ANAHATLARIYLA SLM TARH I (Hz.

Muhammed Dnemi)

Do. Dr. dem APAK

ENSAR NERYAT

NDEKLER NSZ GR SLM TARHNN MAHYET, DOUU VE KAYNKALARI I. SLM TARHNN MAHYET II. SLM TARH LMNN DOUU VE YAZILII III. SLM TARHNN KAYNAKLARI BRNC BLM VII. YZYILDA DNYA I. VII. YZYILDA DNYANIN GENEL DURUMU A. N B. HNDSTAN C. HABESTAN D. DOU MPARATORLUU (BZANS) E. SSN MPARATORLUU II. ARABSTAN VE ARAPLAR A. GNEY ARABSTAN B. KUZEY ARABSTAN C. HCAZ 1. Mekke 2. Taif 3. Yesrib (Medine) D. ARAPLARIN SOYU III. SLM NCES DNEMDE SOSYAL VE DN HAYAT A. SOSYAL HAYAT 1. Kabile 2. Aile 3. Geim Kaynaklar B. DN HAYAT IV. HZ. PEYGAMBERN (SAV) YAKIN ATALARI A. KUSAY B. KLB B. ABDMENF C. HM D. ABDLMUTTALB E. ABDULLAH KNC BLM RSLETNE KADAR HZ. MUHAMMED I. DOUMU VE OCUKLUU II. SOSYAL HAYATTAK KONUMU A. FCR SAVAINA KATILMASI B. HLFL-FUDLA KATILMASI C. TCARET HAYATI VE ALE KURMASI D. KBE HAKEML NC BLM RSLETN MEKKE DNEM I. LK VAHY VE PEYGAMBERLK II. MRKLERN TEBLE KARI TEPKLER A. MRKLERN HZ. PEYGAMBERE (SAV) KARI FAALYETLER

1. Mnazara ve Mnakaa Etmek 2. Alay ve ftira 3. Anlama Teklif Etme 4. Eb Tlibe Bask Yapma 5. Himoullarna Ambargo Uygulama 6. Fiil Saldr B. MRKLERN LK MSLMANLARA KARI FAALYETLER III. MSLMANLARIN MEKKE MRKLERNE KARI STRATEJLER A. PASF DREN (SVL TAATSZLK ) B. HABESTANA HCRET C. YEN MELCE ARAYII: TAF VE YESRB 1. Taif Yolculuu 2. Yesrib le lk Temaslar C. MEDNEYE HCRET DRDNC BLM RSLETN MEDNE DNEM I. MEDNE TOPLUMUNUN KURULUU A. MESCD- NEBNN NASI BRLETRLMES: ENSR-MUHCR KARDEL B. MSLMANLARIN C. MEDNE VESKASI VE BRLN KURULUU D. NFUS SAYIMI E. KIBLENN DEMES II. MEDNENN SYAS HAYATI A. MEKKE MRKLERYLE MNASEBETLER 2. Uhud Sava 1. Bedir Sava 3. Hendek Sava 4. Hudeybiye Muslahas 5. Mekkenin Fethi: Mekke ve Medinenin Birletirilmesi B. DER MRK ARAPLARLA MNASEBETLER 1. Raci Olay 2. Biri Mane Olay 3. Mreysi (Mustalikoullar) Gazvesi ve fk Hadisesi 4. Huneyn Sava ve Taif Muhasaras C. YAHUDLERLE MNASEBETLER 1. Ben Kaynuka Gazvesi 2. Ben Nadr Gazvesi 3. Ben Kureyza Gazvesi 4. Hayber Gazvesi D. HIRSTYANLARLA MNASEBETLER 1. Mte Sava 2. Tebk Seferi E. DAHL DMAN MNAFIKLARLA MNASEBETLER F. HZ. PEYGAMBERN (SAV) DPLOMATK MNASEBETLER III. ARAP YARIMADASINDA SYAS BRLN SALANMASI: ELLER YILI IV. VEDA HACCI VE HZ. PEYGAMBERN (SAV) VEFATI A. VEDA HACCI VE HUTBES B. HZ. PEYGAMBERN (SAV) VEFATI

SONU BBLYOGRAFYA DPNOTLAR

NSZ Mslman tarihiler, gerek Hz. Peygamberin (sav) hayat, gerekse genel slm tarihi alannda gnmze kadar ulaan pek ok eser telif etmilerdir. Bunlardan bir ksm ilk elden orijinal almalar olmakla birlikte, pek ou balangta yazlm kitaplarn erhi veya muhtasar nevinden ve tekrar mahiyetinde olan kitaplardr. Ancak yine de bu eserler, melliflerinin yaadklar dnemin ihtiyalarn yeteri derecede karlamlardr. Zamanmzda da farkl anlay ve muhtevalar gzeterek siyer ve tarih almalar yazlmaya devam etmektedir. Tarih ilimi genel olarak gemii konu edinen bir disiplin olarak kabul edilir. Ancak, gemite kalan hadiseleri incelemekle birlikte tarihin asl amac, bu gn aydnlatmak ve gelecek iin doru istikamet tayin etmeye almaktr. Byle dnlmedii takdirde tarihle meguliyet, psikolojik rahatlamann ve ya maziyle ilgili olarak vme ve yerme faaliyetinin tesine gemez. Bir toplum iin belki bunlar da bir ihtiya olarak grlebilir, ancak bu durumda ortaya konulanlarn tarih ilmiyle pek alakas kalmaz. Tarihle uraanlar gemii aydnlatmay hedeflemekle birlikte, esasnda gemiin bu gnden nasl grndnn en gzel rneklerini verirler. Byle olduu iindir ki, tarih, tarihinin bulunduu dnemden gemie bakarak elde ettii izlenimler toplam olarak da tanmlanmtr. Bu tariften yola karak tarihinin, inceledii tarihsel dnemle ilgili olarak kanaat ortaya koyarken, aslnda kendi yaad dnemin deer yarglarn yanstt iddia edilebilir. Dolaysyla onun eserlerinde konu edindii dnem, hatta ondan daha fazla, kendisinin iinde yaad dnemle alakal mhim ipularn bulmak mmkn olur. Bu durum, tarih ilmiyle ilgili faaliyeti, zde tarihinin faaliyeti konumuna getirir ki, bir dereceye kadar tarih alan iin bu hkm dorudur. Burada tespit edilmeye allan tarih-tarihi ilikisi, esasnda tarih ilmine dair btn faaliyetlerin meruiyetini ortaya koyar. Buna gre tarihi varsa, tarihilik de vardr ve her dnemin tarihisi gemii kendi evresinin artlarna gre yorumlamaldr. Hatta bir tarihi, kendi ilim hayatnn eitli safhalarnda gemile ilgili gr ve kanaatlerini yeniden gzden geirmeli, tarihle ilikisini gncellemelidir. Bu deerlendirmeler bizi, tarih aratrmalarnn ayn konuda da olsatekrar tekrar yaplmas ve herhangi bir konuyla ilgili olarak bu allmtr, yleyse yeniden aratrmaya gerek yoktur anlaynn terk edilmesi sonucuna gtrr. zellikle siyas tarih konular iin bu husus daha da geerlilik arz eder. nk siyas tarih aratrmalarnn, mill, din, ideolojik vb. eitli anlaylara gre ok farkl neticeler vermesi doal kabul edilir. Tarihte herhangi bir olayn meydana gelmi olduu hususunda tarihilerin hemfikir olmalar mmkndr, ancak bu olayn sebepleri ve sonular, dnya tarihine tesirleri konusunda onlardan her birinin farkl, hatta birbiriyle elien neticelere ulamalar ok rastlanr bir durumdur. Bu sebeple, gemiteki tek bir hadise hakknda farkl tarihilerin yapacaklar aratrmalar ve elde ettikleri sonular, o hadisenin daha doru bir ekilde anlalmasna ancak yardmc olur. Genelde slm tarihi, zelde de siyer konular hakknda bilgi ve kaynak zenginliine sahip olduumuz bir gerektir. stelik yaadmz dnemde gerek lkemizde, gerek slm dnyasnda, gerekse Batda bu konularda pek ok eser yazlmakta ve neredilmektedir. Yakn zamanda ortaya kan Karikatr krizi ve benzeri kresel hadiseler bu alandaki ilgi ve alakay daha da artrm, bilhassa Hz. Peygamber (sav) ile ilgili yazlan eserler byk alaka uyandrm, bunun sonucunda bilimsel veya popler eitlilikte yeni eserler neredilmitir. Bizim hazrlamaya altmz bu kitap projesinin gncel olaylarla dorudan bir ilgisi yoktur. Zira eserin muhtevasyla ilgili almalar yaklak 10 yl nce balam, yaynlanmas dncesi de 1 yl nce gndeme gelmitir. stelik bu kitap, Rasl-i Ekremin (sav) hayatn ve yaayn ele alan bir siyer aratrmas olmann tesinde, daha geni ereveli olarak dnlen ve Raslllah (sav) sonrasndaki slm Tarihi srecini de konu edinmeyi hedefleyen bir faaliyetin ilk admdr. Anahatlaryla slm Tarihi adyla neri hedeflenen bu almann 4 ayr kitaptan olumas planlanmaktadr. Buna gre birinci kitap iin Hz. Muhammed Dnemi, ikinci kitap iin Hulefa-i Raidin Dnemi, nc kitap iin Emevler-Abbsler-Endls Emevleri, nihayet drdnc

kitap iin de lk Mslman Devletler balklar dnlmekte, bu ekilde slm tarihi srecinin Osmanl Devleti dnemine kadar getirilmesi amalanmaktadr. Bu planlamada geleneksel olarak tarih aratrmalarnda mstakil bir dnem ve alan olarak grld, ayrca zel bir ihtisas gerektirdii iin Osmanl Tarihi darda braklmtr. Bununla birlikte Osmanl Tarihini de slm tarihinin bir paras ve devam olduu hususu phesizdir. nk slm tarihinin siyas, kltrel ve kurumsal anlamda zirve dnemlerini Osmanl Devleti devrinde yaamtr. Bu sebeple ileride Osmanl Tarihi konusunda zet olarak hazrlanacak yeni bir eserle, Anahatlaryla slm Tarihi muhtevasnn tamamlanmas isabetli olur kanaatindeyiz. Bizleri bu eseri hazrlamaya sevk eden amillerin banda slm tarihi konularnn yaanlan zamann anlayna gre srekli olarak yeniden ele alnmasnn gereine duyduumuz inan gelir. Ayrca bir btn olarak slm tarihini ele alan ve gnmz insanna hitap eden kitaplarn azl ile fakltelerde rencilerimize verdiimiz derslerde kullanabileceimiz materyale duyulan ihtiya da bu kitabn yazlmasnda mhim etken olmutur. phesiz slm tarihi sahasnda yksek lisans, doktora ve doentlik tezleri gibi akademik almalar yaplmakta ve neredilmektedir. Ancak bu aratrmalar, tabiatlar gerei dar alanda ve derinlemesine yaplan incelemeler olduu iin, slm tarihiyle ilgili genel anlamda bilgi edinmek isteyen, tarihte meydana gelen siyas hadiselerle dolayl olarak irtibat kurma ihtiyac hisseden tarih dndaki ilm disiplinlerle megul olan aratrmaclar ve zellikle de ilahiyat eitimi alan renciler iin srekli bavuru kitab olma zellii tamamaktadrlar. Bu sebeple slm tarihin btn dnemlerini ana kaynaklardan istifadeyle ele alan almalara ihtiya vardr. Siyer sahasnda bu trden alternatif eserlerin belli bir sayya ulat grlmektedir. Ancak Hz. Peygamber (sav) sonras dnem iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. Halbuki insanlarmz asl bu srele ilgili olarak bilgi eksiklii duymaktadrlar ve slm tarihinin bu ksmlarn anlama ve anlamlandrmada tarihilerin yorum ve deerlendirmelerine, onlarn fikr rehberliklerine ihtiya duymaktadrlar. zellikle slm tarihi kaynaklarnda fitne dnemi olarak isimlendirilen Hz. Osman ve Hz. Alinin halifelik zamanlaryla, hilafetten saltanata gei dnemi ve akabinde gerekleen izah zor hadiseleri buna rnek vermek mmkndr. Anahatlaryla slm Tarihi bal altndaki bu almann hedef kitlesi her eyden nce genelde ilimle ve slm ilimlerle, zelde de tarih ve slm tarihiyle sradan okuyucu dzeyinin zerinde ilgilenen ve okuyan kiilerdir. Ayrca slm tarihi dndaki din ve sosyal bilimlerle megul olan aratrmaclarn inceledikleri dnem ve alann siyas tarihle irtibatl ksmlarn deerlendirmede almamzdan istifade etmeleri mmkndr. Zira ictima, ilm, iktisad hayatn, siyas hayattan dorudan etkilendii ve bunlarn siyas hadiselerden bamsz olarak gelimedikleri kabul edilen bir vakadr. Baka bir ifadeyle, siyas hayat, toplumun her kesimini btn ynleriyle etkilemekte, deitirmekte ve dntrmektedir. Dolaysyla Tefsir, Kelm, Fkh, Tasavvuf ve Felsefe gibi disiplinlerde aratrma yapanlar, inceledikleri dnemin siyas hayatn zet olarak bulmada ve bu hayattan bahseden tarih kaynaklarn tespit etmede almamza mracaat edebilirler. Bu projenin dier nemli ve pratik hedefi ise lahiyat Fakltesi rencilerine slm tarihi dersine materyal sunmaktr. Hazrlanan kitaplarn muhtevas, ayn zamanda niversitelerin tarih blmlerinde okutulan ve slm tarihine tekabl eden dersler iin de uygun olarak dzenlenmitir. Anahatlaryla slm Tarihi projesinin ilk kitab olan ve Anahatlaryla slm Tarihi I (Hz. Muhammed Dnemi) baln tayan bu alma, Giri ve 4 blmden olumaktadr. Girite slm tarihinin mahiyeti zerinde durulmu, daha sonra bu ilmin douu ve yazl, nihayet kaynaklar hakknda metodolojik bilgi sunulmutur. almada giriin hacimli olmasnn nedeni, bu ksmn sadece ilk kitap iin deil, btn bir projeye ynelik hazrlanm olmasdr. Esasnda girite dile getirilen gr ve dnceler, bu projenin tamam iin bir yol haritas veya usul erevesi olarak kabul edilmelidir. Birinci blmde VII. Yzylda Arap yarmadas evresindeki dnya hakknda ksa bilgiler verilmi, ardndan Arabistan ve Araplar zet olarak tantlmtr. Blmn nemli bahislerinden birini de slm ncesi Arap hayatna dair bilgiler tekil eder. Zira burada aktarlan malumat ve

yaplan deerlendirmeler, Hz. Peygamberin (sav) teblile birlikte toplumda meydana getirdii deiim ve dnmn boyutlarn daha doru kavramaya yardmc olacaktr. Birinci blmn sonunda ise Raslllahn (sav) yakn atalarndan zet olarak bahsedilmitir. almann ikinci blm Hz. Peygamberin (sav) risleti ncesindeki hayatna hasredilmi, genel hatlaryla onun doumu, ocukluu, genlii, ticaret hayat ve evlilii zerinde durulmutur. Kitabn nc blm Risletin Mekke Dnemi bal ile sunulmu olup, burada Hz. Peygamberin (sav) tebli grevini almasndan, ilk Mslmanlardan, Mekke mriklerinin onlara kar faaliyetlerinden, buna mukabil, Hz. Peygamberin (sav) de dine davet giriimlerinden bahsedilmitir. Blmn son konusu ise Medineye hicrettir. Kitabn drdnc blm Medine dnemine ayrlmtr. Burada yeni bir toplum oluturma faaliyetinin tamamlanmasnn ardndan Hz. Peygamberin (sav) Mekke mrikleriyle, dier mrik Araplarla, Yahudlerle, Hristiyanlarla ilikileri ayr balklar halinde incelenmitir. Bundan sonra Arap yarmadasnda siyas birliinin salanmasnn iareti olan Eliler yl faaliyetlerinden bahsedilmi, veda hacc ve hutbesi ile Hz. Peygamberin (sav) vefatnn ardndan kitap sonu ksmyla tamamlanmtr. Kitapta kronolojik anlatmdan ziyade konular sistematik olarak ele alnmtr. Tarih hadiseleri incelemede nceki tarihiler ve gnmzdeki mntesipleri kronolojik anlay esas olarak kabul etmiler, bu metod pek ok tarihiye de kolay ve cazip gelmitir. Ancak kronolojik srlamay dikkate alan bu tr bir takdim, tarihiyi birbiriyle uyumsuz, hatta birbirinden kopuk ve alkasz olaylar bir araya getirmeye zorlar, okuyucuyu da olaylar arasnda balant kurmada skntya drr. Bu sknty gidermenin yolu, olaylarn, birbirleriyle ilikileri erevesinde sistematik bir eklide sunulmasdr ki, bu sayede hadiseler arasndaki sebep-sonu ilikileri mantkl bir ekilde kurulmu, olaylarn izah daha btncl bak asyla yaplm olur. Dolaysyla almamzda kronolojik aktarma yerine sistematik takdim ve deerlendirme esas alnmtr. Ancak tarih konularnn incelenmesinde kronolojinin ehemmiyeti de gz ard edilmemelidir. Zira birbirini etkileyen hadiselerden hangisinin daha nce olduunun bilinmesi aratrmac iin ncelikli arttr. Bu husus dikkate alnarak almada sistematik anlamda ele alnan konular, kendi iinde kronolojik esasa gre incelenmi, sistematik bilgi ve deerlendirmeler sunulurken olaylarn meydana geli tarihleri de verilmek suretiyle kronolojik balantnn kurulmasna da dikkat edilmitir. Giri ksmnda da iaret edilecei gibi, bu eserin hazrlanmasnda mracaat edilen ncelikli kaynaklar Kurn- Kerm ve Hz. Peygamberin (sav) sahih hadisleridir. Bundan sonra ise Mslman tarihilerin en fazla itibar ettikleri bn shak, Vkd, bn Him, bn Sad ve Belzr gibi melliflerin kitaplar gelir. Bu kaynaklarn yannda zikredilen konularla ilgili olarak gnmzde yazlm kitaplar ve makaleler de referans olarak gsterilmitir. Konularn ele alnnda muhtevann tamam aktarlmayp, Anahatlar esprisine riayet edilmek suretiyle, teferruata girilmeden daha nemli olduu dnlen hadiselere dikkat ekilmi, sadece bilgi sunulmasndan ziyade, olaylarn sebep-sonu ilikisi ve slm tarihindeki yeri ve ehemmiyetine temas edilmitir. Hz. Peygamber (sav) dnemini ele aldmz bu eserde Allah Rasln (sav) takdimdeki esas lmz Kurn- Kermde zikredilen De ki ben de sizin gibi bir insanm; ancak bana ilahnzn tek bir ilah olduu vahyediliyor. (Kehf, 18/111) prensibidir. Kanaatimizce Hz. Muhammedin (sav) btn hayat bu yetten ilham alarak yazlmaldr. Eer tarihi bu ve benzeri prensipleri kendisine rehber edinebilirse, phesiz eserini Kurn esaslar ve Raslllahn (sav) sahih hadisleriyle badamayan hurafelerden ve peygamberlik tartmalar neticesinde ortaya kan aslsz haberlerden kurtarm olur. Anahatlaryla slm Tarihi serisinin balang eseri olan bu kitap, gerek slm tarihi, gerekse siyer alannda daha nce yaplm olan almalara yeni bir katk niteliindedir. Samimi niyetle balanlm bu almada, gerek metod, gerek bilgi, gerek deerlendirme, gerekse teknik adan bir takm eksiklerin bulunmas mmkndr. Bize den, bu alanda alan meslektalarmz, hocalarmzn tespit, tenkit ve tavsiyeleriyle almay daha da olgunlatrmaktr. Dolaysyla esere

katk salama ltfunda bulunacak ilim ehline ancak mteekkir olacamz ifade ederiz. Bu vesile ile btn almalarmda kendilerinden byk yardm ve destek grdm muhterem Hocam Prof. Dr. Hseyin Algle, kitabn msveddelerini okuyarak ok faydal tavsiyelerde bulunan kymetli hocalarm Do. Dr. Cafer Karada ve Yard. Do. Dr. Salih Paya, eserin son okumasn gerekletiren saygdeer eim lknur Gnay hanmefendiye, yaymn stlenen deerli Hseyin Kader Beyin ahsnda Ensar Neriyatn tm sorumlu ve alanlarna en iten kranlarm sunarm. dem Apak Bursa 2006

GR SLM TARHNN MAHYET, DOUU VE KAYNKALARI

I. SLM TARHNN MAHYET Tarih kelimesi genel kanaate gre Sm dillerinde ay anlamn da iine alan arh kknden gelip bir hadisenin, bir eyin tarihi, tasviri demektir. Kelime Arapaya da ayn anlamda gemi olmakla birlikte, bu dilde tarih fikri, daha ok tarih ve ahbr teknik tabirleriyle ifade edilmitir.1 Avrupa dillerinde ise bu anlama karlk gelmek zere chronologie ve historie kelimeleri kullanlmaktadr.2 Tarihe terim olarak ise pek ok sosyal bilimci farkl anlam vermitir. Bunlardan tarih gemiin ilmidir veya tarih, gemii konu edinen bilimdir ifadeleri pek ok tarihi tarafndan kabul edilebilir tanmlar olmakla birlikte, ne tarihi ne de tarih ilmini tarif edecek yeterliliktedir. Mslman tarihiler de tarihe farkl bak alar sebebiyle farkl tanmlar getirmilerdir. Mesel bn Haldn, bu ilmi, tarih bir zamana veya millete ait olaylarn anlatmdr ve tarih dnyann mamur olmasnn temeli olan insan toplumlarndan, bu toplumlarda meydana gelen deiikliklerden, yani devletlerden, insanlarn yaayndan, toplumda meydana gelen dier deiikliklerden bahseden ilimdir eklinde tanmlar.3 Sehv ise tarihe, olaylarn zamanlarn tayin ve tespit etmektir, konusu ise insan ve zamandr eklinde bir tarif getirir.4 Burada rnek olarak verilen tanmlar, bu kavramn ne kadar karmak olduu aka gsterir. Esasnda zikredilen tarifler, bu ilmi tam anlamyla tanmlamak yerine, onun belli bir ynne veya nemine iaret etmektedir. Tarihi tanmlamann zorluu kabul edilmekle birlikte, bu kavramda genelde iki farkl anlamn ne kt grlr. Birincisi, gemite kalan olaylar topluluu, yani yaanm gemi; ikincisi ise bu yaanm gemii inceleyen bilimdir. Baka bir ifadeyle tarih, gemi hakknda gelecee aktarlan bilgiye, tarih bilimi de bu bilgileri kendine konu edinen, yani gemiten gelen bilgiyi inceleyen ilim dalna ad olarak verilmitir.5 Bu aklamalarn nda tarihi, tarihilerin gemii incelemeleri sonucunda yazdklar olarak anlamak da mmkndr.6 slm tarihi kelime olarak slmn tarihi, yani slm dininin tarihi manasna gelir. Bu anlamyla, tarihinin sanki slm dininin tarihini inceledii sonucu karlabilir. slm dininin ortaya kndan balayarak dnyann eitli blgelerine yayl servenini konu edindii dnlrse bu tanm yanl da olmaz. Ancak slm tarihi kaynaklarnda aktarlan bilgiler incelendiinde, slm dininin tebli, gelime ve yayl tarihinden ziyade, o dine mensup olan insanlarn -yani Mslmanlarn- genelde asker ve siyas faaliyetlerini ele alnd aka anlalr. Bu durumda slm Tarihi yerine Mslmanlarn Tarihi ifadesinin muhtevaya daha uygun dt grlr. stelik slm tarihinin temel kaynaklarndan kabul edilen Eb Hanfe ed-Dinever (282/895), Yakb (292/905), Taber (310/922) Mesd (345/956) gibi tarihilerden hibiri eserlerinin adnda slm kelimesini kullanmamlardr. Belki bunun tek istisnas, zikri geen tarihilerden ok sonra yaayan ve slm tarihiyle ilgili kitabna Tarihul-slm adn veren Zeheb (748/1347) olmutur. Baz aratrmaclar slm tarihi ile Mslmanlarn tarihi kavramlarnn ayn anlama geldiini iddia ederler. slm tarihini eer Hz. Muhammedin (sav) rislet grevini stlenmesiyle balayan ve hayatnn sonuna kadar olan dnemi kabul edersek, bu iki tabir arasnda herhangi bir fark olmad kabul edilebilir. Zira bu srete ortaya konulan faaliyetler, vahyin murakabesi altnda olduu iin hatal bir uygulamann gerektiinde ilah mdahale ile tashih edilmesi imkan olmutur. Ancak vahyin kesildii Hz. Peygamber (sav) dnemi sonras iin byle bir durum sz konusu deildir. Dolaysyla slm tarihin Hz. Peygamberin (sav) vefatndan sonraki dnemi, yani siyer muhtevas

dndaki zaman iin slm tarihi yerine Mslmanlarn tarihi tabirini kullanlmak daha yerinde olur.7 slm tarihi alannda alan aratrmaclarn bir ksm, idealist bir bak asyla, slm tarihini hak ile batln, tevhid ile irkin mcadele sreci olarak da tanmlamlardr. Bu dnceye gre tarih, asrlar boyunca tevhidi tebli eden ve dolaysyla temsil eden peygamberler ile irk zerine kurulu olan hakim dzen ve hkmdar ahsiyetler arasndaki mcadeleden baka bir ey deildir. Baka bir ifadeyle btn bu mcadele serveni slm tarihini oluturmaktadr.8 Din gayretlerin ne kt bu tr bir tanmlama balangta cazip gelebilir. Eer slm tarihi, insanln balangcndan itibaren devam eden ve Hz. Peygamberin (sav) vefatyla tamamlanan bir zaman srecini ele alsayd, yani sadece peygamberler tarihi olarak anlalsayd tarih iin bu tanm kabul edilebilirdi. Ancak slm tarihi muhtevas sadece peygamberlerin mcadeleleriyle snrl deildir. yle olsayd, slm tarihinin Hz. Peygamberin (sav) vefatyla sona ermesi gerekirdi. Halbuki elimizdeki tarih kitaplarnda slm tarihi sreci, rislet grevinin tamamlanmasyla kesilmemekte, sonraki dnemleri de iine almaktadr. Hatta tarih kitaplarnn peygamberlerden bahseden ksmlar dier blmlerine gre ok az yer igal etmektedir. Misal vermek gerekirse, on cilt olarak telif edilen slm tarihi kitaplar (Taber ve bnl-Esrin kitaplar gibi) en fazla iki veya ciltlerini Hz. demden Hz. Peygamberin (sav) vefatna kadar geen zamana tahsis etmiler, geri kalan ksmlar ise Raslllahtan (sav) balayarak kendi yaadklar zaman dilimine kadar geen srece ayrmlardr. slm tarihini peygamberler ile onlar yalanlayanlar arasnda gerekleen hak-batl mcadelesi olarak anlamak, Hz. Peygamber (sav) sonras hadiselerinin izahn da zorlatrmaktadr. nk slm tarihinde bu peygamberin yokluunda meydana gelen olaylarda-zellikle de her iki tarafta da Mslmanlarn yer ald mcadelelerde- hakk kimin, batl kimin temsil ettiini tespit kolay deildir. Ms ile Firavun ve Hz. Peygamber (sav) ile Eb Cehlin mcadelesinde bu anlayn bir mahzuru olmaz. Ancak, Cemel, Sffin, Merc-i Rht, Dandanakan, Otlukbeli, aldran, Ridniye savalar gibi her iki tarafta da Mslmanlarn bulunduu mcadeleleri bu tanma gre nasl grmek gerekir. Bu nemli tarih hadiseleri hak-batl mcadelesiyle aklamaya kalkmak, tarihiyi olaylar izah ve tasvir etme makamndan, hkm verme makamna (hakim) tar. Oysa ne tarihi hakimdir, ne de tarih mahkemedir. Hakimin grevi nne getirilen gelen davay sonulandrp bir hkm vermek iken, tarihinin grevi ise gemite olanlar aklamaya almaktr. Buna gre tarihilii, yani gemiteki olaylara izah getirmeyi brakp kesin hkmler vermeye kalkanlar, rol alarak kendilerini hakim zannedenlerdir. Halbuki onlarn, haklarnda hkm vermeye kalktklar insanlar oktan dnyay terk etmilerdir. Bu sebeple de verilen hkm ilevsiz demektir. Byle olduu iindir ki, tarih konusunda mahkeme kuranlar, esasnda yarg olmamakta, sadece belli inancn veya siyas dncenin savunucusu haline dnmektedirler. Byle bir durum da karmza ideolojik tarih anlayn karr. slm tarihini srf peygamberlerin mcadelesinden yola karak tevhid-irk ikilisiyle izah etme tarz, tarihte btn etkinlii belli ahslara ykleyen ve toplumun geri kalann ihmal eden bir tarih anlayn gndeme getirir ki, bu bak as artk bilimsel anlamdaki tarih aratrmalarnda nemini kaybetmi durumdadr. Ayrca tarihte kiiler zerine sylenen szlerden daha ziyade, vakalara nem vermek gerektii de unutulmamaldr. Zira tarihilerin en byk yardmclar ahslar deil, zamana ekil veren olaylardr.9 slm tarihi alanyla ilgili telif edilen ilk eserlerin muhtevas balangta sadece Raslllahn (sav) hayatyla (siyer-i neb) snrl kalmtr. Daha sonra ereve genilemi, tarihiler eserlerinin ba ksmna Hz. Peygamberden (sav) nceki insanlk tarihini ki bu bir eit peygamberler tarihidir (ksas- enbiya)-, sonuna da Rasl-i Ekremden (sav) sonraki dnemleri de dahil ederek, genel slm tarihinin, yani dnya tarihinin ilk rneklerini vermilerdir. Daha sonraki Mslman tarihiler de eserlerini bu anlayla telif etmiler, slm tarihini, baka bir deyile Mslmanlarn siyas gemiini insanlk tarihiyle btn halinde grmlerdir. Bu sebepledir ki, onlar kitaplarna din ve yerel deil, insan ve genel isimler vermilerdir. Eb Hanfe ed-Dinever (Ahbrut-Tvl),

Taber (Tarihul-mem vel- Mlk), Mesd (Mrcz-Zeheb), bnl-Esr (el-Kmil fitTrih), bn Kesr (el-Bidye ven-Nihye) bn Haldn (Unvnul-ber) bn Miskeveyh (Tecriblmem) vb. eser adlarna bakldnda, nceki mverrihlerin tarihe gnmz slm tarihilerinden daha genel ve evrensel planda baktklar aka grlr. Hatta bu konuda ilk Mslman tarihiler, Batl meslektalarna da nclk etmilerdir. nk Bat dnyasnda Hz. demi insanln balangc olarak ele alan evrensel tarih anlay ancak 1679 tarihinde Fransz piskopos Bousset tarafndan Evrensel Tarih zerine Nutuk isimli kitapla balam iken10 Halife b. Hayyt (240/854) ve Yakb (292/905) gibi Mslman tarihiler bundan asrlar nce dnya tarihinin ilk rneklerini sunmulardr. Gerek byle olmakla birlikte, Mslman tarihilerin bu evrensel baklar zamanla iine kapanma haline dnm, onlar ya nceki tarihlerin zetlerini yazmakla megul olmular, ya da daha ok blge, ehir veya milli tarihlere ynelmilerdir. stelik zamanla tarihin alan daha da daraltlarak yerel ve blgesel tarih yazcl balam, ayrca tarih din ilimlerden biri olarak kabul edilmeye balanmtr. Muhteva farkll de ister istemez genel anlamda tarihi, zel anlamda slm tarihini kelm, fkh, tefsir gibi din ilimlerden biri haline getirmitir. Bu anlayn bir neticesi olarak da tarih, bir taraftan kelmn, dier taraftan, hukukun, hatta ahlkn konusu gibi incelenmeye ve aklanmaya allm, zellikle yakn zamana kadar Mslman alimlerden bir ksm slm tarihi konularyla ilgilenmeyi, itikad bir mesele olarak telakki etmiler, bu konularda fikir beyan etmeyi slm akaidi hakknda gr aklamakla bir tutmulardr. Benzer ekilde slm tarihini din bir ilim olarak kabul edenler, bunun yansmas olarak tarih meseleleri bir fkh mevzuu eklinde ele almaya, politik niyetle gerekletirilen faaliyetleri ictihad kavramyla aklamaya almlar, siyas muhteval hadiselere hukuk penceresinden bakmlardr. Halbuki gerek konu, gerek aratrma metodu, gerekse sonuca ulama asnda tarihle hukuk birbirinden tamamen farkl disiplinlerdir. Bu sebeple slm tarihindeki olaylar fkh anlamda ictihadla aklamak mmkn deildir. nk fkh ictihad bir ina, bir hkm ortaya koymak, tarih ise gemii ve gemite olanlar haber vermek, olgu ve olaylar takdim etmektir. te yandan, gemiteki hadiselere u veya bu nedenle itirak edenler, bu faaliyetlerini bir ictihad konusu deil, siyas bir tercih olarak gerekletirmilerdir. Ayrca onlarn olaylara mdahil olmalarnn tek sebebi sevap kazanmak deildir. Tarihteki kahramanlarn yaptklar ey, sadece iinde bulunduklar artlarda siyas ve ahs tercihleriyle hareket etmektir. Btn bunlarn tesinde, Mslmanlarn dahil olduklar hadiselerin sadece ictihad, sevap-gnah anlayyla ele alnmas, tarihinin gayretini tarihteki olaylarda kim ne kadar sevap ald izelgesini tutma ameliyesine dntrr ki, bu anlay, binlerce ylda oluturulmu tarih birikimini anlamsz ve faydasz bir malumat yn haline getirir. Kelm, fkh gibi din ilimlerin metodlar kullanlarak ortaya konulan tarih yorumlarnn btn insanla hitap etmesini beklemek mmkn deildir. Bu sebeple slm tarihinin aynen ilk Mslman tarihilerin yaptklar gibi sadece Mslmanlar deil, insan muhatap alr hale getirmek, yani tarihi evrensel boyutta bir tasavvura yeniden kavuturmak gerekir. Nitekim dnyann en byk tarih felsefecilerinden kabul edilen bn Haldn (808/1406), tarihi din bir ilim deil, beer, insan bir ilim olarak kabul etmi, tarihle ilgili gr ve dncelerini bu anlay zerine bina etmitir.11 ayet Mslman tarihiler, bn Haldnun ortaya koyduu tarih bak asn dikkate almazlarsa, onlarn insanla hitap eden ilm eserler meydana getirmeleri mmkn olmayacaktr. Bunun tabi sonucu, dnyann, hatta bir ok Mslmann slm tarihini msteriklerin ekseriyetle keyf ve art niyetli deerlendirmelerle yazdklar kitaplarndan renmeye devam edecek olmalardr. Mslman alimlerin msteriklerin eserlerine yazdklar veya yazacaklar reddiye trnden kitaplar ise tepki boyutlarn aamayaca iin pek bir tesir de icra edemeyecektir. Btn bunlardan dolay, slm tarihi almalarn srf ie dnk mesaj kayglar tayan ve menkbe snrlarn aamayan faaliyetler olmaktan kurtarmak, bunun yerine btn slm tarihi konularn bilimsel bir anlay erevesinde yeniden ele almak, gerek siyer, gerekse slm tarihi mevzularnda sadece Mslmanlara deil, btn insanla hitap edecek eserler meydana getirmek Mslman tarihilerin ncelikli grevi olmaldr.

II. SLM TARH LMNN DOUU VE YAZILII slm tarihini resm olarak Kurnn inzl tarihi olan M. 610 ylndan itibaren balatmak mmkndr. nk bu ilmin ilk kayna Kurndr. Dolaysyla Mslmanlarn tarihle balantl ilk nemli admlar Kurnn yazya geirilmesidir. Hz. Peygamberin (sav) sz ve davranlar anlamndaki snnet, slm tarihinin Kurndan sonraki ikinci kayna kabul edilir. Hz. Peygamber (sav) balangta vahiyle kartrlmas endiesiyle hadislerin yazlmasna izin vermemi12 Ancak karma ihtimali ortadan kalknca hadislerin kaydedilmesine ruhsat kmtr. Nitekim sahbeden Abdullah b. Amr b. el-s (65/685), Allah Raslnden (sav) ald izinle es-Sahfets-Sdka adn verdii bir hadis rislesi kaleme almtr.13 Daha sonra da Eb Hreyre (58/678), Enes b. Mlik (91/709), Abdullah b. Abbs (68/687) da hadis kitabetine balamlardr.14 Kurn ve hadslerin kaydedilmesinin yannda Mslmanlar muhtelif sebeplerle tarih ilmine ilgi duymulardr. Esasnda bu ilginin kayna yine bizzat Kurn ve hadistir. nk Kurn- Kerimde, Mslmanlara gemi mmetlerin hayatlarn renmek ve onlardan ders almak emir ve tavsiye edilmitir. Ayrca yine Kurnda Hz. Peygamberin (sav) en gzel rnek olarak gsterilmi olmas, Mslmanlarn onun hayatnn her detayn renme ihtiyac duymalarna sebep olmutur. Bu ve benzeri sebeplerle gerekletirilen faaliyetler sonucunda slm tarihilii adna kymetli tarih malzemeleri ortaya kmtr. Buna ilave olarak Mslmanlarn farkl din ve kltrlerle karlamalar sonucunda, baka insan topluluklarnn, zellikle de ehl-i kitab mensuplarnn tarihe dair bilgileri de onlarn tarih birikimine dahil olmu, bunun sonucunda slm tarihinin bilgi kaynaklar oalm, konular da genilemitir. Ehl-i kitaba ait olan srailiyat ad verilen bilgiler, bilhassa Yahudlikten slma girmi olan Kabul-Ahbr (32/652) ile Abdullah b. Selm (43/663) kanalyla slm tarihi rivayetleri arasnada yer bulmutur.15 Kaynaklar zamanla artan Mslman tarihiler, siyer ve mez tetkikleriyle baladklar tarih yazcln gelitirmiler, Halifeler Tarihi, Fetihler Tarihi, Tabakat Kitaplar, Eski Arap Tarihi, Peygamberler Tarihi, ehirler Tarihi, Slale Tarihleri, Ensab Kitaplar gibi birbirinden farkl muhteval zgn eserler meydana getirmilerdir. slm tarihiliinin ilk rneklerini mez ve siyer kitaplar tekil eder. Baka bir ifadeyle, slm tarihinin hadis disiplininden bamszln kazanmaya balamasnn ilk sonular mez ve siyer kitaplardr, denilebilir. Mez kelimesi arzu, istek, savamak, sava yeri manalarna gelen maz kelimesinin cemi olup bundan treyen gazve ise sava karlnda kullanlmaktadr. Mez gzlerin sava menkbeleri anlamnda olduu gibi, gazveler manasndaki mazt kelimesinin oulu olarak da kullanlmtr. Teknik anlamda ise mez, Hz. Peygamberin (sav) her trl asker faaliyetleri veya bu faaliyetleri konu edinen kitap demektir. Siyer ise srenin oulu olup ynelmek, seyahat etmek anlamlarna gelir. Istlah olarak da Hz. Peygamberin (sav) btn hayatn ele alan hal tercemesi demektir.16 Tarifinde de ifade edildii gibi, siyerin alan mezye gre daha kapsamldr. Daha dorusu siyer, ierik itibariyle mezyi de iine almaktadr. Dolaysyla Hz. Peygamberin (sav) btn hayatn konu alan rivayetleri bir arada toplayan risle ve kitaplara siyer veya sre adn vermek mmkndr. lk siyer ve mez almalar sahbe nesliyle balar. Fakat onlar bu konuda mstakil kitap yazmamlar, sadece bulduklar malzemeleri bir taraftan dzensiz bir ekilde defterlere kaydederken, dier taraftan da bildiklerini talebelerine nakletmilerdir. Siyer ve mezye ait ilk eserleri yazmak Mslmanlarn ikinci nesli olan tabina nasip olmutur. 17 Onlar, Hz. Peygamber (sav) zamanna ait baz yazl vesikalar yannda, ashbdan kendilerine ifah olarak intikal eden haberleri, hem nakletmeye ve kronolojik esasa gre yazmaya balamlardr. Bu tr telif faaliyetleri hicretin birinci asrnda sratli bir gelime gstermi, bilhassa Emevlerin sonu ile Abbslerin banda byk siyer ve mez eserleri ortaya kmtr.18 Zikri geen dnemin en mhim simalar bn ihb ez-Zhr (124/742) ve yazd Kitbul-Mez isimli eseri gnmze kadar ulaan bn shktr.(150/767). Mslman alimler, Hicr II. asrdan itibaren Hz. Peygamberin (sav) savalarndan bahseden eserlerin yannda, onun btn siyas, din, asker, hatta ahs faaliyetlerini iine alan siyer kitaplar yazmaya da balamlardr. Bu tr eserlerin en mehuru ise bn shkn rivayetlerini de iinde

barndran bn Himn (218/833) es-Siret'n-Nebeviyyesidir. Bu ve benzeri siyer kitaplar, konularn Hz. Muhammedin (sav) peygamberlik tarihi olan Milad 610 yl ile balatmayp, genel olarak Hz. Muhammedin (sav) peygamberlik ncesi hayatn da eser muhtevalarna dahil etmilerdir. Hatta bununla da iktif etmeyerek, kitaplarnda ilk bahis olarak Hz. Peygamberin (sav) atalarndan bahsetmiler, babasndan balayp nce Adnna, oradan smaile (as) nihayet Hz. deme kadar (as) soy silsilesini sralamlardr. Byle olunca da teorik olarak siyerin balangc Hz. deme yani insanln balangcna kadar gtrlm olmaktadr. Ancak siyer mellifleri, daha sonra umum tarihilerde grlecei gibi, eserlerinde bir peygamber tarihi fasl amayp, sadece Hz. Peygamberin (sav) Hz. deme (as) kadar ulaan ecere silsilesini vermekle iktif etmiler, daha sonra da onun yakn atalarn, bata Mekke olmak zere soyunun yaad blgenin ve evresinin tarih ve corafi hususiyetlerini aktarmlardr. Byle olmakla birlikte balang noktasn en azndan neseb sralamas yoluyla Hz. deme (as) kadar ulatrm olmalar sebebiyle siyer kitaplar, daha sonra teekkl edecek olan umum tarih eserleri iin bir model olmutur. Hicr ilk asrda siyer ve mezden baka Mslmanlar arasnda iki tr tarih yazcl gelimitir. Bunlardan ilki tarihilerin Hz. demden balamak zere melliflerin kendilerine kadar geen dnem olaylarn aktarp buna kendi yaadklar dnemin hadiselerini teferruatl olarak ilave etmeleri eklinde yazdklar kitaplardr. Bu trn en nemli temsilcisi olarak, Tabernin eseri Tarihu'l-mem ve'l-Mlkunu gstermek mmkndr. Balang dnemindedik dier mhim tarih yazm faaliyeti ise biyografi mecmualar mahiyetindeki tabakat kitaplardr. Bu eserler de umum tarih kitaplar gibi siyer almalar rnek alnarak telif edilmitir. Zira tabakat kitaplar nce Hz. Peygamberin (sav) hayatn daha sonra da onun ashbndan balamak zere tespit ettii tarih ahsiyetlerin biyografilerini aktarmlardr. Bunlarn en nemli temsilcisi bn Sadn etTabakt'l-Kbrsdr. Mslmanlarn sadece asker faaliyetlerini ele alan ftht kitaplar da ilk dnem eserleri arasnda saylr. Bu kitaplar konular itibariyle Hz. Peygamberin (sav) sadece asker faaliyetlerini inceleyen mez kitaplarna benzetmek mmkndr. Bu trn en mhim temsilcileri ise Vkdnin (207/822) Futhu-m, Belzrnin (279/892) Futhul-Buldn ve bn Abdilhakemin (257/870 Futh Msr ve Ahbruh isimli eserleridir. slm tarihinin erken dneminde yazlan bir baka eser eidi ise, Ensb kitaplardr. Araplarda ifah olarak devam eden soy ilgileri, bu almalar sayesinde yazl hale getirilmi ve slm tarihinin en ok mracaat edilen kaynaklar arasnda yerini almtr. Bunlara rnek olarak bnlKelbnin (204/820) Cemheretn-Nesebi, Zbeyrnin (236/850) Kitbu Nesebi Kureyi ve Zbeyr b. Bekkrn (256/870) Cemheret Nesebi Kurey isimli kitaplar zikredilebilir. Harc ve Emvl kitaplar da slm tarihilerinin bavuru kaynaklarndandr. Bunlar gerek Mslmanlarn, gerekse slm beldelerinde yaayan gayr-i Mslimlerin mal hak ve sorumluluklarn konu edinmitir. zellikle fethedilen blgelerin hukuk durumlar ve buralardan alnacak olan harac ve cizyenin tespiti gibi konularda bu tr kitaplar mhim yer tutar. Bunlar arasnda gelenler mam Eb Ysuf'un (182/798) Kitbul-Harc ile Eb Ubeyd Ksm b. Sellmn (224/832) Kitbul-Emvlidir. Tarih aratrmalarnn vazgeilmez kaynaklar arasnda kabul edilen ehir tarihlerinin ilk rneklerini de slm tarihinin balang dneminde bulmak mmkndr. Tirmiznin (255/868) Tarihu Buharas bu konuda ncelikli olarak zikredilebilir. Hicr ilk asrda telif edilen eserler, bu tarihten sonraki dnemlerde yazlan benzer kitaplara da rneklik etmitir. Yeni kitaplarn kaynaklar da bn shk, Vkd, bn Him, bn Sad ve Belzr gibi ilk dnem mellifleri olmutur. Daha sonra gelen tarihiler yukarda saymaya altmz trlerde ve genelde birbirinin tekrar mahiyetinde tarih kitaplar yazmlardr. Bunun yannda tarih telifine seleflerinden farkl bir bak as getiren ve tarihi olaylara zgn yorumlar getiren mellifler de olmutur. Saylar az olan bu tarihilerin banda 808 (1406) ylnda vefat eden bn Haldn gelir.

slm tarihilii bn Haldn ile birlikte yeni bir veche, daha dorusu ilmlik vasf kazanmtr. Onun tarih yazmna getirdii en mhim yenilik ise, tenkit metodudur. Tarih aratrmalarna tarih felsefesi konularn ilk kez dahil eden, tarih olaylar aktarmada rivayetin yannda dirayeti de gndeme getiren ilk Mslman tarihi odur. Hatta bu anlamda bn Haldn, sadece Mslmanlarn deil, Batl aratrmaclarn da ncs kabul edilir. Bu sebeple onu, dnya tarihiliinde rivayeti ve retici tarihten neden-naslc tarih anlayna geii salayan ilk aratrmac olarak kabul etmek mmkndr. bn Haldnu orijinal hale getiren hususiyetlerinden biri de, yazdklarn sadece rivayetlere dayandrmayp, bizzat kendi mahedelerinden de istifade etmesi olmutur.19 Aslnda bn Haldndan sonra da Mslman tarihiler pek ok eserler telif etmilerdir. Ancak bunlar, genel olarak nceki tarihileri taklit eden, birbirinin tekrar, eskilerin muhtasar veya erhi kabilinden kitaplar olmann tesine geememilerdir. Bu alanda tarih tenkidi hassasiyetiyle yazlan eserler, XIX.Yzyldan itibaren ortaya kmaya balamtr. Ahmed Emn, Mevln ibl, ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilmi gibi tarihilerin kitaplarn buna rnek gstermek mmkndr. Zamanmzda ise akademik alma mahsl tez mahiyetindeki aratrmalar slm tarihi alanna nitelikli eserler kazandrmaktadr.20 III. SLM TARHNN KAYNAKLARI Tarihi, gemii ancak gemiten kendisine ulaan kalntlar ve kaynaklar sayesinde inceleyebilir.21 Kaynak ise aratrmaclara tarihle ilgiler bilgiler veren malzeme demektir. Dolaysyla insan dorudan veya dolayl olarak ilgilendiren ve gemie ait olma zellii tayan her ey tarihe kaynaklk edebilir. Ancak bir malzemenin kaynak olmas iin, ya incelenilen devirde meydana gelmi olmas, ya da o devre yakn bir zamanda ve devrinin kaynaklarndan faydalanarak ortaya karlm olmas gerekir. slm tarihinin kaynaklarn ana kaynaklar ve mracaat eserleri olmak zere iki ksmda incelemek mmkndr. Ana kaynak, incelenmek istenen dnemden kalan veya o dnemle ilgili olarak bize ulaan kaytlar demektir. Bu kaytlar, gzle grlen bir eser, ayakta kalan bir bina, yazl bir vesika veya telif edilmi bir kitap olabilir. Ana kaynaklar da kendi arasnda esas ana kaynaklar ve yardmc ana kaynaklar eklinde ikiye ayrlr. Esas kaynaklar, melliflerin belli dnem hakknda kaleme aldklar ve bu dneme ait olaylarla, o dnemin kltrel artlarn aktarmay hedefleyerek yazdklar kaynaklardr. Bunun yannda eser sahiplerinin ilk planda tarih hadiseleri aktarmak amacyla kaleme almadklar, ancak ilerinde dorudan veya dolayl olarak tarihle alakal bilgilerin dank bir ekilde bulunduu kaynaklar vardr ki, bunlara da yardmc kaynak ad verilebilir. iir divanlar, szlkler, fkh ve msik kitaplar bu tr eserlere rnek verilebilir. slm tarihi almalarnda ana kaynaklarn banda Kurn- Kerm gelir. Kurn- Kerm, milad 610 ylndan 632 ylna kadar 23 yl boyunca nzil olmutur. Bu kitap slm tarihi aratrmaclar iin ayn zamanda chiliyye dnemine en yakn ve en Mteber yazl vesikadr. slm tarihinin ba kayna phesiz Kurn- Kerim olmakla birlikte, bu kitapta gemi mmetlerin ancak ok az ksmndan bahsedilir. Zira Kurn bir tarih ve haberler kitab deildir. Burada anlatlan kssalarn asl hedefi tarih malumat vermek deil, insanlk dncesini ykseltmek, onu devaml olarak karlkl sorular sormaya sevketmek, devaml hakk aratrmak, akl sahiplerini doru yola ulatrmak iin insanln tecrbe hulasasn takdim etmek, nihayet tarih hareketinin gemiini, geleceini, imdiki zamann kuatan Allahn sonsuz ilmine delil sunmaktr.22 Kurnda zikredilenleri tafsilatlandrmak, tebih, istire gibi kapal kavramlar izah etmek veyahut Kurn ahkmn ortaya koymak amacyla yazlan tefsir kitaplar da tarihe kaynaklk ederler. Tarihiler iin bunlarn en mehuru, kendisi de ayn zamanda bir tarih mellifi olan Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Tabernin (310/963) Tefsrt-Taber ismiyle hret bulan CmiulBeyn an Tevli yil-Kurn isimli eseridir. Esbb- Nzl (yet ve srelerden her birinin nzil olduu zamanda iniine vesile olan sebeplerden) ve Nsih ve Mensh kitaplar da (hkmn

geersiz olmas sebebiyle neshedilen yetlerden ve bunlarn yerine geen yetlerden bahseden eserler) de tefsir kitaplar arasnda saylr ve dolayl olarak tarihilerin kaynaklar arasnda yer alr. Ana kaynaklar sralamasnda Kurn- Kermi, Hz. Peygamberin (sav) snneti ve snnetin yazl ekli olan hadsler takip eder. Hadsin kymeti, onun, Kurnn zet olarak kaydettiini tafsilatlandrmas ve aklamasndan gelir. Bundan dolay Kurnda ortaya konulanlara uygun olduu takdirde hem din hem de tarih konusunda hads en ncelikli kaynaktr. slm tarihine kaynaklk eden pek ok hads mecmuas bulunmaktadr. Bunlarn en nemlileri mam Mlikin (179/975) Muvatta, Ahmed b. Hanbelin (241/855) Msnedi, Drimnin (255/868) Sneni, Buhrnin (256/870) Sahihi, Mslimin (276/889) Sahihi, Eb Dvd (275/889), Tirmiz (279/892) ve Nesanin (303/915) Snenleridir.23 slm tarihinin konular iinde yer alan slm ncesi dnem esas kaynaklarnn banda chiliyye devri edebiyat eserleri gelir. Chiliyye edebiyatnn ou kaybolmu, ardndan bir ok kii bir iir veya sz sahibinden bakasna nisbet ederek, ya da air ve nesir yazclarnn dilinden bir eyler uydurarak chiliyye edebiyatna ilaveler yapmaya kalkmtr. Buna ramen chiliyye iiri tarih iin mhim bir kaynak olma hususiyetini kaybetmez. Mufaddal b. ed-Dabbnin (170/786) el-Mufaddaleyyt, el-Asmanin (216/831) el-Asmaiyyt, Eb Temmmn (231/8446) Dvnl-Hamsesi bu bahiste zikredilebilir. Chiliyye dnemi hayat ana kaynaklar arasnda lugat kitaplar da bulunur. Arap dili szl, dilsel ifadelerin anlamlar yannda coraf, tarih, ilm, amel ve bedi bilgiler de ihtiva ederler. Bundan dolaydr ki, Arapa szlkler, dnemleri iin mhim kaynaklardr. Byk Arap kmuslar olan Firuzabdnin (817/1415) el-Kmsul-Muhti, bn Manzurun (771-1369) Lisnul-Arab ve Murtaz ez-Zebdnin (1205/1790) Tcul-Arsu en fazla mracaat edilen szlklerdir. slm tarihinin en mhim kaynaklarndan biri de corafya ve tarih kitaplardr. Hemdnnin (334/9045) Sfatu Cezretil-Arab, Makdisnin (390/1000) Ahsent-Teksimi, Bekrnin (487/1094) Mucem Mastacem, Ykt el-Hamevnin (626/1229) Mucemul-Buldn bata gelen corafya kitaplardr. Mucemul-Buldn aslnda ounluu corafyaya ait bilgiler ieren bir ansiklopedi olmakla birlikte, iinde tarih ve edebiyata dair bilgiler, kltr ve medeniyete ilikin deerlendirmeler de mevcuttur. Araplar nazarnda en nde gelen tarih kitab, Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Tabernin Trhur-Rusl vel-Mlk (veya Trhul-mem vel-Mlk) isimli eseridir. Mellif, aynen tefsirinde yapt gibi kendisine ulaan btn rivayetleri toplam, ancak birka istisna dnda rivayetleri herhangi bir tercihte bulunmakszn aktarmtr. Kendisinden sonraki genel tarih almalarna da rneklik eden Tabernin bu kitabn 3 ksmda deerlendirmek mmkndr. Birinci ksmda dnyann yaratlmas (kozmoloji), ardndan da ilk insandan balamak zere insanln gemii anlatlr. Bu ekilde slm tarihinin alan insanlk tarihiyle zde hale getirilmi olur. Eserin bu blmne Peygamberler tarihi de denilebilir. Taber ve benzeri ekilde yazlan eserlerin balang ksmlarnda Yahud ve Hristiyan kutsal kitaplarndan oka ifade edilmitir ki, buna daha nce de deinildii gibi, israiliyat ad verilmektedir. Byle olduu iindir ki, gerek Tabernin, gerekse onun model alan sonraki tarihilerin kitaplarnn tenkide en mukavemetsiz olan ksmlar balang blmleridir. Trhul-memin ikinci ksmnda Hz. Peygamberin (sav) hayat ele alnr. Onun soyu, ailesi, peygamberlikten nceki hayat, peygamberlii, savalar bir mez ve siyer kitab slubuyla aktarlr. Bu ksmlar umum tarih kitaplarnn en gvenilir yerlerini tekil eder. nk bu blmler yazlrken, Kurn ve Hadsin yannda sadece Hz. Peygamber (sav) dnemi ile ilgili olarak kaleme alnan siyer ve mez kitaplarndan istifade edilmitir. Taber ve onun ilm haleflerinin kitaplarnn son ksmlar, Hz. Peygamberden (sav) sonraki dnemden balamak sretiyle melliflerin kendi zamanlarna kadar geen dnemi ele aldklar blmlerdir. Eserlerin bu blmleri, birinci blmleri kadar zayf olmamakla birlikte, siyeri konu edinen ikinci blmler kadar da gvenilir deildir. Mesdnin et-Tenbh vel-rf, Mrcz-

Zeheb ve Ahbruz-Zaman, bnl-Esrin Tarihul-Kmili, bn Kesrin el-Bidye venNihyesi de Taber ile benzer hususiyetler arzeder. slm tarihinin kaynaklarndan biri de edebiyat kitaplardr. bn Kuteybenin (276/889) Uynul-Ahbr Ebul-Ferec el-Isfahnnin (357/967) Kitabul-Ensi ve ihbuddin enNuveyrnin (733/1332) Nihyetl-Ereb f Funnil-Arab Arap hayatnn edeb ve ictima adan tasvir eden derli toplu edebiyat kitaplarnn en nemlileridir. Merzubnnin (368/979) Mucemuuars, bn Sellm el-Cmahnin (231/846) Tabakatu Fuhli-uars, bn Kuteybenin e-ir ve-uars ve Chzn (255/868) el-Beyn vet-Tebyn ile el-Hayevn da bu tr eserlere ilave edilebilir. slm tarihi kitaplar iinde esas kaynaklardan baka bir de mracaat eseri ad verilebilecek ikinci tr kitaplar vardr ki, bunlar herhangi bir asr konu edinen, ancak o asr getikten ok sonra yazlan kaynaklardr. Mracaat eserinin kymeti, inceledii asra yakn telif edilmesiyle doru orantldr. Bu kaynaklar ikiye ayrlr: Birincisi, kaybolmu kitaplara dayanlarak yazlan eserlerdir. Mesel Kitbul-En mellifi Isfahn, eserinde, nakilde bulunduu pek ok mellif ve kitabn adn verir. Fakat onun zikrettii kitaplar gnmze kadar ulamamtr. Bundan dolay KitabulEn ana kaynak grevi yapmakla birlikte, mracaat eseri saylr. Daha dorusu bu eser, muhtevas gerei ana kaynaktr, fakat daha sonra yazld iin mracaat eseri snfna dahil olur. Mracaat kaynaklarnn ikinci eidi ise Corci Zeydann Trhu dbil-Luatil-Arabiyyesi gibi, melliflerinin elimizde bulunan ana kaynak ve mracaat eserlerine dayanarak yazdklar kitaplardr. Chiliyye dneminin siyas, ictima ve fikr tarihiyle ilgili mracaat kaynaklarnn en muhteval ve en yenisi ise Cevad Alinin el-Mufassal f Tarihil-Arab Kablel-slmdr. Mellif eserinde Yemen, Necid, Hicaz, Irak ve amda chiliyye tarihi hakknda gemite ve gnmzde ne sylendiyse kitabna almaya alm, stelik msteriklerin bu konuda sylediklerini de ilave etmitir. phesiz bu kitap, aratrmaclar iin, bir ok tarih usl ve mracaat eserine bavurma ihtiyac brakmamaktadr. Her ikisi de Corci Zeydan tarafndan yazlm olan Trhul-Arab Kablel-slm ile Trhu Temeddnil-slmnin birinci cildi de chiliyye tarihine dair mracaat eserlerindendir. Bunlara Muhammed kr el-lsnin (1270/1853) Bulul-Ereb f Marifeti Ahvlil-Arabn da eklemek mmkndr.24

