TRK KOZMOLOJSNE GR

Eski T r k l e r evren] nasl t a s a r l y o r l a r d ? Evrenle ilgili d n c e l e r i y l e gk, y e r ve a t a l a r tapm gibi d i n s e l i n a n l a r v e a y i n l e r i a r a s n d a n e tr likiler v a r d ?

Emel Esin, Trk Kozmolojisine Glrl'te bu ve benzeri

s o r u l a r n yantn aryor. Yksek renimini Paris'te Ecole des Sciences Polltlq-

u e s ' i n t a r i h b l m n d e y a p a n v e Trk konog

rafisinde Ejder balkl teziyle P a r i s n i v e r s i t e s i n d e

doktorasn t a m a m l a y a n yazar, bildii ok s a y d a dil s a y e s i n d e gerek Bat gerekse Dou kaynaklarn i n c e l e m i v e d n y a n n eitli b l g e l e r i n e a r a t r m a gezileri yapmtr. E m e l E s i n , T r k s a n a t , arkeolojisi, tarihi konularnda hem Trke hem de y a b a m d i l l e r d e y a k l a k drt y z m a k a l e k a l e m e almtr. Eserleri yurtiinde olduu kadar yurtdnda da ara trmaclarn bavurduu nemli kaynaklar arasndadr. E m e l E s i n , u z u n bir a r a d a n s o n r a toplu e s e r l e r i n i n bu ilk cildiyle yeniden okurla buluuyor.

EMEL ESN
TRK KOZMOLOJSNE GR

<
KABALCI YAYINEV: 1 8 0 Emel Esin Toplu Eserleri: 1

Dr. Emel Esin, 1 9 1 4 ' t e istanbul'da dodu. Babas Ahmet Ferit Tek, II. Merutiye! yllarnn ttihat ve Terakki Partisi mebusu, Cumhuriyet dneminin ise bakan ve hariciyecilerindendi. Annesi Mfide Ferit Tek, Fecr-i Ali dneminin kadn yazarlanndand. Yksek renimini Paris'le Ecole des Sciences PoIiliques'in tarih blmnde yapt; Paris ve Viyana gzel sanatlar akademisinde mimari, resim, mozaik, vitray ve gravr
renimi grd. Trk ikonografisinde Ejder balkl teziyle,

Paris niversitesi'ndc sana tarihi doktoru unvann kazand. Necati Lugal'den Arapa ve Farsa, Zeki Velidi Togan'dan Orta Asya tarihi. Harben Jansky'den ortaa Trke metinleri dersleri ald. Dogu ve Bat dillerinden olmak zere ok sayda lisan bilen ve bu sayede hem Bat hem de Dogu kaynaklarn inceleyebilen Esin, Trk sanat, arkeolojisi, tarihi konularnda ok sayda makale yazmtr. Eserleri, yurtiinde olduu kadar yurtdnda da aratrmaclarn bavurduu nemli kaynaklar arasndadr.

Trk Ko?niLJI',ii.^:i d'i.'^

oluturan "Gk v;- Yer" isimli makale, !979'l; 'idik KS Seri ll'yc :k' olarak l'ala I'ici Kr;;-,-i!i>r'oiiis! ( Devir rV:.'!ir.'niiltfij isinili klaptanalnmtr.

Kabala Yaymevi'de Birinci Basm: Kasm 1001 Kapak Dzeni: Serdar Bal Yayma Hazrlayan: Ergun Kocabyk

Bask: Yaylack Matbaas Mcellil: Yediim Mccllithaesi K A B A L C I YAYINEV Himaye-i Efal Sok. 8-B Cagaloglu 34410 STANBUL Tel: (0211) 526 85 86 Faks: (oi) 51) 63 05

KTPHANE BLG K A R T I Cataloging-in-Publicaton Daa (CP) Esin. Emel Trk Kozmolojisine Girif Kozmoloji 2. Dinler Tarihi 3. Orta Asya

EMEL ESN

TURK KOZMOLOJSNE GR

(jfy KABALCI YAYINEV

NDEKLER

KSALTMALAR NSZ YAZARN NSZ . EVRENSELCI DKOTOM: IKI ANA ILKEYE INDIRGENMI ALEM DZENI 1. Yaruk ve Kararg lkeleri ile Unsurlar 2. Jrfe'lar (Kozmolojik ldeogramlar) II. MEKN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER 1. Gk 2. Kk gns (Gk ark) 3. Yer 4. d (Zaman) III. SOMUT DNCELER 1. Tengridem'kr (Semaviler) 2. Yir-Tengri Kam, Yir-Sub/v Kut'lart ve nsan Ruhlar IV. AYNLER... 1. Genel Bak a. u Ayinleri
b. Hsiung-nu Ayinlerine Genel Bak c. Kk Trk Aminlerine Genel Bak d. Takvimler

7 9 15

19 19 26 39 39 42 47 50 56 56 77 93 93 93
97 97 104

2. Gk ile Ate ve Su Ayinleri

a. u Dnemi b. Hsiung-nu ve Tabga Dnemi

107
107 111

c. Tie-lt ve Kk Trk Dnemi

114

3. Alplk Kurumuna zg Trenler a. u Dnemi

b. Hsiung-nu, Tabga ve Ak-Hun evreleri c. Kk Trk, Uygur ve Hhnl evreleri d. Ouz evresi

119 119
126 128 141

4. Gne. Ay ve Kaanlk Ayinleri a. u ve Hsiung-nu Dnemi

b. Kfe Trk, Uygur ve Hkn\ Trk Dnemleri

147 147
148

5. Yer, Yer-Su, Aga, Dag ve Yog (Cenaze Treni) ile ilgili Ayinler a. u Dnemi
b. Hsiung-nu ve Tabga Dnemi c. ince Kao-ch't (Kagn) ve T'ie-le Denen Trk Boylar Kaanl ik Kk Trk ve Uygur Kaanlklar Dnemi

159 159
163

164

6. Kt Ruhlar Kovmaya ve Kehanete Ynelik 'Giyimli (Maske) Ayinler KAYNAKA DZN 174 177 189

fi

KISALTMALAR

AARP
AIUON AM AOASH

Art and Archaeology Research Papers, Londra.

Annali deli' Istituto Univers. Orientale di Napoli. Asia Majr, Ata Ohenialia Academiae Scientiarum Hungaricae,

Budapete.
APAvV Abhandlungen der Preussischcn Akademie der Wissenschaftcnt

Berlin.
BMFEA CAJ Bul/etin oj the Museum oj Far-Eastern Antiquities, Stockholm. Central Asiatic Journal.

CT
EDTF IA

Cultura Turcica, Ankara, Trk Kltr Aratrma Enstits.

Ergebnisse der deutschen Turfan Froschung, Lepzig. 1 9 7 1 . islam Ansiklopedisi

JA
JBAS

Journal Asiatique, Paris.

Journal 0} the Royal Asiatic Society.

KB

Ysuf Hss Hcib, Kuuidgu-Bi/ig, R. Arat basks, stanbul, 947-

KO KSIIMK

Kunst des Orients. Kratkie soobeniya Instituta materiaV noy kulturii, Moskova-

Leningrad MAS MIA

MRTB

Mongofshiy arxeologicesfe(y sbornife, Moskova. Material i issledovantya po arxeoiogii SSR, Moskova.

Memoirs of the Research Department o] the Toyo Bunko.

PIAC
SA

Permanent International Altaistic Confercnce.

Sovetskaya Arxe<Ao$ya.

SAD SE SPAvV

Seluklu Aratrmalar Sovetskaya

Dergisi.

Etnografiya. Akademie der VAssenschaJten,

Sitzungfjerichtederpreussischen

\ ST
STY TK TKA TKEK

Berlin.

| Stwfta Turdca.
Sanat Tarihi Yll, IsianbuL Trk Kltr Trk Kltr Trk Kltr Aratrmalar. El-Kitab.

VAJ
VANK

Vral-AltaischeJahrbcher, Hamburg.
Vestnik Akademii Nauh Kazak SSR, Alma-ala.

NSZ

Dr. Emel Esin'in ( 1 9 1 4 - 1 9 8 7 ) eserlerini, dilini sadeletirerek bir dizi halinde yeniden yaymlarken, yazar hakknda ksa bir bilgi vermenin gerekli olduunu zannediyorum. Emel Esin geni klir, Dogu ve Bat dillerine hakim olmas, alkanl, konusuna gnlden ball, kendi kendini mkemmel ekilde yetitirmesi, Orta Asya Trk sanat ve tarihi konusundaki orijinal aratrmalaryla dnya apnda ne kavumasyla nadir rastlanacak kiilerden biridir. Emel Hanm, 1 9 1 4 ylnda istanbul'da dodu. Babas Ahmet Ferit Tek ( 1 8 7 7 - 1 9 7 1 ) , I!. Merutiyet yllarnda ttihat ve Terakki Frkas K tahya mebusu olarak parlamentoya girmi, Trklk akmnn nc kiilerinden biri olarak Trk Ocaklarnn oluumunda etkili olmu ve 1 9 1 3 ' t e kurulan bu kurumun ilk genel bakan seilmitir. Daha sonraki yllarda Milli Mcadeleye katlm, bir sre maliye bakanl yapm, Ankara hkmetinin Paris temsilcisi olmutur. Cumhuriyetin ilanndan sonra, gl temsil kabiliyeti gz nne alnarak di lerinde nemli grevlere atanmtr. 1 9 2 5 - 1 9 3 0 yllar aras Londra bykelilii, daha sonra Varova bykelilii ve II. Dnya Sava boyunca Tokyo bykeliliini baaryla srdrm ve bu son grevinden sonra emekli olmutur. Emel Esin'in annesi Fecr-i Ati dneminin kadn yazarlarndan Mfide Ferit Tek ( 1 8 9 2 - 1 9 7 1 ) Hanm dr. Genlik yllarnda kaleme ald Pervaneler ve Aydemir adl ro manlar ok ilgi grm, kendisine byk hret salamtr. 1

Emel Esin, annesi babas, ei ve ailesi hakknda Sadullah Paa'dan, Akora'dan Merkez Elendi'ye kadar uzanan br izgide eitli yaynlar gerekletirmi ve bylece kendisi ve ailesi hakknda ilk elden bilgi

T R K KOZMOLOJISINE GIRI

Bu sekin ortamda doan Emel Esin, kendisine salanan byk imknlar baaryla deerlendirmi ve salam bir temel eitim elde etmitir. Emel Esin yksek renimini Paris'te Ecole des Sciences Politiques'in tarih blmnde yapm, ayrca Sorbonne'dan sertifika alm; Paris ve Viyana gzel sanatlar akademisinde mimari, resim, mozaik, vitray, ve gravr renimi grmtr. Trk ikonografisinde Ejder balkl teziyle Paris niversitesi'nde sanat tarihi doktoru unvan kazanmtr/ Daha sonralar Trkiye'de bulunduu srede, Lugal'den Arapa ve Farsa'y renmi; Zeki Velidi Togan'dan Orta Asya tarihi, Harbert Jansky'den ortaa Trke metinleri dersleri almtr. Anka ra'da Necati Lugal ( 1 8 7 8 - 1 9 6 4 ) ile balam olan retmen-renci ilikisi ksa bir sre sonra yakn bir aile dostluuna dnecek ve yllar boyu Emel Esin bu byk stattan istifade edecektir. 3 Babasnn Tokyo'daki grevi srasnda Sefaret Baktibi Seyfullah Esinle evlenen Emel Hanm, Orta Asya'ya ilk seyahatini 1 9 4 2 ylnda yapm, in medeniyetini ve Orta Asya medeniyeti hazinelerini yakn dan grmtr. Son derece bilgili bir kii olan Seyfullah Esin, kkl bir ailenin ocuudur. Dedesi II. Abdlhamid dneminin nl Viyana Sefiri Sadullah Paa'dr. Emel Esin, einin Birlemi M illetle r'de ki bykelilii srasnda ABD'de bulunmutur. Yine einin eitli lke lerdeki grevleri srasnda Kahire, Bonn ve Yeni Delhi'de bir sre

salanmas mmkn olmutur. Kaynakasnda bunlar kolaylkla grl mektedir. Mjgan Cumbur, "Emel Esini Kaybettik," Erdem cilt: 3, say: 7, 1 9 8 7 , s.
293-307-

Bu konuda TTK yaym olan Necati Lugal Armaan (1968) iindeki makalesinde. Emel Esin kendi yeimesini aklayan nemli bilgiler vermitir.

10

NSZ

yaam ve Yeni Delhi'de bulunduu sralarda ikinci Orta Asya seyahatini yapmtr. Bu seyahat Emel Esin'in Trk kltr ve sanatn deerlendiren ilk yazsnn kmasna ve yazarlk hayatnn balang cn oluturan Trkistan Seyahatnamesi adl kitabnn kaleme alnma sna yol aacaktr. Bu eser 1 9 5 9 ' d a Trk Tarih Kurumu'nca baslm tr. Yllar sren bu byk birikim birdenbire 1 9 5 9 senesinde ilk meyvesini vermi ve vefat ettii sene olan 1 9 8 7 ' y e kadar hzlanarak devam etmitir. Emel Esin'in yaynlarn Prof. Osman Sertkaya nispe ten geni olarak Trk Kltr Dergisi'nde derlemi, daha sonra Dr. Mjgan Cumbur Erem'dt kiiliini de dile getirdii bir yazda yayn larnn ksa kaynakasn vermitir. 4 Nihayet Tek-Esin Vakf ynetimi, yazarn vefatndan sonra, Mihin Lugal Hanm tarafndan hazrlanan
Dr. Emel Esin Ktphanesi Katalou'nun birinci cildini 1 9 9 4 ' t e ikinci

cildini ise 1 9 9 7 ' d e yaymlamtr. Bu katalogun ikinci cildinde, Esin'in yayn kaynakas eksiksiz bir ekilde derlenmi bulunmaktadr. Buna gre 1 9 5 9 - 1 9 8 7 arasnda Emel Esin, doksanbe tanesi yabanc dillerde olmak zere drtyz dolaynda makale kaleme almtr. Bu youn yayn faaliyeti, memleketimizde olduu gibi uluslar aras alanda da dikkati ekmi ve yazlar pek ok yerde kaynak olarak kullanlmtr.

Emel Esin hem yetime yllarnda hem daha sonralar, konusuyla ilgili byk bir ktphane oluturmutur. Ayrca binlerce fiten olu an byk bir birikimi mevcuttur. in ilgin taraf btn bilimsel a lmalarn ve yaynlarn hibir akademik kuruma bal olmadan bi reysel olarak gerekletirmi olmasdr. Buna ramen Trkiye'de bi limsel dergilere srekli yaz yazm, kongrelere dikkat eken tebliM. Cumbur, a.g.e., s. 1 9 8 .

11

TRK

KOZMOLOJISINE GIRI

lerle itirak etmi; ayn ekilde uluslararas kongrelere dzenli ekilde katlm; yazd makaleler, ince eleyip sk dokuyan nl dergilerde yaymlanmtr. Bu baarlar dolaysyla Emel Esin Hanm'a ok gpta edilmi, belki de biraz kskanlmtr. Fakat o hibir eye aldrmadan bildii yolda baaryla ilerlemeye devam etmitir. Ancak, vefatndan birka yl nce 1 9 8 3 ylnda, Atatrk Kltr Dil Tarih Yksek Kuru mu, Atatrk Kltr Merkezi asil yeliine seilmitir. Burada byk projelerin gerekletirilmesi iin alrken amansz bir hastalk sonu cu 1987 ylnda vefat etmitir. Emel Esin'in beklenmedik kayb, bilimsel adan byk bir boluk dourmutur. 5 Aile dostlarndan Prof. Osman Okyar, onun iin aa daki deerlendirmeyi yapmaktadr: Emel Esin'in bilimsel ahsiyetini tayin eden zellik lerinden biri, bir yandan Dou dilleri ve kltrne, dier yandan Bat dilleri ve kltrne hkim olmasyd. Bylece ok deiik kaynaklardan istifade ederek geni bir ufuk ve perspektif iinde alabiliyordu. Sosyal bilimlerde alan sanat tarihi ve kltr mese lelerini aratranlar iin bilhassa Trk sosyal bilimcileri iin sadece Bat dil ve kaynaklarna bal kalmayp, Dou dncesine ve kaynaklarna inebilmek ok nemlidir. Bu sayede kltr stnl ve gerilii ek lindeki kompleksler siliniyor. Bylece tarihleri ve yer leme yerleri itibariyle Dou ile Bat arasnda bir kp rnn zerinde bulunan Trklerin sanatlar ve kl trleri daha iyi anlalabiliyor. Denilebilir ki, Emel Esin byle bir senteze yaklam nadir sosyal bilimcilerimiz-

Prof. Osman Serkaya ve Dr. Mjgan Cumbur yukarda ad geen maka lelerini bu nedenle yaymlamlardr.

12

NSZ

den biri oldu. Evet, Dr. Esin Bat dillerinden ngilizce, Franszca, Almanca yannda Rusay, anlayacak kadar da Bulgarcay biliyordu. Frasa ve Arapa onun kaynak dillerindendi. Geni ilmi kapasitesi yannda, bu eitli dil bilgisi de onu Dou ile Bat arasnda bir kpr insan yapmtr. Batnn metodunu kavram, kendi milli ve manevi deerlerine tutkun bir insand.... Emel Esin'in kayb ile Trk kltr ve sanat tarihine derinliine ve mukayeseli olarak inmeye alan, bu tarih zerine lkenin iinde ve dnda konuabilen kymetli bir aratrc aramzdan ayrld. 6 Yine Emel Esin'in vefat zerine Beir Ayvazolu bir makaleyle onun kiiliini anlaml ekilde dile getirmitir. 7
Trk Kozmolojisine Giri adl bu kitap ise, Trkiye'de Orta ve

Asya sanat ve arkeolojisinin nemli birka ahsiyetinden biri olan

Emel Esin'in, Trk Kozmolojisi (ilk Devir zerine Aratrmalar), Trk

Kltr El-kitab Seri Il'ye Ek adl kitabndaki "Gk ve Yer" makalesinin

yeni ve ayr basmdr. 1 9 7 9 ' d a yaymlanm ve konusunda ilk ve tek kaynak durumundaki bu makale, Emel Esin Toplu Eserleri dizisinin ilk kitab olarak yeniden okuyucuya ve aratrmaclara kazandrlm oluyor. Yazarn dili belli lde gncelletirilmeye allm, ancak zgn ifadenin bozulmamasna dikkat edilmitir. Bylece okuyucunun g lk ekmeden yazarn anlatm ekline doru olarak eriebileceini

O. Okyar, "Emel Esin'in Ardndan," Yeni Forum, cilt: 8, say: 1 8 1 , 15 Mart

987. s. 49-50.

Besir Ayvazolu, "Emel Esin Hanm'a Dair," Tercman, 3 Mart 1 9 8 5 , s. 1 1 .

13

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

mil imekteyiz. Bu eserin ardndan. Emel Esin'in makalelerinden bir sekiyi genel okuyucuya ve aratrmaclara sunmay dnmekteyiz. Yaymlanacak dier ciltlerle birlikte, Orta Asya sanat, arkeoloji ve kltr tarihinin bu sekin ahsiyetine ait almalarn, daha byk oranda ve hakkyla deerlendirilecei kansndayz. Baz eserleri daha nce Kabala Yaynevi'nce yaymlanm -ve yaymlanmaya devam edecek- olan Jean-Paul Roux, Wolfram Eberhard ve Yaar oruhlu'nun almalarna ek olarak Emel Esin'in toplu eserleriyle birlikte Orta Asya'nn kltr mirasna deiik ynleriyle bakabilme frsat elde etmi bulunuyoruz. Emel Esin'in eserlerinin tekrar yaymlanmasna izin veren TekEsin Vakf yetkililerine ve Sayn Dr. Aye Bermek'e teekkrlerimi sunarm.

Prof. Dr. Aykut Kazancgil

14

YAZARIN ONSOZU

Trklerin kinat hakkndaki ilk dnceleri zerine yaplan bu aratrmalarda, en eski dnemler ile gk-yer ve alalar dinine bal evreler sz konusu olmaktadr. Bu sebepten, XI.-XII. yzyllardan sonraki kaynaklar gz nnde tutulmakla beraber, eski dnemler iin belge saylamamaktadr. Bylece Trklerin sonradan kabul ettii mil letleraras dinlerin, Trk kozmolojisine getirdii sonraki kavramlar ortadan kaldrlmak istenmektedir. phesiz ki, uygulanmak istenilen yntem her alanda uygulana mad. Baz konularn aa kmas, XI.-X1I. yzyllardan daha sonraya da uzanyordu. Dier taraftan, sz edilecek birka Kk Trk dnemi kitabesinden anlaldna gre, milletleraras dinlerin zellikle Budizmin Trkler zerindeki etkileri, gk-yer ve atalar dini evresine de ok erken nfuz etmiti. Bu gibi durumlar dnda, seilen ynteme sadk kalnmaya alld.

Emel Esin, istanbul, 1 9 7 8

15

GOK VE YER

I. EVRENSELC DKOTOM: ki Ana ilkeye ndirgenmi lem Dzeni

. Yaruk ve Karang lkeleri ile Unsurlar

Kinatn btn tezahrlerini gk ve yir-sub/v'un (yer-su: yz) 1 temsil ettii birbirine zt, fakat birbirini tamamlayan

yer iki

evrensel 'nefes'ten olumu olarak kabul eden sistem, proto-Trk ve Trklerin en eski, belki de z kozmolojisiydi. Eberhard'n, ounlu unu proto-Trk sayd ulardan 2 (M 1 0 5 9 - 2 4 9 ) nce, bugnk Kuzey in'e hkim olan ang slalesi dneminde. Ti denilen gk tanrsna, doa glerine ve atalara ibadet ediliyordu. Fakat anglann kozmolojisi dank inanlardan ibaretti. 3 Bylece, kinatn eitli tezahrlerini, mekn ve zaman iinde tm evreni kapsayan bir dzen olarak aklama giriimi, proto-Trk sanlan ulara atfedilmektedir ya da ular bu kozmolojiyi anavatanlar olan Asya'dan getirmilerdi. Evrensel olma iddiasnda bulunduundan, zamanmz aratrmaclar u kozmolojisine evrenselcilik veya evrencilik demektedir. u kozmolojisi, 'gk' ve 'yer'in temsil ettii iki ilkeye dayand iin de dikotomi (iki ilkeli sistem) adn almaktadr. Evrenselcilik, merkezi yeti devlet dini tarzndayd.* Gk tanrsnn hkmdarn atas 5 sayl-

Eski Trkede Yer-sub/v (yer-su) yer-yz demektir; yer kelimesi ise belirli bir yere iaret eder: G. Doerfer, n. madde 888. G. Clauson, An
Etymoloffcal Dictionary of Pre-Thlrteenth Century Turkish, yer".

W. Eberhard, in Tarihi, s. 1 7 , 3 3 .

Tsung Tung-chang, s. 259. Bkz. J. J. M. De Groot, Universismus; O. Franke, Gcschkhte dcs chinesischen Rcichcs, dizin s.v. Universalismus ve , s. 1 1 9 , 1 2 7 vd., 1 4 6 , 303 vd., 4 1 1 ;

19

TRK

KOZMOLOJISINE

G1RS

masyla, merkeziyeti devlet dini kozmolojik bir aklama bulmak tayd. Bu konudaki yazl rivayetler, in'de u dneminden (hemen) sonra baladna gre, ularn evrenselcilii ne dereceye kadar gelitirmi olduunu belirlemek gtr. Ancak ulardan sonra da, in ve Dou Trk kltrleri i ie gemi halde devam etti. Trkler ve in arasnda, evrenselciliin ortak kkeninin dnda daha sonraki karlkl kltr etkileimleri de sz konusudur. Ayrca, ularn icad evrenselcilik in'de ortaya karken, bir yandan da inlilerin H u 6 dedii ve in'in kuzeyi ile batsnda yaayan ve inli olmayan kavim ler -bu arada Trkler d e - ularn dier miraslar olarak ayn kozmolojiye sahip bulunuyorlard. u kozmolojisi, Hu evrelerinde deiik ekillerde sunuluyordu. Evrenselcilik, in'de olduu gibi Hularda da iki ayr ynde geliti: merkeziyeti devlet dinini uygulamaya yneltilmi Konfys felsefesi ve evrenselci dnceleri devlet idaresine yaymayan, bireyci bir grteki Taoizm. 7 Her iki eilim de, inlilerin Hsiung-nu dedii Dou Hunlarmn 8 siyasi ve kltrel geleneini izleyen Kk Trk

m , 62-3. M. Granet, s. 1 2 7 , 1 3 0 - 3 4 , 1 3 8 , 252, 320, 32.9. E. Biot, I, s. 4 1 8 vd. ang dneminde evrenselcilik yoktu: Tsung Tung-chang, s. 259. O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, 1, s. 1 1 9 ; E. Biot, 1, s. 440.
Hu: E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, s. 1 4 1 ve

not 1/152 'de verilen kaynaklar. Taoizm: Bkz. J. Legge ve 1. Toshihiko, Trklerde Taoizm: Kk Trklerin Kaan soyu A-shi-na boyunun IV.-V. yzyllarda yaad P'ing-liang: Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichen zur Geschichte der Ost-Trken, s. 3 2 0 - 2 1 , 3 6 7 , 4 6 2 . Bilge Kaan Taoist tapnaklar yaptrmak istedi: Lui
Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken, s. 224. 4 6 2 .

J. J. M. De Groot, Die Hunnender vorchrisf/ichen Zeit Hunnen, s. 2 3 3 .

20

EVRENSELC DIKOTOMI

Kaanl evresinde bulunuyordu. Tao dininin ilkeleri, btn Hu evrelerinde yaygnd. Kk Trklerin kaan soyu, inlilerin A-shi-na dedii boy, IV.-V. yzyllarda tarih sahnesine ilk kt zaman, Yalgz (Hoang-ho) 9 Irma'nn batsndaki P'ing-liang'da, bir Taoist trbe olan dan civarnda yaamaktayd. 1 0 Merkeziyeti devlet felsefesi ise, gerek Hsiung-nular, gerekse Kk Trkler tarafndan kabul edilmekte, fakat kendilerine gre yorumlanmaktayd. Hsiungnular ve Kk Trkler bakmndan, zellikle gl olduklar dnemle rinde dnyann Ordu'sunda11 merkezi in'de deil, kendi hkmdarlarnn bulunuyordu (hkmdar merkezi olarak ordu tabiri

Hsiung-nular tarafndan da kullanlyordu). Hsiung-nulara benzer

ekilde, Kk Trk kaanlar "Terigri-teg, tengride kut bulm$" (Orkun, I,

s. 2.8), yani 'gksel hkmdarlar' olarak kabul ediliyordu. Kk Trk metinlerinde de, terigri (gk) ile iduk (kutsal) olarak nitelendirilen yaz-yir (yer) (Orkun, I, s. zz) evrensel iki zt ve tamamlayc ilke, yani dikotomi halinde belirmektedir. Kk Trk kaanlarnn ordurgin'i 12 tken-y, drt ynn kava, yani kinatn merkezi sayl yordu. 1 3 u evrenselciliine ait terimlerin ounun Trke karl nn olmas, ayn kavramlarn Trklerde de var olduunun kantdr. inlilerin ve Trklerin dikotomik kozmolojisi, Iran dinlerindeki iki ilke zerine kurulu, ikici (dualist) grten bsbtn farklyd.

*
10 11
12

Bkz. not bl. 1/7. Kk Trk kitabelerinde Hoang-ho Irmag'na Yal-gz ad verilmekteydi: N. Orkun, isim dizini. Bkz. not bl. 1/7. Ordu: O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, m, s. 236.
G. Clauson, An Etymological Dictionary oj Pre-Thirieenth Century Turhish, S .v.

13

Bkz. not bl. n /39.

21

TRK KOZMOLOJSNE GlRlS

ranllar, iki ilkeyi birbirine dman ve birini iyilik, dierini ktlk simgesi sayyordu. Zerdt ve Mani dinlerinde, tk iyilik simgesi, karanlk ise ktlk simgesiydi. inliler ve Trkler ise bu iki ilkeye ahlaki bir anlam vermiyordu. Bu sebepten Mani rahipleri, Trklerin "cahillerine'' yle bir sitemde bulunuyorlard: Bunlar, iyi ve kt, gksel ve aa ruhlar arasnda fark gzetmeden btn ruhani varlk lara tapyorlar. 14 Gerekte, evrenselci dikotomi denen evrensel iki ilke dncesi, doann her ynn kutsal biliyor ve doa gleriyle uyum iinde yaamak ve bu glerin feut'unu kazanmakla iyilik haline varlacan sanyordu. Km'un belirmesi ve verdii dl ise baa ryd. 15 Evrenselcilik Taoizm ynyle, kutsal saylan kinatn genel ruhu kavramnda, "bir tzlg bolmak'16 dncesine yakn bulunuyordu. Gk ve yer-su dikotomisinin Trkler tarafndan ne ekilde d nldn ve bu iki ilkenin eitli oluumlarn bir Trke metin anlatmaktadr. Sz konusu metin belki IX. yzyldan olup ksmen inceden evrilmiti. Bu bir Budizm metni olmakla beraber, akta racamz ksm Burkan {Buda] dini kozmolojisiyle ilgili deildi; in(panteizm, vahdet-i vcud)

Uygurlar huei'leri

(aa ruhlar) 'burkan' olarak

kabul ediyor

ve

shen'lerden (gk ruhlar) ayrmyorlard, lnscriptions de VOrkhon, s. xxx/xxxv (not ti). Kr. G. Schlegel, s. 1 3 0 . saur 59-75. Mani dinini 762 'de kabul etlikleri zaman Uygurlar, bu 'aag ruh' heykellerini yaktlar: a.y. Mani dinini kabul eden bir Trk, gemi gnahlanndan tvbe ederken, artk yefc'lere (aa ruhlar, bkz. Sfovr) kurban vermeyeceine yemin ederdi: A. Von Le Coq, "Trkischc Manichaica." EDTF, M, 1 5 . Yeke, ikeh'e tapanlar: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v. satr 1 9 .
O. Franke. Geschichte dcs chinesischen Reiches. l. s. 1 4 6 , 1 9 0 .

Kara-Zieme. satr 430.

22

E V R E N S B . a DKTOM

Trk kinat dncesinden esinlenmiti:

Bu yrtnda karang titir. stn tengri yatuk titir, altn yaz yir

Kn-tengriyaruk titir. Ay tengri karang titir.

Oolyaruk titir, suv karang titir. Er yaruk titir, tii karang titir. Bu yirli-tengrili, tii/i-irkefeli bir ger kavp kamag tnhgl-tnszh, d iinte yana iki trl ed togar belgrer.... sekiz yang knli ayl Trt bolur. kn kansu-kavsu yonyor. tr yayl, kl, trt d bolur. ikirer d adrlur,

(Bang vd., Trkische Turfan Texte," VI, satr 3 1 8 vd.) Bu kinatta, stteki gk parlaktr, altta yaz yer

karanlktr. Gne tanrs parlaktr, ay tanrs karanlk tr. Ate parlaktr, su karanlktr. Er parlaktr, dii karanlktr. Bu yerli-gkl, diili-erkekli (ilkeler) kavu ursa, btn canl ve cansz, iki trl varlk doar, belirir.... Gne ve ay karp, kavuarak yol almaktadr. Bundan tr, yazl-kl drt mevsim olur. Drt mev sim iinde (her mevsim) yine ikier zamana ayrlp sekiz 'yeni gn' doar ('yeni gn'ler ince chieh, drt mevsi min ilk gnleri, ilkbahar ve sonbahar ekinoksu gnler ve gecelerin ayn uzunlukta olduu iki devir] ile yaz ve k gndnm gnleridir |en uzun gn ve en uzun gece]). inceden evrilmi bu kozmolojik metnin sonularm izleyebil mek iin, ilgili yaratl dncesini belki ksaca hatrlatmak gerekir: 1 8

17

W. Bang vd.. "Trkische Turfan Tcxte." v, satr 3 1 8 vd. Sekiz yhmeh slra'nn tarihi ve sz konusu anlamlan hakknda bkz. L. Ligeti, 295. 3 ' 9 Tao'dan Tai-chi'ye gelime: Bkz. C. A. S. Williams. "Yin and yang". Rz grlar: E. Chavannes, Us Memoires nisforiaues de Se-Mfl-Tslen. 1 1 1 , 3 1 3 . in kosmogonisi: E. Chavannes. Us Mtmoires historiaes de Se-Ma-Ts'icn, m, s. 3 3 9 ; J-ching, 1, s. 295; J. Lcgge ve I. Toshihiko'nun eserleri.

18

23

TRK KOZMOLOJSNE G R 1 S

Balangta, nitelii anlalamayan 'ilk neden' olarak ezeli Tao (yol, yntem) bulunuyordu. Bundan adem (yokluk) ve ademden ilk monad (tek varlk) belirdi. Vai-chi denen ilk monad da ekil, nefes ve madde olanaklar bulunmaktayd. Bu ilkeler harekele geince, yin (karang) ve yang (yaruk) ilkeleri olulu. Tai-chi, yans siyah, yars beyaz bir daire olarak gsterilir (Resim ). Karang ve yaruk ilkelerinin ana ve ataya benzetilen nefesleri, sekiz ynden esen rzgrlarla tanarak birleti ve

Resim i be unsur dodu: su, ate, aa, maden ve toprak. in'de ve Trk lerde, unsurlar ve gksel cisimler, eitli ailelerin kk saylyor ve bunlara kk. ruh veya aile anlamna gelen, Trke toz. ogu (veya ugu); veya kut gibi isimler veriliyordu. Her t (canl veya cansz varlk) bu ailelerden birine aitti. Eklerin kutunu (doga), bal olduu unsur ve gksel cisim ailesi belirlemekteydi. Trklerin unsurlara verdii nemi, 5 9 8 sralannda, Theophylatos Simokatta yle ifade etmekteydi: Trkler atee olaanst sayg gstermektedir. Rzgr

Unsurlar, gk cisimleri, renkler, gezegen ve yldz adlar: Bkz. not bl.

1 / 1 9 . OgusAgus: Bkz. G. Clauson. An Etymological Dictionary of PreThirteenth Century Turkish ve Kara-Zieme. dizin. Kut. tz: W. Bang vd.,

"Trkische Turfan Texte," vn, dizin, qut 1 (Element). Ed: Bkz. not bl. 1 / 1 9 . Hsiung-nu hkmdan kuzeye ynelmiti: J. J. M. De Groot. Die
Hunnen der vochristliehen Zeit Hunnen, s. 60. Ytrgpru, tn-ortus: N.

Orkun, 1, s. IX. Trklerde su rengi yrng idi: Bkz. not bl. 1/59.

24

EVRENSELC1 DKOTOM

ve suyu da sayar ve topran erefine ilahiler sylerler. (Dieterich, 11, s. 1 4 ) Unsurlarn kinattaki yerini temsil eden ynl pusula dzenlen mekteydi. Bu pusulada, karang ilkesi ve yer-su simgesi olarak toprak merkezde yer alyordu. Dier drt unsurdan su ve atein kuzey ve gneyde, aga ve madenin dogu ve batda olduu dnlyordu. Unsurlar, bylece ynlerle ilikilendirildigi gibi, ynlerin simgesi saylan baz gksel cisimlerle de e tutuluyordu. En eski in astrolo jisi, yldzlar yedili takmlardan oluan drt byk gruba ayrmakta ve bu drt grubu, baharda douda grnmeye balad zamana uygun olarak drt ynn simgesi saymaktayd. Sonuta, Trklerin de kabul ettii kendi inanlarna dayanan bu kozmik yasalara gre unsurlar, ynler, drt byk yldz takm ve onlara atfedilen renkler, bunlara ek olarak gezegenler, mevsimler ve gnn evreleri, birbiriyle ilgili olarak kabul ediliyordu. Mekn ve zamanla ilgili balca kavram lar, merkezde toprak olmak zere, ynl bir pusula iinde dizili yordu. Trke isimleriyle zdeleri yleydi: Toprak unsurunun ko numu merkez, gezegeni Trke Sang orunguJug (Sar Bayrakl) veya Sekentir denen Zuhal {Satrn}, rengi san (Trklerde ayrca yaz) idi. Aga (Iga) unsurunun yn gn dousu, mevsimi bahar, saati sabah, rengi gk, gksel cisimleri Kk-luu (Gk-ejder) denen yldz takm, Iga-yultuz (Aga yldz) veya Ongay denen Mteri (Jpiter! gezegeni, Ku (Niao) denen yldzlarn zirvede grnyd. Ate unsurunun yn gney (eski Trke kn-ortusi: gnein tepede grnd yn), saati le, mevsimi yaz, rengi kzl, gksel cisimleri Kzl-sagzgan (Kzl-saksagan) denen yldz takm ve Oo yultuz denen Merih {Mars} ile yazn gkyznde tepede grlen Kkluu yldznn 'kalbi' Sin yldz (Arapa Kalbul-akrab: Antares) idi.

25

TURK KOZMOl.OIIMNr- G 1 R 1 $

Maden unsurunun yn bat, saati aksam, mevsimi sonbahar, rengi ak (beyaz, veya beyaz lekeli), gksel cisimleri 'Ak-bars (pars)' denen yldz takm ve Erlig veya Erklig ad verilen (kuvvetli anla mnda) ve bir alp olarak hayal edilen Zhre IVensl gezegeniyle sonbahar ekinoksunda gn en tepesinde gzken ve Kara-alp (H) denen yldzd. in'de su unsurunun simgeleri, suyun zdd saylan ate unsuru nun tam tersiydi. Yn, yeraltnda olduu dnlen su uurumu ve alt yn; mevsimi k; saati gece-yars; rengi karayd. Fakat Hsiung-nu ve Trkler, 'Kuzeyli' diye adlandrlmalar nedeniyle kuzey ynne sayg gsteriyorlard. Nitekim, Hsiung-nu shan-y's (hkmdar), in hkmdarnn tersine, gnee deil, gk tanrsnn makam saylan Kutupyldzna nem verip, yzn gece g zirvesinin yn saylan kuzeye evirerek tahtnda oturmaktayd. Trkler de, kuzeye tn-or(us (gece yans) deyiminden baka, yrgaru (Orkun'a gre, "yukan") demekteydiler. Olaslkla, kuzeye sayg nedeniyle Trklerde su rengi (belki gksel su) yorum: (ak) idi. Yeralt sulanna ise kara-su deniyordu (Zieme, "Ein Uigurischer Ernisegen," s. 12.6). Hem in'de hem Trk lerde su unsurunun gksel cisimleri, ince 'Ylan ve Kaplumbaa', Trke Kara-ylan denen yldz takm; Suv-yultuz (Su yldz) ad verilen Utarit {Merkr} gezegeni ve kn zirvede gzken lker (ince Ma) yldzyd.

z. Irklar (Kozmolojik l d e o g r a m l a r ) Evrensel iki ilkeli kinat dncesinin 1 4 kriptografisi (yazl ia-

* in kozmolojisi ve feua'lar: l-ching, 1, 185-300, 3 3 1 . 34. P. L. F. Philastre.

26

EVRENSELO DKOTOMI

retleri) de vard ve bunlara ince kua ve Trke rk denirdi. Her iki sistemde yaruk ilkesi tek say ve nokta (o) (Ho-t'u usul) veya izgi ( _ ) ile; karang ilkesi ise iki says ve iki nokta (o o) veya yan yana iki ksa izgi ( ) ile temsil edilmekteydi. Tek saylar yank ilkesine, ift saylar karang ilkesine aitti. Noktal rfe'lann oaltlmasyla, doann eitli tezahrlerinin simgeleri yaplyordu. Ak veya kzl noktalar yank ilkelere, kara noktalar karang ilkelere iaret ediyordu. izgili rh'lar st ste ikier, er veya altar olarak diziliyordu ve bunlarla da doann 8 ve 64 tezahr ifade edilebiliyordu. Yaruk ilkesinin gkten sonraki balca temsilcisi gneti (rk': = ) . Karang ilkesinin yer-su'dan sonra balca temsilcisi ayd (trfe': ==). Birbirinin zdd saylan su unsurunun rk'
H

ve ate unsurunun rfe' ss idi. l

rfe'lan bir pusula eklinde dizebilmek amacyla gk ve yer nefesleri ile doann baz tezahrlerine de l rfe'lar atfetme yolunda gidilmiti: 1 1 , 573-80 'deki zette yaplan atflar. M. Grane, s. 363 (rzgrlar). -chi x x v n (unsur rklar). J. J. M. De Groo. The Religious System of China. s.
9 6 1 (ay, gne rh'lar). J. J. M. De Groot, The Religious System of China, I I I ,
s. 960-63. Liou Tse-Houa. s. 1 3 - 5 0 . E. Chavannes, Les Mtmores historiaucs

de Se-Ma-Ts'ien, 1, s. 44-8; m, 339-84. Trk kozmolojisi ve rklar: W.

Bang vd., "Trkische Turfan Texte," 1; Irk-bMg, R. Arat, Eski Trk Hri, s.

1 3 2 - 3 7 , 300-302; W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte." VII, yazma 283 0 . in'de simgeler: W. Eberhard, Sternkunde und Weltbild im ailen China,

s. 48-50. Trklerde drt byk yldz takm (Kk-luu. Kzl-sagzgan. Akbars. Karaylan): O. Prisak, "Qara." s. 249; W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, sar 92-5. Ak, hem beyaz hem ak-alacal demekti: bkz. Kar. s.v. in'de: Liou Tse-Houa, 5 5 . E. Chavannes, Les Memoires
historiques de Se-Ma-Ts'ien, 1, s. 42-48. J- J- M. De Groot. The Religious

System of China, s. 9 7 1 - 7 3 . Trklerde gezegen ve yldz adlar: bkz. W. Bang vd.. "Trkische Turfan Texe," vn ve G. Clauson, An Etymologfcal Diclionary of Pre-Tnirteenth Century Turfcish. Erlik: Erklig: bkz. not bl.
HI/77.

27

TRK KOZMOLOJSNE GR

gk nefesi ( ) , yer nefesi (), gk grlts ve ejder (a), rzgr (), dag (). Yine ata ile anaya benzetilen yaruk (gk) ve karang (yer-su) nefeslerin, her yl boyunca sekiz ynden (drt yn ve ara ynler) eserek, yl boyunca tekrar birleip doann l rfe'la temsil edilen dier alo tezahrn dourduu farz ediliyordu. Yl boyu erevesinde gzlenince, l rklar yalnz unsurlar ve doann tezahrlerini deil, sekiz yn, rzgr ve yang fen'e de (mevsim balar ve ortalar) karlk gelmi saylyordu. Ancak l rfe'lar, ynl bir pusula eklinde dizilmek istenince uyumsuzluklar ortaya kmt. ki ayn pusula dizilii denenmi, ancak yine de l rfe'lann zaman ve mekn iindeki sras arasnda zdelie varlamamt. Aksine iki ayn pusulann varl daha fazla karkla neden olmutu. nc cins baz karklklar da u sebeplen meydana geldi: Sabit saylan yeryz etrafnda gk kubbenin gece ve gndz ile mevsimler boyunca durmadan dnd sanldndan, 2 0 st yn ve alt yn kav ramlar da, gece farkl, gndz farkl oluyordu. Genellikle, kullanlan pusulada gnein zirvede gzkt gney taraf yukar ynle ve kuzey taraf aa ynle ilikilendirilmekte, faka dier pusulada yukar taraf (gk) kuzeybatya denk gelmekteydi. Bu son pusula Trklerde kabul edilmi olsa gerek; nk gk kaps kuzeybatda dnlyordu. 2 1 Fakat sistemlere nem verme eiliminde olan inli ler pusulalar dizmekte srar ederken, eldeki belgelere baklacak olursa, Trklerin pusula dizme giriiminde pek bulunmadklar ve rh'lar, pusulaya uymayan tarzlarda akladklar anlalmaktadr. Aslnda hem inliler, hem Trkler rfe'lar daha ok fala bakmak iin kullanyorlard, /rfe'larn ekli, doga glerinin gerilemekte ve iler-

Bkz. Kart, -Temr kazguk' (, s. 3 S 3 ) ve 'tn* (varak iti). Bkz. W. Bang vd., "Trkisehe Turfan Texte." 1, satr 143-44.

28

fVRENSfcLCI DtKOTOMI

lemektc olularn ifade ediyordu (st izgiler grnrde hkim olan kavram, ah izgiler ilerlemekte bulunan ve galip gelecek kavram gsteriyordu). Falclar, bu ekilde rfe'lardan insani planda anlamlar da karyorlard. Trke Irk-bitig denen yazmalardan anlald gibi, noktal ve izgili rk sistemlerinin ikisi de Trklerde yaygnd. Osmanl dnemindeki noktal Damgal rklar 2 2 da, Eski in-Trk rklarnn Ortadou kozmolojisine eklenmi bir tr olarak ortaya kacakt. l sekiz rfe', in kozmolojisinde ki allm usullerden birinde dizerek, her birinin Trk metinlerine gre anlamlarnn da ilave edilmesiyle aadaki zdeliklere varlmaktadr. G k " eski Trke kok, veya tengri, ince chum (t'ien). Saylan: .

