evld-i demem Ez r-yi mertebe-i behime hl ber terem n be- nigerem der yine-yi aks-i ceml-i h Kerded heme cihn- hakkat musavverem Horid-i asuman zuhurem aceb medar Zeraat-i kinat eger ket mezherem Ms v Hzr der taleb-i mane-i nin Leb-i tene end ber leb-i dery-y ehdrem Hsn-i rohem ze sret-i dem be-did od Der hl-i secde bered ferete berberem Bahr-i muhd rehe-i ez feyz-i fikem Nr-i besit lema-yi ez nr- ezherem

Ey kinatn hlasas olan insan! Tevhid-i Hakk szle bulmak imkn haricindedir. Git, vcudunu nef et. O zaman Fussl Hikemden ve Lemattan anlayamadn esrr kendinde bulursun.

114

Ez ar t-be fer hemme zerre-i bd Der nr-i fitb zmir-i mnevverem Bahr- zuhr v bahr-i btn kadem behem Der men bbn ki mecma-y bahrin ekberem3 -4Ak, izzet perdesiyle rtlmtr. Keml-i istinda mnferiddir. Onun ztndaki hcceti sfatdr. Sfat ise ztnda mnderitir. Akn cemli, cellinde; celli, cemlinde mndemitir. Ak bakalaryla megl olmaz. Her zaman ve her dil ile kendi srrn yine kendisine syler. Her vakit, kendi szn, kendi dilinden iitir. Kendi nazarna arz eyledii hsn, yine kendisidir. Ak, her eyden syler ve her eyi syler. Smitten syleyen ak, ntktan syleyen yine aktr. Ak, her bir yinede baka baka yzler gsterir. Baka baka sretlerle zhir olur. Zira sretler, yinelerin hkmne tbidir. Ak, btn mevcdta sridir. Eyann zarriytndandr. Ak nasl inkr olunabilir ki vcut, ancak ak ile kaimdir. Ak olmasayd esasen zuhr olmayacakt. Eer sen bir kimseye ksan mutlaka onun da sana k olacan bil. Zira senin sevdiin mutlaka seni sevecek, yz evirdiin kimse mutlaka senden uzaklaacaktr. Sevilen sevenin, seven de sevilenin yinesidir.

Surette geri demin oluyum. Fakat mertip itibariyle ondan daha lyim. Ayinede cemlimin

aksine baktm vakit btn cihn musavver hakikat olarak grrm. Zerrt- kinatn benim mezhurem olduuna taaccp etme. Zira ben, zuhr- smann gneiyim. Ms ve Hzr byle bir manay aramak hususunda leb-tene olmular; fakat benim dery-y feyzimin kenarnda kalmlardr. Vechim, demin suretinden zhir olmutur. Melike, demle beraber bana da secde etmilerdir. Bahr- muhit benim nihayetsiz feyzimden bir reha, saf olan nurlar ise parlak olan nurumdan bir zerredir. Artan fere kadar eya ise zamr-i mnevverimin gne ziyasndan bir zerredir. Kadim olan zhir ve btn derylarnn envrn bende gr. Zira ben iki byk derynn mecmaym.

115

Muhibb, mahbbun bir glgesidir. Sevilen nereye giderse, seven onu zarr olarak takip eder. Mak, a cemlini ne kadar gsterirse n ak da o kadar oalr. Akn tezyd halinde de ceml o nispette gzelleir. Ak, maa istin; a, iftikar vermitir. k mezelleti, makun izzetinden deil, akn izzetinden eker. Gn makun; fakr, n ezel bir sfatdr. k, mak ile garezsiz sohbet etmedike arzu ve hevestn ortadan kaldrmadka hakik k olamaz. Mak, neyi severse, k da onu sever. Hatta mak bud u firk sevse k yine o iftirka katlanr ve o da firk sever ve belki firk visle tercih eder. Onun budu, kurbundan daha yakn; hicri, vaslndan daha faydaldr. nk kurb u vislde muhibb, kendi muradnn sfatyla; bud u firkta ise mahbnun muradnn sfatyladr. Ak, bir tetir. Gnle dt vakit ne bulursa yakar. Hatta makun sretini bile mahveder. Nitekim Mecnn, galiba szili bir zamannda, (Sana Leyla geldi) diyenlere (Artk Leyla benden uzak olsun; zira ben oyum, o bendir. Muhabbetin ifrd beni Leylann sretinden uzaklatrd.) demitir. Yeni Fikir, S. 22, s. 9- 12.

BEKTA EDEBYATI VE HUSUSYETLER Son zamanlarda Bektalik tarihine ait kymetli makaleler intir etmektedir. lm bir ekilde tetkik edilmeye balanlan bu mevzu zerinde muvaffakiyetle yrmek mkl olmakla beraber esas baz noktalar nazar- dikkatten dr tutmamak artyla muvaffakiyetin hsl olaca da muhakkaktr.

116

Bence Bektalik tetkik edilmezden evvel tasavvuf mesleinin zuhr ve intir ile Anadoluda yi olan muhtelif Batn akidine ait ciddi malmta sahip olmak lzmdr. Bektalere baz akideler eski amanistlerden intikal ettii gibi Hallac- Mansur, Muhyiddn-i Arab, Mevln gibi sfye ekbirinin vaz ettikleri dsturlardan da bir hayli eyler gemitir. Bunlardan gz yummak hakikatten uzaklamak demektir. Bugn Bektalie ait elde edebileceimiz malmt balca iki membadan elde edilebilir. Birincisi nefesler, ikincisi de tarihler ve menakpnmelerdir. Bunlarn haricinde ind birtakm muhakemeler ve hibir vesikaya istind etmeyerek verilen hkmlerden bir fayda elde edebilmek mmkn deildir. Biz makalemizde Bektaliin umum dsturlarn deil, fakat srf Bekta airlerinin ne gibi mevzular zerinde iir yazdklarn aratracaz. Baz kimseler Bektalerin tamamyla hull ve ittihda kail olduklarn sylerler. Bu fikir ksmen doru olmakla beraber muhtc- tashihtir.1 Hac Bekta- Velnin son tetkikat neticesinde bir meczb olmad ve Arapa eserler yazd sabit olduktan sonra onun ve bendegnnn hull ve ittihd gibi tflne bir itikada malik olduklarn sylemek katiyen doru olamaz.2 Bektaler ve btn mutasavvfenin szlerinde (hull ve ittihd) emmesine tesadf edildii halde hibirisi bu itikad benimsememilerdir. Tasavvuf edebiyatnn ilk messisi telakki edeceimiz (Hallac- Mansur, vefat 309)un iirlerinde bile hull ve ittihda dair fikirler vardr; bilhassa (GururulTamamyla cahil baz Bektaler bu gibi szlerden remz bir mana anlayamadklar iin hull ve ittihd aynen kabul etmilerdir. Fakat Bektalik mesleiyle bu gibi itikatlarn alkadar olamayacan iddiaya bile lzum yoktur. 2 Ahiren Hatibolu isminde bir Osmanl airinin 812de yazd Trke manzum bir Maklt tercmesine tesadf ettik. Hac Bekta hakknda pek ihtiramkr bir lisan kullanan mtercim, marn ileyhin bu eseri Arapa yazdn ve kendisinin Trkeye tercme suretiyle faydasn tamime altn syleyerek eserin (autehnticit)sini kati surette ispat ediyor. Filhakika Hac Bekta menkbelerini muhtev Vilyetnmede marn ileyhin Arapa Maklt olduu ve bunun Sadeddin adl mridi tarafndan nesren Trkeye tercme edildii mesruh olduu gibi Makltn filolojik tetkiki de bunun bu eskiliini pek iyi anlatmaktadr. Trk Yurdu, c:(2), say: (8), Kprlzade Fuad Beyden naklen.
1

117

hasisl-vzha ve Ururun-nekisl-fzha) unvanl eserden naklettiimiz Mansura ait u iki para o kabildendir: Cebeltu rhek min rhi kem Yecbehul-anber bilmiskl-bki Fe iz meseke eyin mesen Fe iz ente en l tefterik ** Mezectu rhek min rh kem Temezzecel kahve tu bilmizzell Fe iz meseke eyin mesen Fe iz ente en fi kll-i hl Bu szlerden Mansurun hull ve ittihda kail olduu fikrini karmak mmkndr. Fakat hakszlktr. Muhyiddn-i Arab, Ebu Said, Ebul Hayr, Mevln ve btn mutasavvflarda bu remizlere daima tesadf edilmektedir. Hi phesiz ki bunlardan istihrc edeceimiz mana tasavvuf bir mahiyet arz eder. Haktan baka vcut grmeyen ve netice itibariyle giden ve gelenin Hakkat-i Vhide olduunu kabul edenleri hull ve ittihd ile itham etmek kadar yanl bir hareket olamaz. Mansur ve emsali mutasavvfeye gre Hak, kemliyle demde zhirdir. Vhid-i Hakknin ise vcudunda taaddt yoktur. Yalnz o Vcd- Latf, zt u sfatyla mertib-i kevniyyede kesafetiyle zuhr etmitir. Nitekim Mansur nokta- nazarlarn u beyitte tasrih etmektedir. Eente em en hzelayn u fil ayn Hke v hye fi isbat-i isneyn te bu gibi szleri sarf eden pantheisme meslek felsefesi erbbnn hull ve ittihda kail olamayaca, zira hull ve ittihd iki ey-i mstakilin vcudunu iktiza edecei bedhet derecesinde sabittir. Bektaler de ayniyle bu sretle dnmektedirler. Her Bekta, Allahn nefsinde ve btn eyada

118

ztyla sri olduunu bildirmek iin baz tebiht kablinden bu gibi szler sarf etmitir. Eer vahdet-i vcda kail olmasaydlar Bektaleri hull ve ittihd ile itham etmek mmkn olurdu. Elde ettiimiz: Kf u nn hitb izhr olmadan Biz bu kintn ibtidsyz Kimseler vsl- ddr olmadan Biz Kabe kavseynin ev ednsyz Yok iken demle Havv lemde Hak ile hak idik srr- mphemde Bir gececik mihmn kaldk Meryemde Hazret-i snn z babasyz Knt kenz srrnn olduk gh Aynelyakn grdk cemlullah Ey hce bizdedir srr- ilh Hnkr Hac Bekta fukarsyz Bize peder dedi tfl- Mesh Rabbi ern deyip ard Ms Lentern deyen biz idik ana Biz Tr- Snnn tecellsyz Zhid nmz nn fetehn (Harb) kemteri serser sanma Bir kl krk yarar kmiliz ama Pirim Balm Sultan budalsyz gibi manzumelerle dier nefesler byle bir kanati Bektalie isndn ne kadar hatal olduunu ispata kfidir.

119

Bektalerin teslise kail olmalar yani (Allah- Muhammed-Ali)den bahsetmeleri de srf tasavvuf manay kasttr. Ehl-i beyt muhabbetinin ifrdndan neet eden bu telakkiye yakn zamanlara kadar Bekta olmayan zevtn iirlerinde de tesadf edilirdi. Mesel bn-i Frzn Kaside-i Hamriyyesini Trkeye tercme eden merhum Nzm Paa bir ktasnda bu fikri tasrih etmektedir. Zt- Hak sanatdr nsh-y icd ama Ana irze-i tertb: Ben, bir de vel Biri mna-y ehaddr, biri Mevl-y samed Yek vcd lem vahdette Muhammedle Ali Namk Kemal de bir manzumesinde bu nkteyi sarf etmekten kendini alamamt: Nm- Ahmed nsh-y icda Bismillahdr Pene-yi l-i b aynyla bir Allahdr Btn bu telakkiler muhaddisnin Fezil-i Aliye ait rivayet ettikleri ehadisten neet ediyordu. (Ena ve Ali min nrin vhidin), (Men knt mevlhu ve Aliyyn mevlahu) ilh gibi hadisler bu hususta mutasavvfenin ekserisiyle Bektalere delil olmu ve bilhassa slamiyetin ilk zamanlarnda tahadds eden vaky Bektaleri mfrit bir Ehl-i beyt yapmtr. Nitekim Bektaler Fyuztl nhbenin ancak Alide tecelli ettiine ve peygamberin btn ulmuna Alinin vris olduuna kaildir. Bilcmle Bekta airleri nefeslerinin ekserisini Alinin medh sensna tahsis etmilerdir. Bir ulu ehirde dellallm var Ben dellalm pazarbam Alidir Eksik alsam, artk satsam gene kr Ben dellalm pazarbam Alidir Mezada vermiim kll varm Dellala kardm irin canm Lal mercan ile cevher knm Ben dellalm pazarbam Alidir

120

* Gel ey mmin bize ikrr Alidir Hakyk ilmine esrr Alidir Alidir ferd-i yekt zt- mutlak erki yok hemn diyr Alidir * Muhabbet kapsn aaym dersen Aan da adran da Alidir Ali Hakkn cemlini greyim dersen Gren de gsteren de Alidir Ali Muhammed Alidir krklarn ba Anlar bilmeyenin nicedir ii (Bosnav) aktd gznden ya Akan da akdran da Alidir Ali Bekta airlerinin dier mutasavvf airlerden ayrldklar noktalar onlardan daha nkteli szler sarf etmelerinde, daha serbest ve zarif dnebilmelerindedir; mesel u iki manzume ne kadar inelidir: Eei saldm ayra Otlaya karnn doyura Grd d hayra Yorann da . Mnkir mnafkn huyu Ykd harap etdi ky Mezarna bir tas suyu Dkenin de . Derince kazn kuyusun nim inim inilesin

121

Kefenin dikme inlesin Dikenin de Mfsidin bir de gammazn Mal var da yemezin kisin meyyit namazn Klann da . (Kazak Abdal)3 nutk eyledi Cmle halk tan eyledi Sorarlarsa kim syledi Sorann da.. Amenn syledik ikrr eyledik Erenler bezmine lekesine Ba- marifette yetiip bittik By aldk bir glden icekesine Sylesem kelmm gelmez takrire Nutk- dernumuz smaz tefsire krr verdik imn ettik bir pre Er evld eriz gerekesine Gel gnl rif ol haddini bil sen Semidir basirdir etme ek gman Elhakku ezhru mine ems iken Sof inat eder eekesine

Bu manzume Abdallara aittir. Fakat Bektalikte Abdalln sarih bir surette tesiri gze arpmaktadr. Ayn mevzuda yazlm Bekta iirleri de yok deildir.

122

(Mirat) szlerin gizli muamma llebsar olanlara hveyd Elsiziz, belsiziz, dilsiziz amma Gezeriz lemde erkekesine Bekta airlerini dier tasavvuf airlerinden tefrik edecek en mhim nokta mutasavvfenin (mey) (sk) (bde) ilh gibi stlahattan kastettikleri remz manalar Bektalerin terk etmeleri ve dorudan doruya mesel (mey)den (mey)i kast eylemeleridir. Bezm-i ezelin cmn meyhnede bulduk Esrr- uluhiyyeti mestnede bulduk G etmeyiz efsaneni ey vaiz efendi Biz gevher-i ak dil-i rindnede bulduk Gel bizim harbta ara kenz-i Hudy nk an da bir der-i virnede bulduk Pek ok aradk Kabede Mevl-y Azmi Gizlenmi idi ge-i bthnede bulduk Zinhr elinden kadehi koyma (Harb) Biz her ne ki bulduk ise peymnede bulduk ** Ne are zhid Kzlba olduk Daima bde-i glfm szeriz Bezmimize mahbb bir sk bulduk Ann iin byle sarho gezeriz. Ey (Edib) nedir bu melmet hli Efsane syleyip uzatma kli

123

Zhid az ayn tobra misli ekince yularn azn bzeriz. ** Ben melmet hrkasn kendim giydim eynime r u nms iesini taa aldm kime ne Gh giderim medreseye ders okurum halk in Gh giderim meyhneye dem ekerim ak in Sofular haram dediler bu akn arbna Ben doldurur ben ierim gnah benim kime ne

Nesimye4 sordular ki yrin ile ho musun? Ho olaym olmayaym o yr benim kime ne? ** Makam- vahdette dtm yabana Peymne yollarn getim de geldim rifim esrr amam ndna riflerin srrn setim de geldim Bosnavyim szm gitdi zmden k olan kmaz kmil sznden Bu ilmi okudum btn yznden Bin yllk namaz kldm da geldim **

Bu Kul Nesimdir. (807)de derisi yzlen Seyyid madeddn Nesim bakadr.

124

arpar seni git aldn abdestle girilmez Meyhneyi sen mescid bthne mi sandn? * Rind olmayan adam ne bilir l-i Hseyni Her kim ki imezse bizim ktilimizdir Bekta airlerinin eserlerinde bu yazdklarmzdan maada ak ve muhabbet, esrr- muhabbet, esrr- hurf, Bektaliin mklt, yin usulleri gibi eylerle Hac Bekta- Vel, Fazlullah Hurf, Abdal Musa5, Seyyid Gazi, Kzl Deli Sultan, Balm Sultan...ilh gibi azmn menkbelerine tesadf edilir. Cmle mahlkta cism-i cn olan Kendisi grnmez pinhndr elif Gnl hnesinde hem sultan olan Canlarn iinde canandr elif (Pir Sultanm) der ki ezel elifdir Mebdemiz elifdir mad elifdir Gkde melek tesbih eder elifdir Feleklerde dnen devrndr elif ** Horasan ehrinden duyuldu sesi k muhibblere dt hevesi Yedi bb ieri prim trbesi Eiin bekleyen cna ak olsun Abdal Musa derler primin ismi Atee girince yanmad cismi

Abdal Musa Abdallardandr. Bektalerce ok muhterem tannm olan bu zt hakknda kpaazde Tarihi ile lk Mutasavvflarda malmt vardr.

125

Sana niyaz eder derdmend Hsn Eiin bekleyen cna ak olsun ** Kaygusuz Sultann kef kemli Er kulu Hacm Sultann brhan Kanber Ali Sultan pirler cemli Prim Hac Bekta Vel deil mi Hzr Ali Sultan ya senden meded Kara donlu sultan vallahl-ahad Cedd-i pk-i Resllallah meded Prim Hac Bekta Vel deil mi ** Dertliyim kapna dermana geldim Mrvvet senden Seyyid Ali Ko Baba Cmle kstahl zmde buldum Mrvvet senden Seyyid Ali Ko Baba ** kr olsun ol Hudnn demine Hac Bekta Vel Sultan Balm var Medh-i vasfn eylediim kimesne Hac Bekta Vel Sultan Balm var Hasan Dededir postunda oturan Rum Abdallar hizmetin yetiren Zemheride, dost elmasn getiren Hac Bekta Vel Sultan Balm var **

126

te btn mevzular bu yazdmz muayyen eylerden ibaret olan Bekta edebiyatnn dier zmre edebiyatlarndan ayrld noktalar zannederiz ki u ufak makalemizde tezhr etmitir. Bektalie isnd edilecek hususiyetlerden bazlar dier zmre edebiyatlarnda da mevcuttur. Bilhassa Bekta ve Hurf edebiyatlar adeta (Bekta- Hurf) edebiyat haline inklp eylemi daha dorusu bir edebiyat olmutur. Yalnz Fazlullah Hurfnin ulhiyyetini anlatmak isteyen Bekta iirlerindeki nktelere dahi remz bir mahiyet verilmek iktiz edeceini de unutmamaldr. Fazln ulhiyyetine kail olan bir zmre olmakla beraber bu istisnay umum Bekta ve Hurf airlerine isnd etmek hatadr. Mesel Nesim, Hurfdir. Hem de dorudan doruya Hurfliin messisi olan Fazlullah Hurfye mensuptur. Fakat bu ztn Fazla ulhiyyet isnd edeceini tahmin etmek bile glntr. Geri Nesim baz mesnevi ve tuyularnda Fazln ulhiyyetini m eylemitir. Fakat yukarda da dediimiz gibi bu gibi yazlar Allahn Fazl- Hurfde kemliyle tecelli ettiini bildirmek iindir. Mutasavvf airler: Gren ol gsteren oldur grnen Ya Nizmolu iki grmek neden * Tecell-yi evk-i ddrn beni mest eyledi hayran Enelhak srrn candan annn klmazam pinhn rm tenlere bir kez eer dersem bi-izn kum Yaln ayak ba ak kamusu turalar uryn Ben Erefolu Rmyem ne Rmyem ne znik Benim ol daiml-bk grndm sret insan beyitlerinde neyi kastediyorlarsa bir Bekta airi de Fazla ulhiyyet isnd etmekten onu kast eder. Yakn zamanlara kadar her meslek, eriat gzyle tetkik edildii cihetle limler kendi kanatleri hilfna birtakm itikatlar dstur ittihaz

127

edenlerin aleyhinde bulunmay iar ittihaz ederlerdi. Muhyiddn-i Arabnin baz ulem tarafndan tekfir edilmesi, Mevlnnn ems iin (Hud-y men) dediinden dolay tahtie edilmesi hep bu galat ryetten neet ederdi. Btarafne muhakeme etmek ve hakikati olduu ekilde kabul etmek mutaassp bir zihniyet iin kabil deildi. Artk mehuliyet perdelerinden syrlmak zere olan bu gibi meslik, hususiyle (Bektalik) olduu ekilde tarih sahifelerine geecektir. (Tevell ve Teberr)y esas dstur ittihaz eden bu zmre erbbnn ekserisi, ne (Gurabiyye) taifesi gibi: Cibrl ki med zeber Hlik bn Der p Muhammed d maksd- Ali bd diyecek kadar cahil, ne de (Nasriyye)ler gibi (Ali rab Muhammed hicb Selman bb) diyecek kadar echeldirler. Herhangi bir meslek bidyet-i teekklnde hiz olduu hususiyeti mrr- zamanla ksmen kaybetmi, ona yeni birtakm akideler, hurafeler karmtr. Binaenaleyh muayyen bir zmreyi tetkik eden kimse o meslein ilk teekkl zamanlarndan itibaren muhtelif zamanlarda ne gibi safahata muakes olduunu gzden geirmelidir. Aksi takdirde verilecek herhangi bir hkm nks olacak ve tam manasyla mfit olmayacaktr. Biz bu nokta-i nazara gre yzlerce air yetitiren ve vsi bir tekilata malik olan Bektaliin bir mdekkik tarafndan btarafne ve ilm bir ekilde tetkikini beklemekteyiz. Yeni Fikir, S.24, s. 8- 16.

BEKTA EDEBYATI Tarihin mal olan zmre edebiyatlarndan biri de Bekta edebiyatdr. Mebdeini Yunus Emre, Said Emre, Kaygusuz Abdal gibi Hicr sekizinci ve dokuzuncu asrda yetien airlere kadar irca etmek imkn olan bu Batn zmre edebiyat tamamen Trk zevkine mutabk bir ekilde tesis ve bugne

128

kadar ayn suretle devam etmitir. Yunusun ak iirleri Anadolunun her tarafna yaylmaya balad zamandan beri alelumum Bektaler, onun mukallidi olmular ve ince, zarif, nkteli iirleriyle mill tarz en gzel bir ekilde ileri gtrmlerdir. Batnlik ve mfrit iliki terennm eden bu zmre airleri arasnda saz airleri ekseriyeti tekil etmektedir. Bu itibar ile divan, semai, kalenderi gibi aruz vezniyle manzumeler de vcuda getirmilerdir. Az olmakla beraber bu airler arasnda dorudan doruya divan edebiyat tarzn takip edenler de mevcuttur. Bekta edebiyat, muayyen bir zmrenin mahsul deildir. Bu edebiyat vcuda getirenler iinde Babaler, hler, Abdallar, Hurfler, Kzlbalar, Kalenderler, Haydarler de vardr. Fakat bunlar meslek ve merep itibariyle birbirlerine o kadar yakndrlar ki tercme-i hli layk vechiyle bilinemeyen bir airin bu zmrelerden hangisine mensup olduunu kati ve sarih bir surette tayin edebilmek imkn haricindedir. Mamafih eserlerinde Bektalii andran ufak tefek baz telakkiler sezerek Ar, Muhiddin Abdal gibi srf Hurf veya Kalender olan airlerle dris Muhtef, brahim Efendi, Gayb gibi srf Sf- Melm olan airleri Bekta edebiyat erevesine ithal etmek doru deildir. Bu edebiyatn mahsullerini hakkyla anlayabilmek iin Bekta tarikatnn esaslarn, ekl ve merasimini, yinlerini tetkik etmek ve kendi aralarnda kullandklar muayyen stlahlar bilmek zaruridir. Ehlisnnet akaidine tamamen muhalif olan ve mfrit i Batn akidelerini nere alan her Bekta airi yazd nefeste On ki mama ikrar, dolu, teberray tavsiye suretiyle i isn-aeriye esaslarn mdafaa eylemitir. Hayder-i safder epper pper1 Zeynelbdr Bkr Cfer

epper pper: Dorusu pper epbirdir. pper Hasan, epbir Hseyin demektir. Galat olarak Bektailer epper pper suretinde telaffuz ediyorlar.

129

Kmil lim ilm ile kaim Ms-y Kzm ah- Horasan ah- cihandr ayn- ayandr lm-i lednne gevher-i kndr Oldu Takden ah Nakiden ah Askerden Mehdi-i devran l-i Aliyi eyle tevell Sevmeyene sen syle teberr Nks u ahmak btl- nhak Kfir-i mutlak imr ile Mervan Seher Abdal

On ki mam okur dilimiz Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Pir Sultan On ki mamn tuttum yolunu Hak deyip tuttuum yoldan ayrlmam Haty Ezel-i miskmz cemiyet-i Kalbeladandr Bezm-i ikrrmz nur- Muhammedle Alidendir Tevell ehliyiz biz mrid rehberden el tuttuk Soluumuz cenb- Hac Bekta Veldendir. Mehmet Ali Hilmi Dede Baba

130

Bir Bekta airinin Ali ve Evld- Aliye muhabbet edebilmesi iin Yezid ve l Yezide lanet etmesi lazmdr. Bu itibar iledir ki Yezide sebb etmeyen hibir Bekta airine tesadf edilemez. Ol Yezide lnet etmek sezdr Annn okurum lnet Yezide Haty Atalm Yezide lneti, ta Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Pir Sultan Tevellmz ciddi zat- Resle Ervh- Yezidin teberrsyz Perian Baba Bekta edebiyat deyince gz nne cel bir hatla yazlm Ali levhas gelmelidir. Ali Haktr, Ali Muhammettir, Ali velhasl her eydir. Bektalerin Allah- Muhammet- Aliden bahsetmeleri ise, sfiye akaidine mabih olmayan ve vahdet-i vcutun hususi bir manada tefsirinden ibaret olan tevhit esasna mstenittir. Bektalerce tesliste tevhit vardr. Gafil kaldr u gnlnden gmn Bu mlkn sahibi Ali deil mi? Yaratmtr on sekiz bin cihn Rzklarn veren Ali deil mi? Gelin vazgeiniz siz de gmndan Sonra karsnz dinden mndan efaat umarz On ki mamdan Anlarn atas Ali deil mi?

131

Yaratld mlcem ol oldu dman Kast etti Aliye oldu peiman Hangi kitapta var ol ad yaman Kuranda okunan Ali deil mi? Binbir ad vardr bir ad Hzr Nerede arsan ol yerde hazr Ali padiahtr Muhammet vezir Bu ferman yazan Ali deil mi? Pir Sultanm ltf eder ben fakire Acep bulur muyum derdime are Yz kara nasl varam huzura Divannda duran Ali deil mi? Pir Sultan Abdal Ayine tuttum yzme Ali grnd gzme Nazar eyledim zme Ali grnd gzme Mehmet Ali Hilmi Dede Baba Muhammet Alidir krklarn ba Anlar bilmeyen nicolur ii Bosnav aktt gznden ya Akan da aktran da Alidir Ali Bosnav Bu dnyann evvelini sorarsan Allah bir Muhammet Alidir Ali Pir Sultan

132

Ali ismi drt kitapta okunur L ilhe illallah yazl Kul Himmet Uzatp da ne ararsn tesin Bu mlkn sahibi Ali deil mi? Veli Baba Bu airler tarafndan en ziyade itina ile vcuda getirilmi olan manzumeler devriyelerdir. Bunlar da daima tenash, hull ve ittihat emasna tesadf edilir. Her Bekta Allah olur, Muhammet olur, Hac Bekta olur ve nihayet bizzat kendisi olur. Cihn var olmadan ketmi ademde Hak ile birlikte Bekta idim ben Yaratt bu mlk nk o demde Yaptm tasvirini nakk idim ben Anasrdan bir libasa brndm Nr u bd u hk u bdan grndm Hayrlbeer ile dnyaya geldim dem ile bile bir ya idim ben u fen mlkne ok geldim gittim Yamur olup yadm ot olup bittim Urm diyarn ben irat ettim Horasandan gelen Bekta idim ben imdi hamdlillah ir dediler Geldim gittim zatm hi bilmediler Kimseler bu remzi fehm etmediler Her gelen mahlka karda idim ben ir

133

Daha Allah cihnda yok iken Biz an var edip iln eyledik Hakka hibir lyk mekn yok iken Hnemize aldk mihmn eyledik Kendisinin henz ismi yok idi smi yle dursun cismi yok idi Hibir kyafeti resmi yok idi ekil verip tpk insan eyledik Allah ile ite burda birletik Nokta-i Amya girdik yerletik Srr- knt kenzi orda syledik sm-i erifini Rahman eyledik Aikr olunca zat u sft Kn dedik var ettik bu semvt Birlikte yarattk hep kinat Nam u niann cihn eyledik Bir mescide soktuk Meryem Anay Pedersiz dourttuk orda sy Bir aa iinde Zekeriyyy Bitirip kann rzan eyledik Hak Muhammet Ali ile birletik Hep beraber Kabekavseyne gittik O makamda pek ok muhabbet ettik Leyletl-esry seyrn eyledik..ilh Harb

134

Bekta airleri, arap ve raknn ehline helal olabileceini zmnen veya serahaten mutlaka bildirmek isterler. Ak yazl, erenler demi, krklar erbeti, kzl deli gibi tabirlerden daima meskrat kastederler. Krklarn ceminde erbet ezildi Ezen de ezdiren de Alidir Ali Bosnav N ederler kzl deli Kimisi de ak yazl Rza Dede Ey sof Cenb- Hlik-i Mutlak Bu arab bize inam eylemi ok medh etmi onu Kuran a bak Mmin olanlara ikram eylemi Vakti saatte rezalet eden Muhammet Aliye adavet eden Evld- Resule cinayet eden Mnkir mnafka haram eylemi Biz ieriz lakin etmeyiz isyan Helal etti bize onunn Sbhan Namaz kldrmaya bize her zaman Bir pr-i mugan imam eylemi Zemzemi terk edip geelim dey Haram helalden seelim dey Mukaddes arab ielim dey Allah bize mahsus selam eylemi

135

Ey hace bu srra deilsin agah Annn araptan eylersin ikrah Kalb-i Harbye Hazret-i Allah Bu doru szleri ilham eylemi Harb Bektalerin srnda Hurflike ait stlahlar da mevcuttur. Fakat bu airler, Nesm, Muhit derecesinde Hurflii temsil edememilerdir. Nefeslerinde grlen remizler, ancak esrar- hurf, yedi ayet gibi muayyen ve mahdut eylerdir. k eyle yzn pk eyle zn Ne grse gzn otuz ikidir Belki her iin kirpiin kan Lebinde diin otuz ikidir Srr Nevbe nevbet velye kudret klara sevda, ahlara devlet limlere ilim, rife hikmet Kevn-i muhit olan imandr elif Pir Sultan Bu airler, efalullaha itiraz eylemekten, Hakka mesuliyet izafe etmekten daha doru bir tabir ile Allaha akl retmekten ekinmezler. Yunusun, Kaygusuz Abdaln eserlerinde pek ok tesadf edilen athiyat muharr Bektalerin srnda da nadiren gze arpar. Adm balktan yourdun yaptn Yapp da neylersin bundan sana ne Halk ettin insan saldn cihna Salp da neylersin bundan sana ne in gcn yoktur gnl eylersin

136

Kulun gnahn tartp neylersin Geiver suundan bundan sana ne Behll Yeri g ins cini yarattn Sen ey mimar ba eyvanc msn? Ay, gn, arh, burcu var ettin Ey mekn sahibi rahanc msn? Kullanrsn kanatszca rzgr Krekle mi yaptn sen bu dalar? Ne yapp da ldrrsn salar? Can verip alrsn sen canc msn? Sekiz cennet yaptn sen dem iin Adn byk bala onun suun demi cennetten kardn nin Buday nene gerek harmanc msn?.....ilh Azmi Baba L ysel amm yefal elhak Sual etmem lkin yaptna bak Yarab sen kendini etsen istintak Kabahatin kar mesul olursun Edip Harb Anadan dodular ems ile kamer Yezidin bana t ile teber Bir ksrak grdm tayn emer Gel bunun manasn ver imdi sof

137

Muhammed Alidir Rahmandan yce Dirilmi mminler dklp saa Anas kzolan oludur koca Gel bunun manasn ver imdi sof Teslim Abdal Bekta edebiyatn tekil eden bu mevzua tarikat mkilat yin usulleri gibi eylerle Pir Abdaln, Seyyid Gazi ,Seyidt Abdulvahab Gazi, Kzl Deli Sultan, Balm Sultan..ilh gibi Bekta azmnn menkbeleri de dahil edilecek olursa bu zmre edebiyat iinde hemen hemen baka hibir telkkiye tesadf etmek kabil olmaz. Kullandklar tabirler ve stlahlar da mahduttur. Nihayet yz gememektedir. Bunlar da ler, yediler, krklar, er k, erenler remzi, ism-i azam, ikrar, btn klc, bezirgn, bism-i ah, teslim ta, tbend, teber, has bahe, drt kap, drt erkn, ah- merdan, sahib-i zaman, krklar meclisi, kudret ktibi, kazan, krk budak, krk kap, katr, gruh tac, glbang, mira, yedullah ayet..gibi tabirttr. Bekta iirlerinde, bu kelime ve terkiplere sk sk tesadf olunur. Tebihleri de o nispette azdr. Batn zevke sahip bulunmayanlar, daha dorusu Bekta olmayanlar k veya bo kovan vasflarndan biriyle tavsif ederler. Bir mbted Bekta muhibbini koyun ve kurbana benzetirler. Her bildiin rehber i mi piirir Yanp ateine kl olmaynca tikatsz talip bo kovan olur Vzlar ars bal olmaynca Pir Sultan Koyun olduk an taktlar Srye kattlar bizi Pir Mehmet

138

Mamafih bu airler arasnda Haty, Trb, Viran, Mirat, Edib Harb gibi ibda kudreti fazla olan ve halk edebiyatyla tasavvuf ve divan edebiyatnn btn mazmunlarn yerinde kullanabilen airler de mevcuttur. Mesela Trbnin aruzla yazd u manzume ne kadar gzeldir: Eski sebaktan geben Gel evir evrak dediler Rhleti bang etti seda Dinle hey ahmak dediler Gitti mr zy heb Derdine yok sonra dev Ya nolacak rz- ceza Hline bir bak didiler Sende nedir bu semelik 2 Satma bana gel dedelik Srtna bir elli elik Urmal mutlak dediler Doru yr Hak yoluna Rahm ede Allah kuluna Kul rehi Hakta buluna te bu elyak dediler

Cah- cihan mihnet imi Ahr hem hasret imi Yok yere bir gayret imi ektiin alak dediler

Semelik: Sersemlik

139

Hak diyeyim dinle beni Bilmedin ah sen de seni Ate-i hicr ile teni Bilmez isen yak dediler Klsa vefa ahde gzel te karip oldu ecel Ya ne bu beyhude emel Vay gidi torlak dediler Geri bahayimce imi Lklk sz oka imi Men arefi bellememi Myesi b-pk dediler Menzilini buldu bulan Var yr sen byle dolan Grd beni rif olan Kupkuru kavlak3 dediler Ben dedim ey ehli himem Bende kamu derd elem Eyle bana ltfu kerem Bu sze hak hak dediler Bab- tevekklde safa Bul an var ekme cefa te bu teslimi rza Boynuna gel tak dediler

Kavlak: Soyulmu

140

Dnyeyi bir yana koyun Hn- kanaatla doyun Varln cmle soyun Kalmal plak dediler Munkarz oldu bu iin Rfatn buldu ein Dnye iin bu gidiin Srati kvrak dediler Vay sana vay bana ta Dnye iin bu ne tela Hak yoluna can ile ba Vermedi korkak dediler Pir yedine ermedi bu Akl baa dermedi bu Aka boyun vermedi bu lse de hortlak dediler Terki cihan olmaz isen lmeden n lmez isen Bunda seni bilmez isen Bana tokmak dediler

Sdk ile g eyle cevap te budur rh- sevap

141

Mahlasmz oldu Trb Ahr toprak dediler4 Trb Bekta iirleri edebi olduu kadar Anadolu tarih-i dinsi nokta-i nazarndan da gayet mhimdir. Birka yze bali olan bu airlerin batn bir mahiyet arz eden manzumeleri bir kll halinde cem ve tedvin edilirse bu sahada tetkikatta bulunanlar kolaylkla birok garip akideleri elde etmi olacaklardr. Temenni olunur ki bu eserler Bektalerin coraf tevezz nazar- itibara alnarak toplanlsn. Genlik, Mays 1928, S. 2, s.2- 6.

MUHDDN ABDAL Batn zmre mensuplar arasnda en eski bir ahsiyet olarak gstereceimiz yegne air Muhiddin Abdaldr. 399 kk sahifeden ibaret olan yazma divan (.n. Muhyiddin Abdal Divan, Bayram Durbilmez tarafndan doktora tezi olarak yaymlanmtr. Bkz. Bayram Durbilmez, Muhyiddin Abdal Divan (nceleme- Tenkitli Metin), Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, 1998) yaadn ve mesleini ancak divanndan renebiliyoruz. Muhiddin Abdal mehur Hurf- Kalender riclinden Otman Babann mrididir. Bu da divannda mevcut olan u iki nefesten anlalmaktadr: Ela gzl Sultan Baba Ululardan ulusn sen ktphanemizde mevcut olan bu zat hakknda tarih hibir kayda tesadf edilemez. Ne vakit

Bu manzume Trb divannda yoktur. Ankara Ktphanesinde A 3/26 numaral Trb divannda airin hece vezniyle yazd baz manzumeler mnderise de bu nefis iire orada da tesadf edemedik.

142

Yedi iklim drt keye Ar u krse dolusn sen Yzn gren yoksul bay olur Kfirler imna gelr Seni sevmeyenler nolur ah- kerem Alisin sen hsn eksikli kulun enler aylmaz dolun nceden incedir yolun Tamam gerek velisin sen Doru szn yol klc aldn iki blc Dmler elin alc Hakkn kudret elisin sen Dehnndan Kevser akar Nazarn kula Hak bakar Kokun cmle leme kokar Muhammedin glsin sen Parlayp atein yanar Cmle lem ulene cnr Susayanlar senden kanar b- hayat glsin sen Muhiddin Abdal neylersin Dipsiz denizler boylarsn

143

Ne bilirsin ne sylersin Akln m var delisin sen Erenler eiinde Yaslanub yatdm ben Erenlere bel dedim Sdk ile ikrr etdim ben * *

ahm da rehberim oldu Heman kblem nuru oldu Otman Baba pirim oldu Ann etegin tuttum ben Eynime giydim abay Terk ettim kamu kabay Severim Sultan Babay Can ile gnl kattm ben Gller alr anda Blbller ter banda Ms ile Tr danda Koyunu bile gttm ben Kim bilir k halinden Syleelim hl dilinden Muhiddinim ak elinden O en deli oldum dahi ben Otman Baba Hicr 883de vefat eden mehur bir Kalender babasdr.Kcek Abdal namnda bir mridi tarafndan (888) senesinde bu

144

zt

namna

yazlan

Otman

Baba

Velyetnmesi

bugn

Ankara

Ktphanesinde Hac Bekta kitaplarnn Meydan Evine ait ksmnda mahfuzdur. Her sahifesi yirmi satr olmak zere 260 sahifeden ibaret olan bu eserin istinsah tarihi 1173dir. Kitabn ismine Velyetnme-i Otman Baba denildii gibi Velyetnme-i h Velyetnme-i Sultan Baba da denilmektedir. Otman Babaya ihtimal mritleri tarafndan verilen Sultan Baba tabiri Muhiddin Abdaln nefeslerinde de grlmektedir ki kendisinin Otman Babadan nasip aldn ve Ela gzl Sultan Baba denildiini sylemesine baklrsa Muhiddin Abdaln mutlaka velyetnme ve sahibi olan Otman Babaya mensup bir Abdal olduu anlalr. Zira: Evvel, Otman Babann ela gzl olduu Kcek Abdaln Velyetnmesinde sarih bir surette mukayyettir: Yass yarnl, ela gzl, kzl benizli, mcessem heybetli, nazar ibretli, zhiri kuvvetli, btn nihayetsizdi. (Otman Baba Velyetnmesinden naklen.) Saniyen Otman Babaya Sultan Baba denildii de yine ayn velyetnmede mesturdur. Esasen velyetnmenin bir ismi de Velyetnme-i Sultan Babadr. nc olarak da Otman Babaya mensup olan dervilerin tamamen abdal unvann tadklar velyetnmede grlmektedir. Kcek Abdal, Kara Abdal gibi mritleri hakknda mezkr eserde birtakm menkbeler mnderitir. te bu kuvvetli deliller karsnda Muhiddin Abdal Otman Babann mridi olarak kabul etmek ve onu Hicr sekizinci asrn sonlaryla dokuzuncu asr bidyetlerinde yaam bir Hurf- Kalender olarak kabul etmek zarridir. Bu ztn tetkik ettiimiz divannda Bektalie ve Hac Bekta- Velye ait ufak bir kayda tesadf etmek kabil olamamtr. Muhiddinin btn iirlerinde yalnz Nesimnin kuvvetli ahsiyeti hkimdir. Mani ekliyle vcuda getirdii ve hemen hepsinde kendi ismiyle balad iirler aynen Nesimnin tuyularna benzer. Muhiddinim hsl hs Her bir szm bir nefes

145

Canm hm kudr Tenim hmya kafes * Muhiddinem afte Yedi gnm bir hefte Yetmi yedi perdeyi Gedim nn ile kfda * Muhiddinem bir dolu Prim Muhammed Ali ab emred yznde Okudum hatt u hli Muhiddin Abdaln iirlerinde (Yunus)un tesirleri de gze arpmaktadr. Senin yolun varub menzle irmez Gnlden gnle yol olmaynca Kii alak kapulardan geemez Eilb ham kaddi dal olmaynca Ol ka zeh k dimezler Akub gzi ya sel olmaynca Cahilin sohbetinde can bite mi Sohbeti has szi bal olmaynca Muhiddin Abdal dimekle bulunmaz p kmldar m hi yel olmaynca Tecerrt ve fakr ve teselli ihtiyar eden Kalenderlikle vahdet-i vcut esasatn harflerle izaha alan Hurflii nefsinde cem eden Muhiddin Abdal halk airleri iinde cidden kudretli bir ahsiyettir. Hatta diyebiliriz ki

146

Yunus Emre, Kaygusuz Abdal gibi bir iki mhim zat istisna edilirse Muhiddin Abdal kabnda Batn bir aire tesadf etmek kabil olmaz. Yaknda meslei hakknda bir mukaddime ile btn iirlerini bir kitap halinde neredeceimiz bu airden imdilik bu kadarck bahsetmeyi kfi gryoruz. Yeni Fikir, S. 31, s. 15- 17. MUHDDN ABDAL VE ESER Trk Yurdu Mecmasnda (Cilt:5, Numara:27) Halk Bilgisi Dernei dare Heyetinin kymetli rkn muhterem Hasan Fehmi Bey, Otman Baba Velyetnmesi unvanl mhim bir makale nerettiler. Bu makalede bahsedilen eser, Hac Bekta Ktphanesinin Meydan Evine ait ksm iinde olup el-yevm Ankara Maarif Ktphanesinde mahfuzdur. Kitaba Velyetnme-i Otman Baba denildii gibi, Velyetnme-i h, Velyetnme-i Sultan Baba da denilir. Eserin mndericat meyannda Osman Baba demek olan Otman Baba hakknda u yolda tavsifler vardr: Yass yarnl, ela gzl, kzl benizli, mcessem heybetli, nazar ibretli, zhiri kuvvetli, btn nihayetsizdi. Ouz dilin sylerdi. Daima kendisi iin Ol erefli koca benim. derdi. te bu kaytlar grdkten sonra ahiren Beyazt Ktphanesi fazl mdr smail Saip Efendinin lft- delletleriyle elde ettiim Muhiddin Abdal divan hakknda olduka vzh bir fikir edinebildim. Eni 4,5 ve boyu 8 santimetre olan bu eser 399 sahifeden ibarettir. Her sahifesinde 9 satr yaz vardr. Dernunda 203 manzume mevcuttur,; bunlarn 99unu Nesimnin tuyular tarznda yazlm maniler tekil etmektedir. Kitabn ilk sahifesinde Hz Divn- Muhiddin kayd varsa da eserin mstensihi ve hangi tarihte istinsah edildii malm deildir. Dier taraftan kitab yazan hattat, nazmlar nesir gibi yazdktan maada birtakm

147

iml hatalar da yapmtr. Ekser beyitlerde dahi hece adedi birbirine uymamaktadr. Eser sahibi Muhiddin Abdal hakknda bizi az ok tenvir eden iki manzume, divanda mnderitir ki, imlsn muhafaza ederek aynen yazyorum: Ela gzl Sultan Baba Ululardan ulusn sen Yedi iklim drt keye Ara krse dolusn sen Yzn gren yohsul bay olur Kfirler imna gelr Seni sevmeyenler ne olur h- kerem lisin sen hsn eksikli kulun enler aylmaz dolun nceden incedir yolun Tamam gerek velisin sen Doru szn yol klc aldn iki blci Dmler elin alc Hakkn kudret elisin sen Dehnndan kevser akar Nazarn kula Hak bakar Kokun cmle leme kokar Muhammedin glsin sen Parlayp atein yanar Cmle lem ulene cnr

148

Susayanlar senden kanar b- hayat glsin sen Muhiddin Abdal neylersin Dipsiz denizler boylarsn Ne bilirsin ne sylersin Akln m var delisin sen Muhiddin doldur beyann Hergiz olmasn ziyann Evliyann enbiyann Bir kemne kulusn sen

-2Erenler eiinde Yaslanub yattm ben Erenlere bel dedim Sdk ile ikrr ettim ben hm da rehberim old Heman kblem nrum old Gani Otman pirim old Ann etein tuttum ben Egnime giydim aby Terk ettim kamu kabay Severim Sultan Babay Can ile gnl kattm ben Gller alr anda

149

Blbller ter banda Heves ile Tr danda Koyunu bile gttm ben Hocamdan sebk aldm Okudum sebkm bildim stda erdim std oldum Gr ne stda erdim ben Maksdum dzr eyledim Gnlden nazar eyledim Nakd ile bazar eyledim Alana gevher sattm ben Kadim leyl nehrm Hayat bad- seherim Hem sedefim hem gevherim zge madende ben Ben Muhammedin glym Ehli kemlin kuluyum Dost bann blblym Cennet banda ttm ben Kim bilir k halinden Syleelim hl dilinden Muhiddinim ak elinden U deli oldum ben Ekser beyitleri vezinsiz olan bu iki manzume, bize gsteriyor ki, Muhiddin Abdal Otman Babaya mensup bir dervitir; zira, yukarda

150

yazdmz Ela gzl vasf aynen birinci manzumede olduu gibi, Osman Babann nam da her iki manzumede Otman Baba ve Sultan Baba olarak gemektedir; binaenaleyh, Muhiddin Abdaln bahsetmek istedii zatn Hicr 882de vefat eden Otman Baba olduuna muhakkak nazaryla baklabilir. u kadar var ki Muhiddin Abdal onun dervii midir, yoksa Otman Baba tekyesinde baba olan birisine mi mensuptur? Bunu kati surette tayin etmek kabil deildir; nk tarikat mensuplar, ekseriya babalar yerine , pirlere mensubiyetle iftihar ederler. Muhiddin Abdaln Otman Baba pirim oldu demekten maksad, ihtimal, Otman Baba tarikatna mensup bir babaya intisap ettiini sylemekten ibarettir; filhakika, Muhiddin Abdaln daha muahhar bir zamanda yaad ihtimalini verdiren baz kaytlar mevcuttur. Nitekim divanda mukayyet olan u iki manzume, az ok bunu teyit etmektedir: -1Bize ser leker olmaya h- kerem Ali gerek Mriddir rehber olmaya dem Akyazl gerek lem deme kmaya Ulu ateler cunmaya Er verip leker ekmeye Gene Sultan Bli gerek Muhiddin dervi olmaya lmezden nden lmeye Bir kii nasip almaya Edeb erkn kavli gerek -2-

151

h- Merdn hurc etti Dldle oldu svri Ver salavt Muhammede Ali sald Zlfikar Bir Hac Bekta var idi Ali misilli er idi Mnkirler grmez kr idi Yrtdi cansz dvr Muhiddin kaynad tat Bu idi sznn kast Gel beri gel Tanr dostu Haktan ayr bilmeye yr Grlyor ki, Muhiddin Abdal, bu manzumelerde Hac Bekta ile Sultan Bliden bahsediyor. Balm Sultan unvanyla hret kazanan Sultan Blinin Otman Babadan krk sene sonra vefat ettiine baklrsa, Muhiddin Abdaln, her iki baba ile grm olmas ihtimali serdedilebilir; hlbuki, Otman Baba mensuplar ile Hac Bekta mensuplar arasnda ilk zamanlarda olsayd, baz ihtilaflar Bekta- olduu Velden Otman ve Baba Velyetnmesinde hrmetle mezkrdur. Buna binaen, Muhiddin Abdal, bizzat Otman Babaya mensup Hac Balm Sultandan bahsetmemesi lzm gelecekti. Hususiyle Kalenderlik, Hurflik ve Bektalikin tedhl de muahhardr. Hlbuki, Muhiddin Abdal divan, kendisinin mfrit bir Hurf olduunu gstermektedir. te bu deliller, Muhiddin Abdaln bir Kalender babas olan Otman Babann zamann idrak edemediini gstermektedir. Mamafih bu hususta kati bir hkmmz olmadn ve yeni birtakm vesak zuhr edinceye kadar bu ztn yaad devri tayin edemeyeceimizi de ilveten syleyelim. Bugn, muhakkak olan bir ey varsa o da Muhiddin Abdaln Otman Baba tarikatna mensup olmas ve Hurflii tamamyla benimsemi bulunmasdr; filhakika, Fazlullah

152

Hurfye mensubiyetle iftihar eden ve onun hakknda btn Hurflerin sylediklerini tekrar eyleyen Muhiddin Abdal, deildir: Sfat- zt olmuam Zt- sfat olmuam Nokta- htem benim ben Heft-i ayak olmuum ** Muhiddinim derviim Hakk yoluna girmiim On sekiz bin lemi Bir zerrede grmm ** Muhiddinim Zuhalim Ebcedim hatt u hlim Harf-i noktay buldum Vech-i h cim dlm ** Muhiddinim ben bam Drt kirpik iki kam Zlfn remzini bildim Yedi hatla kam ** Muhiddinim u kitab Haktan erdi bu hitb Emred vechinde ayan Yedi tamu sekiz bb ** Muhiddinim ren Bendedir Hak nian Nesimden mlhem olmutur. Nesimnin tuyular tarznda yazd maniler bu hususta kfi

153

Hrkam ihr unsurdur Tcm Sebul-mesn ** Muhiddinim huvallah smin elhamdlillah Be parmak on drt mafsal Mani-yi lafzatullah ** Muhiddin bk nedir Bu szn hakk nedir Drt kapnn iinde ki otuz iki nedir ** Muhiddin bu sz nedir Dokuzda dokuz nedir Drt ansr iinde Drt kez on sekiz nedir ** Muhiddin gabgab nedir Bu soru hesb nedir r ansr iinde Yetmi iki bb nedir ** Muhiddinim afte Yedi gnm bir hefte Yetmi yedi perdeyi Getim nn ile kfda Divann 34 sahifesini igal eden 99 mani, tamamen Hurflik esstn terennm etmektedir.

