Anl/ Basn Yayn Tasa Birim kine ^ " " k i t a b n yayn haklan Drd Bein ticaret ve Sanayi Ltd.

. ti.nindir. y ' j ' Basm: Mays 1996 ,C ' r i Basm: Eyll 1997
: B a S l m : M a r t 2 0 0 0 Dokuz U / l c Basm: Mart 2002 Ki Basm: Kasm 2003 Nippur ehri kalnt Basm: Kasm 2004 (Orieci Basm: Eyll 2006 stte, Muazzez lmiye 'ci Basm: Kasm 2006 Teknik H^cu BasH: Nisan 2007

Muazzez lmiye SUMERL LUDNGRRA

Gemie Dnk Bilimkurgu

apak: Oturan ift. lan arasnda bulunan bir heykelcik. IShtal Institutee, ABD.) KAYN1 V'viyazs tarznda yazd, "Lu.Dingir.Ra" zrlk: Analiz Basm Yayn k: Ar Matbaaclk N: 975-343-122-8 AK YAYINLARI: 183 ANALZ BA.' TCARE' Merutiyet Cad 34430 Gal KAYNAK I web adresi Y A Y M A R I e posta: ile, IM YAYIN TASARIM GIDA t i (O.'l.!) 252 21 5 ( VE SANAY LTD. TI. Kardeler Han No: 12 Kat: 3-4 atasaray-Beyolu/ stanbul www.kaynakyayinlari.com isim@kaynakyayinlari.com - 252 21 99 Faks:(0212)249 28 92

Ba

 Bu kitabn yayn haklar Analiz Basm Yayn Tasarm Gda Ticaret ve Sanayi Ltd. ti.nindir. Birinci Basm: Mays 1996 kinci Basm: Eyll 1997 nc Basm: Mart 2000 Drdnc Basm: Mart 2002 Beinci Basm: Kasm 2003 Altnc Basm: Kasm 2004 Yedinci Basm: Eyll 2006 Sekizinci Basm: Kasm 2006 Dokuzuncu Basn: Nisan 2007 Kapak: Oturan ift. Nippur ehri kalntlar arasnda bulunan bir heykelcik. (Oriental Institutee, ABD.) stte, Muazzez lmiye 'n iviyazs tarznda yazd, "Lu.Dingir.Ra" Teknik Hazrlk: Analiz Basm Yayn Bask: Ar Matbaaclk ISBN: 975-343-122-8 KAYNAK YAYINLARI: 183

Muazzez lmiye SUMERL LUDNGRRA

Gemie Dnk Bilimkurgu

1
ANALZ BASIM YAYIN TASARIM GIDA TCARET VE SANAY LTD. T. Merutiyet Cad. Kardeler Han No: 12 Kat: 3-4 34430 Galatasaray-Beyolu/ stanbul web adresi: www.kaynakyayinlari.com e-posta: iletisim@kaynakyayinlari.com Tel: (0212) 252 21 56 - 252 21 99 Faks: (0212) 249 28 92

NDEKLER Bu yklerin Bulunup Bir Araya Getirilme yks Bu ykleri Neden Yazyorum? Yaadm ehir Nippur Yeni Yl Bayramna lk Gidiim lk Akm Sevgili Babam rencilik Yllarm retmenlik Yllarm Musakkatim Kaps'na Gidi Ulusumuzun ykleri 1 Ulusumuzun ykleri 2 Ulusumuzun ykleri 3 Ulusumuzun ykleri 4 Arkadam edada'nn Erkekliini Yitirmesi Bizim Mahalle ' inde Doup Bydmz Evimiz Sevgili Annem Aclarm Tapnakta lk Kez Bir Kadnla Birlikte Olmutum Kutsal Nunbirdu Kanalnda Tren Frat Nehri Kysnda Bir Gezinti Kz Karma ve Bir Cinayet Davas Belediye Bakanmzn Bana Gelenler Siyasal ki Mektup ve Anmsattklar Sonu Kitabn Yazl Hakknda Bir Aklama KAYNAKA EK: KONUYLA LGL SMER BELGELER 7 12 14 19 26 28 31 38 45 48 56 63 71 78 82 86 93 98 107 110 115 121 126 132 137 139 141 143

BU YKLERN BULUNUP BR ARAYA GETRLME YKS

lmsz Atam 'a, anne ve babama...

Dnya Sumerologlan sonunda derin bir soluk aldlar. Tam olmasa bile, artk istediklerini elde etmi saydlar kendilerini. Kolay deildi yz yldan beri bir iz peinde komak. Bu izi srmek hem ok zor, zor olduu kadar ilgin, hem de pek uzun sreli idi. Bunu balatan; 10-15 cm. byklnde, her iki yz stunlara ayrlm, aralan "iviyazs" denilen kargack burgack yaz ile doldurulmu, baz yerleri krk ve bozuk bir kil paras idi. Neydi bunun zellii? Niin bu kadar nemsemiti onu bilim adamlar? Bu kil paras, bundan yz yl nce, Dicle ve Frat nehirleri arasndaki Mezopotamya (iki nehir aras) denilen topraklarn gneyinde bir yerde bulunmutu. Bugn "tablet" dediimiz bu parann bulunduu tarihten bir hayli nce, Mezopotamya'nn kuzeyinde kazlar yaplmaya balanm; eski saraylarn, tapnaklarn kalntlar, heykeller, yazl kabartmalar meydana karlmt. Bu arada 7. yzyllarda yaam olan nl Asur kral Asurbanipal'in saray ve iinde binlerce iviyazl tableti ile kitapl da bulundu. Bu tabletlerin ve daha nceki eitli buluntularn yardmyla aratrmaya doymayan bilim adamlar yazlar okuyabilmi, Akadca adn verdikleri dili zmlerdi. Bu ilk bulunan tablet de ayn yaz ile yazlmt; ancak dili bambakayd. Daha nce bulunan belgelerden, Mezopotamya'nn gneyinde bir Smer lkesi olduu renilmiti. yle ise bu tablet, o lkede yaayan Sumerlilere aitti ve onlarn dilinde yazlm olmalyd. Bunu okumaya alanlar, nceki bilgilere dayanarak baz ipular buldular. Onlara gre, bu tablette bir Sumerlinin anlar yazlm gibiydi. Bu, doru olabilir miydi? Binlerce yl nce, insanlar anlarn yazabilir miydi?

Bunun aklanmas ok uzun yllar srd. nk bu para bulunduktan sonra, onun ele getii yerlerdeki ehir kalntlarna ilgi balamt. Ancak, oralar bir yandan korkun scaklktaki llerle, dier yandan her tr hastal getirecek bataklklarla kaplyd. Bir de yerlilerin saldrsna urama korkusu vard. Bu koullar iinde kaz yapmay dnmek bile byk bir cesaretti. Btn bunlara ramen, merakl bir ngiliz arkeologu, korkun bataklklar sandalla geerek byk bir ehir kalntsna ulat. Ama yerliler, "gvur" diyerek ona yaklamadlar. Bu yzden kazy yaptrmak iin gerekli iiyi bulamad. O arada adamcaz ar bir bataklk hummasna tutulunca, kendisini lkesine zor att. Ondan tam 30 yl sonra, ayn yerde kaz yapmak zere, her zorluu gze alan bir Amerikal grup geldi. Bu kez de kabileler ve aileler arasnda bir sava kt. Bir hrszlk yznden kan atma, Amerikallarla yerliler arasnda savaa dnt. Yerliler, Amerikallarn nesi var nesi yoksa hepsini yakp yktlar, alp gtrdler. Bu durumda onlar da lkelerine geri dnmek zorunda kald. Fakat zorluklardan ylmay nleyen aratrma ak, onlar canlan pahasna da olsa, geri getirdi. Arkeologlar ve dilcilerden oluan bu grup birok gle gs gererek kazy srdrd. Bugnk ad Niffer, eski ad Nippur olan bu yerde, tapnaklar ve birok yap kalntsyla birlikte on binlerce iviyazl tablet buldular. Bunlarn byk bir ksm, bir mahalle halinde yan yana yaplm evlerde bulunmutu. Grne gre btn bu evlerin kitaplklar vard. Bu yzden buraya "Bilginler Mahallesi" adn verdi kazarlar. Daha sonra ayn yerde ve dier birok ehir kalntsnda yaplan kazlarda bulunan tapnak ve saraylardan yine pek ok tablet ve para ele geirildi. Bunlarn ou, ilk bulunan tabletin dilinde, Sumerce yazl idi. Bulunan belgeler dnyann eitli lkelerindeki mzelere dald. Bu arada, Smer dilinin zlmesi zerine youn almalar yaplyordu. almalarn nda, ilk bulunan parann zerindeki yazlar anlalmaya balad. Tabletin baz yerleri krk olmasna ramen bir bayram treni ile ilgili grnyordu. yi korunmu son satrnda ak olarak; "Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 20" altyazs okundu. Bunun bir Sumerlinin yaamyks olduu artk kesindi. Fakat "Tablet 20" yazldna gre, ba ksmnn yazl olduu en

az 19 tablet daha olmalyd. Acaba son ksm da var myd? Varsa, daha ka tableti kapsyordu? Bunlar nerede olabilirdi? Toprak altnda m? Yoksa mzelere mi dalmt? Bu dalan yz binlerce tablet arasnda nasl bulunacakt dier ksmlar? Neler yazl idi onlarda? Bundan 4 000 yl nce, bir Sumerli neler grm, neler geirmiti yaamnda? te $umerologlar gn getike heyecan ve meraka dren ey, bu sorularn yantn bulmakt. Fakat okunacak belge ok, Sumerologlar ise pek azd. Buna karn onlar, bir elin parmaklar kadar da olsalar, geen yzyla kadar hi bilinmeyen bir tarihi ve kltr aydnlatmak, ayn zamanda kendilerine ilk ilgiyi ektiren bu yknn dier ksmlarn buJup karmak amacyla, dnya mzelerine dalm belgeleri okumaya ve onlar yaymlamaya alyorlard. iirler, destanlar, efsaneler, szlemeler, mahkeme tutanaklar, ila reeteleri, szlkler gibi, akla gelebilecek her konu yazlmt bunlara. Fakat asl peinden kotuklar, izini srdkleri yky bulmaya alyorlard. Bu, yle zor bir ili ki... eitli mzelere dalm tabletler arasnda bu konuya ait olabilecekleri saptamak, bir uval saman iinde bir ine aramaktan daha zordu. bununla da kalmyordu. Bulunanlar kopya halinde yaymlayarak dier Sumerologlarn almalarna sunmak, hepsini bir araya getirip, evirisini yaparak koskoca bir yaamyksn ortaya karmak iin byk bir sabr, iyi bir dilbilgisi, bkmadan alma, candan bir zveri gerekliydi. te bu yzyln Sumerologlar bunlar yaptlar. Birou bu yolda yaamlarn yitirdi. Fakat sonunda byk bir baarya ulatlar. Adm adm birinci tabletten yirmi nc tablete kadar bulundu. Bunlardan ikisi olduka btnd, fakat dierleri en az 50-60 para birletirilerek meydana karlmt. Bu paralarn bir ksm Amerika, Avrupa, bir ksm da stanbul Arkeoloji Mzelerinde bulunuyordu. Bu yzden birletirmeler, tamamlamalar kt zerinde yaplabiliyordu. Bir tablette 100 satrdan 1 000 satra kadar yaz vard. Acaba bu yknn tm 23 tablet zerine mi yazlmt? Daha bakalar var myd? Sumerologlar, bulduklaryla yetinip gerisini aramaktan vazgetiler. Belki de onlar, toprak altnda kalm; gen arkeologlar, yeni kazlar bekliyorlard. lgin olan, ayn konuya ait birok parann eitli eski ehir kalntlarnda bulunmu olmasyd. Bu da yknn, daha kendi anda bir edebi eser olarak kabul edilmi ve kopyalarnn yaplp, dier ehirlerdeki okul ve kitaplklara gnderilmi olduunu gsteriyordu.

Daha ilgin olan, yk yazarnn annesi iin yazd iirin hikyesidir. iirin yazlndan 500 yl sonra, Sumerlilerin tmyle ortadan kalkm olduu bir zamanda, Anadolu'da yaayan Hititler, Suriye'de bulunan Ugaritler, bu iiri edebi bir yapt olarak lkelerine getirtip kendi dillerine evirisini yapmlar ve ktphanelerinde korumulardr. Oralarda yaplan kazlarda bunlarn bulunmas, iviyazs uzmanlar iin byk bir srpriz oldu. Daha o alarda, iyi yazlan eserlerin deeri bilinmi, yzlerce yl saklanm ve bir lkeden dier lkeye getirtilerek evirisi yaplp kitaplklarda korunmutu. nanlacak gibi deildi; fakat, bunun, byk bir uygarln elle tutulur bir kant olduuna da kuku yoktu. Bu yknn baka ehirlerde bulunan kopyalar, aslnn krk ve bozuk olan yerlerini tamamlamakfa ok yararl olmu ve konunun tmyle ortaya kmasn salamtr. Bundan binlerce yl nce var olup da, daha sonra ad san unutulan, fakat uygarlklarnn izleri zamanmza kadar ulaan bir kavimdi Sumerliler. Eer onlar, bugn "iviyazs" diye adlandrdmz yazy icat edip rmeyen kil tabletler zerine yazmam olsalard, kendilerinin ve Yakndou milletlerinin bin yllk tarihi ve yaam hakknda hibir bilgimiz olmayacakt. Bu yaamn yksn yazan Sumerlinin de, iirlerinin ve yazlarnn kendisinden ok sonra bile uzak lkelerde okunmasndan, zamannn nl bir yazar ve airi olduu anlalyor. Ad "Tanrnn adam" anlamna gelen Ludingirra, bu yky yallnda yazmaya balam. Anlattna gre, o zamanlar artk Smer krallar deil, yabanclar ynetiyormu lkeyi. Bu yzden yeni idarecilerin, Sumerceden ok baka olan dilleri konuulmaya balam vatanlarnda. Dilleri, uygarlklar, zellikle kendi soydalar tarafndan unutulacak diye zlyormu yazar. Bunun iin kendi yaamn yazarak, bildiklerini, grp geirdiklerini daha sonraki kuaklara aktarmak istemi. Bunda da ok baarl olmu dorusu. Bu yklerde, o, kck bir ocuk iken gittii Yeni Yl bayramn, renci ve retmen olarak okulda geirdii gnleri, yaad olaylar, ilk akn, annesine olan sevgisini, babas ve karsnn lmlerini, onlar iin duyduu aclar; yaad ehrin, mahallenin, iinde mr srd evinin zelliklerini; arkadann seks sorununu nasl zmlediini, ulu-

sunun yklerini, krallarna ve Tanrlarna ilikin hikyeleri, dinledii iki daval bir mahkemeyi, fakir bir adamn belediye bakanndan ald c, tapnaa seks iin nasl gittiini, sava anlarn yaln bir dille yazm. Ayrca, bu yklere kendi iirlerini, baka airlerin iirlerini eklemeyi ihmal etmemi. Onlar okurken binlerce yl nceyi deil de, bugn ya^ yormu gibi oluyor insan. Kendinden 4 000 yl sonra, yazdklarnn, ne denli zorluklarla bir araya getirilip bugnk dillere evrileceini bilseydi, kim bilir ne denli mutlu olurdu bu Ludingirra isimli yazar! Onun yerine, yazdklarn okuyabilmemiz iin yllarca uraan Sumerologlarn almalarna karlk aldklar en byk dlleri oldu bu mutluluk.* 17 Nisan 1996 Muazzez lmiye Sumerolog

* Geen yzyldan beri Smer dilini zmeye, belgeleri bugnk dillere evirmeye alan eitli milletlerden baz bilim adamlarnn adlarn veriyorum: Ernst de Sarzec, de Leon Heuzey, Francois Theora-Dangin, Henry de Genouillac, H.V. Hilprecht, Arno Peobel, A.H. Says, Friedrich Delitzch. C.J. Gadd, Anton Deinel, Henno Landsberger, Stephen Langdon. Adam Falkenstein, Edward Chiera, Thorkild Jocobsen. Bunlarn son kua S.N. Kramer. 1930 ylndan ld 1990 ylna kadar 60 yl yalnz Smer edebiyat zerinde alt. O, Amerika'daki, Avrupa'daki mzelerde bulunan Smer edebiyatna ait tabletleri buldu ve yaynlad. Fakat onun en nemli alma yeri, Smer edebiyatna ait tabletlerin te birinin bulunduu stanbul Arkeoloji Mzeleri'nin "iviyazl Belgeler Arivi" oldu. Hatice Kzlyay ve Muazzez lmiye ile birlikte alarak hemen hemen btn metinlerin yaymlanmasn ve yeni konularn meydana kmasn salad.

BU YKLER NEDEN YAZIYORUM?

Ben bir Sumerli retmen, air ve yazarm. Yam yetmi bei bulduundan retmenlii braktm oktan; fakat airlik ve yazarlm lnceye kadar srecek herhalde. Bu yaamykiim daha ok gelecek kuaklar iin yazmaya baladm. Bizim ulusumuz, dilimiz, geleneklerimiz, sosyal yaantmz, sanatmz unutuluyor artk. Bu gzel ve uygar lkemize her taraftan gz diktiler. Gklere uzanan basamakl kulelerimizin, grkemli tapnaklarmzn, an gibi ileyen arlarmzn, her tarafa ulaan kervanlarmzn, dmdz uzanan yollarmzn, bol rn veren tarlalarmzn, nehirlerimizde ve atmz kanallarda salna salna yzen teknelerimizin, dolup taan iskelelerimizin, her tr bilgiyi veren okullarmzn n uzak lkelere kadar yayldndan; ilkel olan bu lkelerin halk kskand bizi. Frsat bulduka zerimize saldrdlar. Kentlerimizi yakp yktlar. Biz yaptk, onlar yktlar; biz yaptk, onlar yaktlar. Halkmz, hatta krallarmz tutsak oldu. Ailelerimiz dald. Tarlalarmz, bahelerimiz bakmszlktan kurudu; hayvanlarmz alktan ld ve bylece kk binlerce yl nceye dayanan ulusumuz yoruldu, dayanamayacak hale geldi ve iimize yava yava szp bizi yiyen yabanclarn kucana brakverdi kendini. Onlar ynetiyor bizi imdi. Topraklanmza ilkel geldiler; sayemizde uygar olmaya baladlar. Ne yazdan, ne tarmdan, ne sanattan, ne dinden, ne okuldan, ne attan, ne arabadan, ne aydan, ne yldan haberleri vard. Hepsini bizden rendiler. Sonra da "biz yaptk, biz bulduk" diye vnmeye baladlar. Hep korkuyorum, bir gn gelecek, admz da uygarlmz da unutulacak. Biz ne yaptk, ne baardysak hepsini onlar stlenecekler. Bu durum beni yllardan beri zyordu. Ben kk bir adamm, bunu nlemek elimden gelmez diye yaknyordum. Bir gn birdenbire

aklma geldi. Ben bir yazar ojduuma gre; ulusumuzun bulduklarn, baardklarn, gemiimizi, geleneklerimizi, ne kadar uygar olduumuzu, gerek Sumerliliklerini unutmaya balayan genlerimize, gerek daha sonra gelecek kuaklara neden yazlarmla bildirmeyeyim dedim ve yaamykm yazmaya karar verdim. Bylece her tarafa, herkese, her aa ulaacam umut ediyorum. ocukluumdan bugne tm yaantm anmsamann, ulusumuzun binlerce yllk gemiini karp hepsini bir araya toplamann pek kolay olmayacan tahmin edersiniz herhalde. Fakat ben bu yaa kadar birok olaya tank oldum. Ariv ve kitaplklarda aratrma yaptm. Byklerimden, evremden bilgiler topladm. imdi, bu biriken bilgilerin altnda, yaamma ait hatrlayabildiim anlarmla birlikte ulusumuzun bandan geen ac tatl olaylar, gelenek ve greneklerimizi, inanlarmz, Tanrlarmz size tantmaya alacam. iirlerimizden, destanlanmzdan, masallarmzdan rnekler vereceim. Bunlan, sizi skmadan okutabilirsem ne mutlu bana! Bizim uygarlmz belki binlerce yl sonra yaayan insanlara da geecek. Bizim attmz temeller zerine yenilerini koyacaklardr. Ah! Onlar da bizi hatrlayp braktmz kltr miraslar iin teekkr edebilseler!.. Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 1

YAADIIM EHR NPPUR

Atalarm hemen kollarn svam, oluk ocuk, kadn erkek demeden btn gleriyle almaya koyulmular. ki rmak arasna kazmalarla su yollar, kanallar aarak bataklklar kurutmular. Kuruyan batakln topra da yle verimli olmu ki, ne ektiyseler tutmu ve bym. Burann havas ok scak olduundan, kanallarn almas yle hesaplanm ki, hem topra kurutmaya, hem de sulamaya yarayacak. Ksa zamanda her yer tarlalar, balar ve bahelerle kaplanm. Bu arada evleri, tapnaklaryla kentler kurulmaya balam. Bizim inancmza gre, Tanrlarmz, bu kentleri; yollar ve eitli kurumlaryla yapp hazrlamlar. Sonra biz insanlar yaratp "huyurun kentlerinize!" demiler. Sz aramzda, ben buna hi inanmyorum dorusu. Fakat Tanr tarafndan seilmi bir ulus olduumuzdan kukum yok. Hatta atalarmzdan gelen bir sze gre, biz Sumerliler "yeryznn tuzu" imiiz. Niin "tad" demediler de "tuzu" dediler, pek zemedim. Benim ehrim Nippur'u, btn Tanrlarmzn babas ve kral olan yce Enlil kurmu. Biz "Karaballar"n bir ksmn buraya yerletirmi. Geri kalanlar da teki Tanrlarmzn kentlerine dalm. Her kentimiz bir Tanr nn denetimi ve korumas altndadr. "Biz Karaballar" deyince ardnz herhalde; haklsn/, kukusuz. Biraz garip bir ad, bir ulus iin. Neden kendimize bu ad vermiiz diye yaptm aratrmalar ve sylentilerden kardm sonuca gre, atalarmn buralara g etmeden nceki oturduklar yerlere komu topraklarda sar sal, mavi gzl insanlar yayormu. Herhalde onlardan kendilerini ayrmak iin bu ad koymular. Sar sal, mavi gzl insan nasl olur, bir trl gzmde canlandranyorum; pek ho olacan da dnemiyorum. Benim lkemde byle birini hi grmedim. Biz kara sal, kara gzlyz, fakat sakn derimizin de kapkara olduunu sanmayn. Biraz buday rengine benzer tenimiz. Nippur'a deiik birok insan doldu. Hepsi de "Nippurluyum" diye vnmek iin geliyor. nk Nippurlu olmak, burada yaamak byk bir gurur kayna lkemizde. O, Smer'in bata gelen kenti; fakat onu sakn bakent olarak dnmeyin. Hibir zaman bakent olmad Nippur; hibir kral yaamad burada. Ancak krallar ta giymek iin gelirler Nippur'a. Bylece, bata yce Tanrmz Enlil ve saygn ei Ninlil olmak zere, dier byk Tanrlarmz tarafndan Ekur Tapna'nda kutsanr ve Tan-

Ben tam bir Nippurluyum. imdi bana "bata Sumerliyim" dedin, imdi de "Nippurluyum" diyorsun; ne demek bu diye soruyorsunuz herhalde. Smer benim lkem, Nippur da doup bydm ehir. Hatta, babamn dedesi bile burada domu ve yaam. Arkadan dedem ve babam da onu izlemi. Sizin anlayacanz, ben drdnc kuam burada yaayan. Bu lkeye atalarm binlerce yl nce g etmiler. Nereden, neden g ettiklerini, o zaman yaz bilmediklerinden yazamamlar. Fakat atadan ataya sylene sylene kulamza gelen baz ykler var. Yazmz icat edilip bir hayli gelitikten sonra, merakl saray yazclar ve arivcileri, u veya bu konuyu yazarken biraz deinmiler bunlara. Kuzeydou ynndeki dalk bir lkeden gelmiler. Fakat bir ksmnn da douda "Dilmun" denilen bir yerden deniz yoluyla geldikleri syleniyor. Glerinin nedeni de, scak ve yamurlu olan lkelerinde, her nedense byk bir kurakln balamasym. Ne tahl retebilmi, ne hayvan besleyebilmiler. Bakmlar ki, alk ve yoksulluktan ulusumuz yok olacak, gruplar halinde lkelerini brakp eitli ynlere doru g etmeye balamlar. Benim talarmn grubu da gneye doru inmi. Fakat bu yolculuk hi de yle kolay olmam. Geldikleri yer ok uzakm; yolda almas pek zor dalar varm. Hayvanlar, oluk ocuklar, adrlar ile yllar srm bu gleri. Yollarda bazen yiyecek, bazen su bulamamlar; eitli hastalklara tutulmular. lenler, kalanlar olmu. Nihayet g bela bugnk topraklarmza ulamlar. Bir de ne grsnler; iki byk rmak rl rl akp duruyor, etraflar alabildiine dmdz bir ova. Fakat her taraf bataklk, sazlar ve kamlarla kapl. Baz yerleri ise kupkuru; bu kuruluktan atlak atlak olmu toprak.

rsal hediyelerini alr krallar. Bu hediyelerin neler olduunu, sizi merakta brakmadan yazaym: Tanrsal bildiriler olan /nelerin topland bir taht; uzun srecek bir ta; halk denetleyecek bir asa; an ve erefli bir ad; mutlu bir yaam; lkemize takn nehirler, verimli topraklar ve dlyataklar; Enlil babamzn deerli tapna Ekur iin uzak yakn lkelerden getirilecek bol hara. Ne nemli hediyeler deil mi? Ne yazk ki, birok kralmz bu hediyeleri gereince kullanmasn bilememi; bu yzden de gcn abuk yitirmi. Sonuta ne olduysa, milletimize olmu. Krallar Nippur'a yalnz ta giymek iin deil, kentimizde yaplan bayramlar ve lenlere katlmak zere de gelirler ve bizlere byk eref ve kvan, Tanrlarmza bol kurban getirirler. Babamz yce Enlil, Nippur'dan btn lkeyi gzler; dier Tanrlarmza yapacaklar iler iin emirler verir buradan. Tanrlarmz bir konu zerinde karar alacaklar zaman, Enlil babamzn bakanlnda Nippur'da toplanrlar. Enlil babamzdr; yeryzn, gkyzn meydana getiren. ok ok eskiden, her yer, her taraf dipsiz bucaksz, Tanra Nammu adyla bir denizmi. Gnlerden bir gn Tanra bu denizden koskoca bir da douruvermi. Bunu gren yce Enlil hemen onun arasna girerek da ikiye ayrm. Onun st ksm gkyz, alt ksm da yeryz olmu. Gkyzn, ad "gk" anlamna gelen Tanr An alm. Yeryz de "yer" anlamna gelen Tanra Ki ile Enlil babamzn olmu. Ki yeryznn topra, ta; yce Enlil de soluu nefesi, havasdr. Zaten ad da "havann beyi" anlamna geliyor ya! Hava olmazsa soluk alabilir, yaayabilir miyiz? Onsuz hi ama hibir canl yaayamaz. Bize gre yce Enlil'siz ne kentler kurulur, ne yerlemeler olurdu. Ne ahrlar, ne allar yaplrd; ne kral olur, ne rahip doard. Denizin balklar kamla yumurtlayamaz, kular yuva yapamaz, bulutlar suyunu brakamazd. Nehirlerin kabaran sulan tamaz; bitkiler, aalar byyemez; tarlalar tahl ile dolmazd. Enlil babamzn bykln, bizim iin ne kadar deerli olduunu, bilmem yeterince anlatabildim mi? Tanrlarn kral Enlil'in evresinde dier Tanrlarmzn topland gibi, Smer'in bilginleri de onun yaknnda bulunmak istemiler ve bylece ok eskiden beri Nippur'a yerlemeye balamlar. Gelenler,

hem bir arada olmak, hem de bilgin olmayanlarn iine karmamak iin kentin dousunda ayr bir mahalle oluturmular. Bu mahalle gittike bym, imdi ayr bir kent gibi buras. Ben de bu mahallede oturuyorum. Evim dedemden kalma. Bizim aile, babamn dedesinden beri hep okur yazarm. Zaten, yce Enlil'imizin buyruuna gre, her / ocuk babasnn yolundan gitmeli, onun mesleini almal imi. Bilginlerin Nippur'da toplanmasyla Nippur, btn Smer'de her trl renimin yapld bir kent haline gelmi. En iyi, en derin renim yapmak isteyenler buraya kouyor. Okullar iin kitaplar burada yazlp, kopyalar dier kentlere gnderiliyor. Bylece her kentte temel eitimin ayn dzeyde yaplmas salanyor. te bizim Nippur'umuz, birinci olarak yce Tanrmz Enlil'in yeri, ikinci olarak da bir bilim ve eitim oda olmas nedeniyle Smer'in kutsal kenti ve gzbebei. Bu yzden herkes buraya kouyor, burada yaamak istiyor. Yalnz, buraya gelenler unu bilirler ki, Nippur'umuz vnenleri; yzne baka, arkasndan baka konuanlar; bask, hainlik, kstahlk, kskanlk yapanlan; sznden dnenleri; anlamay bozanlar; verilen kararlara kar gelenleri asla barndrmaz. nsanlar buraya doluup oaldka yeni evler yaplyor, tapnaklara yeni tapnaklar ekleniyor ve kentimiz gittike grkemleiyor. Bu kalabalktan en ok yararlananlar; onlar iin yiyecek, giyecek, kullanlacak eya retip satan sanatlar, tccarlar oldu. retim ve tketim o kadar oald ki, dier kentlerden, hatta komu lkelerden ynla alc ve satc, teknelerle, arabalarla, eek kervanlaryla Nippur'a doluyor. Bu arada birok akgz de, bulunduklan yerlerin deiik mallarn satmak zere buraya tayor. Bylece Nippur; yce Tanrlar, bilginleri, tccarlar, sanatlar, byk tapnaklar, gzel evleri, dzgn yollar, akarsular, iskeleleri, park ve baheleriyle alar boyu en grkemli bir yer olmu ve hakl olarak "Yaam Kenti" unvann almtr. Nedense bu kentte hibir kimse, kral olup btn kentleri kendime baml yapaym diye dnmemi. Burada yaayanlarn kimisi dinle, kimisi bilimle, kimisi sanat ve ticaretle uram ama asla politikaya girmemi. Ona karn baka ehirlerde kral olanlarn ilk ileri, kendilerini

yce Enlil'in kral olarak setiini ve krallklarnn Tanr buyruu olduunu kantlamak amac ile Nippur'a el koymak oluyor. Bu yzden kentimiz bir kraldan dier krala geiyor. Bu, bir bakma kentimiz iin yararl olmaktadr. nk her yeni kral, yce Enlil'imize ve onun kentine ne derece nem verdiini kantlamak iin ya yeni tapnaklar, binalar yaptrmakta veya eskimi, yklm olanlar onartmaktadr. Nippur'umuzu, krala bal bir bakan (ensi) idare eder. O, ehrimize ait btn ilerden sorumludur. O, yce Tanrmzn kentini ynettii iin, dier btn ehirlerin bakanlarndan byk sayg grr. Hepsi birok hediye ve kurbanla onun ayana gelir. Fakat o, kendisini kltmemek iin hibirine gitmez. Bir gn, "ehrimizin neresinde ne olduunu gsteren bir haritas yaplabilse ne iyi olurdu" dncesi aklma geldi. Hemen bu dncemi tarlalarn, arsalarn haritasn izmekte uzman olan arkadalara syledim. Hepsi son derece ilgilendi. Olduka uzun almalar sonucu onu lml olarak bir tablete izdiler. Bylece ehir plan yapma iinde de ncl Nippur ekti.1 Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 2 YEN YIL BAYRAMINA LK GDM

I lgin olan, bu haritann kazlarda bulunmas. Kitabn sonuna, haritann tablete izilmi asl ile elle yaplm kopyasnn fotoraflar konuldu. Haritada iviyazsyla ne olduklar belirtilen yerler, kopyada numaralanarak akland. Bylece kitapta ad geen yerlerin nerede olduu bulunabilecek.

ocukluuma ait ilk anmsadm olay, korkun bir kalabalk ile Tapnaa doru kotuumuz. Herkes byk bir sevin iinde Tanramz ile Tanrmz evlenecek diye birbirini kutluyordu. Bunun ne demek olduunu bir trl anlayamyordum. Yrdke eitli alg, ark sesleri kulamza gelmeye balad. Neler greceimi merakla bekliyordum. Nihayet byk bir alana geldik. Karda, ge kavuacakm gibi ykselen "ziggurat" (basamakl kule) ile yeni yaplm gibi prl prl parlayan Ekur 1 Tapna grnd. Alan yle kalabalkt ki, sanki btn dnyann insanlar buraya toplanmt. Bir taraftan halk, alabildiine geni olan tapman merdivenlerinden kp ok byk, st kemerli bir kapdan ieri giriyordu. Ben kk olduum iin, bir ara annemin elinden kurtularak, kalabal yara yara yrrken, birdenbire kendimi tapnan avlusunda buluverdim. Kalabalk dzenli bir ekilde avlunun etrafna dalyordu. Ben herkesin nne getim. Kukusuz benim gibi daha baka ocuklar da vard nde. Avlunun bir tarafnda algclar oturmu, ellerindeki harplar, lirleri, fltleri, davul, dmbelek ve tefleri alyor; kadn ve erkeklerden oluan bir grup da arklar sylyordu. O kadar gzel arklard ki, bunlar; ocuk olduum halde pek holanmtm onlardan. Bir ara rengrenk giysilerle birtakm kimseler kt ortaya ve mzie ayaklarn uydurarak baladlar oynamaya. Hep gen kzlar, gen erkeklerdi oynayanlar. Yanmdakiler konuuyorlard, "Bunlar tapnan rahibe ve rahipleri" diyerek. Onlar oyun oynayp giderken, birdenbire garip giysiler iinde; bazlar maske takm, bazlar yzlerini gzlerini boyam birileri giriverdi alana. Hoplayp zplayarak, takla atarak, birbirlerinin zerine binerek trl maskaralklar yapmaya baladlar. Herkes glmekten katl1 Nippur haritas, No. 2.

yordu. Benim de onlar yle houma gitmiti ki, kahkahalarm olabildiince salverdim. Ne kadar eleniyordum bilemezsiniz. Derken avlunun ortasna tahtadan bir yataklk getirildi. Onun zerine bembeyaz araf1 aryla bir yatak kondu. Yatan etrafna serpilen ttslerden ii bayltan kokular geliyordu. Ben, ne olacak diye merakla bekliyordum. Yanmdaki byklerin konumasn dikkatle dinlemeye baladm: "Bu sene Yeni Yl bayrammz gzel geecee benziyor; baksanza hava ne kadar gzel. Gne Tanrmz Utu da bizim sevincimize katlm, alabildiine ldyor. Tanrmz Dumuzi yeraltndan kp sevgili Tanramz nanna ile bir evlensin; tarlalarmza, ahr ve allarmza nasl bir bolluk gelecek! Btn rnlerimiz oalacak, hayvanlarmz yavrulayacak, tavuk ve balklarmz bol bol yumurtlayacak" diyorlard. Tanrmz yeraltndan nasl kacak, gzmzn nnde topraa m yarp kacak diye beklerken, tapnan i merdivenlerinden ok gzel giysiler iinde bir kadn ve erkek inmeye baladlar. Yine yanmdakiler, "Kralmz ile rahibemiz geliyor" diye byk bir heyecana kapldlar. Herkes onlar grmek iin birbirini itiyordu. Biri, "Bu yl Tanramz yerine geen rahibe ok gzel deil mi?" diye sordu yanndakine. teki, "Tanrmz yerine evlenecek Kralmz irkin mi? Onun yznn tatllna, kalbi aan gzel azna, konumann ss olan dudaklarna, fidan gibi boyuna baksana!" diyordu. Kraln banda prl prl parlayan altndan bir ta vard. Giymi olduu omzundan tutturulmu uzun bir elbise onu daha grkemli yapyordu. Kralmz ayandaki sandallara kadar incelemitim. Onlar avluya inince ieklerle sslenmi bir taht zerine yan yana oturdular. Birden herkes ta gibi hareketsiz ve sessiz oluverdi. Derken bir rahibenin harp eliinde tatl bir sesle syledii, insann iini titreten bir ark avluyu sard. Onun arkasndan bir rahip balad arkya. Karlkl syledikleri bu arklarla birbirlerine olan sevgilerini dile getiriyor gibi idiler. Ben olup bitenleri, konuulanlar anlayacak yata deildim ki; beni yalnz grdklerim ilgilendiriyordu. arklar bitince kralmz ile rahibe yataa girmesinler mi? Meer orada Tanrmz ve Tanramz yerine evleniyorlarm.