Bkz. E. Esin, "The Turkic and llkhanid Universal Mcnarch Rcpresentations and The Cakravarlin," s. 1 1 6 - 1 7 . Bkz. not bl. [/19'da verilen kaynaklar. Gk renkleri: E. Biot, 1, s. 434; II, s. 1 5 . /-ching, l, s. 292-95. Gk unsurlan: -ching, I. s. 295. Gksel ate ve
su: D. Bodde, s. 2 9 5 - 3 0 2 . Kozng: G. Clauson, An Etymological Dictionary

oj Prc-Thirteenth Century Turkish, s.v. Gk tanrs mekan: O. Franke. Geschichte ties chinesischen Rekhes, 1, s. 79 (ularda); K. Shiraori. MRT6, v, s. 73 (Hsiung-nuUrda). Karanlk gk (kuzey), yeillenen gk (dogu). ateli gk (gney), parlak gk (ban): E. Chavannes. Les Memoires historiaues de Se-Ma-Ts'ien, li. s 4 5 2 , not 1. Altun ve Temr fcazgufc: G.
Clauson, An EtymoJogical Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Turkisf,

"fcazguh*. Yitiken'in (G. Clauson, An Etymological Dictionary oj PreThirfecntn Century Turhish, s.v.) takvim ve araba ynleri: J. J. M. De Groot,
The Religious System of China, s. 3 1 7 ; E. Chavannes. Les Memoires

hisfortyues de Se-Ma-Ts'ien, m, s. 339-41 (not 20); W. Bang vd., "Trkische Turfan Texe." v. yazma 40; E. Chavannes. VJX Sculpture sur pierre en Chine au temps des deux dynosties Han, resim xxx. Biimsel simgeler: E. Biot, 1, s. 434 (not 1 ) . 487-88. ularda kubbe ve emsiye gk simgeleriydi: E. Biot. 1 1 . s. 488-89; W. Ebcrhard. "Lokalkuhuren m altcn China."s. 2 1 - 3 . Hsiung-nu ve Hs'ien-pilcrde: ay. Trklerde: bkz. E. Esin.

29

TURK KOZMOIOJISINE C R S

3, 5, 7, 9. lkesi: yaruk. /rfe'lan: bir aydnlk nokta (o) veya tek izgi (); ya da ( m ) veya ak (H) izgi. Yn: ze (yukarda) ve daha genel anlamyla gney (yaz gndnm: en uzun gn ve le saati) veya kuzeybat. Trke metinlerde, 2 4 hidin-tagtn tengri kapgt (batkuzey aras gk kaps) ve yrgaru, tn ortas (yukan (?), gece yars) tabirleri, belki gk tanrsnn mekn saylan Kutupyldz'nn gece ggndeki yerine iaret ediyordu. Gksel cisimleri: gk tanrsnn mekn saylan ve Trke ad Altun (veya Temr)-kazguk" olan Kutupyldz ile Kutupyldz'nn etrafnda yl boyunca dnerek, 20 evre ile takvime iaret eden, eski Trke adyla Yitiken 26 (yedi hanlar) yldz takm (Bykay); gk zirvesindeki ynyle (yaz gndnm) Kk-luu takmnn gn zirvesinde grn. Unsurlar: gksel ate (Trke bar fezng 27 denen parlatlm bakr aynayla yaklan ate); 2 8 gksel su (madeni bir kap ile elde edildii rivayet edilen ay usaresi: belki ebnem), 2 9 yamur, bulut, buz; maden ve mcevherler. Trkler de yrng ka (yldzlar, ak yeim tandanm gibi resmediliyordu);

"Trk Kubbesi."; E. B i n . "Ai-Qubbah at-Turkiyyah." ve not bl. 1 1 / 4 . 39. Gksel saylan aalar: M. Granet, s. 3 1 4 (not). 3 7 1 , 3 7 9 . 4 4 1 , 5 " . Ongunlar: E. Esin. /samiyetten nceJri Trk Kftr Tarihi ve Islama Giri, s. 92, not bl. 111/96-98 de verilen kaynaklar. "Yabani ve canavar at": l-ching,
1. 1 9 1 - 9 5 . Alaca at: J. J. M. De Groot. The Religious System of China, s. 964.

Kuzgun ve sgun-hiyife: bkz. not bl. t l l / 1 3 1 - 1 3 5 .

24

W. Bang vd.. "Trkische Turfan Texte." 1. satr 142-44 Kut tagtn, Yrgaru: N. Orkun, I, s. 2 1 . Ay.
G. Clauson, An Etymologcjl Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turhish,

" Bkz. not bl. 1/23.

26
27

"feoz/g".
28

Bkz. not bl. 1/23. A.y.

30

EVRENSELCl D 1 K T O M

yasl e (gk kubbe yeil-gk firuzeye benzetilmekteydi); Alton (veya Temr)-kazguk (Kutupyldz) ilikisinden, bu mcevher ve madenle rin de gk unsurlar sayld anlalmaktadr. Renkleri: koyu kzl (gkyznn gneyi); lacivert ve gk (gkyznn dousu); ak (gk yznn bats); kara (gkyznn kuzeyi) (drt ynn emalarnn, ynlerin temsili renklerinde olduu varsaym ifade edilmiti). Biim sel simgeleri: som yuvarlak havari drt ok (Resim 2 ) ; emsiye, Trklerde hkmdar ota, dag gl ortasnda toparlak set, kubbe; yemi aac. Hayvan biimli ekilleri: 1 0 yabani at, dileriyle her eyi

e
Resim 2

para laya bilen efsanevi at, alaca at; uan ejder; Trklerde, gn zirvesinde gn ve geceye hkim saylan Mteri (Jpiter} gezegeninin simgesi Kara-ku (kartal), kuzgun, sgun-feiyife. Somut simgelerden (ata, gkten kut alan hkmdar) III. Blm'de, ayinlerden ise IV. Blm'de sz edilecektir. ince K'un" tnVl, yeryznn merkezi ile yeryz ve yeralt sularna, eski Trke ifadeyle yir-suvil ift unsurlarna; fakat ayn zamanda 1 ' kuzeye (n-ortus (gece yans) dendiine gre, belki in'de

" Bkz. not bl. /19'da verilen kaynaklar. Ay trV ; J. J M. De Groot. The Religious System of China, s. 9 6 1 . Bkz. not bl. 1/1.
Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfcish. "ortu".

" Bkz. not bl. /yie verilen kaynaklar ve G. Clauson, An Etymologfcal

31

TURK KOZMOLOJSNE GR

olduu gibi karanlk ggc, yani gece gne de karlk geliyordu. Saylar; z, 4, 6, 12.. irfe'lar: z veya 4 veya 6 kara noka; ya da 11 kara, lek ak noka; veya iki izgi (); veya l olarak dizilmi ikier izgi (); veya akl olarak dizilmi ikier izgi (11). Unsurlar: toprak ve su. Olaslkla yeralt pnarlarndan kaynaklanan ve kara-su denen sular (Zieme, "Ein Uigurischcr Erntsegen," s. 1 2 6 ) . Yn: yeryznn all (eski Trkede altn veya asra) ile kuzey (eski Trke yrgaru veya tagtm dag yn). 3 4 Bir pusulada, bu rfe'n yn gneybatyd. Saat ve mevsimi: kuzeye gre, gece yars ve k yang fen' (gndnm) (en uzun gece: 22 aralk); gneybatya gre ise, ikindi vaki ve akam aras, mevsim sonbahar ba olmaktayd. Gksel cisimleri: 1 * Kara-ylan yldz takm; k gndnmnde zirvede gzken lker yldz; ay (rfc' wm ) ve Toprak yutuz denilen, dnyann merkezini lemsil eden Zuhal (Satrn) gezegeni. Biimsel simgeleri: toprak tmsekleri, dag (Trkede tagnn," kuzey anlamna gelmekteydi), dan glgeli taraf (fcuz);*9 su hazneleri; kazan, torba, serilmi rt, drt ve sekiz ke; araba; stun (yeri destekleyen ve srufe39 denen merkezi stun); aga, koruluk ve ormanlar; in'de terazi. Renkleri: sar, Trklerde bazen yaz (yer), kara. Hayvan biimli simgeler ve kurbanlar: kara renkli hayvanlar, kara-ylan (in'de kaplumbaa ve ylan), toprak

G. Clauson. An Et.molopcal Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish,

"ortu"; 'altn", "asra": Yrg/jru N. Orkun, l. 22. Ayrca bkz. no 1 4 .

Bkz. no bl. 1/19.

"
w

Ay.
G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, "taffkn".

G. Clauson, a.g.e., "kuz".

* R. Aral. Esfei Trk iiri, zo/yy (s. 196) ve ilgili not (s. 4 1 5 ) .

32

fiVRINMU I HIKOIOM!

rengi ejder, ksrak, inek ve buza. Somul simgeleri: ana ve halk kalabal (Trke: kara bodun). 40 Dier somul simgeler 111. Blm'de, ayinler ise IV. Blm'de anlatlacaktr. Bundan sonraki gk ve yer nefeslerinden doan alt tane rk'n sras iin -Trke metinlerin aklamalarna daima uymadn kay detmekle beraber- u eski in metnini takip edeceiz: Hayaln asl Chen'dir ( M ) ; nk Oen 'dogu'nun karldr. Sun ile (Trke ad In Kelmek: Bar iinde gelmek) 4 1 ( = ) hayat uyuma ular; nk Sun dogu ve gney arasndadr. U (Trke: Kn=Gne, gney) (mm) parlaktr ve onunla her ey belirir ve bu rk, gneyi temsil eder.... Tui () gz mevsiminin ortastdr... K'an (mm) sudur ve kuzeyin tam karl olarak felakete ve hayatn sonuna iaret eder. Ken, (Trke: Ja * Dag) (mm) kuzey ve dogu arasndadr ve hayat orada bitip, orada balar." (De Groot, The Religious System of China,
s. 9 6 3 - 6 4 )

Gk grlts (ince Chen) 4 2 simgesi olan rk, dnyevi hayatn hareket balangc; otlarn yer allnda bittii, gk ve yer nefeslerinin ilk olu olarak tantlmaktadr. lkesi: karartg'dan yaruk'a doru.

Saylar: bir yaruk, iki karang; veya yaruk, sekiz karang izgi, trk'v.

(mm) ve ( ) . Yn: kuzeyle dogu aras; veya ileri kn dogus (dogu). Saat ve mevsimi: sabaha doru veya sabah; bahar ba denen (5 ubat sralar: ince li-ch'un); veya bahar ekinoksundaki yan-kn (gece ve

G. Clauson, An Etymolog}cal Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Turksh,

kara".
41

Bkz. not bl. 1/46-47-

Bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar.

33

H 1 R K KOZMOLOJSNE GR

gndzn c olduu 22. mart sralan: ince ch'un-fen). (Kk-luu takmnn boynuzun ucu saylan Spica yldz

Gksel baharda

cisimleri (bahar ekinoksu iin): doan gne; Kk-luu yldz lakm douda gzkrd), Iga yulluz (Aa yldz) denen Mteri (Jpiter) (Trkede Ongay veya Kara-ku da denilirdi); Kus (Niao) ad verilen yldzlarn zirvede gzkmesi. Unsuru: aga. Rengi: kk (mavi-ycil). Biimsel simgeleri: biten ot; aga (servi); kam, mzik aleti, byk yol. Ongunlar gk ve koyu san ejder, balk gibi pullu hayvanlar, karaku 4 4 (in'de krlangca, Trklerde kanala verilen ad), ko, alnnda aya benzer ak leke olan, (Kaart'nin fgz;4* dedii cinsten), arka ayaklar beyaz olup, ok kineyen ve drt nala giden allar. In kelmek" (Bar iinde 4 7 gelmek; ince Sun). 4 8 lkesi: iki

yaruk'u iten bir karang. Saylar: bir karang, iki yaruk; veya iki karang, drt yaruk. /rk'lar: () veya (S). Yn, mevsim ve saati: in 'de doudan-gneye (ilk-bahar ve yaz aras, sabahla le aras). Trk lerde bu rk'n mevsimi: gz, (o takdirde saati ikindi). Unsuru: kuz gac (gz aac); ngdn-kntn (dogu-gneyden) esen kuz (gz) rz grlar ve akarsuydu. Bu rk gz ve batnn simgesi ise, rengi ak ol maktadr. Biimsel simgeleri: uzun ve yksek (aga); kidin-tagtn tengri kaptg (bat ve kuzeyden, dag tarafndan gk kaps). Hayvan biimli

4 44 45

D. Bodde. s. S. Bkz. Kart. varak. 1 6 6 . G. Clauson. An Etymologkl Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfeish, W. Bang vd., "Trkische Turtan Texte," , satr 132-48.
G. Clauson. An Etymolocal Dictionary of Pre-Thtrteenth Century Turfeish, en .

46
47

48

Bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar. Takigu: bkz. G. Clauson. An

Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfeish, s.v.

34

EVRENSELC

DKOTOM

simgesi: Trke takgu denen horoz ve tavuk cinsi. Somut simgeleri: bar yanls hkmdar ve yanndakiler ile birbirini seven kardeler ve boy (bkz. IV. Blm). Kn 4 9 (gne ve gney; incesi Li). 5 0 Trke 'Kn' rfe', tengri Kannng havud kuntun, "gk tanrsnn azameti gneyde" szyle, bu rk'n yaruk ilkesinin zirvesi anlamna geldiini dorulamaktadr. Suv adas (Su tehlikesi) tabiri de yaruk ilkesinin zirveye varp, arkadan unsuru su olan karang ilkesinin (yamurun) balamak zere olduunu

anlatr. Bir ilkeden dierine geii, yani deiiklii ve silahlar da temsil ettii iin, tehlikeli saylan bu dnem yaz gndnmne (en uzun gn: 2.2 haziran) iaret etmektedir. Yaz gndnm ayma

Trkler Ulugay*1 demekteydi. Says: 9 (yedi aydnlk, iki kara nokta), veya iki yaruk izgi arasnda bir karang izgi ve bunun iki defa st ste gelmesi. Jrfe'lar: [mm) ve ( H ) . Yn, saat ve mevsimi: kntn (gney); kuyas trkk odi52 (gnein kuvvet zaman: gnein zirvede olduu le saati ve en uzun gndnm olan yaz gndnm). 5 3 Gksel cisimleri: gne (rfe': ) ; Oot y u l t u z " (ate yldz) denen

Merih: Kk-luu yldz takmnn orta yldz, ince Sin (Kalp) denen (Akrep burcunun kalbi) yldz. Bu yldz, bir gksel hkmdar ve ilk atei yakan efsanevi bir kiilii temsil ediyordu. Unsuru: ate ve su. Rengi: ate rengi kzl. Biimsel simgeleri: tek oklu daire, ok, kl,

19 w
51

W. Bang vd.. "Trkische Turfan Texte." 1. satr 173-86. Bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar.
Ulugay: Kftfuf, varak 1 7 5 . Sin yldz: bkz. not bl. 1 1 1 / 1 0 . Karu,55j.

53
M

D. Bodde, s. 28.
J. J. M. De Groot, The Re/igious System oj China, s. 9 6 1 .

W. Bang vd.. "Trkische Turfan Texte." v, yazma 1, satr 6.

35

TRK KOZMOLOJSNE G 1 R S

karg, lulga, zrh, terazi kolu, ocak, ayakl kzc (kazan-ocak), keli mantal (manlala: ate ayini yeri).' 6 Hayvan biimli simgeleri: kzl ejder, sln, kzl kular, Kzl sagzgan (saksaan), bayku;

kaplumbaa gibi zrhl hayvanlar (cebeli alplara atf). Somut simgeleri: akn eden veya ceza veren hkmdar (bkz. III. ve IV. Blm). Tui 57 (sevin) zellikle gllere iaret etmektedir, ilkesi: karang izgisi altnda iki yaruk izgisi ve bunun iki defa st ste gelmesi, /rfe'lar: () veya ( ) . Yn, mevsim ve saati: gneydou (bahar) ve yaz aras ile sabah ortas; veya gneybat (yaz ve sonbahar aras, ikindi) veya bat (sonbahar, akam). Unsuru: su, ge ykselen su buhan, dag gl. Bu rk sonbahar simgesi ise unsuru maden de olmaktadr ( Asya'da, deerli baz madenler inci ve yeim tayla ayn gruba dahil edilerek su unsuruyla ilgili saylrd). 5 8 Renkleri: Trklerde yeralt sular kara saylyor, bulut ve yamur gibi gksel sular ise ay halesine benzetiliyordu ve ak renkli iyrng).^ Eger bu rk sonbahar simgesi ise, gksel cisimleri Ak-bars yldz lakm ve incede H (Kara-alp) denen ve sonbahar ekinoksunda zirvede gzken yldz olmaktayd. Biimsel simgesi: Trklerde ak tegirmi (deirmi) mantal'' (manlala: ayin yeri). 6 0 Hayvan biimli simge: koyun. Somut simgesi: son kz, odalk, kadn kam (bkz. IV. Blm:
Kara-Zieme, G/6-7.

Bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar. Gk vc yer badeti iin ayin yerleri, gl veya havuz iinde bulunan, biri toparlak, dieri drt kse, birer setti: E.
Chavannes, Les Mtmoires historujues de Se-Ma-Ts'ien, m, 342.

in'de: Si-yu-fe. I. s. 84. Trklerde: . Tekin, Maytnsimif. varak 18 veya 68, satr 5-6. Yning su: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texie," v, satr 4-7. Kara-su: P. Zieme, "Ein Uigurischer Erntsegen," s. 1 2 6 .
Kara-Zieme, G / 1 1 - 1 3 .

36

EVRENSELCI DIKOTOMI

kam'ter, gk ve yer ayinlerini gl iinde yapard). Uurum (ince K'an).61 lkesi: iki karang iinde skm bir yaruk; veya bunun st ste tekrar; ya da bir yaruk, alt karang. Irfc'lan: () ve (H). Yn, saat ve mevsimi: bat-kuzey (Tui gibi); veya kuzey (k, gece yans, ilah; 'K'un' rk' gibi). Gksel cisimler: Ay (rfc': ) ; Suv

yulluz denen Utarit;6* Unsuru: su. Rengi: Trklerde ak veya kara: in'de kara ve kan rengi. Biimsel simgeleri: yay (Kk Trk yazsnda ay ve ya denen yay, ayn fonogram ile yazlrd: (Resim 3 ) ; arklar; su hendekleri; kilden arap ve pilav kab; tekerlek. Hayvan biimli simgeler: sendeleyen atlar, amurda yaayan domuz. Somut simgeleri: hrsz, onanca ocuk.

oot)
Resim 3 Trke Tag 6 4 (ince Kert) denen rk lme ve lm tesinde dnlen yeniden douma iaret ediyordu. Kk Trk mezarlannn kk talardan oluan hyk eklinde olmas, 6 ' 6 4 3 ve 6 5 5 yllarnda len Kk Trk kaanlarnn mezarlarnn Pamir zirveleri ve o dnem de Kk Trk merkezlerinden olan Sui-yan'daki Po-tao Da eklinde ina edilmesi durumu 6 6 ve lenlerin bir daa (Altun Suna-y; veya

Bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar. " Not bl. 1/55'teki kaynak. "
M

Not bl. l a d a k i kaynak.

E. Esin, lslamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 1 0 5 .

"' Bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar. ** lui Mau-Tsai. Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken,

37

TRK KOZMOLOJSNE G R 1 S

Alun-kr) yol ald inanc, 6 7 dag simgesinin bu anlamna iaret etse

gerek.
karang;

lkesi:
veya

bir yank'u iten iki karang. Saylar: bir yaruk ile iki
iki karang, drt yank. IrVlar: (mm) ve (H). Yn,

mevsim ve saati: bat-kuzey (gz ve akam ile gece aras); veya kuzey dou, k bat-kuzey (gz ve akam ile gece aras); veya kuzeydou (k sonu, gece sonu). Unsuru: toprak. Rengi: kara. Biimsel simgeleri: dalar silsilesi arasnda ykselen zirve; kk talar; tohum; dag yolu. Hayvan biimli simgeleri: kpek (cenaze treninde kurban edilen bir hayvan?); 68 kara veya sert gagal (kurbanlar yiyen?) 6 9 kular; san.

s. 1 5 5 . 2 5 6 , not 798- Po-tao Da. bugnk Sui-yan'da, Pekin'in dousundaki in duvan dnda bulunuyordu ve bir Kk Trk blgeslydi.
E. Esin. lslamiyetten ncefei Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 95 ve not
bl. n / 1 0 5 . 106, j .

38

II. MEKN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER

. G k
Eski ular 1 gebe kkenli olmalar nedeniyle, kinat silindir gvdeli ve kubbeli bir otaa ya da stnde ota veya semsiye bulunan iki tekerlekli bir arabaya benzetmilerdi. emsiyenin 28 dilimi, in astrolojisinin drt yne gre yedier gruba ayrlan 28 burcu, arabann iki tekerlei ise gne ve ay temsil ediyordu. in'de gk, bir kubbe, yeryz ise denizler iinde yzen drt veya sekiz keli bir dzlk sanlyordu. 2 Drt yn ve merkezdeki dalar gksel kubbeyi tamak tayd. Gk kubbe, Kutupyldz (gk tanrsnn saray) merkezde, drd drt ynde ve dier drd ara ynlerde olmak zere dokuz saraya blnm saylmaktayd. in'de VII. yzylda ise, gkyz katl bir yap eklinde dnlyordu. Gk kaps, in'in batsndaki K'un-lun Dag'nda veya doudaki T'ai-shan'da sanlyordu. Jrfc'larn diziliinde kullanlan iki pusulann birinde gk feua's kuzeybatda, dierinde gneyde yer alyordu. u dnemi ve sonrasndaki baz in inanlar ksmen yeni ekil-

W. Eberhard, "Lokalkuluren im ahen China," 2 1 - 2 3 . E. Biot, 1 1 . s. 488-89 (araba) M. Granet, s. 437-38 (denizler). W. Eberhard, "Lokalkuluren im alten China," Rehe 2/3-7; M. Granet, s.
i

3 1 _ 3 4 . 338, 495- O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, 1, s. 6 1 - 2 ,

97; 1 1 , s. 416-

Gk tarafn gsteren Ch'ien trigramnn (mu) iki deiik pusulaya gre

yeri: J. J. M. De Groot, The Religious System oj China, 1 1 1 , 963. /-ching, 1,
?.8 5 -88.

39

TRK KOZMOLOJSNE GIRIS

lerdc, Kk Trk ( 5 5 0 - 7 4 5 ) ve Uygur ( 7 4 5 - 1 2 . 1 2 ) kaanlklar dnemi nin Dogu Trklerinde de var olup, kinai (belki gk kubbe), silindir ve kubbeli hkmdar otana benzetiliyordu. 4 Gk kubbenin yasl oslan (yesil-mavi firuze), yldzlarn ning feas"tan (beyaz yeim tan dan) olduu anlatlyordu. Gkyznn, ok katl ve eitli Ordu'larn (hkmdar ikametgah), feefe'Ierin (kule) ve kap eiklerinin bulun duu bir yap olarak Uygur metinlerinde geen resmi de, in etkisine ve Budist veya Manyat (Maniheist) astrolojisinin nfuzuna balanabi lir. Yeryz ise, in'de olduu gibi. denizler iinde yzen d n ke
bir dzlk olarak anlatlyordu ("Trt taluy gz iinteki yer"). Hsiung5

nularda olduu gibi Trklerde de kutsal (dufc) saylan ve gk ve yer tanrlarna ibadet edilen dalar hakkndaki dnceler ok eskiydi. 6 Fakat in'deki sistematik biime girip, d n yn dalarnn gk kubbesinin stunlar sanld hakknda bir kayda rastlamadm.

Ancak, 'n kelmek' adl rfe'ta, in'de olduu gibi gk kapsnn yeri kuzeybat ynnde tarif edilmektedir.' Bir Uygur metninde 8 ise, ki nat ota eklinde dnlp, otan ortasndaki aga stuna benze-

Bkz. not bl. 1/23, not bl. n /109. Kk Trk dncesi: Liu Mau-Tsoi. Kutscha und seme Beziehungen.... s. 8 ve not bl. 1/46 Uygur dnceleri: R Arat. Esfei Trk iiri. s. 4 1 5 (ota sekli). 44 (7/128: bis kat tengri yiri). Yaj ce, rng kas Kaar, 1. 3 3 0 - 3 1 . Odu, is* (eik): W. Bang vd.. "Trkische Turfan Texte," v, dizin. s.v. feefe: G. Clauson. An Etymological Dictionary 0/Pre-Thirteenth Century Turfeish, s.v. F. W. K. Mller, "Zwei Pfahlinschriflcn aus den Turfan Funden," s. 3 6 . Bkz. E. Esin, "tken-y" ve "The cosmic mounain and the auspkious bestiary in Turkish iconagraphy" On dncesi: bkz. not bl. 1/19'daki kaynaklar. Trk dncesi: bkz.
not bl. 1/46-48.

5 6

R. Arat, Esfei Trh iiri, 20/33 (s. 196) ve ilgili not (s. 45). Daha eski (Veda)
Hint dncesinde skambha: J. lrwin. v, 470-73.

40

MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER

yen, fakat sekiz kseli oluuyla drt ana yn ve d n ara yn kavra mna da iaret eden, yiti crdinilig (yedi cevherli) bir sruh'un (srk, stun) sular stndeki yeryzn destekledii ifade ediliyordu.

Kinatn ekseni sekiz keli stun. Hint kozmolojisinin eski bir dncesiydi. in'de 9 ve Trklerde, gn kutbu saylan Kuiupyldz, Trke adyla Ahun (veya Temr)-kazguk (Altn veya Demir Kazk), 10 in astrolojisinde gk hkmdan denen gksel tannnn saray sanl yordu. Kutupyldznn etrafndaki yldzlar hkmdarn ailesi ve etra fndakilere benzetiliyordu. Trkede Yitiken," (yedi hanlar) denen Bykay yldz takmnn, hkmdarn arabas saylp, Kutupyldzna bal olarak mevsimler boyunca gkyznde dairesel ekilde hareket ettii ve yllk takvimi belirledii kaydedilmiti. Bylece gk tanrsnn veya arabasnn yllk bir hareketi olduu farz ediliyordu. Ayn dn cenin, Trklerde on iki yllk bir zaman aral eklini de ald, u Kk Trk kitabesini akla getirmektedir: ~ze kk-terigri han lui yka'12 (stle gk tanns han ejder ylnda). Trkler de, gn Altun (veya Temr)-kazguk etrafnda dndn sanyorlard. Trklerde, Yitikcn'in yllk hareketi boyunca da, her 12 ayn belirli bir gnnde bin mum yakarak ayin yapma gelenei vard 1 (bkz. IV. Blm). in'de

milat srasnda mezarlarda yaplan ta kabanmalarda M Yetiken, bir * O. Pranke. Geschichte des chinesischen Reiches, I, s. 62-3. 8 1 - 1 , 1 1 3 , 1 1 9 . 146. E. Chavannes, Les Mimoires his(oriques de Se-Ma-Ts'ien, 111, 339-84. C. A. S. Williams, "Astronom/*.
10

Bkz. not bl. 1/23. Bkz. no bl. 1/23 ve not bl. 1 1 / 1 1 j .

Bkz. no bl. 11/104.

"
I;

11

Bkz, no bl. n/80. Bkz no bl. 1/23. (Yitiken arabas). Gne ve ayn arabalar: M. Granet, s.

"

41

T R K KOZMOLOJISINI: GIRI$

tanrnn bindii araba eklinde resmedilirdi. Gne ve ay tanrlarnn da arabayla dnd sanlrd. Byle dnceleri temsil eden bir kaya resmi, bir Kk Trk mezan yannda bulunmutur 1 3 (Resim 4). Kk

Resim 4

Trk kaanlar da, in'de hkmdar ve tanrlara zg saylan ve Trke karigh (kan) denen, iki tekerlekli arabalara binerdi.

2 . Kk gn's ( G k ark) Gk kubbenin, Allun (veya Temr)-kazguk etrafnda yllk dolanmnn yannda, ayrca bir de yldzlar tayan gk arknn dnd varsaylyordu. Bu kavramn ok eski olduu, Baykal Gl'nde bir adada bulunan ve zerinde yldz adlarnn yazl olduu ve VII.-IX.

M 4 . 375-

E. Esin, "Kn-ay," resim 11 B/3.

42

MEKAN VE ZAMAN HAKKNDA DNCELER

yzyllara tarinlendirilen bir hadrk eirefc'ten (krk)

anlalmakta

dr. Gk arkna, Kar17 kk grs; Ysuf Has Hcib {Yusuf Has Hacib( ise tezgin (dnen) demekdedir. 1 8 Kar kk grs ibaresini, Arapa Jalak (felek) olarak evirmektedir. Kar'nin kaydettii u beyit ise, gr'nn yldzlar tayarak dnd ve gece ile gndzn bylece birbirini takip ettiini anlatmaktayd. Demek ki Kar'ye gre, gk arknn hareketi gnlk bir dolanmad:
Tengri ajun trtt, gr uhu tezginr.

Yldzlar urkesip

Tn kn zeyrkenir. (Kar, varak 2 1 2 ) Gk kubbenin en alttaki grTsm (felek) bir ift gksel ejderin evirdii hakkndaki ibareler, bir Uygur kaannn adna sunulmu Mani dinine ait metinde yer almakla beraber, bu dncenin Mani dininden ok, belki Orta Asya kozmolojisine bal bulunduu, Zykan tarafndan tahmin edilmektedir. 1 9 Ayn dnceyi Ysuf Ha Hcib de tekrar ederek, gk rt'sn bir evren'in (ejderin) "evirdiini" syle mektedir:
Yaratt, kr, Evren, tuci evrilr

Amng birle tezgjnyime tezginr. (KB, beyit 1 2 6 ) . Bu ekilde gk kubbe, gk ark ve bunlarn simgelerinden olan

L. Bazin, Les Calendriers turcsanciens et m6ivaux, 7 1 1 .

17

Kar, l 4 2 i .

18 19

KB, beyit 1 2 6 . F. W. K. Mller, "Handschriften Reste in Estrangelo Schrift aus Turfan," 37-8, J. Zykan, "Zur Gesteswelt der asiatischen Kunst," II, Arlibus Asiae, v. 1 7 8 .

43

TRK KOZMOLOJSNE G 1 R S

gk ejderi, Trke ifadesiyle Kk-luu veya Evren, hem gksel mek nn, hem zamann simgesi olmaktayd. Bu kozmolojinin gerei olarak, gk tanrsnn, zaman ilah (Trke: d tengri) kavramn da ierdii sonucu kmaktadr. 2 0 Gk kubbenin ve gk arknn yllk ve gnlk dolanmndan, gnele baz gksel cisimlerin, dnyann merkezi etrafndaki yllk ve gnlk, ayn ise gnlk ve aylk (2.8 aamal) birer hareket iinde dndkleri dncesi sonucuna varlmaktayd. Bunlardan gne ve ay, birbirinin zdd saylyordu. Gne douda belirirken, ayn batda yeryznn altna batt, gne gnlk hareketinde leyin ve yllk hareketinde yaz ekinoksunda zirvedeyken, ayn, yeryznn altndaki sularn derinliinde, hareketinin en aa noktasna varm olduu sanlyordu. 2 1 Trke bir rfe'ta ise fenli ayl krdi (grt) ifade siyle, ay ile gnein bir araya geldikleri d n e m 2 2 olarak dnlen ekinoks dnemlerine (bahar ile sonbahar) ve yeni aya karlk geldii anlalmaktadr.

w 21
22

Bkz. not bl. m /66. P. L. F. Philastre. 1 1 , 5 9 7 . ("LA" feua's hakknda aklama).

Knh ayl krsdi: W. Bang vd., "Trkische Turfan Tcxie," I, 248, satr 92-

93 (Sevinmek rfe', in'de, hua no 1 6 ) . Ayrca bkz. not bl. /i7 'deki
kaynak: Kn/ ayl kavu yoryur, tr trt d bolur (gne ve ay, kavuur

ve ayrlrlar, tr drt mevsim olur). Gne ve ayn grme zaman, Mani dini evresine ait bir Trke metinde, ayn gittike "rlldg" dnemin sonunda, 29. gnde tespit edilmektedir: A. Von Le Coq, "Trkische Manichaica," m, yazma 2. Trklerde yeni aydan itibaren
gnler saylyordu: L. Bazin, Les Calendriers tures anciens et midievaux.

1 4 4 . Temrogullan evresinde faal bulunan ve Uygur astronomisini bilen Kifi adl bilgin de esasen yle demekteydi: "ems ile Kamer'in itim' gni ki (conjunetio: yeni ay) mh-i Trkn'n ibida gndr": E. Esin, "Kn-ay," v /70. Ayrca bkz. E. Esin, "Kn-ay," v /66-67.

44

MEKN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER

in astrolojisinin, Trkler tarafndan da kabul edilerek, Kk-luu (gksel ejder), Kzl-sagzgan (Kzl saksaan), Ak-bars (Ak veya ak alacal 3 3 pars) ile Kara-ylan (in'de kaplumbaaya sarlm ylan) adn alan, 2 4 her biri yedier yldz takmndan olumu drt byk yldz takmnn da byle karlkl hareket ettii dnlmekteydi. 2 5 Bahar ekinoksunda, Kk-luu douda gzknce, Kzl-sagzgan gn zirvesinde, Ak-bars batda grlyor ve Kara-ylan'n yerin altnda, hareketinin en aa noktasnda bulunduu farz ediliyordu. Yaz gndnmnde, Kk-luu zirveye varnca, Kzl-sagzgan batda batyor, Ak-bars'm yerin altnda, hareketinin en aa noktasnda bulunduu farz ediliyor ve Kara-ylan douda gzkyordu. Sonbahar eki

noksunda, Kk-luu batda batyor, Kzl-sagzgan'n yerin dibinde, hareketinin en aa noktasnda bulunduu farz ediliyordu. Ak-bars douda ve Kara-ylan zirvede bulunuyordu. K gndnmnde, Kkluu'nun yerin dibinde, hareketinin en aa noktasnda bulunduu farz ediliyordu. Kzl-sagzgan douda, Ak-bars gn zirvesinde ve Kara-ylan batda gzkyordu. Bu drt byk yldz takmnn her biri, douda gzktkleri mevsimin 2 6 ve o mevsime atfedilen unsur ve rengin simgesiydi. 2 7 Her unsur ve ynn de gezegenlerden birer simgesinin olduu kaydedil miti. 2 8 Oniki hayvan adn tayan yldz takmlaryla dzenlenen ve oniki

2) 24 23 26 27 H

Bkz. not bl. 1/19. A.y. Ay. A.y. Bkz. not bl. 1/18. A.y.

45

TRK KOZMOLOJSNE GR

yllk bir takvim oluturan simgelerin icadnn Trklere mi,

yoksa

inlilere mi 3 0 ait olduu tartmaldr. in taraftarlar u konuya dikkat ekmektedir: in'de, eski dnemden beri onikili bir takvim sras vard ve aylar ile gnler iin kullanlyordu. Ayrca in'de ylla rn sras, Mteri 3 1 {Jpiter} gezegeninin oniki yllk hareketiyle

ilgiliydi. in taraftarlarna gre, Mteri'nin hareketine uygun oniki yllk bir takvim eskiden beri in'de bulunmaktayd. Oniki yllk sra, in takvimlerinde ikinci stunda olup, iki saynn yeryz simgesi olmasndan dolay, 'yeryz kkleri' ismini almaktayd. 32 Nitekim, inceden evrilen bir Trke metinde de, oniki hayvanl takvimin simgeleri, yl erklii (yla hkim kuvvet) ve iki yiirmi erklii (oniki kuvvet sahipleri) gibi adlaryla yr erklikleri (yerdeki kuvvet sahipleri) olarak gemektedir. 3 3 Oniki hayvanl takvimin icadn Trklere atfe denler ise oniki hayvan adnn eski in metinlerinde bulunmadn ve ilk olarak bir Trk tarafndan sylendiinin in'de kaydedilmi bulunduunu hatrlatmaktadrlar. in'de sonralar meydana gelen ge limelerle takvim sistematik bir ekilde ve yeni unsurlar da iine alarak Uygur Trklerine ksmen inlilemi olarak yansyacakt. 3 1 J. R. Hamilton'un 3 5 bir Kk Trk metnini okuyu tarz, oniki hayvanl

29

Bkz. E. Chavannes, "Le Cycle lurc des donze animaux"; O. Turan, s. 5 1 6 3 ; B. Rogev; C. A. S. VVilliams. "Astrolog/'. Bkz. O. Franke, Geschichte des chinesischen Rciches, II, s. 97 'de verilen
kaynaklar ve L. Bazin, Les Calcndriers lurcs anciens et mtdtvaoc, s. 1 5 3 . Bkz. not bl. 11/30.

10

31

32

C. A. S. Williams, "Astrology".

33 M 15

W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," VI, satr 88-96. Bkz. W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte,"v. Sz konusu metin: "ze hk tengri han liylka" (Ongn, satr i): Bkz. J. R. Hamillon, "Le nom de lieu KN dans les inseriptions turgues

46

MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER

takvimin her simgesinde, gk tanrsnn bir yl durduunu ima etmekle, Trklerde de Mteri takviminin bulunduunu hatrlat maktadr. O halde, Kk tengri han (gk tanrs ve han), zaman kav ram olarak Mteri'yle belki yaknlaabilmekteydi. Nitekim, Kara-ku ad altnda Mteri yldzndan sz eden Trke iki beyit, bu yldz zaman bakmndan bir 'mizan' {l) unsuru olarak tantmaktadr. Bu beyite gre, yeil-mavi renkte firuzeden bir kubbe gibi dnlen gkte, beyaz yeim talarna benzetilen yldzlar arasnda Kara-ku gezegeni, gn ve gecenin mizann dzenlemekteydi:

Yaratt yasl es

Savurd rng ka
Tizildi Kara-ku

Tn-kn zeyrkenr. (Kar, varak 166.)

Ancak u var ki, Kar, Kara-ku'un Trk illerinde sabah gzk tn kaydetmekle, "mizan" grevini yllara deil, gndz ve gece nin dolanmna balamt. 36

3. Yer
Gk kubbenin Ahun (veya Temr)-kazguk etrafndaki paralelin paylatrlmas dnyann merkezi olduu kabul edilen ve biri ortada, drd eksenlerde ve drd kelerde olmak zere dokuz vilayetten olumu saylan u iline de yansm saylyordu. 3 7

runiformes."
36 37

Kar, 1 , 3 3 2 . Bkz. not bl. 1/31 'de verilen kaynaklar ve E. Chavannes. Les Memoires historiaues de Se-Ma-Ts'ien, 111, 384/85.

47

TRK KOZMOLOJSNE GIRI

Ming-tart^0 (Parlak divanhane) denen ve gksel bir hkmdarn veya ilk atei yakan efsanevi bir kiinin makam saylp, Kk-luu takmnn orta yldz olarak yaz gndnmnde zirvede grlen, ate simgesi yldz (ince Sin: Kalp. Arapa: Kalb'l-akreb) dnyay ynet tii farz edilen u hkmdarnn atalar tapmana da adn vermek teydi. Dnyevi ming-t'ang'da eik ve ocak da ayin yeri saylyordu. Dnyevi ming~t'ang ile hkmdar ehri, yeryzne atfedilen planda biri merkezde, drd eksenlerde, drd kelerde olmak zere, dokuz ktsml bir drt-ke olarak ina edilmekteydi. in'de VII. yzylda, ming-t'ang yeryzn saran denizlerin simgesi olan bir havuz iinde ykselen katl bir yapyd ve her kat gn bir evresini temsil ediyordu. Trklerde de hkmdar ota, ordu ve ordu-rgjn denen hkm dar ordugh ve ehri gibi, hkmdar kkleri ve tapnaklar da ki natn merkezinde ve kinat plannda saylyordu. 3 9 Drt yne bakan ve biri merkezde, drd eksende, drd kelerde olmak zere

Gksel Ming- ang: E. Chavannes, Les Memoires historioues de Se-Ma-Ts'en,

m, 343- Sin yldz: bkz. not bl. 1/51-6 ve not bl. 111/10. Yerdeki Ming-

t'ang: Li-chi. 1, 2 5 7 , 497, O. Franke. Geschichte des chinesischen Reiches, I, s. 1 1 9 , 1 4 6 ; 1 1 , s. 4 1 6 . M. Granet, s. 1 1 7 . P. Whealey, s. 1 8 4 , 3 7 2 . E. Esin, "Ordug," s. 137-38- Ocak ve eik: Li-chf, dizin, "Sacrifces 0\ouse)\ M.
Granet, s. 308, 4 3 2 , 500-50. E. Esin, Jslamiyeften ncefei Trk Kltr Tarihi
ve Islama Giri, s. 7. 3 9 .
19

7. " 3 4 . > 3 *

Bkz. not bl. 1/23 ve 2/4; E. Esin, /slamiyetten ncefci Trk Kltr Tarihi ve

Islama Giri, s. 96; E. Esin, "Trk Kubbesi"; E. Esin, "Al-Qubbah alTurkiyyah." Kk Trklerde gnee benzetilen kaan, tahta k treninde bir kee hal zerine oturarak, kinat simgesi ota etrafnda, gnein hareketi ynnde, 9 defa (gk says: bkz. not bl. 1/23) dndrlrd:
Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trkcn.

s. 8.

48

MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER

dokuz hcreli yaplar, Hsiung-nu ve Trklerde de, tapnaklara ve h kmdar meskenlerine zgyd. Evrenselci kozmoloji, her alanda ol duu gibi, mimaride ve bu arada tapmaklarda da ifadesini bulmak tayd. Trklerde, kainat simgesi olan otan ortasnda, kubbenin merkezindeki tgnk denen duman deliinin altnda, tanr ocoh 4 0 ( ayakl kazan-ocak) durmaktayd. Asya eski gebe geleneinde de 4 1 ook, hem yemek piirme, hem ate ayininin yapld yerdi. Uygurlarn, 42 'eik'e kurbanlk verdii IV. Blm'de grlecektir. Eik kavramna ota ve mesken sahibiyle ilgili temsili olarak verilen anlam, Kutadu-Bilig"\n ilig (hkmdar) eiine iaret eden u beyitinde ortaya kmaktadr: pti iiigfee eik (llig'in eiini pt: KB, beyit 4 5 1 ) Osmanl Bektai geleneinde de 'meydan'n eiine temsili anlam lar atfediliyordu. Sonu olarak, Trklerde mekn on ynlyd: 4 1 Yukarda eski

E. Esin, Islamiyctten ncehi Trk Kltr Tarihi ve Mama Giri, s. 1 1 3 - 1 5 ve no 11/2.86-30, 247-49; E. Esin "Ordug," 144. Kk Trk ordu-drgin'min bulunduu tken-y Da. drt ynn kava saylyordu: Jler kn rogusfea. bitgcr kn ortusnaru, kungaru kn bafsnfca
yraru tn ortusnaru, anda ireki bodun kop mana krr.

ileri gn dousundan beri gn ortasna, geri gn batsndan, yukar (?) gece ortasna (kadar), bunun iindeki btn boylar hep bana bakar: N. Orkun, 1, s. 2 2 .
11

E. Esin. Jslamiyelten ncefei Trk Kltr Tarihi ve hlama Giri, s. 1 0 3 (ve

not 1 1 1 / 1 3 7 ) ; 96 (ve no n / 1 1 2 ) .

42

Bkz. not bl. 11/4 ve W. Bang vd., 'Trkische Turfan Texte," v, dizin iik (Uygurlarda gk tannlarnn ordularnn eikleri). Bektai meydannda eik: E. Esin, "Oldrug-turug," o'da verilen kaynaklar.

"stn" ve "altn" yngafe: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte." v,

49

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

Trke ifadeyle stn yngafe'da (st ynde) gk, aada eski Trke ifadeyle altn ymgafe'dayd (alt yn). Drt yne trtymgah veya srigar, kelerde saylan drt ara yne ise trt bulung deniyordu. Tr, tre'ye (beye) zg, eik en aa makamd.

4. d ( Z a m a n ) Zaman, mekn iinde dnen gksel cisimlerin evreleri ve canl varlklarn yaarken ve lm tesindeki 4 4 deiim evreleriyle ll-

yazma 1 3 . Yn anlamnda yngak, veya srigar, ke anlamnda bulung:

Tisastvuslik, s. 1 8 , 1 9 , 4"- Tr, tre: bkz. G. Clauson, An Etymological

Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Turfeish, s.v. ve E. Esin, "Oldrug-

turug." in dnceleri: J. J. M. De Groot, The Religious System oj China, 1, s. 44.

124-12,6, 1 7 2 , 1 8 7 , 200, 2 2 6 , 244, 246; m, 30; iv, 1 2 - 3 , 5 1 - 6 5 . Li-chi, 1, s.

1 6 7 , 2 2 0 ; C. A. S. Wi!liams, "Crane". Mumlarn ruhlara yol gstermesi: J.

J. M. De Groot, The Religious System oj China, 1 4 1 , 1 5 7 , 7 1 2 . Chu: K.
Shiratori, MRTB, v, 3 3 ; J. J. M. De Groot, The Religious System oj China, s.

1 4 * . 5 7 . 7- M. Granet, s. 3 6 5 , 5 3 3 . Altun-y, Altun-kr ve "Wu-huan"

inanlar: E. Esin, fslamiyetten ncefei Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s.