BRNC BLM VII. YZYILDA DNYA I. VII. YZYILDA DNYANIN GENEL DURUMU Hz. Peygamberin (sav) yaad Arap yarmadas, VII. yzyln hareketli hayat alanlarndan birisidir. Her eyden nce burada bulunan Araplar, evrelerinde yaayan baka milletlerle din, ictima ve iktisad mnasebetler gelitirmilerdir. Bu hareketlilikte blgenin dou-bat istikameti ticaretinin kilit noktasnda bulunmasnn nemli derecede rol vardr. Bu sebepledir ki, Arabistana Hindistan, hatta inden tccarlar gelmilerdir. D dnya ile youn ilikisi sebebiyle burada gerekleen her hadise, dorudan veya dolayl olarak yakn evre ve daha uzak blgelerdeki lkeleri etkilemitir. Dolaysyla Hz. Peygamberin (sav) yaad blgenin zeliklerinden nce, Arabistan evresinin belirgin hususiyetlerini ve evresiyle ilikilerini ortaya koymak gerekir. A. N inin tarihi milattan nce 2000 ylna kadar ular. Slale hanedanlklar tarafndan ynetilen lkede merkezi idarenin zayflad dnemlerde mahalli devletler kurulmutur. Sk sk Trk boylarnn hcumlarna maruz kalan lkede uzun asrlar dahil karklklar hkm srm, Hz. Peygamberin (sav) doduu yllarn akabinde iktidar ele geiren kuzeydeki Sui hanedan dier kk krallklar yenerek birlii salamtr. Fakat bu hanedan hakimiyetini kuvvetlendiremeden 618 ylnda yklm ve yerini Tang slalesine brakmtr. Bu slale de Trklerle mcadeleye girimi ve Trkistana girmeyi baarmtr.25 slmiyetin ortaya kt dnemde inde i karklklar kendisini gstermi, lkede Konfiynizm ile birlikte kurulan sosyal sistem zlmeye balam, Hindistandan gelen Budizm de bu zlmeye are olamamtr.26 B. HNDSTAN Hindistann tarihi M. 7000 yllarna kadar uzanr. Asyadan gelen Ariler ve Persler uzun zaman lkeye hakim olmulardr. Daha sonra Maurya krall, ardndan da srasyla Sungalar, Satavahanalar, Bat Hindistanda Sakalar ve blgede Budizmin kuvvetlenmesini salayan Kuanlar ynetimi ele geirmilerdir. M. 330-540 yllarnda hkm sren Grupta mparatorluu zamannda eski Hint medeniyeti en stn seviyesine ulamtr. VI. Yzyln balarndan itibaren kuzeyden Akhunlarn saldrlar neticesinde 540 ylnda bu devlet yklm, lke siyas birliini yitirmi, Hindistan topraklarnda bir ok bamsz devlet kurulmutur. Hz. Peygamberin (sav) yaad dnemde Thanesvar Kral Hara (606-647) zellikle Hindistann kuzey tarafn kontrol etmi ardndan da tamamn birletirmitir. Onun idaresi dneminde Hindistan halk skunet iinde yaamtr. Ancak onun lmyle birlikte lkede salanan birlik ortadan kalkm ve Hint toptarlar meydana gelen i atmalarn bir sonucu olarak ayr idareye blnm, bu da lke iinde yeni atmalarn sebebi olmutur. Hindistan balangta Hinduizmin etkisinde kalmtr. Kurulan kast sistemini de yerletirmi olan Hinduizmin inan esasn oluturan dnya hayatn terk etme anlay Hindistan cemiyetini perian etmitir. Daha sonra gelen Buda Hintlilerin bu anlayn tashih etmeye almsa da eski inanc temsil eden Brahmanlk zamanla Budizmin getirdii retiyi etkisiz hale getirmi, bunun sonucunda Hindistan yeniden kargaa dnemine girmitir. 27 C. HABESTAN Habeistan dnyann en eski yerleim blgelerindendir. lkedeki krallk Arabistandan gelen Sm asll Sebeiler tarafndan kurulmu, zamanla Arabistanl gmenler blgedeki hakimiyetlerini glendirmilerdir. Habeliler Yahudlii benimseyen Himyer kral Z Nvsn basksndan bunalan Hristiyan dindalarnn arsyla Yemene bir ordu gndermiler. Arabistann gney blgelerini kontrol altna alan Ebrehe komutasndaki Habeliler, Hz. Peygamberin (sav) doduu ylda Kuzey Arabistana doru da harekete geerek Mekkeyi igal etmek istemi, ancak hedefini gerekletiremeden geri dnmlerdir. Orta Arabistandaki bu baarszlk onlarn Yemendeki hakimiyetlerine de menf ynde etki etmitir. Nitekim ksa sre sonra Habeliler, Ssnler

tarafndan Yemenden karlnca, Arap Yarmadasyla balantlar kesilmitir. slmiyetin ortaya kt dnemde Habeistan dahilinde meydana gelen iktidar mcadeleleri de Habelilerin blgeyl ilgilerini daha da zayflatmtr. Bununla birlikte Habeistan, Mekkelilerin basksndan bunalan lk Mslmanlarn bir ksm iin gvenli bir yurt olmutur. 28 D. DOU MPARATORLUU (BZANS) Byk Roma mparatorluunun dou ksmn tekil eden Anadolu, Kuzey Afrika, Msr, Suriye ve Avrupada Tuna nehrine kadar olan topraklarda 330-1450 yllar arasnda hkm sren Bizans mparatorluu, Hz. Peygamberin (sav) dnyaya geldii yllarda Arap yarmadasnn dousundaki Ssn mparatorluu ile byk bir rekabete halindeydi.29 stanbul merkezli olarak VII. yzylda ktada byk bir corafyay kontrol eden Bizans, merkezde taht kavgalar ve dahil karklklar sebebiyle eski gcn kaybetmi, stelik farkl mezheplere mensup vatandalarna uygulad ekonomik ve din basklar, devletin tebea zerindeki meruiyetini de yitirmesine sebep olmutu. Kuzeyden gelen Avar ve Slav tehdidi, douda da Ssnlerin yaylma politikas bu devleti yklmann eiine getirmitir. Nitekim Ssnler, 611 ylnda batya doru yryerek Suriye, Anadolu ve Msr gibi nemli Bizans blgelerini istila edip stanbul yaknlarna kadar ulamlardr. mparator Herakleios (610-641) bu saldrlardan ancak ar artlar altnda bir anlamayla kurtulabilmitir. Hz. Peygamberin (sav) Mekkedeki tebli faaliyetinin srd bu dnemde, Ssnlerin ehl-i kitaba mensup Bizansllar yenmesi haberine son derece memnun olan putperestler, kendilerinin de Mslmanlar ayn ekilde yok edeceklerini dillendirdiklerinde Rm sresinin u ayeti nzil olmutur: Elif Lm Mm. Arzn yakn bir yerinde Rum milleti malup edildi. Onlar, malubiyetlerinden sonra birka sene iinde galip geleceklerdir.30 ki taraf arasndaki atma 622 ylnda yeniden balam, nihayet Bizansllar 627 ylndaki Ninova savanda Ssnleri kesin bir malubiyete uratarak kaybettikleri topraklar yeniden kazanmlardr. Bizans devleti ran karsnda elde ettii bu baarya ramen iteki siyas mcadele ve din problemleri zememitir.31 O kadar ki, lke iinde farkl mezheplere sahip olan gruplar birbirlerinin varlklarna dahi tahamml edemez hale gelmiler, idareci hakim tabaka ise farkl din gruplar arasndaki atmalar durdurmak yerine, siyas menfaatleri gerei bunlar krklemilerdir. Byle olunca da devlet, din ihtilflarda aka taraf konumuna getii iin, kendisine muhalif grd topluluklar karsnda meruiyetini yitirmitir. Btn bunlarn sonucunda lkenin resm mezhebinden olmayan muhtelif Hristiyan ve Yahud topluluklar, kendi dindalarnn emri altnda yaamaktansa, yabanc bir hakimiyeti tercih etmeye, hatta dardan gelecekleri kurtarc olarak grmeye balamlardr.32 E. SSN MPARATORLUU rann devlet gelenei ok eskilere dayanr. lkede ilk nce M. 708de Medler, onlardan yaklak bir buuk asr sonra da Persler ve Ahameniler hakim olmulardr. rann ynetimi slmn ortaya kt dnemde 226 ylnda kurulan Ssn hanedannn elinde bulunuyordu. ran devleti douda Trklerle batda ise Bizans ile siyas rekabet halindeydi. Zengin Irak topraklarndan ynetilen bu mparatorluk bir taraftan Afganistan, dier taraftan da Amuderyaya kadar uzanyordu. ranllar yaklak 10 yl (615-626) sreyle Bizansn Ortadou ve Msrdaki topraklarn ele geirmilerse de daha sonra stnl yine rakiplerine kaptrmlardr. Bizans topraklarndan ekilmek zorunda kalan Ssnler, hedeflerini Arap yarmadasna evirmiler, Fars Krfezinde ve Arabistann gney kylar boyunca etki sahalarn geniletmiler, blgede bulunan prenslikleri kendilerine balamay baarmlardr. Ancak lkede istikrar salayan Nurevnn (531-579) lmnden sonra iktidara gelen II. Hsrev Perviz (590-628) dneminde Ssnler ilk nce gerileme, ardndan da k srecine girmitir. slmn yayld ilk yllarda Ssn mparatorluunun resm dini Zerdtlk, en kutsal sembol ise ateti. Zerdtler iyilik tanrs olarak kabul ettikleri Ahuramazday mill tanr olarak kabul ediyorlard. ran halknn bir ksm ise yldzlara, aalara tapyordu. Altnc asrda randa ortaya kan Mazdek kendisini Zerdtn halefi ilan etmi ve toplumda mterek servet ve aile

dncesini yaymaya almtr. Ona gre yakn akraba, hatta kardelerin bile evlenmesinde bir mahzur yoktu. Toplumla ilgili olarak bu sapkn grleri ortaya koyan Mazdek idam edilmise de, onun fikirleri ran toplumunda uzun zaman etkinliini srdrmtr. Btn bunlar sebebiyle ran, slmn ortaya kt dnemde hem siyas hem de din kargaa iinde bulunuyordu. 33 zetle ifade etmek gerekirse, VII asrda dnyann her tarafnda bir istikrarszlk ve dzensizlik hkm sryordu. nsanlardan bir ksm materyalist bir anlayla vahi bir ekilde dnya ve dnya nimetlerinin peine dmlerken, geri kalanlar ise bunun tersi olarak saadeti dnyadan el-etek ekmede aramlardr. Bu ifrat ve tefrit ortamnda insann ruh ve bedenden olutuu gerei, her iki anla savunanlar tarafndan ihmal edilmitir. Dolaysyla insanlk bu artlarda hem dnyay dzene kavuturacak, hem de ruh/din problemleri ortadan kaldracak bir rehbere ihtiya duyar hale gelmitir.34 Muhammedin (sav) gnderilmi bulunduu alem bir kurtarcya son derece muhtatr, alem, o zamandaki vaziyeti ile Raslllahn (sav) niin zellikle o ada gnderildiinin sebebini aklamaktadr. phesiz Kurn- Kerim, daha sonra insanln bu krizinin boyutlarn u ekilde dile getirecektir: Karada ve denizde insanlarn elleri ile kazandklar nedeniyle her yeri bozulma sarmtr, bu yzden onlara iledikleri baz eylerin acsn tattracaz, belki dn yaparlar. (Rm, 30/41) Milad altnc asr yarlandnda btn din ve mezhepler, uradklar paralanmalar, kendilerine yamanan cesetler, tuhaf ve yanl deerler sebebiyle arldklar rol becerecek bir gten tamamen yoksun bulunuyorlard. Buradan hareketle bunlarn yapacaklar tek ey, bayndrlk ve medeniyet ilemine nderlik iini omuzlayacak olan yeni yolcuya yollar geniletmekti. Elbette Muhammed (sav) idi bu yolcu. Doumundan krk yl sonra slm risletini alp onu btn dnyaya ulatrd, Allah yeryzndeki halife kld ve kendisini alemlere kar onurlandrd bir insan gibi yaamak isteyen herkese tek yolu gsterdi.35 II. ARABSTAN VE ARAPLAR Hz. Peygamberin (sav) hayat ve faaliyetleri ile ilgili bahislerin takdimine gemeden nce, onun iinde doduu, yetitii, kendisine peygamberlik grevinin verildii ve slm tebli ettii ortamn coraf, etnik, sosyal, kltrel, ekonomik ve din yapsnn genel hatlaryla ortaya konulmas gerekir. Zira Hz. Peygamber (sav), mrnn byk ksmn bu artlarn geerli olduu ortamda tamamlad; peygamber oluncaya kadar geen 40 yln, risletinin de ilk 13 yln chiliyye kurallarnn hakim olduu Mekkede geirdi. Ayrca chiliyye dnemi siyas, din, sosyal ve kltrel hayatnn tespit edilmesi, slmn ve Hz. Peygamberin (sav) gerekletirdii deiim ve dnmn deerinin gerek bir ekilde ortaya konulmasna da imkan verecektir. Arabistan, Asya, Afrika ve Avrupa ktalarnn kesitii blgede bulunan, dousunda Basra Krfezi ve Umn Denizi, gneyinde Hint Okyanusu, batsnda ise Kzldeniz ile snrl bir yarmadadr. tarafnn sularla evrili olmas, kuzeyinde yer alan am blgesinin yukar ksmlarnda Frat ile Asi nehirlerinin birbirlerine yaklamas sebebiyle Arap corafyaclar Arabistana ada (Cezre) adn vermilerdir.36 Arabistan, batda Kzldeniz kysnda Tihame olarak bilinen dar bir sahilden balar. Yarmadann orta ksmnda Hicaz, gneyinde ise Yemen bulunur. Yemenden douya doru gidildike Hadramuta, daha sonra Umn topraklarna ulalr. Necid, yarmadann kuzeyinde yer alr. Buradan da kuzeye doru gidildike Nfd l, Necidin gneydousunda Yemme, sonra da Hecer yahut gnmzde Bild-i Halc olarak bilinen Bahreyn blgesine varlr.37 Arap yarmadasnda iklim, yer yz ekillerinin eitliine gre farkllk gsterir. Ancak ounlukla kurak ve hararetin iddetli olduu l iklimi hakimdir. Blgede gece ile gndz arasndaki scaklk farkllklar ok fazladr. Yamur ok az yaar, ancak yad zamanda toprak yapsnn sertlii sebebiyle iddetli seller meydana gelir ki, bu da yreye bereket getirmek yerine tabii afet haline dnr.38 Bununla birlikte lde ksa sreli de olsa yaan yamur hemen orackta tabi hararetin yardmyla topra yeertir; otlar sratle byrler ve ardndan ayn ekilde sararr ve kururlar. Taif ve Medine gibi verimli topraa sahip olan az saydaki blgeler ise, Arabistann dier ksmlarna gre yamur sularndan daha uzun sre istifade edebilirler.39

A. GNEY ARABSTAN Tarihin en eski dnemlerinden itibaren Gney Arabistan hep bir hayat alan olmutur. Blgede M. 1400 ile 650 arasnda bakentlerine nisbet edilen Mainiler hkm srmlerdir. Bu devlet ticar faaliyetleriyle tannm, hakimiyet alan da Akdeniz, Kzldeniz ve Basra krfezinin kylarna kadar uzanmtr.40 Gney Arabistanda bu kralln ardndan Merib ehri merkezli Sebe krall kurulmutur. Tarm ve ticaretle megul olan Sebelilerin ina ettikleri Merib baraj mehurdur. M.. 750-115 yllar arasnda hkm sren bu krallk Himyerliler tarafndan yklmtr.41 Kahtn Araplarndan olan Himyerliler, Sebe halkn malup ettikten sonra Hadramut blgesini de topraklarna katmlardr. Tarm ve ticaretle megul olan seleflerine nazaran sava nitelikleriyle temayz eden Himyerler, Gney Arabistanda hakimiyeti ellerine aldktan sonra komular olan ranllar ve Habelilerle de mcadele etmilerdir. Tarihte Himyer krallar tbb olarak tannmtr.42 Himyerliler Milad IV. yzyln ortalarnda yaklak yarm asrlk bir sre Habe hakimiyetinde kalmlar, ancak 375 ylndan itibaren tekrar bamszlklarn kazanmlardr. Bu dnemde Gney Arabistanda Hristiyanlk yaylmaya balamtr. Ayrca lkeye gelen tccarlar sebebiyle Yahudlik de glenmitir. Himyer hanedann zamanla Yahudlii desteklemesi zerine, din ve politik sebeplerle Bizansllar ve Habeliler de lkedeki Hristiyanlar himaye etmilerdir. Dolaysyla Himyerliler dneminde Gney Arabistan din mcadelenin nemli bir merkezi haline gelmitir. Bu esnada kendisi de Yahudlii benimseyen Himyer kral Z Nvs, pek ok Hristiyan dinden dndrmeye zorlam, dinlerini terk etmeyenleri ise uhdd ad verilen ate dolu ukurlarda diri diri yakmtr. Kurnda buna iaret edilmektedir.43 Himyer kralnn katliamndan kurtulabilenler o dnenmde Hristiyanln hamisi durumunda olan Bizanstan yardm talebinde bulunmulardr. mparator, lkesinin Yemene uzakln ileri srerek bizzat kendisinin o blgeye ulamasnn mmkn olmadn, ancak Habeistanda hkm sren Aksum krallndan Yemene mdahale etmesini isteyebileceini bildirmitir. Eskiden beri Yemen zerinde hakimiyet kurmak isteyen Habe hkmdar bu teklifi memnuniyetle kabul etmi ve M. 525 ylnda Eryat isimli komutann emri altnda byk bir orduyu Arap yarmadasna gndermitir. Habelilerin geliiyle birlikte Yemendeki Himyerler devleti tarih sahnesinden silinmi, lke Hristiyanlarn kontrolne gemitir. Yemene kurtarc olarak arlan Habeliler, zamanla lkenin yeni istilacs olmular, Yemeni merkezden gnderdikleri valilerle ynetmeye balamlardr. Arabistann gneyinde hakimiyet salayan Habe krall, bunun ardndan Yemeni Hristiyanln nemli merkezlerinden biri haline getirmek iin Sanada Kulleys ad verilen bir kilise ina etmitir. Yemen valisi Ebrehe hem Hicazn tamamn siyas hakimiyetine almak, hem de Kulleyse rakip grd Kbeyi tahrip etmek iin 570 ylnda Mekkeye bir asker harekt dzenlemi, fakat hedefini gerekletiremeden geriye dnmtr. Bu arada lkenin istilaclar Habeliler ile yerli halk Yemenliler arasnda ekimeler meydana gelmi, pek ok Yemenli mstevliler tarafndan katledilmi, bu da lkedeki huzursuzluu had safhaya karmtr.44 Ebrehenin lmnden sonra Habeistann Yemen zerindeki etkinlii yava yava kaybolmaya balamtr. Bu dnemde onlarn halka kar zulmlerinden rahatsz olan Himyeriler soyundan gelen Seyf b. Z Yezen, daha nce Z Nvsa kar gerekletirildii gibi, bu defa Habe zulmn engellemek iin Ssnilerden yardm talebinde bulundu. Blgede Bizans devleti ile nfuz mcadelesi iinde olan ranllar daveti kabul ettiler. Kisr Hsrev Nurevn (551-579) mehur komutanlarndan Vahriz idaresinde gnderdii ordusuyla Habelileri Yemenden uzaklatrm ve Seyf b. Z Yezeni blgenin idaresine gitrmitir. Bu ekilde Yarmadann gney topraklarnn kontrol Ssn Hkmdar eliyle ranllarn eline gemitir. Ssnlerin son Yemen valisi Bznn hicretin 7. ylnda (M. 629) ylnda slmiyeti kabul etmesiyle blge tamamen Mslmanlarn hakimiyetine girmitir.45 B. KUZEY ARABSTAN Arabistann kuzeyinde bilinen en eski devlet Filistinin gneyinde kurulan ve M. IV ile M. 106 yllar arasnda varln srdren Nabt Kralldr. Devletin bakenti Petra ehridir.

Nabtler, hkm srdkleri dnem boyunca Roma mparatorluu ile Hicaz l arasnda tampon grevi yapmlardr. Romallar, lden gelebilecek bedev saldrlarndan korunabilmek iin bu devleti himaye etmilerdir.46 Ancak bu iyi ilikiler uzun sre devam etmemi, mparator Traianus (M. 98-117) Nabtler devletine son vermitir.47 Kuzey Arabistanda Nabt krallnn ardndan M. . I. yzylda Tedmrller (Palmirliler) devleti kurulmutur. Bu devlet de selefi Nabtler gibi Romallarn hem himayesini kazanm, hem de saldrlarna maruz kalmtr. Bununla birlikte onlar siyas artlar gerei, zaman zaman Romallarla ittifak yaparak Ssnlerle savalara girimilerdir. Ancak Tedmrllerin akbeti de Nabtlerden farkl olmam; mparator Orelyan (270-275), zamannda Roma ordular Tedmr igal ederek bu devletin varlna son vermitir. Blge slm fetihlerine kadar Romann dou topraklarna hkmeden Bizans hakimiyetinde kalm, hicretin 12. ylnda (M. 633) ise Hlid b. Veld tarafndan fethedilmitir.48 MS. III yzyln sonuna doru Tedmr devletinin etkisini kaybetmeye balad dnemde, Kuzey Arabistanda iki devlet glenmeye balamtr; bunlar, Merib Barajnn yklmasyla gneyden g eden Araplar tarafndan kurulmu olan Gassnler ve Hirelilerdir. Gassnler, Roma mparatorluuna bal olarak Suriyede, Hireliler ise Ssnlerin hakimiyetini tanmak sretiyle Irak topraklarnda hkm srmler ve hamileri olan devletlerin destekleriyle varlklarn slmn douuna kadar devam ettirmilerdir.49 Gassnler III. Yzyln balarnda Gney Arabistandan Suriye topraklarna g ederek Gassn nehri kylarn yurt edinmiler, Roma mparatorluunun da tesiriyle Hristiyanlamlardr. Bizans devleti daha nce kurulan Nabtler ve Tedmrllerde olduu gibi, lkenin gney snrlarn lde yaayan bedevlerden ve Ssn saldrlarndan koruyabilmek iin bu devleti desteklemitir. 613614 yllarnda Gassnlerin yaadklar topraklar, Bizansn kontrolnde olan Suriye ve Filistin blgelerinin tamam gibi Ssnlerin istilasna maruz kalmtr. 628 ylnda Bizansn ran malup etmesiyle igalden kurtulan Gassnler, bu tarihten itibaren yine Bizans himayesinde yar bamsz bir ekilde varlklarna devam etmilerdir.50 Hicretin 8. ylnda (M. 629) ylnda Hz. Peygamberin (sav) Gassnlere gnderdii elisi Hris b. Umeyr, urahbil b. Amr tarafndan Mtede ldrlnce, bu devlet zerine sefer dzenlenmitir. Bundan bir yl sonra (9/630) Gassnler tarafndan Medineye ynelik byk bir saldr dzenlenecei haberinin alnmas zerine Hz. Peygamber (sav) Tebk seferini gereklemitir. Hicretin 15. ylnda (M.636) meydana gelen Yermk savanda bu devletin son reisi olan Cebele b. Eyhem, Bizans ordusunda yer alan Hristiyan Araplarn komutan olarak Mslmanlara kar savamtr.51 Kuzey Arabistanda kurulan ve Mslmanlarn fethine kadar blgede varln srdren dier bir devlet ise Hirelilerdir. Gassnler gibi Gney Arabistan asll olan ve Lahm kabilesinden gelmeleri sebebiyle Lahmler olarak da tannan Hireliler, Ssnlere bal olarak yaamlar ve gebe Araplarn saldrlarna kar ran snrlarn korumulardr. Hire devleti mehur krallar Numan b. Mnzirin (586-613) lmnden sonra rana kar tm bamszlklarn kaybedince dorudan randan tayin edilen valiler tarafndan idare edilmeye balamtr. rann kendi ynetimleri zerindeki mutlak tasarrufundan rahatsz olan Hireliler, Ssnlere kar isyan edip onlar Z Kar savanda malup etmiler, ancak yar bamsz olarak yine de rann hakimiyetini tanmay tercih etmilerdir. Hire blgesi 12/633 ylnda Hlid b. Veldin seferleri neticesinde cizye karlnda Mslmanlarn hakimiyetine girmitir.52 C. HCAZ Hicaz, Arap yarmadasnda Necid yaylalaryla, sahildeki Tihme ovalar arasnda bulunan coraf blgeye verilen isimdir.53 Hicazn en nemli ehirleri Mekke, Medine ve Taiftir. 54 Arap Yarmadasnn bu blm Kuzey ve Gney Arabistann aksine Bizanslar ve Ssnler gibi gl devletlerin igal maksatl saldrlanna maruz kalmamtr. Bunda arazinin l ve dalk yaps sebebiyle blgeye asker sevkinin g oluunun, ayrca igalci bir devletin elde edecei ganimet ve vergi gelirinin, orduya yaplacak masraf dahi karlayamamasnn etkisi vardr. stelik o zamana kadar Hicazn, ekonomik anlamda yabanclarn ilgisini ekecek bir zenginlii de olmamtr Btn

bu sebeplerle slmn doduu asra kadar Hicaz, Arap Yarmadasnn en bakir ve bamsz blgesi olma zelliini srdrm, nesiller boyunca bu hrriyet ortamnda yetimi olan Hicazl Araplar neseplerini ve dillerinin safiyetini koruyabilmilerdir.55 1. Mekke Mekke, Hicazn din ve ticar merkezidir. Mekkeyi Arap Yarmadasnn dier ehirlerinden ayran ve stn hale getiren en nemli zellik yeryznn ilk mabedi olan Kbenin burada bulunmasdr.56 Kbe, Mescid-i Harm, Saf ve Merve adl kutsal mekanlar Mekkede bulunduu gibi, hac vazifelerinin geri kalan ksmlarnn f edildii Arafat, Mzdelife ve Mina da ehrin civarnda yer almaktadr. Buras ayrca Yemenden balayp Akabe Krfezine ulaan ticaret yolunun yani Yemen-am yolunun kilit noktasnda bulunmas sebebiyle ticar merkez zelliini de kazanmtr.57 Mekke evresinde yln belli zamanlarnda gerekletirilen Ukz, Mecenne, Zlmecz gibi panayrlar ehrin ticar ehemmiyetini daha da artrmtr.58 Mekkenin tarihi M.. 5. yzyln ortalarna kadar ular. ehir kurak, dar, uzun bir vadide Zemzem kuyusunun yannda kurulmutur. Buray ilk yurt edinenler Gney Arabistan asll Amlikallardr.59 Daha sonra yine gneyden gelen Crhm kabilesi buraya yerlemi, Hz. smail de kabilenin reisi olan Mudadn kz Seyyide ile evlenerek Crhmllerle akrabalk kurmutur. Hz. smail, bir peygamber olarak Kbe ve hac vazifelerini yerine getirmi, kendisinin ardndan bu grevler oullar tarafndan srdrlmtr. smailoullar, ehirde oalmlar ve smailler, Adnnler, Maaddler veya Nizarler adlaryla anlmlardr. Yzyllar sonra ayn topraklarda peygamberlik grevini stlenecek olan Hz. Muhammedin (sav) ceddi olan Kurey kabilesi de, Hz. smailin Crhml kadnlarla evlenmesinden meydana gelen smailoullar soyundan neet etmitir. Mekkede Crhmllerin idaresine son verenler, yine onlar gibi Yemen asll bir kabile olan Huzaallardr. Gneyden kuzeye doru g eden Huzaallar, kendilerine uygun bir yerleim yeri buluncaya kadar Mekke civarnda kalmak iin Crhmllerden msaade istemiler, ancak talepleri kabul edilmeyince Mekkeye saldrmlar ve onlar ehirden uzaklatrmlar, fakat smailoullarnn burada yaamalarna msaade etmilerdir. Crhmller Mekkeyi terk ederken Zemzem kuyusunu da ilemez hale getirmilerdir.60 Huzaallar zamannda liderleri Amr b. Luhay, Kbeye ilk kez putlarn yerletirilmesi adetini balatm, bu sebeple ksa zamanda Kbe zamanla bir put merkezine dnmtr. 61 brahim tevhid inancn zedeleyen bu gelenek, ancak Hz. Peygamberin (sav) Mekkeyi fethetmesiyle ortadan kaldrlabilmitir. 2. Taif Mekkenin yaklak yz yirmi kilometre gneydousunda bulunan Taif, Sakf kabilesinin yurdudur. ehir, serin havas sebebiyle Mekkelilerin sayfiye merkezi olarak nlenmitir.62 Nitekim Eb Uhayha, s b. Vil gibi gibi pek ok Kureylinin burada arazisi bulunmaktadr.63 Blge kuru zm, deri sanayi ve arap retimi ile mehurdur.64 Bata Eb Sfyan olmak zere Kurey tacirleri Taifte imal edilen ticaret mallarn Yarmada dna ihra etmilerdir. Sakfliler arazilerinin verimlilii ve ehirlerinin ticaret yolu zerinde olmas sebebiyle, zenginlikte Mekke ile yarabilecek hale gelmilerdir. Ancak onlarn siyas gc hi bir zaman Mekke dzeyine ulaamamtr.65 zellikle Kurey ile Sakf kabilesinin de dahil olduu Hevzin kabileleri arasnda gerekleen Ficr savalarnda Mekkelilerin galip gelmesi Kureyin Taifliler zerindeki hakimiyetini daha da pekitirmitir.66 Byle olduu iindir ki, Taifliler, Mekkenin fethine kadar geen dnemde Kureyten bamsz olarak herhangi bir siyas faaliyete giriememilerdir. 3. Yesrib (Medine) Hz. Peygamberin (sav) hicretinden sonra Medine adn alan Yesribin ilk sakinleri Mekkede olduu gibi Amlikallardr. M. VI. Yzyln balarnda Kuds igal eden Babil Kral Buhtunnasr Kuds igalinin ardndan Yahudleri Babile gtrnce, onun elinden kurtulanlarn bir ksm daha gvenli bulduklar Hicaza gelerek Yesrib, Hayber ve Fedek gibi blgelere yerlemilerdir. Yahudlerin Filistinden Arabistana g etmelerini zorunlu hale getiren srgn ve

basklar daha sonra da devam etmi, zellikle Roma mparatorlarndan Adriyanusa kar yaplan ayaklanmann baarsz olmas zerine Yahudlerin bir ou Arabistana snmak zorunda kalmlardr. Hristiyanln Suriyede yaylmasnn ardndan burada Romallarn din basksna maruz kalan Yahudler de kendileri iin daha gvenli bulduklar Hicaza gelmiler, bilhassa kuzey blgelerinde bulunan Hayber, Fedek ve Yesribe yerlemilerdir. Yarmadaya gelen Yahudler zamanla Arap kltrn benimsemiler, hatta Arap isimlerini almlardr.67 Ziraat, ticaret, kuyumculuk, demircilik, dokumaclk, silah ve zira alet yapm gibi teknik beceri isteyen ilerle megul olmular, bu sayede Yesribin iktisad hayatn kontrol etmilerdir. Gney Arabistanda Merib seddinin yklmas zerine Kahtn Araplarnn Ezd koluna mensup Evs ve Hazrec isimli kabileler Yesribe gelip yerlemiler, genelde zira faaliyetlerle geimlerini salamaya almlardr.68 D. ARAPLARIN SOYU Nesep alimleri Araplarn tamamnn Sm b. Nhdan gelmi olduklar konusunda hemfikirdirler. Bu sebepledir ki, Araplar Sm kavimlerinden kabul edilir.69 Smler genelde ana soy grubuna ayrlrlar. Bunlar Arap yarmadas, Sn, Bidyet-am ve Irakn gney blgelerine yakn yerlerde oturan Araplar; Irak, Dicle ve Frat blgeleriyle ran ve Horasan yrelerinde yaayan Aramler ve Irakn yukar ksmlar ile Filistin ve Suriyede sakin olan branlerdir.70 Sm kavimleri bu ekilde blnd gibi, bu kavimlerden biri olan Araplar da kendi arasnda farkl gruplara ayrlrlar. Yaygn tasnife gre Araplar, Aribe, Mtearribe ve Mstaribe olmak zere ksmda mtalea edilir. el-Arabl-Aribe, nesli tkenen ilk Arap tabakalarn temsil eder ve d, Semd, Tasm ve Cedis bu grubun temsilcileri olarak kabul edilir.71 el-Arabl-Mtearribe, el-Arabl-Aribenin dilini kullanan ve onlarn yurtlarn mekn tutan Kahtnoullar olarak bilinir. el-Arabl-Mstaribe ise aslen Arap olmayan, Arap dilini renerek sonradan araplam kabul edilen smailoullarn iine alr. Nitekim onun neslinden gelenler nce smailoullar, ardndan da Adnnoullar olarak isimlendirilmilerdir. 72 Bu deerlendirmelerden sonra soyu tkenmi olan Aribe Araplar darda braklrsa, Araplarn esasta iki soy temeline dayandklar sylenebilir. Bunlar Gney Araplarn temsil eden Kahtnler ile Kuzey Arabistan mekn tutmu olan Adnnlerdir.73 Ensb bilginleri Adnnn smailin (as) neslinden olduu hususunda ittifak halindedirler. Ancak Adnn ile smail arasndaki ahslarn adedi ve isimleri konusunda herhangi bir fikir birlii yoktur. Ayn ekilde Kahtnn nesebi de ihtilfldr. Nesebcilerin bir ksm onun Tevratta ad geen Yaktn olduunu ileri srerken74, baka bir ksm ise Kahtn ile Yaktnn ayn kii deil, karde olduklarn sylerler. Buna karlk Adnn ile Kahtnn birlikte smailoullarndan geldiini, yani smailin (as) tm Araplarn ortak atas olduunu iddia edenler de vardr.75 III. SLM NCES DNEMDE SOSYAL VE DN HAYAT Araplarn slm ncesi devirleri genel olarak chiliyye dnemi olarak adlandrlr. Chiliyye kavram gerek Kurn76 gerekse hadslerde slmdan nceki inan, tutum ve davranlar slm dnemdekinden ayrt etmek iin kullanlmtr. Bununla birlikte chiliyye, yaanm ve bitmi olan tarih bir sre olarak deerlendirilmemelidir. Esasnda chiliyye kavram bir kltr temsil eder. Byle olduu iindir ki, slmdan sonra da chiliyye davranlarna rastlamak mmkndr. Nitekim gerek Kuranda gerekse hadslerde bu dneminin belirgin davranlar olan iddet, kan davas, kabile asabiyeti gibi uygulamalar chiliyye davas olarak kabul edilmi, bu hususta gayret sarf edenler hem vahiy, hem de Raslllahn (sav) diliyle knanmtr. rnek vermek gerekirse, Kurnda insanlar chiliyye zannndan sakndrlm77, Hz. Peygamberin (sav) hanmlar chiliyye devrindeki kadnlar gibi alp salmamalar konusunda ikaz edilmi78, ayrca Mslmanlar chiliyye taassubu na dmemeleri iin uyarlm79 ve nihayet Mslmanlara chiliyye idaresini mi aradklar sorulmutur.80 Benzer ekilde Allah Rasl (sav) de chiliyye davasyla hak iddia eden bizden deildir81 demek sretiyle slmdan sonraki olumsuz davranlar da chiliyye davran olarak tanmlam ve mmetini bu hususta uyarmtr. Bu rneklerden yola karak chiliyyeyi sadece slmdan nceki dnem eklinde tanmlamann eksik

olduu ortaya kar.82 Ancak konu gerei, teknik anlamda burada chiliyyeden slmn douundan nceki dnem kastedilecektir. slmn zuhuru evvelinde chiliyye davranlar toplumda yaygn olarak sergilenmekle birlikte, Araplarn tamam bu davranlar benimsemi deildir. Ayrca genelde chiliyye kltrn benimseyen insanlarn takdire ayan davranlarna da ahit olunmutur. Fedill-Arab denilen gzel hasletlerin bata gelenleri bamszlk ve zgrle dknlk, yiitlik, cesaret, sabr, zayf korumak, glye kar koymak, cmertlik, ahde vefa, misafirperverlik, kendilerine snan himaye etme kanaatkrlk vb hasletlerdir. 83 A. SOSYAL HAYAT Chiliyye toplumu, yaay tarzna gre genelde bedev ve hadar olmak zere iki ksmda deerlendirilir. Bedevlik, ksaca hayatn ihtiyalarnda zorunlu olanla yetinmektir. Hadarlik ise bata yerleik hayat benimsemek olamak zere yiyecek, giyecek gibi tabii ihtiyalarda zarur olanun zerine karak yaamak, hayatn imkanlarn oaltmak, eitlendirmek ve gzelletirmektir. klim ve tabiatn bir gerei olaran Arap Yarmadasnn kuzeyinin byk ounluu bedev, gneyi ise hadardir. Bundan dolay Kuzeyliler ile Gneylilerin dnya grleri ve hayat artlar arasnda belirgin farklklar olumutur. Kuzeyliler, himaye, ticaret ve asabiyetle idare topluluu iken, buna karlk Gneyliler ziraat, zanaat ve yerleik idare ehlidirler.84 1. Kabile slm ncesi Arap toplumu l artlarnn ortaya kard sosyal bir model olan kabile sistemi zerine kurulmutur. Kabile, ayn atadan geldikleri kabul edilen ve aralarnda nesep irtibat bulunan insan topluluklarna verilen ortak isimdir.85 Arabistan bozkrlarnda bir erkek, bir kadn ve bir ka ocuktan mteekkil basit bir aile hayat srdrmek mmkn olmad iin, insanlar ancak kan bana dayal kabile veya airet denilebilecek birlikler halinde yaayabilmilerdir.86 Arap toplumunda kabileyi zenginlik ve eref gibi ahs meziyetleri ile tannan ve kendilerine eyh, reis veya seyyid ad verilen kiiler idare ediyordu. eyh Arapada yal adam anlamna da geldii iin, ayn zelliklere sahip adaylar arasndan yaa byk olannn riyasete getirilmesi tercih edilirdi.87 Ferdiyetlerine ve zgrlklerine ar dknlkleri sebebiyle l Araplar, hi bir zaman kral yetki ve otoritesine sahip kiiler tarafndan ynetilmeye raz olmamlar, kendi reislerini de dier yelerden daha stn veya kutsal zellikleri olan ahslar olarak grmemi, onlar eitler arasndaki birinciler konumunda kabul etmilerdir.88 Kabile reisleri, slale ileri gelenlerinin tabi yesi olduklar istiare heyetini organize etmekte ykmlydler. Reisin asl grevi emretmek deil, kabilesini dier kabilelere kar temsil etmekti. O, soyu adna sava iln eder, bar anlamas yapar, kabilenin ykmllnde olan diyetleri der, misafirleri arlar, kabile adna elilik vazifesini yerine getirirdi.89 Grld gibi reisin yetkiden ziyade sorumluluklar n plana kyordu. Demokratik ruhun hkim olduu kabilede yeler, kendileriyle eit haklara sahip olarak grdkleri ve rahata tenkit edip hesap sorabildikleri reislerinden bar zamannda servetlerini, savata ise hayatlarn ortaya koymalarn beklerlerdi.90 Bu sebepledir ki, Araplar arasnda kabile reisleri, soyunun sknt ve ykn stlenen adamlar olarak tannmlardr.91 Kabile ileri gelenlerinin bunca az yetkiye sahip olmalarna ramen, pek ok ar madd ve manev sorumluluk altna girmelerinin, hatta bu grevleri stlenebilmek iin bazen savaa bavurmalarnn altnda Araplarn eref duygusuna verdikleri nem yatar.92 Araplar arasnda asrlar boyunca hkmn icra eden bir hayat nizam olan kabile, rastgele meydana gelmi bir topluluk deildir. Bunun da kendine gre kurallar ve herkes tarafndan bilinen ve btnl ierisinde tutarll olan bir dzeni vardr. Kabile sistemi sayesindedir ki insanlar, emniyet ve istikrarn muhafaza edebilmilerdir. Kabile mensubu saf bir ferdiyeti olmakla birlikte, bu sistem gerei cemaatinin beks iin kendi menfaatini terk etmeye her zaman hazr olmutur. nk o bilmektedir ki, hayat hakk bata olmak zere sahip olduu btn haklar kabilesi sayesinde elde etmitir. 93 Kabileye mensubiyet kiinin hayat garantisi anlamna geldii iin, ferdin, kabilesine gnlden balanmas ve kabile geleneklerine tereddtsz tabi olmas gerekir. nk, kabile hayatnda soyun

genel politikas hilfna hareket eden ye, kabilesi tarafndan dlanmakta, zerinden l gvenlik sistemi olan himaye kaldrlmakta ve onun soyuyla tm ba kesilmektedir ki, bu bir bedevinin karlaabilecei en byk felkettir.94 nk kabile kurallar dna kan, kabile erefine leke sren yeler hal denilen ve kabilenin himaye sisteminin iptal edilmesi anlamna gelen uygulamayla, daire dna atlmakta bu kiiler uzaklatrlm, kovulmu ve lanetlenmi anlamlarnda hal, tard, lan olarak isimlendirilmektedir.95 etin hayat artlar ve geim zorluu sebebiyle Araplar arasndaki ncelikli balant dmanlk esasna dayanr. O kadar ki, chiliyye Araplar baskn ve yamalar bir geim vastas olarak grmlerdir. Onlar yaknlarnda yaayan ve aralarnda herhangi bir anlama bulunmayan kabilelere srekli olarak baskn dzenlemiler, saldrya maruz kalanlar da bunun intikamn almak iin frsat beklemilerdir. Bu nedenle Arap chiliyye hayatnda en nemli sosyal olaylar EyymlArab denilen kabile savalardr.96 Savan devaml cr olduu bu artlarda Araplar, hac ve ticaret gibi zorunlu faaliyetlerini f etmek iin gvenli zaman dilimlerine ve coraf meknlara ihtiya duymulardr ki, onlara bu imkn brahim (as) zamannda tespit edilmi olan haram aylar97 ve ticar panayrlar temin etmitir.98 Arap sosyal hayatnda kolektif sorumluluk anlay gerei btn kabile yeleri, kendi mensuplarndan birinin maln alan veya onu katleden kiiye kar madur kardelerinin hakkn aramak zorundadr. Bir cinayet ilendii zaman, ldrlenin yerine bedel olarak teklif edilen diyetin kabul edilmesiyle bir anlamaya ulamak mmkndr. Karlk savalarda kar kan adetini esas olarak tercih eden kabileler, diyete ancak uzun savalar sebebiyle bitkin hale dtkten sonra raz olmulardr.99 Arap toplumunda ilikilerin sadece dmanlk ekseninde gerekletiini sylemek doru olmaz. Kabileler arasnda artlarn zorlamasyla kurulan dostluk mnasebetlerine de ahit olunur. Bunlarn banda ittifak anlamalar (hilf) gelir. Muhtelif sebeplerle kabileler zellikle yakn komularyla anlama yapma ihtiyac duymulardr. nk bu gereklemeksizin gvenlik ortamnn salanmas, kabileler arasnda salkl komuluk ilikilerinin kurulmas ve ticar faaliyetlerin yrtlmesi mmkn olmaz.100 Dier taraftan zellikle zayf kabileler, dier gl kabilelerin saldrlarndan emin olmak iin onlardan biriyle anlama yapmak ihtiyac duymulardr.101 Hatta bazen gl ve himayeye ihtiya duymayan kabileler dahi, dier kabilelere saldrmak veya onlarn muhtemel hcumlarna kar koyabilmek amacyla siyas ittifaka benzer anlamalar yapmlardr.102 Araplar arasnda dier bir bar ilikisi icredir. Bu da herhangi bir sebeple kabilesinden ayrlmak zorunda kalan ve himayesini kaybeden kiinin veya ailenin baka bir kabileye veya aileye snmas durumudur.103 Arap toplumunda kabilesinden uzaklatrlan kiilerin kendilerini himaye edecek baka kabileler bulmalar zor deildir. nk herhangi bir sebeple kendisine mracaat edeni korumay stlenmek bir Arap iin onur meselesi, bunu tersi bir tavr ise kabile adna utan verici bir durum kabul edilmitir.104 Kabile, mterek ataya dayanan bir cemaat olarak tanmlanmakla birlikte, yukarda saydmz katlmlar veya savalar sebebiyle soy anlamnda safiyetini koruyamaz. Bunun sonucunda da zahiren her biri kabilenin eit yeleri gibi grnmekle beraber, kabile iinde farkl bir sosyal tabakalama ortaya kar. Bunlar, ayn atadan gelen z kabile ocuklar ile dier kabilelerden katlanlar ve klelerdir. Birinci srada bulunan soylar ayn atada birleenler, kabilenin dier mensuplarndan her bakmdan stn ve birinci snf yelerdir. Asl soydan gelmeyip de sonradan herhangi bir sebeple katlanlara ise mlik, abd, shib, ibnl-emn, garb, cr, half, nezl, erk ve rab gibi isimler verilmitir.105 Bunlar, grnrde hr insanlar kabul edilmekle birlikte, esasnda birinci grupta yer alanlarla ayn hak ve sorumluluklara sahip deildirler. yle ki, bu temel eitsizlik, kabile hayatnn hukuk sistemine de yansm, buna gre halfin diyeti, asl yenin yar diyeti miktar olarak kabul edilmitir.106 Ayn ekilde himaye etme hakk da sadece kabilenin asl ocuklarna tannan bir imtiyaz olmu, anlamal veya snmac kabile yesi himaye hakkndan mahrum braklmtr.107

Kabilede esas yeleri olan hrlerin altnda yer alan ve halflerle birlikte kabilenin orta tabakasn tekil eden ve mevl ad verilen bir grup daha vardr ki, bunlar kabile iinde azat edilmi kle ve cariyeler ile onlarn ocuklarndan meydana gelmitir. Hem en stteki hrler, hem de en alttaki klelerden farkl statlere sahip olduklar iin tabi olarak onlar bu iki snftan farkl hukuk statde kabul edilmilerdir. Buna gre mevl, kleler gibi alnp satlamazd, ancak buna karlk gerek evlilik, gerekse mirasta kendilerine kabilenin asl yeleri gibi muamele de yaplmaz, mesel onlardan birinin hr bir kadn ile evlenmesine kesinlikle msaade edilmezdi. Ayrca mevlnin diyeti, hrn diyetinin yars kabul edilirdi.108 Kabile dairesinin nc tabakasnda kleler yer alyordu. Kadim zamanlardan beri bilinen ve uygulanan bu sistemin asl kayna savalardr. Sava sonunda sa olarak ele geirilen erkekler kle, kadnlar da cariye kabul edilirdi. Kar-kocadan ikisi de kle olursa onlarn ocuklar da kle olurdu. Kleler sahiplerinin mal saylr bu sebeple hibir ahs hakka sahip olamazlard. O kadar ki, sahibinin onu satmann yannda, hibe etme, hatta isterse ldrme yetkisi dahi vard.109 Bu yzden her ne sebeple olursa olsun, klesini ldrene hibir sorumluluk yklenmezdi.110 Azat edilen kleler bir st tabakada yer alan mevl statsne ykseliyordu. 111 Araplarda kabile mensuplarn birbirine balayan asl unsur, kabile ruhu asabiyettir. Asabiyet, hakikatte nesepleri bir olsun veya olmasn, nesep cetvellerindeki kabile ilikilendirmeleri ister doru ister yanl veya eksik olsun, kabile yelerinin kendilerinin bir aslda birletiklerine inanmalar sonucunda, onlarn her artta birbirlerine destek olmalarn salayan manev g ve dayanma duygusudur.112 Kabileye duyulan bu sarslmaz inan sebebiyledir ki asabiyet, kabile yelerine kutsal nitelik tayan grev ve sorumluluklar yklemekte ve onlara her artta yardmlama ve dayanma ruhu ilham etmektedir. Kabile toplumunda asabiyet, l sosyal hayatnn zorunlu ve tabi neticelerindendir. Zira kabile, ancak asabiyet sayesinde ayakta durabilmekte, varln ve gvenliini salayabilmekte ve yine asabiyet sebebiyle hayatta kalmak iin mcadele kuralnn geerli olduu kabileler toplumunda geim vastalarn elde edebilmektedir. Siyas ve hukuk alanlardaki otorite boluunu doldurarak kabile fertlerinin mal, can ve rz gvenliinin salanmas da asabiyet sayesinde mmkn olmaktadr.113 Asabiyete gre kabile yelerinden biri ldrld zaman, ldrlenin yaknlar bata olmak zere btn kabile maktuln intikamn almakla mkellef olur. Ayn ekilde kabile mensuplarndan biri, baka kabile mensubunu ldrrse, katilin kabilesi ldrlen ahsn diyetini demek bata olmak zere, ldrme hadisesinin btn sonularn stlenmek zorundadr. nk asabiyet anlayna gre su ve cezann ferdilii yoktur, btn kabile kollektif sorumlulukla altndadr.114 Asabiyet ayrca her kabile yesine kabile nizam ve rfne boyun emeyi, baka kabilelerle yaplm olan anlama kurallarna tereddtsz itaat etmeyi zorunlu klar.115 2. Aile Chiliyye dnemi Araplarnda bamsz bir aileden bahsedilemez. nk l ortamnda mstakil aile hayat srdrebilmek mmkn deildir. Dolaysyla aileler ancak kabilenin bir paras olmakla anlam kazanabilirler; bir aile mensubu esasnda kabilesinin mensubudur. Bu sebeple Arap toplumunda slm ncesi dnemde iki tip aileden bahsedilebilir, biri soy birliine dayal ictima ailedir ki buna kabile veya klan ailesi denilebilir. kincisi ise bilinen tabi ailedir.116 Kabilede en kk birim tabii ailedir. Bu tr aile ya ayn ev veya adrda oturan dede, oullar, torunlar ve bunlarn ocuklarndan oluan geni aile (l), ya da ana-baba ve ocuklardan oluan dar aile (yl) eklinde meydana gelmitir. Aileler mmkn olduu kadar fazla erkek ocua sahip olmak istemilerdir. Zira onlar, glerini sahip olduklar erkek ocuklar sayesinde kazanacaklardr. Bunun iindir ki bedev kadnlarnn ncelikli grevi ncelikli olarak erkek ocuk dourmak ve bytmektir. Buna karlk bedev erkekleri en fazla megul eden gnlk faaliyet, vakitlerinin byk ksmnda adrlarnda uyumak ve karlkl sohbet etmektir.117 Arap ailesinde mutlak hakim erkektir. Bu sebepledir ki, ailelerde akrabalk ilikileri erkekler (asabe) yoluyla kurulmutur. Tabiatyla bu sistemde erkek daima kadndan daha stn ve nemli saylmtr. Zira ancak fizik gcn hakim olduu l ortamnda kabilenin en nemli unsuru sava

olan erkeklerdir. Bu durum Arap toplumsal yapsnda kadna oranla erkee daha ok deer verilmesini zorunlu klmtr. Bu sebeple kabileye sava olarak katk salayamayan kadnlar, ancak yk olarak grlmtr. Sosyal itibar olmayan kadn, ancak ocuk dourduu zaman aileden kabul edilir. ocuk sahibi olsalar da kadnlarn miras haklar yoktur. Babas len bir ocuun velayet hakk ise annenin deil, lenin erkek akrabasnndr.118 Bedev anlaya gre srf dnyaya erkek olarak gelmedii iin kz ocuu sulu olarak domutur. Bu inan sebebiyle onlar, ailenin deersiz ve yz kzartc yesi kabul edilen bu ocuun ldrlmesinde bir mahzur grmemilerdir.119 Kurnda bu cahil uygulamaya ak iaret bulunmaktadr: Aralarnda birinin bir kz olduu mjdelendii zaman gamla dolarak yz simsiyah kesilir. Kendisine verilen kt mjde yznden halktan gizlenmeye alyor; onu utana utana tutsun mu, yoksa topraa m gmsn? Ne kt hkmediyorlar.120 Araplarda kz ocuklarnn ldrlmesinde namus endiesi kadar geim sknts da etkindir. Zira lde yiyecek darl, evlat yetitirme meselesini daha da zor hale getirmitir. Erkek ocuklar ksa srede bileklerinin gcyle karnlarn doyurmakta, hatta aileye katk salayacak duruma gelebilmekteydirler. Oysa kzlar, aileye katkdan ziyade yk getirdikleri iin, fazlalk grlmlerdir. Kz ocuklar hakknda bu olumsuz dnceye ramen, onlarn canl olarak gmlmesi adeti, Temm kabilesi dnda dier Arap kabileleri arasnda ok olarak yaygn grlmemitir.121 Arap toplumunda kadnlarn ikinci snf varlk kabul edildii aktr. Ancak bata neslin devamnn temini olmak zere, ln kar konulamaz artlarnda kadna her zaman ihtiya duyulmutur. Erkekler yama ve savalarla megul olurken, kadnlar adrlarda ocuklara bakmak, develeri samak, giyecek eyas retmek gibi grevleri stlenmilerdir. Bunlarn yannda arpmalar esnasnda gerek askerleri cesaretlendirmek gerekse cephe gerisindeki yiyecek temini ve tedavi hizmetlerinde kadnlar nemli rol oynamlardr.122 Chiliyye dneminde evlilikler ok farkl ekillerde gerekletirilmitir. Bunlarn ou slmn gelmesinden sonra ortadan kaldrlan gayr-i meru birlikteliklerdir. ncelikli ve yaygn evlilik tr gnmzde olduu ekilde bir kiinin evlenmek istedii kz ailesinden istemesi ve mehir karlnda nikhn gereklemesidir. Bu evliliklerde karlkl neseb, soy ve sosyal konum dikkate alnmtr.123 Bundan baka Arap toplumunda; evli bir kadnn kocasnn uygun grecei bir kiiyle ocuk sahibi olmak iin bir araya gelmesi (istibd nikh)124 bir kadnn on kiiden az olmak zere erkeklerle evlenmesi (mterek nikh)125, iki erkein karlkl olarak karlarn deitirmeleri (bedel nikh), hr olduu iin zina yapamayan bir kadnn bir erkekle metres hayat yaamas (haden/hdn nikh), iki erkein mehir vermeksizin karlkl olarak kzlar veya velisi bulunduklar baka kadnlarla evlenmeleri (igar nikh)126, vey olunun annesiyle evlenmesi (makt nikan)127 taraflarn sreli evlilik akdi yapmalar (muta nikh) gibi evlilik eitleri yaygn olarak grlmtr.128 Ayrca chiliyye dneminde iki kz kardein ayn anda bir kiinin nikhnda bulunmas ile kiinin sahip olduu cariyelerin para karlnda fuha zorlanmas da adetten olmutur.129 3. Geim Kaynaklar Arabistann ekonomik hayat tabiat artlar ve kabilelerin yaay tarzlarna bal olarak genellikle hayvanclk, tarm ve ticarete dayanmaktayd. Hayvanclk zellikle bedevlerin geim kaynayd. Bu sebeple l Araplarnn servetleri sahip olduklar deve ve davar srleridir. Arap hayatnda devenin ayr bir nemi vardr. Her eyden nce gebenin balca tat devedir. Yk ve binek hayvan olarak kullanld gibi, eti, st ve ynnden de istifade edildii iin deve ayn zamanda ok byk bir ekonomik deer tamaktadr. Bu sebepledir ki, devesiz l hayat mmkn deildir.130 Araplarn temel besinleri hayvansal rnler olan et, st ve st mamulleridir. Av hayvanlar bilhassa bedevler iin nemli bir gda kaynadr.131 l toplumunda hayvansal gdalara rakip olabilecek dier bir yiyecek maddesi ise hurmadr. Bu meyve Arabistan yarmadas zerinde

bulunan vahalarn en nemli aac, geim ve ticaret kaynadr. Yiyecek olarak tketilmesi yannda, snma ve barnak inasnda da hurmadan istifade edilmitir.132 Byk ounluu l ile kapl olmas ve ve akarsularnn bulunmamas sebebiyle Araplarda balk gda tketimi yok gibidir. Kzldeniz suyunun elverisizlii Yarmadann bat sahillerinde yaayan Araplara balklk yapma imkan vermemitir. Buna karlk Arabistann dousunda Umn denizine yakn blgelerde yaayan bir ksm kabileler, geimlerini balk avcl ile temin edebilmilerdir.133 Arabistann geim kaynaklar arasnda tarm nemli bir yer tutar. Buna asl elverili blgeler ise dzenli ya alan Yemen topraklardr. Dolaysyla tarm rnleri asndan en mhim alan Yarmadann gney ksmdr.134 Burada en fazla yetien rn hurmadr. Yemenden baka Taif, Medine, Necid ve Hayberde ziraata elverili tarm alanlar vardr. Bunlar arasnda Basra Krfezi kylarnda zellikle Yemme tahl istihsliyle tannr.135 Arabistanda tarm ve hayvanclkla birlikte dier nemli geim kayna ticarettir. Yarmadada yaayanlar ister bedev, ister hadar olsun hayatlarn devam ettirebilmek iin ticaret yapmaya mecbur kalmlardr. Bilhassa Mekke gibi ziraata hemen hi elverili olmayan blgelerdeki Araplarn ticaretten baka geim kaynaklar yoktur. Yemenden Akdenize Basra Krfezine ve Dou Arabistandaki blgelere ve Ciddeye ulaan ticaret yollarnn kavak noktasnda bulunmas, Hicazn merkez ehri Mekkeye bu anlamda byk avantaj salamtr.136 Kusay b. Kilbn torunlar olan Him, Abdems, Nevfel ve Muttalib; Bizans, Habeistan, ran ve Yemen hkmdarlaryla siyas ve ekonomik ilikiler kurarak ticar antlamalar yapmak sretiyle Mekkenin ticaret hayatndaki etkinliini daha da artrmlardr.137 Arabistanda seyahat eden kervanlar srekli olarak yamalanma tehlikesiyle kar karya kalrken, anlamalardan istifadeyle Kurey kervanlar gvenlik iinde uluslararas ticaret yapmlardr.138 Arabistann hemen her yresinde eitli ticar panayrlar kurulmutur. Bunlarn en mehurlar Mekke civarnda Ukz, Zlmecz, Mecenne, Hayberde Nett, Yemmede Hecer panayrlardr. Ayrca Aden ve Deb gibi sahil merkezlerinde ticaret fuarlar kurulmutur.139 Bu panayrlar birer ticaret mekan olmasnn yannda Araplarn sosyal hayatnda mhim yer igal etmitir. Kabileler aras toplantlarn tertip edildii, kabilelerin aldklar kararlarn baka kabilelere duyurulduu bu ticaret merkezleri ayn zamanda Araplarn ok dkn olduklar kabile vnmesi ve iir yarmalarna da ev sahiplii yapmtr.140 Arap kabilelerinden bir ksm dorudan ticar faaliyetlerle geimini temin ederken, baz bedev kabileler de kervanlara deve temin etmek, klavuzluk ve muhafzlk yapmak sretiyle dolayl olarak ticaret sebebiyle kendilerine gelir salamlardr.141 B. DN HAYAT slm ncesi Arap toplumunda Yahudlik, Hristiyanlk, Mecuslik, Sblik, Hanflik ve putperestlik gibi farkl din inanlara tesadf edilir. Arabistana giren semav dinlerin en eskisi Yahudliktir. Bu din Filistinden g edip Suriye-Hicaz arasndaki blgelere snmak zorunda kalan Yahudler vastasyla gelmi ve Hicazn nemli merkezlerinden biri olan Yesribe kadar ulamtr. Yahudlik, Arap yarmadasnda Medine ve evresinden baka, bu dine mensup tccarlarn faaliyetleri neticesinde Yemende de yaylma imkan bulmutur. Bunun bir neticesi olarak blgenin Himyer hkmdar Z Nvs bu dini benimsemi ve lkesindeki Hristiyanlar bu dine evirmeye almtr.142 Yahudlerin kendilerini dier din mensuplarndan stn grmeleri, Yahudliin mill bir din olarak kabul edilmesi, Yahud eriatnn bedev Arap hayat tarzna uymamas gibi sebeplerle bu Araplar arasnda yaylma imkan bulamamtr.143 Yahudlikten sonraki ikinci byk semav din olan Hristiyanlk drdnc milad asrdan itibaren Arap Yarmadasna kuzeyde Suriye, gneyde ise Habeistan zerinden girmitir. Suriye kanalndan Arabistana ulaan Hristiyanlar, dou kiliseleri arasndaki mezhep ihtilflar sebebiyle mparatorluk topraklarnda barnamayan muhalif gruplardr. Onlar sayesinde bu din Kuzey Arabistanda sakin Gassn ve Hire Araplar arasnda yaylmtr. Kuzey Arabistan yurt edinen Tenuh, yd, Lahm, Czm, Talib ve Bekir gibi pek ok Arap kabilesi de zamanla Hristiyan

olmulardr.144 am blgesi Araplar arasnda Hristiyanln daha ok Yakb ve Nastr yorumlar taraftar bulmutur.145 Hristiyanl Arabistann gneyine hakim klan Habeliler, Necran bu dinin nemli merkezlerinden biri haline getirmek iin gayret sarfetmilerdir.146 Ssnlere kar Arabistanda avantaj salamak isteyen Roma mparatorluu da Hristiyanln burada yaylmasn dorudan veya dolayl olarak desteklemitir.147 Nitekim Bizans mparatorunun tevikleriyle Milad 345 ylnda Ula Umeyde isimli Habe Necsi Yemeni ele geirmitir. Daha sonra Yemeni kontrol eden Himyer krallarndan bir ksmnn Yahudlii benimsemesiyle Hristiyanlk blgede sekteye uram, hatta fanatik Yahud olarak bilinen Z Nvs Yemendeki btn Hristiyanlar yok etmeye almtr. Bunun zerine gerek stanbuldaki Bizans mparatorluu, gerekse gneydeki Habeistan krall nezdindeki giriimler sonucunda Habeistandan Eryt b. Edhm komutasnda harekete geen ordu hem Himyerleri ortadan kaldrm, hem de blgede Hristiyanln yaylma srecini tekrar balatmtr. Gney Arabistanda hedeflerine ulaan Habeliler, Eryttan sonraki valileri Ebrehe vastasyla Arap yarmadasnn orta ksmnda yer alan Hicaz da Hristiyanlatrmak iin Mekke zerine byk bir harekat dzenlemiler, ancak bunda baarsz olmulardr. Bu sebepledir ki, Mekke, Medine ve Taif gibi Hicaz merkezlerinde Hristiyanlk yaylma imkan bulamamtr. 148 Ssn mparatorluunun resm dini olan Mecuslik Araplar tarafndan ilgi grmemitir. O kadar ki, Hirede bulunan Arap kabileleri siyas anlamda bal bulunduklar ranllarn dinleri yerine onlarn rakibi Bizansllarn dinini tercih etmilerdir.149 Bu sebeple Arap yarmadasnda bulunan Mecuslerin ounluunu Ssn snrna yakn blgelerde bulunan Bahreyn, Yemen ve Umna yerlemi ranllar oluturmutur. Mecusliin Arabistanda ilgi grmemesinde Ssnlerin bu inan sistemini ulusal din olarak kabul edip baka milletler arasnda yaymaya almamalarnn, siyas ve ekonomik hakimiyeti dini yaymaya tercih etmelerinin de etkisi vardr.150 Arap yarmadasnda nadir de olsa Sblik inancna tesadf edilir. Bu dinin esaslar Babillilere, ranllara, Yahudlere ve Hristiyanlara ait dini dncelerin bir karmdr. Kurnda da zikri geen151 Sblik inancnn merkezi olarak Araplarn Cezre adn verdikleri blgede yer alan Harran kabul edilmektedir. Gnmzde ise Badatn gneyinde ve Kerbel civarnda bu inanc benimseyen gruplar bulunmaktadr. Sblik rfan sblii ve Hurafe sblii olarak iki ksmda deerlendirilmektedir. Birincisi, Keldn filozolarn grlerinden etkilenmi ve slm filozoflar tarafndan da ilgi grm fikr ve felsef derinlii olan eklidir. Hurafe merkezli Sblikte ise felsef incelik yoktur, basit olarak bu inanc benimseyenler yldzlar tanr olarak kabul etmilerdir. Bunun iindir ki, Sblerin avam tabakas ormanlarn iinde yldzlar adna heykeller yaparak bunlara ibadet etmek sretiyle putperestlie dmlerdir. Araplar arasnda Ben Lahm, Ben Tay, Ben Kays, Ben Esed gibi kabilelerin baz boylar bu inan benimsemilerdir.152 slmn douu dneminde Arap yarmadasnda en yaygn din inan phesiz putperestliktir. Bilhassa bedevlerin inan esasn oluturan bu din, Smlere has inann en eski ve en iptida eklini temsil eder.153 Hz.brahimin Mekkede Kbeyi ina etmesiyle birlikte Allahn birlii inanc (Tevhid) Arap Yarmadasnda kabul edilmeye balam, Mekke de bu inancn merkezi olmutur. Hz. brahimden sonra olu smail de bu itikadn devamn salamtr. Hicaza ve Mekkeye putperestlik daha sonraki dnemlerde ehrin ynetimini stlenen Huzaallar zamannda getirilmitir. Bu kabilenin reislerinden Amr b. Luhay, ticaret amacyla gittii am blgesinde Maab denilen yerde yaayan Amlikallarn putlara taptklarn ve putlardan yardm dilediklerini grnce onlardan ald Hbel isimli putu Kbeye getirmi ve halkndan buna tapmalarn istemitir.154 Bu uygulama, Kbenin baka putlarla doldurulmasnn ilk adm olmutur. Mrik Araplar zamanla Kbeyi saylar 360 bulan putlarla doldurmular, ayrca Safya sf, Merveye ise Nile isimli putlar yerletirmilerdir. Taifte bulunan Sakf kabilesinin Lt, Medine ve civarnda bulunan mrik Araplar ise Ment isimli putlara tapmlardr. Bylece her kabilenin, hatta her ailenin kendine ait

putu olmutur. 155 Kurnda mriklerin tapt putlardan Vedd, Sv, Yes ve Nesr putlarnn ad gemektedir.156 Genel anlamda putlara tapan Araplarn belirgin bir inan yoktur. Kuran- Kerimdeki Hayat, ancak bu dnyadaki hayatmzdr. Yaarz ve lrz; bizi ancak zamann geii yoklua srekler derler. Onlarn, bu hususta bilgisi yoktur, sadece yle sanrlar157 yetinde zikredildii gibi onlardan bir ksm Tanr kavramn kkten inkar etmi, materyalist bir anlayla zamana ve tabiata inanmtr. Dier bir ksm ise ksm ise hem Allah alemin yaratcs ve dzenleyicisi olduklarn kabul etmilerdir: Andolsun ki, onlara: Gkleri ve yeri yaratan, gnei, ay buyruu altnda tutan kimdir? diye sorarsan, phesiz Allahtr derler. yleyse niin (aldatlp) dndrlyorlar?158. Ey Muhammed, Andolsun ki, onlara gkleri ve yeri yaratan kimdir? Diye sorarsan, Allahtr derler.159 Putperest Araplar arasnda Allah tanmakla birlikte ldkten sonra dirilmeyi ve hesap vermeyi kabul etmeyen inan sahipleri de vard: Dediler ki, Biz tekrar dirilecek deiliz.160 lm bir defadr, tekrar dirilmeyeceiz.161 Bu dnceyi benimseyenlere kar Kurnda ak cevap ve tehditler yer alr. nsan, kendisini bir nutfeden yarattmz grmez mi ki, hemen apak hasm kesilir ve kendi yaratln unutur da: rm kemikleri kim yaratacak diyerek bize misal vermeye kalkar. Ey Muhammed, de ki, Onlar ilk defa yaratan diriltecektir. O her trl yaratmay bilendir.162 Zaten onlar, kyamet saatini de yalanladlar. O saatin geleceini yalanlayanlara, lgn alevli bir ate hazrlamzdr.163De ki, ister ta veya demir ya da kalbinizde byttnz baka yaratk olun, yine de diriltileceksiniz. Bizi tekrar kim diriltir? derler. De ki, sizi ilk defa yaratan. Sana balarn sallayarak, ne zamandr bu derler. Yaknda olmas mmkndr de.164 Chiliyye dnemi Araplarnn byk ounluu Allah tanmakla, onu yce yaratc olarak bilmek, hatta dualarnda ve yeminlerinde Allahn adn ska anmakla birlikte165 onlarn Allah inanlar zayf ve mulakt; tehlike annda Allaha dua ediyorlar, selamete kavutuklar anda da Onun varln unutuyorlard. Esasnda onlar, tek ve mutlak g sahibi olan Allaha inanp balanmak yerine Onunla kendi aralarnda ba kuran ikinci dereceden tanrlar, yani putlar ilah olarak kabul ediyorlar, Allaha ortak (irk) kouyorlard. Bu sebeple onlar mrik olarak isimlendirilmilerdir.166 Kurnda onlarn irk inanlarna deinilmektedir: Dikkat edin, halis din Allahndr. Onu brakp da putlardan dost edinenler: Onlara bizi Allaha yaklatrsnlar diye kulluk ediyoruz derler. Dorusu Allah ayrla dtkleri eylerde aralarnda hkm verecektir. Allah phesiz yalanc ve inkarc kimseleri doru yola eritirmez.167 Chiliyye Araplarnn irk inanlar hac esnasnda okuduklar u telbiye ile aka grlr: Buyur Allahm buyur. Senin ortan yoktur. Ancak bir ortan vardr. O da senin hkmndedir, sen ise ona ve onun sahip olduklarna hkmedersin.168 Araplar telbiyede olduu gibi yeminlerinde de Allah ile putlarn adlarn birlikte anmlardr.169 Mrikler, nemli ilerinin hallinde putlardan yardm dilemi, onlarn nnde ektikleri fal oklar ile problemlerine zm arayna girmiler, stelik bu uygulamay din bir vecibe olarak kabul etmilerdir. Mekkede bu tr faaliyetlerin gerekletirdii mekan Hbel putunun bulunduu yerdir. Nitekim Hz. Peygamberin (sav) dedesi Abdlmuttalib, Allaha vadi gerei oullarndan hangisini kurban edileceinin tespiti iin Hbel putunun nnde fal oku ektirmitir. 170 Mriklerden bazlar putlar yannda nuran varlklar olan meleklere tapmlar ve onlar Allahn kzlar kabul etmilerdir.171 Buna cevaben Rahmn ocuk edindi dediler. Haa hayr, melekler erefli klnm kullardr ayeti nzil olmutur.172 Bir ksm Araplar ise cinlere ibadet etmiler173 aynen putlar gibi onlar da Allaha ortak komulardr.174 slm ncesi dnemde Araplar arasnda putlara tapmayan, putlara kesilen kurbanlar yemeyen, ferd anlamda din hayat yaayan kendilerine hanf denilen az saydaki kiiye tesadf edilir. Bunlar, Yahudlik ve Hristiyanlk hakknda bilgi sahibi olmakla birlikte, bu dinlerin ibadetlerini yerine

getirmemilerdir. Kaynaklarda onlara rnek olarak Varaka b. Nevfel, Ubeydullah b. Cah, Osman b. Huveyris, Zeyd b. Amr b. Nfeyl, meyye b. Eb Salt gibi ahslarn isimleri verilir.175 Hanf, brahim ne bir Yahud ne de bir Hristiyand, fakat Allah bir tanyan gerek bir mslmand ve mriklerden deildi176 yetinde de ifade edildii gibi, Hz. brahimin getirmi olduu inan esaslarn kabul eden kii olarak tanmlanr. Yine Kurnda geen O halde slma ynelerek brahimin dinine uyun, O Allaha ortak koanlardan deildi.177 ifadesiyle slm dininin, Hz. brahimin getirmi olduu tevhid inancnn bir devam olduuna ak iaret vardr.178 Grld gibi chiliyye Arap toplumunda hem semav hem de beer dinler var olmakla birlikte, slmn ortaya kt dnemde Mekke merkezli Hicazda hakim inan putperestlikti. Bunun yannda Allah inanc ve atalar ruhunun kutsalln benimseme (Animizm)179 de bu kltrn nemli bir vechesini oluturmutur. Nitekim Mekke ehir devletinin kurucusu olan Kusay b. Kilb, Kureyin en byk putlarndan kabul edilen Menf ve Uzzya atfen oullarndan birine Abdmenf (Menfn kulu), dierine Abdluzz (Uzznn kulu) adn vermitir.180 O, yaad evine kutsallk kazandrmak iin erkek ocuklarndan birini de Abduddr (Evin kulu) olarak isimlendirmitir. Abduddrn dier bir ad da Abdullahtr. (Allahn kulu).181 Benzer ekilde onun olu Abdmenf, kendi ocuklarnda olan Ben meyyenin atasn Abdems (Gnein kulu) adyla armtr. Hz. Peygamberin (sav) dedesi Abdlmuttalib de ocuklarndan bir ksmn babalarn taklit ederek isimlendirmi, oullarndan Eb Lehebe Abdluzz, Eb Tlibe Abdmenf adn vermi, Hz. Peygamberin (sav) babas olan en kk olunu ise Abdullah olarak adlandrmtr.182 Bu uygulamalara benzer ekilde chiliyye dnemi Araplar arasnda ocuklara bir taraftan Allaha nisbetle Abdurrahmn gibi isimler verilirken183, dier taraftan Rud putuna atfen Abdurrud ismi de kullanlmtr.184 Buradaki rneklerde olduu gibi, slm ncesi Araplarnn inanlaryla balarnn olduka serbest, zayf ve gevek olduu aka grlr. Anlalan materyalist tccar zihniyete sahip olan Mekkelileri metafizik konular pek ilgilenmemi, onlarn kalbinde din kendisine pek yer bulamam gibidir.185 Byle olduu iindir ki, Mekke mrikleri Hz. Peygamberin (sav) tebliine balangta ilgisiz kalmlarken, ancak putlarn hedef alnmasndan sonra tepki gstermeye balamlardr. IV. HZ. PEYGAMBERN (SAV) YAKIN ATALARI Arab neseb izelgelerinde Hz. Peygamberin (sav) soyu Adnna oradan Hz. smaile hatta Hz. deme kadar ulatrlr. Ancak ensab ulemas Hz. Peygamberin (sav) slale sralamas Adnn ve dede ulatnda onun bundan sonras nesepilerin yalandr186 sznden yola karak zellikle bu silsileden sonraki ecere sralamasn phe ile karlarlar. Mesel, byk nesep bilgini bn Hazm, soyu smail (as) ve shka (as) kadar kusursuz bir ekilde ulaabilen bir insann bulunmadn, dolaysyla nesep silsilesinin Nha (as) hatta deme (as) ulatrmann imknsz olduunu sylemekte, dier taraftan Adnnn smailin soyundan geldii konusunda phenin bulunmadn, ancak Adnn ile smail arasndaki isimlerin ve bu arada geen bilgilerin gerei yanstmadn, dolaysyla bu tr malumatn ihtiyatla karlanmas gerektiini ifade etmektedir. 187 Bu sebeple burada Hz. Peygamberin (sav) kaynaklarda zikredilen eceresini aktarmak yerine Kurey kabilesini Mekke idaresinde hakim konuma getiren byk dedesi Kusay b. Kilbdan itibaren atalar ve onlarn Mekkedeki faaliyetleri zet olarak aktarlmaya allacaktr. A. KUSAY B. KLB Mekkede Kurey hakimiyetini salayan kii Hz. Peygamberin (sav) drdnc kuaktan dedesi Kusay b. Kilbdr. O, kendisinden nce ehri idare eden Huzaa kabilesinin reisi Hleylin kz Hubb ile evlenmi, bu kanalla da ynetimi ele geirmitir. Kusay bunun ardndan Kureyi Mekkeye yerletirmi, ehrin idare merkezi ve parlamentosu olan Drnnedveyi ina etmitir. Ayn zamanda Kusayn evi de olan bu mekan, Kureyin nemli kararlarnn alnd, savaa gidecek askerlerin uurland, baka kabile veya devletlere gnderilecek elilerin yola karld ve evliliklerin iln edildii merkez olmutur.188 Kusay, daha nce Huzaallar tarafnda yrtlm olan Kbe grevlerinden Hicbe (Kbe perdedarl), Kyde (Kumandanlk), Nedve (Meclis bakanl), Sikye (Haclara su salama) ve