Biraz sonra halk yava yava dalmaya balad. O kalabalkta annemi zor bulabildim. Bu enlik gn gece srd. Sokaklar, baheler alg sesleri ve arklarla inledi. Evlerde gzel yemekler piirildi; bereket ve bolluk gelsin diye daha ok yumurta ve yumurtal yemekler yapld. Herkes nee iindeydi, mutluluktan adeta uuyordu. / O trende o kadar elenmitim ki, ondan sonra her yl hi karmadm onlar. Biraz byynce Yeni Yl bayramnn yksn merak etmeye, aratrp soruturmaya baladm. Okulda konuyu daha ayrntl rendim. Onu iir halinde yazlm olarak defalarca bkmadan okudum diyebilirim. Bu arada unu sylemeden geemeyeceim; biz ozan ruhlu bir milletiz herhalde ki, her konuyu iir eklinde yazmaktan ok holanyoruz. Yaptm aratrmaya gre bu bayramn balangc, biz Sumerlilere dayanyormu. yks yle: Sevgili Tanramz nanna dilbad2 yldzndan gelmi veya onunla bir ilikisi varm. Biz o yldz ok ok scak olarak biliyoruz. () kadar scak yldzn scakln atalarm nasl bilmi, anlayamyorum. Hakikaten scak m? Onu da bilmem olanaksz. nancmza gre, yldzn scakl Tanramza byk bir atelilik ve cinsel g veriyormu. Bu yzden ona "Ak Tanras" ad verilmi. Sevgiyi, sevmeyi reten o bize. Ayn zamanda nefretimiz, hrsmz, saldrganlmz da ondan geliyormu. Her savata krallarmzn nnde koan, onlara zaferi salatan lep o. Tanramz nanna hem ok gzel, hem de alabildiine ekici imi. Ona ak olan pek okmu. Fakat bunlarn iinde en atelisi oban Tanrmz Dumuzi olmu. Bizim ok ok eskiden Dumuzi adnda bir kralmz varm. Krallarmz kendilerine "oban" derler. obanlar hayvanlar gttkleri gibi, biz de insanlar gdyoruz, diye dnyorlard belki. Kral Dumuzi ulusumuz tarafndan ok sevilen biri. Acaba halkmz onu ok sevdiinden mi ona Tanr gzyle bakt veya hakikaten Dumuzi bir Tanr myd, bilemiyoruz. Tanraya k olanlardan biri de ifti Tanrs Enkimdu. kisi de Tanraya kendilerini beendirme yarna girmiler. Biri rnlerinden st getirirken, dieri bira getiriyor. Biri koyun verirken, teki giysi getiriyor. Biri peynir verirken, dieri fasulye yadryor. Tanrann gnl
2 Vens yldz.

daha ok Enkimdu'da. Fakat Dumuzi ne yapyor yapyor, araya Tanrann erkek kardei Gne Tanrmz Utu'yu da koyarak, gzel Tanramzn gnln kazanp evleniyorlar. Tanramz gnlerden bir gn yeralt kraliesi olan kz kardei Erekigal'i grmek iin yeraltna gitmeye kalkar. Galiba asl amac yeralt kralieliini de ele geirmekti. O, yeraltna gidenin bir daha kamayacan biliyor, ama kendisi bir Tanra, kardei de orann kraliesi olduuna gre kabileceini umut ediyor. Fakat yine de veziri Tanra Ninubur'a, "Eer gn iinde yeraltndan kmazsam, Tanrlarmzn toplantsna git ve beni kurtarmalar iin rica et!" diyor. Tanra en gzel elbiselerini giyiyor, ne kadar taks varsa takp taktryor, bana ugurra tacn koyuyor, boyanyor, srnyor, srtnyor ve yeraltna yollanyor. Yeraltnn birinci kapsndan tam ieri dalaca srada, kapc ortaya kyor ve "Nereye byle?" diyor. Tanramz "Grmyor musun? Ben Ak Tanras nanna'ym. Sizin kralieniz olan kardeimi grmeye geldim" yantn veriyor. Kapc, "Kim olursanz olun, yeraltna gelenin burann kurallarna uymas gerek, karn zerinizdekilerden birini!" diyerek ilk giysisini alyor. Yeraltnn yedi kapsndan geerken zerindekilerden biri karlyor. Son kapy getikten sonra Tanramz rlplak kalyor. O haliyle kardeinin yanna gtrlyor. Kardei onu grnce byk bir kzgnlkla, "Niin geldin buraya? Bilmiyor musun buraya gelen bir daha kamaz" diye ac bir bakla bakar bakmaz Tanramz, iviye asl ceset gibi kaskat oluveriyor. Aradan gn gece geiyor; veziri bekleyedursun, ne gelen var ne giden! O hemen Tanrlar Meclisine koar, Tanrlara birer birer yalvarr; hibiri aldr etmez. Hatta babamz Enlil, onun bykbabas olduu halde "Gitmese idi, ne ii vard orada?" der, yardm etmeye hi yanamaz. yi ki, bizim Bilgelik Tanrmz Enki var. O hemen Kurgarra ve Kalaturra adl iki cini yaratr, ellerine yaam suyunu, yaam yiyeceini vererek yeraltna gnderir. Onlar Tanrann zerine ellerindekini serper serpmez, Tanra dirilir ve hemen yeraltndan kmak iin davranr. "Dur hele, buradan yle kolay klmaz, yerine birini brakman gerek" der oradakiler. Hemen kimi brakacak Tanra! "Ancak yeryzne gidince birini gnderebilirim" der. Tanra, yannda korkun grnl yeralt cinleriyle

yeryzne kar ve yerine gnderecek birini aramak iin kent kent dolamaya balar. Her gittii kentte Tanrlar, Tanralarnn yok oluuna zlm, uval giysiler iinde bulur ve hibirini vermeye kyamaz. En sonunda kocas Dumuzi'nin oturduu Kullab kentine gelir. Bir de ne grsn, kocas en gzel ve grkemli elbiselerini giymi, bana tacn koymu, tahtna kurulmu oturuyor; umurunda deil karsnn yok olu- ' u! Tanramz, onu byle grnce o kadar kzar ve sinirlenir ki, hrsndan "Aln bunu, benim yerime yeraltna gtrn" der. Onlar da Dumuzi'yi yaka paa srkleyerek yeraltna gtrrler. Dumuzi kaynbiraderi Gne Tanrmz Utu'ya kendisini yeraltndan kurtarmas iin yakarr. O da onun el ve ayaklarn ylana evirerek kamasn salar; fakat cinler peini brakmaz, nereye katysa bulup gtrrler. Hatta kz kardei rya yorumlayc Tanra Getinanna'nn evine saklandnda bile bulacaklarm, ama kendisini g bela krlara atarak bir sre kurtulmu. Cinler kz kardeinin evine gelerek Dumuzi'nin nerede olduunu sylemesi iin ona bir sr eziyet etmiler. yle ki, g aa indirerek, yeri yukar kaldrarak ikisinin arasna sktrmlar onu, kucana zift dkmler, elbiselerini paralamlar, fakat ona kardeinin nerede olduunu syletememiler. O arada krlarda saklanan Tanr Dumuzi bir yerde uyuyakalm. Orada onu dehete dren bir rya ile gzlerini am ve byk bir heyecanla kz kardeine komu. "Canm kardeim, ben krda uyurken bir rya grdm, onu bana yorumlaman istiyorum. Ben onun ne anlama geldiini zemedim" demi ve ryasn anlatmaya balam: "ok sk sazlarn arasnda skp kalmm. Bir tarafmda benim iin boynu bklm gibi duran bir kam grnyordu. Dier tarafmda bir arada bym iki kamtan biri kknden karlp alnmt. Onlarn etrafnda sanki zerime yklacakm gibi byyen sk bir aalk vard. Kutsal yaym yerinden alnmt; rafa asl anam yere dmt. Bir kartal bir kuzuyu peneleriyle yakalamt" diye anlatm. Tanra byk bir zntyle, "Zavall kardeim, ryan hi de iyi deil, keke bana anlatmasaydn!" demi ve onu yorumlamaya balam: "Etrafn evirmi sk sazlar, sana saldracak can alclardr. Senin iin ban emi kam, seni douran annenin senin iin boynunu bkeceine; ift byyen kamtan birinin alnmas, ikimizden birinin ayrlaca-

na; zerine yklacakm gibi bym aalar, etrafn kuatacak cinlere; kutsal yaynn yerinden alnmas, bir kt elin seni yakalayacana; asl kabn dmesi, seni douran annenin o sevgili kucandan deceine; kartaln kuzuyu peneleriyle kapmas, byk Galla cinlerinin seni bir gn ellerine geireceine iarettir" demi. Hakikaten onlar, Tanrmz Dumuzi'yi yakalayarak yeralt dnyasna gtrmler. Buna ok zlen kz kardei Tanramz Getinanna, Tanrlar Meclisine bavurarak "Ne olur kardeimin yerine beni gnderin yeraltna" diye yakarm. Fakat Tanramz nanna, kocasnn yapt saygszln ve acmaszln cezasz kalmasna gnl raz olmadndan hemen ona kar km. Onun zerine Getinanna, "yle ise yln yarsn ben yeraltnda geireyim, dier yarsn da kardeim geirsin" demi. ok kzgn olmasna karn kocasnn btn bir yl boyunca yeraltnda kalmasn istemeyen Tanramz bu neriyi uygun grp Tanrlar Meclisine kabul ettirmi. O olaydan sonra Tanrmz Dumuzi, k aylarn yeraltnda geirdikten sonra, yaz balangcnda yeryzne kp sevgili kars ile birleiyor. Biz, bu birlemenin yeryzne bolluk ve bereket getireceine inanyoruz. Bunun iin Tanrmz yerine kralmz, Tanramz yerine bir barahibe ylda bir kere beraber olurlar. Onlarn beraber olduklar bu gnlerde, arkclar, ozanlar heyecan verici ateli ak arklar syler ve alarlar. Bunlar, Tanramz ve Tanrmz yerine kralmz ve rahibemizin syledikleri veya syleyecekleri sevgi ve tutku dolu szlerden olumaktadr. Size bunlardan bir kk rnek vermeden geemeyeceim. lk yazacam Tanramzn veya rahibemizin syledii bir ark: Gvey, kalbimin sevgilisi, Senin neen hotur bal tatls. Aslan, kalbimin sevgilisi, Senin neen hotur bal tatls. Beni byledin sen, karnda titreyerek Gvey, senin tarafndan yatak odasna Beni byledin sen, karnda titreyerek Aslan, senin tarafndan yatak odasna duraym, gtrleyim. duraym, gtrleyim.

Gvey Benim Yatak Senin

seni okayaym, deerli tatlm, bal ile ovaym. odasnda bal dolu, gzelliinle zevklenelim. /

Aslan seni okayaym. Bu da Tanrnn veya kraln azndan sylenen arkdan: Tanrm, arap sunucusunun ikisi tatl. kisi gibi kadnlk organ tatl, ikisi tatldr. Dudaklar gibi kadnlk organ tatl, ikisi Klldr. Ey benim kutsal mcevherim! Ey benim ahane nannam!

Bu Yeni Yl trenimize de yabanclar hemen sahip ktlar. Bizim deil onlarnm gibi, Tanramzn adn Itar, Tanrmzn adn da Tammz eklinde deitirerek, buna sarldl Baka lkelerde yaayan kendi soydalarna da rettiler. Bylece snrlarm/ aarak her tarafa yaylmaya balad bu tren. Bilinmez belki bundan yzlcrce yl sonraya kadar etkileri srer de kimse, kimden ve nereden kaynaklandn bilemez ve anlayamaz. Ne yazk, ne ac deil mi? I luligira'n Yaamyks Tablet 3

LK AKIM

Bana glmezseniz bamdan geen bir olay anlataym size. Ben parkta bir kza k olmutum, hem de srlsklam k! Bizim ehrin gneydousunda ehir duvarlarna yakn ok byk, iini ulu aalarn glgelendirdii bir parkmz var. Ad aurugisar,1 anlam "kentin ortasndaki bahe"dir. Delikanllk ana yaklatm ve kendimi kantlamaya altm bir yata idim. Okul olmad zamanlar arkadalarla oraya gider, aalarn glgesinde serinlerken undan bundan konuurduk. Konumalarmzn ba konusu da kzlard kukusuz. Herkes nasl kzlardan holandn veya holanabileceini syler, sevgilisi olanlar birlikteki maceralarn anlatrd. Baz arkadalar da bir eyleri olmad halde vnmek iin, varm gibi ykler uydururlard. Bir ksmn bilerek, bir ksmn doru zannederek dinlerdik anlatlanlar. Aramzda adn hi unutmadm Urbau, pek atak bir arkadat. Yanmzdan geen kzlara, u veya bu ekilde sarkntlk etmeden duramazd. Kzlar da bazen onu alaya alarak, bazen kzgn bir bak frlatarak, bazen de cilveler yaparak uzaklarlard yanmzdan. Ben henz kzlarla pek ilgilenmiyordum. Fakat bir gn parka bir grup kz geldi. Biraz ilerimizde birbirlerine bir eyler anlatp kahkahalarla glyorlard. Bir an aralarndan biri gzme arpt. Yz bana doru dnkt. yle tatl, yle sevimli bir yz vard ki, gzlerinin ii sanki bana glyormu gibi geldi. Siyah salarn bukleler halinde omuzlarna, alnna salvermiti. Alt ksm uzun, st ksm omuzlarndan birini akta brakan bir elbise giymiti. Boyu olduka uzun, beli incecik grnyordu. Birden, "Niin bu kz bu kadar inceliyorum?" diye kendi kendime sordum ve "Acaba ak byle mi balyor" diyordum. O gn bu dncelerle geti.
1 Haritada, No. 5.

kinci kez parka gittiimde, birdenbire gzlerimin onu aradn fark ettim. Aramam beyhude idi, gelmedi o gn. Ondan sonra parkta onu sk sk grmeye balamtm. Ya ben onu grmek iin parka gitmeyi sklatrmtm veya hakikaten o sk geliyordu. Her gn deiik bir giysi vard zerinde. O gzel salarna bazen renkli bir bant takar, bazen onlar tepeine toplard. Aradan bunca yl getii halde, bugnm gibi anmsyorum hepsini. Bu rastlamalarda yava yava gz gze gelmeye baladk. Daha sonra glmsedik birbirimize. Bu arada arkadalarn durumu fark etmelerinden ekmiyordum, nk beni hemen alaya alacaklarn biliyordum. Yanndaki kzlarn ona seslenmelerinden adnn Nindada olduunu rendim. yle ekici, yle tatl bir hali vard ki, iimden koup ona sarlmak, bol bol pmek geliyordu; fakat bende hi ama hi cesaret yoktu, yaklamaya bile. Onun yerine, eve gidince onun tatll ve gzelliini, benim zlem, sevgi ve isteklerimi dile getiren ili iirler yazyordum. Bir gn her naslsa, konumay baarmtm; baarmtm ama i iten gemiti. Bana nianlandn, yaknda evleneceini syleyivermesin mi; birden beynimden vurulmua dndm. Ne diyeceimi bilemedim, sanki dilim tutulmutu. Byk bir hayal krklyla yanndan ayrldm. Aslnda ben evlenmeyi hi aklma getirmemitim. Hem daha yam kk, hem de okulum vard. Baban da okuldaki btn bilgileri renmeden ayrlmama hi izin vermezdi. Eve byk bir znt iinde geldim ve hemen onun iin yazdm o gzel iirlerimi krp krp toz. haline getirdim ve tozlarn da savurdum baheye. Hep zlrm, o ilk iirlerimi yle aptalca krp yok ettiime. nsann ayn duygu iinde iirler yazmasna olanak yok veya ben yapamadm. zntm o kadar oktu ki, gnlerce parka gidemedim. Ah, u genlik! Bugn ne kadar yaln gelen o olaylar, zamannda ne heyecan veriyordu insana! O gnlerin zlemini zaman zaman ekiyorum; fakat yine de tekrar o gnlere dnmeyi, yaadm bunca ac tatl yllar tekrar yaamay istemiyorum nedense! Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 4

SEVGL BABAM

Babamn arda bir dkkn vard. Kapsnn zerine aslm bir kil levhada yle yazl idi: "DUBSAR NANNA." Anlam, "Yazc Nanna". Dkknda yalnz yaz satard o. Yaz satlr m diye glmeyin yle! lkemizde yaz bilen az olduundan, bir ey yazdrmak isteyenler babama gelirlerdi. Dkknda anak mlek yaptmz, fakat zel hazrlanm yumuak bir kil yn bulunurdu. Babam yazaca konuya gre eline bir para kil alr, ona dikdrtgen ekli verir ve sylenenleri yazard. ounlukla mektup yazdracaklarla szleme yaptracaklar gelirdi ona. Baz gnler ben de dkkna gider, babamn ii oksa yardm eder veya oturur gelenleri izlerdim. Onlar izlemeye baylrdm. nk ok gln olaylar geerdi zaman zaman. Bazen karsna kzm bir koca, bazen kocasna kskn bir kadn, bazen de orta parasn batrm bir tccar gelir; btn kzgnlklarn sanki babamdan karacaklarm gibi, konuyu anlatmaya balard. Zavall babam onlarn anlattklarn derleyip toparlayp anlalacak gibi yazmak iin bir yn ter dkerdi. Bir keresinde hi unutmuyorum; bir adam girdi dkkna, yz allak bullak olmu, belli ki, bir eye ok kzmt. Babama, "Aman, Bay Nanna, karma acele bir mektup yazdrmak istiyorum!" dedi. Aklmda kaldna gre yle yazdrd: "Karya syle, Maritar diyor ki, benimle kavga ettiin, beni dar attn gnden beri ne kadar yaygara yaptn! Niin Hununi'ye dmansn? Niin grltye neden oldun? Seninle evli olduum halde baka bir kadn aryorum. Beni bu hadde kadar sylettin. Senin denginde bir kadn geliyor; sevin artk! Oh! Senin yaknmalarndan, drdmndan kurtulacam ite!" Zavall adam! Hakikaten baka bir kadn getirdi mi eve, yoksa bunu karsna gzda vermek iin mi yazdrmt? "Tanrlarmz byle bir kadn bir erkek bana vermesin!" dedim o gn. Bir ataszmze

gre "evde huzursuz bir kadn cinlerden fena" imi. Yalan deil bu; hakikaten kadnlarmz iinde cinlerden fena olanlar yok deil. Baz erkekler de onlardan aa kalmaz ya! Babama yazdrlan mektuplarn ou i mektubu. Arada bir byle zel konulu olanlar kyor. Sahi, imdi aklma geldi; biri de arkadana< yaad kentte bulunan nl bir falcya, kendi gelecei ve kznn gelecei hakknda fal baktrp ona bildirmesini yazdrtmt. Bizde fala ok inanlr. Bu fallarn banda hayvan cierine bakp onu yorumlamak gelir. Krallarmz savaa kacaklar zamann uygun olup olmadn cier fal ile saptarlar. Ayrca suya ve yldzlara baklarak gelecek hakknda bilgi alnr. Tapnaklarmzda falclk grevi yapan rahiplerimiz var. Sevgililerine mektup yazdrmak isteyenler de olurdu arada. Hatta biri ben orada iken gelmiti. Hatrladma gre delikanl sevgilisine biraz gcenmi; ama hem onu kzdrmamak, hem de sitem etmek istiyordu. Babam onu yle gzel yazmt ki, armtm. Bizim iin yalnz yaz renmek yeterli deil, anlatlmak istenileni de dzgn ve anlalr ekilde yazmak gerek. Ben onun zorluunu ok iyi bilirim. Okulda yazy olduka rendiim yllarda, komularmzdan Nindada ve Kubatum teyzeler, baka kentlere alveri iin giden oullarna mektup yazdrrlard bana. yle g gelirdi ki, onlar yazmak. Kendileri de yazdrmak istediklerini doru drst anlatamazlard. Fakat bylece yazm ve konuyu toplama yeteneimi gelitireceimi dnerek katlanrdm bu gle. Bana yazdrmalarnn nedeni, ok ucuza geldii iindi. Bahelerinden getirdikleri kk bir sepet meyve beni mutlu ederdi, sanki bizim bahemizde yokmu gibi. ocukluk ite! Bir gn de bizim kentin parknda tandm Dada adl bir ocuk, annesine onun azndan bir mektup yazmam iin yle yalvarmt ki; dayanamam, hemen babamn dkknna gidip yumuak kili ve kam alarak parka gelmitim. ocuk, babamn yannda yazdrmak istemiyordu, ben de ne yazdracak diye meraklanmtm. Parkn tenha bir kesine oturduk; o syledi, ben yazdm. O mektubu mrm boyunca unutamadm. Meer ocuun annesi de Nippur'da oturuyormu. Onun yzne kar istediini sylemeye ekindii iin, mektupla iini dkmeye karar vermi: "Bizim evde ynla yn ve iplik var, yine de bana ylda bir kez elbise yapyorsun. Komunun olu evltlk olduu halde annesi ona hi

durmadan yeni giysiler dikiyor. Sen de bana yap ve sevindir beni" diye yazdk. Daha sonra ocuu grnce ilk iim, mektubun iyi sonu verip vermediini sormak oldu. O da bana zerindekini gstererek, "te sonucu, gzel mi?" dedi. Hatrladma gre etekleri kat kat saakl, olduka gsterili bir giysi vard zerinde. Yazclktaki bir zorluk da hem Akadca hem Sumerce bilmek gerekmesidir. Akadca, zaman zaman bizi ynetenlerin dili. Onun iin gittike yaygnlamaya balad. imdi lkemizde iki dil birden konuuluyor. Akadllar kendi aralarnda Akadca; Sumerliler ise Sumerce yazyorlar. Babam Akadcay, Sumerce kadar iyi biliyordu; fakat evde hi Akadca konuturmazd; kendi dilimizi unutacamzdan ok korkuyordu. Babama szleme yazdrmaya gelenler de baka bir lemdi. Bizim kanun ve geleneklerimize gre her szleme belirli kurallar iinde yazlmaldr. Yazl olmayan szlemeler iin hibir hak ileri srlemez ve mahkemeye de bavurulamaz. Bu yzden ev, tarla, bahe, kle, hayvan satmak, kiralamak, bor alp vermek, mirasn lmeden bltrmek, ocuunu evlatlktan karmak veya evlatlk almak isteyenler, yanlarnda tanklar, boyunlarnda nhrleriyle babama gelirlerdi. Evlenecekler de tanklar nnde, evlenme koullarn, boanma olduu zaman kimin ne alabileceini belirleyen bir szleme yapmak zorundalar. Eer yazl bir szlemeleri yoksa, evli saylmaz evlenenler. Kurallarmz kesindir. Kentimizde yalnz szlemeleri yapan kamusal bir kurulu olarak Burgul var; fakat babama da bakanmz tarafndan zel olarak izin verilmi. O, ok sevilen, drst bir kimseydi. Szlemelere nce konusu, sra ile koullan, tanklarn adlar, yemini, gn, ay, yl yazlp iki tarafn mhrleri baslr. En nemlisi de szleme yazldktan sonra yazlann zerine yeniden yumuak kil kaplanmas ve zerine iindekilerin tekrar yazlmasdr. Bylece szlemenin st krlrsa, ii salam kalr, hem de yazlanlar deitirilemez. Biliyor musunuz btn bu kurallar biz Sumerlilerden km. Yazmay unutuyordum; babama gelenler, Tanrya, istediklerini vermesi iin yalvaran mektuplar da yazdrrlard. Sonra onu istedikleri Tanrnn tapnana gtrp brakrlar. Tapnaklarn arivinde bu tr yazlarla dolu birok mektup vardr. Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 5

RENCLK YILLARIM

Okula ilk gittiim gn mr boyunca unutamadm, unutamayacam da artk. Henz alt yanda idim Baham elimden ttm, sokaklarda yryorduk. Ben kck aklmla byk bir erak, sevin ve heyecan iinde, "Neler olacak, nerede oturacam, kimlerle beraber olacam, beni dvecekler mi, sabahtan akama kada aemsi/. nasl duracam orada?" diye dnyordum. Okulda benini gibi ocuklarn olduunu duyuyordum. Acaba ben onlar sevecek miyim, ola beni sevecekler mi? diye bir yn soru vard kafamda. Bir taraftan da orada birok bilgi edineceimi dnerek seviniyordum. Gece birka kez srayarak uyanm, en sonunda bir daha uyuyamamtm Bi aa yataktan kalkp kardelerimi uyandrmamak iin odadan gayet yava karak avluya attm kendimi. Gkyznde gece ile gndz birlemi gibi idi Mir taraftan yldzlarn hafif lts yanp snerken, dier taraftan kzla alan bir aydnlk douda gze arpyordu. Bahede oraya buraya kotum. Cvl cvl ku seslerini dinledim. O gn ku sesleri bile bi baka gelmiti bana. Klelerimiz kalkm; kimi alda koyunlar, srlar yemliyor, kimi de st sayordu. Tavuklarn yem yiyii yle houma gitmiti ki, klenin elinden yemi alarak ben de nlerine attm O arada Gne Tanrmz Ut yeraltndan kmaya balad. "Onun kn izlemek ne gzelmi" dedim iimden. Gkyz kpkzl olmutu, sonra gne kt kt ve birdenbire yusyuvarlak oluverdi. Her taraf aydnlkt artk. O zaman, "Ya Gne Tanrmz olmasayd biz ne yapardk?" dedim kendi kendime. Annemin bi an nce kalkmasn bekliyordum. Dayanamadm, odasna girip, "Anne kalk, okula ge kalacam" dedim. Annem, "Olum ben oktandr uyanm, daha erken dncesi ile yatyorum" diyerek frlad yataktan. Arkasndan babam da kalkt. Klelerin hazrlad sabah orbasn itikten sonra annem kk, zeri ssl bir tor-

bay elime tututurarak, "len yemen iin iki yuvarlak rek koydum iine" dedi. Babam da yaz iin kamtan inceli kalnl kalemler hazrlam bana. Hemen yola koyulduk. Sokaklarda koarcasna yryordum. Bir byk kapya yaklanca babam, "te geldik okula" dedi. Buras tapnan bir blm imi. Bizde okullar tapnaklara baldr. Kapdan girince byk bir avlu, etrafnda birok oda grdm. Hi ses yoktu ortalkta. ardm, "Acaba daha kimse gelmedi mi?" diye dndm. Meer btn ocuklar gelmi, renecekleri bilgilere gre odalara dalmlar bile. Onlar daha Gne Tanrmz karken geliyorlarm. Ben okula ilk balayacam iin babam biraz yavatan alm, kalabal grp birden rkmeyeyim istemi. Bizi karlayan adam okulun ba imi. Hl hatrlyorum, uzun boylu tknazca biri idi. Onu grnce nedense iime bir korku geliverdi. Babam ona, "te size sylediim olum Ludingirra, onu size veriyorum; buradan her bilgiyi renmeden karmazsnz; eti sizin kemii benim" dedi. Bunun ne demek olduunu bilmediim iin yle armtm ki... Sonradan rendim; "stediiniz kadar dvebilirsiniz etlerini; ama, sakn kemiklerini krmaynz!" demekmi. Karda elinde uzun bir kamla dolaan biri'daha grnd. "Acaba o elindeki kamlar ocuklar dvmek iin mi?" diye kendi kendime sordum. Baretmen elimden tuttu, baladk yrmeye. Eyvah, babamdan da ayrlyordum! Kendimi yle yalnz, yle zavall hissettim ki, sanki annemi babam bir daha hi grmeyecekmiim gibi geldi. Baretmen beni bir odaya sokarak, orada bulunan retmene, "te size yeni bir renci. Babas onu, her bilgiyi renmeden buradan kmamak zere bize getirdi" diye beni brakp gitti. ocuklar yere serilmi hasrlar zerine, nlerinde altlar dz birer kk sepet ile oturmulard. retmen benim elime de bir sepet verdi ve kedeki kil ynn gstererek, "Oradan bir para al ve uraya otur" dedi. nde oturan ocuklar sktrarak bana bir yer amt. Ben hemen bir topak slak kili alarak dizlerimin stnde y u e ktm. Otururken bir taraftan da gzucuyla ocuklar ve oday gzlyordum. Grne gre odada en kk bendim. Karmzda ykseke bir oturma yeri, yannda duvara dayal uzunlu ksai, kalnl inceli kamlar vard. "Oras retmenin yeri olmal" dedim iimden; fakat o kamlar

bizi dvmek iin miydi? Birdenbire hepsi vcuduma arpm gibi titredim. Ben bunlar aklmdan geirirken retmen yanma gelerek, "Bak kili byle yapacaksn, kam da zerine yle bastracaksn!" diye gsterdi. Kili avucumun iine alarak elma gibi yuvarladm, ve iki taraftan bastrverdim. Kenarlar yuvarlak, mercimek eklinde bir ey oldu. retmen / torbamdaki kam kalemlerden birini seerek kil zerine bir kez bastrd ve "Haydi bakalm bunun gibi yapmaya bala!" dedi. Ben byk bir dikkatle kam onun gsterdii gibi bastrmaya alyordum. Her bastrlta ba ksm gen eklinde bir izgi oluyordu. Bir ara canm skld, baladm kili yourmaya. nce yine elma gibi yusyuvarlak yaptm, sonra da onu biraz yassltarak ayrdn kk bir paray zerine yaptrdm. Kopardm kk bir kil parasn da ince uzun yapp arkasna ekleyince ayaklar olmayan bir hayvana benzemiti. Pek holanmtm bu iten, derken bizim retmen kageldi. Elimdekini grnce birdenbire yz yle aslmt ki, hemen "Nerede yazn, neden yazmyorsun?" diye grledi. Korkudan ne yapacam armtm. Boynumu bktm, acele kili eski ekline soktum ve yeniden kamla ay izgileri yapmaya baladm. Gne Tanrmz yerin altna giderken bizi de evlerimize yolladlar. Hepimiz, iinde henz kurumam, yazdmz kil tablet olan elimizdeki sepetlerle evlerimize gittik. Ben byk bir zlemle kendimi eve attm. Evdekilerin beni ne kadar merakla beklediini, tuttuklar soru yamurundan anladm. Kimi "Okulda elendin ini", kimi "ocuklarla arkadalk edebildin mi", kimi de "retmeni sevdin mi?" diyorlard. Aslnda sokakta oynamak varken akama kadar kapanmak pek houma gitmemiti, ama hem birok arkada edinmek, hem de bir eyler renmek fena deil, diye dnyordum. lk gnden sonra o heyecanm ve acemiliim yava yava gemeye balad. Bir taraftan arkadalar ediniyordum. 30 gn sren bir ay iinde kutsal gn, de dinlenme gn olmak zere 6 gn evde kalyorduk. Bu da benim okula zlemle gitmeme neden oluyordu. Yazy da daha bir hevesle yazmaya balamtm. O skc dz izgilerden sonra izgileri st ste, yan yana yazmaya baladk. Daha sonra "bu.ba.bi, tu.ta.ti, ab.ub.ib" gibi heceleri kapsayan kitab verdiler elimize. Bu bizim alfabemizmi. Bunlar rendikten sonra erkek, kadn adlarndan oluan listeleri kopya etmeye baladk. Bunlar yazmz kolay retebilmek iin

retmenlerimizin bulduu bir yntemmi. Bu listelerden oluan kitaplardan ksm ksm kopya ediyorduk. Bazen g renen ocuklarn tabletinin sol tarafna retmen gzel yazs ile yazar, ocuk da onu kopya ederdi. Bu yntem hep uygulanmakta. Biz ounlukla elimizdeki kil kuruyuncaya kadar yazar, kuruyunca baheye atardk. Bunlar da sulayarak yeniden yumuatp bize tekrar verirlerdi. Bazen de yazdklarmz babamza gstermek iin eve gtrrdk. Ben verilen derslere byk bir gayretle alyordum. Aramzda almayan, yazy abuk renemeyen, oturduklar yerde duramayan ocuklar vard. Bu ocuklara retmen kzd zaman bulunduu yerden, ocuun uzaklna uyacak kam alr, "kt!" diye rasgele bir yerine vururdu. dm patlard bana da vuracak diye. Onun iin okulun btn kurallarn dikkatle izlemeye alrdm. Olduka kat kurallarmz vard. Tabletini iyi yazamayan; st ba, eli yz kirli olan; izin almadan konuan; toplantlarda rahat durmayan; Sumerce konumayanlar daya hak etmi olanlard. Bu kurallar hep devam ediyor kukusuz. Okulu bitirmem uzun yllar ald. nk ben verilen her bilgiyi renme meraknda idim. Yam ilerledike renilecek pek ok bilgi olduunu fark etmeye baladm. Ben de onlarn hepsini bilmek istiyordum. Baz ocuklar yazy biraz renince okulu brakyorlard. Genel olarak yaz ekillerini, her eklin Sumerce, Akadca ynla okunuunu, anlamn ezberlemek hi kolay deildi. Bu arada kili uygun yumuaklkta tutmamz, satrlar birbirine kartrmamamz ve yaz ekillerini gzel yazmamz gerekiyordu. retmenler gibi yazabilmem hi de kolay olmad. nk biz, yazy heykel yapmak, mhr kazmak, deerli ta ve madenleri ilemek gibi bir sanat olarak dnyoruz. Bilgeliin koruyucusu Tanrmz yce Enki, "Btn sanatlarn iinde en zor olan yaz sanatdr" demi. Atalarmza gre de, "yaz; sanatn babas, konumann ve bilginin annesi" imi. Zaman ilerledike yazmamz ve ezberlememiz gereken ynla ta, aa, maden, bitki, hayvan, kent, rmak, kanal, meslek ad yazl kitaplar verdiler elimize. Bunlar ezbere yazarken hepsinin ne ad olduunu bildiren iaretleri kelimenin ba ksmna yazmamak byk bir hata saylrd. Bylece yalnz adlar deil, trlerini de bilmemiz gerekti.

Daha sonralar ev, tarla, bahe, hayvan, kle alm satm, kiralanmas; evlenme, boanma, evlatlk edinme, evlatlktan karma szlemelerinin rneklerini kapsayan kitaplar zerinde altk. Bana en byk zevki veren; Tanrlarmz, kahramanlarmz hakknda yazlan hikyeler, ilahiler ve iirlerdi. . / En zor gelen ise, zellikle ilk zamanlarda, matematik ve geometri idi nedense. arpm tablosunu ezberleyinceye kadar bir hayli sknt ekmitim. ok byk saylarla arpmalar, toplamalar, karmalar, blmeler yapyorduk. Geometri, matematik problemlerini de zmemiz gerekli idi. Evvela, bunlar bize 11e lazm diye dnyordum. Fakat sonradan, "bunlar bilinmeden o byiik tapnaklar, her trl yap, kent duvarlar, kanallar, tekneler nasl yaplr, alveri ne hale gelirdi?" diye bunlarn renilmesinin ne derece nemli olduunu kavrayabildim. Dil dersleri de nemlidir okulda, zellikle son yzyllarda, okuyanlarn iki dil renmeleri zorunludur. Biz Sumerli yerli halk olarak Sumerce konuuyoruz. Bizi idare edenlerin dili de Akadcadr, birbirine hi benzemeyen diller. Onlar kendi dillerini bize retmek istiyorlard, aslnda biz de mecburuz Akadcay renmeye. Onlarn da Sumerce bilmeleri gereklidir. nk hem bizim yazmz, hem de dinimizi alp Tanrlarmzn stne oturmular. Yazy reten okullarmz, dinle, bilimle ilgili birok kitabmz var. stelik halkn ounluu da Sumerli. Bundan yzlerce yl nce Sargon adl bir Akadl kp, her naslsa Smer Krall'n ele alarak btn lkemizi, hatta birok komu lkeyi idare etmeye balam. O zamandan beri Akadllar lkemize gelip yaylyorlar. Amalan topraklara tamamyla konup Sumerlileri yok etmek. Bunu da baaryorlar. Dil renmek iin, isim, sfat, fiil gibi gramer terimlerini, eitli cmle trlerini kapsayan kitaplanmz vard elimizde. Ayrca Sumerce kelimelerin, Akadca; Akadca kelimelerin Sumerce karlklarn gsteren szlkler de yaplmt. Akadcay renmek pek zor gelmedi bana. Sumerceyi de benim kadar iyi bilen azd aramzda. Buna neden, ailemize hi Akadl karmam olmas, evimizde de yalnzca Sumerce konuulmas. Babam asla izin vermezdi Akadca konumaya, ama kendisi ok iyi bilirdi. Sumerceyi unutacamzdan korkard. Ben de yle yapmaya alyorum, ama ortam deiti. Genlerimiz Akadllarla arkadalk ediyor, onlarla evleniyorlar. Bunu nlemek olanaksz imdi. Sumerliler kendi lkelerinde gittike aznlk olmaya balad. Ne korkun bir durum ulusumuz iin.

Bir gn baretmen, baz arkadalarla beni odasna ard. Bunun altnda nemli bir haberin yattn anlamtm. Bize byk bir sevgi ve itenlikle bakarak, "Artk retilenlerin hepsini biliyorsunuz saylr. Sonsuza dek bilginin dura ve kayna olan bu okula gzleriniz kapal geldiniz, imdi gzleriniz alm, grleriniz ok genilemi olarak kacaksnz. Ne mutlu size" dedi. Anlaldna gre okuldan ayrlma zaman gelmiti. Buraya girerken duyduum o tatl heyecan ve sevin daha derin olarak sarmt beni. Fakat tam ayrlabilmemiz iin bir snavdan gememiz gerekti, bu da yle kolay deildi. Yllardan beri rendiimiz btn bilgileri bize soracaklard. ok gemeden okul avlusunda toplanm okul yelerinden ve tanmadmz, fakat bilgin olduunu tahmin ettiimiz kimselerden oluan bir kurul nne kardlar bizi. kmadan nce baretmen gelerek, "Yeterli derecede glsnz. Snav diye heyecanlanmayn, zlmeyin, aksrp ksrp durmayn, etrafnza bakmayn, sakn ha snav iin fena szler syleyip kfrleri savurmayn" diye nce t, sonra da "yaz sanatn renebilmek ansna ve mutluluuna kavutunuz, her zaman yannzda bir koruyucu meleiniz olacak, saraylardan aranacaksnz" eklinde moral verdi bize. Daha sonra kurulun nne ktk. Sorulacak sorular byk bir tablet zerine yazlmt. Sonradan rendim ki, ayn sorularn kopyalan dier ehirlerdeki okullara da gnderilmi ve yllardan beri ocuklara aa yukan ayn sorular soruluyormu. Bugn de yle. Bana ilk sorulan soru "yaz sanatnn ilk iareti nedir?" oldu. Ben de ba gen eklinde bir izgi olduunu, tam 6 tr okunuu bulunduunu, ayn zamanda 60 saysn gsterdiini anlattm. Bu, bana ok kolay gelmiti. Ondan sonra aklmda kaldna gre, Sumerce kelimelerin anlamn, Akadca karlklarn; mektup yazarken kullanlacak Sumerce veya Akadca terimleri; Sumerce fiillerden, zamirlerden bazlann; kuyumcularn, sr obanlarnn, gemicilerin, mhr yapclarn deiik dillerini; eitli arklan ve mzik aletlerini; matematik ve geometriden baz ilem ve problemleri; Smer gzel yazlarndan baz konular sordular. Hepsini ok doru olarak yantladm biliyordum. Son olarak bir mektup yazdrarak zerine zarfn da yaptrdlar.