95 not 1 1 1 / 1 0 5 - 1 0 6 . Trklerde ruhun uuu: N. Orkun, dizin, u-, umak. Ruhun ku ekli: E. Esin, "Togrl and Kara-ku," s. 205-206. Bin mum (fen) treni: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, yazma 40 ve not 40; R. Arat. Esfei Trk iiri, s. 2 3 8 . Budist Trk metni: S. aatay, A/tn
yaruk, 7/20; a / 1 5 , 1 9 , 2 3 ; 1 2 / 1 0 - 1 5 ; 1 8 1 / 1 5 . "Tag" rfe' ve da eklinde

mezar: bkz. not bl. 1/64-7. 5in: bkz. E. Esin, Islamiyetten ncefei Trfe
Kltr Tarihi ve Islama Giri, not m/8. Trk mezarlarnda Kk-luu (bkz.

not 1 1 / 1 4 - 1 8 ) : E. Esin, "The Dracontine Arch and The Apotropaic Mask in Turkish Symbolism," s. 1 3 3 , not 3, res. 5. Trk mezarlarnda gne ve ay: bkz. E. Esin, "Kn-ay," resim 6, bkz. s. 25. Uygurlar tabutlar zerine "Jpiter ba" resmederdi: F. W. Cleaves, "Uighuric mourning regulations," Journal oj Turfeish Stuies, 1, not 1 2 . Trk sin ekilleri ve trenler:

50

MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER

yordu. Anlaldna gre, in'de olduu gibi Trklerde de, insan ruhu dnen varlklar arasndayd, Trke ifadesiyle zt erklii yorugh idi (ruhlar kuvveti ile hareket halinde: Bang vd., "Trkische Turfan Texte," VI, satr 9 0 - 9 1 ) . in'de, u dnemi sonundan itibaren bilinen kavramlara gre, insan ruhunun, biri yaruk (ince shen), dieri karang (ince feuei) iki yn vard. Trke bir metindeki isig z (scak ruh) ile et-z (vcut) (aatay, 6 1 1 / 4 ) belki bu kavramlara karlk gelmekteydi. in inan cna gre lmde, feuei ruh kendi ilkesi olan yeraltna giderken, isig z buhar olup ge umaya abalyordu. lm izleyen zamanda, ruhun kaplan cinsinden kuvvetler tarafndan kaplmas tehlikesinden de korkulmaktayd. Ruhlar ailesi yannda korumak iin, lm simgesi olan kuzeye doru dnerek ruh geri arlyordu. Uzakta lenler iin de ayn tren yaplrd, hig z geri gelirse, atalar tapnanda veya T'aishan gibi llerin makam saylan bir dada, eskiden maske sonradan kitabe eklindeki bir abidede (chu) makam tutan yerel bir ruh olduu sanlrd. 'Tag' rfe'ndan belirdii gibi, lm simgesi de olan dag, ruhlarn mekn olabiliyordu. II. yzylda kaydedilmeye balanan bir inanca gre, ruhlar buhar olup veya turna ekline girip ge uuyordu. Budizm'in in'de yaylmasndan sonra, kinatn batsnda, Amitbha adl tanrnn makamnda, iyi ruhlarn topland gksel bir cennet bulunduuna inanld, hig z'n kuvvet kazanp gksel bir yere uabilmesi iin, bakr ayna gibi k ve ate meydana getiren bir eya mezara gmlr ve tabut ile mezar tana Kk-luu ve gk cisimleri resmedilirdi. Mumlarn da, gk tarafn arayan ruha yol gsterdii sanlrd.

bkz. III. ve IV. Blm. Atein ktlkleri yok ettii yolundaki Trk inanc: bkz. not bl. v/2.89.

51

TRK KOZMOLOJSNE GR

Kk Trk ve Uygur dneminden Trke metinlerle baz mezar talarnn atlar, in dnceleriyle karlatrldnda u sonulara varlmaktadr: sig z ifadesi Trklerde de kullanldna gre, kavram da bulunmaktayd. Ruhu arma geleneiyle, ruhun tehlikeli kuvvet ler tarafndan karlmas korkusu, Sibirya'da Altun-kl abidesinde Bars adl alpa yazl atta ifade edilmekteydi:
A iniiig brt u!
A Bars, amlma)

A nice kardeleri olan, burgulayc kabus (ruhu), u (git)! A Bars! Ayrlma (Klyatorny, "Stel Zolotogo ozera," Altun-kl l, satr 5) Baz ruhlarn, belki Bars gibi erdemli ruhlarn bir Altun-Sufia-y'ta (Altn Suna adl ormanl dag) veya Altun-kr'da (Altn kr, veya Altn da: eski Trkede kr kelimesi da anlamna da geliyordu) mekn tuttuu, yine Atm-kPdeki iki mezar kitabesinden anlalmaktadr. Altn-kl mezarnn sahibi, Tibet'e gitmi ve geri dnememi bir eliydi. Fakat ruhu Altun-kr'a girmiti. Clauson'un, Ouzlarn bir doulu kolu sand Wu-huanlar da ruhlarn makam olan bir dan varlna inanyorlard. Belki, ayn inanca bal olarak Kk Trklerin kaan mezarlar da eklinde yaplyordu. Trke sin denen ve heykel eklinde olabilen mezar talarnn ise, inlilerin chu dedii maskeli veya maskesiz kitabelerin benzeri olarak, ruhun meknn tespit etmi olmas akla gelmektedir. Bu ve dier ihtimaller zerinde . Blm'de durulacaktr. in'de olduu gibi Trk mezarlarnda da isig z't (scak ruha) yaruk kuvveti verdii sanlan eya ve simgeler bulunduu dikkat ekmektedir. Bu konuya, mezarlara konan Trke adyla bar kzngAzr (bakr aynalar), mezar talarndaki Kk-luu, gk cisimleri,

52

MEKN VE ZAMAN HAKKNDA DNCELER

gne haleli insan resimleri (Resim 5) iaret etmektedir. Trkler de her ay, bin m u m yakarak ruhlann Yitiken burcuna varmas iin dua ederdi (in'de, mumun ruhlara yol gsterdii sanlrd). Ktlkler den temizlemek amacyla cesedi yakma gelenei de, Trklerin yaruk .kuvvetinin faziletiyle isig-z't yardm etme isteinin bir tezahr olabilirdi.

Resim 5

VIII. yzyldan itibaren Trke kitabelerde geen ruhun "umas" ifadesi, belki in'de II. yzyldan itibaren bulunmas, Trklerde ise ancak XIII. yzylda belgelenebilen, ruhun ku ekline girmesi kav ramnn Trklerde de eski olduuna iaret etmektedir. Nitekim VI. yzyldan kalma bir in kaydnda, bir Trk kaannn olu iin yle denmekteydi: "Bir olu beyaz bir kuu ekline girdi" (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., s. 6 ) . Kutadu-Bilig airi de, sann aarp lme

53

T R K KOZMOLOJSNE G 1 R $

hazrlanacak yaa geldiini, kuu ve Trklerde ruh simgesi sungur ekilleriyle ifade ediyordu:
Sam bld surigkur tusi-teg....

Kuu kondu baka, yetdi yam

Sam sungur ty gibi oldu.... Kuu bama kondu, yam yetti. (KB, beyit 5 6 3 9 ve 5 6 4 3 ) Jisl tarafndan yaymlanan, inli sanatkrlarn eseri. Kol Tigin heykelinin bandaki, inlilerin jeng-huang dedii cinsten uan ku resmi de belki ruh iaretiydi. Budizm etkilerinin yar gebe Trk evrelerine erken dnemde geldii, yukarda anlatlan Altun-kl I atndaki baz ifadelerden anla lmaktadr. Budist terminolojideki 'acun' kelimesi (hayat), bu atta gemektedir. Btzni Erklig adrf ("Bizi Erklig ayrd": Klyatorny, "Steh Zolotogo ozera," s. 2 6 1 ) derken de, iki mitolojik kiilikten biri dnlm olsa gerek: lm cezas veren alp olarak dnlen Zhre yldz veya Budist lm ve yeralt tanrs Erklig Kan (Yama). inceden Trkeye evrilmi bir Budist eser olan ve Budizmden baka in inanlarn da ieren AUun-yaruk\a, lmden sonra, tm'n (can) belki in'de dnld gibi isig-z'n {yaruk ruh) bir tolgak'a (mahfaza) konduu ifade ediliyordu. Dier bir z ise, karang veya ctz, Erklig Kan'n tagtn (dadaki veya kuzeydeki) makamna gtrlp cehenneme yollanyordu. Herhalde in'deki kadar sistematik olmasa bile, ayn kozmolojinin Trklerde de hkim olduu anlalmaktadr. Varlklarn gk ve yer ilkeleri arasnda dnd dncesi, Trkler arasnda in snrlarn dan daha ok teye, en batya da yaylmt. Bunun bir rneini Ibn

54

MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA DUUNU l R

Fadln, 912,'de, Ural Dalan nda rastlad Bakurtlarda kaydetmiti. Bakurtlar, Kk Trkler gibi gk ve yerin ikili ilkesine paralel olarak, yaz ve k, gndz ve gece, hayat ve lm kavramlarn ve (yaruk ile karang nefeslerinin taycs) rzgr kutsal biliyorlard.

" Z. V. Togan. Ibn Fayans Rtisebtricht, s. }6-7-

55

III. SOMUT DNCELER

i. Tengridetri\tx (Semaviler)
u dneminde, gk tannsnn 1 insan olarak dnld, gk ideogrammn bir insan piktogram eklinde olmasndan anlalmakta dr. Milattan nceki yzyllara ait in metinleri de, gk tannsna 'en byk hkmdar' deeri veriyordu. Yukanda sz edilen Yetiken yldz takm, in'de 'gk hkmdannn arabas' sayldna gre, milat sra snda in mezarlannda grlen Yetiken yldznn araba eklindeki resimlerinde arabay sren kii, gk tanrsnn arabacs olabilirdi. Hsiung-nularn M II. yzylda, bugnk Kansu'daki bakentleri Kuts'ang ehrinde (Trkesi Kaan veya Kuan) 2 bir gk tapna bulu nuyordu. 3 Bu tapnaktaki yar insan yan ejder biimindeki altn hey kellerin, gk tanrs ile yaknlan saylan yldzlar temsil ettii sanl maktadr. Gk tanrsnn saray saylan Kutupyldzna yakn parlak bir yldza, "ba zevce" 1 deniyordu. u hkmdar ise gk tanrsnn neslindendi. 5 Hsiung-nularda da hkmdar ge balyd. 6

Arkaik gk piktogram, "en byk hkmdar": W. Eberhard, "Lokalkulturen im ailen China," s. 28; E. Biot, I, s. 4 1 9 ; -ching. 1, 295. Yetiken'in araba ekli: bkz. not bl. 1 1 / 1 8 .
1

J. R. Hamilon, "Le nom de lieu KN dans les inscriptions turgues runiformes." K. Shiratori. MRTB, v. 26-7, 3 2 , 34, 54-5. W. Eberhard, "Lokalkuluren im alten China," 2 1 / 5 .

*
5 6

E. Chavannes, Us Mtmoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m. 340. O. Franke, Geschichte des chinesischen Reches, 1, s. 1 1 9 ; E. Biot, 1, s. 440. J. J. M. De Grool, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit Hunnen, s. 53-4.

56

TRK KOZMOLOJSNE GR

Acaba btn bu somut kavramlar Kk Trk dnemine kadar yaamaya devam etmi miydi? Kk Trk kaan slalesine adn veren Trk' 7 unvanl hkmdarn, bir kitabede ad geen Trk tengri 8 ile ilikisi var myd ve bu szn ne ekilde okunmas gerekiyordu: Trk tengri (Trk adl tanr) olarak m, yoksa lrk tengri (kuvvetli gk tanrs) eklinde mi? Kk Trk slalesine adn veren Trk ve dier kozmik nitelikli kaanlar, in geleneinde gksel ynlerin ve unsurla rn somut ekli olup, gk tanrsnn merkezi konumu etrafnda yer alan "gksel hkmdarlara" 9 ve efsanevi slalelere benziyorlar myd? Kk Trklerin kozmik nitelikli kaanlarn in metinleri yle anlat maktayd: Ordularnn bann ad A-pang-pu'ydu ve onun 17

kardei vard. Dii bri'den (kurt) domu olan bir kardein ad l-chi-ni-shi-tu'ydu.... O, bir ruhani nefesle hareket etmekteydi. Bu nedenle rzgar ve yamur meydana getirebilirdi. ki hatunu vard. Rivayete gre (hatunlardan) biri yaz tanrsnn, dieri k tanrsnn kzyd. Bunlardan birinin olu ... kuu ekline girdi ... onun en byk olu, Tsien-sse-ch'u-che-shi Dag'nda yayordu. (Kk Trk metinlerinde Kgmen denen Sayan ve Tannu-ola {da} silsilesi). Bu dada (ilk ata) A-pang-pu'nun dier baz soyu da yayordu. Oras ok souk olduundan, byk oul onlara bir ate yak. Onlar bylece snp, lmden kurtuldular ve en byk

Bkz. Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschtchte der OstTrken.s. 6.
8 9

N. Orkun,

. 34 ( I I / D / I O ) .

E. Bio, 1, s. 3 7 ; 1 1 , s. 1 9 5 . E. Chavannes, Les Memoires historiaues de SeMa-Ts'ien, v, 8 3 . W. Eberhard, Sternkunde und Wchbild im alten China, 808.

57

SOMUT

DNCELER

olu ba seerek ona Trk unvann verdiler (Liu MauTsai, Die Chinesischen., s. 5-6) u inanlanna gre, ilk atei yakan Ho-sing 1 0 adl efsanevi kii, ate unsurunun z ve Kk-luu yldz takmnn kalbi saylan Sin yl dz ekline girmiti (Arapa: Kalb'l-Akreb, Antares). Ayn yldz, kozmoloji kanunlarnda gk renginde saylan dogu gnn kralnn ming-iang', parlak dvanhanesiydi ve u hkmdarnn divanhanesi nin prototipi saylyordu. Kk Trklerde ilk atei yakan ve Trk' un vann alan kii ile Ho-sing menkbesi arasnda bag var myd? Bu fikri destekleyebilen bir konu, Trklerin gk ayini yaptklar ve Ulug-ay denen dnemde. Sin yldznn gn zirvesinde gzkmesi olaydr. Ayrca, Trklerde atee tapldg, ayin yapld ve ate ruhunun somut olup hkmdar ayinleriyle ilgisinin bulunduu bilinmektedir." Trk kaanlarnn ate ayininde, alevler iinde bir yz belirip kehanette bulunurdu. Bu ayinin hangi Trk kaanlarna atfedildii bilinme mektedir. Uygur kaanlar, IX. yzylda her gksel unsura (ate, su, altn) benzetiliyordu:
Yir-suvdafci ... bodun krki ... fenrifeenimiz, ulug kle yayu, ulug kutun sn yalanar, ahun ugun birle, oluru yarhkayur, bknki kutadms, ulug kutlugyang knte.

Yer-su'daki ... boylarn zneti {ss} ... tanr gibi (veya tanrya hrmetkar) hkmdarmz ... ulu gl gibi parlayarak, ulu kut (ve) saadetin alevleri iinde alan

E . Biol, 1, s. 67 (not 4); u , 1 9 5 . Sin: E. Chavannes, Les Mtmoires historiqucs de Se-Ma-Ts'ien, lll, 343-44. 49. S*. 03; W. Eberhard. "Lokalkulturen im alen China," 3/8; Li-chi, 1. 426. Ate ayini: K. Dieterich, 1 1 , 1 4 . 17 (Bizans rivayetleri). Kehanet eden ate ruhu: R. een, s. 3 2 .

58

TRK KOZMOLOJSNE GR

ou'u (ailesi) ile birlikle, bugnk mukaddes, ok kullu yeni-gnde (mevsim ba veya mevsim dnm bayra mnda), (tahta) oturdu (Ziema, Marnd., satr 4 3 1 - 3 8 ) . Kutadu-Bilig airi ise, Trk hkmdarlan iin yle demekteydi:
Onlar ... kyer ot tururlar

Onlar... yanan atetir (KB, beyit 4 0 8 7 ) Dier taraftan. Kk Trk ve Uygur kaanlar lengri-teg, tengride bolms12 (semavi, gkte olmu) saylp, ak olmayan bir ekilde ge aittiler. Kaan soyundan kimselerin ruhunun ge veya Yitiken yldz takmna, yani gk tanrsnn mekn olan Kutupyldz ynne utu u sanlyordu. 1 1 Bylece Trklerde de, hkmdar atalannn gksel ruhlar arasnda yer ald anlalmaktadr. Ayrca in'de olduu gibi Kk Trk kitabelerinde de gk tanrs bir hkmdar olarak dn lp, terigri-kan (tanr han) denmekteydi. 1 4 Dou Altay dalarnda. Kk Trk dneminden bir mezar yannda, kaya zerine izilmi bir resim (Resim 4, s. 4 2 ) , in mezarlarnda ta duvarlara resmedilen araba eklindeki Yetiken yldz takmnn resimlerini hatrlatmaktadr. 15

Fakat Yetiken, Trke belki 'yedi han' demek olduuna gre. bu resmin terigri-teg bir kaan veya gk tanrsnn arabacsn temsil etmesi mmkndr. Arabann zerinde gk ideogram da (Resim z y s. 3 1 ) bulunmaktadr. u astrolojisinde, gk tanrsnn saray saylan Kutupyldzna yakn bir parlak yldza "ba zevce" denmesi gibi, 1 6

N. Orkun, 1, 12.,
11 14
15

N. Orkun, dizin, u-, ve no bl. 11/9 ve n/44'e verilen kaynaklar. N. Orkun. t, 1 3 0 .

Bkz. A.y. not bl. 11/10-11. 117-118 ve not

16

59

SOMUT DNCELER

Kk Trk metinlerinde de Kan tengride Umay Katun (Han tanrda

Umay Hatun) denen ana tanra, Trk kaannn ei 'Katun'a benze tiliyordu. 1 7 Umay kelimesi, ocuun doarken iinde bulunduu zard. Erken dnemde Umay'n kozmik ynn belirten bir metne rastlanmamaktadr. Sonralar Umay, ularn kzl giymi, topuzlu bir gzel kadn olarak dndkleri ocak tanrasna benzer bir ekil alacakt. 1 8 Altun-y'ta bulunup. Kk Trk dnemine tarihlendirilen bir mezarn yanndaki kaya resminde bada kurmu olarak grlen tal kadnn (Resim 6, s. 6) Umay olduunu dnenler vardr. Tal kadn nnde diz km maskeli kiilerin, kurban edilen atlan sunan kamlar olduu sanlmaktadr. u devletinin sonu (M 111. yzyl) ile Kk Trk kitabelerinin yazld VIII. yzyl arasnda geen bin yl sresince, tengri kavram gelimi miydi? Bu konuda eitli grler ileri srlmektedir. 1 9 Schmidt gibi baz aratrmaclar, Theophylaktos Simokata ile bn Fadln'n rivayetlerine ve baz Kk Trk metinlerine dayanarak, VIII.X. yzyllarda Trklerin maddeden yaltlm bir ilah kavramna ula-

17 111

N. Orkun, i, m. A. P. Potapov, "Umay". G. Clauson, An Etymological Dictionary of PreThirteenth Century Turfeish, s.v. E. Esin. Islamiyetten nceki Trk Kltr

Tarihi ve Islama Giri. s. 3 9 . ulann ocak tanras ve eik tanrs: M. Granet, s. 308; E. Esin, Islamiyetten ncefei Trfe Kltr Tarihi ve Islama
Giri, s. 3 9 .
19

Trkler maddeden arndrlm lek tann dncesine varmlard: W. P. Schmidt, Der Ursprung der Gollcsidee, x. Kar fikir: G. Doerfer, madde 944 Uengri). Trklerle inlilerin dini birbirine yaknd: A. Von Gabain, "Die Alt-Trkische Literatr," s. 2 1 7 . Trk (Tie-le) ayinleri inlilerinkine
benziyordu: N. YA. Biurin, Sobranie svedniy o narodax obitavjv Sredney

Azii, 1 . 1 1 6 .

60

TRK KOZMOLOJSNE GR

tklarn sanmaktadrlar. Fakat bu fikri ileri srenleri, monoteist dinle rin Trkler zerindeki erken etkilerini hesaba katmayp, eski Trk dinini ve Trke metinleri doru anlayamamakla sulayanlar da var dr. Doerfer'e gre Trkler, doann her etkili tezahrne, rnein byk dalara ve aalara da tengri demekteydiler. nc bir grup

Resim 6: Gavrilova'dan alnmtr. Bkz. not 131

aratrmacya greyse, Trklerin tengri kavram inlilerinkine tama men benzemekteydi. Bu nc gr kabul edilirse, Kk Trklerin maddeden yaltlm tek bir ilah dncesine varm olmalar ihtimali, Tao dininin kinatn btn ruhuna verdii panteist (Trkesi bir tzig bolmak: tek ruhlu olmak, vahdet-i vcud kuramna bal) anlam ve bir saysnn simgesi gk veya T'ai-chi (ilk tek birlik) olmas ile

61

SOMUT DNCELER

aklanabilirdi.

Bu son varsayma gre, Ibn Fadln'n

922,'de rast

lad Ouz, "Bir tengri" diye yemin ederken, Hsiung-nu usulnce, 2 2 gk tanrsn ahit tutarak ant iiyordu. Fakat byle ant treninde gk tanrsyla gksel kl, yani maden unsuru ve Merih gezegeni 2 1 simge leri birlikte anlmaktayd. Gk tanrsnn astral ve unsurlarla ilgili ynleri yukarda anlatl mt. 2 4 Bu ynlerden biri gk 'ch'ien' ile 'kn'25 (gne) rklarnn iki sinin de gney ve yaz gndnmne karlk gelmesinde tezahr edi yordu. 'Kn' rfe'; gne, Merih gezegeni, silahlar (zellikle kl) ve madenlerden bakrla ilgiliydi. 26 Gnele ilgili somul dnceleri daha sonraya brakarak ilk nce 'Kn' rfc'nn simgelerinden Merih gezegeni ve ona atfedilen kl zerinde durmak isteriz. Trklerin Merih gezegeniyle ilgili dncesi, in'dekine 2 7 benzemekteydi: makam gney; unsuru ate; ad Oot yultuz (ate yldz); mevsimi yaz gndnm ve le vakti; rengi kzl; ongunu kzl-k. Atein simgesi olarak, atei icat eden ve makam Sin yldzna (Kk-luu takmnn 'kalbi': Kalb'lAkreb, Antares) da Merih'e yakn bir kavram saylyordu. Shih-chi, bu

Trklerin Taoizmle ilikileri ile Tao dininde vahdc-i vcud ve kinat ruhu: bkz. not bl. 1/7-10, 1 3 . in kosmogonisi: bkz. not bl. 1/18. Bir

tzig bolmak: Kara-Zieme, satr 4 3 0 .

21 22
23

Z. V. Togan, Ibn Fauln Reisebericht, 20, 3 6 - 7 , 5 1 . J. J. M. De Groot, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit Hunnen, s. 2 2 3 - 2 4 .
Bkz. not bl. 11/29-35, bl. 111/7-17.

25

A.y. 'Ch'ien' ve 'Kn' rhlar, bkz. not bl. 1/23 ve 49.

26

Yakn Dogu'da Merih: Btrnt, Kitdb ut-tajhtm li av'H-i ind'at it-tanctm, s.

240-47. Kazvtn, s. 5 1 3 .

27

in'de Merih: Liou Tse-Houna, s. 59. E. Chavannes, Les Memoires historitfues de Se-Ma-Ts'ien, m, 364-66.

62

T R K KOZMOLOJISINE GIRI

iki kavramn yaknlm syle ifade ediyordu: Sin (yldz), ming f'cmg'dr (parlak bir hkmdar divanhanesine benzetilir); Merih (gezegeni) ise atalar tapnadr. (in saraynda Merih'e de kurban verilen yer olan atalar tapna, divanhanenin yanndayd) (Cha vannes, Les Mmore., III, 3 6 6 ) . Merih, silahl alplar, ordular ve lm cezas verenleri temsil eden ynyle, bat gezegeni Erklig'e 28 de (Zhre) benzemekteydi. Merih'in Trke dier adlan Bakr-sukm ve Krd idi. Merih'e atfedilen kzl renk ve bakr-suhm (bakrdan ok temreni") 2 9 simgeleri, yine 'Kn' rfe'nda bulunmaktadr. 1 0 Bakr ok simgesi de le gneini ve ceza veren kiileri anmakta olan 2.1. rfe'ta gemekteydi. 3 1 in kaytlarnda, Trke Atlagan (atlan) eklinden geldii sanlan, Ya-lo-shan J2 adl Kk Trk sava tanrsnn da, yine Merih'le ilgisi olabilirdi. Ya-lo-shan'n, bir Trk kadn feam'ndan olan olu An-lu-shan, Ying-chou ilinde (in Seddi'nin en kuzeydou sunda), 7 0 3 ylnda, bir gece kzl klar iinde, bozkrda yaayan yrtc hayvanlarn ulumalar arasnda dnyaya gelmiti. Merih gezegeni Krd 3 3 adyla ise kuraklk simgesi olan hiddetli bir kiinin yz olarak dnlyordu. Gne ve Merih'le ilgili somut dnceler ve simgeler ve zellikle kl, 'Kuzeyli' gebelerin (aralannda Trkler de bulunuyordu) baz
28

Bkz.

not

bl.

111/77-

Temren: Ok, karg gibi eylerin ucundaki sivri demir. -yn.

29

G. Clauson, An Elymologcal Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Turfeish,

"sufem". Bkz. not bl. 1/49.
I-ching, 1 , 9 1 ; 1 1 , 1 3 ^

30
31

32

E. G. Pulleyblank, The Background oj The Rebellion oj An-lu-shan, s. 1 6 , zo

(doduu yer haritas), 1 0 5 .

" KB, beyit 1 3 3 .

SOMUT DNCELER

alp-tanrlaryla ilgiliydi.

Bunlarn balcas, silahlarn ve zrhlarn

mucidi saylp, kuraklk rzgr tanrs K'ua-fu ile e tutulan Ch'ih-yo idi. M Bu iki kii, ayn zamanda kuraklk rzgr ejderi ve sava tanrsyla da ilgili menkbelerde yer alyordu. Ch'ih-yo; ejder, kz ve baka efsanevi hayvanlara benzetiliyor ve kaplan postu giyiyordu. Ch'ih-yo yabanc rktan bir 'gk-oglu' olarak, in'in efsanevi hkm dar Huang-ti'ye meydan okumu ve yenilmiti. Ch'ih-yo'nun cesedi bir aga olmu, kesilen ba ise korkutucu bir resim olarak T'ao-t'ieh maskesine ilham vermiti. Bu maske, kurban ayinlerinde kullanlan kazan-ocaklara resmedilirdi. Ayrca, korkutucu yzyle muhafz olarak resmedilirdi. Ch'ih-yo'nun ellerinde ve ayaklarnda silahlar tutan ve banda oklu ta bulunan temsili de bulunmaktayd. Milattan nceki yzylda Sibirya'da, Krgzlara atfedilen bir Trk blgesinde, in kltr etkilerini tayan bir kkte, kap tokmaklar T'ao-t'ieh, yani Ch'ih-yo ba eklindeydi (Resim 7, s. 6 5 ) . Bu tarzda maskelerin Asya gebe sanatnda da bulunmas (Resim 8, s. 6 5 ) , Ch'ih-yo dncesini, gebelerin kl eklindeki sava tanns menk belerine yaklatrmaktadr. Aslnda u dneminin sonundan itibaren bilinen bir gelenek tarzyla, inliler sava tanrsna Ch'ih-yo tapna nda kurban verirlerdi. Sihirli bir kl ve bakr feee'ler ( ayakl

'' Ch'ih-yo ve K'ua-fu: W. Eberhard, "Lokalkulturen im ailen China," 1 4 / " .

3 7 / 1 - 1 . M. Granet. s. 350-60, 555-56 (not 2). D. Bodde, s. 1 2 2 - 2 6 . Sava

tanrsna kurban Ch'ih-yo'nun mezarnda verilirdi: E. Chavannes, Les Mtmores hisforiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 4 3 4 . Ch'ih-yo bayra: E. Chavannes. Les Mtmoires hisloriaues de Se-Ma-Ts'ien, 1 1 1 , 392. Ch'ihyo'nun banda oklu ta, ellerinde ve ayaklannda silahlar lutan resmi: D. Bodde, res. 2. Krgz ilinde, M 1. yzyldan Tao-'ieh maskesi: E. Esin, tslamiyeUen ncefei Trfe Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 52. Rzgr
ejderi: bkz. no bl. 111/95-96.

64

Resim 7: E. Esin, Islamiyetten nceki., resim XVUI/b'den (Kiselcv'a afif). Bkz. not bl III/
34

Resim 8

SOMUT DNCELER

kazan-ocaklar) sahibi bulunan K'un-wu

adl efsanevi h k m d a r da,

Kn v e M e r i h s i m g e l e r i n i b e l i r t e n , i n l i o l m a y a n b i r alpt. K ' u n - w u , in'in gneybatsnda Yal-gz Irma'nn gneyinde, b u g n k Hupei'de devlet k u r m u y a b a n a bir b o y a balyd. u h k m d a r M u , K ' u n - w u ' n u n sihirli klcm elde etmi ve kuanmt. Sihirli K ' u n - w u
36

klcnn ad, ayn z a m a n d a gnein zirvede o l rfnn i f a d e ettii

d u u y a z g n d n m n n a d y d v e b y l e c e 'Kn'

s i m g e l e r d e n , M e r i h g e z e g e n i v e k l s i m g e s i K ' u n - w u ile b i r l e m i b u l u n u y o r d u . S a v a tanrs M e r i h ' i n k l c e f s a n e s i ,

37

olaslkla T r k e

f e n g r a f e ' t a n ( i k i y a n k e s k i n k s a k a m a ) v e y a 'kl'tan d e i t i r i l m i o l a r a k eitli e k i l l e r d e e s k i i n v e Y u n a n t a r i h l e r i n e y a n s m t . B u a d n i n c e b i r e k l i , u slalesi k u r u c u s u W u ( M dnemine kadar geri gtrlmektedir. Karadeniz'in o o sralar) kuzeyindeki

S k y t h a i (skitler} v e M a n i l e r d e M e r i h ' i n k l c n a t a p y o r l a r d . H s i u n g nular da klca ibadet ediyorlard ve hatta Shiratori'nin30 kaydettii g i b i , k l ile g k a y i n l e r i n i b i r l e t i r m e k t e y d i l e r . G k t a n n s v e Y i t i k e n b u r c u n u n yldzlarnn m a d e n i heykellerinin b u l u n d u u gk tapma ile k l m a b e d i a y n y d . Y u k a r d a k a y d e d i l e n ant i m e t r e n i n d e , g k tanrsn ahit tutarken kl zerine ant ime treni, ayinler bl m n d e a n l a t l a c a k t r . Attila'nn Merih'in klcn b u l d u u rivayeti,39

K'un-wu: W. Eberhard, "Lokalkuluren im alten China," s. 1 5 4 - 5 5 . M. Granet, s. 449-50 (not 5 ) , 464, 494, 499 (kl). W. Eberhard, "Lokalkuluren im alten China," s. 1 5 4 - 5 5 . M- Granet, s. 4 4 9 _ 5 (not 5 ) , 464-469, 6 1 0 . Kn: bkz. not bl. 1/49. C h ' u memleketi: O. Franke,

Geschichte des chinesischen Reiches.

dizin, Tch'u. A. Herrmann,

harita 5, c/3. E. G. Pulleyblank, "The Consonanial System of Oid Chinese," s. 226-27. K. Shiralori, MRTB, v, 52-5. Jornandis, De Regnorum ac temporum successione liber (Paris, 1 8 4 2 ) , s. 3 2 4 -

66

TRK

KOZMOLOJISINE GIRI

gksel kl simgesinin nemine iaret ediyordu. Hkn Trklerinde ko denen ift kl ile Zlfkr'n Osmanl ikonografisindeki ucu atal l ekli de, ayn silsilenin son tezahrleriydi. 4 0 Merih'in klc ve kendi si, Yakn Dogu'da da Trklerle ilgili saylmakta ve Kazvn yle de mekteydi: (Trkler) sava iyi bilir. Bu Merih'in sfatdr ve Merih onlarn sahibidir (yldzdr) (Kazvn, Athr ul-bild,
515)-

'KrC (gne) ve cVien' (gk) rklarnn ikisinin de gney yn ve yaz gndnmne iaret etmesi gibi durumlann, gk tanrsnn gnele somut olarak zde olduuna iaret edebilecei zerinde de durulmaktadr. 4 1 Bu nedenle gk tanrsndan kut almakla beraber, Kk Trk kaanlarnn doan gnee tapt ve gne ile atee benzelildikleri akla gelir. 4 2 Sin yldznn somut ekli olan efsanevi hkm dar gibi, kaan slalesi kurucusu Trk, ilk oca yakarak ate ibade tini balatm oluyordu. Bir dier efsanevi kaan, Kk-luu'ya atfedilen ekilde veya yad ta ile kozmik by yapan kamlar gibi yamur ve rzgr meydana getiriyordu 4 3 Bu kaann ilk hatununun biri yaz tanrsnn, dieri k tanrsnn kzyd. Bylece bu kaan, kozmoloji

Z6.
40 41 42

Bkz. E. Esin, "L'Arme zoomorphe du guerrier turc." W. Eberhard, "Lokalkuluren im alten China," s. 28. Trk hkmdarlan atee, suya, altna benzetiliyordu: bkz. bl. m/. Uygur Kaanlar gneten ve aydan kut alyordu: bkz. not bl. 111/54. Kk Trk kaanlan ve Hljn Trk ifig'leri gnee benzetiliyordu: bkz. not bl. 11/22, bl. iv/4 ve not bl. ni/44-48, 55. Ayrca bkz. E. Esin, "Knay."

41

Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken, s. 6.

67

SOMUT DNCELER

bakmndan iki mevsimin ortasnda, yani yaz gndnm dneminde yer alm oluyordu. nk yaz gndnm dnemi, ate unsurunun zirveye varp, ayn anda su unsurunun doduu ve yamur yad ztlklar zamanyd. Hem ate sap, hem yamur ve rzgr meydana getirdii sanlan Kk-luu yldz takm da, bu dnemde zirvedeydi. Btn bu simgelere 'Kn' rfc'nda iaret edilmektedir. Hsiung-nulann ve Kk Trklerin balca kurban ayinlerinin yaz gndnmnde yer almasnn ve Trklerde bu dneme Ulug ay denmesinin sebepleri belki bylece anlalmaktadr (bkz. IV. Blm). Philastre, 44 in astrolojisine gre 'Kn' (Li) rfe'mn iaret ettii yaz gndnmnde gnein, gndz gnde zirvedeyken, ayn da gndzleri yerin altnda bulunan gece gnde zirvede sayldn sanmaktadr. Biri gndz, biri geceyi temsil eden iki parlaklk simge sinin bylece karlamas, yksek parlaklk iareti olarak u dne minden itibaren hkmdara balanyordu. 4 5 u hkmdarnn bayra nda yer alan bu simge, ay ve gne topu eklide bir piktogramla temsil ediliyordu (Resim % s. 69). Gne ve ay, incede deitirilmi ekliyle Mao-tun denen (olaslkla Bagatur) 4 6 Hsiung-nu shan-y'snn de (hkmdarnn) simgelerindendi. Trklerde de behh (h kmdarlk) iareti olan bu astrolojik simgeye, Trke Kn-ay veya

Knli-ayh krdi (veya kavudi) denmekteydi. 4 7 u dnemi in'de

P. L. F. Philastre. II, 597.

45

C. A. S. VViIIiams, "VVriten characters". Li-chi, 1 1 , 2 1 9 , 256. Kn-ay bayram: D. Bodde, s. 1 9 . ilk hilal uurlu saylrd. E. Biot, 1, s. 420.
Ayrca bkz. not bl. n /22; not bl. v /213 ve bl. v/4.

46
47

J J. M. De Groot, Die Hunnen der vorchrisllichen Zeit Hunnen, s. 60.

Bkz. not bl. 11/22.

68

T R K KOZMOLOJISINE GIRI

olduu gibi, Trklerde de Kn-ay

denen astrolojik simge (piktog-

ramlan iin bkz. Resim o ) , yeni hill gnnn ve baharn ilk aynn ilk gnnn iaretiydi (gnein bahara ve ayn ise, baharn ilk ayna balad dnem). Kn-ay simgesi, Farsa mihr mn 4 9 {gne ve ay} ad altnda Seluklulara ve daha sonra Osmanllara geip, Osmanl bayraklarnda Zlfkar ile beraber resmedilecekti. Bugnk Trk bayra da bu eski gelenee balanmaktadr. Belki gne ve ayla, belki ilgili bir zaman ilah olarak Yul (veya Yol)-tengri ad da, ince Ho-t'u denen noktal rfc'lar ieren Irk-bitig'dt iki defa gemektedir:

Ala athgyol (veya yul) tengri men. Yann hie srmen. Vtru eki ayhg kii oghn sokum. Kii korkm. Korkma (imi.
Kut birzey men (oooo. o o o o . o o o o ) .

Resim 9

Resim i o

Ben ala atl yol [veya yul] tanrym. Erken [sabah] ve gece ge vakitte srerim. ki aylk insanolu gelip so kulmu. nsan korkmu. Korkma, demi. Ben kut veri

rim (Irk-bitig, fal II).

Bkz. E. Esin, "Kn-ay." Yazc-zde, s. 232-34, 'Aluddn Kaykobad'dan "Mihr mh" diye sz eder. Bkz. not bl. u /22 ve E. Esin, "L'Arme zoomorphe du guerrier turc."

69

SOMUT DNCELER

Kara yol Iveya yul] tengri men. Smukmm seper men. zekinin ulayur men. llig itmi men (oo. o o o . oo).
Ben kara yol [veya yul] tanrym. Krlanlar ben birletiririm. Yrtlanlar bir araya koyarm. Ben lke kurdum (hk-bitig, fal Xl_VIIl). Bombaci ve Clauson, 5 0 bu iki ynl kiinin adnn yol ise, kut ve hale n; yul ise, su pnar anlamna geldiine dikkati ekmilerdi. Birinci Yol (veya Yul)-tergri, gece ve gndz, gk simgelerinden" ala at ile sren, insanolunun hayatn banda rastlad ve ona kut veren bir zaman tanrsyd. kinci Yol (veya Yul)-tengri ise, 'Kara' olmakla, in-Trk kozmolojisine gre karang ilkesi ve gece ile ilgili bulunu yordu. ki Yol (veya Yul)-tengrinin trfc'lar, noktal rfe'larm yorum tarz Ho-t'u'ya52 gre ele alnnca, birincisinin gksel ate (gne), ikincisinin gksel su (ay) simgesine karlk geldii olasl belirebilmektedir. Yukarda kaydedildii gibi, gne ve ay karlkl dnen kut simgeleriydiler. 5 3 Nitekim Kk Trk kaanlar gnee benzetiliyor ve Uygur kaanlarnn bazs gk tanrsndan, dierleri gne ve aydan, veya Kn-ay'dan kut alm saylyordu. 5 4 Kutadu-Bilide, alegorik

50 n

A. Bombaci, "Qutlug bolzun," D, 19 (not). Clauson, *lrq-bitig." 2 2 3 . Bkz. not bl. 1/23. Bkz. i-ching, 1, 3 3 1 - 3 3 (noktal rfc'lar: Ho-t'u); I, 392-95 (kullanl tarz). Drt nokta saylyordu. Bylece, birinci Yol (veya VD-tenri'nin 4 + 4 + 4 - 1 2 noktas 3 + 3 + 3-9 saylmakladr. Ho-t'u'ya gre. bu gksel atein simgesidir (l-ching. 1, 3 3 2 ) ve gnee karlk gelir (a.y., 1, 298). kinci Yol (veya Yul)-terigrinin 2 + 3 + 2=7 noktas gksel su simgesidir (l-ching, 1. 3 3 2 ) ve aya karlk gelir (a.y., 1. 298).

53

Bkz.

not bl.

11/22.

54

A. Von Le Coq, "Trkische Manichaica." EDTF, m, 3 3 . (sar 1 ) . 35 (satr

1 2 ) ; J. R. Hamilton. Les Ouighours a l'tpoaue des Cinq Dynasties, s. 1 3 9 - 4 4 .

70

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

hkmdar kiiliinin ad Kn-togd'dr

ve gnee benzetilir. Ayrca

in dncelerine 5 6 ve Trk metinlerine uygun olarak 57 gne ve ay, birer araba srcs olarak resmedilirdi. Ate zl Kng-terigri'nin tilgen'i (halesi) al yoHu (nl); su unsurunun simgesi Ay-tengriYin (ilgen'i ak veya kara renkte veya iki izgili olmaktayd. Kn-tengri ve ay-terigrinin, birer hkmdar gibi, ordular bulunduu sanlrd. 5 8 Sz konusu Trke metinler Mani dinine ait olmakla beraber, Asmussen'in 5 9 kaydettii gibi, Trk metinlerindeki byle dnceler, Mani dininden ok Trklerin eski asral inanlarna bal bulunuyordu. Takvimde yeri olan, somut ekilde dnlen gksel cisimlerden lker, 6 0 in astrolojisinde Mao 6 1 ad altnda, Trklerin de iinde bu lunduu Hulara (kuzeyli ve batl gebeler) 6 2 benzetilir ve onlar gibi uzun sal bir kii olarak dnlrd. lker, kuzeybat ynne bal saylyor ve Kara-ylan yldz takmnn ortasnda bulunuyordu. K gndnmnde, gece gnde lker zirvede bulunurdu. lker

E. Esin. "Kn-ay," s. 5 3 7 Kk Trk kaanlar ve Hkn Trk ilig'leri: bkz.

not bl. 1 1 / 2 1 , bl. m /44-48; bl. v/4 ve no bl. 1 1 1 / 5 5 .
55 56 57

Bkz. E. Esin, "Kn-ay," 3 5 1 - 5 4 ve Blm v/4. Bkz. not bl. 1 1 / 1 4 v e z'de verilen kaynaklar. A. Grnwedel, AlfbutMhistische Kultsltltfen in Chinesisch Turkestan, resim 67 (Bat Trk merkezi olan Kum-ura'dan: bkz. E. Esin, "Kn-ay," not 53 ve resim B/11/2). A. Grnvvedel. Aflbuddhislische Kultstlten in Chinesisch Turfeestan. 1 7 2 , resim 397/a. Bkz. not bl. /zzdc verilen kaynak. P. Asmussen, s. 1 6 3 , 206, n o . L. Bazin, Les Calendricrs tures anciens et medidvaux, s. 7 1 1 - 4 5 .

w 59 60

61

E. Chavannes, Les Memoires historiaucs de Se-Ma-Ts'ien. 1. 48. not 3 5 0 ; 1 1 1 . 350. J. J. M. De Groot. The Religious System oj China, s. 972.
Bkz. not bl. 1/6.

62

71

SOMUT DNCE LfR

yldz, M 2 5 0 0 sralarnda, gne ile ayn zamanda doarak, bahar ekinoksunu haber vermekleydi. Niekim, in'de Mao harfi, bir kap zerinde doan gnei resmetmekteydi. lker'in yanndaki bir yldz ise, in'in kuzeybat snrlarnda, Hulara kar savalarda kullanlan arabalar temsil ediyordu. Hulara kar in'in binlerce yl devam eden savalaryla ilgili bu kavram, Trklerin savata lker erig eklinde birbirini izleyen kk birliklerle hcum ettii hakkndaki Kar63 rivayetini hatrlatr. Baykal Glndeki bir adada bulunan ve gk gr's simgesi olan kadmk agrafea (krk) lker'in de ad yaz lyd. 6 4 L. Bazin, Trk takviminde lker'in nemine iaretle, mevsim lerin lker'in harekeliyle belirlendiini sanmaktadr." Gk tanrs, gksel cisimler ve zaman tannlan arasnda yaknlklar aranrken, bir Kk Trk metninde ad geen ve genellikle aratr maclarn, ran zaman tanrs Zurvn-Yazdn ile Hint zaman ve lm tanrs Kala-Yama ile ilgilili grdkleri d-tengri dc akla gelmekle dir. 6 6 Clauson, 6 7 d ile, HknI Trke metinlerde rastlanan dleg keli-

Kar, varak 60.

M

Bkz. no bl. 111/60.

Ay. N. Orkun. 1, 52. L Bazin, Les Calendriers lurcs anciens el medi(vaux, s. 242 (d-tengri Zurvn ile estir). H. Humbach, s. 1 3 , 1 4 . j . 38 (d-tengri. Yazdan ile estir). Ezrua-Zurvan: P. Zieme. Mnichoisehe rHnsche Texte. sar s. 440, 450. Kla'nn Zurvfln ile ilgisi ve a. atb veya arabac eklinde dnlmesi: bkz. O. G. Von VVesendonk, "The Klavad and The Zarvanite System"; J. Dowson, s.v.; J. Auboyer, s. 2 1 ; G. Combaz, s. 6 1 70. Kila-cakra (Kala arla) kavram Uygur evresinde biimlendi: B. Laufer, "Zur buddhsischen Literatr der Uguren.'Odleg: G. Clauson. An

Elymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfeish, s.v. Kar, s.v.

ve KB, beyit 1388-89. 1 5 8 3 . 1 5 8 6 , 5 1 3 6 , 5688, 6095. Kla'nn Yama

yzleri: bkz. J. Dowson, "Kala". "Yama" Kla-Yama'nn Trke ad Erklig

72

TRK KOZMOLOJSNE CRl

m e l m

arasnda fark olmad ve ikisinin de; 'zaman', 'zamane', 'dehr',

'mevsim', 'devir* ve *an" anlamlarn ierdikleri sonucuna varmtr. Ayn yazar, dleg kelimesinin bugnk Trkede le saati ekline girdiine de iaret etmektedir. Clauson, zaman anlamndaki d ile, 'safra kesesi' anlamndaki 'd' veya 't' arasnda fark gzetmekte, fakat in dncesinde safra kesesinin insann karar verme merkezi olduunu ve bir Kk Trk metninde de d kelimesinin ayn anlamda getiine dikkat ekmektedir. Kar'nin 68 verdii destan beyitlerinde, somut ekilde beliren

dleg, ynig, yavuz" (nsz, kt: Kar,

1 1 / 4 1 - 2 ) bir insana benze

tilmektedir. dleg, Ajun bei (Dnya beyi) Alp-Er-Toriga/Afrsiyb tarafndan yenilmi olduu iin, ondan intikam almak zere tuzak kurmu ve onu ldrerek, dnyay bo (sahipsiz) brakmt. Baka benzetmeler arasnda dlek, aya benzetilmektedir:

Tn-fen kee, alknur dlek bile ay

Gece-gndz geerek, dleg ile ay tkenir (Kar,
1/82)

HknI yazarlar, d/dleg ile Zurvn ve benzeri Kla-Yama arasnda farz edilen balar dorulayan ipular da vermektedirler. Kar,69 cTe benzer baka kelimeleri, zaman anlamndaki tfdcn

Kan idi: G. Clauson. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century

Turfeish, "erfelig".