Rifde (Haclara yiyecek salama) gibi nemli grevleri bizzat kendisi stlenmitir189, Kurey boylar arasnda dmanla yol amamak iin nemi daha az olan bir ok tren ve grev ihdas ederek bunlar da dier boylara tahsis etmitir.190 Ondan sonraki dnemlerde Mekke ynetimi ve Kbeyle ilgili grevler Kurey kabileleri arasnda u ekilde paylatrlmtr: Sikye ve mre: Haclarn su ihtiyacnn giderilmesi ve Kbe-i Muzzama adabnn muhafazas, Himoullar; Sidne ve Hicbe: Kbeye hizmet grevleri, Kbenin alp-kapatlmas, Nedve: parlamentonun altrlmas, Abduddroullar; Rifde: Haclar iin Kureyten gda toplanp bunun gerekli yerlere sarfedilmesi, Nevfeloullar; Eysr ve Ezlm: Fal oklarnn ekilmesi, Cumahoullar; Emvl-i Muhaccere: Kbede bulunan putlara sunulan mallarn muhafaza edilmesi,, Sehmoullar; Ukb: Harb iin karar verildiinde alan sanca tama ve orduya kumanda etme, meyyeoullar; Kubbe ve Einne: Kureyin sava ilerini organize etme, Mahzumoullar; Mevere: nemli meselelerde Kureyin grlerini alma, r Esedoullar; Enk: Diyet ve zararlarn karlanmas, Teymoullar; Sifre: Kureyin dier kabile ve devletlerle ilikilerin dzenlenmesi, Adoullar191. B. ABDMENF Kusay kendisinin yrtt Nedve, Hicbe, Liva, Sikye, Rifde, Kyde gibi grevleri byk olu Abduddra brakmt. Dier olu Abdmenf babasnn kararna itiraz etmedi. Ancak olarn lmnden sonra oullar arasnda rekabet balad. Abdmenfn ocuklar Abdems, Him, Muttalib ve Nevfel Mekkeyi ynetme konusunda kendilerinin amca oullarndan daha ehil ve hak sahibi olduklarn ileri srnce, iki karde oullar arasnda ihtilf meydana geldi. Kurey kabilelerinin bir ou da taraflardan birin desteklemeye karar verdiler. Buna gre Abduddroullarn, Mahzumoullar, Adoullar, Sehmoullar ve Cumahoullar desteklerken; Abdmenfoullar tarafnda Esedoullar, Zhreoullar, Hris b. Fihroullar ve Teymoullar yer aldlar. Gruplardan ilki ellerini iinde kan bulunan bir kaba daldrmak sretiyle yeminleti ve Ahlf adn ald. Rakipleri ise Kbede bir araya gelerek ellerini iinde gzel kokular bulunan (tb) bir kaba daldrmak sretiyle ahitletiler. Bundan dolay onlarn anlamas Hilfl-Mutayyebn olarak anlmtr. Her iki grup savamaya karar verdii srada baka kabilelerin araya girmesiyle bara raz oldular. Yaplan grmeler sonucunda Hicbe, Liv, Nedve yine Abduddrda kalrken, Sikye, Rifde ve Kyde Abdmenfoullarnn idaresine verildi. Ahlf ve Mutayyebn gruplar anlamalarn -bazen gruplardan birer ikier fire vererek de olsa- varlklarn slmiyetin ortaya kna kadar devam ettirmilerdir192. Abdmenf'n oullar genlik alarndan itibaren geimlerinin ticarete bal olduunu, ticaretin de ancak dahil emniyet ve komularla bar yoluyla gerekleeceini renmilerdi. Bu amala Him Rumlar ve amdaki Gassnler, Abdems Habeistanllar, Nevfel Farsllar ve Iraktaki Mnzirler, Muttalib de Yemen idarecileriyle ticaret anlamalar yaptlar.193 Bu sayede Kurey ticaret kervanlar Hicaz, am, Irak, Yemen ve Habeistan arasnda hi bir engellemeyle karlamadan hareket etmiler, neticede Mekkelilerin ticaretini gelitirmilerdir.194 Nitekim Abdmenfn oullarndan Him Gazzede, Muttalib Yemen blgesindeki Radmnda, Nevfel ise Irak ilerindeki Selmnda ticar faaliyetleri esnasnda lmlerdir. Bu kardelerden sadece Abdemsin lm yeri Mekkedir.195 C. HM Abdmenfn lmnden sonra onun vazifelerinden Sikye ve Rifde'yi Him, Kydeyi de dier olu Abdems stlendi. Him b. Abdmenf, yaad dnemde Mekke'nin en zenginlerinden biriydi. Ayn zamanda byk bir tccar olan Him, Kureyi Harem dndaki lkelere k ve yaz seferleri yapmaya sevk eden, bu seferlerden onlarn gvenliklerini salayan kii olarak tannr.196 Nitekim o, Kurey tccarlarnn Bizans topraklarnda rahat ticaret yapabilmeleri ve ticaret vergilerinden muaf tutulabilmeleri iin Kayser'den izin almtr.197 Mekkelilerin iddetli ktla maruz kald bir dnemde am'a giderek oradan kuru ekmek ve peksimet getirmi, yk tad develeri kesip tirit yaparak halk doyurmutur. Bu sebepledir ki, asl ad Amr iken kendisine (Him=Tiridi ufalayan) ad verilmitir.198

Babasnn vefatyla Abdemsoullarnn liderliini stlenen meyye b. Abdems, zenginlii sebebiyle Kureyin nde gelenlerinden biri saylyor, bu nedenle Kurey riyaseti iin kendisini amcas Hime denk ve rakip, hatta daha stn kabul ediyordu. meyye bu dncesini dillendirerek, kimin daha stn olduunun belirlenmesi iin bir hakeme mracaat edilmesi teklifinde bulundu. Him ilk nce, yan ve mevkiini gz nne alarak, bu meydan okumay balangta kabul etmemekle birlikte, Kureylilerin ar srarlaryla, kaybedenin elli deve vermesi ve on yl Mekkeden srgn edilmesi artyla khine gitmeye raz oldu. Khinl-Huza, stnlk konusunda meyyenin Him ile yaramayaca hkmn verince meyye on yl srgn olarak ama gitmek zorunda kald. Ondan alnan develer de Him tarafndan kesilerek halka datld. Kaynaklarda uzun asrlar devam eden Ben meyye ile Ben Him arasndaki dmanln balangc olarak bu olay gsterilir. 199 D. ABDLMUTTALB Him b. Abdmenf ticaret amacyla kt Suriye yolculuklarnda ksa sreli olarak Medinede konaklyordu. Bu seferlerinden birinde ehrin ileri gelen ailelerinden olan Neccroullarnn kzlarndan Amr b. Lebd el-Hazrecnin kz Selm ile evlenmiti. Bir mddet sonra da am seferine km, ancak yolculuu esnasnda Gazzede vefat etmiti. Dier taraftan Medinedeki hanm Selm bir erkek ocuu dnyaya getirmi ve ona eybe adn vermiti. Yaklak 7 yana kadar Medinede kalan eybe, daha sonra amcas Muttalib tarafndan babasnn yurdu olan Mekkeye getirildi. ehre girileri esnasnda devenin terkisinde bir ocuun oturduunu grenler eybeyi Muttalibin klesi zannettiler ve ona Abdlmuttalib (Muttalibin klesi) adn verdiler. Zamanla bu ad onun asl isminin nne geti. Abdlmuttalib olgunluk ana geldikten sonra babas Himden kalan Kbe grevlerini stlendi.200 Abdlmuttalib b. Him, grm olduu bir ryaya dayanarak kaybolmu Zemzem kuyusunun yerini bulma karar verdi. Daha nceki dnemde Mekkeyi idare eden Crhmllerin Huzaallara malup olmalarnn ardndan Zemzem kuyusunu kapatmalar Mekkeyi susuz brakmt. Onun Zemzemi bulmak iin kazya baladn gren Kureyliler, bunda kendilerinin de hakk olduunu syleyerek kendisine engel oldular. Anlamazlk zerine taraflar bu hususta kimin hakl olduunun tespit edilmesi iin amda bulunan Sad Hzeym kabilesinin khinine gitmeye karar verdiler. Mekkeliler yar yolda kar karya kaldklar susuzluk tehlikesinden Abdlmuttalibin gayretleriyle kurtulunca, yaptklarna piman oldular ve Zemzemi yeniden ortaya karmas hususunda ona engel olmayacaklarn bildirdiler.201 Zemzem kuyusunu yeniden faaliyete geirmesi, ayrca onun liderlii srasnda Yemenden Mekkeye kadar gelen Habe ordusunun malup bir ekilde geri dnmesi Kurey ve dier Araplar nazarndan Abdlmuttalibin itibarn daha da artrmtr.202 Abdlmuttalib zamannda Himoullar ile onlarn yakn akrabas, ayn zamanda da siyas rakibi olan Ben meyye bir kez daha kar karya geldiler. Bu defa taraflar temsil edenler, Hz. Peygamberin (sav) dedesi Abdlmuttalib ile Eb Sfyann babas Harb b. meyyedir. Anlamazlk kayna ise Harb b. meyyenin ticar rekabet sebebiyle Abdlmuttalibin Uzeyne adndaki Yahud komusunu ldrtmesidir. Onun hakkn aramak zere Harb b. meyyeye giden Abdlmuttalib ondan kan bedelini isteyince muhatab talebi reddetmi, bu sebeple aralarnda karlkla sert tartmalar meydana gelmitir. Bunun zerine kimin hakl olduunun belirlenmesi amacyla bir hakeme gitmeye karar verilmitir. Kendisine mracaat edilen hakem Hz. merin ceddi Nufeyl b. Abdluzz, Harbi knayp Abdlmuttalibi hakl bulunca, Harbden diyet bedeli alnp ldrlen kiinin miraslarna teslim edilmitir.203 Bu hadise daha nce birbirleriyle rekabet halinde olan Ben Him ile Ben meyye arasndaki nizy daha da derinletirmitir. E. ABDULLAH Zemzemi yeniden ortaya karmas srasnda Mekkelilerin engellemeleriyle kar karya kalan Abdlmuttalib, onlarn kendisini koruyacak kimsesi olmad iin byle davrandklarn dnerek, Allaha kendisine on adet erkek ocuk nasip etmesi iin dua etmi, dilei gerekleirse ocuklarndan birini kurban edeceini adamt. Daha sonra onun Abbs, Hamza, Abdullah, Eb Tlib (Abdmenf), Zbeyr, Hris, Hacl, Mukavvim, Drr ve Eb Leheb (Abdluzz) adlarnda 10

adet olu, Safiye, mm Hakm Beyz, tike, Umeyme, Erv ve Berre adlarnda da 6 adet kz dnyaya geldi.204 Abdlmuttalibin Allaha verdii sz yerine getirme zaman geldiinde ekilen kura en kk olu Abdullaha isabet etti. Onun olunu kurban edecei duyulunca Kureyliler buna itiraz ettiler. Byle bir davrann topluma kt rnek olacandan endie ediyorlard. Bunun iin bir khine gidilerek meselenin halledilebilecei tavsiyesinde bulundular. Abdlmuttalib, Hayberde bulunan bir khineye giderek bir zm getirmesini istedi. Khine develerle Abdullah arasnda her seferinde 10 deve artrlmak sretiyle kura ekilmesini tavsiyesinde bulundu. Onun dedii ekilde kura ekildi. Dokuz defa Abdullaha isabet eden kura, onuncuda develerin adna knca Abdullah kurban edilmekten kurtuldu.205 Bu hadise sebebiyle Hz. Peygamber (sav), hem bu olay hem de byk dedesi Hz.smailin kurban edilmesi hadisesini kastederek, Ben iki kurbanln ocuuyum demitir.206 Abdlmuttalib daha sonra olu Abdullah Ben Zhrenin ileri gelenlerinde Vehb b. Abdmenfn kz olan mine ile evlendirdi. Evliliinden birka ay sonra ticaret yapmak ve daylarn ziyaret etmek amacyla Medineye giden Abdullah burada hastalanarak vefat etti.207

KNC BLM RSLETNE KADAR HZ. MUHAMMED I. DOUMU VE OCUKLUU Hz. Muhammed (s.a.v.) Fil vakasndan 50 gn sonra Rabuevvel aynn 12si (20 Nisan 571) Pazartesi gn dnyaya geldi. Kaynaklar, onun adnn ryada annesine Muhammed olarak bildirildiini zikrederler.1 Rasl-i Ekremi (sav) doumundan itibaren bir hafta sresince annesi ve Eb Lehebin cariyesi Sveybe emzirdi. Daha sonra Mekkeli ailelerin ocuklarn ln salkl havasnda bymeleri ve fasih Arapa renmeleri iin bedev kabilelerinden bir stanneye teslim etmeleri geleneine uyularak Hevzin kabilesinin Sad b. Bekir koluna mensup Halme binti Eb Zeybe verildi. Hz. Muhammed bu ekilde ocukluunun ilk iki yln stannesinin yurdunda st babas Hris ve stkardeleri Abdullah, neyse ve eym ile birlikte geirdi. St anne iki yln sonunda onu ailesine teslim etmek zere Mekkeye getirdi. Ancak mine l artlarnn oluna yaradn grnce, bir mddet daha st annesinin yannda kalmasna karar verdi. Bunda o dnemde Mekkede hkm sren veba salgnn da etkisi olmutur.2 Hz. Muhammed (sav) drt veya be yana kadar stannesinin yannda kalmaya devam etti. Kaynaklar, Halme ve ailesinin onu yanlarna aldktan sonra bollua kavutuklarn, ayrca bu esnada baz olaanst olaylarlarn gerekletiini zikrederler. Bunlar arasnda onun gsnn yarlmas (akk- sadr) nemli bir yer tutar. Hadise Enes b. Mlik tarafndan st anne Halmenin azndan rivayet edilmektedir. Buna gre Hz. Muhammed (sav) st kardeleriyle kuzu otlatrken beyaz elbiseli iki adam gelmi, onun karnn yarp iinden bir eyler karp atmtr. Baka bir rivayete gre ise hadise Hz. Peygambere (sav) sorulmu, o da st annesinin yurdunda byle bir muameleye tabi tutulduunu sylemitir.3 Benzer durumun Mircdan nce de gerekletii eklinde de bir bilgiye sahibiz.4 Siyer kaynaklarnda bu i cerrh bir operasyon gibi anlatlm ve nirh sresinde geen biz senin gsn ap geniletmedik mi ifadesi buna delil olarak gsterilmitir.5 Buna karlk bu srede geen akk- sadrdan gsn yarlmas deil, gsn almasnn kastedildii, bununla da Allahn, peygamberlik grevini nasl yerine getireceine dair endieler tayan Hz. Peygamberin (sav) korkularnn ona genilik verilerek giderilmesi, gnlnn artlmas ve ferahlnn salanmasnn anlalmas gerektii, dolaysyla bu olayn madd anlamda bir ameliyat deil, manev bir faaliyet olduu da ileri srlmtr.6 Kaynaklarda Hz. Peygamber (sav) ile ilgili olarak zikredilen olaanst olaylar, sadece Ben Sad yurdunda kalbinin yarlmas hadisesiyle snrl deildir. Bu ve benzeri haller onun doumu, hatta doumundan ok ncesiyle balatlmtr. Mesel Hz. Peygamberin dedesi Abdlmuttalib Yemene Himyer krallarndan birini ziyarete gittiinde onun yannda bulunan khinlerden biri onun soyundan bir peygamber geleceini kendisine haber vermi7, babas Abdullah ile evlenmek isteyen Kuteyle b. Nevfel onun yznde bir nur grdn ifade etmitir.8 Bu ve benzeri rivayetle, Hz. Muhammedin (sav) doumundan nce peygamberliine iaret olarak gsterilmitir. Onun doumu esnasnda ise am blgesinde bir nurun ykselmesi, Kisrnn saraynn 14 stununun yklmas, randa 1000 yldan beri yanmakta olan atein snmesi, Semve deresinin tamas, Sve glnn kurumas, Yahudlerin o gece beklenen peygamberin geldiini haber vermeleri gibi olaanst hadiseler sralanmtr. Bu tr rivayetler, Hz. Peygamberin (sav) doumundan itibaren olaan st bir ahsiyet olduunu, dolaysyla onun beklenen peygamber olacan m etmeye almlardr. Zikredilen bu tr bilgilerin kaynaklarda oka yer bulmasnn asl amili, Allah Raslnn (sav) nbvvetinden nceki dnemini, onun peygamberlik dnemi zelliklerinden yola karak aklamaya almak, baka bir ifadeyle onun smet ve nbvvetinin vahyin indirildii ve rislet grevinin kendisine verildii tarihten deil de, doumundan itibaren balatmaktr. Bu anlaya gre onun ocukluk, genlik ve yetikinlik dnemlerinde de peygamber olduu kabul edilip, hakknda yzlerce almet ve peygamberlik tezahr saylmtr. Hz. Peygamberin (sav) risletinden nceki

srete olaanstlklerle takdim edilmesinde Mslmanlarn Hz.Peygambere (sav) kar gsterdikleri muhabbet ve iyi niyet kadar, sonraki dnemlerde zellikle Mslmanlarla baka dinlere mensup olanlar arasndaki peygamberlik tartmalarnn da etkisi olmu, Hz. Yahya ve Hz. sada grld gibi9 Hz. Peygamberin (sav) mucizelerinin de ocukluundan beri var olduuna, en azndan buna dellet eden baz olaanst olaylarn olmas gerektiine inanan insanlar, ikinci nc asrda bu tr ifah sylentileri doru kabul etmiler, sonraki dnemlerde bu konuda eser yazan mellifler de Allah Rasln (sav) Kurann takdim ettii ve ashbdan gelen sahih rivayetlerin tarif ettiinden ok farkl ve abartl peygamber tasvirleriyle sunmaya balamlardr. Halbuki bizzat Rasl-i Ekrem (sav) hristiyanlarn Meryem olu saya yaptklar gibi, siz de bana mbalaal medihlerde bulunmayn10 uyarsnda bulunarak bu tr yanllklar nlemeye almtr. Ancak buna ramen onu farkl grme ve gsterme gayreti hibir zaman azalmam, geleneksel olarak aktarlm, bu ve benzeri bilgiler, siyer, emil, delil, hasis edebiyatnn en mhim kaynaklar olmutur. Kuranda hi deinilmeyen bu malumata mteber hadis kaynaklarnda tesadf etmek de mmkn deildir. Dolaysyla doumundan peygamberliine kadar geen srete Hz. Peygambere (sav) atfedilen bu tr bilgilerin ihtiyatla karlanmas gerekir. u da unutulmamaldr ki, gvenilir rivayetlerle karlatrldnda slm ncesi dneme ait olaanstlklere ait aktarlan bilgilerin dorulanmas da mmkn olmamaktadr. Ayrca Allah Rasl (sav) kendisinin peygamberliini ilan ederken, hibir zaman bu tr bilgileri bir delil olarak sunmamtr. 11 Hz. Peygamber (sav) 5 yana geldii zaman annesine teslim edildi.12 mine bundan bir yl sonra olunu cariyesi mm Eymenle birlikte daylar Ben Neccr mensuplarn tanmas ve babas Abdullahn kabrini ziyaret etmesi amacyla Yesribe gtrd. Burada yaklak bir ay kaldktan sonra mine, dn yolunda Medine'ye yaklak 190 km. mesafede bulunan Ebvda hastaland ve ksa sre sonra burada vefat etti. Bylece doutan yetim Hz. Muhammed (sav), alt yanda da annesini kaybetmi oldu. mm Eymen, daha sonra onu Mekke'ye gtrerek dedesine teslim etti.13 Hz. Muhammed (sav) annesinin vefatnn ardndan yaklak 2 yl dedesi Abdulmuttalibin yannda kald. 8 yana geldiinde onun da lm zerine babas Abdullah ile anne-baba bir karde olan amcas Eb Tlibin himayesine girdi.14 Eb Tlib, Hz. Peygamberi (sav) kendi ocuklarndan daha fazla sevmi, Rasl-i Ekremin (sav) ikinci annem dedii onun hanm Ftma binti Esed de ona kendi ocuklar kadar ihtimam gstermitir.15 Hz. Muhammed (sav), kalabalk bir aileye sahip olan Eb Tlibe yardm iin onun koyunlarna obanlk yapmtr. Nitekim kendisi de, ocukluunda koyun otlattn, hatta her peygamberin bu ii yaptn ifade etmitir.16 Kureyli bir tccar aileden gelen Eb Tlib, yeenini yakn panayrlara gtrd gibi, uzak beldelere gerekletirdii ticar seferlerde onun yanndan ayrmamtr. Kaynaklarda Hz. Peygamberin (sav) 12 yanda iken am tarafna giden ticaret kafilesinde amcasyla birlikte itirak ettii zikredilir. Buna gre Mekkeden hareket eden Kurey kervannn am yolu zerindeki Busra kasabasnda konaklamas srasnda burada bulunan Bahira ismindeki rahip gelenleri misafir etmitir. Kafile iinde yer alan Hz. Peygamberdeki (sav) olaanstl kefeden rahip, ona baz sorular sormu, ayrca srtndaki nbvvet mhrn kontrol etmitir. Toplantnn ardndan Eb Tlibe Suriyedeki ilerini bitirip derhal geri dnmesini ve yeenini Yahudlerden korumasn tavsiye etmitir.17 Siyer ve slm tarihi kitaplarnda bu ekilde aktarlan hadise zellikle msterikler tarafndan ok farkl ynlere ekilmi, onlar bu hadiseye dayanarak Hz. Peygamberin (sav) tebli ettii bilgileri Bahira isimli rahipten rendiini, dolaysyla slm dininin ilahi kaynakl olmadn iddia etmilerdir. Hristiyan dnyann bu tr iddialarndan rahatsz olan Mslman alimler de, onlara karlk olarak, hadisenin byle gereklemediini, rivayetin senedinin mrsel olduunu, ravilerden hi birinin bu olay grmediini, raviler arasnda yer alan Abdurrahmn b. Gazvnn mnker hadisler rivayet ettiini, olay naklettii iddia edilen Eb Ms el-Earnin tarihen hadiseye ahit olmasna imkan bulunmadna iaret ederek, Bahira zerine kurulu Hristiyan grlerini reddetmilerdir. Ayrca onlar, henz ocuk yata bulunan Hz.

Muhammedin (sav) slm dininin btn esaslarn ksa sreli bir grmede renmesi ve ancak 40 yana gelince aklamasnn da akl ve mantkla izah edilemeyeceini ileri srmlerdir. stelik Hz. Peygamberin (sav), risleti dneminde bu hadiseyle ilgili herhangi bir ey sylediine dair bilgimiz de yoktur.18 Kaynaklarmzda Hz. Muhammedin (sav), 25 yalarnda iken Hz. Hatice adna gerekletirdii ticar seferde yine Busraya urad bu defa Nastra isimli bir rahiple grt ve onun kendisini peygamber olarak mjdeledii de rivayet edilir.19 II. SOSYAL HAYATTAK KONUMU A. FCR SAVAINA KATILMASI slm ncesi dnemde Arap kabileleri arasnda eitli sebeplerle savalar meydana gelmitir. Kan dkmenin yasak olduu Zilkde, Zilhicce, Muharrem ve Recep gibi haram aylarda gerekleen savalara azgnlk, haktan ayrlmak manasna gelen Ficr savalar (gnah savalar) ad verilmitir. Bu savalarn ilk Kinne ile Hevzin kabileleri arasnda meydana gelmitir. En iddetli olan drdncs sava ise Kurey-Kinne ittifak ile Kays-Ayln kabileleri arasnda gereklemitir. Bu savaa dier Kurey kabileleri gibi Himoullar da Zbeyr b. Abdlmuttalib komutasnda itirak etmilerdir. Hz. Peygamber (sav) tercih edilen gre gre 14 veya 15 yalarnda iken amcalaryla birlikte Ficr savalarnda hazr bulunmutur. Kaynaklarda onun savaa fiilen katlp katlmad konusunda farkl bilgiler verilir. bn Hima gre o, Kaysllara kar savamam, sadece amcalarnn eyalarn korumu, atlan oklar kalkanyla karlayp amcalarna teslim etmitir.20 Buna karlk bn Sad, onun dmana ok atmak suretiyle fiilen arpmalarda yer aldn zikreder.21 Hz. Peygamberin (sav) daha sonra meydana gelen ve yine haram aylarda gerekleen amta, Abl, Ukz ve Hureyre savalarna katlp katlmad hususunda kaynaklarda farkl bilgiler bulunmaktadr.22 B. HLFL-FUDLA KATILMASI Hz. Peygamberin (sav) 20 yanda olduu srada gerekleen bu hadisenin asl sebebi, ticaret amacyla Yemenden Mekkeye gelen bir tccarn s b. Vile satm olduu malnn parasn tahsil edememesidir. Madur Yemenli bunun zerine Kureylilerden kendisine yardmc olmalar iin talepte bulununca, onun arsna ilk cevap daha nce Ahlf-Mutayyebn blnmesinde Mutayyebn tarafnda yer alan Teym kabilesi reisi Abdullah b. Cudndan gelmitir. Daha sonra Teymin siyas mttefikleri Himoullar, Muttaliboullar, Esedoullar ve Zhreollar da kendisine katldklarn ilan ederek toplanmlardr. Bu heyet ierisinde Himleri, Hz. Peygamberin (sav) amcas Zbeyr temsil etmitir. Abdullah b. Cudnn evinde bir araya gelen Mutayyebn kabileleri, Mekkede hakszla urayan herkese yardmc olacaklarna dair sz verdiler. Bu szleme Mekkede Hilfl-fudl (Faziletliler ittifak=Erdemliler szlemesi) olarak isimlendirilmitir.23 Onlarn kararna karlk, daha nce Ahlf grubunu tekil eden Abduddr, Mahzum, Cumah, Sehm ile onlarla birlikte hareket etmeye balayan Adoullar ise aka bu faaliyete itirak etmeyeceklerini ilan ettiler. Dolaysyla Hilfl-fudl hareketi Kurey iinde gemiten gelen Ahlf-Mutayyebn blnmesini daha da derinletirmitir. Bununla birlikte kurulan cemiyet, s b. Vilin neden olduu hakszln giderilmesinde muvaffak olmutur. Hz. Peygamber (sav) de bu organizasyona bizzat itirak etmi, peygamberlii dneminde yaplan anlamay vmtr24. C. TCARET HAYATI VE ALE KURMASI Hz. Peygamberin (sav) evlilii ile ticaret hayat birbirleriyle yakndan ilikili olduu iin burada her iki konunun bir balk altnda takdim edilmesi uygun grlmtr. Kurey kabilesi mensuplarnn byk ounluunun ticaretle urat bilinmektedir. Kuma ve tahl ticareti yapan Eb Tlibe yardm etmek sretiyle bu meslee balayan Hz. Muhammed (sav) amcasnn yaland yllarda onun faaliyetini devam ettirmi, bu amala Hube panayrna25, bir veya iki defa Yemen'e, ayrca Dou Arabistan'daki Muakkar ve Deb panayrlarna ve Habeistana ticar seyahatler gerekletirmitir. Al-veri merkezlerini dolamak sretiyle bir taraftan ticarette ilerlemi, dier taraftan da Arabistann eitli yerlerinde yaayan insanlar

yakndan tanma, onlarn dil ve lehelerini, din, siyas ve ictima durumlarn renme imknn elde etmitir.26 Kaynaklarda onun ayrca Mekkeli bir ahsla ticar ortaklk kurmu olduu nakledilir.27 Hz. Muhammed (sav) 25 yana geldii srada madd durumu bozulan Eb Tlib, Mekkenin tannm tccarlarnda Hz. Haticeye giderek ona ama gidecek kervannda yeeni Hz. Muhammedi (sav) de dahil etmesi tavsiyesinde bulundu.28 bn Himn rivayetine gre ise, Hz. Hatice, doru szl, gvenilir ve gzel ahlakl oluu sebebiyle bizzat Hz. Peygambere (sav) ticar ibirlii teklif etmi, kabul etmesi durumunda iki kat cret vereceini vadetmitir. Bunun zerine Rasl-i Ekrem (sav) Haticenin yardmcs Meysere ile birlikte Suriyeye gitmi, yaplan alveriin ardndan beklenilenin zerinde bir krla dnmtr. Gerekletirileln bu seferin sonucundan memnun kalan Hatice, yardmcsnn da Hz. Muhammed (sav) hakknda msbet izlenimlerini aldktan sonra onunla evlenmeye karar verdi. Bizzat kendisi29 veya Nefse binti Mnye30 adl bir kadn araclyla ona evlilik teklifinde bulundu. Allah Rasl (sav) yapt istiarelerden sonra bu izdivaca olur verince, amcalar Haticeyi ailesinden istediler. Nikhn gereklemesinden sonra Hz. Muhammed (sav) Eb Tlibin evinden einin evine tand.31 Kaynaklarmzn bildirdiine gre Esedoullarndan Huveylidin kz olan Hz. Hatice, Hz. Peygamberden (sav) nce ilk olarak Eb Hle, onun lmnden sonra da Atk b. bid ile evlenmi, her iki evliliinden ocuklar dnyaya gelmitir. kinci einin lmnden sonra bir kez daha dul kalan Hz. Hatice, zenginlii yannda, akll, zeki, namuslu ve gzel oluu sebebiyle pek ok kiini evlenmek istedii bir kadn olarak daima teklifler alm, btn talepleri geri evirmi, ancak Hz. Muhammed ile evlenmeyi kendisi isteyerek ona e olmutur.32 Hz. Peygamberin (sav) evlendii srada yirmi be yanda olduu rivayeti arlk kazanmakla birlikte, Haticenin yayla ilgili farkl bilgiler vardr. Genel kanaat, onun krk yanda bulunduu eklindedir. Ancak evlilii esnasnda Haticenin daha gen yalarda bulunduu da zikredilir. 33 bn Sadn Hatice'nin yirmi sekiz yanda olduu yolundaki rivayeti34 bu evlilikten yedi ocuun dnyaya gelmi olmas gz nne alndnda daha isabetli grnmektedir.35 Hz. Muhammed (sav) ile Hz. Haticenin ilk ocuklar Ksm olup iki yanda vefat etmitir. Rasl-i Ekrem (sav) bu sebeple Ebul-Ksm olarak knyelenmitir. Ondan sonra Zeynep, Rukyye, mm Klsm ve Ftma adnda kzlar Thir ve Tayyib (Abdullah) isimlerini verdii oullar dnyaya gelmitir. Tayyib ile Thir'in iki ayr ocuk deil Abdullah adl bir olunun lakaplar olduu da rivayet edilir.36 Allah Raslnn (sav) Hz. Haticeden doan btn erkek ocuklar slm ncesi dnemde vefat etmiler, kzlar ise Mslman olmular ve Medineye hicret etmilerdir.37 Hz. Peygamberin (sav) Hz. Hatice ile evliliinden sonra da ticar hayatn srdrd anlalmaktadr. Nitekim peygamberlikle grevlendirildii srada Mekke mrikleri ona, kendileri gibi arlarda dolaarak ailesinin maietini teminle uramak yerine niin Allaha dua ederek dnya mal istemediini soracaklardr. 38 D. KBE HAKEML Hz. Muhammed (sav) 35 yanda iken Mekkeliler yklmaya yz tutan ve seller sebebiyle byk tahribat gren Kbe binasn yeniden yapmaya ve tavann ykseltmeye karar verdiler. Bunun iin Cidde kylarnda frtnaya yakalanp karaya vuran bir Rum gemisinin kerestelerini satn aldlar. Mekkede bulunan Kpt bir marangozdan da yardm alarak Kbeyi yeniden inaya baladlar. Btn kabilelerin ortak katlmyla gerekleen bu faaliyet, Hacerl-Esvedin yerine konulmas aamasna gelince durdu. Zira kabilelerden her biri bu grevi kendisinin yerine getirmesi gerektiini dnyordu. Anlamazlk neredeyse bir atmaya dnyordu. Neticede Kureyin en yallarndan olan Mahzum kabilesi reislerinden Eb meyye b. Mure, Bb-eybe (Bbsselm) kapsndan ilk giren kiinin hakemliine bavurulmasn teklif etti. Onun grnn kabul edilmesiyle gelecek ahs beklenmeye baland. Sonunda kapdan Hz. Peygamberin (sav) girdiini grnce her biri onun Emin kii olduunu ifade ederek, hakemliine raz olduklarn bildirdiler. Yanlarna gelince meseleyi kendisine aktardlar. Bunun zerine Rasl-i Ekrem (sav), srtndaki abasn karp yere serdi, Hacerl-Esvedi elleriyle buraya koydu. Daha sonra her

kabileden bir kiinin abann ucundan tutmasn ve tan konulaca yere kadar birlikte tamalarn istedi. Konulacak yere ulatrldnda ta yerine elleriyle yerletirdi. Bunun ardndan Kbenin inasna kald yerden devam edildi. 39 Hz. Peygamberin (sav) risletinden sonraki hayat, slm tarihi ve siyer kaynaklarnda btn teferruatyla aktarlmasna ramen, onun risletine kadar geen hayat hakknda rivayetler neredeyse sadece yukarda zikredilenlerle snrldr. Az saydaki bu bilgilerde hem azlk, hem danklk, hem de tutarszlklar mevcuttur. Bununla birlikte muhtelif rivayetlerden yola karak Hz. Muhammedin (sav) 40 yana kadar geen dnemde Mekkedeki konumu ve faaliyetleri hakknda baz tespitler yapmak mmkn olabilir: Balang olarak Hz. Muhammedin (sav), peygamberliine kadar geen dnemde siyas ve din fikirleri ve faaliyetleri bulunmayan bir kii olduu sylenebilir. Her eyden nce o, genlii dneminde zamann Arap toplumunda bir liderde bulunmas gerekli grlen zelliklere sahip deildi. Chiliyye devrinde bir kiinin kabile reisi, ordu komutan veya kabileler federasyonu ynetici olabilmesi iin iyi kl kullanan bir asker, zengin bir aristokrat, toplumda gcn artracak bir ok erkek evlad bulunan bir aile reisi olmas gerekiyordu. Ancak kaynaklarda Hz. Muhammedin (sav) 40 yana kadar iyi bir oku, savalarda meydana karak kendisine er dileyen mehur bir sava olduuna dair bilgi yoktur. Ayrca o, Kurey zenginlerinden biri deil, orta halli bir Mekkelidir. Onun zellikle kendisinden daha varlkl olan Hz. Hatice ile evlendikten sonra madd anlamda belli bir rahata kavutuu anlalmaktadr. Bununla birlikte ataerkil aile dzenini benimseyen Arap toplumunda hanmn sahip olduu mal varl ve geliri ile geinmek ok istenilen bir durum deildir. Dier taraftan Raslllah (sav) birden ok ocuun babas olmakla birlikte hayatta kalan erkek ocua sahip deildir. Onun btn erkek ocuklar rislet ncesinde kk yalarda iken vefat etmi olduklar iin Mekke mrikleri kendisine soyu kesik anlamnda Ebter adn vermiler, bunun zerine Kevser sresiyle onlar ilah cevap verilmitir.40 Hz. Muhammed (sav) peygamberliine kadar o dnemde yaygn olan iir, edebiyat ve hitabetle de megul olmamtr. Nitekim Kurnda da onun iir bilmedii ve kendisine retilmediine aka iaret edilir.41 Halbuki, Arap toplumunda airlerin ve hatiplerin hem siyas hem de edeb hayatta byk ehemmiyetleri bulunmaktadr. Allah Rasl (sav) ayn zamanda Mekkede okumayazma bilen kiiler arasnda da deildi, o bir mmiydi.42 Kurnda onun mm oluunun hikmeti u ekilde aklanr: Sen bundan nce ne bir yaz okur, ne de elinle yazardn. yle olsayd, batla uyanlar bundan kuku duyarlard.43 Kaynaklarmzn bildirdiine gre Hz. Peygamber (sav) risleti ncesinde insanlar arasnda meydana gelen problemlerin halli iin kendisine mracaat edilen hakemlerden biri olmamtr. Onun hakknda rivayet edilen bizim de burada deindiimiz- Kbe hakemlii olay, chiliyye dnemindeki yaygn hakemlik uygulamasndan farkldr. Zira messelemi hakemlik, anlamazla den taraflarn bizzat hakemin huzuruna giderek durumlarn arz etmeleri ve kendisinden zm talebinde bulunmalar eklinde icra edilirdi. Nitekim Mekkede Zemzem kuyusu konusunda Kureylilerle Hz.Peygamberin (sav) dedesi Abdlmuttalib arasnda ortaya kan anlamazln zm iin taraflar Mekkeye ok uzak bir blge olan am topraklarnda yaayan Sad Hzeym kabilesinin khinine gitmeyi gze almlardr.44 Ayn ekilde yine Abdlmuttalib, olu Abdullahn kurban edilmesi meselesinde danmak iin Haybere kadar gelmi ve burada khineden yardm istemitir.45 Halbuki Hz. Peygamberin (sav) Kbe hakemlii bunlardan ok farkl bir ekilde gereklemitir. Eer Mekkeliler Hacerul-Esvedin yerine konulmas konusunda ihtilfa dtklerinde bu problemi ancak Muhammed zebilir, ona mracaat edelim demi olsalard, bu durumda Hz. Peygamberi (sav) chiliyye dnemindeki hakemlerden biri gibi grmek mmkn olabilirdi. Ancak mesele byle olmam, Hacerul- Esvedi yerine kimin koyaca hususunda anlamazla dtklerinde ilerinden birisi, Kbenin kapsndan ilk giren kiinin hakem kabul edilmesini teklif etmi, bu kii de Hz. Muhammed (sav) olmutur. Halbuki bu dnemde hakem, taraflarn yanna gelen deil, bizzat yanna gidilen kiidir. Bu sebeple Hz. Peygamberin (sav) Kurey iindeki bu problemi zm olsa, dnemin Araplarnca bir hakem

olarak nitelenmemitir. stelik onun hakimlik yaptna dair baka bir rnek de yoktur. Kald ki, kaynaklarmzn slm ncesi dnemle ilgili olarak verdikleri hakemler listesinde dedeleri Him ve Abdlmuttalib ile amcas Eb Tlibin ad bulunmakla birlikte Hz. Peygamberin ismine tesadf edilmez.46 Bu hususta bn Sadn chiliyye dneminde eitli anlamazlklarda Raslllaha bavurulurdu eklindeki rivayetin tek kaldn ve mellifin bu konuda herhangi bir rnek veremediini de ifade etmemiz gerekir.47 Btn bu zelliklerinden dolay Mekke mrikleri Hz. Muhammedi (sav) gerek din, gerekse siyas anlamda nder olarak kabul etmemiler, hatta kendisine bir trl bir trl peygamberlii layk grmemiler ve bu Kurn iki ehrin (Mekke ve Taif) birbirinden byk iki adamndan birine indirilmeli deil miydi?48 diyerek onun rislete uygun kii olamayacan m etmilerdir. Onlarn Mekke toplumunun peygamberlie layk olarak grdkleri kiiler ise Mekkenin zenginlerinden Veld b. Mure ile Sakf reislerinden Urve b. Mesddur.49 Hz. Muhammed (sav) risletine kadar puta tapmam, putlar adna kesilen kurbanlardan yememi, Kurnn da aka iaret ettii gibi50 tahrif edilmi Yahud ve Hristiyanlk gibi ilahi dinlerle de ilgilenmemitir. Bu hususta onun eski dinlerle alakal malumat olan ve ayn zamanda hanfler arasnda zikri geen Varaka b. Nevfel gibi Mekkelilerle grt veya onlarla ortak hareket ettiine dair bir malumata da sahip deiliz. Anlalan Rasl-i Ekrem (sav) ahsna mnhasr, ferd, bir hayat srmtr. O, puta tapmam, putlar adna dzenlenen bayramlara itirak etmemi olmakla birlikte51, risletinden nce putlar tenkit etmemi, bata yaknlar olmak zere etrafndaki insanlara putlar hakknda menf kanaat aklamam, onlar puta tapmaktan vazgeirme teebbsnde bulunmamtr. stelik Raslllah (sav) peygamberliinden nce genel anlamda ailesinin gelenek ve kararlarna sayg gstermi, hatta uymutur. Nitekim amcalaryla birlikte haram aylarda gerekleen Ficr savana itirak etmitir. Yukarda da zikri getii gibi kaynaklardan bazlar onun savaa fiilen katldn rivayet ederlerken, bir ksm ise savata yer almakla birlikte, arpmalara katlmadn, sadece dman tarafndan atlan oklar karlayp amcalarna verdiini iddia ederek, sanki onun haram aylarda gerekleen bu savaa katlmadn ima etmeye almlardr. Halbuki, bir savaa katlmak iin, mutlaka silahl atmaya girmek art deildir. Deil atlan oklar toplamak, kendi tarafndaki yarallara yardmc olmak bile fiilen savata yer almaya etir. Sonu olarak ifade etmek gerekirse Hz.Muhammed (sav) peygamberliine kadar geen dnemde kendine has inan ve uygulamalar olmakla birlikte, topluma ynelik din ve siyas fikirler bulunmayan, stelik dnemin artlar gerei bir liderde olmas gereken zelliklerin kendisinde grlmedii, ancak kendi ailesine yetecek ticar faaliyetleriyle geimini salamaya alan, Kurey iinde pek ne kmayan mtevaz bir Kureylidir. O, Mekkenin toplumsal hayatnda yer alm, Ficr savalarna katlm, Ukz ve Mecenne pazarlarnda al-veri yapm, Kurey bakanlaryla Kbede sohbet etmitir. Kasideler dinlemekte, kendisi iir okumamakla birlikte, iir toplantlarna itirak etmektedir. Bu srete onun en bariz zellikleri asil bir aile olan Himoullarna mensup olmak ile tavr ve davranlaryla btn Mekkeliler tarafnda Emin52 olarak tannmaktr. 53 Onun dier hususiyetleri ise chiliyye dneminin yaygn ktlklerinin hibirine bulamamak, temiz bir hayat srmek, evresinde iffeti, mertlii, merhameti ve hak severlii ile tannmak ve sevecen, soylu, asil, drst ve doruluktan ayrlmayan bir kii olmaktr.54

NC BLM RSLETN MEKKE DNEM I. LK VAHY VE PEYGAMBERLK Hz. Muhammed (sav), peygamberlik grevini stlenmesinin birka yl ncesinden itibaren zellikle yln ramazan aylarnda Hira dandaki bir maarada mistik bir hayat yaamaya balad. Belzr, Hirada gerekletirilen ve toplumdan ayrlma anlamna gelen ve tehanns ad verilen bu inziv geleneini Mekkede arasnda ilk balatan kiinin Hz. Peygamberin (sav) dedesi Abdlmuttalib olduunu, onun 80-90l yalarnda Ramazan ay boyunca ayn yerde inziv hayat yaadn, bu sre iinde de Kbeyi tavaf etmeyi ve fakirleri doyurmay artrdn zikreder. Bu faaliyet ondan sonra baka Mekkeliler tarafndan da tekrarlanmtr.1 Hz. Peygamber (sav), Hirada geirdii tefekkr srecinde kendisinde olaanst haller gzlemeye balad. Bunlarn ilki sadk ryalardr.2 Ayrca yalnz bana Mekke vadilerinde dolarken birden Allahn selam zerine olsun ey Allahn Rasl nidalarn duyuyor, fakat, sesin geldii yere baktnda kimseleri bulamyordu.3 Hz. Muhammed (sav) 40 yana ulatnda, Hirada bulunduu 610 yl Ramazan aynn 17. gecesinde, vahiy melei Cebrail (as) kendisine gelerek Allahn oku emrini ulatrd. Hz. Peygamber (sav) bu istee ben okuma bilmem cevabn verdi. Bu karlkl diyalog ayn ekilde tekrarlandktan sonra Cebrail nihyet ona Alk sresinin ilk be yetini okudu: Oku. Yaratan Rabbinin adyla. O nsan bir kan phtsndan yaratt. Oku, Rabbin sonsuz kerem sahibidir. O Rabb ki, yazmay retti. nsana bilmediini de o retti.4 Rasl-i Ekrem (sav) bu hadise zerine heyecan ve korkuyla bulunduu yeri terk ederek evine gitti. Ei Hz. Haticeden (ra) stnn rtlmesini istedi. Burada sakinletikten sonra kalkt ve bandan geenleri eine anlatt. Bunun zerine Hz. Hatice, bana gelenin kt bir ey olamayacan, zira onun, akrabay gzeten, ihtiya sahiplerine yardm eden ve misafirlere ikramda bulunan bir kii olduunu syleyerek onu teselli etmi, ardndan birlikte amcasnn olu Varaka b. Nevfele gidip olanlar bir de ona anlatmasn istemitir. nk, Varaka, Mekkede Tevrat ve ncili okumu, gemie ait bilgilerden haberdar olan bir kii olarak tannyordu. Allah Rasln (sav) dinledikten sonra kendisine gelenin btn peygamberlere gelen vahiy melek olduunu syledi ve onu peygamberlikle mjdeledi.5 Vahiy ile ilk muhatap olmasnn ardndan Hz. Muhammed (sav) Cebrail ile karlamak arzusuyla yeniden Hiraya gitmeye balad. Fakat bekledii eli bir trl gelmiyordu. Bundan son derece mteessir olan Raslllah (sav), Rabbinin kendisini terk ettii zannna kapld. Fetret'1vahy olarak bilinen bu srecin ne kadar devam ettii hususunda kaynaklarda birka aydan balayp yla kadar uzanan farkl sreler verilir. Nihyet belli bir zaman sonra Cebrail tekrar grnd ve getirdii Duh sresiyle birlikte Allahn kendisini unutmadn bildirdi.6 Allah Rasl (sav) bu defa da vahyin arl altnda korku ve heyecana kaplarak yine evine kapand. Bu hadisenin akabinde nzil olan yetler ona ilk vazifesini hatrlatr mahiyettedir: Ey elbisesine brnen peygamber, kalk ve sana iman etmeyenleri Allahn azab ile korkut. Rabbini Ycelt, elbiseni temiz tut, azaba sebep olan eyleri terkte sebat et.7 Bu emirler, artk ilh tebliin insanlara ulatrlma zamannn geldiine iaret eder. Nitekim Hz. Peygamber (sav) de, bunun ardndan bata ei Hz. Hatice (ra) olmak zere ailesini risletini tasdike ard.8 Gizli ekilde devam eden bu davetin, yaklak -drt yl srd rivyet edilmitir.9 Bu srecin balang dneminde Hz. Peygamberin (sav) ei Hz. Haticenin ardndan kzlar Zeyneb, Rukyye ve mm Klsm Mslman oldular. Daha sonra Rasl-i Ekremin (sav) bizzat bakm ve terbiyesini stlendii yeeni Hz. Ali onlara katld. Hz. Peygamber (sav), risletinden nce ocuklarn geindirmekte aciz kalan amcas Eb Tlibden Hz. Aliyi istemi ve onu kendi ailesine dahil etmiti.10 Belzrnin aktard bir rivyete gre ise Hz. Ali, Allah Rasl (sav) ile ei Hz. Haticeyi (ra) namaz klarken grm, bunun mahiyetini renmek isteyince

Raslllah (sav) risleti hakknda bilgi vermi ve onu dinine armtr. Bu hususta babasyla istiare etmesi gerektiini bildiren Hz. Ali, ertesi gn babasna sormaya gerek duymadan slm kabul ettiini bildirmitir.11 Eb Tlib bir gn yeeni ile olunun namaz kldklarna ahit olduunda kendilerine ne yaptklarn sormu, Hz. Peygamber (sav) durumdan onu da haberdar etmi ve imana etmeye armtr. Fakat Eb Tlib, atalarnn dininden ayrlamayacan syleyerek davete icabet etmemi, bununla birlikte kendi oluna da engel olmamtr.12 Hz. Peygamberin (sav) ailesi iinde Hz. Aliden sonra Zeyd b. Hrise Mslman oldu. Zeyd, Kelb b. Vebre kabilesine mensup olup kk yata esir edilerek amdan Mekkeye getirilmiti. Hakm b. Hizm b. Hveylid, halas Hz. Haticeye bu klelerden birini hediye etmek isteyince, o gelenler arasnda Zeydi tercih etmi, onu Hz. Peygamberin (sav) hizmetine vermi, Hz. Peygamber (sav) de kendisini klelikten kurtarm ve evlat edinmiti. Babas Hris daha sonra Mekkeye gelerek olunu bulmu, fidyesini demek sretiyle onu Hz. Peygamberden (sav) geri istemiti. Allah Rasl (sav) evlatln babasyla gitme veya kendi yannda kalma konusunda muhayyer braknca, Zeyd onun evini babasnn yurduna gitmeye tercih etmitir.13 Mekkede Raslllahn (sav) davetine ailesi dndan olumlu cevap veren ilk kii onun en yakn dostu Hz. Eb Bekirdir. Nitekim Hz. Peygamber (sav), kendisini tasdik etmeye ard her kiide bir bocalama veya tereddt gzlemlediini, bu konuda kesin kararl davranan tek kiinin Hz. Eb Bekir olduunu ifade etmitir.14 O, slma dahil olduktan sonra Kurey iindeki nfuzunu Raslllahn (sav) davetinin hizmeti yolunda kullanm, onun araclyla Osman b. Affn, Zbeyr b. Avvm, Abdurrahmn b. Avf, Talh b. Ubeydullah ve Sad b. Eb Vakks gibi Kurey genleri tebliin gizli gerekletirildii yllk dnemin ilk mminleri olmulardr.15 Bu ahslar daha sonra Osman b. Mazn, Sad b. Zeyd, Ayy b. Eb Reba, Eb Ubeyde b. Cerrh, Erkm b. Ebul-Erkm, Eb Seleme, Cafer b. Eb Tlib ve Ubeyde b. Hris gibi ahslar takip etmitir.16 Tebliin balang dneminde Rasl-i Ekrem (sav) Kbede ahs olarak tavaf yapmak ve namaz klmakla birlikte Mslmanlarla toplantlarn ancak gizli olarak gerekletiriyordu. Bir araya geldiklerinde ashbyla birlikte namaz klyor, nzil olan Kurn yetlerini tebli ediyor, aklyor ve onlarn imanlarn kuvvetlendirici konumalar yapyordu. Onun dier Mslmanlarla toplandklar ortak mekan ise ashbdan Erkm b. Ebul-Erkmn Saf tepesi eteklerindeki eviydi. Bu ev, Mslmanlar iin toplant merkezi olma zelliini nbvvetin 6. ylnda gerekleen Hz. merin slma giriine kadar devam ettirmitir.17 Risletin 4. ylnda Ey Muhammed sana emredileni aka ortaya koy, puta tapanlara aldrma18 ve nce en yakn akraban uyar, sana tabi olan mminleri kanatlarn altna al. Sana kar gelirlerse, yaptklarnzdan uzam de19 yetlerinin nzil olmasyla birlikte aktan davet sreci balam oldu.20 Bu yetlerden ilki gizli davet dneminin bittiine iaret ederken, ikincisi ise davete kimlerle balamas gerektiini aklamtr. Hz. Peygamber (sav) de bunun zerine, nce yakn akrabas olan Abdulmuttaliboullarn, ardndan ereveyi genileterek Himoullarn slma armtr. Onun aleni davete yakn akrabasndan balamas, Mekke sosyal artlar iinde tabi bir admd. Zira bu toplumda asabiyet, yani kabilecilik hakimdi ve herhangi bir ie girimeden nce bir kabile yesinin kendi soyunun desteini almas gerekiyordu. Hz. Peygamber (sav) bunu temin amacyla nce amcalarn ard ve onlar dinine davet etti. Ancak amcalarndan Eb Leheb daha toplantnn banda onu kabilesine ktlk getirmekle sulayarak daha fazla konumasna engel oldu. Allah Rasl (sav) birka gn sonra yeni bir toplant daha dzenledi. Onlar yine Allahn birliine inanmaya, kendisinin peygamber olduunu tasdik etmeye ve rislet grevi esnasnda kendisine yardmc olmaya ard. Konumay dinleyen Eb Tlib, Hz. Peygamberin (sav) szlerini gzel ve doru bulduunu, dolaysyla kendisini koruyup destekleyeceini, ancak atalarnn dininden ayrlmay dnmediini bildirdi. Eb Leheb ise akrabalarndan ona engel olmalar gerektiini, aksi takdirde soylarnn zillete deceini ileri srd. Bu konumalardan sonra akrabalar toplantdan ayrldlar. Bu grmelerde amcalarndan hi biri Mslman olmad. Ancak Eb Tlib ona himaye vadinden bulundu ki, bu destek onun daha sonra Mekkede gerekletirecei tebli faaliyetleri iin byk bir imkan olmutur. 21