154

Muhiddin Abdal eder fazlullah Cmlemizi var eden Sbhnmzdr Beytiyle de Fazlullah- Hurfye dair ayi olan mehur telakkiyi syleyen Muhidin Abdal ayn zamanda mutasavvf bir ahlakdr. Divannda, ekseriyeti tekil eden manzumeler talim bir mahiyet arz etmektedir. Hakiki bir slik olabilmek iin ne gibi vasflarn lzumu olduunu ondan renmek mmkndr. steyip pnar ban bulmak gerek Suyu pnar bandan almak gerek Susayan ok pnara suya gelir Kii suya yol ile gelmek gerek krrdr imnn bahr gelidi Er olan belinde kalmak gerek Beyim kln nin budur k mauk yolunda lmek gerek k olan maukunu bulunca Hazan olup benizi solmak gerek Elden kan yr gene ele girmez Elde iken kadrini bilmek gerek Muhiddin Abdal yrin muhabbeti Eksilmeyip gnle dolmak gerek **** Varmagl bir yere gel olmaynca Sana bir mrid-i kmil olmaynca Senin yolun varub menzile ermez Gnlden gnle yol olmaynca Kii alak kapulardan geemez

155

Eilb ham kaddi dal olmaynca Ol ka zeh k demezler Akub gzya sel olmaynca Kulum demek ile kii kul olmaz z miskin nefsi kul olmaynca z vahdet cismi sohbet bula m Kiinin mkili hallolmaynca Chilin sohbetinde can bite mi Sohbeti has sz bal olmaynca Boyun ekb gz kpmak kr eylemez Dilbere syleyb dil olmaynca Muhiddinim demekle bulunmad p kmldar m hi yel olmaynca Grlyor ki, btn tekye airlerinde olduu gibi, onda da, Yunus Emrenin bariz tesirleri vardr; mamafih, Muhiddin Abdal Hurflii benimsedii kadar, tasavvufu benimsememitir. Mutasavvflarn iirlerinde grlen tevhd telakkileri, bunun iirlerinde nadiren grlr. Muhiddinim bu hakikat iinde Hak buldum enelhak sylerim kabilinden beyitlerle Enelhak sylemekte olduunu ve zamannn Mansuru olduunu sylerse de vahdet-i vcud telakkisinin ilm cihetine temas eden iirine tesadf edilmez. O, mlki olduu kmilden feyz aldn ve artk kendisine mract edenleri de teslik edebileceini sylemekle iktif eder: Ey Hakkn tlibi gezme vre Gel boyun sun kulluk eyle bir ere Dertli isen iste bul tabbini Zira tabb bmar eder bmre Sana gerek olan iste erden

156

Kii Mekkeyi bulur sora sora Hakm benim drl kuma bendedir Dkkn aub girdim bir ulu ra arn u taraflara kim gelsn U bugn meta kardm pazara rifin esrrn f eyledim ben Ne mnasib deyem ehl-i inkra Okudum bildim der ise demesn Her kimde kim var ise ol emmare Muhiddinin pazar Hak eyledi Ki gz gerek gele Hakk gre Mensup olduu meslei bil-hakkn benimseyen ve onu talim eserleriyle ner tamme alan Muhiddin Abdal airler arasnda mmtaz bir mevki sahibidir. Hususiyle Ar, Muhit.ilh gibi Hurf airleri tarznda aruz vezniyle iirler yazmayp, ayn Hurflik telakkilerini hece vezniyle terennme almas, kendisine, edebiyat leminde daha yksek bir mevki bahetmektedir. Onun, yaad devir, kati bir surette taayyn eder ve divan da tab olunursa, phesiz Hurflik ve edebiyat tarihi kuvvetli bir ahsiyet daha kazanm olur. Halk Bilgisi Mecmuas, C. 1, s. 36- 42.

EDB HARB Manzumelerinde Edib mahlasn da kullanmaktadr. Uzun mddet bahriye birik ktiplii eden Edib Harb, irticlen iir syler,

157

hece ve aruz vezinlerinin her ikisinde muvaffak olurdu. lm mktesebt ok yksek olmamakla beraber Muhyiddin-i Arab ve Mevlnnn baz eserlerini tercme veya erhlerinden takip edecek kadar malmta sahipti. Bizzat yazd divannda (.n. Edib Harab Divan Kemal nc tarafndan doktora tezi olarak yaymlanmtr. Bkz. Kemal nc, Edib Harab Divan (nceleme- Tenkitli Metin), Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, 2002) hitaben yerine hitabn, mersiye yerine mersiye (.n.Se yerine sin kullanlm), ner yerine nesr gibi birok iml yanllarna tesadf edilmektedir. Buna ramen, kendisini tanyan btn air ve limlerin hayret ve takdirlerini celbetmitir. Divannda Edebiyt- Cedde aleyhinde syledii baz beyitlere tesadf edilir. Bilhassa mehur Dekadan tbiri onu iddetle alkadar etmitir. air Mstecbizde smet Beyin tevikiyle yazd yle bir gazeli vardr: Kadrin biliriz merd-i suhandn- zamnn sr btn sama sapandr Dekadnn Rys yeil, leyli kzl, faytonu refref Tebihleri gayetle yamandr Dekadnn Hem sar siyah rengi feltuna bakn siz Elvn da bambaka ayandr Dekadnn Itnb- suhan etme yeter gayri Harb Bak szlerine hep hezeyndr Dekadnn Harbnin hicve de meyli vard. Fakat ekseriy bu vadideki iirlerini tahkr ve tezyf iin deil de ltife yollu yazard. Hayatnn son zamanlarnda en ok temas ettii airler, Merhum Emin Hk ile hsan Mahv, Kesriyeli Sdki beylerdi. Namk Kemalin ve dier sevdii airlerin baz gazellerini de tahmis etmitir. Vatann istibdat zamanndaki elim vaziyeti de onu son derece

158

mteessir ediyor ve o, bu teessrlerini yazd birok iirlerde samimi bir eda ile izhar ediyordu. Btn iirlerini cmi olan ve bizzat airin yazsyla yazlm bulunan yegne divan air hsan Mahv Beyin hususi ktphanesinde mahfuzdur. Mezkr divann nihayetinde H.1334de vefat ettiine dair kayt vardr. Harb gibi kymetli bir airin imdiye kadar tannmam olmas cidden teessre ayandr. Geri onun baz gazelleri vaktiyle Saadet gazetesinde kmsa da asl ehemmiyeti haiz olan nefesleri ancak Bektailer nezdinde kabule mazhar olmutur. Bilhassa devriyesi onun batn ahsiyetini gstermesi itibariyle ok mhimdir: Daha Allah ile cihan yok iken Biz an var edip iln eyledik Hakka hibir lyk mekn yok iken Hnemize aldk mihmn eyledik * Aslsz, faslsz yaptk cenneti Hri, glmanlara verdik ziyneti Trl vaatlerle her bir milleti Sevindirip d u handn eyledik * Bir cehennem kazdk gayetle derin Lf atei ile eyledik tezyin Kldan gayet ince kltan keskin stne bir kpr mzn eyledik..ilh yollu, erin tecviz edemeyecei fikirleri kaleme alabilen Harb, Bekta airleri arasnda cidden byk bir mevki igal etmektedir. Milli Mecmua, N. 109, s. 1752- 1753.

159

RH BEY BABA Bekta airleri arasnda nkte-perdzl ile tannm olan kymetli airlerden biri de Rh Bey Babadr. Bu ho-g ve hazrcevap Bekta, asil bir aileye mensup olan eyhlislam Zeynelbidin1 Efendinin torunu oludur. Daha beikte iken mollalk pyesine nil olmu; fakat bu faydasz unvanla iktif etmeyerek usul vechile medrese tahsilini de ikml etmitir. czetnmesini aldktan sonra mteaddit kaza ve livalarda, hususiyle Edirne, Badat gibi mhim vilyet merkezlerinde kadlklarda bulunmutur. O zaman kadlklar muayyen bir mddete tbi idi. te Rh de son vazifesini ikml edince stanbula dnmek mecburiyetinde kalm, Beinci Muratn fevkalde iltifatlarna mazhar olmutur. Zira Zeynelbidin Efendiden ilm istifade temin eden Murat, onun olu Rhyi himye etmeyi bir vazife telakki ediyordu. Filhakika Beinci Murat, gerek efendilii ve gerek padiahl zamannda Rhyi kymetdr atiyye ve hediyeleriyle taltf etmiti. Fakat bu ihsan ve ltuflar temd edemedi. Muratn raan Saraynda mahpus bulunduu bir zamanda pheli baz vaziyetleri hissedilen Rh derhal zmire nefyedildi. Rh, artk tamamen zmirli olmutu, bir taraftan hazine dava vekletiyle megul olur, dier taraftan zmirin Karata mahallesinde yaptrd konanda Bekta yini icr ederdi. zmire ilk gittii 1297 tarihinde Rh yalnz bir Bekta muhibbi sfatn haizdi. Bu tarikatn kendisine verdii hararet ona hakik bir baba olmak ihtiyacn da duyurdu. Bu sikledir ki 1302de bir frsat bularak stanbula geldi. Rumeli Hisarnda mehur Nf Babadan iczet alarak tekrar zmire avdet etti. Artk tam

Devr-i Mahmud- Sn de mesned-i mehat-i eyhlislamiyeye geen ulemdan olup Mustafa Han- Salis zamannda eyhlislam bulunmu olup smail Asm Efendinin torunu Vadra Eminizade Mehmet Said Efendinin oludur. 1160 tarihinde doup tahsil-i ilm ile alel-usul devr-i medaris ettikten sonra 1215 tarihinde skdar 1220de Edirne kadlna nasb olunmu ve 1222de Mekke ve mteakiben stanbul payelerine nail olup 223te nakbleraf ve 29da Anadolu kazaskeri karib mddet umur- fetvay idare etmi 33te azl ve Bursaya icl olarak 33te tlak olunmakla skdarda konakta ikame etmekte iken 1239da vefat edip Molla Grani Camii karsnda ceddi elebizade yannda defn olunmutur. Ekser-i ulmdan behresi olup nkteperdz ve hazrcevap bir zt idi. Kamsul-Almdan.

160 manasyla bir Bekta babas olmutu. Tarikatn istedii vechile nere alabiliyordu. zmirin ne kadar rind ve kalender-merep adam varsa onun bana topland, Krkaal Heccav Eref gibi mehur airler, Nevzat Bey,Bakzade Hakk Bey gibi mehur muharrirler, fazla zeksndan dolay Cin Ahmet hretini kazanm olan stanbullu Ahmet Bey gibi mehur dava vekilleri hep onun sadk dervileri olmulard. Bu zatlar hemen her gece Rhnin evinde toplanr ve birlikte iret ederlerdi. Bu meyanda gazeller sylenir, nefesler okunur, ayn zamanda Bekta yini icr olunurdu. Rh, birok nefis manzumelerini ite bu meclislerde irticlen sylerdi. Maalesef ki bunlarn pek az zapt edilebildi. phesiz bu eserler kayt ve tespit edilmi olsayd byk bir klliyat vcuda getirilebilirdi. Hlbuki onun bugn mevcut olan iirleri bir divane tekil edemeyecek kadar azdr. Mamafih elde kalan bu pek cz iirler bile Rhyi Bekta airleri arasnda kudretli bir ifadeye malik rind bir air olarak kabul etmemize imkn brakacak mahiyettedir. Nice bir dadaa-y dehr ile berbd olalm Yr meyhneye zahid biraz bd olalm Serelim ke-yi meyhneye bir eski hasr Dest urup cm- Ceme gussadan azd olalm Kzn pr-i mugann sen alp olunu ben yle bir din ulusu kfire damd olalm Haner-i t- gazapla gezelim ey Rh Kande bir var ise imez ana celld olalm gibi zarif ve biraz da perde-brnne manzumeler ibd eden bu air srf zevkin meclbu olmu ve Bektalii tam manasyla benimsemitir. Rh, babal icab, mensup olduu tarikata ait baz dsturlar da nazmetmek mecburiyetini duymaktadr. O, Hak ile hak olduunu, ak ateine yandn ve nihayet dost dost diye feryat ettiini samimi bir eda ile ifade eder: Yar yzn greli arrm dost dost Vuslatna ereli

161 arrm dost dost k- divneyim Hicr ile bgneyim evk ile mestneyim arrm dost dost Hn- sebak olmuum Mihr-i afak olmuum Hak ile hak olmuum arrm dost dost Cenb- Haydra mensup bir bende-i ak olmak onun iin en l bir zevktir: Hk-i burc- evliyyz dergeh-i Hayderdeniz erhe biz ba emeyiz gr ki ne l yerdeniz Ak esiri bir blk ehl-i safyz zhid Mesken mevmz sorsan der-i dilberdeniz Devlet-i dnyya ba emek ne mmkn Rhy Biz gedyz hem cenb- Hayder safderdeniz Rh, yalnz airliiyle tannmamtr. Bilhassa sohbet meclislerinde sarf ettii zarif nkteler, remizler, kinayeler de onun zmirde fevkalde hret kazanmasna sebep olmutur. Mesela Karatata evini yaptrrken Cnm efendim, buraya bu kadar para sarf edeceine Hicaza gitsen a! diyen bir adama, derhal, Hacerl-esvede yz srmemize paraszlk mni oluyor; ancak, Karata stnde bir beyt-i erif yapabiliyoruz. tarznda cevap vermitir.2

Bu zarif cevab iiten Eref merhum, Rh lisanndan derhal u ktay tanzim etmitir: Hlimi mevkiimi bilmeden etme triz Tarz- teklif-i ilhyi dn eek herif Paraszlk Hacerl-esvede srdrmedi yz Yaptm ancak Karata stne bir beyt-i erif

162 Bir gn Rh; kendisine krata denildiinden dolay dava ikame eden bir zatn vekili olur. Kabahatli tarafn vekili olan Artin Efendi isminde biri ile mahkemede karlarlar. stid okunur. Reis buna kar ne diyeceini mdde aleyh vekilinden sorar. Artin de Efendim, buradaki krata kelimesi Tekdl-medh bim ybihz-zemm kabilindedir. Binaenaleyh meth makamnda sylenmitir. Yoksa iddia olunduu gibi bir zemm kadh manasn tazammun etmez. Mvekkilimin beratn talep ederim.der. Buna ne suretle mukabelede bulunaca bittabi Rh Beyden sorulur. O da derhal Aferin, koca krata gzel mdfaa etti. Bir diyeceim yoktur. cevabn verir. Bunun zerine heyet-i hkime ve smin glerek Rhyi alklarlar. Bir gn Cin Ahmet Beyle Rh Bey zmir rhtmnda yryerek giderlerken, zehirlenen ve lmek zere bulunan bir kpee tesadf ederler. Rh, Cin Ahmet Beye eliyle dokunarak kpei gsterir ve Zavall hayvan cin arpm der. Cin Ahmet Bey de sz altnda kalmayarak Evet Baba Efendi, ruhu g.. kyor. tarznda cevap verir. te imdiye kadar mahdut bir zmrenin tanyabildii en ve uhmerep Rh, bu kabil nkteleriyle ve zarif iirleriyle Bekta airleri arasnda mmtaz bir mevki ihrz etmi, bulunduu muhitte ilim ve irfnyla tannmtr. 72 sene yaayan Rh Babann vefat Hicr 1316dadr. Vasiyeti mcibince Mzrakl Dede haziresine defnolunmutur. Hl Rhnin nm ne vakit zmirde mevzubahis olsa bir mushabe zemni hazrlanr ve onun tatl tatl sergzetleri meclisi neelendirir. Mill Mecma, 1 Haziran 1928, N: 111.

163

ABDAL MS Bektalerin byk bir hrmet ve muhabbetini celbetmi olan Abdal Ms akayk Tercmesi s:33 ve Evliya elebi Cilt:2, s:46 gibi membalara gre Yesev fukarsndandr. Gerek k Paazde tarihinde ve gerek akayk tercmesinde bu ztn Bekta olduuna dair hibir kayt yoktur. Mamafih onun Anadolu hayat- diniyyesinde ok mhim tesirler brakan Abdallardan olduuna phe edilemez. Kendisinin mehur Bekta azizlerinden biri olarak kabul edilmesi ve Elmalda namna izfetle byk bir Bekta tekyesi vcuda getirilmesi bunun neticesi olsa gerektir. Abdal Msnn Elmalda medfn olduu sylenmektedir. Hlbuki Alinin KnhlAhbrnda Mezbrun kabri Bursada vki ve ziyaretgh- mslimn id ayidir. Cilt:5, s:64 kaydna tesadf olunuyor. Herhalde bu zatn nerede medfn olduunu kati olarak syleyebilmek mmkn deildir. Muhtelif yerlerde kendi namna izfetle kabirler yaplm olmas muhtemeldir. Bekta Srr adl eserde Cilt:2,s:134 Nil Efendi isminde bir zt mezkur kitabn mellifine yazd bir mektupta diyor ki:On nc czde tahrir buyrulan Abdal Ms Elmalda medfn Abdal Ms olmayp bu Abdal Ms bakasdr. nk bu hususta fakirne pek ok tetkikat ve taharriyatta bulundum. Bu bbda istihsl eylediim malmt beyna mecbr oldum. yle ki: Elmalda medfn olan Abdal Ms Sultan, Hazret-i Pr Efendimizin ammisi Haydar Atann mahdmu Hasan Gazinin sulbnden zuhra geldii Kitabl-Ensbs-Sdt nm rislede muharrer olduu bir mecma-y atikada grld, ilh u malmt tamamyla mevsk olmasa bile dier bir Abdal Msnn mevcut olmas ihtimalini haber vermek itibariyle mhimdir. Ragp Hulusi Beyin tercme ettii Bektalerin Coraf Tevezz Edebiyat Fakltesi Mecmas Cilt:6, Say:1 adl eserde Abdal Msnn piri olarak Yataan Baba gsterilmekte ve Abdal Msnn Elmalda medfn bir aziz olduu zikredilmektedir. Grlyor ki iirlerini neredeceimiz Abdal Msnn kim

164

olduunu kati olarak kestirebilmek imkn haricindedir. Filvki Bektaler, bu nefesleri, Kaygusuz Abdaln eyhi1 olan Abdal Msya isnd etmektedirler. Fakat bu iddiay tevsk edecek hibir veskaya mlik bulunmuyoruz. Hususiyle: Horasandan Rma zuhr eyleyen Pirim Hac Bekta Vel deil mi Binip cansz divarlar yrden Pirim Hac Bekta Vel deil mi Doksan alt bin Horasan pirleri Elli yedi bin Rmun erenleri Cmlesinin ser-ferz, serveri Pirim Hac Bekta Vel deil mi Balm Sultan arkada yolda Kzl Ali Sultandr hem ei Abdal Ms Sultan dersen ne kii Pirim Hac Bekta Vel deil mi nefesinin dier bir Abdal Ms tarafndan sylenilmi olmasn kabul etmek zarrdir. nk esasen Bekta olmayan Abdal Msnn muahhar zamanlarda yetimi Balm Sultan tanyamayaca muhakkaktr. Btn Bekta cnklerinde Abdal Msnn baz nefesleri mukayettir. Bilhassa u: Kim ne bilir bizi nice soydanz Ne zerrece oddan ne-hud sudanz Bize meftn olan marifet syler Biz Horasan illerinde baydanz

Kaygusuz Sultann Abdal Musa derghna gidip o sayede nil-i irad olduu Kaygusuz Sultann menakbnda tafsilen mnderitir.lk Mutasavvflar: Prof. Kprlzade M. Fuat s:55

165

Bizim zahmmza merhem bulunmaz Biz kudret okunda gizli yaydanz Yedi dery bizim keklmzde Hacm umman ise biz o gldeniz Hzr lyas bizim hl-damzdr Ne zerrece gnden, ne-hud aydanz Yedi tamu bize nevbahar oldu Sekiz umak iindeki kydeniz Ms gibi Len tern sylerim Aslmz sorar isen soydanz Abdal Ms oldum geldim cihna rifler anlar bizi ne boydanz nefesini bilmeyen Bekta yoktur denilebilir. Abdal Msnn iirlerine tarih kymeti haiz bir mecmada tesadf etmedike bu bbda kati bir hkm vermek kabil deildir. Ayn mahlas tayan birka airin mevcut olmas ihtimalini dnerek mstakbel tetkikimize intizar etmek mecburiyeti vardr. Yeni Fikir, S. 36, s. 23- 24.

VRAN XVI. asrn son yarsnda yetien maruf Bekta airlerindendir. Hayat hakknda, esasl hibir malmta sahip deiliz. Geri, Bekta ananelerinde, onun Necef Bekta Dergh postnini olduu ve ah Abbasla grt ayi ise de bu rivayeti tevsik etmek kabil deildir. Bekta Srr adl eserde, bu aire dair u kaytlar vardr(s. 127.): Aslen Nusayr ise de Hurufilie dahi meyletmi ve birok er ve nesir ile meml olan mehur risalesini ortya koymutur.

166

Fakat bu rivayet de onun hayat hakknda bizi tenvir etmemektedir. Vcuda getirdii maruf risale ile iirlere nazaran, onun XIV. asr iinde yaam bir ahsiyet olduunu kuvvetle syleyebiliriz. nce XVI. asrdan itibaren yazlan mecmalarda bir hayli manzumesine tesadf edilmektedir. Sonra Risle-i Viran Abdal namndaki eserinde de Hac Bekta Veli, Kaygusuz, Kemal mm, Yemin ve Seyyid Ali Sultan gibi XIII. asrdan nihayet XVI. asr sonuna kadar yaayan azizlerden bahsedilmektedir. Virannin, Seyyid Ali Sultan mensuplarndan olduunu kuvvetle syleyebiliriz. Risalesinde bunu ima ettii gibi, bu maruf Bekta hakknda ayrca bir methiye vcuda getirmitir: Biz Urm Abdalyz serdrmz Kzl Deli Cismimizde ule-i envrmz Kzl Deli Blbl- i eyd biziz glzrmz Kzl Deli Dnimiz mnmz ikrrmz Kzl Deli Nr- Ahmed Hayder-i Kerrrmz Kzl Deli Kande baksak dem be dem ddrmz Kzl Deli Ol velyet madeni serdr- h- gaziyn Rahmet-i derysna gark oldu cmle mminn Nare ursa tba derdi zemn sman T-i darbndan yere geti ln-i bed- gman Nr- Ahmed Hayder-i Kerrrmz Kzl Deli Kande baksak dem be dem ddrmz Kzl Deli gibi bentleri ihtiva eden bu manzume, onun Seyyid Ali Sultana kar ne kadar hrmet ve muhabbet beslediine ak bir delildir. Viran, ekseriyetle aruz vezniyle manzumeler vcuda getirmitir. Hece ile yazd nefesler mahduttur. Btn iirlerinde Hurflik ve Alevlii terennm eden bu air: Alidir nokta-i evvel hidyet Alidir hr- nr- velyet Alidir her d lem zt- mutlak Alidir kudret hikmet kermet

167

Alidir fil-i Muhtr Alidir Aliyi sevmezin cnna lnet diyerek, mam Aliye ne suretle merbut olduunu anlatmaktadr. Baz manzumelerini de dercetmek suretiyle vcuda getirdii Mansur risalesinde de, gene Hurflik ve Alevlik telakkileri mevcuttur. Bu eserinde, Hac Bekta Velnin Makltndan ve Yemnnin Faziletnamesinden baz nakiller de yapmtr. Virannin risalesi matbudur. Bu eserin yazma nshalar da vardr. Yazma divannn mkemmel bir nshas, Ankara Umumi Ktphanesinde, Hac Bekta kitaplar arasndadr. Hurflik, Ali- Allahlik ve Bektalik telakkilerini terennm eden bu airin, mecmalarda da epeyce iirine tesadf olunmaktadr. Virannin birka manzumesini rnek olarak dercediyoruz: -1Gel ey tlib kulak tut bu sedya Gnlden ver irdet Murtazya Eer olmak dilersen hs mmet Niyaz-mend ol sen l-i Mustafaya Erersen mrid-i hs- benma Aarsn gzn Rabb-i ulya Grrsn zt- Hakk sen gmansz Verirsin zn ana bahya Viran nutk- Hak byle buyurmu zn ver ak ile l-i abya -2Gel ey k bulam dersen hayt Gider kfr-i dili bul Nuh nect

168

Oku hatt u huttun defterini Gresin ayn ile esm-yi zt Eri Kabe-i kalbe pk bz ol re gel aradan lt ment Tavf edb oku elhamdlillh Yedi ayet sfatn mmht Viran Abdal Alinin sayesinde Muayyen eyledi her mkilat -3Gel ey mmin beri farz- Hudadr Hakk bilmek kavl-i Mustafadr Hakk bilmek dilersen bil Aliyi Oku ilmin kapusu Murtezdr Hasenim hem Hseynim bidnim Gzm nuru mam Bkr Bakadr Beri gel Cafer Kzm Rzaya Tkiye ver zn ltf u sehdr Nki hem Asker Mehd-i hdi Bular Viranye daruifadr -4Her kim erdi pirlere ol nurdur Drt kitap ann yz mastrdur

169

U sekiz cennet yzne intizar Hsn-i hulkin anlara mehurdur Kim ki vermez l evlada zn Bal yoktur bir kuru zenbrdur Maksuda ermeyisedir son ucu Bu sfattan akbet ol drdur Ey Viran kl tevella daima Hanedana n sana desturdur -5Hakk bunda grmeyen amadrr Her ki grd zbde-i aladrr Gafil olma gzn a ey ehl-i din Hatt- ztn, Allemelesmadrr Men arefle nefsini fehm eyle var Ol ki bildi vkf- Mevladrr te her kim bilmedi bu hikmeti Cahil leydir ol rsvadrr Ey Viran zlf ka u kirpiin Ar- Rahman leyletlesradrr Folklor Postas, C. 1, S.3, s. 7- 8.

170

MEVLNNIN TRK R VE MUSKS ZERNDEK TESRLER Mevln, bugn slam leminde yetien mutasavvflarn fevkinde hret kazanmtr. Bir taraftan vaaz ettii esaslar dairesinde olu Sultan Veled tarafndan tesis edilen Mevlevliin intiar, dier taraftan Divan- Kebir ve bilhassa Mesnevinin byk takdirlerle karlanmas btn slam muhitinde ona kar byk bir alka uyandrmtr. Musiki, sema, iir gibi cazip vastaya istinat eden Mevlevlik, az zaman zarfnda inkiaf etti. Ve bu sratli inkiafta, bilhassa Mevlnnn torunu Emir Arif elebinin byk tesirleri oldu. O, Anadolu ve Azerbaycann birok ehirlerini gezmi ve her gittii yerde byk babasnn mesleini, eserlerini neretmiti. Muhtelif asrlarda birok Mevlev tekkeleri bina edildi. Azerbaycandan Macaristan ilerine kadar alan bu yzlerce hanikh veya zaviyede Mesnevi okutuluyor ve Mevlnnn manev ahsiyeti takdis ediliyordu. Acem lisan bilsin bilmesin, btn ehirliler Mevlny tanyor ve onun maneviyatna kar kalplerinde derin hrmetler besliyorlard. Siyas ricalin de Mevlnaya kar hrmetkr olduklarn, tarih ve menakplardan reniyoruz. Seluk merasndan baka, Anadolu beylerinden biroklar onun hakknda derin tazimler gsteriyorlard. Bilhassa Aydnoullar, Mevlevlikle samimi bir mnasebet peyda etmilerdi. Ezcmle Umur Bey Mevlnya, oluna, torununa kar fevkalade hrmetkrd. Bilhassa Germiyanoullaryla aralarnda shriyet tesis etmiti. Sivasta hkmet sren Kad Burhaneddin ise Mevlnya fazlasyla muhabbet gsterir, hatta iirlerinden tefel ederdi. Osmanl hkmdarlarndan biroklar da Mevlnnn derin hrmetkr idiler. Bu yzden elebilerin memlekette byk nfuzlar vard. Hatta Osmanl padiahlarndan bazlarna, Konya elebisi tarafndan kl kuatlmtr. Mevlnnn XIII. asrdan balayarak son asrlara kadar muakkipleri yetiti. Trk edebiyat zerindeki tesiri ise pek mulldr.

171

Klasik edebiyat erevesi de dhil olmakla beraber, ayr bir hususiyeti olan, bilhassa XV. asrda teesss eden bir Mevlev edebiyatnn vcuda gelmesinde yegne amil, hi phe yok ki Mevlnnn yksek ahsiyetidir. Muhtelif asrlar zarfnda yetien brahim Bey, Sultan Divan, Yusuf Snek, Arz Dede, eyh Galip, Esrar Dede, Yeniehirli Avni Bey gibi deerli airler, hep Mevlnnn cazibesine kaplarak ve ilhamlarn Mevlevlikten alarak yksek birer air olmulardr. XVI. asrdan itibaren de birok airlerin, tasavvuf edebiyatndan baka Mevlev tabirlerini kullandklarn da gryoruz. Bata Nef olduu halde, Mevln hakknda kasideler sylemek de en ziyade XVII. asrda moda hkmne girmitir. Daha XIII. asrda Sultan Veled, Emir Arif elebi, Eflk gibi Mevlev airlerinden balayarak, Mevln hakknda methiyeler yazldn biliyoruz. Fakat bu tarzda iirler yazmann bilhassa XVII. asrda inkiaf gsterdii de muhakkaktr. Son zamanlara kadar yazlmakta devam eden bu methiyeler toplansa, drt be ciltlik muazzam bir klliyat vcuda gelebilir. Mevlev Vasfn tertip ettii Mecma-i Medyih-i Hazret-i Mevln unvanl gayri matbu eseri, bu hususta bir fikir verebilirse de, ihtiva ettii methiyeler- mevcuda nazaran- ok noksandr. Hususiyle Mevlev airlerinin divanlarndaki manzumelerin mhim bir ksmn Mevlnnn ahsiyetini, manev kymetini terennm eden mahsuller tekil etmektedir. Bugn, eserleriyle mnevverler arasnda mmtaz bir mevki sahibi olan Mevln, mutavasst kabiliyetler arasnda da Mesnevisiyle byk bir hret kazanmtr. Mesnevi, daha Mevlnann hayatnda iken byk bir tehalkle okunuyordu. Vefatndan az bir zaman sonra, baz camilerle Mevlev tekkelerinde mesnevihnlklar ihdas edildi. XIII. asrdan itibaren takrire balanan Mesnevinin bu kadar fazla rabet kazanmas ve muhtelif yerlerde okutulmas dolaysyla onu erh etmek veya ondan intihaplar yapmak mecburiyeti de hsl oldu. Trkiyede, randa bilhassa Hindistanda, bu eserin ciltler dolusu erhleri mevcuttur. Kymet itibariyle, bata mdadullah gibi airler olduu halde Veli Mehemmed, Mehemmed Rza, Mehemmed Efdal,

172

Mehemmed Eyyb, Mir Nurullah, Abdllatif, Abdlfettah, Mir Sahib, Mehemmed Naim, Mehemmed Haim gibi birok Hintlilerin, bu muazzam eseri erh ettikleri malumdur. Anadolu Trkleri arasnda Mesneviye XVI. asrdan itibaren erhler yazldn biliyoruz. Bunlar arasnda, Bahrl Maarif sahibi Srurnin Acemce erhiyle eminin vcuda getirdii Trke erh, pek fazla hret kazanmtr. Bilhassa, eyhlislam Yahyann iltimasyla Mesneviden NsblMevlev namyla bir mntahabat da olan Ankaral smail Efendinin XVII. asrda yapt Trke erh byk bir rabete mazhar olmu, hatta bu yzden kendisine Hazret-i rih denilmitir. Tasavvuf bakmdan Mesnevinin tesiri byktr. Fakat Mevln, Trk edebiyat zerinde bilhassa Divan- Kebiri ile messir olmutur. Tasavvuf yksek bir felsefeye malik olan Yunusta bile Mevlna tesiri gze arpar. Glende, k Paada, eyhde, Nesimde, Ahmet Paada, hulasa devrin birok airlerinde Divan- Kebirden aynen alnm tercmeler bile mevcuttur. Mamafih bu tesir, gze arpan mahdut tercmelerden ziyade, Mevlnann umumi ahsiyetinden, sisteminden mtevellittir. Mevlnnn Trk musikisi sahasnda brakt tesir de o nispette byk ve ehemmiyetlidir. Semay; ney, rebap, enk gibi alglar tecviz eden Mevln ve olu Sultan Veled, bizzat musiki ile de itigal etmilerdir. Trk musikiinaslarndan ekserisinin bu tarikata mensup ahsiyetlerden yetitiini de grmekteyiz. Sema, ney ve iir gibi bedii esasa istinat eden Mevlev ayinlerinde okunan besteler, Trk musikisinin hi phe yok ki en byk ve o nispette sanatkrane eserleridir. Mevlev musikisinin XVII. asrdan evvelki devirlerine dair etrafl malumata sahip deiliz. Bugn elimizde notalar mevcut olan (3) ayin, mutlak surette XVI. asrdan nce bestelenmi mahsullerdir. XVII. asrda iki ayin bestelenmitir. Bunlar, Edirneli Kk Mustafa ile maruf musikiinas Itrnin vcuda getirdikleri bayati ve segh ayinleridir. XVIII. asrn ilk yarsnda

173

yalnz Nayi Osman Dedenin vcuda getirdii drt ayin vardr. Bu asrn sonunda da be ayin bestelenmi ve bugn ayinlerin miktar 14 bulmutur. Mevlev musikisinin bilhassa on dokuzuncu asrda byk bir inkiaf gsterdiini gryoruz. Bu asrda tam 32 ayin bestelenmi ve bu tarz din bestelerin adedi 46ya karlmtr. Son asrn ilk yarsnda ise 10 ayin daha bestelenmi ve Mevlev ayinlerinin kati yeknu 56y bulmutur. Mevlev musikisi, Mevlev edebiyat gibi tamamyla klasik bir mahiyet arz etmektedir. Esasen Mevlevlik, mnevver zmreye hitap eden bir tarikat olarak teesss etmi ve bu hususiyetini daima muhafaza etmitir. Mevlevlik; Trk iiri, Trk musikisi, Trk yazs, Trk nak tarihi ve Trk tasavvuf tarihi bakmlarndan byk ve faydal tesirler brakmtr. Bu tarikat birok air, musikiinas, hattat, nakka ve mutasavvf yetimesinde de mhim bir amil olmutur. Konya Halkevi Kltr Dergisi, Mevlna zel Says, 1943, s.110- 112.

3. 2. IK EDEBYATINA DAR MAKALELERi HASAN OLI VE YEN BR GAZEL En eski Azer airi olarak tandmz Hasan Ol ehemmiyetli bir ahsiyettir. Asl ismi eyh zzeddin Pr Hasan Esger Eyndir. Devletah tezkiresinde ve ondan naklen Sefinet-uarda sfarayn Trklerinden olan bu kymetli airin muhtasar bir tercme-i hli mukayyettir. rif muvahhid meczubus-seh v eyhl-meyih rzl-hak veddin alel lnn hulefsndan eyh Cemaleddin Ahmed Zkirin mridi olan bu sf, Trke ve Acemce iirleriyle tannmtr. Trke iirlerinde Hasan Ol, Acemcelerinde ise ayn manaya olan Pr Hasan mahlasn kullanmaktadr. Mezkr tezkirede bir Faris gazeli mnderitir ki aynen naklediyoruz:

174 h u berhem fetdest negirem ikonem Berd ende-i evsebir vu karrem ikonem Serzen mikundem halka ki zr t ki Min dil-i suhte n k- zrem ikonem Mh- revim bi-ddr- niymed rz eb tarke sitre nemrem ikonem Gam- mauk der ekmendi ziybem ikonem Gut ez aki pr-bian serukrem ikonem n Hud derd du cihn ryineku drd dost Min ki pr-hsnm dost nigrem ikonem Hasan Olnn btn eserleri maatteessf bugn mevcut deildir. Bugne kadar tek bir gazelinden baka da Trke manzumesi elde edilememitir. Hasan Oln ilim lemine Trke gazeliyle ilk defa olarak tantan Kprlzade Mehmet Fuat Beydir. Mezkr gazele Leiden Ktphanesinde, Seyf Sarynin 1553 numarada mukayyet Glistan Tercmesini muhtev ciltte tesadf etmilerdir. Gazel udur: Apard gnglmi bir ho kamer yz can-fez dilber Ne dilber dilber-i hid ne hidi (hid-i) server Men lsem sen biti(bit) engl srhi eyleme kulkul Ne kulkul kulkulu (kul) bde ne bde bde-i ahmer Bamdan gitmedi hergiz sennglen idiim bde Ne bde bde(-i) mest ne mest mest(-i) sagar

175 eh irin szn klur Msrda bir zaman ksid Ne ksid ksidi(ksid-i) kymet ne kymet kymeti(kymet-i) ekker Tutamayncadn te belrmez hasleti (haslet) amber Ne amber amberi (amber-i) szi ne szi szii (szi-i) micmer Ezelde cnm iinde yazld sreti(ti) man Ne man man-i sret ne sret sreti(ti) defter Hasan Ol sana geri duacdr vel sdk Ne sdk sdk-(k) bende ne bende bende-i ker1 Bu gazele Seyf Sary ve Ahmed-i Dnin syledikleri iki nazire de mevcuttur.2 Fakat imdiye kadar Hasan Olnn bu eseri mehul kaldndan gazeldeki tarz, Ahmed-i Dnin ihtira olarak kabul edilmitir. Mesela Faik Reat Bey merhum Tarih-i Edebiyat- Osmaniyesinde mezkr gazel iin Ahmed-i Dnin ihtirasdr. der. Kezalik brahim Necmi Beyin Tarih-i Edebiyat Derslerinde de yine ayn manzume iin Ahmed-i Dnin maharet-i sanat prrnesine en gzide ve parlak bir numunedir. kaydna tesadf edilir. phesiz Ahmed-i D de ahsiyet sahibi kymetli bir airdir. Fakat bu gazelinde ve belki birok gazellerinde- Hasan Olnn tesiri altnda kalm ve onu tanzir etmitir. Divan edebiyatmzda nazirecilikin ne kadar fena bir ekil ald malumdur. Fakat bu yek-renk ve yeknesak gazeller edebiyat tarihi nokta-i nazarndan bazen ok faydal olabilir. Mesela Eirdirli Hac Kemalin tertip ettii Cmin-Nezir birok mkllerimizi halletmitir. Cmin-Nezir derecesinde hususi bir ehemmiyeti haiz olan dier bir eser de Mecmatn-Nezirdir. (.n. Mecmatn- Neziri bilim dnyasna tantan ilk kiinin Sadettin Nzhet Ergun olduunu, Mustafa Canpolat
1 2

Hasan Olu: Kprlzade Mehmet Fuad Beyden naklen. Bu iki nazire Hfz Tevfik, Hamamizade hsan, Hasan Ali beylerin mtereken yazdklar Trk Edebiyat Numuneleri adl eserde mnderitir.