Bkz. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfeish, "d~, 'dlek', "t" ve no bl. 111/66. Safra kesesi: bkz. C. A. S.
VVilliams, "Gali" ve "Eighl treasures'.
Kar, varak 33 (1/41), }4 (d=ud), 4 6 1 (111/41-2).

Kar, varak 34. Erklig-Yama: bkz. no bl. 111/66 Osmanl kozmoloji sinde yeralt kz: yazma Tim/etti 1-mlfe (Topkap, H. 4 1 5 ) . varak 67.

73

SOMUT

DNCELER

a y r m a k iin z e n g s t e r d i i h a l d e z a m a n a n l a m n d a k i d ile, k z anlamndaki ud kelimelerini aynym gibi ayn c m l e d e anmaktadr. Bu iki kelimenin ayr kkleri olmas ihtimaline ramen, Kar,

b u n l a r n arasnda a n l a m b a k m n d a n farkllk g r m e m e k t e y d i . T r k mitolojisine, E r k l i g K a n ad altnda giren Kla-Yama'nn bineinin k z o l d u u v e b u kiinin U y g u r sanatnda k z e b i n m i o l a r a k res m e d i l m i olmasnn hatralar, belki Kar'nin a k l m d a y d .
70

Konu

m u z u n dnda olmakla beraber, Osmanl kozmolojisinde, dnyann k z boynuzu zerinde mmkndr. Kla-Yama-Zurvn, ark eviren ve ejder simgesi de olan bir d u r d u u efsanesini a y n kke balamak da

d n c e olarak, T r k kozmolojisinde, zaman arkn "eviren" Evren*e de (ejder) benzemektedir. Hint mitolojisinde Kala, g n e ve ay

t a n r l a r n a b e n z e r o l a r a k , 7 2 b i r at v e y a b i r atl y a d a

karigl

(hkmdar

a r a b a s ) s r e n b i r kii g i b i d e d n l y o r d u . Kutadu-Bilig'de d l e g d e , K a l a gibi y e n i d o a n i n s a n n b i n d i i v e b i r a d m g n d z , d i e r i g e c e o l a n b i r a t a v e y a a t l y a y a d a dleg a l ' n n e k t i i b e n z e t i l m e k t e d i r . 7 3 b u d n c e l e r i n n d a , d l e g ile

kangh'ya
Alp-

Ajun bei

Er-Tonga'nn mcadelesi, alpn veya hkmdarn, zaman ve lm tanrsyla savan anlatan daha da eski destanlara74 balanabilmek

tedir: g n e v e ay y u t a n k o z m i k ' b y k y l a n ' o k l a v u r a n Y i ; v e y a

70

U y g u r sanatnda: bkz. A. Grnwedel, "Beriche ber archaeologischen Arbeiten in ldikut-schahri in 1 9 0 2 - 1 9 0 3 , " s. 67, Tafel X .

71

Bkz. not bl. 1 1 / 1 9 - 2 0 . Bkz. not bl. 11/14.

72

73

K B , beyi 1 3 8 8 - 8 9 . Kar, , 4 1 , 1 0 3 ; H , 2 3 4 ; i " > 4*in'de; M. Granet, s. 379 ve not 3. Hin'e: G. Combaz, s. 1 4 2 ; J. Dovvson, "Ahi" ve "ndra", maddeleri, Yama: not bl. 111/66. Erklig Kan: no bl. m/77.

74

74

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

zaman ile su simgesi, ay ve gnei yutan, at; veya teke bal ejder AhiBudhnya'y ikiye kesen tanrlar kral Indra efsaneleri gibi. Alp-ErTonga destannda, dleg, Ajun bei'ni ldrmekle, zaman tanrsnn lm tanrs Erklig Kan yzn gstermi olmaktayd. Bylece ddleg, Trk kozmolojisinde gk tannsndan hemen sonra gelen bir tanr olan yir terigri-kan'na (Yer tanr han) yaklamaktayd. Yir tengri-kan da gk tengri kan' gibi, zaman kavramnn bir yn olunca, yer ve gk, zaman arknn dolanm iinde bulumaktayd. Kk Trk dnemi mezarlanndaki sanat eserlerinde, madeni levha larda (Resim , s. 7 6 ) " ve Tonyukuk'un tapnanda duvara aslm toprak maskelerde (Resim 6, s. 6 1 ) grlen balar, bazen gk, bazen de yer tanrs olarak yorumlanmtr. Bu balarn zellii, T'ao-t'ieh maskesinin, 7 6 yani Ch'ih-yo'nun kesik bann Trklerde kullanlan ekline (Resim 7, s. 6 5 ) benzemeleridir. Benzeyi, alnn ortasnda veya ban stnde yer alan, Ch'ih-yo'nun -oklu tacndan gelimi atall ekil, bazen burna asl halka (Resim 1 2 , s. 80) ve korkutucu ifade de ortaya kmaktadr. Bu maskelerin, Trk mezar talanndakicrle ilikisine de aada deinilecektir. Sanatkrn amac, herhalde, tabiat d ruhani bir varlk resmetmekti. Bu ruhani varlk, len kimsenin z'nn (ruhunun) veya bir tanrnn grn olarak d nlm olabilirdi. Yeralt ve lm tanrs Erklig Kan'a verilen erklig unvan, ayn /amanda Zhre 7 7 yldzna da ait bulunuyordu. in'de olduu gibi

Kk Trk ve Krgz evresinde: E. Esin, "Bke," s. 90-92; resim l/b. Ul/a. vl/a-b. Oguz-Peenek-Kpak evresinde: E. Esin, /s'amiyelen nceki Trk

Kltr Tarihi ve Islama iri, x x x L V / d (Fedorov-Davidova af).

'' Bkz. nol
m/34.

W Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, sar 92 ve ilgili no; L. Bazin,

75

SOMU

DNCELER

Resim . Fedorov-Davidov'dan. Bkz* not bl

lUhs
Trklerde de Zhre; sava, silahlar, zrhlar gibi askeri kavramlarn ve lm cezasnn simgesi saylyordu. Kk Trk dnemi alp mezarlar nn birinde ad geen Erkliin, Zhre veya Yama olmas ihtimal bulunmaktadr. 7 8 Her ikisi de, lm ve yeralundaki hareketlerinde, 7 9 Yir tengri-kan'yla ilikiliydi. Trklerde Toprak yultuz ve sar renginin dnya merkezindeki toprak unsurunun simgesi olmas nedeniyle, Sang-orungulug 8 0 (San-bayrakl) denen Zuhal de, bir Trke metinde Erklig Kan, Erklig (Zhre) ve yir terigri-kam" ile birlikte saylmakta-

Le$ Calendriers tures anciens et mtditvaux, 7 1 7 ; G . Clauson, An Etymological Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Turfeish, "olpan". in'deki dn celer: E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, 111, 7 3 1 - 7 9 .
7 8

Bkz. not bl. n / 4 4 . Bkz. W. Bang vd., "Trkische Turfan T e x t e , " v , satr 9 0 - 9 1 . Her isim, birlikte saylmaktadr.

79

8 0

Bkz. not bl. 1/18.

76

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

dr. 81

z. Yir-Terigri Kan, Yr-Sub/v Kut'lar ve nsan Ruhlar

Eski in'de, btn yeryzne ve yer-su ruhlarna hkim ve maka m dnyann merkezi olarak dnlen "yer hkmdar,' 8 2 deiik ynl bir kiilikti. Yksek deerdeki bu tanrya, in hkmdarnn ancak kendisi kurban vermekteydi ve bylece onu bazen kendi ilk atasyla edeer olarak kabul edebiliyordu. Fakat bazen de, 'yer hkmdar,' erkek olan gk hkmdarnn tersi bir sfatla, bir kadn (hazinelere sahip bir ana kralie) olarak da gzkmekteydi. Ayrca 'yer hkmdar,' Zuhal gezegeniyle de e saylyordu. Ancak milada yakn bir dnemde, Hou-t'u ad altnda, bamsz ve erkek cinsinden bir 'yer hkmdan' dncesi gelimiti. in'de 'yer hkmdan'na bal saylan yer-su ruhlar, 85 nemlerine gre rtbelendirilmi bulunuyordu. Bunlann en bykleri, biri mer kezde dierleri drt ynde dnlen drt yksek da ve drt byk

Bkz. no bl. 111/79. Genel bilgiler: bkz. no bl. 1/31-40. "Yer hkmdan": W. Eberhard, "Lokalkulturen im alen China," 5 / 1 . Hialann yer tanrs ejder Kungkung'un olu ejder Kou-lung'lu: (Kou-lung bir Hsiung-nu b o y u n u n da adyd): bkz. W. Eberhard, "Lokalkuluren im alen China," 20/33; 2 1 / 1 0 , 1 5 . u l a n n yer tanrs, dar ekmei yapmay reten atalan KVHiu-chi idi (bkz. M. Granet, M., Danses et ligendes de la Chine aneienne. Heou-tsi): E . Chavannes, Les Mimoires his(oriques de Se-Ma-Ts'ien, I. 1 8 4 . "Byk kadn hkmdar", "hazineler sahibi ana": E . Chavannes, Les Mtmoires Jlstoriaues de Se-Ma-Ts'ien, 6 1 4 , 6 1 4 . Zuhal ile e: E. Chavannes, Les Memoires historrques de Se-Ma-Ts'ien, III, 397. Hou-t'u): VVerner, s.v. E . Chavannes, Les

Mimoires m'sforioues de Se-Ma-Ts'ien, 11, 4 1 5 - 1 6 , 439-40.

VVerner, madde "Tu-ti", "She-chi".

77

SOMUT DNCELER

rmakt. Dalarn, yerden kaynaklanan rmak ve sularn, aalarn, ormanlarn insan veya hayvan eklinde beliren ruhlan olduu san lyordu. lm hretli kiiler de yer-su ruhlarna karyordu. Trklerde de benzer inanlar olduu, ifadelerin benzerliinden anlalmaktadr. Trk mitolojisinde de, gk tanrsndan hemen sonra yer alan bir hkmdar olarak yir tergri-kan84 (yer tann-han), Trk e metinlerde ad ok geen yagz-yir ve Trkler hakkndaki bir ince kaynakta, gk tannsyla birlikte tapldg sylenen 'kara tanr', yine yir terigri-kan'nn veheleri olarak gzkmekledir. Pelliot'un adn "bdterigri" (taht tanrs) olarak okuduu, Kk Trklerin dag eklindeki yer tanrs da, gkten hemen sonra anlmakla yir terigri-kan'n ya da kaan slalesine bal bir kiiyi lemsil etmi olabilirdi. Trk tengri ile birlikte Trk bodun'unu (Trk milleti) yok olmaktan korumak isteyen Trk iduk yeri-suh'u (Trklerin kutsal yer-su'yu) da belki bir ata ru huyla ilgiliydi. Sibirya'da, Kk Trk dneminden kalan Trke kita beti mezarlarda ska anlan tengri-il (ilahi vatan) da benzer bir anlam tam olsa gerek. Douda tken-y (Ormanl tken Da) ile batda, Isk-kl civarndaki bir dag, Trklerce kutsal saylan balca iki zirveydi. Vladimirtsov ve daha sonra Pelliot da, bunlardan tken-y hakiminin, 11 tken kut adl kaanlara kut veren bir tanna oldu-

84

Vr tengri kan: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," VI, satr 94 ve A. Von Le Coq, "Trkische Manichaica," EDTF, 1 1 1 , 3 4 , satr 1 0 - 1 1 . Trk iduk yiri-subt, N. Orkun, 1, 34, I I / D / I O . Yaz yir: bkz. N. Orkun. dizin, s.v.

Kara-lanr: W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 87. Bd-terigr, 11

tken kut: P. Pelliot, "Neuf notes sur les questions d'Asie Centrale*. Tengri-il: bkz. S. E. Malov, Eniseysfeaya pis' mennost Turkov, dizin. Erklig:

G. Clauson, An Etymo'ogicl Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfeish,

"erklig" maddesindeki kaynaklar. Tag-i-yir tcngrisi: P. Zieme, "Ein uigurisches Fragment der Rma-Erzaehlung", AOASH, xxxn/, 3 1 .

78

TRK KOZMOLOJlSNP. GRl

gunu sanyorlard. Ayrca, pek ok yer-su ruhu yapz-yir de bulun maktayd:

Yazdaki alknsz telim kut

Yaz (yerl'deki saysz ok kutlar. ("Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, 4 0 . satr 1 3 . ) Yukarda anlatlan tanr ve ruhlarn ou, gk ile yer arasnda dndkleri iin hem gksel, hem de yer altndaki yzleriyle gzk mekteydiler. Ancak yeraltnda dnmeye balayan gksel cisimler, Trke metnin 8 5 ifadesiyle "yir alfnfelar", "Erklig Kan ssin" (Erklig Han ordusu) oluturarak, "knlar, ltiler" (kyclar, ldrcler) olmaktaydlar. Bunlar, Budist Trklerin yefe86 dedii ve ksmen insani, ksmen hayvani yzlerle resmettii kt ruhlarla e tutuluyordu. Yek ikonografisine benzer, yar insani yar hayvani yzler I Asya ge belerinin dikili talan ve maskelerinde de (Resim 8, s. 6 5 ) grlp, Budizmden daha eski olduuna gre, Orta Asya Budist Trk yek ikonografisinin, gebe sanatnn maskelerinden gelitii sonucuna varlabilmekedir. 87 Yukarda anlatlan Trk mezarlarndan kan top rak (Resim z , s. 8 0 ) ve madeni (Resim 1 1 , s. 7 6 ) maskeler gibi, mezarlarn yanndaki dikili talara oyulan balar da (Resim 1 3 , 1 4 , s. 8 1 ) Chi'h-yo'nun Trklerde grlen maskesine (Resim 7, s. 6 5 ) benzer ekilde, tabiat d yzler tayorlard. Halta, bunlarn bazsnda, Chi'h-yo'nun oklu tacndan gelimi grlen sa veya ta

W. Bang v d . . "Trkische Turfan Texe." v . satr 88-97. Bkz. W. Bang vd., "Trkische Turfan Tcxte," v . satr 97 ve G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfeish. s.v. E. Esin. /sJamiyeflrn ncefei

Trk Kltr

Tarihi ve Islama Grij. s. 1 3 , 7 | _ * .

1 1 0 , 1 4 0 ; not 1/41-2, 1 1 / 2 0 1 - 1 0 5 .

79

SOMUT DNCELER

Resim 1 2 . 'Bke'den (Gabori'ye atfi. Bkz. 190.

ekilleri de bulunmaktayd (Resim 1 4 , s. 8 1 ) . Dierlerinin ise (Resim 1 3 , s. 8 1 ) salar havaya kalkm ve Ch-ih-yo maskesi gibi (Resim 7, s. 65) boynuzlar vard. Mezar tana oyulan balarn bazs ise, eski Asya maskeleri geleneinde (Resim 8, s. 65), biri alnn ortasnda bulunan gzle belirginleiyordu (Resim 1 4 , s. 8 1 ) . Taa oyulmu bir maskenin kitabesinden, tan, vatanndan uzakta len bir elinin hatrasna dikildii anlalmaktadr. 88 O halde abide, belki eski in'de chu 8 9 denen ve llerin ruhuna, Trke ifadesiyle isig z'ne 9 0 mekn olarak yaplan maskelere benzemekleydi. Maskeli mezar talan, len kimsenin o yerin yer-su ruhuyla edeer kabul edilmi olmas 9 1 veya

Bkz. E . Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. n o (Uyba 1 ia). Chu: bkz. not bl. 11/44.

A.y.
91

Bkz. no bl. v/259-260.

80

blgesinde , Uygpr-Turan (Tuva) ve Uybat (irkov) evresindeki Kk Trk harfleriyle yazl mezar taslar. Aspelins'den alnmtr. Metinler iin bkz. not bl. 111/88 ve Orkun, M,
Resim 1 3 ve 1 4 . Kem 10, 14, 35-45. >4'->S4-

SOMUT DNCELER

korkutucu bir maske olarak dnlm bulunmasyla da aklanabi lir. Zaman kavramnn kozmik devran halindeki bir simgesinin de, gk r'sn (ark) eviren (eviren) ejder (Trke: Evren) olduu, birinci blmde kaydedilmiti. 9 2 Somutlatrlm tezahryle ejder, kn yer-su'nun derinliklerinde yaayan, baharda ise kanatlanp uan, bylece hem yer-su hem gk ilkelerine bal bir efsanevi ruh 9 1 olarak dnlyordu. Ver-su'da yaarken, ejderin karang ynleri galip geli yordu. Baharda ise, ejder gk-yzne umaya ve bylece yank ve ateli ynn almaya hazrlanrken, vcudunda kanatlar, bann te pesinde umaya yarayan bir knt, boynuzlar ve yaruk (erkek) cinsinin zellii olan sakal kyordu. Kanatl ejderin somut ekildeki grnlerinden biri, eski in'de Kuzeyli gebelerin snrndaki blgede yaayan tarihi bir kiilik olmakla beraber, rzgar ejderi olarak resmedilen Fei-Uen'di. 94 Fei-licn; geyik bal, krmz sal, ylan vcutlu, ku kanatl, insan elli ve ayakl bir canavar olarak anlatl maktadr. Rzgr ejderi sfatyla Fei-lien, Kaar'nin sz etlii yil cinleri ve yil(yel)-bfee95 kavramnn eski bir tezahr olarak gzk mektedir. 9 6 Kar, Yil-bke'yi yedi bal bir byk ylan olarak an latmakta ve Bke adnn, ongun niteliindeki kahramanlara verildiini bildirmektedir.

Bkz. not bl. 1 1 / 1 9 - 2 0 .

91

E. Esin. "Bke,"' s. 76-9 (M. De Visser, s. 3 5 - 8 , 6 3 - 7 o ' e atl). M. Granet, s. 2 6 2 , 363-64, 3 7 2 , 4 3 5 . W. Eberhard, "Lokalkuluren im alten China," 20/38, 2 1 / 1 4 . Bkz. Kar, i n , 2278 ve G . Clauson. An Etymological Dictionary of Pre-

94

9 5

Thireenth Century Turfeish. "yil".

%

Bkz. not bl. m/94.

82

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

Gk ve yer arasnda dnd varsayld iin, ejder bazen gk ve yer ilkelerinin yerine dahi geme eilimindeydi. 9 7 u dneminde ve 11 .iung-nularda gk ve yer tanrlar ejder eklinde olabiliyordu, (.ularda olduu gibi Trklerde de, biri merkezde (fl-bal), dierleri drt ynde olan be gksel ejder kavramnn bulunmas, inceden evrilmi bir Uygur metninden anlalmaktadr:

Be yngaklardaki luo hanlar.

Be yndeki ejder hanlar. (Rhrborn, satr 1351) Kl-Tigin tapnanda, drt duvardaki sakall ejder maskeleri 9 8 (Resim 1 5 , s. 84) belki be 'luo han'ndan' drdn temsil ediyordu. Luo hanlar, belki yar ejder, yar insan biiminde dnlmek leydi. Irfe'larn mucidi saylan Fu-hsi, yar ejder ve onun ei veya kzkardei Nu-wa, yar ylan eklinde dnlyordu. 9 9 Ejder ibadeti nin devam olarak Hsiung-nular, gk tanrlarnn madeni heykellerini, ejder pullaryla temsil etmilerdi. 1 0 0 Fu-hsi ve Nu-wa, Kk Trk dne minde, Koo'da Trk kyafetlerinde de resmediliyordu. 1 0 1 Kk Trk dnemi kitabeleri ve mezarlarndaki ejder ve ejder maskesi resim leri, 102 Trklerde ejder ibadetinin 1 0 3 ifadesi olsa gerek. Kk Trk

in'de gk ejderleri: bkz. Wing Sou-lou'ya atfen, E. Esin, "Bke," s. 8 1 . Hsiung-nularda yer ejderi: bkz. no bl. m / 8 1 . E. Esin, "Bke", resim in/b. T. Naba, "Detty Picture From The Tomb in Turfan," Budist Arts, 19 vd. Kriptografi: bkz. 1. Blm.
Bkz. not bl. 111 /2.

Bkz. not bl. m /91 ile Slein, 304 ve resim c i x . Bkz. E. Esin, "Bke," resim I/b, Il/a, b, 111/a, b. Kk Trklerde ejderle ilgili ayinler blm IV/I/c'de anlatlacaktr.

83

SOMUT DNCELER

abideler/indeki baz ejder resimlerinin, Kk-luu'yu 104 (yamur meyda na getirdii sanlan gk ejderi) temsil etlii ikonografik zelliklerden anlalmaktadr. 105 Kl-Tigin kitabesinin dogu cephesinde kaan tamgas (damga) zerinde bulunan ve Yollug Tigin'in eseri olduu bilinen ift ejder, 1 0 6 bunun bir rneidir. Alp inanc, Baga Tarkan'n 1 0 7

eseri olan Ordu-balk kitabesinde, "Tengriken tengride kut bulmu Alp

1M

Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrlchten zur Geschichte der Ost-Trken,

s. o ve no 60.
Bkz. not bl. IIL/88.

105

106 107

E. Esin. "Bke." resim II/a. E. Esin, "Bke," resim l/b.

8 4

TRK KOZMOLOJSNE GRt

Bilge Tengri Uygur Kaan bitii"

yamur
108

ibaresi z e r i n d e y e r alan ift e j d e r d e

( R e s i m 1 6 , s . 84) K k - l u u c i n s i n d e n d i . K k - l u u , g k g r l t s v e simgesi olarak, T r k Budist metinlerinde de h k m d a r

d e e r i n d e y e r almaktayd. Ejderin yer-altmdaki y z ise, bir T r k e Budist metninde, gnahkrlan yutan ejdere verilen a d ) eklini almt. Yir-suv ( y e r y z v e o r a d a a k a n s u l a r ) r u h l a n a r a s n d a , u d n e m i v e n c e s i n e ait k a y t l a r a g r e , a k e j d e r v e y a y a r i n s a n y a r b a l k eklinde, ejder ongunlu yordu.
110

lm-madar

109

(makara:

Hint'te

tannlar ve tanralar b u l u n d u u d n l
m

B u n l a r n m e r k e z i , T r k e Y a l - g z ' d e n e n H o a n g - h o ile

o n a akan Lo Irma blgesiydi. Lo tanras, gksel ejder ve efsanevi h k m d a r o l a r a k d n l e n F u - h s i ' n i n k z k a r d e i v e ei, k a d n - y l a n N u - w a ' m n 1 1 2 b i r e k l i o l a n Fu-fei ( F u ' n u n e i ) idi. L o I r m a t a n r a s , Yi adl bir a v c - h k m d a r l a evlenmiti. Ayn tarzda efsaneler ve gele n e k l e r H o t a n ' d a , y e i m ta ( k a ) k a n b i r d e r e e v r e s i n d e b u l u n m a k t a y d . B u n e h i r l e r e , a d a k o l a r a k y e i m ta atlrd. G e l i n v e y a g v e y o l a r a k g e n k z l a r v e e r k e k l e r ile atlar v e k a r a d o n l u ( s u r e n g i ) hayvanlar, in'de kadn fcam'lar tarafndan s u y a atlarak nehirlere

l w

R. Ara, Eski TrkaH, 1 0 / 3 5 . (aklamas). Ayrca bkz. E. Esin, "The Dracontine Arch and The Apotropaic Mask in Turkish Symbolism," s. 34 ve not 38; E. Esin, "Bke," s. 89.

F. W. K. Mller, "Uigurica," m, 31 (satr 1 4 ) ; 42 (satr 3, 1 3 ) , 93

110

M. Granet, s. 146-47 (not 1); 246, 346; 4 7 2 - 8 1 ; 560 ve ilgili notlar. E.

Chavannes, Les Mmoires historiques de Se-Ma-Ts'ien. m, 469; 5 1 3 , 4 5 2 . E.

Biot, 1, s. 4 2 ; 2 7 0 . D. Bodde, s. 3 1 4 . Hotan'da: Si-yu-fei, s. 497. Ka: bkz. no bl. 1/23 (gn simgesi mcevherler).
111
112

E. Esin, fslamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 34.

Nu-wa: bkz. not bl. m /99.

85

SOMUT

DNCELER

kurban edilirdi. Bu eski efsaneleri ve gelenekleri hatrlatan bir hil<ye de Trklerle ilgiliydi. 1 1 1 Kk Trk kaanlar slalesinden bir ava, in efsanesindeki avc Yi gibi, bir su tanrasyla ilikide bulunmutu. Kk Trk avcs bir ak geyii vurduu iin, su tanras darlm ve insan kurbanlar istemiti. Su unsuruna bal geyik ve geyik bal ejder dncesi (belki Hind'in kei-ejderiyle ilgili olarak) 1 1 4 in efsanesinde olduu gibi, gebe Trk ve Budist Uygur ikonografisinde de yaa maktayd." 5 Budizm araclyla Hint'ten gelen nga (ylan ve ejder: Trke nek) kral ve kralie masallan da in-Trk blgesinde, (uu {tam 116 (ejder han) olarak yer ald. Bunlar inlmanl denen inciye sahiptiler ve dnyann merkezindeki Altn-ta'da (dag) (Sumeru), ordu (hkmdar merkezi) kurmulard. Bir Uygur metninde 1 1 7 yir-suv igesi'nin (yer-su sahibi) bahsi

bulafe'ta (su yolu) geiyordu. Benzer efsaneler Kimek ili Erti 1 1 8 lrmag'ndan, su ss (su sahibi) ismi altnda, Seluklu dneminde 1 1 9 bir Konya deresine kadar yaylmt. Su ruhu da hem insan, hem ejder veya ay grnmnde anlaulyordu. Ejder grnm, Budist Trk metinlerindeki infdmanl moncuh'unu (z) saklayan luu fcamyla 120 (ejder han) ilgili olabilirdi. Gardlzl, Erti'in hudd's olan nihang'n (Kar'nin ejder ylna verdii ad) bir kz kardn anlatrken,

"J W. Eberhard. inin $imal Komular, s. 86.

1,4

Bkz. not bl. 111/74.

115 1,6 117 118 119

E. Esin. "Bke," s. 8 6 , 9 1 . E. Esin, "Bke," s. 9 3 . W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, yazma 29. sair 2 1 . Gardtzl. s. 258. Eflki, Menkbl-'rifln, T. Yazc bask. (Ankara. 1 9 5 9 ) , s. 9.

120

J. R. Hamilton, Le Conle bouddhique du bon el du mauvais prince en version

ouighoure, s. 1 9 .

6 6

TRK

KOZMOLOJISINE GIRI

sanki su tanrs luu /tanlarna, in'de ve Orta Asya'da verilen insan kurbanlarn 121 anmaktadr. Seluklu efsanesinde "su ssf, inci hediye etme ve insan ldrme nitelikleriyle luu fcan'na, ay trnaklaryla in masallarndaki ay eklinde bir su tanrsna 1 2 2 yaklamaktayd.

Merhum Prof. Z. V. Togan'dan duyduuma gre, ilk evlendiinde Etil kysnda gerdek kurmuken, hanm "su igesine," diye rmaa bir ipek mendil atmt. Trk kitabelerinde "iduk yir suv/sub/suy"125 diye adlandrlan

ruhlarn nitelii hakknda yukardaki su ilahesi ve yir-suv ige'si 1 2 1 efsaneleri bir fikir vermekledir: Bunlar bir blgeye hkim olduklan sanlan dalarn ve derelerin, insan ve hayvan eklinde dnlen ruhlaryd. Yer-su ruhlarnn ejderden baka ekilleri de vard. tken dalarnda, belki totemik yzl Sr-Tardu Trklerini koruyan kurt bal insan eklinde bir ruh bulunduu hakknda bir in kayd

bulunmaktadr. 1 2 5 Po-teng-nili 1 2 6 denen ve Trke ad, Pelliot tarafn dan "Bd-terigri" (tah tanrs) ekline dntrlen 11-ken kuu'ndan yukarda sz edildi. Kari'nin cv 1 2 7 ismiyle and ruhlar da bir 'vilayetin sahibi saylyordu. Trkler, vilayetler arasnda sava ola caksa deiik vilayetlerin ruhlannn gece birbiriyle attna ve hangi taraf galip gelirse o vilayetin hkmdannn da ertesi gnk at121 122 a

Bkz.notbol./o. W. Eberhard. "Lokalkuluren im alen China," s. 3 6 3 . Bkz. N. Orkun, dizin.

Bkz. not bl. 1 1 1 / 1 1 3 ve 117.

124

Lui Mau-Tsai. Die Chinesischen blachrichten zur Geschichte der Ost-Trken,

s. 460.
126

P. Pelliot, "Neuf noes sur les quesions d'Asie Cenrale," s. 2 1 5 vd.

127

G. Clauson, An Etymoogical Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turhish,

s.v.

87

SOMUT DNCELER

madan galip kacana, inanmaklayd. Trkler, ctvt'larn birbirine all oklardan saknmak iin geceleri dar kmazd. ntrmekledir. 1 2 8 Ak geyiin su ilahesine bal olmasna 1 2 9 karlk, gne simgesi d o k u z 1 1 0 saysyla belirginleen "dokuzar"!! (?) sgun-kiyik1*1 (dagtekesi 1 3 2 veya maral), 1 3 5 renri'nin hayvan saylyordu. Bylece, da tekesi veya geyiin de biri gk, dieri yer-sv'a ait iki ekli vard. Dag tekesi piktogram kaan slalesinin damgasnda yer alyordu. 1 3 4 Eski in'de ve ularda, baz yrtc kular gk tanrsnn temsilcisi saylyordu.'" Trklerde d e 1 3 6 kuzgun, gk tanrsnn kuuydu. M teri gezegeninin ad Kara-ku'tu (kartal). Kzl-sagzgan (saksaan) adn, bir yldz takmna vermiti. Krgzlarn, belki bu sebeple saksaana tapt, Gardtzl tarafndan rivayet edilmektedir. Yrtc
GVI/TWI

keli

mesini Clauson, Hint-Iran dillerindeki deva (mabud, ruh) ekline d

128 29 130 1)1 132 13)

Bkz. Bkz.

not

bl.

111/117. 111/113.

not bl

Bkz. not bl. 1/19. N. Orkun, 1 1 . 89 (Jrfe-bitig, fal LX). KB, beyit 51 'de, Aral, sgun kelimesini 'da keisi' olarak aklamaktadr.

Bkz. G. Clauson. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century

Turfeish. "sgun*.
gB.S-94-S-

134 1

Kular, ve bu arada su kulan ile bayku, eski in'de, gk tanns temsilcisi saylrd. Tsung Tung-chang, s. 2 4 5 ; E. Esin, "Sacrificial Thcmes in The Art of Uralic and Allaic Peoples," s. 75-6. Ku'un uup gitmesi, felaket iareti saylrd: f-efeing, kta 6 1 .

1)6

Bkz. not 1/23. 1/49,11/24-25. G. Clauson, An Etymotogial Dktionary of PreThrteenth Century Turfeish, "ku". E. Esin, fslamiyetten ncefei Trk Kltr

Tarihi ve Islama iri, s. 92-93. Gardlzl, s. 263.

88

TRK

K O Z M O L O J I S I N E CIR

kulann adlar (iin payeli beylere verilirdi. 1 , 7 Su kular, zellikle kaz ve horday (bir cins kuu), kut ve beylik iareti saylrd;" 8 Alp-ErToriga'nn kznn ad Kaz'd. Trklerde ruh simgesi olabilen kular dan (turna, kuu. sungur) yukarda sz edildi. 1 3 9 Ouzlar lurnay kutsal saymaktayd. 1 4 0 Ouzlarn ve ksmen Bakurtlarn X. yzylda taptklar dier zootipler 1 4 1 de astrolojik anlamlar tayabilirdi. Bunlardan ylan ve ejder, onikili takvimin birer simgesi; 1 4 2 balk ise ejderin kozmik devranndaki bir ekliydi. 1 4 3 Ouzlarn ve Bakurtlarn tapt at, 1 4 4 eski bir gk simgesiydi. u dneminde bayraklarda resmedilen hayvanlar, yldz takmla rn temsil ettiine gre, 1 4 3 Kk Trk ve Uygur kaanlarnn lotemik bri bayrann da 1 4 6 (Resim 1 7 , s. 90) bir astral anlam tam olup, in astrolojisinde Batl gebelerin iline bal saylan Kurt (Lang) 1 4 7 E. Esin, /slamiyetten ncefei Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 92-93. A.y.
Bkz. not bl. 11/44.

1,7 m
139

140 141 ,#a 143 144

Z. V. Togan, Ibn Fodlam Reisebericht, s. zo, 36-7.5 Ay. Bkz. O. Turan. M. De Visser, s. 64. "Gk bir attr, iyi bir at, eski bir attr; zayf bir attr; bir yabani attr (lelere gibi dileriyle her eyi paralayabten efsanevi bir a)": f-ching. 1, E. Biot, 1 1 , s. 488-89. Birinci Milli Trkoloji Kongresi'nde verdiim ve Trkiyat Mecmuasnda yaymlanmas dnlm "Bri U" adl yazmda bu konu zerinde durdum. Lang (Kurt) yldz: E. Chavannes. Les Memoires historioues de Se-

113 146

147

Ma-Ts'ien, 111, 353 ve M. Granet, s. S 3 5 " 3 6 ( " o l $) Bkz. G. Clauson, An Etymologcal Dictionary of Pre-Thirteenth Century

89

SOMUT DNCELER

Resim 1 7 . Bir Uygur duvar narinde bn bal bayrak E. Esin, Islamiyetten nceki, resim L\xxiVfa Bkz. not bol. UI/146.

yldz ve onun yer altnda yaayan dier yanyla ilgisi olmas ihtimali akla gelmektedir. Trklerin totemik menkbelerinde, bri de, gok tanrsnn temsilcisi veya bir ruh olarak tantlyordu ve in'deki kurt

Turfeish, "irpis".

90

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

r u h u g i b i y e r a l t n d a m a k a m t u t m u t u . I r p i k u d r u k ( S i b i r y a ' d a yaa yan ak pars kuyruu) adn tayan Utarid

148

gezegeni

de

Uygur

sanatnda, bir cins tug olarak g s t e r i l i y o r d u kudruk, gksel ekilde uurlu

(Resim 1 8 , s. 9 2 ) . Irpi fakat yer altndaki

saylyor,

hareketinde kt bir ruh g r n m alyordu.

Bkz. W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v , satr 93.

91

Resim 18. Bir ayin bayranda elinde tug tutan alp-tanr Basaman'n tasviri. Le Coq, Chotscho'dan. Bkz. not bl
IV/180.

IV. AYNLER

1. Genel Bak

a. u Ayinleri
u ayinlerini in'e getiren slalenin k u r u c u s u , in'in barsndan gelen fatih VVu'ydu (M oo). Ayinler, ilk blmde aka

belirtilen k o z m o l o j i k yasalara g r e , h e r tannya v e y a ruha atfedilen y n d e v e s i m g e l e r l e y a p l y o r d u . T r e n g n l e r i , l m , s a v a , ktlk gibi istisnai d u r u m l a r d n d a , T r k e

yang kn

denen, yln sekiz

ayr tarihinde y e r a l y o r d u . B u d n e m l e r , k g n d n m n d e bala y a n u t a k v i m i s r a s n a g r e , k g n d n m (2.2, a r a l k ) , i l k b a h a r b a ( 5 u b a t ) , i l k b a h a r e k i n o k s u (22, m a r t ) , y a z ba ( 6 m a y s s r a l a r ) , yaz gndnm (2.2. h a z i r a n ) , s o n b a h a r ba (8 austos sralar),

s o n b a h a r e k i n o k s u ( 2 4 eyll) ve k b a y d (8 k a s m sralar). G k , g n e , a y v e y l d z l a r a , s a v a tanrs sfatyla C h ' i h - y o ' y a ; y e r ve yer-su ruhlarna;

yaruk

ve

karang

i l k e l e r i ile y a z v e k t a n r l a r n a ;

o c a k v e k a p r u h l a r n a ; i n s a n i r u h l a r a y a p l a n eitli a y i n l e r v a r d . u l a r g k ve y e r tanrlarna ylda birer defa, k ve yaz g n d n m l e rinde;2 insani ruhlara (eski hkmdarlar, alplar, atalar) ve yer-su

r u h l a r n a ise d r t m e v s i m b a n d a a y i n y a p a r l a r d . 3 G k v e y e r a y i n i n i

E . Chavannes, Les 1 2 4 - 1 2 5 , 272-276.

2

Memoires historitfues de Se-Ma-Ts'ien,

m , 43>-35- E-

Bio, 1, s. 4 1 9 - 2 2 . Ch'ih-yo: bkz. no bl. m/34, 76, not bl. v / 8 1 , 1 1 6 ,

E. Biot, 1 1 , s. 1 4 0 . E . Biot, 1 , s. 2 7 1 (not 4) ve 422. E . Chavannes, Les Me'moires historiaucs de

Se-Ma-Ts'ien, s. 4 3 * - 3 5 -

93

TURK KOZMOLOJISINE GIRI

yapmak ancak rahip sfat da olan hkmdarn hakkyd ve hkmdar en uzak atasn bazen gk veya yer tanrsna denk kabul ederdi. 4 Hkmdar; gnee, aya, yldzlara, tepesi bulutlu d n byk yn dalarna ve drt byk nehre de ayin yapard. Dier yer-su ruhlarna 0 blgeye hkim beyler ibadet ederdi. Doann tezahrlerine ayinler ak havada, atalara ayin tapnakta yaplrd 5 (hkmdar atalar tapna kainat eklini taklit eden ming-f'angd). Yer-su tanrlarna ayin yaplan yerlere, onlarn heykelleri (chu) ve atalar tapnanda (belki eskiden heykel eklinde olan) kitabeler konurdu. 6 Ayinlerde tanr ve ruhlara, eski Trkede tapg denen adaklar, yeim ta, kuma, arap ve kurban eti sunulurdu. 7 u hkmdan, yl boyunca, allan yakarak yaplan srek avnda, gk, yer ve atalara sunulacak geyik ve yabani srlar, kendisi okla vururdu. 8 Kurbanlk hayvanlardan yabani (byk geyikler, orta ve kk geyik cinsleri, ay, yaban do muzu, tavan, yabani kaz, sln, bldrcn, gvercin) ve evcil olanlar vard (at, sr, ko, domuz, kpek, horoz ve tavuk). 9 Gk ve yer ile Ch'ih-yo'ya ancak tek bir gen erkek hayvan kurban edilirdi. Ge kzl, yere kara, yer-su ruhlarna bulunduklan yne atfedilen renge uygun donlu ve bulunmad taktirde uygun renklere boyanm hay vanlar kurban verilirdi. 10 Kurbanlar11 stunlara balanr ve bazsnn

Li-chi, i. 4 3 0 - 3 1 . K. Shiraori. MRTB, v, 1 9 . E. Chavannes. Les Memoires hlstoriquesdeSc-Ma Ts'fen, m, 22. "Yer hkmdan": bkz. not bl. 111/82 -cht. 1 1 . 3 1 1 . Ming-t'ang. Bkz. no bl. n /38. E. Chavannes, Tai-chan, s. 4 7 5 . M. Granel.s. 3 3 5 - 3 6 (not 1 ) . E. Biot, l,s. 236; 11, 1 7 1 , 260. Li-chi, 1 , 1 2 0 . Tapg: Kara-Zieme. dizin. E. Chavannes, Va<han, 1 9 9 ; D. Bodde, s. 57, 3 2 7 - 3 3 . E Biot, i, s. 76 (not 1 ) ; Li-chi. 1 . 1 2 7 . 256. E. Biot. I. s. 270; 1 1 . 1 9 3 . Temsili renkler 1. Blm'de kaydedildi.

1 6

8 9 10

" -chi, 1 1 . 2 1 8 .

AYINI Ut

balan direkler stnde, tapnakta sergilenirdi. Gksel tanrlara (gk, ay, gne, yldzlar) atete yaklm veya pimi; su ruhlarna, boulan; yer ruhlanna gmlen kurbanlar; gk ve yer tanrlarna kan; atalara ig et sunulurdu. 1 2 Bu yemekler ve araplar ince ting (Trke: feze), li, feuei gibi adlar olan, eitli ekilde ayakl kazan-ocaklara; fil veya ku ba eklinde tepesi olan kaplara konmaklayd.' 3 Ocak-kazanlarn dokuz ianesi, hkmdarlk simgesi olarak devletin merkezinde koru nurdu. Ocak-kazanlarn kaybolmas u devletinin sonunu haber ver miti. Yemek (Trke: a) ve arap (Trke: tfefe)14 hazrlannca, tanrlar ve ruhlar ziyafete (Trke ifadesiyle 1 5 sten'c veya asamak'a), uygun trenlerle davet ediliyordu. Trke '/ne feelmefe' (Bar iinde gelmek)' 6 adl rfe'ta sz edildii gibi, gk kapsnn ald ve ejderle rin ektii arabalara binmi olarak, bayraklan ve direklerin tepesine dikilmi tylerden oluan iaretleriyle, tanrlarn ve ruhlarn ziyafete geldikleri dnlyordu. 1 7 Gk kararr ve yamur yaarsa tanrlar gelmi saylyordu. Kurban eti, gk tanrsnn simgesi olan yrtc kulara da sunuluyordu. Ayinlerde dizili tarz yleydi: "Hkmdar

"
11

E. Biot, ,s. 4 1 0 - 1 1 .

E. Biot, 1, s. 71 (not 9) ve 446. E. Chavannes, Les Memcires hisiorjues de Se-Ma-Ts'ien. m, 4 1 9 . Kze: bkz. not bl. v/49 G. Clauson, An Etymotogiol Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfeish,
S.v.

11

len: 1. H. Uzunarl, 1, 9 1 - 7 . Haleni Trkesinde "asamafe," hkmdar yemei iin kullanlan bir tabirdi: Kar. s.v. Bkz. not bl. 1/46. (Appendce 1). Yrtc kulara kurban eti: bkz. E. Esin, "Sacrificial Themes in The An of Uralic and Alaic Peoples" ve /slonuyetten ncefei Trfc Kltr Tarihi ve hlama iri, not 1/138 deki kaynaklar.

16

" E. Chavannes, Les Memoires hluonques de Se-Ma-Ts'ien, m, 6 0 1 - 1 9

95

TRK KOZMOLOJSNE GR

yzn gneye evirirdi, beyler ve halk kuzeye (hkmdarn kar snda), byk askerler douya (hkmdarn solunda), kk askerler batya (hkmdarn sanda) ynelmiti" (Biot, II, 3 1 8 ) . Ayinin nem derecesine gre boylar ayarlanan davullar alnyor, Trke alk 1 8 denen tarzda ilahiler syleniyor, tanrlar elendirmek amacyla destanlar temsil eden danslar yaplyordu. 1 0 Oyuncular rtbelerine gre, ellerinde kalkan ve balta veya yak (kotut: yabani sr) kuyru undan tu; ya da bayrak niteliinde tyler ve renkli kurdelelerle ssl direkler tutarak; veya elleri kavuturulmu olarak dans ediyor lard. Yava ve hzl yrylerle selam vermek de tren eklinde yaplr ve hareketler, anlar ve davullar alnarak idare edilirdi. Ayin zamannda 'gksel ate' ve 'gksel su', bunlara zg madeni ayna larla 2 0 meydana getirilirdi. 21 En eski tezahr, sonradan Tabga, Kk Trk ve Uygur ili olacak 2 2 yerlerde, bugnk Shansi ve Shensi'de, at yetitiren, Jung ve Ti, Tik denen eski "Kuzeyli gebeler"dc grlen bir cins tren ise, ayin yeri evresinde at koturmak eklindeydi. 2 3 u hkmdar ayinleri birer devlet treni nitelii almaktayd. Ayinlerde, hkmdar ve ona bal beyler toplanarak tmar niteliinde toprak ve rtbe datlyordu. 2 1 Bu konu ayrca ele alnacaktr. 25
18

G. Clauson. An Etymological Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Turkish,

s.v.
Bkz. not bl. v /16. E. Biot. 1, s. 1 6 5 ; ll, s. 1 7 - 6 6 . U-chi, 1 1 , 1 4 1 - 5 0 . M.

Granet, dizin, "tambours*. "danses". "danser".

20
21 22

Bkz. not bl. 1 / 1 3 .

D. Bodde, s. 1 9 6 - 3 0 1 . Bkz. not bl. i v / 1 7 1 - 1 8 0 .

"
24 25

M. Granet, s. 3 6 3 . li-chi, 1 1 , 1 4 1 - 5 0 . E. Chavannes, T'ai-chan, s. 178. Bkz. bl. v/3.

96

AYINLER

b. Hsiung-nu

Ayinlerine

Genel

Bak

Hsiung-nu ayinleri de, 2 6 ulannki gibi devlet treni niteliindeydi. Bal beyler, shan-y (hkmdar) etrafna toplanp, len yapar ve sadakat and ierlerdi. Gk ayinini ancak hkmdar yapabilirdi. Hsiung-nu ayinlerinin zellii, ince lo denen kmz iilmesi ve at ile deve yarlar yaplmasyd. Hsiung-nu ayinleri ylda defa, o dnem in takvimine gre, birinci (bahar ekinoksu), beinci (yaz gndnm) ve dokuzuncu (sonbahar ekinoksu) aylar sralannda yaplrd. Ayinlerde ge, yere, hkmdar atalarna, tanr ve ruhlara kurban verilirdi. I Isiung-nu devletinin gl dneminde ayinler, ince Lung-ch'eng ad verilen ehir veya kalede, tken (Hangay) dalarnda, Ongn Irma veya Temir Irma evresinde yer alrd. Lung adnn ince anlam ejder olduundan, Hsiung-nu ayinlerine "ejdere kurban ayini" de deniyordu. Ancak burada lung, Hsiung-nu dilinde bir kelime de olabilirdi, t ken'deki Hsiung-nu devleti 85 ylnda yklnca, 27 imdi Kansu denen kuzey in'in batsndaki ilde tutunabilen Hsiung-nu devleti, gk ve kl tanrlar ayinini bakentleri Ku'tsang'da yapyorlard. 28

c. Kk

Trk Ayinlerine

Genel

Bak

Kk Trklerin ayinleri hakknda, in metinleri u genel nitelikteki bilgileri vermektedir:

" J. J. M. De Groot. Die Hunnen der vorchrdichen Zeit Hunnen, s., 59. K. Shiraori, MRTB, v, 1 5 - 7 , 53 "S- W. Eberhard, "Lokalkuluren im alen China," 1/5. Deve yarlar: P. Demieville. s. 78. Lung-ch'eng: bkz. not bl.
v /87.