Rasl-i Ekremin (sav) yakn akrabasndan sonraki muhatab dier Mekkeliler oldu. Bu amala onlar bir gn Saf tepesine toplayarak peygamberliini tebli etmeye karar verdi. Onlara ey Kureyliler! Size u dan arkasnda bir dman birlii var desem inanr msnz? sorusunu sordu. Muhataplar evet, zira senin hi yalan sylediini grmedik cevabn verdiler. Bunun zerine kendilerine yleyse ben byk bir azaba urayacanz size haber veriyorum. Allah bana en yakn akrabam uyarmam emretti. Allahtan baka ilh yoktur demediiniz srece size ne bu dnyada ne de hirette bir faydam dokunur uyarsn yapt. Burada da hazr bulunan amcas Eb Leheb onun Mekkelilerle grmesine engel olmu ve elin kurusun diyerek beddua etmitir. Bunun zerine Leheb sresi (111/1-5) nzil olmutur.22 Hz. Peygamber (sav) risletini btn Kureye duyurduktan sonra Mekke dndan gelen kabile mensuplaryla grmeler yapmaya balad. Dier taraftan Mekke dahilinde hadiseler hac mevsimi srasnda Mekkeye gelip gidenler tarafndan dier kabilelere ulatrlyordu. Bu sebepledir ki, onun Mekke haricinde de mminleri vard. Allah Rasl (sav) de sadece Mekkeye gelenlerle iktif etmeyip daha fazla kiiye ulaabilmek iin zellikle ehre yakn blgelerde kurulan Ukz, Mecenne ve Zlmecz panayrlarn ziyaret etmeye balad. Onun bu tr faaliyetleri hicrete kadar devam etmitir.23 Hz. Peygamber (sav) tebli grevini stlenmesinden itibaren, kadn-erkek, gen-ihtiyar, zenginfakir, hr-kle ayrm yapmadan tm insanlar slma davet etti. Bunun sonucu olarak toplumun hemen her kesiminden insanlar Mslman oldular. Ancak ilk Mslmanlarn en bariz zellikleri, genelde otuzlu yalarda olan genlerden meydana gelmi olmalardr. Bunlar arasnda Hlid b. Sad, Musab b. Umeyr, Eb Huzeyfe b. Utbe b. Reba, Sad b. Eb Vakks gibi Kureyin nemli slalelerine mensup zengin aile ocuklar bulunduu gibi, ahs servetiyle Mekke zenginleri arasnda saylabilecek Hz. Eb Bekir, Hz. Osman, Hz. Zbeyr ile Hz. Talh benzeri ahslar da vard. Burada zikri geen Kurey mensuplarnn yannda, bu kabilelere snm olan Abdullah b. Cah gibi anlamallar, Bill, Habbb b. Eret gibi kleler ile Ysir ailesi gibi himayesiz yabanclar ilk Mslmanlar arasnda yerlerini almlardr. Ancak Mekke meclisinde kabilelerini temsil eden hibir Kurey nderi, -Himoullarnn lideri Eb Talib de bunlara dahildir- davete olumlu cevap vermemitir. Burada verilen rneklerden slm davete ilk cevap verenlerin, toplumun alt kesiminde yer alan korumasz fakir ve klelerden teekkl ettii eklindeki yaygn kanaatin yanl olduu aka ortaya kar. Zira slm dini ilk tebli edildii andan itibaren toplumun hemen her kesiminden, ilgi grm ve Kureyin hemen btn kabilelerinden az veya ok kii Mslmanl semitir.24 slma giren bu ahslar Arap sosyal hayatnn farkl tabakalarna mensup olmalarna ramen, onlarn ortak zellikleri putperestlikten ve chiliyye adetlerinden uzak kalmak, doru ve gvenilir olmak gibi msbet huy ve davranlara sahip bulunmaktr.25 II. MRKLERN TEBLE KARI TEPKLER Kurey ileri gelenleri Raslllahn (sav) davetine nceleri pek kar kmadlar. Ancak puta tapmay eletiren yetler nzil olmaya26, dinleri ayplanmaya ve atalar aklszlkla sulanmaya balannca, Hz. Muhammede (sav) ynelik tepkilerini aka gstermeye baladlar.27 Onlarn davete muhalefet etmelerinin banda din kayglar gelir. Mrikler inanlarnn temeli olan putperestliin ortadan kalkmas durumunda Arap kabileleri nazarndaki itibarlarnn azalacan dnyorlard. Dier taraftan onlar, atalarndan kendilerine intikal eden ok deer verdikleri inan ve gelenekleri hibir ekilde bunlar terk etmek istemiyorlard. Kurn- Kerm, Kureylilerin atalarna olan ballklarn yle ortaya koyar: Onlara, Allahn indirdiine ve Rasle gelin denildii zaman, babalarmz zerinde bulduumuz yol bize yeter derler. Atalar hibir ey bilmiyor ve doru yol zerinde bulunmuyor iseler de mi?.28 Mekke mriklerinin Hz. Peygamberin (sav) tebliine tavr allarnn mhim sebeplerinden biri de ekonomik kaynakldr. Mekke din merkez olmann yannda ayn zamanda byk ticar potansiyele sahip bir ehirdi. zellikle hac dnemlerinde kurulan panayrlar Kureyliler iin byk

bir gelir kaynayd. Onlar ayrca put ticaretinden de hatr saylr derecede gelir elde ediyorlard. Bu yzden putlarn terk edilmesinin Mekkenin ekonomik hayatna dorudan veya dolayl zarar vermesinden endieleniyorlar, bu sebeple Hz. Peygambere (sav) muhalefet etmeyi kendi menfaatlerinin bir gerei gryorlard. Raslllaha (sav) kar dmanca davranan Eb Cehl, Eb Sfyan, s b. Vail, meyye b. Halef gibi ahslarn kabile reislii niteliklerinin yannda ayn zamanda Mekkenin nemli tccarlar olduklar da unutulmamaldr.29 Mekke mriklerinin Hz. Peygambere (sav) kar gelmelerinin esas nedenlerinden biri de Kurey iinde gemie dayanan kabile mcadeleleridir. Himoullarndan bir peygamber kmasyla bu soyun kendilerine stnlk salayacan dnen rakip kabileler, btn glerini slm dininin yaylmasn engellemeye harcamlardr. Bu dnemde kabile asabiyetinin slma kar tavr altaki etkisini Eb Cehlin u szlerinde aka grmek mmkndr: Biz Abdmenfoullar ile an ve eref ynnden imdiye kadar ekitik durduk. Onlar halka yemek yedirdiler, biz de yedirdik. Onlar bata bulundular, biz de bulunduk. Onlar arabuluculuk yapp diyet yklendiler, biz de yklendik. Artk kulak kulaa giden yar at durumuna gelince, onlar imdi bizim iimizde kendisine vahiy gelen bir peygamber var dediler. Biz bunun dengini nereden bulup karacaz. Vallahi hi bir zaman onu tasdik etmeyiz.30 Eb Cehl bu szlerinde Rasl-i Ekremin (sav) gerek peygamber olup olmad hususunu hi dikkate almamtr. Onun meseleyi deerlendirmesindeki ana eksen, kabile ruhu yani asabiyettir. Buna gre peygamberin ne dedii deil, hangi kabileden olduu nemlidir. Eb Cehlin szleri esasnda Raslllahn (sav) kabilesine siyas rakip durumunda olan hemen tm Mekke kabile mensuplarnn hkim dncesini yanstmaktadr.31 A. MRKLERN HZ. PEYGAMBERE (SAV) KARI FAALYETLER Mekke Mrikleri, Hz. Peygamberin (sav) tebli faaliyetini ve ona tabi olan insanlarn artmasn engellemek iin ok eitli yollar denemilerdir. Bunlarn en bata gelenleri onu yalanlamak, kendisine airlik, sihirbazlk, khinlik, mecnunluk iftiras atmaktr. Mrikler bu faaliyetlerini zamanla iddetlendirmiler ve Allah Raslne (sav) suikast dzenleyecek noktaya gelmilerdir.32 Onlarn bu ve benzeri faaliyete kalkmalarnn tek amac daveti engellemektir. Bunun iin her frsatta onun (sav) dier insanlarla normal diyalog kurmasna mani olmaya almlardr. Zira Allah Rasl (sav) ile bir araya gelen insanlarn onun sylediklerinden etkilenmemesi neredeyse mmkn deildi. O kadar ki, Mekke mrikleri adna Hz. Peygambere (sav) baz dnyev teklifler sunarak onu tebli faaliyetinden vazgeirmek amacyla yanna giden Utbe b. Reba, onun okuduu yetlerden etkilenmi, mrik arkadalar da onun yeni halinin farkna varmlar ve gittii halden farkl bir ekilde dndn ifade etmilerdir.33 Bu sebeple, onlar, bilhassa Mekkeye dardan ticaret ve hac amacyla gelenlerin Hz. Peygamber (sav) ile bulumalarn engellemeye almlardr. Nitekim Devs kabilesinden Tufeyl b. Amr ehre geldii zaman, Hz. Peygamber (sav) aleyhinde szler sarfetmiler, onun kiiyi babasndan, kardeinden, karsndan ve soyundan ayrdn syleyip, bizim bamza gelenlerin, senin ve kavminin de bana gelmesini istemiyorsan, sakn onunla konuma ve szlerini dinleme diye ikaz etmek suretiyle onun Allah Rasl (sav) ile bulumasn engellemeye almlardr. Ancak onlarn tm abalarna ramen Tufeyl, Hz. Peygamber (sav) ile grmenin bir yolunu bulmu ve Mslman olmutur.34 Bununla birlikte mrikler aleyhte propagandalarn srdrerek, ehre misafir gelen air Aann Hz. Peygamber (sav) ile bir araya gelmesini engellemilerdir.35 Benzer ekilde Eb Cehl, Huzeyl kabilesine mensup Amr isimli bir ahsn Mekkeye gelip Hz. Peygamberle (sav) grmesinden haberdar olunca kendisine onun aleyhine szler syleyerek Mslman olmasna mani olmaya almtr.36 Bu hususta Eb Cehle yardmc olanlarn banda Zheyr b. Eb meyye gelir.37 Mekkeliler, engelleme konusunda muhataplarn szle ikna etmenin yannda zaman zaman iddet kullanmaktan da ekinmemilerdir. Nitekim, Mekkeye geldii zaman Hz. Peygamberin (sav) bulunduu yeri kendilerine soran Eb Zeri bayltncaya kadar dvmlerdir.38 Onlar daveti engellemek iin baka yollara tevessl etmilerdir 1. Mnazara ve Mnakaa Etmek

Mekke mrikleri bir insann Allahtan kendilerine haber getirmesini bir trl kabul edememiler, bu ii niin bir melein yapmadn Hz. Muhammede (sav) sk sk sormulardr. Kurn onlarn aknln u ekilde dile getirir: Allah, Rasl olarak bir insan m gnderdi? De ki: Yeryznde dolaanlar melek olsayd, biz de onlara gkten peygamber olarak bir melek gnderirdik.39 Mrikler zaman zaman Hz. Peygamberle (sav) onu zor durumda brakmak ve bu sayede gerek toplum, gerekse inananlar nazarnda onu etkisiz hale getirmek iin mnakaa ve mnazara yapmlardr Nitekim Utbe b. Reba, Eb Sfyan, Nadr b. Hris, Veld b. Mure, Eb Cehl, s b. Vil, meyye b. Halef gibi ehir ileri gelenleri grme yapmak zere bir gn Hz. Peygamberi (sav) yanlarna armlar, szlerinin banda onu kavmi blmek, atalarnn ilahlarna hakaret etmek ve sefihlikle vasflamak gibi faaliyetlere girmekle sulamlar, bunun ardndan da kendisine baz dnyevteklifler sunarak tebli faaliyetini durdurmasn istemilerdir. Fakat Raslllah (sav) onlarn isteklerinin ve tekliflerin hibirini kabul etmemi, kendisinin gayesinin insanlar Allahn birliine armaktan baka bir ey olmadn sylemitir. Raslllahtan (sav) istedikleri cevab alamayan mrikler, bu defa ondan Rabbine dua edip etraflarn saran dalar uzaklatrmasn, beldelerini iinden gzel rmaklar akan bir mekana evirmesini, lm olan babalarndan Kusay b. Kilabn diriltilmesini istemilerdir. Bunlardan baka, Hz. Muhammedden (sav), Allahtan kendisi iin gzel baheler, saraylar ve anahtar altn ve gm olan hazineler istemesini, kendisini arlarda maiet peinde komaktan kurtaracak zenginlikler dilemesini tavsiye etmilerdir.40 Hz. Peygamberle (sav) mnakaalarn daha da ileriye gtren Mekkeliler ondan, Allahtan bir melek gndermesi talebinde bulunmasn41, o melein de kendisinin fazileti hakknda orada toplananlara bilgi vermesini istemilerdir. Mrikler en sonunda Raslllahdan (sav) bu talepleri gereklemeyecekse, sylediklerinin ve yaptklarnn bir cezas olarak gk yznn zerlerine para para indirilmesini istemiler, Hz. Peygamber (sav) her defasnda kendisinin bu tr faaliyetleri gerekletirmek iin gnderilmediini, bunlar yapp yapmamann ancak Allahn iradesine bal olduunu bildirince, onu inkra devam etmilerdir.42 Toplant esnasnda orada bulunanlardan Abdullah b. Eb meyye, Hz. Peygambere (sav) yaklaarak gk yzne bir merdiven kursa, oradan kendisine ahitlik edecek 4 melekle birlikte geri gelse dahi, yine de ona inanmayacaklarn ifade etmitir. Bu szleri iiten Hz. Peygamber (sav) hznl ve muhataplarnn halinden mitsiz olarak tartmay terk etmitir.43 Mekke mrikleri grld gibi Hz. Peygamberle (sav) yaptklar grmelerde ondan gereklemesi mmkn olmayacak taleplerde bulunmulardr. Hatta kendi soru ve istekleriyle yetinmeyip, cevaplayamayacan dndkleri sualler yneltebilmek iin Medine Yahudlerine eliler gndermilerdir.44 Bu amala Medineye ulaan Nadr b. Hris ile Ukbe b. Eb Muayt Yahud bilginlerinden baz sorular alarak geri dnmlerdir.45 Yahudler ayrlmadan onlara yet sorulara cevap verebilirse onun bir peygamber olduunu, veremedii takdirde de bir sahtekar saylmas gerektiini sylemilerdir. Mrik eliler Medineden dnp tekrar Hz. Peygamber (sav) ile bir araya geldiklerinde ona Yahudlerin rettikleri Ashb- Kehf, Zlkarneyn ve rh hakknda sorular sormulardr. Sorularn tamamna Kurn yetleriyle ak cevaplar verilmi olmakla birlikte mrikler yine de Raslllahn (sav) peygamberliini tasdike yanamamlardr.46 Mriklerin bu ve benzeri mnakaa ve mnazara abalarnn asl hedefinin hakikati ortaya karmak deil, Hz. Peygamberi (sav) mkl durumda brakmak gayesine matuf olduu anlalmaktadr. 2. Alay ve ftira Hz. Peygamberin (sav) Mekkede desteinin artmaya baladn gren Kureyliler mnazara ve mnakaann yannda ona kar alay ve iftira yolunu da denemeye baladlar.47 Bu amala Hz. Peygamberle (sav) karlatklarnda ite Abdlmuttaliboullarnn kendisiyle gkten konuulan olu demek suretiyle onunla alay etmilerdir.48 Onlar arasnda bulunan Esved b. Abdiyas, ne zaman Allah Rasl (sav) ile bir araya gelse kendisine bu gn yukaryla konutun mu Ey Muhammed? sorusunu sormutur.49 Hz. Peygamberle (sav) istihza edenlerin en fazla alkanlk haline gelen davranlar ise onu grdklerinde birbirlerine ka-gz iareti yaparak karlkl

glmeleridir. Bu hareketleri en fazla yapan mrik ise meyye b. Haleftir.50 Onun bu tavrlar dolaysyla Hmeze suresi nzil olmutur: Mal toplayan ve onu durmadan sayan, insanlar arkadan ekitiren, ka gz iaretiyle alay eden her kiinin vay haline! O, malnn kendisini ebediletirdiini sanr. Hayr! Andolsun ki o, Hutameye atlacaktr. Hutamenin ne olduunu sen ne bileceksin? O, Allahn, yreklere ileyen tututurulmu ateidir. phesiz uzatlm direklere bal olduklar halde ate onlarn zerine kapatlacaktr.51 Hz. Peygamber (sav) bir gn kavmini slma ard esnada Veld b. Mure, meyye b. Halef ve Eb Cehl gibi mrik ileri gelenleri ona, niin yalnz gezdiini ve bir melekle dolamadn sormular ve kendisiyle alay etmeye kalkmlardr. Bunun zerine Cenb- Allah hemen elisini teselli eden baka bir yet indirmitir: Andolsun, senden nce de birok peygamberle alay edildi de, sonuta alay edenleri, alaya aldklar ey kuatverdi.52 Mekke mriklerinden s b. Vil, erkek ocuklarnn yaamamas sebebiyle Allah Raslne (sav) soyu kesik anlamna gelen ebter kelimesini yaktrmaya kalkm, bunun zerine nzil olan Kevser sresiyle (108, /1-3) ona ilah cevap verilmitir53: phesiz biz sana Kevseri verdik. O Halde, Rabbin iin namaz kl, kurban kes. Dorusu sana buzeden, soyu kesik olann(ebter) ta kendisidir.54 Mriklerin Allah Raslne (sav) kar alaylarn giderek artrmalar zerine bir taraftan onu teselli, alayclar da tehdit eden baka yetler de nzil olmutur: Ey Muhammed! Artk sana buyurulan aka ortaya koy, puta tapanlara aldr etme. Allahla beraber baka bir tanrnn bulunduunu kabul eden alayclara kar phesiz biz sana kafiyiz. Yaknda ne olduunu renecekler.55 Mrik ileri gelenleri bu ve benzeri hkmlerle56 sk sk ikaz edilmekle birlikte Raslllah (sav) toplum iinde kk drme gayretlerinden vazgememilerdir. Kureyin Sehmoullar reislerinden Nbeyh b. Haccc, peygamberlii bir trl Hz. Muhammede (sav) layk grmemi ve yzne kar sk sk Allah senden baka peygamber gnderecek bir kii bulamad m? diyerek istihza etmitir.57 Bu ifadeleri, Raslllah (sav) peygamberlie uygun bulmadklarn dile getiren Taif nderlerinden Amr b. Umeyr oullar da kullanmlardr.58 Mekke mrikleri Hz. Peygambere (sav) indirilen Kurnn, esasnda ona deil, Kureyten Veld b. Mureye veya Taiften Eb Mesd b. Amra gelmesinin daha uygun olacan iddia etmiler, bu grevi Hz. Muhammede (sav) yaktramadklarn sylemilerdir.59 Nitekim Kurn- Kermde de onlarn bu dncesi aka ortaya konulur: Bu Kurn iki ehrin (Mekke ve Taif) byk iki adamndan birine indirilmeli deil miydi?60 Hz. Peygamberin (sav) ahs kadar, onun getirdii prensipler de mriklerin alay konusu edilmi ve szl satamalarna maruz kalmtr. Btn mrikler gibi ahiret inancn kabul etmeyen bey b. Halef ellerine rm bir kemik paras alp parmaklar arasnda ovalam ve bunun bir daha canlanmasnn mmkn olmayacan sylemitir.61 Bunun zerine yaratln unutarak bize bir misal getirdi ve bu kemikleri kim diriltir, onlar ryp dalm iken dedi. Ey Raslm de ki, onlar ilk defa yaratan diriltir ve O, her yaratlan tamamyla bilir62 mealindeki yet nzil olmutur. Kureyliler, Hz. Peygamberle (sav) alay etmenin yannda iftira atmaktan da geri durmamlardr. Nitekim onlar, slm dininin ilahi meruiyetini tartlr hale getirmek iin onun tebli ettii vahyi Allahtan deil, Rahmn adndaki bir beerden aldn iddia etmilerdir.63 Onlar iftiralarn Kurnn ilah kaynakl deil, eytann szleri olduunu iddia edecek kadar ileri gtrmlerdir.64 Onlarn iftiralarna vahiyle gelen cevap gecikmemitir: phesiz Kurn, alemlerin Rabbinin indirmesidir. Ey Muhammed! Apak Arap diliyle, uyaranlardan olman iin Onu senin kalbine Cebrail indirmitir. O, daha ncekilerin kitabnda da zikredilmitir.65 eytanlarn kime indiini size haber vereyim mi? De ki, onlar gnahkr iftiraclarn hepsine iner. Bunlar eytanlara kulak verirler, ou yalancdrlar.66

lah mesajn meruluu konusunda insanlarn zihninde tereddt meydana getirmeye alan mrikler, ikinci adm olarak Hz. Peygamberin (sav) ahsn hedef almlar ve onu khin, mecnun67 veya air olmakla68 itham etmilerdir. Bu amala mrik ileri gelenlerinden Veld b. Mure bir gn Kureylileri etrafnda toplam ve onlardan Hz. Peygamberi (sav) Mekkeye hac niyetiyle gelen insanlardan nasl uzaklatracaklar konusunda gr belirtmelerini istemitir. Oradakiler Hz. Peygamber (sav) hakknda khin, mecnun, air diyerek menf propaganda yapabileceklerini sylemilerdir. Neticede mrikler Raslllah (sav) iin kii ile kabileyi, kar ile kocay, baba ile olunu, karde ile kardei birbirinden ayran shir (sihirbaz) sfatn kullanmaya karar vermiler, ayrldktan sonra da, insanlarn toplandklar yerlere giderek bu plan uygulamaya balamlar, bir sihirbaz olduu iftirasn yaymaya almlardr.69 Kurn onlarn Hz. Peygamber (sav) hakkndaki iddialarn mutlak srette reddetmitir: Ey Muhammed. Sen Rabbinin nimetine uram bir kimsesin, deli deilsin70. Kurn erefli bir elinin getirdii bir szdr. O, air sz deildir, ne az inanyorsunuz.71 Mekke mrikleri Allah Rasl (sav) iin en sonunda sihirbaz deme konusunda anlamlarsa da bu hususta birbirlerini dahi ikna edebilmi deillerdir. Nitekim onlarn arasnda bulunan Utbe b. Reba, arkadalarna onun ne bir air, ne shir ne de khin olduunu, zira kendisinden duyduklarnn bunlardan hi birinin sz ve davranlarna benzemediini aka ifade etmi.72 Benzer ekilde yine mrik ele balarndan bn Himn kendisini Kureyin eytanlarndan biri olarak niteledii Nadr b. Hris de Hz. Muhammedin (sav) mecnun olduunu dile getirenlerin doru sylemediklerini, zira kendisinin ok mecnunla karlatn fakat onda mecnunlarn hallerinden hi birsinin bulunmadn itiraf etmitir.73 Bununla birlikte mrikler Raslllahn (sav) peygamberlik faaliyetlerini engelleme adna taktik olarak ona iftira atmaktan da hi geri durmamlar ve onun insanlara tebli ettii Kurnn bir by74 veya eskilerin masal75 olduunu sylemeye devam etmilerdir. O kadar ki, onun sihirbaz ve khin olmadn aka dile getiren Nadr b. Hris dahi, Mekkeden Hireye kadar gidip orada Fars krallarnn hikyelerini renerek geri dnm, Allah Rasl (sav), ilah emirleri duyurduktan sonra onun peinden insanlar etrafnda toplam, Hz. Peygamberin (sav) sylediklerinin eskilerin masal olduunu iddia etmi, ardndan da kendisinin rendii hikyeleri anlatp ardndan Allahn indirdii yetler gibi ben de indirebilirim. Muhammedin szleri niin benim szlerimden gzel olsun diyerek, onun dinleyenler zerindeki etkisini ortadan kaldrmaya almtr.76 Nadrdan cesaret alan dier mrikler de Kurnn ifadesiyle bu Kurn Muhammedin uydurmasdr, Ona baka bir topluluk yardm etmitir.77 Kurn ncekilerin masallardr, bakalarna yazdrp sabah akam kendine okumaktadr78 iftiralarn dillendirmeye balamlard. Bunun zerine Kurn u yetlerde mriklere aka meydan okumutur: Onu kendi uydurdu diyorlar, yle mi?. Hayr, inanmyorlar. Eer iddialarnda samimi iseler Kurnn benzeri bir sz meydana getirsinler.79 Yoksa Kurn kendisi mi uydurdu diyor mrikler. O halde yle de: Eer iddianzda samimi iseniz,Allahtan baka arabileceklerinizi arn, onun srelerine benzer uydurulmu on sre getirin! Size cevap vermezlerse bilin ki, o, ancak Allahn ilmiyle indirilmitir ve Ondan baka ilah yoktur. Peki imdi Mslman oldunuz mu?.80 3. Anlama Teklif Etme Mekke mrikleri Hz. Muhammedin (sav) tebli faaliyetini mnazara, alay ve iftirayla engelleyemeyeceklerini fark ettiklerinde, taktik deitirerek bir takm dnyev menfaat vaadiyle onu tebli faaliyetinden vazgeirmeye altlar. Bu grevi Mekke reisleri adna Ben meyye ileri gelenlerinden Utbe b. Reba stlenmitir. Utbe Raslllaha (sav) giderek nce onun toplumdaki saygnlndan ve erefinden bahsetmi, ama tm bu olumlu zelliklerine ramen kendisinin Mekkenin btnln paralayp halk birbirine drdn sylemi, ardndan da yaptklarndan vazgemesi durumunda kendisine Mekkenin reisi ve en zengin kiisi olma imkan salanacan bildirmitir. Ancak Rasl-i Ekrem (sav) onun hibir teklifini kabul etmemitir. 81 Benzer neriler daha sonra btn mriklerin ortak bir toplants srasnda Raslllaha (sav) tekrar

iletilmi, hatta onlar madd tekliflerinin yannda, gya ona yardmc olma adna, yet cinlerin tasallutuna uram ise tm mallarn harcama pahasna kendisini tedavi ettirebileceklerini dile getirmilerdir. Allah Rasl (sav) ise bu ve benzeri tekliflere kar kendisinin hasta olmadn, niyetinin dnya mal elde etmek deil, sadece insanlar Allahn birliine armak olduunu tekrarlamtr.82 Mrikler Hz. Peygamberi (sav) dnvey bir takm tekliflerle davasndan vazgeiremeyeceklerini anladklar zaman, son are olarak ona dinleri birletirme nerisiyle gelmiler, biz senin ibadet ettiine ibadet edelim, sen de bizim ibadet ettiimiz putlara tap diyerek inan ortaklna armlardr. Bu teklife karlk ilahi cevap u ekilde verilmitir: De ki, ey kfirler. Ben sizin tapmakta olduklarnza tapmam. Siz de benim taptma tapmyorsunuz. Ben sizin taptklarnza asla tapacak deilim. Evet, siz de benim taptma tapmayacaksnz. Sizin dininiz size, benim dinim banadr.83 4. Eb Tlibe Bask Yapma Kureyliler, Hz. Muhammede (sav) engel olmas veya ona verdii destei ekmesi iin amcas Eb Tlibe defalarca mracaatta bulunmular, zaman zaman bu hususta kendisini tehdit etmilerdir. Eb Tlib ilk gelilerinde gzel szler syleyerek onlar savuturdu. Hz. Peygamberin (sav) faaliyetlerinde herhangi bir deiiklik grmeyen Kureyliler ikinci gelilerinde daha sert ifadeler kullandlar. Bunun zerine Eb Tlib, yeenine basklara daha fazla direnemeyeceini syleyerek, tebli faaliyetine son vermesi gerektiini m etti. Amcasnn szlerinden onun artk kendisini himaye etmeyecei izlenimi edinen Hz. Peygamber (sav) u tarih cevabn vermitir: Gnei sa elime, ay da sol elime verseler davamdan vazgemem. Ya Allah bu dini stn klar, ya da ben bu uurda lrm. Allah Raslnn (sav) bu kesin tavr zerine Eb Tlib ona diledii gibi hareket etmesini, bedeli ne olursa olsun, onu himaye etmeye devam edeceini bildirdi. Kureyliler daha sonralar da Eb Tlibi ziyaret ederek, ona Hz. Muhammedi (sav) teslim etmesi karlnda Mekkenin en yakkl genlerinden olan Umre b. Veldi evltlk olarak vereceklerini vadettiler. Ancak o, yaplann ok kt bir teklif olduunu syleyerek olumsuz cevap vermitir.84 Grld gibi, Eb Tlib, yeenini her trl tehdit ve baskya ramen lnceye kadar korumu, stelik son nefesinde kavmine onu desteklemelerini vasiyet etmitir.85 5. Himoullarna Ambargo Uygulama Kureyliler, kabile dayanmas gereince Himoullarnn Hz. Peygamberi (sav) himaye ettiini gryorlard. Onlar bilhassa amcas Eb Tlibe yaptklar uyarlardan herhangi bir netice de alamamlard. Bu sebeple yeni bir metod denemeye, onu tesirsiz hale getirebilmek iin btn kabilesine bask yapmaya karar verdiler. Zira chiliyye dnemi kabilecilik anlayna gre ferd su ve ceza yerine kolektif sorumluluk kural geerliydi. yet bu kural ilerse, onlar Himoullarnn tamamn cezalandrmak sretiyle onlarn Raslllaha (sav) verdikleri destei ekeceklerini tahmin ediyorlard. Bu amala Himoullar ve Muttaliboullarn kendilerine dman iln etmek suretiyle onlarla akrabalk balarn kesmeye, ticar faaliyetlerini engellemeye, ksacas onlar dnyadan tecrit etmeye karar verdiler. Himlere uygulayacaklar boykot kararn ihtiva eden metni de Kbenin duvarna astlar.86 Ambargonun balamasyla birlikte kabilenin reisi Eb Tlib, yeenini ve aile mensuplarn kendi mahallesinde bir araya getirdi. Hz. Peygamberin (sav) dier amcas Eb Leheb ise, boykotun hemen banda kendi soyunu terk ederek mriklerle birlikte hareket etmeye karar verdi. Himoullar ve Muttaliboullar muhasara altnda yl (616-619) byk sknt ektiler.87 Bu aile ile yakn akrabal olan Him b. Amr, Hakm b. Hizm gibi baz Mekkelilerin gizlice yaptklar yardmlar, onlarn ihtiyalarn karlamaktan uzakt. Onlarn ambargo sresince yaadklarn Abdullah b. Abbs u ekilde dile getirir: Mahallede yl kuatma altnda kaldk. Onlar rzkmz kestiler. Bizden biri ailesinin rzkn kazanmak iin arya kt, fakat ona hibir ey satlmad. Bu sebeple aramzda lenler oldu. Hatta birisi bir gn alk sebebiyle bir devenin deri parasn buldu onu terek suyla kartrd ve yedi.88

Btn zorluklara ramen Himoullar, Hz. Peygamber (sav) sebebiyle maruz kaldklar bu ablukaya bir btn halinde kar koydular. Onlarn durumu, kabile dayanmasnn (asabiyet) Hz. Peygamberin (sav) desteklenmesinde ve slmn yaylmasndaki mspet etkisine anlaml bir rnektir. Asabiyet sebebiyle ambargo karar mriklerin hedeflerine ulamalarna hizmet etmedii gibi, Himlerin birbirlerine daha da yaknlamalarna vesile olmutur. stelik onlarn madur edildiklerini gren ve Himler ile yakn akrabalk ba bulunan Kureyli baka kabileler de, boykotu delen baz uygulamalara girimiler, en sonunda da bu karar tanmadklarn iln etmilerdir. Himoullarna uygulanan boykot kararn geersiz klmak iin harekete geenlerin ilki Ben mirden Him b. Amrdr. Ona Nevfelden Mutim b. Ad ile Ben Esedden EbulBahter ve Zema b. el-Esved katlmlardr. Daha sonra da bu ahslara annesi Hz. Peygamberin (sav) halas (tike binti Abdlmuttalib) olan Mahzumlu Zheyr b. Eb meyye itirak etmitir.89 Bu ahslarn da zel gayretleriyle, yl sren boykot Mekke mriklerinin bekledikleri sonucu alamamalaryla neticelenmitir. stelik bu ok skntl dnem, Mslmanlarn dinlerine daha da skca sarlmalarna sebep olmu, onlarn imanlarn kuvvetlendirmitir.90 Hz. Peygamberin (sav) kabilesine kar gerekletirilen boykot uygulamasnn hemen ardndan nbvvetin 10. ylnda Eb Tlib ile Hz. Hatice pe pee vefat ettiler. (Ramazan 10 /Nisan 620). Rasl-i Ekrem (sav) bu iki kayp sebebiyle ok mteessir olmu, dolaysyla tebliin 10. yl Mslmanlar tarafndan hzn yl olarak adlandrlmtr. Allah Rasl (sav) eini kaybetmekle, hayat arkadandan ve en byk manev desteinden mahrum kalm, amcas Eb Tlibin lmyle de Mekke mriklerine kar kendisini koruyan en byk hamisini yitirmitir. Nitekim dmanlar onun lmnden sonra Raslllaha (sav) kar daha cretkr, daha kstaha ve saldrgan davranmaya balamlar, ona kar muhalefetlerini iddetlendirmilerdir.91 Eb Tlibin lmnn ardndan, hem kabile asabiyeti gerei, hem de kz kardelerinin srarl talepleriyle Raslllah'n (sav) himayesini kendisinin en iddetli muhaliflerinden olan dier amcas Eb Leheb stlendi. Ancak o, mrik arkadalarnn ar tahrikleri ve Hz. Muhammedin (sav), Eb Lehebin babas Abdlmuttalib de dahil olmak zere gemiteki btn mriklerin cehennemde olduunu sylemesini bahane ederek himayeden vazgemitir.92 Bundan dolay Allah Rasl (sav) iin Mekkede can gvenliinin tehlikeye girdii yeni bir sre balamtr. 6. Fiil Saldr Mekkeli mrikler Hz. Peygamberi (sav) davasndan vazgeirmek ve onu etkisiz hale getirmek adna her trl bask ve yldrma yolunu kullanmalarna ramen, hedeflerini gerekletiremeyince ona kar irkin saldr teebbslerinde bulunmular, hatta zaman zaman onu ldrmeye dahi teebbs etmilerdir. Kaynaklarda Hz. Peygambere (sav) kar gerek ferd, gerekse toplu bir ekilde fiil saldrda bulunan ve Kurn yetleriyle tehir ve tehdit edilen Mekke mrikleri arasnda amcas Eb Leheb ile onun kars mm Cemil, meyye b. Halef, s b. Vil, Eb Cehl, Nadr b. Hris, Abdullah b. Zibar es-Sehm, Ahnes b. erk, Veld b. Mure, Ubeyy b. Halef, Ukbe b. Eb Muayt gibi ahslarn isimleri zikredilir. bn Him her biri iin ayr balklar aarak onlarn Hz. Peygambere (sav) kar gerekletirdikleri irkin saldrlar anlatr.93 rnek vermek gerekirse bunlardan bir ksm Allah Raslnn (sav) Kbeyi tavaf esnasnda hep birlikte zerine saldrmlardr. Olaya ahid olan Hz. Eb Bekir, derhal mdahale ederek Rabbim Allah diyen bir kiiyi ldrecek misiniz? szleriyle onlar Hz. Peygamberden (sav) uzaklatrmaya alm, bu arbede srasnda kendisi de yaralanmtr. 94 Hz. Peygambere (sav) kar saygszca tavr ve hareket iinde olan Mekke mriklerinin banda meyye kabilesinden Ukbe b. Eb Muayt gelir. Eb Cehlin de ynlendirmesiyle o, bir gn Hz. Peygamber (sav) Kbede namaz klarken zerine deve ikembesi koymu, 95 baka bir gn ise Ubey b. Halefin kkrtmasyla onun yzne tkrmtr.96 Ukbe, Eb Leheb ile birlikte ayr zamanlarda Hz. Peygamberin (sav) evinin nne pislik atmak sretiyle onu ve ailesini rahatsz etmeye almlardr. Bu tr tavrlardan bunalan Hz. Peygamber (sav), halini Abdmenfoullarna ikyet etmise de onlardan bekledii yardm grememitir.97

Allah Raslne (sav) kar dmanlkta ileri giden mriklerin kadn temsilcisi ise amcas Eb Lehebin kars mm Cemildir. Eb Sfyann kz kardei olan mm Cemil, Hz. Peygamberin (sav) amcasnn azl bir din dman ve peygamber muhalifi olmasnda nemli derecede rol oynamtr. Raslllahn (sav) geecei yollara pislik atan, eziyet vermek iin geecei yollara dikenler koyan mm Cemil98, ayn zamanda Hz. Peygamberin (sav) kzlar Rukyye ve mm Klsm ile evli olan oullar Utbe ve Muattebin nikhlarnn iptalini salamtr.99 Mrik ileri gelenleri, Hz. Peygambere (sav) kar iddet ieren saldrlarn en sonunda onu ldrme teebbsne kadar vardrmlardr. Nitekim Eb Cehl eline ald byk bir ta Kbede namaz klmakta olan Hz. Peygamberin (sav) zerine atmaya alm, ancak amacn gerekletiremeden korkudan rengi atm bir ekilde arkadalarnn yanna dnmtr. Kendisine ne olduu sorulduunda ise tam kayay atmak zereyken vahi bir deve ile yz yze geldiini ifade etmitir.100 Baka bir gn Ukbe b. Eb Muayt, Hz. Peygamberi (sav) bir suikastla rdreceklerini iln etmitir. Haber Mekke sokaklarnda yaylnca Eb Talib, Ben Him genlerini toplayarak byle bir harekete girimeleri halinde sonuna kadar bu ie teebbs edenlerle savaacaklarn bildirince onlarn muhtemel suikast giriimini engellemitir.101 Mrikler hicretten hemen nce de Hz. Muhammedi (sav) ldrmeyi dnmler, Drnnedvede gerekletirilen toplant neticesinde Eb Cehlin tavsiyesiyle Mekkedeki her kabileden bir kiinin hazr bulunaca bir suikastla onu ortadan kaldrmaya karar vermilerdir. Kureylilerin niyetlerinden vahiy yoluyla haberdar edilen Hz. Peygamber (sav), o gece evini terk ederek pln geersiz hale getirmitir.102 B. MRKLERN LK MSLMANLARA KARI FAALYETLER Mekke mrikleri, Hz. Peygambere (sav) olduu gibi onun arsna cevap veren Mslmanlara kar da alay ve hakaretten balayp ldrmeye varan kadar her trl psikolojik, ekonomik ve fizik bask ve ikence tatbik etmilerdir. Bu tr faaliyetlerin Mekkedeki asl organizatr Eb Cehldir. Kaynaklarn bildirdiine gre o, Mekkelilerden herhangi birinin mslman olduunu duyduunda derhal yanna gider, yet muhatab ehrin nemli bir yesi ise, onu Muhammedin (sav) dininden daha stn olan babasnn dinini terk etmekle sular, ardndan da Mekke reisleri olarak onun erefini drmekle tehdit ederdi. Mslman olan kii bir tccar ise, onu ticar faaliyetlerini engelleme ve sermayesini yok etmekle korkutmaya alrd. slma giren kii kle, fakir ve korumasz bir kimse ise ona kar iddet uygulard.103 Mriklerin, Hz. Peygambere (sav) yaptklar gibi, dier Mslmanlara kar da en sk bavurduklar hareket tarz onlar kmsemek ve alay konusu yapmaktr. Nitekim irkin elebalarndan Esved b. Abdiyaus, Mslmanlar bir arada grdnde yanndakilere sizlere Kisr ve Kayserin mlkn miras alacak olan yeryz hakimleri gelmitir diyerek onlar kmsemeye almtr.104 Dier mrik ele balar da Ammr b. Ysir, Habbb b. Eret, Suheyb b. Sinan, Bill b. Rebh gibi korumasz Mslmanlarla karlatklarnda onlar ite bunlar Muhammedin oturup kalkt adamlar, Allah bizim aramzda onlara ihsanda bulunmu szleriyle alaya almlardr.105 Mrikler tarafndan ilk Mslmanlarn inanlarna da szl saldrlar gerekletirilmitir. Ashbdan Habbb b. Eret, Kurey ileri gelenlerinden s b. Vilden alacan istedii zaman o, Hz. Peygamberi (sav) inkar etmedii takdirde borcunu demeyeceini sylemitir. Bunun zerine Habbb, sen lp, ldkten sonra dirilinceye kadar ben asla Muhammede kfretmem cevabn verince s, yleyse ben dirildikten sonra tekrar malma ve evladma sahip olurum, sen de o zaman bana gelirsen, ben de alacan derimdemek sretiyle onun inancyla alay etmitir.106 Bunun zerine u yetlerimizi inkr ile kfir olan ve bana elbette mal ve evlat verilecektir diyen adam grdn m?O gayb m vkftr? Yoksa Rahmnn katndan bir sz m almtr?. Asla! Biz onun dediini yazacaz ve onun iin azab uzattka uzatacaz yeti nzil olmutur.107 Szl alay ve hakaretin yannda neredeyse btn Mslmanlar mriklerin fiil saldrlarna maruz kalmlardr. Ancak bununla birlikte toplum iinde en ar fizik ikenceye urayanlar daima kleler ve himayesiz kiiler olmutur. Onlar, zellikle hukuken bal olduklar (halif-cr) kabile

yneticileri tarafndan hapsedilmiler, a ve susuz braklmlar, iddetli dayaa maruz kalmlar, Mekkenin scak kumlar zerine yatrlp ikenceye uratlmak suretiyle dinlerinden dnmeye zorlanmlardr.108 lk Mslmanlar arasnda bu tr bask ve ikenceye en ok muhatap olanlarn banda Bill-i Habe ve Ysir ailesi gelir. Bill b. Rebh Mslman olduunu aklamasndan itibaren efendisi Cumah kabilesi lideri meyye b. Halefin ar ikencelerine uramtr. meyye onu scak l kumuna yatrm ve zerine byk bir kaya paras koymu ve lnceye ya da Hz. Peygamberi (sav) inkar edinceye kadar bu ekilde brakacan sylemitir. Ancak Bill yaplan btn ikencelere tekbir getirerek mukbelede bulunmutur. Onu dininden vazgeirmek isteyen meyye, baka bir zaman da ellerini ve ayaklarn balayp kzgn kumlar zerinde srkletmi, yine de istediini elde edememitir. Nihyet Hz. Eb Bekir, meyye b. Halefe mrik olan daha gl mrik bir klesini vermek sretiyle Billi alm ve ikenceden kurtarmtr.109 Eb Cehl de Bille yaplan ikencenin benzerini Ysir ailesine uygulamtr. Zamanla daha da acmaszlaan bu faaliyet, Ammrn annesi Smeyye ile babas Ysirin lmne sebep olmutur. Bu nedenle onlar, slmdaki ilk ehitler olarak kabul edilir.110 Gzlerinin nnde anne ve babas katledilen Ammr b. Ysir, kendisine yaplan ikencelere dayanamayarak, efendisinin kendisinden duymak istedii szleri sylemi ve cann kurtarmtr. Fakat daha sonra sylediklerinden pimanlk duyarak durumu Rasl-i Ekreme (sav) arzettiinde, ondan; imann kaybetmedike, cann kurtarabilmek iin yine byle syleyebilecei ruhsat alnca gnl ferahlamtr.111 Habbb b. Eret, Eb Fkeyhe, Lbeyne gibi korumasz kle ve cariyeler de Ammr ve Bill gibi sistematik ikence madurlar olmulardr. O kadar ki, mrikler tarafndan Habbba yaplan ikence izleri uzun yllar boyunca vcudundan silinmemitir. Ar ikencelerden ok bunalan Habbb, Raslllahn (sav) lm temenni etmeme konusundaki uyars olmasa bir ok kez lm isteyeceini ifade etmitir.112 lk Mslmanlardan Zinnre de grd iddet ve ikence sebebiyle gzlerini kaybetmitir.113 Himayesiz olmalar sebebiyle ikence gren kle ve cariyelerden bir ksmn Hz. Eb Bekir satn alarak kurtarmtr.114 bn Him, Hz. Eb Bekirin, bata Bill olmak zere bir ok kleyi satn alarak azat ettiini zikreder. Babas Eb Kuhfe, Mslman olan zayf kleler yerine fikiz anlamda daha dayankl kleler azat edip onlarn desteini almas tavsiyesinde bulununca, ona asl isteinin Mekkede g toplamak deil, Allahn rzasn kazanmak olduu cevabn vermitir.115 Mslman arasnda fiil saldrya urayanlar sadece kle ve fakir kiiler olmamtr. Mekkede mrik kabile reisleri slma giren kendi ocuklar ve yakn akrabalarna kar madd imkanlardan mahrum brakmak ve hapsetmenin yannda onlara fizik iddet de uygulamlardr Nitekim Hz. Eb Bekir, Hz. Osman, Sad b. Eb Vakks, Zbeyr b. Avvm, Abdurrahmn b. Avf, Talh b. Ubeydullah gibi gen mslmanlar aileleri tarafndan ho karlanmamlar, onlar belli llerde kendi soylarnn basklaryla yz yze kalmlardr. Mesel, Emevler gibi gl bir aileye mensub olmas nedeniyle baka bir kabile yesi mrikin saldrsna uramayan Hz. Osman, bizzat kendi amcasnn basksna muhatap olmutur. htiyalarn karlamay kstlamak suretiyle madd baskyla onu dininden dndrmeye alan amcas Hakem b. Ebul-s, bununla yetinmeyerek onu el ve ayaklarndan balayarak hapsetmitir.116 Benzer ekilde yine Ben meyyeli Hlid b. Sad, babas Sad b. el-s tarafndan Mslman olduu iin a-susuz braklm, lde hapsedilmi, hatta kafas yarlncaya kadar feci ekilde dvlmtr.117 III. MSLMANLARIN MEKKE MRKLERNE KARI STRATEJLER Hz. Peygamber (sav) Mekke mriklerinin gerek kendisine, gerekse Mslmanlara yaptklar dmanca saldrlar karsnda zaman ve artlara uygun olarak kar stratejiler gelitirmi, bu sayede Mslmanlar birlik ve dayanma iinde tutmaya almtr. Bu faaliyetler pasif direniten balayp hicrete kadar varan eitli ekillerde gereklemitir. A. PASF DREN (SVL TAATSZLK ) Mekke dneminde Mslmanlarn says ve gc hibir zaman mriklerle fizik anlamda mcadele edebilecek boyuta ulamad. Bu sebepledir ki, onlar dmanlarna kar pasif direnii

tercih ederek, bata Hz. Muhammed (sav) olmak zere kendilerine yaplan saldrlara cevap vermekten zellikle kanmlardr.118 Onlar mriklerin dikkatini ekmemek ve daha fazla saldrya maruz kalmamak iin toplu olarak Kbede bulunmaktan kanmlar, grmelerini Mekkenin uzak vadilerinde gerekletirmilerdir. Onlarn en fazla toplandklar mekan ise ehrin merkezinden uzakta bulunan Erkm b. Ebul-Erkmm evidir.119 Tebliin Mekke dneminde Mslmanlara dmanlarna kar silahl mcadele izni verilmemi olmas, onlarn zulme uram kardelerini kurtarma ve hadiselere fiilen mdahil olma imkann da ortadan kaldrmtr. Nitekim hem Hz. Peygamber (sav), hem de dier Mslmanlar, Eb Cehl tarafndan ikenceye tabi tutulan ve ldrlen Ysir ve Smeyye iin bir ey yapamamlardr.120 Allah Rasl (sav), mriklerin yaptklar eziyet ve ikenceleri kendisine ikyet eden Habbb b. Erete, bundan nceki devirlerde de inananlarn daha ar ikencelere maruz kaldklarn syleyerek ona dayanmas tavsiyesinde bulunmutur.121 Mekke mriklerine Kurn duyurmak amacyla Kbede baz yetleri yksek sesle okuyan Abdullah b. Mesd feci bir ekilde dvlm, aresiz Mslmanlar ise ona ancak Habbba yaptklar gibi tesellide bulunmular, bir daha byle bir davrana girimemesi konusunda kendisini uyarmlardr.122 Grld gibi mrik tecavzlerine kar ilk Mslmanlarn yapabildikleri ey onlarn maduriyetlerine kar sabretmek olmutur. Hz. Eb Bekir, bir adm daha atarak, madd imkan elverdii lde Bill gibi ikenceye urayan kleleri satn almak suretiyle onlardan bir ksmn azat etmitir. Btn bunlardan yola karak, Mslmanlarn Mekke mriklerinin bask ve ikencelerine kar ilk tavrlarnn iddete bavurmakszn gerekleen pasif direni olduunu sylemek mmkndr. Bununla birlikte ehrin uzak bir blgesinde namaz klan Mslmanlar zerine mriklerden bir topluluun saldrmalar zerine Sad b. Eb Vakks, yerden bulduu deve kemii ile gelenlerden birinin ban yarm ve bu hadise din yolunda aktlan ilk kan olarak kabul edilmitir.123 Gerekleen bu olay esasnda pasif savunmann baka bir eididir. nk yaplan hareket saldr olmaktan ziyade saldrganlar fiillerinden vazgeirmek niyetiyle yaplmtr. B. HABESTANA HCRET Miladi 615 ylnda Eb Cehlin Raslllaha (sav) hakaret etmesinden rahatsz olan Hz. Hamzann Mslman olmas, hem Hz. Muhammed (sav) iin byk bir sevin ve moral kayna, hem de Mslmanlar adna gl bir destek olmutu.124 Ancak onlar memnun eden bu ve benzeri gelimeler mrikleri rahatsz ediyor ve inananlara basklarn daha da iddetlendiriyordu. Bilhassa kabileleri tarafndan himayeleri kaldrlan ve iltica edecek baka bir kabile de bulamayp sahipsiz kalan Mslmanlar Mekkede can gvenlikleri konusunda endie duymaya baladlar. Zira onlarn saylarnn artmas mrikleri daha sert ve saldrgan haline getirmiti. Ashbnn mruz kald zulm ve ikenceleri engellemeye gc yetmeyen ve onlarn lm korkusu sebebiyle dinlerini terk etmelerinden endielenen Allah Rasl (sav) zellikle himayesiz kalanlara Habeistana hicret etmeleri tavsiyesinde bulundu.125 Bunun zerine 615 ylnda on bir erkekle drt kadndan oluan ilk hicret kafilesi Habeistana hareket etti. Aralarnda Osman ve ei Raslllahn (sav) kz Rukyye de bulunuyordu. Bu olaydan yaklak bir yl sonra Cafer b. Eb Tlib bakanlnda 82 erkek ve 18 kadndan mteekkil yeni bir Mslman topluluk ikinci Habeistan hicretini gerekletirdiler.126 nceki muhcirler gibi onlar da, Habe kral tarafndan ho karlandlar ve burada gvenlik iinde hayatlarnn srdrdler.127 Habe muhcirleri bu lkede gven iinde yayorlard. Ancak Mekke mrikleri onlarn iyi durumda olmalarndan rahatsz oldular. Mslmanlarn Habeistandan karlmalarn salamak amacyla Necye Amr b. el-s ile Abdullah b. Eb Rebay eli olarak gnderdiler. 128 Onlar kraln huzuruna karak, baz ayak takm insanlarn Mekkeden ayrlp Habeistana yerletiklerini, onlarn kendi dinlerini terk ettiklerini, fakat sndklar halkn dinine de girmediklerini syleyip muhcirleri suladktan sonra, geli amalarnn bu insanlarn geri gnderilmelerini temin etmek olduunu bildirdiler. Nec ise lkesine snan insanlar dinlemeden karar vermeyeceini syleyerek onlardan bir temsilci talep etti. Bunun zerine Cafer b. Eb Talib yle bir konuma yapt:

Ey hkmdar, Allah aramzdan birini seip de onu kendisi iin eli olarak gnderene kadar biz cahillerdendik, putlara tapar, gnah ilerdik. Onun btn faziletlerini, doruluunu, iffetini batan beri yakndan biliyorduk. O, bize, dier insanlara ktlk yapmaktan ekinmeyi, sadece Allaha ibadet etmeyi, sadaka vermeyi, oru tutmay ve her eit iyi ve gzel fiiller ilemeyi retti. Btn bunlar, bize ho ve cazip geldi ve biz bunlar yapmaya baladk. Fakat bunun hemen arkasndan kendi insanlarmzdan, vatanmz terk etmeye ve senin lkene snmaya bizi mecbur eden ikenceler grdk. Biz, seebileceimiz btn krallar arasndan sizi tercih etmi bulunuyoruz; zira sizin yannda bize kimsenin zulmedemeyeceini mit ediyoruz129. Habe kral muhatabn dinledikten sonra, Hz. Peygamberin (sav) getirdiklerinden kendisine bir rnek sunulmasn istedi. Bunun zerin Cafer Meryem sresinin ba tarafndaki yetleri okudu.130 Kral ve adamlar duyduklarnda etkilenip alamaya baladlar. Neca, bunlarn sya gelenlerle ayn kaynaktan olduunu ifade ederek, Mslmanlara, lkesinde huzur iinde yaamaya devam edebileceklerini bildirdi ve Mekke elilerini eli bo gnderdi. 131 Habeistana ikinci hicretin hemen akabinde Mekkede kalan Mslmanlarn biraz ferahlamasna sebep olan mhim bir hadise meydana geldi ki, bu Hz. merin Mslman olmasdr. Hz. Muhammedi (sav) ldrmek niyetiyle harekete geen mer, yolda kz kardei Ftma ile enitesi Sad b. Zeydin de Mslman olduunu haber alnca, derhal onlarn evine gitmi ve kendilerine iddetle muamelede bulunmu, daha sonra yaptndan pimanlk duyarak onlardan okuduklar eyi kendisine de aklamalarn istemitir. Duyduu yetlerin etkisinde kalan Hz. mer, hemen Raslllahn (sav) huzuruna giderek Mslmanln iln etmitir. Onun slma girii Mekkede kalan Mslmanlara cesaret vermi ve artk Kbede toplu olarak namaz klmaya balamlardr.132 Habeistanda kalan Muhcirlerden bir ksm Hz. Hamzann ardndan Hz. merin de Mslman olmasyla Mekkedeki din kardelerinin feraha kavutuklarn dnmler, ayrca Garnk hadisesi133 sebebiyle mriklerin Hz. Peygambere (sav) tabi olduklar eklinde haberler alnca 134 Mekkeye geri dnmler, ancak duyduklarnn gerek olmadn grmlerdir. Bununla birlikte tekrar geriye dnme zorluunu da gze alamayarak mriklerden istedikleri himayelerle Mekkede yaamaya devam etmilerdir.135 Habeistanda kalanlarn bir blm Medineye hicretin hemen akabinde dnerken, dierleri ise 7/628 ylnda gerekleen Hayber fethinden sonra Hz. Peygamberin (sav) Amr b. meyye ed-Damr vastasyla Nec nezdindeki giriimleriyle Medineye getirilmilerdir. Raslllah (sav) onlar grnce Hayberin fethinin mi yoksa kardeim Caferin gelmesinin mi daha sevindirici olduunu bilemiyorum diyerek memnuniyetini beyan etmitir.136 C. YEN MELCE ARAYII: TAF VE YESRB 1. Taif Yolculuu Mriklerin Himoullarna kar yaklak olarak yl sreyle uyguladklar boykotun hemen akabinde Hz. Peygamberi (sav) ocukluundan itibaren koruyan ve destekleyen amcas Eb Tlib vefat etti. stelik Mslmanlardan byk bir ksm da can gvenlikleri olmad dncesiyle Habeistana hicret etmek zorunda kaldklar iin Mekkede kendisine yardmc olabilecek Mslmanlarn says da azalmt. Bu artlar altnda Allah Rasl (sav) kendisine Mekke dndan bir siyas destek aramaya karar verdi. Bu dnceyle ilk nce Mekkeye yakn bir mesafede bulunan Taife giderek Sakf kabilesinin ileri gelenleri saylan Amr b. Umeyrin olu Abdyll, Mesd ve Habb ile ehrin dier baka nemli kiilerini slma davet ederek, kendilerinden Mekkelilere kar himaye istedi. Ancak Kureyliler ile sk ticar balar bulunan ve Mekkelilerden bamsz hareket etmekten ekinen, dolaysyla Mslmanlar sebebiyle onlarla kar karya da gelmek istemeyen Sakiflilerden hibiri bu arya olumlu cevap vermediler. stelik onlar, Hz. Peygamberin (sav) yaplan grmeyi Mekkelilere bildirmemeleri ricasn da dinlemeyip, grmeleri onlara derhal haber verdiler. Daha sonra da ehrin ayak takm insanlarn zerine salarak onu talattlar. ok zor durumda kalan Raslllah (sav), ancak Kureyli Utbe ve eybe b.