Fakat arkadalardan biri, birka soruyu bilemedi. Kendisini hakl karmak iin onlarn retilmediini sylemez mi? Bir retmen birdenbire ok kzd ve "Kendin niin aratrp renmeden buraya geldin; koskoca delikanl olmusun, geriye dnemezsin, yal bir kz gibisin yeniden retilemezsin, bozulmu tahl gibi zamann karmsn, bu d u ^ rumda bir bilge kii ile konuamazsn" diye kmaz m. Hi unutmuyorum, ocuun yz kpkrmz oldu ve retmenin zerine isyanla atlacakm gibi bir ifadeye brnd. Tam o srada retmenin biri araya girdi ve daha yumuak bir sesle baka sorular sorup doru yantlar alnca durum deiti ve hepimiz rahatladk. Sonunda bizleri tekrar topladlar oraya. Baretmen kalkp, "Okulun btn istediklerini baar ile yerine getirdiniz, yaz ve renimin koruyucusu ve kraliesi olan saygn Tanramz Nidaba'y kvandrdnz. Bundan sonra sizin bilginizin koruyucusu o olacak" dedi ve arkasndan, "Size saldranlardan, yce Ay Tanrmz korusun si/.i; Tanrlarmzn gzdesi, onlarn katnda beenilen kii olasnz; adn/ en iyi yerlerde sylensin! Destanlara gesin! Sevgili Tanramz Ningal tarafndan beenilmi, yce Enlil'imiz tarafndan kutsanm olasnz!" diye bir dua yaparak trene son verdi. O anda mutluluktan uarken, birden bir hzn sard beni Yalnz renmekten baka bir dncesi olmayan zevk, nee dolu ocukluk ve delikanllk gnlerim sona ermiti artk. Birok sorumluluu zerine almaya hazr bir adam olmutum. te o gnden sonra yaamn insanlara getirdii ac, tatl olaylar iinde bugne kadar kavruldum durdum. Onlar, skntl gnlerimin bana nee veren, beni yaama balayan tatl anlar oldu. Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 6

RETMENLK YILLARIM

Okula retmen olarak ilk gittiim gn, yllar nce rencilie baladm gnk heyecan vard iimde. ocuklar, retmeyi ok seviyorum. yle olduu halde, baarl olup olmayacam korkusu muydu beni heyecanlandran; yoksa sevdiim, istediim bir meslee girmemin mutluluu muydu? Galiba her ikisi de etkendi bunda. Bu kez babam gtrlyordu beni, fakat evden karken baarmn ve retmen olmamn sevinci ve gururu okunuyordu yznde. Yaznn ve renimin koruyucusu olan saygn Tanramz Nidaba'ya, yce Elil'imize, Tanramz Ningal'e dualar yaparak beni kapdan uurlad. Kolay deildi bir ocuu okutmak. Yiyeceklerimiz ve giyeceklerimizin dnda bir de okul paramz vard. lkemizde retmenlerin geimi yalnz rencilerden salanr. O yzden onlar zengin olamazlar. Ona karn kendilerini okumaya, renip retmeye adam kimselerdir. ocuklarn okutabilenler de yazclar, denetleyiciler, tapnak yneticileri, kaptanlar, rahipler, yksek vergi memurlar, valiler, doktorlar gibi hali vakti yerinde, zengin kimselerdir. Bu arada unu da sylemeden geemeyeceim; ailelerinin durumu pek iyi olmayan, okumaya merakl ocuklar da bo zamanlarnda tarlada, bahede alarak hem babalarna yardm ediyor, hem de okulun masraflarn karlayabiliyorlar. Ona karn babas her giderini karlayp, almas iin tarlaya, baheye gndermedii halde ocuun okuldan kat, tembellik yapt da oluyor. Hi unutmuyorum; byle haylaz bir ocuun babas bana gelip ocuu iin, "ocuuma hi tarlada, bahede alp geimimi sala demediim halde, derslerini, okulunu durmadan asyor. Halbuki akrabalarmz iinde hem alp ailesine yardm eden, hem de okulda ok baarl olanlar var. Benim suum, herhalde, ocuumun her isteini karlayp onu altrmamam oldu, ne dersiniz?" diye dert yanmt.

Ben Smer dilini ve gzel yazmay retecektim. Bununla birlikte aratrma yapmay, geen gnlerin yklerini yazmay, Smer dilini daha kolay retebilmek iin yeni yntemler bulmay amalyordum. Bu arada okul anda baladm iir yazmay da srdrecektim. Eiteceim ocuklar okula ilk girenler deildi. Yazy olduka ren-/ mi, baz temel bilgileri aln olanlard. Kck bir renci iken girdiim odaya, retmen olarak girmem ne byk mutluluktu benim iin. Baretmen ve dier retmenlerle daha nce tantmdan yabanclk ekmeyecektim. Biri olduka ilerlemi, dieri daha geri olan ocuklara ayrlm iki odada ders verecek!i. lk olarak geri olanlarn odasnda buldum kendimi. ocuklarn yznde, korku ile merak arasnda, benim nasl bir retmen olduumu aratran bir ifade sezdim veya ben de vaktiyle ayn duygular tattm iin bana yle geldi. Bu havay bo/ak ve onlar kendime sndrabilmek amac ile "ocuklar imdi size bir bilmece syleyeceim, bakalm kim nce bilecek ne olduunu" dedi. Birdenbire hepsi dikkat kesildi: Gkte grnen bir saban gibi, st bezle kapl bir bakr kazan gibi, Bir taban zerinde duran kaz gibi. iine gzler kapal girilen, inden kldnda gzler apck olan. "Ev", nedir o "ev"? dedim. ocuklar hep birden "okul", "okul " diye bardlar. Aramzda hemen bir snma balam grnyordu. Arkasndan ksa bir hayvan fkras syledim: "Bir gn aslan yolda giderken hi tuzak ukuruna dm, o srada bir tilki yukardan geiyormu. Aslan o halde grnce alayla, pabularn getireyim mi?" diye sormu, deyince ocuklar glmeye baladlar. Artk aramzda retmen ve renci ba olumu saylrd. Ona ramen onlar konuturmak amac ile bildikleri hayvan yklerini anlattrdm. Son olarak da "Tanramz Nidaba'y ven bir ark syleyebilir misiniz" diye sorunca aadaki ilahiyi hep bir azdan okumaya baladlar.

Ey Hatunum Nidaba, Yaz kam ile anlaan sensin, Enlil'in kalbini kvandran sensin, An 'n evini besleyen sensin, Enlil'in evi, Ekur'un neesi sevinci sensin! Bu, ok sevdiim bir arkyd; ben de onlara katldm. ocuklarla iyice kaynamtk. O gnn geri kalan ksm onlarn bilgilerini yoklamakla geti. Bundan sonra derslerim bir dzene girmiti. ocuklara, zellikle Akadl ocuklara Smer gramerini retmek zor geliyordu bana. Daha nce belirttiim gibi, Akadca bizim dilden ok ayrdr. Bizim dilimiz tek, iki veya hecelidir. Onlara eitli ekler koyarak veya kelimeleri yan yana dizerek anlam veririz. rnein, "e", ev demektir. "ete" evden, "ee" eve gibi. "lu" adam, "gal" byk; "lugal" byk adam, "kral" demektir. Bir de yazn iin eitli lehelerimiz vardr. Bunlarn iinde en ok kullanlan, prenslere zg emegir, kadnlara zg emeal denilen lehelerdir. Kadnlar konuurken, yazarken kendi lehelerini kullanrlar. Biz erkekler de bir kadn veya Tanramzn azndan sylenecek bir iir veya arky kadn dilinde yazarz. Hatta hadmlar iin de ayndr. Bu yzden Akadl ocuklarn ve yava yava Akadllamaya balayan Sumerli ocuklarn bunlar renmesi bir hayli g oluyor. Onlara daha kolay retebilmek iin kendime gre yeni yntemler buldum. Eskiden yazlm gramer kurallarn gsteren listelere, daha kolay ve abuk anlalr rnekler ekledim. Balangtan beri retimde ezberlemek nde gelir bizde. Ezberlemek, insann dnme yeteneini kstlyorsa da kurallar iyice renebilmek iin, ok yararl oluyor dorusu. retmek istediimiz her konuyu, ocuklar nce rnek verilen kitaplardan kendi tabletlerine kopya ederek nasl yazacaklarn renirler, sonra da bana, ya olduu gibi okur veya anlatrlard. iir dersleri olduka hareketli geerdi. ocuklar onlar anlamakta zorluk ektiklerinden nce ben ahenkli bir ekilde okur, anlamn aklar, arkasndan onlara ayn tarzda okuttururdum. Aralarnda bazen benden daha gzel okuyanlar kard. Ayrca iire, iirsel bir hava vermek iin tekrarlarn, paralelliklerin, benzetmelerin nasl kullanlacan anlatr, kendilerine o yolda iir yazma denemeleri yaptrrdm. Hi unutmuyorum

Dudu adl bir ocuk vard, o kadar gzel iir yazard ki... Onu bir daha ne grdm, ne de nerede olduunu duydum. Halbuki onun, bir gn nl bir air olacan dnrdm. iirlerimizin ou Tanrlarmz, tapnaklarmz, krallarmz vmek amac ile yazlmaktadr. Bunlar kutsal gnlerde, trenlerde eitli alglar eliinde ilahi olarak sylenir. Daha nce de belirttiim gibi, biz air ruhlu bir milletiz. iir, bizim iin arklarn kalbi, gz alabildiine uzanan mavi sular ile kafamzdaki skntlar alp enginlere gtren, hafif hafif esen rzgrn okamalar ile bize huzur veren bir deniz kys gibidir. Ayrca biz, iiri; bilgileri reten, onlar kuaktan kuaa aktaran bir ba olarak da grrz. iirlerimizin birou, daha yaznn bilinmedii alarda ozanlarmz, saz airlerimiz tarafndan yaratlarak azdan aza zamanmza kadar gelmi ve yazya gemi olanlardr. imdi de onlar tapnaklara, saraylara atanm airler veya retmenler tarafndan yazlmaktadr. ocuklar ykleri, destanlar okumaktan ok holanrlard. yklerimizin ou Tanrlarmzla ilgilidir. Bize gre, Tanrlarmz insanlardan stn, lmszdr; istediklerini yapabilirler; fakat yine de insanlar gibi sever, sevilir, zlr, ac eker, yaralanr, hastalanr, kzar, alr, hatta kendileri tarafndan iyi saylmayan sular ilerler. Onlar hakknda yazlan ykler de kendi duygularmz yansttndan okuyanlara ok ekici gelir. Ben, ocuklara okul kitaplarnda bulunmayan, fakat aileleri veya evrelerinde duyduklar ykleri renip yazmalarn dev olarak verirdim. Bazen yle ilgin ykler getirirlerdi ki. Ayn uygulamay ataszlerimiz iin de yaptm. ok eski yllarda bilginlerimiz veya retmenlerimizden bazlar ataszlerimizi toplam, konularna gre gruplandrnu ve hepsini bir kitap halinde yazmlar. Kukusuz daha yazya gememi olanlar vardr, diye dnyordum. Gerekten yepyeni ataszleri bulmulard ocuklar. Baz hayvanlarla ilgili masallar bile getirmilerdi. Eskilerle bunlar yeniden yazdm ve dier okullara gnderilmek zere kopyalarn yaptrdm. ocuklara ataszlerini yazdryor, ezberletiyor, uygun yerlerde nasl kullanlacan retiyordum. Bylece Sumerceni renilmesi daha kolay oluyordu. lk ataszlerimizi Kral uruppak, Tufan kahraman olan olu Ziusudra'ya retmi. O zaman yaz bilinmediinden azdan aza gel-

mi. Yazmz bunlar yazabilecek duruma gelince bilginlerimiz toplayarak yazm. Benim zamanmda bile yazya gememileri bulabildik. Yeni bulunanlardan bazlarn size de yazaym, belki ilerinden sizlere kadar ulaanlar vardr: ok yiyen uyuyamaz. Ak aza sinek girer. Kalpte olan dmanlk getirmez, dildir dman eden. Bir kez yalan sylersen, doruyu sylesen de inanlmaz. Yrrken ayan sk bas. Arkadalk bir giin srer, akrabalk sona dektir. yi giyinen kimsenin nnde herkes eilir. Kpeksiz kyde tilki bekidir. Zamann boa geirdin ne ie yarad? Mademki biliyorsun, neden retmiyorsun? Okulda zaman zaman kavgalar, tartmalar da olurdu kukusuz. Bazen ileri giderek yumruk yumrua dvenler de vard; fakat okulda disiplin ok kuvvetli olduundan, hakl veya haksz, kavgaya karanlarn hepsi, disiplinden sorumlu retmenden iyi bir dayak yeneceini bildii iin elden geldiince buna meydan vermemeye alrd. Bir gn okulu bitirmek zere olan Girniiak ve Enkimansi adlarnda iki delikanlnn tartmas, daha dorusu az kavgasna tank olmu, birbirlerine syledikleri ve onlarn azlarna hi yakmayan, aalayc szlere ok zlm ve utanmtm. Aklmda yanl kalmad ise, ilk sze balayan Enkimansi idi. Arkadana "Ahmak, okul vebas, cahil, yazn berbat! Yaz kamn doru tutamaz, syleneni doru yazamazsn. Bir de kalkm yazc olduunu ileri sryorsun!" deyince arkada, "Ne demek ben yazc deilmiim, asl sen ne bir mektup, ne de bir belge yazabilirsin! Bir mlk paylatramaz, bir tarlay lemez, bir iviyi elinde tutamaz, yarglk yapamazsn, iki kardei birbirine drrsn. Ne ie yaradn biri syleyebilir mi?" karln verdi. teki de: "Ben senin sylediklerinin hepsini yaparm, fakat sen yazclarn en tembeli, en dikkatsizisin. lecein yerlerde uzunluu, genilii kartrrsn. Drtgen, gen, daire gibi ekilleri doru drst bilemezsin. rencilerin kalbi deilsin sen!" Dieri atlarak: "Seni alene! Ne demek istiyorsun, ren-

ilerin kalbi deilmiim diye? Sensin beceriksiz. Sen bir tablete ekil veremezsin, hatta kili gereken yumuaklkta tutamazsn, bir satr gereince gzel yazamazsn, seni akll grnen aptal! imdi kalkm benden daha iyi Sumerce bildiini ne sryorsun!" "Aman Tanrlarm!" dedim bunlar duyunca. kisi de ne kadar fenEy szler sylyorlard birbirine, olacak gibi deildi. Birdenbire yle kzmtm ki... O arada baretmen de duymu onlar, kageldi ve bana, "istediini yapabilirsin" anlamnda ban sallaynca hemen aralarna atldm. Yaptklarnn ok ayp ve terbiyesizce olduunu syleyerek bir gzel payladktan sonra, "Sizin bu durumda hak ettiiniz ceza, adamakll bir dayak ve ayaklarnza bakr zincir geirerek iki ay dar kmamak zere okula kapatmakt. Fakat koca delikanl olmusunuz; dayaklk, cezalk anz oktan gemi. Hi olmazsa szlerim size gereken etkiyi yapmtr" diyerek salverdim onlar. Balar eilmi, utanm grnen bir halde ayrldlar yanmdan. Fakat bu olay bana yle dokunmutu ki, hemen yazya geirdim onu ve byle bir durum karsnda ne gibi bir ceza hak edildiini de eklemeyi unutmadm ocuklara ders olsun diye. Okulda tank olduum olaylar yazmaktan ok holanyordum. Yok olmaya balayan Sumerliliimizle birlikte, okullarmzdaki yaam, rettiimiz bilgiler, retme yntemlerimiz de unutulup gidecek. Bu yazlarn kitaplklarda saklanarak daha sonraki kuaklara bizden haber ulatrabileceini dnyorum. Fakat eer Sumercemiz tamamyla unutulmazsa! Yalnz beni umutlandran bir durum var: Yava yava bizim gzel yazlarmzdan bazlarnn Akadcaya evirisi yaplmaya baland, hem de satr satr evriliyor. Bazlarnda stteki satr Sumerce, altndaki satr onun Akadcas oluyor. Ayrca bizler, kelimelerin, deyimlerin Sumerce ve Akadca karlklarn gsteren listelerle yaz iaretlerinin listelerini yapyoruz. Bunlar varlklarn koruyabilirse, Sumercemiz konuulmasa bile, onlarn okunabilmesi mmkn olur. Birde yazdm kitaplarn kopyalarnn baka ehir kitaplklarna gnderilmesi, bunlarn daha kalc olmasn salyor demektir. Birindeki yok olsa, dierindeki bulunacak. Hi unutmuyorum, bir gn okulda byk bir dedikodu alp yrmt. Szde, retmen Addakalla, rencisi Nurdada'nn yazsn, okumasn beenmiyor, arkadalarnn yannda ona boyuna kltc szler sylyormu. Buna ok zlen ocuk, babasna, retmenin kendisine haksz-

Ik ettiini, retmene baz hediyeler verirse belki byle hareket etmeyeceini syleyerek, onu evlerine davet etmesi iin yalvarm, yakarm. Baba kabul etmi bunu. retmeni evlerine davet etmi, onun yannda babas olunun-durumunun o kadar fena olmadn gstermek iin, tabletten, okutmu, yaz yazdrm. Arkasndan da retmene biral ve arapl byk bir ziyafet vermi, parmana altn yzk takm ve zerine de gzel bir elbise giydirmi baba. Bundan sonra retmen, Addakalla ocuun her yaptn beenmeye, ona iyi davranmaya balam. Bu olacak gibi deildi! Biz retmenler iin byk bir yz karas idi bu olay. Son derece armtk ve zlmtk. Eer doru ise nasl bakacakt ocuklarn ve retmenlerin yzne? Bu olay yznden biz retmenler de lekelenecektik, saygmz yitirecektik. Hep Tanrlarmza dua etmiimdir, bu uydurulmu bir dedikodu olsun diye. Yazk ki, hepsinin doru olduu anlald ve o hemen okuldan uzaklatrld. Bizler de bylece aklanm olduk. Ben bu olay da hemen yazm, kitaplmza koymutum. Her konuya ait yazdm tabletin bir kopyasn okul kitaplna, bir kopyasn da evimin kitaplna koyuyordum. Arkadalar tarafndan beenilenlerin kopyalan da, dier ehirlerin okullarna gnderiliyordu. 45 yl srd retmenliim. Bu arada baretmen oldum. Pek ok renci yetitirdim. Bunlarn bir ksm saraylara, tapnaklara, hatta zel kiilerin yanna yazc olarak girdi. Dier ksm da retmen, ehrin bakan, valisi, hekim, mfetti, yksek vergi memuru gibi mesleklere yneldiler. Onlarn zaman zaman beni ziyaret etmeleri, gereinde herhangi bir konu zerinde tartmak veya fikirlerimden yararlanmak istemeleri beni son derece mutlu ediyor. retmenlikten ayrldm zaman "yaammn sonu geldi" diye birdenbire byk bir umutsuzlua kaplmtm. Biraz sonra toparlandm ve kendimi brakmamaya, elimden geldiince almalanm srdrmeye karar verdim. Bu yaamykm yazmaya balamam, adeta yeni bir kan getirdi damarlarma. Bunu bitirmeden hi ama hi lmek istemiyorum! Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 7

MUSAKKATM KAPISI NA GD 1

14-15 yalarnda idim. Okul olmad bir gn arkadalardan Dudu ve Kalla ile parka gitmitik. Hava olduka scakt, fakat parkn iinde dere gibi akan bir kanaln suyu ve ulu aalarn glgesi park olduka serinletmiti. Bir sre kenarnda oturduumuz kanaln salna salna akan suyunu seyrederek okuldan, ailelerimizden, arkadalarmzdan konutuk, aklmda kaldna gre. Kalla bir ara, "Haydi arkadalar, Musakkatim Kaps'na gidelim" dedi. Ben o kapnn pek iyi bir yer olmadn duymutum, ama niin iyi deil, bilmiyordum. Onun iin, "Hayr gitmeyelim!" dedim. Babam, iyi olmayan yere gittiimi, hele ona haber vermeden gittiimi duyarsa bana kzacan tahmin ediyordum. Babam o kadar ok seviyor, ona yle sayg duyuyordum ki; ne onu kzdrmak, ne de ondan azar iitmek istiyordum. Fakat arkadalar zorlamaya baladlar beni. Babamdan ekindiimi onlara syleyemezdim; hemen beni alaya alrlard. Her eye ramen byk bir merak iinde, nasl bir yer olduunu grmeye ve neden iyi yer olmadn renmeye can atyordum. ocukluk ite! Biraz nazlandktan sonra, sanki yalnz arkadalarn hatr iin gidiyormu gibi yaparak kabul ettim tekliflerini. Bundan yzlerce yl nce ilk krallarmzdan biri, Nippur'a dmanlar girmesin diye, ehrin etrafna kaln duvarlardan oluan bir sur yaptrm, surun d ksmn da su dolu hendekle evirtmi. Bu surda, ehrin dna kmak iin tam 7 byk kap bulunuyor. Gece olunca kaplar kapanr, kimse girip kamaz oradan. te bu kaplardan birinin ad, Musakkatim. Sylendiine gre vaktiyle bu kapnn olduu yerde atalarmzn yaptrd ve adn "Bar Kaps" koyduklar bir kap varm. Akad kral Naramsin bilinmeyen bir nedenle bu kapy yktrm. Baka bir Akad kral da onartp adn "Musakkatim" koydunnu. Parktan kp ehir duvarn izleyerek yrmeye baladk. ok byk olan GuU Kaps'na2 geldii1 Harita, No. 10. 2 Harita, No. 12.

mizde yle bir kalabalk ve grlt iine dtk ki, sormayn. nk bu kapnn biraz ilerisinde, darda Frat nehrinin en byk iskelelerinden biri bulunuyor. Biitn teknelerle, gemilerle, Nippur iin getirilen ykler ve insanlar burada boaltlr ve baka yerlere gidecekler buradan bindirilir ve yklenir. O gn belki de birok tekne birden iskeleye yanamt veya her zaman yle idi buras. Koca kapdan acele ile, bir yere yetiecekmi gibi koanlar, srtlanndaki ar ykler altnda iki bklm olmu insanlar, iki yanlarnda alabildiine dolu kfelerle eekler birbirlerini itercesine kyorlard. Tam kapnn i ksmna boydan boya uzanan bir pazar kurulmutu. Dardan getirilen mallarn bir ksmnn hemen orada satla karld anlalyordu. Satclar, kimi Akadca, kimi Sumerce olarak bararak sattklar mallar alclara bildiriyorlard. Bir taraftan grlt ve kalabalk, dier taraftan neler satlyor merak beni serseme evirmiti. Birdenbire Kalla kolumdan ekli, "Az ak budala gibi ne duruyorsun, haydi yolumuza!" dedi. Birbirimizi o kalabalkta kaybetmeyelim diye, el ele tutuarak, kalabal yara yara yrmeye devam ettik. Mah Kaps'na3 ulancaya kadar epeyce yol almtk; ben de olduka yorulmutum. Yorgunluktan biraz geride kalnca, Dudu hemen, "Srtnda yk olan yorgun eek gibi iki tarafa yalpalayp durma!" diye beni uyard. "Bu deyimi de nereden rendin, yoksa sen mi uydurdun?" diye merakla sorduumda, ks ks glerek, "Bilmem birden azmdan dklverdi" dediini ok iyi hatrlyorum. Aslnda Dudu pek uydururdu byle deyimleri. Daha dorusu kendinden deyim uyduruvediini hepimiz bilirdik. Dudunun uyars zerine yrmeyi hzlandrdk. Biraz nceki kalabalk azalmaya balam, yol iyice tenhalamt. Birden arkadalar, "te yaklayoruz Musakkatim Kaps'na" dedikleri zaman ileride bir hareketlilik gze arpyordu. Ne greceimizi merak ediyordum, bir trl syletememitim onlara. Sorduka kkr kkr glyorlard. Kapya yaklatka ssl psl gen kadnlar ile acayip klkl gen erkekler belirmeye balad. Tam yaknlarna geldiimizde hepsini ak seik grdk. Kadnlarn yanaklar, dudaklar krmzya, gzkrinin etraf siyaha boyanmt. Uzun salarn bir bantla balamlard. U. jn etekli, ksack etekli; omuzlan ak veya kapal; rengrenk giysiler vard zerlerinde. Birka tanesinin elbisesi yle ince, hatta kafes kafes delikli idi ki, kalalan, gsleri olduu gibi grnyordu. Bazlannn da erkee benzer halleri vard, ama kadn gibi giyinmilerdi. Meer
3 Harita. No. 11.

bunlar sokak kadnlar ile ecinsellermi. Normal giyinmi birok erkek de vard aralarnda. Bunlarn ounun kyafetlerinden gemici olduu anlalyordu. Bazlar itiip kakyor, bazlar da kadnlarla sarma dola pyorlard. Karlkl duran bir erkekle kadnn yanlanndan geerken kadnn, "Yann gin4 gm isterim"; erkein de, "ok pahal sana ancak drtte bir gin verebilirim" dediini duydum. Bunlar beni o kadar artmt ki, bugn bile aynyla anmsyorum konuulanlar. Bunda benim belleimin de etkisi ok olmal. nk rendiklerimi ve duyduklarm kolay kolay unutmam. Tam kapnn hizasna gelince daha da ilgin grntlerle karlatk. Sur ok geni olduundan, kap iinde olduka byk, kapal bir boluk vard. Orada kadnlan erkeklerle yerlerde, kimi yan yana, kimi st ste yatm bir durumda grmeyeyim mi! Biraz lo olan ksmda sanki insanlar nlplakm gibi geldi bana. Birdenbire korkmaya baladm. "Babam buraya geldiimi duyarsa bana ok kzacak, belki de dvecek" diye dndm. Dier taraftan onlara bakarken hem tiksiniyor, hem de iimde anlayamadm bir duygunun kprdadn hissediyordum. Hemen arkadalara "Ne olur geri dnelim!" diye yalvarmaya ve onlan ekitirmeye balamtm. Onlar da korkmulard herhalde, hep beraber koa koa oradan ayrlarak evlerimize dndk. Meer bu yzden o kapya Akadllar "seks bakmndan kirli" anlamna gelen Akadca "Musakkatim" adn koymular, bizim zavall Bar Kaps ne hale gelmi! Bar yerine seks kaps olmutu. Bu kapnn hl ayn grevi yaptn duyuyorum; ama ben bir daha oraya ayak basmadm. skeleler ok yakn olduundan, ounlukla gemiciler ve Tannlanmza deer vermeyip tapnaklarmza kurban getirmeyen, dinsel trenlerimize katlmayan veya bizim dinimizden olmayan yabanclar cinsel gereksinimlerini orada giderirler. Eve dner dnmez bu olay anneme sylemeden duramamtm, o da hi sesini kamamt. ok daha sonra babama, onunla arkada gibi konumaya baladmz zaman, orada nasl tiksindiimi, nasl korktuumu anlatnca o glmeye balam ve daha o zaman annemin olay kendisine bildirdiini sylemiti. Bu suumu bu kadar anlayla karladklar iin ne byk bir sevgi ve minnetlik duymutum onlara, anlatamam. Glgeleri kvansn! Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 8
4 1 gin gm, 8 gramdan biraz fazla.

ULUSUMUZUN YKLER 1

Bizim lkemiz hep krallar tarafndan ynetilir. Daha nce de sylediim gibi, inancmza gre, kentlerimizi ilk olarak Tanrlarmz kurup hazrlamlar, sonra da insanlar yaratp onlarn iine doldurmulardr. Bu insanlar ynetmek iin de krallar gndermiler. Sylenen ve yazlanlara gre ilk krallk, gkten Eridu kentine inmi. Sonra sra ile krallk; Badtibira, Larak, Sippar ve uruppak kentlerine gemi. Btn bu be kentte szde 8 kral yaam, ama biliyor musunuz onlarn yaad yllarn toplam ne kadarm? Tam 241 200 yl. Hi aklm almyor dorusu, bu insanlarn byle uzun yaamasn! Bir de aklmn almad u var: Atalarm nasl dnm bizim ulusun bu kadar eski olduunu. Bu sre hem de Tufandan nce.' Tufandan sonra benim yaadm u gnlere kadar yine binlerce yl daha gemi. Onlar da eklersek ne uzun zaman deil mi? lk 8 kraldan sonra lkemizde yle bir tufan felaketi olmu ki, her eyi silip sprm. Anlatldna gre, nedense Tanrlarmz yarattklar insanlar yeryznden yok etmeye karar vermiler. O srada uruppak kentinde son derece iyi kalpli. Tanr korkusu bilen, Tanrlarn bildirilerini alabilen Ziusudra adl bir kral varm. Bizim Bilgelik Tanrmz saygn Enki, Tanrlarn insanlar yok etme kararna ok zlm; ama onlar tek bana bundan caydramayacan anlaynca, Kral Ziusudra'ya bir duvar arkasndan, bir tufan olacan fsldam ve hemen verdii llere gre bir gemi yapp iine alabildii kadar insan ve hayvan sokmasn nermi. Kral, Tanrnn tarifine gre ok byk bir gemi yapm, insanlar ve hayvanlar iine sokup kapsn kapad anda, bir frtnann patlamas ile

birlikte gkten sanki denizler gibi yamur boanvermi. Bir anda her ey, her yer sular altnda kalm. Buna karlk kraln gemisi su yznde salna salna dolamaya balam. Bu, bardaktan boanrcasna yaan yamur tam 7 gn 7 gece durmadan srm. Yedinci gn Gne Tanrmz Utu klar saarak gkyznde ortaya km. Yamur dinmi, sular ekilmeye, yer snmaya balam. Ziusudra, ortaln yattn grnce, koca gemiden kp Gne Tanrmz Utu, Gk Tanrmz An ve Hava Tanrmz Enlil'in nlerinde yere kapanyor, onlar iin kurbanlar kesiyor. Onun bu saygsna kar Tanrlarmz da ona, Tanr gibi lmsz bir yaam vererek gnein.doduu yerdeki Tanrlar Bahesi'ne gnderiyorlar. Tufan gelip getikten sonra lkemize yeniden krallk iniyor ve ilk krallk Ki kentinde balyor. Bu kentte tam 23 kral 24 510 yl 3 ay ve 3,5 gn krallk yapyor. Buna gre bir kral 1 000 yldan fazla yaam demektir. Dorusunu isterseniz buna inanmak ok zor geliyor bana. O zamanlar henz yazy icat etmemi atalarmz. Bu saylar ve kral adlar azdan aza binlerce yl sonraya ularken belki arada birok kral ad unutuldu. Her neyse, bu 23 kraln arasnda 1 560 yl krallk yapm Etana'ya ait bir olay beni pek ilgilendirir. Neden mi? nk o ilk defa ge km. Hikyesini size anlataym: Etana ok iyi kalpli, Tanrlara ok saygl, onlara kurban kesen, lenler hazrlayan, lkesine son derece yararl iler yapan bir kral. Gel gelelim kars Munin ile dertleri ok byk. nk her nedense ocuklar olmamas iin lanetlenmiler. Halbuki onlar da ocuklar olmasn ok istiyorlar. nk Etana'dan sonra krallk yapacak kimseleri yok. Bunun iin kraln btn istei ocuk yaptran bitkiyi elde edebilmek. Fakat o bitki de insanlarn kolaylkla eriebilecekleri bir yerde deil, gkte. Ona nasl eriebileceini kral dnyor dnyor bir trl yol bulamyor. Olacak bu ya, ans birden ayana gelivermi. Bir gn yolda giderken bir ukurda kartal gryor. Bu kartal ylan ile arkadalk yaparken ylan onu ukura atm ve yavrularn da yemi. Kartal da ukurdan bir trl kamyor. Kral ona acyor ve kartal dt yerden karyor. Buna ok sevinen kartal, krala kar kendini borlu hissettiinden, "Dile benden ne dilersen, istediini yapacam" demi. Kral da, "Dnyada bir isteim

var, o da gkteki ocuk yaptran bitkiyi almak" diyerek yana yakla derdinin nedenini anlatm. Kartal, "Bu zor bir i deil" demi ve kanatlarnn stnde kral ge uurmu. Kartal, Kral Etana'y kanatlar zerine alp, bir hayli ykseldikten sonra krala sormu: "Bak arkadam yer nasl grnyor! Ekur tarafndaki denize bak!" demi. Etana: "Yer dz ve bir da, Deniz etraf evrilmi bir su gibi oldu." ok daha yksee gelince kartal, Etana'ya sormu: "Bak arkadam yer nasl grnyor." Etana: "Yer bir bahvann hendeine benziyor. Deniz bir boluk bir ukur gibi grnyor." Kartal daha ok ykselince, Etana; "Artk hibir ey gremiyorum, korkuyorum, daha yksee karma beni, indir aa!" diyor. Kartal da onu byk bir hzla indiriyor. Bu arada otu bulup bulmadn sylemiyorlar, ama bizim ulusumuzun krallarnn sras yazl listede, Balih adl olunun tam 400 yl krallk yapt gsterildiine gre bir aresi bulunmu olmal. Bu hikyeyi bizim sanatlar o kadar seviyor ki, mhr kazclarmz mhrlerde Etana'y kartaln kanatlan zerinde uarken gsterirler. air ve ozanlarmz da bu konuyu eitli ekillerde anlatr, yazar ve sylerler. Ki kentinden sonra krallk Uruk kentine geiyor. Burada 12 kral 2310 yl krallk yapyor. Bu krallar arasnda servenleri destanlar yaratan kraldan sz etmeden yapamayacam dorusu. Onlar yarattklar bu destanlar yolu ile yzyllar boyunca hi unutulmad ve yazmz gelitike yazmaya baladk hikyelerini. Ama yazlanlar tam doru mu? Bilemem. nk nerede ise yzlerce yl nce geen bu olaylann azdan aza gelirken birok deiiklie urayacan siz de tahmin edersiniz herhalde. Bu kraldan birinin ad Glgam, dieri Lugalbanda, dier biri de Enmerkar. Bunlarn iinde en ok sevilen veya en nemli saylan ve 126 yl krallk yapan Uruk kentinin beinci kral Glgam. Ona biz biraz da Tann gibi bakyoruz. Szde, annesi Tanra Ninsun imi. Bu yzden de

onun te biri insan, te ikisi Tanryd deniyor. Onun, kral olur olmaz ilk ii kenti Uruk'u dmandan korumak iin etrafn kaln duvarla evirtmek olmu. O duvar hl sapasalam duruyor. Glgam duraksz bazen de acmasz bir kralm. Erkeklerin elinden karlarn, babalarn elinden kzlarn alrm. Kentin halk ok bkm^ bu durumdan. Tanrlarmza yalvarmlar: "Ne olur kralmz biraz uslandrn!" Onlar da dnm, tanm ve onun hakkndan gelmesi ve onu uslandrmas iin Enkidu adn verdikleri adam yaratarak ormana salmlar. O, ormanda rlplak, ot yiyerek hayvanlar gibi dolamaya balam. Sizin anlayacanz tam bi orman adam olmu. Kentli bakm olacak gibi deil byle babo brakrlarsa onlarn iine yaramayacak. Onun insan gibi olmas ve uygarlamas gerek. Bunun iin ormana bir kadn gndermiler. Bu kadn ona insan gibi yemeyi, su imeyi, giyinmeyi ve kadnla yatmay retmi Bylece Enkidu hem uygarlam, hem akllanm olarak Urk'a getirilmi. Fakat Glgam onu grnce birden ok sinirlenmi ve hemen kavgaya girimi ama sonradan yle bir cancier arkada olmular ki. ne zaman kardeler arasnda bir kavga ve dalama olsa annelerimi/., babalannz hemen, "Glgam ve Enkidu gibi olun, birbirinizi sevin ve sayn" diye balarla! sylenmeye. Glgam bir gn yle dnm: "Gryorum insanlar durmadan lyor, ben de insan olduuma gv sonunda leceim kukusuz ve adm sanm yok olup gidecek. Herkes unlaak beni. Admn unutulmamas iin yararl iler yapmalym ki, ulusum beni hep hatrlasn." Uzun uzun dnr ve birden aklna gelir. "Ulu ve dayankl aalarla kapl bir yaam lkesi var. Bu lkeyi Huvava atili korkun bir canavar koruyor. Bu canavar bizim insanlarmz, aalar kesmek iin oraya sokmuyor. Halbuki gemilerimizi, teknelerimi/i ve binalarmz yaparken bu aalar kullanlr, bu yzden insanlar son derece skntda, insanlar bu skntdan kurtarrsam beni unutmazlar" diyerek arkada Enkidu'ya, "Gel seninle gidip bu canavar ldrelim" diyor. Enkidu, "Nasl gideriz? Evvela oras Gne Tannmz Utu'nun sorumluluu altnda, ondan izin almak gerek, ikincisi de o yaratn dileri ejder dii, yz aslan yz, sesi azgn sel sularnn sesi gibi imi, o bizi bir lokmada yutabilir; sen istersen git, ben gitmeyeceim" yantn veriyor. Fakat Glgam aklna koymu onu

ldrmeyi, ne yapp yapyor arkadan kandryor. Yalnz arkadam da deil, kentindeki gl ve istekli delikanllarn da onlara katlmas iin, "annesi olan annesine, kars olan karsna gitsin, kimsesi olmayan genler gelsin bizimle" arsnda bulunarak 50 genci topluyor etrafna. Gne Tanrmzn gnln ve iznini almak iin de kurbanlar yapyor. Bu arada bronzdan ve tahtadan balta, grz gibi silahlan yaptrmay unutmuyor. Gerekli olanlar hazrlandktan sonra kyorlar yola. Fakat yollarnda almas g olan 7 da var. Bunlar gece gndz demeden yryor, yryorlar. Tam yedinci gn daa geldiklerinde birdenbire istedikleri o byk sedir aalar ormann grmezler mi! Glgam hemen aalar kesip devirmeye, yanndakiler de dallarn ayrp ymaya balyorlar. Bunu fark eden Huvava son derece kzyor, zerlerine saldrmyor ama Glgam' derin bir uykuya daldryor. yle bir uyku ki, bir trl uyanmak bilmiyor. Arkadalar bakyorlar beklemekle olmayacak, onu zorla uyandryor ve "Glgam ne yapyorsun, boyuna uykudasn, vazgetin mi Huvava'y ldrmekten, beklemekten bktk artk!" diyorlar. Glgam ne kadar geciktiklerini anlaynca birden kzyor ve annesi Tanra Ninsun ve babas Lugalbanda'nn zerine yemin ederek bu canavar ister insan, ister Tann olsun ldrmeden Uruk'a dnmeyeceini sylyor. Fakat Enkidu hep korkuyor ve "Ben bu korkun canavan grdm bunun saldrsndan kimse kaamaz, ne olur geri dnelim!" diye yalvanyor, ama Glgam onun bu szlerine kulak asmyor. "Korkma, ikimiz bir olunca onun hakkndan geliriz!" karln verip onu sakinletirdikten sonra, "haydi bakalm yolumuza devam!" diyor. Huvava, onlan sedir evinden gzetliyormu meer. Glgam'n yanamamas iin elinden geleni yapyor; fakat o ylmyor ve Huvava'nn evinin iine ulamak iin 7 sedir aacn kesiyor, arkadalan da dallarn ayrp demetler yaparak dan eteine yyorlar. O arada kahraman Glgam, Huvava ile kar karya geliyor ve aralarnda byk bir dv balyor. Kralmz o kadar gl imi ki, canavarn yzne, burnuna att yumruklarla bile onu alt edip smsk balayvermi. Huvava, kendisini kurtarmas iin Gne Tanrs'na yalvarm; Glgam'n ayaklarna kapanm zgr brakmas iin. Glgam nedense canavara acmaya balamaz m? Enkidu'ya, "Gel unu brakalm" diye iaret edince Enkidu mthi kzm, "Sen deli misin, yakalanan ku nasl yuvasna dnmezse, yakalanan sava an-

nesinin gsne nasl geri gelmezse, onu brakrsan sen de seni douran annene ve yaayacan kente dnemezsin" demi. Bunun zerine canavarn boynunu kesip kafasn torbaya koyarak yce Enlil'imize gtryorlar. Fakat Enlil, dalan ve ormanlan koruyan bu yaratn ldrlmesine, nce ok kzm ve onlar, "Bundan sonra kzgn gne altnda dalarda ve ovalarda dolap durasnz" diye lanetlemi ama sonra nedense bu sznden vazgeerek Smer'in 7 Tanrsal olan melam' Glgam'a hediye etmi. Bu hikye, yakn zamana kadar ozanlarmz yoluyla azdan aza gelmi, sonra airlerimiz biraz daha ssleyerek onu iir halinde yazmlar zaman zaman. Ben bu yzylda yazlan iirden baz satrlar merak edersiniz diye size yazacam. mit ederim hounuza gider. Glgam'n Gne Tanrmz Utu'ya kararn bildiriine ve kendisinden izin isteyiine ait; Glgam gkteki Utu'ya dedi ki: "Ey Utu, ben lkeye girmeliyim, izin ver bana, Sedir aalan lkesine girmeliyim, izin ver bana." Gkteki Utu ona yant verdi: "Sen prens ve silahrsn, doru, fakat ne yapacaksn lkede?" "Utu, sana bir sz syleyeceim, kulak ver ona! Onu ^ana ulatracam kulak ver ona! Kentimde insanlar lyor, kalbi skyor, nsanlar yok oluyor, kalp dayanmyor, Duvara ktm, rman sular ile srklenen lleri grdm. Bana gelince, ben de leceim, bu doru, nsan ne kadar uzun olsa ge ulaamaz, nsan ne kadar geni olsa yeri kaplayamaz, Tulada yazl kader gelmeden, lkeye girmeliyim, adm duyurmalym, Adlarn yceldii yerde adm yceltmeliyim." Bilmem fark ettiniz mi, iki satr nceki dizede yazlan? Bizim inancmza gre, herkesin ne kadar yaayaca, yaad srede bandan geecek olaylar, daha biz domadan tulamza yazlmtr.