'
28

Masao Mori, x. K . Shiratori. MRTB, v . 1 1 , I M , 53-5.

97

TRK KOZMOLOJISINE GRS

Onlar tanrlar ve ruhlar sayarlar ve kadn (wu) ile erkek (hsi) ham'lara inanrlar. Chinesischen., s. 4 2 ) Byk ayin, beinci ayn ikinci yarsnda (yaz gnd n m ) gk tanrs ve Kara-tannya kurban (Trkesi 2 9 tapg veya tags/g tapg) sunmakla balar. (Eberhard, inin Simdi., s. 8 7 ) Her yl (Kk Trk) kaan'(), kurban vermek iin asil leri atalar maarasna gtrr. (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., s. 1 0 ) Atalar maarasnn yeri bilinmemektedir. Ancak Kk Trk kaan nn kendisi atalar maarasna gittiine gre, kaann srekli yaad tken-y'a 3 0 yakn olmalyd. Atalar maaras Biurin'in 31 sandna gre, Altay dalarnda, Klyatorny *a32 gre, efsanevi dii bri'nin Trk slalesi kurucularn dourduu rivayet edilen ve Turfan'n kuzeybat snda bulunan dadayd. Fakat bu yerler tken-y'tan ok uzakt. Bat Trk hkmdarlarnn Dogu Trkistan'da, Kua yanndaki Aktag'da veya Bat Trkistan'da Suyb'daki merkezlerinin 3 3 ise atalar maarasndan ok uzak olduu, bu hkmdarlarn kendilerinin gidemeyip, kurban ve hediyeleri eliyle yollamalarndan anlalmakj (Liu Mau-Tsai, Die

Bkz. Kara-Zieme, dizin.

3 0

Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrkhten zur Geschichte der Ost-Trkcn, s. 1 0 . N . YA. Biurin, Sobranie svedniy o narodax obitavsiv Sredney Azii, z, not 1. S. G. Klyatorny, "Problemi ranney istorii plemen' T u r k (Aina)". Bkz. E . E s i n . - O r d u g . "

31

32

33

AYINLER

tadr.

Bat Trkleri hakkndaki bir metinden, Dogu Trklerini de

ilgilendirmesi olasl bulunan u bilgi renilmektedir; Her beinci ve her sekizinci ayda ruhlara kurban vermek iin toplanrlar. (Biurin, i, 2.79) Sz konusu ruhlarn nitelii ak deildir. nk Trkler, yaz-yir (yer) ve duk yir-suv (kutsal yer-su) ruhlarndan 35 baka, insanlara kut verdikleri ve bal olduklar kozmik aileleri belirlediklerinin sanlmas nedeniyle, btn unsurlar da saymakta ve onlara ayn yapmaktayd1ar* Trklerin ayinlerde at, ko, koyun ve geyik gibi hayvanlar kurban verdikleri; bunlarn kemiklerini yakarak k (gk ibadeti, veya yaruk kuvveti?) meydana getirdikleri; ular gibi Trklerin de ayin hazrl olarak ava kp, yabani at ve geyik vurduklar; in metinlerinde kaytldr.37 Baz (yabani?) kurbanlk hayvanlar, tren niteliindeki bir avda edikleri (vurduklar) u Trke kitabeden de anlalmaktadr.

Abda egeyin atm ak

Avda kurban ettiim ak atm. (Orkun, III, 8 ) . Kk Trk dneminden, Trke yazl kaya zerine resimlerde, okla vurarak, u ayinleri tarznda kurban verildiini gsteren sahneler

N. YA. Biurin, Sobranie svedniy o narodtoc obitavsiv Sredney Azii, 1, 279.

0 16

N. Orkun. dizin, s.v. Bkz. not bl. 1 / 1 8 - 1 1 ve aada ayinlerin ayrnts. Kul tabiri: A. Von Le Coq, "Trkische Manichaica," m, 34, satr 1.

17

Bkz. "Sacrificial rites;" E. Esin, tslamiyctten nceki Trk Kllr Tarihi ve Islama iri, s. 94-5, 100, not 1 0 5 - 1 0 6 . N. YA. Biurin, Sobranie svedniy o narodax obitavsiv Sredney Azii, I. 3 1 6 . P- Demieville. s. 79-80.

99

Resim 19. Kk Trk alfabesiyle yazlm yazdan anlas/digma gre bir "alpagu" iin resimlenen "benk kaya". Orkun'dan alnmtr. Bkz. not bl. IV/38, 169.

AYINLER

dikkati ekmektedir

(Resim 1 9 ' m sa st ksm, s. 1 0 0 ) . Kan ak

tlmak iin oluklar alm ve stne geyik ve at resmedilmi kurban kayalarnn (Resim 2 0 ) dnemi belli deildir. 3 9

Resim 20. Sibirya'daki Kanabas Da'nda kurban ayini kayas. Aspelins, resim $o.
in kaynaklarnda sz edilen kadn (ince vvu) ve erkek (ince: fisi) Trk fem'lar, davul ve an gibi aletler alp, alk*0 denen ilahiler

N. Orkun, 111, 195 'te resmin st sag ksmnda, hill eklinde damga iine diz km geyik ve onu okla vuran atl tasviri. Bkz. Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichun zur Geschichte der OstTrfcen, s. 4 2 . Alk: G. Clauson, An Etymological Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Tu rJnsh, s.v.

101

TRK KOZMOLOJSNE CIRS

syleyip, kutsal saylan yer etrafnda dnerek, cezbe haline girer ve kehanette bulunurlard. 41 Baz kaya resimlerinin (Resim 2 1 ) bu

sahneleri gsterdii sanlmaktadr. Ayinler srasnda, at koturma 4 2 ve dans 4 3 etme geleneinin Trklerde yaygn olduu grlecektir. Orta Asyallar ve Trklerde ok bilinen bir dans ekli, bir ayak bir top ze rinde olarak, durmadan dnmekti. 4 4 Trkler, ayin zamanlarndaki lenlerde, mayalanm kmz ierler ve in rivayetine gre, sarho

Bkz. not bl. v / 1 0 8 - 1 1 4 ve Gardlzl, s. 262-63. Bkz. not bl. v /284-288. Bkz. not bl. v /41.

Lui Mau-Tsai. Dur Chinesischen Nachrkhten zur Ckschichtt der Ost-Trkcn.

s- 2.67. 3 4 5 . 4 * 5 . 7 ' 4 (not 1 7 3 7 ) -

102

AYINLER

olurlard. Kaann da fcam'lar gibi cezbeye girip kehanette bulunduu, bini treni 4 6 balamnda ayrntsyla anlatlacaktr. 47 Aslnda, hkmdarn ayin yapt hakkndaki u dneminden kalma baz feua'lann Trke karl rfe'lar da benzer trenlere iaret etmektedir. Bunlardan kua 16 ve 4 5 , karlklar olan 'Sevinmek' ve 'Vtru Kelmek* rfe'lar ile kar latrlnca, ngredeki iligler (eski hkmdarlar) usulnde, ayinde ka
anlarn mzik yaptrd ve "yirke, tengrike, sevin tuttuu" (yere ve

ge sevgi gsterdii: ibadet ettii) anlalmaktadr. 48 ince ring isimli kurban eti kabyla adlandrlan kua 50 'nin karlnda, ring kelimesi, altun kze*9 olarak evrilmitir. Yldzlara sunulan kurban yemei anlamna gelen liv kelimesi de, hkmdar simgeleri arasnda sayl maktayd:
Binde tug, kr, thnde livi.

Avlusunda tug, bak, lodasnn? otann?! bakesinde liv'i durmaktadr. (KB beyit 2-54'n Clauson, An Etymological Dictionar/nin "liv" maddesindeki yorumu). Aslnda Trke ook (ocak) kelimesinin aslen ayakl ve altnda ate yaklabilen kazan anlamna geldii ve otan (veya odann) orta-

Lu Mau-Tsai, Die Chinesschen Nachrichten zur Geschchte der Ost-Trkcn,

s. 4 1 ,
46
47

Bkz. bl. v/4.

Bkz. not bol. 1 ^ 2 2 3 - 2 2 5 .

48

Kr. J-ching. kua 16 ve 45 ile W. Bang vd.. Trkische Turfan Texte," 1,

248-49. 'Sevin' kelimesinin sevgi anlam: G. Clauson, An

Etymological

Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Turkish, s.v.

49

W. Bang vd., "Trkische Turfan Texie," I, 2 5 3 .

103

TRK KOZMOLOJISINE

G1RIS

snda durup, a piirme yeri olmasnn dnda, otada yaayanlarn oluturduu birliin simgesi ve ate ayini yeri de olduu yukarda kaydedilmiti. Kar, otada kullanlan cinsten tanabilen ocaklara krme ook diyordu. Sibirya'da, Kk Trk dneminden olduu san lan eitli kaya resimlerinde, balarnda tyler veya hem tyler, hem yelpaze eklinde bir iaret bulunan, bazen mzik aleti alan kam veya kaan olabilecek (kr. Resim 2 2 , s. 1 0 5 ve Resim 2 5 , s. 1 3 0 ' d a k i sor gular) kiiler, kze, veya /iv olabilecek kazanlardaki faaliyeti ynet mektedir 5 0 (Resim z , s. 1 0 2 ) . Kazan-ocagn ayinle ilgili gelenei, tekke kazanlarnda devam etmiti 5 1 . Clauson'un kaydettii gibi, ocak ve kazann birlik simgesi olmas Yenieri kurumunda da beliriyordu. ularda olduu gibi, Trklerde de, av ve ayinin arkasndan, bal beylerin hkmdarla len yapt, hem Bat Trklerden T'ong"Yabgu hakkndaki bir rivayetten ve o dnemin resimlerinden, hem de Ouz geleneinden bilinmektedir. 5 2 Bunlar len ve ant ime ayinleri konusunda anlatlacaktr. 53

d\

Takvimler

Ayinlerin ayrntsna girmeden, takvimler hakknda birka sz sylemek gerekmekledir. u takvimi k gndnmnde balamakta ve aylara 1 - 1 2 saylaryla iaret edilmekteydi. 51 Kk Trk takviminin de k gndnmnde balayp, baharda balayan sonraki in takvimine

w 51 52 33 54

N. Orkun, in. 9. Bkz. E. Esin, "Oldrug-turug," s. 1 0 . Bkz. E. Esin, "Oldrug-turug," s. 1-9. Bkz. bl. iv /3. W. Eberhard, "Lokalkuluren im alten China," s. 28.

104

Resim 2 2 . Sibirya Kzlkaya'aa, kam veya hkmdar tarafndan ynetilen

(turban ya da len sahneleri. Aspelins, resim 300. Bkz. not 316.

TRK KOZMOLOJISINE CRS

gre ay nce balad ve bylece ay saylarnda z ade ileride olduu. Prisak 55 tarafndan tespit edilmitir. Bu dnemde hem Kk Trkler, hem inliler, yllan oniki hayvan srasyla adlandryordu. Uygurlar, genellikle in takvimlerine uymaktayd ve aylar da bazen oniki hayvan srasyla sayyorlard. 56 (Oniki hayvan; Sgan veya Ksk. Ud [ k z ] , Bars [Pars], Tavgan (Tavan], Luu [Ejderi, Ylan, Yond [At]. Kon veya Koy [Koyun/Ko], Biin [Maymun], Takgu [Horoz/Tavuk], l, Tonguz [Domuz]). Trklerde ve inlilerde ay, yeni hilal ile balyordu. 5 7 Budist Uygurlarda, yl resmen birinci in aynn 1 4 . gnnde, fakat Al(un-yarufe'a (589/9, 590/5) gre, Zieme'nin kaydettii gibi ola slkla Trk geleneine uygun olarak, eeMig aylarda balyordu. Belki de bu konu Burkan'n {Buda} drdnc in aynn sekizinci gnnde domu saylmasyla ilgiliydi. Uygurlar on iki ay alt hesin'e

ayryordu: eeklig (iekli), sig (Scak), Yagmurhg (Yamurlu); Kuz

(Gz); Tumlg (Souk), Karlg-buzlug.

Kutadgu-Bilig'de*6 yl baharda balamakta ve zodyak aylan kullanl maktadr. Aylarn adlar yledir: Koz (Kuzu), Ud (kz), Erentir, Sacu, Aslan, Buday, lk (Kart'de Erentz), adan (Akrep), Ya (Yay), Olak, Knek, Balk. Kar59 ise, Trk ylnn yine baharda baladn sylemekte ve oniki hayvan srasnn hem yllar, hem aylar iin kullanldn u szlerle anlatmaktadr: "Oniki yl, aylarn say sna, u andaki aylarn ve takmyldzlarn saysna uygundur." Nite-

55 56
57
58

O. Pritsak. Die Bulgarische Frstenlinie, s. 30. L. Bazn, Us Calendritrs tures anciens et mtdtevtnu, s. 546.
L. Bazin.rg.e..s. 1 4 4 .
KB. beyit s 1 3 8 - 4 3 .

Ksarl. varak 1 7 4 .

106

AYINLER

kim oniki hayvan srasnn, zodyak srasnn aa yukar karl olduu tespit edilmitir. 6 0 Kar ayrca aadaki ay isimlerini de vermektedir: Nrz'dan ( 2 2 mart yarig-krii)61 sonra, bahar bana Oglak-ay; sonrakine Ulug-olak ay, yani Byk-oglakay denir ( z z nisan -22 mays) nk olak bymtr; sonrakine Ulug-ay ( z z mays-zz haziran: yaz gnd nm), yani Byk-ay denir; nk onda st oalr; srlerin ve dnyann btn nimetleri balar. (Kar, varak 1 7 5 )

2 . G k ile Ate v e S u Ayinleri a. u Dnemi ular gk ayinini k gndnmnde, yer-su unsurunun zirveye ulat, fakat ate unsurunun yeni harekete getii dnlen za manda yapmaktaydlar. 62 Ayin srasnda atee stnlk veriliyor ve ate unsurunun zirveye vard devreye, yani yaz gndnmne ait olan simgeler 6 3 kullanlyordu: Ayinde grevli rahipler kzl elbiseler (ate rengi) giyiyordu. Kurban iin en deerli saylan kz cinsinden, fakat gen olmas istenen hayvan olarak 6 4 erkek buza seilirdi. Buza nn donu kzl (krmzmtrak, veya boyal) idi. Etin kurbanlk olarak

60 61 62

C. A. S. VVilliams, Tvvclve Terrestrial Signs". Bkz. not bl. 1/18 ve v/. W. Eberhard, "Lokalkuluren im alten China," 1 / 1 0 ; 2/1-2; 5/1. Kzl donlu dana: E. Biot, t, s. 270. Bkz. not bl. 1/49. Li-chi. , 2 2 7 . 2 S 6 .

63 M

107

TRK KOZMOLOJISINE GIRS

seilen en nemli ksm atete yaklrd. Gk ayini, ehrin dnda, gney ynnde (ate yn) yaplrd. Gk, gksel cisimler ve atalar iin yaplan ayinlerde davul aln maktayd. Gk grlts gibi ses karan, en byk davullar, gk ayinine ayrlmt. 6 5 Ayinler srasnda bulutlar kararr ve yamur yaarsa, gk tanrs davete gelmi saylrd. O zaman, elinde kalkan ve balta tutan hkmdar ile askeri okulda yetitirilen gen alplar, gk tanrsn elendirmek iin, u slalesinin kurucusu Wu'nun destann temsilen dans etmekteydiler. 6 6 Kadnlar ise iek serpiyordu. Gk ayininde hkmdar ko postu giyerdi. 6 7 u dneminden birka yzyl sonra yazlan, Shih-chi ve li-chi gibi eserlerde, 6 8 yaz ve k gndnm ayinleri birbirine benzemekteydi. Li-chi'de, Trke 'Kn' rh'nn "Tengri kan-mng kavud kntn"69 (Tanr hann kuvveti gnete veya gneyde) ifadesine benzer ekilde, yaz gndnm iin yle denmekteydi: 7 0 "Gk tanrsnn gnete bulun duu en uzun gndr." Bu dnemde, yaz gndnmne stnlk veriliyordu. Yaz gndnm dneminin haberi, baharn son aynda, ilk atei yakan efsanevi kii ve gksel hkmdarla ilgili olup, Sin (Kk-luu yldz takmnn kalbi) ad verilen yldzn gkte belirmesiydi. 7 1 Sin yldz grlnce, fundalklar tututurulmakta ve yabani

65 66

E. Biot, i, s. 2 6 5 . E. Biot, 1 1 , s. 4 1 . E. Chavannes, Les Memoires hi$toriques de Se-Ma-Ts'ien,

m, 6 1 2 - 1 3 . K ra l w u dans: li-chi, n, 128-25

67

E. Biot, 1 1 , s. 5.

68

E. Chavannes, Les Memoires h\storiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 4 3 3 ; li-chi, I,

427.

69

Bkz. not bl. 1/49.

70
71

Li-chi; 1 , 4 2 7 (ve not 1 ) .

Li-chi, i, 426-27; W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," 3 / 1 , 2 , 1 . 1 .

108

AYINLER

hayvanlar srlerek, ordu srek avna kmaklayd. Eberhard, bu ayinlerin "Kuzeyli" gebelerin geleneine balandn sanmaktadr. "Kuzeyli" gebeler, ejder seklindeki yldz gkte belirince, dadaki yeillikleri yakarlard. Benzer bir ayinin, H. 32.3/934 ylnda, Deylem hkmdar Mardvl ve onun hizmetinde bulunan Trkler tarafndan, sfahan'da yapldn bn'l Esr rivayet etmektedir: O yl, milat gecesi (?), yani ate yakld gece, dalardan ve nahiyelerden, kubbeler ve minberler yksekliinde aa toplanmasn (Mardvl) emretti. sfahan'n btn erefli dalarnda bu yapld. yle ki bu aalar yak lnca, btn da yanacakt. Saysz mealeler yakl mt.... Kargalar avlanmt.... Binden fazla saydaki bu kularn ayaklarna neft dklp atelenerek, havada uurulacakt. Byk bir sofra hazrlanmasn emret miti.... Yemek bitince, (Mardv) arap meclisine katld ve ateler yaklp, seyredildi (Mardvl bunlar yapan Trklere hakaret etmi ve Trkler de onu ldr mt). Eski in'de fundalklarn yaklmasndan sonra balayan yaz aynda, ocaa kurban veriliyordu. 7 2 Ocak tanrasnn ilk a piiren, al giymi bir gzel kadn olarak dnld kaydedilmiti. 7 Yaz

gndnmnde ise, Sin yldzyla birlikte, Kk-luu yldz takm ve Merih zirveye varm saylyordu. 7 4 in'de miladn ilk yzyllarnda, gk ayininin birinci bahar aynda

Ate yldz: bkz. not bl. 11/38, i!l/o.

72

Li-chi, i, 269, 2 7 i . *77Bkz. Bkz. not not bl. bl. 11/38-40,111/18. 11/38,111/10,111/25-27.

73

74

109

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

yapld rivayei edilmektedir. Yaz gndnm dneminde in'de iki ayr ayin bulunmaktayd. Bunlardan biri, tarihi ta haziranda olan yaz gndnmyle ilgiliydi ve in'de, beinci ayn onbeinde kutlanyordu. Dier ayin ise, beinci ayn beinci gnnde yaplmaktayd. Yaz gndnmnn, beinci in ayna rastlamasyla be says da yaruk (yang) ilkesinin zirveye ulat bir say olarak kabul ediliyordu. Beinci ayn beinci gn ise, yaruk ilkesinin tam zirvesi saylmaktayd. inliler yaz gndnm zama nn 7 6 uursuz sayarlard. Milattan nceki son yzyllarda kaydedilen rivayetlere gre, ate unsurunun zirveye vard zamanda doan ocuklar, fazla ateli, kuvvetli, uzun Soylu, sava ve isyana eilimli kimseler oluyordu. Eski in'de ate unsurunun zirvede bulunduu zamanda doanlar ge kurban ederlerdi, zellikle kz ocuklar, o gnde kap eiine braklp (eik tanrs da vard), 77 gk tanrsnn temsilcisi veya kz denen gk grlts ile ate unsurunun simge lerinden saylan baykua yem olarak 7 8 verilirdi. Brentjes'in, u ve eski gebe sanatlarndaki 'kulakl ku'un avc kartal-bayku cinsinden olduuna dikkati ekmesi zerine, bu kuun bir insan veya hayvan kardn gsteren eserlerin, kurban sahnesini resmettii fikrini bir yazda ifade etmitim. 7 9 Granet'ye gre bayku, sava tanrs ve kuzey gebelerinden bir alp olduu sanlan Ch'ih-yo'nun 8 0 ongunuydu. Bylece, yaz gndnmnn, kuzeyli gebelerin ayinlerinden ol-

75

D. Bodde.s. 2 1 4 . Bkz. not bl. n /38. M. Granet, 5. 82 (not). 308 (not 4 ) . 4 7 5 . S*7*** 5 3 * (not ), 540. Bkz. E. Esin. "Sacrifcial Thtmcs in The Art of Uralic and Alaic Peoples." Bkz. not bol. v /99 -o.

** D. Bodde, s. 387, 309-10; M. Grane, s. 5 1 9 (not).

77 78 79 80

110

AYINLER

dugu da onaya kmaktayd. Nitekim Hsiung-nularn ve Trklerin bu dnemde ge ibadet ettii grlecektir. 8 1 Belki gndnm zamannda, ate unsurunun yan sra su unsu runun da hkim olmas (k gndnm) veya olmaya balamas (yaz gndnm) nedeniyle, su unsuruna da sayg gsteriliyordu. u

dneminde, gk ayininin ate simgeleriyle kutland, yuvarlak (gk simgesi) 8 2 set eklindeki kurban yeri, 'gk-gbegi' denen bir gl veya havuz iinde yer alyordu. 8 * Bu ayin srasnda, ejder eklinde d nlen su tanrlarna da insan kurbanlar verildii anlalmaktadr. in geleneinde, besinci ayn beinci gnnde ejder biiminde kayklarla yaplan yansn ve suya allan hediyelerin bu eski ayinin hatras oldu u sanlr. 84

b.

Hsiung-nu

ve Tabga

Dnemi

Eberhard, Hsiung-nularn da (ve Tabgalar ile Trklerin) gk ayinini, bir dagm tepesinde bulunan ve Hsiung-nu ve Tabga dilinde gk gl' denen (Ch'i-lien-ch'ih) yerlerde yaptna dikkati ekmekte dir. 85 Tepesinde 'gk gl' olan kutsal dalar, Shansi, Shensi, Kansu ve Dogu Trkistan'da Hsiung-nulann Orf-Io-man, Shih-lo-man gibi

Ml 82

Bkz. blm v/z/b. Bkz. no bl. 1 / 1 3 . boulan kurbanlar: bkz. no bl. 111/104.

" E. Chavannes. Les Memoires historjues de Se-Ma-Ts'ien. 1 1 1 . 4 3 3 . Suda

H

D. Bodde. s. 3 1 4 - 1 3 .

85

W. Eberhard. "Lokalkuluren im alten China." 1 5 / 4 . Hsiung-nularn gk dalan: K. Shiratori, MRTB, V , 1 4 ; K. Shiratori. "VVu-sun." s. 1 0 9 - 1 1 0 . E.

Chavannes, Documtnts sur les Turcs Oec\dentaux et Not es additionnelte, s.

18 ve not z ile 303 'eki ilave not.

111

T R K K O Z M O L O J I S I N E GIR1S

bir ad verdii ve Trklerin Ak-tag dedii bugnk Tien-shan dag silsilesinde bulunuyordu. Hsiung-nu devletinin ykseli dneminde, yaz gndnmndc, gk, yer atalar ve btn ruhlara kurban verildii Lung-ch'ng kalesi veya ehrinin, tken blgesinde, Ongn veya Temir rmaklarnn gllendigi bir yerde bulunmu olduu sanlr. 8 6 inlilerde Hsiung-nu ayinlerine ejder ayini denmesinin nedeni, 8 7 belki yalnz ayin yerinin adndaki /ung kelimesinin ejder demek olmas deil, u da olabilirdi: 8 8 Hsiung-nular ejderi gk ve yer simgesi sayyordu. Ayrca yaz gndnm, ate unsurunun zirveye vard ve su unsurunun balangc saylan dnem olarak, ate ve su saan ve gn simgesi de saylan bir hayvan eklinde dnlen ejderi hatr latyordu. tken'deki Hsiung-nu devleti 85 'te yklnca, 8 9 Kansu'da tutunabilen Hsiung-nu beylikleri gk ibadetini o blgedeki bir gk da nda srdrmekteydiler. 9 0 Hsiung-nularm gk ayininde yer alan ve gk cisimlerini veya gksel atalar anlatan, ejder pullu insan eklin deki oniki madeni heykel,
1

Kansu'daki bir dada bulunuyordu. Ayin

srasnda, bu heykellerin yannda duran anlarn alnd sanl maktadr. Hsiung-nularm kl eklindeki sava tanrsnn tapma da ayn yerdeydi. 9 2 Bu konuya, ant trenleri nedeniyle deineceiz."

86

O. Franke, Gtschichtc des chinesisehen Reiches, 1 1 1 , s. 183-84*10 verilen kaynaklar. Ayrca bkz. not bl. v /t7-8,
Bkz. no bl. v / 1 6 - 1 8 . Bkz. ne* bl. 111/91.

87

88 99

Bkz. not bl. v / 1 6 - 1 8 .

90
91

K. Shiratori, MRTB, v, 1 4 .
Bkz. not bl. 111/2-3,111/94.

92 91

K. Shiratori, MRTB, v, 4*, 5 2 . Bkz. bl. v/3.

112

AYINLER

IV.-VI. yzyllarda kuzey in'de devle! kuran ve genellikle Trk boylarndan oluan Tabgalar (Toba: Kuzey VVei), kendilerine zg bir gk ayinini in'de yapmaktaydlar 9 4 inliler bu ayinleri *yabanc gk t.rs'na atfediyorlard. 'Yabanc gk tanrs'nn ayini, yaz ba bayram dneminde, drdnc in aynn drdnc gnnde, bakentin bat kaps dnda kutlanyordu (belki Tabga usulnde, 9 5 bir "gk

danda'). Bylece, olaslkla 'yabanc gk tanrs'nn ayini, in gk tanrsnnkinden hem zaman, hem yn bakmndan ayrlm bulunuyordu. Ayin yerinde (su unsuru ve kuzey renginde) kara ipeklerle rtl, ilindir gvdeli (kubbeli?) bir byk ota kurulmutu. Bu otan iine yz kii girebilmekteydi. Ayin iin hazrlanan set, in'de gk ayini iin yaplan ekilde toparlak deil, ikinci derecede saylan yer tanrsna zg biimde drt keydi. Tabga gk ayininde yalnz su unsurunun simgeleri bulunmas dikkati ekmektedir. Set etrafna 49 (7x7) tahta heykel dizilmi ve her birinin yanna birer tu dikilmiti. Heykellere i|K-k elbiseler ve sara benzer balklar giydirilmiti. Heykeller, Hsiungnularn Ku-ts'ang'daki gk tapnanda duran madeni heykellere

H-nzeyip, gk tanrsnn yanndakileri veya Tabgalann gksel atalarn anlatm oba gerek. Kadn kamlar, ayin eddinin stne kp, davullar . lm.y. balaynca, herkes secde ediyordu. Bu srada, birer ak buza ve ko ile san bir at kurban ediliyordu. Kurban treninden sonra, hhga hkmdar soyuna bal genler heykellere, lkk (iki dkme) n , n i n i yapmaktaydlar. Tabgalara bal bulunan kuzey u ve Ch'i il. lrlm de, 756 sralarnda yabanc gk tanrs ayinini srdr mekteydi. 96 Yabanc gk tanrs ayininde dans da ediliyordu.

** W. Eberhard, Dos Toba Reich Nordchinas, 5.3 56-57. * Bkz. no bl. v/86. '"' | Mahler, TTe YVeslerners Among The Tang Figurines, s. 1 4 .

113

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

c.

T'ie-lt ve Kk Trk Dnemi

Tarihi dnemde tamamen Trk olarak ortaya kan boylarn gk ayinleri hakkndaki en eski rivayetlerden biri, inlilerin T'i-le ve Kaoch'i dedii, yksek tekerlekli feonh'lar (kanlar) ile g eden, fakat 4 1 9 d a gebelikten vaz geip, 4 8 5 tarihlerinde Turfan ilinde bir kaanlk kuran 9 7 ( 4 8 6 - 5 4 0 ) Kagnl boylar hakkndadr. Bunlardan be boy, 4 1 0 ylnda toplanarak, kadn kamlarn da bulunduu bir gk ayini yapmlard, ilahiler sylemi ve at kurban etmilerdi; (in'de ise at kurban, len hkmdara zgyd.) 9 9 in kaynaklan Kk Trklerin gk ayini hakknda yle diyordu: Beinci ayn ona gn iinde (yaz gndnm:

Karfnin

Ulug-ay dedii dnem), Temir suyunda

buluur, gk (veya su ile gk) tanrsna kurban sunar lar. (Liu Mau-Tsai, Dic Chinesischen., s. 10 ve not 6o 'iaki yorum.) Bu ksa szden, Liu Mau Tsai u anlam karmaktadr: Kk Trkler de, Hunlar gibi ve ayn tken Dag'nda, gk tanrsnn ejder ve yamurla ilgili ynne tapyorlard. Bir dier metin unu ekli yordu: Beinci ay iinde Trkler, kolar ve atlar ldrp ge kurban ederler. (Liu Mau-Tsai, Dic Chinesischen., 4 2 ) Ayin ekli hakknda baka bilgimiz yoktur; fakat Kk Trk

ayininin de, yukarda tarif edilen trenlere benzer olduu tahmin edi07

Bkz. E. Esin. Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 6974-

98 99

W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 1 3 5 . E. Biot,

1,115;

63,158.

114

AYINLER

Icbilir. Herhalde bu gk ayini de su kenarnda olmaktayd.

Bu

nedenle, Hsiung-nu ve Tabgalarn gk-dag dedii ve tepesinde gl olan kutsal zirvelerden birinin, Dogu Trkistan'da Ak-tag'n en

dousunda, Ham yaknndaki Karluk-ta olup, Kk Trk dneminde de Hsiung-nu ve Tabga dillerindeki adn koruduu akla gelmekte dir. 1 0 0 u, Hsiung-nu ve Tabgalarn 'gk gbei' ve dag glleri gibi, Kk Trklerin tepesinde derin su olan dalar kutsal sayd, IX-X1. yzyllar arasnda deiik Arapa kaynaklarda 1 0 ' bulunan u rivayeticn anlalmaktadr: Kimek ilinde (Erti rma blgesi), Mnkvr(?) adl dada, (kutru) byk bir kalkan miktarnda bir tatl su pnan vardr (bu pnarn suyundan ordular da ise azalmazm).... Bu pnarn yannda, sanki secde etmi bir adamn ayaklar, avu ve parmaklar ve dizlerinin yeri grlr. Bu yerde, ocuk ayaklar ve kulan nallar izi de vardr. Ouz Trkleri (bu yeri) grnce secde
ederler. (Brn, Athr ul-bqiyya, s. 2,64)

Trklerin de u, Hsiung-nu ve Tabgalar gibi yuvarlak bir gl eklini su ayini yeri kabul ettikleri u Uygur metninden anlalmakta dr:
Tegirmi, yrng nglg, suv ulug mantal

Deirmi, ak renkli, ulu su mandala's (ayin yeri) (KaraZieme, G / 1 2 , 1 3 ) . Bu mantal'm suyu ak renkli olduuna gre, 'Tui' rh'ndaki gle

Bkz. no bl. v/86.

Kr. R. een, s. 33'ieki Mas'dl rivayeti.

115

TRK KOZMOLOJSNF. GIRI

benzer ekilde, gksel suyla dolu saylyordu. edilen kara-su sz konusu deildi.)

K'uri rfe'nda tarif

Uygurlarda bulunan ve Orta Asya'da yaygn olduu anlalan, belki yamur 1 0 3 meydana getirmek iin yaplan ayinle ilgisi bulunan bir tren de, 9 8 1 ylnda, VVang-yen-t tarafndan yle anlatlyordu: (Uygurlar) gm veya bakrdan borular fkrtrlar. yok yaparak, Bazs,

ilerine su doldurup birbirlerine ilkesinin etkisiyle gelen zararlar

elleriyle su atarak elenirler. Onlara gre, bylece yaruk edilmektedir. (Julien, " U s Ougours," s. 5 7 - 5 8 ) Semerkant ve Kua'da bu tren baharda yapldndan, baz ara trmaclar bunu ran nevruzuna benzetmektedirler. Wang-yen-*nin, Uygurlar hakkndaki benzer rivayeti ise, bir in-Trk kavram olan yang (yaruk) ilkesine iaret etmekleydi. in'de, ang dneminden itibaren ejderle ilgili bir yamur ayini vard. Gk ayininde de; ggn kararmas ve kara bulutlarn belirip yamur yamas, kanatl ejder lerin ektii tanr arabasnn ayin yerine geldiine iaret saylrd. (Ancak imek uursuz saylr ve imek isabet eden yerler, gk tanrs tarafndan cezalandrld dnldnden terk edilirdi). Trklerde de, yaz ve k tanrlarnn kzlaryla evli bulunan kaann yamur ve rzgr meydana getirdii eklindeki menkbenin, gk ibadetinde

Bkz. not bl. 1/31-33, 57, 59 ve P. Zieme, "Ein Uigurischer Erntsegen," s.

z6.
105

Semerkant'ta, birbirine su fkrtma treni: E. Esin. China und seine

wesichen Nachbarn, s. 40. Bu yamur ayiniydi: Liu Mau-Tsai, Kulscha und

seine Beziekungen.... s. c. in'de yamur ayinleri: M. De Visser, s. o-x. 1 1 1 - 1 7 ; E. Esin, "Bke," s. 8 1 , not z$. Trk proo-Bulgarlarda (Etil boyu) imek isabeti gk tanrsnn cezas saylrd: Z. V. Togan, Ibn Faalans

Reisebericht, s. 64.

116

AYINI.HR

yamur meydana getirilmesiyle ilgili skiden beri bulunduu da bilinir.

olabilecei

kaydedilmiti.

Yadltn ta, kurban kan ve ejder tasviriyle yaplan ayinin, Trklerde Nitekim Mani dinine giren Trkler, kuraklk simgesi saydklar ylan kurban edip, ejder resmi yaparak ve yad ta kullanarak yapld anlalan byy, bir daha yapmayacaklarna yemin ediyorlard:

Ylan lrgci bokum ener, luu ntrgci, yad boitum erser....

Ylan ldrc ejder (tasvirini?) ykseltici, y a d a oldum ise.... (Mller, "Uigurica" 11, 8 4 ) . Kazvnt'nin Trklerin memleketinde gnein doduu yerdeki ate dann alevlerinin yad tayla meydana getirilen bulutlar sayesinde nlendii hakkndaki rivayeti, yaz gndnmnde yaplan ayinin efsanelemi bir yanksn hatrlatmaktadr: 106 Yaz gndnm ayi ninde gnein ve ate unsurunun devrinin zirveye varp, su

unsurunun yamur eklinde onu takip ettii dnlyordu. Trkle rin su ayinlerinin bir blm, cenaze trenleri nedeniyle kaydedi lecektir. Yaz gndnmnn ateli ynnn Kk Trk dneminde zel likle belirdii, Trklerin Theophylaktos Simokatta'nm ifadesiyle, atee olan olaanst saygsyla 1 0 7 ortaya kmaktadr. inli gezgin Hsan-

104 im

Bkz. not bl. m/43. Bkz. S. E. Malov, "amanskiy karnen' yada v Turkov Zapadnogo Kitaya;"

G. Clauson, An Etymological Dictionary oj Pre-Thirteenth Century Turfeish,

"yad".
106 107

Kazvlnl.s. 5 1 6 . Bkz. not bl. 1/18 (K. Dieterich, , 14 'e atf).

117

TRK

KOZMOLOJISINE GIRI

tsang da

63o 'da

benzer bir gzlemde

bulunuyordu:

Bat

Trk

hkmdar , Tong"-Yabgu, ate unsuruna gsterdii saygy, ate z olduu sanlan aga unsuruna da gsteriyor ve aatan bir tahta oturmak istemiyordu. 1 0 8 Gardz'ye gre Trklerin atee olaanst saygs bu unsurun her eyi temizledii dncesine dayanyordu. 1 0 9 u dnemi, in'de ilk atei yakan adam efsanesinde olduu gibi, Trklerde de ate ibadetinin ilk atei yakan Trk' lakapl alaya balanmas ihtimali kaydedilmiti. 1 1 0 Nitekim, Trk hkmdarnn ate ayininde, alevler iinde bir yz gzkerek kehanette bulunu yordu. Ate iin kullanlan manialn (ayin yeri) keli kzl eklini bir Uygur metni tarif etmektedir: Kz! bulungluk oot manlal. (Kara-Zieme, G-4 /5) keli Oot mantal, kinat simgesi olan otan ortasnda duran ve boy, soy birliini temsil eden -ayakh tanr o c a k " 1 olsa gerek. Aslnda ilk atei yakan Trk* unvanl hkmdar ayn zamanda boy kurucusuydu. Kk Trk dneminden Trkistan resimlerinde, ocak banda ant ime treni resmediliyordu. 1 1 2 Ant konusunda bu konuya geri dnlecektir." 3 Menander Protektor, Bizans elisi olarak Austos 568 'de stan bul'dan hareketle Trkistan'a giden Zemarkhos'tan aktardklarna

dayanarak, Trklerin eliyi ve eyasn, ate ayini srasnda ttsleye-

108 109 110

S. Julien, Histoire de la vie de Hiouen-Thsang, s. 55. Gardtzt, s. 2.63; Makdis, V, 2.2.; MarzavI, s. 3 1 . Bkz. not bl. 111/9-11.

111 112

Bkz. not bl. 1 / 1 7 . Bkz. E. Esin. "Oldrug-turug," rcs. z. Bkz. bl. v / 3 .

113

118

AYNLER

rek, kt ruhlardan arndrdklarn yle rivayet etmiti: Getirdikleri btn eyay aldlar ve orta yere koydular. Sonra tts iin kullanlan kokulu dallarla bir ate yaktlar. Skythai dilinde, anlalmaz birka sz syleye rek, bir taraftan da bir an ve bir davul alarak, elle rinde henz trdayan tts dallaryla dnmeye bala dlar. Cezbe halinde, kt ruhlar kovalar gibi hareket ler yapyorlard. (Dieterich, , 1 7 ) .

3. Alplk K u r u m u n a z g Trenler

a. u Dnemi
En eski kaytlar in'de milattan nceki son yzyllarda yazlan u alplk trenlerinin Asya gebelerinden geldiine phe yoktur. u devletinin kurucusu, ince adyla VVu, in'in batsndaki, inlilerle meskn olmayan illerden gelmii. Wu, in'in kuzeyini fethe kar ken, ordusunu inli olmayan ve Eberhard ile dierlerinin Trk sand "batl" boylardan toplamt." 1 VVu'nun ordusunu oluturan "batl" boylar o dnemde, Kuzey in'den, Karadeniz'in kuzeyine kadar uzanan Asya gebe boylarnn alplk gelenei ve destanlar nn taycsydlar. Be trl silah ve zrhlar icat ettii rivayet edilen inli olmayan, olaslkla in'in kuzey ynndeki Asyal boylara bal alp ve sava tanrs Ch'ih-yo ile, sihirli kl K'un-wu destanlar, kl eklinde bir sava tanrsna ibadet gelenei, ant ime treni, in'e

VVu'nun ordusu: E. Chavannes, Les Memoires hisloriaues de Se-Ma-Ts'ien, I, zyz. ular oklukla Trk: W. Eberhard, W., in Tarihi, s. 1 7 , 3 3 . (Aynca bkz. not bl. 1 / 1 ) .

119

TURK KO2MOL0JSNE GIRI

hep "batl" ve "kuzeyli", inli olmayan gebelerden gemiti.

Belki

deiik rklardan olmakla beraber, Asyal gebeler ayn kltre balyd. Nitekim in tarihlerinde, u devleti kurucusu VVu ile ilgili olarak geen khycn-lio (Hsiung-nu dneminde feeng-ou/thing-Iu) kelimesi ile Herodotos'un Akinakes eklinde yanstt iki ayr adn ikisi de, kl eklindeki bir sava tanrsnn simgesiydiler. Her iki kelimenin de, olaslkla Trke hngrak (iki yan keskin kama) keli mesinden deitirildii sanlmaktadr. 1 1 6 Bylece u alplk gelenei ve Onun sanattaki oluumlarndan sz ederken, Kuzey in'den ve Ordos'tan batya doru, tken blgesinden Kem ve Ulug-Kem'e (Uyuk-Arjan ve Karasuk kltrleri); Ala-tag'da, Kk Trk harflerine benzeyen bir yaznn bulunduu Esik mezarna; Aral Gl ve Kama Irma (Ananin kltr) zerinden, Karadeniz'in kuzeyine kadar uzanan geni bir alan gz nnde bulundurulmaktadr. 1 1 7 u dneminde, askerlik eitimi verilen bir saray okulu bulu nuyordu. 1 1 8 Bu okulda hkmdar ve ihtiyar alplar, balarnda h kmdarn olunun bulunduu gen alplar yetitirirdi.
m

"Devletin

Ch'ih-yo: bkz. not bl. m /34, m /76, iv/, not v / 1 2 4 - 1 2 5 , v / 1 7 1 - 2 7 6 . Merih klc; bkz. not 1 3 7 , 140-4. 50-51, 34. 390, 4 5 5 . Ani: bkz. not 375, 4 0 1 - 4 0 3 . 4 1 0 - 3 7 . 4 5 1 . 457-59-

116

Bkz. not 140-54. 359. 4*8, 57-

1,7

Bkz. M. Granet. s. 1 6 2 , 3 2 6 ve not 3; E. Esin. "Kur-kurak." not 2 (atf yaplan kaynaklar: Chfng Ti-Kun. s. 254-56 ve J. Pruek, s. 1 0 1 (Kuzey in. Ordos); N. L knova (tken); Kiselev. s. 60, 1 0 8 , 1 5 6 (KemKarasuk); Devlet (Uyuk-Arjan); E. Esin, Islamyetlen ncefei Trl Kltr Tarihi ve hlama Giri, s. 20-5 (Esik); Hcrodotos, v/9 ve K. Jettmar, resim 4 (Skyhai).

118

Alplk okulu ve av treni: Li-chi, 1 1 , 4 5 1 - 454-57; D. Bodde, s. 365-66; M. Granet. s. 1 3 8 - 3 9 . Zrhlar: E. Esin. hlamlyctten nceki Trk Kltr Tarihi ve hlama Giri. s. 1 6 . 4 0 - 1 . Ate yldz: bkz. not bl. n /38, m / 1 0 . v /71.

120

A Y N L E R

oullar" denen ve genellikle ulara bal beylerin oullan olan gen alplar silah kullanmay, zellikle ok atmay, nara atarak bir vurula ba kesmeyi, Trke karigh denen iki tekerlekli sava arabalarn srmeyi, destanlan dans eklinde temsil etmeyi renirlerdi. Bunlarn zrh giydii rivayet olunmaktadr. O dnemde giyilen zrhlar cilal tahta veya deriden kolak, butluk, omuzluk gibi ksmlardan ya da ince demir levhalann kumaa dikilmesinden meydana gelmiti. Silahlar gibi, zrhlar ve atl kyafetleri in'in kuzeybatsndaki ge belerden renilmiti. "Devletin oullan" denen gen alplar, ilkbaharn son aynda (ate yldz grnnce), bataklklardaki allan atee verip, srek avna karlard. Sonbahar ile gk ayini dneminde, mzik eliinde, ok atma yanmalan yaplrd. 1 1 9 Gk ayini dneminde, yarma yeri sarayda, hkmdann kurban vermesine zg, ince olmayan, ola slkla u dilinde, pi-yungno dener yerdi. 1 2 1 Pi-yung yaps, mingf'ang 122 ad verilen ve atei icat eden gksel hkmdarla ilgili Sin yldz takmnn ekline benzer plandaki hkmdar divanhanesinin solunda bulunuyordu. (Ming-t'ang'n sanda ise, yldzlann duru munu belirlemeye yneltilmi ling-f'ai kulesi durmaktayd). Pi-yung'un aslen askeri nitelikte olduuna phe yoktu. nk bu yer, toparlak bir havuz iinde olup, bir kale eklindeydi. Pi-yung'a, drt yndeki kprlerden geerek varlyordu. Pi-yung'da gk, yer ve ularn ba-

1 , 9

-chi. 1 1 . 4 4 6 - 5 3

120

D. Bodde, s. 365-66. O. Franke. Gcschtchte des chinesischen Reiches. Berlin. 1 9 1 5 , m, s. 74, 304. W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," 1 1 / 3 . E. Chavannes, Les Mtmoires historiaues de Se-Ma-Ts'ien, s. 4 1 8 , 4 4 5 . U-cM( II, 4 S .
Bkz. not bl. n / 3 8 , 1 1 1 / 1 0 , v /72, v / 1 1 3 .

121
121

121

TRK K02MOLOJSNE GIRI

kentlerinden

Hao'da,

zaferlerden sonra, yenilgiye urayan esirlerin

k u l a k l a r k e s i l e r e k s a v a tanrs M e r i h g e z e g e n i n e i n s a n v e h a y v a n kurbanlar adanyordu.