Reba kardelerin Taif dndaki bahesine snarak saldrlardan kurtulabildi. Allah Rasl (sav) bu hadisenin akabinde Rabbine yle hitap etmitir: Allahn kuvvetimin yetersizliini, arelerimin tkeniini ve insanlarca horlanm sana havale ediyorum. Ey acyanlarn en merhametlisi, sen horlananlarn Rabbi, Sen beni kime brakacaksn stme saldran uzak birilerine mi yoksa bama geirttiin bir dmana m? Eer bana bir kzgnln yoksa aldrmyorum, ancak benim iin afiyet vermen daha etkin ve etkileyicidir. Yznn, kendisiyle karanlklarn ald, dnya ve ahiretin dzgnletii nuruna snrm. Bana gazabnn inmesinden, kzgnlna dmekten sana snrm, sadece senin rzan isterim, yeter ki sen raz ol, are de ancak seninle, g de ancak seninledir.137 Tif'i mahzun bir ekilde terk eden Allah Raslnn (sav) Mekkeye geri dnebilmesi iin himayesini alabilecei bir Kureyli bulmas gerekiyordu. Zira himaye gereklemeden Mekkeye girmesi artk mmkn deildi. stelik Sakflilerin yaplan grmeleri Mekkelilere haber vermi olmalar, mriklerin ona kar kinlerini daha da artrmt. Bu artlarda Mekkeye girmesi, onun can gvenliini tehlikeye drebilirdi. Himaye iin nce Ahnes b. erk, daha sonra da Sheyl b. Amra haber gnderdi. Ancak onlar kendilerine yaplan talebi geri evirdiler. nc olarak mracaat edilen Nevfeloullar reisi Mutim b. Ad, onu himayeye karar verdi. Bu ekilde Rasl-i Ekrem (sav), bu sayede Mekkeye gvenlik iinde girme imkan buldu.138 nananlardan bir ksmnn Habeistana giderek canlarn kurtarabilmekle birlikte, geride kalanlarn bask ve ikence gremeye devam ettii, stelik kendisini destekleyen Himoullarnn yaklak yl sosyal ve ticar boykota maruz kald, hem eini, hem de destekisi olan amcas Eb Tlibi kaybettii, dolaysyla yalnz, desteksiz ve aresiz kald bir ortamda Cenb- Hak, Raslne (sav) sr ve Mirc mucizesini bahetmitir. Bu sayede tebli srecinde dayanaklarn kaybeden ve risletinin baars konusunda endie duymaya balayan eliye ak destek mesaj verilmi, o, lahi huzura davet edilmek suretiyle onurlandrlmtr. Hz. Peygamber de (sav), Mirc vesilesiyle ald manev enerji, ilah yardm ve destek sayesinde tebli faaliyetlerine yeni bir evk ve heyecanla devam etmitir.139 2. Yesrib le lk Temaslar Mirac hadisesi gerekletikten sonra Hz. Muhammed (sav) Mekkeye gelen Arap kabileleriyle grmelerini hzlandrd. zellikle hac mevsimlerinde gerekleen bu mzakerelerde hem onlar slma aryor, hem de Kureye kar onlardan siyas destek talebinde bulunuyordu. Bu amala Allah Rasl (sav), mir b. Sasaa, Muhrib b. Hasafa, Fezre, Mrre, Hanfe, Sleym, Abs, Ben Nadr, Kinde, Kelb, Hris b. Kab, Uzre, Hadrime gibi kabilelerle tek tek grmeler yapt, fakat herhangi bir netice alamad. stelik bu kabilelerden mir b. Sasaa heyeti kendisine destek olup muhaliflerine stn gelmeleri halinde iktidarn kendilerine verilip verilmeyecei hususunda siyas pazarla girmi, Allah Raslden (sav), iktidarn Allahn elinde olduu, dolaysyla onu dilediine verecei cevabn alnca da derhal grme yerini terk etmitir.140 Bu olumsuz gelimelere ramen gelenler arasnda Tufeyl b. Amr ed-Devs gibi ferd anlamda slmlamalar da gereklemitir.141 Ancak bunlar hibir zaman Hz. Peygamberin (sav) asl hedefi olan siyas g boyutuna ulaamamtr. Rasl Ekremin (sav) siyas destek arayndaki asl ve son hedefi Yesribliler olmutur. Buras Mekkeye nazaran, homojen etnik ve din yapya sahip bir merkez deildi. ehirde ayn soydan gelen Kahtn asll Evs ve Hazrec isimli Arap kabileleri ile Ben Nadr, Ben Kaynuka, Ben Kureyza adndaki Yahud kabileler yayordu. Araplar genelde ziraatla megul olurlarken, Yahudler ise ticaret ve zanaat hayatna hakimdiler. Ayrca Medinenin Araplar olan Evs ve Hazrec kendi aralarnda uzun yllardan beri devam eden kan davalar sebebiyle yoksullamlar, hemehrileri Yahudlere muhta duruma dmlerdi. Yahudler ise her iki Arap kabile ile karlkl ittifak yapmak suretiyle onlarn birbirleriyle savamasn tevik etmiler, neticede her bakmdan Evs ve Hazreci kendilerine baml hale getirmilerdi. Medinede Evs ile Hazrec arasndaki tarih dmanlk, her iki kabileyi de yok olma tehlikesiyle kar karya getirmiti. O kadar ki, anlamazlklarn halledemeyen bu kabileler, dtklerini bu

ortamdan kendilerini karabilecek bir kurtarcya muhta hale gelmilerdi. Bu kurtarc da ancak dardan bir kii olabilirdi, nk aralarndaki derin kabile rekabeti, onlarn problemlerini kendi aralarnda zmelerini imkansz hale getirmiti. Medinelilerin kendileri dndan bir arabulucuya olan ihtiyalar ile Hz. Peygamberin teblii iin destek arama giriimi risletin 11. yl hac mevsiminde Mekkede kesiti. Raslllah, (sav) dinini yayabilmek ve himaye elde etmek iin Yesribliler gibi bir toplulua ihtiya duyarken, onlar da yaadklar kaostan kurtulup birlikteliklerini yeniden tesis edebilmek adna Hz. Peygamber (sav) gibi bir kurtarc ve lidere muhtatlar.142 Evs ve Hazrecin Hz. Peygamberin (sav) tebliine tevecchlerinde, ehirde birlikte yaadklar Yahudlerin, kendi ilerinden kacak bir peygamberle Araplar malup edecekleri eklindeki tehditlerinin de nemli derecede etkisi olmutur.143 Ayrca Hz. Peygamberin (sav) ailesi Himoullarnn chiliyye dneminden itibaren Medineliler ile ticaret ve akrabalk ilikileri iinde bulunmalar, onlar Allah Raslne (sav) yaknlamalarn kolaylatrmtr. Zira Hz. Peygamberin (sav) dedesi Abdlmuttalibin annesi Hazrec kabilesindendir.144 stelik Raslllahn (sav) babas Medinede, annesi ise Medine yolu zerindeki Ebv kynde medfundur. Burada saymaya altmz sosyal sebepler, Medinelilerin teblie kar ilgi ve alka duymalarnda nemli derecede rol oynamtr.145 Nbvvetin 11. ylna (620) rastlayan hac mevsiminde Hz. Peygamber (sav), Hazrec kabilesine mensup 6 Medineli ile Minada bir araya geldiler. Onlar esasnda yakn zamanda Buas savanda malup olduklar kardeleri Evse 146 kar Mekke mrikleri ile ittifak peindeydiler. Ancak ehirde bulunduklar srada Hz. Peygamber (sav) ile karlatlar, yaplan grmeler sonucunda kendisiyle birlikte hareket etmeye karar verdiler. Hazrec heyeti, Evs ile aralarnda bir asrdan fazla sren ve durdurulamayan ykc savalarn Hz. Peygamber (sav) vesilesiyle ortadan kalkacan umduklarn da grmeler srasnda aka beyan etmilerdir. Esad b. Zrre bakanlndaki temsilciler bir yl sonra tekrar Akabede Allah Rasl (sav) ile buluma sz vererek geri dnmlerdir. 147 Hazrecliler, Medinedeki dier Arap kabilesi Evs kabilesini Mekkedeki grmelerinden haberdar ettiler, onlar da Allah Rasln (sav) tasdik etmeye ardlar. bn Sadn rivayetin gre bu srete Medinede Hz. Peygamberin (sav) adnn zikredilmedii tek bir ev dahi kalmamtr.148 Bu sebepledir ki, bir yl sonra ayn yerde gerekleen toplantya 10 Hazreclinin yannda Evsten de iki temsilci katld. kinci grmede Yesribliler Allaha ortak komayacaklarna, hrszlk ve zina yapmayacaklarna, ocuklarn ldrmeyeceklerine, birbirlerine iftirada bulunmayacaklarna sz vererek kendisine biat etmilerdir.149 Allah Raslnn (sav) Medineli Mslmanlarla gerekletirdii bu grme Birinci Akabe Biat olarak isimlendirilmitir. Toplantda hem Evsliler hem de Hazrecliler hazr bulunduklar iin bu gelimeyi, Hz. Peygamberin (sav) daha Medineye hicret etmeden ehirdeki Araplar birletirme hedefinin ilk tezahr olarak grmek mmkndr. Grmelerin ardndan Raslllahn (sav) Yesribe gnderdii zel temsilcisi Musab b. Umeyrin gayretleriyle ehirde hzl bir slmlama faaliyeti balamtr.150 Nbvvetin 13. yl (622) hac mevsiminde ikisi kadn, yetmi be Yesribli151 Mekkeye geldiler ve hac grevlerini f ettikten sonra Akabede Raslllah (sav) ile bulutular. Bu toplantda Hz. Peygamberin (sav) amcas Abbs da hazr bulunmutu. Yaplan grmelerde Yesriblilerin kendisini ehirlerine davet etmesi zerine, Rasl-i Ekrem (sav) onlara kinci Akabe Biatnn artlarn sralad. Onlardan, yurtlarna hicret ettikleri zaman gerek kendisinin gerekse Mekkeli Mslmanlar, kendi canlarn, ailelerini ve mallarn koruduklar gibi koruyacaklarna, her artta kendisine itaat edeceklerine, muhcirlere mal yardmda bulunacaklarna, iyilii emredip ktl nlemeye alacaklarna ve bu konuda kimseden ekinmeyeceklerine dair sz vermelerini istedi. Medineliler ilk grmede olduu gibi Allah Raslnn (sav) btn talep ve artlarn kabul ettiklerini bildirdiler.152 Onlar bu kararlaryla Mslmanlara kar muhtemel saldrlara gs germek sretiyle hayatlarn ortaya koymular, her eyden nce Kurey ile kar karya gelmek gibi byk bir risk stlenmilerdi.153 Ayrca Medineliler, Hz. Peygamberle (sav) yaptklar bu

anlama ile hemehrileri ve eski mttefikleri Yahudlerle gemite gerekletirdikleri ittifaklar da feshetmilerdir. Grld gibi I.Akabe Biatnda Allah Raslnn (sav) Yesrib temsilcilerinden talepleri genelde din nitelikte iken, ikincisi ise daha ok siyas muhtevalyd. Zira Hz. Peygamber (sav) ilk biatta muhataplarna dinin emirleri dorultusunda arda bulunurken, ikinci biatte onlardan mriklere kar Kureyli Mslmanlarla siyas btnlk tesis etmelerini talep etmitir. Yaplan grmeler sonucunda Medineliler Mekkelilerle birlikte Raslllahn (sav) organizesinde siyas birlik oluturmulardr. II.Akabe Biatnn tamamlanmasnn ardndan Hz. Peygamber (sav), Evs ve Hazreclilerden kendileri adna Medineyi temsil edecek ve ahsna kar sorumlu olacak temsilciler (nakb) semelerini istedi. Hazrec kabilesinden 9 ve Evs kabilesinden 3 kii olmak zere Hz.Peygamber (sav) adna Medinedeki Araplar temsil ve idare edecek kiiler tesbit edildi.154 Bylece Medineye hicretin siyas alt yaps hazrlanm oldu. C. MEDNEYE HCRET Hicret, terk etmek, ayrlmak, bir yerden bir yere gitmek anlamlarna gelir. Terim olarak ise Hz. Peygamberin (sav) Mekkeden Medineye g etmesi faaliyetidir. Hicret kavramnn muhtevasnda bir kiinin veya toplumun kendi yurdunu terk ederek geici bir sre iin veya tamamen baka bir yeri yurt edinmesi anlam vardr. Buna gre ticar veya turistik gayelerle gerekletirilen seyahatleri hicret olarak deerlendirmek uygun olmaz. Zira hicret, esas olarak eitli sebeplerle yurdunu terk eden veya buna mecbur kalan insanlar iin kullanlr. Bu sebepledir ki, hicret terimimin iltica ve srgn kelimeleriyle yakn ilikisinin olduu kabul edilir.155 Hicretin bu hususiyetine Kurnda da deinilmitir: Onlar ki, hicret ettiler, yurtlarndan karldlar, benim yolumda eziyete uradlar, arptlar ldrldler. Andolsun ki, ben onlarn ktlklerini rteceim ve altlarndan rmaklar akan cennetlere koyacam.156 Hicret gerekte Allahn dinini insanlara bildirmekle grevli olan peygamberlerin ortak snneti gibidir. Nitekim Hz. Peygamberden (sav) nceki Allah elilerinin byk bir ksm da dinlerini yaymak iin yurtlarn terk etmek durumunda kalmlardr.157 Rasl-i Ekremin (sav) de zaman geldiinde kavminin kendisini yalanlamas sebebiyle yurdunu terk edip hicret etmek zorunda kalaca ilk vahiy ald gnlerde Varaka b. Nevfel tarafndan kendisine haber verilmitir.158 Hz. Peygamber (sav) 12 yl boyunca tm gayretlerine ramen Mekkede Mslmanlar hakim duruma getirememiti. stelik mrikler her trl bask ve iddet uygulamak sretiyle ilk Mslmanlar iin Mekkeyi yaanmaz hale getirmiler, bunun sonucunda Mslmanlarn nemli bir ksm yurtlarn terk ederek Habeistana snmak zorunda kalmlard. Raslllah (sav) ise yannda kalan az saydaki Mslmanla birlikte Mekke mriklerinin ikencelerine katlanmaya devam etmi, bu srete, hem Mslmanlar iin kalc bir g yurdu bulmak, hem de daveti adna siyas destekiler kazanmak midiyle Mekkeye gelen yabanc kabile mensuplaryla grmtr. Allah Rasl (sav) bununla da iktif etmeyip destek talebi iin bizzat Taife gitmi, ancak onlardan beklediini ilgiyi bulamamtr. Rasl-i Ekrem, sonusuz kalan tm bu giriimlerine ramen ylmad ve Mekkeye gelen yabanc kabile mensuplarn slma armaya devam etti. Onun davetine tek ve gnlden cevap Medineden geldi. ehrin Arap sakinleri olan Evs ve Hazrecliler, Hz.Peygamberi (sav) her artta destekleyeklerini akladlar. Bunun sonucunda Medine, Mslmanlar iin hedef merkez olarak belirlenmi oldu. Bundan sonra atlacak ilk adm, Medinedeki hareketi daha da kuvvetli hale getirmek iin Mekkede kalan zulm ve bask altndaki Mslmanlar Medineye ulatrmak, bu sayede Arap yarmadasnn iki byk merkezi olan Mekke ve Medinenin Mslman Araplarn birletirmekti. Hz. Peygamber (sav) bunu salamak maksadyla Kureyli Mslmanlar yeni merkez seilen Medineye hicrete tevik etti.159 O kadar ki, hapsedilenler ve engellenenler ile Hz. Eb Bekir ve Hz. Ali dnda ilk Mslmanlarn tamam Hz. Peygamberden (sav) nce Medineye hicret etmilerdi.160 Muhcirler, gleri sebebiyle bir taraftan Kurey mriklerinin basklarndan

kurtulup hrriyetlerine kavuurlarken, dier taraftan da Medinede kurulmas dnlen Mslman birliinin Kurey kanadn oluturmulardr. Mekke ve Medine Mslmanlarndan teekkl eden bu siyas birlik, daha sonra Ensr-Muhcir kardelii eklinde din bir dayanma ve btnlemeye dnecek, slm mmetinin ilk ekirdeini oluturacaktr. Mslmanlarn gruplar halinde Yesribe g ettiklerine ahit olan Mekke mrikleri, Hz. Muhammedin (sav) de yaknda oraya giderek kendilerine kar g oluturacandan endie duymaya baladlar. Bu meselenin hal aresini bulmak iin toplandklar Drnnedvede yaptklar grmeler sonucunda Raslllah (sav) ortadan kaldrmaya karar verdiler. Yaplan plana gre Kureyin her kabilesinden bir kiinin katlaca suikast ekibi oluturulacak, onlar da hep birlikte Allah Raslne (sav) saldrarak onu ldreceklerdi. Planlar gerekleirse Himoullar btn kabilelere kar kan davasna giriemeyecei iin diyete raz olmaktan baka bir are de bulamayacak, bylece Kureyin bu nemli meselesi de zlm olacakt. Kurn- Kerimde mriklerin bu teebbs u ekilde dile getirilir: Bir zaman o kfirler seni ya balayp hapsetmeleri, ya ldrmeleri, ya da Mekkeden karmalar iin sana tuzak kuruyorlard. Onlar sana tuzak kurarlarken, Allah da onlara karlk veriyordu. Allah tuzak Kuranlara karlk verenlerin en hayrlsdr.161 Mriklerin suikast kararndan vahiy yoluyla haberdar olan Allah Rasl (sav), Eb Bekir ile daha nceden kararlatrdklar hicret plann uygulamaya koydu. Bunun iin derhal onun evine giderek hareket vaktinin geldiini bildirdi. Hz. Eb Bekir yolculuk iin hazrlad develeri daha nce anlatklar Abdullah b. Uraykt isimli klavuza teslim etti ve onunla gn sonra Serv maarasnn nnde bulumak zere szleti.162 Hicret haberini yol arkadana ileten Hz. Peygamber (sav) tekrar evine dnerek yeeni Hz. Aliyi ard. Elinde bulunan emanetleri teslim ettikten sonra ondan kendi yatana yatmasn istedi. Btn ilerini tamamladktan sonra gece yarsnda kendisini ldrmek iin bekleyen mriklerin arasndan geerek evinden ayrld ve Hz. Eb Bekir ile birlikte Sevr maarasna doru hareket etti.163 Hz. Peygamberi (sav) bekleyen suikastlar onun dar kmadn fark edince hemen eve girip kendisi aradlar, ancak onun yatanda Hz. Aliyi buldular. Ondan istedikleri bilgiye alamaynca bu defa Hz. Eb Bekirin evine gittiler, fakat oradan da elleri bo dndler.164 Bunun zerine aradklar ahslarn nereye gideceklerini tahmin ederek Mekkeyi Medineye balayan yol boyunca aratrmaya koyuldular. Halbuki, Hz. Peygamber (sav) ile Hz. Eb Bekir Mekkeyi terk ettikten sonra onlarn tahmin ettikleri yne gitmemiler, Medine yolunun ters istikametinde bulunan Sevr maarasna gizlenmilerdi.165 Mekkeliler onlar aradklar istikamette bulamaynca ehrin dier klarn da kontrol etmeye baladlar. Nihayet Sevrin azna kadar geldiler fakat onlar fark edemediler.166 Kurnda bu hadiseye yle deinilir: Muhammede yardm etmezseniz, bilin ki, inkar edenler onu Mekkeden kardklarnda maarada bulunan iki kiiden biri olarak Allah ona yardm etmitir. Arkadana zlme Allah bizimle beraberdir diyordu. Allah da ona gven vermi, grmediiniz askerlerle onu desteklemi, inkr edenlerin szn alaltmtr.167 Medine yolcular ehir sakinleinceye kadar Sevrde kaldlar. Bu esnada Hz. Eb Bekirin kz Esm onlara erzak getiriyor, olu Abdullah da gndz Mekkede olup bitenler hakknda kendilerine bilgi ulatryordu.168 Dier taraftan Hz.Eb Bekirin azatls mir b. Fheyre ise koyunlarn maara etrafnda otlatmak sretiyle de bir taraftan oraya gelip gidenlerin ayak izlerinin silinmesini salyor, dier taraftan da hayvanlardan elde ettii st onlara ikram ediyordu.169 Sevrdeki bekleyilerinin nc gnnde Hz. Eb Bekirin daha nce kendilerine klavuzluk yapmas konusunda anlat Abdullah b. Uraykd develerle birlikte oraya ulat. Son hazrlklar da tamamladktan sonra Allah Rasl (sav) Hz. Eb Bekir ile birlikte yanlarna mir b. Fheyreyi de alp Mekke-Medine yolunun bilinen gzergahndan farkl bir rota takip ederek Yesribe doru harekete getiler. (1 Reblevvel / 13 Eyll 622).170 Hz. Peygamber (sav) Mekkelilerin takibinden kurtulmutu. Ancak onlar Mekke-Medine arasnda bulunan kabilelere haber gndererek hicret yolcularnn bulunmas durumunda 100 deve

dl vereceklerini iln ettiler. Bu amala harekete geen dl avclarndan Srka isimli bir sava onlar buldu. Ancak gerekletirdii saldrda da atnn ayaklar kuma sapland. ine dt durumun fevkaldeliini anlaynca, Hz. Peygamberden (sav) zr dileyerek yanlarndan uzaklat. Srka dn yolunda da onlar aramaya kan baka savalar yanl ynlendirerek onlarn kafileye ulamalarna engel olmutur.171 Hz. Peygamber (sav) ile beraberindekiler, sekiz gnlk bir yolculuktan sonra Yesribe bir saatlik mesafede bulunan Kubya ulatlar.172 Rasl-i Ekrem (sav), Mekkeden gelecek Hz. Aliyi ve dier muhcirleri beklemek zere birka gn kald kyde bir mescid ina ettirdi.173 Kurnda bu mescidden yle bahsedilir: Muhakkak ki bu mescid yaplrken takva ve tevhid temeli zerine kurulmu ve byle devam edegelmitir. Habibim burada senin namaz klman ok doru ve hayrldr. Burada temizlii seven Allahtan korkan bir cemaat vardr. Allah da ok temiz ve faziletli olanlar sever.174 Allah Rasl (sav) Kubdaki grevini tamamladktan sonra yanndakilerle birlikte 12 Rablevvel 1 (24 Eyll 622) Cuma gn Yesribe doru hareket etti. Yol zerinde bulunan Rnn vadisinde ilk cuma hutbesini okudu ve cuma namaz kldrd.175 Hz.Peygamber (sav), Kubdan hareket etmeden nce Medinede bulunan Neccroullar kabilesine mensup daylarna haber gndermi, kendisini karlamasn istemiti. Bunun zerine onlar da kllarn kuanarak ehrin dnda onu karladlar.176 Hz. Peygamber (sav) Yesribe ulanca ehir halk tarafndan byk bir sevin ve cokuyla karland. Mslmanlardan her biri Allahn elisini kendi evinde misafir etmek istiyordu. Allah Rasl (sav) ise onlardan hibirini krmamak iin, devesinin kt en yakn evde konaklayacan bildirdi. Deve Eb Eyyb el-Ensrnin evine yakn bir yerde durunca Raslllahn (sav) ev sahibinin kim olduu ortaya kt.177 Ksa sre sonra Hz. Peygamber (sav) ve Hz. Eb Bekirin Mekkede kalan aileleri de ehre ulanca hicret tamamlanm oldu.178 Mekkeden Medineye yaplan hicreti Mslmanlar iin bir ka ve snma olarak grmemek gerekir. Esasnda buraya g, Mslmanlarn iin niha hedef deil, daha uzak hedefler iin bir balangtr. Bu anlamyla Medineye gerekletirilen hicret, daha nce yaplan Habeistan hicretinden hem sebepleri, hem gerekleme ekli, hem de sonular itibariyle tamamen farkldr. Her eyden nce Habeistan g, Mekkede can gvenlii endiesi duyan baz Mslmanlarn hayatlarn koruma amacyla gerekletirdii geici bir zmd. Gidenlerin oray yurt edinme gibi bir hedefleri de bulunmuyordu. Nitekim bir ksm gitmelerinden ksa sre sonra dnm, geri kalanlar da artlar uygun hale geldiinde Yarmadaya geri gelmilerdir. Habe muhcirlerinin gittikleri lkede dinlerini yayma misyonlar da yoktu. Onlar Habelileri Mslman yapmak bir tarafa, kendi aralarndan Ubeydullah b. Cahn Hristiyanla getiine ahit olmulardr. Btn bunlara karlk, Medineye gte Mslmanlar iin can gvenlii ve snma ihtiyac tal derecede bir etkiye sahiptir. Buraya hicretteki esas gaye, Mslmanlar iin huzur ve gven ortamn tesis etmek, davete daha uygun yeni bir merkez salamaktr. Daha akas Medine, yeni bir millet (mmet) ve yeni bir devletin kurulu merkezi olarak seilmitir. Bu nedenledir ki Allah Rasl (sav) Akabedeki ilk grmeden itibaren yaklak yllk sren din ve siyas nitelikli hazrlk dnemini tamamladktan, zellikle de Medineliler ile II. Akabe biatn akdettikten sonra hicret srecini balatm, en sonunda kendisi de Medineye gelmitir. Medineye hicretle birlikte slm davet Mekkede kazand din boyutun yanna siyas boyutu da ilave etmitir. Bundan sonra slm, madurlarn, mazlumlarn, muhalif kabul edilenlerin deil, hakim olanlarn ve ynetenlerin dini olacak, tebli artk devlet destekli olarak gerekletirilecektir. Bu durumda Allah Raslnn (sav), peygamberliinden sonra siyas nitelii de ortaya kacak ve o Medine ehir devletinin bakan konumuna gelecektir. te btn bunlar sebebiyle, gerek Hz. Peygamberin (sav), gerekse dier Mslmanlarn Medineye hicretini, Mekkeden bir ka, Medineye snma deil, daha koordineli din ve siyas projenin balangc, Mekkeye daha erefli dnn bir adm olarak grmek daha doru olur.

Hicret, Kureyli Mslmanlar iin baskdan kurtulmay, bamszl ve mriklere kar gvenli bir hayat temin etmi, Hz. Peygambere (sav) de Muzzam bir tebli imkan salamtr. Mekkede 13 yldr gerekletirilemeyen mmet btnl burada kurulabilmi, btn inananlar bir araya gelebilmilerdir. Ayrca Mslmanlar burada din dmanlaryla mcadele iin uygun zemin ve artlara kavumular, yeni yurtlarnda siyasal, kltrel ve ekonomik anlamda tam bamszlklarna kavumulardr. Dier taraftan hicret, Medineli Araplar asndan da byk bir kazanm olmutur. Her eyden nce onlar, uzun yllar sren ve iki kabileyi de yok olmann eiine getiren Evs-Hazrec atmasndan kurtularak birlik oluturmular; bu sayede Yahudler karsndaki konumlarn gl hale getirmilerdir. Onlarn Medinede tekil ettikleri birlie hicret neticesinde Kureyli muhcirler de eklenince, Mslmanlar ehirde Yahudlere kar byk bir stnlk elde etmiler, ehrin hakim unsuru haline gelmilerdir.179 Medeniyetlerin kurulmasnda hicretin byk etkisinin olduu bir gerektir. Dnyada meydana gelen byk deiimlerin hicretle, yani zorunlu nedenlerle gerekleen g hareketleriyle yakn ilikisi bulunmaktadr. Dolaysyla byk medeniyetlerin douu, byk g hareketleriyle ve gmenler eliyle gerekletirilmitir. Byle olduu iindir ki, ilkel (bedev) bir topluluun, yaad yurdu brakp baka bir yere g etmeden medenileebildiine dair tarihte rnek bulmak zordur, olsa da istisna mahiyettedir.180 Buradan hareketle Hz. Peygamberin (sav) ve Mslmanlarn Mekkeden Medineye hicretini, yeni bir medeniyetin kuruluunun ilk admlar olarak kabul etmek mmkndr.

DRDNC BLM RSLETN MEDNE DNEM

I. MEDNE TOPLUMUNUN KURULUU Hz. Peygamber (sav) Medineye geldikten sonra ilk i olarak ehirde hl slma girmemi olanlar Mslmanla davet etti. Bunun sonucunda pek ok Medineli onun huzurunda mslman oldu. Daha nce Akabe biatlarna itirak edenler de ahitlerini yenilediler. ehirde yaayan Araplar yannda Yahud ileri gelenlerinden Abdullah b. Selm gibi Hz. Peygamber (sav) ile yapt grmeler neticesinde ailesiyle birlikte slma girdiini ilan edenler de vard. Hz. Peygamberin (sav) Medinede gerekletirmek istedii en nemli hedef yeni bir toplum inasyd. Bu faaliyet tabiatyle ilk nce mmeti oluturacak Mslmanlardan balayacak, daha sonra erevesini genileterek btn Medinelileri iine alacak boyuta ulaacaktr. A. MESCD- NEBNN NASI Hicret, Hz. Peygamberin (sav) rislet grevini daha iyi artlarda yerine getirmesi, slm dininin daha gl bir ekilde yaylmas amacyla gerekletirilmiti. Bunun ilk adm olarak Medinede bir mescid inasna karar verildi. Mescide mekan olarak da Hz. Muhammedin (sav) ehre geldiinde devesinin kt yere yakn bir alanda bulunan Sehl ve Sheyl isimli yetimlere ait hurma kurutmal olarak kullanlan arsa tespit edildi. Esasnda buras hicretten nce de ad geen yetimlerin bakmn stlenen Hazrecli Esad b. Zrre tarafndan mescid olarak tahsis edilmiti. Hz. Peygamber (sav) buraya ibadet merkezi inasna karar verince, yetimler arsalarn mescid iin bedelsiz olarak vermek istediler, ancak Allah Rasl (sav) arsann bedelini kendilere takdim etti. Mslmanlar mescidin yapmna balamadan nce araziyi inaata hazr hale getirmek iin tesviye ettiler; bu amala arsada bulunan mrik mezarlarn baka yerlere tadlar. Mescidin ina faaliyetine bata Hz. Peygamber (sav) olmak zere btn Mslmanlar madd imknlaryla ve bizzat almak suretiyle bedensel katklaryla itirak ettiler. Duvarlar ykseltilen binann direkleri hurma gvdelerinden, tavan ise yine hurma dallarndan yapld. Mescidin kblesi Kudse doruydu. badet yerinin tamamlanmasndan sonra binann hemen bitiiine Hz. Peygamber (sav) ve ailesinin kalacaklar odalar ilave edildi. Btn bu almalar bittikten sonra Raslllah (sav) misafir kald Eb Eyyb el-Ensrnin evinden ayrlp kendi evine yerleti.1 Mslmanlarn ibadet mekan olan Mescidin arka ksmna saylar 30a ulaan yoksul ve evsizlere kalma mekan ina edilmiti ki, buraya suffe ad verilmi, sakinlerine de Ashb- Suffe denilmitir. Bunlarn ihtiyalar bata Hz. Peygamber (sav) olmak zere dier Mslmanlar tarafndan karlanmtr.2 Medinede din tebli grevinde yer alan daveti ve retmenler genelde Suffa ehli arasndan seilmilerdir.3 Hz. Peygamberin (sav) ina ettii bu mescid, din ve ilm faaliyetlerin yan sra devletin ve Mslman toplumun nemli meselelerinin grld, anlamazlklarn karara baland, dardan gelen elilerin karlanp heyetler aras grmelerin yapld bir merkez olma hviyetini de kazanmtr.4 B. MSLMANLARIN BRLETRLMES: ENSR-MUHCR KARDEL Allah Rasl (sav) Medineye hicretini gerekletirdikten sonra burada yeni bir toplum meydana getirebilmek iin nemli admlar att. Onun bu konudaki teebbslerinden birisi hatta belki de en nemlisi Mekkeden Medineye hicret eden Muhcirler ile Medinenin Mslman Araplar arasnda kardelik tesis etmek oldu. Hz. Peygamber (sav) bunu salamak iin Ensr ve Muhcirnu genel bir ar ile karde ilann yeterli grmemi; her iki taraftan birer kiiyi karlkl olarak karde ilan etmitir.5 O, Ensr-Muhcir kardelii sebebiyle, birliktelii kan unsurundan ayrp manev bir temele dayandrmak suretiyle, soya dayal kabilev ittifak akidev ittifaka evirmi; kandan inanca, kabileden gelen statden akideden kaynaklanan birlie geii salam; bu ekilde kabile ve airetin yerini mmet ve millet almtr. Chiliyye dneminde

kabilelerin ittifakiyle (hilf) birbirlerine yardmc olan kabile mensuplar artk din kardelii paydasnda bir araya gelen mminler haline gelmilerdir. Grld gibi burada gerekletirilen bu faaliyet, chiliyye dneminde yaygn olarak grlen bir kabilenin dierine iltihakna yahut herhangi iki kabilenin baka kabilelere kar savunma veya saldr amacyla oluturduklar ittifaka benzemiyordu. Zira yeni durumda btn olarak kabile hkm-i ahsiyetinin yerini ferd anlamda tek tek Mslmanlar alyor, sorumluluk mensup olunan kabilelere deil, Mslman bireylere ykleniyordu. Bu anlamda kabile merkezli bir toplumda ilk kez bireyi ne karan yeni bir anlayn ilk admlar atlyordu. Bunun sonucunda ilk mslmanlar kabile mensubu olmann snrlarn aarak bir inan etrafnda karde kabul edilen bir topluluun (mmet) eit hak ve sorumluluklara sahip yeleri konumuna geliyorlard. Kurnda bu kardelik u ifadelerle vlmektedir: man edip de Allah yolunda hicret eden ve cihad edenler (Muhcirler) ile onlar barndran ve yardm edenler (Ensr) var ya, ite gerek mmin onlardr. Onlar iin mafiret ve bol rzk vardr. Sonradan iman eden ve hicret edip de sizinle beraber cihad edenler de sizdendir..6 Hz. Peygamberin (sav) Medinede tesis ettii Ensr Muhcir kardelii o noktaya varmt ki, aralarnda kan ba olmayan, ancak karlkl olarak karde kabul edilen Mslmanlar balangta birbirlerine miras kabul edilmilerdi. Kurnda bu hususa man edip de Hicret edenler Allah yolunda bulunanlar, Muhcirleri barndrp yardm edenler yok mu, ite onlar mirasta birbirlerinin velileridirler7 yetiyle iaret edilir. Ancak daha sonra Muhcirlerin durumu dzelince bu uygulama Akrabalk ynnden yaknlklar olanlar Allahn hkmne gre mirasta birbirine daha yakndr8 hkmyle neshedilmitir.9 Medinede gerekleen kardelik faaliyeti hereyden nce Evs ve Hazrec arasnda gemite meydana gelen zc hadiseleri sona erdirmitir. Yllardan beri Medinede yaayan bu iki kabile arasndaki kan ortakl, birletiricilik vazifesini yerine getirmedii gibi, intikam sebebiyle onlarn uzun yllar boyunca birbirlerini krmalarna neden olmutur. Hz. Peygamber (sav) kan ba yerine din inanc esas alnca ncelikle Medinedeki Araplar, dmanl brakp kardelie gemiler, eski davalarn unutmulardr. Allahn size olan nimetini hatrlayn. Hani siz birbirinize dman kiiler idiniz de O, gnllerinizi birletirmiti. Onun nimeti sayesinde karde oldunuz. Siz bir ate ukurunun tam kenarnda iken oradan sizi kurtard yetlerinde onlarn gemileri ve yeni durumlar mukayese edilir. 10 Medinedeki Ensr-Muhcir kardelii, dolayl bir ekilde onlarca yldan beri aralarndan dmanlk bulunan Evs ve Hazreclileri de bir araya getirmeye vesile olmutur. Hz. Peygamberin (sav) Medinede gerekletirdii din kardelii uygulamas esasnda hicret ncesi Mekkedeki Mslmanlarn kendi aralarnda karde yaplmalarnn devamndan baka bir ey deildir. Zira Allah Rasl (sav) Mekke dneminde mriklerin bask ve ikenceleri karsnda Mslmanlarn dayanma iinde olmalarn temin iin onlar kendi aralarnda karde ilan etmi, bu admn balangc olarak kendisi Hz. Ali ile, amcas Hz. Hamza da azatls Zeyd b. Hrise ile karde olmulardr. Daha sonra karlkl olarak Hz. Osman ile Abdurrahmn b. Avf, Zbeyr b. Avvm ile Abdullah b. Mesd, Ubeyde b. Hris ile Bill b. Rebh, Musab b. Umeyr ile Sad b. Eb Vakks, Eb Ubeyde b. Cerrh ile Eb Huzeyfenin klesi Slim, Sad b. Zeyd ile de Talh b. Ubeydullah karde saylmlardr.11 Medinedeki yeni elemede ise, Hz. Eb Bekir, Hrice b. Zeyd ile, Abdullah b. Mesd, Muz b. Cebel ile Musab b. Umeyr ise Kab b. Mlik ile karde olmulardr.12 Ensr-Muhcir kardelii sayesinde btn varlklarn Mekkede brakp gelen Kurey Mslmanlarnn madd ve manev ihtiyalarnn karlanmas salanmt. Nitekim Medineliler, Kurnn emriyle z kardeleri olarak grdkleri Muhcirlerle sahip olduklar btn imknlar paylamlardr.13 Bu faaliyet neticesinde her iki taraf arasnda ruh, ictima ve iktisad birlik ve dayanma temin edilmi, adeta onlar kader orta olmulardr. Bu artlar altnda Muhcirlerin Medinedeki hayata daha kolay bir ekilde ve ksa srede intibaklar salanm, onlarn yeni yurtlarndaki gariplikleri en aza indirilmitir.14

Hz. Peygamber (sav) Medinede inan merkezli olarak tekil ettii Mslman topluluk zamanla ehrin en gl ve organize unsuru haline gelmitir. Bu birlik daha sonraki srete zafiyete uramam, hatta Allah Raslnn (sav) liderliinde etkisini ve kuvvetini daha da artrmtr. O kadar ki, bu salam yap sayesinde hem Medine iindeki mnafklara, hem Medineli Yahud dmanlara, hem de Mekke ve Hicazn dier mrik Araplarna kar ayn anda mcadele edilebilmi, bu dman usurlar Mslmanlar tarafndan birer birer etkisiz hale getirilebilmitir.15 C. MEDNE VESKASI VE BRLN KURULUU Allah Raslnn (sav) Medineye hicret ettii dnemde burada Mekkedekine benzer ekilde tekiltlanm bir devlet sistemi yoktu. Her kabile mstakil bir ekilde kendi reisinin idaresinde ynetiliyordu. ehirde Arap meneli Evs ve Hazrec kabileleri ile birlikte Ben Kaynuk, Ben Nadr ve Ben Kurayza adl Yahud kabilesi bulunuyordu. Hz. Peygamber (sav) ehre geldiinde hem Mslmanlar inan birlii altnda toplamak, hem de ehirdeki etkin ve kabile esasl blnmln en azndan bir ksmn ortadan kaldrmak iin ilk adm olarak Medineli ve Mekkeli Araplardan oluan Mslmanlar Ensr-Muhcir kardeliini tesis ederek bir araya getirdi. Ancak ehirde Yahudler de yaad iin onlar da iinde alan bir ynetim sisteminin kurulmas gerekiyordu. Allah Rasl (sav) bu amala ehirde yaayan dier din ve milletlere mensup insanlar da iine alan bir szleme metni (anayasa) hazrlamaya karar verdi. Bu metin Mslman olsun vaya olmasn, Medine halknn tamamnn karlkl hak ve grevlerini ortaya koymal ve btn taraflarn mutabk kalacaklar hukuk bir zemin oluturmalyd ki, ehirde huzur ve gvenlikten bahsetmek mmkn olsun. Aksi bir durum, Medinede yeni bir toplum oluturmak isteyen Hz. Peygamberin (sav) gerekletirmeyi dnd hedeflere uygun deildi. Ayrca Allah Raslnn (sav) peygamber olmas hasebiyle sahip olduu manev/din imtiyaz ve glerin, dnyev birtakm glerle de takviye edilmesi gerekiyordu. Zira onun Mekke dneminde yaam olduu tecrbe, cemiyet iinde ahlk ve manev deerlerin ayakta tutulmas ve muhafaza edilebilmesi iin dnyev g ve yetkilerin de elde bulundurulmasn zorunlu klyordu.16 slm tarihinde, hatta dnya tarihinde ilk olarak gerekletirilen bu szleme Medine Anayasas olarak bilinmektedir. Szleme ile ehirde yaayan btn insanlar Medinelilik merkezinde hukuk bir stat kazanmlar, bunu tabii neticesi olarak eitli hak ve sorumluluklara sahip olmulardr. 47 maddeden oluan metin, szlemedeki 12, 25, 37, 45. maddeleri ihtiva ettikleri ikier konu sebebiyle ayr birer madde saylrsa 52 maddeye ulamaktadr. Medine anayasasnda kan diyetinin durumu, harp esirleri, karlkl yardmlama, eman, ksas gibi hukuk konulara aklk getirilmitir. Hepsi bir mmet mefhumu ierisinde deerlendirilmekle beraber (madde 2, 25) Mslmanlarn dnda kalan unsurlar onlara tabi kabul edilmilerdir. (madde 1). Hibir mminin bir kfir iin ldrlmeyecei ve bir mmin aleyhine hibir kfire yardm edilmeyecei (m.14) kural anayasada yer almtr. Taraflarn anlaamadklar bir problemin zm hususunda peygambere ve Allaha mracaat edilecei (madde23, 42) hkme balanmtr. Anayasaya gre hibir mrik bir Kureylinin mal ve cann himaye altna alamayacak ve hibir mminin Kureylilere kar hcum etmesine engel olmayacakt. Benzer ekilde Yahudlerin Mekke mriklerine ve onlarn ibirlikilerine yardm etmeleri veya onlardan herhangi birine himaye vermeleri yasakt. Medineye yaplan herhangi bir dman saldrsnda Mslman ve Yahudler ehri ortak savunacaklard. Fakat Medine dnda yaplacak savata bir tarafn dierine yardmc olmak gibi bir sorumluluu yoktu. 17 zetle bu anlamada Medinede dahil gvenin salanmas, dardan gelebilecek muhtemel tehlikelerin bertaraf edilmesi, ayrca Medine vatanda konumunda bulunan ahslarn kendi aralarndaki hukuk ihtilflarn zlmesi gibi hususlar yer almt. Bunlara ilave olarak, muhtemel sava masraflarnn, fidye ve diyet gibi mal ykmllklerin karlanmas, yarg grevininin gruplar kendi iinde bamsz olarak yrtmesi, farkl gruplara mensup kiilerin anlamazlklarnda ise son yarg merciinin Hz. Peygamber (sav) olmas karar altna alnmtr.18 Bu anlama, esasnda mukavele mentini hazrlayan Hz. Peygamberin (sav) Medine ehir devletinin idarecisi olduunun zmnen kabul anlamna geliyordu. Zira belgenin Rasl-i Ekrem (sav) tarafndan dzenlendiinin belirtilmesi, szlemenin asl taraflarnn Mslmanlar olmas,

kendisinin peygamber sfatyla anlmas ve anlamazlklarn ona getirilmesinin hkme balanmas Hz. Peygamberin (sav) devlet bakan olarak kabul edildiine iarettir. Taraflarn da kabul ettikleri gibi artk o peygamber kimliinin zerine siyas kimliini de eklemi, kurulan Medine site devletinin bakan olmutur. O, mminler nazarnda asl olarak peygamber ve bakanlk vasflarn birlikte tarken, Mslmanlarn dndaki gruplara gre ise sadece bir siyas lider konumundayd.19 Medine szlemesine gre devletin asl kurucu taraf Mslmanlar olurlarken, ynetimin ikinci derecedeki ortaklar Yahudler olarak grnmektedir. Dinlerinde serbeste yaama hakkna sahip olan Yahudler, Medineye dardan yaplacak herhangi bir mdaheleye kar Mslmanlarla ortak hareket etmeyi taahht etmiler; Medineli Mslmanlar aleyhine Kureylilerle ittifak kurmayacaklarn bildirmilerdir. Bu ekilde Medine szlemesi, ehirde yaayan farkl din ve rk mensuplarn Medine vatandal temelinde bir araya getirmitir. Ensr ve Muhciri kabile esasl birlemeden akde merkezli cemaate dntren Hz. Peygamber (sav), yapt szleme ile Medinede eitli kabilelere mensup olarak yaayan fertleri hukuka dayal, sosyal, iktisad ve din hak ve sorumluluklar bulunan Medine ehir devletinin vatandalar haline getirmitir. Bu ekilde Medinede kabile kurallarnn hkim olduu toplumdan szlemeye dayal, dolaysyla hukukun geerli olduu topluma gei temin edilmitir.20 D. NFUS SAYIMI Hz. Peygamberin (sav) Medinede Ensr ve Muhcirnu bir araya getirdikten ve Medine Anayasasn tanzim ettikten sonra gerekletirdii faaliyetlerden biri Medinedeki vatandalarn, zellikle de Mslmanlarn saysn tesbit etmek zere nfus saym yaptrmas olmutur. Bu konuyla ilgili olarak saymn ne zaman yapld ve sonucun ne kadar kt hususunda farkl bilgilere sahibiz. Muhammed Hamidullaha gre saym, hicretin birinci ylnda gerekletirilmitir.21 Dier taraftan Buhr saym sonucunda Mslmanlarn 1500 kii olduu bilgisini verirken, Mslim ve bn Mceye gre ise bu rakam 600-700 civarndadr.22 Hz. Peygamberin (sav) Medine idarecisi olarak kabul edilmesi ve onun hazrlad szlemeye Yahudlerin itiraz etmemi olmalar, Medinedeki Mslmanlarn gerek mrik Araplar, gerekse Yahudlerden daha gl, dolaysyla saylarnn da daha fazla olduunu dnmek mmkndr. E. KIBLENN DEMES Hicretten sonra Medinede gerekleen nemli faaliyetlerden biri de kblenin deitirilmesidir. Hz. Peygamber (sav) gerek Mekke dneminde, gerekse hicretten sonra geen 1.5 yl boyunca namazlarn Kudse doru klyordu. O, Mekkede iken Kbeyi arkasna almamak ve iki kutsal mabede de ayn anda dnm olmak iin Kbeyi kendisi ile Kudsn arasna alarak ibadet ediyordu. Allah Rasl (sav) Hicretten sonra bir gn ashbyla birlikte Ben Selmeye ait mescidde le mamaznn ilk iki rekatn tamamladnda kblenin deimesiyle ilgili yet nzil oldu: Ey Muhammed yzn Mescid-i Harma doru evir, Ey mminler siz de yzlerinizi o ynde evirin23 . Bunun zerine Hz. Peygamber (sav) ynn Kudsden Mekkeye doru evirdi. Allah Raslnn (sav) ayn namazda iki ayr kbleye dnmerek namaz klm olmas sebebiyle bu mescid ki Kbleli Mescid olarak anlmtr.24 Kblenin deimesiyle Medinedeki Mslmanlar siyas bamszlklarnn ardndan Kbeye ynelerek Yahud ve Hristiyanlara kar kble bamszln da kazanmlardr. Mslmanlar iin tespit edilen yeni kble, ayn zamanda Mekkenin onlar tarafndan fethedileceinin ve Kbenin putlardan temizleneceinin ilk iareti olarak kabul edilmitir. Kblenin artk Kbe olmasnn ardndan Mslmanlar namaza ezan ile davet olunmaya balamlardr. Bundan sonra Ramazan orucu, zekt ve bayram namaz farz klnm, bunlara kurban emri de eklenmitir.25 Bu ekilde Medinede toplumun oluumu ile din gelime birlikte gereklemitir. II. MEDNENN SYAS HAYATI Hz. Peygamber (sav), Medine vatandal merkezinde ehirde yaayan insanlar hukuk bir temelde birletirdikten sonra, Medine dndaki farkl din ve rka mensup insanlarla din, iktisad ve

siyas mnasebetler gelitirmeye karar verdi. Bu niyetin asl sebebi rislet grevini yerine getirmek, yani slm dinini yaymaktr. Zira o, Medinede yeni kazand siyas kiiliine ramen her eyden nce bir peygamberdir. Medineye hicretten sonra Hz. Peygamberin (sav) siyas ve din anlamda iliki kurmak istedii gruplarn tamamna yakn Mslmanlara kar dmanca tavr besleyen, en azndan onlarla dostane ilikiye souk bakan topluluklard. Bunlarn banda Mekke mrikleri gelir. Onlar tebliin Mekke dnemi boyunca bata Allah Rasl (sav) olmak zere btn Mslmanlara sistematik bask ve ikence uygulamlard. Mekkede mrik ileri gelenleri Mslmanlardan bir ksmnn yaknn ldrmler (Ammr b. Ysirin anne ve babas gibi), bir ksmn ldrmeye teebbs etmiler, (bizzat Hz. Peygamber (sav) gibi), yine hepsinin Mekkede sahipsiz kalan mallarn gasp etmilerdir. Bu sebeple Medineye g eden Mslmanlarla Mekke mrikleri arasnda fiil sava durumu vard. stelik mrikler, Medine ileri gelenlerine Mslmanlar himaye etmemeleri konusunda uyar mektuplar yazmlar, aksi takdirde Medineye saldracaklar tehdidinde bulunmulard. 26 Bu sebeple Hz. Peygamber (sav) ile Mekkeliler arasndaki mnasebetlerin sava merkezli olaca aka grlmektedir. Medinedeki mslmanlarn tek hasmlar Mekke mrikleri deildi. Mekke ve Medine dnda yaayan baka mrik Araplar da onlarn muhtemel ve potansiyel dmanlaryd. Bu kabileler gerek Mekke, gerekse Medine civarnda yaamakta olup bilhassa Kurey mriklerinin telkin ve destekleriyle Medineye saldrmak iin frsat kollamlardr. Mslmanlar iin tehdit olabilecek dier bir dman grubu Yahudlerdir. Hz. Peygamber (sav) her ne kadar Medinede yerleik bulunan Kaynuka, Nadr ve Kureyza kabileleri ile anlama yapmsa da, onlar hibir zaman Mslmanlara gven vermemilerdir. Nitekim Yahudlerin tamam kabul ettikleri szlemeleri daha sonra ihll ederek srasyla Medineden uzaklatrlmlar, ya da cezalandrlmlardr. Mslmanlar tehdit eden dier bir topluluk ise Hayber Yahudleridir ki, onlar gerek Medine topraklarna taciz saldrlarn organize ederek dorudan, gerekse Medinede bulunan Yahudleri Mslmanlar aleyhine kkrtmak ve Medine zerine dzenlenecek saldrlarda Mekke mrikleri ile ittifak yaparak da dolayl olarak Mslmanlara kar dmanca faaliyetler gerekletirmilerdir. Mslmanlar iin hemen olmasa da orta vadede tehdit unsuru olabilecek dier bir dman grubu ise Kuzey Arabistanda meskun bulunan Hristiyan Araplar ile, onlar kontrol eden Dou Romadr. Mslmanlar yukarda saylan dmanlar kadar tehdit eden, ancak gizlice faaliyet gsterdikleri iin daha tehlikeli olan dmanlar ise Medinedeki mnafklardr. Bunlar dier dmanlardan ayran husus, onlarn Mslmanlarla bir arada bulunmalar, zahiren mslman gibi grnmeleridir. Bu sebeple dahil birlii paralamalar tehlikesi yznden Medine iin en yakn ve en tehlikelisi olarak onlar gstermek yanl olmaz. Mnafklar, bir taraftan Mslmanlarn i btnln paralarlarken, dier taraftan da Medineye dman olan btn unsurlarla ibirlii yapmak suretiyle onlar Medine zerine saldrmaya tevik etmilerdir. A. MEKKE MRKLERYLE MNASEBETLER Hz. Peygamber (sav) ve ilk Mslmanlar hicretten nce Mekke mriklerinin szl ve fiil saldrlarna maruz kalmlard. Kendilerine kar uygulanan iddetin younlat durumlarda Mslmanlarn bir ksm, kendilerine yaplanlara mukbelede bulunmak istemiler, fakat Hz. Peygamber (sav) sava izni verilmedii iin onlara kar kmtr. Mriklerle sava yasa Mekke dnemi boyunca srm, Mslmanlarn Medineliler ile ittifak yaparak gcn artrd dnemde de Allah Rasl (sav) onlara sava izni vermemitir. Nitekim kinci Akabe biatnn ardndan Medineli Mslmanlar, Hz. Peygambere (sav) yet isterse Kureyli mrik ileri gelenlerini ldrebileceklerini sylemiler, ancak bu teklifleri kabul edilmemitir.27 Hz. Peygamber (sav) Medinede yeni bir Mslman topluluk oluturduktan ve ehir dzene girdikten sonra hicretin 2. ylnda Mslmanlar iin cihad izni kt: Kendileri ile savalanlara, zulme uradklar iin savaa msaade edilmitir. Allah onlara yardm etmeye kadirdir28 Sizinle savaanlarla siz de Allah yolunda savan, ar gitmeyin, dorusu Allah ar gidenleri sevmez.29

Bu yetlerin nzil olmasyla birlikte Hz. Peygamber (sav), Medine dna seriyye ad verilen kk asker birlikler gndermeye balad. Bunlarn devletin varln duyurmak, haber toplamak, dine davet etmek, Medineyi mdafaa etmek, mrik kervanlarn takip etmek, anlamalar inendiinde kar taraf cezalandrmak, vb. grev ve yetkileri vard. Mekkeam ticaret yolunu kontrol altna almak da nemli vazifeleri arasnda yer alyordu. Zira, Kurey ticaretinin can damar olan bu gzergh kontrol altna almak ve Mekke mriklerinin kervanlarn engellemek Mslmanlara Kureyle mcadelelerinde byk avantaj salayacakt.30 Hz. Peygamber (sav) Veddn, Buvt, Ar, Sefvn gazveleri gibi bu tr asker faaliyetlere bizzat komuta ederken-ki onun katld seriyyelere gazve denilmitir- bazlarna da Ubeyde b. Hris, amcas Hamza ve Sad b. Eb Vakks gibi Mslmanlar komutan olarak grevlendirmitir.31 Hz. Peygamberin (sav) keif niyetiyle gnderdii seriyyelerden birisi de Abdullah b. Cah komutasnda hareket etmitir. Bu ve benzeri seriyyelerin ncelikli grevleri, gzclk vazifesi yapmak olduu halde bu birlikteki askerler yetkilerini aarak Kurey ticaret kervanna saldrmlar, onlardan Amr b. el-Hadramyi ldrp, iki kiiyi esir, ellerindeki mallar da ganimet alarak Medineye dnmlerdir. Hz. Peygamber (sav) onlarn yaptklarndan son derece rahatsz oldu ve kendisinin haram ayda savamay emretmediini hatrlatarak olaya sebebiyet verenleri knad. Dier tarftan da Mekke mrikleri Hz. Peygamberin (sav) haram aylar dikkate almayarak kan dktn syleyerek Mslmanlar aleyhine propaganda yapmaya baladlar. Allah Rasl (sav) ve Mslmanlar iin byk skntya neden olan bu durum nzil olan yetlerle ortadan kaldrlmtr: Haram ayda savan hkm nedir diye soruyorlar. De ki, o ayda sava yapmak byk gnahtr. Fakat kfr ve inkrla insanlar Allah yolundan evirmek, Mescid-i Harmda tavaf ve namazdan alkoymak, Peygamberi ve ashbn Mekkeden karmak Allah katnda daha byk bir gnahtr. Allaha ortak komak fitnesi, Mslmanlarn haram ayda yaptklar savatan da beterdir.32 Bunun zerine Allah Rasl (sav) sz konusu seriyye neticesinde kendisine den ganimeti teslim ald ve ele geirilen esirleri fidye karlnda serbest brakt. Buna ramen Abdullah b. Cah seriyyesi, Mekke mriklerinin Mslmanlar zerine Bedirde gerekletirdikleri saldrnn mhim gerekelerinden biri olmutur.33 1. Bedir Sava Bedir Medineden Mekkeye doru 80 mil uzaklkta bulunan bir yerin addr.34 Mekke mrikleri ile Mslmanlarn asker anlamda ilk karlamalar burada gereklemitir. Bedir savann grnen sebeplerinden ilki Amr b. el-Hadram'nin intikamnn alnmas, dieri ise amdan dnen Mekke kervannn Mslmanlarn eline geme ihtimalidir. Ancak savan asl sebebi Kurey mriklerinin Mslmanlara kar besledikleri dmanlklardr. stelik onlar, hicretin hemen akabinde Medinelileri muhtemel bir savala tehdit etmilerdir.35 Kald ki, savaa sebep olacak bu ticaret kervannn niha hedefi Mslmanlara kar giriilecek olan byk saldry finanse etmektir. Bu sebeple, ticaret kervanna Mekkeli btn aileler ortak olmular, organizasyonun bana da Kureyin mhim simalarndan Eb Sfyan ve Amr b. el-s getirmilerdir.36 Dier taraftan Hz. Peygamber (sav) Kurey kervannn amdan Medine istikametine doru geldiini haber alnca, ashbyla yapt istiarenin ardndan kervan zerine yrmeye karar verdi.37 Mslmanlar 12 Ramazan 2 (9 Mart 624) tarihinde Medineden harekete getiler. Ayn anda Medinelilerin muhtemel saldrlarndan endielenen Eb Sfyan ise yardm talebi iin Kureylilere bir haberci gnderdi. Kendisi de bilinen dn yolundan farkl bir gzergh takip ederek kervann Mekkeye ulatrmaya alt.38 Mslmanlarn kervan ele geirmek zere olduu haberi Mekkeye ulanca Eb Cehl ehir ileri gelenlerini bir araya getirdi. Yeterli zamanlar olmad iin Mekke dndaki kabilelere haber gnderip onlarn desteini alma imkn bulamadlar. Belki de batan beri Mslmanlar kk grdkleri iin buna ihtiya da duymamlard. Ksa bir srede toplam olduklar 1000 kiilik grupla Medineye doru harekete getiler.39 Dier taraftan kervann Mslmanlarn eline geme

ihtimali ortadan kalknca, Eb Sfyan yeni bir haberci gndererek salimen Mekkeye ulaacaklarn, dolaysyla Medine zerine yrmenin u an iin gereksiz ve erken olduunu bildirdi.40 Anlalan Eb Sfyan, kervann Mekkeye varmasndan sonra, daha planl ve ok katlml bir saldrnn kendileri asndan daha faydal olacan dnyordu. Ancak onun ar ve uyarlar Eb Cehl tarafndan hi dikkate alnmad. stelik Eb Sfyan gibi dnen baka kabile reisleri Eb Cehl tarafndan korkaklkta sulanarak savaa zorlandlar.41 Bu sebepledir ki, Kurey kabilesinin nderlerinin tamam Bedire gnll itirak etmemilerdir. Eb Leheb, hastal sebebiyle orduda yer alamam, yerine 4 bin dirhem cret karlnda kendi adna savamas iin s b. Him b. Mureyi gndermitir. Yolculuu kaldramayacak kadar yal olan, bu yzden yerine birini vekil tayin etmek isteyen Kureyin Cumah soyu nderi meyye b. Halef de, Ukbe b. Eb Muayt ve Eb Cehlin tahrikiyle savaa katlmak zorunda kalmtr.42 Grld gibi Mekke mrikleri Mslmanlara saldrma konusunda (en azndan saldrnn zaman hususunda) aralarnda tam bir gr birliine varamadan harekete gemilerdir. Nitekim Hz. merin kabilesi Ben Adden hi kimse bu harekete katlmam, Hz. Peygamberin (sav) annesinin mensup olduu Ben Zhre ise yar yoldan dnerek arpmalarda yer almamtr. Kabilelerin bir ksm ise orduya ok az mensubuyla itirak etmilerdir. 43 Ayrca Bedire ulaldktan sonra dahi, nemli saydaki Mekkeli savan yaplmasn doru bulmadklarn bildirmiler, hatta arpmalarn engellenmesi iin husus gayret sarfetmilerdir. Nitekim Hakm b. Hizm, Utbe b. Reba gibi mrik nderleri, arpmalarn hemen ncesinde Abdullah b. Cah tarafndan ldrlm olan ve sava gerekelerinden saylan Amr b. el-Hadramnin diyetini demeyi taahhd etmek suretiyle sava nlemeye almlardr. Ancak Eb Cehlin tavrlar yine belirleyici rol oynam, onlarn bar teebbsleri yine sonusuz kalmtr. 44 Mekkelilerin bu zihn danklna karlk, Hz. Peygamber (sav) Medineden tam bir fikir birlii iinde km, Ensr ve Muhcirnu ortak bir hedef etrafnda btnletirmiti. Bu artlarda, Medinelilerin kendilerinin kat asker saysna sahip olan ve ayn zamanda da kafas kark Mekke mrikleriyle baa kmalar zor olmayacaktr. slm ordusu sava mevkiine mriklerden nce geldii iin, Bedir kuyularna hakim bir yere karargah kurmutu. Ashbdan Hubb b. Mnzir, Hz. Peygambere (sav) tercih edilen bu mekann vahiyle tespit edilip edilmediini sordu. Allah Rasl (sav) kendi reyine gre byle bir karara vardn syleyince, Hubb, buray terk ederek daha yksek yerlere kmann, orada havuzlar yaparak su biriktirmenin ve bunlarn ardndan da mrikleri susuz brakmak iin kuyularn kapatlmasnn kendileri iin daha uygun olacan syledi. Bunun zerine Hz. Peygamber (sav) ordunun yerini deitirdi. Bu durumda Mslmanlar daha yksek mevkide karargah kurarken, mriklere kuyularn bulunduu dz alan kalm oldu. Savatan bir gece nce yaan yamur, Mslmanlarn bulunduklar vadinin tabann hareket kolayl salayacak bir ekilde sertletirirken, mriklerin toplandklar alan ise amur deryasna evirdi. Bylece sava balamadan nce Mslmanlarn dmanlar karsndaki psikolojik stnlklerine, lojistik avantajlar da eklenmi oldu.45 Bedir sava, o dneme kadar hep kabile esasl gruplamalarn hakim olduu Arap toplumunda asabiyet ile inancn kar karya geldii ilk mhim hadisedir. Zira bu sava esnasnda ayn kabileye, hatta ayn aileye mensup insanlar inan esasl olarak farkl tarflarda yer almlardr. Hz. Peygamberin (sav) amcalarndan Hamza Mslmanlar tarafnda iken, dier amcas Abbs mrikler arasndadr.46 Hz. Eb Bekir ile olu Abdurrahmn47 kar karya savamlardr. Bunun tersi durum Eb Huzeyfe ile mrik babas Utbe b. Reba48 arasnda gereklemitir. Yine Eb Huzeyfe, kardei Veld b. Utbe ile ayr saflarda bulunmulardr. Musab b. Umeyr ile kardei Eb Azz b. Umeyr49, Hz. Ali ile aabeyi Akl b. Eb Tlib50 birbirlerine kar kl ekmilerdir. Dolaysyla Bedir sava inan uruna babalar ile oullarn, kardelerin birbirleriyle arpmak zere bir araya geldikleri Hicazdaki ilk byk Arap i sava rneidir. Bu zamana kadar hep kabilesi yoluna kan dkmeyi, lmeyi ve ldrlmeyi kutsal bir deer olarak gren Araplar, bu defa kabile asabiyetini hie sayarcasna bir ideal uruna babalaryla, kardeleriyle savamlardr. Bu kartlk o dereceye varmtr ki, Eb Huzeyfe, mrik liderlerinden olan babas Utbe b. Rebay sava

meydannda teke tek arpmaya davet etmitir.51 Benzer ekilde Hz. Eb Bekir de mrik olu Abdurrahmn mbarezeye arm, ancak Hz. Peygamber (sav) babalarla oullarn bire-bir arpmalarna msaade etmedii iin onlarn niyetleri gereklememitir. 52 Arap adetlerine gre sava balamadan nce her iki taraftan ortaya kan kiiler arasnda teke tek arpmalar olurdu. Bedirde de Mekke mriklerinden Utbe b. Reba, eybe b. Reba ve Veld b. Utbe sava meydanna karak Mslmanlardan er dilediler. Onlarn talebine karlk Ensrdan Avf ve Muavviz b. Hris kardeler ile Abdullah b. Revha ne ktlar. Ancak Kureyliler Ensr kendilerine denk grmediklerini syleyerek, ancak Kureylilerden birileriyle mbareze yapabileceklerini bildirdiler. Bunun zere Hz. Peygamberin (sav) iaretiyle ile Utbe b. Rebann karsna Ubeyde b. Hris, eybe b. Rebann karsna Hz. Hamza, Veld b. Utbenin karsna da Hz. Ali arpmak iin ktlar. Mekke mriklerini temsilen mbarezeye teebbs edenlerin tamamnn Emev ailesinden, Mslmanlar adna meydana kanlarn ise Himlerden olmas tesadf deildir. Bu iki slale arasnda gemie dayanan rekabet ve dmanlk burada da kendini gstermi ve onlar yeni bir hesaplamann iine girmilerdir. Mbareze neticesinde Hz. Hamza eybeyi, Hz. Ali Veldi ksa srede ldrdler, Ubeyde ile Utbe ise karlkl olarak birbirlerini yaralamlard. Kendi ilerini tamamlayan Hz. Hamza ile Hz. Ali birlikte Utbeyi de ldrdler. Mslmanlarn savan mbareze fasln kazanm olmalar, onlarn kuvve-i maneviyelerini daha da arttrmtr.53 Bedirde gerekleen bu olay sebebiyle gemiten beri devam eden Emev-Him ekimesinde kanl bir safhaya girilmitir. Bundan sonra mcadele daha da iddetlenecek ve Bedirin izleri uzun yllar Emevlerin hafzasndan silinmeyecektir. Emevler ile Himlerin ayr taraflarda itirak ettikleri daha byk savalar gerekleecek, ancak Bedir, Emev-Him ekimesine referans olmaya her zaman devam edecektir. Nitekim bir ksm Emev taraftarlar yllar sonra Hz. Hseyinin Kerbelda 70 aile efrad ile birlikte ldrlmesini Bedirin intikam olarak greceklerdir.54 Bire-bir arpmalar tamamlandktan sonra Mslmanlar ile Mrikler arasnda esas arpmalar balad. Enfl55 ile l-i mrn56 srelerinde geen yetlerde ve siyer kaynaklarnda Allahn (cc) mriklere kar Mslmanlar manev askerler olarak meleklerle destekledii aka beyan edilir.57 Ayrca Hz. Peygamberin (sav) sava esnasnda Hz. Eb Bekire, Ey Eb Bekir! te bu Cebraildir, atnn ban tutmu, silahlanm duruyor dedii bilgisi de kaynaklarda bulunmaktadr.58 Kurn- Kermde savata kar karya gelen iki topluluk ise u ekilde tasvir edilir: Bedir savanda karlaan iki topluluk hakknda phesiz sizin iin ibret vardr. Onlardan bir topluluk Allah yolunda dvyordu, dierleri ise kfirdirler. Kfirler Mslmanlar kendilerinin iki kat olarak gryorlard. Allah kimi dilerse onu yardmyla destekler. phesiz bunda kalb gzleri ak olanlar iin bir ibret vardr.59 Hicretin ikinci ylnda 17 Ramazan (13 Mart 624) Cuma gn gerekleen ve Medinelilerle Mekke mriklerinin ilk kez kar karya geldikleri bu savata Mslmanlar kesin bir zafer kazanmlard. yleki verdikleri 14 ehide karlk Mekkelilerden 70 kiiyi esir edip 70 kiiyi de ldrmlerdir.60 Dolaysyla Bedir sava, Mslmanlarn ilk byk zaferi olmasnn yannda, Mekkede zulme uram Mslmanlarn zalimlerden intikam almalarn temin etmi, ayrca bu savan sonucu Mekkenin Araplar nazarndaki itibarn sarsm, stelik Kureyin yenilmezlii inann geersiz klmtr. Bedir savann mhim neticelerinden birisi de Mslmanlara kar her trl bask ve iddeti organize eden, hicretten sonra da Medine zerine bu ilk saldry gerekletiren Mekke liderlerinin hemen hepsinin ortadan kalkmas, Mekkenin yneticisiz kalmasdr. Mrik ordunun komutan, ayn zamanda Mahzumoullar kabilesinin reisi Eb Cehl, Cumahoullar lideri meyye b. Halef, Ben meyye reisi Utbe b. Reba, Sehmoullar reisleri Nbeyh ve Mnebbih b. Haccc bata olmak zere yaklak 25 kabile nderi bu savata Mslmanlar tarafndan ldrlmlerdir.61 Ayrca esirler arasnda bulunan Ukbe b. Eb Muayt ile Nadr b. Hris de Mekkede Hz. Peygamber (sav) ve Mslmanlara yaptklarna karlk olarak ldrlmlerdir.62 Bunun neticesi olarak

Mekke idaresinde zorunlu deiim meydana gelmi, daha nce siyasetten ziyade genelde ticaretle megul olmay tercih eden Eb Sfyan, artk Mekkenin yeni yneticisi olmutur. Bedirde ldrlen dier mrik ileri gelenlerine nazaran Mslmanlara kar daha msamahakr davranm olan, en azndan onlara kar ikence uygulamaya kalkmayan Eb Sfyan, bu savatan sonra Eb Cehl, meyye b. Halef ve kabileda olan Ukbe b. Eb Muaytn misyonunu yklenmitir. nk o, artk Emev ailesinin sradan bir mensubu, Mekke idaresinin herhangi bir yesi deildir. Bundan sonra ahs adna deil btn Mekkeliler adna hareket etmek durumundadr. stelik Bedir savann sonucu, ona ve ailesine intikam sorumluluu yklemitir. nk savata meyye ailesinin reisleri Utbe ve eybe kardeler ldrlmlerdir. Utbe, Eb Sfyann hanm Hindin babas, eybe amcas, Veld ise kardeidir. Sava esnasnda Eb Sfyann olu Hanzala ldrlm, dier olu Amr ise esir edilmitir. Btn bunlardan dolay Eb Sfyan hem ailev intikam duygusu, hem de Mekke reislii misyonunun ykledii sorumluluk gerei, Mslmanlar aleyhine Mekkeliler tarafndan gerekletirilecek btn faaliyetlerin organizatr ve bizzat uygulaycs konumuna gelmitir. Bedir sava Mekke mriklerini hezimete uratrken, Mslmanlar iin Muzzam bir baardr. Her eyden nce onlar, bu savala Mekkeden kamadklarn, Medineye hicret ettiklerini gstermiler, Mekkelilerin ilerimizden kan ayak takm diyerek kmsedikleri, hafife aldklar bir topluluk olmadklarn, Mekkeye kar siyas ve asker g haline gelen bir taraf konumunda olduklarn gstermilerdir. Bu sonu, hep mrik eziyetlerinin maduru olan, taktik gerei pasif direnii tercih ettikleri iin mrikler tarafndan sinmi kabul edilen Mslmanlarn kendilerine gven duymalarn temin etmi, onlardaki dman yenebilecekleri dncesini kuvveden fiile geirmitir. Bedir sava sonucunda Hz. Peygamber (sav) ele geirilen ganimetleri hak sahiplerine taksim ettikten sonra63, mrik esirlere nasl muamele edilecei konusunda ashbyla maverede bulundu. Hz. mer esirlerin tamamnn ldrlmesini teklif etti. Buna karlk Hz. Eb Bekir ise onlarn diyet karlnda serbest braklmasnn uygun olacan syledi. Rasl-i Ekrem (sav) ikinci gr kabul ederek 4000 dirhem fidye creti getirenin serbest braklacan ilan etti.64 Bunun zerine Kureyliler yaknlar olan esirleri teslim almak iin Medineye eliler gndermilerdir.65 Bedir sonrasnda mrik esirler arasnda diyet bedelini deme imkn bulamayanlar iin farkl zm yollar bulunmu; onlardan bir ksm bedelsiz olarak serbest braklrken66, bir ksmna da Medineli 10 kiiye okuma-yazma retmeleri artyla hr kalacaklar vadedilmitir.67 Gerek slm tarihinde, gerekse Dnya tarihinde o zamana kadar ve ondan sonra byle bir esaret bedeline tesadf etmek mmkn deildir. Bu uygulama ayn zamanda Hz. Peygamberin (sav) okumaya, ilme ve renmeye verdii ehemmiyete aka iaret eder. Ticaret kervann salimen Mekkeye ulatrmakla megul olduundan Bedir savana katlamayan Eb Sfyan, Medinelilerden intikam alma amacyla 200 kiilik asker birlikle savan hamen akabinde Medine topraklarna girdi. ehirde bulunan Nadr Yahudlerinden Sellm b. Mikeme misafir olarak ondan Mslmanlar hakknda baz bilgiler ald. Ertesi gn de ehrin evresinde bulunan hurma bahesinde ele geirdii iki mslman ldrd. Ardndan tarlalar atee vererek Mekkeye doru kamaya balad. Hadiseyi haber alan Mslmanlar derhal saldrganlarn peine dtler. Daha hzl hareket edebilmek iin Mekkelilerin yanlarnda bulunan kavrulmu un demek olan seviki brakp kamalar sebebiyle bu olaya Sevik Gazvesi ad verilmitir.68 Eb Sfyann Medineye dzenledii bu taciz saldrs, Mekkelilerin muhtemel bir byk hcumunun da habercisi olmutur ki, bu da Uhud savadr. 2. Uhud Sava Uhud sava Mekke mriklerinin Bedir savann intikamn almak iin gerekletirdikleri ikinci byk saldr harektdr. Esved b. Muttalib, Cbeyr b. Mutim, Safvn b. meyye, krime b. Eb Cehl gibi Mekke ileri gelenleri Bedir savann sebeplerinden biri saylan ticaret kervan gelirlerinin yeni ve daha byk bir saldr iin sarfedilmesini nermiler, Eb Sfyan da bunu kabul etmitir. Bunun sonucunda 50 bin dinar bulan kr, yeni bir saldrnn finansmanna harcanmtr.