176 bildirmektedir. Bkz. Mustafa Canpolat, Mecmuatn- Nezir, Metin- DizinTpkbasm, TDK Yay., Ankara, 1995, s.12.) Bu kymetli yazma kitaba Nidede Ferit Faik Beyin hususi ktphanesinde tesadf ettik. Eserin mellifi mer bin Ferd muayyen baz gazellere sylenilen nazireleri toplam ve sonuna da kendi naziresini ilave eylemitir. Kitap, nihayet Ulv, ems, Ik, Zeyn, Asker..gibi onuncu asrda yetien airlerin nazirelerini ihtiva etmektedir. Eserin asl mhim ciheti Hoca Dehhn, eyyad Hamza, Glehr gibi ok byk tarih kymeti haiz olan airlerin eserlerini ve onlara sylenen nazireleri ihtiva etmesindedir.3 te makalemizin mevzuunu tekil eden Hasan Olnn da bu eserde bir manzumesi mevcut olduu gibi sahibi mer tarafndan bu manzumeye sylenilen iki nazire de mevcuttur. imdiye kadar edebiyat lemince mehul olan bu manzumeyi imlsn muhafaza ederek aynen naklediyoruz: Hasan Ol Rast* Acab bilsem4 beni eyd klan kim Bana bu k odn peyd klan kim Acablaram acab kaldum5 ilh mn ehlin dutup6 ters klan kim Kamdan7 ekker tadan8 cevhir Aacdan9 dne-yi hurma klan kim Tenm yetmi iki drl damardur

3 4

Mecmuatn-Nezirden bahis bir makalemiz yaknda intiar edecektir. bilsem 5 kaldm 6 tutub 7 kamdan 8 tadan 9 aadan

177 Kimin rmak kimin dery klan kim Ko bu tedbr10 kl takdr 11 gzle Beginki12 vade-yi ferd klan kim Bu natun ferrii her dem bu ferr Bu arun rengini mn klan kim Hasan Ol bu bir katra meniden Anun hb sretin zb klan kim Nazre-i Nams emende nergis-i13 ehl klan kim Sadefde ll-yi ll klan kim Hatt- hlin14 nedendr anber-efn Leb-i laln rh-efz klan kim Benefe zlfiyle hem-dem iken Beni hm an gy klan kim Kabaun mey dudaun nukl Yanaun gl-i hamr klan kim Saunla dehnun kib15 dilber lb16 kth uzun17 sevd klan kim

10 11

tedbiri takdiri 12 bugnki 13 nergisi 14 Hatt u hlin 15 gibi

178

Yznde18 snbl-i srb olurken Boyun19 gl servini selv klan kim Rh- zbn Nams krelden20 Dah ende-i zb klan kim Nazre-i mer Boyun ran yzn21 zb klan kim Beni kunla eyd klan kim Yzni22 gllern kim etdi23 nzk Ana blblleri gy klan kim Senn zlfn24 snblden dah ho Benn25 mkin gzn26 ehl klan kim Myesser kun kim etdi bana Beni Vmk seni Azr klan kim Lebnden soraram dilber bana di Szn ll din27 ll klan kim

16 17

olub uzun 18 yzinde 19 boy 20 krelden 21 yzn, yzini 22 yzn, yzini 23 itdi 24 zlfini 25 benin 26 gzn, gzin 27 Szin ve diin

179 Boyun28 servine karu bir dah hem Benm bigi29 gzin30 sef klan kim mer kaddiyle haddin dilbernn Birin31 Tb birin Hamr klan kim

Hudanun krdr32 fikr et33 deme34 hi Yzn35 hamr boyun36 tb klan kim Sekizinci asrn ilk nsfnda yaam addedebileceimiz Hasan Olnn bu gazeli, herhalde edebiyat tarihimiz iin kymetli bir vesikadr. Kprlzade Mehmet Fuat Bey Faris iirlerindeki Pr Hasan mahlasn Trke eserlerinde Hasan Oluna evirecek kadar mill lisana ihtimam gsteren bu sf air, sanat gayesinden ziyade Trk kitlesine kendi lisanyla tasavvuf esaslarn anlatmak gayesini takip ettiinden, herhalde hece vezniyle de birok manzumeler yazmtr zann u kansndayz.37 diyorlar. Temenni olunur ki, onun hece veya aruz vezniyle yazd dier baz iirler de mstakbel tetkikler neticesi elde edilsin. Milli Mecmua, N. 107, s. 1721- 1722.

boyun gibi 30 Kzel, gzin 31 Birin, birini 32 Hudnn krdr 33 Fikr it 34 dime 35 Yzn, yzini 36 boyun 37 Edebiyat Fakltesi Mecmuas Cilt (4) Say (1) ve Kprlzade Mehmet Fuat Beyin Fuzl Mukaddimesi (sahife 8)ine baknz.
29

28

180

ECR Baz mecmalarda birok manzumeleri grlen Ecr 13nc asr saz airleri iinde fevkalde ehemmiyeti haiz bir smdr. Tesadf ettiim birtakm cnklerde bu kymetli airin Msrl olduu tasrih edilmitir. Hlbuki son defa elde ettiim bir mecmada Ecr namna mukayyet iki destan onun Msrl olmadn ve sonradan Msra gittiini bildirmektedir. O zamanki Msr ve Msrllar- airin kendi grne nazaran- tavsif etmesi itibariyle ok mhim olan bu iki destan aynen yazyorum: -1Msr beldesinin vasfn eyleyim Gayetle ereftir mekn- Msr Nice Ehlibeytin hlin syleyim Metfn olmu kalm iskn- Msr Hazret-i Hseyne oluruz kurbn Nesl-i zt- pki Hallrrahmn Resl- peygamber cedd-i ln ehd-i Kerbel glmn- Msr Hazret-i Zeyneptir ol bint-i merdn bbkinden1 gelir rh- pr-cinn Grnce ddeler hep olur rn2 Berk iletir kalbe nrn- Msr Hazret-i Nefse,Skkne, Aye Anlarn her biri tutmu bir ke Ziyret kldka kalmaz ende Nr ile gark olmu her yan- Msr

1 2

Pencere Ren

181

mm- fi anda Mlik Dern- gnlden eyle idrki Salt- erfle megl sliki Tecvd zre okur Kuran Msr Kale-yi Cmi ire alar sati Dem be dem klnur namaz vakti Mehmed Ali Paa shib-i zt Yatar dernunda sultn- Msr Drl meyve ile b u ecr Dery gibi akar mbrek cr Reng-i elvn ile ar pazar Meta ziynette seyrn- Msr Alt aylk uzun erh-i lkesi Tkenmez demiler altun sikkesi Gice gndz dim ak tekyesi mreti kaynar kazan Msr Hazret-i Abbastr Resl- ammi Anda hatm oldu tefsr kelm skenderiyede kabr-i tamm Cmi-i Kebrde mihmn- Msr -2mm-i dny deyip Msra ktk Gzmze doldu tozu Msrn Hud takdr etmi eylenp kaldk Drd sevdya kz Msrn

182

Nasip byle imi gayr netmeli aresiz bu yolda medhin etmeli Nihyet cevbm ho iitmeli Lisnda yektdr sz Msrn Et ile ekmei ok fiyatludur eker kamlar gayet tatludur Yedikleri yemi kaynar kurtludur Yenmez oldu artk tuzu Msrn Mdemmes ekeri gelmez hesba Fesih3 bal da smaz kitba Drsem meylimi bryan kebba A kurt gibi bakar gz Msrn Ol beldenin halk gz az grr Altun ake versen ok bakar durur Ak sakallsndan istesen verir Yumuaktr gayet yz Msrn Bir renk aldm dinle elvn eitten Btn gmlekleri mavi ivitten Gzel pirinleri gelir Reidden Mehurdur lemde rzz4 Msrn Niyet ettim bir kez olam slac Aradm bulmadm gzel kirc Anda grdm yetmi kymk aac Tatl olur derler muzu Msrn

3 4

Fann kesriyle fesih: Kokmu, tefessh etmi. Msr halk ekseriyetle kokmu bal ok severler. Rzz: Pirin

183

Dery gibi akar mbrek suyu Andadr makam Yusufun kuyu Alt aylk derler Msrn boyu Tkenmez demiler tozu Msrn Hayl gibi gze ekerler perde Nmslar azdr demiler serde ittim kar yamaz asla ol yerde Ecz ile donar buzu Msrn Ba u glenine bir kez girmedim Alm glnden asla dermedim Sayf u itsna akl ermedim Nasl olur geer gz Msrn Frenkle cmlesi lfte olmu Kars, olan fte olmu Tark-i erkndan bergete olmu Bilinmez ne yolda z Msrn Tkenmez demiler ehl-i mtemi Zerrece kapanmaz zenn mahremi Ylm kalmtr kuru bademi Her yanadan gelir lozu Msrn Ecry bir zaman gezdim serser Etrf u eknftan aldm haberi Ecr ile dolmu btn yerleri Bulunur mu bilmem kozu Msrn

184

Ankara Maarif Ktphanesinde A I 4/53 numaral mecmada Der Beyn- Dvn- Ecr Baba unvan altnda yz sahifelik bir divane vardr. Mezkr divanda hece ile yazlm tek bir iir bile yoktur. Bu divann da sahibi kuvvetle muhtemeldir ki iirlerini cnklerden topladmz Ecrdir. Baba tabirine baklrsa Ecrnin Bekta olduu hatra gelebilir; hlbuki yz sahifelik divanda onun Bektalii terennm eden hibir beytini gremedik. Muhtelif mecmalarda yazl olan iirlerine nazaran Ecryi hece vezninde ok muvaffak olmu bir air olarak kabul etmemiz lzmdr. Gonca- vuslata ermeyenlerin i blbl gibi zr olur gider Hakkat rhna girmeyenlerin Dnys bana dar olur gider Bilmeyen lemde o gonca lebi Eyvah diyp geer her rz ile ebi kamaz taraya semender gibi te-i hicranla nr olur gider klar dolar gezer ekseri Dost yoluna koyar cn ile seri Enelhak diyenin ey k Ecr Yolu Mansur gibi dr olur gider gibi zarif komalar vcuda getirebilen bu air, aruz veznini de muvaffakiyetle kullanmtr. Onun divan, semai, kalenderi gibi paralarnda dier saz airlerinin yaptklar imle ve zihaflar o kadar gze arpmaz. Elif kaddim kemn itti Senin kan gzn gamzen im h u figan itti Senin kan gzn gamzen

185

Cemlin nr- enverdir Doan hurd-i hverdir Bana mihrb u minberdir Senin kan gzn gamzen Bu Ecr vuslata irmez Safsn zerrece srmez Bana asla aman virmez Senin kan gzn gamzen Ecrnin yukarda zikrettiimiz divan ile muhtelif mecmalarda tesadf edilebilen manzumelerini bir araya getirmek ve tabettirmek phesiz edebiyat tarihi iin faydal bir hizmet olur. Mill Mecmua, N: 112, s.1806- 1807.

KARACAOLAN Karacaolan hakknda vereceimiz malmt maatteessf pek

noksandr. Bununla beraber ktphaneleri dolamak ve muhtelif sr tetebbu etmekle faydal bir vesika elde edebileceimizi de zannetmiyoruz. Halk airlerinin imdiye kadar tezyif edilmi olduuna ve bilnetice tercme-i hlleri tespit edilmemi bulunduuna dair ilk kitapta verdiimiz izht mddemz ispata kfidir. Karacaolann kendi muhitinde yetimi olduunu iddia eden Kozan, Adana, Mara, Nide, Ermenek gibi pek ok Anadolu ehirleri vardr.1 Bu muhtelif rivayetler arasnda Bahe kazasnn Farsak karyesinde domu olduu iddias hakikate daha ziyade mukarin bir ekilde kabul edilmektedir.

Karacaolan, Kozan vilayetinin Feke kazasnn Gke kyndendir. Ahmed Tevhid: Trk Yurdu Mecmuas, Numara (9), Haziran 1341.

186

Farsak ky, Kavur (Boa) Da ubelerinden (Deldel-Dldl) dann cenup belinde kindir. Evleri ekseriyetle dar kapl, bask tavanl, arkas da beline mstenit kuytu yerlerden veyahut maaralardan ibarettir. Halk kn Hervine nahiyesinin Sabunsuyu namndaki ay kenarnda bulunan maaralarda oturarak kehr-i ile karmakla, yazn da yayladaki evlerine ekilerek cz ekincilik, ttnclk, obanclkla, kerestecilikle ve baz saban vesaire imaliyle vakit geirir. Karacaolan birok ihtiyarlarn iddiasna gre bu karyenin mtehayyiznndan Sailolu soyundandr. Sailoullar hl Bahenin erafndan olmak zere maruf bir aile tekil ederler yalnz Karacaolann eker eki ak oduyla dalym Mamalda ben bir Rdvanoluyum sznden Krehrine merbut Mecidiye kazasnn (Mamal) kynde (Rdvan) isminde bir zatn olu olduunu yahut hretleri (Rdvanolu) olan bir Trk ailesinden bulunduunu istihrc etmek ihtimltn en kaviyysi saylabilir. Mamafih Karacaolann nerede doduunu ve ne vakit yaadn kati bir surette ispat etmek hayli mkldr. Halkn aznda dolaan rivayetlere itimat caiz deildir. Baz ihtiyarlar onu (200 -250) sene evvel yaam bir k olarak kabul etmektedirler. Hlbuki (953) tarihinde yazlan Latif Tezkiresinde (Naim-i Hamid) 2 isminde bir zatn u Bir olmaz vakte irgrdk zamn Bilir yok smandan rismn En ehli yek grr man yznden Kara-olan trksn ir sznden sz fehm olmayp olmazsa rabet
Latif ile muasr airlerden (Naim-i Hamid) Mnzara- Seyf Kalem namndaki eserinde btn air ve muharrirler gibi zamane halinden ikyet ederken halk trkleriyle hakiki airlerin eserleri arasnda fark kalmadn, ilim ve sanat kudretinin takdir edilmediini mteessirne msralarla anlatr. k Tarznn Menei ve Tekml: Kprlzade Fuad Bey, Milli Tetebbular Mecmuas, s. 13.
2

187

Eder lbd keml ehli fergat beyitleriyle, Snblzde Vehbnin mehur (Suhan) kasidesinde yazd u ktif eylediler meslek-i k mere Ak u evk ile nice kfiye-cya-y suhan Gevher gftesine dnd bu gnlerde meded Gevher-i ndire-i ll-y ll-y suhan Hne-i tab harb gibidir yapt beyt Ykt nazm temelinden nice benn-y suhan Kimi mn kimisi vdi-i trkmnide Kara Olan kayabas yelell-y suhan3 beyitlerinde zikredilen Kara Olan eer bu zata aitse Karacaolan Kanuni devrinde veya daha evvel zamanlarda yaam bir k farz etmek doru olur. Biliyoruz ki Karacaolann halk arasndaki hretine ramen kendi ismine izfe edilen bir ezgisi vardr. Adana ve havlisinde Karacaolan deyince hatra muayyen bir gfte ve beste gelmektedir. Acaba Latif ve Seyyid Vehbnin kastettikleri (Kara Olan) bizim tetkik etmek istediimiz (Karacaolan) mdr? Yoksa bu isimde, dier bir saz airi var mdr? Bunu da kestirmek bizim iin imkn haricindedir. Karacaolann elimizde tarih denilebilecek mteaddit manzumeleri olsayd, mesele tavazzuh edecekti. Fakat maatteessf buna da malik deiliz. Onun btn eserlerinde mevzu aktr. Yalnz be bentli bir manzumesi Kanuni devrini idrk etmi olmasna delil olabilir. Destan bir mahiyet arz eden u eseri tetkik edelim: Hazr ol vaktine Nemse kral Yer gtrmez asker ile geliyor Patriklerin inmi tahttan diyorlar

Latif Tezkiresi, s.83.

188 Bir halife 4 kalm o da geliyor Yetmi bin var siyah postal giyecek Seksen bin var Allah Allah diyecek Doksan bin var tatl cana kyacak Yz bini de Tatarhandan geliyor Gelen Ahmet Paam kendidir kendi Altm bin dal kl kusri Hind Kama kfir kama lmn imdi Hac Bekta Vel kalkm geliyor evketl efendim sultan vezir Altm bin kll yannda hazr Derylar yznde yz atl Hzr Benli boza binmi o da geliyor (Karacaolan) der ki burda durulmaz Gle yze tatl sze doyulmaz Gkteki yldzdan oktur saylmaz Yedi iklim drt keden geliyor. Manzumede grdmz Ahmet Paa Rumeli Beylerbeyi Ahmet Paa olmas pek muhtemeldir. airin Hint askerinden bahsetmesi ve satvetli bir harbin vuku bulacan tasvir eylemesi de hi phesiz Kanuni devrini hatrlatmaktadr. Eer Latif Tezkiresindeki (Kara Olan) bizim aradmz (Karacaolan) ise mesele hallolmu demektir. On birinci asr sonlarnda

Yer halifesi kalkm o da geliyor (Dier nsha)

189

yaayan (Gevher)nin lisan ile Karacaolann lisan arasndaki mbehetin bir ehemmiyeti yoktur. Bu mbehet Karacaolann muahhar zamanlarda yetimi olduuna delil tekil edemez. (979)da vefat eden (Manav Seyd)nin lisann taklit ederek bir iir yazan tezkire sahibi k elebinin kulland lisan da Karacaolan lisanndan pek fark edilecek ekilde deildir. Elverir ki baz kelimeleri tasarruf ve tahrif edilerek okunmu olsun. Atynin akayk Zeylinde mnderi olan ve (Manzume-i Garbe)5 ser levhasyla yazlan bu tehzili aynen yazalm. Be ara giden gardalar Krk kovan yoldalar On yl buza gtdm Sonra zhte yolun tutdum Ke getrdm Manavgatdan Dahi tururdur ol otdan Eeim ne katardm Bursada odun satardm Yanur yanur yamalaklar Yuvarlarn yuvalaklar Am unumdur hngl Ard sra yerim dngl Mrdm zal kadar yam Avadan olubdur guum Alpdendir gugaam ak Ylmazdr .. Dn vardm Tahtakalaya Znbegim dd halya Sarf u nahv okudum tamam Alacakda oldum imam Kl aslnda kavldir Manav Seyd derler bana Manav Seyd derler bana Tarlalarda buday tdm Manav Seyd derler bana Bekler idim an batdan Manav Seyd dirler bana Kei danda otardm Manav Seyd derler bana Domur domur domalaklar Manav Seyd derler bana Kaynadrm bngl bngl Manav Seyd derler bana Fakir Emmidir yoldam Manav Seyd derler bana Ygrb gelr uam Manav Seydi derler bana Bam urad belaya Manav Seyd derler bana Vaki var izi komam Manav Seyd derler bana Tal aslnda tavldr

akayk Zeyli, Atay, s (153)

190

Ememilim guzledir Seksen bededir yam Boyarm emeriim

Manav Seyd derler bana Aarmdr bam Manav Seyd derler bana

Grlyor ki eser o zamanki halk airlerinin ifade tarznn tamamen taklididir.6 Eer u manzume trk olarak okunsa ve zamanmza kadar gelseydi phesiz birok kelimeleri deiecekti. Pek muhakkaktr ki en eski halk airlerinin eserleri azdan aza intikal ettike ekl-i aslsini kaybetmitir.7 Okuduklar eserlerin baz yerlerini beenmeyerek deitiren veya eski kelimelerin yerine daha kolay anlalacak yeni ve ayi kelimeler bulup kullanan pek ok kimseler vardr. Karacaolan gftelerinin de bu suretle tadle uram olmas pek tabidir. Bugn elde ettiimiz bir koma veya bir destan muhtelif cnklerde, muhtelif ekillerde yazlm bir halde gryoruz. Nasl ki tespit edilmeyen musikimizin terennmt ahslara gre deiiyorsa maatteessf halka ait eserlerimiz de byledir. Binaenaleyh lisan nazar- itibara alarak Karacaolann Kanuni devrini idrak etmedii iddias serdedilemez. Yok, yukarda sylediimiz vechile, Latifnin Kara Olan baka bir air veya muayyen bir trk ismi ise u ufak destan delil ittihaz ederek Karacaolan Kanuni devrinde yetimi bir air olarak gstermeye hcet yoktur. Bundan (200) sene evvelki harplere ait yazlm ve biraz airne mblalarla sslenmi bir manzume olarak kabul edilebilir. O zaman, halkn syledikleri de reddedilmez. Karacaolann kendi vefat tarihini sylediine dair ayi olan rivayetler ise aslsz hurafedir.8

Latif ve k elebi gibi tezkirelerden anlalacana gre halk trkleri kayabalar, varsalar daima sade bir slup ile yazlrd. Bu hususta malmt almak iin baknz: Milli Tetebbular Mecmuas: Birinci Cilt k Tarznn Menei ve Tekml, Kprlzade Mehmet Fuad s.13, 14, 15. 7 Lisan tahavvllere maruz kalan yalnz halk iirleri deildir. Mstensihler elinde yazlan baz kitaplarn da eski hususiyetlerinden birounu kaybettikleri grlmektedir. Bu hususta tafsilat almak iin Trk Edebiyat Tarihi, Kprlzade Fuad, cz (1) s.192ye baknz. 8 Karacaolann (Dner bayku ter blbl ) msra ebced hesabyla hesaplandktan sonra dner kelimesi, dnecek yani tarh edilecek imi. Bk (1090) Karacaolann vefat tarihi olurmu. Biz de

191

Doduu tarih bilinsin bilinmesin bizce malm olan ey Karacaolann ok kymetli eserler vcuda getiren ve az ok okuyup yazan9 lirik bir halk airi olmasdr. Elindeki sazyla10 Adana, Mara, Urfa, Halep, am, Rukka.ilh gibi ehirleri dolat muhakkaktr. Karacaolann Arap gzellerinden sityile bahsetmesi kendisinin Arap illerinde dolatna kuvvetli bir delil tekil eder. Karacaolann manzumelerinde vsien yer tutan gzeller airin hakikaten gnl verdii ve kendilerine bend olduu yosmalar mdr? Yoksa sade terennme vesile tekil eden smlar mdr? Bunu da hakkyla anlayabilmek mmkn deildir. Belki onun ak, muayyen bir ahsta temerkz ve teahhus etmemitir ve belki kalbinin couunu kne kelimelerle eda etmek istemitir. Hac Bekta- Velden bahsetmesi de samimi bir Bekta olduunu ispat etmez. Onun tarikata intisab ekser klarn isrine tbi olmak arzusuyladr. te Karacaolan gibi cidden kymetli bir halk airine ait elde ettiimiz malmt yazdklarmzdan ibarettir. Anadolunun muhtelif muhitlerinde Karacaolann hayat ve eserleri hakknda bilgisi olan zevt da (Yeni Fikir)i tenvir ederlerse tarih-i edebiyata byk faydalar temin etmi olacaklardr. Yeni Fikir, S. 23, s. 10- 15.

hesap ettik. Hakikaten yle kt. u halde Karacaolan bundan iki yz elli sene evvel lmtr. Konya Babalk Gazetesi Maarif-i btidiye sabk mfettilerinden Ali Rza Beyin (7) numaral Karacaolan tefrikasndan naklen. 9 (Karacaolan) der ki okur yazarm 10 Karacaolan, manzumelerinde cura, saz ve balamadan bahsetmektedir. Deniz kenarnda mecnun gezerken Elime bir cura saz ras geldi Sazm gzyama erince Alama sevgilim al dedi bana.ilh

192

EVLYA ELEBNN ZKRETT SAZ ARLER Evliya elebi, Seyahatnmesinin beinci cildinde, Murad- Rbi devri r airlerinden bazlarnn bilmnasebe isimlerini zikrediyor. Amm acayip r alard. Krolu, Kulolu, Fartalolu, Kayk Mustafa, Gedik Sleyman, Kayklar Mustafas, Ged Muslu, Trb, Gedy, Ktib. te makalemizin mevzuunu tekil edecek olan saz airleri Evliya elebinin kitabnda yalnz isimlerini zikrettii bu airler olacaktr. Bunlar hakkndaki malmtmz maatteessf hemen hemen hi yok gibidir. Bilhassa Kulolu, Fartalolu ve Gedik Sleyman hakknda hibir bilgimiz mevcut deildir. Eer Evliya elebi bu klarn hi olmazsa isimlerinden bahsetmeseydi phesiz bunlarn devirlerini de kati olarak tayin edemeyecektik. Kulolu, cidden samimi bir ruha sahip ve sanatkrne bir edaya maliktir. Birok saz airleri gibi mm deildir. Mehur Uk lerden Gelibolulu Sinan Efendinin mntesiplerindendir. Tahsili yoksundu1 1045 tarihinde Kitab- Divn- Hmyun tesmiye ettii2 byk bir divan tertip etti. Fakat btn o devirde ve daha muahhar zamanlarda yetien halk airleri gibi divanna yalnz aruz vezniyle yazd iirleri dercetti. O devirde Trke hece vezniyle iirler yazmak adeta moda olmutu.3 Bittabi Kulolu da hem aruz ile hem de parmak hesabyla iirler yazyordu. Meyihten bulunmak dolaysyla ekseriya iirleri mutasavvfne idi. Bilhassa hece vezniyle yazd iirlere talim bir mahiyet veriyordu.

Kul Olunun divan sahibi olan Kul Olu Mustafa Efendiden baka birisi olmadn ilk defa Kprlzade Fuad Beyefendi kdam gazetesinde yazdlar. 2 Bu divan 3596 numarada stanbul Beyazt Ktphanesinde mahfuzdur. 3 Murad- Salis ve Murad- Rbi hece vezniyle ilahiler ve varsalar yazmaktan mahzuz olurlard. Krm hanlarnn drdncs olan Mehmet Bin Selamet Giray 1085- 1005 (Kmil) mahlasyla milli iirler yazyordu. kdam gazetesi: Kprlzade Fuad Bey den naklen.

193

Divanna: Ttiy-y gam negred dde-i hunbr- m Kse-i merhem nedred sne-i bmr- m gibi gzel Faris iirler bile yazmaktan ekinmeyen Kulolunun kendi mensuplarna hitben syledii manzumelerinde mm bir dervi neesi grlyordu: Gelin dinleyin yrenler Kulak asn bu destana Gzme gzkt bir er lemi kld mnevver Aldm gevher sattm gevher ritim maden kna 4 Evliya elebinin Kayk Mustafa ve Kayklar Mustafas diye zikrettii iki Mustafann ayn adam olmas muhtemeldir. Kprlzade Fuat Bey bir tab veya mstensih hatas olmak ihtimalini sylyorlar. Mamafih bir de Melik Ahmet5 Paann rcbas mehur k Mustafa Aa vardr. Eski cnklerden topladmz Kul Mustafa, k Mustafa, Mustafa gibi muhtelif mahlaslar tayan komalar kuvvetle muhtemeldir ki bu iki Mustafadan birine aittir. Kul Mustafaya ait olarak kabul edilen: Kul Mustafam dir ki naklin edince Gayet gzel ister cevrin ekince Tutup ak memeden bir yol pnce Hindden bezirgnm gelmi gibi olur *

Konyada bu unvan yakn zamanda alm olan Kullukzdelerin byk babalar Bozkr taraflarnda yenieri inzibat avuu imi. Yenieriliin ilgasndan sonra stanbula gitmi fakat meselenin esasna vkf olunca tekrar geri dnerek Konyaya gelmi, Ayan Beye iltica etmi ve ismini deitirerek bir mddet gizlenmi. Sonra yine inzibata ait bir memuriyet almtr. airlikle katiyen alkas yoktur. 5 Hayat Mecmuas, Say: 38.

194

Mustafa eydr gel itme indn Nice kerre kendi kendin snadn Sultan Murat krar kolun kanadn ah ne akl itdin aldn Badad * Kul Mustafa dir ki szlerim hakdr Beni yaradann keremi oktur Kardadan kardaa fide yokdur Can cana, ba baa, kim kime gnl * Kul Mustafam oturmadm postlara Selam virmen hakikatsz dostlara Hastann hlini sorun hastaya Kii salnda kendi bey imi Kul Mustafam bunu byle syledi ndi akn derysn boylad Kul Olu da muhanneslik eyledi Sultan Murad geldi aln dalar * Kul Mustafam eydr okunur hecem Belrsz oldu hep gndzm gecem imdi dalar olsun benim elencem Akl perkende mecnn byle olur gibi lirik iirleriyle; Evvel muradm Muhammed Aliye Erenler ulusu gerek velye Otman stnde Kzl Deliye Saln bizi imamlara gidelim

195

Destur aldm Kul Mustafa dedemden Emir geldi bana srr- Huddan Ak rendim Mahremolu atamdan Saln bizi imamlara gidelim gibi Bektalik icab kalenderne ve Ehl-i Beyt muhabbeti telkin eden nefesler bir divane tekil edecek kadar oktur. Ged Muslunun hayat hakknda da maalesef malmtmz yoktur. Yalnz Evliya elebi onun rden maada mahirne tambur aldn da sylyor. Murad- Rbi devri airlerinden olduuna phe olmayan bu saz airinin Kulolu gibi bir divan da mevcut deildir. Ancak baz cnklerde ve bilhassa Ankara Ktphanesinde Hac Bekta- Vel derghndan gelen kitaplar arasndaki nefes mecmalarnda baz deyilerine tesadf edilmektedir. Aaya aldmz u iki nefesten serahatla anlalaca zere kendisi Bekta tarkine mensup bir ktr. Erenler serveri ol srrm Ali Ser eme olmutur Urmeline Aatan Zlfikar ol gerek vel Evvel tekbir aldk pirin beline Abdal Musa Sultan ah himmet kld Dayad klc ah ta bld Btn Urmeli slma geldi Fetih surelerin alm eline Krklar azm eyledi almal ehri Boaz hisarnda ol bld nehri Bol yerde kffra eyledi kahr Ol dem klc ald pirim eline

196

ahmn refki gaziler beyler Hm eder kffra cierin dalar Gerek klarn methini eyler Ol dem k oldm pirin yoluna Horasan mlknden Hoydandr asl ah mam Hasandr pirimin nesli asl Mridine bend ol ey Ged Muslu Kyametde olsun eli eline * ol fen mlknn vefs yoktur Konan gt nbet bizim, yol bizim Bels, kazs, mihneti oktur Murad bizim, istek bizim, hl bizim Muhammed dininin yokdur erki Olur lemlerin mlk mliki Tarikimiz Hac Bekta tarki Hrka bizim, mmet bizim, al bizim Din Muhammed dini girdik gireriz Tarikatde ikrrmz gderiz Katarmz Hakka doru yederiz Katar bizim, yedek bizim, mal bizim Biz daneyiz dane gibi biteriz Tebdil olub aslmza yeteriz Ak ehliyiz glistanda teriz Blbl bizim, glzr bizim, gl bizim

197 Ged Muslu ider niin lrz6 Evvel hir asln byle biliriz Biz geriz gh bu mlke geliriz Meyyit bizim, gtren bizim, sal bizim Herhalde gzel iirleri olduu Evliya elebinin tasdikiyle de sabit olan Ged Muslunun bugn elde mevcut olan deyileri dier zikrettiimiz airlerin eserlerine nispetle daha azdr. Bu airlerden biri de (Ktib)dir. Elimizde Ktib ve Ktib mahlasl birok iirler varsa da Evliya elebinin zikrettii Ktibye ait olduu kati olarak iddia edilemez. Yalnz eski bir cnkten Ktib mahlasl iki deyiin baz bentlerini neretmekle iktifa edeceiz. Alay alay olup gelen gzeller Gelin gein gidin yollarnzdan Her biriniz leme padiahsnz Niin kaarsnz kullarnzdan Gze yasak yoktur biz de bakalm Gnlnzden sular gibi akalm Bir glceiz verin biz de kokalm Bir gl ihsn eylen gllerinizden Seyrna kmlar onlar bir uca Boylar uzun hem belleri ince Yalvar yakar gnl olunca zerler kua bellerinizdenilh * Dostum beni sevmez isen Ben seni sevdiim yeter

Muslu: Mslihin bozuntusudur.

198

Murdm vermez isen Mah yzn grdm yeter Der ki Ktib benim hnm Feddr yoluna cnm Neylerim dnyann maln Sen benim olduun yeter ekerim snem danda Blblm akn banda Mecnnum Leyl danda Mest olup kandm yeter Acaba bizdeki komalar hangi Gedyye aittir? Bu hususta mantk olarak bir ey syleyemeyeceiz. Yalnz Gedy mahlasl deyii numune olarak zikredelim. Sevdim bir dilberi hblar serveri Kzarm rhleri terinle nisbet Duda ekeri kudreti kevseri Hl hindleri flfle nisbet Yaslandm derghn ol padiahn Gnl bekler rhn ol yz mhn Grsem bir nighn emi siyhn Zlf siyahdir snble nisbet Birlie geilmi rahmet salm Srahi koulmu meyler iilmi Glleri alm gl salm Goncalar alm blble nisbet

199

Gedyyem dldr ey ahm hnkr Barekallah ey yr nedir bu etvr Cemlinde envr eker y Haydr Kalarn Zlfikar Dldle nisbet **** Bir yiit ne denl pr-akl olsa Ana derler ya divne ya deli Bir hsn zibya ya mail olsa Sklr akla mrn temeli Hblar yz vermiler kim mnfka nayet klsalar bar yana Hakkn virseler gerek ka Yolunda yand nazl gzeli Nideyim kimseye yr olmaz cihn Serimizde eser bd- gam tfan nesne elinden aman alaman Yokluk ayrlkla hasret eceli Derdmend Gedy ne klarsn h Bilmez mi hlini mauk olan h Gnl ala, edn bakmaz padiah liince kopmaz akn engeli Bu airler arasnda isimleri geen Trb ile Gedy hakknda da verilecek kfi bir hkm yoktur. Bu iki isimde tandmz pek ok halk airleri vardr. Mesel Abdlazizin meclisinde Rebst- knede bulunan mehur Gedy Baba bunlarn en mehurlarndandr. Bekta airi Trbnin de mdevven birok gzel komalar vardr. Bunlarn iirlerini daima birbirine kartracamz muhakkaktr.

200

Zira mehazmz matbu veya mdevven yazma divanlar deil muhtelif halk airlerinin srndan ibaret olan cnklerdir. Bunlar cem telfk eyleyenler kendi zevklerine gre ittihb ettikleri paralar yazmlar ve ilm, tarih bir gaye gzetmemilerdir. Mamafih bu kymetli eserleri toplamak ve neretmek elbette, msmir bir mesai olacaktr. Yeni Fikir, S. 33, s. 20- 26.

TANBUR MUSTAFA XIX. asr halk edebiyatmzn inkif ettii bir devirdir. Bu devirde Anadolu ve stanbulda Dertli, Bayburtlu Zihni, Emrah, Gedy gibi birok maruf ahsiyetler yetimitir. Bunlar arasnda, o derece kymetli bir air olmamakla beraber bir hususiyet arz eden smlardan biri de Tanbur Mustafadr. En mehur szende ve bestekrlardan biri olan bu saz airinin hayat hakkndaki malmtmz pek mahduttur. Musikinas Atullah Efendiden naklen Rauf Yekta Beyefendinin verdikleri izahata gre, musiki tarihinde mhim mevkii olan Mustafann hayat, serseriyne gemi ve gece gndz Galata meyhanelerinde vakit ldrmtr. Tanburnin yegne hususiyeti kendi syledii iirleri bizzat kendi bestelemi olmasndadr. nc Selimin tevecchn kazanan Tanburnin arklar Haim Bey Mecmasnda kaytldr. Mezkr mecmann 70, 95, 121, 124, 125, 138, 146, 158, 200, 228, 229, 238, 257, 258, 276, 289, 295, 306, 334, 370, 379, 380. sahifelerinde 39 arks mukayyettir. arklarnda, baz vezin ve kafiye hatalar vardr. Tamamen hece vezniyle yazlan fakat az ok Faris terkipleri ihtiva eden bu manzumeler garam bir mahiyet arz eder.

201

Bebek Bahesinde sef srmeyi, Kksuda arap imeyi isteyen bu rint air, bir mddet Konyann Meram balarnda da neeli bir hayat geirmitir. Hasret oldum dilberine Yere gesin Bykada beytiyle sevgilisinden ayr dtn anlatan air, edebi tarihten ziyade, Trk musikisi tarihinde zikredilmeye deer bir ahsiyettir. manzumesi ile dier bir manzumesinin notasn nerediyorum: Muntazrm terfine Rehtr ile revine Bir ben miyim k olan Blbl k glne Feryat edip yand blbl Nazarnda bir taze gl Seni seven klarn Gel efendim kadrini bil Gizli sevmek mkl yr iddeti ok akn nr Pervaneden beter yandm Belki iittin1 h u zr Dilberlerin revine Zarafetle geliine Kaplrsn sen Tanbur Yalvar yakar d peine

Belkiittin gibi okunacak

202

II Hl gnlm bir gzelde Sayd mkl gizli yerde Mptelym yz evirmem Ba tcdr ak serde Sevdiim gl eref bulsun Dahi beter gzel olsun rademle ald gnlm Bergzrm anda dursun Sarf edeyim elde varm Sena etmek dilde krm Yr yannda bulunduka Gider kalmaz hep efkrm Okunduka beste dilde Tanburyi pek tut elde Sen karma gizle akn Muhayyerdir zira perde III Keremkn efendim gel gl yze Blbl gibi hasret oldum gl yze Gnde yzn elli kere grsem de Tamahkrm gzm doymaz gl yze Nr firkat yerden ge iriti Brc ahm kamer ile bulutu Yz elli yl ede bari mrn Zahir btn yldzmz bart

203

Ne mmkndr ben duraym yz yze Syleyeyim hli akm yz yze Sultan k derghnda Tanbur ek ileni bir gn gele yz yze

IV Hzzam ark Glellerde ne bu halet Nerde grsem alr hayret stediin sevip koma Ah efendim olsa det Nakarat Gler yzl irin szl mahbup olsa Az eker sayd etmeye k elbet Halk Bilgisi Haberleri, C. 1, S. 4, s. 56- 57.

IK KEREMN RLER u karki yce dalar Acep bizim dalar m ola Ak prekli benim atam Oul der de alar m ola Kbeden gelir haclar Yrekte oktur aclar Evdeki ifte baclar

204

Karde der de alar m ola Yol stnde biten otlar Her gelen biri tler Kavm karde ko yiitler Yolda der de alar m ola Nedir crmm nedir hatam Nice bir gurbette yanam Ak sakall benim atam Kerem der de alar m ola **** Ne kaarsn benden hey yz mahm Seni seven var m benden ziyade Ruz u eb durmayp alrsn ahm kn alatma bundan ziyade Syle diller muradn bileyim ok alattn beni bir dem gleyim stersen yoluna kurban olaym Sana hediyem yok candan ziyade Hercai gibisin gln kokulmaz Cevr edersin hatrcm yklmaz Kerem der ki mah yzne baklmaz Ak yakar seni nrdan ziyade **** Ela gzlm ben bu yerden gidersem Bir nian vereyim al kerem eyle

205

ok tuz ekmek yedik yr senin ile imdengeru hoa kal kerem eyle Ben gidersem karalar balama Dertli sinem ate ile dalama Ayrlk gndr sakn alama Gel otur yanma gel kerem eyle te gidiyorum grecek misin Yklm gnlm yapacak msn Hasretin borcunu verecek misin Gen yamda bunu bil kerem eyle Dertli Kerem eder var mr geir Elimden bir erbet anlara iir Ey yaradan beni havadan uur Greyim Aslm gel kerem eyle **** Turna giderken Mardine Turna yre selam syle Karl dalarn ardna Turna yre selam syle Turna giderken Aktaa Karl dalar aa aa Hem kavma hem kardaa Turna yre selam syle

206

Turna giderken gnee Yere dene dene Al sana verem niane Turna yre selam syle Turnam gelirken elinden Yce dalarn belinden Dertli Keremin halinden Turna yre selam syle **** Kei bahesinde bir gzel grdm Aklm bamdan ald ne are Taram zlfn dkm yzne Seherde sevdaya sald ne are Ben de bildim bu bir kei kzdr Seherlerde km tan yldzdr Darlmtr gzel hana ksmtr Benim halim bilmezsiniz ne are Hasretlik ektim analar atalar Blbl gzel dalnda yapar yuvalar ar kenin dilberlerin bakalar Bulamazlar senin mislin ne are Bir kere sormazsn benim ahvalim Asla rahm etmedi ol lebi balm Ak oduna yakt beni o zalim Atei serimde kald ne are

207

Dertli Kerem eder firkatim kati Keskindir klc yrktr at Ol sevi ben Muhammed mmeti Hak dinine dnmez ise ne are **** Gece gndz zari zari alarm Beni vatanma gnder y Rabbi Bu dnyaya geldim gitmek iindir Buradan kulunu kurtar y Rabbi Ya Rabbi sen sakla gnlm gamdan Yetirdim aklm can kmaz tenden ldrdler beni yr gider elden Benim halim sana malum y Rabbi Krk harami kt benim nme Kymaktr murad benim zme Kerem edip bakn benim yzme Bir canm var sana kurban y Rabbi Bu Keremi ak oduna yandrman Sevdiim koncay benden soldurman Hey aalar ileride gldrmen Kalbine merhamet dr y Rabbi **** Saln saln yolun stne kan dilber beni mecnun eyledi skfn edirmi ahin baklm Bakan dilber beni mecnun eyledi

208

ahin gibi binmek ister atlara Sinesini sarmak ister ydlara kn trl trl odlara Yakan dilber beni mecnun eyledi Dertli Kerem eder alp satamam Gayri gzellere gnl katamam Kzl giymi diye bhtan edemem Duran dilber beni mecnun eyledi **** Gider olmu bu yerlerden Gtrdler dertli dertli Terk eylemi kavm karda Dolarlar dertli dertli Biz giderken yolumuza Hata geldi dilimize Bir cenaze nmze Getirirler dertli dertli Biraz adam bir araya Dizilmiler sraya Yolumuz urar oraya Grrler dertli dertli Baktm bunlarn lafna Szlerinin hilafna Cenazenin etrafna Birikirler dertli dertli

209

Terk etmi kavm karda Aktm gznden ya Nedir bunun bunda ii Syleirler dertli dertli Kimi alar kimi gler Kimisi sakaln yolar Kimisi gzyan siler Alarlar dertli dertli Bizi bunlar geldi derler Asl Hanm yolda derler Sofu bizi aldadrlar Glrler dertli dertli Bak u felein iine Neler getirdi bama km musalla tana Alarlar dertli dertli Kerem Dede der gezerler imdi tabutun dzerler Gider kabrini kazarlar Alarlar dertli dertli **** Eer gider isen bizim ellere Sana syliyeyim dur seher yeli Bir selam var gndereyim yrime Bugn Han Aslm gr seher yeli

210

Yakn varp esme zlfn teline Nazar kl ryunda ifte hline Muhabbet namesin kendi eline Bir tenha dr de ver seher yeli Kerem ele alsak sazlar Hatrma dt irin szleri Karadr kalar ela gzleri Sen de muradna er seher yeli ikyetim vardr arh felekten Alday alday bkt belimi Evvel blbl gibi feryat ederken imdi ll eyledi irin dilimi Yand cierciim dnd bryan Akt emim ya dnd ummana Getirdiler beni ulu divana Baladlar ayam elimi imizi braktlar yatsuya Yoktur anam babam yasm tuta Kolum bal getirdiler aruya Seyirciler karlad yolumu Kerem Dede koydu ban kazaya Yr ile girmedi halvet odaya ok krler olsun Bari Hdaya Gzm ile grdm geti lm ****

211

Dur selvi dur sana haber soraym Selvi aac senin meralin kani Dinle gel dinle ver benim cevabm Selvi ac senin meralin kani Hayal meyal olmu karki dalar Hastann halinden ne bilir salar Dek melil yastk dahi kan alar Selvi aac senin meralin kani Doru sylemezsen kaddin eilsin Dilerim Mevladan belin bklsn rsn yapran daln kurusun Selvi ac senin meralin kani Dertli Kerem eder yanp tterim Yavrmn peinde bir gn yiterim Viran bada blbl olup terim Selvi aac senin meralin kani **** Ela gzlerine kurban olduum Elleri ad edip alatma beni Ap beyaz gsn durma karmda ol Aslm gelmeden ldrme beni Nazl dilber bakma bana el gibi Gzmden akttn kan sel gibi Bahede alm gonca gl gibi Takp al yanaa soldurma beni

212

Sva ak kollarn dola boynuma Hi lm gelir mi benim aynma Bir gececik girsem kuzum koynuna Sabah oldu deye kaldrma beni Ben bir Kerem idim yandm aladm Efendimsin deye ben sana geldim Aray aray kz seni buldum Mevlann akna bo gnderme beni **** Takatim yok felek ekmem cefay Bir vefasz yre drdn beni Ben alarm eller srer safay Blbl gibi zra drdn beni Derdim oktur kimselere diyemem Elim varp emim yan silemem Vakt olur kendi kendim bilemem Daim ah efkra drdn beni Kemliim var ise bama gelsin Beni yrden ayran Mevladan bulsun Gidiyom sevdiim haberin olsun Bir synmez nra drdn beni Kerem der ki derdim oldu ziyade Alamam gnlm ey perizade Gzel senin iin kaldm burada Bir ekilmez kra drdn beni ****

213

Alaktan yksekten inen turnalar Sizde insaf yok mu ald dert beni Gece gndz hayaline yandm Mecnun gibi le sald dert beni Gurbet elde yce dalar aal Ah ettike kara barm taal Ben Aslmdan ayr dtm deli Buldu delik delik deldi dert beni Geldi benim ile inat oturdu Hicran ocan sineme kurdu Keskin kl ile barma vurdu Yine blk blk etti dert beni Bilmem hayal gibi yoksa d gibi Geldi geti buralardan k gibi Sefil Kerem yuvasnda ku gibi Tuttu birer birer yoldu dert beni **** Kat havadan uarsn ndireyim gnl seni Budak budak gl dalna Konduraym gnl seni Yce dalar yce olur Gndz gider gece olur Gr ayrlk nice olur Ayraym gnl seni

214

Yce dadan araym Vatannda artaym Gurbet ele dreyim Alataym gnl seni rdei avlarlar glde ahini beslerler kolda Bazirgn getii yolda araym gnl seni Dertli Kerem yce gelen Yaz bahar ac gelen Yarn hasret yce klan araym gnl seni **** Geldim dost bana eyledim nazar Grdm yrin bahesinde gl yeri Ak gerdana dane dane dizilmi Aklm bamdan ald hl yeri Gece gndz arrm y Celil Kadir Mevlam stmze hem delil Gergefini rtm inesi melil Belli yrin gergefinde el yeri Arzhalim yazmadm Asl dosta Ann iin oldu gnl ikeste Yast kan alar yorgan yasta Dek cevap eder bende bel yeri

215

Keremini atm ydlar tutmu Derdini toplayp derdime katm Ela gzden alayp revan etmi te dostun yce dada sel yeri **** Ald lleler gller Gzel gider Mu ovas Gzeller kol kola girmi kar gider Mu ovas Kara su akar boyunca Murat suyu gider ince Dolanr gider yolunca Uzar gider Mu ovas Gz gelince ker duman Yaz gelince ayr imen klar eder figan Yanar gider Mu ovas Kardaki yce dalar Gnl nehri durmaz alar Kerem Asl iin alar Yakar gider Mu ovas **** Elen oban elen haber soraym Tutu dillim Kayseriye vard m Mecnun oldum varam soram bulaym Asl Hanm Kayseriye vard m

216

Syle oban syle ahm tutasn Ahirette yr boynuma bakasn Asl bir Ermeni kfir atasn Asl Hanm Kayseriye vard m Karadr kalar gz srmeli Keten gmlek giyer gs dmeli Gzeller ire Asly vmeli Asl Hanm Kayseriye vard m Dertli Kerem ister Haktan yardm Mevlam bir kuluna verme derdimi Asl gt viran koydu yurdumu Asl Hanm Kayseriye vard m **** Gzelsin yok senin menendin mislin Boyu servi yanaklar al gzel Huridir asln melektir neslin Dii inci dudaklar bal gzel Dinle gel szm ey sa smbl Ben sana bir glm sen bana blbl Ya seyyibe ya bakire ya mahll Her ne ise benden haber al gzel Kerem eder senin kulun olaym Leyl nehar dost kapnda kalaym Ben de senden muradm alaym Sen de benden muradn al gzel ****