123

Bu srada gen alplar, destanlar temsilen

d a n s e d e r d i . D i e r v e M e r i h ' l e e t u t u l a n s a v a tanrs, i n l i o l m a y a n kuzeyli gebelerin 'gk-olu' Ch'ih-yo'nun i n h k m d a r Huang-ti ile s a v a d a , d a n s e k l i n d e a n l r d . C h ' i h - y o v e k r k i k i " d e m i r - b a l " ( t u l g a g i y m i ) k a r d e l e r i , i n ' d e b i l i n m e y e n b i r s a v a u s u l n d e , atl olarak v u r u u y o r l a r d . Huang-ti ise, sava yo'nun ba kesilince, ba ve

karigh'sma
iki

binmiti. Ch-ihyere dt

gvdesinin

ayr

sylenirdi. i n ' i n k u z e y i n d e , kuzeyli gebelerin eski vatan olan bu iki yerde, Ch'ih-yo'ya, onuncu in aynda (sonbaharla k aras)

k u r b a n verilirdi. Ayrca sava zamannda da, Ch'ih-yo'ya in'in ba k e n t i n d e k u r b a n v e r i l i r v e s a v a l a r d a C h ' i h - y o ' n u n b a y r a ad v e r i l e n k u y r u k l u yldzn belirdii sanlrd. Pi-yung'daki eyalet beyleri mzik ve eliinde rtbeli yaplan alplar, okuluk mahir yarmalarnda, arasndan hedefi

yksek

okular

seilirdi. I 2 **

n k b u y a r m a d a m z i i n iaret ettii terbiye, d o r u l u k ve

anda kut

v u r a b i l m e k , yalnz ustalk deil,

nianesi

s a y l y o r d u . E n usta o k u s a y l a n h k m d a r , d r t y n e o k a t a r a k , k t r u h l a r k o v a n b i r kam g r e v i d e g r m e k t e y d i . 1 2 5 H e d e f i v u r a n lara k a d e h l e , v u r a m a y a n l a r a b o y n u z l a arap s u n u l u r d u . Her alp, v u r d u u hayvann resmini b a y r a n a 1 2 6 resmediyor ve bu

1 2 3

E . Chavannes, Les Memoires hi$torique$ de Se-Ma-Ts'ien, m , 445; M. Granet s. 1 3 8 - 3 9 . Bkz. not bl. i v / 1 2 0 ve M. Granet, s. 83 (not 1 ) , 86 (no 2 ) , 1 1 3 - 1 1 6 , 3 8 1 90.

1 2 4

1 2 3

M . Granet. s . 380, 38a. M. Granet, s. 3 8 2 (ve not 4), 384, 388. Hkmdar veya alp lnce,

1 2 6

holut

122

AYNLER

hayvanla bu bayrak onun z (ruhu) saylyordu. H k m d a r ancak, sr v e g e y i k avlard v e o n u n r u h u n u n m a k a m , T r k e

kotuz

denen

s r k u y r u u n d a n y a p l m b i r t u d u . z o l a n h a y v a n n etini y e m e k , z o h a y v a n a bal kimseye (veya tanrya) kuvvet k a t y o r d u . Ayin sonunda, kurban (Trke: ksmlarn, hkmdar ailesi ve

tapg)

etlerinin tanrya s u n u l m a y a n 'geyik ars* ad verilen

beyler,

lende toplanarak p a y l a y o r l a r d . 1 2 8 B u ziyafetlerde h k m d a r , m e v sime gre u y g u n saylan yne y z n eviriyordu. Dierleri Kar'nin

kuram

129

dedii ekilde, h k m d a r n iki yanna ve n n e dizi rtbe v e y a srasna greydi. H e r k e s ilk atasnn ya farklar, saa verilen ekille ayrt ediliyordu.

liyorlard. yerini

Kuram
ve

alyor

K u r b a n e t i n d e n h e r b e y e , g e l e n e e g r e a t a s n a ait o l a n k e m i k - d a h a sonraki len benzer srasnda Ouz lenindeki iki ifadeyle srgfc- 1 3 0 Ouzlarn ve veriliyordu. benzer ant sunulmas,

hkmdar,

kadehlerini,

l e n i n d e k i a d y l a to/u'lar 1 3 1 s u n u y o r d u . 1 3 2

Srigk

tolu

t m a r d a l m n n s i m g e s i y d i . O u z l a r d a o l d u u g i b i , tolu'lar ( a r a p

yak (bkz. G. C l a u s o n , An Etymolocal Dictionary oj Pre-Thirteenlh Century Turfeisf, 1 9 7 2 ) kuyruklu tuu arabasna k o n u p , ruhu oraya geri gelmeye arlyordu: Li-chi, 1, 1, 4, 38. Hkmdar ancak sr ( E . Biot, 1 1 , 207, not 5), veya geyik ( D . Bodde, s. 3 2 7 - 3 4 , 3 3 7 ) gibi asil saylan hayvanlar avlard.
1 2 7

M. Granet, s. 3 8 2 ve not 4. E . Biot, I I , 3 9 7 . Li-chi, 1 , 1 1 1 ; II, 2 4 1 - 5 0 . Geyik ars: D . Bodde, s. 367, not 27.

1 2 8

1 2 9

Bkz. G. Clauson, An Etymologcal Dictionary 0} Pre-Thirteenth Century Turkish, s.v.

1 3 0

B k z . not bl. v / 1 8 4 . Li-chi, 1 1 , 454-57. M . Granet, s . 9 1 - 2 (ve not 1 ) , 1 0 3 , 1 1 0 (ve not 1 ) . E . Esin, fslamiyelten nceki Trk Klr Tarihi ve Islama Giri, s. 39-40.

131

132

Bkz. bl. v/3/d ve Yazc-zde, s. 3 5 9 - * -

123

T R K K 0 7 H 0 1 . 0 J 1 S N E G1R1S

kadehleriyle kkler byklere sadakat and iiyordu.

Ant treni

nin, kkleri byklere balad gibi, hepsini de hkmdara bal kld durumuna Pruek 1 3 4 iaret etmektedir. M 645 tarihinde, in li olmayan baz "yabanclar," bir dan gney yamacnda, yani ate un suru ve gnele yaz gndnm ayinleriyle ilgili saylan bir yerde, Ch'in beyinin bir atn kurban etmi ve len yapp, ayn beyin verdii arab imi ve bylece ona sadakat andyla balanm bulunuyorlard. Kl zerine ant iildiini de hatrlatan Pruek, ant treninde kullan lan klcn ince deitirilmi ekildeki adnn, u dneminde de var olup, bunun Trke aslnn kmgrak (iki yan keskin bak) kelimesi olmas hakkndaki grleri tekrar etmektedir. Kmgrak kelimesinin ince eklinin, u slalesi kurucusu VVu dnemine (M 1 1 0 0 sra lar) geri gtrlebilecei ihtimali kaydedilmiti. 1 " Btn u ayin lerini ve lenlerini in'e getiren hkmdar da VVu'ydu.136 Yaz ve k gndnmndeki ayinlerden sonraki lenlerde, rtbe ler ve onlarn nianesi olan elbiseler, davul, ok, yay ve balta; arap yapma hakknn simgesi olan kadeh gibi iaretler datlyordu. 1 3 7 Btn bu hediyeler ve bu arada elbiseler, datlan rtbelerin iare tiydi ve ekilleri snflandrlmt. 138 in usulnde, kumatan kuak lar, rtbe iareti olarak hem kadnlara, hem erkeklere veriliyordu. Kadn kuaklarna aydan su meydana getirdii sanlan cinsten madeni aynalar, erkek kuaklarna ate meydana getiren bakr aynalar

Li-chi. , 3 1 .
134
133

J. Pruek, s. 130-33.
Bkz. not bl. 111/37.

136
131

U-chi. 11, 3 1 0 - 1 1 .
Li-chi, 1 , 1 1 8 - 1 9 ; 11, 248-50.

138

Li-chi, 1 , 1 8 8 .

124

AYINLER

taklrd. Askeri kemerlere

gelince, bunlara kl (veya kama) ile

birlikte, rtbeyi gsteren kemik bir levha ve Trke suvluk denilen mendil aslrd. Alplar, birbirini eilerek selamlarken, suvluk yere deerdi. Bu kemerlerin kalnts tokalar, u evresinde ve "Kuzeyli" gebelerin blgesi Ordos'ta bulundu. Somut resimlerde de kemerler ve svlufe'lar belirmektedir. Uygurlarn atalar, inlilerin "Kuzey Tingling" dedii boylara atfedilen, tken evresinde milattan nceki binyldan kalma alp mezarlarndaysa, madeni ayna ve iki boynuzu kadehi, kemere asl silahlarla birlikle, bazen resmedilmitir. mezarlarda grlen geyik, at ve yaban domuzu Bu resimlerinin

kurbanlar resmettii sonucuna. Kk Trk dnemi mezarlarndan birindeki kitabeye dayanarak varmaktayz (bkz.
Kozmolojisi, tik Devir zerine Aratrmalar,

Emel Esin, Trk

Begi," resim

"Sgunlar

Vlll/a). Bylece, sadakat and imek ve kur denen askeri kemerle, kl veya kama veya sadak kuanmak 1 * 0 gibi, Trk alp kurumuna zg t renlerin kkeni, u dnemine kadar geriye gitmektedir. Kayda deer bir konu da, u dnemi alplk ongunlaryd. u slalesi kurucusu Kral Wu, in'e hcum ederken, in'in batsndaki illerden gelen ordusunu u szlerle cesaretlendiriyordu:

Kemerlerin tarifi: Li-chi. 1. 85. 449; 1 1 . 1 1 4 - Kalntlar ve sanat eserleri: J. G. Andersson; Cheng Te-K/un, s. 2.54-56; J Pnek. s. 1 0 1 ; Briish Museum. 1922-6-120 numaral Ordos eseri (E. Esin. Islamiyetcn nceki

Trk Kltr Tarihi ve Islama iri, resim xv/a). tken ilindeki milaan nceki binyla ait alp mezarlar:, V. V. Volkov, Bronzovty i ranmy jelezny
vek severnoy Mongolii, s. 7 3 , 76, resim xz. Kuzey Ting-lingler: E. Esin, /slamiyetlen nceki Trk Kltr Tariki ve Islama Giri, not 1/10.
140

Bkz. E. Esin. "Kur-kurak".

125

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

Batllar! Hkmdar ve bey payeliler! Binbalar, onba lar! Dehet sanz! Kaplan, ay, kurt, ejder gibi olu nuz! Ta ki bu topraklar (Kuzey in) Bau'nn esiri olsun. (Chavannes, Les Mimoire.t 1,132.) Granet, baz menkbelere de dikkati ekmektedir: M 683'te, akn etmek isteyen bir alp kaplan postu giyiyordu. M 631'de bir bey akna karken, nde giden sava arabasnn atlarna kaplan postu giydirmiti. Hkmdarlara kaplan ve pars postu hediye verilirdi. Cezbe halinde alplar kaplan ekline girmekteydi ( ? ) . M I

b.

Hsiung-nu,

Tabga ve Ak-Hun

evreleri

Hsiung-nularn, gk tanrsn ve yanndakileri anlatt sanlan oniki madeni heykelle beraber, kl eklindeki sava tanrsna taptk lar kaydedilmiti. Bu durum, M 43'te, Hsiung-nularn, g ve kl c beraber ahit tutarak ant ime treninde oluuyordu. Hsiung-nu shan-y'syle in slalesinin elileri arasnda ant iilmesi treni yle olmutu: Bundan byle, gelecekte de, Han (slalesi) ile Hsiungnu, tek boy gibi olsun. Gelecek nesiller de birbirini aldatmayacak ve birbirine saldrmayacaktr... Han (sla lesi) veya Hsiung-nudan hangisi, bu antlamay bozma ya cesaret ederse, gk ona felaketler indirsin (diye karar vermitiler). (Eliler), Shan-y ve beyleriyle beraber, Hsiung-nu ilindeki No lrmag'nn dousunda bir daa ktlar. Orada, bir at kurban etliler. Ching-lu 1 4 2 (ad Trke kl veya kngtrak\an deitirildii sanlan

M. Granei, s. 262, 3 1 6 , ve not 3.

Bkz. not bl. m /37-38.

126

AYINLER

bak) ile ... Shan-y ikiyi (al kanyla?) karird ... ve birlikte kan and itiler. (Pruek, 1 3 2 ) Hsiung-nular yeni tahta kan hkmdara da sadakat and ii yorlard. 1 4 3 Hsiung-nularm byk hkmdarnn ince deitirilmi ekilde "Mao-tun" olarak verilen adnn aslnn Bagaur olduu sanlmakla dr.1** Shiratori, m bu kelimenin "alplarn ba" anlamna gelip, inli lerin Wu-huan dedii ve Clauson'un 1 4 6 proto-Oguzlar sand boyun dilinde kullanldn bildirmektedir. Adnn Bagatur olduu zanne dilen Mao-tun ve eitli baka Asyal hkmdarlar, onlar bal beyler olarak grmek isteyen inliler tarafndan, askeri maiyete veri len ekilde hediyeler alrd. Bunlarn arasnda alplk simgesi, kl (veya kama) ve mendil asl olan altn kemer de bulunuyordu. 1 4 7 Trke askeri kemere verilen kur ad Tabgalarda kullanlmak layd ve Tabga hkmdar kur kuanrd. Kur yalnz alplara deil, saray hanmlarna da verilmekteydi. 1 4 8 Kemer tokalarnda aslan resmi olan bu hanmlarn, askeri amirlere baland anlalmaktadr. Ant treninin kur ile ve kurban ayinleriyle ilgisi, T'ie-le Trkleri nin batl boylarndan saylan, 1 4 9 Gurgn Ak-Hunlar hakkndaki,
,4>
144

J. J. M. De Groo. Die Hunnen der vorhrisdichen Zeit Hunnen, s. 187.

Bkz. G. Clauson, An Etymological Dictionary 0/ Pre-77irteenfh Century Turfeish, "bagaur". K. Shiratori, "Sinologisch," s. 4. Clauson, "Trk." s. 1 1 7 . J. J. M. De Groo. Die Hunnen der vorchristlichen Zeit Hunnen, s. I, 78-9; 1 1 .
181.

145 146 ,4T

148

P. Pelliot, "L'ediion colleetive des oeuvresde Wang Kouo-Wei," T'oungpao xxv (Leiden. 192.9).

149

Lui Mau-Tsai. Die Cfonesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken.

127

T R K K O Z M O L O J S N E (.IRIS

Prokop'un u rivayetinden anlalmaktadr: Bunlardan kemer tayanlar, (genellikle) en ok yirmi kiilik, hatta bazen daha da kalabalk birlikler kurarlar ve her zaman beraber yemek yer ve iki ierler. Her biri brlerinin maunda hak sahibidir... Birlii kuran kii lnce, kanuna gre adamlarnn onunla beraber, canl olarak gmlmeyi kabul etmesi gerekir. (Dieterich, i, 18) in'de, ang (M 2 0 0 0 ) dneminden Ming slalesine kadar (XV. yzyl) devam eden, len kimselere, kendisine bal olan kadn ve erkekleri kurban etme gelenei, sadakat yemininin bir sonucu olarak Hsiung-nu ve dier Asyal boylarda da yaygn olduu anlalmakta dr.' 5 0 Kk Trk Kaan soyuna bal ve kendisi de 626 'da Tu-pu Kaan unvan ile Koo'ya hkim olup, 6 3 5 ' t e in slalesinden bir hatunla evlenerek in'in hizmetine giren A-shi-na She-r de (Gumilev'e gre ad $ono: Bri idi), in hkmdan Tai-tsung lnce, onunla gmlmek istemiti. 1 "

c. Kk

Trk,

Uygur ve HknI evreleri

And/ant, and/g,152 anflg ada (anil arkada) ifadeleri ve ant oku nan iki harften (Resim 23 ve 2 4 , s. 1 2 9 ) anlald zere, ant kurumu.

s. 1 2 7 ve Franke, "Trkvlker," s. 42.

m

J. Pruek s. 39-40. P. Demieville, s. 78, 8 3 . J. J. M. De Groot, The Religious

151

System of China, 1 1 , 720-33. E. Esin. slamiyetten nceki Trk Kidtr Tarihi ve slama Giri. s. 226;
Gumilev. s. 4 6 7 (no. 3 6 ) ; Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachnchten zur Geschichte der Ost-Trken, s. 263-65.

152

Antlg: bkz. not bl. v /170 "Ant" okunan harfler: N. Orkun, , 1 7 . Gne piktogram: E. Esin, "Kn-ay," resim 1 / 1 .

128

AYINLER

Kok Trk dneminde nem tayordu. Andhg unvannn bir alpagu (Orkun, III, 1 9 3 ) mezarnda gemesi de ant treninin alplkla ilgisine iaret eder. Ant okunan harflerden biri, ayn zamanda gne

piktogramdr (kr. Resim 9, s. 69 ve Resim 2 3 ) . Nitekim, Kk Trk dneminde, gnei ahit tutarak da ant iildii anlalmaktadr.

Resim 23

Resim 24

I udun-ad

unvanndan Trk olduu anlalan Kamil beyinin kendi

sine verdii sz tutmasn salamak iin, Hsan-tsang, 630 'da kendisiyle birlikte, tapnakta gnei ahit tutarak ant imesini

ilemiti. 1 , 4 Hsan-tsang, daha sonra o dnemde, Bat Trk bakenti olan Suyab'da, o srada hkmdar bulunan "T,ong'*-Yabgu,nun bir da vetine gitmiti. Hkmdar gn avlandktan sonra, Hsan-tsang' 1 hr lene davet etti. Bu leni Hsan-tsang yle anlatyordu: Hann ota gz kamatrc altn ieklerle sslyd. Terifatlar otan n ksmna iki sra hasr serdirdi ve parlak atlas elbiseler giymi kiiler, iki sra halinde oturdular. Hann muhafzlar arkasnda duruyordu.... Han tahta oturdu.... ift minder ve post zerinde oturuyordu.... in elileri geldi.... Han mzik aln masn ve arap sunulmasn emretti ve elilerle iti....

E. Chavannes, Documents sur les Turcs Occidentaux et Nolcs additionnelles, s.

169, not 8.

. S. Julien, Histoire de la vie de Hiouen-Jhsang, s. 38.

129

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

Resim 2 j . Bir Kartuk hkmdarm} tahta ktn gsterdii sanlan, Sibirya'da bulunmu gm tabak. Pugacenkove-Rempel, resim t$z. Bkz. not bl
VII167, 2 1 8

Misafirler

birbirlerinin

erefine

iiyorlard.

(Julien,

Histoirede., s. 5 5 - 7 ) Hsan-tsang'n anlattna benzer bir tren, bir Karluk beyinin tahta kn gsterdii sanlan gm tabakta resmedilmiti (Resim

in'de Kk Trk mziinin etkilerinin duyulduu Vl.-Vll. yzyl larda, mzik okulu rencisi gen erkekler ve hatta kzlar, Kk Trkler gibi kanla ant ime geleneini renmilerdi. Birbiriyle ant ienler

130

AYINLER

Resim 27 (stte). Tuva'da (Ulug-Kem) Kk Trk devrinden bir sin. Evtyuxove, Resim 20, Bkz. not bl V//156.

Resim 26 (solda). Ertis Vadisinde KimeMere atfedilen bir

sin. Arslanova-arikov'dan alnmtr. Bkz. not bl VI/$6.

8 - 1 2 kiilik birlikler oluturuyorlard. Bunlar evlenince, yeni gelin veya gvey de ant birliine girmi saylyordu. 1 5 5 Bylece, Trklerde de kadnlarn ant birliine girebildii akla gelmektedir. Sin/sm denen Trk mezar heykelleri arasnda, sag elde tolu (kadeh) tutup, sol eliyle belindeki kamaya dokunanlar (Resim 2 6 ) belki bir ant trenine taraf olmu alplar temsil ediyordu. 1 5 6 Kadeh tutanlar (Resim 2 7 ) genellikle

Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken,

s. 468.
,6

E. Esin, Islamiyettcn nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 1 1 1 - 1 x 2 , resim XLVi /b, c, d (iki boynuzu tutan sin).

131

TRK KOZMOLOJSNE GtRIS

erkek, nadiren kadndr

(Resim 2.8, s. zz). Ancak Trklerde,

kubbe akna gmlen alp cesetlerinin eline kadeh verme gelenei dc bulunduundan, sinlerin elde tuttuu kadeh, cenaze treniyle de ilgili bir simge olabilirdi. Ant treninin Trklerdeki ekli hakknda en eski kaynaklardan biri, 6o7 l de K'imin Kaan'n, in hkmdar Yang-ti'ye sadakat and

157

Al'baum. resim 24.

132

A Y N L E R

imesi hakkndaki in rivayetidir. K'imin Kaan, atalar gibi Trk tresine sadk kalmam, in medeniyetine gnl vererek in kkle rinde yaamak, in kyafeti giymek istemi ve in slalesinden bir hatunla evlenmiti. K'imin Kaan'n Yang-ti'ye sadakat and imesi yle anlatlmt: Hkmdara uzun mr dileyerek kadehini kaldrd ve hrmetle diz kt.... Hkmdar (Yang-ti) buna ok sevinerek u iiri yapt: Kuu ongunlu bayrak, Geyik Geiti'nde durdu, gk renkli devlet kariglfs Ejder ordusuna geldi. Hu-han (Hsiung-nu srittn-y'snn varisi olarak, K'imin Kaan) bat etti. (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., s. 64) Merhum A. nan, ant konusundaki eserinde VIII. ve IX. yzyllara ait ant trenleri kaydetmiti. Bunlardan biri Uygur ant trenini anlat maktadr: in generali (Uygurlara) yle dedi ... "Tang slale sinden gk-ogluna onbin yl! Uygur hakanna da onbin yl!... Hangisi bu szlemeyi bozarsa, savata can ksn, soyu sopu yok olsun." Ant arab getirildii zaman, Uygur babular: "Senin andnla ant iiyoruz," dediler. (nan, "Eski Trklerde.," s. 3 1 8 : Biurin, I, 78-9*3 atf). A. nan'n anlatt dier ant treninin hangi blgeye ait olduu belirli deildir. X. yzyln ilk yarsnda eserini yazan lbn'l-FakuYe gre, Trkler bakrdan yaplm bir put nnde yemin ederler. Putun nnde su dolu bir kap bulunur. Suyun iine altn ve bir avu buday atarlar. Kabn altnda bir kadn alvar bulunur. Yemin eden, "Andm bozarsam, kadn alvar giyeceim olsun, beni buday gibi bi-

133

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

sinler, yzm akn gibi sararsn," der (nan, a.g.e., s.

318-19).

lbn'l-Fatih'in rivayelindeki bakrdan put, Hsiung-nu sava tanr snn kl eklindeki simgesiyle ayn tapnakta bulunan ve gksel ci simlerin somut anlatmlar olduu sanlan oniki bakr heykeli hatr latt gibi, Merih'in Trke adnn Bakr-sukm olduunu da akla getirmektedir.' 5 8 Kadn alvar giymenin bir aalanma saylmas durumu ise, kadnlarn taraf olduklar ant trenlerinde alplk sz ko nusu olamayacan gstermektedir. Belki kadnlar ancak sadakat and iiyorlard. XI. yzyl yazar Gardz, ant treninin Hsiung-nular gibi,

Trklerde de gk tanrsna adanm bir dag zerinde yer aldn anlatmaktadr. Gardtzfnin sz ettii dag. Bat Trk hkmdar

"Tong"-Yabgu'nun Hsan-tsang ile len yapt ve 737 'de Trg kaannn O r d u ' s u n u n bulunduu yerlerde, Isk-kPn kuzcybatsndayd. Kastek geidine yakn, Uzun-aga zirvesinin sz konusu olmas ihtimali Minorsky tarafndan 1 5 9 ileri srld. Gardlzl yle diyordu: D denen bir ky vardr.... O kye yakn daa

Trkler gelirler ve bu dada yemin ederler. "Bu dag Rabb'l-izzet makamdr," derler. Sylediklerinin (gna hndan) biz Allah'a snrz. (Gardlzl, s. 2.79). Kart, Trklerin Hsiung-nular gibi, klc ahit tutarak ant iliklerini anlatmakladr: Krgz, Yabaku ve Kpak gibi baz (Trkler), birisine ant verdikleri veya msk {anilamal kurduklar zaman,

58

Bkz. not bl. lv /176-177,111/38.

Minorsky, 290 ve harita v.

134

AYINLER

kllarn ekip (klcn) On ksmn apraz olarak, birbirlerine kar tutarlar. "Kk kirsn, kzl ksun," derler. (Bu szn) anlam udur: Eer bu andm tutmaz ve bozarsam, gk renginde olan bu demir (kl) kzl, yani kanl olarak ksn. nk onlar demiri (klc) sayarlar. (Kar, varak 8 z ) Ayn nedenle Kar u sz de hatrlatmaktadr: "Kk tcmr keri lurmas" (Gk demir geri durmaz). Acaba "kk tcmr" ifadesinin asl gk renginde kl' m, yoksa Hsiung-nularn tapt 'gksel kl' m 1 6 0 demekti? Kk Trk dnemi sanat eserinde, Bat Trkistan'daki, Koo Uygur Kaanl, Karluk (Resim 2 5 , s. 1 3 0 ) ve Hljn evrelerinde, ant treni resmeden sahneler ok saydadr. 1 6 1 Bunlarn ou len

srasnda, bazs ocak banda yaplmaktadr. lene katlanlar, genel likle bellerinde kur ve klla gsterilmitir. Baz eserlerde, her kiinin yannda ongunu resmedilmiti. Kl zerine ant iilmesi durumu klcn asl bulunduu hur'u (rtbe kemerini) gerektirmekledir. Nitekim, Hljnl Trkesinde hur, hem kemer, hem rtbe anlamna geliyordu. 1 6 2 Trk feur'u zerindeki Johu/fohcTlar (madeni levhalar) tuj'lar (alln vc gm levhalar); hur'a bal kes (okluk) ve suvlufe (mendil veya kese) ile birlikte rtbe iareti oluturuyordu. 1 6 5 Kursanmak ifadesi, (Tabgalarda 16 * da bulunan)

160 161 162 ,6

Bkz. notbol.lv /159. Bkz. "An." resim 4/A, 8/ A; 10 /a; z/c. E. Esin. "Oldrug-lurug," resim 1. 3. Kar, varak 1 6 3 . Bkz. E. Esin. "Kur-kurak," no 7 1 . T h e Turk ul-'ajam of Samarr and The Painmgs Atributable to The m in The Jawsaq ul-Hqan1." s. 60-62. E. Esin. "Trk ul-'acemlerin Eseri Samarr'da Cavsak ul-Hknl Duvar Resimleri," s. 3 1 8 . Tabirler iin. Kar. s.v.

135

TURK KOZMOIOJISlNf C.IR1S

kl

kuanma trenine iaret ediyordu.

Trk knlar (hanlar),

toku/toka 'lan, er erdemi (erlik fazileti) gsteren kiilere nian olarak veriyordu. 1 6 5 Elli tofcu'ya kadar kazanm cr'ler vard. Tofeu'lar, keme rin stne ve kemerden sarkan kaylara taklyordu (Resim 2 5 , s. 1 3 0 ve Resim 2 7 , s. 1 3 1 ) . in ordusunda yksek bir askeri rtbe sahibi olan Trk hkmdarna, n saray altn hur ve stnde balk iareti olan kese hediye ederdi. 1 6 6 Hkmdarlar ile urungu alp'for (bayrakl alplar) ve onlarn ift feur'u (biri kl, dieri ke iin) (Resim 2 5 , s. 1 3 0 ) konusuna aada deinilecektir. 1 6 7 Trk kurlarnn ekilleri, arkeolojik aratrmalar sonucunda ve sanat eserleri araclyla ok iyi tannmaktadr. 1 6 8 Kk Trk ile Hknt dnemleri arasnda Trklerde de Ak-

Hunlar'daki kemerli alplara benzer ekilde, Trke ifadesiyle andhg alplar kurumu bulunduu Karl'nin u ksa sznden anlalmakta dr:

Alplar ... kuc bir klp, arkaur.

Alplar ... g birlii yaparak, birbirini destekler. (Kari, , 2 3 7 )

M
IM

Kaart, s.v. Tabga'larda: bkz. not v /149.

"Erdemi bar icn kan ta Aza Tutuk toka tegmi... Begim, siz e.'": S. E. Malov. Enneyskaya pis' mennost Turfcov, s. 94. abide 48. satr 2. "Er erdem iki elig tokum" S. E. Malov, a.g.e., s. 97. abide 49. satr 3. "Ahun elg ke$ig bciltntt
bantm": S. E. Malov.ag.e.. s. 17, abide 3, satr 3.

166

E Chavannes, Documents sur la Turcs Occukntaux et No( adduumneUes, s.

1 6 5 ; E. Chavannes, Notes, 30.
S. E. Malov, Eniseyskoya pis' mennost Turkov, s. 255. abide 27, satr 5. Aynca bkz. nol bl. v /178. ift Jrur: bkz. not bol. v /164. Bkz. not bl. v /164 'e verilen kaynaklar.

167

168

136

AYINI R

Sibirya'daki antitg (antl) niteliini tayan iki mezar tann sahiplerinin de i, irefei (saray mensubu) topluluktan olup, birini sba (s-ba, en yksek askeri amir) ve dierinin alpagu olmasndan u sonu karlabilir: ularda olduu gibi, Trklerde de ant ba, saray da merkezi bulunan bir askeri kurum olabilmekteydi. Anlg S-ba'a ait mezar ta, bu kiinin ebedi bir abideye layk birinci derecede bir alpagut olduunu da bildirmektedir:

Benk haya. Is-ba antlglii. Menk kaya. k alpagu (Malov, Eniseyskaya., abide 3 9 , s. 6 8 ) .
Dier Tr-apa adl antlg kimse ise, Tabga-kan'a (in hkmdar) gitmi ve belki orada, belki baka bir sarayda irefei olmutu. Malov'un okuyuunu dzelten Clauson, sz konusu cmleyi yle vermektedir: "antlg adama ... adrlm" (antl olduum ve benimle e at tayan, yani ayn boya mensup kimseden ayrldm). Trklerde alp birlikleri konusunda. Kk Trklerden Hknlere uzanan dnem iin Malov, Berntam ve Grignaschi aratrma yap tlar. 1 7 0 lk iki yazar. Kk Trk dneminde, el/il kelimesinin bir ilkagan ynetiminde, 28 irsi rtbeden olumu bir kurumun bulundu,M

S. E. Malov, Eniseyskaya pis' mennosl Turhov, s. 3 1 - 2 , abide 1 1 , sar 8 (G.

Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfeish,

"andlg" maddesindeki okuyu ekli) ve S. E. Malov. Eniseyskaya pis' mennosl Turfcov, s. 68, abide 59. satr 1.
170

S. E. Malov. Eniseyskaya pis' mennosl Turkov, s. 19-10. Berntam. Sozial'noekonomocskiy stroy. s. 1 1 9 . Kk Trklerde 28 irsi rbe: Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken, s. 8-9. M. Grignaschi, a.g.e.

137

TJRK

KOZMOLOJISINE IRI

guna

iaret

eniini

kaydetmektedir.

El/il-e

kelimesini,

devlet

hizmetinde e rtbede olanlar ve ada kelimesini, ayn boya bal es'ler anlamnda almaktadrlar. Grignaschi ise, Hknl dnemi zerinde durarak, tapug (hizmet eden, ibadet eden), kolda ve ada kelimelerinin Kufadgu-Bi/ig'de, Avrupa feodalizm indeki yeminle bal vassus rtbesine benzediini sanmaktadr Fakat Grignaschi, Hknl'lerin suba idaresindeki ordularnda byle bir kurum olabile ceine ihtimal vermemitir. Halbuki, eer Malov'un okuyuu doruy sa, bir s-ba'n antUg nitelii mezar tanda yazlyordu. Clauson, 1 7 1 Trklerde bulunan alplk unvanlar arasnda bir snf landrma giriimi iinde, bagatur rtbesinin Kk Trk dneminde bu lunmas yannda, alpagu/alpagut rtbesinin de ona benzediini; e-tu ifadesinin ise, ayn rtbedeki kimselere iaret etliini kaydetmektedir. Er 1 7 2 kelimesi de erkek anlamndan baka, bir rtbeye de karlk gelmekleydi. Ancak er at (er ad) kazanan kimseler, kendi boylar iinden e-tu seebilirdi. Er'ler ve es-rus'lar n birlikte avlanrd. Er ad olan kimse ld zaman er benksi (erlik ebediyeti) denen abidevi mezara hakk olduu anlalmakladr. 1 7 4

G. Clauson. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenh Century Turkish,

s.v.
171

Er ad olmadndan, ancak d boylardan kendine e alabilmiti: "Er atm

yok n yeti anuk eim taru etti' (5. E. Malov. Eniseysfcaya pis' mennost
Turfcov, s. 7 3 - 5 , abide 4 1 , satr 3).
175

"Angda kaar eim, bin erim": S. E. Malov. Enseyskaya pis' mennost Turkov,
abide 4 1 , satr 1. "Er atm": S. E. Malov, Eniseysfcaya pis' mennost Turkov, s. 7 3 - 5 . abide 4 1 , satr 3. "Er benksi"; S. E. Malov, Eniseysfcaya pis' mennost Turfcov, s. 6, abide 3 2 , satr 1.

174

138

AYINI 1 k

Kar,

alpagu ve alp rtbeli kimseleri gzler nnde canlan

drmaktadr. Bunlar bamsz ekilde atan, btn silahlan kullan makta usta, bir orduyu tek bana karan kahramanlard. aretleri, atlarnn kuyruunun bir ipek ile bal olmasyd. ne ve arkaya ayn ustalkla ok atanlar, balarna bir ift ahin kanad takard. Alplar, savata (buralar, yani erkek develer gibi) kkreirlerdi. u beyleri gibi, 1 7 6 baz Trk alplarnn da z bayraklar olduu, urungu alp ifadesinden anlalmaktadr. 1 7 7 Bellerine hem altunlg ke (altnl

sadak), hem kl takan ift feur'lu urungu alplar, bir Uygur duvar resminde ve bir Karluk hkmdarn temsil ettii sanlan, gm tabak zerindeki resimde (Resim 15, s. 1 3 0 ) grlmektedir. Alplarn batrak denen ve savata kullanlan kargnn ucuna taklm kk bir bayrak ile akn ettii, VIII.-IX. yzyllardan Sibirya Krgzlar tarafn dan kayalara resmediliyordu. 1 7 8 Alplk ongunlar da, Kk Trk dnemi Trklerinde, ularnkinden pek farkl deildi: tonga (kaplan) ve dier yrtclar; 179 bke

Bkz. no bl. v /168. Kari, 1/144, 359; H / 3 (< P kkredi), 349 {alp er, atn ermetti). ifl ahin kanad: Kar. 1 , 1 1 0 .
176 177

iar

Bkz.notbol .1v/117. E. Esin. "Kur-kurak," resim 4eki kitabe (A. Von. Le Coq, Chotscho. resim 7'deki Uygur harfleriyle isim kabel duvar resmi). Karluk hkmdan tasviri olan Sibirya'da bulunmu gm: PugaenkovaRempel, s. 1 5 3 ve resim 1 3 4 ; E. Esin. /slamiyeften ncefei Trk Kltr Tarihi ve fslama Giri, resim XLi/b.

178

E. Esin, /slamiyetten ncefei Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, resim

XLVll/b. Kar "tonga" kelimesinin kaplan demek olduunu bildirdii halde. Clauson (G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteent1! Century Turfeish, s.v.) bunda teredd gstermiti; faka Zieme (P. Zieme. "Ein Uigurischer Emsegen." s. 1 2 8 . no 59) KaTyi dorulayan kaytlara

179

139

TRK KOZMOLOJSNE GR

(ejder) , o u ve bri (kurt).' 0 1 Bir kitabede, belki Trk kaanlarnn totemik bri bal bayra ima edilerek yle deniyordu:

Kaan ssi bri-teg ermi

Kaan ordusu bri gibiymi. (Orkun, i, 3 4 ) Klli-ur kitabesinde alp, bir avu, bke olarak tanmlanmaktayd. Karl ise bu ifadeyle alplarn "yen' bahg yll-bke" (yedi bal rzgrejder veya ruhani-ejder) ile karlatrldn sylemektedir. Alp-Er-Toriga'nn ve baka Trk beylerinin ad veya unvan olan tonga (kaplan) bars, irbi (ak pars) ve daha sonra aslan gibi yrtc ongunlar da, u dneminden itibaren alplkla ilgili olmakla beraber, Kk Trk ve Uygur evresinde yeni etkiler de kaydetmilerdi: Uygur sanatnda yrtc hayvan postu giymi kii resimleri, Helenistik

sikkelerle Orta Asya'ya gelip hkmdar simgesi olmu, aslan postlu Herakles kyafetinin taklidi saylr (Herakles Skythai kral soyundan olup, bellerine kemer, kama ve kadeh takan alplarn atas saylrd). Aslan ongunu ise Trklere Budizm yoluyla gelmiti. Aslan unvan ve arslanlg rgn denen aslanl taht, hkmdarlara zgyd (Resim 2 5 , s. 1 3 0 ) . 'lrpi kudrukf Utarit'in ad olmakla, bu gezegen gibi kuzeyle

iaret etmektedir. "Tonga" iin bkz. E. Esin, Islamiyetten nceki Trk

Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 93 ve not 1 1 1 / 1 0 1 . Tasvirler: A. Von Le Coq, Budhistische Sptantikc Mftelosiens. l 26/b; A. Von Le Coq,
Bildero/los zur Kunst und Kulturgeschichtc MHelasiens, s. 80. Herakles menkbesi: Herodotos, v /10, 6z, 66, 70. Uygur kaan veya alp resmi: Le Cop, Chotscho, resim 48. Kotut bkz. not bl. v / 1 2 6 .
180

N. Orkun, 1, 1 3 8 . Baka okunu: bkz. G. Clauson, An Etymological

Dictionary of Pre-Thineenth Century Turkah. "e". Bke: at-lu'banl-'azlm

(azim ylan); Yetibahgyil bke: Kar, m. 2 1 7 E. Esin. Islamiyetten ncem Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, s. 104 ve Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrtchten zur Gesehichteder Ost-Trken, s. 9.

140

AYINLER

ilgili saylan Basarnan isimli alp-tanrmn tuu, Uygur sanalnda hem at, hem yrtc hayvan kuyruklarndan olumu olarak resmedilirdi (Resim 1 8 , s. 92). Tpk Kart'nin anlatt grnte, kuyruu alplara zg ekilde bagh bulunan bir ata binmi, elinde kargya taklm bayrak, banda okulukta ustalk iareti if-kanat, ayanda benekli bir yrtc postundan akr (alvar} giymi bir Uygur alp resmi ise, i973 *teki Altaistik Kongrcsi'nde, A. von Gabain tarafndan bir kaan olarak nitelendirilmiti. Bu alpn atnn boynuna aslm yak kuyrug, Trke adyla kotuz da, aada Ouz alplar balamnda grlecei gibi, yine alplk simgesiydi. ift kanat iareti Karluk hkmdar betimledii sanlan tasvirde de gzkmektedir (Resim 25, s. 1 3 0 ) .

d.

Ouz evresi

Ouzlarda alplk trenleri hakkndaki kaynaklar ge dnemlere (genellikle X111.-XV. yzyllar ve daha sonras) ait olmakla beraber, nceki ayinleri tamamlayc nitelikte bulunduu ve biz Trkiye Trk lerini yakndan ilgilendirdii iin burada sz edilecektir. Bu konuda zengin kaynaklar olarak, Dede Korkut destanlar, Ibn Bibi ile Yazc-zde'nin ilaveli evirisi Tevdrtf-i Al-i Selufe'u ve 'Ak Paa-zde'nin eserlerini bulabildim. Baka kaynaklar varsa bildiril mesinden minnettar olurdum. Yukardaki kaynaklardan anlaldna gre, ifadelerin bazlar dnda alplk lenleri, u 1 8 2 dneminden Seluklu sultan 'Alddln Keykobd 1 zamanna kadar deimemi gibiydi. Ant treni askeri ynn koruyordu: Hkmdar ve bu dnemde hem s-ba, hem sipahdr denen askeri amir etrafnda, Bkz. not bl. v/ 29.

141

TURK KOZMOLOJSNE GR

sadakat

yemini

ifadesi

olarak

"dostgnt

resminde {olular iiliyordu"

(Yazc-zde, s. 2.11). Bylece, sipahdr ve "sultan talimhanesinde yetien sipah" (Yazc-zde, s. 2.12.), hkmdara ve birbirine ant ile balyd. Bir kale fethi nedeniyle, Yazc-zde ant treninin bu askeri ynn yle anlatmaktadr:
Tutub evresine dizildi sipah Yine sdfei-i slm-sk ileru Gclb kld zerrin kadehle {olu Yir pdi sipahdr-i mi$l-i sipihr Alub loluy kld bir demde n

irerdi melik sem'ine dvdz-i hs,

Kamu tolular, dostgnl gern ehi anuben ierlerdi yegn. (Yazc-zde, s. 359-60)

Ayn yazar alplarn da aralarnda ant itiini sylemektedir "Mem leketin begleri ant iidiler" (Tanktan ile Tarama Szl, "Ant iimek"). 'Alddln Keykobd ile Ouz beyleri arasndaki ant treni de u slalesinin lenine benzemekteydi. lk nce srek av, "Ouz resmince ve halka idub" (Yazc-zde, s. 2 1 5 ) yaplan bir tren eklinde oluyordu. Takip eden lende, u dnemiyle tek fark, artk vurulan hayvann en iyi parasnn tanrya sunulmamasyd. Bu etler hkm darn oluyordu. Fakat yine ularda olduu gibi, her boy beyine, kendi boyunun gelenee gre hakk ve artk boyun simgesi saylan snk"" veriliyor ve byklerle kkler arasnda ant iiliyordu Yazc-zde bu gelenekleri Ouz Han'a balamaktayd:

l. H. Uzunarh. 1, 92-7. Yazc-zde, s. 2 1 1 .

142

AYN t-R

Hanlar atas Ouz Han syledi. Byle tre, yol ve erkn eyledi Ta ola oullarna tre, yol ibu tcrttb zre oturmak gerek ki iilen boynuzlar) turmak gerek.

nlerinde muclar1*4

Kmz ve kmran (pimi st) bu tertlbile, Aga ve ini arasnda iile Manb beylik taht bu resm ile. Vrug (rk) ve soyna gre vireler". (Yazc-zde, s. 204)

lenden sonra (ertesi gn), rtbeler datlyordu. 1 8 5 Tmarlar ga zilerin hakk olup, "her kiinin atas ne rtbede ise ... olu yararsa," (Yazc-zde, s. 2 1 1 ) , olundan bakasna verilmezdi. Seluklu dnemi alplarnn pek ok resim vardr. Bunlardan alplk zelliklerini en iyi belirten eserlerden biri, Sivasl Nlrddtn'in XIII. yzlda yapt Merih resmidir. 1 8 6 Osman Bey'e de tahta kt zamanda, obalardan kmran getirip, beylerin sagrak sunduklar ve 'Ouz resmince kerre yknp ba koduklann" yine Yazc-zde rivayet etmekteydi. 1 8 7 Trklerde ant ime geleneinin ekli, K'imin Kagan'n in hkm darna 607 ylnda ant itii 1 8 8 dnemden itibaren deimemiti ve ant
184
185

W. Radloff. Versuch eines vVrterbuchcsdtr Trk-Dialects, s v.

Nairddtn Sivast H. 671-679/1172-1280 yllarnda Anadolu'da alan ve Seluklu sultan Giyaddtn Keyhusrev'e eser sunan bir heykeliydi: bkz. E. Esin. "Seluklu Devrine Ait Bir Anadolu Yazmas." Ayrca bkz. E. Esin, "Alp ahsiyetinin Trk Sanatnda Grn," iv.

186 187

Yazc-zde. s. 207. A. S. Levent, Trk Dilinde elime ve Sadeleme Evreleri (Ankara 1960). s 33-34, (Topkap Ktphanesi, B. 1390. varak 91 'e al). Bkz. bl. v/3/c (Lul Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrtchten zur Ceschichfr

188

143

1URK KO/MOLO]lSlNE GR

treni,

Mogollarca da, "Sal'in-i Trk ayinleri" (Ross. s.

30)

saylyordu. VII. yzylda Trklerde olduu gibi, 1 8 9 Mool ayininde de gne ahit tutuluyordu. 1 9 0 Kadeh, hem erkeklere, hem kadnlara sunuluyor ve beyler gnee ve kaana hrmeten, er defa diz kyordu. Ant, ge dnemde de kl zerine iiliyordu. Dede Korkut

destanlarnda. Alp Kazana sadakat and ien Beyrek, klcyla yeri kerterek, "Klcma doranaym, yer gibi kertileyim, toprak gibi savrulaym" (nan, "Eski Trklerde.," 3 1 3 ) diye an iiyordu. 'Ak Paa-zde de yle demekteydi:

Kl zre and anungn icir....

('Ak Paa-zde, Ma'dr/-ndme, Bayezid Ktphanesi,
yazma 3 6 3 3 , 9. bl. v. 4 )

Nedm de bir kahramanna bu szleri syletmekteydi: Yemin edp kl kabzasna nezr ettim

(Nedim, Kasde-i Hammdmiye, beyit 1 7 )

Kan ile kardelik and da devam etmekteydi:

Cam ile kan yalasur, akd-i uhuvvet eyler

(Bosnal 'Alddln Sabit Mevlevi, lm. H. 1 1 2 4 , Mnse'dt-t 'Aziziye fi Adr-i 'Osmdniyye, istanbul, H.
1292, 159).

der Os-Trfcen, s. 64'e atf)

Bkz. not bl. i v / 1 5 5 .

E. Esin, "The Turkic and llkhanid Universal Monarch Re presen tat ions and The Cakravanin," s. 100-102 'de verilen kaynaklar.