Kralmz Glgam'n diledii olmu; yzyllarca yl sonra unutulmad. Yazmzla da lmszleti. Bizden sonra daha kim bilir yzlerce mi, binlerce mi yl unutulmayacak! Ama bizim yazmz ve dilimiz o zamana kadar yaayacak m? nsanlar unutmayacak m onlar? Eer o kadar uzun zamana ad ulaabilirse ne mutlu ona! Ah, keke ben de unutulmasam, ama ben bir kahraman deil bir airim ancak. Fakat imdi birden aklma geldi; biz airler olmasaydk, onlarn servenlerini syleyip yazmasaydk oktan akllardan yok olurdu kahramanlarmz, yle deil mi? Bana hak vermiyor musunuz? Size bu iirden houma giden birka satr daha yazmak istiyorum. Bunlar Enkidu ile Glgam'n geri dnme veya dnmemeleri hakkndaki konumalar: Enkidu: "Efendim sen lkeye git, Ben kentime dneceim, Annene cesaretini anlatacam, Kahkahalar atsn, Sonra da lmn bildireceim. Ac gzyalar dksn." Glgam: "Benim iin kimse lmeyecek, Dolu gemi batmayacak, katl giysisi kesilmeyecek, Duvarda kimse yok olmayacak, Ev ve kulbe yanmayacak, Bana yardm et, ben sana yardm edeceim, kimiz bir olunca bize ne olabilir ki!" Glgam yardmlama ile her zorluun yenileceini ne gzel anlatyor deil mi? Bunun iin de bize hep rnek gsterirler onlar. Kahraman Glgam'a ait baka bir yk de beni ok ilgilendirir. ok ok eski alarda lkemizin krallar istediklerini yapamyormu. Bir konu hakknda karar almak iin halk iinden seilen yallar ve genlerden oluan iki meclise bavurmalar gerekli imi. imdi nerede sormak, krallar istediklerini yapmakta zgrler.

Kralmz Glgam'a, Ki kenti kralmz Agga, "Uruklular bundan byle benim buyruuma gireceksiniz!" diye haber gndermi. Glgam bu haberi alnca bir hayli arm, durup dururken nereden kt bu diye. Fakat bakm i ciddi, buna hemen bir karlk vermek gerek. Onun zerine ilkin yallar meclisine sormu: "lsek bile zgrlmz iin onlarla savaalm m? Yoksa, yaamak iin boyunduruklarna girelim?" Yallar nedense yaamaya bir trl doyamam olmallar ki, hemen "Aman, savala lmeyelim, boyundurua girsek 11e olur sanki. ." demiler. Genler meclisi ayn soruya, "Aman, zgrlmz canmzdan da nemli, savaalm ve zgrlmzden olmayalm" yantn vermiler. Dorusu ben de olsam bu yamda bile genler gibi sylerdim. Benim iin de zgrlk ok nemli. Ama ne yazk ki, biz de zgrlmz kay bettik. Yzlerce yllk Smer devleti bitti, yok oldu. imdi Akadl krallar bizi idare etmeye baladlar. Ama yine de dinleri bizim, uygalk bizini. Ludingirra' Yanyks
Tablet 9

ULUSUMUZUN YKLER 2

gm ne de kymetli talar kyor. Bunlarn hepsi oradan gnderiliyornu bize. Bir de bizim iin ok deerli olan lacivert renkte zagin ta da oradan geliyormu. Eskiden mhrlerimiz, heykellerin gzleri, birok ss eyamz zaginden yaplr veya onunla sslenirmi. imdi o kent yok olduundan herhalde, bu ta gelmiyor artk. Eskiden gelen ve tapnak (Repolarnda saklanm olanlardan azar azar kullanlyor, o da ok gerekli olduu zaman. Ben de sz nereden nereye getirdim. Halbuki Uruk kenti kral kahraman Enmerkar ile Aratta beyleri arasnda yaplan g yarndan sz edecektim. Neyse, her iki taraf da bazen azla, bazen yazyla, birbirlerine, "Ben senden daha stnm. Sen bana baml olacaksn" diye haber gnderirlermi.'Ama her defasnda Aratta beyi yenilgiye urayarak Enmerkar'a baml olmay kabul eder, tapnaklarmz ve lkemiz iin gerekli olan btn deerli talar, altn ve gm gnderil mi. Onlara karlk Enmerkar da ona bol bol tahl gndermi. nk Aratta dalk olduu iin tahl yetimiyormu. Halbuki bizim lkemiz tam tall lkesi. Bir keresinde de Uruk'a yabanc Martular saldrmaya balaynca Enmerkar, kahraman Lugalbanda'y gnll olarak Aratta'dan yardm istemek iin gndermi. Bu yolculukta Lugalbanda'nn bana gelmeyen kalmam. Bu servenler imdi destan oldu. Ozanlarmz, airlerimiz onlar trenlerde alar, sylerler. Biz de onlar dinlerken, bugnk durumumuza zlmeyi brakr gemiimizle vnerek kendimizi avutmaya alrz. Bizde kahramanlarn sayg grmesi kadar annelerinin de korunmas ataszlerimize gemitir: "Kahramanlarn annesinin lokmas yaa batmtr" veya "Kahramann annesinin orbas yal ball olsa da (len olu iin) alamadan duramaz" gibi. lkemizde ilk olarak btn kentleri birletirip biiyiik bir devlet kuran ve Ur ehrini bakent yapan, Meannapadda adl biri olmu ve tam 80 yl kral kalm. Bunun ocuu ve torunlarndan olan 4 kral 177 yl lkemizi ynetmiler. Fakat kentler yeniden zgr olma abasna girmi ve bu yzden devletimiz gszlemeye balam. Bundan yararlanan doudaki Elamllar saldrm zerimize. Kentlerimizi yakp ykp ynetimi ellerine almlar. Burada beni ok zen ve artan bir olay yazmadan geemeyeceim. Ur kenti krallarndan birinin ok sevgili kars Kralie ubat lm.

Bizim devletimizin ve halkmzn bana gelenler pimi tavuun bana gelmemitir. Onlar bir bir anlatmaya kalksam kitaplar almaz; siz de bkarsnz okumaktan. Haklsnz, bizim gemiimizden size ne! Ama bizim iyi veya kt yaptklarmzn sonularn grerek ders alabilme olana var. Her neyse, hepsini yazmayacam korkmayn. Aslna bakarsanz, biz bile gemiimizi tam olarak bilmiyoruz. nk eski alarda yaz bilinmedii iin, yazmam atalarmz. Yazy icat edip gelitirmeye baladklar zamanlarda da gnlk tutmay bilememiler. Fakat bu arada baz merakl saray yazclar, onlar zen, sevindiren tarihsel olaylar kendilerine gre anlatarak yazmaya gayret etmiler. Biz, onlardan tam olmasa bile birok bilgi alabiliyoruz dorusu. Daha nce de sylediim gibi, benim grme gre bizim ulusumuz bu topraklara g etmeye balaynca bir kente girmi, orada bir beylik veya krallk kurmu, daha dorusu bir ensi veya lugal baa geip o kenti idare etmi. Derken teki grup gelip baka bir kente yerlemi. Bylece bir hayli kent krall olumu ama hepsi ayn milletten olduklar halde balamlar birbirleriyle g yarna. Hangi kent gl ise tekini kendine baml yapmaya alm veya yapm. Bu kent beyliklerinden biri de, bizim bu topraklardan ok uzakta, kuzeydouda 7 ulu da alarak gidilen Aratta kenti imi. Benim zamanmda onun ad azlarda veya yazl belgelerde bulunuyor. Benim dnceme gre, halkmzn bir ksm uzak diyarlardan g ederken yol zerinde bu kenti grp yerlemiler veya onu da vaktiyle bizim halkmz kurmu. nk orada pek ok deerli ta, altn, gm varm. Ayn zamanda oras bizim Ak Tanramz sevgili nanna tarafndan korunuyormu. Bizim bugnk lkemizde ne altn ne

Anlatldna gre ok grkemli bir l gmme treni yaplm. Ona, yaad zamanki giysilerinin en gzeli giydirilmi, bana altndan yapraklarla ssl bir ta konmu, kulaklarna upuzun altndan kpeler taklm, boynuna en deerli talardan oluan bir kolye geirilmi. Bylece onu drt tekerlekli bir kz arabasna yatrmlar. Arabann nnde sarayn algc ve arkclar harp ve fltlerin eliinde ackl lm arklar alarak, syleyerek yryorlarm. Arabann arkasnda kralienin yardmclar, hizmetileri ve askerler onu izliyormu. Siz imdi bana, "Ne var bunda, bir kralienin lm iin bundan daha doal bir tren olamaz" diyeceksiniz! Durun hele, sonunu bekleyin! Ur'da len krallar iin, yerin altnda birok oda ve salondan oluan l gmme yerleri yaplm, kralie de oraya konulacak. Kralie iin de, st kubbeli odalardan oluan byk bir yer hazrlanm. Odaya nce mzisyenler girmi; sra ile kralienin arabas, onu arkasndan gelenler izlemi. Kralienin yanna altn, gm kaplar iinde birok yiyecek ve iecek konmu. Orada bulunanlarn hepsine, insanlar tatl dler iinde yaatan, arapla kark ikiler sunulmu. alglar eliinde sylenen ackl lm arklar ve ikilerin etkisiyle herkes tam kendinden geerken kaplar kapanvermi, kimse bir daha dar kamam. Onlar, eer ikinin etkisi getikten sonra ldlerse, kim bilir ne ac ekmilerdi! Bu masal deil, tamamyla doru. Ur kentine gittiimde, krallar mezarlna gtrdler beni. Doal olarak ben onlarn iine giremedim, fakat bu olay zerinden yzyllar getii halde hi unutulmam. Krallar da ldklerinde ayn yntemle yerlerine konulmu. Ben bunu ilk duyduumda o kadar fena oldum ki, sanki o diri diri gmlenler iinde ben de varmm gibi dehet iinde kaldm, hl aklma geldike tylerim diken diken oluyor. Bereket, bu gelenek hemen braklm ve bir daha len ister kralie, ister kral olsun, kimseyi onunla canl canl gmmemiler. Hep dnyorum, acaba bundan yzyllar sonra buralara giren olur mu? Giren olursa, deerli ne kadar ok eya ve sanat eserimizi bulacaklar, deerlerini bilseler keke!1 Ur kentinde ikinci kez tm Smer'i iine alan bir devlet kurulmu ve onu, 4 kral 116 yl ynetmilerse de tekrar dzen bozulup ehir beylikI Bu yzyln banda Ur'da yaplan kazda, burada yazlanlarn hepsi bulundu. Bkz. Woolley, The Sumerian, New York, 1965.

lerine dnm. Bunlar arasnda Ki ehri, hanc bir bayan olan Kubau tarafndan nc kez zgrln kazanm ve Kubau kralie olarak 100 yl Ki'i ynetmi. Ont bir kadn olarak ok uzun sre ehrini ynetmesi nedeniyle herhalde, sonraki alarda o, hem erkek, hem kadnm gibi alglanmaya balanm ve lallara konu olmutur. rnek olarak, hem^ erkek, hem kadn organ tayan bir ocuk doarsa, "bu, Kubau'nun faldr, kraln lkesi yok olacak" veya normal olmayan bir doumda "saraydan biri lkeyi idaresi altna alacak veya o krala isyan edilecektir" eklinde fena olarak yorumlanm ve yornlanmaklad Kubau'nun olu 25 yl, torunu Urzababa ise tam 400 yl konii ynelmi Bir insan 40!) yl yaayabilir mi? Aklm ermiyor. Belki de bunlun yazanlar yanl yazd? Bundan sonra biz Sumerlile, zgrlmz Akadllara kaptrdk. Asln ararsanz, bizim suumuz ok bunda Kentlerimiz el ele verip glerini birletirseydi, bunlar bam/a gelneyeekli "Ben daha byk olacam, ben daha ykseleceim" diyen an ve let dkn yneticiler lkemizi paraladlar, dmanlar/a hi/.i ven yaplla. Ne ac deil mi? Ynetimin Akadllara ilk geii nasl oll bit bilseniz! Kis'te kralie olan Kubau vard ya, ite onun 4(X) yl kallk yapt ya/.lnn olunun saraynda, iki datcl yapan Sargo adnda biri varm Adan sarayda alrken yalnz iki iiyle vaktini geilmemi Mi/ Snelilein askerlik tekniini, politikasn, glerim nasl yitirdiklerini incelemi, kendi ulu sundan olan kimseleri etrafna toplam ve nce iinde alt saray eline geirmi, sonra da Smer kemlerini bic birci idaresi altna almaya balam. Derken etraftaki uluslara da saldrmaktan kendini alamam ve kendini kral yaparak Smer devleti temelleri /eine koca bir Akad devletini kurmu. Kurmu ama halkn byk ksm Sumerli, onlar darltmamak iin kendine, "Drt Bucan, Sne ve Akad'n Kral" unvann vermi. Agade ad altnda yepyeni bir bakent kurmu. Saldrd yerlerden yama ettii altn, gmle deerli (ulu Agade'ye ym. Bu zengin ve grkemli kente kendi cinsinden olala akn eti. nk herkes rahat ve zengin yaamaya balam orada. Magan, Meluhla gibi ok uzak lkelerde bile deerli ne varsa gemilerle tanm Agade'ye. Sumerlileri darltmamak ve bu krall hakl olarak aldn gstermek iin kanma gre, bir neden de hazrlam. Ben buna ait yky okul kitaplmzda bulu-

nan bir tablette okudum. Krall nasl eline geirdiini anlatmas bakmndan ok ilgin gelmiti. Aslnda bu yk daha ge ada yazlm yazsna gre. Fakat bana kalrsa, Sargon, kralln Tanrlarmzn da onayladn gstermek iin kendisi yazdrm olmal. Daha sonra arivcinin biri bunun kopyalarn yaparak kitaplklarda ve arivlerde saklanmasn salam herhalde. Bu tablette yazlanlara gre, vaktiyle Kral Urzababa, Ki kentinin zerine bir gne gibi domu. Onun zamannda kentte byk bir zenginlik varm, halk mutlu bir yaam sryormu. Fakat her nedense yce Tanrmz Enlil ve Gk Tanrmz An tarafndan bu rahatlk ve bolluk baka tarafa gtrlm. Kral hastalanm, ii kanla kark bir halde bacaklarndan aa akyormu. Zavall adam, "tuzlu suda rpnan balk gibi" abalayp duruyormu. Bunu frsat bilen akgz Sargon bir taraftan saraya getirilen ikileri alrken, dier taraftan kral gibi ileri stlenip yrtmeye balam. Urzababa bundan phelenip korkmu, ama durumu kimseye anlatmaya nedense cesaret edememi. O sralarda Sargon, Ezina Tapna'nda rya grmek iin uykuya yatm. Ryasnda sevgili Tanramz nanna'nn, kralmz kan nehri iine attn grm. Szde bundan ok korkan Sargon, barp arp yerleri trmalamaya balam. Bunu duyan kralmz, Sargon'u arm ve "Nasl bir rya grdn, ok mu korkuntu, yle barp ardn?" diye sormu. Sargon, "Kralm, ryamda gk kadar yksek, yer kadar geni bir gen kadn bir ehir duvar dibine temel koyuyordu ve benim iin sizi bir kan nehrine atverdi" deyince kralmz byk bir korkuya kaplarak dudaklarn srmaya balam; nk o gen kadnn Tanramz nanna olduunu ve Sargon'un tarafn tuttuunu anlam. Bunun zerine hemen Uruk'ta kral olan Lugalzaggesi'ye bir mektup yazarak kendisinden Sargon'a kar yardm istemi. Fakat o zamanlar mektup yazlan tabletlerin d ksmn, okunmasn diye zarflamay bilmiyorlarm. Herhalde Sargon mektupta yazlanlar renmi ve Lugalzaggesi'nin yardm etmesini nlemi olacak. O, yaptklarnn, Tanramz nanna tarafndan salandn belirten bir de iir yazdrtm. Bu iirden, Agade'nin o zamanlar ne kadar zengin olduu ve halknn nasl mutlu yaad anlalyor. Onu size de gstermek iin buraya yazmadan geemeyeceim.

nanna Agade'yi, kendi evini altnla doldurdu. Parlak evini, kendi evini gmle doldurdu. Onun depolarn nasl da bronz, mavi tala doldurdu! O, yal kadnlara danlma hediyesi verdi, O, yal erkeklere nerilerinin alnmas hediyesini verdi. Gen kzlara dans etme hediyesini verdi, Delikanllara silah kullanmay verdi. Kklere kalp sevinci verdi. Onlarn dadlar tambur ald. ehrin iinde harp sesleri ykseliyordu, ehrin dnda flt ve davul sesleri yanklanyordu. Tekneler grkemli grnyordu. Btn lke gvenlik iinde idi, Halkn grd hep gzelliklerdi.

Grdnz m, ne kadar gzel ve yaanacak bir ehirmi Agade! Sargon eline geirdii ehirlere kendi rkndan olan halk doldurduundan, oralarda Akadca konuulmaya balanm, hatta belgeler bile Akadca yazlm. Bu Kral Sargon hakkndaki bilgileri ben nereden rendim biliyor musunuz? O ve ondan sonra krallk yapan Rimu, Manitusu, benim kentim Nippur'daki yce Tanrmz Enlil'in Ekur Tapna'na, talardan yaptrdklar kendi yontularn, kabartmalarn koymular. Bunlarn zerine de savalarn ve baarlarn yazdrmlar. Onlar okuyarak rendim hep. Buraya oradaki btn yazlanlar almaya kalksam ok uzun olur. Sizi birok lafla hi skmak istemiyorum dorusu. Ona ramen "nsan bildiini neden bakasna retmesin?" diyen ataszmze uyarak Kral Sargon hakknda daha fazla bilgi vermek istiyorum. Sklrsanz atlayverin bu ksm. Aslna bakarsanz, okumadan gemenizi pek nermeyeceim, nk onun bebekliine ait bir yk ile kzndan sz edeceim. Sargon kendisi hakknda yle yazdrtm: O, fakir bir kadnn olu imi. Babas belli deil Babasnn kardei dalarda yaarm. Annesi onu, Frat nehrinin kysndaki bir ehirde, gizlice dourmu ve etraf ziftle kaplanm kam bir sepete koyarak nehrin sularna brakvermi 2 Onu, Akki adndaki bir bahvan bularak bytm. Sonra da Tanramz nanna'nn sevgisi ile biz Karaballar'n kral olmu. Herhalde o bir rahibenin ocuu idi. Daha nce de yazdm
2 Musa Peygamber'in hikyesine benzemiyor mu?

gibi rahibelerin ocuu olmamas gerekir, nk onlar Tanr'mn ocuu saylr. Annesi onu bu yzden suya brakm olmal. Hakikaten bir yerde annesinin rahibe olduunu da okumutum. Sargon'un kzna gelince: Ad Enheduanna, o da benim gibi bir airmi. iirleri bizim zamanmza kadar geldi. Neredeyse 700-800 yl kadar olmu onlar yazal. Ah! Benim iirlerim de o kadar uzun sre sonra okunabilse! Onun kendine zg bir yaz ekli var. Baz iirlerinde ad yazlmasa bile onun yazdn yine de anlarz. Bizde genellikle airler, iirlerinde adlarn yazmazlar. vnmek gibi olmasn diye belki. Fakat ben iirlerimde adm yazyorum dorusu. Enheduanna'nn sevgili Ak Tanramz nanna iin yazd iirlere hayranm. O bir Akadl olduu halde, Sumerce, hem de Sumercenin kadn dili ile yazm iirlerini. Bizde iirler yksek dil, kibar dil gibi eitli dillerde yazlr. Kadnlar da kadn dilinde yazar onlar. Hatta bir erkek, kadn azndan iir yazmak isterse, onu kadn dilinde yazmas gerek. Hadmlar da kadn dilinde konuur ve yazarlar. Enheduanna ayn zamanda, Ur kentinin koruyucu Tanrs olan Ay Tanrs Nanna'nn Ekinugal adl tapmanda barahibe olup btn tapna idare etmi. Tapnak deyince dua yaplacak kck bir yer sanmayn. zellikle byk Tanrlarmzn tapnaklar; Tanr yontulan olan dua odalar, ak odalar, tapnak personelinin oturma odalar, okulu, kitapl, bata dokuma olmak zere eitli sanat atlyeleri, rahip ve rahibelerin manastn, byk avlulan, basamakl ok yksek kulesi ile neredeyse bir kent kadar byk. Bir de bunlara tarla ve bahelerin ektirilmesi, kiralanmas gibi ilerini eklersek tapnak ynetiminin yle kolay olmayaca ortaya kar. Sargon ok akll adamm. Kzn Smer okullarnda okutturup veya ok iyi retmenlerden ders aldrp bu tapnaa barahibe yapmakla Sumerlilerin hem gnln almak, hem de onlar kendine dman etmemek istemi herhalde. Hakikaten ona bakaldran olmam bizlerden. Kz da babas gibi akll imi ki, hem tapna ynetmi, hem dincilerin ba olmu. Bu arada ok gzel iirler yazarak airler arasnda bakeyi alm. Ondan sonra da kral kzlarnn tapmaklarda barahibe olmalar bir gelenek haline gelmi. Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 10

ULUSUMUZUN YKLER 3

Kral Sargon'dan sonra oullar Rimu, Manitusu ve torunu Naramsin lkeyi genilettike geniletmi, btn ynlere kol salmlar. Hele Naramsin kendisine "Tanrym" diyecek kadar ileri gitmi. yle marm ki, bykbabas Sargon'un aksine, Sumerlileri darltmaktan korkmayarak bizim Tanrlarmza, zellikle yce Enlil'e ve onun tapna Ekur'a byk saygszlk etmi. Askerlerini Ekur'a ve onun gzel koruluuna saldrtm, Ekur'u bakr baltalarla yktrtm. Koca tapnak l gibi yerlere yatm. Bunlarla yetinmeyip tapnan arpa kesilmeyecek kapsnda arpa kestirmi. Hele bizim o canm "Bar Kaps"n yerle bir etmi. O gnden beri Nippur'da bar kaps yaplmam. Onun yerine, Akadllar sokak fahielerinin i yapt "Musakkatim Kaps"n oturtmular galiba. Naramsin, Ekur'u yktnrken iinde ne kadar deerli eya varsa, tapnan tam yanndaki iskeleye dayad teknelere doldurup Agade'ye gtrm. Buna son derece kzan ulu Tanrmz Enlil, nne geilemeyen bir sel gibi grlemi, comu ve gzlerini doudaki dalara dikerek orada yaayan ilkel Gutileri Naramsin'in zerine saldrtm. ekirge srleri gibi gelen bu insanlar durdurmaya gc yetmemi Naramsin'in. Bunlarn lkemize yaylmalar ile Smer'in hibir tarafndan ne haber alnabilmi, ne de haber ulatrlabilmi. Tekneler iskelelerde beklemi. Yollar haydutlar sarm. lkenin kaplar krlarak toz olmu. Bunlarn ardndan byk bir ktlk balam. nk ne tarlalara, ne bahelere baklabilni korkudan. Sulardan balk bile tutulamam. Her eyin fiyat korkun ykselmi. Bir koyuna karlk yarm sila (1 sila 0,850 litre) ya veya yarm sila arpa ya da 1 mana (1 mana 500 gr. kadar) yn alnabilmi.

nsanlar alktan dp dp lmler. Buna benzer olaylar lkemize Elamllarn saldrsnda da yaand. Ben o zamanlar ocuk denecek yata idim ve Nippur daha gvenli idi. Gutiler tarafndan, yarattklar insanlarn acmaszca ldrldn gren byk Tanrlarmz Nanna, Enki, nanna, Ninurta, kur, Utu, Nusku ve Nidaba; Nippur'da toplanarak, ."artk Enlil'i durdurma zaman geldi" demiler. Tanr Enlil'e hep birden "Ne olduysa kendi insanlarmza oldu; yetsin, bitsin bu felaket" diye yakarmlar ve "Agade, Nippur'u nasl yakp yktysa, o daha beter olsun ve yeryznden silinsin" diye lanetlemiler. Tanrlarmzn istedii olmu, oras da yklm, yaklm ve tmyle ortadan kalkm. Bugn bir Agade kenti yok ama ad unutulmad. nk ozanlarmz bu olay, gelecek kuaklara anlatmak iin at olarak yazmlar. Ben de ounu onlardan rendim. retmenlik yaparken bundan ocuklara okur; Tanrlara saygszln ne belalar getirebileceini, lkemiz ve halkmzn nasl ac gnler geirdiini anlatmaya alrdm. Bizde bir atasz vardr: "Dman lkesine gidip onu yama ederseniz, dman da gelip sizin lkenizi yama eder." Bu olay ne kadar uyuyor buna deil mi? Bakn Tanrlar nasl lanetlemi Agade'yi: "Ekur'a saldrmaya cesaret eden, Enlil'e kar kan ehir! Ekur'a saldrmaya cesaret eden Enlil'e kar kan Agade! Korularn toz gibi ylsn! Tulalarn amur olarak ukurlarna dnsn! Tulalarn Enki tarafndan lanetlensin! Aalarn ormanlarna dnsn! Boazlanan kzlerin yerine dullarn boazlansn! Kesilen koyunlarn yerine ocuklarn kesilsin! Fakirlerin ve onlarn deerli ocuklar suda boulsun! Agade! Neeli bir kalple yaplan sarayn bir harabeye dnsn! Trenlerin, lenlerin yapld yerlerdeki, Ykntlarn tepesinde tilkiler kuyruunu sallasn! Kanaldaki teknelerinin ekme yolunda ottan baka ey bymesin! Araba yollarnda dikenli ottan baka ey yetimesin! Kanal teknesinin ekildii yolda ve iskelede,

Yabankeileri, bcekler, ylan, da akrepleri olduundan hibir insan yryenlesin! Kalbi sakinletirici bitkilerin byd ovalarnda kam ve dikenden baka bir ey yetimesin! Agade! Tatl akan sularn yerine ac su aksn! / Kim bu ehirde yerlemek isterse yerleecek yer bulamasn! Kim Agade'de yatacam derse, uyuyacak yer bulamasn!" Tanrlarmzn btn bu istekleri aynyla yerine gelerek ksa zamanda Agade'den bir iz bile kalmam. Gutiler, btn kentlerimizi yakp yktklar halde, Laga ehir beyliini zgr brakmlar. Ayrca Ur, Umma, Nippur ve hatta Uruk kentlerinin denetimini Laga'a brakmlar. Aslnda buralar Sumeliliin en youn olduu yerler. Bazen, "acab? onlar bizim milletin bir kolu muydu?" diye dndm oluyor. Laga, kent krallklarm/ iinde en uz yaayan. Ayrca olduka nemli krallar yetimi orada. Daha Sagon ortaya kmadan en az 300 yl nce Urn?ne adl biri orada ilk krall kurmu. Onun oullan ve torunlarnn ynetimi altnda bu krallk Sargon zamanna kadar srm. Bu krallar arasnda Eanatun birok savala snrlarn geniletmi. Laga'ta binalar, kanallar, su depolar yaptrm. Ondan sonra gelen, Enannatum, Entemena gibi krallar zamannda savalar yine alm yrm. zellikle komular olan I Jma ile snr yznden durmadan savamlar. Bu savalarda kazanan da kaybeden de zarara uram. Laga'ta savalar iin yaplan byk harcamalar, bunlar kapatmak iin konmu ar vergiler, bunlarn sonucu rvet, adan kayrna, gllerin gszleri smrs, dul ve yetimlere saygszca davranma alm yrm. Tapnaklarn ve sarayn mallar savurganca kullanlm. Evlenmeden, boanmadan, lmden bile vergi alnm. Bu eski vergi memurlar halkn gzn o kadar korkutmu ki, "bir beyiniz, bir kralnz olabilir, ama asl korkulacak vergi memurudur" ataszilm(lz o zaman balam. Halk byk bir sknt iinde kvranrken Urukagina byk bir kurtanc olarak meydana km ve Laga'a inanlmayacak bir dzen getirmi. Halk ar vergilerden ve smrden kurtarm. Dul ve yetimleri korumaya alm. Tartlar, lleri her yerde bir yapm ve ii cretlerini dzenlemi. En

nemlisi de erkeklere verilen cretin yarsn alan kadn iilere erkekler gibi tam cret verilmesini salam. Halkna tam bir zgrlk vermi. Yaptklar btn bu ileri de unutulmasn diye yazdrtm. Fakat ne yazk ki, yaplan bu deiiklik ok ksa sryor. 10 yl sonra komu olan Umma kentinde kral olan Lugalzaggesi, Laga'n karmaasndan, gszlnden yararlanarak saldryor ve onun kutsal yerlerini yakp ykyor, yama ediyor. Okuduum bir belgede Lugalzaggesi'nin Laga'a yaptklar bakn nasl anlatlm: "Ummallar, Laga' atelediler; deerli talar, gmleri yama ettiler. Sarayda ve Tanrmz Enlil, Tanramz Bau'nun tapnaklar ile dier tapnaklarda kan gvdeyi gtrd. Bu yaplanlarda kralmz Urukagina'nn hi gnah yok. Bu gnah, Umma Beyi Lugalzaggesi'nin kiisel Tanras Nisaba tayor." Bazen yle kzyorum ki, kendilerinin yapt fena ileri Tanr veya Tanralarmzn zerine atp kurtuluyorlar. Niin Tanrlarmz bizi birbirimize drsn. Onlar bize akl vermi. Fakat baz insanlarmzda yle nl olma istei var ki, kendi soydalar ile birleip glenecekleri yerde onlarn lleri zerine basp ykselmeyi yeliyorlar. Korkun! Bakn Lugalzaggesi de kendini hakl gstermek iin nasl vnm: "lkelerin kral Enlil, bana ulu Tanrmz An'n rahipliini, Tanra Nisaba'nn peygamberliini, Umma'nn valiliini vererek beni Uruk'un ve lkenin kral yapt." Lugalzaggesi, Urukagina'y yenip Laga' yakp yktktan sonra, Surerli ozan Dingiraddamu,1 Laga'n Tanras Bau'ya yle yaknm: "ehir iin eyvah yreim yanyor! Kentim Girsu (Laga'n bir blgesi) iin eyvah yreim yanyor! Kutsal Girsu'da ocuklar ac iinde, Grkemli tapnan iini yama ettiler, Kralieyi tapnandan attlar, Ey terk edilmi kentimin hanm ne zaman dneceksin?" Bylece Urukagina'nn ve Laga'n sonu geliyor. Fakat ksa bir sre sonra Akadl Sargon ona saldryor. Ald btn yerleri kendi ynetimine geirdii gibi Lugalzaggesi'yi de boynunda bir boyunduruk ile Nippur
1 Bu da ad bilinen bir air.

Kaps'na koyuyor ve oradan gelip geenlerin yzne tkrmeleri iin emir veriyor. Ne ac bir sonu! Kral olarak byk baarlardan sonra bu kadar alalmak kim bilir ne fena gelmitir ona! Tanrlarmz, kimsenin bana byle bir felaket vermesin! Ne olurdu ulusumuzun insanlar sen/ ben demeyip, ben daha bym, ben daha iyi bilirim yarmasna girmeden birleselerdi, bunlarn hibiri bamza gelmez, gl bir devlet olup saygnlmz yitirmezdik. Laga, Gutiler zamannda Urbau tarafndan kurulan bir slale ile yeniden canlanyor. Urbau'nun hi olu olmam. O lnce sa ile damad kral olmu Laga'a. Eskiden kralielerimiz varken, neden kzlar kralie olmam bilemiyorum. Damatlarn iinde en beceriklisi ve sivrileni Gudea imi. O da komu lkelerden bazlar ile savamak zorunda kalm ise de ounlukla etraf ile iyi geinmeye zen gstermi. Bylece kentine birok yeni yap yaptrabilmi. Bunlardan en nemlisi de Tanr Ningirsu iin yaptrd Eninnu Tapna olmu. Bunun yks de bir baka: Gudea bir gece ryasnda iki yannda aslanlar oturan ok byk bir adam gryor. Adamn banda Tanrsal bir ta varm. Arkasnda aslan bal kuun kanatlan takl imi. Vcudunun alt ksm bir tufan dalgasn andryormu. Bu adam Gudea'ya kendisi iin bir tapnak yapma sn sylerken, ufukta gn aarmaya balyor. Onun ardndan, elinde altn bir kalem ve zerine gkteki yldzlarn izilmi olduu tablet tutan bir kadn grnyor. Yannda, bir bina plan yaplm mavi tatan bir levha tutan bir kahraman beliriyor. Ayann dibinde, iinde kader tulas konmu tula kalb ile bir sepet bulunuyor. Bir kenarda zel yetitirilmi bir erkek eek yeri eelemekte imi. Gudea byiik bir korku ve heyecan ile uykudan uyanyor. Ryann anlamn zmlemeye almsa da bir trl baarl olamyor. Rya yorumlaycs Tanra Nane'ye gitmeye karar veriyor. Tanra Nane, Nina kentinde bulunduundan bir tekneye biniyor. Yollarda bulunan kutsal yerlere kurbanlar vererek, dualar ederek Nina'nn iskelesine ulayor. Oradan tapnan avlusuna gelip eitli kurbanlar ve dualarla Tanrann nne atyor kendini ve ona ryasn yorumlamas iin rica ediyor. O da onu yle yorumluyor:

"Banda Tanrsal tac, aslan bal kuun kanatlar ile alt ksm tufan dalgas gibi olan ve iki tarafnda aslanlar bulunan o yce erkek, kardeim Tanr Ningirsu'dur. Sana Eninnu Tapna'n yapman neriyor. Ufukta parlayan gn, kendi Tanrn Ningizida'dr. Altn kalem tutan ve elindeki tabletten, gkte yazlanlar okuyan deerli Yaz Tanramz Nidaba, yldzlara gre bir bina yapman sylyor. zerinde yap plan izilmi mavi bir levha tutan kahraman Mimarlk Tanrs Nindup, sana yapacan tapman plann gsteriyor. indeki kader tulas ile tula kalb, Eninnu Tapna'nn tulalarna iarettir. Sepet de tapnan tan, topran tamak iin. Tepinen soylu eek, tapna yapmak iin sabrszlanacak olan sensin." Gudea arkasndan bir rya daha gryor. Bunda Tanr Ningirsu, ona Eninnu Tapna iin gerekli keresteyi, ta ve her eit malzemeyi, halknn tayacana ve kendisinin Laga'a bolluk ve bereket getireceine sz veriyor. Bunun zerine Gudea kollar svam ve tapnan yaplmas iin d lkelerden keresteler, tahtalar, altn, gm, kalay, bakr gibi madenleri, diyorit ve mermer gibi deerli talar, karadan kervanlarla, denizden, nehir ve kanallardan teknelerle getirtip Laga'a ymaya balyor. Btn bu saydklarmn hibiri bizim lkemizde bulunmuyor. Biliyorsunuz bizim lke iki byk nehir arasnda kalm dmdz topraklardan oluuyor. Bu yzden bize, Amanus dalarndan kereste, Ebla dalarndan mermer ve kireta, Hahhum'dan altn, Meluhha'dan gm, doudaki Elam'dan bakr, kuzey dalarndan bazalt getirilir. Gudea, tapnan yaplmasna balamadan nce Laga' btn pisliklerden, ktlklerden arndryor. Ahlakszlar, byc kadnlar ehirden uzaklatryor. Getirttii deerli malzeme ile tapnak ksa zamanda bitirilmi. Onun yaplmas iin zellikle Elam lkesindeki sanatlar bile arm Gudea. Halbuki, bizim halkmz da sanat zerine ok baarl ve yetenekli. Neden kendi insanlarmza gvenmemi de onlar getirtmi bilmem? Belki de vnmek iin. Ama hakikaten ok grkemli olmu yap. Bakn, grenler neler yazm onun iin: "Tanrmz Ningirsu'nun Eninnu Tapna, yldzlar arasnda parlayan bir gne, yce bir mavi ta da, mermerden ldayan bir da gibi oldu ve grenleri akna dndrd."