217

Gkyznde tp gelen turnalar tme garip garip gnl en deil Sen de bencileyin yrden mi ayrldn tme garip garip gnl en deil Turna gkyznde alay dzersin Seyyah olup lemleri gezersin Sen de benim Han Aslma benzersin tme garip garip gnl en deil kp gkyznde pervaz edersin ner yeryznde cevln gezersin Benim derdime bin dert katarsn tme garip garip gnl en deil Kerem eder benim namus rm Yoluna harc ettin olan varm Acep grr mym nazl yrimi tme garip garip gnl en deil **** lemde gurbete ktm kal Aladn ruz u eb glmedin gnl Nr- firkat ile barm yakal Bir lahza gzyan silmedin gnl Gam ekme her kii ettiin bulur Bu fni dnya kimseye mi kalur Dost sandn kimse dmann olur Sen kendine bir dost bulamadn gnl

218

Dost deyu herkese srrn aarsn Olur olmazlara gevher saarsn Mesti mdam olup daim iersin Kimseden nasihat almadn gnl **** k ne sorarsn benim hlimi Yrden ayrlal en olmaz gnl Leylasn aldrm Mecnuna dndm Giyince hrkay tac olur gnl Bir dem seyyah olur kl kuanr Bir dem trap olur yere denir Bir dem Haktan korku eker utanr Bir dem padiahtan yce olur gnl Bir dem glde biter karg kamtr Bir dem bahelerde trl yemitir Bir dem altn olur bir dem gmtr Bir dem paslanr da tun olur gnl Bir dem yayan yrr bir dem atlanr Bir dem ekerlenir bir dem tatlanr Bir dem olur her cefaya katlanr Bir dem zehirlerden ac olur gnl Bir dem abdal olur girer allara Bir dem tellal olup der dillere Bir dem rh olup gider yollara Bir dem geenlerden bacalr gnl

219

Kerem eder nihayete erilmez Araba at yorulur gnl yorulmaz Gnl bir sra saraydr sine sarlmaz Gzel sarmas da g olur gnl **** Silkinip boynun uzatma Turna ben avc deilim Irak yollar gzetme Turna ben avc deilim Yolcuyum kendi halbimde Derviin kendi yolumda ahinim yoktur kolumda Turna ben avc deilim Abdalm seni neylerim Hemen ben seyran ederim nan yalanc deilim Turna ben avc deilim Hep havalanm turnalar Ahmdan yarlr yerler Bana Dertli Kerem derler Giderim kalc deilim **** Didelerim doldu kanla Artt derdim yrim benim Kime arz edem halimi Nice olur halim benim

220

Kimi molla kimi hac Cmlemiz Hakka duac Efendim getir ilac Merhemsizdir yaram benim Urun deli gnl urun Ak deler kn barn Tenhalarda urun urun Alamaktr krm benim Sevdim bir kanl zalimi Elinden ekticeimi Sofuya sor sen halimi Asl seven Kerem benim **** Medet medet lemleri yaradan Baa bir hal geldi ekip giderim Yeni duydum gurbet elin halini Gzmden yalar dkp giderim Nerden gider olduk bu dz ovadan Kavm karda unutmasn duadan Yavru ahin uurmuum yuvadan imdi daldan dala konup giderim Felek beenmedi benim tutumum Ara direk direk oldu ttnm Gn domaz alnna ksz yetimin Uradm ky yakp giderim

221

Bakma msn u dalarn karna Kim dayanr benim ah u zarma Felek tabancasn urdu serime Dorulamam belim bkp giderim

Dertli Kerem syler hayalde dte Deirmenler dner emin yanda Kzl rmak idim dalar banda imdi alaklarda akp giderim **** Her kim bana Han Aslm getirse Han babam yerine bir han eylerim Divane gnlme srur getirse Yeri vardr serim mihman eylerim Ylsalar bir arya gelseler Dertlinin halinden bir kez sorsalar Herkese sevdiini bulup verseler Ben han olsam yle divan eylerim Asldm siyah zlfnn teline Kara barm delik delik deline Kerem eder Han Aslnn yoluna Bir cann var onu kurban eylerim **** lemde yrimi bana verseler Bu fani dnyada mal neyleyim

222

Bir imdat olursa Mevladan olsun Hak bana yardmc eli neylerim Benim bir derdim var ol bana yeter Atein yanmadan ttnm tter Aslnn lebleri bal bana yeter Arnn verdii bal neylerim Dalarn banda lleler biter Nerde gzel grsem efkrm artar Aslnn ruhleri gl bana yeter Dikenin verdii gl neylerim Dertli Kerem eder bilmezem noldum Akna deli sarardm soldum Yitirdim Aslm Mecnuna dndm .. ver dolayu lli neylerim **** Erzurumdan ktm oldu yolum Ben bu yolun hangisine gideyim arrm gece gndz yaradan Ben bu yolun hangisine gideyim O ban kaldrm dan yznden pmedim yanandan gznden Aslm gitti bulamadm izinden Ben bu yolun hangisine gideyim

223

lkbaharda atlar kar arpaya Ko yiitler kendin eker hrkaya Bilmeme arka gitti bilmem ki garba Ben bu yolun hangisine gideyim Sofu karde nice olur halimiz Isfahan ehridir bizim elimiz Blbl gibi mahzun kald gnlmz Ben bu yolun hangisine gideyim Kerem der bulamadm bilmem merdine Aslm gitti konamadm yurduna Hey aalar bir yavrnn derdine Ben bu yolun hangisine gideyim **** Yanarm yanarm ttnm ttmez Garibim bu gurbet ellerde kaldm Yrimin sevdas serimden gitmez Azda sylenen dillerde kaldm Bir yrim yoktur ki halimden bile Alayp alayp gzyam sile Korkarm ki kular stme gele Aamam dalar ilerde kaldm Grr m gzlerin ol Asl Han Yoluna klmm feda bu can Terk eyledim yr ile vatan Giydirdim hrkay allarda kaldm

224

Dertli Kerem eder lemez oldum Alayp gzyam silemez oldum Ne yana gideyim bilemez oldum imdi sahralarda llere kaldm ****

Felek beni baa baban eyledi Dost bana giremedim alarm Elim ile diktim ba u bostanm Gllerini deremedim alarm Ne ok olur bu civarn ceylan Kovar avclar ararlar an Ben dahi sevmiim ol Asl Han Yr boynunu saramadm alarm Kani benim tutu dilli meralim Yitirdim yrimi yanar alarm Kesildi sabrm kalmad kararm Dost halimden bilemedi alarm Kerem eder dostlar bu ne kem imi Ele dn bayram bana gam imi Hercainin edecei var imi krarna duramad alarm **** Aar iken karl dan ardna Han Aslm aklma dt alarm

225

Hey aalar dayanam derdine Han Aslm aklma dt alarm Dalar ba bana daim yurt olur Da banda aslan tilki kurd olur Bu ayrlk bize yavuz dert olur Han Aslm aklma dt alarm Yce da banda tr kular Meralin uuun kimler grmler Derdimi anlamaz bunda keiler Han Aslm aklma dt alarm Aalar dinleyin szn ezeli Gz geldike balar dker gazeli Bizi anlamaz bu yerin gzeli Han Aslm aklma dt alarm Dertli Kerem eder bu derdim bitmez Yrimin sevdas serimden gitmez Yz bin t versen biri kr etmez Han Aslm aklma dt alarm **** Ap ap karl dalar gelirsin Elen turnam elen haber soraym Bizim yerden ne haberler bilirsin Elen turnam elen haber soraym Bizim yerin rmaklar akar m Yaz gelince menekesi kokar m

226

Sevdiceim seyrangha kar m Elen turnam elen haber soraym Bitmez mi ola hi yemii balarn Eksik deil hareketi dalarn Sevdiimden ayr dtm alarm Elen turnam elen haber soraym Sevdiimin seyrangh nerede Hak erdire klar murada Avc msn ne gezersin burada Elen turnam elen haber soraym Dertli Kerem eder nerden gelirsin Benim ad olduum nerden bilirsin Der lr isem kanl olursun Elen turnam elen haber soraym **** Yeni bir sevdadr geldi bama Gelin helallan ben gider oldum Gelip ya gelmeyip sizi bulmaym Gelin helallan ben gider oldum Yreimde yanar bunca ateler Yr elinden yine yaralar iler Glp oynadm kzlar kardeler Gelin helallan ben gider oldum Tuz ekmek yediim kavm kardeler Nedir bu felein ettii iler

227

Gzmden akttm kan ile yalar Gelin helallan ben gider oldum Sakn kzlar edepsize varmayn Aslm kam gelir ise komayn Dertli Kerem bundan gitti demeyin Gelin helallan ben gider oldum u dnyada nesneden korkarm Bir ayrlk bir yoksulluk bir lm Hibirinden asla gnlm ho deil Bir ayrlk bir yoksulluk bir lm Gele gele geldik u kara taa Yazlanlar gelir u garip baa Hasret koydu bizi kavm kardaa Bir ayrlk bir yoksulluk bir lm ok Sleymanlar tahttan indirdi Nicelerin gl benzini soldurdu Nicelerin gelmez yola gnderdi Bir ayrlk bir yoksulluk bir lm Dertli Kerem eder konduk glmez Acdr ecel erbeti iilmez derdim var birbirinden seilmez Bir ayrlk bir yoksulluk bir lm Halk Bilgisi Haberleri, C. 3, S. 28, s. 89- 92.

228

IK KEREMN RLER u dnyaya geldim geleli Aykmad dertli bam beladan Bam alp ne diyara gideyim Ahvalciim sana malum Yaradan Bir dileim vardr Bar Hdadan Ah ektike kan geliyor didemden Ben gzelim diye kayor benden O da benim gibi bir kul Yaradan Kerem Der ki beni yakp yandrma Yandrp da dost eline kondurma Ben lrsem Azraili gnderme Dost eliyle al canm Yaradan **** Elen sofu bir bir tarif edeyim Asl Hann ceylandr bu ceylan . Yce yce dalar ba aptr Avclar elinden bar piiptir Bizim yerden sizin yere dptr Asl Hann ceylandr bu ceylan Ceylan dediinin ak olur yz Mevlam srmelemi ol ela gz

229

Tepesinde vardr bir ift boynuzu Asl Hann ceylandr bu ceylan Ben Keremim bu dalar gezerim Gelenden geenden hile sezerim . **** Sofu karde memleket geirdim Biri ran biri Turan biri Geylan Yiidin bana devlet konar Biri akl, biri genlik, biri an Keiin ettii yanna kalmaz Arayp da sanma belasn bulmaz ki ey Hak katnda zayolmaz Biri iyilik, biri ilim, biri nam Keiin kznda kald nazarm Kalem alp bu dertleri yazarm imdengeru ok seyahat gezerim Biri Tiflis, biri Beyazt, biri Van Kerem der ki muradna ereydi Ksmet olup bir kez yzn greydi Kadir Mevlam ana dert vereydi Biri ate, biri tutu, biri yan **** Periandr deli gnl perian slah olmaz bu sevdaya karan

230

ster isen ben kulundan bir nian imdi kiyreler niann olsun Kaldr nikabn yzn greyim Murad u maksudun nedir bileyim ster isen canm feda edeyim Heman senin emr fermann olsun Bilme misin Ferhat ile irini Seven yle sevsin biri birini Senin ile ikimizin srrn Sakla derununda nihann olsun Nice gnl verdi irin Ferhada Biz de ana e olalm feryada Saol efendim hemen sen dnyada Kerem kulun senin kurbann olsun **** zm zne neyledim Bir kfir tersasna ben Yorgun gnl bend eylemi Dmm ensesine ben Mihnetsizler mai sarar Hristiyan siyah giyer Ben de derim bey ne anlar Dmm ensesine ben Elin elime alaym Kolum boynuna dolaym

231

Kerem der kurban olaym Yalvarp sasna ben **** Felek kime gidem senin elinden Derdim ok diyebilemem yra ben Ah ekmeden dnd sinem bryana Annn seyyahm bahte kara ben Kopardlar dallarmdan gl benim ek hanerim bu sineme ur benim Ayar ile gler oynar zr benim Bam alp gidem ne diyara ben Geer canm bu gzellik an Bu sineme vurdun yangn dan Hayli demdir ben bu dan baban Geirerem o yavry ele ben Ben Keremim z canmdan bezerim Devasz dertlere derman dzerim oktan beri avcsym gezerim Drerem Aslm tuzaa ben **** Nice ben yanmaym ey sofu karda Asl Hann ceylandr bu ceylan .

232

Gurbet elde arzu eden slay Hi ann acs kmaz dilinden Hak ede lmeden grmek myesser Mevlam ecelimiz ver sen geinden Bana dua edin yrenim eim Mevlam san ede her mkl iim Aard sakalm dkld diim Kei kz Asl Hann ucundan karsam gurbete ksmet aray Bu sineme urdum hezar yaray Bize ok grenler bize nanpareyi Bir para bulmasn anlar cebinde Dertli Kerem eder sanma krmdr Beni alkoyan bunda rmdr Kalk gidelim sofu Mevla kerimdir Bunda kimse lmemitir acndan **** Irmak kenarnda esvap yuyanlar Yolcuyu yolundan eyler bu gelin Kaldr nikabn yzn greyim Yolcuyu yolundan eyler bu gelin Benim Aslm cennetteki huridir Bir ah eksem dalar talar eridir Kz Allah sever isen geri dur Yolcuyu yolundan eyler bu gelin

233

Bir ah eksem dalar talar iniler Nedir bu sinendeki siyah benler Knal parmaklar ne gzel eller Yolcuyu yolundan eyler bu gelin Gelinin lebleri syler hayat Yzn grmek deer dnya kymeti Kz Hakk seversen verme zahmeti Yolcuyu yolundan eyler bu gelin Benzer Aslm cennetteki huriye Hu ekende dalar talar yrye Dertli Kerem bu yollarda rye Yolcuyu yolundan eyler bu gelin **** Sana derler Sultan da Ne dumandr ban senin Belirsizdir yazn kn Hi gitmez mi kn senin Drt yanna mest olmusun Dertlilere dert olmusun Cmle daa st olmusun Alak deil ban senin Eksik olmaz karn yaar Bulutlar birbirin koar Tan gnei sana doar Cevahirdir tan senin

234

Alt yann ba ile bostan evre yann gl glistan Ayrdlar beni dosttan ter garip kuun senin Kerem eder geldim gittim u fani dnyaya nettim Ululardan sual ettim Kimse bilmez yan senin **** kar tahta divan eyler Asl kalarn gzlerin Gzyan kan revan eyler Yavr kalarn gzlerin kar tahtnda oturur Hkmn yere yetirir Dilsizi dile getirir Asl kalarn gzlerin Pnar ba yolundrr Da ta dolandrr Kap kap dilendirir Asl kalarn gzlerin Havada ahine benzer Meryemin sana benzer Gkte gvercine benzer Asl kalarn gzlerin

235

Gh alatr gh gldrr Gh gzelliin bildirir Ahr Keremi ldrr Asl kalarn gzlerin **** Nice vasf edeyim seni sultanm Rumeli Bosnay deer gzlerin Akrann bulunmaz ruhu revann zmiri Konyay deer gzlerin Hsnnde yazlm Yusufu sani Gren ftadeler klar figan Btn Grcistan, Erzurum, Van Kars, Ahsehay deer gzlerin Kimsede grmedim sendeki naz Tunus, Tarabulus, Msr, Hicaz Badad, Basray, Acem iraz Belh, Buharay deer gzlerin Gerdana dizilmi siyah benlerin Ryne yaylm srma tellerin am Halep, Arabistan ellerin stanbul, Bursay deer gzlerin Dertli Kerem benden eylersin methin Leblerinden bse olsun himmetin Yz bin sarraf gelse bilmez kymetin Bsbtn dnyay deer gzlerin ****

236

Turnam gider isen bizim illere Tercanda bir hasta grdm diyesin Eer halimizden soran olursa Tercanda bir hasta grdm diyesin Uar idim kanatlarm blnd Gurbet elde kara barm delindi Bir sefilce edna kulun bulundu Tercanda bir hasta grdm diyesin Gurbet elde melil mahzun olmuum Akna deli mecnun olmuum Ol sa leylya meftun olmuum Tercanda bir hasta grdm diyesin Kerem Dedem hasta dm iniler Ah ettike kulaklar nlar Gurbet elde hasta grdm diyeler Tercanda bir hasta grdm diyesin **** Bizim elde bizi sorar olursa Ah edip gurbette alar diyesin Akn kitabn emi mestlere Okuyup gnln eyler diyesin Gnl mail oldu ruhu revana Arz hal eyledim ka kemana Efendim sevdiim mah tabana Eridi yrekte yalar diyesin

237

k oldum u kalarla gzlere Canm kurban olsun irin szlere imden geru haram oldu bizlere imenli baheli balar diyesin Derdi mendin k Kerem har oldu Gamzenin oklar barm deldi imden sonra iim Mevlaya kald kn mekn dalar diyesin **** Aslm gitti yaylalara dayand Benim bunda kalma ne dersin ki dinli hercainin elinden Sararp da soluuma ne dersin Bayram gelse kna yaksam destime Selam versem yrenime dostuma Hasta olsam Asl gelmez stme Garip garip oluuma ne dersin Mecnun Leyla iin ekti cefay Garip ah Senemle srd sefay Arayp da buldum ben bvefay Arayp da buluuma ne dersin Bir zlfne aslaym dr deyu Konca gle sarlaym hr deyu Benim bunda tutu dillim var deyu Gidip gidip geliime ne dersin

238

le ile ikindinin aras Ald beni kalarnn karas Kimse bilmez nedir derdim aresi Melil mahzun bakma ne dersin Ben Keremim keremliim bildirdim Dostum alatp dmanm gldrdm Uzun boylu Han Aslm aldrdm Arsz arsz glme ne dersin **** Mal sahibi nice grdn halini Felek penesine dm gidersin Beenmezdi drl libas giymeyi imdi ryan ceset olmu gidersin Tutmaz idi bir fakirin elini Sormaz idi yoksullarn halini Haram helal kazandn maln u fani dnyaya dkm gidersin Malm var deyu uardn Meclisler kurup da bade ierdin Hayvanlar sap sap koardn imdi kara yere komu gidersin Dertli Kerem eder nice ol urhalim Bana senden oldu ey kanl zalim Hi vadeye bakmaz iriir lm Ecel arbn imi gidersin ****

239

Salna salna bunda gelirsin Hemen benim Aslma benzersin Sende bu gz ile ok kan edersin Hemen benim Han Aslma benzersin Keklik gibi tatan taa sektiim Ak ellere kzl kna yaktm Aceplemen kya kya baktm Hemen benim Han Aslma benzersin Benim sevdiceim ela gzldr ekerdir lebleri irin szldr O da sizin gibi kat nazldr Hemen benim Han Aslma benzersin iderek geldim yce dalar Yreimde mahfuz irin szleri Kayserinin gelinlik kzlar Hemen benim Han Aslma benzersin Dertli Kerem sohbetin tatl olsun Glleriniz edepli uslu olsun Her yiidin sevdii kutlu olsun Hemen benim Han Aslma benzersin **** Vadesi erince sarsam smblm Safasn srdke dal gelsin gitsin Srelim dnyann zevk sefasn Tek dola boynuma kol gelsin gitsin

240

Susam nedir smbl nedir gl nedir Mah yznde tane tane hl nedir eker nedir erbet nedir bal nedir Ver azm iinde dil gelsin gitsin Dost benimdir evvel gelen benimdir Aznda sylenen kelam benimdir Yrim seyre km lem benimdir Giyinmi yeili al gelsin gitsin ah geldi fethetti Keremin kn Gerek k isen maukun tan Dostun kapusunda kul eyle beni Urasn stme yol gelsin gitsin **** Hey aalar nice olur Hali yrdan ayrlann Varr bir engine der Yolu yrdan ayrlann Karanfiller tutmaz imi Gl dikensiz bitmez imi e gce yetmez imi Eli yrden ayrlann ahinler ge ekilir Turnalar yere dklr On be yanda bklr Beli yrden ayrlann

241

Dertli Kerem gelir derler Gelir bunda kalr derler Sylemeden lr derler Dili yrden ayrlann **** Ykseinde yavru ahin beslenir Yldz da niin kalkmaz dumann Alanda tutu kumru beslenir Yldz da niin kalkmaz dumann Ykseinde pare naml karn var Alanda mor smbll ban var Yrden mi ayrldn ah u zarn var Yldz da niin kalkmaz dumann Gelen geen seyran eder meesin Beline kondurmu bein paasn Haramiler bekler her bir kesin Yldz da niin kalkmaz dumann Yine evrilip esir olmu beli Rumda Acemde sylenir her hali Kad msn serdar msn kurt beli Yldz da niin kalkmaz dumann Her talardan boyal tan var ahin yuva yapm ter kuun var Kerem gibi ne belal ban var Yldz da niin kalkmaz dumann ****

242

Gider oldun yrenlerim derilsin Bol olsun ekmei a dnyann imden geru defterimiz drlsn Srmelensin ka gz dnyann Erenler kurduu yoldur kesilmez Dolu dolu ak badesi iilmez Buna dnya derler halka kslmez Lal gevher olsun ta dnyann Bal ile ya olsun ller sahralar sterse st olsun yedi deryalar Cmle meyva versin dalar ovalar sterse yaz olsun k dnyann Dertli Kerem eder dnya fanidir Niceleri abdal eder yrdr Kimse bilmez ne zamandan beridir Hi hesaba gelmez ya dnyann **** Deli gnl kalkt firar eyledi Varamazsn Kerem ktr geri dn Kalmad mecalim boradan ktan Varamazsn Kerem ktr geri dn Yamur yaar sel indike ya olur ekin olur bora olur k olur Hava byle olmaz yine ho olur Varamazsn Kerem ktr geri dn

243

Gider k gelmeden eyyam yaz Glstana dner dalarn yz Ne olursun sana alatma bizi Varamazsn Kerem ktr geri dn Avc idim ahin utu kolumdan Utu gitti vatanndan elinden Kerem yand Asl Hann elinden Varamazsn Kerem ktr geri dn **** Saknn incinmen nazl baclar Kenardan geeyim yol sizin olsun Yreimde oktur gamlar aclar Agular yutaym bal sizin olsun Geldim ise durmam gene giderim ekip akn katarn giderim Yanklym bir su ier giderim Bir su verin iem gl sizin olsun Mey iip mest oldum istemem meze Yr bulsam gerek ben geze geze Benim bir glm var tazeden taze Dikende alan gl sizin olsun Kerem eder hem deliyim hem uslu Yreim yaral cierim pasl Aslmdan ayrldm yaslym yasl Karalar giyerim al sizin olsun ****

244

Aslm gt vatanndan elinden Yr rakip hatrcn ho olsun Bu ayrlk geldi bize Mevladan Alyalm ela gzler ya olsun Yzme glerdi bilmezdim fendin Var gayriye zdr gsnn bendin Aziz dostun iken azil mi ettin Kadrini bilmeze varsn d olsun Sevda ile ate dt yrimden Yoluna koyduum can u serimden Ol yr bulmu bize Mevlam Kerimden Bam yanar ayaklarn ya olsun Biz de gider olduk bu dz ovadan Yren yolda unutmayn duadan Yavru ahin uurmuum yuvadan Ben giderim hatrnz ho olsun Urun urun dost bana girdiim El uzatp knca gln derdiim Yrim ile zevk sefa srdm Gndz hayal geceleri d olsun Siyah zlf mah yzne yaylan Kelp rakibin dostluunu peyliyen Yri benden beni yrden ayran Dilerim unulmaz derde d olsun

245

Erisin dalarn kar erisin Sel insin ovalarn brsn Srahiler dolsun bade yrsn in beyler iin size ak olsun Beyler oynar santrancn merdini Kimse bilmez yreimin derdini ok ekmiim bu dilberin derdini Ben ekeyim bunun ile be olsun Dertli Kerem gider kendi yoluna Mevlam dert vermesin baka kuluna Eller ku kondurmu gln dalna Ku konmazsa bizim gller bo olsun **** Yrin efkrndan yrin gamndan Bana bir acaip hal oldu bugn Benim bir derdimi bine yetirdi Yand cierciim kl oldu bugn Turnann kanad bir kar telden ekelim ayrlk ne gelir elden Garip blbl gibi ayrldm glden Blbln glnden dur oldum bugn Akt emimin ya oldu rmak Bana haram olsun bu yerde durmak Ne mkl dert imi yrden ayrlmak Gecemle gndzm bir oldu bugn

246

ksz Kerem eder ya ben nideyim Eime dostuma haber edeyim Alp bam diyar diyar gideyim Bildiim dalar da yol oldu bugn Gizli sevda ekip aka denler Elbet bir gn olur ayana kar ekelim mihneti sabreyle gnl Gr ki bunun sonu ne yana kar Ferhat irin iin deldi kayay Ann iin yapt kk saray Mecnun Leyla iin bekler sahray Belki ol sevdiin seyrana kar Karadr kalar gzler elay Yahi tabip gerek versin devay Arasalar ar keyi dnyay nce belli gzel bir dane kar Bize byle imi takdirin ii Aktt gzmden kan ile ya Ald Keremi bu akn atei Bu sevdann sonu ryana kar **** Felek beni baa baban eyledi Susam alar smbl alar gl alar Dost bana akmaz oldu bu sular Baban alar ba alar gnl alar

247

Yrin bulsam kna yaksam eline Alp gitsem vatanna eline Nola bir dem sarlaydm beline Kemer alar kaftan alar bel alar Terk eyledim vatanm elimi Elimden aldrdm konca glm Gurbet ele saldm ben de yolumu Sla alar vatan alar yol alar rdek gibi gezdim glden gllere aylak gibi utum lden llere Kerem eder dtm trl yollara Gelen alar geen alar yol alar **** Han Aslm Zengiden firar eylemi Yol vermeyin ba dumanl dalar Bile gitmi atasyla anas Yol vermeyin ba dumanl dalar Isfahan beyleri kalktlar taya Zenginin halk da dayand Hoya Has gmten olsa bir aka maya Yol vermeyin ba dumanl dalar Uzak gitmi yrgyle ekini Sana kalm ihtiyar dkn Ne kaarsn hey Tanrnn akn Yol vermeyin ba dumanl dalar

248

Dertli Kerem bu ak ile pimitir Sevda iin bir serinden gemitir Asl Kei Hoy stne gitmitir Yol vermeyin ba dumanl dalar **** u benim karmda duran Alt kzlar alt kzlar Alt kzn biri mmi Alt kzlar alt kzlar Alt kzn biri Aye Benleri var ke ke Mail oldum hilal kaa Alt kzlar alt kzlar Alt kzn biri inci Odur gzellerin genci Koynunda iki turuncu Alt kzlar alt kzlar Alt kzn biri melek Dnya dner ark felek Yeter eylediim dilek Alt kzlar alt kzlar Alt kzn biri Meryem Etti gzellerli sersem Ya ben oldum ona hemdem Alt kzlar alt kzlar

249

Alt kzn biri tutu Odur gzellerin kutbu Kerem de cotu delirdi Alt kzlar alt kzlar **** Canm kzlar canm kzlar Yreimin ba szlar Bir gecelik misafirim Can cana sarn kzlar Ezmeyinen ezmeyinen Yr bulunmaz gezmeyinen Altn sapl kazmaynen Mezarm kazn kzlar Mezarm derin edin Sular serpin serin edin Sevdiimi imam edin Namazm kln kzlar Emin hoca gzm hoca Mezarm kazn yce Ne kar kazsn ne koca Mezarm kazn kzlar Kerem eder byle kalrsam Addan hakkm alrsam Vade yetben lrsem Mezarm kazsn kzlar ****

250

Gece gndz ah edip de alarm Slada bir benim ahm alan var Mecnun gibi dolanrm dalar Mihnet ile beni derde salan var Yine bahar oldu cotu yreim Dideden akttm kan ile yam Ne sebepten ben sladan ram Ne sladan haber verip gelen var Bd- saba esip karlar eridi Kerem toprak dz ovay brd Cmle lem slasna yrd Benim gibi elbet bunda kalan var Dertli Kerem eder Asl Hanm Ya yerine aktmm kanm Mevlm gurbet elde alma canm Ben hasretim gz yolda olan var **** Gurbet elde yaman oldu halimiz Slaya varmaya nice alar var Ah ederim elim irimez yre Aramzda yklas dalar var Ne yaman elenip kaldk burada Dilerim Mevldan irem murada Bana derler neyin kald slada Demezler ki cierim dalar var

251

Bir yiit dnce kaldran olmaz yilik dururken kem demek olmaz Bu kadar gurbette elenmek olmaz Ne diyeyim ayamda bam var Bozulmaz m alnmdaki yazlar Gz gz oldu yaralarn szlar Keremim der dinleyin hey gaziler Derdin koyup benim iin alar var **** Kangnza kul olaym nndeki kua dilber Mevlam ayrlk vermesin Gkte uan kua dilber Ok ile vurdum sinemi Artrdn derd elemi Gzlerin olmu harami Kirpiklerin mee dilber Bir ok attm zerniana Vard gitti periana Dedim belki yumuaya Bar dnm taa dilber Keremin ektii rdr Daim ii gc zrdr Bu bir baka ruzigrdr Her dem esmez baa dilber ****

252

Ela gzl nazl dilber Meylini bana dnder Evvel benim idin amber Elin mi oldun elin mi oldun Penereye ektin perde Sen urattn beni derde Ben gidersem sen bu yerde Kalr m oldun kalr m oldun Evlerinin n ide denin dallar yerde Al tavanl yksek evde Gelin mi oldun gelin mi oldun Aynasn alm dizine Srmesin eker gzne Serpuun emi yzne Hanm m oldun hanm m oldun Siyah zlfn ince telin Yoktur Aslm sencileyin Dertli Kerem bencileyin Yanar m oldun yanar m oldun **** Sunam sinem zre yan yana binmi Turun gibi olmu o gl memeler Kadir Mevlam seni m yaratm Baka ziynet bulmu o gl memeler

253

Finu fes altnda kkl emesin Kimlerden renmi byle edasn Kfir terzi ne sk dikmi dmesin Altnda terlemi o gl memeler Brnck gmlekten nar gibi yanar Gren k kendin divane klar Korkarm ki bir gn rakip el sunar Tamam kemal bulmu o gl memeler k Kerem eler ahtn verirse Ara yerde kahbe rakip lrse yle diler idim ele girerse Gren desin solmu o gl memeler **** Medet Aslm medet senin elinden ldrmeden gayr yr bize neyler Biz yahu gemiiz can ile serden imdi namus ile r bize neyler Pervaneyim suzan ile yanarm nip akn deryasn boylarm Gece gndz ahmeranla oynarm Kendim incinmiim mar bize neyler ahin baz gtrr beyler kolunda Kollarn seirdir sa u solunda Enelhak ardm Hakkn yolunda Kemendim boynumda dr bize neyler

254

Byle sr ileri ben hep bilmiem emimleyin leblerinden kanmam Ben Keremim ak oduna yanmam Cehenneme girsem nr bize neyler Halk Bilgisi Haberleri, S. 29, s. 133- 142.

IK KEREMN RLER u dnyaya geldim geleli Ayrlmad dertli bam beladan Bam alp ne diyara gideyim Ahvalciim sana malum Yaradan Bir dileim vardr Bar Hdadan Ah ektike kan geliyor didemden Ben gzelim diye kayor benden O da benim gibi bir kul Yaradan Kerem der ki beni yakp yandrma Yandrp da dost eline kondurma Ben lrsem Azraili gnderme Dost eliyle al canm Yaradan **** Nice ben yanmaym ey sofu karde Asl Hann ceylandr bu ceylan Elen sofu bir bir tarif edeyim Asl Hann ceylandr bu ceylan

255

Yce yce dalar ba aptr Avclar elinden bar piiktir Bizim yerden sizin yere dptr Asl Hann ceylandr bu ceylan Ceylan dediinin ak olur yz Mevlam srmelemi ol ela gz Tepesinde vardr bir ift boynuzu Asl Hann ceylandr bu ceylan Ben Keremim bu dalar gezerim Gelenden geenden hile sezerim . *** * Sofu karde memleket geirdim Biri ran, biri Turan, biri Geylan Yiidin bana devlet konar Biri akl, biri genlik, biri an Keiin ettii yanna kalmaz Arayp da sanma belasn bulmaz ki ey Hak katnda zayolmaz Biri iyilik, biri ilim, biri nam Keiin kznda kald nazarm Kalem alp bu dertleri yazarm imdengeru ok seyahat gezerim Biri Tiflis, biri Beyazt, biri Van

256

Kerem der ki muradna ereydi Ksmet olup bir kez yzn greydi Kadir Mevlam ana dert vereydi Biri ate, biri tutu, biri yan **** Periandr deli gnl perian slah olmaz bu sevdaya karan ster isen ben kulundan bir nian imdiki yreler nianm olsun Kaldr nikabn yzn greyim Murad u maksudun nedir bileyim ster isen canm feda edeyim Hemen senin emr fermann olsun Bilme misin Ferhat ile irini Seven yle sevsin biri birini Senin ile ikimizin srrn Sakla derunumda nihann olsun Nice gnl verdi irin Ferhada Biz de ana e olalm feryada Saol efendim hemen sen dnyada Kerem kulun senin kurbann olsun **** zm zne neyledim Bir kfir tersasna ben Yorgun gnl bend eylemi Dmm ensesine ben

257

Mihnetsizler mai sarar Hristiyan siyah giyer Ben de derim bey ne anlar Dmem ensesine ben Elin elime alaym Kolum boynuna dolaym Kerem der kurban olaym Yalvarp sasna ben **** Felek kime gidem senin elinden Derdim ok diyebilemem yre ben Ah ekmeden dnd sinem bryana Annn seyyahm baht kara ben Kopardlar dallarmdan gl benim ek hanerin bu sineme ur benim Ayar ile gler oynar zr benim Bam alp gidem ne diyara ben Geer canm bu gzellik an Bu sineme urdun yangn dan Hayl demdir ben bu ban baban Geiremem o yavry ele ben Ben Keremim z canmdan bezerim Devasz dertlere derman dzerim oktan beri avcsym gezerim Dremem Aslm tuzaa ben ****

258

Gurbet elde arzu eden slay Hi ann acs kmaz dilinden Hak ede lmeden grmek myesser Mevlam ecelimiz ver sen geinden Bana dua edin yrenim eim Mevlm san ede her mkl iim Aard sakalm dkld diim Kei kz Asl Hann ucundan karsam gurbete ksmet aray Bu sineme urdum hezar yaray Bize ok grenler bir nanpareyi Bir para bulmasn onlar cebinde Dertli Kerem eder sanma krmdr Beni al koyan bunda rmdr Kalk gidelim sofu Mevla kerimdir Bunda kimse lmemitir acndan **** Irmak kenarnda esvap yuyanlar Yolcuyu yolundan eyler bu gelin Kaldr nikabn yzn greyim Yolcuyu yolundan eyler bu gelin Benim Aslm cennetteki huridir Bir ah eksem dalar talar eridir Kz Allah sever isen geri dur Yolcuyu yolundan eyler bu gelin

259

Bir ah eksem dalar talar iniler Nedir bu sinendeki siyah benler Knal parmaklar ne gzel eller Yolcuyu yolundan eyler bu gelin Gelinin lebleri syler hayat Yzn grmek deer dnya kymeti Kz Hakk seversen verme zahmeti Yolcuyu yolundan eyler bu gelin Benzer Aslm cennetteki huriye Hu ekende dalar talar yrye Dertli Kerem bu yollarda rye Yolcuyu yolundan eyler bu gelin **** Sana derler Sultan da Ne dumandr ban senin Belirsizdir yazn kn Hi gitmez mi gzn senin Drt yanna mest olmusun Dertlilere dert olmusun Cmle daa st olmusun Alak deil ban senin Eksik olmaz karn senin Bulutlar birbirin koar Tan gnei sana doar Cevahirdir tan senin

260

Alt yann ba ile bostan evre yann gl glstan Ayrdlar beni dosttan ter garip kuun senin Kerem eder geldim gittim u fani dnyaya nettim Ululardan sual ettim Kimse bilmez yan senin **** kar tahta divan eyler Asl kalarn gzlerin Gzyan kan revan eyler Yavr kalarn gzlerin kar tahtnda oturur Hkmn yere yetirir Dilsizi dile getirir Asl kalarn gzlerin Pnar ba yolundrr Da ta dolandrr Kap kap dilendirir Asl kalarn gzlerin Havada ahine benzer Meryemin sana benzer Gkte gvercine benzer Asl kalarn gzlerin

261

Gh alatr gh gldrr Gh gzelliin bildirir Ahr Keremi ldrr Asl kalarn gzlerin **** Nece vasf edeyim seni sultanm Rumeli Bosnay deer gzlerin Akrann bulunmaz ruhu revanm zmiri Konyay deer gzlerin Hsnnde yazlm Yusufu sani Gren ftadeler klar figan Btn Grcistan Erzurum Van Kars Ahsehay deer gzlerin Kimsede grmedim sendeki naz Tunus Tarablus Msr Hicaz Badad Basray Acem iraz Belh Buharay deer gzlerin Gerdana dizilmi siyah benlerin Ryune yaylm srma tellerin am Halep Arabistan ellerin stanbul Bursay deer gzlerin Dertli Kerem benden eylesin methin Leblerinden bse olsun himmetin Yz bin sarraf gelse bilmez kymetin Bsbtn dnyay deer gzlerin ****

262

Turnam gider isen bizim ellere Tercanda bir hasta grdm diyesin Eer halimizden soran1 olursa Tercanda bir hasta grdm diyesin Uar idim kanatlarm blnd2 Gurbet elde kara barm delindi Bir sefilce edna kulun bulundu Tercanda bir hasta grdm diyesin Gurbet elde melil mahzun olmuum Akna deli Mecnun olmuum Ol sa leylaya meftun olmuum Tercanda bir hasta grdm diyesin Kerem Dedem3 hasta dm iniler Ah ettike kulaklar nlar Gurbet elde hasta grdm diyeler Tercanda bir hasta grdm diyesin **** Bizim elde bizi sorar olursa Ah edip gurbette alar diyesin Akn kitabn emi mestlere Okuyup gnln eler diyesin Gnl mail oldu ruhu revana Arz hal eyledim ka kemana

1 2

Eer bizden sual: nsha Yoruldu: nsha 3 Dertli Kerem: nsha

263

Efendim sevdiim mah tabana Eridi yrekte yalar diyesin k oldum u kalarla gzlere Canm kurban olsun irin szlere imden geru haram oldu bizlere imenli baheli balar diyesin Derdimendin k Kerem haroldu Gamzenin oklar barm deldi imden sonra iim Mevlaya kald kn mekn dalar diyesin **** Aslm gitti yaylalara dayand Benim bunda kalma ne dersin ki dinli hercainin elinden Sararp da soluuma ne dersin Bayram gelse kna yaksam destime Selam versem yrenime dostuma Hasta olsam Asl gelmez stme Garip garip lme ne dersin Mecnun Leyla iin ekti cefay Garip ah Senemle srd sefay Arayp da buldum ben bvefay Arayp da buluuma ne dersin Bir zlfne aslaym dr deyu Konca gle sarlaym hr deyu

264

Benim bunda dudu dillim var deyu Gidip gidip geliime ne dersin le ile ikindinin aras Ald beni kalarnn karas Kimse bilmez nedir derdim aresi Melil mahzun bakma ne dersin Ben Keremim keremliim bildirdim Dostum alatp dmann gldrdm Uzun boylu Han Aslm aldrdm Arsz arsz glne ne dersin **** Mal sahibi nice grdn halini Felek penesine dm gidersin Beenmezdin trl libas giymeyi imdi ryan ceset olmu gidersin Tutmaz idin bir fakirin elini Sormaz idin yoksullarn halini Haram helal kazandn maln u fani dnyaya dkm gidersin Malm vardr deyu . uardn Meclisler kurup da bade ierdin Hayvanlar sap sap koardn imdi kara yerde komu gidersin Dertli Kerem eder nice olur halim Bana senden oldu ey kanl zalim

265

Hi vadeye bakmaz iriir lm Ecel arabn imi gidersin **** Salna salna bunda gelirsin Hemen benim Han Aslma benzersin Sen de bu gz ile ok kan edersin Hemen benim Han Aslma benzersin Keklik gibi tatan taa sektiim Ak ellere kzl kna yaktm Aceplemen kya kya baktm Hemen benim Han Aslma benzersin Benim sevdiceim ela gzldr ekerdir lebleri irin szldr O da sizin gibi kat nazldr Hemen benim Han Aslma benzersin iterek geldim yce dalar Yreimde mahfuz irin szleri Kayserinin gelinlik kzlar Hemen benim Han Aslma benzersin Dertli Kerem sohbetin tatl olsun Glleriniz edepli uslu olsun Her yiidin sevdii kutlu olsun Hemen benim Han Aslma benzersin ****

266

Vadesi erince susam smbln Sefasn srdke dal gelsin gitsin Srelim dnyann zevk sefasn Tek dola boynuna kol gelsin gitsin Susam nedir smbl nedir gl nedir Mah yznde tane tane hal nedir eker nedir erbet nedir bal nedir Ver azm iinde dil gelsin gitsin Dost benimdir evvel gelen benimdir Aznda sylenen kelam benimdir Yrim seyre km lem benimdir Giyinmi yeili al gelsin gitsin ah geldi fethetti Keremin kn Gerek k isen maukun tan Dostun kapsnda kul eyle beni Urasn stme yol gelsin gitsin **** Hey aalar nice olur Hali yrden ayrlann Varr bir engine der Yolu yrden ayrlann Karanfiller tutmaz imi Gl dikensiz bitmez imi e gce yetmez imi Eli yrden ayrlann

267

ahinler ge ekilir Turnalar yere dklr On be yanda bklr Beli yrden ayrlann Dertli Kerem gelir derler Gelir bunda kalr derler Sylemeden lr derler Dili yrden ayrlann **** Ykseinde yavr ahin beslenir Yldz da niin kalkmaz dumann Alanda dudu kumru beslenir Yldz da niin kalkmaz dumann Ykseinde pare naml karn var Alanda mor smbll ban var Yrden mi ayrldn ah u zrn var Yldz da niin kalkmaz dumann Yine evrilip esir olmu beli Rumda Acemde sylenir hali Kad msn serdar msn kurt beli Yldz da niin kalkmaz dumann Her talardan boyal tan var ahin yuva yapm ter kuun var Kerem gibi ne belal ban var Yldz da niin kalkmaz dumann ****

268

Gider oldun yrenlerim derilsin Bol olsun ekmei a dnyann imdengeru defterimiz drlsn Srmelensin ka gz dnyann Erenler kurduu yoldur kesilmez Dolu oldu ak badesi iilmez Buna dnya derler halka kslmez Ll gevher olsun tan senin Bal ile ya olsun ller sahralar sterse st olsun yedi deryalar Cmle meyva versin dalar ovalar sterse yaz olsun k dnyann Dertli Kerem eder dnya fanidir Niceleri abdal eder yrtr Kimse bilmez ne zamandan beridir Hi hesaba gelmez ya dnyann Halk Bilgisi Haberleri, S. 38, s. 36- 40.

KARACAOLANA DAR Halk airleri serisinin ikinci kitabn tekil eden Karacaolan adl eserimizin mukaddimesinde bu kymetli halk airinin yaad devri kati bir surette tayin edemeyeceimizi sylemi ve Karacaolann Kanuni devrinde yetien Kara Olan olmas ihtimalini ileri srmtm. Muhterem fazl Kprlzade Mehmet Fuat Bey evvela Hayat Mecmuasnda (say:41) ve bilahare baz ilvelerle Trkiyat Mecmuasnda

269

(say:2, s:502) bu nokta- nazarmz hakl olarak tenkit ettiler. Muhterem mderris, bununla beraber, vaktiyle kendilerinin de byle bir fikre sahip olduklarn sylemektedirler. Son elde ettikleri vesikalar, Karacaolann Osmanl ordusuna mensup olduunu ve Hicr on birinci asrn ikinci nsfnda yaadn ispat etmektedir. Ahiren Kayseri Mdde-i Umumi Muavini Ahmet Bey, bana gnderdikleri bir mektupta Kayseride Raid Efendi Ktphanesindeki divandan istinsah ederek Knnin bir manzumesini yazmlardr; mezkr manzumeyi aynen naklediyorum: Maksad hareketten hele sursal deil mi Ey avu- b-nur Srmekliine nalie-ve dl deil mi kesindeki amur Her kahvede bozhnede ir geinirsn Ey Karacaolan Yzn ak eden trk-i kongal deil mi n zde-i gurgur Yok yere hep gayreti diye sen ann Beyhude mi sandn Kurmuti-i rizabta kimal deil mi Keser ile tanbur Bu manzumede ad geen Karacaolan mutlaka aradmz Karacaolan mdr, deil midir, bizce mehuldr; fakat herhalde, Kprlzade Mehmet Fuat Beyin nokta- nazarlarn teyit ettii gibi (615,616,644) numaral Tarsus gazetesinde Ali Rza Bey tarafndan neredilen makalelerdeki nokta- nazar da teyit etmekte olduundan 1206da len Knnin bizim aradmz Karacaolan muhatap ittihaz ettii tahmin olunabilir. Ali Rza Bey yazd muhtelif makalelerde, menkbe ile tarihi birbirine kartrmtr. Kendilerinin tarih bir ahsiyet olan Karacaolan Gkelili olarak kabul etmesi ve vefatn 1090 olarak tespit etmesi, tarih bir vesikaya

270

mstenit deildir. Ali Rza Bey baz ihtiyarlarn rivayetlerini aynen kabul etmektedir; hlbuki, Kilis gazetesinin (21 Kanunisani 928) tarihli nshasnda nerettii bir makalede Mahmut Ragp Bey de phesiz halkn rivayetlerine atfen Karacaolann Gkelili olduunu ve Hicr dokuzuncu asrda yaadn sylemektedir. Ereli Kaymakam Fuat Bey ise Karacaolann Kozanda doduunu ve bir mddet Kozanl Ahmet Paann nedimliinde bulunduunu Kozanllardan naklen sylemiti.(Karacaolann lgatesine baknz) Bu kabil rivayetlerden baka Karacaolana ait Anadoluda efsanev birtakm menkbeler de ayidir, hatta Cebelbereket ve civarndaki halk, onu, Abbasiler devrine bile irc ederek hakknda trl trl kerametler nakletmektedirler. Btn bu muhtelif rivayetler gsteriyor ki Karacaolan namn tayan birok hak Karacaolan ise airleri mevcuttur. Tarih ahsiyet olan muhtelif ehirlerince benimsenmitir; Anadolunun

binaenaleyh, elimizde mevcut olan iirlerin bir adamn olmamas, mehur veya gayr-i mehur mteaddit Karacaolan mahlasl airlere ait olmas ihtimal dhilindedir. Halk Bilgisi Mecmuas, C. 1, s. 131- 132.