L 4 4

AYINLER

Osmanl bayraklarndaki

Zlfkr'n,

Arap kllarna benze-

meyip, Kaart'nin ko dedii atal kl eklinde gsterilmesi, gksel klca kutsal anlam veren Asya gebelerinin geleneinin Trklerdeki nemiyle aklanabilmektedir. Ftvvel-nmelerden bilindii gibi, kuak balayan ahiler de ken dilerine doru yolu gsteren kimselere, sarho etmeyen ikilerle an imekteydi. 1 9 2 Alevilerin ed balama trenlerinde bu gelenek yaamaktaym. 1 9 1 Kl stne ant ime durumu, bu dnemde de klcn bal bulunduu fcur'un nemini belirtmekteydi. Osman Bey'in bal bulun duu Seluklu sultan, az yaraklar olarak, ona kur-kemer ve kurkl vermiti. 1 9 4 Hner-ndme'deki resimlerde, bunlar ve bazen ioglanlarnn elinde tutulan suluk (bu dnemde mendil deil, malara) gzk mekledir. l " Decourdemanche, 1 9 6 Osmanl ordusunda Yenieri ve

Azeb askerinin kemerlerinde, hangi kola bal bulunduklarnn ve rtbelerinin, Damgalu197 denen rfe'larla, gsterildiine iaret etmitir. Alp kurumu da, geleneksel ekliyle, I Asya'dan Anadolu'ya

gemiti. Erken Osmanl kltrnn Asya'ya balarn ilk tespit eden F. Kprl, 'Ak Pa-zde'nin Gartb-ndme'sinde, alplar konu-

Bkz. E. Esin, "L'Arme zoomorphe du guerrier lurc" ve not bl. 111/40. F. Taeschner, "Der Anaiolischc Dichier Nairi." Abhandl. jr dic Kunde des

Morgenlandes, Bd. 29/1 (VViesbaden, 1944), bcyi 227-45.

H. Erz, s. 272-75. 'Ak Paa-zde, s. 4 , 1 0 . Hnerndmc, resim 1 (Osman Gazi); 30 (Trkmen Mehmed Beg). M. J. A. Decourdemanche, a.g.e. Bkz. not bl. 1/22.

145

T C R K KOZMOLOJSNE GR

suna dikkal ekmekteydi.

Treye gre, "alay basan ve bahadrlk

eden alp erglere (Yazc-zde, s. 2 . 1 1 ) , eski u hkmdarnn bayra ve ruhunun makam saylan kotut ugu (yak kuyruu, sonradan kuts dendi) iareti veriliyordu. Kufds, atn boynuna aslrd. Alplar iin unlar gerekmekteydi: "muhkem yrek, bazu kuvveti, iyi bir a, hususi bir libas {giysi}, yay, iyi bir kl, sfm, yr- muvfik (yani eski Trke ifadeyle e, veya kada). 'Ak Paa-zde'nin fcufasn alplara zg olduu hakkndaki dncesi sayesinde, erken Osmanl resim lerinde alp resimleri tespit edilebilir. u ve Trk geleneine' 9 9 uygun olarak, Ibn Bb, Seluklu "delir ve bahadr"lerini paiang (kaplan) ile nihang'a (ejder) benzetiyordu. (Yazc-zde, s. 2 3 4 ) . Osmanl ordusunda da, byle olaanst cesur ve cezbe iinde alplar, kaplan postuyla beliriyordu. Bunlardan

deliler 2 0 0 bazen hem ne, hem arkaya ok ekmekte usta eski alplar gibi brklerine ifte eleng 2 0 2 denen ift kanat takyordu. 2 0 3 Baz gnl ller, 2 0 4 haberciler 2 0 5 ve kopuzla trki syleyen Yenieri ozanlar da 2 0 6

F. Kprl, 273, not 2 (Genel Klphane, no 333 'te 'Ak Paa-zde'nn Grtbndme'sinin, 9. blmne atf). u iareti: bkz. not v /12,7.
m 200 201

Bkz. bl. v/3/a ve not 448-49. Sermed Muhtar, Mze-i 'AsfeerM 'Omdnt Rehberi (istanbul, 1920), s. 42. Bkz. not bl. v /176. Evliya elebi, 1 , 1 0 (Fatih'e, Ak cnscddln'in verdii ifte eleng). I

203

Nural-nmc, Briish Museum, Add. 2 2 0 1 1 , varak 199. Sfeymdn-ndnr,

Topkap Ktphanesi H. 1 3 1 7 , varak 403 ( H . 965 tarihli ve H. 919 39/1522-32 savalarnda bir Trk ile Avrupallar arasnda vurumay gsteren resim). John Rylands brary, tomar 34'teki "kaplan postlu Yenieriler" resimleri

205 206

Mahmd evket, resim 30. "Ozan": Saz airi (bkz. Tanklar ile Tarama Szl).

146

AYINLER

kaplar postu giyiyordu. 2 0 7 TuhfetVmlk2'* adl Osmanl yazmasindaki "giyimli", yani eitli hayvan postlarna brnm allara binen, "kaplan" ve dier maskeli alplar da sanki i Asya'da asrlar ncesi, kehanet amacyla, yaplan maskeli atmalar 2 0 9 hatrlat maktadr.

4. G n e , Ay ve Kaanlk Ayinleri

a.

u ve Hsiung-nu Dnemi

ularda hkmdar simgesi olup biri ate, dieri su unsuruyla ilgili olan gne ve ay ayinleri, bahar ve sonbahar ekinokslarnda yap lyordu. 2 1 0 Gne gn, baharda, bakentin dousunda, ate ayinine benzer simgelerle; ay gn ise, sonbaharda, bakentin batsnda, su ayinine benzer simgelerle kutlanrd. Gne, ay ve yldzlara kurban edilen kz atete yaklrd. Trke fcn-ay 2 1 1 denip, zirvede gnele ayn bulumasn Trke

H. 1065 ylndaki alay'da "sekiz nefer Yenieri airleri, balannda kie ve arkalannda birer kaplan postlar, sinelerinde tabl-vari rlerin alarak, kad ve kamet sahibi dlvandam herifler, sadlan birer saatlik yerden iidilr vz-i blend ile, trkllerin ararak ve her biri nvbete ri'aye le trktsini haykrarak Nalm, Tdrih, istanbul. H. 1 2 8 1 ) v, 47. M * Topkap, yazma H. 415 (Tuhjal'l-mlh va's salatin), varak 165/a, b, 238/b (aslan veya kaplan "giyim"i (maskesi) giymi, kaplan postlu ata binmi, elinde karg bulunan dv resmi). m W. Eberhard, Sternkunde und vVchbild im alten China, 3 4 3 - 4 4 ; W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," VII, 9 0 . Yeralt ruhlar: bkz. not bl. 111/85-86. M. Granet, s. 3 0 0 - 3 7 . 210 Li-chi, , 219 ve not 1. E. Biot. I, 42. 111 Bkz. no bl. n/21-22, n/44-48.54 ve E. Esin, "Kn-ay".

147

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

ifadeyle krmes'mi temsil eden, u hkmdarnn ve bayrann sim gesi de (Resim 9, s. 6 9 ) ilkbahar banda kutlanrd. Li-chi'den anlal dna gre, u slalesine bal bulunanlar bu ayinde, gk tanrsyla slalesinin kurucusuna kurban verirdi. Baharn ilk aynda, stne gne ve ay resmedilmi olup, (direinin) tepesi yay eklinde (kvrk) olan oniki kurdeleli bayrak, bir byk kanya dikilir ve onlar (u slalesinden beyler) binerek, ehir dnda ... kurban vermeye giderlerdi. (U-chi, 1 1 , 32.) Milat sralarnda Kn-ay gn denen birinci bahar aynn ilk gnnde, in hkmdar kl kuanr ve yanndakilerle birlikte len yapard. 2 1 2 Hsiung-nu shan-yu's de gne ve aya benzetilen bir kii olarak, (her gn?) doan gnei ve (her ay?) yeni ay selamlard. 2 1 3

b.

Kk

Trk,

Uygur ve HknI

Trk

Dnemleri

Kk Trkler, Uygurlar, Hkn Trkleri dneminde ve daha sonra da hem gne ve ay, hem Kn-ay hkmdarlk simgesiydi. 2 1 4 Beylik ve atalara kurban uuru olarak ilgili ayine de iaret etmesi olasl bulunan 'Sevinmek' rh' ( ) , yleydi:
Sevin, grun sanga kelti. kamagun taplat, beg kdgah. ... kulrult. Tengrili-yirli Sanga trlg tr tegdi. Yaz yirde tiki n. tebredi. Knli-ayl Sini

Tuncudaki hrudi.

ngrefei ilifcler....

212 211
214

D. Bodde, s. 1 3 9 . Kn-ay gn: A.y., s. 1 9 . Ayrca bkz. no bl. v /211 J. J. M. De Groo, Die Hunnen der vorchrisllichen Zeit Hunnen, s. 60.
Bkz. not bl. lv/211-212.

148

AYNLER

Sevin, saadet sana geldi. Sana treli tre deindi, seni kamu seti, bey klmak iin. Yaz yerden bir ses duyuldu (ince benzer kua metninde, gk grlts duyuldu). Tuncu (?)'dekiler ... kurtuldu. Gk ve yer beraber salland. Gn (ve) ay grt. nceki i/ig'ler ... (hkmdarlar) (ince kua metninde Trkede eksik olan ksm yledir: Eski hkmdarlar, byle mzik alarak, ihtiam iinde en yksek tanrya kurban sunar ve atalarn da davet ederlerdi.) (Bang vd., "Trkische Turfan Texte,M I, o satr 8 7 - 9 3 -chingt I, 7 1 ) .
v e

Bu trfe'ta gk, yer ve Kn-ay'dan kut alan beg'm (hkmdar) belki tahta k da anlatlmaktayd. Kk Trk kaanlarnn clus jtahta k} treni yle yaplyordu: Bir rmak boyunca (kaynaktaki riva yette, 215 Yal-gz: Hoang-ho) bir ayin yeri hazrlanyordu. Yeni kaana, ancak en byk rtbeli Kk Trk kaanlarnn hakk olan lotemik bri bal bayrak 216 ve mehter takmyla (davullar ve borular) Trke kangl denen ve Trklerde altndan da olan iki tekerlekli hkmdar kans tahsis ediliyordu. 217 Kaan, beyler tarafndan bir kee hal zerinde havaya kaldrlyor ve kinata benzetilen "kum

* Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichte'n zur Geschichte der Ost-Trken,

s. s 3 6

Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken,

s. 9, 4 0 . Ayrca bkz. "Ts", s. 1 7 - 8 .

7

Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken,

s. 6 4 , 1 5 3 . Kaan mehter takm: E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr

Tarihi ve slama Giri, s. 9 8 ; Kangl: bkz. G. Clauson, An Etymological

Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish: "knh" istemi Kagan'n altn

kanglCs: E. Chavannes, Documents sur les Turcs Occidentaux et Notes

additionnefles, s. 2 3 7 .

149

T R K K O Z M O O J I S M : (,RS

(karv?) ova" (kaan oag)

etrafnda dokuz defa (gk ve ate

simgesi olan say) 2 1 9 dndrlyordu. 2 2 0 Her dnn sonunda, trende bulunanlar, kaann nnde eilmekteydi. Aya benzetilen hatunlar da, benzer bir trenle 'ta giyiyor' fakat kee zerinde deil, koltukta tanyordu. 2 2 1 Karluk hkmdarnn clusunu gsterdii sanlan gm tabak zerindeki tasvirde, dikkat eken bir konu, hkmdarn oturduu yerin dz olmas gerekirken, tomar eklinde olmasdr (Resim 2 5 , s. 1 3 0 ) . Acaba Trk kaanlarnn clusunda, kee halya oturup, havaya kaldrldklar m temsil edilmek isten miti? Kaan, dokuzuncu dnten sonra, bini trenine balamaktayd. Bini treni bitince, bir ipek rtyle kaann boaz sklyor ve cezbe haline getirilerek, ka yl hkm srecei kendisine soruluyordu. 2 2 Bu trende kaann kam sfat ald ve binek atn ise gksel bir s i m g e 2 2 5 olarak zaman simgesi 2 2 4 dc (dlek at) sayld akla gelmek tedir. Yukarda ad geen 'Sevinmek' 2 2 3 rk'ndan baka, dier bir rk'n

J1B

E. Esin, W.ann\ellen nceki Trk Kltr Tariki ve Mama Giri, s. 102 -ooj Karluk hkmdan tasviri: Pugaenkova-Rempel, s. 1 5 3 ve resim 1 3 4 ; I: Esin. a.g.e., resim
XLIII/B.

219

Bkz. no bl. 1/23. s.

8.

220 Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nochrichten zur Geschichte der Ost*Trken, 211

m Lui Mau-Tsa. Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Osl-Trkrn.

s.
223

E. Esin. a.g.e., s. 1 0 3 , not 111/140.

8.

Bkz. not bl. 1/23. zoomorfik gk simgeleri.

Bkz. not bl. 111/73Bkz. not bl. v / 1 1 4 .

22)

150

A Y M A

da, hkmdarlk trenleriyle ilgili olduunu, ince karlklar da dorulamaktadr. ince kua 14 karl 'Kii birikmek' ( ) , 'fein' ve 'gk' ralarndan olumutu ve bal bir beyin hkmdara kangl (h kmdar kans) getirmesiyle, gk kutunun belirdiini ima etmek ledir: Kisi birikip yard

Ay tenri artukrakyallrdt

Yarums yaruk kamaglg feisifee kznti ki kngl birikip altun itig i/ginde tutgay-sen
Yat kiiler (fcng/i) sanga yakn
fl-fcankng.... Kiiler birleip parlakla erdiler. Ay tanrs daha aydnland. Parldayan parlakl kamu kiilere grnd. ki gnl birleip, alln tezyinat elinde tutacaksn. Yabanc insanlarn gnl sana yakn U-han gnl... (ince Jrua 14 metinde: Bir bey, gkogluna kangl (kan) verdi.... (gk-oglu) gkten kut ald." (Arat, Eski Trk iiri, 3 0 0 - 3 0 1 , satr 1 2 4 - 3 1 . /ching, I , 6 4 - 5 ) Trklerde doan gne ve hkmdar ayininin her yl tekrar lanmas ihtimali de, bir in kaynanda 2 2 6 Kk Trklerin doan gne ibadeti yaplan yerde, salam evleri (tapnaklar ?) olduunu ifade

P" W. Eberhard. in "in SimoJ Komslan. s. 8 7 .

151

njRK K O Z M O L O J I S I N E G I R I

etmesiyle dorulanmakladr. Aslnda Kk Trk kaanlarnn doan gnei, zellikle sayd (vc selamlad ?) in tarihilerinin u kaydndan da bilinmekledir: (Kaann) ota douya alr; nk o gnein doduu yne hrmet etmektedir (Liu Mau-Tsai, Die Chinesis chen., s. o). 'Uru kelmek' adl rfe'n karl ince kua227 45 ise (H), hkm darn ynetiminde, boya bal olanlarn dmana kar silahlanp, kurban vermesini anlatmakladr. 'Uru kelmek' rh'nda, kut, kv22* (zafer), yeni bir unvan ve belki yeni bir takvim dzenlemesi iin sz verilmektedir. (in'de 2 2 0 her yeni hkmdar, takvimi yeniden dzen lerdi):
Utrungda asg (usu yiter keki. dtag ornangu birdi.

Etzngde ayag,

Ating atayu, kut, fcv, zn ketti Eski atvig tepilip, yang boltung.

Olurluk sayu orun, yurt, Ulug erk kelti.

gnge.

Trt yngak tzlti knglne.

Kidirti, tebremi feilg ya, fcitdi.

Olurup, krnlegil, inke, ygrfe atlang.

Y\l ay, itil, elgi/de hirdi.

l-ching. , 2 6 1 - 6 7 . G. Clauson, An Etymolocal Dict\onary o] Pre-Tkirteenth Century Turfeisl,

s.v. Bkz. M. Granet, s. dizin, "culcndrier*.

152

AYNLER

Karna yeteri kadar ganimet ve kazan geldi. Sana sayg (ve) eref makam verildi.... Adn syleyerek, ilahi kutun ta kendisi geldi. Eski adn deiip, yeniletin.... Her (tahta?) oturuunda, yurt istediin gibi olacak. Ulu hkimiyet geldi. Drt yn gnlnce dzeldi. Arkadan harekete geen gl dman gitti.... Oturup, ince, yrk atlar seyret.... Yl ve ay, itilerek eline geti. (Bang
vd., "Trkische Turfan Texte," I, 2 4 9 - 5 0 , satr 1 1 2 - 2 7 )

Kutadu-Bilig airi, Balasagun ve Karl Ysuf H Hcib, gnlden inanm bir Mslman olmakla beraber, lslamiyetten nceki Trk hkmdarlk geleneinin hatralarn unutamamaktayd. Ger ekten, airin eserini yazd 1 0 6 6 - 6 7 yllarnda, Trkler ancak bir asrdan beri islam kltrne girmilerdi. Mzt'nin hatralar, henz Kar abidelerinin ayakta durduu gibi, hafzalarda da canlyd. Kutadu-Bilig'dt clus treni, in'de olduu ve Trklerde de olma olasl bulunduundan, 2 3 0 baharn birinci aynn ilk gnnde yapl maktadr. Bu dnem, ayn zamanda, Zieme'nin iaret ettii gibi, Uygur Budistlerinin ylba olan eeklig (iekli) feesin ve Aramay denen bahar bayram zamanyd. 2 3 1 Yln ilk gnnde, gnein yllk ve ayn aylk dnlerinin ayn anda balamasna iaret olarak, Kn-ay dendii ve bu astrolojik simgenin beylik uuru olduu kaydedilmiti. Nitekim Kutadu-Bilig airi, clusu yle anlatmaktadr:
Yak yand bogayyana Koz ornunga. burmnga

Balk kudruhndn,

Bkn togd ilig bu klk bile

Bkz. no bl. v / 2 i - 2 i z , 2 1 4 .

P. Zieme, "Ein Uigurischer Ernsegen," s. 1 2 1 - 2 3 .

153

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

Yarud ajurtka kn-ay tegyala. Gne yine (yl-ba) makamna geri dnd. Balk (burcu) kuyruundan Kuzu Omrcu) burnuna Bugn dodu llig (hkmdar) bu yaradlta Parlad dnyada kn-ay gibi (KB, beyit 66, 415).

air bu nedenle, clusun yer ald bahar mevsiminin, gndzle gecenin e uzunlukla olduu ekinoks zaman olduunu ve Kn-ay n bu dnemin simgesi sayldm hatrlamaktadr. Eski in-Trk gele neinde, gndz ve gece simgeleri olan gne ve ay, ekinoks mevsim lerinde birleerek "kavumak", yani kn-ay" halinde bulunuyorlard. tidal (rglk) ise hkmdarlara gerekli bir faziletti. Nitekim Ysuf H Hcib bunu t veriyordu:
rglk kerek begke togsa kn-ay

(Kn-ay'n dogmas iin beye itidal gereklidir. (KB. beyit 3*5) Sanki, Kutadgu-Bilig'in clus hakkndaki beyitlerinde, beglik uuru 'Sevinmek' rh'ndaki gibi, 2 3 2 "ngreki i!ig*ler"in (eski hkmdarlar) treni tekrarlanmaktadr. Kutadu-Bilig'de clus eden hkmdar bak mndan, "ngreki ilig'ler", herhalde Hkn slalesinin atalar 2 3 3 Kk Trk kaanlar ve eski I Asya alplaryd. Fakat airin, Kutadu-Bilii armaan ettii Hkn hkmdar, kendine "Meik'l-Maril* vas-tn" (Dogu ve in meligi) de diyordu. 2 3 4 Eski u ve in geleneinin de izleri, Kutadu-Bi/ig'in clus hakkndaki beyitlerine bylece yans-

252 233 2M

W Bang vd., "Trkische Turfan Texte," , 1 4 8 , salr 9 5 . Bkz. O. Prisak, "Kara-Hanhlar." KB. xv-xvm.

154

AYNl.KR

maktayd. Kk Trk kaanlarna kut veren gk, Kutadu-Biiig'de, felek ark n eviren evren 2 5 5 (ejder) ynn almaktadr: Bolu birdi evren, ilig birdi taht (Evren oluverdi, ilig payesi ve taht verdi) Kutadgu-Bilig'in clus sahnesinde, eski kut simgeleri gkte belir mektedir: Gk ayininde, davullar alnrken gelmesi uurlu saylan yamur bulutlan 2 3 6 ile K'un-wu adl inli olmayan alpn kuand, Hsiung-nularm gk ayininde kutlad gksel kl 2 3 7 ve hakanlk rtbesinin z saylan tu: 2 3 8 Kalk kas lgdi, kozSya saar. Bulut kkredi, urd nvbet tug Yan yanad, tartt H&kn tug Gk kan att, gz ya saar Bulul kkredi, vurdu nvbet tugu. Yldrm parlad, Hakan tuunu ekti. (KB, beyit 8 ,
86).

Gkte, Trklerin beylik ve kut simgesi olan su kular 2 3 9 da uu maktadr:

in 2 3 6 2 , 7 2W 239

Bkz.

no

bl.

11/19-20,111/92.

Bkz. no bl. v /65-66. Bkz. not bl. 1 1 1 / 2 6 , 4 0 . v/28 Bkz. not bl. iv /z6. Bkz. not bl. 111/138.

155

TURK KO/MOLOJIMNE GRS

Kaz, rdek, kuu, kl, kahhg tud (KB, beyit 7 2 ) .

Clusu kutlamak iin aan bahar ieklerinin kokusu ise, eski Trk ayinlerinde, trdayan kokulu dallar halinde gezdirilen 2 4 0 yuiypar 2 4 ' ttslerine benzetilmekleydi:
Ypar told kfur, ajun yd bile. (KB, beyit 7 0 )

Kk Trk kaanlar, gk feut'undan baka yaz-yir feuf'uyla da desteklenmi saylyordu. 2 4 2 'Sevinmek' rfe'mda da anlatld zere, kut vermek iin gne ve ayn bulumas gibi, yer ve gn de tebremesi (beraber sallanmas) gerekiyordu. 2 4 3 Gk, erkek; yaz-yir ise dii ailesinden saylmaktayd:
Altn yaz yir karang titir...,

(ii karang titir. (Bang vd., "Trkische Turfan Texte," VI, satr 3 1 8 - 2 1 ) Ayn ekilde Trklerin iki kutsal dandan biri olan tken'de clus edenlere, "II tken kutfnn g verdii kabul ediliyordu: H tken kut fe bini.... (Le Coq, Trkishe

Manichaica.," III, 34, satr 14) "// tken feun"244 ise, Vladimirtsov ve Pelliot'ya gre, bd-tengri (taht tanrs) adn da tayan ve devlet balayan bir tanrayd.

K. Dieterich, 11, 1 7 . G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turfeish,

5.V.

"Tengri, iduk yir-sub

(11. D , 35).

Kaan kul uplamad erin....": N. Orkun, , 64

W. Bang vd.. "Trkische Turfan Texe," 1 . 1 0 . satr 87-93.

Bkz. not bl. 111/120.

1*56

AYINLER

Kutadu-Bilig'de de, 'Ajun' ve 'Dnya' isimleri aknda, benzer bir temsili kadn kiilii, baharn gzellii ve zenginliine brnm olarak. Kart'nin Ajun begi dedii Alp-Er-Toriga'nn soyundan

Hakan'n clusuna ve onunla evlenmeye gelmiti:

Bu dte Ajun z zinge bakp,

Kvenip, sevinip, edinge bakp,

Hct manga at dnya szin

Tmen ylda ber tul erdim, tulas. Bu tul tont sulup, rng kedtim, as.

Bezendim, begim bold Hfcdn ulug. Bu zamanda Ajun, kendine bakp, sevinip, hazinelerine (de) bakarak, kendine gvenip, beni grnce, dnya szn at... On bin yldan beri benzi soluk bir dul idim (dedi). Simdi bu dul libasn karp ak kakm giydim. Bezendim, ulu Hkn beyim oldu (KB, beyit 8 1 - 8 1 , 84-

85).
Kutadgu-Bilig'e, 'Ajun' ve 'Dnya' adn tayan, on bin yldr dul, fakat her vakit gzel kalan bu kadn kiiliinin eski kocalarnn, ge mi hkmdarlar (ve bu arada Ajun begi Alp-Er-Tonga) olduunu da, air ilave etmektedir:
ks beg kartt, karmaz zi

Telim beg kordi, kesilmez szi

ok beyleri (hkmdarlar) kocatt, kendisi kocamaz. Nice beyleri gn, sz kesilmez (KB, beyit 4 0 4 ) .

157

T R K K O Z M O L O J I S I N E GR1S

Nesillere hkmdarlk kulu balayan ve onlar gren, yer-yz simgesinin, ll-tken fcutt'na benzer bir yer tanrasnn hatralarn yan stt ihtimali yannda, bu kiinin adnn Ajun olmas, Budist mito lojinin dncelerine de iarettir. Ajun/acun
245

kelimesi, Trke Budist

metinlerde, hayat anlamn tarken, Islami dnemde dnya anlamna da gelmiti. Nitekim, Kutadu-Bilig airi de, yer-yznn somut simgesi olan kadna, her iki ad vermektedir. Arapa dny kelimesi de, aslnda, dam (den) kelimesinin diili olarak, Trke bir metinde 'dii' olarak tantlan altn ya$z-yir'm (alt yndeki yafzyer'in) karldr. Ajun kelimesine ilaveten, clus sahnesinin evresinin, Islamdan nce, Budist kltr merkezlerinden Kar ma" zamannn ylba
247 246

olduu ve Burkan dini

ne bal Trklerin de kulland Budist takviminde, bahar ve "iek a sayld da akla gelmektedir. Budist Trk (Uygur) evresinin yer tanras, yer katum (hatunu), Vasundhra idi. 2 4 8 Budist mitolojide Vasundhra, 249 kuzey ynnn alp ve hkmdartanns ve bolluk simgesi ('kzetkici'si: lokapla) 2 5 0 Kubera/Vairavana/ Basarnan n ei saylan ve bolluk ile kut getiren bir yer tanras olarak gzkmektedir (ocuklann koruyucusu Hritfnin bir ekli). P. Zieme'nin yaymlad bir Uygur metninden anlald gibi, yir hatam Vasundhra'nm ei Basarnan, toprak kutu ve bolluk tanrs olarak

G. Clauson, An Etymological Dictionary oj Pre-Thirtccnth Century Turkish,

246

s.v.

Bkz. E. Esin, slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. z o

ve not v /16.

247

P. Zieme, "Ein Uigurischer Erntsegen," s. 1 2 1 (satr 8'e no) ve 1 2 2 - 2 3 .

248

R. Arat, Esfe Trk iiri, s. 386 (W. Radloff, Suvarnaprabhsa stra aus dem uigurisehen ins deuische bersctzt Altun-yaruk, VI. 12 'ye atf).
A. Getty.s. 1 1 7 , 1 3 0 - 3 1 , 1 4 3 , 1 5 6 , 1 6 8 . Bkz. E. Esin, "Burkan ve Mani evrelerinde Trk Sanat," s. 380-81; veya Buddhist and Manichean Turkish art, suppl. to TKEK, series 11, s. 54-55.

249 2,0

158

AYINLER

Budist Trklerce ibadet gryordu. eklinde gzken

Eer Kutadgu-Bi/ig'de, dul kadn ilgiliyse, kuzey iklimi

Ajun, Vasundhra'yla da

hkmdar Basaman'n da dulu olmaktadr. Vasundhra, elinde buday smbl veya mcevherler tutan, san ya da ak giysili bir kadn olarak resmedilirdi. 232 Ktadu-Bi/ig'in clus sahnesinde de Ajun, ed (hazine) sahibidir; ve karang unsura bal yaz-yir'e benzer ekilde, kara giysi giyerken, Hakan'la evlenmek iin, Vasundhra'nn' renklerinden biri olan ak (rng) kakm'a brnmektedir (Trklerde ak renginin gelinlikle ilgisi yoktu). Aitun-yaruk'nn VI. blmnde ise, Vasundhra, ei Basarnan araclyla, ilig ve han'lar (hkmdara) kut veren bir tanra da olmaktayd. 2 5 3 lig ve hanlara Basarnan ve dier alp tanrlarn kut vermesi iin yaplan ayinde, ak elbise giyen hkmdar, Vasundhra'y da anmaktayd. Sonu olarak, Kutadu-BiJig'de clusa katlan yer simgesi kadn Ajun, Trk kaanlarna yer ilkesinin kut verdii inancnn hatras olarak, yaz-yir ile Vasundhra gibi somut kavramlarn bir ekli olabilirdi.

5. Yer, Yer-Su, Aa, Dag ve Yo (Cenaze Treni) ile lgili Ayinler a. u Dnemi u dneminde 'yer hkmdar' denen ve yeryzne hkim saylan tanr ve yer-su ruhlar ile onlara dahil edilen baz insani ruhlarn simgeleri, somut dnceleri,25"1 onlara kimin nasl ve ne zaman

Bkz. P. Zieme, "Ein Uigurischer Erntsegen," s. 1 3 0 - 1 3 1 , not 80.

Bkz. not bl. v /249.

Bkz. W. Radloff, Suvarnaprabhsa stra aus dem uigurischen ins deutscle

bersetzt AUun-yaruk, v. blm (s. 2 2 9 - 2 3 1 ) .

Bkz. not bl. 1/31-40.111/75-91.

159

URK

KOZMOLOJISINE GIRI

dzenli olarak ayin yapt, yukardaki blmlerde anlatlmt. in'de, yer-su feuflarnn ancak ak havada yaadna inanlr, 2 5 6 onlarn chu denen heykel veya kitabeleri, bir dag, nehir ya da aga veya ormanla birlikte kutsanrd. 2 5 7 Bu yerlerde, dzenli olarak ayinler yaplrd. Bunlara ek olarak, u hkmdar, savaa giderken getii blgelerin, ordugh kurduu veya yeni y u n kabul edilen blgelerin yer-su'lanna da kurban verirdi. 2 5 8 Yeni yurt kurma ayinlerinde, yere gmme ve suda boma eklinde, yere ve sulara geleneksel ayinlerde sunulan hayvan, iki, kuma ve yeim ta gibi adaklar, daha da cmert lde verilirdi. Yeni yurt kurma ayininde dikilen aga veya orman, ayn zamanda kurucu slalenin hkmdarlk simgesi ve tanr payesi alan ata ruhlarnn makam saylyordu. ularn ilk atas ve yer tanrs Hou-chi'nin mezar, bir gl iinde, bir aga dibindeydi. 2 5 9 Bu aacn dnyann merkezini belirledii ve hkmdarlarnn bu aatan ge kt sanlyordu. in'de, hkmdar mezarlarna am, bal beylerinkine servi 2 6 0 dikilirdi. len kimsenin ruhunu arma tre ninden ve mezar abidelerinin anlamlarndan II. ve III. blmlerde sz edilmiti. Burada ancak ayrnt 261 ilave edilecektir: Uzakta len alp larn ruhu, onlar iin yaplan abideye arlrken, alpn z saylan kotut (yak) kuyruundan tug direini sallarlard. Hkmdarlarn

255 256

Bkz. not bl. v/1-5. W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," 5 / 1 ; E. Chavannes. Tat-

chan, s. 460 v.d.

2,7 238 W

Bkz. not bl. v/269. E. Biot, 1 1 , 9 * . 94. W. Eberhard, "Lokal kul tu ren im alten China." s. 6/z. J.J. M. De Groo. The Rcligious System o/Chin, s. 1 5 1 - 5 2 . M. Granet, s. 524, n * *

260 261

L 6 0

AYINLER

(ugu, sava arabasna dikildikten sonra, onlann ruhunu arma treni balard. "Yer hkmdan' ayini, yaz gndnmnde, d n ke set zerinde yaplrd" 2 (drt ke ekli, yer simgelerindcndi 2 "). Yer ayini, ge kurban verilen dan eteindeki bir aga altnda; veya ge kurban verilen dadan daha bask bir dag tepesinde; ya da atalar tapnann ortasndaki st ak avluda 2 6 4 yaplrd. Gk ayininde olduu gibi 2 6 ' 'yer hkmdan' ayininde de mzik, dans etmek, ilahi sylemek gibi ikinci derece ruhlara gsterilmeyen sayg tezahrleri bulunmaktayd. 2 6 6 Yer ayininde, merkez ve toprak simgesi olarak san renk hakimdi. Yer ruhlanndan bazlanna da gz aynda, atalar tapnann kap eiin de, kurban ve hediye verilirdi. 267 Hkmdar, merkezi ve drt yndeki ba bulutlu dalara ve drt byk rmaa, her yne atfedilen mevsim ayniyetini takiben, birer kz ve buza kurban ederdi (ikinci in aynda, yani baharda, douda; beinci ayda, yani yazn, gneyde; sekizinci ayda, yani sonbaharda, batda; onbirinci ayda, yani kn, kuzeyde). 2 6 9 in'in kuzeyinde, bugnk Shensi ve Shansi'de yaayan ve inli olmayan "Kuzeyli" gebeler (ve bu arada proto-Trkler), at yetitiricisi olarak at ile ilgili ayinler yaparlard. ular da, aslen onlara bal
262

E. Chavannes, Les Memoires hisforioues de Se-Ma-Ts'ien, in, 4 1 8 . 424, 4 3 } , Li-chi. 1. 280.

Bkz. not bl. 1/31-40. Bkz. not bl. 1/162.

261 264

2M

Bkz. not lv/65-66.

266 267

E. Chavannes, Les Memoires hisforiqucs de Se-Ma-Ts'ien. m, 4 1 8 , 6 1 4 , 624. Li-chi, 1 . 2 8 3 . 1 8 7 . 2 9 1 .

40.

'** E. Chavannes. Les Memoires hitfornes de Se-Ma-Ts'ien, m. 4 1 5 - 1 6 . 439-

161

TURK KOZMOLOJISINE GRS

olmakla, belki benzer ayinleri

yaptklar dnlmektedir. Herhalde

ular da, at yetitirme merkezi olan bugnk Chansi'nin kuzeyinde, Ma-i (At) ehrinde tapna olan, at grnndeki yer-su ruhuna kurban verirlerdi. At yetitiricisi Kuzeyli gebelerin 2 7 0 atla ilgili ayin leri, yer-su ruhunun yzn alan baz efsanevi alplarn Ma-i'ye yakn bulunan makamlannda yaplyordu. Atl ayinlerle ilgili efsanevi alplarn balcalan sava tanrs ve silahlarn mucidi saylan Ch'ih-yo 2 7 1 ile ona benzer bir kii ve kuraklk rzgar simgesi saylan K'ua-fu272 ve Ts'in beylerinin atalarndan saylan rzgr ejderi (Trke adyla Yil-bke) Fei-lien 2 7 3 idi. Hepsi Merih ve sava kavramlaryla ilgili bu kahramanlar, kuzey illerindeki K'ua-fu Da ve eftali korusu T'ao-lin orman

blgesinde makam tutmu saylrd. Ku'a-fu'nun cesedinin usarele rinden, onun adn tayan dag ve T'ao-lin orman olumutu. in hkmdarnn Ch'ih-yo'nun ban kestii zaman da, Ch'ih-yo'nun vcudu bir mee ekline girmiti (kesik ba ise Vao-t'ieh maskesi olmutu). 2 7 4 Tao-lin ormannda, ejder, yrtc ku ve kaplan yzl alacal atlar yetitirilirdi. 275 Ala ve alaca atlar, Kk Trk dneminde eski Ti boylarndan ve tarihi dnemde Trk olarak ortaya kan Basmllar ve daha sonra Alayondlu Ouzlar tarafndan yetitirilecekti.

269

W. Eberhard, "Lokalkulluren im alten China," /, 2, 5. E. Biot, 1 1 , 25657, 261.

2 7 0

M. Granet, s. $6-6y, W. Eberhard, -Lokalkulturen im alten China," 1 / 1 , 20/1, 2, 3a. Ma-i: O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, m, s. 1 2 1 .
Bkz. not bl. 111/34, v/ 23-14.

271

272
273 274

Bkz. not bl. n /34.

Bkz. not bl. 111/34 ve 111/94. Bkz. not bl. 111/34.

275

M. Granet. s. 1 1 5 , 363-65. Basmllar: TK, 34.

162

AYNLER

b.

Hsiung-nu ve

Tabga Dnemi

Milattan sonraki dnemde, orman etrafnda at koturma ayini, Tabgalarn da bal olduu Hsien-pi boylarnn eski bir gelenei olarak biliniyordu. 2 7 6 Baz kaynaklara gre, bu tren de T'ao-lin koru sunda veya civarnda yaplmaktayd. Fakat ayine Tai-lin ad da veri liyordu. Tai-lin de o blgede bir yerdi ya da bu ad 'dnmek' anlamn da, dnerek at koturma ayininin eklini ima ediyordu. Eski Hsien-pi ayininde, bir orman evresinde; orman olmad yerde ise, ayin iin yere dikilen st dallar etrafnda, at stnde defa yar yaplr, sonra durulurdu. Bu ayinde kurban da verilirdi. Hsien-pilere bal Tabgalarn aa trenleri, atalar tapma (bir maara) evresinde yaplyordu. 2 7 7 Bu trende Tabgalar ge, yere ve hkmdar ata larna kurban verdikten sonra, aalar (zellikle kara-agalar) dikerek, kutsal ormanlar olutururlard. Bylece, ularda olduu gibi 2 7 8 aga, slale simgesi ve atalar makam olmaktayd. Hsiung-nular 2 7 9 da Tai-lin ormannda, aga etrafnda dnme trenini, sonbahar ayini dneminde yapyorlard. Bu srada, insanlar ve hayvanlar da saymaktaydlar. Hsiung-nularn balca yer ayini, gk ve ruhlar ayiniyle birlikte, yaz gndnmnde, Lung-ch'eng (Ejder-ehri) denen ve tken'de, hatta belki Kk Trk merkezi Temir rma kylarnda olduu sanlan bakentlerinde yaplyordu. 2 8 0 Hsiung-nularn ejder eklinde yer tan-

E. Chavannes, Les Memoires historioues de Se-Ma-Ts'ien, v, 44-46. (not 4); Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nochrichen zur Geschichte der Ost-Trhen, s. 160. W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 80.
Bkz. not bl. v/258-60.

Bkz. not bl. v/z76'da verilen kaynaklar.

Bkz. not bl. V/H7.

163

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

rlarnn

birinin, bir boy ad tad iin, bunlarn da belki ata ruh

lar olarak dnld anlalmaktadr. Lung-ch'eng'de balca veya ikinci derecede bir yer tanrsnn makam hakknda u konular kayde dilmiti: Krmz kurdeleyle evrilmi bu ayin yerinde, bir karaam aac yetitirilmi, fakat aaca yldrm isabet etmiti. Daha sonra, ayn yerde kuzey illerinde olmayan bir bitki, bir dut dal, kendiliinden yetimiti. Hsiung-nularn bu iki aac kutsal sayd anlalmaktadr. Hsiung-nu ve Tabga dnemlerinde, I.-VI. yzyllarda, in sara ynda baharda yaplan kozmolojik anlaml Han-li 2 8 2 aac oyunu Trklerce de oynand iin, ilgili blmde anlatlacaktr.

c. ince

Kao-ch'i ile

(Kanli)
Trk

ve Tie-le Denen Trk Boylar ve Uygur Kaanlklar Dnemi

Kaanl

Kk

inlilerin Kao-ch't ve Ti'e-le dedii, yksek tekerlekli kanlarla g eden ve 4 8 6 - 5 4 0 arasnda kaanlk kuran Trk boylar 2 8 3 da, aga ve yer ibadetiyle ilgili bir ayin yapyorlard. Bu ayin ordugh kurulan veya yeni yurt kabul edilen yer-su ruhuna ibadet ve oradan kt ruhlar kovalamaya zgyd. Bir in kayna, V.-Vl. yzyllardaki Kanli Trklerin ayinini yle anlatmaktadr: Bir akma kmadan nce (Kanli boylar), bir azdan narayla ge ok atarlar (ularda da bulunan bu gele nekler, dman korkutmak ve kt ruhlar karmaya

W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," 2 1 / 1 5 . K. Shiratori, MRTB, v, 26-7. E. Chavannes, T'ai-ckan, 467. M. Granet, s. 3 6 5 . D. Bodde, s. 1 5 2 , 160. W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China."
17/12,13.

E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, s. 69-74.

164

AYINLER

ynelikti)

...

Ondan

sonraki

yl, sonbahar

mevsi

minde, atlarn imanlad dnemde, sava yerine geri gelirler. Yere bir ko gmerler (yer tanrsna kurban ederler). Bak ile (?) bir ra yakarlar. Bir kadn ham, ilahiler syler. Bu tren Orta Devlet'te (in'de) kt ruhlar erkekler kovmak ata iin yaplan o yerin ayine benzer. ok Btn defa binerek, etrafnda,

dnerler. Sonra bir erkek, bir st dal veya bir demet saz (latince carex denen iekli saz) tutar. Saplan yukar evirerek bu daln zerine kmz dkerler. Kadn kam, (kurban edilen) koun kemiklerini bir deriye sarar ve bana koyar. Salarn, lleler halinde, etrafa savurup indirdike, sanki banda bir ta varm gibi gzk mektedir (Biurin, i, 2 1 6 ) . Yine, Kagnl boylar hakkndaki rivayetlerde, belki atalar ibadeti eklini alan bir cenaze treninde, ok veya karg gibi sivri silahlarla (avda) vurularak kurban edilen geyik ve yabani atlarn kemiklerinin yakld ve k meydana getirdii kaydedilir. badet yeri veya lenin mezar etrafnda, erkekler, at stnde, yzlerce defa dner, sonra erkek ve kadn, kark olarak mzik aletleri alar, nameler (at? alk?) syler ve dans ederlerdi. len kimse, mezar ukuruna, kemer ve klc belinde, elinde bir karg olarak otunulurdu. Kk Trklerin yog (cenaze) treni de, benzer ekilde yaplyordu:Onlardan biri lnce, cesedi, herefc285 (kubbeli ve silindir Trk ota) iine yatrrlar. lenin erkek ve kadn akrabasnn her biri, koyunlar (veya kolar) ile atlar ldrp, kurban olarak adr nne getirirler (bir

P. Demieville, s. Bkz. no bl.

79-80.

n/4, n / 3 9 .

165

TTJRK K O Z M O L O J I S I N E G I R I

Trke tts

metinde, dal olduu

altn

ve gm eya, hediyelerden

kokuiuk, de sz

ndan aac, yog ypar denen ve trenlerde yaklan anlalan edilmektedir). Sonra ata binip, yedi defa, ota etrafnda kotururlar. Otan nne her gelite, bakla yzlerini yaralarlar ve yle alarlar ki, kan ile gz yalar birbirine karr (bir Trke metinde, 2 8 7 salarm ve kulaklarn keserler). Bir gn seip, cesedi (bir rivayette at stn de), at, elbiseleri ve kulland btn eya ile (hazan kerek iinde) yakarlar (atein yaruk kuvvetinin kt lkleri temizledii ve belki ruhu ge uurdugu sanl yordu). 2 8 8 Sonra kl gmerler (bir rivayette, iaret olarak bir direk, muhtemelen us 2 8 9 denen tulu direi) dikerler. Bir kii baharda veya yazn lrse, yaz yaprak lar sararncaya kadar beklerler. Sonbaharda veya kn lrse, yeilliklerin yeniden bitmesi ve yetimesini bek lerler (ypg treni yalnz ilkbahar veya sonbaharda m oluyordu?). Vpg ayini iin, yaknlar yine kurbanlar geti rirler ve (mezarn etrafnda) dnerek, yzlerini baklar lar. (Kller) gmldkten sonra, talardan hyk ya parlar. (Krgzlarda mezar, ii bo hyk eklinde; Ouzlarda, mezarn i ksm kubbeliydi). 2 9 0 Bir direk dikip, kurban edilen at ve ko/koyun balarn ona

N. Orkun, I, 70. (Uteri Kaan yog'u). ' Ay.

Bkz. E. Esin. Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, s. oj104 ve not bl. v/109.
289

N. Orkun. H, 1 3 5 , 1 3 7 (not 111/5) "Tasna, una olt badm" (tan, atnn kugruunu oturup baladm) tabirini, Dede Korkut destanlarnda cenaze treni tarifiyle karlatrarak, atn kuyruunun kesilip, tu eklinde mezara dikildii sonucuna varmaktadr.

290

Bkz. E. Esin. /siamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 83.

166

AYINLER

asarlar (mezar tana kurban geyik resmi de yap lyordu). 2 9 1 Mezardaki talarn says, lenin hayattayken (sava ta) ldrd adamlar kadardr (balbal denen bu ruhlar ve kurban edilen hayvanlarn ruhlar, br dnyada, lene hizmet edecekti). 2 9 2 O gn, erkekler ve kadnlar, gzel elbiselerle ve mcevherlerini takm olarak, mezar etrafnda topla nr.... Mezarda bir oda yaparlar ve oraya lenin tasvirini (sin) 2 9 3 ve lmeden nce bulunduu savalardan sahne ler resmederler". (Liu Mau-Tsai, Die Oinesischen., s. 91 0 ve 4 2 ) .

Ruhu geri arma ayiniyle sin denen mezar heykelinde, ruhun mekn tutmas hakkndaki dnceler ve dag eklinde mezarlarn temsil ettii anlamlar, yukarda anlatlmt. 2 9 4 Dier Trk boylarndan, Krgzlar, Ouzlar ve Hazarlarda, cesedi, tabut iinde bir aga dalma asmak; belinde hur ve kl, elinde kadehle ota eklindeki kubbeli mezara atyla beraber gmmek; veya mzik alp, nameler syleyerek rmaklara almak gibi gelenekler vard. 2 9 5 Dede Korkutun cesedi, elinde kopuzu, bir hal zerinde Sr-Derya sularna salnmt. Kk Trk dnemi Trk mezarlarnda kurban kuyusu bulunmas.
291 292 293 294 193

Bkz. E. Esin, a.g.e., s. 94-5. Bkz. no v/288. 290, 291 'de verilen kaynaklar. Sin: bkz. not bl. /44'leki kaynaklar. Bkz. no bl.
1/64-6$,

11/44. m /88-91.