Yap bittikten sonra ii d sularla, atele temizlenmi. Tapnan ii eitli yiyecek, iecek kurbanlar ile doldurulmu. Onlar idare edecek kapc, kilerci, arabac, silah tayc, kurbanlar dzenleyici gibi grevliler atanm. Bu arada kentte de birok dzenleme yaplm. Bakn bunlar bir yazar nasl anlatm: "Kraln tapnaa ayak bast gnden itibaren 7 gn 7 gece iinde, cariye, hanm ile; kle, efendisi ile yan yana gitti. Temiz olmayanlar, fena dilliler ehirden uzaklatrld. Cezalar kaldrld. Kle, suu iin cezalandrlmad. Davalar olmad. Anne olunu azarlamad, olu annesine kar gelmedi. Hatta lm bile olmad." Tapnan iine evvela Tanr Ningirsu ve Tanra Bau girerek, orada kankoca oluyorlar. Byk ziyafetler, lenler yaplyor. Dualar ediliyor. te Gudea'nn Tanra Bau'ya yapt bir dua: "Ey kraliem! Laga'n kurucusu, Onun halkna gle bakyorsun. Annem yok, sen benim annemsin, Babam yok, sen benim babamsn. Tanram Bau, sen iyi olan bilirsin. Bana yaam soluunu veren sensin, Annem olan senin koruman altnda, Senin glgende sayg ile barnacam." Gudea, diyorit tandan kendi heykellerini, kabartmalarn yontuculara yaptrarak zerlerine, zamannda geen olaylar kazdrtm ve bunlar tapnana koydurtmu. Ben onlar gzlerimle grdm, ama nasl? Hemen hepsi oraya buraya dalm, bazs paralara ayrlarak yan yatm, bazs da dik duruyordu. O grkemli tapnaktan ta ve topraktan baka bir ey kalmamt. nk bu olaylar, benim yaadm zamandan en az yz yl nce gemi. Bu arada Laga'a birok dman, zellikle Elamllar saldrm. Saray, okullar, en az 1 500 iisi olan dokuma atlyeleri ile o koca tapnaklar, evleri, baheleri, kanallar yakp ykm ve bu nl ehri harabeye dndrmler. udea zamannda yaplan ilere ait heykeller zerindeki yazlanlar okuduktan sonra, onlar bu halde grmek bana ok ac geldi, pek

dokundu. Bu ykntlar arasnda gezerken, dmanlar tarafndan yaklan, ken yaplarn grltsn, binalarn altnda kalan veya dman silahlar ile can veren insanlarn haykrlarn duyar gibi oldum ve bir an nce oradan uzaklamaya baktm. Oradan ayrlrken kendi kendime, "Neden biz insanlar bu kadar fena, bu kadar acmasz, bu kadar vahiyiz?" diye dndm. Hayvanlar bile yapmyor bizim yaptklarmz. Byk emekler ve zevklerle meydana getirilen o gzelim yaplar yerle bir etmek, sevgi ile bytlen insanlar ldrp kana bulamakla ne kazanlyor ki? Arkasndan ayn sonu onlar yapanlara da geliyor, "Dmana saldrrsan, o da sana saldrr" atasziimzn dedii gibi. Ama yine ders alamyoruz ite. Bu tablet de bilti, ben henz ulusumun yklerini tamamlayamadm. Szde ok ksa yazmaya alyordum. Bir de bildiklerimin hepsini yazmaya kalksam daha ka tablet dolar kim bilir. Onlar da okumak sizlere zor gelirdi herhalde. Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 11

ULUSUMUZUN YKLER 4

Ulusumun yklerini yazarken, yaplan iyi iler iin gururlanrken, savalardan, lm ve ykntlardan sz etmek ok ac geliyor bana. Fakat her ne olursa olsun yazmaya devam edeceim. Daha nce Akad Krall'na son veren, ona karlk Laga Krall n zgr brakan Gutileri anlatyordum deil mi? Gutiler hemen hemen 130 yl kadar bizim lkeyi idarelerinde tuttuktan sonra, Uruk ehrinde kendisini kral yapan Sumerli Utuhegal adl biri ilk kez Gutilere bakaldrm. Bir yazarmza gre, o, dalarn akrepleri ve ylanlar olan, Smer krallann yabanc topraklara gtren, Smer lkesini dmanlarla doldurup kadnlar kocasndan, ocuklar ana ve babalarndan ayran Gutileri topraklarmzdan atmay baarm. Onlarn son kral olan Triga' ailesi ile birlikte kamaya alrken askerler yakalayp, elleri tahtadan kelepeli, gzleri bal olarak Utuhegal'in nne atm ve bylece Gutiler lkeden temizlenmi. Utuhegal bu byk baarsna karn ancak 7 yl kral kalabilmi. Bu kez Utuhegal'e yrekten bal grnen ve onun hayat iin en iyi dileklerde bulunan Ur'un valisi Urnammu, ona kar ayaklanarak ondan kralln alyor ve bylece Ur ehrinde nc kez krallk balyor. Gryorsunuz ya, hep stnlk sava. Urnammu, krall alnca ilk ii, Smer'in askerlik gcn bir dzene sokarak glendirmek olmu ve bylece lkenin paralanm topraklarn bir araya getirmek iin savam ve "aa ksmdan yukar ksmlarna kadar" olan topraklar birletirerek ynetimi allna alm. Onun 16 yllk krall sresinde yapt en nemli ilerden biri de lkemize yazl

olarak bir kanun karmas olmu. O tarihten sonra Smer'in btn mahkeme kararlan bu kanuna gre uygulanmakta. Urnammu'nun bu kanunu byk bir ta zerine yazdrarak Gne Tanrmz Utu'nun tapmana koydurttuu syleniyor; ama Ur'a saldran dmanlar onu paralam olmal ki, imdi ortada yok. Bizim Gne Tannmz adaletin koruyucusudur. "Doruluun gemisi rzgrda gider, Tann Utu ona bir liman bulur. Fenaln gemisi de rzgrda gider, fakat o kylara srklenir" ataszmz onu ok gzel aklar. Bu yzden Gne Tanrmzn tapnana konmas doal. Fakat Urnammu, onu yalnz taa yazdrmakla kalmam, ayrca kil zerine de yazdrtarak, ynetimi altnda olan ehirlere, yarglar ona gre karar versinler diye gndermi. Daha sonra okul kitaplklarna da, onun kopyalan konulmu. Bizim okulun ktphanesinde de var. Bu kanunun ba ksmnda, Urnammu'nun yapt iler, arkasnda da kanun maddeleri var. Size onlardan bir ksmn yazmak istiyorum. nk Akadllar bir giin kendi dillerinde bir kanun yapacaklardr. O zaman "ilk kanunu biz yaptk" diye vnebilirler. Bunu unutmayn, ilk kanunu da biz Sumerliler yaptk. leride onlar, bizim kanunumuzu rnek alarak, kendi grenek ve geleneklerine gre yenisini yazabilirler. Kanun kitab yle balyor: "Dnya yaratldktan sonra Tanr An ve Tanr Enlil, Ur Krall'n Ay Tanrs Nanna'ya verdi. Bir gn Urnammu, Ur'da Tanr temsilcisi olarak seildi. O, snr komusu Laga ile sava yapt ve onun valisi Namhani'yi Tann Nanna'nn gc ile ldrd. (Bu Namhani, Gudea'dan sonra Laga' yneten son vali olmu. Ama Gutilerle birleerek Sumerlilie kar km...) Ur'un snrn eski haline getirdi. Uzunluk ve arlk llerini namuslu ve deimez yapt. ksz, yetimi zengine ezdirmedi. Dulu, glnn eline brakmad... Yoksulu, zenginin eline drmedi." Birka tane de kanun maddelerinden yazaym size: Eer bir adam bir adam byclk yapyor diye sularsa, byc, Nehir Tannsnn adaletine braklacak, nehre atlacak. Eer Nehir Tanns onu temize karr ldrmezse, suu atan adam ona 3 gin gm deyecek.

Eer bir adamn kars iin birisi, "Baka adamla yatyor" derse kadn nehre atlacak. Eer Nehir Tanrs onu temize karrsa, suu atan kadna te bir mana gm verecek. Eer bir adam kendi dzeyinde bir adamn ayan silahla krarsa 10 gin gm deyecek. Eer bir kimsenin klesi evin hanm gibi davranp beye veya hanma kfrederse, onun az bir l tuzla ovulacak. Eer bir adam bir adamn klesinin kzln "dmanlk olsun" diye bozarsa, sahibine 5 gin deyecek. Bir adam kz olarak ald eini boarsa I mana gmii deyecek. Eer dul olarak ald eini boarsa yarn mam gm verecek. Eer evlendiklerini kantlayacak bir szleme belgesi yoksa, adam kadna bir ey vermeyecektir. Grdnz gibi bundan hemen hemen iki yz yl nce evlenmelerin yazl bir szlemeyle yasallamas zorunlu ii; o gnden beri ile, bu kural devam ediyor. Ama bir kadn, "stediim erkekle istediim gibi yaayacam, ayrlma paras falan istemiyorum" derse ona kimse karamaz. Bir de evliliklerde kadnn kz olmas, ona bi stnlk getiriyor. imdi de yle. Kral Urnammu'nun en nemli ilerinden biri de Nippuzda yce Enlil'in evinin yanma Ziggurat (basamakl kule) yapl madr. Ayrca drdnc kez yklan Tanra Ninlil'in Tummal'ini onartm. Zavall Urnammu bir savata, "anak gibi krlp" anszn lveri. Ailesi ve halkna ok ac gelmi bu olay. Onu, iinl llere hediye edilecek kurbanlarla, gzyalan ve gklere ulaan atlarla yeralt dnyasna gndermiler. Fakat 7 gn getikten sonra, yapsn taanlayanad Ur ehri duvarnn, temizliini bitiremedii yeni saraynn, kucanda uzun sre sevemedii karsnn, dizlerinde bol bol okayamad ocuunun ve sevgili halknn gzyalar ve iniltileri onu ok rahatsz etmeye balam ve onlar kesilinceye kadar orada lz bulamam. Urnammu'nun yerine geen olu ulgi tan 18 yl krallk yapyor. 48 yl kral olmak hi de kolay deil. ulgi, kral olur olmaz, her nedense, Akad Kral Naramsin gibi kendisine, "Drt Bucan Kral" unvann vermi ve "Tanrym" demi. O, babasnn zamannda balayan askerlik tekilatn geniletmi, birok yeri idaresi altna alm. Btn bunlann st-

ne gittike kaybolmaya yz tutan Sumerlilii ldrmemek ve onu canl tutabilmek iin okullara, sanata ve mzie ok nem vermi ve onlarn tam koruyucusu olmu. Okullarn ve eitimin nemini halkna anlatabilmek iin olsa gerek, sarayda zel dersler alabilecei halde, okula gidip btn bilgileri renmi. Bakn, bunu kendisi nasl anlatm: "Genliimde okula gittim. Orada Smer, Akad dillerini, yaz sanatn rendim. Hibir gen benim gibi kile yazamazd. karmay, toplamay, aritmetii, hesaplamay, Tam sonuna kadar bitirip rendim. Tanra Nidaba, gzel Niibgal tarafndan Bana bilgelik ve anlayllk verildi. Ben kimsenin yetiemeyecei usta bir yazcym." ounlukla krallarmzn yaz bilmedii sylenir. Bu, ne kadar doru bilemiyorum. Belki saraylarda devaml yazclar olduu iin renmemiler veya yazclara istediklerini yazdrdklar iin onlar yaz bilmiyor zannediyoruz. Kralmz ulgi'yi ve yapt ileri ben ne kadar anlatmaya alsam, kendisinin yazd iirler kadar aklayabileceimi sanmyorum. O nedenle bu iirleri yazaym da, siz onlara gre kendisini tanyn daha iyi. Baz yaztlarda onun ok yakkl olduunu okudum. ok gzel az, sevimli bir yz varm. Krallk tahtna oturduu zaman, tacndan ayandaki sandallara kadar giydikleri, krallna tam olarak uyuyormu. O, iirler yazyor, bu iirleri ark olarak alglarla alp syleyebiliyormu. "Her algy alabilirim, fakat flt almaktan hi holanmyorum. nk onun sesi bana hzn veriyor, lm hatrlatyor" dediini bir yerde okumutum. Bana da yle geliyor desem yalan olmaz dorusu. ulgi'nin kendisini tantt iirini bakalm nasl bulacaksnz? "Ben kral, ana karnndan savaym, Ben ulgi, doduumdan beri gl adamm. Ejderhadan doan vahi bakl bir aslanm. Drt Bucan Kralym ben, Karaballarn srcs, obanym ben.

Tanra Ninsun'un dourduu benim, Kutsal An'n kalbinin setii benim, Enlil'in kutsad benim, Ninlil'in sevdii ulgi benim. Nintu'nun hakiki stle besledii benim, Enki'nin bilgelikle donatt benim, Nanna'nn gl kral benim, Utu'nun ak azl aslan benim, Btn yollara uyan prens gibi eek benim, Anayolda kuyruunu sallayan at benim. Sumugan'n kouya hazr saygn eei benim. Nidaba'nn bilgili yazcs benim. Kahramanlm, gcm gibi, Bilgelikle donatlmm. Bilgeliin doru sz ile yaarn. Adaleti severim. Ktl sevmem. Fena szden nefret ederim. Ben ulgi gl kral, yceyim ben, yceyim." Kralmz, insanlarn rahat yolculuk yapmalar iin yollaa ve dinlen me yerlerine ne denli nem verdiini bir iirinde yle anlatm "Ben aslanl ile sevinen gl bir adam olduum iin, lkemin patikalarn genilettim, anayollarn dzelttim Yolculuu gvenli kldm, oraya 'byiik ev' yaptm. Onlarn etrafn bahe ile ssledim, dinlenme yerleri yaptrdm. Cana yakn halkm yerletirdim oraya Yukardan aadan gelenler, Gnn serinliinde kendilerine gelebili le. Geceleri anayolda giden yolcular, Bayndr bir ehirdeki gibi, Snacak yer bulurlar orada." Baka bir iirinde kralmz, ne denli bir koucu okluunu anlatacak size:

"Adm uzak gnlere ulasn, azlardan dmesin, lkemin her yerinde vleyim, diye Ben koucu gcm topladm, Nippur'dan Ur'a yneldim, Aray 'bir ift saat'mi gibi amaca karar verdim. Gc bitmemi bir aslan gibi ahlandm. Bir kuak sardm belime, Kollarm ylandan kaan bir kumru gibi atm, Gzlerini daa kaldrm Anzu kuu gibi dizlerimi atm. Kurduum ehirlerin halk etrafma toplandlar, Karabal halkm, saysz koyun gibi atlar bana. Utu yzn evine evirmeden, 15 'ift saatlik' yolculuu bitirdim. Sag-ur-sag rahibim aknlkla bana bakt. Bir gnde e e bayramn Ur ve Nippur'da kutladm." Bir gnde birbirinden o kadar uzak iki kente nasl gitmi kralmz, pek aklm almyor, fakat gitmi ite! Bir de bizim airlerimizin onu tantan iirleri var; ama korkmayn ben onlar yazmayacam. Yalnz imdi aklma geldi, onu eklemeden geemeyeceim. Kralmz sava sevmediini, lkemizi bar iinde yaattn da u dizelerle belirtmi: "Yaptklarmn yazld gnlerde. Ozanlar, benim tarafmdan ne bir ehir ykldn, Ne ehir duvarlarnn delindiini, elimsiz bir kam gibi herhangi bir lkenin Yerle bir edildiini yazmayacaklar." Kralmz byle yazm, ama yine de bakaldran milletlerle, Smer'e saldran devletlerle savaarak onlar ynetimi altna alm; hatta onlar Suner ehirlerine ne gibi bir ktlk yapmlarsa, o da aynsn yapm. Birounu yama ederek, aldklar ile lkemizi zenginletirmi. Bu nedenle olacak, onun zamannda lkemiz bolluk ve rahatlk iinde imi. Yazldna gre, btn Smer gece gndz arklar ve danslarla elenirmi. Babas gibi o da lkede adaleti, doruluu srdrm. Gl, gsz ezememi. Anne, oluna iyi szler; oul, babasna doruyu sylemi. Ne gzel bir yaamm deil mi?

Bakn yine tablet doldu. Yazmak istediim daha pek ok konu var, fakat sizleri, bizim yklerimizle daha fazla yormak istemiyorum. Yalnz son olarak yaadm yllarda siyasal yaammzda grdmz geirdiimiz olaylar da yazmay istiyorum. Bunu yapabilmem iin, son zamanlarda bozulan salm dzeltmesi iin Tanr Ningizida'ya dua ediyorum. ' Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 12

dualarla durumu akladm. Kendisini annem olarak, zel Tanrm olarak kabul ettiimi, benim iin ondan yardm isteyecek hibir Tanry araya koymadm syledim. Uykusuz geirdiim gecelerdeki iniltilerimi duyup derdime bi are bulmas iin yakardm. Ona; ARKADAIM EDADA'NIN ERKEKLN YTRMES 'Kartaldan kaan bir ku gibiyim, canm kurtarmak istiyorum, lmden senin kucana snyorum, lii elinden beni koru! Ben bir gen adamm, lmm iin bi at sylyorum, Yaamm benden uzaklayor. Bir inein buzasn koruduu gibi beni koru! Beni douran annem gibi bana ac!' dedim ama bugne kadar iyieemedim. O iin herkesten sakladm, hatta karma bile syleyemediim bu derdimi, belki bana bir akl verirsin veya beni herhangi bir ekilde rahatlatrsn umudu ile en yakn ve gvendiim bir arkadan olarak sana sylemeye karar verdim." Hakikaten durumu hi iyi deildi. Morali son derece bozuk, kendini lmn elinde gryordu. Onu teselli iin, "Aman edada, bu kadar zlmene gerek yok, her derde bir are bulunacana kukum yok" derken, bir taraftan da ona nasl yardm edebilirim diye dnyordum. Bir den, "Neden gidip bir rahibe sormuyoruz" diye aklma geldi. ()na, "I laydi, sevgili Tanramz nanna'nn tapnana gidip orada tandn Rahip Aakalla'ya danalm. O sana bir yol gsterir veya bi are bulur zannediyorum" dedim ve kolundan tuttuum gibi gtiimek iin ekitirmeye baladm. Yolda, arkadam biraz rahatlam grnyordu. Koca tapnaktaki kalabalk arasnda Rahip Aakalla'y bulmak kolay olmamt. Onu oktan beri ne grm, ne de aramtm. Baktm bi hayli deimi, bir de sakal brakm; nerede ise tanyamayacaktm. "Hayrola, nerelerde idin, seni baka ehirlere gittin zannetmitim" dedi. Ben de, "Bir yere gitmedim ama, ok iim oluyor, pek vakit bulamyorum" yantn verdim ve arkadam tantrarak durumunu anlattm. Ben anlatrken, edada, sanki bir su ilemi gibi ban emi, nne bakyordu. Aakalla, "Gelin bakalm" diye bizi tapman kitaplna gtrd, Biz oturunca kendisi raf-

Bir gn, yakn arkadalarmdan edada byk bir zntl ve biraz da ekingen bir hal ile bana gelmiti. Onu yle bir durumda hi grmediim iin, "Ne oldu sana, durumunu hi iyi grmyorum; hasta msn, yoksa seni zecek bir ey mi oldu?" diye birbiri ardnca sorular sralamtm. O, onlara yant verecei yerde ezilip bzlyor, bir trl azn aamyordu. Sabrm tkenmi olarak, "Tanrlarmz adna ne olduunu syle, meraktan atlayacam" demitim. Nihayet dudaklar oynayarak, sanki etraftan biri duyacakm gibi gayet hafif sesle, "Ludingirra byk bir derdim var. nce bunun iin benimle alay etmeyeceine, sonra da bunu kimseye anlatmayacana yemin ederek sz vereceksin!" dedi. Merakm daha da artmt. "Peki peki, kralmz ve Tanrlarmz adna yemin ederim ki, ne seninle alay edeceim, ne de kimseye syleyeceim" diye onu inandrmaya altm. O, hl syleyip sylememekte karar vermemi gibiydi. Sonunda bakt ki olmayacak, sze balad: "Epeyce bir zaman nce bir rya grmtm. Bu ryada her tarafndan parlak klar saan gen bir adam yanmdan yryerek geti, baucumda durdu. Elinde kayk krei gibi uzun bir tahta tutuyor, bana fena fena bakarak bir eyler sylyordu. Bunlar anlayamyordum ama iyi szler olmadna kukum yoktu. Etrafa sat parlaklktan gzlerim adeta grmyordu. Byk bir heyecan ve korku ile uyanm, btn geceyi uykusuz geirmitim. te o geceden beri erkekliimi yitirdim. Onun eliyle beni fena bir hastalk yakalandna kukum yok. Bu hastalk insanlarda grlmeyen bir hastalk olmal. Bir bycye gidip sordum. Birtakm bo laflarla ona yarayacak bitkinin ne dalarda, ne krlarda yetitiini syledi. O kadar zlyorum ki, geceleri uyuyamyor, gndzleri bir ey yiyemiyorum. Her hastala are bulan sevgili Tanramz Bau'ya

lardaki etiketlere, zerlerindeki tabletlere bakmaya balad. Epeyce bir sre sonra elinde ok byk bir tabletle yanmza geldi ve onu gstererek, "Bunda, sizin hastalnz gibi cinsel hastalklarn trleri ve onlarn iyi olmas iin neler yaplmas gerektii yazl. Sizin anlayacanz bu, bir tr katalog" dedi ve "Hastaln nasl iyi olabilecei bundan renilebilir. Yalnz bu durumun hangi ayda baladn bana syle" diye konumasn srdrd. edada hemen "Nisan aynda" yantn bast. Aakalla tableti bir sre inceledikten sonra, "te bu ksm ona iyi gelecek birka yntemi kapsyor. Onlarn hepsini size okuyacam, hangisinin iyi geleceini ancak denemekle anlayabilirsiniz" dedi. Tableti yava yava okumaya balad: "Eer bir adamn erkeklii nisan aynda yok olursa, bir erkek keklik tutulup boulacak. Tyleri yolunduktan sonra iyice dvlerek yassltlacak, tuzlanp kurutulacak ve sonra dalarn dadanu otu ile birlikte dvlerek bira iine kartrlp iilecek." Bu iyi gelmezse, "iftlemeye hazr bir keklik boulup kurutulacak, dvlecek, suya konulup damda bir gece brakldktan sonra o su iilecek." Bu da olmazsa, "bir erkek kekliin kafas koparlarak kan suya aktlacak. Kanl su, gece damda brakldktan sonra sabahleyin gne dounca iilecek. Ayrca kekliin kalbi de yutulacak." Bir de u var: 'Dikdikku kuu yolunup da bitkisi ve tuzla svanp kurutulucak. Dvp kavrulmu arpa unu ile kartrlp bira ile iilecek." Bunlardan biri hazrlandktan sonra bir harp teli ele alnarak zerine "rzgr essin, aalar sallansn, bulutlar toplansn, nem dsn, benim gcm alayan olsun, erkeklik organm bir harp teli gibi gerilsin!" szleri okunarak dm atp sa ve sol ele balanacak. Aakalla tablete biraz daha gz gezdirdikten sonra, "Bir tane daha varm onu da okuyaym" diyerek balad: "Manyetik demir filizi dvlerek toz haline getirilecek. Puru yanda kartrldktan sonra, aadaki by, zerine 7 kez okunup gbeine srlecek: 'Heyecanlan, heyecanlan, dikil, dikil, Bir geyik gibi co, bir boa gibi dikil, Bir aslan seninle birlikte dikilt. Bir ylan seninle birlikte dikilt. Hissiz olan hislendir!'"

"Bunlardan birinin iyi geleceine eminim" dedi, Aakalla. Arkadamn olduka keyiflenmiti. Konumalarndan, bunlarn iyi geleceine inanm olduu anlalyordu. "Sen buna inandktan sonra, Tanrlarmz da sana yardm edecektir" diye teselli ettim onu. Biliyorsunuz, ben renmeye ok meraklymdr. Aakalla'ya, "Bize okuduun tablette daha c gibi hastalklar yazl? Bu hastalklarn hepsine verilen bir ad var m?" diye soruvermitim. O da, "Bunlara aziga denir; anlam 'cinsel gcn yitirilmesi'dir. Bunlar arasnda hi cinsel iliki yapamayanlar, kendi karsna kar bir his duymayanlar uyandrmak veya bir kadnn sevdii bir erkekle birlemesini salamak amac ile yaplacak ilalar, dualar ve baz yntemler yazl. Eer istersen bir gii ayrca gelir incelersin" dedi. Kendisine teekkr edip ayrldk. O gnden sonra uzunca bir sre edada'y grmemitim. lk karlamamzda byk bir nee ve sevinle koup, "Sana ne kadar teekkr etsem azdr" diyerek ellerime sarld. Her eyin yolunda gillii anlalyordu. Ben de bir arkadaa yardm etmenin mutluluunu tatmtm bylece. Nc tatl anlar, ne tatl gnlerdi onlar! Ludingirra'nn Yaamykiis Tablet 13

BZM MAHALLE

Nippur'umuzu anlatrken, benim de oturduum bir bilginler mahallesi bulunduundan sz etmitim. Btn okumular, bilginler yzyllardan beri buraya toplanm, bu mahallede ocuklar olmu, bu mahallede lp birou bu mahallede gmlmtr. Buraya daha yaklarken deiik bir hava ile karlarsnz. Her yerine bilginin adeta kokusu sinmi, ycelii gzle grlecek kadar ortal sarmtr. Burann evleri de bir bakadr, sokaklar da. Her taraf tertemiz ve bakmldr. Yollarda bir tapnaa, bir saraya gidermi gibi sayg ile yrnr. ocuklar bir byk ile karlanca, ona btn'terbiye ve nezaketlenyle yol verir, ne gemez, byklerin arkasndan yrmeye zen gsterirler. Sokaklarda barp arma, kavga sesi duymazsnz hi. Oturanlar derin bir sessizlik iinde kendi ileri, yazlar, izileriyle urarlar. Bizim halkmzn en byk zelliklerinden biri de bilginleri, okumular bir kral kadar saymalar, onlara nem vermeleridir. Bu nedenle ehir yneticileri de bu mahallenin sularna, temizliine, dzenine ayr bir zen gsterir. Evler tek veya iki katldr. Hemen hepsinin iinde eitli aalar olan baheleri vardr. Bu bahelerin en nemli meyvesi hurma, balca yiyeceklerimizden biri saylr. Bildiiniz gibi lkemizin havas ok scak, yamuru azdr. Bu yzden bahelerdeki bitkiler ve ev halk iin gerekli sular nehirlerden ve kanallardan kil knklerle gelir. Bunlarn bakmndan ehir bakan sorumludur. Hemen her evde rl rl akan sular hem su gereksinimimizi karlar, hem de evlere serinlik verir. Bu mahallede oturan airler, retmenler, yazarlar, hekimler gibi aydn kimseler birbirlerini tanr, arkadalk ederler. Mahallemizin ayr bir blm rahibelere aittir. Genellikle rahibeler tapnakta yaarlar. Burada oturanlar en yksek dzeyde olan barahibelerdir.

Mahallemizde bir de oturup bira iilen, ierken sohbet edilen bira evi vardr. Buras yzyllardan beri anadan kzna geerek sregelmitir. Bizde bira evlerini kadnlar ynetir. Kadn erkek, herkese aktr oras. Yalnz yksek dzeydeki rahibeler giremez. Onlar ne bira evi aabilir, ne de orada bira iebilir. ehrin iinden baka, iskelelere yakn yerlerde de bira evleri bulunur. skelede olanlara gemiciler gelir. Biralarn ierken yorgunluklarn, susuzluklarn giderir, baka kentlerden gelen arkadalar ile konuur, oralardan bilgiler alrlar. Bazen bunlarn arasna haydutlar, uygunsuzlar da karabilir. Sahibi kadnn bunlar hemen ehrin st yneticilerine veya saraya bildirmesi gereklidir. Eer kadn onlar bildii halele yakalatmazsa lm cezasna arptrlr. Bizde, bira, susuzluumuzu giderecek balca ikidir. Bu nedenle lkemizde biraclk nemli bir ticaret kaynadr. Bira yaplan byk iyerlerimizde hazrlanan biralar mlek kaplara, testilere, kplere doldurulur. Azlan kilden kapaklarla smsk kapanr. Kapaklarn zerine o gnn tarihi yazlarak mhrlenir. Bira imek isteyenler iecek kimsenin saysna gre bir mlek veya testi aar. Biralar genellikle kamtan, sazdan veya bakrdan yaplm borularla veya eitli kupalarla iilir. Bira, gmle satn alnmaz, herkes deeri kadar arpa vermek zorundadr. arap da ieriz, ama bira kadar deil. kiler Tanra Ni kasi'nin sorumluluundadr. Bo zamanlarmzda baz arkadalarla bira evimize gider, yeni alan bir mlein iine batrdmz kam borularla biramz ierken, eitli konularda tartr, birlikte iirler yazardk. Artk benim yandakiler hemen hi kalmad, hepsi yeralt dnyasna g etti. Eski arkadalarmn yokluu bana ok ac geliyorsa da, onlarn yerini almaya alan genler etrafm sannea, ne kadar mutlu oluyorum bilemezsiniz. imdi oraya biriki gn gitmezsem, hemen beni aramaya balyorlar ve ne yapp yapp beni evden alp gtryorlar. Ben yalym, deneyimim ve bilgim ok diye bu genlerin kimi akl sorar, kimi bilgi. Bizde yallara akl sormak, onlarn nerilerini alak bir gelenektir. Hemen her kral baa geince, ilk ileri bir bildiri karmaktr. Bu bildirilerde her zaman yal kadn ve erkeklerin nerilerinin dinlenmesi, onlara sayg gsterilip akl danlmas, anne babaya sayg gsterilmesi, ocuklarn dvlp svlmemesi nplanda gelir.

Azmdan kanlar can kula ile dinleyen ve nerilerime ilgi gsteren bu genleri o kadar seviyorum ki... Onlara bildiklerimi, grdklerimi aktarmak bana byk, ok byk bir zevk veriyor. "75 yllk bilgi birikimi, benimle birlikte yok olup gidecek" diye zaman zaman zlrm. Sonra da, ne yapalm herkes bir gn yok oluyor, benden sonra geleceklere de ne brakabilirsem o da bir yarar diye elimden geldiince anlatmak ve yazmakla kendimi teselli ediyorum. Ayrca genlere evimdeki kitaplm am, "stediiniz zaman gelip istediinizi okuyabilirsiniz" demitim. Ona yle seviniyorlar ki... Evimizde birikmi pek ok yazl belge var. Dedemin babasndan beri ayn evde oturuyoruz. Ailede btn kuaklar okumaya merakl kimselerden olumu. Hepsi ellerine ne getiyse kopyasn yapp saklamlar. Ayrca gelen mektuplar, yaplan her tr szlemeyi de biriktirmiler. retmen olduum ilk yllarda, unlar bir derleyip toparlayaym. Hepsini gzden geirip, elimizde ne var ne yok reneyim dedim. Evin bir odas yllardan beri onlara ayrlmt. Odann duvarlarnda sra ile raflar, zerlerinde de geliigzel konmu tabletler vard. Onlarn hepsini gzden geirmek aylarca srd. Birok iiri, dinsel yky, fal ve sihri, hatta oradan buradan rendikleri ilalar hep yazmlar byklerim. Babam anlatrd: Baka bir kente gezmeye gitti mi, ilk ii talarn, yontularn zerindeki yazlan kopya edip eve getirmekmi. Bunlarn ou oralarda geen tarihsel olaylar yanstyor. nk onlar yaptran kral veya bakanlar, kendilerini daha sonraki kuaklara bunlarla tantmay; yaptklan savalar, kazandklar zaferleri, halk arasnda kurduklar dzeni anlatmay amalamlar. Bugn de ayn gelenek sryor. Krallar bunlan ya tapnak ilerine, ya meydanlara veya saraylanna koyduruyorlar. Byklerim gibi, ben de herhangi bir yere gitsem, bilmediim, bizde kopyalan olmayan yaztlar kopya etmeye alrm. Evimizde olan yzlerce tableti konulanna, varsa tarihlerine gre ayrarak raflara koydum. Hangi konunun nerede olduunu bulabilmek iin de raflarn kenarna etiketler astn. Bu etiketler yle hazrlanr: Kile drtgen ekli verilerek zerine bir delik alr ve konunun ad yazlp kurutulur, alan delikten bir ip geirilerek raflarn veya kplerin zerine aslr. Bu yaztlarn aynca listelerini yaptm. Bu listeye sra ile her konunun ilk satr yazlr. Bylece kitaplkta ne gibi konularn bulunduunu hemen renmek mmkn olur. Her kitaplkta bu yaplr.

Genler geldiklerinde, okuyamadklarn veya tam anlayamadklann sormak iin, beni yanlanndan aynnak istemiyorlar. Mahallemizdeki evlerin hemen hepsinde bir kitaplk ve aile arivi bulunmaktadr. Bizim aile arivini kpler iine koymular. Kplerde, hangi yla ait belgelerin olduu, zerlerine aslm etiketlerde yazl. Bunlan incelerken ailemizle ilgili birok bilgi edindim. Babamn dedesinden bu yana satn alnan, sat- ' lan, kiraya verilen tarlalarmz, bahelerimiz, klelerimiz, faizli faizsiz bor alnan arpa, gm miktarlar, aile iindeki evlenmeler, boanmalar, mahkemelere den anlamazlklar gzlerimin nne serilmiti. Bizler kitaplk ve arivlerimizi gzmz gibi koruruz. lkemize zaman zaman saldran dmanlarn ilk ileri, saraylarda, tapnaklarda ve evlerde bulunan bu kitaplan ve belgeleri krp paralamaktr. Herhalde bylece, bizlere gemiimizi unutturmay ve kendilerini saydrmay amalyorlar. Onun iin byle bir saldn karsnda halkmzn korumakta en ok zen gsterdii ey, bu kitaplar ve belgelerdir. Onlar hemen kplere doldurularak bir bo kuyuya sarktlr veya yere gmlr. Bazen urada burada yllarca nce gmlm kpler bulunur. Hemen eski gnlerden haber getiren bu tr kplerin iindekiler okunur, incelenir. nemli grlenlerin kopyalan yaplarak dier kentlerdeki kitaplklara gnderilir. Bazen onlardan alnan bilgilerle bakalan birletirilerek tarihsel olaylar zinciri ortaya karlr. Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 14

NDE DOUP BYDM EVMZ

Bira evine olduka yakn olan bizim eve; gneye bakan, iinde bir hayli aacn bulunduu geni bir bahenin kapsndan girilir. Kar tarafta boydan boya sralanm, klelerin oturduu, nleri sundurmal odalar ile eitli tahllar, kuru yiyecekler, arap, bira gibi iecekler ve bal kpleri bulunan odalar grnr. Onlarn sa tarafnda koyunlar, srlar ve eekler iin bir byk ahr ile tavuk kmesleri bulunur. Bahenin bir kesinde iki tekerlekli bir araba grrsnz. Bu bizim tarlalardan tahl tamamza yarar; bir eek koulur ona. Bahenin sol tarafnda, alt ksmlar tuladan, st kerpiten yaplm evin iki katl blm gze arpar. Burada ailemiz oturur. Eve olduka geni bir kapdan girince, kendinizi yeri tulayla denmi bir sofada bulursunuz. Kirli ayaklarla ileri gidemezsiniz. Hemen kapnn yanndaki kocaman bir kpten, sapl bir anakla suyu alp yanndaki delikli tata ayaklarnz ykamalsnz. Biz, temizlie ok nem verdiimizden bol bol ykanrz. Tapnaklara asla ykanmadan gitmeyiz. Atalarmz ok ok eskiden odun kl ve yadan oluan ve su ile kprp kirleri temizleyen bir madde yapmlar. Temizlikte hep onu kullanrz. Giri kapsna asl, kilden yaplm bir cin kabartmas, evimize girecek ktlklerden bizi korur. Sundurmamzn etraf odalarla evrilidir. Bunlardan ikisi bizim iin ok kutsaldr. Birisi dualarmz yaptmz kk bir tapnak yeridir. Odann kapsnn karsndaki duvarda bulunan bir girintide ailemizin Tanrsnn yontusu, onun nnde bir sunak bulunur. "Ailemizin Tanrs" deyince bilmem ardnz m? nancmza gre her ailenin, hatta bireylerin koruyucu bir Tanrs vardr. O dualarmz, isteklerimizi byk Tanrlara ulatrr. kinci kutsal odamz lleri gmme yeridir. Eskiden ailede lenler evin iindeki bu odaya gmlrm. Gmlen yer

gereinde alacak gibi yapldndan, her len ayn yere konurmu. imdi bu gelenek yok. ller kentin dndaki bir mezarla gtrlyor. Bu odada babamn dedesinin babas ile annesi gml imi. Oraya zaman zaman yiyeceklerimizden, ieceklerimizden birer para koyarz. nancmza gre bunlar verilmedii zaman, llerimizin glgeleri yeryzne kp sokaklarda, evlerde babo dolarlar ve nlerine gelene ' saldrrlar. Dua odasnn yanndaki oda kitaplmzda-. Bu katta bir oturma ve misafir kabul etme odamz ile iindeki ocakta yemek piirilen mutfak en ok kullanlan yerlerdir. Yukar kata kan merdivenin altnda, tula deli, ortasnda byke bir delik bulunan hela vardr. Pislikler, knkler yoluyla baka bir yerde toplanarak baz yntemlerle zararsz duruma getirilir. st katta etrafta odalar, odalarn nnde kenarlar parmaklkla evrilmi, ortas ak epevre sundurma bulunur. Odalar, kaplardan, tepeden veya duvarlara alm drt ke deliklerden alr. Siz imdi, "bu deliklerden souk gelmez mi?" diye sorabilirsiniz. Biliyorsunuz bizim lke souk olmaz. Gneimiz ok parlak ve scaktr. Evlerimiz ok scak olmasn diye damn sazlar, kamlarla kalnlatrrz. Bizde, ok scak ve daha az scak olmak zere, "yaz" ve "k" diye isimlendirdiimiz iki mevsim vardr. ok rsek delikleri hayvan postu ile kapatveririz. Odalarmzn bembeyaz sval oluu fazla k aratmaz. Evimizde eitli eyalar bulunur. Sundurmada yemek masamzla arkas yksek, apraz bacakl sandalyeler ilk gze arpan eyalardr. Odalarda oturmak iin minderlikler duvarlarn etrafna yerletirilmitir. Ynle veya saman ve otla doldurulmu yataklarla yerde veya tahtadan yaplm karyolada yatarz. Ben, ok sevdiim yatam yllarca nce evleneceim zaman marangoza yaptrmtm. Drt ayak stne, iine ipler geirilmi tahta bir ereve oturtulmu ve onun zerinde de yatam bulunuyor. Ayrca iek ve ku resimleriyle ssl tahtadan bir ba ksm var. Bu yatakta sevgili karmla geirdiim ak ve sevgi dolu gecelerin hatrasna sarlarak uyumak zorundaym, ne yazk! Baz odalarda kamtan yaplm hasrlar serili, bazlar ise tula deli. Tula, odalarn daha serin olmasn salyor. Kilden, bakrdan, bronzdan yaplm kaplar; sazlardan, kamtan rlm sepetler; tahllar, yiyecekleri korumak iin kpler, anaklar, testiler; balta, krek gibi gereler evimizin eyalarn oluturur. Bahemizin bir

kesinde sabanmz ile kazmamz yan yana durur. Kazma ile saban deyince onlarn kavgas geldi aklma. "Kazma ile sabann az yok ki, nasl kavga edebilirler?" diye bana glmeyin! nancmza gre her ikisini yce Tanrmz Enlil var etmi, onlara ayr ayr grevler vermi. Onlar grevlerini yaparken ikisi de kendisini tekinden daha stn grp birbirleriyle kavgaya balamlar. Sonunda kavga yle bym ki, hangisinin daha stn olduuna karar vermek Enlil babamza dm. Bir airimiz de her zaman olduu gibi bu olay iir haline getirip yazm. Bu iirde ikisinin toplumumuza ne gibi yararlar salad anlatlyor. Size bu iiri yazacam. Yaptklar ilere gre hangisinin daha yararl olduunu dnp siz de karar verin! Bakalm kararnz Enlil babamznkine uyacak m? Kazma: "Hey saban! ben bytrm, sen neyi bytrsn? Ben geniletirim, sen neyi geniletirsin? Ben su oalrsa onu bentlerim. Hey sabit! Sepeti toprakla dolduramazsn sen, amuru karamaz, tula yapamazsn sen, Saygn adamn atsn dzleyemezsin sen, Yollar dz yapamazsn sen!" Saban: "Hey kazma! Ben saban yce Tanr yaratt, Ben, Enlil babann soylu iftisiyim. unumun aynda tarlada bayram kutlanrken, Kral benim iin kz, koyun kurban eder. Tatan kaplara bira dker. Davullar, dmbelekler alar. Btn saygn kimseler yanmda yrr. Halk nee ile bakar bana. Atm arklar krlar ssler, Tahl, hasat edildikten sonra, Ambarlar doldururum. Yetimler, dullar, yoksullar, Kam sepetleri alr,

Dalm baaklar toplarlar. Tarlaya salan samanm Sumugan'n hayvanlar gelince Halka tattrrm. Hey kazma! Miskince hendek aan kazma! amurda alan ve yuvarlanan kazma, mrn pis amurda geiren, Prens eline yakmayan, Sapn ancak kle tutan, Ac szlerle bana saldran sen, Kendini benimle karlatran sen, imdi defol krlara! Seni yeterince grdm!" Kazma: "Hey saban! Kaml su basnca Gel de gr beni! Nehir ve kanal yol deitirince, Sular oarak aknca, Her ey bataa dnnce, Ben, kazma onun etrafna set yaparm, Onu gney, kuzey rzgr ykamaz. ayrlkta su ekilince, Islak toprak ilenecek duruma gelince, Hey saban! Ben senden nce girerim tarlaya. Onun tabann setlerim, kenarlarn t e m i z l e r i m senin iin. Tarlann otlarn yarm senin iin, Kkleri ve saplar toplarm senin iin. Senin tarlada altrdklarn, 6 kz, 4 adam bir de sen on bir edersiniz Yetenekli iiler tarla iinden kaar. imdi kendini benimle karlatr bakalm! Benden sonra tarlaya girdiinde. Kkler, dallar birbirine dolanca, Senin diin krlr, onarlmak ister. in nefretle, 'u saban bozuk' der.