XVII. ASIR SAZ ARLERNDEN BURSALI IK HALL k edebiyatnn byk bir inkiaf gsterdii XVII. asrda birok saz airlerinin yetitiini gryoruz. Bugne kadar Kayk Kul Mustafa, Kulolu, k, Ktibi, Gevheri, k mer, Karacaolan..gibi bu asrda yetimi bir hayli saz airinin hayat hakknda olduka malumata da sahip bulunuyoruz. Son bir tesadf, bu asrn kymetli airlerinden biri olan k Halili de bize kazandrm oluyor.

271

Mehur tezkireci Beliin kendi el yazsyla mevcut olan msvedde halindeki Gldeste-i riyz- erbab- keml-i Bursa adl eserinde aire ait u kaytlara tesadf edilmektedir (Topkap Saray Ktphanesi): Miyan erbab brehne sakta airi bivezn kafiyenin gzidesi ve k kanzili meykede-i mecazn alp arannn pesenddesi Bursav k Halildir ki tekerleme-i papi lisan sahip lknette su gibi car ve deii dilkei czdan yd nekbat sebk-mazlarda tr tanbur varidir. Mahallt Bursadan Altparmak nam mahallede pikin nihade-i zuhur olup hem-asr olan stanbulda Sultan Murad derya-dilin Kayk Kul Mustafasyla bedihe gyayi alp almaca olmulardr. 1046 tarihi hududunda dnyasn deip Her getike yavrum dua eyle sen Yol stne kabrim kazalar benim mefhumi kavli hodu zre rehgzarda medfundur. Ayn eserde, airin u beyitleri de rnek olarak gsterilmitir: Lemyezeldir cmle kulun delili Grnce terahhum eyle zelili Nendir diye sorarlarsa Halili Kulum di sultanm iller de bilsin Bu malumat, matbu Gldestede mevcut deildir. Anlalyor ki mellif, sonradan tashih ve ikmal ettii bu eserden, esasen byk bir istihza ile bahsettii k Halili karmtr. Bursal Halilin XVII. asr saz airlerinden olduunu k merin airname adl ok kymetli bir manzumesindeki u beyitten de reniyoruz: (Sadettin Nzhet, k mer, Hayat ve Eserleri, s: 433) Bursal Halilde sadedir lisan Gzel methetmekte yok ona akran Birtakm mecmualarda Bursal k Halil veya sadece k Halil baln tayan manzumeler kaytldr. Bunlardan da anlyoruz ki, air, devrinde olduka hret kazanm bir ahsiyettir. Beliin ondan velevki

272

mstehzi bir eda ile olsun bahsetmesi, k merin de onu gzelleri tavsif hususunda yegne gstermesi, bunu aka anlatyor. Birka manzumesini rnek olarak tespit ettiimiz k Halil hi phe yok ki, k tarznn olgun iirlerini veren kymetli bir saz airidir. -1Gine bir padiah dil olunca Hrmetin etmee kul incinir mi Ta taa dokunur an elinden klp akmaa sel incinir mi Komumuz da gle gle gelince ki hasret birbirini bulunca Yrim ile bir dee girince Sarlp yatmaa kol incinir mi Kudrettendir derler arhn okunu Kangsdr bu yollarn yakn unda yklenmiler hddam ykn Meyvasn ekmee dal incnir mi k olan kar bakar yollara Akt gzm ya dnd sellere Gzel sevdi diye dtm dillere Benim sevdiime il incinir mi ksz k sevdiini grnce ok muhabbet olduunu bilince k ah edip de yola girince klar ahndan yol incinir mi

273

k Halil eder dnya fanidir Bizi yoktan var eyleyen Gandir Cennet baheleri blbl kndr Blbl tmesine gl incinir mi -2Can blblm cd dtm glmden Zrmdan bezmedik dalar m kald Ahu gzl yrim senin elinden ikyet etmedik beyler mi kald Nu edp elinden zehir yudarsam Gnden gne kendim helak edersem Aceb midir bam alup gidersem Biraz da ardmca alar m kald Dalar delmekti Ferhatn demi irini grdke artard gam Ben Mecnunum aldrmm Leylam Nice amadm dalar m kald Halil der blblm ayr glnden Gice gndz virdim gitmez dilimden Aldrdm gl yzl yri elimden Divane gnlm eler mi kald -3Ey efendim hasretinden Ah edip dalar gezerim Gece gndz firkatinden Sinemi dalar gezerim

274

Kaan kim dedim elveda Yand dil canm oda Kalp yas ile ben geda Karalar balar gezerim Gam kasavet oldu krm Cemalindir intizarm Hibir yerde yok kararm Su gibi alar gezerim Akt yam oldu derya Kesilmez dalgas hl Ben oldum blbl-i eyda Baeler balar gezerim k Halilim cier hn Kaldm mihnette sergerdun Akn ile olup Mecnun Sahralar dalar gezerim -4Haktan inayet olunca Kulun etmez melil derler smin diline alnca eytan olur zelil derler Mevlann bir ismi Hdi Zikredene olur ddi Kendir birdir bin bir ad Bir ismine Halil derler

275

Tutun hazretin snnetin ksz brakmaz mmetin Eder ol Hakka minnetin Bizim iin delil derler Bulunur elinde varlk al gster bir yararlk Varacak yerin karanlk mrmze kalil derler Cennet olsa meknmz Arzular an canmz Sual edersen anmz smimize Halil derler. lk, C. 8, S. 44, s. 123- 124.

KUROLU Trklk Mecmuasnn kinciterin 1940 tarihli 14-15. saysnda nerettiim Trk Musikisi Tarihine Dair Notlar adl makalede k Musikisinden u suretle bahsetmitim: Saz airlerinin vcuda getirdikleri mahsullerin bestekrlar ekseriyetle malum deildir. Mamafih bunlar k mer, Kul Mustafa, Geda Muslu, Kurolu, Krolu. gibi birtakm klarn vcuda getirdikleri muhakkaktr. Fakat hangi paray hangi saz airinin bestelediini kestirmek imknszdr. Ozan, Kerem, Gevheri ve Karacaolan gibi baz beste isimlerinin mevcudiyeti de sarih olarak gsteriyor ki bunlarn bestekrlar, bu isimleri tayan saz airleri olmutur.

276

klar arasnda cidden maharetli birtakm sanatkrlar mevcuttur. Hatta bunlardan mhim bir ksm Trk hkmdarlarnn huzurlarnda k fasllar yapmlardr. kinci Muratn saraynda baz klarn bulunduunu bildiimiz gibi, Drdnc Muratn saraynda da baz klarn bulunduunu kati surette biliyoruz. Bu musikiinas airlerin vcuda getirdikleri trkler, trkmaniler, cenk destanlar hi phe yok ki Trk musikisinin en heyecanl ve en samimi mahsulleri olarak gsterilebilir. Esasen bunlarn mhim bir ekseriyetini r alan ve kahramanlk besteleri vcuda getiren ordu airleri tekil etmektedir. Bu izahat arasnda grlyor ki, Krolu ile Kurolu ayr iki ahsiyet olarak kaydedilmektedir. Matbu Evliya elebi Seyahatnamesinde(Cilt:1 ve 5, sahife:638,283) tesadf edilen Kurolunun yakn zamanlara kadar bir mrettip veya istinsah hatas olduu ve bunun Krolu olmak ihtimali bulunduu ileri srlyordu. Evliya elebinin beinci cildinde her iki air ayr ayr zikredildii halde yine bir tereddt mevcuttu. Fakat saz airlerinin birtakm acayip isimler kullandklar bilindii iin bu hususu bsbtn reddetmek ve Kurolunun Krolu olmas lazm geleceini kfi ekilde sylemek de mmkn deildi. lk Mecmuasnn 1941 tarihli 95. saysnda deerli edebiyat muallimi Fevziye Abdullah, Kurolu namna elde ettii 9 para iiri neretti. Bununla beraber, Halk edebiyatnn bir de Kurolu isimli bir airi bulunduunu sylemek, imdilik bir hata olmasa gerektir... Ben Evliya elebinin iyi r alanlar arasnda zikrettii ve iirlerine hemen hemen hepsi on yedinci asra ait airlerin paralarn muhtevi bir conkere rastlam olmamzdan dolay imdilik Kurolunun da bu asra ait saz airi olduunu tahmin ediyorum. cmlelerini ilave ederek ihtiyat da elden brakmamt. Benim son zamanlarda elde ettiim bir vesika Kurolu namnda bir saz airinin mevcudiyetini katiyetle bildirmektedir.

277 On sekizinci asrn maruf divan airlerinden Cevri1, Drdnc Murat devrinin mehur musiki statlarndan bahseden Harem-i hmayunda olan hanende ve sazendeler evsafdr. serlevhal manzumesinde bir mnasebetle Kurolunu da zikretmektedir. Drdnc Muratn huzurunda r alan Mehmeti sitayile takdim ederken: rn byle kemalin gricek erminden Adem bda firar etti Kurolu nar diyor. u halde Kurolu, Drdnc Murat devrinin iptidalarnda yahut da biraz daha nce vefat eden kymetli bir sazendedir. Cevr, bu beytinde bir hsn-i talil yaparak Mehmetin sanatndaki iktidarn ykseltmekle beraber, Kurolunun hret ve statln da inkar etmemi oluyor. Bu yeni vesika, Evliya elebinin yanl malumat vermediini ve Krolundan baka Kurolu adyla tannm deerli bir saz airinin mevcudiyetini de sarih olarak gstermekte ve devrini de tayin ettirmektedir. Hem musiki hem de edebiyat tarihi bakmndan pek mhim olan Cevrnin manzumesini baka bir makalemde mevzu bahis edeceim. naralt, S. 8, s.7

Cevrnin mufassal tercme-i hali ve eserleri iin baknz: Sadettin Nzhet: Trk airleri Cilt: 3, s: 1052- 1071.

278

IK MER 17. asrn en maruf Yenieri saz airlerindendir. Ekseriya askerle beraber sefer ve hazarda Rumeli taraflarnda bulunmu, 1119 (1707)de vefat etmitir. Aydnl ve Krml olduu hakknda rivayetler mevcutsa da son tetkikler neticesinde Konya kylerinden Gzlevede doduu anlalmtr. Birtakm menkbeleri klar arasnda hl devam eden k merin cenk vakalarn, serhad hadiselerini anlatan mteaddit manzumeleri vardr. Muhtelif kahramanlk iirleri yazan k merde cengverlik hissi, din sofiyne hislerle imtiza etmi ve cenk iirlerinin dhil nescini tekil eylemitir. k mer, grd veya oturduu muhtelif ehirler hakknda da ara sra tavsiflerde bulunur yahut kalalar metheder, kendi husus hayatna, ak maceralarna ait de birok manzumeler yazmtr. Mstakimzdenin verdii malmata gre tanbura almakla da itihar eden bu air, imdiye kadar bildiimiz saz airleri arasnda en ok eser yazm olan bir ahsiyettir. Konya Mzesiyle Yahya Efendi Ktphanesinde birer yazma divan mevcut olan airin binlerce manzumesi vardr. Konya Mzesindeki nsha byk hacimde, 669 sahife olduu halde yine airin btn eserlerini muhtev deildir. Husus ellerdeki mecmalarda da onun daha birok manzumelerine tesadf edilir. Bu iirlerin byk bir ksm aruz vezniyledir. k mer, klsik edebiyatn ok fazla tesiri altnda kalmtr. DivanFuzul bata olduu halde- birtakm divan airlerine sylenilen nazirelerle doludur. Onun aruzla yazd iirler, imale ve zihaflarla doludur. Ekseri saz airlerinde grld gibi onda da kelime ve vezin ihmallerine tesadf edilir. Arapa ve Farsa kelimeler kullanmak hususunda fazla mtesallif olan airin, aruzla yazdklarnda nadiren gzel paralar da vardr. Klsik airleri bile gptaya drecek olan bu bedialar, onun kuvvetli bir sanatkr olduunu ispat edecek mahiyettedir. k mer, hi phesiz ok yazmak merakna dtndendir ki birok manzumelerinde muvaffakiyet gsterememi ve ekseriyetle di bir nzm olabilmekten kurtulamamtr. Hece vezniyle yazd birok manzumelerde de lzumsuz Arap ve Acem kelime terkipleri bulunduran air,

279

bir ksm manzumelerinde ise tamamen halk zevkini terennm edebilmitir. Bunlar, airin ruhundan kopma feryatlardr. Fakat bu nevi iirler, onun divannda, tpk aruzla yazd gzel manzumeler gibi, azdr. Son devirlere kadar hretini muhafaza etmi ve klarca stat tannm olan k mer, bu asrn ve btn asrlarn en maruf ahsiyetidir. Ziya Paa bile Emil Tercmesi mukaddimesinde, lalasnn k mer ve Gevher iirlerinden birtakm paralar ezber bildiini, kendisinin de onlar okumaya heves ederek hatta k mer ve Gevherye birtakm nazireler yazdn kaydediyor. Mehazlar: Fuad Kprl, Trk Saz airleri, Sadeddin Nzhet Ergun, k mer Hayat ve Eserleri. slam- Trk Ansiklopedisi, C. 1, N. 38, s.598.

3. 3. ANONM HALK EDEBYATINA DAR MAKALELER HALK EDEBYATI METNLER Yakn zamanlarda toplanp neredilmeye balanlan halk edebiyat metinleri hayli oalmaktadr. Muhtelif kimseler bu hususta kymetli mesai sarf ediyorlar. Bu meyanda bizim de naizane hizmetlerimiz sebkat etti. Fakat uradan buradan baz tarizler karsnda kalyoruz. Bu itirazlarn balca temerkz ettii bir nokta vardr ki onu izah etmek mecburiyetindeyim: Bizi tenkit edenler diyorlar ki: (Filan zata isnat ettiiniz iir filan zatndr.) te halledilmesi mkl olan bu davann ne dereceye kadar doru olduunu sylemek zaruridir. Halk iirleri (ifah edebiyat) zmresine dhildir. Azdan aza intikal ede ede ekl-i asllerini kaybetmilerdir. u manzumenin mutlaka u zata ve bu manzumenin de mutlaka bu zata ait olduu davasn ileri srmek ind bir iddiadan ibarettir.

280

Bugne kadar tespit edilmeyen iirin kati olarak muayyen bir zata isnada kabil deildir. Bununla beraber bu rk iddiay serdetmek muarz taraf iin her zaman mmkndr. nk elde kati bir vesika yoktur. Her nne gelen, muayyen bir eser zerinde gya tenkid mlahazalar yrtebilir ve bir eseri senetsiz sepetsiz ulu orta rtmeye alr. nk saha genitir. Ktphanelerde ve matbuat leminde ilm bir vesika yoktur ki eseri telif eden zat, mnekkitlere(!) cevap verebilsin. Mesela muarzlardan biri yalandan ve hibir esasa istinat etmeden diyebilir ki (Senin filan adl eserinde Gevheriye istinat ettiin iir onun deildir. (Kerem)indir. Zira elimdeki vesikada byle mukayyettir; filan zatlardan byle dinledim.) te bu iddia, doruyu yalandan tefrikten aciz olanlarca birden bire kabul edilebilir. Fakat ne ehemmiyeti vardr. Bu gibi szleri bir ilim adam ancak glerek karlar. Deil Gevheri, hatta yz sene evvel gelen bir air, mesela (Dertli)ye ait olduu mahlastan anlalan bir manzumenin mutlaka bu mehur aire ait olduu iddias serdedilemez. Vesika diye gstereceimiz mehazlar unun bunun yazd cnklerdir. Bu yazma nshalarn birinde bir aire isnat edilen iirin dierinde baka bir aire isnat edildii grlr. Bunlarda air isimlerinin tahrif edilmi olmas ok muhtemeldir. Binaen bu kabil iddialar ortaya atanlar ilim namna bir fayda temin etmi olmazlar. Halk edebiyat sahasnda en byk hizmet metinleri toplayp neretmekten ibarettir. Tabettirdiim (Karacaolan) mukaddimesinde demitim ki: Topladm bu deyilerin tamamen Karacaolana ait olup olmadn kefedebilmek imkn haricindedir. Dier klara ait paralarn dahi Karacaolann iirleri arasna karm olmas muhtemeldir. Fakat deil mi ki yazdmz iirler vesikalarmzda Karacaolann olarak gsterilmitir. Ona isnat etmekte beis yoktur. Ali Canip Beyefendi de yeni nerettikleri (Epope) unvanl eserlerinde diyor ki: k edebiyat dediimiz saz iiri iinde lirik . Pek samimi numunelerine tesadf ediyoruz. Bu meyanda (k Hasan) namna mukayyet yle nefis komalar vardr ki hayran olmamak insann elinde deildir. Fakat bu gzide iirlerin sahipleri ekseriyetle

281

mehuldr. Mesela hayal manzumelerini elde ettiim bu k Hasan kimdir? Acaba Kprlzade Fuad Beyin (Trk Yurdu)nda bahsettii Temevarl mdr? Kati bir hkm verilemez ki! te, bugn halk edebiyat sahasnda alanlarn ind hkmleri vermemeleri icap eder. Esasen bu sahada filan air ile filan airin arasnda pek o kadar bariz farklar da yoktur. Bunlar birbirlerine ok benzerler. En byk muvaffakiyet halk airlerinin eserlerini neredebilmektedir. Yoksa herhangi bir eserin tenkidi pek kolaydr. Hele bu sahada yaplacak tenkitler yorgunlua bile ihtiya gstermez. nsan oturduu yerde O iir onun deil, bunundur. veyahut Filan iirin filan msras yle deil, byledir. deyiverir. Hatta msralar kendi bile deitirse kimse farka varamaz. Tenkit hevesinde olanlar halkiyata taalluk eden eserleri toplayp neretseler Trk harsna elbette ok byk hizmet etmi olurlar. Esasen biz bu sahay inhisarmz altna da alm deiliz. Tetkik edilecek mevzular o kadar oktur ki bu sahada alan adamlarn eser toplamaktan ve onlar tasnif etmekten kimseyi tenkit etmeye vakitleri bile kalmaz. Babalk, 2 Kanun-i Sani 1928.

BRAHM BEY KLLYATI Bu makalemde bugne kadar kimsenin dikkat nazarn ekmeyen, edeb, mhim bir membadan bahsedeceim: brahim Bey Klliyat. Trk dili ve Trk edebiyat tarihi bakmndan fevkalde ehemmiyeti haiz olan bu mhim yazma eser, bugn skdarda Selim Aa Ktphanesine mlhak Kemanke Ktphanesindedir.(No: 250) Eserin ilk manzumesi mnacat olduu iin, kataloa yanl olarak (Mnct- brahim Bey) adyla geirilmitir. 3- 12 x 16- 9 hacminde ve 153 varaktan ibaret olan bu kymetli eserde, 3366 beyit vardr. Her varakta, msralar yan yana olmak zere, 11 beyit yazldr. iirleri tamamyla harekelidir. Eserin yazlan tarihi ve hattat belli deildir. Fakat iml ve yazdaki hususiyetlere gre, 15. asr iinde yazld

282

anlalmaktadr. Bu asrda yazlan birok eserlerde, mesel MecmatnNezir, Cmin-Nezir, eyh Divan gibi kitaplarda grld vechile, Trke kelimeler aruzun bnyesine uygun bir tarzda yazlm, mesel geldi kelimesinin son hecesi, iirde uzatlmamsa (geld), uzatlmsa (geldi); sevinmek mastarnn ilk hecesi uzatlmsa, sevinmek telaffuza uygun olarak kullanlmsa (sevinmek), mi istifamnn son hecesi uzun okunuyorsa (mi), ksa okunuyorsa (m) eklinde yazlmtr. Kitapta grlen btn Trke kelimelerin bu esasa gre yazldn grmekteyiz. brahim Beyin kim olduunu kati olarak bilmiyoruz. Tezkirelerde ve dier membalarda aire ait ufak bir kayda tesadf edemedim. 14. asrn son nsfnda yaad, kulland dilden ve eserlerinde en ok irazl air Hafz tesiri grlmesinden istidlal olunabilir. Manzumelerinin mteaddit yerlerinde Mevlndan bahsetmektedir. Mevlnya kar derin bir balants olan brahim Beyin Mevlev olduu da anlalmaktadr. Glehrnin de bir msran u yolda tazmin etmitir (varak 1- 79): Hce Glehr dedi sz kese Altun altuna kara mis mise 15. asra kadar hretini muhafaza eden Glehrden bahsedii de, airin nihayet 14. asr sonlarnda yaadna bir delil tekil eder. brahim Beyin hikyelerinde ve dier manzumelerinde, Trk airlerinin bilhassa Glehrnin, ksmen de k Paann tesirleri grlmektedir. brahim Bey, uzun zamanlar hretini muhafaza edememitir. Onun sekiz manzumesine, Hac Kemalin Cmin-Nezir eserinde tesadf ediyoruz. brahim Beyin baz manzumelerine de 15. asrda yazlm olan kymetli dier bir mecmada rastlyoruz: Murat Molla- eyh Murat 48. 16. asrda yazlmaya balayan tezkirelerde ismine bile tesadf edilmeyii, onun 16. asrda unutulduuna byk bir delildir. Fakat btn bunlara ramen brahim Beyi kudretli bir air olarak gsterebiliriz. Klliyat- brahim Bey, iki ksmdr. Birinci ksmnda mnct, Mevln hakknda methiyelerden sonra Mevlnnn Mesnevisinden nazmen tercme

283

edilmi 12 para hikye grlmektedir. kinci ksm msemmatlar, gazeller ve rubilerden mrekkeptir. airin edebi kudretini gsteren, bilhassa bu ksmdaki iirlerdir. Gerek sanat bakmndan gerek zamanna gre lisanda yapt tasarruf bakmndan, airin byk bir kudret gsterdii muhakkaktr. Trke kelimelere en ok tesadf ettiimiz ksm, ilk ksmdr. Bu ksmda birtakm hikyelerin bulunuu ve bu hikyelerde mahall birtakm hadiselere iaret olunuu yznden, Trke kelimelere fazla yer verilmitir. kinci ksmda ise sanat gayesi gzetilmi ve binnetice aruz bnyesine o kadar uygun gelmeyen Trke kelimeler daha ok ihmal edilmitir. Trk edebiyatnn ilk devirlerine ait belli bal be divan arasna brahim Bey Klliyatnn da karm olmas, byk bir kazantr. Folklor Postas, C.1, S. 1, s. 4- 7.

BRAHM BEY KLLYATINDAN SEME RLER -1Hle derdi bekll halini derviler Kimseye bildirmedi ahvlini derviler hbz- lmekndr b-nian olmain Ak odunda yakd perr blini derviler Msivdan katedb evvel getrd nisbetin Andan itdi b-riy amlini derviler Lcerem mesud makbul-i ebed oldu kamu n ezel grd mbarek falini derviler

284

Sbk olduklarna maniyle bu suretde hem hid-i hl eyledi eflini derviler Kimya-yi akile genc-i mani buldular Pyml itdi cihann mlini derviler Dost vaslndan bulubdur dd bunlar lcerem Zehr-i katil grd dnya mlini derviler Ol deme dem ki deirdi temmet cenneti Ol dem ile srd mah u slini derviler Kble bigi cmle halk anlara yz dnderdiler Hlika kld n istikbalini derviler Sbgatullah rengdir fakrn sevd ey fakr Bahtlu yzlerde korlar hlini derviler Bildiler kim mm-i merhemdir cier zahmna hem Derde ba itdi Muhammed dlini derviler Fs fakrn bil fenadr kaf- kurbet ey rza erh tafsil eyledi icmlini derviler Hilat devlet giyindi eksiz brahim eer Virseler bir pre ana aln derviler -2Ol ak ile miskin olan Ol kim iitdin ol benem

285

Gnl virb gamgn olan Ol kim iitdin ol benem Ol cismine cn isteyen Derdine dermen isteyen Yrn mihmn isteyen Ol kim iitdin ol benem Ol giceler zr eyleyen Maku bdr eyleyen Kendyi berdr eyleyen Ol kim iitdin ol benem Ol vasl in kurbn olan Kurbanla fermn olan Ol cn iken cann olan Ol kim iitdin ol benem Men Mevl-yi brahimem rif bilr kim men kimem Dzre k miskinem Ol kim iitdin ol benem -3Her ki sultan- aka oldu nedm ki lemde buldu izz nam Bu cihan reng byimi nitsn Cn ilinden ana kim irdi nesm

286

Nak terk eyle iste nakka Sadefi ko gerekse drr-i yetm Sreti ko ki ehl-i zhir n Ortada perde kld hkm-i hakm Perdeler gidb alub mana Olcak dost kapusunda mukm Gayr nakndan eyle gnln pk T sana hsl ola kalb-i selm Gemii ko gzetmegil geleni Gzn a hli ho gr brahim Folklor Postas, C. 1, S. 2, s. 7

FOLKLOR BAKIMINDAN NEML BR MECMUA stanbulda ve Anadolunun muhtelif yerlerindeki ktphanelerle hususi ellerde bulunan mecmualar arasnda, folklor ve k edebiyat bakmndan bazen pek mhim olanlarna tesadf edilir. Fakat bu mecmualardan mhim bir ksm 18. ve 19. asrlarda tertip edilmitir. 16. ve 17. asrlarda kaleme alnanlardan bugn elimizde mevcut olanlar mahduttur. Bundan dolaydr ki tarih kymeti haiz olan bu mecmualar ele getike, Trk folkloru ve Trk k edebiyat hakkndaki bilgilerimiz de o nispette artmaktadr. te bu makalemde bahsedeceim mecmua, hem eskilii hem de mndericat itibariyle bu cins eserlerin en ehemmiyetlilerinden birini tekil etmektedir. Sleymaniye Ktphanesine bal Yahya Efendi kitaplar arasnda 3397. numarada kaytl, yazma bir eser vardr. Halvet tarikat

287

mensuplarndan Sdknin mutasavvfne bir mesnevisini muhtevdir. 17. asrda ve IV. Mehmet devrinde yazlan bu eserin kenarlarna, gene o tarihte birtakm trkler ve k edebiyatnn belli bal smlarndan olan ahsiyetlere ait koma ve semailer dercedilmitir. Bu manzumeler arasnda iki iir Karacaolana aittir ve bunlar, bugne kadar neredilen Karacaolan deyileri arasnda en eski metin olarak gsterilebilecek mahiyettedir. Kerem, k, Kul Mustafa gibi 17. asrn maruf saz airlerine ait birtakm eserleri ihtiva eden bu kymetli mecmuada, airi belli olmayan birtakm trkler de kaytldr. 17. asr mahsul olmak itibariyle byk bir ehemmiyeti haizdirler. u kk yazmda, bu byk mecmuay okuyucularmza takdim ederken, mnderecat arasndaki baz iirleri de dercetmeyi faydal buluyorum: -1Efendim aka kul olub Gezesin bir zaman ola Gizli rzn ilden ile Deyesin bir zaman ola Yrn grb nile Dnp nice ta ile Yzn gzn yaiyle Yuyasn bir zaman ola Nailere gnl verb Seni ferdlara salub vre sergerdan olub Gezesin bir zaman ola

288

Biz de bir zaman hb olduk klara cefa kldk Eyvah ettik biz de bulduk Diyesin bir zaman ola Kerem Dedem eder hele Blbl fign eder gle Sen de bencileyin kle Olasn bir zaman ola -2Gayet yksekten uarsn ndireyim gnl seni Budak budak gl dalna Konduraym gnl seni Zahmanndan araym Karl dalar araym Gurbetlie dreyim ektireyim gnl seni rte olur gice olur Karl dalar yce olur Gr gurbetlik nice olur ektireyim gnl seni ahin getrrler kolda rdek avladrlar glde kaym bir ulu yolda inedeyim gnl seni

289

Kerem Dedem keine Evvel bahar ieine Yarn hasret bana Doradaym gnl seni -3Bire kara gzl dilber Bulunmaz ne var lemde kr Hakka ben de buldum Bulunmaz ne var lemde Ben yrime varmaym m Hal hatrn sormaym m Sen buldun ben bulmaym m Bulunmaz ne var lemde kn hali sorulmaz Alarsa ya silinmez Senden ye var m bulunmaz Bulunmaz ne var lemde -4Be gzel senin derdinden Dn gn gezer alarm Ah eyleyb inleyben Gz yan dker alarm arrm Gani deyu Unutmasun beni deyu Kimi grsem seni deyu Yollara bakar alarm

290

Dostum bana zahm urandr Gzmn ya barandr Kaygulu gnlm virandr Dn gn yakar1 alarm nayet kl bana hanm Kurban olsun sana canm Maher gnnde kefenim Boynuma takar alarm k der uradm derde Dtm bir acayib oda Hak kad olduu yerde Kabrimden kar alarm -5Gzel ne kaarsn benden Bildiim can deil misin Senin ile bunca zaman Olduum can deil misin Yr indi yoldan aaa Beli yaraur kuaa Senin ile bir dee Girdiim can deil misin Siyah zlfnn teli ter banda blbl Eline krmz gl Verdiim can deil misin

Yakmak: Dzmek, irticalen sylemek.

291

Hamzaolu derler bana Hak gzellik vermi sana eftaliyi taze bana Verdiin can deil misin -6Meded Gani Huda senden Ver benim de muradm ver Durmuum sana niyaza Ver benim de muradm ver Evvel yaratt denizi Deniz iindeki tuzu Cmlemizin var niyaz Ver benim de muradm ver Dalar durgudan Allah Sular aladan Allah Can verb yaradan Allah Ver benim de muradm ver plak domuum anadan Kaygum yoktur zamaneden Dost yeri g yaradan Ver benim de muradm ver Alidir gaziler piri Ara ast Zlfikar Kul Mehmetin az bar2 Ver benim de muradm ver Folklor Postas,,C. 1, S. 9, s. 13-14.

Bar, tkrktr; z Trkedir.

DRDNC BLM 4. SADETTN NZHET ERGUNUN HALK EDEBYATI HAKKINDAK DNCELER

4.1. SAZ ARLER HAKKINDAK DNCELER Bugn k, saz airi, ozan, halk ozan, sazl ozan, halk airi, Hak airi, Hak , halk , badeli k, meydan airi, kalem airi, r airi1 gibi pek ok farkl terimle karlanan k tarz eser yaratclar; birok aratrcnn, farkl ynleri esas alarak yaptklar snflandrmalardan dolay farkl farkl isimler altnda adlandrlmakta, dolaysyla bu snflandrmalar ortaya bir kavram karmaas karmaktadr. Sadettin Nzhet Ergun, eserlerinde halk airi, saz airi, k terimlerinden herhangi birini kullanmann yannda; ilmi malumat olsun olmasn, milli vezinle yazan her airi, genel olarak, halk airi bal altnda ele alm ve bu airleri drt zmreye ayrmtr: 1- Hibir suretle divan edebiyat tesiri altnda kalmayan at kadnlarla trk yakan kadn ve erkeklerdir. Asl halk airi bunlardr. Ksm- kllsi mmdir. Batn bir zmreye mensup olanlar pek azdr. Ekser eserleri ldindir. Garamdir. Yaadklar muhitin vakyini tasvir eden destanlar tertip etmilerdir. slami mahiyet arz eden bir ksm eserleri ise Allahtan, peygamberden af ve mafiret ve efaat talebine aittir. Halkiyat ilminin daire-i tetkikine girecek air bunlardr. 2- Eserlerinde az ok divan edebiyat tesirt gze arpan airlerdir. Asl k bunlardr. mm olduklar halde ihtiyar klarla temas ede ede iir yazabilmek kabiliyetini kazanmlardr. Tasavvuf edebiyatndan birtakm ansr bunlara karmtr. Bekta airlerinden ekserisi bu kabil

Saim Sakaolu, Ozan, k, Saz airi ve Halk airi Kavramlar zerine, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C. 1, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 1986, s. 247- 251.

293 kimselerdendir. kalmamlardr. Esasen Milli klarn ksm- azmn Bektaler tekil

etmektedir.Bu adamlar da tamamen divan edebiyatnn tesiri altnda vezinle yazlan destanlar, komalar, nefesler, trklerden mhim bir yekn hep bu airlerin karihalar mahsuldr. 3- Az ok lim olduklar halde, saz almak ve k tarznda iir yazmaktan zevk alanlardr. Bunlar Anadoluda bir ekseriyet tekil ederler. .Eserleri, divan edebiyatnn fazla tesiri altnda kalmtr. 4- Aruz vezniyle pek kusursuz eyler yazmaya muktedir olmakla beraber milli vezne ve milli ekillere daha ziyade rabet edenlerdir. Bu zevat ilim ve irfanlaryla tannmlardr. Saz almazlar. Trk, mani gibi lirik mahiyeti haiz eserler yazmazlar, vcuda getirdikleri manzumeler, nihayet koma veya semai tarznda olur.2 Grlyor ki S. Nzhet nazm eklini dikkate alarak yapt tasnifte, okuryazarlk, saz alabilme ve divan edebiyatnn etkisinde kalma gibi hususlar da gz nnde bulundurmutur. Fuat Kprlnn Kalem ve Meydan airleri eklindeki snflandrmasnda, Ergunun birinci ve ikinci zmreye dhil ettii klar meydan airi, nc ve drdnc zmreye dhil olanlar ise kalem airi olarak yorumlanabilir. Fakat her aratrmacnn farkl bir yn dikkate alarak yapt bu snflandrmalarda, klk geleneinin temel zelliklerini dikkate almak ve bu adan bir deerlendirmeye gitmek, kullanlan terimlerin ortaklamasn, dolaysyla da ifade edilenlerin doru anlalmasn salamak asndan nemlidir. Zira Sadettin Nzhetin zayf ve eksik bulunarak eletirilen bu tasnifinin stnden yllar gemesine ramen, bugn dahi konunun tam anlamyla halledilememi olduunu unutmamak gerekir. Sadettin Nzhetin tasnifinde, zerinde durulmas gereken ve pek ok eserinde de gze arpan bir nokta vardr ki ikinci zmreye dhil ettii ve iirlerinde tasavvuf edebiyatndan birtakm unsurlarn bulunduunu belirttii, Bektalerdir.

S. Nzhet Erugn, Halk airleri, irketi Mrettibiye Matbaas, Konya, 1926, s. 8-9-10.

294 Bekta airlerinin byk ounluunun bu zmreden olduunu bildiren Ergun, klarn byk ounluunun da Bekta olduu grn ortaya atar ki bu gr, kendisinin zaman zaman her saz airini Bektai sayd eklinde eletirilere maruz kalmasna sebep olur. Nitekim klarn ekseriyetle Bekta olduklar veya hi olmazsa bu tarikata kar muhabbet besledikleri dnlrse.., .saz airi olmas dolaysyla Bektalie de muhabbeti vardr.. gibi ifadeleri gz nne alnarak bu tr eletirilerin hakll dnlebilirse de, rnein; Karacaolann tarikat ile ilgili olarak, iirlerinde Batn temayllere rastlanmasna ramen, iirlerindeki bu temayller derin bir rabtann tezahrleri deildir. Onun tarikata intisab, nihayet klarn isrine tbi olmak arzusu iledir.3 eklindeki ifadesi, bu eletirileri haksz klmaktadr. Bu ifadeden, Bekta terimleri ile iir yazmak iin bu tarikata mensup olmak gerekmedii, bunun klar arasnda bir gelenek olduu dncesi ortaya kabilir. Yine, saz airi olduklar halde Bekta olmayan ve Kadirlik, Rifalik, Sadlik, Nakibendlik.. gibi tarikatlara intisap edenlerin de varln4 bildiren, Bekta nefesleri zerinde geni bir aratrma yapm ve belki de binlerce Bekta nefesi okumu olan Ergunun, herhangi bir iire nasl yaklalmas gerektii ile olduka bilgisi olsa gerektir.5

4.2. CNKLER HAKKINDAK DNCELER Halk edebiyatnn temel kaynaklarndan biri olan cnkler, aratrmalar esnasnda pek ok yanlgya ve zorlua sebep olmakta ve bu sebeple kimi zaman aratrclarn iini zorlatrarak, aratrmann seyrini deitirebilmektedir. klarla ilgili pek ok monografi hazrlayan S. Nzhet de cnklerin bu durumu ve bu durumunun ortaya kard sonular ile ilgili olarak baz tespitlerde bulunmutur. Erguna gre cnkler, iki temel sebepten
S. Nzhet Ergun, Karacaolan, 20. bs., Maarif Kitaphanesi, stanbul, 1971, s. 27. S. Nzhet Ergun, Trk Musiki Antolojisi, C. 2, , Rza Kokun Matbaas, stanbul, 1943, s.407. 5 Bekta mecmualarna, Bektaliin amac gerei temkinli yaklamak gerektiini bildiren Sadettin Nzhetin bu konudaki grleri iin, Bektalik Hakkndaki Grlerine baknz.
4 3

295 dolay bu durumdadr: Birincisi, klasik airler tarafndan her zaman tezyif edilen klar, bunlarn gznde hibir ilm veya edeb kymet tamadklarndan, eserleri de o lde istihzaya uramtr. Bunun yan sra cnklerdeki air isimlerinin de tahrifi, herhangi bir iirin kailinin tespitini zorlatrmakta veya ismi tespit edilen bir airin tercme-i hline ulamay imknszlatrmaktadr. kinci bir sebep ise, cnkleri meydana getirenlerdir. Bu kiiler, mesailerinde ilm ya da tarih herhangi bir gaye gzetmediklerinden, istedikleri iiri, istedikleri ekilde deitirerek yazmlar; n kelimelerini ayi olan birtakm kelimelerle deitirmilerdir. Sadettin Nzhetin eserlerinde sk sk tekrarlanan bu iir baka bir saz airine ait olarak grlmtr gibi ifadeler, hep bu durumun sonucudur.

4.3. HALK EDEBYATI METNLER HAKKINDAK DNCELER Yukarda belirtildii zere, klasik tarzda eser vcuda getiren airler, halk airlerini ne kadar kmserlerse kmsesinler; halk, anlayabildii bu eserleri sahiplenmi; Anadolunun muhtelif yerlerinde Nef ve Nedimleri tanmayanlar, Gevheri, k mer ve Dertli, hatta Emrah ile alkadar olmutur.6 Dolaysyla, halk tarafndan bu kadar sevilen ve benimsenen eserler, halk aznda sylene sylene asl ekillerini kaybetmilerdir. S. Nzhet, bu deimeleri, tespit edilmeyen musikimizin, ahslara gre terennmatna benzetmektedir ve bu durumda yaplacak en byk hizmetin, metin toplamak olduunu savunmaktadr. nk ona gre, elde edilen iirlerin kime ait olduundan ziyade, metin merkezli almalara kaynaklk edecek malzemeyi tespit etmek daha faydal ve daha kayda deerdir. Zira metinler elde edildii srece, halk airleri hakknda verilecek felsef ve ilm hkmlerin her zaman mmkn olduu gryle bu fikrini desteklemektedir. Bu anlamda, ele ald her n ncelikle eserlerini
6

S. Nzhet Ergun, Halk airleri, s. 5- 6.

296 toplamaya alan mellif, farkl kaynaklarda farkl isimler adna kaydedilmi metinleri de almalarna kaydetmitir ki daha sonra yaplacak almalarla metnin gerek sahibi bulunabilsin. 4. 4. BEKTALK HAKKINDAK DNCELER S. Nzhet, tarikat ehlinden olmas dolaysyla tasavvufun zn ruhunda kavram bir eyh; tasavvuf neesini iten duymu bir mrittir. Fakat bu alanda da kolay tercih etmemi; iinden geldii tarikat deil, farkl bir yolu, Bektalii aratrm ve bu aratrmalar sonucunda hem Bektalik hem de Bekta edebiyat hakknda pek ok tespitte bulunabilmitir. Bektalikle ilgili tetkiklerden nce, tasavvuf mesleinin zuhur ve intiar ile Anadoluda ayi olan muhtelif Batn akidine ait ciddi malmta sahip olmak gerektii zerinde duran Ergun; bu fikirden hareketle, genel olarak mezheb zmre edebiyatlar diye tanmlad tarikat edebiyatlarnn ortaya k ile ilgili baz tespitlerde bulunmaktadr. Buna gre, slamiyetin kabulnden sonra da eski ananelerin ve iptida dinlerin etkisinde kalan Ouzlar, pek de msamahakr olmayan yeni dinin yasaklar ve sk hkmleri karsnda, eski ananelerini srdrebilmek iin din bir ekle taraftar olma mecburiyetini duymular; bu mecburiyet siyasi amalar tayan Batn dailerin etkileriyle de birleince, Anadoluda yeni mezheb taifeler, tarikatlar ortaya kmtr. te Kzlba, Alevi, Ali- Allah gibi namlar altnda, Anadolu ve rann baz sahalarnda yaayan zmreler, bunlarn ahfaddr. Bu din tekilatlarn yin ve itikatlar, muhtelif Batn ansrndan, ran ve Anadoludaki yerli itikatlardan, Hristiyanlktan, felsefe ve soflik fikirlerinden, eski Hint, in ve Trk din ananelerinden mrekkep bir halitadr. 7 Bu halita iinde yer alan Bektaliin, eski amanistlerden intikal eden akideler ve Hallac- Mansur, Muhyiddin-i Arab ve Mevln gibi ekbirin

S. Nzhet Ergun, Pir Sultan Abdal, Evkaf Matbaas, stanbul, 1929, s.5.

297 dsturlaryla ekillendiini8 belirten Sadettin Nzhet; Huruflik, hull, ittihad, tenash9 tadn kaydetmektedir. Ergun, erevesini genel hatlaryla izdii Bektaliin, ancak 19. yzyln ortalarnda, dier tarikatlarla karlatn bildirmektedir ki bunun sebebi Bektaliin ilgasdr. Sultan II. Mahmutun, Yenierilerle birlikte Bektalii de ortadan kaldrmas, tarikat mensuplarnn dier tarikatlarn iine dalmasna sebep olur.10 S. Nzhet, eski zamanlara gre artan bu hulllerin sonucu olarak Bekta akidelerinin dier baz tarikatlarda yayldn ve sonuta, mritlerini namazdan, niyazdan affeden, eri tekliflerden kurtaran birtakm eyhlerin ve muhtelif tarikat kisveleri altnda birtakm Bektalerin trediini ifade etmektedir. Bu ekilde, grnd gibi olmamak, olduu gibi grnmemek esasn dstur edinen Bektalerin hangi kisveye brnrse brnsn tek bir amalar vardr. Bu ama, tarikat yaymaktr; Feyz ancak Bektaliktedir, dier tarikatlar bundan mahrumdur. nsan Bekta olmadka ehlibeyt muhibbi olamaz. Bektaliin iptids, dier tarikatlarn intihsdr.11 gibi tabirlerle herkesi Bektalie ekmeye alan tarikat mensuplarnn bu amala eitli yollar kullandklarn belirten Ergun, bu yollardan en etkilisinin edebiyat olduunu ne srer. Bektalikte, edebiyat davet arac olarak kullanrken de yrtlen iki yntem vardr ki bunlardan birincisi, maruf ahsiyetleri daima kendi tarikatlarnda tantmak ve bu suretle halk bu zmreye sndrmaktr.12 Bu amala eserlerinde ehlibeyt muhabbetine rastladklar her airi, Bekta addeden tarikat mensuplar, ikinci yol olarak herhangi bir aire Bekta yan sra Musevlik,

sevlik, slamiyet, mamlik, ilik, tasavvuf, Batnlik, Ali- Allahlik, bhlik, gibi pek ok akideden de paralar da

8 9

S. Nzhet Ergun, Bektai Edebiyat ve Hususiyetleri, Yeni Fikir, S. S. Nzhet Ergun, Trk Musikisi Antolojisi C.2, Rza Kokun Matbaas, stanbul, 1943, s.411. 10 Trk Musikisi Antolojisi, C. 2, s. 409- 410. 11 a.g.e., s. 411. 12 a.g.e., s.