Z. V. Togan, Ibn Fadlns Reistbcricht, 1 4 5 - 4 4 . 1 6 5 . (cesedi kubbeli mezara gmme ve rmaa ama gelenekleri); Mafcdis, iv, 95 ve N. YA. Biurin, Sobranie svedniy o narodax obitavslv Sreney Azji, l, 446 (cesedi aaca asmak).

167

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

in kaynaklarnda Kk Trklerin ylda bir defa atalara kurban verdii ve Krgzlarn, ruhlar iin kurbanlar yere gmd hakkndaki kaytlar dorulamaktadr. 2 9 6 Krgzlar, 297 aalara da kurban verirdi. Yer-su ruhlarna. Kk Trkler beinci (yaz gndnm zaman: Trk e Ulug-ay) ve sekizinci (sonbahar ekinoksu) in aylarnda 2 9 8 kurban verirdi. Uygurlar ise, 567 tarihli in takvimine uyarak ilkbaharda, sonbaharda ve k gndnmnde yer ayini yaparlard. 2 9 9 Uygurlar, sdke as (ruhlara a) ve yeklere (yer alt ruhlar) kap eiine ig et, iek, bor (arap) ve begni (bira) gibi hediyeler brakrd.* 00 Ouzlarda da, len kiilere hediye olarak yere a gmlrd. 3 0 1 Kk Trklerde, yir tengri-fcan (yer tanr han. veya yagz-yir denen ve btn yer-yzne hkim saylan tanrya, kaan, Ulug-ay'da (yaz gndnmnde), gk ile birlikte ayin yapard. 3 0 2 Kk Trklerin yer ibadeti tken-y'n batsnda yaplyordu. Bir in metni yle de mektedir: ken-y'an drt yz veya be yz li (1 l i - 5 7 6 m) batda, btn evreyi kaplayan, ok yksek dalar vardr. Bu dalarda ne 01, ne de aga yetiir. Bu dalara, yer tanrs anlamnda (ince deitirilmi ekliyle) Po-icng-ning-li (bd-terigri: taht tanrs) denir" (Pclliot,

296

Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichtcn zur Geschichte der Ost-Trken, s. 10. N. YA. Biurin. Sobranie svedniy o narodax obitavslv Srcdney Azil. 1,
253.

297
298 299 300

W. Eberhard, in'in imal Komsulan, s. 68-9.

N. YA Biurin. a.ge.. 1.2.79. Julicn "Les Ouigours." s. 57. W. Bang vd., 'Trkische Turfan Texe." v, j . satr 23, 89 Z. V. Togan, tbn Faifins Reisebericht. s. 29. Bkz. bl. v//c.

301
302

168

AYINLER

"Neuf noes," 2 1 5 v.d.) tken-y (Hangay) dag silsilesinin batsndaki plak dalarn, al granit zirveleri ve aasz, bozkr yamalaryla belirginleen Dogu Altay dag silsilesi olmas akla gelmektedir. Fakat tken dalarnn gney yamac da plaktr. Yer tanrsnn ibadet yeri genellikle aga veya ormanken, acaba neden Kk Trkler, yer tanrsna plak dalarda tapyordu? Belki baharda ate yldz knca yaplan bir ayinde otluklarn yaklmas durumu, 1 0 3 bu plakla sebep olmutu ya da Kk Trkler yer tanrsnn, 'Tag' rfc'nda beliren, lmle ilgisini ve kaan mezarlarnn 1 0 4 dag eklinde olmasn anmaklaydlar. Belki de ularda olduu gibi, 1 0 3 Kk Trklerde atalar ibadeti, yer tanrs ibadetiyle birletiriliyordu ve ylda bir kurban verilen 'Atalar 106 maa ras', bd-terigri (taht tanrs) dagndayd. Yaz-yir erefine ayinlerde. Kk Trkler ilahi sylerlerdi. 1 0 7 Yer tanrsna kurban vermek iin hazrlanan eddin, Uygurlarda in 'deki 1 0 8 gibi drt ke ve sar renkte olduu u metinden anlalmak tadr:

Sarig nglg trtfeilyir ulug mantal

Sar renkli, d n ke, ulu yer manfala's [ayin yeri]. (Kara-Zieme, G / 1 0 )

103
304

Bkz. not bl. iv /71.

Bkz. not bl. 1/64-7
Bkz. not bl. v /259.

3OT
306

Lui Mau-Tsai. Die Chinesischen Nachrichen zur Geschichte der Ost-Trken,

s. 10 ve not bl. v/30-34.
K. Dieterich, 1 1 , 1 4 .

307

308

Bkz. not bl. v/262-63.

169

T R K K O Z M O L O J I S I N E GR1

Kk Trklerde de, aga etrafnda yer-su ayinleri olduu, inlilerin Kk Trk kaanna Tai-lin beyi' demesinden tahmin edilebilir. 309 Tabgalarn ve Hsiung-nularn sonbahar mevsiminde, orman etrafnda at koturduu, bugnk Shansi'deki Tai-lin 310 ilini (bir Uygur blge si), 642/de Trklerle yurt edinmiti. 3 " Aa motifi, Trklerde sonbahar ayinleri ve ata mezarlarndan ok, bahar ve hkmdar slalesi simgesi olarak grlyordu. Bu durum deiik ekillerde belirmektedir: Hkmdar makamlar birer ys 3 1 2 (ormanl da) olmaktayd. Aacn zellikle hkmdar slalesi simgesi olarak grld, slaleye Trk' adn veren kaann oullar hakkn daki bir rivayetten de anlalmaktadr: (Trk'n) on hatunu vard ve bunlardan doan oullar analarnn soy adn alyorlard. A-shi-na bir odaln oluydu.... (Trk) lnce, on anadan doan oullardan biri, onun yerine gemek zere seilecekti. Bylece bir byk aacn altnda toplandlar ve aaca en yksek atlayann ba olacana karar verdiler. A-shi-na soy ad olan kadnn olu henz kkt, fakat en yksee o atlad. (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., s. 6 ) . Aacn slale simgesi sayldn gsteren bir dier rnek, 5 8 7 ^ , ince deitirilmi ismi Yung-y-l (Gumev'e gre Yon-ulug) 3 ' 3 olan
309

Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichen zur Geschichte der Ost-Trken, s. 160.
Bkz. not bl. v/276.

310

E. Chavannes, Les M^moires historiaues de Se-Ma-Ts'ien, v, 44-46 (not 4);

E. Chavannes, Documents sur les Turcs Occidentaux et Notes addilionneUes, s.
90-91
312 313

ve not 5.

Bkz. E. Esin, "tken-y". L. N. Gumilev, onomastik cetvel, no 16.

170

AYINLER

Kk Trk Beyi'nin amcas, ince deitirilmi ismiyle Ch'u-lo-hou' m m 3 1 4 (Gumilev'e gre, 'ilig') kaana syledii szlerdir: Sen amcamsn ve seninle babam, ayn kkten gelen bir gvde oluturmaktasnz. Ben (o gvdenin) bir dal, veya bir yapraym. (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., s. 54) 'n kelmek' rfe'315 da, aac soy simgesi ve kardeler arasnda uyum olarak ifade etmektedir. Uygur kaan Bg'nn bir kusik (fstkl Sibirya am) ve bir kayn arasnda, yerde ykselen tepenin varlmasyla dnyaya geldii menkbesi ve Uygur Kaan soy kt nn aga eklinde resmedildiini, Cveyn rivayet etmektedir. 3 1 6 in saraynda, baharda her yl tekrarlanan clus treni srasndaki Han-li adl oyunun, olaslkla, in'in batsndan geldii ve Trklerce de oynand yukarda kaydedilmiti. 3 1 7 Han-li oyununun anlam bel ki uydu: Trke srufe318 denen dnyann merkezi stunu olan aa etrafnda, varlklar mevsimler boyunca srekli ekil deitirerek dn yordu. Buna rnek olarak, kn suyun dibinde yaayan byk balk larn, baharda ejder olduu ve kanatlanp utuu 3 1 9 gsteriliyordu. 3 2 0 Bu oyunda yer alan kuun ise yaz simgesi 3 2 1 olduu akla gelmektedir. Han-li'ye benzer bir oyun ise Bat Trklerinden, inlilerin Tu-lu

L. N. Gumilev, onomastik cetvel, no o.

313

Bkz. not bl. 1/46-48.

316
317

E. Esin "tken-y," s. 1 6 1 .
Bkz. not bl. tv /8z.

318 319 320

Bkz. not bl. n/8. Bkz. M. De Visser, s. 86; "Evren," s. 6 z . D. Bodde, s. 1 3 1 , - 1 6 0 . Bkz. not bl. 1 1 / 1 5 (ya z simgesi, ku eklindeki yldz takm)

171

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

dedii boy tarafndan da oynanyor ve hatta bu oyun Tu-lu adn ta yordu. 1 2 2 Tu-!u oyunu iin, araba zerinde tanan bir srk veya aa, saraydaki davullarn bulunduu kuleye getiriliyordu. Tu-lu oyunu, bu aga etrafnda oynanmaktayd. Aacn tepesine, ayin ve bar simgesi, bir altn tavuk veya horoz dikiliyordu. 3 2 3 Oyuncular, srn tepesine kp altn tavuun (veya horozun) azna konmu deerli bir hediyeyi elde etmeye alyorlard. Bu oyunun yalnz Bat Trkleri deil, Kk Trkler tarafndan da oynand, 6 1 5 renilmektedir. ( 6 1 5 ylnn) ilk aynn ilk Kia-wu (At) gnnde, Kk Trkler tarafndan eliler ve hediyeler yollanmt.... (Ayn ayn) 1-mao (Tavgan) gnnde, Yang-ti (in hkmdar), bu yabanclar (sarayda) toplad ve onlar dan oyunlar oynamalarn istedi.... Bu oyunda yz sn (1 sn= 8 ayak) boyunda drt tane devasa hayvan gs terilmektedir.... (Saray) avlusunda bir dil Shili kuu tmekte ve saray havuzuna girerek bir dil bal eklini almaktadr. Dil bal, atlayarak ve su fkrtarak sis meydana getirip, gnei glgelendirmektedir. Daha sonra dil bal, seksen ayak boyunda bir ejder olup sudan kar ve azametle meydanda oynarken, gne nda (pullar) parlamaktadr. Bu oyun, balklarn ejder oluunu gsterir" (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., s. 7 1 ' d e verilen metin ve not 3 9 3 ' t e , bu metnin in vakanvisi tarafndan yaplan aklamas). Uygur yazsyla Ouz Kaan Destan'ndaki aala ilgili trenin. Tu lu oyunu ve Kk Trk oyununa benzeyii dikkate deerdir. Ouz tarihli bir in kaydndan

322 323

W. Eberhard. "Lokalkulturen im alten China," s. 1 7 - 1 2 , 1 3 . W. Eberhard, a.g.e., s. 1 7 / 1 3 .

172

AYNLER

Kagan'n yapt aa treninin bir bahar ve slale bayram, slalenin iki kola ayrlnn simgesi olan yn yannda, eski ularn aa dikerek yurt kurma ayiniyle324 de yaknl vard. Ouz Kaan desta nnn sz konusu satrlar yledir:
Orig yakda ftnfe kula gan dikdrdi anurig Basda bir oldun dakuk koyd. Adak da, bir ak koyun balad. (on). yakda krk kula gan dikdrdi. Anurig basda bir km daguk koyd. Adakda bir kara koyunm balad.

Sa tarafa krk kula boyunda aa diktirdi. Onun tepesine bir altndan tavuk (veya horoz) koydu. (Aacn) ayana bir ak koyun balad. Sol tarafa krk kula boyunda bir aa diktirdi. Onun tepesine bir gm tavuk (veya horoz) koydu. (Aacn) ayana bir kara koyun balad. (Bang-Rachmati, satr 3 6 0 - 6 6 ) Koyunlarn aaca balanmas, kurbanlarn stuna balan gelene ini 325 hatrlatmaktadr. Aalarn tepesinde, dakuk (horoz veya tavuk) bulunmas da ayin iaretiydi.326 Bu trenlerin hatras, Osmanllarn dnlerde yapt ve sr-namelerde resmedilen 'giyim i (maske) alaylar ve oyunlarda yaamaya devam etmiti.

Bkz. not bl. v/2.58-59.

Bkz. not bl. tv/. W. Eberhard, "Lokal kul tu ren im alten China," 1 7 / 1 3

173

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

6. Kt Ruhlar Kovmaya ve Kehanete Ynelik 'Giyimli (Maske) Ayinler

ularda, ok atarak kt ruhlan kovma geleneinden yukarda bahsedilmiti. 3 2 7 Benzer ve Ural-Altay boylarnn kam ayinleriyle ilgili sanlan No adl trenler, in saraynda ve resmi dairelerde ylda defa, ilkbaharda sonbaharda ve kn yaplrd. 3 2 8 K ayini bunlann en byyd. Kt ruhlar arasnda, veba hastal en eski metinlerde kaydediliyordu. u dneminde bu tren, /ang-hsiang-shi denen, kzl ve kara elbise giymi "drt alnn gzl," ay postuna brnm bir cins kam tarafndan yaplyordu. Modern yazarlar maskeli olduu anlalan bu postlu feam' Tao-t'eh maskesinin temsil ettii, kaplan postu giyen ve silahlarn mucidi saylan Ch-ih-yo'ya 3 2 9 benzetmektedir. Fanghsiang-shi de, elinde karg ve kalkanla, yardmclarnn bana geip, sarayda ve mezarlardaki kt ruhlan paralyordu. ulardan az sonra ki kaynaklara gre, saray /ang-hsiang-shisinin yardmclar, hadm o l m u gen saray oglanlanyd. Bunlann silahlar da, hamlarn tahta klc cinsinden temsili ve sihirli saylan eftali aac tahtasndan sopalar ve kamtan kllard. Yardmclar, ellerinde bu silahlar ve yanan ralar, mlekten davullarn alnd bir ayin srasnda, cezbe iinde dans ederek temsili bir eklinde kt ruhlan kovalyor, para lyor, suya atyor ve "yiyordu". Kt ruhlan temsil eden maskeli saray

Bkz. no bl. v /125.

E. Biot, II. 225; D. Bodde, s. 75-81. D. Bodde, s. 8 1 - 1 3 8 . J. J. M. De Groo, Tke Rehgious System of China, v, 973-75. M. Granet, s. 300-337. W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," 1 / 1 0 ; 16/6-7. w - Eberhard.

Surnkundc und Weltbild im alten China, s. 343-44. W. Bang vd., "Trkische

Turfan Texte," vn, 90.
9

Bkz. not bl. 111/34

174

AYNLER

kiileriyse,

krkl

veya

tyl

hayvanlar ekline

girmilerdi.

Bu

konuda aratrma yapan yazarlara gre bu dansta geen ve gelecek yln ruhlar karlayordu. K srasnda yer altnda getii varsaylan yolculuklar srasnda karang bir yz aldklar iin, geen yln ruhlar kt saylyordu. u dneminde ka gndnmnde balayan yeni yldan nce, yeni doan ve yaruk yzl yeni yl ruhlar tarafndan, karang olmu geen yl ruhlar "yenmekte"ydi. ulardan sonraki dnemde, Hsiung-nular, in'e kar tehlikeli bir dman olarak ortaya knca, kt ruhlardan 'gece gelen Hsiung-nular' ve maskelerinden 'Hsiung-nu maskesi' adlar altnda sz ediliyordu. inliler, No'yu bir yabanc ayini sayyordu. Eberhard, oniki 'kt ruh yiyici' ve on tane 'kt ruh' adn veren metinlerde, bu adlarn inceye benzemediine dikkati ekmekte ve oniki "kt ruh yiyici"nin isimlerinin Trklerin bulduu sanlan onikili takvim hayvanlar olabileceini dnmek tedir. Ayrca 'yiyenler' ve "yenilenler' arasnda, jjpksel cisimlerin adlan da vard. Bunlar da, Eberhard'a gre, bir Uygur metninde, gksel cisimlerin yeraltndaki hareketine belki atfen, "yir altnklar, kanlar, ltiJer" (Yer ruhlar, kyc ve ldrcler: "Bang vd., "Trkische Turfan Texte," VI, satr 8 8 - 8 9 ) ynnde gsterilen ruhlarla e olabilirdi. Nitekim ok atarak ve ate yakarak, kt ruhlan kovma treni V.-VL yzyllarda inlilerin T'ic-lt ve Kao-ch'e dedii ve yksek tekerlekli kanlarla g eden Trk boylannda da yukarda kay dedildi. 5 3 0 Kk Trklerin kt ruhlan ate ve ttsyle yok ettii, 5 6 8 ylnda, Bat Trk kaan Istemi'ye eli giden Dogu Romal Zemarkhos'lan renilmekteydi" 1

N. YA. Bunn,Sobraniesvedniy oruroaaxobuavivSrcdneyAz. 1. j 6 .

K. Dietcrich, 1 1 , 1 7 .

175

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

No treni, Tabga dneminde fndan, yabanc

3

geerliyken sonradan inliler tara olarak reddedildi. Kk Trklere

kltr oluumu

atfedilen baz petrogliflerde ise, kurt (?) maskeli kam resimleri grl mektedir " (Resim 6, s. 6 ) . Kk Trk Kaanl ( 5 4 5 - 7 4 5 ) zama nnda, Dogu Trkistan ehirlerinden Kua'da ve Semerkant'ta,
334

hayvan maskeleri giymi kimselerin dini danslan kehanet amacyla yaptklar atmalar, deve ve ko maskeleriyle birbirlerini toslamalan her yl banda yaplan bir trendi. Bu ayinlerin haoralar, Trklerde, Asya'daki hamlarn
335

maske giyerek kt ruhlarla savamalannda

336

ve Anadolu'daki, yine maskeli his ortas mektedir.

ve ay

337

oyunlarnda, so

nuta cinci hocalarn ayinlerinde yaamaya devam etmi gzk

Gk, yer ve atalar dininin, Trklerdeki kozmolojisi hakknda bu denemeyi bitirirken, ongunlar ile ilgili deiik trenlerden sz etme dim. nk bu konulann her biri bamsz bir aratrmaya yol aacak genilikledir. Bunlardan bazlar yaymlanm bulunan yazlarmda ele alnd. Dierleri zerinde ileride almay mit etmekteyim.

332 333

334

335

336 337

M. Granet. s. 321-22, 328. Lui Mau-Tsai. Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Oit-Trken, s. 460 ve not 580. W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China." s, 16-7 ve 7-a. Liu MauTsai, Kutscha und seine Bcziehungen.,.ts. 1 0 , 170. Trklerin eski gk dini ayinleriyle bugnk kam ayinleri araandaki karlatrmalar: nan, amanizm, s. 97-115. Alay Rm'larnn bayku ve geyik maskeleri: U. Harva, Les representations religieuses des peuples ataiques, s. 341-42. R. A. Scvengil, Trk Tiyatro Tarihi, 1, 82. 85. S- Elin, Anadolu Ky Orta-Oyunlan, s. 56, 59.

176

KAYNAKA

AHTER, Luat-i Kebir, Isanbul, H. 12.71. AKIEV, A.. "Esik'ten lablgan eskertki," Yulduz, XI. Alma-aa. 1 9 7 4 , "Kurgan Issk," V Glub' vekov, Alma-ata, 1 9 7 4 . ALBAUM, L. I., "Ob etnieskoy prinadlejnosti nekotorix balbalov," KSUMK, LXXX. Moskova, 1 9 6 0 . ANDERSSON, J. G., "Der W e g ber die Sleppen." BMFEA, 1 , 1 9 1 9 . , "Huming Magic in The Anmal-Style," BMFEA, IV, 1 9 3 2 .
ARAT, R., Eski Trk iiri, Ankara, 1 9 6 5 .

ARSLANOVA, F. X. ve ARIKOV, A. A., "Kamenne izvayaniya

Verxnogo-Priirtiya," SA, 1 9 7 V 3 -

ARTAMONOV, A. X., Istoriya Kazar, Leningrad, 1 9 6 2 . ASMUSSEN, ?.,Xuastvn\ft, Kopenhag, ASPELNS, J. bask., Helsinki, 1 9 3 1 . 'IK PAA-ZDE, Trih, istanbul, H. 1 3 3 2 . AUBOYER, J., Le Trne dans Vlnde ancienne, Paris, 1 9 4 9 . BAL'AM. (Muhammad), Tarcama-i Tdrih-i Tabari, C. Mekr bask., Tahran, H. 1 3 3 7 . BANG, W. ve GABAIN, A. Von, "Trkische Turfan Texte," 1, Leipzig,
1972.

1965.

R., AltaUaische Kmstdenkmaelcr, H. Appelgren-Kivalo

, "Trkische Turfan Texe," II, EDTF, II, Leipzig, 1 9 7 2 . , "Trkische Turfan Texte," III, EDTF, II, Leipzig, 1 9 7 2 . , "Trkische Turfan Texte," IV, EDTF, 1 1 , Leipzig, 1 9 7 2 . , "Trkische Turfan Texte," V, EDTF, II, Leipzig, 1 9 7 2 . BANG, W.; GABAIN, A. Von; RACHMATI, G. R., "Trkische Turfan Texte." VI, EDTF, II, Leipzig, 1 9 7 2 . BANG, W. ve RACHMATI, G. R., "Die Leende von Oghuz Qaghan," SPAVV, 1 9 3 2 .

177

T R K K O Z M O L O J I S I N E GIRI

BATMANOV,

I.

A.

ve

KUNA,

A.

C,

Pamyatniki

drevneturskoy pis'

mennost Tuv, Kzl, 1 9 6 3 .

BAZIN, L., Les Cakndriers turcs anciens et me'diivaux, Lille, 1974.

, "Les Parlers des T'opa-NVei," TP XXXIX ( 1 1 8 ) . BERNTTAM, A. N., "Istoriko-arxeologieskie oerki T semral'nogo Tyan-anya i Pamiro-Alaya," M/A, 2 6 , 1 9 5 5 , "Drevnyeie Turskie elementi v etnogeneze Sredney Azii," SE, 1947/6,7.
, SoziaV no ehonomieskiy stroy Orxono-Yeniseyskiy Turok Vl-VUL vekov, Moskova, 1946.

, "Zolooya diadema iz amanskogo pogrebeniya na r. Kargalinke," KSUMK, V, 1 9 4 0 .

BURN, N. YA., Sobranie svedniy o narodax obitavsiv Sredney Azi, Moskova, 1950-53BRN, Afhdr u\-bqiyya, E. Sachau bask., Lcipzig, 1 9 2 3 .
, Kilb \\l-iafh\m ftavd'ii-i in'at it-tanclm, Oxford, 1 9 3 3 .

BOT, E., Le Tcheou-li, Paris, 1 8 5 1 . BODDE, D., Festivls in Classical China, Princeton, 1 9 7 5 . BOODBERG, P., T h r e e Notes on The T'u-/che Turks," Semitic and Orienta! Studies, California niversitesi, XI, 1 9 5 1 . BORATAV, P. N., Er-Tshth, Paris, 1965. BOMBACI, A., "Qutlugbolzun," LMJ, 37-8. 1966. Buddhist Arts; The Ancient Buddhist Arts in Central Asia and Tun-huang, Monumenta Serindica, V, Kyolo, 1962. CAMGERSNOV, B. D., "Nomands of the Tien-shan," The XXIX(h Int.
Congress ojOrientalists, Soviet Scientifc Reports, Moskova, 1973.

CHAVANNES, E., "U Cycle turc des douze animaux," T P , 1906.

, Documents sur les Turcs Occidentaux et Notes additionnelles, Paris,

1903. , Notes: Docs. ile ayn cilttedir.

, La Sculpture sur pierre en Chine au temps des deux dynasries Han,

Paris, 1 9 5 3 .

178

KAYNAKA

. Les Memoires historiaues de Se-Ma-Ts'ien, Paris, 1 9 6 7 . . Le Tai<han, Paris, 19x0.

, "Les Pays d'Occiden, d'apres le Wei-lio," TP, 11 /6.1905. CHFNG TE-KTJN. Chu China, Cambridge, Mass. 1 9 7 3 .
CLAUSON, G. An Etymological Dictionary oj Pre-Thirteenth Century

Turfeish, Oxford, 1 9 7 2 . , "Turk, Mongol, Tungus," AM, New Series, VIIl/, 1960. COMBAZ, G., "Masques et dragons en Asie," Mtlanges chincis et bouddhiaues, Brksel, Juillet 1 9 4 5 . CZEGLEDY, K., "On The Numerical Composition pf The Ancient Turkish Tribal Confederaion." AOASH, XXV.
AATAY, S., Altun-yaruk'tan ki Para, Ankara, 1 9 4 5 .

, "Trk halk edebiyatnda geyie dair baz motifler," Trfe Dili Aratrmalar Yrflg, Ankara, 1956. LENOVA, N. L., "Ob olenn kamnyax Mongolii i Sibiri," MAS, 1962. DECOURDEMANCHE, M. J. A., "Notes sur quatre systemes tures de notation secrce,"JA, Eyll-Ekim, 1899. DEM1EV1LLE, P., "Quelques traits de moeurs barbares," AOASH, S . 1962. DEVLET. M. A., "O Zagadomx izobrajeniax na olennx kamnyax."
SA, 1976/1-

D1ETERICH, K., Byzanriniscne Quellcn zur Lander und Vlkerkunde,

Leipzig, DOERFER, G., 1912. Trfeische und mongolisehe Elemente im neupersischen,

VViesbaden, 1963-75. DORJ, D., "K istorii izueniya naskalmx izobrajenii Mongolii," MAS, 1962.
DOVVSON, J., A Classical Dictionary oj Hindu Mythology, Londra, 1 9 6 5 .

EBERHARD, W., in Tarihi, Ankara, 1 9 4 7 . , "Lokalkuluren im alten China," TP, cilt XXXII, 1 9 4 2 . , in'in imal Komular, Ankara, 1 9 4 2 .
, Das Toba Reich Nordchinas, Leyden, 1949.

179

TURK

K O Z M O L O J S N E GR1

, Sternkunde und Weltbid im alten China, Taipei, 1976. , China und seine westlichen Nachbarn, Darmstadt. ERGN, M., Dede Korkut Kitab, stanbul, 1958. ERZ, H., Trkiyede Alevilik, Bektailik, stanbul, 1977.

ESN, E., "Alp ahsiyetinin Trk Sanatnda Grn," 1-1V, TK, 34, 1 9 6 5 ; 7 0 , 1 9 6 8 ; 82,, 1969; 9 4 , 1 9 7 0 .
. "And," Forsch. Zur Kunst Asien n memor. K. Erdmann, stanbul

niversitesi Edebiyat

Fakltesi Trk-Islam Sanat Enstits

Yaynlar, stanbul, 1969. , "L'Arme zoomorphe du guerrier turc," Protokollband der XII.
Tagung der PlAC, Berlin, 1974. , Buddhist and Manichean Turkish Art, Suppl. to TKEK, Series II,

istanbul, 1 9 7 6 . , "Burkan ve Mani evrelerinde Trk Sanat," TKEK, seri 11, cilt /a, stanbul, 1 9 7 2 . , "Bke," CT, V-VII, 1968-70. , "The Turkic and llkhanid Universal Monarch Represenations
and The Cakravartin," Proceedings oj the XXVI th Congress of Orientalists, II, Delhi, 1968.

, "The Cosmic Mountain and The Auspicious Bestiary in Turkish I c o n a g r a p h y A A R P , 8, 1976. , "The Dracontine Arch and The Apotropaic Mask in Turkish
Symbolism," AARP, 4, 1974.

, "Evren," SAD, lsianbul, 1970.

, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, stanbul,

1978. , "Kur-kurak," PIACn XX. toplantsna bildiri, (CAJ'dc baskda). , "Kua," STY, VI, 1976. , "Kn-ay,n VIII, TTKB, 1 9 7 3 . , "Oldrug-urug," KO, 1971/2..
, "Ordug," Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, Vl/o-, Ankara, 1 9 7 2 .

, "tken-y," N. Atsz Armaan, stanbul, 1976.

180

KAYNAKA

, "Al-Qubbah al-Turkiyyah," Atti del Terzo Congreso di studi arabi i islamici, Napoli, 1 9 6 7 .

, "Sacrificial Themes in The Ar of Uralic and Altaic Peoples,"

Proceed of the XlXth PlAC, Helsinki, 1 9 7 7 .

, "The Turk ul-'ajam of Samarr and The Paintings Auributable to Them in The Jawsaq ul-Hqn," KO, IX/ -2, VViesbaden,
1975^

, "Seluklu Devrine Ait Resimli Bir Anadolu Yazmas," Gzel Sanatlar Akademisi, Trk Sanat Tarihi Enstits yaynlar, 1, istanbul, 1 9 6 3 . , "Torl and Kara-ku," AUON, 3 6 , N.S. XXVI, 1 9 7 6 . , "Ts and Moncuk," CAJ, XVI/, VViesbaden, 1 9 7 2 . , "Trk ul-'acemlerin Eseri Smarr'da Cavsak ul-tjkn Duvar Resimleri," STY, V, 1 9 7 3 . , "Trk kubbesi," SAD, III, 1 9 7 1 . Evliya elebi, Seyhat-nme, istanbul, H. 1 3 1 4 . EVTYUXOVA, L. A., "Kamenne izvayaniya Yujnoy Sibiri i Mongolii," MA, 2 4 , 1 9 5 2 . FEDOROV-DAVIDOV, G. A., Koevnifei Vostonoy Evropt, Moskova,
1966.

FRANKE, O., Geschichte des chinesischen Reiches, Berlin. 1 9 2 5 . , "Zur Kenntnis der Trkvlker und Skythen Zemralasiens,"
APAW, 1 9 0 4 .

GABAIN, A. Von, "Die Alt-Trkische Literatr," Philologia Turcicae

Fundamenta, II, VViesbaden, 1 9 6 5 .

GABORI, M., "Compte-rendu d'un voyage d'etude en Mongolie,"

Archaeoloai Ertesit, 8 7 , Budapete, 1 9 6 0 .

GARDZl, ('Abd ul-Hayy b. al-Zahhak), Zayn ul-ahbr. Tahran, H.

1347.

GAVRLOVA, A. A., Mogil'nife Kudrge, Moskova, 1 9 6 5 .

GETTY, A., The Gods oj Northern Budizm, Tokyo, 1 9 5 9 .

GRA, A. D., Drevneturskie izvayaniya Tuv, Moskova 1 9 6 1 .

, "Petroglifi Tuv," I, II, Sbornife Muzeya antropoloji i etnografa.

181

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

XV11-XVI1I, 1957-58GRANET, M., Danses et legenes de la Chinc ancienne, Paris, 1 9 5 9 .

GRGNASCH, M., "Les guerriers domesuqu.es de la feodalite turgue,"

VI. TTKB, 1967.

GROOT, J. J. M. De, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, Berlin 1 9 2 1 . , Chmesische Vrkunden zur Geschichte Asiens, Berlin, 1 9 2 6 . , The Religious System oj China, Taipei, 1964.

, l/niversismus, Berlin, 1 9 1 8 .
GRNVVEDEL, A.. Altbuddhistische Kultsttten in Oinesisch Turkestan,

Berlin, 1912.. . "Berichte ber archaeologischen Arbeiten in dikut-schahri in

1 9 0 2 - 1 9 0 3 , " Abhadl. d. Bayerischen Akad. d. VVTss. XXlV/z,

Mnchen, 1 9 0 5 . GRYAZNOV, 1956. GUMILEV, L N., Drevnie Turk, Moskova, 1967. HAMILTON, J. R., Le Conte bouddhiaue du bon et du mauvais prince en version ouighoure, Paris, 1 9 7 1 . , "Le nom de lieu KN dans les inscriptions turgues runiformes," S. P., "Drevneyie pamyatniki geroieskogo epos narodov yujnoy Sibiri," ArxoIogiesfciy sbornik, III, Leningrad,

TP LX/x, 1974.
, Les Ouighours a Yipoaue des Cinq Dynasties, Paris, 1 9 5 5 .

. "Toquz-Ouz et On-Uyur", JA, CCL, 1972HAMILTON-E-TRYJARSKI, J. R.,"L"inscription runiforme de KhutukuIa,"JA,CCLXllI, 19751935. HERRMANN, A., An Historical Mapof China, Edinburg,

HUMBACH, H., Die Baktrische Denkmler, VViesbaden, 1966.

Hnernme, Topkap, Hicri 1 5 2 4 numaral 1579-84 tarihli Trke yazmann N. Anafarta tarafndan neri, stanbul, 1969. l-ching, R. VVilhelm evirisinin C. F. Baynes tarafndan dzeltmi basks, Londra, 1960. inscriptions de l'Orkhon, Helsinki, 1 8 9 2 .

182

KAYNAMA

NAN, A., "Eski Trklerde ve Folklarda Ant," Makaleler ve incelemeler, Ankara, 1968.
, amanizm: Tarihte ve bugn amanizm, Ankara, 1 9 5 4 .

Irk-bitig, N. Orkun, Eski Trk Yazdan, stanbul, 1936-41, c. 11 iinde. 1RVVIN, J., "Aokan Pillars," I-1V, Burlington magazine, CXV-CXVlll, Londra, 1976.
, Istoriya Tuv, Moskova 1 9 6 4 .

JETTMAR, K., Die Frhen Steppenvlker, Baden-Baden, 1964. J1SL, L., "Kl Tigin Antnda i9s6'da Yaplan Arkeolojik Aratrmala rn Sonular," Bel/eten, XXVII /o7, Ankara, Temmuz, 1963. JULIEN, S., Histoire de la vie de Hiouen-Thsang, ABD, 1968. , "Les Oigours,"JA, Ocak 1847. KARA, G-, ve ZEME, P., Fragmente tanthscher Werke in uigurischer LTbersetzung, Berlin, 1976. KAR (Mahmud), ad-Dtvn u-lut it-Turk, Ankara, 1 9 4 1 - 4 3 . KAZVN (Zakariyya b. Muhammad), Athr ul-bildd, Beyrut, 1960. K1SELEV, S. P., "Drevnyaya istoriya yujnoy Sibiri," MIA, IX, Moskova, 1949. K1ZLASOV, L. P., "Uyukskiy kurgan Arjan," SA, 1977/2KLYATORN1Y, S. G., "Runieskaya nadpis' iz vostonoy Gobi," ST,
1971-

, Pamyalniki: Drevneturskie pamyatniki, Moskova, 1964.

, "Stel Zolotogo ozera," Turcologca k semidesyatiletiyu Akad. Kono-

nova, Leningrad, 1976. , "Problemi ranney istorii plemen* Trk (Aina)," Novoe v Sovetskoy arxeologiil Moskova, 1965. KOLLAUTZ, A., ve M1YAKAWA, H., Die Jou-jan der Mongolei und die
Avjaren in Mitteleuropa, Klagenfurt, 1970.

KPRL, F., lk Mutasavvflar, stanbul, 1 9 1 8 . LAUFER, B., "Zur buddhistischen Literatr der Uiguren," TP, seri II, cilt VII, 1907. . Sino-Iranica, Taipei, 1 9 7 3 .

183

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

LE

COQ,

A.

Von,

Bilderatlas zur 192.$.

Kunst

und

Kullurgesehichte

Mitte-

lasiens, Berlin

, Buddhistische Sptantike Mittelasiens, Berlin, 1 9 2 5 . , Chotscho, Berlin, 1 9 1 3 .

, "Trkische Manichaica," M U , EDTF, I.

LEGGEJ., The Texts 0}Taoizm, Londra, 1 9 2 7 .

LEENKO, Y. YU., "Sasanidskoe blyudo Permskoy xudojesivennoy

galerey," SA, 1 9 6 6 / 2 .

Li-chi, J. Legge evirisi, New York, 1 9 6 7 . LIGETI, L., "Autour du Sekiz-ykmek Yaruk," Studia Turcica, Buda pete, 1 9 7 1 LITVNSKIY, B. A., "Das K'ang-ch Sarmatische farnah," CAJ, XVl/4.
1972. LIOU TSE-HOUA, La Cosmologe Pa-kua et Yastronomie moderne, Paris, 1940.

LU MAU-TSA, Kutscha und seine Beziehungen zu China vom 2j.h his 6 J.h. n. Chr., VViesbadcn, 1 9 6 9 .
, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken,

VVicsbaden, 1 9 6 8 . LOT-FALCK, E., "L'animation du tambour," JA, CCXL1X, 1 9 6 1 / 2 . MAHLER, J., The VVesfcrners Among The T'angFigurines, Roma, 1 9 5 8 . MAHMUD EVKET, Osman/ Tekilat ve Kyafet-i Asheriyyesi, stanbul,
H.1325.

MAKDSl (amsuddln b. Ab Bakr), Kitb ul-bad' va t-tarh, Cl. Huart basks, Paris, 1 9 1 9 . MALOV, S. E., "amanskiy karnen' yada v Turkov Zapadnogo Kiraya,"
SE, 1947-1, Eniseyskaya pis' mennost Turkov, Moskova, 1 9 5 2 .

MANNAY-OOL, M. X., "Drevnee izobrajenie gornge kozla v Tuve,"

SA, 1967/1.

MARGULAN, A. X., "Arxitektura drevnego arxifehturas, Alma-ata, 1 9 5 9 .

penoda,"

Kazakistan

184

KAYNAKA

MARAK, B. I.,

Sogdiyskoe serebro, Moskova, 1 9 7 7 .

MASAO MOR, "in Kaynaklarnda Trk veya Trk Adlar," TKEK, seri 1 1 , cilt /b, stanbul, 1978.
MINORSKY, V., Hud ul-'lam, Londra, 1 9 3 7 . , Sharaf uz-Zamn Thir Marvazt on China, the Turks and India,

Londra, 1942. MUSABAEV, G. G., "Kegenskaya nadpis'," VANK, 1967/3. MLLER, F. W. K., "Handschriften Reste in Estrangelo Schrift aus Turfan," APAW, 1904/11. , "Zwei Pfahlinschriften aus den Turfan Funden," APAVV, 1 9 1 5 . . "Uigurica," 1-1V, EDTF, l, Leipzig, 1 9 7 2 . MLLER, F. W. K. ve GABAIN, A. Von, "Uigurica," IV, EDTF.
NURMUHAMMEDOV, X. B., lskusstvo Kazaxstana, Moskova, 1970-

OKLADNIKOV, A. P., Ancient Populations 0}Siberia, Cambridge, Mass. *959OKLADNIKOV, A. P., ve ZAPOROJSKAYA, V. D., Petroglifi Zabayhal'ya, Leningrad, 1969.

ORKUN, N., Eski Trk Yaztlar, istanbul, 1936-41GEL, B., Trk Mitolojisi, 1, Ankara, 1 9 7 1 . ZERDM, M., "in Dininin Menei Meseleleri," Belleten, XXVI/o, Ankara, Ocak 1 9 6 1 . PELLOT, P., "Neuf notes sur les questions d'Asie Centrale," TP, XXVI, 1 9 1 8 . , Notes to Marco-Polo, Paris, 1959. PH1LASTRE, P. L. F., Le Yi-King, Annales du Musee Guitnet, VIII, Paris, *975POTAPOV, A. P., Oerki po istorii Altaytzev, Moskova, 1 9 5 3 . . "Umay," Turkologiesfeiy sbornih, 1 9 7 2 . Moskova. 1 9 7 3 . PRITSAK, O., Die Bugarische Frsten/inie, VViesbaden, 1 9 5 3 . , "Kara-Hanllar," IA, istanbul, 1 9 5 5 . , "Qara,"Z. V. Togan'a Armaan, stanbul, 1950-55PRUEK, j . , Chinese Statelets And The Northern Barbarians in The Period

185

TRK K O Z M O L O J I S I N E G!Rl$

1400-300B.C., Dordrecht, 1 9 7 1 . PUGAENKOVA, G. A., ve REMPEL', L. I., Istoriya isskustv Uzbekistana, Moskova, 1 9 6 5 . PULLEYBLANK, E. G., "The Consonantal system of old Chinese," I, II. AM, IX/ -2, Londra, 1962.. , The Background of The Rebellion of An-lu-shan, Londra, 1966. RACHMATl, G. R. ve EBERHARD, W., "Trkische Turfan Texte," VII, EDTF, I, Leipzig, 1 9 7 7 . RADLOFF, W., AUun-yaruk: Suvarnaprabhsa stra aus dem uigurischen ins deutsche bersetzt, Leningrad 1 9 3 0 . , Versuch eines Wrterbuches der Trk-Dialects, s- Gravenhage, 1960. ROGEV, B., Astronomieski osnovi rta Prvobgarskoto letobroene, Sofya, 1974RHRBORN, K., Eine Ui&rische Totenmesse, Berlin, 1 9 7 1 . ROLLE, R., "Neue Ausgrabungen skyihischner und sakischer Grabanlagen," 11, Teil Kazakistan, Prahistorische Zeitschrift, 47, Berlin, 1 9 7 2 . ROSS, D., The Tdrfch-i Rashd, Londra, 1895. ROUX, J. P., La Mort chezles peuples aitaiques, Paris, 1963. RHRBORN, K., Eine Uigurische Totenmesse, Berlin, 1 9 7 1 . RUDENKO, S., Noin-ula, Bonn, 1969. , The Pazyryk buriah of Iron-age horsemen, Londra, 1970. RUDENKO, S. ve GLUXOV, A., "Mogil 1 nik Kudirge na Altae," Materiah po etnograf, III, 1 9 2 7 . Saltuk-nme, F. z bask., Harvard, 1974. SCHLEGEL, G., Die Chinesische Inschrift auf dem uigurischen Denhmal von Karabalgasun, Helsingfors, 1896. SHRATOR, K., MRTB, V: "On The Territory of The Hsiung-nu Prince Hsiu-t'u Wang," MRTB, V, Tokyo, 1 9 3 0 . , "Sinologische Beitrge zur Geschichte der Trkvlker," Izvestiya lmp. Akad. Nauk, KVII/z, Petrograd, 1902.

186

KAYNAKA

. "ber den Wu-sun Stamm in Zentralasien," Kekti Szemle, Budapete, 1902. Si-yu-ki, S. Beal ev., Kalkta, 1963.
STEN, A., Innermost Asia, Oxford, 1928.

111/23,

SULEYMANOV, O., "Yetisudn kone jazlart," Kazak edebiyat (Almaata, 250c. 1970. ER, YA. A., Kamerime izvayaniya Semire'ya, Moskova, 1966. EEN, R., -Ckiz'in Manaib Cund al-Khilafa va fad'il ai-Atrk

Tercemesi, Trk Kltr Aratrma Enstits, Ankara, 1967.

Tanklar ile Tarama Szl, TDK, Ankara, 1963-72.

TEKN, ., Maytrisimit, Ankara, 1975. Tisastvusn'h, W. Radloff, A. von Stel Holstein bask., Osnabrck, 1970.
TOGAN, Z. V., Ibn Fadlns Reisebericht, Leibzig, 1939.
TOLSTOV, Z. V., Scythians of The Aral-Sea and oj Khorezm, Moskova,
1960. TOSHIHIKO, l., A Comparative Study of The Key Philosophical Concepts in Sufism and Taoizm, Tokyo, 1966-67.

TSUNG TUNG-CHANG, Der Kuit der Shang Dynastie im Spiegel der Orakelinschrijten, Wiesbaden, 1970.

TURAN, O., Oniki Hayvanl Trk Takvimi, istanbul, 1 9 4 1 .

UZUNARILl, 1. R, Osmanl Tarihi, 1, Ankara, 1 9 6 1 .
VISSER, M. De, The Dragon in China and japan, Amsterdam, 1 9 1 3 .

VOLKOV, V. V., Bronzovy i ranny jelezny vek severnoy Mongolii, Ulan-

Bator, 1967. VOLKOV, V. V., ve GRSN, S., "Raskopki i razvedki v Mongolii,"

Arxeorogieskaya Otkritiya, 1969goda, Moskova, 1975.
WATSON, W., China Bejore The Han Dynasty, Londra, 1 9 6 1 .

VVERNER, E. T. C, A Dictionary of Chinese Mythology, ABD, 1 9 6 1 .

V/ERNER, J., "Beitraege zur Archaeologie des Attila Reiches," ABAW, Neue Folge, Heft 38/B, Mnchen, 1936. WESENDONK, O. G. Von, "The Klavad and The Zarvanite System,"
JRAS, 1 9 3 1 - 1 .

187

TRK KOZMOLOJISINE GIRI

WHEATLEY, P., The Pivot ojThe Four Quarters, Edinburgh, 1 9 7 1 . WILL1AMS, C. A. S., An Encyclopaedia oj Chinese Symbolism and Art

Moci/s, N.Y. 1 9 6 0 . W1NG SOU-LOU, D., "Rain-VVorship Amongs The Chinese and The Ancient Nahua-Maya lndians," Bulletin of The Institute oj Ethnology, Academia Sinica, Taipei, 1 9 5 7 . YAZICI-ZDE (Mehmed b. alahuddin), Tevrth-i Al-i Seluk, M. Th. Houtsma bask., Leiden, 1 9 0 2 . YSUF HA HC1B, Kutadu-Bilig, R. Arat basks, stanbul, 1 9 4 7 . ZEME, P., "Ein Uigurischer Erntsegen," Altorientafische Forschungen, III, Berlin, 1 9 7 5 . , Manichaische trkische Texte, Berlin, 1 9 7 5 . ZUEV, YU. A., "Tamg loadey iz vasalnx knyajestv," Trud Instituta
istorii, rxeologii i etnografii AN Kazak. SSR, 8, Alma-ata, 1 9 6 0 .

188