Mekkeliler bu savaa Bedire gre daha gl kmak amacyla Kurey dndaki mrik kabileleri de dahil ederek 3000 kiilik bir ordu hazrlamlardr. Savalarn cesaretlerini artrmak ve zellikle de malubiyet durumunda firarlarn engellemek iin kadnlar da savaa gtrlmtr.69 Kureylilerin Mekkeden harekete getiini haber alan Hz. Peygamber (sav), onlara kar nasl bir sava stratejisi takip edilmesi gerektii hususunda ashbyla istiare yapt. Kendisi Medine dna klmadan ehrin savunulmas eklinde bir taktiin uygulanmasn dnyordu. Ancak genlerle, Hz. Hamza, Sad b. Ubde, Numn b. Mlik gibi ashbn ileri gelenleri, Bedirde kazanlan savan verdii cesaretle ehirden ayrlp dman Uhudda karlamay teklif ettiler. Allah Rasl (sav) ashbn ounluunun bu kanaatte olduunu grnce, savunma hattn Medine dnda kurmaya karar verdi.70 Mslmanlar btn hazrlklarn tamanladktan sonra Uhud istikametine doru harekete getiler. Yolda Vet denilen mevkiye geldiklerinde mnafklarn reisi Abdullah b. bey ile birlikte hareket eden ordunun te birlik ksmn tekil eden mnafk grubu orduyu terk ettiler. Bu durumda Medineliler 3000 kiilik orduya ancak 700 kiiyle karlk vermek durumunda kaldlar.71 Hz. Peygamber (sav) hazrlad sava plannda en nemli grevi Abdullah b. Cbeyr komutasndaki okulara vermi, onlardan hi bir durumda bulunduklar yeri terk etmemelerini istemiti.72 Ancak savan birinci safhas Mslmanlarn stnl ile devam ederken, onlar, dmann tamamen bozguna urad dncesiyle mevzilerini terk ederek ganimet peine dtler. Balarndaki komutann srarl uyarlarn da dinlemedilerr. Okularn yerlerini terk ettiini gren mrik ordusu komutanlar Hlid b. Veld ve Amr b. el-s, Mslmanlar arkadan kuatmaya baladlar. arpmalarn balang aamasnda malup olup kamaya alan mrik askerler, onlarn harektn fark edince derhal geriye dndler. Bylece Mslmanlar dman tarafndan embere alnm oldu. Bu kez dalma belirtileri Mslmanlar arasnda grlmeye balad. O kadar ki, Hz. Peygamber (sav) dman iin ak bir hedef haline geldi. Allah Rasln (sav) korumak adna canlarn ortaya koyan az saydaki mcahidin gayretleri ile dman birlikleri ondan uzaklatrld. Ancak karlkl arpmalar esnasnda Hz.Peygamber (sav) eitli yerlerinden yaralanm, birka dii krlmt. Mslmanlarn maneviyatlarn krmak iin mriklerden bazlar Hz. Peygamberin (sav) ldrld haberini yaymaya baladlar. Ancak ksa sre sonra bunun yanl olduunun ortaya kmasyla, Mslmanlarn mcadele azmi yeniden canland. Bunun sonucunda dank bir grnt izen Ashb tekrar toparlanarak dmanla baa ba mcadeleye giritiler. Karlkl arpmalara ramen, kesin bir sonu alnamadan her iki ordu kendi kararghna ekildi.73 Eb Sfyan, savan bitiminde Uhud da zerinden Mslmanlara seslenerek bir ok Medine askerini ldrmek suretiyle Bedirin intikamn aldklarn syledi74 ve bir yl sonra Bedirde tekrar karlamak iin onlara meydan okudu. Hz. Peygamber (sav) de onun teklifini kabul ettiini bildirdi.75 Nitekim bir yl sonra Allah Rasl (sav) ashb ayn yerde bir hafta Mekkelileri beklemelerine ramen, onlar sava yerine gelememilerdir.76 Hicretin nc ylnda 7 evval (23 Mart 625) tarihinde gerekleen bu savata Mslmanlar Mekkeli mrikler karsnda 70 ehit vermilerdir.77 Bunlarn arasnda Hz. Peygamberin (sav) amcas Hz. Hamza ile I. Akabe Biatndan sonra Medinelilere slm dinini tebli etmek zere grevlendirdii Musab b. Umeyr de vardr. 78 Eb Sfyann hanm Hind, Bedir savanda babas (Utbe b. Reba) ve amcasnn (eybe b. Reba) ldrlmesinden sorumlu tuttuu Hz. Hamzann katledilmesi iin Vahi isimli kleyi kiralam, o da grevini yerine getirmitir.79 Bu sebepledir ki, Uhud sava hem Mekkeliler, hem de Emev ailesi iin Bedirin bir intikam olarak kabul edilmitir. Uhud savanda Mslmanlar beklemedikleri bir netice ile karlamlardr. Esasnda bu sonu, onlarn gszlkleri veya dmanlarnn kuvvetinden deil, kendi ihmallerinden kaynaklanmtr. Ancak yine de Uhud sava onlar iin bir kayp, Mekkeliler adna da bir kazan olarak deerlendirilmitir. Dier taraftan Mslmanlar, srf kendi hatalar yznden dmanlarna gre daha fazla kayp vermi olsalar da, onlar karsnda ezilmemilerdir. Hatta savan sonuna doru yeniden toparlanarak onlarla mcadele etmiler, kendilerini Uhudun mutlak galibi ilan eden

Mekkelileri arkalarndan takip etmiler, ancak Kurey mrikleri gerip dnerek kendileriyle tekrar savama cesareti gsterememitir. Btn bunlar gz nnde bulundurulduunda Uhud savann sonucu hakknda kesin bir kanaat izhar etmenin kolay olmad anlalr. Belki yle bir deerlendirme yaplabilir: Bu savata her ne kadar Mslmanlar dmanlarna nazaran ok kayp vermilerse de, onlara kar mutlak olarak malup olmamlardr. Mrikler ise pek ok mslman ldrmek suretiyle intikam hislerini tatmin etmekle beraber, asl hedefleri olan Mslmanlar tamamen yok etmek ve Medineyi igal etmek gayelerini yine gerekletirememilerdir. Dolaysyla Mekke mriklerini savan mutlak galibi grmek doru olmaz. Hatta Uhud sava, daha geni dnldnde Mekke mriklerinin Mslmanlar tamamen imha etmek iin dndkleri sistemli harektn Bedirden sonraki ikinci baarsz giriimi saylabilir. Ancak her iki taraf asndan da Uhudun neticesi Bedirden farkl olmutur. nk Bedir sava sonucunda Mslmanlar kesin bir galibiyet alarak ehirlerine dnmlerken, Kurey mrikleri tartmasz bir ekilde hezimete uramlardr. Uhudda ise mrikler buruk da olsa sevinli bir ekilde Mekkeye dnerlerken, Mslmanlar kaybettiklerinin hznn yaamlardr. Belki buradan yola karak Uhud savan sadece psikolojik anlamda Mekke mrikleri kazanmtr demek mmkndr. Ancak bir btn olarak dnldnde kesin bir sonu vermedii iin Uhud muharebesi yarm kalm bir savatr.80 Uhudun ardndan Medineye dnen Hz. Peygamber (sav), Mekkelilerin Mslmanlar zerine yeni bir baskn dzenleyeceklerine dair bir haber alnca, hemen savan ertesi gn Kurey ordusunu takip etmek iin Medineye 8 mil mesafedeki Hamrl-Esede kadar gitti. Allah Rasl (sav) burada be gn kalp mriklerin gelmelerini bekledikten sonra 17 evval (2 Nisan 625) gn Medineye geri dnd.81 Uhud savann sonucu her iki taraf iin yakn zamanda yeni bir hesaplamaya ihtiya hissettirmiti. Bununla birlikte gerek Mekkeliler, gerekse Mslmanlar bu savatan baz neticeler ve dersler kardlar. Mrikler, ellerindeki imknlarla Mslmanlar tamamen yok edemeyeceklerini grmler ve glerini daha da arttrma gerei duymular, buna karlk Medineliler de dmanlarna kar yeni savunma yntemleri arayna girmilerdir. Karlkl olarak yaplan hazrlklar her iki taraf Hendek savanda yeniden kar karya getirmitir. 3. Hendek Sava Hendek sava yarm kalan Uhud savann devam mahiyetindedir. Mekkeliler, Mslmanlar tamamen yok etme hedeflerine ilk iki giriimlerinde ulaamamlard. Kureyliler Uhud savanda Medinelilere bir ok kayp verdirmekle birlikte onlar tamamen yok edemediklerinin farkndaydlar. Daha kapsaml ve organize bir saldrnn gereine inanyorlard. Bunun iin Mslmanlara kar Arap yarmadasndaki btn dman unsurlar bir araya getimeye ve byk bir orduyla Medine zerine yrmeye karar verdiler. Nitekim Hendek savana itirak eden mrik ordusu Kureyliler, mrik Arap kabileleri ile Mslmanlara dman olan Medine dndaki Yahudlerin g birliinden meydana gelmitir. Hendek savann tertibinde Yahudlerin rol byktr. nk Huyey b. Ahtb, Kinne b. Ebul-Hukayk, Hevze b. Hukayk gibi Yahud nderleri nce Mekke mriklerine, ardndan Gatafan gibi dier mrik kabilelere heyetler gndermek suretiyle onlar Medineye kar birlemeye armlar, savaa katlmalar karlnda onlara Hayber hurmalklarnn bir yllk hasatn vadetmilerdir.82 Nitekim Yahudlerin madd katks sebebiyle Mekke dnda Gatafan, Ben Sleym, Ben Esed, Ben Fezre, Ben Eca, Ben Mrre ve Sakf gibi mrik Araplar da Kurey ordusuna itirak etmilerdir. Bu ekilde Hendek sava ncesinde Mslmanlara kar ilk kez Kureyliler, Mrik Araplar ve Yahudler olmak zere l bir ittifak gereklemitir. Baka bir ifadeyle Kureyli mrik Araplar Yahudlerin de destekleriyle, Arap yarmadasnn btn glerini Medinedeki Mslmanlara kar birletirmilerdir. Bundan dolay Hendek sava Ahzb (Gruplar) Sava olarak da anlmtr. Toplam 10-12.000 kiiye ulaan ordunun ba komutan Uhudda olduu gibi yine Kureyli Eb Sfyand.83

Mekkelilerin yeni ve ok daha byk bir saldr hazrlna giritikleri haberini alan Allah Rasl (sav) sava stratejisi hakknda grlerini almak zere ashbyla bir araya geldi. Bu kadar byk bir orduya kar meydan sava yapmak Mslmanlar iin ok tehlikeli olurdu. Yaplan grmeler sonucunda Selmn- Frsnin tavsiyesi dorultusunda Arap yarmadasnda ilk kez gerekletirilecek olan yeni bir savunma taktiine karar verildi. Buna gre Medinenin dman saldrsna ak olan kuzey yn boyunca hendek kazlacak,84 Hendek bir atl veya deve zerindeki askerin rahatlkla karya geemeyecei boyutlarda olacakt. Bata Hz. Peygamber (sav) olmak zere btn Mslmanlarn katkda bulunduklar bu faaliyet mrikler Medineye ulamadan tamamland.85 Mttefik kuvvetler, Medineye geldiklerinde karlarnda hendei grnce byk bir aknlk yaadlar. Mslmanlar hendein zellikle zayf taraflarn fazla ynak yaparak geilmez hale getirmilerdi.86 Sava fiilen balam olmakla birlikte, hendek sebebiyle karlkl arpmalar gereklemiyor, taraflar birbirlerine sadece ok atabiliyorlard. Engeli amaya teebbs eden mrik svariler ise derhal geri pskrtlyordu. Bu ekilde yaklak 15-20 gnlk bir zaman geti.87 Geen zaman Mslmanlarn lehine iliyordu. nk mriklerin erzaklar azalyor, sabrlar tkeniyor, ehri ele geirme mitleri kayboluyordu. Kuatma devam ederken Mslmanlar iin de tehlike yok deildi. Her eyden nce ilerinde bulunan mnafklar Medinenin savunma btnln zafa uratmak iin aba harcyorlard. Ancak Medineliler iin asl tehlike, hukuk anlamda mttefikleri olan Ben Kureyza Yahudlerinden geldi. Uhud savann ardndan Medineden uzaklatrldklarnda Haybere snm olan Nadr Yahudlelerinin reisi olan Huyey b. Ahtbn giriimleri sonucunda Kureyza kabilesi nderi Kab b. Esed Mslmanlarla yaptklar anlamay bozarak Mekke mrikleriyle ortak hareket etmeye karar verdi.88 Bu durum Mslmanlarn iki dman arasnda kalmas anlamna geliyordu. stelik Kureyzallarn Mslmanlara arkadan saldrmas, hendein korunmasn zayflataca iin Mekkeliler rahata engeli ap ehri igal edebilirlerdi. Tehlikenin en st dzeye kt bu esnada Mslmanlar nazik durumdan kurtaran ve savan kaderini deitiren ilgin bir gelime yaand; Mekke ordusu ierisinde yer alan Eca kabilesinden Nuaym b. Mesd Mslman muhafzlardan izin alp Hz. Peygamberin (sav) yanna gelerek, kendisinin Mslman olduunu, izin verilirse onlar bu skntl durumdan kurtarmak iin kendilerine yardmc olacan bildirdi. Nuaym, hem Mekke mrikleri, hem de Yahudler tarafndan tannan ve gvenilen bir kiiydi. Ancak ad geen gruplardan hi birisi onun slma girdiinden haberdar deillerdi. Nuaym, Hz. Peygamberin (sav) olurunu alarak mriklerle ortak hareket etmeye baladklar anlalan Ben Kureyzallarn yanna gitti. Kendilerine Mslmanlarla yaptklar anlamay bozmakla byk hata ettiklerini, Mekkeden gelenlerin artk savatan sklmaya baladklar iin yaknda geri dneceklerini ve Yahudleri Medineli Mslmanlarla ba baa brakacaklarn syledi. Bu tehlikeli duruma dmemek ve Mekkelilerin kuatmay srdrmelerini salamak iin onlardan baz nemli kiileri yanlarnda rehin olarak tutmalarn tavsiye etti. Yahudler verdii bilgiler ve tavsiyeler sebebiyle kendisine teekkr ettiler. Nuaym b. Mesd plannn ikinci aamasn gerekletirmek iin bu defa geriye dnerek Eb Sfyana, Yahudlerin Hz. Muhammed (sav) ile yaptklar anlamay bozduklarna piman olduklarn, eski anlamay yenilediklerini, hatalarn affettirebilmek iin de Mekkelilerden baz kiileri rehin olarak alp Mslmanlara teslim edeceklerini bildirerek, onlarn rehine taleplerinin kesinlikle yerine getirilmemesinin gereine iaret etti. Nuaymn giriimleri neredeyse ortak harekta balayacak olan iki taraf arasnda gven bunalm meydana getirmeye balad. Nitekim Mekkeliler kendilerine ulaan bilgileri kontrol etmek amacyla Yahudleri Mslmanlara kar ayn anda saldrya davet ettiler. Ancak Yahudler, Nuaymn da syledii gibi giriilecek saldr karlnda rehine istediler. Onlardan gelen talep zerine Kureyliler Eca reisinin doru sylediine kanaat getirerek, kesinlikle rehine vermeyeceklerini, zaman geldiinde de geri dneceklerini ve Kureyzallar kendi balarna brakacaklarn bildirdiler. Mekkelilerin son kararn haber alan Yahudler de Nuaymn uyarlarnn gerekliine kesin olarak inandlar. Bylece btn taraflar savan balad pozisyonlara dnm oldular.89 Neticede Mslmanlarn aleyhine

gerekleme ihtimali tayan Yahud ihaneti, Nuaymn ahs gayretleriyle boa karlm, geen zaman yine Mslmanlar lehine ilemeye balamtr. Nuaymn giriimleri neticesinde Mekke mriklerinin Medineyi ele geirme ihtimali tamamen ortadan kalkt. Bu esnada Hendek civarnda meydana gelen iddetli l frtnas Mrik ittifakn savaamaz hale getirdi. Rzgrn etkisiyle adrlar ykld, yemek kazanlar devrildi. Ortala hakim olan kargaa ve karmaada askerler dald. Ahzb sresi onlarn dt hali u ekilde tasvir eder: Ey man edenler, Allahn zerinizdeki bunca nimetini hatrlayn. O zaman da Hendek savanda size dman ordular saldrmlard da biz onlara kar rzgar ve sizin gremediiniz ordular gndermitik. Allah ne ilerseniz hepsini hakkyla grendir. 90 Ayn srede geen Allah o kfirleri hi bir zafere eremedikleri halde fkeleri ile geri evirdi91 yetinde de belirtildii gibi Mekke mrikleri bu nc teebbslerinde de yine istedikleri sonucu alamadan geri dndler.92 Hicretin 5. yl Zilkde aynda (Nisan 627) gerekleen Hendek sava, sonular itibariyle hem Medineli Mslmanlar, hem de Mekke mrikleri iin bir dnm noktasdr. Mttefik orduyu Medineden uzaklatrlm olmalar sebebiyle bu sonu Mslmanlar iin byk bir zafer saylmaldr. Mekke mrikleri asndan bakldnda ise, Arap yarmadasnda Mslmanlara dman olan btn taraflar bir araya getirmelerine ramen onlar yine de yok etme hedeflerine ulaamadklar grlr. Dolaysyla bu nc baarsz giriim, onlarn Mslmanlar malup edeceklerine dair btn umutlarn sndrm, onlarn artk bu baarszlktan sonra 10.000 kiilik bir orduyu tekrar bir araya getirme imkn kalmad iin, Medine zerine yeni bir saldr ihtimali ortadan kalkmtr. Bu nedenle Hendek sava Kurey mriklerinin Medineye kar gerekletirdikleri son saldr savadr. Nitekim Hz. Peygamber (sav), ashbna Kureyin bundan sonra kendilerine kar sava tertip edemeyeceini, asker faaliyetlerin artk kendileri tarafndan gerekletirileceini mjdelemitir.93 Dolaysyla bundan sonra sonra ehirlerini koruma endiesi tayan ve savunmaya ekilenler Mekkeliler olacaktr. Hendek savan kaybeden Mekkeliler hedeflerini gerekletirememi olmann zntsyle dolu olarak perian bir vaziyette yurtlarna dnerlerken, Mslmanlar, savan sonucundan son derece memnundular. Onlar, her eyden nce bu dneme kadar Hicazda bir araya getirilmi en byk orduyla baa kmlard. Bylece Medinenin gney taraflar gvenlik altna alnm oldu. Mekke cephesini bertaraf eden Hz. Peygamber (sav) iin de dier dmanlar ile daha rahat artlarda ilgilenme frsat dodu. 4. Hudeybiye Muslahas Medineye hicret, Mekkeye dnme hedefi tayan ve planl bir g hareketiydi. Hz. Peygamber (sav) grevini Mekkede salkl bir ekilde yerine getiremediini, burann bir tebli merkezi olamayacan grnce Mslmanlarla birlikte Medineye g etmiti. Gerekten Mslmanlar yeni merkezde byk bir siyas ve asker g oluturmulard. Artk onlar iin dn yolunun ilk admlarnn atlma zaman gelmiti. Mslmanlar Hendek savandan sonra Ben Kurayzay tamamen etkisiz hale getirerek Medinenin i gvenliini salamlar, bunun ardndan Mustalikoullar savanda Medineye saldrmak isteyen mrik Araplar etkisiz hale getirmilerdi. Mslmanlar lehine gerekleen bu uygun artlardan istifade etmek isteyen Hz. Peygamber (sav), umre niyetiyle 1600 kiiye ulaan ashbyla birlikte Zilkde 6 (Mart 628) tarihinde Medineden Mekkeye doru harekete geti ve buraya 17 km. uzaklkta bulunan Hudeybiyede konaklad. Allah Rasl (sav) sava amacnn olmadn, sadece Beytullah ziyaret etmek istediini gstermek iin yannda kurbanlk hayvanlar getirmi ve umre iin ihrama girmiti. Rasl-i Ekremin (sav) geliini haber alan Mekkeliler, ona engel olmak iin Hlid b. Veld kumandasnda 200 kiilik bir svari birliini blgeye sevkettiler. 94 Mslmanlar Hudeybiyede iken onlarla Mekke mrikleri arasnda eliler gidip gelmeye balad. nce Hz. Peygamberi (sav) temsilen Huzaa kabilesi reislerinden Bdeyl b. Verk bakanlnda bir heyet, daha sonra da ayn kabileden Hr b. meyye Mekkeye gittiler. Bunlara karlk Kureyliler de Hz. Peygambere (sav) srasyla Mikrez b. Hafs ile Urve b. Mesd es-

Sekafyi gnderdiler. Hz. Peygamber (sav) hem gnderdii, hem de kendisine gelen elilere srarla sava niyetinin olmadn, sadece Kbeyi ziyaret etmek istediklerini iletiyor, buna karlk Kureyliler Mslmanlarn Mekkeye girmelerine hibir ekilde msaade etmeyeceklerini tekrarlyorlard.95 Grmelerin kilitlenmesi zerine bu defa Hz. Peygamber (sav) geli niyetlerini ulatrmak iin kendi ilerinden bir ahs Kureylilere gndermeye karar verdi, bu grev iin de Hz Osman uygun buldu. Mekkede bir ok akrabas bulunduu iin dier ashba nazaran onun can gvenlii tehlikesi daha azd. Hz. Osmann grt Kureyliler, Medineden gelenlerin ehre girmelerine izin vermeyeceklerini, ancak kendisi isterse Kbeyi tavaf edebileceini sylediler. Ancak Hz. Osman, Allah Raslnden (sav) nce Kbeyi tek bana tavaf etmeyeceini sylediinde kendisine kzarak hapsettiler. Hz. Osmann dnemsi birka gn gecikince, onun ldrlm olduundan endielenen Hz. Peygamber (sav), mriklerle savamadan oradan ayrlmayacaklarna dair ashbyla szleti. Bu ahitleme, kaynaklarda altnda biat yaplan aaca nisbetle Rdvan Biat olarak gemitir.96 Kurn- Kermde bu biata yle bir atf vardr: Andolsun ki, mminler seninle o aacn altnda biat ettikleri zaman Allah onlardan honut olmutu ve kalplerindeki samimiyeti bilerek manev kudretini indirmi ve yakn bir fetihle mjdelemiti.97 Hudeybiyede Mslmanlarn sava iin szletiklerini haber alan Mekkeliler Hz. Osman serbest braktklar gibi, Allah Rasl (sav) ile grmeler yapmak zere Sheyl b. Amr bakanlnda bir heyet gnderdiler. Anlalan Hendek savanda 10.000 kiilik bir ordu toplayan mrikler, sadece yanlarndaki yolcu kllaryla ayaklarna kadar gelen ve saylar ancak 1500 kiiyi bulan Mslmanlara saldrmak ve onlar blgeden uzaklatrmak cesaretini ve gcn kendilerinde bulamamlar ve onlarla grme ve anlama yapmaya mecbur kalmlard. Heyetler arasndaki grmeler sonucunda aadaki artlarda 10 yl srmesi dnlen bir bar anlamas imzaland. Buna gre, 1. Mslmanlar bu yl Mekkeye girmeyeceklerdir. 2. Ziyaretlerini gelecek yl yapacaklar, ancak 3 gnden fazla Mekkede kalmayacaklardr. 3. Bu esnada Mslmanlarn yannda sadece yolcu kllar bulunacaktr. 4. Bundan sonra Mekkelilerden biri Mslmanlarn yanna snrsa geri evrilecek, fakat Mslmanlardan biri Mekkeye gelirse geri gnderilmeyecektir. 5. Baka dier kabileler istedikleri tarafla ittifak yapabileceklerdir. Buna gre Mekke mrikleri Ben Bekir, Mslmanlar ise Huzaa kabilesi ile anlama yapmlardr.98 Anlamann imzaland esnada Mekkelilerin temsilcisi Sheyl b. Amrn olu Eb Cendel oraya geldi ve kendisinin mslman olduunu syleyerek ashb arasna katld. Fakat Hz. Peygamber (sav) yaplan anlamaya gre Eb Cendeli babasna iade etti.99 Mslmanlar bu durumdan ok rahatsz oldular. zellikle Hz. mer, Hz. Peygambere (sav) sitemde bulunarak slma girmi bir kiiyi mriklere teslim etmelerinin ne kadar doru olduunu sorunca, Allah Rasl (sav), yapt anlamaya uyacan syledi. Eb Cendelin durumu sadece Hz. meri deil, dier mslmanlar da zmt. Bu sebepledir ki, onlar dn yolunda Hz. Peygamberin (sav) szlerini duymazdan gelerek, kere tekrarlamasna ramen ne yanlarnda getirdikleri kurbanlar kesmiler, ne de tra olulardr. Bunun zerine Raslllahn (sav) elerinden mm Seleme ona, kendi kurbann kesmesi, tra olmas ve ihramdan kmas durumunda Mslmanlarn da ona uyacaklarn sylemitir. Gerekten de ksa sre sonra ashb Hz. Peygamberi (sav) takip etmitir. Bir taraftan Mekkeliler ile anlama yapmann sevinci, dier taraftan ise Eb Cendelin mriklere geri verilmesinin znts arasnda kark duygular yaayan Mslmanlar, dn yolunda nzil olan Fetih sresinin mjdesi ile ferahlamlardr.100 Habibim Biz sana bir fethi mbn atk ki, Allah senin gnahlarndan gemiini ve gelceini mafiret buyurarak zerindeki nimetini tamamlayacak ve seni doru bir yola iletecek. Esiz bir muzafferiyetle seni aziz ve mansur klacaktr.101 Hudeybiye Bar Anlamas ilerleyen zaman ierisinde Mslmanlara ok byk faydalar salamtr. Her eyden nce Arap yarmadasnda onlarn en byk dmanlar olan Mekkelilerin saldr tehlikesi resmen ortadan kalkmtr. Medinenin Mekke tarafn emniyet altna alan Hz.

Peygamber (sav), dier dmanlar ile daha rahat mcadele frsat bulmutur. Mesel, Medineden karlan Yahudleri himaye eden ve bata Mekke mrikleri olmak zere, Yarmadann btn mrik Araplarn Mslmanlar zerine kkrtan Hayber Yahudleri, oluturulan bu artlarda etkisiz hale getirilmilerdir. Hudeybiye Bar Anlamasnn Hz. Peygambere (sav) salad ikinci nemli kazan, Mekke mriklerinin, ilk kez Mslmanlar kez siyas bir taraf olarak kabul etmeleri, yani onlar hukuken tanmalardr. Bu dneme kadar Mekkeliler, mslmanlar bozguncu ve s olarak nitelemiler, kendilerini de onlar yola getirecek efendiler olarak grmlerdir. Fakat bu anlama ile onlar, Mslmanlar siyas bir taraf olarak kabul etmek zorunda kalmlardr. Bu sonu Arap yarmadasnda Kureyin prestijinin sarslmasna sebep olmu, artk dier Arap kabileleri Kurey liderliine kar kendilerini bamsz hissetmeye balamlardr. Bylece Kureyin Arap kabileleri zerindeki siyas nfuzunun ve tesirinin azalmaya balad yeni bir dneme girilmitir. Kureyin basksndan ekinerek Mslmanlarla iliki kuramayan baz Arap kabileleri bu anlamayla birlikte Medine ile rahat bir ekilde irtibata gemilerdir. Bu olumlu artlarda Hz. Peygamber (sav), gerek Arap yarmadasndaki kabileleri, gerekse komu lke idarecilerini slma davet etme imkn bulmu, onlar hem Mslmanlarn siyas varlndan haberdar etmi, hem de risletine armtr. Btn bunlarn sonucunda Yarmadada Mslmanlarn says hzla artmaya balamtr. O kadar ki, Hudeybiye Bar Anlamasndan Mekkenin fethine kadar geen iki yllk zaman srecinde slma girenler, tebliin balangcndan o dneme kadar geen srede Mslman olanlardan kat kat fazla sayya ulamtr. rnek vermek gerekirse 628 ylnda Kbeyi ziyaret iin Hz. Peygamber (sav) ile birlikte Mekkeye gelenerin says 1400 iken, bundan sadece iki yl sonra ayn ehri fetheden ordu 10.000 kiiye ulamtr. Hudeybiye Muslahas hakknda aktarlan bu bilgiler ve verilen rakamlar, slmn yaylmas iin nasl bir sosyal ortama ihtiya duyulduunu aka ortaya koyar. Buna gre dinin yaylabilmesi iin birinci art siyas hakimiyet, ikincisi ise bar ortamnn bulunmasdr. Mslmanlarla Kurey arasndaki savalar sona erdiren Hudeybiye Anlamas, sava artlar ve psikolojisini ortadan kaldrd iin Kureyliler Mslmanlar ve slmiyet hakknda daha serinkanl, daha sa duyulu dnme ve deerlendirme yapma frsat bulmulardr. zellikle genler Medineye g etmi olan akrabalar ile daha yakn ilikiye girmek istemiler, bu ortamda Mekke ile Medine arasnda ticar ve insan gidi geliler, diyaloga ve kaynamaya vesile olmu, bu da slm dininin Kureyliler arasnda yaylmasn temin etmi, en azndan onlarn Mslmanlara kar besledikleri nyarglarndan kurtulmalarna imkn vermitir. Bunun sonucunda sadece sradan Mekkeliler deil, Kureyin st tabasnda yer alan Hlid b. Veld ile Amr b. el-s gibi ahslar slma girmilerdir. Nitekim Hz. Peygamber (sav), huzuruna Mslman olmak zere gelen bu ahslar grnce Mekke cierparelerini kucanza atmtr diyerek memnuniyetini izhar etmitir.102 Hudeybiye Anlamasnda Mslmanlar aleyhine grlen madde bir zaman daha Mslmanlar rahatsz etmeyi srdrd. nk onlar kendilerine gelen Mekkeli din kardelerini mriklere geri gndermek zorunda kalyorlard. Eb Basr isimli Mslman da bu muameleye maruz kalanlardan birisiydi. Dn yolunda kendisini gtren adamlardan birini ldren, dierinin de elinden kurtulan Eb Basr, tekrar Medineye dnmeyerek am-Mekke yolu zerinde Kurey kervanlarnn getikleri Zilmerveye gitti. Daha sonra onunla ayn durumda olan baka himayesiz Mslmanlar da silahlanp oraya ulatlar ve blgeden geen Kurey kervanlarna saldr dzenlemeye baladlar. Ticaret yollarnn engellenmesinden rahatsz olan Mekke mrikleri, Hz. Peygambere (sav) bir heyet gndererek Hudeybiye anlamasnda bulunan ve Mekkeden Medineye snan Mslmanlarn iade edilmeleri hkmn tayan maddenin iptal edilmesini istediler. 103 Bylece Hudeybiye anlamasnn Mslmanlar aleyhine uygulanan maddesi bizzat bu art anlamaya koyduran mrikler tarafndan ortadan kaldrlm oldu. Rasl-i Ekrem (sav) ve Mslmanlar Hudeybiye Anlamasndan doan haklarn, bir yl sonra Mekkeye giderek umre yapmak suretiyle kullanmlardr ki, kaynaklarmzda bu ziyaret UmretlKaza olarak zikredilmitir.104

5. Mekkenin Fethi: Mekke ve Medinenin Birletirilmesi Hendek sava Mslmanlarn istedii ekilde sonulannca Mekke ile Medine arasndaki g dengesi onlarn lehine deimeye balam, Kureyliler de artk savunma pozisyonuna gemilerdir. Bu artlarda Hz. Peygamber (sav) 1400 kiiden oluan ashbyla Mekkeye gelmi, burada Mslmanlara silahla kar koyma cesareti gsteremeyen Mekkelilerle Hudeybiye Bar Anlamasn imzalamlard. Anlamann ilk maddesi her iki tarafn 10 yl sreyle birbirine saldrmayacaklar esasna dayanyordu. Son maddede ise taraflardan her birinin istedii kabileyle ortaklk yapmasna imkn tanyordu. Nitekim buna istinaden Mekkeliler Ben Bekr, Mslmanlar ise Huzaa kabilesi ile ittifak anlamas yapmlard. Anlamaya gre ad geen kabilelerden herhangi biri, kendi mttefikine kar yaplacak saldrya mdahil olma hakkna sahipti.105 Ben Bekir ile Huzaa slm ncesi dnemden beri birbirine dmandlar.106 Hudeybiye Anlamasndan yaklak iki yl sonra Bekiroullar, Mslmanlarn mttefiki olan Huzaa kabilesine baskn yaparak 20 kiiyi ldrdler. Saldrlar esnasnda Kureyliler de onlara yardmc olmulard.107 Bunun zerine Huzaallar, mttefikleri durumundaki Mslmanlardan yardm istemek amacyla nce Amr b. Slim, ardndan da Bdeyl b. Verk bakanlnda iki heyeti Medineye gnderdiler.108 Huzaallarn Ben Bekir kabilesine mensup Ben Nfse boyunun kendilerine saldrdn haber vermeleri zerin Allah Rasl (sav) Mekkeye derhal bir haberci gndererek onlardan ya Huzaadan ldrlen kiilerin diyetlerini demeleri, ya da Bekir oullaryla olan ittifaklarn bozmalarn, aksi takdirde aralarndaki anlamann hkmsz saylacan bildirdi. Mekkeliler dnmeden Hz. Peygamberin (sav) elisine olumsuz cevap verdiler.109 Ancak ksa sre sonra yaptklarnn yanl olduunu anlayp Eb Sfyan anlamay yenilemek zere Medineye gnderdiler. Eb Sfyan, Raslllahn (sav) yanna gitti, fakat kendisinden hi ilgi gremedi. Ashb bykleri nezdinde yapt giriimler de sonusuz kalnc, Hz. Alinin tavsiyesi dorultusunda ehir meydannda tek tarafl olarak anlamay yenilediini ilan ederek Mekkeye dnd.110 Taraflardan her ikisi de kabul etmedii iin Eb Sfyann yaptnn hukuken hibir geerlilii yoktu. Bylece on yl srmesi planlanan Hudeybiye Bar Anlamas daha iki yl gemeden bozulmu oldu. Kureyliler tarafndan Hudeybiye Anlamasna kar giriilen bu ihll faaliyeti, Mslmanlar adna Mekke fethinin hukuk dayanan tekil etmitir. Bu nedenle Hz. Peygamber (sav) vakit kaybetmeden Mekke zerine sefer hazrlklarn balatt. Esasnda Mekkenin er ya da ge Mslmanlarn eline geecei hususu Hudeybiye dnnde nzil olan Fetih sresi ile Mslmanlara mjdelenmiti. Dolaysyla Mekke mriklerinin Hudeybiye barn geersiz hale getirmi olmalar, onlar iin hukuk mesned oluturmann yannda, fetih tarihini de belirlemitir. Raslllah (sav) sefer hazrlklarn tamamladktan sonra Hicr 8. yln 10 Ramazannda (1 Ocak Milad 630) yaklak 10.000 kiilik bir ordu ile Mekkeye doru harekete geti. Medineli Mslmanlar dnda Elsem, Gifr, Mzeyne, Cheyne, Eca gibi kabileler de onlara katlmlard. Mslman askerler Mekkeye 16 km. mesafedeki Merrzzahrnda konakladlar.111 Burada Hz. Peygamberin (sav) emriyle binlerce meale yaklarak Mekkenin st ksm aydnlatld. Gelimeler Kureylileri endielendirmeye balaynca, Eb Sfyan bakanlnda bir ka kii meseleyi renmek amacyla Mslmanlarn bulunduu mevkiye doru ilerlediler. Ancak onlar, Mslman gzcler tarafndan yakalanarak Hz. Peygamberin (sav) huzuruna getirildiler. Allah Rasl (sav) bu srada onlarn nnde byk bir geit treni yaptrd. Bunun amac kendilerinin ne kadar gl olduunu Mekke liderlerine gstermek ve onlarn direnmeden teslim olmalarn salamakt. Trenin ardndan Hz. Peygamberin (sav) amcas Abbsn da rica ve basklaryla Eb Sfyan gnll-gnlsz mslman olduunu beyan etti. Bunun zerine Raslllah (sav) Eb Sfyann evine giren emniyettedir. Kbeye snan emniyettedir. Kendi evinden kmayan gvendedir ilannn Mekkelilere ulatrlmasn tavsiye ederek yakalananlar serbest brakt.112 Eb Sfyan ehre dnnce Kureylilere, Mslmanlarn kar konulmaz bir gce ulam olduklarn, Mekke halknn canlarn kurtarmak iin teslim olmaktan baka aresinin olmadn

bildirdi. Liderlerinin azndan duyduklar bu szler, Mekkelilerin btn direnme mitlerini krm ve onlarn orduya kar koyma teebbsnden vaz gemelerine sebep olmutur.113 Bu hareketinden yola karak o zamana kadar Mslmanlar aleyhine gerekletirilen pek ok faaliyeti organize eden Eb Sfyann, kaderin garip bir tecellisi olarak, bu defa onlarn Mekkeyi kolayca fethetmelerine dolayl da olsa yardm ettiini sylemek mmkndr. Geri kuatma esnasnda baz mrik gruplar Mslmanlarla kk apl sokak atmalarna girmilerdir. Fakat Eb Sfyann faaliyetlerinin, daha ok mriin itirak edebilecei ve karlkl olarak her iki tarafta da pek ok insan kaybna sebep olabilecek kanl atmalar engelledii unutulmamaldr. Byle olduu iindir ki, zellikle Mslmanlar, fetih esnasnda ok az insan kaybna uramlar, Mekkeyi de umduklarndan daha kolay ele geirebilmilerdir. Rasl-i Ekrem (sav) hcuma gemeden nce ordusunu Z Tuv denilen mevkide Zbeyr b. elAvvm, Sad b. Ubde, Hlid b. Veld ve Eb Ubeyde b. Cerrhn komutanlklarnda drt kola ayrarak her birine Mekkenin farkl yerlerinden girmeleri emrini verdi. Ayrca askerlerine mecbur kalmadka savamamalarn, kaanlar da takip etmemeleri bildirdi.114 Ordunun grubu herhangi bir direnile karlamadan ehre girdi. Sadece Hlid b. Veldin idare ettii birlikler krime b. Eb Cehl, Safvn b. meyye ve Sheyl b. Amr idaresindeki mrikler tarafndan yaplan saldrlara maruz kaldlar. Karlkl gerekleen arpmalar sonucunda Medineliler iki kii kaybetmelerine ramen, kar taraftan 20 kiiyi ldrerek geri ekilmeye zorladlar. 115 Savan neticesinde Allah Rasl (sav) Hicretin 8. yl 20 Ramazannda (11 Ocak 630) Mekkenin yukar ksmndan Mescid-i Harma girerek Saf tepesinde btn birlikleriyle bulutu. Bu ekilde Mekke fethi fiilen tamamlanm oldu.116 Mekke tamamen Mslmanlarn kontrolne getikten sonra Hz. Peygamber (sav) Kbeye girip tavaf yaptktan sonra Hak geldi Batl zil oldu, Muhakkak ki Batl zail olucudur.117 yetini okuyarak burada bulunan btn putlar paralamaya balad. Allah Rasl (sav) dier taraftan ashbna Kbede bulunan resimlerin de silinmesini emretti. Bu faaliyetlerin tamamlanmasndan sonra Bilal-i Habeye iaret ederek Kbe zerinde ezan okumasn istedi.118 Bylece Kbe uzun zaman sonra yeniden Tevhid inancnn merkezi haline gemi oldu. Raslllah (sav) daha sonra Kbe etrafnda toplanm olan insanlara u veciz hitabesini sundu: Allahtan baka ilah yoktur. Onun ei ve orta yoktur. Allah vaadini yerine getirdi ve kuluna yardm etti. yi biliniz ki btn chiliyye adetleri, btn mal ve kan davalar ayamn altndadr. Sadece Kbe hizmeti (hicbe) ve haclara su datlmas (sikye) bunun dndadr. Ey Kureyliler, Allah sizden chiliyye gururunu, soyla, babayla vnmeyi gidermitir. Btn insanlar dem'den, dem de topraktan yaratlmtr.119 Hz. Peygamber (sav) konumasn tamamlamasnn ardndan kendilerine nasl muamele edileceini endie iinde bekleyen Mekkelilere u umm af ilann duyurdu: haydi gidiniz, hepiniz serbestsiniz. Bununla birlikte gerek Mekke, gerekse Medine dneminde Mslmanlar aleyhine faaliyette bulunan ve Hz. Peygambere (sav) hakaret eden bn Hatal, Mikyas b. Sbbe ve Huveyris b. Nkayz gibi kiiler bu aftan istisna tutulmu ve onlar lmle cezalandrlmlardr.120 Ancak haklarnda idam ferman olan Abdullah b. Sad b. Eb Serh, krime b. Eb Cehl gibi baz Mekkeliler eitli vesilelerle affa uramlar ve ksa sre sonra Mslmanlar arasna dahil olmulardr.121 Hz. Peygamber (sav) ehrin kontroln tamamen saladktan ve genel af ilan ettikten sonra Mslman olan Mekkelilerden biat almaya balad. Mekkeliler de Hz. Peygambere (sav) ve slma teslim olunca, Medine-Mekke btnl de salanmtr. Mekkenin fethiyle birlikte Kurey mriklerinin Hz. Peygamber (sav) ve Mslmanlara kar ak direnii sona ermi, Arap yarmadasnn Hicaz blgesinde slm hakimiyetinin nndeki engeller tamamen ortadan kalm oldu. Mekkeliler, Mslman idareye boyun eince, bu kabileye gemiten beri bal olan baka Arap soylar da artk Kureyin ve Hicazn yeni lideri olan Hz. Peygambere (sav) itaat etmeye balamlar, bunun tabi neticesi olarak slm dini ksa srede Arap yarmadasnn dier blgelerine de yaylmtr.122

Hz. Peygamber (sav) Mekkeyi fethedince onun burada kalp Medineye geri dnmeyeceini dnen Ensr endielerini kendisine ilettiklerinde ondan u cevab almlardr: yle bir eyden Allaha snrm. Benim hayatm sizin hayatnzdr, Benim lmm sizin lmnzdr.123 Bu szleriyle Hz. Peygamberin (sav) Mekkede kalmayaca kesinlemitir. Nitekim o, 15 gn daha kaldktan sonra geri dnme hazrlklarna balamtr. B. DER MRK ARAPLARLA MNASEBETLER 1. Raci Olay Hicr 4. yln Safer aynda (Temmuz 625) Adal ve Karre kabilelerinden bir heyet Medineye gelerek Raslllahtan (sav) kendilerine Kurn ve slm esaslarn retecek muallimler gndermesini talep etti. Hz. Peygamber (sav) bunun zerine Mersed b. Eb Mersed liderliinde on kiilik retmen heyetini yola kard. Mslmanlar yol zerinde bulunan Rac suyu yaknnda konakladlar. Bu srada blgenin hakimi durumunda olan Hzeyl kabilesine mensup Lihynoullarndan 100 kiilik bir grup onlar zerine baskn dzenledi. Karlkl arpmalar sonucunda sahbeden 7 kii ehit edildi. Esir olarak ele geirilenlerden Abdullah b. Trk yolda ldrld, geriye kalan Zeyd b. Desinne ile Hubeyb b. Ad ise kle olarak Kurey mriklerine satldlar. Mekkeliler onlar Mslmanlar tarafndan ldrlen yaknlarna karlk ehit ettiler. Hbeyb b. Ad ldrlmeden nce iki rekat namaz klm, onun bu uygulamas sonraki dnemlerde idam edilecek Mslmanlar iin bir rnek tekil etmitir.124 2. Biri Mane Olay Uhud savandan yaklak drt ay sonra Safer aynda (Temmuz 625) mir b. Sasaa kabilesinin reisi Eb Ber mir b. Mlik, Medineye gelerek Hz. Peygamberden (sav) slmiyet hakknda bilgi ald ve kabilesine slm anlatacak baz kimselerin gnderilmesinin faydal olacan syledi. Raslllah, blgeye gidecek Mslmanlarn can gvenlii konusunda kendisinden kesin sz aldktan sonra ou Ensrdan mteekkil 70 kiilik bir grubu Mnzir b. Amr bakanlnda blgeye gnderdi.125 Hz. Peygamberin (sav) yola kard tebli heyeti Medine-Mekke yolu zerindeki Biri Maneye gelince aralarndan Harm b. Milhn Hz. Peygamberin (sav) davet mektubuyla birlikte Ben Amir reislerinden mir b. Tufeyle gnderdiler. bn Tufeyl gelen mektubu okumadan elinin zerine saldrarak onu ldrd. Ardndan da Ben mirden Mslmanlara hcum etmelerini istedi. Ancak onlar, bu srada Necid taraflarnda bulunan Eb Bernn Hz. Peygambere (sav) verdii sze sadk kalacaklarnn bildirerek bn Tufeylin arsna itirak etmediler. Bunun zerine mir, blgede yaayan mrik Ben Sleym kabilelerinden toplad askerlerle Mslmanlarn zerine saldr dzenledi. Karlkl arpmalar neticesinde Kab b. Zeyd, Amr b. meyye ed-Damr ve Mnzir b. Muhammed dnda tebli heyetinin tamam ehit edildi.126 Bu hadiseyi vahiy yoluyla renen Raslllah (sav), hibir felket karsnda duymad derecede zlm ve bu faciaya yol aanlara bir ay sreyle sabah namaznda beddua etmitir.127 Hz. Peygamber (sav), Biri Mane cinayetini gerekletiren Ben mir zerine hicr 8. yln Rablevvel aynda (Temmuz 629) c b. Vehb kumandasnda bir kuvvet gndermi; gerekletirilen basknda pek ok ganimet alnm, onlarn kadn ve ocuklar esir edilmitir. Ancak kadnlar ve onlar istemeye gelen kabile mensuplar slmiyeti kabul ettiklerini bildirince Allah Rasl (sav) alnn esirleri serbest brakmtr. 128 3. Mreysi (Mustalikoullar) Gazvesi ve fk Hadisesi Bu gazve yaplan savan yeri sebebiyle Mreysi, kendileriyle savalan kabileden dolay ise Mustalikoullar gazvesi olarak bilinir. Mreysi harekat, Hendek savann hemen akabinde gerekleen Ben Kureyza seferinden sonra yaplmtr. Hz. Peygamber (sav) Mekkeden gelen byk Kurey ordusunu geri pskrttkten ve Medinede kalan son Yahud kabileyi de etkisiz hale getirdikten sonra Medine civarndaki dman Araplarla ilgilenme frsat bulmutur. Blgedeki mrik Araplar da Mslmanlarn dmanlarn adm adm malup ettiklerini grerek, ayn akbetin kendileri iin de gerekleeceinin endiesini tayorlard. Bunun iin Medine zerine n bir baskn tertip etmeyi dndler. Ben Mustalik

kabilesi reisi Hris b. Eb Drr kendi kabilesi ve evrede yaayan dier mrik Arap boylarn bir araya getirerek bunlar Medineye saldr dzenlemeye ikna etti.129 Hz. Peygamber (sav) bu faaliyeti haber alnca aban-Ramazan 5 (Ocak-ubat 627) tarihinde bu kabile ve mttefikleri zerine yaklak 700 kiiden oluan bir orduyla harekete geti. Mslmanlarn kendilerine doru geldiklerini haber alan dier kabileler dalnca, desteksiz kalan bu kabile mensuplar Mslmanlar an hcumu karsnda tutunamayp malup oldular.130 Sava neticesinde Mslmanlar 5000 koyun ve 2000 kadar deve ele geirmilerdi ki, bu onlar iin imdiye kadar kazanlan en byk sava ganimetiydi. Ayr?a bu kabileden 700 kii de arpmalar sonucunda Mslmanlarn eline esir dmt. Esirler arasndan bulunan kabile reisinin kz Cveyriye Hz. Peygambere (sav) ba vurmak suretiyle fidye karlnda kendisinin serbest braklmasn talep etti. Allah Rasl (sav) onun fidye bedelini deyerek serbest brakt ve evlenme teklifinde bulundu.131 Bu evlilik, Hz. Peygamberin (sav) Mslmanlarla Mustalik kabilesinin akraba olmas sonucunu getirdii iin, ashbn byk ounluu ellerinde bulunan esirleri serbest braktlar. Bu uygulamay gren Mustalikoullar toplu bir ekilde Mslman olduklarn ilan ettiler. Bylece Mslmanlar yok etmek amacyla harekete geen bu mrik Arap kabilesi, savatan ksa sre sonra Mslmanlar arasna katlmtr. Dolaysyla Ben Mustalik gazvesi, hem madd hem de manev adan Mslmanlar iin ok semereli bir sava olmutur.132 Mreysi gazvesi neticesinde meydana gelen ve bu savala birlikte anlan dier bir hadise de Hz. ie ile ilgili fk olaydr. Hz. Peygamber (sav) bu sefer iin Medineden ayrlrken ieyi de yannda gtrmt. Sava tamamlandktan sonra ordunun dn esnasndaki mola yerinde kaybettii gerdanln aramak amacyla devenin zerinde bulunan tahtrevan terkeden Hz. ie, geri dndnde Mslman askerlerin blgeyi terk ettiklerini anlam, onlarn kendisini bulmalar iin orada beklemeye balamt. Mslmanlardan Safvn b. Muattal ordudan arta kalan eyalar toplamak amacyla kamp yerine geldiinde, Hz. ieyi tek bana bulmu ve onu kendi devesine bindirerek Hz. Peygambere (sav) ulatrmtr.133 Balangta kimsenin dikkatini ekmeyen bu olay, Abdullah b. bey ve yandalarnn dedikodusu yznden Hz. ie aleyhine bir iftira kampanyasna dnmtr. Gerek Hz. ieye, gerekse Hz. Peygambere (sav) manev sknt ektiren iftira hadisesi, Hz. ienin iffetini tescil eden Nr sresi 11-19 yetleri ile akla kavuturulmutur ve mnafklar bir kez daha Kurnn ifadesiyle mahcup edilmilerdir.134 (Hz. ie hakknda) o iftira haberini getirenler, iinizden (mnafk olan) bir zmredir. O iftiray, Allah katnda sizin iin bir ktlk sanmayn. Bilakis o, hakknzda bir hayrdr. O iftiraclardan her kiiye, kazand gnah kadar ceza vardr. Onlardan gnahn byn yklenen iin byk bir azap vardr. Keke onu (Hz. ieye iftiray) iittiiniz zaman, erkek ve kadn mminler, kendi kardelerine iyi bir zanda bulunup da Bu apak bir iftiradr deselerdi.135 Hz. Peygamberin (sav) fk hadisesi sebebiyle ok sknt ektiini gren Hz. Ali, ieden baka kadnlar da vardr diyerek ona einden boanmasn im etmitir.136 O bu szn phesiz Hz. ienin iffetinden duyduu phe sebebiyle deil, Hz. Peygamberin (sav) rahatszln gidermek iin sarfetmitir. Hz. Alinin bu ifadesinden ok krlan Hz. ienin bundan sonra kendisine husumet besledii, hatta onun halifeliini kabul etmeyerek ynetim muhaliflerini bir araya getirmek suretiyle Cemel savana sebep olduu zikredilir. Hz. ienin Hz. Aliye kar antipatisi137 kabul edilebilir olmakla birlikte, slm tarihinde izah edilmesi en zor hadiselerden biri olan Cemel savan sadece Hz. ie ile Hz. Ali arasndaki ahs husumete balayarak izah etmek doru olmaz. 4. Huneyn Sava ve Taif Muhasaras Huneyn vadisinde gerekleen savan muhatab Hevzin kabilesidir. Bu olay Mekke fethinden 16 gn sonrasna tesadf eder. Savan sebebi, Mekkenin fethedildiini gren Hevzin ve Sakf kabilelerinin srann kendilerine de geleceini fark ederek, fetih bayramn kutlamakta olan Mslmanlar zerine bir saldr dzenleme hazrl iinde olduklarnn haber alnmasdr. Hevzinliler Mekke fethedildikten sonra Kureyin mrik Araplara liderlik yapma zelliini kaybettiini, hatta mrik Mekkelilerin nemli bir ksmnn da mslman olduunu

duyduklarnda, kendi akbetleriyle ilgili olarak endieye kaplmlar ve son bir ans olarak btn glerini toplamak suretiyle Mekke zerine saldrya niyetlenmilerdir. Bunun iin Hevzin kabilesinin reisi olan Mlik b. Avf dier tecrbeli kabile nderlerinin ikazlarn da dinlemeyerek saldrya karar vermi, stelik askerlerini lm-kalm savana hazrlamak iin kabilenin kadnlarn, ocuklarn ve btn varlklarn da yanlarna katmtr.138 Hz. Peygamber (sav) casuslar vastasyla Hevzinlilerin Mekkeye saldracaklar haberini alnca derhal sefer hazrlklarna balad. Mekkeyi fetheden slm ordusu, Mekkelilerden 2000 kiinin katlmyla toplam 12000 kiiye ulamt. Ordu hicretin 8. yl evval aynda (Ocak-ubat 630) yola kt.139 Mslmanlar ilk kez bu kadar byk bir asker gce, dmanlarndan daha fazla asker saysna ulamlard. Bu durum onlarda ar bir kendine gven ve dman kk grme eilimini ortaya kard. Onlarn Hevzinlileri hafife alarak savan sonucu hakknda kesin kanaate sahip olmalar, Kurn- Kermde u ekilde ifade edilir: And olsun ki Allah size bir ok yerlerde ve okluunuzun sizi gururlandrd, fakat bir faydasnn olmad, yeryznn geniliine ramen size dar gelip de bozularak arkanz dndnz Huneyn gnnde yardm etmiti. Bozgundan sonra Allah mminlere gvenlik verdi, grmediiniz askerleri indirdi, inkar edenleri harap etti. nkarclarn cezas budur.140 Mslmanlar savan neticesinden neredeyse emin olarak Mekkeden ayrlmlard. Dier taraftan Hevzinliler de Huneyn vadisinin iki tarafn okularla tahkim etmi hazr bekliyorlard. Savan balangc esnasnda gerekleen youn ok at Mslmanlarn nc birliklerini bozguna ugratt. Daha sonra bu dalma ordunun geri kalan ksmlarna da siryet etti. O kadar ki, baz askerler sava terkedip kamaya baladlar. te bu esnada bata Hz. Peygamber (sav) olmak zere yannda yer alan yaklak 80-100 kiilik bir topluluk byk gayretle ordunun tamamen dalmasn nleyip Mslmanlar tekrar bir araya topladlar. Bu abann sonucunda toparlanan Mslmanlar, savan ilk safhasn kazanan ve galibiyetin kendilerine yakn olduunu dnen Hevzinliler zerine yeniden hcum balattlar. Ksa sre sonra sava mutlak anlamda Mslmanlarn zaferiyle sonuland.141 arpmalarn ardndan kaarak Evtasda toplanan Hevzinliler, Allah Rasln (sav) grevlendirdii Eb Msa el-Ear komutasndaki birlikler tarafndan tekrar malup edilip Taife snmaya zorlandlar.142 Huneyn zaferi daha yakn zamanda mslman olan Mekke mriklerinin kark duygular yaamasna sebep olmutur. Mekke fethi esnasnda mslman olan Eb Sfyan, savan balangcndaki durumu haber alnca bu bozgunun sonu denize kadar ular diyerek memnuniyetini dile getirmitir. Ayn ekilde Kelede (Cebele) b. Hanbel isimli Mekkeli de artk by bozuldu demek suretiyle Mslmanlarn malubiyetini sevinle karlamtr. Onun bu szne anne bir kardei olan Safvn b. meyye yle cevap vermitir: Azn toprak dolsun, Hevzinden birine gre Kureyten bir adamn beni terbiye etmesi benim iin daha hayrldr.143 Bu ifadeler, o dnemde kabilecilik anlaynn inan birliine tercih edildiinin ak bir iaretidir. Safvn b. meyye dne kadar putperestlik zerine ittifak yaptklar Hevzinlileri deil, putlar Kbeden atan, ancak kendisiyle Kurey soyunda birleen Hz. Peygamberin (sav) galip gelmesini tercih ve temenni etmitir. Huneyn savala ilgili olarak Eb Cehlin olu krimenin ifadeleri de anlamldr. O, Muhammed ve ashb bir daha kendine gelip savaamaz diyerek sevincini ortaya koyan arkada Sheyl b. Amra Muhammedin elinde bir ey yok. lerin ipi Allah'n elindedir. Bu gn vaziyet (artlar) Muhammedin aleyhine olsa da yarn lehine dnecektir cevabn vermitir. krimenin daha nce byle konumazdn. Sana ne oldu szlerine verdii cevap daha anlamldr: Ey Sheyl! Biz daha nce akl ve mantk d eylerle uratk, biz hi bir fayda ve zarar vermeye gc yetmeyen putlara tapmakla uramz.144 Huneyn savanda Mslmanlara kar ordu toplayan kabilelerden biri de Taifte bulunan Sakf kabilesiydi. Onlar savata bozguna uraynca surlarla evrili olan ehirlerine ekilerek savunma vaziyeti aldlar. Hz. Peygamber (sav) de Mekke iin tehlike oluturan Taifin kontrol altna alnmasn gerekli grd iin ordusunu buraya doru harekete geirdi. Yaklak 15-20 gn sren muhasaraya ramen Mslmanlar surlar ap ehri ele geirmeye muvaffak olamadlar. stelik

kalelerden atlan oklar on iki askerin lmne sebep oldu. Bunun zerine Hz. Peygamber (sav) ashbyla yapt istiareden sonra Taif kuatmasn kaldrmaya karar verdi.145 Allah Rasl (sav) Taif kuatmasndan dndkten sonra Huneyn sava neticesinde elde edilen ganimetlerin topland Ciraneye geldi. Mslmanlar bu sava sonucunda ok fazla sayda esire ve ganimete sahip olmular; 6 bin esir, 24 bin deve, 40 bin koyun ve ok miktarda altn ve gm ele geirmilerdir.146 Esirler arasnda Ben Sad kabilesinden Hz. Peygamber (sav) st kardei olan eym da bulunuyordu. Allah Rasl (sav) ona, isterse kendi yannda kalabileceini, isterse de hr olarak yurduna dnebileceini syledi. eym ona teekkr ederek memleketinde gitmeyi tercih etmitir.147 Huneyne itirak edenler arasnda zellikle slma yeni girmi olanlar srarla Hz. Peygamberden (sav) ganimetleri datmasn istiyorlard. Bunun zerine Rasl-i Ekrem (sav) ele geirilmi olan mallar datmaya balad. Bu ganimetlerden kendilerine en ok pay verilenler slma yeni giren yakn dnemin mrik kabile liderleriydi. Hz. Peygamber (sav) bunlar arasnda yer alan Eb Sfyana, onun oullar Yezid ve Muaviyeye 100er deve vermitir.148 Bu uygulama Hz. Peygamberin (sav) ilk Mellife-i Kulb tatbikat kabul edilebilir. Amac ise yeni mslman olanlara dnya ganimetleri vermek suretiyle onlar dine sndrmaktr. Bu faaliyetle ayn zamanda mslman gibi grnen, fakat gerekte iman etmedii iin Mslmanlara zarar verme imkn ve ihtimali bulunan kabile reisi konumundaki itibarl kiilerin para ile etkisiz hale getirilmesi ve o ahslarn kendilerini Mslmanlara borlu hissetmelerinin salanmas hedeflenmitir. Din sebebiyle dnyalk elde edenler, din adna gnlden gayret sarf etmeseler de, en azndan Mslmanlara zarar vermekten engellenmitir. Bu hususta ilk akla gelen rnek Eb Sfyandr. O, Huneyn savann balang safhasnda Mslmanlarn bozguna uramalarna sevinmi, ancak onlarn galip gelmesiye 300 develik bir servete kavumutur. Bu nedenle sonraki savalarda o, daha fazla deve kazanmak iin tabi ki Mslmanlarn galip gelmesini isteyecek, hatta bu konuda kendisi de gayret gsterecektir. Hz. Peygamberin (sav) slma yeni giren kabile reislerine ok miktarda ganimet ihsan etmesi, zellikle Medineli genler arasnda hissedilir bir rahatszla sebep olmu, onlar Allah Raslnn (sav) dne kadar savatklar akrabasna bol bol ganimet verdiini, kendilerini ise bundan mahrum ettiini dillendirmeye balamlardr. Konumalardan haberdar olan Hz. Peygamber (sav) Ensr toplam ve kendilerine yle hitap etmitir: Kureyten baz kimselere dnyalk verdiim dorudur. Fakat bunlar kfr ve irkten yeni ktklar iin ben bu mallarla onlar dine ekmek istedim. Ey Ensr herkes develerle, koyunlarla evine dnerken, siz Peygamberle dnmek istemez misiniz? Allaha yemin ederim ki, sizin Medineye Peygamber ile birlikte dnmeniz onlarn ganimetlerle dnmelerinden daha hayrldr.149 Ey Ensr! Eer hicret etmek bir eref bir fazilet olmasayd, muhakkak ben Ensrdan bir kii olmak isterdim. nsanlar ak bir araziye gitseler, Ensr ise dar bir da yoluna gitse, ben Ensrn gittii yolu takip ederdim.150 Allah Rasl (sav) bu szleriyle ganimet datmndaki niyetini aklam ve Ensra verdii deeri de bu vesiyleyle bir kez daha dile getirmitir. Gerek yurdunun doduu ve akrabasnn byk ksmnn bulunduu yer olan Mekke deil, Medine olduunu sylemekle onlar taltif etmitir. Onun szleriyle birlikte Medinelilerin Hz. Peygamberin (sav) Mekke fethinden sonra kendilerini terk edecei eklindeki endieleri de ortadan kalkmtr. Huneyn ganimetlerinin datlmas esnasnda Hevzinlilerden gelen bir heyet Hz. Peygamber (sav) ile st kardei olduklarn ayrca slma girdiklerini hatrlatarak esirlerin ve mallarnn kendilerine iade edilmesini istediler. Allah Rasl (sav) onlardan esirleriyle mallar arasnda tercih yapmalarn isteyince onlar esirlerini talep ettiler. Fakat daha nce esirler hak sahiplerine datlmt. Bunun zerine Raslllah (sav) kendisinin ve Abdlmuttalib oullarnn esirlerini brakacan, dier Mslmanlara da bu hususta ar yapacan bildirdi. Oradaki Mslmanlarn byk ounluu da esirleri serbest brakma sz verdiler. Bylece aynen Mustalikoullar

gazvesinde olduu gibi, Huneyn savandan sonra da Mslmanlar hem ok byk miktarda ganimet, hem de yeni din kardeleri kazanm oldular.151 Hz. Peygamber (sav) ganimetlerin taksiminden sonra Hicr 8. yln Zilkde aynda ( ubat 630) Umre yapt. Daha sonra Attb b. Esdi Mekkeye vali, Muz b. Cebeli de yeni mslman olanlara dini retmesi iin muallim tayin ettikten sonra Medineye dnd.152 C. YAHUDLERLE MNASEBETLER Hz. Peygamber (sav) hicret ettii Medinede Araplarn dnda Ben Kaynuka, Ben Nadr ve Ben Kureyza Yahud kabileleri de bulunuyordu. Bunlar Evs ve Hazrec arasnda sregelen dmanlklar kkrtmak suretiyle onlarn glerini kaybetmelerine sebep olmular, bylece Medinenin hem siyas hem de iktisad hayatn ele ele geirmilerdi. Hz. Peygamberin (sav) Medineye hicretinin akabinde Evs ile Hazrec, ardndan da Ensr ile Muhcir arasnda kardelik tesis edilmi, ehirdeki Araplar birletirilerek Yahudler karsnda gl hale getirilmitir. Hz. Peygamberin (sav) hazrlad ve Medine anayasas olarak bilinen hukuk belgenin 27. maddesi Yahudlerle ilgiliydi. Burada Mslmanlarla Yahudlerin karlkl dostluk ilikilerinde bulunacaklarna, her iki tarafn din inan ve yaaylarnda serbest kalacaklarna, Medine herhangi bir hcuma uradnda ortaklaa savunacaklarna, savaa, bara ve diyet demeye birlikte dahil olacaklarna iaret ediliyordu. Kendilerinin de onayladklar bu anlamaya uyduklar mddete Hz. Peygamber (sav) onlarla dostluk ilikilerini devam ettirdi. Onun msbet tavr baz Yahudler zerinde olumlu etki yapt. Nitekim Ben Kaynuk kabilesinden Abdullah b. Selm ailesiyle birlikte mslman oldu.153 Ancak genel anlamda Medine Yahudleri Raslllahn peygamberliini kabul etmemilerdir. stelik onlar, Mslmanlar dinlerinden dndrmek iin eitli faaliyetlere giriimiler, Kurn- Kerm ve Hz. Peygamberle (sav) alay etmiler, onun birletirdii Evs ve Hazrec kabileleri arasnda da srekli fitne karmaya almlardr.154 Ayrca onlar, Mslmanlarn en byk dmanlar olan Kurey mriklerine de dinlerinden vazgememelerini, zira inanlarnn Muhammedin (sav) dininden daha stn olduu telkininde bulunmulardr.155 Yahudlerin Mslmanlar aleyhine tutumlarndan biri de Mslmanlara kar mnafklarla ibirlii iine girmi olmalardr.156 Bunu gerekletirmek iin onlardan bazlar Mslman olmu gibi grnmek suretiyle mnafklarla daha yakn ilikiler gelitirmek istemilerdir.157 Yahudlerden bazlar zaman zaman Raslllaha (sav) gelip kendisine sorular sormular, kendilerine cevap verildii takdirde inanacaklarn ifade etmiler, fakat istedikleri cevab almalarna ramen verdikleri szlerinden dnmlerdir.158 Medine Yahudlerinin Rasl-i Ekreme (sav) kar faaliyetlerinden biri de aynen Mekke mriklerinin yapt gibi, ondan gereklemesi mmkn olmayan isteklerde bulunmak olmutur. Onlar Hz. Peygamberden (sav) aynen Hz. Msya gk yznden inen levhalar gibi kitap indirmesini istemiler, kendisine Zlkarneyn hakknda soru sormulardr.159 Ksacas Yahudler, Medine dneminde Hz. Muhammede (sav) ve Mslmanlara kar srekli art niyetli davran iinde olmular, onunla anlama imzalam olmalarna ramen, frsat bulduka bu anlamay ihlal etmekten kanmamlardr. Bunun sonucunda da bizzat kendi hatalar yznden Hz. Peygamber (sav) Medine anayasasnn kendisine verdii yetkiyle onlar srayla ehirden uzaklatrmtr. 1. Ben Kaynuka Gazvesi Hz. Peygamberin (sav) Medineden uzaklatrd ilk Yahud grup Ben Kaynukadr. Bunun sebebi ise onlarn Mslmanlar kmsemeleri ve onlara kar dmanca tavr gstermeleridir. Yahudler, Ashbn mrik Mekkelilere kar kazandklar Bedir savann sonucunu hafife almlar, kendilerinin Araplara benzemediini, isterlerse Mslmanlar rahatlkla yenebileceklerini dile getirmilerdir. Bu ve benzeri davranlar sebebiyle Mslmanlar ile Ben Kaynuka arasnda karlkl gvensizlik, hatta husumet ortam olumutur. Kaynuka Gazvesinin asl sebebi budur. Kurn- Kerm bu hususu ve Allah Raslne (sav) Yahudler hakknda harekete geme ruhsatn u yetle ortaya koyar: Eer bir topluluun antlamaya hiyanet etmesinden korkarsan, sen de onlara kar ayn ekilde davran.160