298 akidelerini terennm eden bir iir isnat ederek, o airin Bektaliini iln ederler.13 Btn bu sebeplerden dolay, herhangi bir Bekta mecmas tetkik edilirken ok dikkatli ve itiyatl davranmak gerektii zerinde duran Sadettin Nzhet, herhangi bir tarikatn edebiyatn incelerken, tarikatn her trl itikadn bilmenin nemini de vurgulamaktadr. Ona gre tarikat mensuplarnn, tarikat yayma hususunda bavurduklar bir dier yol ise, takiyyedir. Bektaler, hakiki itimadn saklamak demek olan takiyye ile kendilerini mteerri tarikatlarn mensubu gibi gstererek, dierlerini de kendilerine ekmek istemilerdir. 14 S. Nzhet, tarikat ehlinin teberrken bir baka tarikata intisabnn doal olduunu, zira bu tarikat arasnda manevi bir rabta bulunduunu bildirirken; herhangi bir tarikat mensubunun ileriki zamanlarda bahlik ekline dnm olanBektailie intisabnn ise mmkn olmadn ifade etmektedir ki bu durumda bu kimsenin ehlisnnet tarikatlaryla bir alkas kalmam olur.15

4.5. BEKTA EDEBYATI HAKKINDAK DNCELER Daha nce de belirtildii zere, saz airlerinin ounun Bekta olduunu bildiren Ergun; bu edebiyatn tetkikinde tarikat esaslarnn, ekl ve merasiminin, yinlerinin de tetkik edilmesi ve tarikat stlahlarnn iyi bilinmesi gerektii grndedir. Bu tarikat edebiyatn, Bekta edebiyat deyince gz nne cel bir hatla yazlm Ali levhas gelmelidir; Ali Haktr, Ali Muhammeddir, Ali velhasl her eydir. eklinde tarif eden S. Nzhet, Bekta edebiyatnn genel zellikleri ile ilgili olarak u tespitlerde bulunur: 1- Bekta edebiyat, muayyen bir zmrenin mal olmayp Babaler, hler, Abdallar, Hurfler, Kzlbalar, Kalenderler, Hayderler, tarafndan
13 14 15

S. Nzhet Ergun, Trk Musikisi Antolojisi, C. S. Nzhet Ergun, a.g.e., s.409.

299 oluturulmu bir edebiyattr. Fakat bunlar, birbirlerine o kadar yakndrlar ki iirleri tespit edilen herhangi bir airin, bunlardan hangisine mensup olduunu bilmek- yukarda da belirtildii gibi- ancak Bektalik tarikatnn hususiyetlerini ve tarikatta kullanlan stlahlar ok iyi bilmekle mmkn olabilir. Hatta bu tarikatlar o kadar i ie gemitirler ki dierleri, zamanla Bektalik bnyesinde erimi; 17. asrda, Trkiyede mamlik akidelerini benimseyen btn tarikatlar, Bektalik ve Kzlbalk nam altnda iki zmreye mnhasr kalmtr. Fakat her iki zmre de Hac Bekt- Vel ve Bekta byklerine balanmlardr. 16 2- Yunusun mukallidi olan, esasl bir tahsil grmemi ve dini mevzular zerine uramam olan Bekta airleri; din ya da tarih hibir kaynaa dayanmayan, srf kendi mahsulleri olan telakkilere sahiptirler ve eserlerini de bu dorultuda yazmlardr. 17 3- Daha ziyade nutuklar ve nefeslerden oluan Bekta iirinde, tevella ve teberra esasna dayanan mersiyeler ile tenash, hull ve ittihad emmesine tesadf edilen devriyelere de rastlanr. Fakat Bekta iirindeki hull ve ittihad, remz manada kullanlmtr; zira vahdet-i vcuda kail olan zmre mensuplar, bu tebiht yalnzca Allahn nefsinde btn eyada zatyla sri olduunu bildirmek zere kullanmlardr. Yine, Bekta iirinde kullanlan teslis de ayn amala kullanlmtr ki Bektalere gre tesliste vahdet vardr. 4- Ruhunda zhd, ibadet, ubudiyet mefhumlar tamayan, aksine eriata kar istihza da gsteren Bekta iirinde, airlerin efalullaha itiraz etmekten, Hakka mesuliyet izafe etmekten de ekinmedikleri grlmektedir. 5- Btn tarikat mensuplarnn ilahilerinde, dine ve Hz. Peygambere kar derin bir sayg ve hrmet bulunduu halde, naat mahiyetinde bir tek Bekta nefesine bile rastlanmaz. Bekta iirinin muhassalasn Ali tekil etmektedir.
16

S. Nzhet Ergun, 17. Asrdan Beri Bekta- Kzlba- Alev airleri ve Nefesleri, Maarif Ktphanesi, stanbul, 1945, s.7. 17 S. Nzhet Ergun, Trk Musikisi Antolojisi, s.410.

300 6- Akide bakmndan btn iptidliine ramen, Bekta iirinin en nemli zellii, Arap ya da Acem lisan ve edebiyatndan uzak kalmas, tamamen milli bir hususiyet tamasdr. Genel olarak Bekta edebiyatnn ve zellikle iirinin zellikleriyle ilgili bu tespitlerin yannda; Bekta iirinin konular ve stlahlarn da snflandran Erguna gre, ehlisnnet akaidine muhalif bu mfrit iler, Hz. Alinin meth senas, ak ve muhabbet, esrar- muhabbet, esrar- hurf, Bektaliin mkilat, yin usulleri, Hac Bekt- Vel, Fazlullah- Hurf, Abdal Musa, Kzl Deli Sultan, Balm Sultan, Seyyid Gazi, Seyyid Abdlvahap Gazi gibi Bekt byklerinin menkbeleri, 12 mama ikrar, dolu, teberray tavsiye suretiyle i isn- aeriye esaslarn mdafaa gibi snrl konular etrafnda yazdklar iirlerinde, Yezid ve l-i Yezidi de lanetlerler. S. Nzhete gre, btn Bekta iirlerinde grlen ve snrl bir yekna sahip olan konular gibi, stlahlar da snrldr. Bekta iirlerinde kullanlan stlahlarn 100 gemediini beildiren Ergun, bunlar u ekilde sralamaktadr: ler, yediler, krklar, er k, erenler remzi, ism-i azam, ikrar, batn klc, bezirgn, bism-i ah, teslim ta, t-bend, teber, has bahe, drt kap, drt erkn, ah- Merdan, sahib-i zaman, krklar meclisi, kudret ktibi, kazan, krk budak, krk kap, katr, grh tac, glbang, mira, yedullah ayet. Erguna gre Bektaleri dier mutasavvflardan ayran zellikler ise Bektalerin daha nkteli szler sarf etmeleri, daha serbest ve zarif dnebilmeleri; kullandklar stlahlarda kelimenin remz anlamn deil, gerek anlamn kast etmeleridir. Nitekim arabn, ehline haram olmadn dnen tarikat airleri, meyden meyi kast ederler.18 Bekta iirinin konular, trleri, ekil zellikleri, stlahlar hakknda, bu ekilde genel bir ereve izen S. Nzhet Ergun; menakpnameler, tarihler ve velyetnamelerin yan sra nefesleri de, Bekta edebiyatnn en nemli kaynaklarndan biri sayarak bu malzemenin, eserlerin corafi tevezz dikkate alnarak toplanmas gerektii zerinde durmutur.
18

S. Nzhet Ergun, Bekta Edebiyat ve Hususiyetleri, Yeni Fikir, S.

301 4.6. TRK MUSKS HAKKINDAK DNCELER Trk musikisinin tamamen milli bir ruha sahip olduunu, Trklerin bu alanda Araplar ya da Acemlerin etkisinde kalmayp, tam tersine onlar etkileyecek kadar mkemmel bir musiki yarattklarn belirten S. Nzhet Ergun; bu alanda gerek nazar adan gerekse yaratma asndan, slam lkeleri iinde en st seviyedeki musikinin Trklere ait olduu grndedir. Ona gre, Trkn tarihi kadar eski ve geni bir musikisi vardr ve bu alanda yaplacak olan almalarda, Trk muhitlerinin sanat hareketlerinin de tespiti aratrmaldr. Trk musikisi tarihine ait bilgilerin pek czi olduunu belirten Ergun, bu alanda alacaklara tarihler, tezkireler, sefineler, mecmualar, tabakat ve edvr kitaplarn kaynak olarak gstermektedir. 19 S. Nzhet Trk musikisi tarihiyle ilgili iki snflandrma yapmaktadr; bunlardan birincisi, genel olarak her milletin musikisinde olduu gibi, dinldin ayrm. kinci snflandrmada ise, Trk musikisini dier bir bakmdan da ksma ayrmak lazmdr diyerek, bu ksmlar yle sralar: Halk musikisi, k musikisi, klasik musiki. Yalnz teknik ve usul asndan yapt ve incelemede kolaylk salamasn dnd bu snflandrmada, Ergunun zerinde dikkatle ve nemle durduu bir nokta vardr ki bu snflarn birbirinden ayr ya da birbirine stn grlmemesi. Bilgi, sanat ve kabiliyetin imtizacndan husule gelen bu mhim eserleri istihfaf ederek Trk musikisi halk musikisidir, klasik musiki yabanc milletlerden alnmadr. tarznda tamamyla bilgisizliin ifadesi olan kanaatleri izhar edenlere sadece acmaldr..Sadece klasik musikiye ehemmiyet vererek halk ve k musikilerine kar lakayt kalanlarn da yanl bir yol tuttuklarn sylemek mecburiyetindeyiz. diyen ve bu sahada meydana getirilenlerin ayn kkten, ayn ruhtan- Trkn z ruhundangeldiini belirten S. Nzhet, Trk musikisi tarihi aratrmalarnda bunlarn bir kll halinde ele alnmas ve deerlendirilmesi gerektiini savunmaktadr.

19

S. Nzhet Ergun, Trk Musikisi Tarihine Dair Notlar, Musiki Mecmuas, S. 463, s. 39.

302 4. 6.1. Halk Musikisi Hakkndaki Dnceleri Sadettin Nzhet, Ekseriyetle mahalli kalan ve klasik musikinin tesirine kaplmayp tabi namelerden mlhem olarak vcuda getirilen halk eserleri.20 eklinde tanmlad halk musikisinin, iptida olmasna ramen, tabi gzellii ihtiva ettii iin kymetli olduunu ve konunun folklorun tetkik alanna girdiini ifade etmektedir. Bestekrlarnn mehul olduunu syledii bu sahaya, oban havalar, bir ksm oyun havalar ve baz uzun havalar dhil eden Ergun; birtakm dilencilerin ve goygoycularn sade nameli ezgilerini de yine ayn sahada deerlendirir.21 4.6.2. k Musikisi Hakkndaki Dnceleri Sadettin Nzhet Ergun k musikisine dhil olan eserleri, Saz airlerinin vcuda getirdikleri besteler diye tarif etmekte ve bu eserlerin, klar tarafndan vcuda getirildii malumsa da, hangi eserin kimin tarafndan bestelendii bilinmediinden, halk musikisinde olduu gibi, bunlarn da bestekrlarnn mehul olduunu kaydetmektedir. Zira Ozan, Kerem, Gevher ve Karacaolan gibi birtakm beste isimlerinin mevcudiyetini, bu kanaatine delil olarak gstermektedir. Ergun, bu mehul klarn sarayda, hkmdarn huzurunda k fasllar yaptklarn ve nemli bir ksmnn, r alan ve kahramanlk besteleri vcuda getiren ordu airleri olduunu kaydetmektedir. Balarda, daha ok halk musikisi etkisinin ar olarak grld bu sahann, daha sonralar klasik musikinin etkisi altna girdiini belirten Ergun, klasik airlerin de kimi zaman saz airlerinin eserlerine besteler yaptklarn bildirmektedir.

20 21

S. Nzhet Ergun, Trk Musikisine Dair Notlar, Musiki Mecmuas, S. 463, s.38- 39. a.g.y., Trk Musikisi Antolojisi, s.121.

303 Sadettin Nzhetin, komalar andran Bekta nefeslerini bu sahaya rahatlkla dhil ederken; Bekta nefesleri ve Snn tarikata mensup saz airlerinin k musikisi tavrnda besteledikleri ilahiler konusunda tereddt ettii grlmektedir. Ona gre bu tr eserler, ya k musikisi kadrosuna dhil edilmeli ya da Bekta nefesleri ve k ilahileri eklinde ikiye ayrlmaldr. 22 4.6.3. Bekta Musikisi Hakkndaki Dnceleri Bektailiin, yalnz akide bakmndan deil, sanat bakmndan da dier tarikatlardan ayrldn belirten Sadettin Nzhet; bunlarn baka bir edebiyat, baka bir musikisi olduunu bildirmektedir. Ona gre, herhangi bir Bekta nefesinde, vecd aramak beyhude bir abadr. nk bunlar vecd bir yana, dine kar istihza eden bir edaya sahiptirler. Bu zellikleriyle de ikili ve sazl lemlerin musikisi olarak tanmlad Bekta musikisini, ldin musikiye, daha dorusu k musikisine dhil etmek gerektiini dnen Ergun; Anadolu ve Rumelinin baz kylerinde, toplu halde bulunan Kzlbalar ve Alevilerin musikilerini de yine bu saha iinde deerlendirir. Dier tarikatlardan farkl olan bu tarikatn, hibir eserinin, 19. asrn sonlarna kadar, hibir musikiinas tarafndan bestelenmedii zerinde duran Ergun, bu durumdan u iki sonuca varmaktadr: Bilahare Batn bir mahiyet alan bu tarikat mensuplar, en azndan bu asra kadar dier tarikatlarn iine sokulamamlardr. kincisi, bata Snn bir hkmetin bulunmas, bu tarikat mensuplarnn yinlerini gizli yapmalarna, saklanmalarna sebep olmutur. te bu iki sonu, Bekta bestekrlarna ulamay zorlatrmaktadr; nitekim S. Nzhet ktphanelerdeki ve hususi ellerdeki yzlerce Bekta cngn tarad halde, yine de herhangi bir Bektai bestekrna rastlayamadn bildirmektedir.

22

S. Nzhet Ergun, Trk Musikisi Antolojisi, s.638.

304 Haklarndaki bu mehuliyete ramen, bu sahadaki eserlerin saz airlerine ya da bunlar taklit edenlere ait olduunu belirten Ergun, 19. asrda, zellikle de asrn sonunda, klasik musikiinaslarn da bu tarza temayl ettiklerini; bunun sonucu olarak da stanbuldaki Bekta tekkelerinde okunan nefeslerin ark tavrna yaklatn ifade etmektedir. Fakat bunun yannda, Anadolu ve Rumelideki ky ve kasabalarda yaayan nefesler, mahalli namelerle sade ve samimi ekilde yaamaya devam etmilerdir. Sadettin Nzhet, Bekta musikisinin zelliklerinden bahsederken, zellikle sazn nemine de deinmektedir. Bu mzik aletinin Bektalerce mukaddes sayldn belirten ve tarikat mensuplarnn, gittikleri her yerde, ellerinde sazlaryla dolat yerde iz brakmak yani tarikatn yaymak mecburiyetinde olduklarn bildirmektedir. 4.7. FOLKLOR HAKKINDAK DNCELER Sadettin Nzhet Ergun, Mehmet Feritle birlikte yaymlad Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatyla Trkiyede ilk olan bir almay gerekletirirken, phesiz ki folklor malzemesi toplamann kltre yapaca katklarn farkndayd. Eserin balang ksmnda, mellifler folkloru yle tanmlamaktadr: Bir kavmin, bir milletin halk kitleleri, aa tabakalar iine girildii, karld zaman o kavmin, o milletin resm bir ekilde grlen edebiyat, musiki, tarih, hukuk, ahlak ve adab.ilhndan baka, iirlerine, szlerine, sazlarna, menkultna, dtnailh tesadf olunur ki bunlarn umumuna halkiyat- folk-lore nam verilir. 23 Aklamada melliflerin, folklor ve halkiyat terimlerini halkiyat bir arada tercih kullanan ettikleri aklamann devamnda terimini

grlmektedir. Bir halkn halkiyatn toplamann atikiyt, tarih ve zellikle de hars asndan nemi vurgulandktan sonra, bu rnlerin; kavimlerin fikr mahiyetini, itimai seviyelerini gstermesi asndan, o kavim hakknda

23

S. Nzhet Ergun, Mehmet Ferit, Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat, Vilayet Matbaas, Konya, 1926, s.3.

305 verilecek hkmlerin istinatgh olaca belirtilir. Ayrca, toplanacak

malzemenin kavimleri tanmak ve onlarn birbirleriyle olan mnasebetini de grmek asndan nemli olduu u cmlelerle vurgulanmaktadr: Muhtelif kavimlerin miza ve tabiatlar anane ve adetleri, lisan ve tabiatlar arasnda mukayese icrasna ve bulunacak meabehet ve ayniyetlere gre, bunlar arasndaki mnasebet, irtibat ve karabetlerin istihracna bir vesika tekil edecektir.24 Folklor malzemesinin, bu ve bu gibi sebeplerle toplanmas gerektiini; Avrupada bu iin neminin ok nceden anlalmasna ramen, bizde ancak Merutiyet dneminde bu ie baland hususlar zerinde duran Ergun, bu iin gazete ya da dergilerde halk iirleri, halk hikyeleri yaynlamaktan te, daha kapsaml ve ciddi bir ekilde yaplmas gerektii dncesindedir.

24

S Nzhet Ergun, Mehmet Ferit, a.g.e., s.4.

SADETTN NZHET ERGUN HAKKINDA YAZILANLAR Kitabiyat Tenkit ve Tahlilleri Sadettin Nzhet: Halk airleri kinci Kitap (Karacaolan) Konya Vilayet Matbaas, 1927, Byk Hacimde, 141 sayfa, fiyat 75 kuru. Konya Orta ve Erkek Muallim mektepleri edebiyat muallimi Sadettin Nzhet Bey, eski saz airlerimizin maruflarndan Karacaolana istinat edilen hemen 300 kadar gzel manzumeyi kk bir mukaddime ve lgate ilavesiyle neretti. Eserinin mukaddimesinde Maksadmz nazariye serdetmek kanun karmak deil, vesika toplamak ve bundan sonra alacaklara maddeler hazrlamaktr. diyerek, hedefini ok mtevaz bir ekilde fakat byk bir samimiyetle tespit eden gen muallim, cidden takdire ayandr. nk ilim yolunda yrmek isteyen genleri ok defa artan muzr malumatfuruluktan, umumi ve kymetsiz hkmlerden, fikir ve malumat noksann gstermekten baka bir ie yaramayan sahte ilim ve sanat alyilerinden uzak durmu, hakiki ilim adamlarnn balca iar olan tevazu ve samimilikten ayrlmamtr. Evvelce yazlm eyleri tekrar etmekten yahut mahdut veya yanl malumat zerine hayali nazariyeler kurup umumi ve tabiatyla rk hkmler vermekten ise, bu suretle madde toplamak ilim nokta-i nazarndan phesiz ok daha mfittir. Nair mukaddimede, Karacaolann hangi devre ait olduu hakknda elde edebildii muhtelif malumat toplam, ayrca Ahmet Tevhidin Trk Yurdunda mnteir bir makalesiyle, sabk ilk tedrisat mfettilerinden Rza Beyin, Konyada Babalk gazetesinde Karacaolan hakkndaki makalelerinden istifade etmitir. Kozan, Adana, Mara, Nide, Ermenek gibi birok Anadolu ehirlerinin benimsemek istedikleri bu air hakkndaki halk ananeleri, mukaddimede daha vasi bir surette zikir ve tespit edilse, herhalde daha doru olurdu. Bilhassa Ali Rza Beyin Babalktaki makalelerini bulmak, bugn hemen hemen imknsz olduu cihetle Karacaolan hakkndaki bu monografyada, o makalelerdeki malumat kmilen toplanmalyd.

307 Nair, Karacaolan hakknda, yazl membalarda malumat olmadn ve ona dair ancak ifahi rivayetlerden veya kendi eserlerinden malumat karlabileceini syledikten sonra, sadece Naimi-i Hamid ile Snblzade Vehbinin birer parasnda, muzifane bir tarzda zikredilen Kara olan trksnn belki de bizim Karacaolan trks addedilebilecei ihtimalini ileri sryor. Vaktiyle ben de byle bir fikre sahip olmutum. Hatta gerek Naimi-i Hamidnin gerek Snblzade Vehbinin Kara olan trks hakkndaki ayan- dikkat paralarn iptida Milli Tetebbular mecmuasnda mnderi k Tarznn Menei ve Tekml unvanl makalemde zikretmi ve muahharen baz derslerimde ve hususi muhaverelerde de bu Kara olann Karacaolan olmas ihtimalini ileri srmtm. Hlbuki imdi der-meyan edeceim baz mlahazalar, bu Kara olan trksnn eski zannmzdan bsbtn baka bir ey olduunu gsterecektir: Eskiden beri halk arasnda ayya karaolan ad verilir. Eski zamanlarda ay oynatanlarn hususi bir snf tekil ettiklerini ve bunlarn ay oynatrken- son zamanlarda da olduu gibibirtakm trkler sylediklerini biliyoruz. Hatta Evliya elebi, mehur esnaf alay tavsifi srasnda, ayrca bunlardan da bahseder: Esnaf- aycyn: bunlar pirsiz Kptilerdir. Cmlesi Sultan Baltaah mahallesinde sakindirler. Avcbalara mensup olduklarndan alay gelirler. Yetmi kadar olup Karyad, Avare, Duracak, Bin bereket, Bazu olu, Civan olu, Sr olu nam ingneler, aylarn ekerek ellerinde sopa ve daire ile aylarna: Kalk da gidi ya vasl Al bahii et fasl Seni dadan tuttular Ay diye oynattlar Bahede dolap dner Sen de dn de grsnler gibi muhammil lafzlar syleyerek alay kk dibinden abver ederler.(Evliya elebi Seyahatnamesi, C.1, s.561.) te, air Nami-i Hamidnin nefretle bahsettii kara olan trks, galiba bu ayc trkleri olsa gerektir. Sadettin Nzhet Beyin Karacaolan Yavuz ve Kanuni zamanlarna karmak iin bir delil makamnda

308 kullanmak istedii, mesela Halepi Osmanl ald/ Da taa katar bir gn beyti, daha ziyade Celali isyanlar hadiselerine, mesela Halep valisi Abaza Hasan Paann 1068deki isyanyla, ertesi sene istisl ve katline (tafsilat Naimada ve Evliya elebide) bir iaret telakki olunabilecei gibi, Nemse kralna hitaben, Ahmedt Paann yer gtrmez askerle geldii hakknda sylenmi olan manzumede, yine mesela Kprlzade Fazl Ahmet Paann bir seferi hakknda sylenmi olabilir. Herhalde bu son iki manzume, daha ziyade, bizim Karacaolann Osmanl ordusuna mensup olduuna ve Hicri on birinci asrn ikinci nsfnda yaadna birer delildir.1
1

Halk arasnda Karacaolana isnat edilen iirleri ve menkbeleri etrafl bir surette toplayan Ali Rza Bey, bu eserin neri mnasebetiyle 25 Eyll 1927de mnteir 515- 516 numaral Tarsus gazetesinde mhim bir makale neretmitir. Bu makaledeki izahata gre, Rza Bey Karacaolan hakkndaki ilk malumat Seydiehirin Kpr dalar eteklerinde yaylada rastlad Aydn airetine mensup, yetmi be yalarnda Ouz Pehlivan adl bir ihtiyardan alm, sonra Ermenekin Yarcin yaylasnda, Anamurda Zeyve boaznda, Kavur danda, Tacirli, lbeyli, Afar airetleri arasnda toplam ve airin maskat-i resi olan- Kozann Feke kazasna tabi- Gkeli karyesinde de birok eyler renmitir: Karacaolann Gkelide doduuna ve 1090 tarihlerinde vefat ettiine ait trkler dinledim. Bu trkleri bana veren Ali Aa diyordu ki: Derebeyleri(Kozanoullar) her nedense Karacaolana kzmlar ve ldrmek istemiler. O, bu suikast duyunca Vana kadar kam ve bu trkleri orada sylemitir Bundan sonra yine Ali Aa bana bu muhterem halk airinin (1015)te tevellt ve (1090)da vefat ettiine ait olan vesikasn u suretle okudu: Bin on bete beratm yazld Seksen bete bel kemiim bozuldu Bin doksanda mezarmn banda Dner bayku ter blbl (?) Bir mesele daha var: Karacaolan intihar etmitir. Bu son trky syledikten sonra, Tarsus civarnda Eshb- Kehf maarasna girmi ve bir daha kmamtr. Bu rivayeti de Han Mahmut adl hikyede buluyoruz. Hikye bir ak macerasdr: Vaktiyle, Gndoan Han isminde bir hakann Han Mahmut adndaki olu, Kandihar beyinin kz Diyar Hana taauk ediyor, arkada Kanberle beraber oraya gidiyor. Maceray beye hissettiriyor. Bey, zaten hasm olan Gndoan Hann olunu ve arkadan Frata attryor- vaka, Menbecde oluyor- bunu gren ve mteessir olan kz da hemen kendisini nehre atyor. Bey ve maiyeti kz kurtarmak iin kouyorlar, nihayet birbirine sarlm bir halde maruken nehirden karyorlar. Lakin bunlar birbirinden ayrmak kabil olmuyor. Bu srada, beyazlara brnm olduu halde, Karacaolan gaipten zuhur ediyor ve Ey zalimler, ey ak dmanlar diye u trky sylyor: Krklar maarasndan ekildim geldim Bir dolu mey itim imana daldm Kadir Mevlam ben de sana dayandm Sklsn meyyitler birbirlerinden te vesikalarm bunlardan ibarettir.) Ali Rza Beyin bu ifadat, hl halkn hatrasnda kemal-i kuvvetle yaayan menkbevi Karacaolan gstermek itibariyle pek mhimdir. Ancak bununla, srf tarihi bir ahsiyet olan 11. asr- hicriye mensup Yenieri saz airlerinden Karacaolan birbirinden ayrmak lazmdr. Mamafih bunun (1015- 1090) seneleri arasnda yaadn gsteren-ve kendi tarafndan deil, onun azndan olmak zere baka biri tarafndan yazld tabii bulunan- trk sair tarihi vesikalarla tevafuk ettii iin, pekala tarihi bir mahiyette olarak kabul edilebilir. Bu tarihi ahsiyetin vefatndan sonra, gebe Trk airetlerinin zengin muhayyilesinde ald menkbevi mahiyet ve ona isnat edilen hikyeler ve iirler, phesiz, onun tarihi ahsiyetinden ok daha mhim ve daha ayan- tetkiktir. Yalnz,

309 Onuncu asrn sonlarnda yaayan airlerden Fatih Efendinin manzum bir mektubundaki u beyit, ayan- dikkattir: Acep u hay Karacaolan bengyne yaveler dir mi* Geer mi kendi akran iinde yine ferzane(Hususi ktphanemizde, o asrlara ait bir mecmuada) Evliya elebide Kara olan isminde bir hnendeden de ayrca bahis vardr: Hnende Kara Olan, med Yahya talamizinden, b-bedel, usul-bend bir stad idi. Bitlis Han Abdal Hann yannda hakir ile Aceme andan elli altda Erzuruma gelerek defterdarzade Mehmed Paann yannda Hseyin Baykara fasllar icra etti. (Seyahatname, C. 1, s.633) Mamafih bu mehur hnendenin bizim Karacaolan olmad kuvvetle sylenebilir. te, eski mecmualarda tesadf edilen Karacaolana ait eserlerin, en ziyade on birinci asr saz airlerinin asarn muhtevi mecmualarda olmas da yukarki tahminimizi teyit edebilir.(Bunu daha ziyade teyit ve takviye etmek zere, Dr. J. H. Murtmann ahiren aadaki cilt meyannda nerettii mhim makaleye baknz: Mkremin Halil Beyin verdii malumata gre, Pariste Bibliyotek Nasyonelde (Literaturdenkmaler aus Ungarns Turkenzeit, Berlin, 1927, s. 85.) (A. F. T. 126) 11. asra ait mhim bir fermanlar mecmuasnn sonunda yine Karacaolan ve Muslnn iirleri vardr. Ali Rza Beyin Babalktaki makalelerinde, ifahi rivayetlere istinaden Karacaolann 1090da vefat etmi olarak gsterilmesi de buna dier bir delildir. Elde mevcut Karacaolan manzumeleri, slup ve eda itibariyle de asla Yavuz devrine irca edilemez. te bu muhtelif delaile istinaden, Karacaolann Hicri onuncu asrn banda deil, on birinci asr esnasnda yaadn, olduka kuvvetli olarak syleyebiliriz. Kprlzade Mehmet Fuad Trkiyat Mecmuas, C. 2, s. 502- 505.

mstakbel tetkikatta, bu iki meseleyi birbirinden ayrmak lazm geldiini kemal-i ehemmiyetle tekrar edelim.

310 KONYA HALKYAT VE HARSYATI Konya Erkek Muallim Mektebi muallimlerinden Sadettin Nzhet ve Mehmet Ferit beyler, Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat nam altnda mhim bir eser nerettiler. (Byk hacimde, 350 sahife, Konya Vilayet Matbaas, 1926) Eserin birinci fasl alfabe tertibiyle Konyada yetien airlerden bahseder.(s.5- 147). kinci fasl mani hakknda kk bir mukaddime ile 375 adet maniyi(s. 149- 177), nc fasl ninni hakknda ufak bir mukaddime ile 60 ninniyi(s. 179- 184), drdnc fasl trk hakknda basit bir mukaddime ile muhtelif Konya trklerini(s. 185- 207), beinci fasl at hakknda basit bir mukaddime ile birtakm atlar(s. 209- 219), altnc fasl bilmece hakknda bir mukaddime ile 125 bilmeceyi ve baz k muammalarn(s. 221- 233), yedinci fasl darb- meseller hakknda bir mukaddime ile 2085 atalar szn ve Levninin mehur darb- mesel destann(s. 235- 298) havidir. Bundan sonra, emsali fkralar(s. 299- 303), 279 tabir(s. 304- 309), 65 tekerleme(s. 310- 314), 69 kinaye(s. 315317), 85 dilek ve 112 ilen(s. 319- 324), Trk adlar(s. 325- 330), birinci airler ksmna baz ilaveler(s. 331- 344) ve en sonra da bir lgate(s. 345- 347) ve hata- sevap cetveli mevcuttur. Birinci airler ksmnn haiz-i ehemmiyet olduu sylenemez. Eflaki, Sadr-i Konevi, Sultan Veled, Mevlana gibi maruf ahsiyetler hakknda yazlan paralar, bunlar hakknda yaplan eski tetkikatn gayet basitletirilmi hlasalarndan ibaret olup, mevcut malumata hibir ey ilave etmez. Ezheri, Cemali, Figani gibi eski airlerle baz Mevlevi uara-y kadimesi hakkndaki kk paralar da tezkirelerden- hatta daha fazla matbu tezkirelerden ve tarihlerden- karlm hlasalar olup hibir ey ifade etmez. Bu ksmn yegne ayan- ehemmiyet olan yerleri, isimleri tezkirelerde gememi birtakm yerli- ve ekserisi son zamanlara mensup- airler hakknda mevcut malumattr. Mellifler, dier lzumsuz paralar tayy ederek bunlar hakknda daha fazla malumat verseler, phesiz daha iyi olurdu. Halkiyat tetkiklerini ihtiva eden dier ksmlar, phesiz, bu ilk ksmdan ok daha mhimdir.

311 Yalnz onlarn da mukaddimeleri, ekseriyetle ok sathi kalm, bazen demesela maniler ksmnn haiyesinde olduu gibi- lzumsuz eylerle doldurulmutur. Grlyor ki mellifler henz etnografi tetkikat usullerine laykyla vakf deillerdir; eer usullere daha iyi vakf olarak laykyla tatbik edebilseydiler, eserleri elbet imdikinden ok daha zengin ve mhim olurdu. Lakin buna ramen, eser bu haliyle bile halkiyat tetkikatyla uraanlar iin olduka mhim mevadd ihtiva etmektedir. Neredilen paralarn fonetik transkripsiyonla yani telaffuz- azam shhatle tespit eden bir imla usul ile yazlmamas ayan- esef olduu gibi, lgate ksmnda da baz ind veya kli izahlar mevcuttur. Trkiyat Mecmuas, C. 2, Yl 1928

SAZ ARLER Sadettin Nzhet Bey, Halk airleri nam altnda nere balad klliyatn birinci kitabn, kk bir mukaddimeyi muhtevi olarak 96 sahifelik bir risale halinde karmtr. (Halk airleri Birinci Kitap, stanbul, 1927, Fiyat 35 kuru. Karacaolan hakkndaki ikinci kitap iin Kitabiyat Tenkit ve Tahlilleri ksmna baknz.) Gen ve gayur muallim, bu mukaddimede hece vezniyle ve hece-i nazm ekilleriyle yazan airleri umumen halk airi addetmekte ve klliyat, onlarn heyet-i mecmuasn ihtiva edecek bir ekilde tertip ettiini sylemektedir. Ona gre halk airleri, drt zmreye ayrlabilir: 1- Hibir suretle divan edebiyat tesiri altnda kalmayan at kadnlarla trk yakan kadn ve erkekler. Bunlarn ekser eserleri ldini, garamdir. Halkiyat ilminin daire-i tetkikatna girecek airler bunlardr.(s. 8) 2- Eserlerinde az ok divan edebiyatnn tesiri gze arpan airler ki ite asl k bunlardr. Bunlar mmi olduklar halde iir yazmak kudretini kazanmlar ve tasavvuf edebiyatndan da messir olmulardr, bunlarn ksm- azam Bektailerdir. Bu ksm airler de tamamyla divan edebiyat tesirinde kalmlardr. (s.9)

312 3- Az ok lim olduklar halde, yine saz almak ve k tarznda iir yazmaktan zevk alanlardr ki Anadoluda byk bir ekseriyet tekil ederler; eserleri, divan edebiyatnn fazla tesiri altndadr.(s. 10) 4- Aruz vezniyle pek kusursuz eyler yazmaya muktedir olmakla beraber, milli vezne ve milli ekillere daha ziyade rabet edenlerdir. Bunlar, ilim ve irfanlaryla tannmlardr, saz almazlar, trk ve mani gibi mahiyeti haiz eser yazmazlar, eserleri daha ziyade koma veya semai tarznda olur.(s.11) te mellif, eserini bu esaslara gre tertip ettiini sylyor. Hemen her tasnifin mutlaka zayf bir taraf olur. Lakin bu kadarn tasnifi, bir trl ihata edemediimi itiraf edeyim. Vaziyetleri pek sarih olan birinci ve drdnc ksm, halk ve tekye airleri birbirinden kolayca ayrlabilir. Lakin hele ikinci ve nc snflarn tefriki asla kabil deildir. Bence, byle ind bir tasnif yerine, milli vezinle ve milli ekillerle yazan airleri, mensup olduklar itimai zmreye ve hitap ettikleri itimai muhite ve edebi ahsiyetlerine gre ayrmak, phesiz daha dorudur. Mukaddima, Milli Tetebbulardaki makalemizde terih ettiimiz vehile bunlar arsnda bile pek kuvvetli tedahller mevcuttur. Herhalde mesele daha etrafl tetkik edilecek olursa, bu tasnifin mklat ve esasszl daha iyi anlalr. Mesela Nedim gibi, Ziya Paa gibi, hatta Namk Kemal gibi hece vezniyle birka trk yazm airleri bu kadronun neresine sokabiliriz? k mer, Gevheri, k Hasan hangi snftandr? Hele, Azeri sahas gibi ,klasik airlerin milli vezne ve milli ekillere daima riayet ettikleri bir sahada nasl bir tasnif yaplabilir? Burada laykyla terih kabil olmayan bu meseleyi, baka bir frsatta etraflca izah etmek isterim. nd taksimattan ve acele neticelerden mtevahhi olan Sadettin Nzhet Beyin bu tasnif meselesi hakknda bu kadar istical gstermemesini ok temenni ederim. Bu risalede bahsedilen kadn ve erkek on dokuz airin ksm- azam on dokuzuncu asr sonlarna mensuptur. Trkiyat Mecmuas, C. 2, Yl 1928.

313 MECBUR BRKA SZ Bakiye Dair karaladm u risale- mtalaasndan da anlalaca zere- airin ruzname-i hayat olarak yazlmam, ahlak ve sanat hakknda eserlerinden ahit gsterilerek hkm verilmek iin kaleme alnmtr. alkan muharrirlerimizden Bay Sadettin Nzhet Ergunun karmakta olduu Trk airleri unvanl hacmi byk, mevzuu geni eserde, bizim risaleden de bahis olunuyor. Mnhasran tabedilmi pek mehur baz eserlere mracaat suretiyle Bakiye Dair adl kk bir kitap diye tarif ve hatalar tashih edilmek ltfunda bulunuluyor, sonra Baki maddesinin nihayetindeki bibliyografi ksmna o kk kitabn da ad geirilmek tenezzl gsteriliyor. Anlalyor ya Bakiye Dair risalesi, matbu ve mehur kitaplardan malumat alnarak yazlm, gayri matbu ve gayri mehur, hususiyle ktphanemdeki bir mecmuadan gibi mehazelere baklmam. Binaenaleyh malumu ilam kabilinden bir ey. Yukarda syledim, Bakiye Dair airin ruzname-i hayat deildir ki o hayat gn gnne gsterebilmek iin ktphane ktphane dolamak, sayfa sayfa kitap ve mecmua kartrmak, onlar satr satr iktibas etmek lazm gelsin. Ben, okuduklarmdan anlayabildiklerimi meydana koymak iin o risaleyi yazdm. Trk airler mellifi diyor ki: Bay Tahir Olgunun Bakiye Dair adl eserinde, onun(Bakinin) Fatih semtindeki mahallelerden birinde dnyaya geldiini sylemesi, hibir vesikaya mstenit deildir; nihayet bir tahminden ibarettir. Evet, bir tahmindir. Fakat bazen yle tahminler olur ki hakikate pek uygun der. Bay Sadettinin bu noktaya itiraz etmesi, risalede fazla kusur bulmak hevesinden ileri geldiini tahmin ediyorum. demek gibi. Bakinin babas, Fatih camiinin mezzini idi. Nbeti olduu zamanlarda be vakit camide bulunup ezan okumak ve kamet getirmek mecburiyeti vard. Byle bir adamn vazifesine yakn bir yerde oturmas zaruridir. nk mesela Samatyada oturan bir kimsenin, gece yars oradan kalkp Fatihte sabah

314 ezann okumak iin yola kmak zahmetine katlanamayaca tabiidir. Byle bir meselede vesika olmak iin mahalle nakil ilmhaberi aranlmaz ya! Benim tahminime itiraz ile hibir vesikaya mstenit olmadn syleyen Bay Sadettin de kendi hkmlerinin pek ounu vesikadan ziyade tahmine isnat etmekte, ezcmle ayn eserin ayn maddesinde Bakinin oullarndan bahsederken, kk olu Abdrrahman iin Yalnz 1586- 995te doan aabeyi eyh Mehmetten bir veya iki ya kk olduunu kuvvetle tahmin edebiliriz. demektedir. Demek ki tahmini ben yaparsam kabahat, kendisi yaparsa mahz- isabet. Ya Abdrrahman, eyh Mehmetten be alt sene sonra doduysa? Ben, Bakinin babas adn bulamamtm. nk mehazm akayk Zeyli idi. Kitabn mellifi ve Bakinin muasr bulunan Nevizade Atay, ona dair malumat vermiyor, Bay Sadettinin Mekke Tarihinin sonunda, Abdlbaki bin Mehmet diyerek, babasnn adn sylyor. kefinde bulunmas, bir muvaffakiyettir. Samimiyetle tebrik ederim. Ben, Mevahib-i Lednniyyeyi kartrm lakin ktphanemde elilm fi ahvl-i beledillahilharam bulunmad iin- Mekke Tarihi diye bahsedilen- o kitaba bakamamtm. Bay Sadettinin Mezzin Mehmet Efendiyi meydana kard gibi ben de airin Kanuniye verdii bir kasidenin: Bir yl emrinle bina hidmetine nzr olup Grdk ol maslahat- hayr bikaderil imkn beytinden, airin bir yl bina eminlii ettiine ve bylece bir hizmette bulunduunun edebiyat tarihlerine gemediine iaret etmitim. Bay Sadettin bundan bahsederken, ilk defa benim bulup yazdm sylemiyor, kendisi ayn malumat veriyor. Bay Tahir Olgun Bakiye Dair eserinde, bu bina meselesini ve bu kasidenin hnkra sunulduunu mevzubahis ettikten sonra diyerek baka itiraza gidiyor. Ben, akayk Zeylini dalgn bir zamanmda okumu, Atayinin ifadesindeki ibhama kaplm, Bakiyi kadlkla Halepe gnderilmi gibi anlamtm. Fakat meselenin garabeti dolaysyla bunun kadlk deil, olsa olsa naiplik olacan da sylemitim. Bir de Atayinin mphem bir sznden Cenab- Mevlevi dedii zatn, Ebussuud Efendi olacana zahib olmutum.

315 Sonra dikkatli okuyunca, yanlm olduumun farkna vardm ve hatam tashih eyledim. Muhterem edebiyat mverrihi, bundan dolay beni pek limane bir lisan ile tahte ediyor. Lakin kendi de Bakinin Halepten dnn anlatrken Konyaya uradklar esnada, orada kad olan Ebussud Efendiye bir tavsiyename ald. diyor. Hlbuki Ebussudzade Mehmet elebi Konya kads deil, am kads idi. Vazifesi bana giderken, Konyada Baki ile grm ve tavsiyename vermiti. Keza Bay Sadettin, Yenikap Mevlevihanesinin son eyhi, merhum Abdlbakiden bahsederken onun Yenikap Mevlevihanesi bnisi Kemal Ahmet Dedenin yanna defnedildiini yazyor. Benim yapm olduum iki hata gibi muhterem mverrih de iki zuhule dyor. Biri, Kemal Ahmet Dede, Yenikap Mevlevihanesinin bnisi deil, ilk eyhidir. Bni, Yenieri ktibi Mehmet Efendidir ki Yazc Bey diye mehur idi. Mevlevihanenin binas tarihi bulunan: Yenikapda yapt Yazc Bey Mevlevihane msranda, tekkenin hem bnisi hem de bninin hreti zikredilmitir. kincisi, Kemal Ahmet Dede tekkenin semahanesi dhilindeki trbede metfundur. Trbelere cenaze defni memnu olduu iin, Baki merhumun Kemal Ahmet Dedenin yanna gmlemeyecei tabii idi. Binaenaleyh orada deil, tekke haricindeki muhip mezarlna defnolundu. Bu hadise, daha dnk bir vakadr ve hepimizin gz nnde cereyan etmitir. Benim yanldm cihet ise hemen drt asrlk bir meseledir. Hususiyle bunun dalgnlktan ileri geldiini, Ataynin ifadesini anlatmakta benim pek glk ekmeyeceimi Bay Sadettin de tasdik eder. Yine muhterem mverrih, Bay Tahir Olgun, Bakiye Dair eserinde Hdnin tarih msran kaydettikten sonra, yazk ki bu msra mezarna yazlmam diye aldanyor. Hlbuki yukardan beri naklettiimiz vesaik gsteriyor ki Bakinin ilk mezar ta muahharen kaybolmu ve ona yeniden bir mezar ta konulmutur ki bugn grdmz, bu tatr. diyor ve Evliya elebiden bir ibare naklediyor. elebinin Seyahatnamesinde o ibareyi ben de grm fakat Hdnin tarih ktasndaki birinci msra, vezinsiz nakledildii iin almam, Bakinin mezar ta sama bir ifade ile karartlm ve o taa bir

316 keramet isnat edilmeye balam olduunu sylemitim. Maksadm, imdiki ta demek olduu zannederim ki meydandadr. Yine Bay Sadettin, Tahir Olgun, Bakinin oluu ocuu olup olmadna dair bir kayt grmedim diyor. Hlbuki hi olmazsa yine matbu bir eser olan Mehmet Sryann Sicil-i Osmansine mracaat edilseydi, onun iki olu olduu renilecekti. diyor. Ben, Bakinin oluu ocuu olmadna dair bir kayt grmedim. demitim. Zrriyeti yoktur demi olsaydm, aksini ispat etmi olmak iin bu techil ve talime lzum grlrd. Zaten mkerreren sylediim vehile, maksadm Bakinin sicillini ve silsilenamesini yazmak deildi. Yoksa matbu bir eser olan Mehmet Sryann Sicil-i Osmansini bende de vard ve mracaat edebilirim. Bay Sadettin, Kanuninin Bakiye tevecchlerinden bahsederken, Kanuni(973- 1565), bir gn ona Kef-i Keaf, Hidaye ve Ekmel kitaplarndan nefis birer nsha hediye eyledi. diyor ve Kef ile Keaf birletirip bir eser yapyor. Hlbuki hi olmazsa yine matbu bir eser olan mehur Kelfzznuna mracaat buyrulsa idi, onlarn ayr ayr iki kitap olduu anlalrd. Ben Bakinin oluu ocuu olmadn bilmiyorum dedikten sonra, manevi zrriyeti olmak zere birka kitabnn yaadn yazm, onlardan okuduum iki tanesi hakknda olduka malumat vermitim. Mevhib-i lednniyyeyi gayet sade bir lisanla tercme etmi, mukaddimesinde ise koyuca bir slup kullanmtr. Tabiat sade yazmaya mail olmakla beraber, kendine mustasah yaz yazamyor dedirtmemek iin mukaddimede stlahperdazlk etmi olsa gerektir demi ve mukaddimeden bir para nakleylemitim. Naklettiim para, Bay Sadettinin de houna gitmi olmal ki o da paray aynen kitabna geirmitir. Kk bir eserde, bir airin bir kitab hakknda u kadar bir fikir veri, onun oullarn ve torununu yaztan daha faydal olur sanrm. Bay Sadettinin Bakiye Dair risalesinde olan tenkitleri ve muharriri bulunan cizi techilleri bunlardan ibaret. Ben, aczimi ve noksanm her vesile ile sylemekten ekinmem. nk bence layksz olan bir hareket, cehlini

317 itiraf etmek deil, fazla lim grnmek hevesine dmek ve kendi muht iken bakasn tahte eylemektir. Kemal-i Mutlakn Allaha mahsus olduu, insanlarn vcuda getirdikleri eylerde mutlaka noksan bulunduu bedihiyattandr. Bay Sadettin, byk eserinin tekemml iin hakikaten alt halde, sayfalarnda birok nevks bulunduu, ezcmle baz airler hakkndaki yazlarn, uara tezkirelerinin verdikleri malumatn naklinden ibaret olduu, ismi uara tezkiresine getikten sonra yaam olanlarn tisi mehul kald grlyor. O byk eserde byle kusurlar mevcut iken, Bakiye Dair risalesi gibi kk bir kitapta ufak tefek eksiklik bulunmas tabiidir. nk o risaleyi yazan kalemin sahibi, evinde oturur, mehur ve matbu kitaplar okur, onlarda bulduu malumat kendi dncesiyle birletirip ortaya kor. Ktphaneleri dolamaya, yazma kitaplar, hususi mecmualar kartrmaya vakti ve megalesi msait deildir. Mamafih yazlar ara sra hatal olsa bile, ekseriya isabetli ve faydal olur. Bay Sadettin Nzhet Erguna eserim hakkndaki tarizlerinden dolay mteekkirim. nk bu szlerin sylenilmesine ve bilvesile risaledeki baz noksanlarn ikmal edilmesine sebep oldu. Bir de mndericatndan pek azn okuduu bir kitap iin daha baslmas bitmeden tenkit ve reklm yapt. Belki u ltufkrl, Trk edebiyat tarihini yazd srada kendisine ettiim yardmlarn kran karldr. Tahir Olgun, Bakiye Dair, s. 90- 96.