Sonra senin iin marangoz tutarlar, Koum yapanlar kaba postu hazrlar, Pis deriyi bana geirinceye kadar urar dururlar! Benim alma srem on iki aydr, Fakat sen, saban drt ay alabilirsin, Sekiz ay da bo oturursun. Ben, kazma, ehirde yaarm. Benden ok saylan biri yoktur. Sahibime ev ve ahrlar yaparm. Ahrlar bytr, allar geniletirim. Kili kartrr tula yaparm. Temelleri kazar evleri yaparm. Surlarn altn temizlerim. Saygn adamn atsn hava girmez yaparm. Tanrmzn tapnan ben yaptm, Onu krmz kil, sar kil, ok renkli kille ssledim. Benimle alan iiler. yi yaplm evlerde serinlerler. Atein nnde yan gelirler. Fakat sen, saban onlarn partisine giremezsin. Onlar yerler, ierler, cretleri denir. Bylece onlarn kar ve ocuklarnn geimlerini salarm. Ayrca gece, gndz tarlada alan iiler iinde ehirdeki gibi oturup dinlensinler diye Nehir kysnda bir kule yaptm." Kazma bunlar syledikten sonra ikisi birden yce Tanrmz Enlil'e giderek, "nsanlk iin hangimiz daha yararlyz?" diye soruyorlar. Tanrmz, kazmay daha yararl bulmu. Saban buna ok zlm; ama ne yapsn, Tanr karar kar gelinemez ki... Bu yky ilk duyduum zaman, "Yce Tanrmz neden kazmay daha yararl bulmu; saban da insanlar besliyor, a yaanmaz ya!" diye dnmtm. Sonra, "Saban yalnz karn doyurmay; buna karn kazma, evleriyle, grkemli tapnaklaryla, dzgn yollaryla, evsiz barksz, yiyeceksiz braklmayan iileriyle koskoca bir uygarl simgeliyor. u halde Tanrmz yalnz tahl ile karn doyurmaktan ok uygarl, insanla-

rmztn uygar olmasn ngryor" demi ve Tanrmz yanl bir karar veremeyeceine gre, onu nasl eletirmeye kalktm diye kendi kendime ok kzmtm. Herhalde siz de ayn seimi yapmsnzdr! nk tahl yerine doada birok yiyecek bulunur, fakat uygar olmak kolay deil. nsanlarn akl ve yeteneklerini birletirip olaa yn vermek gerek. Bu da kukusuz ksa zamanda olamaz. nancmza gre Tanrlarmz uygar olmamz salamak iin Tanrsal g olan meleri hazrlamlar ve onlarn korunmasn saygn Bilgelik Tanrmz Enki'ye brakmla Bir gn sevgili Tanramz tnanna, bu me'leri kendi ehri Uruk'a gtrmeyi aklna koymu. Fakat onlar Tanrm/. Enki'nin elinden almak yle kolay deilmi. "Kendim, Eridu'yu gidip Enki babay kandrarak onlar belki elinden alabilirim" diye dnm Hemen bana gura tacn koymu, en gzel giysileriyle btn ekiciliini taknp yola km. Onun gelmekte olduunu anlayan Tanrmz Enki, buna ok sevinmi ve veziri simud'a, "gen nanna Abzu'ya gelmek zere; o byk bir trenle karlansn, en gzel yiyeceklerle ziyafetler hazrlansn!" diye emir vermi. Tanramz ok grkemli olarak karlanm. O, byk bir nee ve uh lukla Tanrmzn yanna girmi. Hazrlanan ziyafet sofrasnda karlkl oturarak araplar, biralar imeye balamlar. Bilgeliin yce Tanrs Enki bir taraftan btn kadnl ile karsnda duran Tanrann ekicilii, di er taraftan ikinin verdii sarholukla her kadeh kaldrnda, Tanraya /elerden bir kan vermi. Verilen melerden bazlarn size aklayaym; belki onlarn ne olduunu merak edersiniz: Tanrsallk, rahiplik, prens rahiplii, Tanrsal rahiplik, sihir rahiplii, iki kurban rahiplii, obanlk, krallk, kralielik, yce taht, sresiz ta, soylu kl, karar verme, yarglama, doruluk, soyluluk, kutsal l, kahramanlk, yeraltna gitme, yeraltndan kma, haner ve kl, tahta iilii, bakr iilii, kuyumculuk, dericilik, kam iilii, bina yapma, yaz yazma sanat, dikkat gc, gzel konuma, ak konuma, iftiral konuma, namusluluk, fahielik, dinsel fahielik, sevime sanat, fallusu pme, salar salverme, salar toplama, kara ve renkli giysiler, mzik aletleri, ark syleme, neri, kalbi yattrma, aile topluluu, yaratclk, nezaket, hainlik, yamaclk, gvenli yerde oturma, korku, dehet, scak kmr yma, atelendirme...

Bunlar, melerin ancak bir ksm. Tannamz hepsini gk teknesine doldurarak oradan ayrlm. Enki babann sarholuu geip aylnca etrafna bakm ve vezirine me'lerin nerede olduunu sormu. Veziri, "Kralm onlar siz kznza verdiniz" deyince akl bana gelmi ve "Hemen yanna yardmclar alarak onu yakala" emrini vermi. Veziri yanna Enkum, Uru, Lahama, Kugalgal gibi yaratklar alarak onlar izlemeye balam. Eridu ile Uruk arasndaki yedi duran her birinde tekneyi yakalamlar. Fakat Tanramzn veziri Ninubur, her defasnda onlardan kurtulmay baararak Uruk'un Ningalla Kaps'na yanamlar. Bu arada uygarln kendi kentlerine gelmesinden dolay halk byk bir sevinle kurbanlar kesip, davul ve dmbeleklerle enlikler yapmlar. Bylece uygarlk, btn lkemize ve bizden de komu lkelere dalm. Evimizden sz ederken laf nerelere getirdim anlayamadm. Kusura bakmayn, ne yapaym, bildiimi anlatmaktan ok holandm sylemitim size! Dedemden duyduuma gre bizim evin yaplmas, bundan yz elli yl kadar nce, Kral Urnammu tarafndan Ur bakent yaplarak btn ehir krallklarnn birletirilmesi ile nc kez byk ve son bir Smer devleti kurulduu zamanlara rastlyormu. O dnemde Kral Urnammu, ulgi, oullan Amarsin, usin, hatta zavall bbisin bile birok ehirde, zellikle Nippur'da yeni yaplar yaptrm veya eskilerini onartm. Nippur'un surlarndaki bozuk yerlerin de Elamllar girmesin diye, Kral bbisin tarafndan onartldn ben hatrlyorum. Byk dedemiz de galiba onlar rnek alarak bu evi yaptrp bize brakm. O zamandan bu yana Elamllar, Martular gibi dmanlarn saldrsna urayan lkemizle birlikte, Nippur'da da ykntlar olmu. Bizim evin de baz yerleri yklm, onarlm, ek binalar yaplm. Benim yaamm sresinde de bunlar devam etti. inde ac tatl anlarla yorulduum bu baba evini ok seviyorum. Bunlar yazarken, gemite kalan gnlerimin yaants gzlerimin nnde canlanyor. Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 15

SEVGL ANNEM

Son yllarda iim azald iin olacak, evimizin baheye bakan ok sevdiim bir odasnda oturup, eski gnleri dnmeyi det edindim. O gnlerin ac tatl anlar kafamda canlanrken, birok yz gzlerimin nnde sralanm gidiyor. Galiba bylece kendimi hatralara kaptrp, ok yakn olan bu dnyadan ayrlma zamanln unutmaya alyorum. ocukluuma ait anm, annemin glen, glerken l l parlayan gzleriyle tatl yzdr. Bir de gzel sesiyle bize syledii ninni kulaklarmdan hi silinmedi. t- ti a sesleriyle balayan ninnideki; "Gel uyku gel, Olumun duraksz gzlerini uyut. Aulayan diliyle uykusunu bozdurtma. Ururu arkmla olum bysn, Ururu arkmla kocaman olsun." dizelerini, daha annem beni ayanda sallarken ezberlemi olmalym. Bunun baka dizeleri vard. Annem, bazen onlar da sylerdi. Biraz byynce sonraki dizeler bana pek ekici gelmeye balamt: "Ben oluma bir kz alacam O, oluma tatl bir oul douracak. Kars, onun ateli kucanda yatacak, Olu, alm kollarnda uyuyacak. Kars onunla mutlu olacak, Olu tatl dizinde byyecek." Bunlar dinlerken, kk olmama karn, onlarn ierdii anlam beni zevklendirir, keyiflendirir olmutu. retmen olduumda bu nin-

ninin ok eskiden, Kral ulgi'nin zamanndan beri sylendiini rendim. Kraln kars Kralie Abisimti ilk olarak hasta ocuu iin sylemi bunu. Sonra da, herhalde saray airlerinden biri yazya geirmi, kopyalar da kitaplklara datlm. u bizim millet, ne duyarsa, ne grrse yazya geirmeden duramam. Fakat onlarn byk bir ksm da u veya bu nedenden krlm, yok olmu ya! Zavall kralie ninninin sonunu u szlerle bitirmi: "Sen ac iindesin, Ben skntdaym. Dilim tutulmu yldzlara bakyorum, Yeni doan ay yzme parlyor. Kemiklerin duvara dizilecek, Duvarn adam senin iin gzya dkecek, Alayclar lirlerinin tellerini senin iin koparacak, znt ekenler senin iin zlecek, Keder saanlar, senin iin keder saacak." Kralienin hasta olu lm. Kim bilir ne ac ekmitir onun iin! Doal olarak anneler ninninin bu ksmn sylemezler. Dier dizeleri de azlarndan hi dmez. Laf nereden nereye gtrdm. Annemi anlatrken araya bir ninni yks giriverdi, ho grn ne olur! Annemi tanmanz ok isterdim. O her yn ile stn bir kadnd. Koca evin iinde hep bir glge gibi dolar, evin ynetiminin dzenli gidip gitmediini gzetler dururdu. Kleler, ocuklar veya bakalar arasnda ufak bir srtme olsa annem onu nasl duyard, nasl anlard bilinmez; hemen onlarn yannda belirir ve orada olan anlamazl derhal iyi bir sonuca balard. Dedeme, nineme, babama ok saygl idi. Dinsel grevlerini hemen hi aksatmadan yapard. ocuklara, hatta klelere byk bir efkat ve sevgi ile yaklard. Hemen hi barp ardn duymazdk. Byk kk herkes de onu severdi. Yam bydke annemi o kadar gzel bulmaya balamtm ki... Hibir yerde ondan gzeli yok gibi gelirdi bana. Fidan gibi bir boyu, fildiine benzeyen bir rengi, upuzun siyah salar vard. Onlar bazen omuzlarna drr, bazen de bir ba ile tepesine toplard. Uzun kirpikli

kocaman siyah gzlerine bakmaya dayanamazdm. Adnn atitar olmasndan, zaman zaman bir Akadl zannederlerdi. Halbuki o tam bir Sumerli idi. Akadllar glendike Sumerliler arasnda, ocuklara onlarn adlarn vermek moda haline gelmeye balam. Annemi de modaya uydurmular!/ Anneme olan sevgimi, hayranlm herkese sylemek, aklamak isterdim; ama ne olursa olsun tam anlatamazdm. Baz kimselerin de, beni dinlemek istemediklerini hisseder, ok zlrdm. retmen olduum sralarda bakentimiz si'e gitmitim. Amacm oradaki okullar, saray grmek, retmenlerle tanmakt. Orada kaldm srece hep annem aklmda idi. Nedense onu bir daha grmeyeceim gibi gelmiti. O sralarda bende iir yazma merak artmt. Kentli kendime, "anneme olan sevgimi, zlemimi bir iir halinde aklayarak, bu lilerimin kalc olmasn salamalym" dedim ve sinde, gezmeden kalan zamanmdan yararlanarak, annemi her yn ile tantan tam 53 satrlk mektup eklinde bir iir yazdm. O, bana gre ok gzel olmutu. Arkadalara gsterdiimde, onlar da beenmi olacaklar ki, hemen, "okul kitapl iin kopyasn yapalm ve rencilere okutalm" dediler. rencilerin de onu beendiklerini, gelip gidip "Anneniz iin yazdnz iir ne kadar gzel! Galiba imdiye kadar anne iin ilk kez byle bir iir yazlm" eklinde vmelerinden anlamtm. Akadca ders veren arkadalar da, hemen Akadcaya evirmilerdi. stelik dier ehirlerdeki okullara da kopyalarn gnderdiklerinde, iirimin bu kadar deerlendirilmesine tiyle ok sevinmi, yle gururlanmtm ki... Annemi, istediim kadar lmszletirdim sayyordum kendimi. Bunu size de yazacam. Bylece hem annemi tanmanz, hem de iir yazmadaki yeteneim hakknda bir fikir edinmenizi istiyorum: Sevgili Anneme Yola kan kraln habercisi, Seni Nippur'a gndereceim, bu haberi gtr! Uzun bir yolculuk yaptm, Annem zntde, uyuyamyor, Odasna skntl bir sz girmeyen o, Btn yolculara salm soruyor, Benim selam mektubumu eline ver!

Eer annemi bilmiyorsan, onu sana tantaym: Onun ad atitar'dr. Prl prl grn ile Bir Tanra holuu, tatl bir gelindir o, Genliinden beri kutsanmtr o. Kaynatasnn evini gayretle yneten, Kocasnn Tanrsna hizmet eden, Tanra nanna'nn yerine bakmay bilen, Kraln szn yabana atmayan, Sevilen, sevgi ile yaayan, Kuzu, iyi kaymak, bal, kalpten akan tereyadr o? Annemin ikinci tanmn vereyim: Anneni ufukta parlayan bir k, bir da geyii, Ildayan bir sabah yldzdr o. Deerli bir akik, Marhai'den bir topaz, Cazibe dolu bir prens mcevheri, Nee yaratan bir akik, Bir kalay yzk, demir bilezik. Bir altn ubuk, parldayan bir gm, i eken bir fildii heykelcik, Mavi tatan bir taban zerinde duran alabastar bir melektir o. Annemin nc tanmn vereyim: Annem mevsiminde yamur, ilk tohum iin su, Zengin bir bahe, meyveyle dolu. Kozalaklarla ssl, bakml bir kknar aac, Yeni ylda ilk ayn rn, Sulama yerlerine bereket getiren bir kanal, Aranan en tatl Dilmun hurmasdr o. Annemin drdnc tanmn vereyim: Annem bir bayram, nee dolu bir kurban, Prenseslerin olgusu, bir bolluk arks, Neesi tkenmeyen, seven, sevilen bir kalp, Annesine dnen bir esirin mjdesidir o. Annemin beinci tanmn vereyim: Annem am aacndan bir araba, imirden bir tahtrevan,

Parfmle kokulandrlm gzel bir giysi, Kendisine tam uyan, iekten bir tadr o. Sana verdiim bu tariflere gre annemi tanyacaksn, lamalara sahip olan o ho kadn ite benim annemdir. Benden haber iin kulak kesilen ona, Haberi nee ile gtr, "Sevgili olun Ludingirra'dan selam" de ona! Haberciyi bu tanmlamalarla gnderseydim, annemi bulabilir miydi? Kukusuz bulamazd. Onlar yalnz kendim iindi. Annem, sevgisi ve efkati zerimizden hi eksilmeyerek uzun yllar yaad. Glgesi kvansn! Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 16

ACILARIM

Yaammda ilk lm acsn babamdan tattm. Dnyam yklmt; gvencem, dayanam kalmamt; yaayamayacam zannetmitim. O iyi bir baba, iyi bir koca, annesi babas iin de ok deerli bir ouldu. Olduka sessiz grnmesine karn onu bize her zaman yakn hissederdik. Hi durmadan alr, bildiklerini retmesini severdi. Onun dizinin dibinde oturup, anlattklarn dinlemek en byk zevklerimden biriydi. Okula baladm gnden itibaren, her akam rendiklerimi denetlemesi, benim yetimeme byk etken olmutu diyebilirim. O, doruluu seven, toplantlarda sz dinlenen bir kimse idi. Boyu biraz ksa, vcudu tombulca olmasna karn, iyi giyimi ile yakkl grnrd. Bize her zaman annemize saygl olmamz nerir, "Annenizin szne Tanrmzn sz gibi kulak verin" derdi. Onu bir daha gremeyeceimi dnmek bile istemiyordum. Bu olay gn ben okulda idim. Eve dndmde, annemin ac lklar ile karlatm. O, frtnaya yakalanm, demir atamayan gemi gibi sallanyor, bir taraftan da salarn yoluyordu. Babam, nedeni bir trl anlalamayan bir arpma veya vurulma sonucu lmt. Grenlerden bazlar, birisinin ona vurduunu, bazlar da birisinin kaza ile ona arpp drdn ve kap gittiini sylediler. Bu arpan kimdi, nereye gitmi veya kamt? Kimse bilemedi. Bu yzden, onu mahkemeye verip cezalandrtarak cmz de alamadk. Bu cn alnmasn, kendi Tanrsna ve adaleti koruyan Gne Tanrmza brakma zorunluluunda kaldk. Kendimiz de onun iin, "O da hemen lsn, topraa gmlmesin, brakt mallar sereler gibi dalsn, kendisinden reyenler adn yok etsin!" diye ilendik durduk. steklerimiz kabul oldu mu, olmad m onu Tanrlarmz bilir. Ben, anneme duyduum sevgi kadar, babama duyduum acy da yazya dkerek sonsuzlatrmak istedim ve olay iir halinde yazdm:

Ben Ludingirra, yanan kalbimle yazyorum bunlar: Ey bir saldrda len babam! Ey eytanca bir tuzakla teki dnyaya gen Nanna! Karn imdi dul kald. O douran biri gibi ac lklar atyor. Dinmek bilmeyen gzyalar dkyor, Bir kral olu gibi yiyip ien, Ball yal sofralarda oturan biz oullarn, Ac gzyalar dkyoruz senin iin, Sevgi dolu kalplerle yas tutuyoruz senin iin. Ey babam kalbin dinlensin! Ey Nanna ruhun huzur bulsun, ocuklarn ann yazsn, Kzlarn evlensin, Karn iyi olsun, akrabalarn oalsn, Mezarnda bira, arap, yiyecekler eksilmesin, Ailenin dualar sresiz devam etsin, Tanrn yardmc olsun! O zamanki acy, bu satrlarn da dile tam olarak getirdiini zannetmiyorum. kinci byk acm karm Navirtum'un lm ile oldu. Onu kaybettiim zaman 50 yalarnda idim. ok gen lmt. Onu yle seviyordum ki, anlatamam size. Yalnz ben deil btn ailem ve tandklarmz da ok seviyordu onu. lm beni yakt, perian etti. Ve bir daha onun gibi kimseyi sevemedim dersem yalan olmaz. ocukluundan tanyordum onu. Fakat kz olarak gzme arpmas, 15 yalarnda olduu zamanlarda idi. Evleri bizden bir hayli u '.akta olduu iin onu uzun zaman grmemitim. Hi unutmuyorum, bir gn onunla karlanca gzlerime inanamamtm. Bym, serpilmi tam bir gen kz haline gelmiti. Birdenbire iimde bir eylerin kprdadn hissettim. Onunla birlikte bir utan geldi bana ve konuaym m, konumayaym m diye bir an durakladm. Sonra dayanamadan "Navirtum sen ne kadar bym ve gzellemisin!" deyiverdim. O byle bir sz beklemedii iin olacak, yz kpkrmz oldu ve yalnz can eken bir glckle yzme bakt. Bu frsattan yararlanarak annesinin, babasnn

nasl olduklarn, okula gidip gitmediini sordum. Okula az bir sre gitmi, okumay yazmay biraz biliyormu. "stersen, daha ok renmen iin sana evde ders verebilirim" dedim. Yz birdenbire aydnland ve "ok istiyorum ama annem, babam bilir, onlara sormam gerek" dedi. Bu teklifime ok sevindii her halinden belliydi. Ailesine durumu anlatacan syleyerek ayrld. Bizde, genellikle kzlar okula gnderilmez. Fakat aydn ailelerin okumaya merakl kzlar ya okulda veya zel retmenlerle eitilir, okutulur. Byle okuyan kzlardan bazlar saraylarda veya zel kimselerin yannda yazc olarak alrlar. ki gn sonra Navirtum'un babas geldi. stersem kzna ders verebileceimi, fakat bana uygun creti deyemeyeceini aklad. Bir retmenin creti, en iyi sanatya verilen cret ile edeerdir. Daha nce de sylediim gibi, bizde yaz yazmak, sanatlarn en zoru olarak kabul edilir. Ben, Navirtum ile olacamdan yle mutlu idim ki, hi cret almadan da ders verebileceimi syledim. Bylece haftada iki gn ders vermek zere evlerine gitmeye baladm. ok akll idi. Ne okutursam hepsini ertesi derste olduu gibi anlatyordu. Ta, hayvan, bitki, adlarn ieren uzun listeleri, iirleri kelimesi kelimesine ezberden tekrarlayabiliyordu. Gn getike, konumalarmz ilerledike ona kar sonsuz bir sevgi ve hayranlk duymaya baladm anlyordum. Ders gnlerini byk bir sabrszlk ve heyecanla bekler olmutum. Bir gn nasl olduunu anlayamadm bir cesaretle ellerini avucumun iine alarak okamak istediimde hi kar koymadan brakverdi bana. yle mutlu olmutum ki, hemen pmeye baladm ellerini. Birden kendime gelip yaptmdan utan duydum. O da ne olduunu anlamam gibi donmu kalmt sanki. Kendi kendime, "Fazla ileri gitme, sen bir retmensin, yaptn ok ayp." imdi "Gnlnn setii kadnla evlen!" ataszmze gre, Navirtum'u tam anlamyla gnlm semi grnyor, u halde onunla evlenebilirim diye o anda karar verdim. Ona hemen, "Navirtum benimle evlenmek ister misin?" diye sordum. Kz bir taraftan utanm, bir taraftan sevinmi bir hal ile ban nne edi, yzme bakmaya utanyor gibi idi. Yavaa enesinden tutarak yzn bana doru kaldrdm ve sorumu tekrarladm. Hafif bir sesle, "Babam annem bilir" derken yanaklar al al olmu, gzlerinin ii sevinten parlyor gibi gelmiti bana. Eve dner dn-

mez anne ve babama durumu akladm. Benim kararmdan ok memnun olmulard. Kzn ailesi iyi olarak tannm bir Sumerli idi. Onlar da kzlarna, modaya uyup Akad ad koymulard. Hemen annem, babam gidip kzn annesi ve babas ile konutu. Biz erkek taraf olarak, yalnz evlenme harcamalarn karlayacaktk. Eer bir Akad kz ile evlenmeye kalk- ^ saydm, onlar kz satar gibi bir balk paras isterlerdi. Bizde byle ilkel bir grenek yoktur. Hatta Navirtum'un babas, eyizine ek olarak gm bile vermitir. Btn hazrlklar tamam lahc, evlenmemizin yasal olmas iin ehrimizin bakan nnde, kz taraf iki kildin, bir erkek, biz. ise erkek tank ile giderek evlilik szlemesini yaptk. Bizde evlilikler ok eski zamanlardan beri tanklar nnde yazl olarak yaplan bir szleme ile yasal olur. Szlemesi olmayan bir evlilik yasal saylmad iin, boanma halinde tazminat alnma/ Bi ekek yasal olarak tek kadnla evlenebilir. Ancak kars kadnlk grevini yapamayacak kadar hasta ise veya ocuu olmuyorsa, katsnn izniyle baka kadnla evlenebilir. Fakat ilk karsna, mrnn sonuna kadar bakmak zorunluluundadr. Eer kadn, kocasndan boanmak islerse, getirdii eyizi ve tazminatn alarak bir szleme ile boaabilir. Teyzem Tiatum gibi baz akll kadnlar, byle durumlarda kocalarna kendi elleriyle, kendilerine saygl olacana gvendikleri kadn alabilir. Teyzem, gerekten ok akll idi. yle olmasa, koca tapnan ynla dokuma tezghn ynetebilir miydi? Orada alan birok iinin- ilerini dzenlemek; koyunlardan krklan ynleri taratp, ykatp, iplik yapp boyatp dokutmak; dokunan kumalar cinslerine, renklerine gre ayrtarak ondan stn yneticilere teslim etmek kolay i deildir. Ayrca ne alp verdiini yazl olarak belgelemek zorundadr. Bunlarn hepsinin hakkndan gelerek sevilen bir idareci olmutu o. Fakat ne yazk ki, ocuu olmuyordu. Bakm bir gn kocas ocuk ok istiyor, hemen ondan evvel davranp, kendisi bir gen kz bulmu, fakat kocas bu kza gvenip veya herhangi bir nedenden kendisini boamaya kalkmasn diye szlemesinde, "Bu kz kocama kar, bana da karde olarak alyorum. Eer kocam beni istemez, boanmaya kalkarsa kz da beraber gtrrm" eklinde yazdrm. Aslnda yasal olarak ikinci gelen kadnn birinciye sayg gstermesi, hatta onun ayaklarn bile ykamas gerek. Ne teyzemi kocas boad, ne de kz bir saygszlk yapp onlardan ayrld. Fakat imdi hibiri yaamyor. Hepsi yeralt dnyasna gitti.

Uzun sredir onlar aklma gelmemiti. Bu anlar yazarken, sisler iinde kalm gemi gnler gzlerimin nnde canlanyor. Nereden nerelere getim. Navirtum ile szlememiz biraz deiik oldu. Nedense babas yle istedi. O, kzma, eyizi yannda 19 gin gm de verdi. Bu, hemen hemen bir elma arlnda gmtr ve bununla iyi bir ev satn alnabilir. Szlemenin koullarn da onlar koydu. Bana biraz garip gelmiti, ama Navirtum ile evleniyordum ya, nemli olan o idi. Szleme hep aklmdadr. Ayrca bir kopyas da doal olarak bizim arivde duruyor. Szlemeyi size de yazmadan geemeyeceim: "Nanna'nn olu Ludingirra, Kakua'nn kz Navirtum'u karla ald. Navirtum, 19 gin gm kocas Ludingirra'ya verdi. Eer kocas ona 'sen benim karm deilsin' derse, ald gm ve iki katn karsna verecek. Eer Navirtum kocasndan ayrlmak isterse, getirdii gm kocasnda kalacak, ayrca onun iki kat gm de verecek" diye kraln adna yemin edildi ve tanklarn adlan ile birlikte btn szleme yazlarak mhrler basld. Bana yle geldi ki, bu szleme ile Navirtum'un babas, her ne olursa olsun kznn benden ayrlmasn istemiyordu. Fakat ben ondan aynlmaya kalkarsam, kznn geimini salam olacakt. O da akll adamd. Grld gibi bizim szleme karmla tamamyla eit koullar kapsyordu. Navirtum'un evimize gelmesi byk bir sevin kayna olmutu. Onu' yle seviyordum ki, bazen yzne bakmaya kyamyordum. Ev halk da ok sevmiti onu. O zaman dedem henz sad. Babam, annem, iki erkek ve bir kz kardeim vard evde. Klelerimizi altrmak; yiyecek ve giyecekleri dnmek; alnacak verilecekleri, yaplacak ileri bir dzene koymak ounlukla annemin greviydi. Navirtum, zamanla onlan renmi ve annemin ilerini zerine alvermiti. Sorumluluunu tam anlam ile kavramt. Btn bu ilerin arasnda neesi, efkati, hogrrl, anlayll hi eksilmemiti. Benim almalarmdan anlamas, zaman zaman bana nerilerde bulunmas beni ok etkilerdi. Ona btn kalbimle balanmtm. ki erkek, bir kz ocuumuz oldu. ki ocuumuz doar domaz, biri de bir yanda lmt. ocuklanmzla mutlu, yaarken, o sapsalam grnen, hi hastalk nedir bilmeyen kanm, Navirtum'u bir gn eve geldiimde byk sanclar iinde kvranrken buldum. Ne olduunu anlayamyorduk. Komular toplanmt; hepsi bir eyler neriyor, kimisi de hastalklar iyi eden Tanna Bau'ya dua ediyordu. Ben hemen "Durun ben Hekim Lulu'yu araym, bize bir are bulur" dedim. Lulu,

Nippur'da olduka nl bir hekimdi. Aslnda bu isimde ok ok eskiden pek nl bir hekim varm. O deneyip, yapt ilalan yazm. Onlar bylece zamanmza kadar ulam. Onun yazd byle bir tablet kitaplmzda var. Yalnz yazd ilalann hibirinde hangi hastalk iin kullanlaca gsterilmemi. Acaba "bakalan renmesin" diye mi yazmad? yle olsayd ilalar da yazmamas gerek deil miydi? Nedenini bilmek olanaksz imdi. Lulu'nun nllne zenen ve ocuklarnn onun gibi hekim olmasn isteyen baz ana ve babalar ocuklanna Lulu adn koyuyorlar ama, ilerinden ka tanesi onun gibi olabilir ki... Bizim Lulu'yu getirdim. Kanm uzun uzun inceledi ve "Ona vereceim ilac evde hazrlayacam. Akama doru gel al" dedi. O gider gitmez komular kanmn vcuduna giren cinleri karmas iin, sihir yapacak bir kadn bulup getirdiler. Kadn, ii su dolu bir anak getirdi. ine lgn aac dallann atarak sular karmn zerine sratt. Bir kap iinde tts yapt ve etrafnda k gezdirdi. Arkasndan da bir bronz ile korkun sesler kartarak, "Korkun cinler hastay hemen brakp gidin! Fena uduk, fena Ala, kt hortlak, kt eytan, kt Tann, kt az, btn hastalklar Navirtum'dan uzaklasn; kn, kn onun vcudundan kn!" diyerek dualar yapyordu. Ben Hekim Lulu'nun evine gitmek iin acele ediyordum; fakat zaman bir trl gemek bilmiyordu. Nihayet koarcasna yola koyulup verdii ilalan alp eve getirdim. O, bira ile iilecek bir ilala karnna srlecek bir merhem vermiti. Hemen onlar yapld. Bir mddet olduka sakinlemiti; ama gnler ilerledike hastalk bir trl gemiyordu. Zavall yiyip imekten kesilmeye, yiizii saranp solmaya ve zayflamaya balaynca ne yapacam bilemedim. Bu kez yce Enlil Tapna'mn hekimini getirdim. Onun verdii ilalar yapld. Tapnan sihir rahibini ardm. Ne yaptksa boa gidiyordu. Nihayet bir gn canm kadar sevdiim, sevgisine doyamadm Navirtum, bir daha amamak zere gzlerini dnyaya kapyverdi. Bir trl inanamyordum. "Nasl olur, nasl olur bu kadar erken beni brakr gider!" diye rpmyordum; ama o bir daha aramzda olmamak zere bizden ayrlmt. Hepimiz akna dnm, perian olmutuk. Evimiz gnlerce akraba ve dostlarla doldu tat. Onun iin gzyalan sel gibi akt, kadnlar salarn datt. Aklma getiremediim, dnemediim bu felaket beni kolsuz kanatsz brakm, can evimden vurmutu. Onu ok byk bir trenle, Nippur'un

Nergal (lm Tanrs'nn ad) Kaps'ndan1 kararak, oraya yakn, llerin gmld yere gtrrken hi dayanamayacam, ben de yollarda leceim zannetmitim. Fakat Tannlar istemeyince lnemediini o anda anlam bulundum. Navirtum iin duyduum o derin ac ile azmdan dklen dizeleri yazdm, uzun bir at oldu, ama yine de byk zntm tam anlatamadma inanyorum. Onu size de yazacam, bakalm nasl bulacaksnz? Kt bir gz annelerin en stnne, Tatl hanma, annelerin stn gzeline bir gz dedi. Navirtum, bereketli yaban inei, gukkal kab gibi krld. ehrin btn halk ac ile inledi. Sonu gelen o kadna ok yazk! Ona bakan erkek nasl kederlenmeyecek! Ozanlarn tatl szl gzel arklar, imdi her yerde at ve inleme oldu. Onun sevgili kocas yapyalnz, Nippur'da, ehrinde yapyalnz Ludingirra, onun sevgili kocas yapyalnz. Nerede imdi gzel az, cazibeli az, cana yakn az Senin iin ac ile haykraym! Nerede imdi benim alml silahn? Senin iin ac ile haykraym! Nerede imdi benim grkemli elmasm? Senin iin ac ile haykraym! Nerede imdi benim kalpleri nee ile dolduran tatl arkm? Senin iin ac ile haykraym! Senin yaam yolun anlardan silinmesin! Senin adn gelecek gnlerde de anlsn! Navirtum'u kaybettikten sonra bir daha evlenmek istemedim. Onun getirdii bir kle kz vard. O bir hayli bym olduundan, onunla yaamm srdrmeye alyorum. ok terbiyeli, saygldr. Babas kk iken lp annesi ocukla kalnca ocuklara bakmakta glk ektiinden, onu Navirtum'un ailesine kle olarak satyor. Onlar da onu Navirtum'a eyiz olarak verdi.
1 Harita, No. 16.