Kaynukallarla Mslmanlar atmaya gtren zahiri sebep ise bir grup Yahudnin arlarnda al-veri yapan bir mslman kadna kar gerekletirdikleri taciz saldrsdr. Onlarn Mslman kadna yaptklarn fark eden bir sahbnin bu hareketi gerekletirenlerden birini ldrmesi, kendisinin de orada bulunan Kaynukal Yahudler tarafndan ehit edilmesi taraflar savaa srklemitir.161 Hz. Peygamber (sav) Hicretin ikinci ylnn evval aynda (Mart-Nisan 624) Ben Kaynuk zerine harekete geerek onlar muhasara altna ald. Mslmanlara kar direnemeyeceklerini anlayan Yahudler 15 gn sren kuatma sonunda teslim olmak zorunda kaldlar. Hz. Peygamber (sav) silah ve mallarn ganimet olarak Mslmanlarn hazinesine dahil ettikten sonra 700 kiilik Ben Kaynuka Yahudlerini Medineden uzaklatrd. Kaynukallarn daha ar bir ceza almamalarnda onlarn eski mttefiki Hazrec liderlerinden Abdullah b. beyin Hz. Peygamberden (sav) ricalar etkili olmutur. Bylece Medineden li uzaklatrlan Yahud topluluk Kaynukallar olmutur.162 2. Ben Nadr Gazvesi Bu gazve Uhud savandan sonra meydana gelmitir. Sebebi ise Nadroullarnn Medine anayasasnn kendileriyle ilgili maddesini ihll etmeleri ve akabinde de Hz. Peygambere (sav) kar suikast giriiminde bulunmalardr. Medine szlemesi gereince yet ehirde yaayan herhangi bir kii, baka bir kabileden bir ahs ldrrse onun diyeti Mslman olsun, Yahud olsun btn Medinelilerin zerine ortak bor kabul ediliyordu. Ancak Nadr Yahudleri, Raci katliamndan kurtulan Amr b. meyye ed-Damrinin dn yolunda Hz. Peygamber (sav) ile anlamas bulunan Ben mirden iki kiiyi ldrmesi sebebiyle denmesi gereken diyetten kendi paylarna deni demediler.163 Allah Raslnn (sav) bu hususta gnderdii elileri kabul eden Yahudler, diyet demeye raz olduklarn bildirerek Raslllah (sav) kendi yurtlarna davet ettiler. Hz. Peygamber (sav) ashbyla onlarn mahallinde bir evin duvarnn kenarnda dinlenirken ona suikast plan yaptlar. Vahiy yoluyla onlarn niyetlerinden haberdar olan Allah Rasl (sav) derhal oray terk etti. Bunun ardndan Ashbdan Muhammed b. Meslemeyi Nadrlilere gnderdi ve onlardan 10 gn ierisinde bulunduklar yeri terk etmelerini, aksi takdirde zerlerine yryeceklerini haber verdi. Mslmanlara kar mukavemet gsteremeyeceklerini anlayan Yahudler Medineyi terk etmeye karar verdiler.164 Ancak ehirde bulunan mnafklarn lideri Abdullah b. Ubey b. Sell, onlara haber gndererek sabretmelerini, kendilerinin onlara yardma geleceklerini bildirdi. Kurn- Kermde bu durum yle dile getirir: Ehli Kitap'tan o inkar eden kardelerine eer siz yurtlarnzdan karlrsanz biz de muhakkak sizinle birlikte karz, sizin aleyhinizde olarak hi kimseye itaat etmeyiz. Eer sizinle savalrsa muhakkak biz size yardm ederiz diyen o mnafiklar grmedin mi? Halbuki Allah ahitlik eder ki, onlar gerekten yalancdrlar.165 Abdullah b. Ubeyin yardm vaadini duyan Yahudler yurtlarn terketmekten vazgetiler. Bunun zerine Hz. Peygamber (sav) 18 Rablevvel 4 ( 28 Austos 625) tarihinde onlarn kalelerini muhasara etti. Bir sre direnen Yahudler yaklak 15 gn sren kuatma sonunda kendilerine herhangi bir yardmn da gelmediini grnce Mslmanlara teslim olmaktan baka are bulamadlar. Hz. Peygamber (sav) Ben Kaynukallarda olduu gibi sadece develerle tayabilecekleri mallarn almalarna izin verilerek Nadr oullarnn Medineyi terk etmelerine izin verdi. Onlardan bir ksm ama giderken, geri kalanlar ise Haybere sndlar.166 Raslllah (sav) Nadrlilerin mallarn Ensrdan iki fakir Mslman hari olmak zere Muhcirna taksim etti.167 Bu ekilde Uhud savann ardndan ikinci Yahud kabile de ehirden uzaklatrlm oldu. Mslmanlar da bu sayede, hem Medinedeki tehlikeli dmanlarndan birini daha bertaraf etmiler, hem de onlarn braktklar mallarla madd skntlarn bir nebze olsun azaltmlardr. 3. Ben Kureyza Gazvesi Hz. Peygamberin (sav) Medinede anlama yapt Yahud kabilelerden Ben Kaynuka ve Ben Nadr szlemeye aykr davrandklar iin cezalandrlarak Medineden uzaklatrlmlar, ehirde

sadece Kureyza Yahudleri kalmt. Onlar da yapm olduklar anlamaya bal kalacaklarn beyan etmelerine ramen, gizli bir ekilde gerek Hayber Yahudleri, gerekse Mekke mrikleri ile irtibat kurmak suretiyle Mslmanlar aleyhine her trl faaliyeti tevik etmeyi ve desteklemeyi srdrmlerdir. Bu husustaki son admlar ise Hendek sava esnasnda Mslmanlara ihanet etmeleridir. Kureyzallar, Hayber Yahudlerine snm olan Ben Nadr reisi Huyey b. Ahtbn giriimleri sonucunda Mslmanlarla yaptklar anlamay bozdular. Halbuki Medine anlamasna gre, onlarn ehre saldranlara kar Mslmanlarla birlikte hareket etmeleri gerekiyordu. Yahudler sorumluluklarn yerine getirmek yerine, ehre saldran dmanla Mslmanlar aleyhine ibirlii yapmaya kalktlar. Hz. Peygamber (sav) bunu haber alnca meseleyi tetkik etmek iin Ensrdan Sad b. Muz kendilerine gnderdi. Onun yapt grmeler sonucunda Kureyzallarn anlamay bozduklar kesin bir ekilde anlalm oldu.168 Mslmanlar, Hendek sava srasnda btn glerini Mekkeden gelen mrik ordusunu engellemeye sarf etmeleri sebebiyle onlarn aileleri savunmasz bir halde bulunuyordu. Yahudler saldrya ak durumda kalan Mslman mahallerine saldrarak Medine'yi tamamen igal edebilirlerdi. te bu kritik ortamda gerek Nuaym b. Mesdun Mrik-Yahud ittifakn sabote eden faaliyetleri, gerekse savan son gn ortaya kan l frtnasnn Mekkelileri savaamyacak hale getirmesi, Kureyzallarn Mslmanlar aleyhine giritikleri hareketi boa karmtr. Mekkeliler hedeflerine ulaamadan geri dnnce, Hz. Peygamber (sav) en byk dmanlarn bertaraf etmenin rahatlyla, sava srasnda kendilerine ihanet eden Ben Kureyza ile ilgilenme frsat bulmutur. Hendek sava biter bizmez Allah Rasl (sav) Ben Kureyza yurduna doru harekete geti. Bunun zerine Kureyzallar da kale kaplarn kapatarak savunmaya ekildiler. Yaklak 15 gn sren kuatma sonucunda Mslmanlarla baa kamayacaklarn grerek, Hz. Peygambere (sav) teslim oldular. Evsliler Raslllah (sav) nezdinde giriimde bulunarak, eski mttefikleri olan bu kabileyi hafif bir ceza ile kurtarmak istediler. Zira daha nce Hazrecliler Abdullah b. bey vastasyla Ben Kaynukallar adna Hz. Peygamberden (sav) ricac olmular ve istediklerini almlard.169 Evslilerin de benzer bir taleple kendisine geldiklerini gren Allah Rasl (sav) Kureyzallar hakknda Evs reislerinden Sad b. Muzn hkm vermesi teklifinde bulundu. Hem Evsliler, hem de Kureyzallar bu karardan memnun oldular ve onun hakemliini kabul edeceklerini bildirdiler. Sad b. Muz Kureyza Yahudleri hakknda yle bir karar verdi: Savaacak gc bulunanlarn tamam ldrlecek, kadn ve ocuklar esir, mallar da ganimet saylacak.170 Kurn- Kermde Ben Kureyzann akbetine u ekilde iaret edilir: Kitap ehlinden olup da Mekke mriklerine yardmda bulunan Yahudleri kalplerine korku drerek kalelerinden indirdi. Bir ksmn ldryordunuz, bir ksmn da esir ediyordunuz. Onlarn yerlerine, yurtlarna, mallarna ve henz ayak basmadnz dier araziye de sizi miras yaptk. Allah her eye kadirdir171. Sad b. Muzn verdii bu hkm Yahudler Tevratn hkmlerine de uygun bulduklarn beyan etmilerdir. (Tesniye, XX/13-14). stelik haklarnda eski mttefikleri olan bir kabilenin reisi tarafndan hkm verildii iin, Yahudler buna itirazda bulunamamlardr. Alnn karar uyarnca Mslmanlara kar klla mukavemet gsterenler bata reisleri Nadrli Huyey b. Ahtb ile Hayberli Kab b. Esed olmak zere saylar 900e ulaan Yahud erkek ldrlmtr. Ayrca sava esnasnda Mslmanlardn birinin ehid edilmesine sebep olan Yahud bir kadna da ksas yaplmtr.172 Onlarn geriye kalan kadn ve ocuklar esir kabul edilmi ve btn mallar, eyalar, arazileri de Mslmanlarn mlkiyetine gemitir.173 Dikkat edildiinde Hz. Peygamberin (sav) Kureyzallara Medinedeki dier Yahudlerden farkl muamelede bulunduu grlr. Kaynukallar ve Nadrlilere, tayabilecekleri mallarn alarak ehri terk etmelerine msaade edilmiti. Halbuki Kureyzallarn tamam kltan geirilmitir. Bu uygulama farkllnn en nemli sebebi, Kureyzallarn Mslmanlara ihanet ederek onlarn dmanlar ile i birlii yapm olmalardr. Esasnda bu hareketlerin cezas neredeyse evrensel bir hukuk kural olarak lmdr.

Kureyza Yahudleri dier Yahudlerden farkl olarak mslmanlara silahla karlk vermilerdir. Yani onlar iin sulh hukuku deil, sava hukuku geerlidir. Bu hukuka gre galip gelenlerin ellerindeki esirleri ldrmeye haklar vardr. Ancak Hz. Peygamberin (sav) bu hakk kullanmadaki asl amil, onlarn silahla kar koymalar deil, Mslmanlara kar gerekletirdikleri ihanettir. Zira Hz. Peygamber (sav) bundan nce ve sonraki baka savalarda da kendisine klla karlk veren pek ok dman askerini esir alm ve hi bir zaman bunlar Kureyzallarda olduu gibi toptan ldrmemi, Mslman olanlar affetmi, olmayanlar diyet karlnda serbest brakmtr. Mesel Allah Rasl (sav) Kureyza gazvesine gre ok daha iddetli arpmalara sahne olan Hayber sava sonrasnda ele geen esirlere Kureyzallar gibi muamelede bulunmamtr. Kureyza gazvesinin hemen ardndan Mslmanlar, Hz. Peygamberin (sav) de izniyle Kureyi ve mttefiklerini Medine zerine saldrmalar iin en fazla tevik eden Hayber Yahudlerinden Sellm b. Ebil-Hukayk da dzenledikleri bir suikast giriimiyle ldrmlerdir.174 Daha nce de mrikleri kkrtmas ve Hz. Peygamberi (sav) iirleriyle hicvetmesi sebebiyle Yahud air Kab b. Eref de benzer bir akbete uramtr.175 4. Hayber Gazvesi Hayber, Medine-am yolu zerinde Medineye 150 km. uzaklkta bir ehir olup Arabistan Yahudliinin merkezi ve Hicazn en verimli topraklarnn olduu blgedir. Hz. Peygamber (sav) Medinede meskun Yahud kabileleri srayla ehirden uzaklatrnca onlardan bir ksm zellikle de Nadrliler Haybere snmlard. Bu yzden Hayber Mslmanlar iin tehlikeli bir merkez haline gelmitir. O kadar ki, buradaki Yahudler bir taraftan Medineyi tehdit ederlerken, dier taraftan da Mekke mriklerinin Mslmanlara kar gerekletirdikleri dmanca hareketlerin, zellikle de Hendek savann tevikileri olmulardr.176 Ayrca, Hendek sava esnasnda Medinede kalan tek Yahud kabile Ben Kureyzay Mslmanlara kar kkrtan ve onlarn anlamalarn ihlal etmelerine sebep olanlar da yine Hayberde bulunan Yahudlerdir. Hayberliler, Hendek savandan sonra da Mslmanlara kar dmanlklarna devam etmiler, bir taraftan Medinede bulunan mnafiklarla ibirlii yaparken, dier taraftan Medine civarnda bulunan Gatafan ve Fezre gibi mrik Araplar Mslmanlar zerine saldrmaya tevik etmilerdir. Bu kkrtmalar neticesinde mrik Araplar Medine topraklarna girmiler ve burada yakaladklar Eb Zerr el-Gifrnin olunu ehid etmiler, Hz. Peygamberin (sav) develeri de dahil olmak zere bulduklar hayvanlar alp kamlardr. Mslmanlarn pelerine dmeleri sebebiyle onlardan korkan saldrganlar ,aldklarn brakarak kamlardr. Yaanan bu gelime, Hayber zerine bir seferi kanlmaz hale getirmitir.177 Hz. Peygamber (sav) Hudeybiye Muslahasnn ardndan Medine ehir devletini tehdit eden Hayberlileri etkisiz hale getirmek iin, hazrlad 1500 kiilik kuvvetle Hicretin 7. yln Muharrem aynn sonunda (Haziran 628) Medineden hareket etti. ncelikle yol zerinde daha nce Mslmanlara saldr dzenlemi olan Gatafan ve Fezre gibi mrik kabileler etkisiz hale getirildi.178 Rasl-i Ekrem (sav) bundan sonra Hayber kalesini muhasara altna ald. Kuatma devam ederken Simak adndaki bir Yahud, gelerek kendisine eman verilmesi karlnda Mslmanlara kalenin zayf taraflar hakknda bilgi verdi. Yaklak 20 gn sren kuatma sonunda Hayberin kaleleri tek tek fethedildi. (Muharrem-Safer 7/Mays-Haziran 628). Bu savata bilhassa Hz. Alinin byk gayret ve katklar olmutur.179 Hayber esirleri arasnda Ben Nadr reisinin kz, ayn zamanda Hayber Yahudlerinden Kinne b. Rebiin kars olan Safiye binti Huyey b. Ahtb da bulunuyordu. Hz. Peygamber (sav) savatan sonra bu hanmla evlenmitir.180 Hayber savanda malup olan Yahudler, Hz. Peygambere (sav) gelerek kendilerini buradan srmemesi talebinde bulundular. Topraklar ilemeye devam ederek istihsal ettikleri rnn yarsn Mslmanlara vermeyi teklif ettiler. Bu ekilde topran mlkiyeti Mslmanlarda olacak, Yahudler ise elde edilen rnn yars karlnda orada kirac olarak kalacaklard. Hz. Peygamber (sav) bu karar kabul ettikten sonra Hayber arazisinin mlkiyet hakkn fatih gazilere datt.181

Hayber fethinden sonra bu kalenin civarnda yaayan Fedek Yahudleri de Hz. Peygambere (sav) mracaat ederek kendilerinin de Hayber Yahudleri gibi yarc olarak topraklarnda kalmak zere bar anlamas yapmak istediklerini bildirdiler. Hz. Peygamber (sav) bu teklifi de kabul etti. Fedek arazisi sava yaplmakszn mslmanlarn hakimiyetine girdii iin, bu topraklar askerlere datlmayp tamamen Beytlmale, yani Hz. Peygamberin (sav) ahs tasarrufuna brakld.182 Dolaysyla burann mlkiyeti Hayberdekinden farkl olarak ahslara deil, btn Mslmanlara gemi oldu. Haybere yakn bir blgede bulunan Vdil-Kurda yaayan Yahudler Mslmanlara klla mukbelede bulundular. Fakat birka gn sren kuatmadan sonra malup oldular. Allah Rasl (sav) aynen Hayberde olduu gibi Mslmanlara sava aan Vdil-Kur halknn mallarn ganimet olarak ald ve daha sonra da onlarla elde ettikleri mahsln yarsn Mslmanlara vermeleri artyla (yarc) anlama imzalad.183 Vdill-Kurnn akbetinden haberdar olan Teym Yahudleri ise Fedekliler gibi Mslmanlarla savamak yerine cizye karlnda anlamak iin Hz. Peygambere (sav) geldiler.184 Buna gre Hayber ve Vdil-Kur topraklar ganimet kabul edilirken, Fedek arazisi ise fey saylmtr. Gerek savala fethedilen Hayber ve Vdil-Kur, gerekse anlamayla teslim alnan Fedek ve Teym topraklar, bundan sonraki slm tarihi srecinde Mslmanlarn sulhen (bar yoluyla) veya anveten (klla) fethedecekleri topraklar iin uygulanacak muamelenin ilk hukuk rneklerini tekil eder.185 Hayberin fethiyle birlikte Mslmanlar hicret sonrasnda itibaren Medineyi kuzeyden tehdit eden en byk dman ve er odan tesirsiz hale getirmi oldular. Artk Yahudlerin Arap Yarmadasnda siyas g olmalar fiilen ortadan kalkm oldu. Bunun neticesinde de Mslmanlar iin am cihetine doru fetih yolu da tamamen alm oldu. Hayberin kuzeyindeki topraklar Bizansn kontrolnde olduu iin Mslmanlar yakn zamanda kanlmaz olarak bu byk gle hesaplamak durumunda kalacaklardr. Dier taraftan Yahudlerle yaplan bu savalarda elde edilen ganimetler Mslmanlar iin byk iktisad rahatlama meydana getirdi. Hayber ve Vadil-Kura arazileri Muhcirlere datlmak suretiyle onlarn ekonomik skntlar giderildi. Bu ekilde onlarn Medineli kardelerine madd adan yk olmalar durumu da ortadan kalm, dolaysyla Medinenin iktisad hayat da canlanm oldu. Hayber savann neticesi o dnemde Mslmanlarla bar anlamalar devam eden Mekke mriklerine de dolayl bir mesaj olmutur. Her eyden nce bu zafer, onlarn Mslmanlar yok etme hayallerini suya drm, onlar Mslmanlara kar en byk mttefiklerini bu sava sonucunda kaybettikleri iin, Medineliler karsnda yalnz kaldklarn anlamlar, Mslmanlar zerine harekat konusundaki son mitlerini de kaybetmilerdir. Kureyliler iin artk Mekkenin Mslmanlar eline gemesini beklemekten baka yaplabilecek bir ey kalmamtr. D. HIRSTYANLARLA MNASEBETLER 1. Mte Sava Hz. Peygamber (sav) Mekkelilerle gerekletirdii Hudeybiye Muslahas sonrasnda elde edilen bar ortamndan istifade ederek, tebli faaliyetlerini uluslararas boyuta tamaya karar verdi. Bunun iin yarmadaya komu devlet bakanlarna ve byk kabile reislerine eliler gndermek suretiyle bir taraftan onlar slm dinine davet ederken, dier taraftan da onlarla diplomatik mnasebetler kurmaya alt. Bu faaliyetiyle o, peygamberlik greviyle devlet bakanl sorumluluunu birlikte f etmitir. Arap kabilelerinden ve komu devlet idarecilerden bir ksm onun elilerine gzel muamele ederken, -hatta Amr b. el-sn eli olarak gittii Umnda kabile yneticileri mslman olmular ve onun idaresini kabul etmilerdir186- bir ksm ise Mslmanlara dmanl sebebiyle kendilerine gelen eliye souk davranmlar, hatta ldrmlerdir. Eliyi ldrmek evrensel bir hukuk ihlli ve sava sebebidir. te Mte sav da byle bir olay neticesinde meydana gelmitir. Hz. Peygamber (sav), Hicr 8. yln banda (M. 629) Hris b. Umeyr el-Ezdyi slma davet mektubuyla birlikte Busra valisine eli olarak gndermiti. Bizans imparatorluuna bal olarak grev yapan Gassn Emri rahbl b. Amr, Hrisi kendi kontrolndeki blgeden geerken

yakalayp ldrd.187 Hz. Peygamber (sav) geleneksel elilik hukukunu hie sayan ve Mslmanlara dmanlk iareti olarak grd bu hareketi cezasz brakmamak iin Zeyd b. Hrise komutasnda bir orduyu ama doru harekete geirdi. Ordunun ikinci komutanlna Cafer b. Eb Tlib, nc olarak Abdullah b. Revha getirildi. Dier taraftan Mslman eliyi ldren urahbil, Mslmanlarn kendi blgesinde doru yrmekte olduklarn haber alnca durumu hamisi Bizans imparatoruna bildirdi. Bunun zerine blgede bulunan Lahm, Czm, Behr, Bel gibi Arap kabilelerinin dahil olmalaryla birlikte 100 bin kiilik bir Bizans ordusu hazrland. Taraflar Belk ehrine bal Mte blgesinde kar karya geldiler. Cemaziyelevvel 8 (Eyll 629) tarihinde gerekleen sava Medinede bulunan Hz. Peygamber (sav) gz yalar iinde ashba aktarm, tayin ettii komutanlarn srayla ehid dtklerini, nihyet Hlid b. Veldin idareyi ele alarak baarl bir ricat hareketiyle Mslmanlar hezimetten kurtardn haber vermitir.188 Hlid b. Veld sava esnasnda ordunun sa tarafnda olan askerleri sol tarafa, sol taraftakileri sa tarafa kaydrmak, ndeki askerleri arkaya, arkadaki savalar da ne almak suretiyle dmana kar takviye birlikler geldii izlenimi verdirerek onlar artm, bundan istifade ederek baarl bir ricat hareketiyle ordusunu geri ekmeye muvaffak olmutur. Onun bu taktii baz Mslmanlar tarafndan savatan kamak olarak deerlendirilmi, ancak Hz. Peygamber (sav) bu ordudaki askerlerin arpmalardan kaan deil, tekrar tekrar Allah adna savaan askerler olduklarn ifade etmitir. 3000 kiilik bir topluluun saylarnn 100.000 kiiye ulat rivayet edilen Rum mttefik ordusu karsnda savama cesareti gstermesi ve sadece 15 kaypla meydandan ayrlmas Mslmanlar iin sembolik anlamda da olsa bir baardr. Nitekim Hz. Peygamber (sav) Mescid-i Nebde ashbna savan cereyan tarzn anlattktan sonra szlerini fetih mcahidlere myesser oldu ifadeleriyle tamamlamtr.189 Hz. Peygamberin (sav) dzenledii bu sefer, hereyden nce hedefine ulam bir asker faaliyettir. Her eyden nce bu icraat ile Mslmanlarn bir elisinin katledilmesi cevapsz braklmam oldu. Ayrca Mslmanlar byk bir Rum ordusu ile az saydaki askerle dahi savaabilecek cesarette olduklarn hem Rumlara hem de baka dmanlarna ispat etmilerdir. Bu sava ayn zamanda Mslmanlarn Arap yarmadas dna doru bundan sonra tertip edecekleri fetih hareketlerinin de ilk adm olmutur. Artk onlar iin yeni hedef Arabistann kuzeyinde yer alan am topraklar, yani Dou Romann hakimiyet sahasdr. Byle olduu iindir ki, Mte harbinin zerinden daha bir ay gemeden Allah Rasl (sav) Rumlarla siyas mttefik olan Kudaa kabilesi zerine Amr b. el-As komutasnda bir ordu gndermitir. Amr, ardndan gelen Eb Ubeyde b. Cerrh idaresindeki takviyelerle birlikte Ztus-Selsil blgesinde dman malup etmi, bu sayede Mslmanlar hem Mtenin intikamn almlar, hem de topraklarna girmek suretiyle Bizansa yeniden meydan okumulardr.190 Bu sebeple her iki taraf iin de yeni bir hesaplama kanlmaz hale gelmitir. 2. Tebk Seferi Tebk Hicazn kuzeyinde ve Medine ile am arasnda bir merkezdir. Veda haccndan nce gerekletirilen bu sefer, ayn zamanda Hz. Peygamber in (sav) itirak ettii son asker faaliyettir. Seferin asl sebebi ise yakn zamanda Fars mparatorluunu malup eden Bizans devletinin amda bulunan ve kendisine bal hareket eden Arap kabilelerini de yanna almak suretiyle kuzeyden Hicaz topraklarna doru byk bir saldr dzenleyecei haberinin alnmasdr. Esasnda yakn zamanda Rumlarn Mslmanlar zerine bir saldr gerekletireceini tahmin eden Hz. Peygamber (sav), bu tr haberlerin duyulmas zerine derhal sefer hazrlklarna balama emri verdi. Bu dnem, Arap yarmadasnda scan, ktln ve kurakln en youn olduu, stelik hurma hasadnn da yapld bir mevsimdi .191 Dolays ile bu faaliyet onlar iin hem balangc, hem de gereklemesi srecinde en iddetli ve en skntl asker harekat olmutur ki, bu yzden Mslmanlar Tebk seferi iin Saatl-Usre192, Gazvetl-Usre demiler, faaliyete itirak eden orduya da Ceyl-Usre adn vermiler, her anlamda bu seferi zorluk kelimesiyle bir arada telaffuz etmilerdir.193 Bu yzden Tebk seferi ayn zamanda Mslmanlarn iman, ihlas ve Hz.

Peygambere (sav) sadakat imtihanna dnmtr. Nitekim Mslmanlardan bir ksm sefere katlma konusunda tereddde dmlerdir. Onlarn halini Kurn u yetlerle ortaya koyar: Ey inananlar!. Ne oldu size? Allah yolunda savaa kn denilince yere ylp kaldnz. Ahiret yerine dnya hayatna m raz oluyorsunuz? Oysa dnya hayatnn geimlilii ahirete gre pek azdr. Eer savaa kmazsanz Allah sizi elem verici bir azap ile cezalandrr ve yerinize sizden baka bir kavim getirir. Siz savaa kmamakla ona hibir zarar veremezsiniz. Allah her eye kadirdir. Eer siz Muhammede yardm etmezseniz, bilin ki inkar edenler onu, iki kiinin ikincisi olarak yurdundan kardklarnda, Allah ona yardm etmitir. Hani o, maarada arkadana zlme Allah bizimledir diyordu. Bunun zerine Allah ona emniyetini indirdi. Grmediiniz askerlerle onu destekledi ve inkar edenlerin szn alaltt. Allahn sz en stndr. Allah ycedir, bilendir. Hafifiyle, aryla hepiniz yola koyulun ve Allah yolunda mallarnzla, canlarnzla cihad edin. Eer bilirseniz, bu sizin iin daha hayrldr.194 Hz. Peygambere (sav) sadakat snavn ilk kaybedenler mnafklar olmulardr. Onlardan bir ksm eitli mazeretler ileri srererek seferden aflarn istemilerdir. Hz. Peygamber (sav) de asl durumlarn bilmesine ramen, hibir aratrmaya girmeden onlarn mazeretlerini hemen kabul etmitir. Nitekim inen yet onlarn yalanlarn aka yzlerine vurmakta gecikmemitir: Eer yakn bir dnya mal ve kolay bir yolculuk olsayd, sana uyup peinden gelirlerdi. Fakat meakkatli bir hedef onlara uzak grnd, bir de gcmz yetseydi sizinle beraber kardk diye Allaha yemin ederek kendilerini helak ediyorlar. Halbuki Allah onlarn yalan sylediklerini biliyor.195 Tebk seferi sebebiyle imtihan kaybeden gruplardan biri de samimi Mslman olan, stelik her anlamda sefere kabilecek gce sahip bulunmakla birlikte, yolculuun zorluunu gze alamayp keyf mazeretlerle geri kalanlardr. Bu ahslar Kab b. Mlik, Mrre b. Rebi ve Hill b. meyyedir.196 Mslmanlar arasnda baka bir grup daha vardr ki, onlar imknlar bulunduu halde orduya katlmamlar, fakat daha sonra hatalarn anlayp sonradan Hz. Peygambere (sav) ulamlardr. Eb Heyseme bunlara rnek olarak verilebilir.197 Ashb- Kiram arasnda imanlar salam, bedenleri salkl olmasna ramen binei, yol az bulunmamas sebebiyle seferde yer alamayan baka bir topluluk daha vardr ki, bunlara Bukkn (Alayanlar) ad verilmitir.198 Gerek tabi artlarn zorluu, gerekse mnafklarn giriimlerine ramen Mslmanlarn byk ounluu Hz. Peygamberin (sav) arsna cevap vermek suretiyle onunla birlikte bu meakkatli yolculua itirak etmilerdir. Ordunun techizinde zellikler mslman zenginlerin byk yardm ve destei grlmtr. Bunlar arasnda 1000 deve, 70 at, 200 deve yk elbise ve gda, 1000 altn ve 1000 dirhem gm ile Hz. Osman bata gelir. Hz. Eb Bekir ise 4000 dirhem miktarndaki parasnn tamamn, Hz. mer ise mal varlnn yarsn orduya balamtr. 199 Sefer iin btn hazrlklar tamamlandktan sonra Allah Rasl (sav), Muhammed b. Mesleme veya Siba b. Urfutay Medinede kendi yerine brakarak Hicretin 9. yl Receb aynda (Ekim 630) yaklak 30.000 kiilik bir orduyla harekete geti. Abdullah b. bey bata olmak zere mnafklarn bir ksm Medinede kalmlard. 200 Dier taraftan Hz. Peygamber (sav), Hz. Aliyi Ehl-i beytin banda kalmas iin Medinede brakmt. Mnafklar sefere itirak edememi olmasn Hz. Ali iin alay konusu yapmlar, Allah Rsulnn (sav) onu kadn ve ocuklara beki olarak braktn sylemilerdir. Bunun zerine Hz. Ali silahlanarak orduya yetimitir. Hz. Aliden Medineyi niin terk ettiini renen Hz. Peygamber (sav) bana nisbetle Sen Msya nisbetle Hrn derecesinde olmak istemez misin? szleriyle ona iltifat etmi ve tekrar Medineye dnmesini salamtr.201 Mslman ordusu skntl yolculuk sonuda nemli problem yaamadan Medineye 700 km. uzaklktaki Tebke kadar ilerleyip burada karargh kurdu. Hz. Peygamber (sav) burada 20 gn beklemesine ramen ne Rumlardan ne de onlara tabi olarak yaayan Hristiyan Araplardan herhangi bir orduyla karlamad.202 Bu srede slmiyete davet amacyla Cerb, Eyle Liman, Ezruh, Makn ve Maana birlikler gnderdi. Ad geen kabilelerin temsilcileri srasyla gelerek cizye demek artyla bar yapmay ve Mslmanlar tebeas olmay kabul ettiler. Allah Rasl (sav)

Tebkte konaklamas esnasnda Hlid b. Veld kumandasndaki bir orduyu yakn bir mevkide bulunan Dmetl-Cendel zerine gnderdi. Bu blge sakini Araplar da cizye demek suretiyle Mslmanlarn hakimiyetini kabul ettiler.203 Rasl-i Ekrem (sav) am topraklarndaki btn faaliyetlerini tamamladktan sonra geri dnme karar ald.204 Tebk seferi Hz. Peygamberin (sav) Ssn mparatorluu ile birlikte o dnemin iki byk devletinden biri olan Dou Roma mparatorluuna meydan okuma giriimidir. Byk bir orduyla Arap yarmadasn igal edeceklerini syleyen Rumlarn, kendi topraklarna giren ve burada 20 gn bekleyen Mslmanlara kar kmam olmas, Bizansn dou snrnn daha batya kaydrldnn, baka bir ifadeyle onlarn Arap yarmadasnn kuzey tarafnda yer alan blgeleri terk ettiklerinin ak bir iaretidir. Nitekim bu hadiseden sonra ne Bizansllar, ne de blgede onlarn mttefiki durumundaki Hristiyan Araplar Mslmanlar zerine herhangi bir asker faaliyet dzenleme cesareti gsterememilerdir. Artk yakn gelecekte Araplar ile Bizansn hesaplama merkezinin am topraklar olaca belli olmu, Mslmanlar iin hcum, Hristiyanlar iin ise savunma ve toprak koruma sreci balamtr. Bu sebeple Arap yarmadasnn kuzeyinden balayarak bir taraftan Kk Asya (Anadolu) ilerine, dier taraftan da Atlas okyanusuna oradan da Fransa ilerine kadar ulaacak olan Mslman Arap fetih harekatnn esas balang admnn Tebk seferi olduunu sylemek, dolaysyla fetih harektn balatann bizzat Hz. Peygamber (sav) olduunu ileri srmek mmkndr.205 E. DAHL DMAN MNAFIKLARLA MNASEBETLER Rasl-i Ekremin (sav) Medinede karlat byk problemlerden biri de nifak hareketiydi. ehirde bulunan mnafklar, gerekte slma inanmadklar halde toplumdaki mevkilerini korumak, baz madd menfaatler elde etmek ve Mslmanlarn gcnden ekinmek gibi farkl gerekelerle inanm gibi grnmeyi tercih etmilerdir. Fakat onlar aynen Mekke mriklerinin yapt gibi Hz. Peygambere (sav) kar alay etmekten, suikast dzenlemeye kadar eitli derecelerde dmanlk yapmlar, Mslmanlar arasnda birlii bozma adna da her trl faaliyetin iine girmilerdir. Onlarn hareketlerinin mriklerden fark, sadece gizli olarak yaplm olmasdr. Kurn- Kermin pek ok yerinde bilhassa da Har, Bakara ve Tevbe surelerinde mnafklarn zelliklerinden ve faaliyetlerinden oka bahsedilmitir. Ayrca Kurnda Mnafkn isminde bir sre de bulunmaktadr. Medinedeki nifak hareketinin banda bulunan Abdullah b. bey b. Sell, Yesrib ehrinin idaresini stlenmek zereyken Hz. Peygamberin (sav) hicreti sebebiyle reislii gereklemedii iin ona ve dier Mslmanlara dmanlk beslemi, etrafnda toplad mnafklar ile Ashb aleyhine her trl faaliyetin iinde yer almtr.206 Onun idaresindeki mnafklar Medinede kurulmaya allan Mslman toplumu hedef alan btn dman unsurlarla ibirlii iinde olmular, bir taraftan onlar Mslmanlara kar kkrtmlar, dier taraftan da Mslmanlarn zayf ynlerini dmanlarna haber vermilerdir. Dolaysyla onlar gerek Mekke mriklerini, gerek Medine iinde veya dnda yaayan Yahudleri, gerekse Medine evresinde bulunan mrik Araplar Mslmanlara kar tahrik ve tevik ederken grmek her zaman mmkn olmutur. Mnafklar asl tehlikeli hale getiren husus ise, bizzat Medinede ve ashbn arasnda yaamalar ve her birinin Medinede bulunan Evs ve Hazrec kabilesine mensup bulunmalardr. Bu sebeple onlara kar herhangi bir cezalandrma faaliyeti neredeyse imkanszdr. Hz. Peygamber (sav) de bunun bilincinde olarak, bu gizli dmanla mcadelede son derece dikkatli davranm, onlara zel siyas bir taktik uygulam, bylece Medinedeki btnl tehdit eden bu dahil dman unsurla sabrl ve dengeli bir ekilde mcadele etmitir. Medinedeki mnafklarn Mslmanlar aleyhindeki faaliyetlerini hicretin hemen ardndan balattklar grlr. Nitekim onlarn lideri olan Abdullah b. bey, Hz. Peygamberin (sav) Ensrn bulunduu bir toplant yerinde Kurn okuduuna, onlara dinin hkmlerini anlattna ahit olduu zaman, ona evinde oturup ancak yanna gelenlere anlatmasn, darya karak bakalarn rahatsz etmemesini sylemek suretiyle Medinede gerekletirilen tebli faaliyetlerinden rahatszln aka ifade etmitir.207 Baka bir gn ise yine bn bey, bir

merkebe binmi halde yanna gelen Allah Raslne (sav) benden uzak dur, vallahi merkebinin kokusu beni rahatsz etti demek suretiyle onun geliinden duyduu memnuniyetsizlii dolayl bir ekilde dile getirmitir.208 Mnafklarn, Medinede Mslmanlar iin oluturduklar tehlike, onlarn zellikle burada bulunan Yahudlerle ortak hareket etmeye balamalaryla daha da artmtr. ehirde bozgunculuk yapma hususunda bu iki topluluk srekli olarak birbirlerine destek olmulardr. Mesel Bedir savann ardndan gerekleen Kaynuka Gazvesi sonucunda mnafklarn reisi Abdullah b. bey, Hz. Peygamberden (sav) onlar adna eman istemi, bu sayede Yahudler hak ettikleri cezadan daha azyla kurtulmulardr. 209 Abdullah b. bey, Uhud savandan sonra muhasara altna alnan Nadr Yahudlerine de Mslmanlara kar direnmeleri tavsiyesinde bulunarak, onlarn Mslmanlara teslim olmalarn geciktirmitir.210 Ashb ile birlikt yaayan mnafklar hukuk anlamda Mslman bilinmekle birlikte, bilhassa zor artlarda onlar terk etmekten ve zaafa drmekten geri kalmamlardr. Onlar Uhud sava ncesinde orduda yer almalarna ramen, Medine ile Uhud arasndaki Vet mevkide Abdullah b. bey idaresinde yaklak 300 kiiyle Mslman ordusunu terk etmiler ve onlar 3000 kiiye ulaan mrikler karsnda yalnz brakmlardr.211 Onlar Mekke mriklerine kar nihai savunma savandan nce gerekletirilen hendek kazma faaliyetine gnlsz itirak etmiler, Hz. Peygamber (sav) bata olmak zere dier ashb gece gndz alrlarken, onlar bir taraftan ii yavalatmaya almlar, dier taraftan da Allah Raslnn (sav) izni olmadan grev yerini terk edip evlerine gitmilerdir.212 Ahzb suresinde onlarn durumu u yetle ortaya konulur: lerinden bir ksm ise, Gerekten evimiz emniyette deil diyerek Peygamberden izin istiyordu. Oysa evleri tehlikede deildi, sadece kamay arzuluyorlard.213 Mnafklarn ashb arasnda bozgunculuk karma teebbslerinin youn olduu hadiselerden biri de Mreysi Gazvesidir. Hz. Peygamber (sav) Mekkeden Medineye hicret ettikten sonra Ensr ile Muhcirnu karde ilan ederek, kabilev ortaklk yerine akidev birlemeyi salam, hangi kabileye mensup olursa olsun herkesi mmin kardelii paydasnda bir araya getirmiti. Onun salad bu gl topluluk hi bir zaman dalmam, bunun neticesi olarak Mslmanlar, dmanlarna kar daima muzaffer olmulardr. Ancak, gemiten gelen kabilecilik duygu ve davranlarnn da zaman zaman gn yzne kmasna da engel olunamamtur. Ortaya kan bu tr problemleri daha da derinletirmeye alanlar ise, Abdullah b. bey liderliindeki mnafklar olmutur. Mreysi seferi srasnda biri Ensr dieri de Muhcirler adna su temin etmekle grevli olan iki ahs arasnda nce kimin su alaca tartmas sebebiyle birbirlerine saldrmalar ve ardndan karlkl olarak Ensr ve Muhcirnu yardma armalaryla taraflar derhal atma ortamna girmilerdir. Hadiseden haberdar olan Hz. Peygamber (sav), derhal olay yerine gelerek yaplanlarn chiliyye davas peinde olmak manasna geldiini, bu tr davranlarn kiiyi Cehenneme gtreceini bildirerek olaya itirak edenleri uyarm ve taraflar yattrmaya almtr. Ancak bu hadise, Mslmanlar arasnda gazveye itirak eden mnafklar tarafndan istismar edilmi ve ashb arasnda tartma bytlmeye allmtr. Nitekim Abdullah b. Ubey hemehrilerine Mekkeden gelenleri kabul etmekle onlarn emrine girdiklerini ve balarna bela aldklarn sylemi ve Medinelileri ehre dner dnmez Muhcirleri yurtlarndan karmaya armtr.214 Mnafk liderinin bu tr faaliyetleri Mslmanlarn rahatszlna sebep olmu, bunun zerine ashb ileri gelenleri Hz. Peygambere (sav) Abdullah b. Ubeyin ortadan kaldrlmasn teklif etmilerdir. Allah Rasl (sav) onlara, olmaz byle bir ey. in i yzn bilmeyen halk Muhammed ashbn ldryor diye konumaya balarsa durum nice olur cevabyla sorumlunun kesinlikle ldrlmeyeceini bildirmitir.215 Dier taraftan babasnn ldrleceine dair duyumlar alan Abdullah b. Ubeyin olu da Abdullah eer byle bir karar alnmsa, bunu bizzat kendisinin gerekletirmek istediini Allah Raslne (sav) iletmitir. Ancak Hz. Peygamber (sav) ona da byle bir niyetinin olmadn aka ifade etmitir.216 Allah Raslnn (sav) Abdullah b. bey ile ilgili olarak bir yaptrm uygulamamasnn sebebi, bu ezay hak etmemesi deil, Ensr ile Muhcir ve zellikle de Ensr iinde Evs ile Hazrec

arasndaki hassas dengeyi ve btnl koruma endiesidir. O, Mslmanlarn tamamnn selameti uruna Abdullah b. beyin yaptklarna msamaha gstermi, onun durumunu siyas adan deerlendirmitir. nk Abdullah b. bey gemite ve o dnemde Ensrn byk kolunu tekil eden Hazrecin nemli ahslarnda olduu iin, hak etmi olsa da kendisine kar gerekletirilecek hukuk bir yaptrm veya bu amala atlacak bir admn zelde Hazrec, genelde de Ensrn rahatszlna ve hatta tepkisine sebep olma ihtimali yksekti. Bu da Allah Raslnn (sav) stnde titredii Medinedeki btnln tehlikeye drebilirdi. Dolaysyla Hz. Peygamber (sav) Hazreci ve Ensr tedirgin edebilecek byle bir giriime kesinlikle teebbs etmemitir ki, bu esasnda onun mnafklara kar takip ettii siyasetin bir iaretidir.217 Allah Raslnn (sav) Abdullah b. bey hakknda takip ettii siyasetin doruluu ve gerekilii yine Mreysi gazvesi srasnda gerekleen ve Abdullah b. Ubeyin barol oynad fk hadisesinde aka grlmtr. Hz. ieye zina iftirasnda bulunanlara kar yardm talebinde bulunan Hz. Peygambere (sav) Evs reislerinden Sad b. Muz, biz sana yardm ederiz, yet bu iftiray karan Evs kabilesinden ise onu derhal cezalandrrz. Hazrec'den ise sen ne emredersen yerine getiririzszleriyle destek vermi, onun ifadelerine Hazrec nderlerinden Sad b. Ubde sert bir ekilde cevap vererek, hi kimsenin Abdullah b. Ubeyi ldrmeye g yetiremeyeceini aka beyan etmitir. Bunun zerine Evs ileri gelenlerinden seyd b. Hudayr elbette onu ldrmeye glerinin yeteceini tekrarlam ve Hazrec reisi Sad b. Ubdeyi mnafklkla sulamtr. Bizzat reislerin balatt bu tartmalar kabilecilik hislerini harekete geirmi, taraflar derhal kabile esasna gre atma vaziyeti almlardr. Hadisenin ciddiyetini fark eden Hz. Peygamber (sav) onlar yattrmak suretiyle meselenin daha da bymesini engellemitir.218 Gerekleen bu olay, Allah Rasln (sav) Abdullah b. Ubey ve dier mnafklarla ilgili olarak takip ettii stratejinin doruluunu ve yerindeliini aka ortaya koyar. Medinede mnafklarn bozgunculuklarn en st dzeye kardklar ve Hz. Peygambere (sav) ve Mslmanlara kar dmanlklarn en ak biimde gsterdikleri dier bir hadise Tebk seferidir. Bu olayn balangcndan nihayetine kadar onlarn bozgunculuklarna tesadf etmek mmkndr. Her eyden nce seferin hazrlk safhasnda Abdullah b. bey bata olmak zere yaklak 80 kiiden fazla mnafk grubu geersiz mazeretler ileri srerek Mslmanlara katlmamlar219, stelik Rumlarn dier dmanlara benzemediini sylemek suretiyle orduya itirak eden ashb endielendirmeye ve onlar faaliyete itirakten men etmeye almlardr.220 Mnafklar bir taraftan mminleri savaa gitmekten vazgeirmeye alrlarken, dier taraftan da mslman ordusuna madd anlamda yardmc olanlar engellemeye almlar221, ok az yardmda bulunabilen Eb kil gibi Mslmanlarla da Allahn bu kadarck yardma ihtiyac m var? diyerek alay etmeye kalkmlardr.222 Fakat Kurn- Kerm mnafklarn bu faaliyetlerine annda cevap vermek suretiyle Mslmanlarn kararlarnda sabit kalmalarn temin etmi, onlarn maneviyatlarn canl tutmutur: Tebk seferine katlmayp geri kalan mnafklar, Raslllaha muhalefet ederek oturup kalmalar ile sevindiler. Allah yolunda mallar ile ve canlar ile mcadele etmeyi irkin grdler ve bu scakta savaa kmayn dediler. De ki Cehennem atei daha scaktr. Fakat gidecei yeri bir bilseler.223 Mslmanlar arasnda sefere itirak eden mnafklar ise yol boyunca srekli olarak endieye sevkedici dnceler yayarak savalarn morallerini bozmaya uramlardr.224 Ayrca onlar, Hz. Peygamberi (sav) bu sefere karak macerac davranmakla sulamlar ve gyabnda onunla alay etmeye kalkmlar225, syledikleri ve yaptklar Allah Raslne (sav) ulatrld zaman da derhal inkara almlardr.226 Ancak nzil olan yetler onlar srekli olarak yalanlamtr: Mnafklar kalplerinde olan kfr yzlerine vuracak bir srenin zerlerine indirilmesinden hem ekinirler, hem de alay ederler. De ki elenin bakalm. Allah sizin o korktuunuz eyleri meydana karacaktr. Ey Raslm! Kendilerine niin byle dediniz diye sorarsan biz ancak akalayorduk derler. Sen de ki Allahla, onun yetleri ve onun Peygamberi ile mi eleniyorsunuz?