318 SADETTN NZHET N Sadettin Nzhet, benim ok yakn arkadamd. Yaa benden kkt. Onunla temasmz sadece ilim ve edebiyat sahasnda olduu iin hayatnn ahsi hususlar hakknda derin bir bilgiye sahip deilim. Esasen bence asl mhim olan itimai meziyetleridir. Tedris hayatndaki muvaffakiyetlerini hariten duyardm. Bunda muvaffak olduunu, lmnden seneler sonra onun hatrasn taziz iin toplanan talebelerinin hararetli sevgisinden anlyorum. Tedris hayatnda muvaffak olmamasna bir sebep yoktu. nk mevzuuna tamamen hkim bir hoca; o mevzuun icap ettii ruh ve zevke sahip, hem de fazlasyla sahip bir air, mesleini sevdii iin hemen daima neeli ve sevimli bir insan Edebiyat hocal air ruhlu bir insan hibir zaman ypratmaz. Ancak belki ihanet, haset veya daha umumi manasyla kader ona byk bir darbe indirdi. Sadettin Nzhet, Trk edebiyatnn her safhasn tetkik etmiti. Bilhassa ok geni din ve felsef kltr isteyen divan edebiyatnda cidden byk kudret sahibi idi. Daha kklnde Arapa, Farsa renmiti. Ailesi tarikat terbiyesi iinde onu yetitirmiti. Bu suretle tasavvufu renmiti. Tarikat terbiyesi ok mhimdir. nsan birok meziyetlerle ssler. Ona geni ve msamahakr bir ruh verir. Onu maddi zevklerden mmkn olduu kadar uzaklatrr. nsanla daha ok yaklatrr. Sadettin Nzhet ayn zamanda Sadi tarikat eyhi idi. O btn bu meziyetlere sahip bir insand. Aziz dostlarm; Bu szlerimde herhangi ekilde mbalaaya kapldm sanmaynz. u anda bana tevdi edilen vazifenin kudsiyetini mdrik olarak tamamen hakikati sylyorum. Ona kar sevgim ok, sevgim ne ekilde olursa olsun beni hakikat bildiim eyden ayramaz sanyorum. Sadettin Nzhetle Ankarada bir edebiyat kongresinde tantm ve ruh yaknl bizi birbirimize balad. Tantmz gn yannda, Abdlbaki Glpnarl da vard. Onlar benden epey sonra edebiyat fakltesine girmilerdi. Bir mddet sonra niversite inklb oldu. Mkrimin Halil, Hilmi Ziya ve ben niversiteye getik. Bizi, niversitenin selefi olan mlga

319 Darlfnun istememiti. Btaraf bir ilim heyeti bizi niversiteye ald. Darlfnunun bu vaziyetinden bir iki kelime ile bahsetmem, mevzu Sadettin Nzheti de alakadar ettii iindir. Sadettin Nzhet ve Rfk Melul, bir niversite mderrisinin kaprisi yznden, bir mddet edebiyat fakltesinden uzak kalmlar ve diploma alamamlard. Bir ders yznden bu gadre uramlard. Bir gn, hi unutmam, Sultanahmette Marmaraya nzr bir kahvede bulutuk. Bana dert yandlar. kisini de iyi tanyordum. ok deerli idiler. mtihan zaman gelince, o mderrise bu imtihan bana brakmasn teklif ettim. Naslsa kabul etti ve neticede ikisi de mezun oldu. mtihandan ktktan sonra Kllke geldik. Orada, mz bir resim kartmtk. Bugn niversite camias iindeyiz. Ben, elli sene sren hocalk hayatndan emekli olmu bir durumdaym. Senelerce iyi bir ilim hdimi yetitirmek iin btn rahat ve huzurumu kaybettim. Senelerce mcadele ettim, bu camia iinde. Fakat muvaffak olamadm. Her ne ise imdi mevzuumuza dnelim: sadettin Nzhet, tedris hayatndan uzaklatrlnca kendini telife verdi. Gece gndz yorulmakszn alyor ve belki bu suretle kendini teselli ediyordu. Baz divanlar, yeni harfe evirip neretti. Edebiyat tarihi yazd. Bugn, en itimada ayan onun eseridir. Fakat bilhassa birok eski membalara mracaat ederek ve o membalar esasl bir tenkide tabi tutarak vcuda getirdii fakat itmamna muvaffak olamad Trk airleri adl ansiklopedik eser, bir abide gibidir. Bu hususta ne kadar ihtimam ile ve ilmi metotlara sadk kalarak altna bizzat ahidim.1 Ne yazk ki felek hakiki deerleri milletimize ok gryor. Katiyen kaniim ki Sadettin Nzheti gen yanda aramzdan alan, yukarda izahna altm kaderdi. Cenab Hak byle istedi. Merhum, lmnden sonra byle sevgi ile anld iin hakikaten bahtiyardr. Talebelerini de, gsterdikleri kadirinaslktan dolay tebrik ederim. Bu kubbede ho bir sad brakarak gt. Nur iinde yatsn.
Eski tezkirelerden filer karyor, bu fileri karlatrarak her air zerinde esasl alyordu. Lzumu kalmayan baz atlm fileri, skdardaki evinin arkasndaki arsada bulan zabta memurlar, eski yazy okuyamadklar iin bunlar siyasi birtakm yazlar sanm, toplamlar ve zavall Sadettin Nzheti karakola gtrmler. Hakikat anlalncaya kadar onu znt iinde brakmlard.
1

320 Ali Nihat Tarlan, retmen- Edebiyat Tarihisi- Yazar ve Ktphaneci Sadettin Nzhet Ergun, s. 7-8.

SADETTN NZHET ERGUN rnek tutulacak almalaryla ksa zamanda otuzdan fazla eser veren Sadettin Nzhet Ergun, henz krk be yanda iken hayata gzlerini yumdu. Rahmetli, 1901 ylnda Bursada domutu. Kolaas Ali Beyin olu idi. skdar lisesinde ve Darlfnun Edebiyat Fakltesinde okuduktan sonra, Konyada ve stanbulda retmenlik yapt. stanbul Arkeoloji mzesi kitaplnda alt. Trk edebiyat ve folkloruyla ilgili almalar ok verimli oldu. Yaymlad eserlerin balcalar unlardr: Karacaolan, Gevheri, Pir Sultan Abdal, Ktib, k, Kulolu, Ged, k mer, Hengmi, Mevln, eyh Galip, eyhlislam Bahy, Sabuh, Neat, Fehim, Rami Paa, Srur, Namk Kemal, Cenap ehabettin, Samih Rifat, Bektai airleri, Mezar Kitabeleri, Trk Edebiyat Tarihi ve Numuneleri, Edebiyat Tarihi z Bu eserlerden, birok Trk genleri gibi, faydalanan Edremitli Mehmet akrta, rahmetli Sadettin Nzhet Ergunun ac lm dolaysyla yank bir at yazmtr. Bu at lk sayfalarna alyoruz: AIT Sadettin Nzhet Ergunun aziz ruhuna Blbller tmyor glistannda, Seherde alan gller alyor, Ahrette klar var divannda, Tabutun getii yollar alyor. Bir mrn sonudur musalla ta, stnde d olur herkesin n, Hayat tatl amma sonu gzya, Cismini tayan kollar alyor.

321

Servilerde dert baykuu tyor, Mezarlardan mor akamlar ttyor, Her birinde bahtl bahtsz yatyor, stne eilen dallar alyor. Bir hazin trkdr akan sular, Mateminle kederlenmi kuular, Aclarn gzlerimi buular, Sazm da yaslanm, teller alyor. Dalarda eriyen sis gibi gittin, Benliin hayalmi, his gibi gittin, Derdinle rpndk bizi erittin, Kabrini okayan yeller alyor. Barna basmtr seni diyarn, Rya gibi geti krk be baharn, Ardndan (ah!..) edip kald dostlarn, mrnle nakolan yllar alyor. Alayan, szlayan, dizine vuran, Kim lmtr deyi sualler soran, Mezarn kazanlar, duaya duran, Tanrya alan eller alyor. akrta, hakikat de kart, Gznn kanlar yaa kart, Gmld, topraa toza kart, Ona benim gibi kullar alyor. Mehmet akrta, lk, S. 115, s. 8.

322 Halk Edebiyatnn En Velut Muharririnin Son Baslan Eseri

Mnasebetiyle SADETTN NZHET ERGUN Hayat ve Eserleri Yirmi yldan beri edebi tenkitlerde bulunan deerli bilgin sayn stat Sadettin Nzhet Ergunu Folklor Postas okuyucularna yakndan tantmak istediim iin, hayat ve eserlerinden ksaca bahsedeceim. 1901 ylnda Bursada doan Hseyin Sadettin Nzhet Ergun, Yemende vefat eden Kolaas Ali Beyin oludur. Annesi Sadiye Hanm, Yeniehir Fener Sadi dergh eyhi Mehmed Vehbi efendinin kzdr. Ana cihetinden btn akrabas Sadiye tarikatna mensuptur. Srasyla, skdar ttihat ve Terakki mektebinde, skdar Sultanisinde okuyan ve stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesi ile tahsilini ikmal eden gen Hseyin Sadedin, edebiyat, air ve ayn zamanda yedi yandan itibaren de eyhtir. Days, skdarda Sadiye tarikatndan Halla Baba Dergh eyhi Ahmet Ferit Efendinin vefat zerine skdarllarn Bab- Meihate yazdklar mazbata zerine, derghn eyhlii kendisine tevcih edildi ise de, yann kk olmas hasebiyle, dergh bir mddet vekletle idare olundu. Daha sonra Daire-i Meihatte imtihan vererek, derghn son vekili eyh Ali Fakri Efendiden ta ve hrka giyerek 1921de, tam yirmi yanda, tabir-i mahsus ile, postniin-i irad oldu. stat, birka sene evvelki bir konumamzda eski gnlerden bahsederken: Usul ve teaml haricinde olarak, sakalsz bir eyh idim; nk henz sakalm kmamt. demiti. Mritlerini kendisinden stn grdn syleyecek kadar mtevaz ve tam bir kemal sahibidir. Gen yanda eyh oluuna, pek muhterem stat bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Asr Trk airleri adl eserinde, metin d olarak yle latife etmektedir: Sadeddin, imtihanclara mutlaka bir ey gstermitir ki ab iken eyhlie liyakati anlalmtr. air olmak itibariyle bir nkte-i pr-letafet ve eyh olmak cihetinden de byk bir keramet gstermi olacak. skdarl Talat(merhum) da eyhliine u tarihi sylemitir:

323 Bugn seccade-i irade geti Tarikat ehlinin bir serblendi Dedi tarihini dervi Talat Cenab- eyh Sadddin Efendi -1340Derghlarn kapatlmas zerine retmenlik mesleine girdi. Konya Kz ve Erkek retmen okullaryla Konya Lisesi, Orta retmen okulu, Kadky Erkek ve Erenky Kz liseleri ile Konya Askeri ve Hususi (nklap liseleri)nde edebiyat okuttu. Daha sonra stanbul Arkeoloji mzesi ktphaneciliinde bulundu. Bugn Beyazt kitapsaray direktrdr. Genlik devresinde syledii iirlerin bir ksmn Milli Mecmuada eyh Hseyin Sadeddin imzasyla neretmitir. Bunlardan bir tanesi: Sofiyane Gazel Ne demden haberim var, ne vcudu bilirim, Yalnz ehre-i maksuda scudu bilirim. Ben o meftun- nihanhane-i Sinaym ki, Tur- sinemde yanan nar- vedudu bilirim. Beni canana nighmla sakn gamzetme, eri Ahmetteki her kayd u hududu bilirim. evk-i ruhsar ile pervane-i akm ki mdam ule-i Brika endaz- hudu bilirim. En ilahi seyrim, seyr slukum yoktur,1 Bana retme o evrad u drudu bilirim. 1 Eyll 1339 Talebeliinde iirler nereden Sadettin Nzhet, edebi tetkik ve teliflerine retmenlikle beraber balamtr. lk eserini, ilk memuriyeti olan Konyada, Konya iin vermitir.(1926) Kitabn ad Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatdr.(Mehmet Ferit ile mterektir.) Yirmi sene iinde yorucu
Bu msra Son Asr Trk airleri adl eserde yle gsterilmitir: Haydariyyssiyerim seyr slukum yoktur.
1

324 almalar ve byk emeklerle meydana getirdii 30 eseriyle, hocas Sayn Ord. Profesr Mehmet Fuat Kprlnn yegne stat talebesidir, demekle mbalaa etmemi olduumu sanrm. Mellif, divan edebiyatna olduu kadar, belki daha ok, Trk folkloruna da hizmet etmitir: te Halk airleri, Gevheri, Pir Sultan Abdal, k, Ktibi, Kulolu, k mer, sekiz kere baslan Karacaolan, Halk Edebiyat Antolojisi ve nihayet Bektai airleri Btn bu eserler, onun hizmetlerinin canl birer ahididir. Bu yazya vesile edindiimiz Bektai airlerine gelince: Maarif Kitaphanesinin byk fedakrlklarla ikinci ve yeni basksn yaynlad Bektai airlerinin ilk tab 1930da, Milli Eitim Bakanlnca yaplmt. Muharrir, ayn konu zerinde, durmadan alm, on be yl iinde elde ettii malumatn bir ksmn yeni baskya koyabildii gibi, eser yeniden vcuda getirilmi denecek kadar tadil ve ilavelerle ortaya konmutur. imdi aradaki fark ve ilaveleri ksaca gzden geirelim: lk bask alfabe srasna gre tanzim edilmitir, yenisi ise asrlara blnmtr. Birincide 180 aire ait manzume varsa da, XIV. yzyldan bugne kadar yaayan airlerin ancak 91inin hayatlar hakknda etrafl malumat verilmekte, XVI. asr airleri 7 adet olarak gsterilmekte, hlbuki yeni baskda yalnz XVI. asr airleri 39 fazlasyla 46y bulmaktadr. 17, 18 ve 19, yzyllar ise aynen konulmu, 20. asr ile bugn yaayanlar ksm karlm. Bunun sebebini kitabn sonundaki nottan anlyoruz ki 16. asr takip eden devirler zerinde de allm ve yzlerce air hakknda elde edilen yeni bilgilerin tasnifiyle (XVII. Asrdan Beri Bektai airleri ve Nefesleri) adyla eserin ikinci cildi neredilecektir. Yaynlanaca vaat edilen bu son cildi sabrszlkla beklerken, eserin hibir tavsiye ve reklma ihtiyac olmadna, yalnz Sadettin Nzhet Ergunun Bektai airleri ve Nefesleri adl kitab kt, demenin yeterliine kani bulunuyorum. stadn uzun zamandan beri zerinde alt ve dokuz senedir nerine urat en byk eseri Trk airleri hakknda birka satr yazmadan geersem szm yarda brakm olacam. 1936 yl ubatnda, forma halinde nerine balanan Trk airleri, btn Trk airlerini ihtiva etmek zere, alfabe srasna gre hazrlanmtr.

325 Bugne kadar 97 formas yaynlanm ve (F) harfinde (Faiz) maddesine gelmitir. 94. forma ile tamamlanm olan nc cilt sonunda 1057 airin hayat ve eserleri hakknda bilgi ediniyoruz. Trk airlerinin kymet ve nemi birka cmlelik mukayese ile kolayca anlalabilir: bugn milli ktphanemizde mevcut olan bu mahiyetteki eserlerden, mesela Sehi, Latifi, Rza, Salim, Fatin tezkirelerinin hepsi de muayyen bir devri ihtiva etmektedir. Bu vadide Sadettin Nzhetten nce bnlemin Mahmut Kemal nal byk emeklerle Son Asr Trk airlerini meydana getirmi ise de, adndan da anlalaca vehile, son asr iine almaktadr. u hale gre, btn Trk airlerini toplu bir ekilde bulmak mmkn deildir. te bu imkn bize, tamamland gn bilgi alannda byk bir olay yaratacana phemiz olmayan Trk airleri verecektir. Bu stunlarn msaadesizlii yznden eserlerinin hepsi zerinde duramadm. Tam bir listesini takdim ediyorum: 1- Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat(Mehmet Feritle mterek): Konya Vilayet Matbaas, 1926, sahife: 347. 2- Halk airleri: irketi Mrettibiye Matbaas, 1926, sahife: 94. 3- Gevheri: Agh Sabri neriyat, 1928, sahife: 90. 4- Pir Sultan Abdal(XVII. Asr Saz airlerinden): Trkiyat Enstits neriyat, 1929, sahife: 96. 5- Bektai airleri: Milli Eitim Bakanl neriyat, 1930, sahife:559. 6- stanbulda Medfun Meahire Ait Mezar Kitabeleri(Birinci Kitap): Remzi Kitabevi, 1931. 7- Mevlana: Kanaat Kitabevi, 1932, sahife: 64. 8- eyh Galib: Kanaat Kitabevi, 1932, sahife: 64. 9- Neati Hayat ve Eserleri(XVII. Asr Divan airlerinden): Kanaat Kitabevi, 1932, sahife: 244. 10- Sabuhi Hayat ve iirleri(XVII. Asr Divan airlerinden): Kanaat Kitabevi, 1932, sahife: 128. 11eyhlislam Bahayi Hayat ve iirleri(XVII. Asr Divan airlerinden): Kanaat Kitabevi, 1932, sahife: 128.

326 12- Fehim(XVII. Asr Divan airlerinden): Kanaat Kitabevi, 1933, sahife:224. 13- Rami Paa Hayat ve Eserleri(XVII. Asr Divan airlerinden): Kanaat Kitabevi, 1933, sahife: 160. 14- k(XVII. Asr Saz airlerinden): Shulet Kitabevi, 1934, sahife: 56. 15- Ktibi(XVII. Asr Saz airlerinden): Shulet Kitabevi, 1934, sahife: 124. 16- Kulolu(XVII. Asr Saz airlerinden): Shulet Kitabevi, 1934, sahife: 64. 17- Beiktal Geda(XIX. Asr Saz airlerinden): Shulet Kitabevi, 1934, sahife: 124. 18- Hengmi(XIX. Asr Saz airlerinden): Shulet Kitabevi, 1934, sahife: 64. 19- Silleli Sruri(XIX. Asr Saz airlerinden): Shulet Kitabevi, 1934, sahife:56. 20- Namk Kemal Hayat ve iirleri: Yeni ark Kitabevi, 1934, sahife: 400. 21- Samih Rifat Hayat ve Eserleri: Shulet Kitabevi, 1934, sahife: 400. 22- Cenab ehabeddin Hayat ve iirleri: Yeni ark Kitabevi, 1935, sahife. 300. 23- Baki Hayat ve Eserleri: Shulet Kitabevi, 1935, sahife: 520. 24- k mer Hayat ve iirleri: Shulet Kitabevi, 1935, sahife: 640. 25- Edebiyat ve Edebiyat Tarihi z(Birinci Fasikl), 1936, sahife:52. 26- Trk Edebiyat Tarihi ve Numuneleri: Kanaat Kitabevi(2. basl: 1936), sahife: 712. 27- eyh Galip Hayat ve Eserleri(Birinci Fasikl): 1936, sahife: 52. 28- Halk Edebiyat Antolojisi(2 cilt): stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Neriyat No. 191, 1943. 29- Karacaolan Hayat ve iirleri(sekizinci basl), kbal Kitabevi, 1944, sahife: 400.

327 30- Bektai airleri ve Nefesleri( Birinci Kitap): Maarif Kitaphanesi, 1944, sahife: 330. 31- Trk airleri( Btn Trk airlerini ihtiva edecek olan byk ebatta airler ansiklopedisidir. Bugne kadar 97 formas kmtr, halen 15 gnde bir yaynlanmaktadr.) Burhaneddin zdil, Folklor Postas, C. 1, S. 10, s. 12- 14.

Edebiyat Tarihimizin Kayb: SADEDDN NZHET ERGUN Trk folkloruna ve edebiyatna byk hizmetlerde bulunan, edebiyat tarihi statlarmzdan Sadettin Nzhet Ergun, 25 Nisan 946 Cuma gn stanbulda Valideba sanatoryumunda vefat etmitir. Cenazesi, bir gn sonra, kendisini sevenler tarafndan kaldrlarak skdarda Karacaahmet mezarlna defnolunmutur. Deerli stat, uzun zamandan beri ince hastala mptela idi. Hseyin Sadedin N. Ergun, 1901de Bursada domutur. Babas Kolaas Ali Bey, Yemende grevi banda lm bir askerdir. Annesi Sadiye Hanm, Yeniehir Fener Sadi dergh eyhi Vehbi Efendinin kzdr. Ergun, evvela skdar ttihat Terakki okulunda, skdar Sultanisinde okumu, daha sonra da stanbul Darlfnun Edebiyat Fakltesini bitirmitir. Days Sadiye tarikatndan Hallaba eyhi Ahmet Ferit Efendinin vefatyla 1921de eyh Ali Fakr Efendiden ta ve hrka giyerek postniin-i irat oldu. Derghlar kapatldktan sonra, retmen olarak srasyla, Konya kz ve erkek retmen okullarnda, Konya lisesinde, Erenky kz ve Kadky erkek liseleriyle askeri liselerde ve nklp lisesinde edebiyat retmenlii yapmtr. Daha sonra shhatinin msaadesizlii zerine retmenlikten ayrlm, Arkeoloji mzesi ktphaneciliinde bulunmutur. ld zaman Beyazt Kitapsaray mdr bulunuyordu. 1

Daha geni bilgi ve nerettii eserler iin baknz: Folklor Postas, C. 1, Say: 10, Sadedin Nzhet Ergun, Hayat ve Eserleri. Yazan : Burhaneddin zdil.

328 stat, ilk eserlerini retmenlie baladktan sonra vermeye

balamtr. lk eseri, Mehmet Ferit Uurla meydana getirdikleri, Trk folklor ve halk edebiyatnn ilk meyvelerinden saylmas icap eden Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat olmutur. Bunu, Halk airleri takip etmitir. alma hayatna yorulmadan devam eden edebiyat tarihimiz, 1926dan 1936ya kadar tam 27 eser neretmi, bylelikle divan ve halk edebiyatna olan derin vukufunu ispat etmitir. 1936dan beri forma forma nere balad Trk airleri ansiklopedisi, imdiye kadar hissedilen bir boluu doldurmak zereydi. ld zaman, arkasnda 35 ciltlik deerli bir telif eser klliyat brakmtr. Milli Eitim Bakanlnn, stadn eer hazr bir vaziyette ise, yarda kalan bu Trk airleri ansiklopedisini tamamlatmas ok yerinde ve isabetli olacaktr. stadn ufulne acmayan muhakkak ki yoktur. Lakin bizi teselli eden cihet udur ki Sadedin Nzhet, bir insan kudretinin fevkinde alma ile ortaya koyduu eserleri iin daima en iyi telif hakk alan bir Trk yazar olmutur. Henz hazrlad ve neretmek zere olduu eserleri vard. Bektai airleri ve Nefeslerinin 330 sayfalk birinci cildinin ikinci tab Maarif Kitabevi tarafndan yaplmt. Yaknda ikinci cildi neredilecekti. Yine Karacaolann 9. basks, ayn kitabevi tarafndan yeni ilavelerle baslmt. Bu 432 sayfalk eser hakknda bir yaz yazmak istiyordum. Eserden bir tane aldm. Halit Bayrya aynen unlar syledim: Folklorcularmz ok alyor, eserler meydana getiriyorlar. Fakat biz onlarn deerini bilmiyoruz. ldkten sonra mersiyeler yazmak iin kaleme sarlyoruz. Bu defa buna sra gelmeden, Karacaolann dokuzuncu basks hakknda bir yaz yazacak ve Sadeddin Nzhete ifa dileyen bir mektupla birlikte gndereceim. Lakin ite, gen ve deerli edebiyat tarihimiz arkasndan da ancak bir mersiye yazmak nasip oldu. hsan Hner, Folklor Postas, C. 2, S. 16, s. 2.

329 KARACAOLANIN YEN LAVELERLE IX. BASKISI SADEDDN NZHET ERGUN Merhum Sadedin Nzhet Ergunun vefatndan evvel neredilen son eseri Karacaolann dokuzuncu tab olmutur. stadn hemen her eserinde olduu gibi, bu eserde de titizliin ve itinann btn hususiyetleri bir araya toplanmtr. Karacaolann dokuzuncu basksnda daha evvelki basklarda bulunmayan 140 iir daha yer almtr. Eserin ilk 10 sayfas, imdiye kadar Trkiyede ve dnyann her kesinde Karacaolana ait yazlan yazlara, Bibliyografyaya tahsis edilmitir. Bunu takip eden 19 sayfa Karacaolann Hayatna, 15 sayfa Eserleri ve Edebi ahsiyetine ve 6 sayfas da hreti ve Tesirlerine ayrlmtr. Hemen hemen halk bilgisi ve edebiyatyla uraan herkesin bildii gibi, Karacaolann nerede doduu, ne zaman yaad ve ld kati olarak bilinmiyorsa da, imdiye kadar ele geirilen belgelerden sarahaten anlaldna gre, Karacaolan XVI. asrda ve Gneydou Anadoluda domu ve yaamtr. Btn bu hususat para para stadn kaleminden ve iktibaslarndan takip edelim: Ufak bir balang ve bir lgate ilavesiyle Karacaolann iirlerini ise bundan on yedi yl evvel ilk defa nereden ben oldum. Bu eserimi bilahare Hayat mecmuasnda (Hayat, No: 41, sahife: 282, 8 Eyll 1927), mteakiben ayn mevzuu tevsi ederek Trkiyat mecmuasnda( Trkiyat mecmuas, cilt: 2, sahife: 502- 505) Prof. Fuat Kprl stadmz, Tarsus gazetesinde de (Tarsus gazetesi: 25 Eyll 1927, no: 615- 616) Ali Rza Yalman tenkit ettiler. Prof. Fuat Kprl, k edebiyatna ait yazdklar muhtelif eserlerde de bu kymetli airden ayrca bahsetmilerdir. Karacaolana dair neredilen mhim vesikalardan biri de Bay Abdlkadir Erdoann (Halk Bilgisi Haberleri) mecmuasna yazd kk bir makaledir.(say: 13, 1 Terinisani 1930). Kitabm kmadan evvel, geri airin baz komalar Gnete, Milli Mecmuada, Nurda Bay ve Bay Besim Halk Atalayn iirleri adl Mara kk Tarihi ile zbekoullarndan Esadn eserinde

neredilmiti. Bundan elli yl kadar evvel de aire ait bir hikye ile beraber

330 onun 638 msran ilk defa Radlof neretmi bulunuyordu. Fakat btn bunlar mahdut bir yekn tutmakta idi. Bata Ali Rza Yalgn olmak zere birtakm ahsiyetler, Karacaolann deyilerinin falan kydeki filan aadan veya filan kydeki falan ahstan tespiti zaruri olduu kanaatini izhar ediyorlar. Bu hareket tarz, folklor vesikalar iin hakikaten en doru bir usuldr. Fakat XVII. asr ortalarnda yaad muhakkak olan bir saz airinin eserini tam bir dorulukla muayyen ahslardan deil, eski mecmualardan arayp bulmak zorundayz. Ve bugn, Karacaolann en itimada deer manzumelerini eski mecmualarda tesadf ettiklerimiz tekil etmektedir. Eserin bu dokuzuncu tabnda ise, bilahare intiar eden baz manzumelerle tesadf ettiim mahdut bir ksm iirleri ve Eflatun Cem tarafndan toplanlarak Maarif Kitaphanesi sahibi Bay Naci Kasma verilen koma ve semaileri eserimin sonuna ilave ettim. Karacaolan doduu yeri muhakkak ki iirlerinde sylemi olacaktr. Fakat birok vilayetlerdeki halk, bu byk saz airini kendi muhitlerinde yetimi olarak gstermeyi eref addettiklerinden bu manzumelerdeki memleket ismini deitirmi, ortada hibir vehile kabul edilemeyecek tezatlar hsl olmutur. demekte ve ayr ayr iirlerden alnm u drt msra vermektedir: Mamalda ben bir Rdvan oluyum Binbuadr benim ilim Erzurumdur benim ilim Yaylamz Bulgar dadr Daha evvel de Halk edebiyatnn en kuvvetli mmessili olan Karacaolann hayat hakknda vereceimiz malumat pek noksandr. Bununla beraber ktphaneleri dolamak ve muhtelif eserleri kartrmakla bu hususta faydal bir vesika elde edeceimizi de zannetmiyoruz. Karacaolann kendi muhitinde yetimi olduunu iddia eden Kozan, Adana, Mara, Nide, Ermenek gibi birok Anadolu ehirleri vardr. Bay Ali Rza zkutun tespit ettiine gre air, Bahe kazasnn Farsak karyesinde domutur. Birok kimselerin iddiasna gre, air bu karyenin Sailolu

331 soyundandr. Sailoullar hl Bahede tannm bir aile olarak

yaamaktadrlar. Bay Ahmet Tevhidin ihtiyar kimselerden ald malumata gre, Karacaolan Kozana tabi Feke kazasnn Gke kyndendir. Barak Trkmenleri, onu kendileri arasndan yetimi sayarlar. Kilisin Musabeyli nahiyesinde bulunan avulu Trkmenleri de onu kendilerinden addederler. Hatta o nahiyenin Zobular kynde doduunu . zba tespit etmitir. iktibaslarn yapt halde, stat da kati bir yer tespit edememitir. Eer okuyucularmza eser hakknda tam bir kanaat vermeye alacak olursak, eseri tamamen stunlara geirmemiz icap edecektir. Karacaolan, 432 sayfadr. inde, imdiye kadar neredilmi veya neredilmemi 475 koma ve semai yer almtr. Eser, kue kd zerine baslm ve Mnif Fehim tarafndan izilmi olan gzel bir resim ile mzeyyendir. Halk edebiyat ile ilgili herkesin ktphanesinde bulundurmas icap eden bir deerdedir. Btn bunlara ramen, eserin fiyat 250, ciltlisinin 300 kuru ve tbii Maarif kitabevidir. Karacaolandan ite bir koma: Ala gzlerini sevdiim dilber Seni grmiyeli gresim geldi Altun kemer skm ince belini Usul boylarn sarasm geldi Kcksn gzel etme bu naz Cierime bastn atei kz Bana sokmusun gl nergisi Yzn yzme sresim geldi Aladr gzlerin siyahtr san Aradm cihan bulunmaz ein Yaylann karndan beyazdr dn Uzanp stne lesim geldi Karacaolan der ki bilirim seni

332 Adadm yoluna kurban bu can Koynunda beslenen ayvay nar zp dmelerin deresim geldi hsan Hner, Folklor Postas, S. 17, s. 10- 11.

TRK ARLER ok alkan ve deerli arkadamz Sadettin Nzhet, Trk edebiyatnn muhtelif safha ve simalar hakknda imdiye kadar epey eser nerine muvaffak oldu. Bu suretle Trk edebiyatnn yeni ve eski tarihine geni mkyasta hizmet ederek, yalnz edebiyat tarihiyle megul olanlarn deil, ayn zamanda btn memleket mnevverlerinin krann kazand. Son zamanlarda bu kran bir kat daha arttran ve kendi hizmet ve muvaffakiyetlerine bir yenisini ilave eden bir hadise etrafnda yine Sadettin Nzhetin adn gryor ve seviniyoruz. Bu hadise, arkadamzn Trk airleri adyla karmaya balad, bugne dein otuz sekiz cz ortaya konmu olan byk eserin intiara balamasdr. Verilen izahata nazaran Trk airleri, tarihi kaynaklarda isimleri geen yeni ve eski btn Trk airlerinin hayatlar ve eserleri hakknda malumat ve numuneleri ihtiva edecek ve bu arada halk e saz airleri de ehemmiyetle mevzubahis edilecektir. u halde Trk airleri, eski adyla bir yeni tezkire fakat imdiye kadar bilinen baslm ve baslmam tezkirelerin hepsinden stn bir yeni tezkiredir. Okuyucularmz pek iyi bilirler ki edebiyat, tarihin birok safhalarn canlandran, mahhas bir hale getiren kuvvetli bir vesikadr. Edebiyat tarihi de medeniyetin tekmlnde mil olan hiss ve manevi unsurlar ayr ayr gstermesi itibariyle, medeniyet tarihinin mhim bir fasln tekil eder. Bunun iin bir milletin medeniyet tarihini tetebbua girienler, nce o milletin edebiyat tarihini incelemekle ie balamak zaruretindedirler. imdiye kadar Trk medeniyeti tarihinin bir paras halinde incelenmedii iin, Trk edebiyat tarihini bugn batan baa tetkik ve tanzim

333 etmeye muhta bulunuyoruz. Bu ihtiyac duyarken, edebiyat tarihimizin inas iin temel hizmetini grecek vesikalar arasnda tezkire namn tayan baz eserlere de rastlyoruz. Fakat bu eserler, yalnz tarih vesikas, tarih deil, hatta menakpname vasflarn bile gstermekten uzaktrlar. Sahifelerinde, bir devrin edebi simasndan- hakikate uygun olmak artyla- kk bir izgi, belirsiz bir iz dahi bulunmas kabil olmayan tezkirelerin biricik iyilii, ereveleri iinde birka airin adn saklamalarndan ibarettir. Bununla beraber yazldklar zamann telakkileri gz nnde bulundurulursa, onlardan baka trl hizmet beklemek de fazla ve lzumsuz olur. Tezkireleri, Trk edebiyat tarihinin birer vesikas halinde tetkike giritiimiz takdirde daima phe ile karlamak, tam manasyla ilmi bir telif olduklar zannna dmemek, bunun aksine olarak sadece bir malumat mecmuas, perakende baz bilgileri gsnde toplayan bir dergi olarak kabul etmek icap eder. inde bulunan malzemenin gerek tertip tarzlar gerek asl bnyeleri, tezkirelere bundan baka ve bundan ok deer kazandracak bir hviyet gstermez. Yalnz bunlardan birkana, yazanlarn ahsi kudret ve seciyeleri dikkate deer bir hususiyet vermi, dierleri arasnda nispi bir stnlk temin eylemitir. Latifi Tezkiresiyle k elebinin Meairuaras ite bu cmledendir. Memleketimizde, tezkireciliin taklit ile baladn bilmeyen yoktur. Cetlerimiz, randan bir taraftan nazm rnekleri alrken, br taraftan da edebiyat tarihi ilmini almlardr. randa tezkirecilik olmasayd, bu meslek, ihtimal bizde de olmayacakt. Tezkirelerimizin hemen hepsi, bu hususu ak kalplilikle sylemekten hi ekinmemilerdir. Tezkireciliimizin byle taklit ile balamas, bu yolda orijinal, nevi kendisiyle birlikte meydana gelen ve ilerleyen bir tezkireler silsilesi kazanmak bahtiyarlndan bizi uzak brakmtr. Eski tezkireler iyice incelenirse abucak grlp anlalr ki bunlarn hepsi taklit ile ortaya konmu birer mahsul olmaktan kurtulamamlardr. Tezkireciler, eserlerini umumiyetle ya ksmlara ayrmlar yahut bahsettikleri airleri alfabe srasna gre tasnif ederek tetkik eylemilerdir. Tezkirelerini ksmlara ayran melliflerin bu tertipte uyduklar kaide, bir esasa dayanmayan indi ve geliigzel olmaktan ileri gidemez. Tamamyla hayali,

334 uydurma hatta manasz olan bu tertip tarznn yannda, alfabe srasyla tanzim olunmu tezkireler, ok makul ve bir usule bal grnrler. Bununla beraber, ne olursa olsun, tezkirelerin herhangi birinde ciddi bir tasnif gze arpmaz. Hepsi perakende, hepsi dank, adeta birbirleriyle alakal olmadklar halde tesadfn birletirdii sahifeler gibidirler. Tezkirelerin kimi muhtasar kimi mufassal bazlar da dier birkann hlasasdr. Fakat bunlara baklacak olursa ksaltmak ve uzatmakla hlasa etmek birbirinden ayr manada saylamaz. Tezkirecilerimize gre, ksaltmak ve uzatmak ayn marifettir. Onlarn uzatmak dedikleri, bir air hakknda meth senal cmleler silsilesinin bitip tkenmemesi ve bylece bir kelimeler sanat ibarettir. ster uzun ister ksa olsun, tezkirelerden alnan malumat, kemiyet ve mahiyete birbirinden farkszdr. Bu farkszlk hi amaz yalnz ara sra birinin bir seci veya terkibe feda ettii hakikati, br sylemek frsatn bulur. te, tezkirelerimiz arasndaki nispeti bozan hadise sadece budur. Hlasa olarak tertip edilmi tezkirelere gelince, bunlar kopya saymamak iin insann ok sabrl olmas icap eder. Mesela Beyan Tezkiresi, Hasan elebi Tezkiresinin ie yaramaz bir eklidir. Kafile-i uara, her tezkireden nakledilen birka satrdan vcut bulmutur. Tezkirelerin bu nevileri, tabiatyla, edebiyat tarihimizin tetkikinde dayanlacak, faydalanlacak ciddi kaynaklardan deildirler. Tezkirelerin dili, ancak parlak ve ssl bir edebi metne yakr. Bu dil o kadar zentili, o kadar merak ile giyinmi, sslenmitir. Dillerine gre muhakeme edilirse, tezkireler bir edebiyat tecrbesi demek insafszlk olmaz. nk tezkirecilerin slupuluk hevesi son haddine varm, mbalaa olacandan korkulmakszn denilebilir ki bir hastalk halini almtr. Bu sebepten dolay, tezkirecilerin slup urunda fikirlerinden pek ok fedakrlk yaptklarna inanmamak imknszdr. meheri hazrlanmasdr. Ksaltmak ise, kelime oyunundan vazgememek zere, methiyelerini mmkn olduu kadar ksa kesmekten

335 Tezkireler hakknda verdiimiz bu umumi ve ksa izahat, ananeden yetimi eski tezkirecilerin btn zaaflarn kfi derecede ortaya koymutur, sanrz. Sadettin Nzhetin eseri, pek tabii olarak eski tezkirelerin noksan ve kusurlarndan hibirini tamadktan baka, her cihetle onlardan stn ve yalnz alfabe srasyla tertip edilmi olduu iin eski tezkirelerin bazlaryla mterek bir vasf haizdir. Fakat yalnz bu vasf itibariyle tezkire ad verilebileceini yazdmz bu esere, muhteviyatnn ihzar ve arz taraflarna bakarak, bir edebiyat tarihi ansiklopedisi demek de pekl caiz ve hatta lazm ve daha muvafk olur. Trk airlerinin imdiye kadar intiar eden otuz sekiz cznde, adlar (A) harfiyle balayan airlerin tetkiki henz bitirilememitir. Bunlardan dokuzuncu cz k Paaya, yirminci cz Bursal Ahmet Paaya, yirmi ikinci cz Ahmet Rasime, yirmi drdnc cz de Ahmediye tahsis olunmu; daha dorusu mellif, adlarn saydmz air ve muharrirlere edebiyat tarihimizdeki ehemmiyetlerine gre, eserinde yer ayrmaktan ekinmemitir. Trk airlerinin ilk cildini tekil eden otuz cznde, kendilerinden bahis olunan airler unlardr: Abadi, Ab, bid, bid (Nakizade), bid (Kayserili), Abidin Baba, Aczi, Adem Dede, Adem, Adem elebi, dil elebi, dil, dile, Afitab (Amasyal), Afitab (stanbullu), Agh (Semerkantl), Agh (stanbullu), Agh Paa, Agh, Agh Dede, Agh (Rizeli), Agh (Mansur), Agh (saz airi), Ah (Kapczade), Ahi olu, Ahu, Ahu Dede, Akif (Amasyal), Akif (Belgratl), Mehmet Akif, Akif (Ltfullah), Enderunlu Akif, Selanikli Akif, Antakyal Akif, umnulu Akif, Vanl Akif, Akif Paa, Selanikli Akif, Trabzonlu Akif, Diyarbekirli Akif, Akl, l (Beyzade), l (stanbullu), l (Urlal), Mverrih l, Edirneli l, l (on yedinci asr airlerinden), Bosnal l, Krml l, eyh l, lim, Amidi, mir, An (Fatma), Tireli An, skdarl An, Zeyrekzade An, Aram, Arif (Abdal), Arif (Abdlbaki), Arif Ali Molla, Bursal Arif, apanolu Arif, Dramal Arif, Arif (Fethullah), Arif (Erzurumlu), Arif (Eskiehirli), Arif (Halveti), Arif Hikmet, Arif (sazade), Arif (Kahyazade), Arif (Kapcba), Arif (Kaifzade), Ktahyal Arif, Lefkoal Arif, Arif (Mehmet), Arif (Mevlevi), Mtercim Arif, Arif Nihat, Arif Paa, Arif (Peevi), Arif

336 (Reislkttap), Arif (Sleyman), Tfenkiba Arif, Arif, Arife Bac, Arif, Arif (Mehmet elebi), Arif (Ahmet Paa), Arif (Hseyin elebi), Arif (shakzade), Arif (Kavalal), Arif (saz airi), Sinoplu Arif, Trabzonlu Arif, Yeniehirli Arif, Antakyal Asaf, Asaf, Asaf (Damat Mahmut Celaleddin Paa), Asaf (Diyaribekirli), Asaf (Mehmet Paa), Asaf (stanbullu), Asaf (saz airi), Asaf (Sleyman), Asaf, Asaf Halet, Bosnal Asafi, Asafi (Kulolu), Asari, Amasyal Asm, Asm, Asm (Arifzade), Badadl Asm, Bosnal Asm, Bursal Asm, Asm, Asm (elebizade), stanbullu Asm, Asm (Kk Filibelizade), Ktahyal Asm, Lefkoal Asm, Asm (Zeyrekzade), Asmi (Bursal), Asumani, k elebi, k Dede, k olu, k Paa, k (Riyazizade), k (saz airi), Aki, Amasyal Atf, Atf (avuzade), Defterdar Atf, stanbullu Atf, Atf (Mehmet Emin), Rizeli Atf, Atf (Sleyman), Atfi, Ayetullah, Azadi, Azeri (Bursal), Azeri (Edirneli), Azer (stanbullu), Azeri (Muallimzade), Azim (Bursal), Azim (abanzade), Abaza Hasan, Abdal (Bektai), Abdal (Kara emsi), Abdal Musa, Abdal Olan, Abdal (saz airi), eyh Abdal, Abdi (Himmetzade), Abdi (Abdullah), Abdi (Abdullah), Abdi (Reislkttap), Abdi (Tavil), Abdi (Abdlvehab), Abdi (Abdurrahman Paa) Abdi (Alaehirlizade), Abdal (Altunizade), Abdi (eteci Abdullah Paa), Abdi (Diyarbekirli), stanbullu Abdi, stanbullu Abdi, Abdi (tezkireci), Abdi (ktip), Abdi (Knalzade), Abdi (Mekinin kardei), Abdi (mderris), Abdi (Niyazname sahibi), Abdi (Onbeinci asr airlerinden), Abdi (Serho), Abdi (Sar Abdullah), Abdi (Saz airi), Abdi (Musahipzade), ark Karahisarl Abdi, Abdullah Atf, Abdullah (Kzlca Hayreddin), Doktor Abdullah Cevdet, Abdlaziz Mecdi, Abdlaziz (mmveletzade), Abdlbaki Fevzi, Abdlbaki (Lalizade), Abdlgani Seni (Yurdman), Abdlgani Vardari, Abdlhak Molla, Abdlhak (Celveti), Abdlkader Belhi, Abdlkadir Erdoan, Abdlvasi elebi, Abdlvehab (mm), stanbullu Abdrrahman, Abdrrahman (mutasavvf), Abdlrahim (Kadiri), Karahisarl Abdrrahim, Abdlrahim (On beinci asr airlerinden), Abdrrahim Tirs, Abdssamet (Himmetzade), Aczi (Aa), stanbullu Adli, Adli (Snbli), Adni (Mahmut Paa), Adni (Mevlevi), Adni (Saz airi), Afif Salih, Afif Feyzullah, stanbullu Afif, Afvi Aazade, Ahdi (Ali), Badadl Ahdi, Edirneli Ahdi, Maral Ahdi, Ahdi (Saz airi), Ahi (On beinci

337 asr airlerinden), Ahid, Ahizade, Ahkri, Ahmet Asm (mtercim), Ahmed (Bektai), Ahmet (bestekr), Ahmet (Bey), Ahmet (Bursal Pareparezade), Ahmet Can, Ahmet Celalddin Dede, Ahmet (Celveti Karamanizade), Ahmet (Dukakinzade), Ahmet Fakih, Ahmet Ferit, Ahmet (Geylanl), Ahmet Hamdi (Mzrakolu), Ahmet Hamdi (Nazmlhikem), Ahmet Han I, Ahmet Han II, Ahmet Han III, Ahmet Veysi, Ahmet (shak Hocas), stanbullu Ahmet (Karaca Paa), Ahmet (Hac Baba), Ahmet (Kaytaszade), Ahmet Kemal, Ahmet (Koca, Konyal saz airi), Konyal Ahmet, Mihalolu Ahmet, k Ahmet, Ahmet Dede, Ahmet Nafz Paa, Bursal Ahmet Paa, Ahmet Paa (skender Paazade), Prasa Ahmet Paa, Mverrih Ahmet Refik, Ahmet Remzi, Ahmet Reit, Ahmet Rasim, Ahmet (Saz airi), Mestizade Ahmet, Ahmet Talat Onay, skdarl Ahmet, Ahmet Vefa, Ahmet Yahya, Ahmet, Ahmedi (Germiyanl), Ikodral Ahmedi, Ahseni (Mmin Paa), Ahteri, Ehteri (Saz airi), Aka Gndz, Akbyk, Eypl Akli, tipli Akli, Akli (Tablizade), Ak emseddin, Aleddin, Snbli, Allahi, k Ali, k Ali, ankrl k Ali, Ali Aver, Benli Ali, Ali (Bursal saz airi), Ali Canib Yntem, Ali elebi (Knalzade), Ali elebi (Seyit Nattazade), Ali elebi (mmveletzade), Ali elebi (Vasi Alisi), Ali (Derdname sahibi), Dervi Ali, Edirneli Ali, Ali Ekrem (Namk Kemalzade), Ali Fakri, Ali ffet (Gen Arap), Ali Kmi, Ali Mmtaz, Ali Nihad Tarlan, Ali olu, Ali Rza Seyfi, Ali Ruhi, Ali Salahaddin, Ali adi, Ali (eyh). Grlyor ki Trk airlerinin birinci cildinde tetkik olunan simalarn yeknu yz on ikiye varmaktadr. kinci cildin nerolunan ksmnda da seksen airin hal tercmeleri mevcuttur. Her biri bal bana bir lem olan bu airlerin, gerek eserleri ve gerek hayatlar hakknda malumat alnabilecek kaynaklar o kadar mebzul olmadktan baka, ekseriyetle nerede olduklar bilinmeyen, bulunmas ve bulunsa bile tetkik edilmesi g olan eserlerdir. Bu itibarla Sadettin Nzhet Ergunun katland klfeti, burada ne kadar anlatrsak anlatalm, yine hakkyla tarif ve izah etmeye muktedir olacamz hi zannetmiyoruz. Bununla beraber, arkadamz her mkl yenmi, her yorgunlua katlanm, hibir fedakrlktan ekinmeyerek ortay byk bir eser koymak kastyla ok geni bir teebbse girimitir. Muvaffakiyetle ve

338 intizamla ilerleyen bu teebbs mukayeseye medar olacak herhangi bir fikri hadiseye son zamanlarda rastlamak imknszdr. Vaktiyle emseddin Saminin Kamusul-Alam tertip iin gsterdii gayreti, ondan daha mull, daha esasl, daha usul ve ilmi bir tarzda gsteren Sadettin Nzhet Ergunun ifa etmekte olduu hizmetin azameti, belki bugn birden bire pek anlalmaz. Fakat zaman getike, hususu ile yeni nesiller iin deer biilmez bir kaynak olmas muhakkak bulunan Trk airlerinin, istikbalin ana kitaplar arasnda yer alacan imdiden kestirmekte yanllk ve mbalaa bulunabileceine hi ihtimal vermiyoruz. Azmin, himmetin, usul ile almann ne yksek mahsuller verebileceini ispat eden bu eserin, bu bakmdan genlik iin bir mesai rnei olduunu ve dolaysyla terbiyevi bir kymet tadn da burada sylemeden gemek istemeyiz. Edebiyat tarihimizin inasnda temel hizmetini grecek olan Trk airlerinin tamamland gnn sade edebiyatlar, tarihiler iin deil, btn memleket mnevverleri iin bir sevin gn olacan sylemekte tereddt etmiyoruz. M. Halit Bayr, Yeni Trk, C. 6, S. 64, s. 117- 121.