Ben, karmn btn sevgisini kzm Nindada'ya verdim. Gzellii, iyi huyu, alkanl annesine benziyor. Onu hem okula gnderdim, hem kendim eittim. Mzie, ark sylemeye ok dknd. Bu yeteneini anlaynca ona bir alg almaya karar vermitim. Bizim davul, dmbelek, tef gibi vurularak; flt, kaval gibi flenerek alman alglar ile harp, gibi telli alglarmz var. Kzma "Bunlardan hangisini alaym?" diye sorunca hi dnmeden, "harp" karln verdi. Buna pek sevinmitim. nk ben de harpn sesine hayranmdr. Ondan kan melodiler bana sularn kr kr akn, damla damla dn, kularn cvl cvl tn hatrlatr. Hemen ona ucunda boa ba olan kocaman bir hap aldm ve bir de almasn retecek retmen tuttum. Mzik bizde okulda da renilir. Hemen hemen yllk bir eitim yaplr. Fakat, ben kzmn evde eitim grmesini istedim. algda karlacak sesleri anlatan iaretler vardr yazmzda. O iaretlere gre arknn sesleri bulunur. Fakat benim kzm bunlara bakmadan duyduu arky, hemen harpta almaya balad. Hatta benim yazdm baz ilahileri kendi kendine yle gzel seslendirmi ki... Kzm bir gn bana gelip, "Baba ben tapnakta ark syleyen, alg alan rahibelerden olmak istiyorum" deyince birdenbire hi aklma getirmediim bu istee, arp kalmtm. Rahibe olmak, Tanrlarmza hizmet etmek, en yce grev; ama ben lazmn evlenip oluk ocuk sahibi olacan dlerdim hep. Rahibe olunca da onun dzeyindekiler evlenebilir, ama ocuklar olmamal. Tanr evinde oturduklar ve Tanrya ait olduklar iin doan ocuklarda Tann'nn ocuklar saylr. ocuklar olmamas iin, bitkilerden yaplm eitli ilalar iirirler onlara. Kazara olan ocuklar, anneleri tarafndan, herhangi bir ekilde saklanamazsa ldrlrler. Tapnaklara rahibe olarak gitmek yle kolay deil. Fakat kzm o kadar yetenekli ki, hem de yce Tanrmz Llil'in tapnana alnd. Onun rahibe olmas mahallemizde byk bir heyecan yaratt. O gn rahip ve rahibelerden oluan bir grup gelerek arklar ve ilahilerle, gzel giysiler iinde kzm Tanrya gelin olarak gtrdler. nce uzun boyu; simsiyah uzun salar; bol kirpikli, dalgn bakl gzleriyle, kzm Tanrsal bir varlk gibi idi. Sevgili annesinin, daha o kck iken, narin elleri ve

gz nuru ile hazrlad iki sandk eyizini de, arabayla yanlarnda gtrdler. Onu gzyalaryla uurlarken, Tanrnn gelini olarak gitmesinin ilah heyecan myd, yoksa ondan ayrlmann znts myd beni alatan? Onu dnecek halde bile deildim o zaman. O gnden beri onu dinlemek iin, tapnaktaki trenleri hi karmaz oldum. Hele o harpn yalnz alarken bu dnyadan uzaklar, hayaller iinde uar, uarm. Bu da yallmn zevk ve gurur kark, en byk elencesi oldu. Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 17

TAPINAKTA LK KEZ BR KADINLA BRLKTE OLMUTUM

Yam yirmiyi gemi, henz bir kadnla yatmamtm. Bunun iin en uygun yerin, tapnaklarmz olduunu ve oralarda bu grev iin Tanralarmz adna kendilerini adam rahibelerimizin bulunduunu biliyordum; fakat bir trl oralara gitmeye cesaret edememitim. Yalnz bu i iin, tapnaklara her isteyen geliigzel gidemez kukusuz. Ancak, Tanrlarmza, tapnaklarmza saygl olan; kurbanlarn, hediyelerini dzenli olarak gtrp sunan; dinsel trenlere ve bayramlara her zaman katlan; genellikle aydn ailelerin bireyleri bu hakka sahiptir. Benim ailem de bu dzeyde olduundan rahatlkla gidebilirdim. Yam da uygundu. Fakat ne olursa olsun yalnz gitmeye hi cesaretim yoktu. Bir gn bizim mahallede oturan, Hekim Urnigi'in olu Dada ile konuurken ben, "Haydi, seninle Tanramz nanna'nn tapnana gidelim!" dedim. Tanramz nanna'dr, bize sevmeyi, ak, remeyi reten. Bu yzden onun tapnanda, bu ilerin daha bir baka olduunu duyardm. Arkadam ne sylemek istediimi hemen anlamt yle bi dndkten sona, "Olur, ama ancak iki gn sonra gidebilirim" dedi Ben de hee gidebileceimizi dnmemitim galiba. "Olur" dedim. nc gn byk bi heyecan ve merakla beklemeye balamtm Bu nada tapnaa gtlcsi gereken belgeleri toplayp sraya koymam gerekiyordu. Bnla bi/.i ailenin bir yl iinde oraya gtrd hediyelerin makbuzlar idi Bizim yle ok bayrammz ve trenimiz vardr ki Ay'n gkle ilk grnd gnden balayarak, her ayn yedinci, on beinci, otuzuncu gnlci bayramdr. Ayrca lm byklerimizi andm/ gnler, Tanrlarmz iin yaptmz trenler olduka oktur bir yl iinde. Bu gnlerde herkes gnlnden ne koparsa veya durumu neye olanak veise tapnaklara la. Bunlar pimi, i veya canl ku, balk gibi av hayvanlar ve evcil hayvanlar; ekmek, un sebze, ya gibi yiyecekler ve bira, arap, st gibi ieceklerden olumaktadr. Btn bunlara ait makbuzlar aylara gre ayrp sraya koymak pek kolay i deildi. Arkadam da kukusuz ayn ilemleri yapmak ve belki de kendisini

altrmak iin ii iki gn sonraya brakmt. nk onun da ilk gidii olacakt. Kararlatrdmz gne kadar hepsini derleyip toparladm ve akama doru bulutuk arkadamla. kimizin elinde makbuz ykl sepetler ve bira dolu testilerle tapnan yolunu tuttuk. Nasl heyecanl idim bilemezsiniz! Elim, ayam titriyor, ayaklarm geri geri gidiyordu. Arkadam da, benim gibi idi; ama ikimiz de birbirimize heyecanmz belli etmemek iin gayret ediyor, bo laflarla zaman geirmeye alyorduk. Ne garip, bunlan yazarken bu yamda bile, o gnk korku, merak ve sevinten oluan hislerimi duyar gibi oluyorum. Tapnan o grkemli basamaklarndan kendimizi sakinletirebilnek iin olsa gerek, ar ar ktk. Yapnn iine girince etrafmz, bizi Tanramza ulatran ve yalnz onu dnerek iimize huzur veren bir tts kokusu ile lir ve harp alglarndan dklen tatl bir mzik sesi kuatt. Karmzdaki en son blmede, altnla ssl giysiler iinde Tanramzn yontusu bizi karlyor gibi idi. Byk salonda oradan oraya giden rahipler ve rahibeler grlyordu. Bir an ardk nereye gideceimizi. Giriin biraz ilerisinde, karlkl iki oda nnde sralanm insanlar duruyordu. Bir tarafta yalnz erkekler, dierinde kadn erkek bir arada idi. Bizim gideceimiz yer "erkekler taraf olmal" diye o tarafa yneldik. Bir hayli bekledikten sonra ieri girme sras bize gelmiti. Girdiimizde karlkl oturan iki yazc grdk. Birine Tannanz iin getirdiimiz bira testilerini verdik. O da yannda duran kilden kk bir para alarak, zerine ne kadar bira getirdiimizi, admz, babamzn adn ve gnn tarihini yazp bir de mhrn basarak bize uzatt. Birer tane de kendisi iin yazarak yanna koydu. Bunlar daha sonra gnlk, haftalk ve aylk listeler halinde byk tabletlere geirilir. Odann duvarlan st ste, zerinde etiketler asl ve tabletler bulunan raflarla kapl idi. Dier yazc, getirdiklerimizi raftan ald koca bir tabletle birer birer karlatrd. Hepsi tamamd; ancak ok uzun srmt bu iler. Fakat her ikimiz de, tapmakta her zaman seks yapma hakkn kazanmtk artk. Bu arada biraz sakinlemitim. Arkadam da yle grnyordu. Dar knca yine bana hafif hafif titreme gelmeye balamt. Bir rahibe, bizi ve biri gen, ikisi orta yal grnen erkei yanna alarak, iinde yalann pek tahmin edemediim on kadar rahibenin bulunduu bir odaya soktu ve aynld. Rahibeler sraya dizilmi, bizleri yle bir gzlediler. Aralarnda bir fsldama oldu ve be tanesi ilerinden ayrlarak bize doru geldi. Her biri,

birimizi seerek elimizden tutup bu iler iin ayrlm ak odalar denen odalara gtrdler. Ben rahibeleri, kendimiz seeceiz zannetmitim. Halbuki onlar sokak fahieleri deildi ki... Bunlar Tanramzn grevini stlenen kutsal fahielerdi, dnememitim o zaman. Onlarn ba Tann'nn gelini saylr ve yksek dzeydeki kadnlardan olur. Dierleri, Tan-, n'nn odalklardr. Odaya girdiimizde ilk gzme arpan, tahtadan yaplm, zerinde bembeyaz keten araf serili bir yatak oldu. O araf bana, sevgili Tanramz nanna'mn evlenme treninde serilen araflan hatrlatt. Heyecanm yine en st dzeye ulamt. Birdenbire her eyden vazgeip eve kamak istedim. Fakat i iten gemiti artk. Rahjbe benim oturmam iaret etti. Kendisi de karma geti. Yzne bir trl bakamyorum. Gen miydi, gzel miydi, fark edememitim. Bana ok tatl, sevgi dolu bir sesle, "lk kez mi buraya geldin, adn ne?" dedi. Arkasndan annemin adn, babamn adn, okulu bitirip bitirmediimi, bir i yapp yapmadm sordu. Sorulanna yant verirken bir taraftan da onu gzlemeye alyordum. Herhalde o kadar dikkatle izlemi olmalym ki, yzn hi unutmadm diyebilirdim. Boyu benim boyuma yakn, benden daha yal grnyordu. "Acemi olduum iin beni daha deneylisi ald herhalde" diye dndm. Ban bir rt ile sarmt. Yanlarndan siyah lle lle salar grnyordu. Birden aklma geleli; kutsal fahielerin sokakta balarn rtmelerinin zorunlu okluunu biliyordum. "Demek tapnan iinde de balann rtyorlarm" dedim iimden. Yznn rengi biraz esmerce olmasna karn yanaklar al ald. Acaba o da benim gibi heyecanlanyor? Olabilir, nk o da toy birine bir tr ders verecekti ve bunda baarl olup olmayacan bilemezdi. O, sorulan sorarken bir taraftan ellerimi tutuyor; bam, yanaklarm okuyordu. Ellerinin der li zerinde scakln hissettike iime lk lk bir ey akyor gibi o,maya balamt. Bir ara kendimi tutamam ve btn gcmle ona sarlarak rasgele pmeye balayvermitim. Artk alm, her eye hazr duruma gelmitim. Ondan sonras bir rya gibiydi. Zaman hi bitmesin istiyordum, ama her balangcn bir sonu vard kukusuz. Daha sonralar oraya birok kez gitmi olmama ramen o ilk gn belleimde yle derin iz brakm olmal ki, bu yamda bile ryalarmda o gnk heyecanm yaadm geceler oluyor. Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 18

KUTSAL NUNBRDU KANALINDA TREN 1

En sevdiim elencelerden biri de, Nunbirdu kanalnda yaplan kutsal trene katlmakt. Bu kanal, Frat nehrinin sularn uzaklara kadar ulatrr ve kylarndaki tarla ve bahelerin sulanmasn, teknelerle Nippur'dan baka kentlere gidilmesini salar. Bu trenler ylda bir kez olur. Trene gitmeden gnlerce nce evlerde hazrlklar balar. eitli yiyecekler piirilir. O gn iin, zellikle gen kz ve delikanllara yeni giysiler giydirilir. Tren gn sabahleyin Gne Tanrmz Ulu kendini gstermeden, oluk ocuk, gen, ihtiyar, odalklar, kleler yiyeceklerle doldurulmu sepetler, torbalar, bira ve arap testileriyle, kanaln etrafndaki ulu aalarn glgeleri altndaki yeil imenlerin zerine yaylrlar. Baka ehirlerden de gelen, pek ok olur bu trene. ocuklar geni alanda oynarken, kleler sepetlerini, torbalarn aarak itahlar kamlayan eitli yiyecekleri ortaya karp, sofralar hazrlamakla urarlar. Bu arada evlerin hanmlar da bir taraftan etraf gzler, dier taraftan orada bulutuklar komu ve ahbaplar ile gevezelik eder veya onu bunu ekitirerek dedikodu yaparlar. Bu trenin en grkemli olay; kanal dolduran eitli byklkte, bir ksm kydan iplerle ekilen, bir ksm kreklerle veya yelkenle yzdrlen ssl tekneler iinde rengrenk giyinmi kzlarla delikanllarn gezmeleridir. ocuk iken onlar izlemek, delikanllmda ise onlarla gezmek, benim iin byk bir mutluluktu. O gn yalnz genler ift ift teknelere binerler. Her teknede yce Tanrmz Enlil'in ve Tanramz Ninlil'in ssl giysiler iindeki yontulan bulunur. Onlarn yannda ellerinde eitli alglarla gzel sesli rahip ve rahibeler vardr. Onlar, tekneler salna salna giderken, bazs neelendiren, bazs hzn veren arklar sylerler. Bunlara genler de katlnca, her taraf inler adeta. Bu arklarda yce Tanrmz Enlil, sevgili kars Ninlil ve onlann tapnaklar vlr, hikyeleri anlatlr. Bu kanaln kutsall da onlann bu yklerinden kaynaklanyor ya!
I Harita, No. 8.

Anlatlanlara gre daha insanlar yaratlmadan ok ok nce Nippur'da yalnz Tannlanmz oturuyormu. Burann delikanls yce Tannmz Enlil, gen kz sevgili Tannamz Ninlil ve yal kadn da Ninlil'in annesi Nunbaregunu imi. Ninlil'in annesi, kznn, btn Tannlarn ba, her istedii hemen yerine gelen gl Enlil ile evlenmesini ok istiyormu. F^kat btn Tannlarn batac olan gururlu, kendini beenmi bu delikanlya kzn beendirmek yle kolay bir i deil ki... Kadn dnp tanyor, en sonunda aklna bir zm yolu geliyor. Kzna, "Kzm Nunbirdu kanalna git. Orada soyunup suya gir ve ykan! Enlil seni grp beenecektir" diye t vermi. Kz da kendini beendirmek istiyormu ki, hemen annesinin nerisine uyarak kanala gitmi. Soyunup, rlplak berrak sulara kendini brakm. Hakikaten annesinin umut ettii gibi Enlil onu grm ve birdenbire arplma dnm. Kza srlsklam k oluvermi. Ona dayanlmas olanaksz yle bir istek duymu ki, hemen yaklap, evlenmeyi falan dnmeden, "Gel seninle yatalm" diye zorlamaya balam. Fakat kz bu damdan der gibi teklife, "Byle bir ey olamaz" diye kar km. Enlil bakm ki kz kandramayacak, hemen veziri Nusku'ya, "Nunbirdu kanalnn berrak suyunda ykanan bir kza grr grmez yle bir k oldum ki, onu ne yap yap bana getir!" diye emir vermi. Nusku bir tekne bulup kz kandrarak ona bindirmi. Enlil de arkasndan girmi tekneye. O hemen Ninlil'e sarlp onunla zorla yatm. Yatm ama bu uygunsuz hareketi derhal die Tanrlarn kulana gitmi ve hepsini son derece kzdrm. Enlil onlarn ba, k.l olduu halde, "Enlil defol kentten, git yeralt dnyasna!" diyerek kovmular. Zavall Enlil babamz byk bir znt ile yeraltna gitmek l/re iken, Ninlil dayanamam onu yalnz gndermeye ve o da arkasndan yrmeye balam. Yolda Ninlil, Ay Tanr Nanna'ya gebe olduunu anlam Enlil durumu renince, geceleri dnyay aydnlatacak Ay Tars'nn karanlklar iinde yaamasna gnl raz olmam. Onun yerine yeraltna yeni doacak Tanrlar brakarak olunu kurtarmak istemi ve bu nedenle yolun zerindeki Nippur ehrinin kapcs, yeralt nehrinin adam, lleri bu nehirden ller diyanna gtrecek kayk ekline girerek karsnn Ay Tanrs ndan baka ocuk daha dourmasn salam. (Bu ocuklarn adlarn sorarsanz yazaym: Meslamtae, Ninazu, Ennugi.) Bu arada yce Tanrmz Enlil ile sevgilisi evlenerek yeraltndan kurtulup tekrar Nippur'umuza gelmiler. Oullar Nanna da gkyzne karak parlak ile bizi aydnlatmaya balam.

Onlarn Nippur'dan kovulularn, byk bir znt ile yeraltna gidilerini anlatan hznl ezgiler, tekrar yeryzne kp Nippur'a gelilerini dile getiren neeli arklar yzyllar boyu yazlp sylenmi burada. Bu yknn doru olup olmadn bilemiyorum; fakat biz buna inanyoruz. Yalnz aklma yle bir dnce geliyor: Bizim ulusumuz arasnda bir kadnla zorla beraber olmak ok fena saylr. Kanunlarmzda byle yapanlara ar cezalar var... Acaba bunun byk bir su olduunu halkmza retmek iin mi bu yky sylemiler, yoksa bu yk dolaysyla m bu, su saylarak kanunlarmza girmi? Aman Tanrlarm, ben neler dnyorum, gnaha m giriyorum acaba? nsann hi istemedii halde bazen neler geliyor aklna! Bu ykii ister doru olsun, ister doru olmasn, bir yandan trenlerle elenmemize, te yandan bir kadnla zorla yatmann, deil insanlara Tanrla bile uygun olmadn gstermek iin bir neden oluyor. Bu hikyeden ozanlarmzn yaratm olduklar arklarn birka tanesini, belki merak edersiniz diye size de yazmay dndm. lgileneceinizi umut ediyorum. nce Enlil'imizi ozanlarmzn nasl tanmladn gsteren iirlerden rnek vereceim, sonra da ykden birka satr yazacam: Emirleri uzaklara ulaan, sz kutsal olan Enlil, Sz deitirilemeyen, verdii kaderler deitirilemeyen lkeyi gzetleyen, lkenin kalbini arayan bey, Yer Tanrlar, nnde eilirler, Gk Tanrlar sayg gsterirler. Ey Enlil! Kime iyi gzle bakarsan, O, ayan bast lkeleri kendine balar. Enlil, deerli oban! Soluk alanlar ynetecek obanlk iin prenslii yarattn, Kutsal tac onun bana koydun! Ey gl olan! Gkte yamuru, yerde suyu tutarsn, Ey Enlil! Tanrlarn (doann) yularn tutarsn. Sen beysin, sen beysin, Arpay byten beysin, Asmay byten beysin,

Gn beyi, yerdeki bolluun beyisin! Sz dndrlemeyen, Akll sz deitirilemeyen sensin! Enlil Tapna'ndaki tahtnda parlaynca Bir gk kua gibi g sarar. Yzen bir bulut gibi yolunda gider. O, gn tek prensi, yerin tek bydr. Onun yce veziri, toplantnn bakan Nusku, Onun kalbinden geenleri ve emirlerini bilir. Onlar byk bir sayg ile yerine getirir. Gelelim ykmzden birka blme: Annesi kzna sylyor: "Berrak suda kz, berrak suda ykan! Ninlil, Nunbirdu kanalnn kysnda yr, Ildayan gzl bey, ldayan gzl, 'byk da', ldayan gzl Enlil baba grecektir seni, Kararlar deimeyen oban, ldayan gzl grecektir seni, Kucaklayacak, pecektir seni" Ninlil keyifle annesinin nerisini yerine getirir: Berrak suda kz, berrak suda ykand, Ninlil, Nunbirdu kanalnn kysnda yrd, Ildayan gzl bey, ldayan gzl, "byk da", ldayan gzl oban grd onu. Bey ona "gel yatalm" dedi, o istemedi. "Benim kadnlk organn ok kk, birlemeyi bilemez, Benim dudaklarm ok kk pmeyi bilmez." Enlil'in Nippur'dan kovuluu: Enlil, Kiur'a (Ninlil'in tapna) yneldi. Enlil, Kiur'a gelince, Byk Tanrlardan ellisi. Kader veren Tanrlardan yedisi

Enlil'i Kiur'da yakalad ve dediler ki, "Enlil, lmsz olan sen, defol ehirden, Nunammir, lmsz olan sen Defol Nippur'dan!" Bunlar yazmakla sizi skmadmsa ne mutlu bana! Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 19 FIRAT NEHR 1 KIYISINDA BR GEZNT
t

Bir gn yolda Lugudu ile karlamtm. Bana, "Vaktin varsa Frat kysna gidelim, hem gezmi olur, hem de bulursak balk alrz" demiti. Lugudu'y eskiden beri tanrdm, ayak ticareti yapard. Okumas yazmas yoktu, ama okumularla beraber olmaktan byk bir mutluluk ve gurur duyduunu bilirdim. O gn hava ok gzel, fazla scak deildi; benim de vaktim vard, hem de byle bir gezinti, gnlerden beri biriken yorgunluuma iyi gelecekti. "Olur, gidelim" dedim. O gezmemizi hi unutmam; ok keyifli, ok neeli gemiti zamanmz. O gn nehir kysnda, balklar o kadar ok balk tutmulard ki, hi grmediim balk trleri vard aralarnda. Balklar, tuttuklar balklan cinslerine gre aynyor, byklerine gre de ikier, er, drder yaparak, iplere dizip demet haline getiriyorlard. Toplanan demetlerin bir ksm baka kentlere gnderilmek zere kayklara dolduruluyor, bir ksm da, Nippur halkna satlmak zere ayn lyordu. Onlar, uzun sre arkadala konumadan izledik. Lugudu, "lkemizde baln ve balkln ne kadar nemli olduunu dnyordum" dedi. Ben de, "Biliyorsun bizim halkmz her eyde olduu gibi balklkta da, byk bir dzenleme yapm. Tanrlarmzn bizim iin var etlii nehirlerimizde yzlerce kanal aarak, gller yaparak bu sularda her tr bal yetitirmiler. Aynca gneyimizdeki koskoca denizimizde de gzel balklar bulabiliyoruz, ne mutlu bize!" dedim. Bu balklar aklna gelen, geliigzel avlayp, soylarn kurutmasn diye, balk tutacaklann bal olduu bir lonca yapmlar ve bunlar denetlemesi iin baba adyla bir denetleyici koymula I ler ehrin balk avlayaca yer snrlanm. Tapnaklara, saraya, pazalaa verilecek balklar bir dzene konmu. Balklar balk fiyatlarn kendileri belirleyemiyorlar, yalnz saray bu ii yapyor. Oradan ne fiyat konursa ancak ona gre satlabiliyor. Tapnaklann balk tutmak iin zel yerleri var. Gereinde oras halka kiraya verilebiliyor.
1 Harita, No. 1.

Balklar taze olarak satlmazsa ya kurutuluyor, ya tuzlanyor veya piirilip bir tr ya iinde satlyor. eitli amalarla kullanlmak zere balktan ya da karlyor. Grdnz gibi balk ve balklk, byk bir i ve ticaret alan. Halkmz da balk yemeyi ok sever. Tanrlarmz iin tapnaklara bol bol balk gtrlr. Onlar Tanrlarmz yiyemez ama, onlar iin grev yapan ynla tapnak personeli midelerine indirir. Benim en ok sevdiim suhur bal ile balk yumurtasdr. Onlarn yannda birka soan, ekmek bir de bira oldu mu tadna doyum olmaz. Bizim bir kentten dier kentte haber, mektup gtren habercilerimiz vardr. Su kenarndaki ehirlerden gnderilenlere yolda yemeleri iin balk, ekmek, soan ve bira verilir. Balk ve balklmz sosyal dzenimizi koruyan Saygn Tanramz Nane'nin sorumluluu altndadr. Sz balktan alm iken unu sylemeden geemeyeceim: airlerimizden biri, bir balk evi yaptrp iine birok balk doldurmu. "Bunda ne var?" diyeceksiniz. Doru, fakat birde kalkm onun iin iir yazm. Dedi ya, biz, air ruhlu bir ulusuz. nmze ne gelirse ona ait bir iir yazveririz. Onu okuyunca bir hayli glmtm: "Balm senin iin bir ev yaptm, dostlarn da gelsin, sevgilin de gelsin; anan, baban, deden, karn, ocuklarn, komularn da gelsin. Gir sevgili olum, gir evine. Orada tuzlu bir kanal gibi alkanmayacaksn, nehir keltisindeki gibi bozulmayacaksn, taan sudaki gibi yatan yaylmayacak. Evine kimse yaklaamaz, onu bitki ile kapladm. Eiine, srgsne tts koydum. ine en iyi yiyecekler ile bal doldurdum. Oltasna oturacan bir yer yaptm, orada dinleneceksin, kimse seni rahatsz etmeyecek. Kavga etmeyeceksin, herkes sana hayretle bakacak; gir olum, gir evine." Ben bunlar dnrken, Lugudu, balklara durmadan "Bunun ad ne, unun ad ne?" diye sorup duruyordu. Ona "Bil bakalm bizde ka tr balk var?" diye sordum. yle bir dnd ve "Olsa olsa 15-20 kadardr" dedi. Ben yzne, "ne sylyorsun?" der gibi baknca hemen, "ok mu, kusuruma bakma, biliyorsun benim fazla bilgim yok" diyerek zr dilemeye kalkt. Ben, "Arkada nereden bileceksin, ben de bilemezdim ne kadar tr olduunu, fakat bizim eski bilginlerimiz btn balk adlarn toplayarak bir sra halinde yazmlar, katalogunu yapmlar. Bizim okulun kitaplnda var. Onlar, ocuklara zaman zaman okutup yazdryoruz. Fakat

balklar grmeden, onlarn hangi balk olduunu bilmeleri olanaksz. Listeye gre en az 250 balk tr varm" deyince Lugudu'nn gzleri hayretle alm. "nanamam, nereden bulmular o kadar cins bal?" demiti. Ben de, biliyorsun balklarmzn yaad nehirlerimiz, kanallarmz, gllerimiz, denizimiz gibi eitli ortamlar var. Buralarda sularn cinsine, s- f caklk ve soukluuna, ilerindeki bitkilere gre de eitli balklar oluyor." Lugudu, "Doruyu sylemek gerekirse biz ok mutlu bir milletiz. Atalarmz ne kadar bilgili ve dnceli imiler. O kadar bal bulup onlara ad koymay ve bu adlan yazp bizlere brakmay nasl akl etmiler, bir trl anlayamyorum!" dedi. Bunlan konuurken kl ok, yemesi ok zor olan bir balk gzme iliti. Arkadaa, "Bak bak, u bal tanyor musun? Onu bir yemee kalksan boazna klk karmadan yutabilsen ok anslsn" dedim. Arkasndan, "Bu bal yerken kadnn birinin yle can yanm ki, 'kocam benim iin toplar, olum benim iin yar, ne olur sevgilim de, balktan kl temizleyip bana yedirse!' dediini ekledim. Bu deyim ok hoa gitmi olmal ki, hemen bizim atasz kitabna ekleyivermiler" deyince Lugudu gld, gld, "Kim istemez yle sevgiliyi" diye karlk verdi. Deniz kenarnda yaayanlar daha deiik balklar yiyebiliyorlar. Nippur'umuz denizden olduka uzak. Bu yzden orada tutulan balklar, taze olarak bize kadar ulatnnak zor oluyor. Serin havalarda getirilirse de, az olduundan biz duyuncaya kadar hemen kaplr. Lugudu damdan der gibi, "Denizle, balkla ilgili bir Adapa yks olduu kulama gelmiti, sen bu yky bilirsin, ne olur bana anlatr msn?" diye sordu. Nasl anlatmam? Bana yeter ki, bildiim bir ey sorulsun! "ok ok eskiden deniz kysnda bulunan Eridu kentinde Adapa adl bir kahraman yayormu" diye sze baladmda aklma geldi: Bu yk bizim, ama Akadllar onu alarak yazya geirirken, bizim Tannlarn adn kendi dillerine evirip kendilerine mal etmek istemiler. Bu da bizim kltrmze nasl konduklarn gsteren bir rnek. Her neyse, ben szm srdrdm: "Bu kahraman, bo zamanlarnda balk avlamaktan ok mutlu olurmu. Bir gn yine kay iinde avlanrken birdenbire gney rzgr kararak kayn batrm. O da, denizde dalgalarla bouurken gney rzgr utunun kanatlarn krarak cann kurtarm. Bu-

mt. Kadnn dedii doru muydu? Doru ise kz olduunu kantlayp onu geri alabilecek miydi? Kz o kadnn yanna nasl gelmiti? Kadn onu alm myd, karm myd, yoksa alan birinden satn m almt? Doal olarak bizim aile iinde de, bunun nasl sonulanaca tartmas alm yrmt. Btn bunlarn yant ancak Puhrum'un verecei kararda belli olacakt. lkemizde olaylar, kiiler arasnda zlemezse, hemen mahkemeye bavurulur. Mahkemede, her iki taraf, ahitlerle ve yeminle hakl olduunu kantlamak zorundadr. Bunun sonucunu, Puhrum'da yarg olan amcam Ursatran'a sormaya karar verdim. Bizde, kk anlamazlklar ya ehir bakan zmler veya tapnakta zmlenir. Fakat byle nemli davalarn, Puhrum'a getirildiini biliyordum. Amcam ile ilk konumamda hemen bu konuyu atm ve kadn tarafndan bavurunun yaplp yaplmadn sordum. O, "Henz yaplmad ama yaknda geleceinden kukum yok. Byle iler kk mahkemelerde zlemez, mahkeme yaplaca gn seni mutlaka arrm" dedi. Buna ok sevinmitim. Aradan birka gn geince, amcamn beni ardn renerek hemen bize yakn olan evine kotum. Amcam pek keyilli grnyordu. Bana, "Haydi iin i, sen bir dava dinleyecektin, fakat ok ilgin olan ikincisi de kt. Yarn gel" dedi. "kincisinin konusu ne? Bana aklayabilir misin?" soruma, "bir cinayetle ilgili dava" karln verdi. Birdenbire akna dnm, byk bir hayretle, "Bir de cinayet davas ha! Nereden kt bu; kim, nerede, niin, kimi, neden, nasl ldrm?" gibi sorulan birbiri arkasndan sralayvermitim. Kentimizde bir cinayet! Ne korkun bir olayd bizim iin. "Nippur'da nasl bir cinayet ilenir?" Kalbime den byk ac yzme vurmu olacak ki, amcam hemen, "Merak etme, bizim kentte deil, bakentimiz sin'de olmu. ldrlen adamn karsnn da, bu cinayette suu olup olmadna oradaki mahkeme ve kralmz karar veremedii iin bize gndermiler. Biliyorsun bizim mahkememiz lkemizin en yksek adalet kurumu. Burada verilen kararlar kesindir ve kimse ona kar kamaz, deitiremez. Bu yzden baka ehirlerde sonulandrlmayan davalar bize gnderilir" diye durumu aklad. Ertesi gn iple ektim. Vakit gelince kahraman Tannmz Ninurta'nn tapnandaki mahkeme salonunda kendimi buldum. Benden sonra arka arkaya 11 kii, salona girip hakimin yannda yer aldlar. Bunlar, yarg

karar vermekte biraz kukuya dse, oylanna bavurulacak kimselerdi. Bunlardan bazlarn tanyordum: riyar olan yk tayc ekalla; ince, uzun boylu, sakall Lukan; orta boylu biraz tknazca olan bahvan Ubasin ve bir de adn hatrlayamadm, Tann Ninuta'nn tapnanda grevli bir memur... Daha sonra amcam byk bir ciddiyet iinde ieri gi>p yerini ald. Arkasndan drt kadn, iki erkek ve bir kz getirildi. Kk bir sessizlikten sonra yarg, "Kznn alndn syleyen kalksn, adn ve olay aklasn!" dedi. Orta boylu, tombulca, zerinde maviye alan renkte kelen giysi olan bir kadn ayaa kalkt. Olduka sklgan bir halde kekeleyerek, "Adm Tirannaummi, yl nce kaybolan kzm, (bir kadn gstererek) onunla birlikte giderken yakaladm. Kzmn ad Nuduptum idi; onu adyla annca dnp bakt bana. Fakat bu kadn 'onun ad Amatilia ve bana aittir' dedi. Benim kzm bir Nippuiudur; kzm ona ne evlatlk, ne gelin olarak verdim, ne de kle sattm. Halbuki o, kzma bir kle ad vermi." Yarg, "Bunu kantlayabilir ve doru olduuna yemin edebilir misin?" diye sordu. Kadn, "Tanklanm var kantlamak iin, aynca Kahramanlar Tepesi'nin bahesindeki kapda hem kralmz, hem de Tannlarmz adna yemin ederim, o benim kzmdr" yantn verdi. Yarg onu dinledikten sonra, "Kzn kendisine ait olduunu syleyen kalksn, adn ve kzn neden onun olduunu anlatsn!" dedi. Ufak tefek, yz solgun grnen, kvrck salar dank bir halde omuzlarna dklm bir kadn ayaa kalkarak, "Adm Tarihim, bu kz ben ne aldm, ne de kardm. Onu Kargula'da satarlarken grp satn aldm" diye karlk verdi. Kargula dedii yer, kentin duvarlarnn dnda, yklm, imdi kullanlmayan bir iskele idi. Son yllarda kente giremeyen baz fena kimselerin kaaklk gibi uygunsuz iler evirdiini, zaman zaman koruyucular tarafndan yakalanp cezalandmldklann ve onlan orada barndrmamaya zen gsterildiini duymutum. "Demek doru imi" diye dndm. Yarg iki kadn iki erkekten oluan tanklara dnp, "Bu kzn Tirannaumi'nin kz Nuduptum olduuna tank msnz?" diye sordu ve arkasndan, "Yasalarmza gre yalanc tanklk edenlerin cezasnn lme kadar gittiini bilin ve ona gre doruyu syleyin!" diye ekledi. Tanklar, onun, kadnn kendi kz olduunu, yakn komular olduklarndan kz iyi tandklann sylediler. Yarg hepsini dinledikten sonra kzn, kendi annesine verilmesine karar verdiini bildirdi. Yannda yumuak kil bu-

lunan yazc, hemen davann konusunu, davaclar ve karar, tanklarn adlarn bir tablete yazarak taraflarn karar onayladklarn belirleyen mhrlerini bastlar. Birbirine kavuan anne kz sarma dola, kz elinden alnan kadn da, alayarak salondan ktlar. Onlann arkasndan erkek, bir kadn ieri alnd. Yarg yazcsna, "Bunlarn davasnn ne olduunu okuyun!" dedi. Yazc okumaya balad: "Addakalla'nn klesi bahvan Enlilennam, Lusin olu berber Nannasig ile Kunanna olu Lusin birleerek, Lugalapindu olu niakku memuru Luinanna'y ldrmler. Ayn zamanda ldrdkleri adamn kans Luninurta kz Nindada'ya gidip, 'Senin kocan ldrdk' demiler. Bunu renen kadn durumu gidip hkmet yetkililerine bildirmemi. ldrenler yakalanm ve sularn kabul etmiler. sin'de, kadnn da ldrenler gibi sulu mu veya susuz u saylacana karar verilememi. Sayn kralmz tarafndan bu kararn verilmesi Nippur Yksek Adalet Mahkemesi'ne braklm." Yarg, kadna dnerek, "Kocan bu adamlarn ldrdn bildiin halde, neden gidip ilgililere haber vermedin?" diye sordu. Zayf, uzunca boylu, omuzlan km, ok yorgun grnen kadn, "Kocam bana hi bakmyor, geimimi salamyor, eve de istedii zaman geliyordu. Dokuma tezghlarnda, tarlalarda alarak kendime ve evime baktm halde hep barp anyor ve beni dvyordu. Kendisinden bkmtm. Onun iin 'ldyse bana ne' diye aldrmadm" dedi. Yarg katillere dnd ve "Kadnn syledii doru mu, size yardm etmedi mi, sizi zorlamad m? Niin ldrdnz korkmadan gidip kadna sylediniz?" diye sordu. Adamlar yine de drst kiilermi. "Bize yardm etmedi, her zaman kadna acyorduk. Adam hem bakmyor, hem de kansn dvyordu. Kurtulduuna sevineceinden bizi ele vermeyeceini biliyorduk" dediler. Yarg bunlan dinledikten sonra karara yardmc olacak yelere, "Siz ne dersiniz, bu kadn bu durumda sulu mu, susuz mu?" diye sordu. yelerden dokuzu kalkp, "sulu" demez mi? Nedense, "eyvah kadn da cezalanacak" dncesiyle zlmtm. O ara yelerden memur olan ile bahvan Ubarsin kalkt ve "Bu kadn asla sulu saylmaz. nk o, kocas ldrlrken adamlara yardm etmemi, ldrmeleri iin onlar zorlamam. Kendisine bakmayan, kocalk grevlerini yapmayan, onu dven adamn ldrlmesi kadn iin bir kurtulu olmu. Onun haber vermesi iin yasal bir zorun-

luluk da olmadna gre bu kadn sulu saylmaz" dediler. Btn yeler aralannda yava sesle bir mddet konutuktan sonra biri kalkarak, "Arkadalar hakl, kadn susuzdur" dedi. Yarg da, onlara katlnca kadn susuz bulundu. katilin, ldrlenin sandalyesi nnde ldrlmesine karar verildi. / Beni ok heyecanlandran ve ilk kez tank olduum mahkeme bitmiti. "Bana bu frsat verdii iin amcama ne kadar teekkr etsem azdr" diyordum. Mahkeme sresince btn konuulanlar, yazc tarafndan tablete yazld. Bir kopyas kralmza gnderildi. Dava ok ilgin olduundan, ben de bir kopyasn yazarak okula gtrp kitapla koydum. Ayrca baka kentlerdeki okullara da, birer kopya gndermitik. Onu, okulda zaman zaman okutup zerinde tartmalar yapardk. Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 21

BELEDYE BAKANIMIZIN BAINA GELENLER

Bir gn okula gittiimde, arkadalarn bir araya toplanp ateli ateli konutuklarn grnce, nemli bir konu olduunu hemen anladm. Aralarna girip, "Hayrola nedir bu heyecan, merakl bir olay m var?" diye sordum. Kakua, akn akn yzme bakarak, "Duymadn m bizim belediye bakannn bana geleni? Sylendiine gre Nippur'da duymayan kalmam" dedi. Bu kez aknlk bana gelmiti. "Ne olmu belediye bakanna; hasta olmu, kars bir adamla m yakalanm, sust m yakalanm, rvet mi alm?" sorularn birbiri ardnca sralayverdim. "Bunlarn hibiri deil; ama insan duyunca glsn m, alasn m karar veremiyor dorusu" diye Aakalla karlk verdi. "Beni meraktan atlatacaksnz, anlatn ne olur, bir an nce renmek istiyorum olay!" dedim. Hemen, "Dur ben anlataym sana hepsini" diye Elilbani atld. O, ok akac, olaylar btn canll ile anlatan ve zaman zaman bizi kahkahalara boan bir arkadat. Onu dinlemekten ok holanrdk. Bazen daha nce anlatt bir olay tekrar sylemeye balaynca, sesimizi karmadan sonuna kadar dinleyebilirdik. "arda onun bunun iine koan Gimilninurta adl bir adam vardr" diye sze balad Enlilbani. "Zavall adam yorulmak nedir bilmez. Onu hep yollarda grrm; oraya buraya koar durur. Senin onu tanman gerek; babann dkknnn olduu yerlerde dolar. alkandr, ama fakirlii bir trl stnden atamaz. Giyinii ve duruuna insann hep glesi gelir. Bir arkadam, 'Sen onun bu haline bakma; o yle akac, yle muziptir ki, yaptklarn bir duysan aar kalrsn'" demiti. Sabrm tkenmeye balamt. "Haydi, artk gevezelii brak, asl anlatman gerekeni syle!" diye lafn kesmek istedimse de, o, hi aldrmadan konumasn srdrd:

"Anlatldna gre, btn almalarna karn fakirlii bir trl zerinden atamayan Gimilninurta, birok zaman yiyecek bulamadan a geziyormu. Yine byle a olduu bir gn, can ok et istemi? Nereye baksa gznn nne et geliyormu. Morali o kadar bozulmu ki, hi dnmeden pazara giderek -eski psk de olsa- / zerindeki deri giysiye karlk yandaki bir keiyi alp evine getirmi. Getirmi ama, akl da bana gelmi birden ve dnmeye balam. Biliyorsun ataszmz: 'Fakir olmaktansa lmek daha iyidir, ekmei olsa tuzu olmaz, tuzu olsa ekmei olmaz, koyunu olsa eti olmaz, eti olsa koyunu olmaz.' te adamcaz keiyi alm ama; keiyi kesip piirince, geleneimize gre arkadalarna ve akrabalarna bir ziyafet vermeden olmaz. Fakat bu etin yannda en iyi cins bira bulunmazsa gelenler kzacaklar, diye dnrken, aklna kendine gre ok iyi bir zm yolu gelmi. 'En iyisi ben bunu belediye bakanmza gtreyim. Bylece hem ona iyi bir etki yaparm, hem de onun hazrlattraca ziyafette bana etin en gzel tarafn, birann da birinci cinsinden verirler' diyerek keinin boynuzundan tuttuu gibi doru bakann evinin kapsna dayanm. Karsna dikilen bakann kapcs Tukultienlil'e, 'eri girip bakan grmek istiyorum, hemen git, kendisine haber ver!' demi. Kapc, bakana, 'Kapda hediyesiyle gelen biri sizi grmek istiyor' deyince bakan 'hediye' kelimesini duyar duymaz, 'Ne duruyorsun, bir Nippurlu bekletilir mi? Hemen ieri al!' eklinde emir vermi. Gimilninurta, kabul edildii iin son derece sevinli olarak, sa eliyle keinin boynuzundan ekerken, sol eliyle de bakana selam akm ve 'Yce Tanrmz Enlil ile gzel Nippur'umuz, sayn bakanmza yardmc olsun, Tanrlarmz Ninurta ve Nusku, onu zengin ve gl yapsn' diye dualara balam. Bunun zerine, bizim bakan Gimilninurta'y batan aa szerek, 'Ne gibi bir zorlukla karlatn, ne istemek iin getirdin bu keiyi?' diye sormu. O da byk bir ak kalplilikle durumu anlatm. Bakan, bunun safln; gsz, fakir biri olduunu anlaynca ne yapsa beenirsiniz? Keiyi kestirmi, ziyafeti hazrlattrm. Adamlarna, 'u Nippurluya keinin kemikli ve sinirli yeri ile nc kalite biray verip kapdan dar atn!' demi. Sylenenler ona verilmi, Haydi bakalm kap

dar!' diye kolundan tutup karmlar. Halbuki o, kei etinin en iyi yeri ile birinci kalite bira beklerken; byle kovulunca son derece kzm, ayrlrken kapcya, 'Efendine syle, bana yaptnn katn ondan karacam bilsin' demi. Bunu duyan bakan, 'Bu aptal adam ne yapabilir bana, nasl katn karabilir' diyerek, btn gn glm durmu. Dorusunu isterseniz ben de, 'gl, her istei yerine getirilen bakann yaptn, bu zavall adam nasl burnundan getirebilir?' diye aklmdan geirdim." Enlilbani szlerini srdrmeye alrken ulpae araya girerek, "Brak da, gerisini ben anlataym" deyince ben biraz aaladm. nk o genellikle lafa sze karmayan; seviniyor nu, zlyor mu, kzyor mu yznden hi anlalmayan bir arkadat. Kendi kendime, "yknn gerisi ok ilgin olmal ki, ulpae'yi bile konuturuyor" dedim. Enlilbani'nin sz kesildiinden can sklm gibi idi. ulpae ona aldrmadan, "Gimilninurta o kzgnlkla doru kraln sarayna komu" diyerek anlatmaya balad: "Saraya gidip ne yapm etmi, kendini kraln nne karttrm. Kral grr grmez kendisini yere atarak ayaklarn pm ve sonra kalkarak iki eliyle kralmz selamlam ve 'Ey gelecei iyi, halkn koruyucu ruhu olan yce kralm, yapmak istediim byk bir arzum var, bunun iin grkemli bir araba gerekli. Ne olur arabalarndan birini bir gn iin bana verdir. Ben de ona karlk bir mana1 krmz altn vereceim size' der. Kralmz buna ok arm ama, yine de merak drts ile adamlarna istediini vermelerini sylemi. Kralmzn e ri zerine ona saygnlk verecek olan bir saray arabas ile zerine giysi, beline balamak iin bir de kuak vermiler. Gimilninurta, elbiseyi giyip kua beline baladktan sonra arabaya kurularak yola koyulmu. Yolda iki ku tutmu ve onlar bir kutuya koymu. Bylece belediye bakanmzn kapsna yanam. Bakan. kapsnn nnde grkemli bir saray arabas ve iinde gzel giysilerle birinin durduunu grnce, hemen dar frlam ve 'Sayn efendim byle yolculuk yapp kapma gelen siz, kimsiniz?' diye sormu. Gimilninurta da, 'Efendimiz sayn kralmz tarafndan geliyorum. O, yce Tanrmz Enlil'in tapna iin altn gnderdi' diyor.
1 Bir mana, 450 gram kadar.

Bunu duyan bakan, onu byk bir sayg ile evine alyor. Koyun kestirerek en iyi cins bira ile gzel bir ziyafet veriyor. Ziyafetin ardndan dinlenmek iin girdikleri odada, itii bol birann etkisi ile bakan derin bir uykuya dalveriyor. Bunu gren bizimki, oda kapsn kapayarak, kutudan kular salveriyor ve hemen 'altnlar gitti, altnlar alnd' diyerek barmaya, stn ban paralamaya balyor. Grltye uyanan bakann zerine atlarak, 'Altnlar bul; ben, kralmza ne diyeceim imdi?' szleriyle onu her taraf yara bere oluncaya kadar bir gzel dvyor. Bakan korkudan alayarak, 'Ne olur efendim, benim gibi bir Nippurluya kyma, kannda Tanrsal korunmas olan, Enlil'in kutsamasn kazanan bu kiiyi ellerinle kirletme' diye yalvardktan sonra iki kzl altnla, yrtt elbiseler yerine, yeni giysiler vererek evden uurluyor onu. Gimilninurta, tam kapdan karken kapcnn kulana eilerek, 'Efendine Tanr'dan gelen u haberi syle: Bana bir kez yaptnz, ben de karlnda bir yaptm. Daha iki hakknz kald' diyerek yrm gitmi. Bunu duyan bakan yine kahkahalarla glm ona." "Gerisini bana brak" diye Zazua atld ve hemen sze balad: "Gimilninurta oradan knca doru saraydan ald arabaya binip gitmi. Dnte bir berber dkknna girerek salarn kaztm, belden yukars ak bir elbise giymi. Bir eline sunak testisi, dier eline iinde ate olan bir tts kab alm. Beline de, hekimlerin ila yapt eitli otlarla merhemler bulunan torbasn asm olarak bakann evinin yanna gitmi ve 'Yaralan, bereleri, her trl hastal iyi eden, sin kentinde renim yapm hekimim ben!' diye barmaya balam. Bakan bunu duyunca onu hemen ieri artm. Onun gerekten hekim olup olmadn anlamak iin birok soru sormu. Bizimki yle akll yantlar vermi, dvlmekten yara olan yerlere bakarak onlar nasl iyi edebileceini yle inandnc bir ekilde anlatm ki, bakan etrafndakilere, 'Bu gerekten iyi bir hekim' diyerek onu vmekten kendini alamam. Gimilninurta, 'Yalnz ben bu ilac ancak karanlk yerde yapabilirim' demi ve birlikte hi k almayan bir odaya girmiler. Gimilninurta, hemen, suyu elindeki testiden iinde ate olan tts kabna dknce, odann ii du-

manla dolmu. Bundan yararlanarak, ne olduunu anlayamayan bakan tekrar bir gzel dvm. Bakan, odada aclar iinde kvranrken, o, hibir ey olmam gibi kapdan karken kapcnn kulana eilip, 'Tanr'dan gelen haberi efendine syle, bana bir yapt, ben ona iki kez karlk verdim. imdi bir hakknz kald?' diyerek kp gitmi." Akadca retmeni Alibani, "Ben de sonunu getireyim ne olur?" diye araya girdi. Alibani, Akadl olduu iin dilini ok iyi bilirdi. Okumaya, yazmaya, renmeye ok meraklyd. Bir Smer yks veya iirini duysa, hemen onu Akadcaya evirirdi. Anlayamad yerlerin aklamasn da, ounlukla bana sorard. Uzun yllar birlikte altk. Ne yazk ki, o benden nce yeralt dnyasna gitti. Bu olay ilk olarak o Akadcaya evirmiti. Alibani szne balamadan, ben, "Yahu ne uzun olaym bu, insann doru olduuna inanaca gelmiyor" diye araya girdim. O da, "Merak etme sonuna geliyoruz" diyerek "son hakk" aklamaya balad: "Aradan biraz zaman geince Gimilninurta, bir adam bularak ona, 'Git bakann evinin nne, avazn kt kadar bar, lklar at; evdekilerin hepsi darda byk bir olay var diye, kapya ksn' demi. Adam gidip alabildiine barp armaya balaynca evdekiler ne olduunu anlamak iin sokaa frlayp adamn yanna komular. Bu arada bakan da, kapnn nnde merakla olay izlemeye alrken, Gimilninurta hemen bakann yanna sokularak, 'Bana yaptn ktln ite bu nc karl' sz ile onu bir gzel pataklam ve herkes teki adamla megul olurken svp kam. Bakan rezil olacam, kk deceim korkusu ile kimseye bundan sz edememi. Fakat yapt ilerle hl hrsn alamayan Gimilninurta ile bakann iten att kapcsnn az durur mu? Olay bata gizli olarak birine anlatmlar. 'Bir sr verilince dalmas kolay olur' ataszmze gre herkes birbirine fslt halinde anlatrken, bu kez aktan aa bakann nasl aldandn, dayaktan nasl aclar iinde kvrandn, taklitler yaparak meydanlarda anlatmaya balamlar. Dinleyen halk da glmekten krlyormu."

yknn sonunu byle getirdi Alibani. Bakann Nippur'dan ayrldn duymutum; demek ki, bu yzden ayrlm, daha dorusu kam. Bir ynetici halkn diline dmeyegrsn, oradan kap adn unutturmadan kurtulamaz. stelik ykye bir yn ilaveler de yaplr; bundan deyimler, fkralar karlr; ataszleri bile yazlr. "Haydi arkadalar, bu olay bizi de bir hayli elendirdi. imdi gelin bunu, gelecek kuaklara ders olsun diye yazalm!" dedim ve hep birlikte Sumerce olarak yazdk onu. 2 Ludingirra'nn Yaajnyks Tablet 22

2 Bu hikyenin yazld tablet, Sultantepe'de yaplan bir kazda I K. yzylda yapm* bir rahibin arivinde bulundu. 1 000 yl sonra bu hikyenin devam elliini, edebi eser olarak okunduunu gryoruz.

SYASAL K MEKTUP VE ANIMSATTIKLARI

Bir gn meslekdam Kubaba evime kagelmiti. Onun byle gelmesi pek doal deildi. Muhakkak nemli bir haber olmal idi. Kendisinin, bakentimiz si'e gittiini duymutum. "Kim bilir oralarda neler bulacaktr!" diye dndm hatrlyorum. nk o, her gittii yerden eli hi bo dnmezdi. Bu kez ile, "Ben 11e buldum, bakalm bilecek misin?" diye sze balad. Ben aka olarak, "Altn m, gm m, deerli bir ta m bulup getirdin bana?" dedim. O glerek, "Benimle dalga geme; altn, gm nereden bulacam ben? Nerede biz de o ans? Bilirsin bizim iin en deerli olan bilgi. Onu bulduumuzda mutluluumuza son yoktur. te benim bulduum da bilgi, hem de ok nemli bilgi. Hi inanmayacaksn; ama sinde kitaplklar aratrrken, bundan elli yl kadar nce hangisinin doru olduunu bilemediimiz, devletimize ait birok dedikodunun asln aklayan, iki mektup elime geti. Hemen kopyalarn yaparak buraya getirdim." Ben de byk bir merak balamt. 50 yl nceye ait siyasal olaylar aklayan iki mektup! nanlacak gibi deildi. "Kubaba ne akgzsn sen! Byle akla gelmeyecek eyleri nereden bulur karrsn" dedim. - Byk Smer devletimizin son kral bbisin'in bana gelenleri biliyorsun. Sen benden kk olduuna gre, o zamanlar 10-15 yalarnda olmalsn! - Nasl bilmem? Onlar anmsaynca hep o gnlerin heyecann ve zntsn yaarm. ocuk olmama ramen, her gn evimize ulaan ac haberler ve onlarn yaratt byk korku beni ok etkilemi olmal ki, hi unutamadm. "Elamllar lkeyi ele geiriyor, yollar kesmiler; Martular da onlara karm, nlerine geeni ldryorlarm; sin valisi dmanlarmzla birlemi, kralmzn yerine kral olmakm istei" szleri balca haberler arasnda idi. Her gn "dmanlar Nippur'a gelecek" diye byk korku iinde idik. Yi-

yecek bulmakta zorluk ekiyorduk. Fiyatlar ok artmt. Bu yzden, "birok fakir aile, ocuklarn, baka ehirlerin halkna kle olarak satyor" deniyordu. "O zaman ya babam, annem bizleri de satarsa" diye uyku uyuyamadm geceler ok olmutur. - Biz o tarihte bakentimiz Ur'da oturuyorduk. Ben oradaki yksekokulda retmendim. Kralmz bbisin, Elamllann lkemize saldracan, Ur'a kadar gelebileceini dnm olmal ki, ehrimizin etrafndaki duvarlar daha bytm ve onanmt. - Nippur'un surlarnn da onartlmas ayn tarihlerde olmal. Arkadalarla gider alanlar izlerdik, onlarn sava esirleri olduu sylenirdi. - Ne yazk ki, Ur'un duvar da ie yaramad. Sen bizim orada neler ektiimizi bilemezsin. Ur'a gelen btn yollar dmanlar tutmu. Ne ehirden kimse dar kabiliyor, ne de kimse ieri gelebiliyordu. Dardan hibir yiyecek kente sokulmadndan sarayn ve halkn elinde bulunan yiyecekler zellikle tahl gn getike azalyordu. Halk korkudan tarlalarna kamaz oldu. Bu yzden onlar yabanotlar sard. obanlar, srlerini krlara gtremediler. Hayvanlar alktan lp lp gittiler. Bakmszlktan kanallarn sular bitti. "Kralmz, sin valisine tahl getirmesi iin emir vermi, oradan bol tahl gelecekmi" szleriyle bir zaman avunduk. Alk, ktlk gittike korkun bir hal alyordu. Genlerin, ocuklarn arklar, trklerle koup oyanadklar o gzelim parklar ve meydanlar insan ve hayvan lleriyle dolmutu. - Dorusunu istersfen bizde o kadar olmamt. nk "sin valisi biirra, Elamllarla anlam, onlann Nippur'a zarar vermelerini nlemi" diyorlard. Onun btn amac sin'de bir krallk kurmakm. Kendisi Amorit olduundan, kralln Sumerlilere kabul ettirebilmesi iin yce Tanrmz Enlil'in de onu kral olarak onaylamas gerekti. Bunun, Nippur'u kendi elinde tutmas ile gerekleebileceini bilen biirra, Elamllar Nippur'a yanatrmam. Fakat bakentimiz ile haberlemeyelim diye Nippur ile Ur arasndaki yollan tutturmu. "Kralmz kralln brakt" diye bir dedikodu yaylm. Bu yzden halk, kimin adna yemin edeceini ve nasl bir yl adyla tarihini atacan bilemediinden szlemeler yazl yaplamam.

Bu arada size unu aklamadan geemeyeceim. Belki ileride yntem deiir ve bizim yntemimizden haberiniz olmaz. Bizim szlemelere ay ad, ayn kanc gn olduu ve o yln ad yazlr. Bizim bir ylmz otuzar gnlk 12 aydan oluur. 3 ylda bir, bu 13 ay olur. Yl ad, o yl iinde kiralmzn yapt ilere gre verilir. rnein, Kral ulgi'nin sava kazand yl kanal yaptrd yl barahip veya rahibe olarak setii yl gibi. "Sen Ur'da bulunup grseydin asl korkuyu..." diye, Kakua sz ald: "Kralmzn yirmi beinci ylnda olanlar oldu. Elamllar ehrin kaplarn, duvarlarn krp daldlar ieri. Ellerine ne getiyse yakp yktlar. Evlerde ne buldularsa alp gtrdler. Hele koca sarayn, o gzelim tapnaklarn ge doru ykselen alevlerini: bu alevlere boyanm gn kpk/l rengini: kan dumanlardan ortaln gece gibi karardn; evsiz kalanlarn, yangndan zor kurtulup st ba yanmakta olanlarn lklarn asla unutamyorum. Evleri yanmayanlar da, dar kmaya cesaret edemiyorlard. nkii Elamllar grdklerini kesip biiyorlard. Sokaklarda, kanlar dereler gibi akt. Bu arada, dmanlarn kralmz srkleyerek gtrdklerini duyduk. Bu, hepsinden ac idi bizim iin. Bu olaylardan sonra yaklm yklm, bakentlii elden gitmi, kltr yuvalndan km Ur'da oturamadk ve Nippur'a g etmek zorunda kaldk. Biliyorsun, kralmzn bir daha ad san duyulmad. ldrld m, tutsak olarak m yaad, nerelere gtrld, ne zaman ld. bilinmedi; kukusuz bundan sonra da bilinmeyecektir." Bir utan bir uca uzanan Smer devletini 25 yl ynettikten sonra, byle bir sonu ile karlamak, biz Sumcrliler iin byk bir utan ve yz karas oldu. Fakat daha da nemlisi, kralmzn dedesi Urnammu tarafndan kurulan; babas ulgi'nin bar iinde 48 yl, sonra oullar Amarsin ve usin'n dokuzar yl krallk yapt, yz yln stnde hkm sren bir slale ile birlikte -nc kez- byk Smer devletinin de sonu oldu. Bunda, vatandamz olarak barmza bastmz, kendilerine devlet ynetiminde grevler verdiimiz yabanclarn byk etkisi olmutu. Buna ak rnek de. Kralmz, Amoritlerden en gvendii biirra'y sin e vali yapt halde, onun, daha kralmz lkeyi ynetirken, "ben kralm" diye ortaya kmas.

Ben birden bu dncelerden uyanarak Kakua'ya sordum: "Btn bu zc ve ac anlarn ortaya dklmesine neden olan szn ettiin mektuplar bu arada unuttuk. Onlarn bu konu ile ilgisi ne idi?" "Mektuplarn ikisi de kralmz bbisin'e yazlm. Birisi sin valisi biirra tarafndan, dieri Kazallu valisi Puzurnumuda tarafndan. Onlar kendin oku da, o zamanlar ne dolaplar dndn kendi gznle gr!" diyerek mektubun ' birini uzatt Kakua. O kadar merak sarmt ki, mektubu elinden kaparcasna alarak okumaya baladm. Bu, biirra'nn mektubu idi. Okuduka heyecanlanyor, ellerim titriyordu. Anlaldna gre kralmz, onu, Kazallu ehrinden tahl alp Ur'a gndermesi iin grevlendirmitir. O da, orada tahl fiyatlarnn ok arttn, ancak 72 000 gurluk tahl alp sin e getirebildiini, eer kralmz her biri 120 gur tayabilecek 600 tekneyi gnderirse ve teknelerin geecei kylardaki kentler ile sin ve Nippu'un ynetimlerini tmyle kendisine brakrsa onlar Ur'a ulatrabileceini, kralmzn korkmamasn, Elamllarn glerini yitirdiklerini ve kendisinde saraya 15 yl yetecek tahl bulunduunu yazm. Ne kurnazm vali! "lkeyi tmyle bana ver, tahl gndereyim" diyor aka. Dier taraftan, Elamllarn gszletiini, saray 15 yl besleyebileceini syleyerek kralmz uyutmaya alm. O yzden Ur'da, "sin valisi tahl gnderecek" szleri halk arasnda byk bir beklentiye neden olmutu demek. "Bundan da sin valisinin ne kadar ikiyzl olduunu gr!" diyerek ikinci mektubu uzatt Kakua. Puzurnumuda, mektubunda sin valisinin kendisine gnderdii haberi bildiriyor. Bu habere gre, -henz kralmz bbisin krallk yaparken- sin valisi, kendisini yce Enlil'limizin kral yaptn, nehir kylarndaki btn ehirlerin ve Nippur'un ynetimini ona verdiini sylemi. Mektubu yazan da, bu adamn kralmza kar dmanla birletiini, birok ehri ele geirdiini, btn valileri ldrdn, imdi de kendi ehri Kazallu'ya gz diktiini belirtip etraf dmanlarla sarl olduu, onlarla savamaya gc yetmeyecei iin, kralmzn yardm gndermesini rica ediyor. Meer ne dolaplar dnm o zaman! Aradan elli yl geti. biirra, krall istedii gibi elde etti. Tam 33 yl krallk yapmay baard. Arkasndan olu, torunu derken, imdi onun slalesinden medagan'a geldi sra. Bu kralmz, Sumerlilere ve Nippur'a ok nem veriyor. Nippur'dan kle olarak verilen ocuklara zgrln balad. Sylendiine gre, ok eskiden kuzeyde yaayan Asurlular,

Nippur'a saldrm, burasn da Ur gibi yakp ykmlar. O zamandan beri, tam olarak onarlmayan birok yapy, bu kralmz onartyor. Ve yeni binalar da yapyor. Nippur, yepyeni bir grntye brnd. Bu da, bizi ok sevindiriyor. Bu arada, Larsa'da da yabanc biri bir krallk kurdu. lkemiz yava yava bllyor. Yabanclar aramzda zgrce yaadklar halde, nedense rahat batyor kendilerine. lkede, karklklar hep onlardan kyor. Kendi insanlarmzn da birbirinden stn olma tutkusu dmanlarn eline iyi bir frsat veriyor. Biz insanlar bir trl anlamyorum. Ksack yaam gnlerimizi lkemize ve insanla yararl iler yaparak geirsek; sen ben diyerek birbirimizi yok etmeye, meydana getirdiimiz bu gzel lkeyi ve sanat eserlerini krp dkmeye almasak ne olurdu! lkemiz, bugne kadar ac tatl pek ok gn geirdi. Bundan sonra ne olacan hibirimiz bilemeyiz. "Artk bizim zamanmz ok ksald Kakua. Elimizden geldiince lkemizin yararna iler yaptmza inanyorum. Yllarca o kadar insan okuttuk, eittik; btn dlmz de, onlarn bize teekkr etmesi, deil mi?" Ludingirra'nn Yaamyks Tablet 23

SONU

Bizim Sumerli Ludingirra'nn ykleri, bylece sona gelmi bulunuyor. Acaba onun yazdklar bu kadar myd? Veya onlar tamamlayamadan, Sumerlilerin dedii gibi, "dnlmeyen lkeye" mi gitti veya yazd son ksmlar henz toprak altnda m? Bugn bunlar yantlayacak durumda deiliz. Yine de, yalnz bu yazdklar ile, 4 000 yl nce ulusunun yaantsn, inanlarn, Tanrlarn, okullarn, savalarn, alverilerini, hukuk ve adalet anlaylarn, ataszlerini, iir ve efsanelerini, sevin ve zntlerini nmze sermi oldu. Elimizdeki belgelere gre, Ludingirra'nn zld gibi, Sumerlilik onunla birlikte hemen yok olup gitmemi; daha 250 yl kadar srm, onlarn siyasal yaantdan ekilmeleri. Bu arada nc kez kurulan byk Smer devletinin sonunu getiren hilekr biirra'nn, sin'de kurduu ehir krallnn arkasndan Larsa ve Babil'de de krallklar kuruluyor. Nippur ehri de, bu krallk arasnda durmadan el deitiriyor. Ludingirra'nn anlatt gibi, Nippur, Batanrnn ehri. Okullar, akademileri ve kitaplklar ile bir kltr yuvas. Yksek bilim yapanlar, almalarn orada srdryor. Yksekrenim yapmak isteyen oraya kouyor. Nippur'u ele geiren kral, yasal kral olduunu belirtip onlarn kltrlerine verdii nemi kantlayarak, yerli halk kendisine balamak abasnda. te bu dnemde, Smer yazs ve dili ok gelimi. O zamana kadar azdan aza gelen eski bilgiler, destanlar, iirler, efsaneler bu yllar iinde yazya gemi, daha nce yazlanlar kopya edilmi, yenileri yaratlm. Bunlar oaltlarak baka ehirlerin kitaplklarna, okullarna datlm. Bylece bu dnem, Smer yazl kltrnn en parlak a olmutur. sin krallarndan Lipititar, Sumerce yeni bir kanun kitab bile yazdrtmtr. Fakat Babil'de, nl kral Hammurabi'nin baa gemesi ile btn ehir krallklarnn sonu geliyor. Hepsi Babil krallnn egemenlii altna giriyor. lkenin snrlan geniliyor. Sami bir Amorit olan Ham-

murabi, Sumerceyi devlet dili olmaktan karyor ve yerine Akadca geliyor. Bundan sonra belgeler iviyazs ile ve Akadca olarak yazlmaya balyor. Akadca ve iviyazs gitgide Ortadou uluslar arasnda, haberleme arac haline geliyor. Kral Hammurabi, Smer kanunlarndan yararlanarak Akadca bir kanun kitab hazrlattryor. Onu, drt ke diyorit tatan bir stun zerine yazdrtyor. Yazlarn st ksmna, kendisini Gne Tanrs'ndan kanunu alr durumda gsteren, bir kabartmasn yaptryor ve onu Babil ehrinin meydanna diktiriyor. Bunun tabletler zerine yaplan kopyalan da, dier ehirlere gnderiliyor. Artk Sumerliler, siyasal yaamlarn tamamyla yitirmilerdi. Fakat yazlar, edebi yaptlar ve dinleri yzyllar boyu varln srdryor. Edebi yaptlarnn ou Akadcaya evriliyor. Bu arada, Anadolu'da Hititler, Huniler iviyazsn alarak kendi dillerini yazmaya balyorlar. Suriye'de Ugaritler ise, ondan bir harf yazs oluturuyorlar. Bu milletler, Mezopotamya'dan Smer edebi eserlerini getirterek, onlarn evirilerini yapyorlar. Bunun iin Sumerce, Akadca ve kendi dillerini kapsayan szlkler gelitiriyorlar. 8. yzylda, Asur kral Asurbanipal, saraynda byk bir kitaplk kuruyor. Buna, lkesinin btn kitaplklarndan ve zel kimselerin kitaplklarndan, en eski Sumerce yazlm tabletleri getirtiyor. Szlkler yaptryor. Yzlerce yl boyunca, deien yaz ekillerini eskiieriyle bir arada gsteren listeler hazrlattryor. Kraln yazdna gre, kendisi de, Sumerce renerek en zor eserleri okumay baaryor. Bylece, Smer dili; eskiada Yunanca, ortaada Latince gibi, varln sa'nn doumuna kadar srdryor. Son olarak, Persler de iviyazsndan bir harf yazs gelitirmiler. Onunla Perse, Babilce ve Elamca olmak zere dilde yazlan kitabeler, bu yaznn ve dillerin zlmesini salamtr. Bundan sonra, o koca ehirler, grkemli saray ve tapnaklar, kitaplklar yaklm yklm. Su kanallar kurumu. Onlarn zerlerini kaln kum ve toprak tabakalar kaplam. Yeil tarlalar, balar ve baheler birer kum l haline dnm ve bylece 2 000 yla yakn bir sre bu milletler ile onlann kltrleri, yazlar ve dinleri unutulmu gitmi. Geen yzyl balayan kazlarla, btn bu kltrler ortaya kt. Yazlan ve dilleri zld. Bu suretle Ludingina da, Sumerlilerin, "gemi ile bugn arasnda sihirli bir ba" olarak tanmladklar yazlaryla, 4 000 yl ncesiyle bugn balam oldu.

KTABIN YAZILII HAKKINDA BR AIKLAMA

Aziz Atamz, dilleri dilimize benzediinden Trklerin atas olabileceini varsayd Sumerlilerin dil ve kltrlerinin lkemizde aratrlmasn istiyordu. stelik onlarn en az 4 000 yl nce yazp braktklar on binlerce tablet stanbul Arkeoloji Mzeleri deposunda ilenmeden duruyordu. Bunun iin Bat'dan hocalar, uzmanlar getirterek bu yolu at bize. lk almalarmz, tabletlerin kimliklerinin tespiti ve yaynlarla onlarn bilim adamlarna tantlmas idi. Fakat bugnk kltrmzn temelini oluturan Smer kltrnn halkmza, aydnlarmza da tantlmas gerekti. Bunun iin eitli dergilerde yazdm ve yazyorum. S.N. Kramer'in 15 dilde yaymlanp "Best seller" olan Tarih Smer'de Balar kitabn Trkeye evirdim ve T.T. Kurumu tarafndan yaymland, halkmz tarafndan da ok ilgi grd. nl yazarmz Orhan Pamuk'un Beyaz Kale romann okumam bana bir ufuk at. O, kitabn hakiki bir yazmadan alm gibi, fakat eitli bilgilerden yararlanarak yazmt. Halbuki bende 4 000 yl nce yazlm orijinal belgeler vard. 55 yldan beri onlardan edindiim bilgileri bir Sumerlinin yaamykleri olarak anlatrsam geni bir ortama ulaabileceimi dndm ve onu yazmaya baladm. indeki konularn hepsi; dnya mzelerine dalm, fakat byk bir ksm -iinde 33 yl altmstanbul Arkeoloji Mzeleri'nin 74 bini kapsayan "iviyazl Belgeler Arivi"ndeki metinlerden karlmtr. yklerin yazar olarak tanmladm Ludingirra'y; babas, annesi ve kans iin yazd ve kendinden 500 yl sonra Anadolu'da Hititler, Suriye'de Ugritliler tarafndan kendi lkelerine gtrlen iirlerinden tanyoruz. Genellikle Smer airleri adlarn yazmam iirlerinde. air ad olarak. yalnzca Ludingirra'y, Enheduanna'y ve Dingiraddamu'yu biliyoruz.

Ben ne bir roman, ne de yk yazarym. Btn amacm, bildiim konular aklda kalacak ekilde genlere ve ilgililere sunmakt. Bu yolda ilk denemem ocuklar iin yazdm ve Kltr Bakanl tarafndan yaymlanan Zaman Tneli ile Gemite Smer'e Yolculuk oldu. Onun ok tutulduu, ilk basksnn bir yla varmadan tkenmesinden anlalyor. Btn umudum, bunun da ayn ilgiyi grmesi. Bylece her ynnden birer rnek sunulan Smer kltrn halkmza, genlere ve ilgililere tantabilirsem, hem ulu Atamzn bir isteini ksmen yerine getirdiimi, hem de bu alanda bana at yol iin, ona olan kran borcumu biraz olsun dediimi dnerek huzur duyacak, mutlu olacam. Mesleimde kendilerine kran borcum olanlarn banda rahmetli arkadam Hatice Kzlyay var. ocukluumuzda balayan arkadaalnz retmenlikte, niversitede ve meslekta olarak Mzede sevgi, sayg ve zveri ile onu yitirinceye kadar srd. Aramzda hi srtme olmadan birlikte altk, birlikte yaynlar yaptk. Bylece bize saysz ve hesapsz teslim edilen tabletten yabanclarn "bir abide yarattnz" dedikleri "iviyazl Belgeler Arivi"ni meydana getirdik. Ulu Atamzn byk bir ileri grllkle Almanya'daki Nazi rejiminden kurtard bilim adamlarndan Mzeye atanan Prof. F.R. Kraus ile 10 yla yakn bir sre alarak arivin temellerini attk, birlikte yaynlar yaptk. Mzecilikte bize nder oldu. Hititoloji hocamz Prof. H.G. Gterbock yalnz okuldaki hocal ile yetinmeyip tabletlerin kopya tekniini reterek birlikte yaynlar yapmamz salad. Son olarak mrnn en az 60 yln Smer edebiyat aratrmalarna veren ve birlikte altmz yllar byk bir zveri ile bana Smer edebiyatnn ufkunu, bu alanda yaynlar yapmamn yolunu aan 93 yanda yitirdiimiz dnyaca nl Sumerolog Samuel Noah Kramer oldu! Hepsini sevgi ve kranla anyorum. Ayrca bu kitabn daktilo edilmesinde bana byk yardmlar olan gen arkadam Nihal Vardarin'e teekkrlerimi sunarm. 17 Nisan 1996 Muazzez lmiye Sumerolog

KAYNAKA

ALSTER, Bendt, Dumuzi's Dream, Aspect of Orral Poetry in a Sumerian Myth, Copenhagen, 1972. BGGS, Robert, D., .ZI.GA Ancient Mesopotamian Potency Incantation, Texts From Cuneiform Sources, Vol. II. FALKENSTEN, Adam, Die neusumerischen II, Mnchen, 1956. FALKENSTEN, A. ve SODEN, W. Von, Sumerische und Akkadische Hymen und Gebete, Stuttgard, 1953. GORDON, Edmod I., Sumerian Proverbs Glimpses of Everyday Life in Ancient Mesopotamia, Philadelphia, 1959. HALLO, William W. ve VAN DJK, J.J.A., The Exaltatio New Heven, 1968. JACOBSEN, Thorkild, The Trecsures of Darkness, A History of Mesopotamian Religion, New Haven, 1978. KRAMER, Samuel Noah, Tarih Smer'de Balar (History Begins at Smer), ev. Muazzez lmiye , Ankara, 1990. KRAMER, S.N., The Sumerian, Tleir History, Culture and Character, Chicago, 1965. KRAMER, S.N., Eroin tle Poety of Smer, Cration, Adoration, California, 1979. KRAMER, S.N., The Sacred Marriage Rite, Aspects of Faith, Myth and Ritual in Ancient Suner, Indiana, 1969. KRAMER, S.N., Sumerian Mythology, Nevv York, 1964. n tle World of Smer, An Autobiography, Detroit, 1986. Glorification oflnanna, Gerichtsurkunden /, 11,

Kramer

Anniversai'y

Volum, Cuneiform Studies in Honor of Samuel

Noah Kramer, Alter Orient und Altes Testament Band 25, Almanya, 1976. KRAUS, F.R., Nippur und isin, nach altbabylonischen Rechtsurkunden, Journal of Cuneiform Studies Volume III. OPPENHFM, A. Leo , Ancient Mesopotamia, Portrait of a Dead Civilization, Chicago, 1964. SANDERS, N.K., The Epic of Gilgemesh, Revised Edition Incorporating New Material, Penguen Books, 1972. SCHMKEL, Hart mut, Das Lcnd Smer. The Ancient Near East, Relating to the Old Testament, Edited by James B. Pritchard, Princeto, 1969. TOSUN, Prof. Dr. Mebrure-YALVA, Do. Dr. Kadriye, Smer, Babil, Assur Kanunlar ve Ammi-saduqa Ferman, Ankara, 1975. WOLKSTEN, Diane ve KRAMER, Samuel Noah, harna, queen of Heaven and Earth, America, 1983. VVOOLLEY, C.L., The Sumerian, New York, 1965. KONUYLA LGL SMER BELGELER EK:

BAGHDAD * TelI A " Ishchal f

Aqrab

SMER
AN D

* Teli U q a r Kutha V o ^ * J e m d e f N.jr

AKKAD

From
O 10

Govf.
i'o

Map
b

of
5o

/raq.
^ o

al-'Ubad
mi.

rarur:

','

Er'du*

Smer ve Akad ehirlerini Gsteren Harita,

stte, Ludingirra'nn annesine mektubu, (istanbul Arkeoloji Mzesi, ivizyazl Belgeler Arivi.) Solda, Nippur ehri haritasn gsteren tablet ve aklamas: 1. Nippur ehrinin ad EN.LL.K, anlam 'Tanr Enlil'in Yeri" 2. E.Kur Tapna, Tanr Enlil'in 3. Ki.ur Tapna, Tanra Enlil'in 4, Anniginna yeri (Ne olduu anlalamad) 5. Nippur'un merkez park 6. Emah (Yce Tapnak) 7. Frat nehri 8. idnunbirdu kanal 9. idauru kanal 10. Seks Bakmndan Kirli Kap 11. Kagal.mah (Yce Kap) 12. Kagal.Gula (ok Byk Kap) 13. Kagal.Nanna (Ay Tanrs Nanna Kaps) 14. Kagal-Uruk (Uruk Kaps) 15. Kagal-igibi-Urue (Ur ehrine Ynelik Kap) 16. Nergal Kaps 17. Kuzeybat suru 18. Gneydou suru. Bunlara paralel giden izgi, hendek. Ona Akadca hendek anlamna gelen hiritum yazlm.

147

15 Reetenin Yazl Olduu Tablet

<41W ftSC r * irf

ir~

-t," VS

!
f j f ~ ff*" W

. Ifcfr* - y "T **. , / -j

'

*>rtjL

V.

TjFsnt-''. s,-

* f * * -'.-"z , ; .,

>

>

<>. i Z ^ f ' j J

'

J y ^

,,

, ,

' t ' S"'

- s " -r-y.Ki iSiti.,-^ 1

* <

'

"< * * ' , " I1 s r ,S :

alg alanlar, gre edenler.

Sayfa 151: Tanra inanna'nn me leri Bilgelik Tanrs'ndan karn anlatan tablet. (Philadelphia niversitesi.) stte, hukuki bir anlama metni ve zarf (byk olan, zarf). Altta, Kral Urnammu Tanra Ningal'e bir takdime yaparken.