TRK ARLER Edebiyat tarihi ile uraanlarmzn en verimlisi ve bugn Trkiyenin en alkan fikir adamlarndan bir olan Sadettin Nzhet Ergun, bir kitap deil, bir ktphane yazyor; bir eser deil, bir abide meydana getiriyor. Bu ktphanenin ve abidenin ehemmiyeti hakknda umumi bir fikir edinmek iin intiar eden birinci cildi, hi olmazsa birka saat kartrmak lazmdr. Ona ne byk emekler sarf edildiini, kendi yorgunlunuzdan istidlal edeceksiniz. Fakat bu yorgunluk size birok bilgiler ve hazlar da temin edecektir. Eserin banda, mellifin iki sayfalk bir mukaddimesi var ki kitabn maksat ve mahiyetini tabii ve iddiasz bir lisan ile anlatyor ve hatra gelebilecek muhtelif ekildeki tereddtlere ve itirazlara da cevap veriyor.

339 Alfabe srasyla tertip edilen Trk airleri, yedi sekiz asrlk edebiyatmzda, tannm tannmam btn airleri hatta nazm ile biraz uram olanlar da ihtiva etmektedir. Basma, yazma btn tezkirelerin, mecmualarn, biyografik eserlerimizin kaydettikleri malumat orada toplanm bulmakla kalmyoruz, her birinin yorulmaz bir gayretle, hatra gelmeyecek membalara mracaatla tamamlanm, ilenmi ve mukayese edilmi olduklarn gryoruz. Eserde mesela alt asr nce yaam ve ancak birka beyti kalm bir airin iirlerini, baz defa el yazsyla minyatr ve onun yannda da edebi varl henz be alt yl bulmayan bugnk bir gen airin hayat, eseri ve resmi vardr. Kitap, btn Trk airleri iin umumi bir mecelle, muazzam bir ktk olmaktan ibaret deildir; ayn zamanda Trk iirinin en mehur, en gzel ve en eitli rneklerini de bir arada bulunduruyor. Bu mahiyetten dolay onu hem Trk airlerinin biyografik bir ansiklopedisi hem her eit Trk nazmnn muazzam bir antolojisi addetmek icap eder. Birinci cilt, 468 sayfadan mrekkep ve sayfa ktas Larouse ansiklopedisinin sayfalar geniliine msavidir. Bu cilt iinde 216 Trk airinin tercme-i haliyle balca eserleri var. Henz Ali isimlerine gelinebilmi olmasna gre, bu l ile devam edecek olan btn eserin, asgari 20 byk cilt tutaca, yani drt be bin kiiden mrekkep bir air ordusuyla on bin sayfalk Trk iirini ihtiva edecei tahmin edilebilir. Trk airleri tamamland zaman hi phe yok ki Trkenin en byk kitab olacak ve milletimizin manevi medeniyetindeki enginlie ahit bir abide tekil edecektir. Bizzat air olan mellif, divan edebiyatndan bugnk ekillere ve tekke enisinden halk iirlerine varncaya kadar, iirimizin her neviyle uram ve hepsinden ayr ayr zevk alm bir adamdr. Byle olduu iin, eserin her tarafnda hem iten anlayan ve zevk alan dikkatli ve bilgili bir muharririn himmeti, hem de airlere ve eserlere kar tamamyla btaraf haluk ve mutedil bir mellife layk fikir iffeti hissediliyor.

340 Littrnin Kamusu gibi, ancak uzun yllarda tamamlanacak olan Trk airlerinin ayn gayret ve fedakrlkla ikmal iin mellife Littrninki kadar uzun mr ve alkanla layk huzur ve shhat dilerim. Byk emekleri hrmetle ve hayranlkla karlamak, ciddi ve alkan fikir adamlarna hem manevi itminan hem de maddi imkn hazrlamak, milli bir bortur kanaatindeyim. . Alettin Gvsa, Yedign Mecmuas, C. 10, S. 240, s. 9.

KARACAOLAN MELLF KMDR? -1Mhim bir edebi hadiseyle kar karyayz: Karacaolan yazar kim? Bugne kadar edebiyat tarihimizin yanld pek ok cihet olmutur. Fakat bu yanlmann, hepsinden mthi olaca zannediliyor. nl halk airimiz Karacaolann iirlerini senelerce toplamak ve yaymak iin alan merhum Sadettin Nzhet Ergunun Karacaolan zerindeki ett ve tetkik yazlaryla nerettii Karacaolan eserleri, bugn kendisinin olamayaca ortaya km bulunuyor. Merhum hazra konmutur. Emei, aln terini, gz nurunu dken bakasdr fakat Sadettin Nzhet, ondan istifadeyi bilmitir. Bu hakikat ilk defa Babalk gazetesinde Afif Evren aabeyimiz tarafndan bulunup kartlmtr. Afif Evren, kasm ay iinde Karacaolana Dair balkl dokuz yaz yazd. Bu seri yazlardan anlaldna gre, Babalk gazetesinin yirmi dokuz yl evvelki nshalarnda Ali Rza imzal Karacaolan mevzulu bir seri tetkik yazs kmtr. Ali Rza Bey, yazlarn Cebelibereketten gnderiyor ve diyor ki: Bugn ben ne kadar bahtiyarm ki Karacaolann muhitinde, gezip oynad yaylalarda bulunuyorum ve ne kadar bahtiyarm ki onun teneffs ettii turun ve portakall havalar massediyorum. Onun g ettii yaylalarda ve obalarda geziyorum. Yine onun sazn dayad amlara yaslanyorum ve ite orada hafidlerinin hazin sesli yank trklerini dinliyorum. Ali Rza Bey, 1922de (amda) yaylasnda Ali Aa isminde ihtiyar fakat din bir kylyle konuur. Ali Aa, dedesinden dinlediklerini muharrire

341 anlatr. htiyarn ifadesine gre Karacaolan Cebelibereketin merkezine bal (Yarpuz) nahiyesine gelir, orada saz alar, trkler yakarm. Yirmi dokuz sene evvel Babalk nshalarnda neredilen bu yaznn sahibi Ali Rza Bey kimdir? Afif Evren aabeyimizle biz bu nokta zerinde durduk fakat hangi Ali Rza Bey olduunu kestiremedik. Mithat akir Altan hocamza gre Ali Rza Bey, maarif kadrosunda bulunuyormu. Zaman zaman da Adanadan dnlerinde Karacaolan adl bir halk airinindir diyerek baz iirler okurmu. Bununla beraber Ali Rza Beyin kim olduu bugn meydana kmtr. Babalkn son neriyat karsnda Ali Rza Beyin Gebzenin Tuzla kynde bulunduu anlalmtr. Ali Rza Yalgnn yaknda Babalkta bu mevzuda baz aklamalar yapacan mit ediyoruz. Babalk refikimizde son defa neredilen 9 makalenin tetkikini ve Ali Rza Beyle Sadettin Nzhet merhumun mnasebetini, ikinci bir yazda anlatmaya alacam. Celaleddin Kimir Yeni Konya Gazetesi, 16 Ocak 1952

KARACAOLAN MELLF KM? -2Karacaolana ait, Sadettin Nzhet merhumun antoloji mahiyetindeki eseri, ilk defa hangi tarihte bastrdn kati olarak renmek mmkn olmad. Bununla beraber, antolojinin 1934 ve 45 seneleri iinde dokuz defa basldn zannediyoruz. Buna gre Sadettin Nzhet, Ali Rza Beyin Babalkta kan makalelerinden sonra Karacaolana ait eseri hazrlamaya balam ve neretmitir. Meselenin en enteresan taraf da 1927 ve 1932 seneleri aralarnda Sadettin Nzhet Konyada muallimlik etmi lise ve muallim mektebinde edebiyat okutmutur. Tabi ki merhum, Ali Rza Babalkta kan makalelerine muttali olmutur.

342 Sylendiine gre, Ali Rza Bey, rahmetli Ferit Uurun da dikkatini ekmi ve Sadettin Nzhetle birlikte olarak Karacaolana dair ilk bilgi ve iirleri renmilerdir. Btn bunlar gsteriyor ki Sadettin Nzhet merhumun eseri, Ali Rza Yalgnn Babalktaki makalelerinden sonra neredilmitir. Sadettin Nzhet Ergun, Karacaolan ilk defa ortaya atarken birka kuvvetli iiri misal olarak gstermitir. Halbuki bu iirler, Ali Rza Beyin makalelerinde pek l yer almt. (Nitmeli bu kara delikanly) diye beenmeyen geline Karacaolann syledii u mehur iir: Beni kara diye yerme Mevlam yaratm ho grme Ela gze siyah srme ekerler kara deil mi? Yine Karacaolann u pek sevilmi iiri: Gvercin durulu, keklik sekili Kl, rdek boyunlu, ceylan bakl Karacaolann Cebeli Hnzrdan ayrlrken syledii: Gel gzeli bolca ile gidelim Paras ile gelinle kza k olduunu bildiren u iiri: Gelin dedim aktr yzn Hi menendi yoktur kzn Karacaolan ikinizin Kapnzda, kula benzer Antolojide kaytldr. Karacaolann gezdii yerler, yaad devir ve ld tarih de Ali Rza Beyin makalelerinden alnd anlalmaktadr. nk merhum Sadettin Nzhet, antolojisinde Ali Rza Beyle ayn fikirdedir. u ktann, Karacaolann vefat tarihi olduu anlalyor. Ebcetle 1090 senesi bulunuyor: Karacaolan bu yanda Kusur komayor iinde Mezarnn ba tanda Dner bayku ter blbl

343 Karacaolann Konyaya uradna dair iiri de Ali Rza Yalgn bulmutur: Kayseride Karamanda Konyada Acep u gzelin var m bir ei Sadettin Nzhetin Karacaolan eserinin ilk basks 1930dan aa senelere ait deildir. Halbuki Ali Rza yazarak Bey, makalelerini 1922de, ve Karacaolann nerettirmitir. Biz u kanaatteyiz ki Karacaolan memlekete ilk tantan Ali Rza Yalgndr. Emek de eref de ona aittir. Edebiyat tarihlerimizin bu hakk teslim edecei gnleri pek uzak olmasa gerek. Celaleddin Kimir Yeni Konya Gazetesi, 17 Ocak 1952 AFF EVRENN MEKTUBU Edebiyatmzn yeni bir meselesi halinde ortaya kan Karacaolana dair alka gittike bymektedir. hsan Hner kardeimden aldm mektuptan sonra, Afif Evren aabeyimizden de bir aklama geldi. Bilhassa bu mevzuda byk bir titizlik gsterip ncln yapan kymetli Afif Evrenin mektubunu, olduu gibi nerediyorum. Btn bu mektuplama ve mnakaalardan temennimiz udur ki mnekkitlerimiz ve edebiyat tarihilerimiz istifade etmesini bilsinler ve hak hakikat kimde ve hangi tarafta ise teslim etsinler. Afif Evrenin aklamasnda, dikkate deen baz noktalar var. Ali Rza Yalgnn kendisine yazd mektuptan da bahsetmektedir. Ne olursa olsun, btn bu yazmalardan u netice kmaktadr: Karacaolan memlekete tantanlarn banda muhakkak ki Ali Rza Yalgn vardr ve hizmeti, llemeyecek derecede byk olmutur. Ben artk fazla bir ey sylemeyeceim. Sz, Afif aabeyimize brakyorum: Kardeim Celal Kimir, Halk airi Karacaolana dair yazdnz yazy da okudum. Arkadamz hsan Hnerin Ali Rza Beyi bana gyaben tantan mektubu yaad yerlerde Babalka gndermi

344 elime dememitir. Hatta bana bir ay evvel gnderdiini, son mektubunda bildirdii, kendime ait bir yaz parasn muhtevi mazruf bile ayn akbete uram, zntm mucip olmutur. Bu, postanelerimizdeki dikkatsizliklerden ileri gelse gerek Nammza gelen gazeteler de kayboluyor. Beni, Karacaolan yazarna gyaben tanttna ve yazlarm kendisine hsan Hner kardeimizin gsterdiine, sayn Ali Rza Yalgndan aldm mektup zerine muttali oldum. Eer, kabahat buna ramen yine bende kalyorsa, ho grlsn ve balansn. Nitekim Ali Rza Bey, bana yazd, 4.1.952 tarihli mektubunda: hsan Hnere uramtm. Vaktiyle benim Babalkta nerettiim (Karacaolan) hakkndaki yazlarnz grdm. ok ilgilendim. Afif Bey, bu yaptnz hizmeti edebiyat tarihimiz unutmayacaktr. Var olunuz. Siz gibi arkadalarmz durduka, halkiyatn ebediyen duracana bir defa daha inandm. demektedir. Benim bu edebi mevzu zerinde durmaklm, Ali Rza Beyi tanmak, ayn zamanda hizmetini belirtmek maksadna matuf idi. Gerek hsan Hner ve gerekse siz gibi kymetli ve kadirbilir arkadalarmzn da inzimam eden himmetleriyle (mesbuk ve mtekaddem bir hizmet-i edebiye)nin hakk, teslim ve tebazr ettirilmi oldu. nk, (Karacaolann hayat ve eserleri) denilince ve bahis konusu olunca, daima rahmetli Sadettin Nzhet Ergun hatrlanmakta, Ali Rza Yalgnn gemiteki hizmet ve himmeti glgede kalmaktadr. urackta bir misal verilebilir: Onu, en iyi tetkik eden Sadettin Nzhet bey, alt Anadolu trkleri arasnda bizzat grp konutuu baz ihtiyarlarn ifadesine atfen, airin 200- 250 sene evvel yaam olacan sylyor.( Baknz: Hayat Ansiklopedisi, sayfa 2579.) Grdnz m hsl olan intiba ve kanaati? Hlbuki Ali Rza Bey, Karacaolan bundan otuz sene evvel tetkik etmi ve tetkiklerini de o zaman nere muvaffak olmutur.

345 Sz uzattm, alkanza teekkr eder, baarlarnz dilerim aziz kardeim. Afif Evren Celaleddin Kimir Yeni Konya Gazetesi, 29 Ocak 1952

K MEKTUP DAHA Bu hafta iinde Karacaolan neriyatna dair iki mektup daha aldm. Mektuplardan birisi Mersin Lisesinin deerli edebiyat muallimi Cahit ztelli dostumdan, dieri de Edip Ali Baki stadmzdan. Cahit ztelli de Karacaolana dair bir eser hazrlam bulunmaktadr. Bu bakmdan kendisinin de bu mevzuyla alkalanmas ve hakikati bildirmesi faydal olaca kanaatindeyiz. Cahit ztelliden birka gne kadar herhalde bir karlk gelecei, meseleyi aydnlatmas bakmndan yeni baz bilgiler verecei midindeyim. Edip Ali Baki stadmzn bilhassa Sadettin Nzhet hakknda vermi olduu malumat, dikkati ekmektedir. Ayrca Afyon Ziraat banka mdrnn de Sadettn Nzhet merhumun Karacaolan kitabn tenkit eden bir ett hazrlad haber verilmektedir. Bilhassa Afif aabeyimizle biz, Ali Rza Beyin Karacaolan mevzuunda hizmeti olmutur, bu hakkn zayi olmamasn istiyoruz. Edip Ali Beyin mektubunu, mnekkitlerimize ve edebiyatlarmza belki bir faydas dokunur diye, aaya nerediyoruz: Azizim Celalettin Kimir, Karacaolan kitab zerine yazdnz yazlar, alka ve takdirle okudum. Bu hususta, benim de bildiklerimi yazmay faydal buldum. Bu mektubun kendi kenizde nerini rica eder, gzlerinizden perim. Sadettin Nzhet Bey merhum, Karacaolan adl eserini 927 ylnda Konya Vilayet matbaasnda tabettirmiti. Kendisi, Konya Erkek Muallim Mektebinde edebiyat hocas idi. Eser nerine pek hevesli olan merhuma, talebeler byk tatillerde, Karacaolana ait olanlar da dhil, birok halk

346 iirleri toplayp getirirlerdi. Bu meyanda, Anakara Maarif Emini shak Refet Bey merhum da Karacaolana ait toplad bir tomar iiri gndermi ve mterek imza ile nerini Sadettin Nzhetten rica etmiti. Fakat merhum, bu gelen iirlerden bir ksmnn kendisinde zaten mevcut olduunu ileri srerek, bunlarn ancak birka tanesini kitabna aldn sylemiti. Bu yzden shak Refet Beyin gcendiini de duymutum. Kitabn nsznde, o vakit Gazi Enstitsnn ( Konya Orta Muallim Mektebi) adyla ald Konyada mdr Birecikli Ali Rza Konya Maarif Emini Avni Beyden de Karacaolana ait iirler topladn belirttiine gre, Karacaolann iirlerini ilk defa toplayanlar arasnda, shak Refet Bey merhumla bu zatlarn da adlar anlmak mnasip olur. Eski ilk tedrisat mfettilerinden Ali Rza Beyin Babalkta, Karacaolana ait neriyatndan kitap sahibinin ayrca istifade edeceine gre, temennimiz vehile Ali Rza Beyin bizzat izahatta bulunmas beklenir. Karacaolann Konyada ilk tabnda, Sadettin Nzhet Bey o kadar acele etmiti ki birka forma arasnda ayn iirin kitaba iki defa getiini grerek, dikkatini ekmitim. Halen Afyon Ziraat Bankas mdr Fahri Bilge stadmz, S. Nzhet Beyin kitabn inceleyerek baz tashihler, ilaveler ve haiyelerle sslemi, bize yeni bilgiler verecek halde olan bu yazlarnn nerini kendisinden bu stunlarda rica ediyorum. Merhum Sadettin Nzhet, gen yanda kendini ilme vermi, temiz ruhlu bir insand. abuk leceini adeta evvelden hissetmi gibi az zaman ire ok i meydana getirmek emel ve hrsn tard. Konyada, ayn yllar iinde tabettirdii Halk airleri de hatalarla doludur. Talebelerin getirdii yalan yanl malumat laykyla kontrol etmeden, incelemeden kitabna geirmiti. Yine merhum, Ferit Bey stadmzla mterek kard Konya Halkiyat ve Harsiyat adl kitabnn iine, arka saflardan birok adamlar girdii halde, Konyal, hakikaten kuvvetli air Antikac Nurettin Rt ve Hamdizade lim ve Fazl Abdulkadir Hoca unutulduklar iin her ikisi de mezkur kitaba iddetli ve tenkitlerle hcumlarda bulunmulard.

347 O sralarda tekkelerin kapanmas zerine, Besim Atalay tarafndan, Trkn byk evlad, bykler by Hazreti Mevlanaya (Bir Acem softas, dervii) gibi tabir kullanarak Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yaz yazmt. Hazreti Mevlanann Trkln ve bykln tek bana cesaretle, celadetle drt makale iinde S. Nzhetn mdafaa ettiini kran ve hrmetle daima yd ederim. Konyada, kalfalnda yazd eserleri takiben, stanbulda birok kymetli eserler meydana getiren ve Trk airleri adl muazzam abidesini ikmale muvaffak olamadan ufulne milli irfanmz ve edebiyat tarihimiz adna derin aclar duymamak imknszdr. nur iinde yatsn. Celalettin Kimir Yeni Konya Gazetesi, 3 ubat 1952 BEKTA ARLER VE NEFESLER Sadettin Nzhet Ergun, Bektai airleri adl kitabn 1944 ylnda ikinci defa bastrd. Kitabn ilk basks, 1930 ylnda yaplm ve o cildin iinde 90 geen Bektai iirine ait malumat verilmi ve iirlerinden rnekler alnmt. Geen sene yaplan yeni bask Bektai airleri ve Nefesleri adn tayor. Evvelki basmnda olmayan birok yeni airi de iine almak suretiyle yeni eser, ilkinin bir ikinci basks olmaktan kurtuluyor. Sadettin Nzhet Ergun, kitabnn balang ksmna eski kitabna Fuat Kprlnn yazd nsz aldktan sonra, bizi yeni ve hayrl almalarndan haberdar ediyor: Bu mhim ciheti ileride tabettirmek midinde bulunduum Anadolu Tasavvuf Edebiyat Tarihi adl eserime braktm. Ve Anadoluda yaylm bulunan tarikat edebiyatlar hakknda ayr ayr kitaplar karmaya karar verdim. Bu seride kacak olan kitaplarm srasyla Bektailer, Mevleviler, Hurufiler, Zeyniler, Nakibendiler, Kadiriler, Halvetiler, Bayramiler, Gleniler, Celvetiler, Rifailer ve Sadilere ait bulunacaktr. Balangtan sonra gelen ksm, 16. asra kadar Bektai airleri tekil ediyor. Burada Yunus Emre, Sait Emre, Nedimi ve Temennayi gibi ilk kitabnda bulunmayan yeni isimler var. Bunlardan Yunus Emre, herhalde o

348 vakit tannmam olduu iin eski kitaba alnmam deildi. Olsa olsa Yunusta Bektai temayllerinin bulunduunun, 1930 ylndan yani ilk kitap ktktan sonraki yllarda aklanm olmas, bunun sebebini tekil edebilir. Yazar, kitabnn ilk airi olan Yunus Emre hakknda ksaca malumat verdikten sonra, sayfann altna u notu dyor: Yunus Emrenin iirleri evvelce toplu olarak ta basmas ile baslmt. Bu kere Maarif Kitaphanesi tarafndan (Yunus Emre Divan) adyla yeniden baslmtr. 100 kuru fiyatla satlmaktadr. Sadettin Nzhet Ergun, gerek airler zerinde dururken gerek metinlerin izahndan kaynaklar vermek ve sayfa altnda nsha farklarn iaretlemek ve izahlar yapmak suretiyle, kitabnn popler bir antoloji olmadn okuyuculara anlatm oluyor. Mesela s.20de Abdal Musadan bahsederken ediyor. Antolojinin bu havasna alan okuyucu eserde hemen her zaman, hele ilk kitapta bulunmayan malumatta, hakl olarak kaynak aryor. Yukardaki notta verilen bilgi grlnce, insan ister istemez Yunus Emrenin baslan dier divanlarnn neden ad saylmam diye soruyor. Burhan Toprakn 3 ciltlik Yunus Emre Divan, Abdlbaki Glpnarlnn Mukayeseli Yunus Emre Divan da hi olmazsa saylmalyd. Sonuncu eserin sahibinin gerek 1944te kan Mukayeseli Yunus Emre Divannn mkemmellii gerek Yunusun hayat zerinde vard neticeler herhalde byle bir yerde zikredilmeye hak kazanacak kadar nemliydi. Belki de Yunusun Bektai airleri adl bir kitabn ilk sayfasna girmesini temin eden ey, bu almalarla Yunusun Bektai temaylleri zerinde bir neticeye varlm olmasdr. Ayn mesele, kitabn 126. sayfasnda bulunan Pir Sultan Abdal okunurken daha ak bir ekilde beliriyor. Sadettin Nzhet Ergun, 1930 ylnda nerettii Bektai airleri adl kitabnda Pir Sultan 17. yzyl airleri arasna alr ve kitabn 337. sayfasnda ondan 17. asrda yaayan bu Kzlba airi diye bahseder. Kitabnn son yaplan tabnda ise, Pir Sultan Abdal 16. yzyl airleri arasna alr ve ondan bahsederken u bilgiyi verir: Onun akayk Tercmesi, Evliya elebi Seyahatnamesi, kpaazade Tarihi gibi isimlerle verdii malumatn kaynaklarn tespit

349 Kanuni devrinde yaadn kuvvetle syleyebiliriz. 930- 948 (.S. 15241576) yllar arasnda randa hkmdarlk eden ah Tahmaspa kalben merbut olan bu air, Alevi Kzlba zmresinin ileri gelen ahsiyetlerindendi. Ve hayatnda mnhasran bir akidenin mterennimi olarak kalmam siyasi hareketlere de itirak etmitir. ahn Anadoluya yrmesini ve yeryzn krmz tallarn brmesi zamannn geldiini anlatmak isteyen Pir Sultan stanbul ehrinde o sahip devlet Tac- devlet ile salnmaldr diyerek Tahmaspn eski Osmanl bakentini zapt etmesini istemektedir. ki kitap arasndaki bu malumat deiikliine sebep phesiz 1930dan bu yana Pir Sultan iin yaplan tetkiklerin eski malumat dzeltmesidir. O tarihten bu yana Pir Sultann incelenmesine ayrlan tek kitap, Pertav Naili Boratav ve Abdlbaki Glpnarlnn mtereken kardklar Pir Sultan Abdal adl eserdir ve Sadettin Nzhet Ergun yukardaki malumat, hatta Tahmaspn stanbulu zapt etmesini Pir Sultann alkladn gsteren beyitle beraber, ancak bu eserden alm olabilir. Biraz aada, geri bu eserden ylece sz ayor, fakat nedense kendinin verdii malumatn bu kitaptan alndn sylemeye lzum grmyor: Daha sonra Pertev Naili Boratav, Sivasta mahalli tetkikler yaparak Pir Sultan hakknda epeyce menkbe toplad. Bunlardan bir ksmn nce mecmualarda neretti. Mteakiben Baki Glpnarl ile birlikte Pir Sultan adl bir kitap kard. Bu eserde, bu airin 167 manzumesi mndemitir. Benim nerettiim nefesler de bu esere aynen alnmtr. Sadettin Nzhet Ergunun bir menkbe ve iir diye yle dokunup getii bu kitap, yukarda verdii ve okuyann kendi malumat sand bilgiyi iine alan kitaptr. Sonra yazar, Benim nerettiim nefesler de bu kitaba aynen alnmtr. demekle yanlyor. Kendisinin 1929 ylnda nerettii Pir Sultan Abdal adl kitaptaki nefeslerin ou bu kitaba alnmamtr. Alnmayanlarn says, kendi nerettii nefeslerin yarsn geecek kadar da oktur. Bunlar tespit etmek bo bir emek olmasa gerek.

350 Aaya nakarat msralarn aldmz ve Sadettin Nzhetin

kitabndaki iir numaralarn gsterdiimiz nefesler, yazarn zannnn aksine olarak, Pertev Naili Boratav ve Baki Glpnarl tarafndan karlan kitaba hi alnmamtr. 5 Huzur-u mride erdim bu gece 7 Benden emanettir deme gnle 8 Zahirde batnda sen imdat eyle 10 Bu fena mlkne bastm kademe 12 Dedim ahm gafletlerden uyanmaz 13 u gnlmn gam bitmez dahi ne 14 Kendisi grnmez pinhandr elif 15 Din iman bulmasn diyelim Allah 17 ptida bnyadn kuran kim idi 19 Eli bir geree yetmez vallahi 20 Bir dem divanna dursam ya Ali 21 Sana medet yoluna Mrvet ya Ali 23 Hnkr Hac Bekta Veli 24 Bu mlkn sahibi Ali deil mi 30 Yine tazelendi yrek yaresi 33 Var git arap var git bende nen kald 36 Gzel ahm yarlam anlar 41 Gnlm yksekten indiremedim 42 Kudret ktibinin elinde idim 43 kszem yetimem amana geldim 44 Bunda Kul Yusufu grmeye geldim 49 Dertli olan gelsin derman buldum 50 Pirim Hac Bekta Veliyi grdm 51 Byle aldk nasihat uludan 52 Ali muradmz vire sabahtan 53 Dnen dnsn ben dnmezem pirimden 54 k mezaliye benzer gzlerin 56 Gnlnde kin kibir eylemeyesin

351 58 Sen ne iin inilersin 59 Kalsn benim davam divana kalsn 63 Yine farz iinde farzdr muhasip 64 Aliye terceman gelen elmalar 65 Her sabah her sabah yalvarn kullar 66 Dank dalardan aar m aar 68 Ar ifte dner harmanm m var 69 on sekiz bin lemin nuru dediler 70 Elimden bir kaza kt erenler 72 Aman mrvet gnahkrm erenler 73 Arzulayp size geldim erenler 74 An bilen bu cihan fark eder 76 Hak deyip tuttuum el bana yeter 82 Yok meydan deil var meydandr 86 Bir tuzaa tutulursun epsem ol 87 Kudret bahesinin gl nerdolur 88 Meer ah sevmi dese yoludur 89 Elbette seni alatan gldrr 90 Sofi bir ikrara durmal imi 91 Seher vakti on iki imam sen yeti 92 Anlar da iriir hura ne minnet 93 Byd sineme ne dalar oldu 94 Gnl kalk gidelim Hseyne doru 96 Lal gevherdir yaps 97 Ali Adem geldi onu grdn m 98 Geldi dost kokusu ol gle dt 101 z bamda biten gl neme yetmez Eserin 30 sayfa tutan ve 16. asra kadar Bektai airlerini iine alan ilk ksmn 16. asr Bektai edebiyat rnekleri takip ediyor. lk kitapta 16. yzylda ad geen Bektai airlerinin says 7 iken yeni kitapta bu say 46ya kyor. Bylece yazar bize bilmediimiz bir hayli yeni Bektai airini tantyor

352 ve eserlerinden rnekler veriyor. Daha sonra ayn kronolojik sra takip edilerek 17, 18, 19. yzyllarda yaayan Bektai airlerini tanyoruz. Bu ksmlar da ilk kitapta bulunmayan ve yazarn yeni almalaryla ortaya kan Bektai simalarn iine alyor. Bu suretle yalnz Sadettin Nzhet Ergunun faydal almalaryla tandmz Bektai airlerinin says, gene onun almalaryla nemli bir surette kabaryor. Sadettin Nzhetin ilk nerettii Bektai airlerinde 33 sayfa tutan bir iir endeksi vard ki yeni basmda onu bulamyoruz. Aranan iirin bulunmas bakmndan byle bir endeksin nemini yazar da ok iyi bilir. Onun iin mesela, Pir Sultan Abdal gibi Bektai airlerinin ilk tab gibi eserlerinde byle endekslere yer verilmitir. Belki de aceleye gelmesi yznden, yeni kitap bu ynden noksan kalmtr. Ben, bu yzden iki kitaptaki metinleri karlatrmak imknn bulamadm. Yazar yeni kitabnn balang ksmnda eserinin bir eksiini daha kabul ederek ylece, onu telafi edeceini vaat ediyor: Evvelce nerolunan Bektai airlerinde bir lgate mevcuttu. Bu ksm da muhtelif tarikatlarn antolojileri vcuda geldikten sonra, mstakil bir cilt halinde intiar sahasna koymay uygun buldum. Dileyelim de bu vakit abuk gereklesin. nk nedense, bata M. F. Kprl olduu halde baz deerli ilim adamlarmz vaat ettikleri lgateleri yayn alanna karmakta pek yava davranyorlar. Sadettin Nzhet Ergunun eski ve yeni kitabndaki metinler bize Bektainin felsefesini en iyi anlatan rnekler vermek bakmndan byk bir deer tayor. Biz, onlarda Bektainin dnya grn ve bal olduu, nefret ettii esaslar gsteren pek bol ve gzel rnekler bulabiliyoruz. Bunun iin Bektai airleri yalnz bir tarikat mensuplarn bize tantmakla kalmyor; onlar iine alan inan sisteminin en iyi tantcs olmak deerini de tayor. lhan Bagz Folklor Yazlar, s.326- 330.

353 SADETTN NZHETN LM Sadettin Nzhet, evvela iyi bir insand; iyi insanda bulunan meziyetleri, btn dostlarn kendisine balamt. Feragatin bir timsali idi. Olgun bir kafa, hassas bir kalp sahibi idi. Bu hasletleridir ki ona ve bize esiz eserler kazandrmtr. Trk airleri adl eseri, belki bir gn tamamlanacaktr. Fakat gene belki onu Sadettin Nzhet gibi tamamlayacak bir olgun kalem sahibi kamayacaktr. leride, memleketimizde birok tasnifiler kacaktr. Bunlar, birtakm vesikalara muhtatr. Bu malzemeyi Sadettin hazrlyor, kitaplar devirerek vesikalar buluyor, ktphanelerden kmyordu. Onun Karacaolan, Halk airleri ve benzerleri gibi eserleri, cidden esasl aratrma ve emek mahsul kitaplardr. Sadettin Nzhet, bir taraftan edebiyatla urarken, bir taraftan da biyografi alannda, musiki statlarn da ilave ediyordu. Musikimizin unutulmaz simalarn, onun kalemiyle toplu bir halde tandk. O, byle bir eser hazrlayncaya kadar musiki bilginlerimizin biyografilerini urada burada aramak zorunda kalyorduk. Ne yazk ki bu eserini de tamamlayamadan gzlerini yumdu. Nzhet benim otuz ksur yllk dostumdu. Bilgisinden ok faydalandm. Mezar Kitabeleri adl eserini hazrlarken, gnlerce Karacaahmet mezarlnn adem abadnda dolatk. Onun ylmak bilmeyen sanat enerjisine, sanat akna hayran olmutum. Onun, henz topraa konmam na karsnda gzyalarmz dinmemiken, ruhunu honut edeceine imanm olduu iin en byk bir strabna temas etmekten kendimi alamayacam. O, en byk acsn kitaplarn bastramamaktan buluyor ve zlyordu. Her yazdn vaktinde bastrabilseydi, belki kitaplar hatta belki de mr yarda kalmayacakt. Trk kltr dnyas, onun lmyle byk bir bilgin kaybetmitir. Mnir Sleyman apanolu Vakit, 26 Nisan 1946, s. 4,6.

354 SADETTN NZHETN ARKASINDAN lenlerimize kar borcumuzu yalnz gzyayla demek detindeyiz. Geri acmak insanlk duygularnn en asillerindendir. Fakat gzya abuk kurur. Zaman, en derin yaray bile yumuak sarglar altnda saklayp uyuturur. Merhamet de o yalarla birlikte uar gider. yle ki dn acdmza bugn artk verecek borcumuz kalmadna inanrz. Mesela evveli gn Sadettin Nzhet gmld. Arkasnda alt yavru brakan bu alkan ve faydal adam, kurtulamayacan anlad dakikadan beri kim bilir ne ruh ve vicdan ikenceleri ekti. nk o, kendi evresini, burada yaayan telkkileri, saman atei sevgileri ve ondan daha sreksiz vefalar pek iyi biliyordu. Biliyordu ki gzlerini yumunca, yuvasnn stndeki at dalacak ve yavrular perian olacak. Sadettin Nzhet bir fikir adamyd. Fikir almalarna ise bizde austos bceinin yaygarasndan daha ok deer verilmez. Bu aziz adam, eer eserleri urunda harcad emei tutup maddi dnyann el stnde tad eylere verse idi, imdi onun da hanlar apartmanlar olurdu. Fakat eser, nihayet ite bir kt ynndan ibarettir. Karn doyurmaz. Aalk insanlar byle dnseler bile, fikirin, sanatn kymetini bilenlerin el ele vermeleri gerekmez mi? Onlar niin birleip bu trl beyin ve zek kurbanlarnn kara bahtlarna meydan okumuyorlar? Birilerinin, ilk akla gelen ey, Milli Eitim Bakanlna bavurmak, Sadettinin yetimleri iin yardm istemek olacaktr. Milli Eitim Bakanl geri memlekette irfan temsil eder. Ama onun da drt yan kanunla yasa ile nizamnamelerle baldr. Byle kurbanlara ya yardm edebilir ya edemez. Ben istiyorum ki memleketin aydnlar arasnda bir irfan sigortas kurulsun. stiyorum ki yurda faydal eser vermi olanlar, bu topraklar stnde vicdan rahatyla gzlerini yumsunlar ve i ferahlyla bu topraklarn altnda yatsnlar. Hakk Sha Gezgin Vakit, 1946

SONU lme adanm ksack bir mrn, neredeyse her ylna bir kitap Sadettin Nzhet, ksa sren bu hayattan alrcasna, yalnz yaad zamana deil, yllar sonrasna da adn yazdrabilmek iin verdii her eserinde, kimi zaman hi bilinmeyen bir noktaya k tutarak yolu aydnlatm, kimi zaman da bilinen mevzular, esasl tetkiklerle derinlemesine incelemitir. Bugn iin Bektai edebiyat ve Trk airleri ile ilgili hemen hemen her aratrmaya kaynak gsterilen eserleri, bundan sonra yaplacak yeni almalarda da yol gsterici olacak, dolaysyla ilim duvarna koyduu btn tulalar, duvarn ykseliinde salam zeminler tekil edecektir. Sadettin Nzhet Ergunun halk edebiyat almalar esas alnarak hazrlanan bu almada, zelde Trk halk edebiyat ile ilgili yaplanlar ele alnrken; genel olarak S. Nzheti hayat ve eserleriyle aratrmaclara sunmak hedeflenmitir. almamzn sonunda Sadettin Nzhet Ergunun kiilii ile ilgili zellikle n plana kan birka zellik vardr: Bkmadan usanmadan alan, azimli ve merakl bir aratrmac; elde ettii her bilgiyi paylamaya alan bir ilim adam. Bu anlamda, aceleye getirdii eserlerde pek ok yanlla sulansa da, ona gre asl nemli olan elde edilen her bilginin sunulmas ve daha sonra yaplacak tetkiklerin bu bilgiler zerine yaplmasdr. Yani o, eksiklerinin gsterilmesinden, yanllarnn yzne vurulmasndan hibir zaman korkmadan, ilim adna bir eyler yapmaya alm; bugn grld zere de, baarl olmutur. Eserlerinden bazlar harf inklb ncesinde baslm olan Ergunun, bahsedilen almalarnn yeni harflerle ktphanelere kazandrlmas, herhalde Trk edebiyat iin nemli bir hizmet olacaktr. Ayrca, yarm kalm pek ok eseri bulunduu gz nne alnrsa, bunlarn tamamlanmas yoluna da gitmek gerekir. Biz bu almada, elbette, elimize geenler kadar, elimize geenler dorultusunda sz syleyebildik. Ergunun btn almalarn ya da hakknda yazlm btn makaleleri topladk dersek, yanlm oluruz. nk

356 gremediimiz pek ok dergi, gazete, kitap vb. kaynakta, onun ve eserlerinin ad gemi; kendisi ya da yaptklaryla ilgili iyi kt bir eyler yazlm olabilir. Yapm olduu birok alma ile ba ektii dnlrse, ardndan gelenlerin onu takdir veya tenkit etmeleri tabidir. Ayrca bu almada, Ergunun eseri (Vecd, Gft ve Mustafa Mucip), ktphanelerde bulunmadndan, elde edilememitir ki bunlarn da tespiti, ileride hazrlanacak bir Sadettin Nzhet Ergun Bibliyografyasnn tam ve eksiksiz olmasn salayacaktr. Son sz olarak unu syleyebiliriz ki Sadettin Nzhet Ergun, aratrmac bir ruhun timsali olarak tarih sayfalarndaki yerini alrken, eserleri de aratrmaclara faydal olmaya devam edecektir. Ylmaz ztuna, onu, Kprlden sonra Trk edebiyat tarihinin en byk ismi eklinde yorumlasa da, bu iddiay en iyi zaman deerlendirecektir. Bizse, Sadettin Nzheti, hocas Fuat Kprlnn en sadk rencisi ve hocasnn at yollarn en iyi takipisi eklinde deerlendiriyoruz. Ruhu ad olsun.

KAYNAKA

BEKTA, Ekrem, Ergun, Sadettin Nzhet, slam Ansiklopedisi, Cilt 11, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, s. 299- 301. DEVELLOLU, Ferit; Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, 17. bs., Ankara, Aydn Kitabevi, 2000. GKMEN, Muzaffer; Sadettin Nzhet Ergun (1901- 1946), Trk Kltr, S. 164, Yl XIV, s. 499- 502, 510- 512. GLPINARLI, Abdlbaki, BORATAV, Pertev Naili; Pir Sultan Abdal, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1943. GVSA, brahim Alaaddin; Mehur Adamlar Ansiklopedisi, Cilt 4, Haz. Sedat Simavi, stanbul, 1933-1936, s. 1395. IIK, hsan; Trkiye Edebiyatlar ve Kltr Adamlar Ansiklopedisi, Cilt 3, Ankara, Elvan Yaynlar, 2006, s. 1253- 1254. IIN, Ekrem; Sadiler, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Cilt 6, NAL, bnlemin Mahmut Kemal; Son Asr Trk airleri, Cilt 4, Haz. brahim Batu, Ankara, AKM Bakanl Yaynlar, 1998. PEKKAN, Levent; Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Halkbilim Alannda alma Yapan Kurulular, Halkbilim, Cilt 5, S. 44- 46, Ekim- Aralk 1978, s.20- 41. KPRL, M. Fuat; k Gevheriye Ait ki Yeni Vesika, Yeni Mecmua, S. 86. KPRL, M. Fuat; Gevheri, Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas, C. VII, S. 1, s. 38- 80. KPRL, M. Fuat; Bir Kzlba airi, Hayat, C. 3, S. 64, s. 223- 234. KPRL, M. Fuad, Saz airleri I- V, 3. bs., Ankara, Aka Yaynlar, 2004. NECATGL, Behet; Edebiyatmzda simler Szl, 9. bs., stanbul, Varlk Yaynevi, 1977. ZKIRIMLI, Atilla; Trk Edebiyat Ansiklopedisi, Cilt 2, s. 451- 452.

358 ZTUNA, Ylmaz; Byk Trk Musikisi Ansiklopedisi, Cilt 1, Kltr Bakanl Yaynlar, 1990, s. 260- 262. SAKAOLU, Saim; Karacaolan, Ankara, Aka Yaynevi, 2004. SEFERCOLU, Nejat; Karacaolan Bibliyografyas, Ankara, Babakanlk Basmevi, 1981. EHSUVAROLU, Bedi N., GKMAN, Muzaffer; retmen- Edebiyat Tarihisi- Yazar ve Ktphaneci Sadettin Nzhet Ergun, stanbul, ehir Ktphanesi Kurma ve Yaatma Dernei Yaynlar, 1976. EHSUVAROLU, Bedi N.; Sadettin Nzhet Ergun, Bilgi Mecmuas, Cilt XIII, S. 145, s.12- 13, 16. TAN, Nail; Cumhuriyet Dnemi Kltr almalarnn Dn, Bugn, Yarn, stanbul, BRC Basm, 2003. TAN, Nail; Folklor (Halkbilimi) Genel Bilgiler, 6. bs., stanbul, Kitap Matbaaclk, 2003. TUNCOR, Ferit Ragp; Sadettin Nzhet Ergun, Size Dergisi, S. 194, Aralk 1989, s.6-7. Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, Cilt 4, Anadolu Yaynlar, s.2004- 2005. LKTAIR, M. akir; Cumhuriyet Dneminde Folklor Hareketlerine Toplu Bir Bak, Ankara, Milli Folklor Enstits Yaynlar, 1973. YAZAR, Mehmet Behet; Edebiyatlar lemi, Yay. Haz. Mustafa Everdi, Ankara, 21. YY. Yaynlar, 1999. YAZAR, Mehmet Behet; Edebiyatlarmz ve Trk Edebiyat, stanbul, Kanaat Kitabevi, 1938. YILDIRIM, Dursun; Trk Bitii, Ankara, Aka Yaynlar, 1998.

359

ZET AKGN, G. Nilgn, Sadettin Nzhet Ergunun Halk Edebiyat Aratrmalar, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007. Bu alma, Sadettin Nzhet Ergunun hayat ve eserlerini tantmak amacyla hazrlanmtr. Fakat Trk edebiyatnn her sahasnda eserler vermi olan Ergunun, zellikle halk edebiyat almalar seilerek, alma snrlandrlmtr. almann ilk aamasnda, ansiklopedi ve antolojilerden yaralanarak, Sadettin Nzhetin hayat ile ilgili bilgiler tespit edilmi; buradan hareketle, kitaplar ve makaleleri elde edilmitir. Halk edebiyatna dair eski yaz makaleler Latin harflerine evrilerek, almaya dhil edilmitir. Ayrca, elde edilen kitap ve makalelerin bibliyografyas hazrlanmtr. Sonu olarak sylenebilir ki Trk edebiyat tarihinde nemli bir yere sahip olan Sadettin Nzhet Ergun, zellikle halk edebiyat alanndaki almalaryla ilklere imza atmtr. Hazrlad k monografileri ve toplad Bektai iirleriyle, bu alanda yaplacak yeni almalara nclk etmitir.

Anahtar Szckler 1. Trk halk edebiyat 2. k monografileri 3. Bektai iirleri 4. lk almalar 5. nc

360

ABSTRACT AKGN, G. Nilgn, Folk Literature Researchies of Sadettin Nzhet Ergun, Master, Ankara, 2008. This thesis was prepared to present life and works of Sadettin Nzhet Ergun. But the thesis was especially limited with Erguns Trkish folk literatre works because of Sadettin Nzhet worked at every field of Trkish literatre. At the first stage of thesis, knowledges that about S. Nzhets life were collected from encyclopedias and antologies and than, his books and articles were got. in this way. Articles which pertain to folk literatre and written in Arabian alphabet, were translated in Latin alphabet and they were inserted in to the thesis. Also, bibliography of his books and articles was prepared. We can say at result that Sadettin Nzhet Ergun who have an important place in Trkish literatre history, did first works, especially in his folk literatre works. So he was innivator of new works which will be do at this field with was prepared minstrel monographies and was collected Bektashi poems.

Key Words 1. Trkish folk literatre 2. Minstrel monographies 3. Bektashi poems 4. First Works 5. nnivator