Siz iman ettiinizi syledikten sonra iinizdeki kfr aa kardnz. inizden bir ksmn balasak bile, dier bir ksmn sularnda srar ettikleri iin azaba uratacaz.227 Tebk seferi esnasnda mnafklarn bozguncu davranlarndan biri de onlarn Allah Raslnn (sav) emir ve tavsiyelerine itaat etmemeleri, hatta zaman zaman onun sylediklerinin tam tersini yapmalar olmutur. Bu sebeple onlar gerek gidi, gerekse dn yolunda Mslmanlar zor durumlarla kar karya brakmlardr.228 Tebk mevkiinden dnleri esnasnda sebep olduklar skntlar daha da artrmlar229 nihayet ii Allahn Raslne (sav) suikast dzenlemeye kadar vardrmlardr. Hz. Peygamber (sav), bu hadiseden vahiyle haberdar edilmi230 bylece mnafklarn plan engellenmitir.231 Mnafklarn suikasta tebbs ettiklerinin duyulmas zerine baz ashb ileri gelenleri olaya karan mnafklarn ldrlmesini teklif etmiler ancak o, ben insanlarn, mriklerle arasndaki sava sona erince Muhammed ashbn ldrmeye el att demelerinden holanmam szleriyle bu tr istekleri kabul etmemi, seyd b. Hudayrn, onlarn ashb olmadn sylemesini de onlar aktan Allahn birliine, benim de onun rasl olduuma ehadet etmiyorlar m? Bana bunlar ldrmek yasaklandifadeleriyle geri evirmitir.232 Mnafklar Tebk seferi ncesinde yamurlu havalarda uzak yerlerde oturan Mslmanlarn Mescid-i Nebye ulaamadklar gerekesiyle yeni bir mescid yaptrmlar, alna da Hz. Peygamberi (sav) armlard. Ancak Allah Rasl (sav) sefer hazrlklaryla megul olmas sebebiyle mazeret bildirip onlarn mescidini ziyaret etmeyi erteledi. Onlarn asl gayesi, yeni bir ibadet mahallinin temininden ziyade Mescid-i Nebye alternatif ve de bozgunculuklarn kamufle edebilecekleri bir merkez oluturmak, Hz. Peygamberi davet etmek suretiyle de buraya meruiyet kazandrmakt. Ancak Tebk seferi dnnde inen o kimseler ki, mminlerin arasn ayrmak, kfrlerini kuvvetlendirmek iin, zarar yapmak iin ve daha nce Allaha ve Raslne kar harp eden kimseye yatak hazrlayp beklemek iin bir mescid edindiler: yilikten baka bir ey murad etmedik diye de yemin edecekler. Fakat Allah ahid ki, bunlar gerekten yalancdr. Ey Raslm, orada ebebiyyen namaza durma. lk gnden beri temelleri takva zerine kurulan Mescidde (Kuba mescidi) namaza durman daha layktr. Orada gnahlardan ve pisliklerden temizlenmeyi seven adamlar vardr. Allah da byle ok temizlenenleri sever233 yetlerinde bu mescidin Mslmanlar aleyhine faaliyet merkezi olarak tasarland ifade edilip Hz. Peygambere (sav) buraya girmemesi emredilince, ashbtan Mlik b. Duhum ile Man ve sm b. Ad kardeler grevlendirilerek Kurnda Drr mescidi olarak zikredilen bu binann yklmas ve yaklmas saland.234 Hz. Peygamber (sav) fk hadisesinde olduu gibi Tebk seferinin balang ve sonundaki olaylarda sorumluluu bulunan Abdullah b. beye kar bu hadiseden sonra da herhangi bir yaptrm uygulamam, Ashbn bu husustaki taleplerini geri evirmitir. Raslllah onu en ufak bir ekilde cezalandrma yoluna gitmedii gibi, ashbndan da ona kar iyi davranlmasn istemi235 , kendisi de lnceye kadar bn beyle alakasn kesmemi, onunla konumay ve ilgilenmeyi srdrmtr.236 Hz. Peygamberin (sav) bu konudaki hassasiyeti o dereceye ulamtr ki, mnafklarn reisi olduunu bilmesine ramen -olu Abdullahn da ricasyla- ldnde defnedilmesi iin hrkasnn onun zerine rtlmesine msaade etmi237, Hz. merin srarl itirazlarn dikkate almayarak cenaze namazn da kldrmtr.238 Bu ve benzeri kiilerin namazlarnn klnmamas hususunda yetin239 nzil olmasndan sonra Allah Rasl (sav) baka bir mnafn namazn kldrmamtr.240 Dolaysyla Allah Raslnn (sav) bn bey ve onun gibi ahslar hakkndaki msamahakr tavrnn temelinde, Medinede Evs-Hazrec arasndaki asabiyet ekimesinin tekrar canlanmas endiesinin yatt anlalmaktadr. Yoksa onlarn Hz. Peygamber (sav) nezdinde en kk bir saygnlk ve itibarlarnn olmad aktr. Nitekim Allah Rasl (sav) gmleim ve onun zerine kldm namazm, kendisini Allahtan gelecek azaptan kurtarmayacaktr. Fakat ben, bu sayede onun kavminden bir kiinin mslman olmasn ve nifaktan kurtulmasn umuyorum241 demek suretiyle asl niyetini aklamtr. Hz. Peygamber (sav), bn beyin cenaze namazn kldrmak suretiyle hem onun samimi Mslman olan olunu memnun etmi, hem de onun taraftarlarndan ve kabilesinden o zamana kadar Mslman olmayanlarn dine

girmelerini salamtr. Dier taraftan Hz. Peygamberin (sav) haklarnda bir ilem yapmamasna ramen bn bey ve dier mnafklarla ilgili olarak nzil olan yetler gerek Medine iinde, gerekse kendi kabileleri arasnda yava yava itibar kaybetmelerine sebep olmu, iine ddkleri durum onlar Mslmanlara kar zararlarna en alt dzeye indirmitir. Byle olduu iindir ki, Abdullah b. bey, Hz. Peygamberin (sav) kendisine bunca hogrl tavr sebebiyle, bizzat kendi olunun ve kabilesinin tenkidine ve azarlamasna muhatap olmaya balamtr.242 Onunla ilgili gelimelerin farknda olan Allah Rasl (sav), daha nce kendisine srarla onu ldrlmesi tavsiyesinde bulunan Hz. mere eer sen dediin zaman ben onu ldrseydim, onun iin Medinede narin yrekler titrerdi. Bugn ise onun ldrlmesini emretsem bizzat kendileri ldrrler demek suretiyle bu mnafk hakkndaki uygulamasnn doruluunu beyan etmitir.243 Bunun zerine Hz. mer de bn beyin cenaze namaz ncesinde Hz. Peygambere (sav) kar sergiledii sabrsz tavrndan dolay piman olmu ve kendisinin hatal olduunu itiraf etmitir. Gerekten Abdullah b. beyin lmyle Mslmanlar onun ve dier mnafklarn dorudan veya dolayl bozgunculuklarndan kurtulmulardr.244 F. HZ. PEYGAMBERN (SAV) DPLOMATK MNASEBETLER Hz. Peygamber (sav) Hudeybiye Bar Anlamasn imzalamasnn hemen ardndan Arap yarmadasnda bulunan kabilelere ve komu devletlere slma davet mektuplar gnderdi. Kaynaklara gre Allah Rasl (sav) Dhye b. Halife el-Kelbyi Rum kralna; Abdullah b. Eb Huzafeyi ran kralna; Amr b. meyye ed-Damryi Habe kral Necye; Htb b. EblBelteay skenderiye meliki Mukavksa; Amr b. el-s Umn melikleri Ceyfer ve yz b. Clende el-Ezd kardelere; Selt b. Amr Yemme melikleri olan Smme b. Usl ile Hevze b. Ali el-Hanefye; Al b. Hadramyi Bahreyn meliki Mnzir b. Sv el-Abdye; ca b. Vehb elEsedyi am snrlarna hakim olan Hris b. imr el-Gassnye veya Cebele b. Eyhem elGassnye; Muhcir b. meyye el-Mahzmyi de Yemen meliki Hris b. Abdikll el-Himyerye gndermitir.245 Mektuplarda kiilere mslman olmalar halinde mal ve can gvenliklerinin salanaca bildirilmi, baz kabilelere de toprak ve baz maden ocaklarnn tahsilatnn verilecei vadedilmitir. slm kabul edenlerden de Allaha ve Raslne (sav) boyun emeleri, namaz klmalar ve zekt vermeleri istenmitir.246 bn Sada gre ilk mektup Amr b. meyye ed-Damr tarafndan Habe Necsi Ashameye gnderilmitir. Nec mektubu aldktan sonra hrmetle tahtndan inerek yere oturmu ve ehadet getirerek Mslman olduunu ilan etmitir. Gelen eliye takdim ettii cevab mektubunda da Allah Raslne (sav) slma girdiini bildirmitir. Habe kral ayrca Hz. Peygamberin (sav) ricas zerine lkesinde bulunan Eb Sfyann kz mm Habbeyi ona nikhlam, daha sonra da Muhcirlerin gvenli bir ekilde Medineye ulamalarn temin etmitir. 247 Hz. Peygamberin (sav) emriyle am tarafna hareket eden Dhye b. Halife el-Kelbyi o srada Hmsta bulunan Bizans kayserine davet mektubunu takdim etmitir. Ona iyi davranan ve Mslman olma temayl gsteren kral, etrafndakilerin bundan rahatsz olduklarn fark etmesi zerine ahs ve iktidar uruna Hz. Peygambere (sav) tabi olmayacan aklamtr.248 Abdullah b. Huzfe tarafndan Ssn Hkmdar Kisr II. Hsrev Pervze gtrlen mektup, kral fkelendirmi, gelen mektubu yrtan Hsrev, Sanadaki valisi Bzndan Hz. Muhammed (sav) hakknda kendisine bilgi vermesini istemitir. Davet mektubunun yrtldn haber alan Raslllah (sav) bu saygsz davranndan dolay onun cezalandrlmasn Cenb- Haktan niyaz etmitir. Dier taraftan Yemen valisi Bzn kraldan emir aldktan sonra iki adamn Medineye yollam, Hz. Peygamber (sav) de gelen elilere Hsrev Pervzin kendi olu tarafndan ldrldn haber vermi, Bzna mslman olduu takdirde valilik grevinde braklacan bildirmelerini sylemitir. Eliler lkelerine geldiklerinde Allah Raslnn (sav) randaki ynetim deiiklii ile ilgili verdii bilgilerin doruluunu anlamlar ve valilerine Hz. Peygamberin (sav) teklifini iletmilerdir. Ksa sre sonra da Bzn pek ok Yemenliyle birlikte Mslman olduunu ilan etmitir.249

Hz. Peygamber (sav) Htb b. Eb Belteay davet mektubuyla birlikte Msr idarecisi Mukavksa gndermiti. Mukavks Mslman olmam, ancak gelen eliye iyi davranm ve Hz. Peygambere (sav) de baz hediyeler gndermitir. Hediyelerden birisi de daha sonra Allah Rasl (sav)nn son ocuu olan brahimin annesi Msrl Mariyedir.250 Gassn Kral Hris b. Eb emire davet mektubunu gtren c b. Vehb onun sert tepkisiyle karlamtr. Kral gelen mektubu okuduktan sonra yere atm, stelik Mslmanlar zerine saldr tehdidinde bulunmutur. Medine zerine yrmek iin hazrlk balatan Hris, Kayserden gerekli izni alamaynca amacn gerekletirememitir..251 Selt b. Amr el-mirnin eli olarak gittii Hevze b. Ali el-Hanef ise Hz. Muhammedin (sav) mektubunu okuduktan sonra onun elisine iyi davranm ve hediyelerle uurlamtr. Hevze, Allah Raslne (sav) yazd cevab mektubunda ise ondan Mslman olmas karlnda baz grevler talep etmi, ancak bu istekleri kabul edilmemitir.252 Allah Raslnn (sav) Umna eli olarak gnderdii Amr b. el-sn gayretleriyle Ceyfer ve Abd kardeler Mslman olmulardr. Amr da Hz. Peygamberin (sav) emriyle blgenin idareciliini yapm ve bu grevini Hz. Eb Bekirin hilafet grevini stlenmesine kadar devam ettirmitir.253 Al b. Hadramnin eli olarak gittii Bahreyn meliki Mnzir b. Sv el-Abd de dier Umn krallar gibi Mslmanln ilan etmi, stelik Hz. Peygambere (sav) yazd mektupta Hecerlilere de daveti duyurduunu, onlardan bir ksmnn Mslman olduunu, bir ksmnn ise teblii reddettiini bildirmi, ayrca lkesinde bulunan Mecus ve Yahudlere nasl muamele yapmas gerektiini sormutur. Bunun zerine Allah Rasl (sav) ona gnderdii emirnamede kendisini grevinde braktn, lkesinde yaayp da eski dinlerinde kalmak isteyenlerden cizye almas gerektiini bildirmitir.254 Gassn emirlerinden Cebele b. Eyhem de kendisine gelen eliyi kabul edip Mslman olduunu akladktan sonra, onu hediyelerle birlikte bir mektupla geri gndermitir.255 Hz. Peygamber (sav) burada zikredilenlerden baka pek ok Arap kabilesine davet mektubu gndermi, bunlarn byk blm slma girdiklerini belirtmiler, Yahudlik, Hristiyanlk veya Mecuslik dini zerine kalmak isteyenler de cizye karlnda Medinenin siyas hakimiyetini kabul etmilerdir.256 Hz. Peygamberin (sav) Hicr 8. yln banda (M. 629) Hris b. Umeyr el-Ezdyi Bizansa bal Busra valisine slma davet mektubuyla gndermi, ancak Gassn emirlerinden rahbl b. Amr kendi topraklarndan geen Hrisi hedefine ulaamadan katletmitir. Hris b. Umeyr, Rasl-i Ekremin (sav) ldrlen tek elisidir. Bunun zerine Allah Rasl (sav) Gassniler zerine Mte seferini tertip etmitir.257 III. ARAP YARIMADASINDA SYAS BRLN SALANMASI: ELLER YILI Medinede bulunan Yahudlerin ehirden uzaklatrlmas, Mekkenin Mslmanlar tarafndan fethedilmesi ve bu sayede Kureyin itaat altna alnmas, Hayberin fethiyle yarmadadaki Yahudlerin etkisiz hale getirilmesi, Mustalikoullar Gazvesi ve Huneyn savanda Mekke ve Medine dndaki mrik Araplarn malup edilmeleri gibi hadiseler, o dnem iin Mslmanlar Arap yarmadasnn en byk gc, Medineyi de Arap Yarmadasnn siyas merkezi haline getirmiti. Yeni artlarda daha nce Mekkede Kureyin, Taifte Sakfin, Hayberde Yahudlerin, Umnda Ssnlerin, am snrnda da Bizans devletinin siyas nfuzu altnda kalan Arap topluluklar, bir taraftan kendilerini eski efendilerine kar bamsz hissetmeye, dier taraftan da Medinedeki Mslmanlara boyun emeyi gndemlerine almaya baladlar. nk ad geen Arap topluluklarndan hi biri Mslmanlar karsnda da mstakil hareket edebilecek gce sahip deildi. Bundan dolaydr ki, kimi gnll, kimi de politik olarak Medinenin otoritesini tanmak ve Hz. Peygambere (sav) biat etmek amacyla hicr 9. yldan (M.630-631) itibaren bakente heyetler gndermeye baladlar. bn Sadn rivayetine gre bu srete Medineye Arabistann eitli blgelerinden yetmi bir heyet gelmitir.258 Dolaysyla bu yla eliler yl (senet'l-vfd) ad verilmitir. 259

Gelen heyetler bir taraftan kabilelerinin Medineye siyas ballklarn bildirmiler, dier taraftan da Hz. Muhammedi (sav) peygamber olarak kabul etmiler, Mslman olmulardr. Allah Rasl (sav) gelen heyet yelerini Medinede birka gn misafir etmi, onlara Kurn, dinin esaslarn ve ahlk kurallarn retmitir. Siyas hakimiyetin bir sembol olarak da dnleri esnasnda kendilerine su kuyular ve baz toprak tahsislerinin yapld haber verilmi, hediyelerle birlikte madd tahsisat sunulmutur. Raslllah (sav) gelen heyetle birlikte veya heyetin bakenti terk etmesinden sonra dini talim edecek retmenler de gndermitir.260 Bu heyetlerin neredeyse tamamna yakn Mslman olduunu ilan etmi, sadece Necranl baz kabileler261 ile Ben Talib kabilesi262 Hristiyanlk dini zerine kalmay tercih ettiklerini, cizye vermek suretiyle de Mslmanlarn siyas hakimiyetini tanyacaklarn bildirmilerdir. Hz. Peygamber (sav) onlarn talebini kabul etmi, stelik Medineye geldikleri zaman Mescid-i Nebde kendi inanlarna gre ibadet yapmalarna dahi msaade etmitir.263 Eliler ylnda Medineye gelen kabile heyetlerinden bir ksmnn Hz. Peygambere (sav) kar saygsz davranlarna ahit olunmutur. Kurann da iaret ettii bu davranlar, bir ynyle Allah Raslnn (sav) tebliine muhatap olan insanlar tanma noktasnda da ilgin rnekler vermektedir. Bu kabilelerden olan Ben Esed, Uhud Gazvesinden sonra Mslmanlarn g kaybettikleri dncesine kaplarak Medineye kar n bir saldr tasarlam, Hendek sava esnasnda dman gruplar ittifak iinde yer almt. Hadiseler onlarn bekledikleri gibi gereklemeyince de aresiz bir ekilde Medineye gelerek Mslman olduklarn aklamak zorunda kalmlard. Onlarn Hz. Peygamber (sav) ile grmeleri srasnda sergiledikleri saygsz hareketler, esasnda iman etmediklerinin, grnte Mslman olmu gibi davrandklarnn ak iaretidir. Bu kabilenin hareketlerine Kurn- Kermde hemen cevap verilmitir: Ey Raslm bedevilere de ki: Siz dininizi Allaha m retiyorsunuz. (sadece inandk demekle mmin mi oluyorsunuz?). Allah, gktekileri ve yerdekileri bilir. Allah her eyi bilendir. Bedevler (Ben Esed kabilesi), biz Mslman olduk, bize ikram et, bize yiyecek ver diye slma girdiklerini senin bana kakyorlar. Onlara de ki: slm oluunuzu benim bama kakmayn. Dorusu size hidyet verdiinden dolay Allah sizin banza kakar (sizi minnet altnda bulundurur), eer siz (imannzda) sadk kiiler iseniz. Muhakkak ki, Allah gklerin ve yerin gaybn bilir. Allah btn yaptklarnz da grr. 264 Esed kabilesininkine benzer ekilde Ben Temm heyeti de Medineye geldikleri zaman Raslllaha (sav) saygsz bir ekilde hitap etmiler, kendisinden dinlerini renmek yerine yanlarnda getirdikleri airle onun airini yartrmaya kalkmlardr. 265 Bu davranlar zerine Hucurt sresinin ilk yetleri nzil olmutur: Hcrelerin nnde seni aranlar (var ya) onlarn ou akl ermeyenlerdir. Eer onlar, sen yanlarna kncaya kadar sabretselerdi, muhakkak haklarnda hayrl olurdu. Bununla beraber Allah gafrdur rahmdir.266 Eliler ylnda Medineye gelen heyetlerden biri de Hz. Peygamberin (sav) Huneyn savandan sonra kalelerini muhasara altna ald, fakat fethine muvaffak olamad Taiflilerdir. Onlar muhasara esnasnda ehirlerini Mslmanlara kar korumu olmakla birlikte en sonununda Medineye bizzat gelerek Allah Raslne (sav) ballklarn bildirmekten baka are bulamamlardr. Sakf halk mslman olmalar karlnda belli bir sre putlara ibadet etmek, arap imek, zina ve faiz gibi dinen yasak saylan fiilleri yapmak iin kendisinden izin istemilerdir. Raslllah (sav) onlarn kabul edilemez tekliflerini dikkate almad gibi, kendisi de Sakfli olan Mure b. ubeyi Taife gndererek onlarn taptklar Taye (Lt) isimli putun yktrlmasn salamtr.267 Arap yarmadasnn eitli blgelerindeki kabileler Medineye gelip Mslmanlara boyun ediklerini ilan ettikten sonra Hz. Peygamber (sav) buralara gerek zekt, gerekse cizye tahsili iin amiller gndermitir. Bu amala grevlendirilenlerde biri de Necran Hristiyanlarnn cizyelerini Medineye ulatran Hz. Alidir.268

Eliler ylnda ok sayda Arap kabilesinin mslman olduunu ilan etmesine ramen, bata Hanfe ve Esed olmak zere baz bedev kabileler arasnda slmiyetin gerek anlamda yerlemi olduunu sylemek mmkn deildir. Dolaysyla onlarn tavrlar bir slmlamadan ziyade, zorunlu olarak Medinenin siyas otoritesini kabul etme faaliyeti olarak grmek mmkndr. Nitekim l Araplarnn (bedevler) eklen iman etmi olduklar Kurn- Kermde ak bir ekilde dile getirilir: Bedevler, inandk dediler. De ki: Siz iman etmediniz, ama boyun edik deyin. Henz iman kalplerinize yerlemedi. Eer Allaha ve elisine itaat ederseniz, Allah ilerinizden hibir eyi eksiltmez. nk Allah ok balayan, ok esirgeyendir.269 Burada sonu olarak ifade etmek gerekirse zellikle Eliler ylnda toplu bir ekilde mslman oldukalarn aklayan ve merkezden ok uzak blgelerde yaayan bedev kabileler, slm dinini zmseme ve inanlarn salamlatrmak iin yeterli zaman bulamadklar gibi, eski inan ve geleneklerini de terk edememiler, chiliyye dnemi alkanlklarndan vazgeememilerdir. Bundan dolaydr ki, onlarn byk bir ksm Hz. Peygamberin (sav) vefatyla birlikte Mslmanlklarn hemen unutarak yalanc peygamberlerin peine dmlerdir.270 IV. VEDA HACCI VE HZ. PEYGAMBERN (SAV) VEFATI A. VEDA HACCI VE HUTBES Hz. Peygamber (sav) hicretin 9. ylndaki (M. 631) hac mevsiminde kendisi Medinede kalrken, Hz. Hz. Eb Bekiri hacc emiri olarak grevlendirerek yaklak 300 kadar sahbyle birlikte Mekkeye gnderdi. Onlarn Medineden ayrlmalarnn akabinde mriklerin konumu ve onlarla yaplan antlamalar hakknda Tevbe sresinin ilk yirmi sekiz yeti nzil olunca, bu hkmlerin insanlara aklanmas iin de Hz. Aliyi harekete geirdi.271 Hz. Ali, bayramn birinci gn Minada toplanan insanlara Tevbe sresinin ilk yetlerini okudu. Buna gre, bu yldan sonra mrikler haccedemeyecek ve Mescid-i Harma yaklaamayacak, Hz. Peygamber (sav) ile antlamalar bulunanlar, antlamann sresi nihyete erinceye kadar bu haklarn kullanabilecekler, daha sonra mslman olmadklar takdirde can gvenlikleri kalkacakt.272 Allah Rasl (sav) bir yl sonra da hacc yapmak zere hazrla balad. Btn beldelere haber gndererek Mslmanlarn bu hacca itirakn talep etti. 26 Zilkade 10 (23 ubat 632) tarihinde yannda hanmlar ve kz Ftma olduu halde dier Mslmanlarla beraber Medineden hareket etti. Zlhuleyfede ihrama girdikten sonra Zilhiccenin 4. gn Mekkeye ulat.273 Hz. Peygamber (sav) Kbe ziyaretini tamamladktan sonra Zilhicce aynn 8. gn Mekkeden ayrlarak Minaya gitti. Ertesi gn gne doduktan sonra Mzdelife yoluyla Arafata yneldi ve burada toplanan ve saylar 120.000i aan Mslmana Veda hutbesi olarak bilinen hutbesini rd etti.274 Hz. Peygamber (sav), dem peygamberin soyundan gelen btn insanlarn eit olduunu ifade ederek balad hutbesinde genel olarak Allaha iman, insan haklarna sayg, zellikle kadn haklarnn gzetilmesi, inan balarnn glendirilerek, din kardeliinin korunmas ve nihayet Kurna ve Snnete sarlmann nemi gibi dinin temel, insanln da evrensel konular zerinde durmutur.275 Hz. Peygamber (sav) Arafatta gerekletirdii bu konumasndan sonra Mzdelifeye indi. Oradan da Minaya geldi. eytan talad, kurban kesti. Btn hac menasikini Mslmanlara gsterdi.276 Ardndan Mekkeye dnp veda tavafn yaptktan sonra kendisiyle gelenlerle birlikte Medineye dnd.277 B. HZ. PEYGAMBERN (SAV) VEFATI Hz. Peygamber (sav) Veda hutbesinde ey insanlar! szlerimi dikkatle dinleyiniz. nk bu seneden sonra bir daha sizinle tekrar burada buluup buluamayacam bilmiyorum ifadesini kullanmt. Onun szleri ashb arasnda vefatnn yaklatna bir iaret olarak kabul edilmitir. Ayrca vefatna yakn zamanda nzil olan Nasr sresi ve Mide sresinin 3. yeti de278 onun dnyadan ayrlma vaktinin geldii eklinde anlalmtr. Bunlara ilave olarak Hicretin 10. yl Ramazan aynda (Aralk 631) Cebrailin Kurn- Kermi Hz. Peygambere (sav) iki defa tilvet ettirmesi279, ayrca Allah Raslnn (sav) daha nceleri 10 gn sren itikafn 20 gne karm

olmas da onun dnyadaki vazifesini tamamladna hamledilmitir.280 Hz. Peygamberin (sav) vefatna yakn dnemde sk sk ehitlerin bulunduklar mezarlklar ziyaret ettii281 ve tesbih ile istifar son dnemlerinde iyice artrd da kaynaklarda zikredilir. 282 Hicr 11. yln safer aynn 19una tesadf eden aramba gn Hz. Peygamber (sav) kendisini rahatsz hissetmeye balad.283 Artk Mescid-i Nebye bakalarnn yardmyla gidebiliyordu. Bu dnemde minbere kt bir gn ashbna hitab esnasnda Allahn kuluna dnya hayat ile kendi yan arasnda tercih hakk verdiini, kulun ise Allah setiini ifade edince, bu szlerinden onun lmn m ettiini anlayan Hz. Eb Bekir alamaya balamtr.284 Rasl-i Ekrem (sav) hastalnn daha da arlamas sebebiyle mescide kamaynca, bu srede namazlar Hz. Eb Bekirin kldrmasn emretti. Bu dnemden vefatna kadar geen gnlerini dier hanmlarnn da rzasn almak suretiyle Hz. Eb Bekirin kz Hz. ienin evinde tamamlad.285 Hz. Peygamber (sav) kendisini iyi hissettii bir gn mescide kt, namaz kldrmakta olan Hz. Eb Bekir onu grnce geri ekilip mihrab asl sahibine terk etmek istediyse de, Allah Rasl (sav) devam etmesi iin ona iarette bulundu ve onun yannda namazn tamamlad. Hz. Eb Bekir bu ekilde Mescid-i Nebde Hz. Peygamber (sav) hayatta iken 17 vakit namaz kldrmtr.286 Allah Raslnn (sav) vefat ettii gnn sabah namazndan sonra Hz. Eb Bekir kendisini ziyaret ettiinde onun hastalnn hafiflediini grnce evine gitti.287 Ancak Hz. Peygamberin (sav) durumu onun ayrlmasnda sonra ciddileti ve Hz. ienin kollan arasnda maar-refkilal (en yce dosta) szleriyle hastalnn 13. gnnde (13 Reblevvel 11 /8 Haziran 632 Pazartesi) Rabbine kavutu.288 Hz. Peygamberin (sav) irtihali btn Mslmanlar derinden sarsm, bu hadisenin teessrnden dolay Hz. mer aknlk iinde onun lmediini ileri srmeye balamtr. Hadisenin vahametini fark eden Eb Bekir ise Ey insanlar! Muhammede tapan varsa bilsin ki Muhammed lmtr, Allah'a tapanlar ise O'nun lmsz olduunu unutmasnlar. Nitekim Allah yle buyurmutur: Muhammed sadece bir peygamberdir. Ondan nce de peygamberler gelip gemitir. O lr veya ldrlrse gerisin geriye mi dneceksiniz? unu bilin ki geriye dnecek kimse Allah'a hibir ekilde zarar vermi olmayacaktr. Allah, takdirine rza gsterenlerin mkfatn verir289 szleriyle bata Hz. mer olmak zere insanlarn kendilerine gelmelerini salamtr.290 Raslllahn (sav) cenazesi amcas Abbs, onun oullar Fazl ve Kusem, sme b. Zeyd ve Hz. Peygamberin (sav) mevls ukrnn yardmyla Hz. Ali tarafndan ykand ve kefenlendi.291 Ensrdan Evs b. Havl de Hz. Aliden ald msaadeyle bu faaliyetlere itirak etmitir.292 Hz. Peygamberin (sav) cenaze namazn hi kimse kldrmam, nce erkekler, ardndan kadn ve ocuklar olmak zere gruplar halinde herkes imam olmakszn namazn ferd olarak f etmilerdir. Bu sebeple cenazenin defnedilmesi gecikmi, Rasl-i Ekrem (sav) ancak saly arambaya balayan gece yarsndan sonra topraa verilebilmitir. Techiz ve tekfiniyle grevli olanlar, onun kabre konulmasn da gerekletirmilerdir. Hz. Peygamberin (sav) defnedildii yer, vefat ettii mekan olan Hz. ienin odasdr.293 Sade bir hayat yaayan, elde ettii madd imknlar Allah yolunda harcayan Rsl-i Ekremden (sav) geriye son derece mtevaz bir miras kalmtr. Zaten kendisi de, biz peygamberler miras brakmayz; bizim geride braktmz her trl servet sadakadr buyurmutur.294 Rivayetlere gre Raslllah (sav) vefatndan hemen nce vasiyyet yazdrmak iin kat-kalem getirilmesini istemi, buna karlk Hz. mer hastalnn arlatn ileri srerek buna kar kmtr. Bu hususta yannda tartma yaplmasndan rahatsz olan Allah Rasl (sav) oradakilerden kendisini yalnz brakmalarn istemi ve vasiyetini yazdrmamtr.295 Krtas hadisesi olarak bilinen bu olay, daha sonraki slm tarihi srecinde siyas-iktikad frkalar arasnda en fazla tartlan hadiselerden biri olmutur. Nitekim iilerin Hz. Aliin hilafete hak sahibi olduu iddiasn dayandrdklar delillerden biri de bu olaydr. Onlara gre yet Hz. Peygambere (sav) kat-kalem getirilseydi, o kendisinden sonra Mslmanlarn bana Hz. Alinin gemesini iaret

eden bir vasiyet yazdracakt. Bu sebeple iiler, vasiyetin yazlmasna engel olduu gerekesiyle Hz. meri, Hz. Alinin halife olmasn engellemekle sulamlardr. Sonu olarak ifade etmek gerekirse, Hz. Peygamber (sav) rislet grevini tamamladktan sonra Rabbine kavumu, Mslmanlara ve tm insanla geride hidayet rehberi olan Allahn kitab Kurn- Kermi ve sahih snnetini brakmtr. Bundan sonraki srete Mslmanlar ve insanlk onun braktklar emanete sahip ktklar derecede kurtulua erme imkn bulacaklardr. Allah efaatine nil eylesin. (Amin).

SONU Hz. Peygamber (sav) dnyann her tarafnda siyas, ictima ve din kaos ve kargaann hakim olduu M. VII asrda dnyay terif etmitir. Onun geldii dnemde insanlardan bir ksm materyalist bir anlayla vah bir ekilde dnya peine dmlerken, baka bir ksm ise bunun tersi olarak saadeti dnyadan tamamen el-etek ekmede aramlardr. Allah Rasl (sav) insanln dt bu ifrat ve tefrit ortamndan kurtarlmas iin hem dnyay sosyal dzene kavuturacak, hem de din problemleri ortadan kaldracak bir rehber olarak insanlara gnderilmitir. Allahn Rasl (sav) Fil vakasndan 50 gn sonra Rabuevvel aynda (20 Nisan 571) dnyaya geldi. Doumundan birka ay nce babas Abdullah vefat etmiti. Alt yana kadar annesinin, 8 yana kadar da dedesi Abdlmuttalibin gzetimi altnda byd. Bundan sonra peygamberlik dneminin on yllk ksm da dahil olmak zere amcas Eb Talibin destei ve himayesinde kald. Raslllahn (sav) atalar Kusay b. Kilbdan itibaren kendi yaadklar dnemlerde Mekke idaresinin en nemli ahslar olmulard. Bu silsilenin en sonuncusu Abdlmuttalibdir. Onun vefatndan sonra Himoullar Kurey iindeki etkinliklerini kaybetmeye balamlardr. Babasnn yerine ailesinin kabilesinin ynetimini stlenen Eb Tlib, zamanla fakirleerek kendi ocuklarna dahi bakamayacak duruma gelmitir. Dolaysyla Hz. Peygamberin (sav) risletini ilan ettii dnem, Himoullarnn da Mekke siyas ve sosyal hayatndaki en zayf zamanlarna tekabl eder. Hz. Muhammedin (sav) peygamberliine kadar geen 40 yllk hayat hakknda fazla bilgiye sahip deiliz. Bu hususta kaynaklarda zikredilenler, st anneye verilii, am yolculuu, Ficar savalarna katlmas, Hilful-Fudle itiraki, evlenmesi ve Kabe hakemlii ile snrldr. Ancak daha sonraki dnemlerde, onun hayatna zellikle mucize kabilinden yeni bilgiler eklenmitir. Bunlarn bir ksm Rasl-i Ekreme (sav) duyulan sevginin bir belirtisi olarak ar vgler sebebiyle iyi niyetle, bir ksm ise baka dinlerden olanlarla yaplan peygamber tartmalarnda rekabet hissiyle dile getirilmi ve sonraki dnem kaynaklarda asl bilgi olarak yerini almtr. Bu rivayetler Hz. Peygamberin (sav) peygamberliini doumuyla, hatta daha da ncesinden balatm grnmektedirler. Ancak aka bilinmektedir ki, onun risleti 40 yanda iken ve Rabbinden oku emrini almasyla balamtr. Bilinen baka bir husus da Hz. Muhammedin (sav), peygamberliine kadar geer dnemde siyas ve din fikirleri ve faaliyetleri bulunmayan, kendi halinde mtevaz bir Mekkeli olmas ve onun yaad dnemin Arap toplumunda bir liderde bulunmas zarur kabul edilen hususiyetlere sahip olmamasdr. Bu nedenledir ki, peygamberliini ilan ettikten sonra gerek Mekkeli, gerekse Taifli mrik Araplar, onun risletini kabul etmemiler, bu grevin Muhammed (sav) gibi bir kiiye deil, kendi ilerindeki reislerden birine verilmesi gerektiini dile getirmilerdir. Allah Raslnn (sav) risletinden nce Mekkeliler arasnda bilinen en briz zellikleri, asil bir aile olan Himoullarna mensup olmas, tavr ve davranlaryla btn Mekkeliler tarafnda Emin olarak tannmasdr. Hz. Muhammed (sav), peygamberliine kadar geen srete chiliyye dneminin yaygn ktlklerinin hibirine bulamam, iffeti, mertlii, merhameti ve hak severlii ile rnek saylmtr. Hz. Muhammed (sav) 40 yana ulatnda Hirada bulunduu 610 yl Ramazan aynda Cebrail vastasyla ilk vahiyle muhatap oldu. Bundan sonra vahyin kesintiye urad bir dnem yaanmsa da Cebrail daha sonra ilah emirleri ona tekrar ulatrmaya balad. Allah Rasl (sav), balangta yaklak yl kadar ailesi ve yakn dostlarn dine ard. Daha sonra ak davet emrini almasyla birlikte, nce yakn akrabasn, ardndan da Kureylileri davete etti. Ancak atalarnn dinini kendileri iin yegne yol kabul eden, din ve iktisad kayglarla putlar terk etmekten kanan ve Haimoullar ile siyas rekabet iinde olan Kurey kabile reisleri, Allah Raslnn (sav) arsna icabet etmedikleri gibi, gerek kendisini, gerekse ona inananlar her trl bask ve ikenceye tabi tutmulardr. Ancak tm basklara ramen hemen her kabileden ve her tabakadan Mekkeli slm diniyle merref olmutur. Mekkede ilk Mslmanlara kar gerekletirilen basklarn dayanlmaz hale gelmesi, onlarn can gvenlii endiesiyle ehri terk edip Habeistana snmalar sonucunu getirmitir. Bu lkeye

gidenler gvenlik iinde hayatlarn devam ettirirlerken, Mekkede kalanlar ise Hicrete kadar zor artlar altnda varlklarn srdrmeye almlardr. Hz. Peygamber (sav) ise bir taraftan Mekkede kalan mminlerini bir arada tutmaya alrken, dier taraftan onlar iin gvenli bir snak, kendisi adna da gl siyas destek bulmak amacyla hac ve ticaret iin Mekkeye gelen Arap kabileleri ile grmeler yapmtr. Taifte gerekletirdii baarsz teebbsn ardndan Akabe Evs ve Hazrec Araplaryla yapt grmeler sonucunda Mslmanlar iin hicret yurdu olarak Yesribi belirlemi, unun zerine Kureyli Mslmanlar sra ile yeni merkeze g etmeye balamlardr. Allah Raslnn (sav) de gelmesiyle Medineye hicret tamamlanmtr. Hz. Peygamberin (sav) ve Mslmanlarn Medinedeki hayatlar Mekkeden daha kolay olmamtr. Zira burada Mslmanlar birden ok dmanla mcadele etmek zorunda kalmlardr. Her eyden nce Kureyli mrikler onlarn pelerini hi brakmam, Medinede birlikte yaamak durumunda kaldklar Yahudler ise, aralarnda anlama olmakla birlikte hibir zaman onlara gven vermemitir. Dier taraftan ehirdeki mnafklar Mslman toplumunun en byk i problemi olmulardr. Onlar bir taraftan Mslmanlarn ak dmanlaryla gizli ortaklklar olutururlarken, dier taraftan da Allah Raslnn (sav) zerinde titizlikle durduu Evs-Hazrec ve Ensar-Muhacir btnln ve dengesini sarsmak ve dahil atma meydana getirmek iin her trl yola tevessl etmilerdir. Ancak gerek Hz. Peygamberin (sav) ald tedbirler, gerekse Mslmanlarn ounluunun teenni ile hareket etmeleri, mnafklarn hemen btn giriimlerini boa kartmtr. Bu srete Allah Rasl (sav) hem ieride, hem de darda uygulad siyaset sayesinde Medinede kurmaya alt Mslman toplumu tehdit eden btn dmanlar zaman geldiinde srasyla bertaraf etmitir. Mekkenin fethi, Yahudlerin etkisiz hale getirilmesi, mrik Araplarn itaat altna alnmas, nihayet Tebkde Bizans mparatorluuna aka meydan okunmas gibi hadiseler, zamanla Mslmanlar Arap Yarmadasnn en byk siyas gc, Hz. Peygamberi (sav) de blgenin tartmasz lideri haline getirmitir. Bu sebeple Arabistandaki kabileler, bir taraftan onun risletini tanmaya, dier taraftan da Medinenin siyas hakimiyetine boyun emeye balamlardr. Allah Rasl (sav) bu sayede o zamana kadar kabile snrlarn aan bir organizasyon gerekletiremeyen Araplar tarihte ilk kez din merkezinde birletirmi, baka bir ifadeyle sosyal bir mucize gerekletirmitir. Onun bu faaliyetleri, ayn zamanda yakn dnemde yanklar duyulacak ve in snrndan Atlas okyanusuna kadar ulaacak olan slam Medeniyetinin de ilk admlarn tekil etmitir.

BBLYOGRAFYA AARI, Murat, Hz. Muhammedin Hristiyanlarla Mcadele Stratejisi, stanbul 2003. AIRAKA, Ahmet, Gassnler, DA, XII, 397-398. AHATLI, Erdin, Peygamberlik ve Hz. Peygamberin Peygamberlii, stanbul 2002. AHMED B. HANBEL, Eb Abdillah, (281/855), Msned, I-V, Beyrut ts. AKSEK, Ahmed Hamid, Hteml-Enbiy Hakknda En irkin Bir snadn Reddiyesi, (sad. M. Hayri Krbaolu), slm Aratrmalar, Ankara 1992, c.IV, sy. 2, s. 125-141, sy. 3. s. 199-207. ALGL, Hseyin, slm Tarihi, I-IV, stanbul 1986. ., Emin, DA, XI, 111. ., Ficr, DA, XIII, 52. AL ERAT, slm Sosyolojisi zerine, stanbul 1980. ., Muhammedi Tanyalm, (ev. Ali Seyyidolu), Ankara 1995. ALTINTA, Ramazan, Btn Ynleriyle Chiliyye, Konya 1996. LS, Mahmud kr (1270/1853), Bulul-Ereb f Marifeti Ahvlil-Arab, I-III, Beyrut ts. (Dru-arkil-Arab). APAK, dem, Msrn Mslmanlar Tarafndan Fethi ve Fetih Sonras lkede Sosyal ve Din Alanda Meydana Gelen Deiimler zerine Deerlendirmeler, UFD, c. 10, sy. 2, Bursa 2201, s. 146-154. ., Asabiyet ve Erken Dnem slm Tarihindeki Etkileri, stanbul 2004. ARENDOK, C.V., Hilf, A, V (I), 486. ARI, M. Salih, Hz. Eb Bekir ve Ridde Savalar, stanbul 1996 AVCI, Casim-Recep entrk Kabile, DA, XXIV, 30. AYDIN, M. Akif, Aile, DA, II, 197-198. BACI, H.Musa, Hz. Peygamberin Beeri Yn, ASBE, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1999. BARDAKOLU, Ali, Diyet, DA, IX, 474. BAUSAN, Alessandro, slm ncesi ran Dncesi, (ev. Krat Demirci), slm Dncesi Tarihi,(ed. Mustafa Armaan), I-IV, stanbul 1990, I, 77-97. BELZR, Ebl-Abbs Ahmed b. Yahy b. Cbir (279/892), Ensbl-Erf, I, (thk. Muhammed Hamidullah), Jerusalem, 1963. ., Futhul-Buldn, (thk. Abdullah Ens et-Tabb-mer Ens et-Tabb), Beyrut 1987. BROCKELMANN, C., slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, (ev. Neet aatay), Ankara 1964. BUHR, Eb Abdillah Muhammed b. smail el-Buhr (256/870), Sahh-i Buhr, I-VIII, stanbul 1979. BYKCOKUN, Kudret, Arabistan, DA, III, 248-251. CBR, Muhammed bid, Fikru bn Haldn el-Asabiyye ved-Devle, ? 1984, (Drul-Beyz). CERRHOLU, smail, Garnk Meselesinin stismarclar, AFD, c.XXIV, Ankara 1981. ., Garnk, DA, XIII, 361-366. CEVAD AL, el-Mufassa f Tarihi-Arab Kablel-slm, I-X, Beyrut 1993. CORC ZEYDAN, el-Arab Kablel-slm, (thk. Hseyin Munis), Kahire ts. ., slm Medeniyeti Tarihi, (ev. Zeki Meamiz), I-IV, stanbul 1970. AATAY, Neet, slm ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, Ankara 1957. ., Yemende ran Hakimiyeti, ran ehinahlnn 2500. Kurulu Yldnmne Armaan, Ankara 1971, s. 91-102. ARICI, Mustafa, Asabiyet, DA, III, 453. ANDARLIOLU, Glin, in, DA, VIII, 321-322. DEMRCAN, Adnn, slm Tarihinin lk Asrnda ktidar Mcadelesi, stanbul 1996. ., Hz. Peygamber Devrinde Mnafklar, Konya 1996. ., Nebevi Direni Hicret, stanbul 2000,s. 55-64. DEMRKENT, In, Bizans, DA, VI, 230-233.

DIDSBURY, D. Howard, slm ncesi in Dncesi, (ev. Krat Demirci), slm Dncesi Tarihi, (ed. Mustafa Armaan), I-IV, stanbul 1990, I, 65-77. EB DVD, Sleyman b. Eas, Snen, (275/888), stanbul 1981. ERUL, Bnyamin, Hz. Peygamberin Rislet ncesi Hayatna Farkl Bir Yaklam, Diyanet lmi Dergi Hazreti Muhammed zel Says, Ankara 2003, s. 38-44. EZRAK, Ebul-Velid Muhammed b. Abdillah b. Ahmed (223/837), Ahbru Mekke, (thk. Rdi Salih Melhas), I-II, Beyrut 1969. FAYDA, Mustafa, slmiyetin Gney Arabistana Yayl, Ankara 1982. .,Siyer Sahasndaki lk Telif almalar, Uluslararas Birinci slm Aratrmalar Sempozyumu, zmir, 1985. ., Bahra, DA, IV, 486-487. ., Bedev, DA, V, 314. ., Chiliyye, DA, VII, 17-19. FRUZBD, Ebut-Thir Mecdddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed (817/1415), Kmsul-Muht, I-IV, Libya ts. GNALTAY, emseddin, slm ncesi Araplar ve Dinleri, (sad. M. Mahfuz Sylemez-Mustafa Hizmetli), Ankara 1997. HAMDULLAH, Muhammed, slm Peygamberi, (ev. Salih Tu), I-II, stanbul 1990-1991. ., el-lf veya slmdan nce Mekkenin ktisad-Diplomatik Mnasebetleri, (ev. smail Cerrholu), AFD, IX, Ankara 1961, s. 213-222. ., Muhammed, Hz. Peygamberin slm ncesi Seyahatleri, (ev. Abdullah Aydnl), EAFD, sy. IV, Ankara 1980, 327-342. HKM, Eb Abdillh Muhammed b. Abdillh el-Hkim en-Nisbr ((405/1014), el-Mstedrek Ales-Sahihayn, I-IV, Haydarabad ts. HASEN HALD, Mctemaul-Medine Kablel-Hicre ve Badeh, Beyrut 1986. HATBOLU, M. Said, Hz. Peygamberi Yanl Yorumlama Tezahrleri, slm Aratrmalar, sy. 2, Ankara 1986, s. 5-12. HITTI, Philip, Siyas ve Kltrel slm Tarihi, (ev. Salih Tu), I-V, stanbul 1980. HZMETL, Sabri, slm Tarihilii zerine, Ankara 1991. BN ABDLBERR, bn mer Ysuf b. Abdullah b. Muhammed (463/1071), el-stb f MarifetilAshb, I-VI, Kahire ts, (Dru Nehdati Msr). BN ABDRABBH, Eb mer b. Ahmed b. Muhammed (327/939), Kitabu Ikdil-Ferd, I-VII, Khire 1965. BN HABB, Eb Cafer Muhammed (245/859), Kitabl-Muhabber, Beyrut 1941. BN HALDN, Abdurrahman b. Muhammed (808/1405-1406), Mukaddime, Lbnan ts. BN HAZM, Eb Muhammed Ali b. Ahmed (456/1064), Cemheret Ensbil-Arab, Beyrut 1998. BN HAM, Eb Muhammed Abdlmelik el-Himyer (218/833), es-Sretn-Nebeviyye, esSretn-Nebeviyye, (thk. Mustafa es-Sakk-brahim el-Ebyr-Abdlhfz eleb), I-IV, Beyrut ts. BN SHK, Eb Bekir b. Muhammed (151/768), Sret bn shk, (thk. Muhammed Hamidullah), Konya, 1981. BN MCE, Eb Abdillh Muhammed b. Yezd Mce el-Kazvn (273/887), Snen, (thk. Muhammed Fud Abdlbk), I-II, Kahire 1953. BN MANZR, Ebul-Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkrim (771/1369), Lisnl-Arab, I-XV, Beyrut ts. (Drus-Sdr). BN SAD, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim (230/845), et-Tabaktl-Kbr, I-VIII, Beyrut ts. (Dru Sdr). BNL-ESR, zzddin Eb'l-Hasan Ali b. Muhammed (630/1232), sd'l-be, (thk. Muhammed brahim-Muhammed Ahmed Aur), I-VII, ? 1970 (Kitab-ib). BNL-KELB, Ebul-Mnzir Him b. Muhammed b. Saib (204/819), Putlar Kitab, (ev. Beyza Dngen), Ankara 1969.

MDDDN HALL, Muhammed Aleyhisselam, (ev. smail Hakk Sezer), Konya 2003. KDI YZ, Ebul-Fazl yz b. Ms b. yz el-Yahsub (544/1149), e-if, stanbul 1304. KADR, C.A., slm ncesi Hint Dncesi, (ev. Krat Demirci), slm Dncesi Tarihi, (ed. Mustafa Armaan), I-IV, stanbul 1990, I, 33-63. KANDEMR, M. Yaar, Hatice, DA, XVI, 465. KAPAR, M. Ali, Hz. Muhammedin Mriklerle Mnasebeti, stanbul 1987. ., Hz. Peygamberin Gvenilirlii, STEM, Yl:1, sy.1, Konya 22003, s. 41-50. KARADA, Cafer, By ve Din, Usl, c.1, sy.1, stanbul 2004, s. 111-135. KAZANCI, A. Ltfi, Chiliyye Dneminde Msbet Davranlar, UFD, c.1, sy. 1, Bursa 1986, s. 103-111. KISTER, M. J., et-Tehanns: Kelime Anlam zerine Bir Aratrma, (ev. Ali Aksu), Tasavvuf Dergisi, y.2, sy.4, Eyll 200, s. 215-230 KOYT, Talat, Abdullah b. bey b. Sell, DA, I, 140. KTEN, Akif, Asr- Saadette Suffe Ashb, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slm, (ed. Vecdi Akyz), I-V, stanbul 1994, IV, 381-416. KUZGUN, aban, slm Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Haniflik, Ankara 1985. ., Hanif, DA, XVI, 33-39. MAKRZ, Takiyyddin Ahmed b. Ali (845/1444), en-Niz vet-Tehsm Fm Beyne Ben meyye ve Ben Him, (thk. Hseyin Munis), Khire 1988. ., mtl-Esm, (thk. Mahmud Muhammed akir), ? ?. MSLM, mam Ebul-Hseyn Mslim b. Haccc el-Kure en-Nisbr (261/874), Sahh-i Mslim, (thk.Muhammed Fuad Abdulbaki), I-V, Beyrut 1972. NASKALI, Esko, ran, DA, XXII, 394-395. NASS, hsan, el-Asabiyyetl-Kabeliyye ve Eseruh fi-iril-Emeviyye, Beyrut 1964. NVEYR, ihabddin Ahmed b. Abdlvahhab (733/1332), Nihyetl-Ereb f Fnnil-Edeb, IXXVII, Khire ts., (Drul-Ktb). OK, M. Tayyib, slmiyette lk Nfus Saym, AFD, Ankara 1960, sy. VII, s. 11-20. OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (ev. Fikret Iltan), Ankara 1995. MER FERRUH, Tarihu Sadril-slm ved-Devletil-meviyye, Beyrut 1976. NKAL, Ahmet, Hz. Peygamberin mmilii, SFD, s.2, Konya 1986, s. 249-260. ., slm Tarihiliinde Tarafszlk Problemi, slm Aratrmalar c. VI, sy. 3, Ankara 1992, s. 189-197. ZAYDIN, Abdlkerim, Arap, DA, III, 321. ZCAN, Azmi, Hindistan, DA, XVIII, 75-76. ZDEMR, Serdar, Hz. Peygamberin Seriyyeleri, stanbul 2001. ZEL, Ahmet, Muhammed, DA, XXX, 435. ZKUYUMCU, Nadir, Hilf, DA, XVIII, 29. ZLEM, Doan, Tarih Felsefesi, stanbul 1996. ZTRK, Levent, Etiopya, DA, XI, 491-492. SARIAM, brahim, Emev-Himi likileri, Ankara 1997. ., Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankara 2004. SARIKIOLU, Ekrem, Kurana Gre Mrikler ve Putperestler, slm Aratrmalar, sy. 1, Ankara 1986, s. 26-32. SCHLEIFER, J., Gassnler, A, IV, 718. SEHV, (902/1497), Ebul-Hayr emseddin Muhammed b. Abudrrahman, el-ln bit-Tevbh Limen Zemmet-Trh, Beyrut 1983. EEN, Ramazan, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul 1998. Siyer ve slm Tarihi, (Sor Yaynclk), Ankara 1991. EVK DAYF, el-Asrul-Cahil, Kahire 1960. SEZKL, Ahmet, Hz. Peygamber Devrinde Nifak Hareketleri, Ankara 1994.

MEK, Sait, Garnik Rivyetinin Tarihi Deeri, Bilgi ve Hikmet, sy.2, stanbul 1993, 147162. TABER, Eb Cafer Muhammed b. Cerr (310/922), Tarihul-mem vel-Mlk, (thk. Muhammed Ebul-Fadl brahim), I-XI, Beyrut ts. (Drus-Sveydn). ., Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn,I-XXX, Msr 1968. TERZ, Mustafa Zeki, slm Tarih Yazarlar ve Eserleri, Samsun, 1995. THOMSON, David, Tarihin Amac, (ev. Salih zbaran), zmir 1983. TRMZ, Muhammed b. s b. Serve (279/892), Snen, I-V, stanbul 1981. TU, Salih, slm lkelerinde Anayasa Hareketleri, stanbul 1969. UYAR, Glgn, Hz. Muhammedin Rislet ncesi Hayatna Dair Baz Rivayet Farkllklarnn Tespiti, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), MSBE, stanbul 1993. OK, Bayriye slmdan Dnenler ve Yalanc Peygamberler,stanbul 1982. VKID, Eb Abdullah Muhammed b. mer (207/823), Kitabl-Mez, (thk. Marsden Jones), IIII, Beyrut 1984. VEL, Abdullah Ksm, el-Mescid ve Nethl-ctim Al Medrit-Tarih, Beyrut 1990. WATT, W. Montgomery, Muhammed Mekkede, (ev. M. Rami Ayas-Azmi Yksel), Ankara 1986. ., Hz. Muhammedin Mekkesi, (ev. Akif Ersin), Ankara 1995. ., Peygamber ve Devlet Adam Hz. Muhammed, (ev.nal alar), stanbul 2001. ., slmda Siyasal Dncenin Oluumu, (ev. U.Murat Klavuz), stanbul 2001. WIESEHOFER, Josef, Antik Pers Tarihi, (ev. Mehmet Ali nci), stanbul 2003. YAZIR, Elmall Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, I-X, stanbul ts. YILDIZ, Abdullah, Tarih Bilinci, stanbul 1994. ., Hz. Peygamber ve Gizli Dmanlar, stanbul 2000. YILDIZ, Hakk Dursun, Arabistan, DA, III, 253-254. YKSEL, Ahmet Turan, slmn lk Dneminde Ticari Hayat, stanbul 1999 ZEBD, Seyyid Muhammed Murtaza (1205/1790), Tcl-Ars, I-X, Beyrut ts., (Dru Sdr).

DPNOTLAR 1 Terzi, Mustafa Zeki, slm Tarih Yazarlar ve Eserleri, Samsun, 1995, s. 1. 2 een, Ramazan, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul 1998, s. 9-10. 3 bn Haldn, Mukaddime, Lbnan ts., I, 52, 58. 4 Sehv, el-ln bit-Tevbh Limen Zemmet-Trh, Beyrut 1983, s. 385. Baka Mslman tarihilerin tarih tanmlar hakknda bk. een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, s. 11-12. 5 zlem, Doan, Tarih Felsefesi, stanbul 1996, s. 11. 6 Thomson, David, Tarihin Amac, (ev. Salih zbaran), zmir 1983, s. 7. 7 Bu konuda deerlendirmeler iin bk. Siyer ve slm Tarihi, (Sor Yaynclk), Ankara 1991, s. 32, 76. 8 bk. Siyer ve slm Tarihi, s. 31-32, 112; Yldz, Abdullah, Tarih Bilinci, stanbul 1994, s. 18-19. 9 bk. Siyer ve slm Tarihi, s. 73. 10 Thomson, Tarihin Amac,s. 61. 11 een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, s. 14. 12 Buhr, lim, 38; Mslim, man, 112, Zhd, 72. 13 bn Sad, et-Tabaktl-Kbr, I-VIII, Beyrut ts. (Dru Sdr), II, 373. 14 Terzi, lk Siyer-Mez Yazarlar ve Eserleri, s. 6-7. 15 een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl,s. 16-17. 16 Terzi, lk Siyer-Mez Yazarlar ve Eserleri,s. 3. 17 een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, s. 21. 18 Fayda, Mustafa, Siyer Sahasndaki lk Telif almalar, Uluslararas Birinci slm Aratrmalar Sempozyumu, zmir, 1985, s. 360. 19 Bu konuda bk. zlem, Tarih Felsefesi, s. 27-34; een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, s. 259-263. 20 Hizmetli, Sabri, slm Tarihilii zerine, Ankara 1991, s. 69-70, 92-96. 21 Thomson, Tarihin Amac, s. 8. 22 Kurnn slm tarihine kaynaklk etmesi konusunda bk. Hizmetli, slm Tarihilii zerine, s. 147-161. 23 bk. Hizmetli, slm Tarihilii zerine, s. 168-193. 24 slm tarihinin ana kaynaklar ve mracaat eserleri hakknda geni bilgi iin bk. mer Ferruh, Tarihu Sadril-slm ved-Devletil-meviyye, Beyrut 1976, s. 17-34. 25 andarlolu, Glin, in, DA, VIII, 321-322. 26 Hamidullah, Muhammed, slm Peygamberi, (ev. Salih Tu), I-II, stanbul 1990-1991, I, 11-12. Bu konuda geni bilgi iin bk. Didsbury, D. Howard, slm ncesi in Dncesi, (ev. Krat Demirci), slm Dncesi Tarihi, (ed. Mustafa Armaan), I-IV, stanbul 1990, I, 65-77. 27 Hamidullah, slm Peygamberi, I, 12-13; zcan, Azmi, Hindistan, DA, XVIII, 75-76. slm ncesi dnemde Hindistan hakknda geni bilgi iin bk. Kadir, C.A., slm ncesi Hint Dncesi, (ev. Krat Demirci), slm Dncesi Tarihi, I, 33-63. 28 bn Him, es-Sretn-Nebeviyye, (thk. Mustafa es-Sakk-brahim el-Ebyr-Abdlhfz eleb), I-IV, Beyrut ts. I, 71, 363-364; Hitti, Philip, Siyas ve Kltrel slm Tarihi, (ev. Salih Tu), I-V, stanbul 1980, I, 158. Ayrca bk. ztrk, Levent, Etiopya, DA, XI, 491-492. 29 Cevad Ali, el-Mufassa f Tarihi-Arab Kablel-slm, I-X, Beyrut 1993, II, 626. 30 Rm, 30/1-2. 31 Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (ev. Fikret Iltan), Ankara 1995, s. 86-97; Demirkent, In, Bizans, DA, VI, 230-233.

32 Hamidullah, slm Peygamberi, I, 15. Bu konuda bk. Apak, dem, Msrn Mslmanlar Tarafndan Fethi ve Fetih Sonras lkede Sosyal ve Din Alanda Meydana Gelen Deiimler zerine Deerlendirmeler, UFD, c. 10, sy. 2, Bursa 2201, s. 146-154. 33 bn Him, es-Sre, I, 64-76; Hitti, slm Tarihi, I, 159; Naskal, Esko, ran, DA, XXII, 394-395. slmn ortaya knn ncesinde randaki din ve sosyal problemler hakknda geni bilgi iin bk. Bausani, Alessandro, slm ncesi ran Dncesi, (ev. Krat Demirci), slm Dncesi Tarihi,I, 77-97; Wiesehfer, Josef, Antik Pers Tarihi, (ev. Mehmet Ali nci), stanbul 2003, s. 285-311. 34 Hamidullah, slm Peygamberi,I, 16-17. 35 mdddn Hall, Muhammed Aleyhisselam, (ev. smail Hakk Sezer), Konya 2003, s. 5960. 36 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 140-144; mer Ferruh, Tarihu Sadril-slm, s. 35-36. 37 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 144-145; Hitti, slm Tarihi, I, 31-34; Gnaltay, emseddin, slm ncesi Araplar ve Dinleri, (sad. M. Mahfuz Sylemez-Mustafa Hizmetli), Ankara 1997,s. 26-27. 38 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 157-158, 213-214; Hitti, slm Tarihi,I, 34-37. 39 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 214-216;Gnaltay, slm ncesi Araplar, s. 26; mer Ferruh, Tarihu Sadril-slm, s. 35-36; Bykcokun, Kudret, Arabistan, DA, III, 248-251. 40 Cevad Ali, el-Mufassal, II, 73-129, Corci Zeydan, el-Arab Kablel-slm, (thk. Hseyin Munis), Kahire ts.,s. 136-140; Hitti, slm Tarihi,I, 87-88; Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 41-42. 41 Cevad Ali, el-Mufassal, II, 258-495; Hitti, slm Tarihi, I, 80-81, 85-87;Gnaltay, slm ncesi Araplar, s. 42-43. 42 Cevad Ali, el-Mufassal, II, 510-530; Hitti, slm Tarihi, I, 88-90, 94-95;Gnaltay, slm ncesi Araplar, s. 43-44. 43 Brc, 85/4-9; bn Him, es-Sre, I, 37. 44 Fl, 105/1-5; bn Him, es-Sre, I, 36-59; Belzr, Ensbl-Erf, I, (thk. Muhammed Hamidullah), Jerusalem, 1963., I, 67-68. Taber, Tarihul-mem velMlk, (thk. Muhammed Ebul-Fald brahim), I-XI, Beyrut ts. (Drus-Sveydn), II, 139. Ayrca bk. Cevad Ali, elMufassal, III, 480-520. 45 bn Him, es-Sre, I, 32-58, 64-70, 71-73. Taber, Tarih, II, 147-148; slmdan nce Gney Arabistanda kurulan devletler hakknda geni bilgi iin Cevad Ali, el-Mufassal, III, 521531, aatay, Neet, slm ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, Ankara 1957, s. 7-22; aatay, Neet, Yemende ran Hakimiyeti, ran ehinahlnn 2500. Kurulu Yldnmne Armaan, Ankara 1971, s. 91-102; Fayda, Mustafa, slmiyetin Gney Arabistana Yayl, Ankara 1982, s. 7-23. 46 Cevad Ali, el-Mufassal, II, 68-72, 600-627. 47 Cevad Ali, el-Mufassal, III, 5-76; Zeydan, el-Arab Kablel-slm, s. 81-97; Hitti, slm Tarihi, I, 105-108; Yldz, Hakk Dursun, Arabistan, DA, III, 253-254. Geni bilgi iin bk. aatay, slm ncesi Arap Tarihi, s. 33-36. 48 Zeydan, el-Arab Kablel-slm, s. 98-108; Cevad Ali, el-Mufassal, III, 76-155; aatay, slm ncesi Arap Tarihi, s. 37-51. 49 Cevad Ali, el-Mufassal, II, 626-629. 50 Hitti, I, slm Tarihi,118-123; Gnaltay, slm ncesi Araplar, s. 44-46. 51 Zeydan, el-Arab Kablel-slm, s. 207-220; Cevad Ali, el-Mufassal, III, 387-449; Hitti, slm Tarihi, stanbul 1980, I, 118-123; aatay, slm ncesi Arap Tarihi, s. 51-54, Schleifer, J., Gassnler, A, IV, 718; Araka, Ahmet, Gassnler, DA, XII, 397-398. 52 Zeydan, el-Arab Kablel-slm, s. 221-241; Cevad Ali, el-Mufassal, II, 649-652, III, 155315, IV, 233-235; Hitti, slm Tarihi, I, 123-128; aatay, slm ncesi Arap Tarihi, s. 54-65; Gnaltay, slm ncesi Araplar, s. 46-47. Kuzey Araplarnn Bizans ve ran ile ilikileri hakknda geni bilgi iin bk. Cevad Ali, el-Mufassal, II, 626-660.

53 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 167-170. 54 Hitti, slm Tarihi, I, 154. 55 Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 29; Saram, brahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Ankara 2004, s. 28. 56 Bu husus Kurnda yle ifde edilmektedir: Dorusu insanlar iin yeryznde kurulan ilk ev, Mekkede bulunan, lemlere doru yolu gsteren Kbedir. Orada apak deliller vardr; brahimin makam vardr; kim oraya girerse, gvenlik iinde olur; oraya yol bulabilen insana Allah iin Kbeyi haccetmesi gerekir. Kim inkr ederse bilsin ki, dorusu Allah lemlerden mstanidir (l-i mrn 3/ 96-97). 57 Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 113; Hitti, slm Tarihi,I, 155-156. 58 bn Habb, Kitabl-Muhabber, Beyrut 1941, s. 263-268. 59 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 345-347. 60 bn Him, es-Sre, I, 116-122; Belzr, Ensb, I, 8. 61 bnl-Kelb, Putlar Kitab, (ev. Beyza Dngen), Ankara 1969, s. 26; bn Him, es-Sre, I,79. 62 Hitti, slm Tarihi,I, 154. 63 bn shk, Sret bn shk, (thk. Muhammed Hamidullah), Konya, 1981, s. 245; bn Him, es-Sre, II, 59; Belzur, Ensb, I, 139, 142; Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 107-109. 64 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 208; Hitti, slm Tarihi, I, 38. 65 mer Ferruh, Tarihu Sadril-slm, 48-49. 66 bn Him, es-Sre, I, 195-198; Taif hakknda geni bilgi iin bk. Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 142-157. 67 Cevad Ali, el-Mufassal, VI, 569-570. 68 Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 128-142, VI, 511-543; mer Ferruh, Tarihu Sadril-slm,s. 49; Hitti, slm Tarihi,I, 156. 69 bn Him, es-Sre, I, 8. 70 Nveyr, Nihyetl-Ereb, I-XXVII, Kahire ts. (Drul-Ktb), II, 288; Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 33-34. 71 Belzr, Ensb, I, 8; bn Hazm, Cemheret Ensbil-Arab, Beyrut 1998, s. 486. 72 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 375, 433-458. 73 bn Him, es-Sre, I, 8; Cevad Ali, el-Mufassal, I, 375, 433-434. 74 Belzr, Ensb, I, 4; Nveyr, Nihye, II, 277. 75 bn Him, es-Sre, I, 8; bn Sad, et-Tabakt, III, 149; Cevad Ali, el-Mufassal, I, 355-358. 76 l-i mrn, 3/145; Mide, 5/50; Ahzb, 33/33; Feth, 48/26. 77 l-i mrn, 3/154. 78 Ahzb, 33/33. 79 Feth, 48/26. 80 Mide, 5/50. 81 Buhr Ceniz 39. 82 Chiliyye kavram hakknda geni bilgi iin bk. Altnta, Ramazan, Btn Ynleriyle Chiliyye, Konya 1996, s. 1-110; Fayda, Mustafa, Chiliyye, DA, VII, 17-19. 83 Chiliyye dnemi Araplarnn gzel hasletleri hakknda bk. Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 572-589; Kazanc, A. Ltfi, Chiliyye Dneminde Msbet Davranlar, UFD, c.1, sy. 1, Bursa 1986, s. 103-111. 84 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 288-291; Hitti, slm Tarihi, I, 55-56; mer Ferruh, Tarihu Sadril-slm, 40. 85 Firuzbd, Kmsul-Muht, I-IV, Libya ts., III, 555. Ayrca bk. Avc, Casim-Recep entrk Kabile, DA, XXIV, 30. 86 Watt, W. M., Peygamber ve Devlet Adam Hz. Muhammed, (ev.nal alar), stanbul 2001, s. 54, 58.

87 Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 350-353; Corci Zeydan, slm Medeniyeti Tarihi, (ev. Zeki Meamiz), I-IV, stanbul 1970, IV, 46. 88 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 277, IV, 344-345; Hamidullah, slm Peygamberi, I, 22; Watt, W. M., Hz. Muhammedin Mekkesi, (ev. Akif Ersin), Ankara 1995, s. 38. 89 Hitti, slm Tarihi, I, 52. 90 Brockelmann, C., slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, (ev. Neet aatay), Ankara 1964, s. 4. 91 Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 344. 92 Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 572-573. 93 Nass, hsan, el-Asabiyye, Beyrut 1964, s. 70; zaydn, Abdlkerim, Arap, DA, III, 321. 94 evki Dayf, el-Asrul-Cahil, Kahire 1960, s. 62. 95 Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 410-413, V, 590-591; Zeydan, slm Medeniyeti Tarihi, IV, 33. 96 Bu hadiseler hakknda geni bilgi iin bk. Cevad Ali, el-Mufassal, V, 341-378. 97 Sheyl, Ravdul-Unuf, (thk. Abdurrahmn Vekil), I-VII, Msr 1971-1973, III, 29. 98 Nass, el-Asabiyye, s. 80. 99 Watt, W. M., slmda Siyasal Dncenin Oluumu, (ev. U.Murat Klavuz), stanbul 2001, s. 22-23. 100 bn Manzr, Lisnl-Arab, I-XV, Beyrut ts. (Drus-Sdr), IX, 92; Zebid, Tcl-Ars, IX, Beyrut ts. (Dru Sdr), VI, 95; Arendok, C.V., Hilf, A, V (I), 486. 101 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 514, IV, 370-388; zkuyumcu, Nadir, Hilf, DA, XVIII, 29. 102 slm ncesi dnemde Kusay b. Kilbn oullar olan Abdmenf ve Abdddroullar arasndaki siyas rekabet neticesinde, her iki tarafta yer alan Kurey soylar karlkl olarak bir ittifak anlamas yapmlar, Abdmenoullarn destekleyenlere Hilfl-Mutayyebn, rakipleri ise Hilfl-Ahlf ad verilmitir. (bn Him, es-Sre, I, 138-140; bn Sad, et-Tabakt, I, 77). 103 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 514-515, IV, 360-365, 391-392. 104 Watt, slmda Siyasal Dncenin Oluumu, s. 24. 105 Zebid, Tcl-Ars, X, 389. 106 Bardakolu, Ali, Diyet, DA, IX, 474. 107 bn Him, es-Sre, II, 20. 108 Zeydan, slm Medeniyeti Tarihi, IV, 38-40; Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 116-117. Mevali hakknda geni bilgi iin bk. Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 366-370. 109 Cevad Ali, el-Mufassal, V, 570-574; Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 115; Nass, elAsabiyye, s. 68; zaydn, Abdlkerim, Arap, DA, III, 322. 110 Belzr, Ensb, I, 158. 111 Cevad Ali, el-Mufassal, V, 574-576; Zeydan, slm Medeniyeti Tarihi, IV, 37-38. 112 Nasr, Hni Yahy, Asabiye L Tifiyye, Beyrut 1983, s. 127. 113 Nass, el-Asabiyye, s. 108; Cbir, Muhammed bid, Fikru bn Haldn el-Asabiyye vedDevle, ? 1984, (Drul-Beyz), s. 294; arc, Mustafa, Asabiyet, DA, III, 453. 114 Cbir, Fikru bn Haldn, s. 265-266. 115 Asabiyetin kabile hayatndaki yeri hakknda geni bilgi iin bk. Apak, dem, Asabiyet ve Erken Dnem slm Tarihindeki Etkileri, stanbul 2004, s. 17-34. 116 Gnaltay, slm ncesi Araplar, s. 106. 117 Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 606-607, 616; Fayda, Mustafa, Bedev, DA, V, 314. 118 bn Habb, Kitabl-Muhabber ,s. 324; Cevad Ali, el-Mufassal, V, 565-567. 119 Aydn, M. Akif, Aile, DA, II, 197-198. 120 Nahl, 16/58-59. 121 Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 120-121. 122 Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 118-119. 123 bn Habb, Kitabl-Muhabber, s. 310. 124 Buhr, Nikh 33.

125 Buhr, Nikh 36. 126 Buhr, Nikh 28, Mslim, Nikh 57. 127 bn Habb, Kitabl-Muhabber,s. 325-326. 128 Mslim, Nikh 11. 129 bn Habb, Kitabl-Muhabber,s. 327, 330, 340. Gnaltay, slm ncesi Araplar, s. 122125; Bu konuda bk. Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 629-650, V, 526-548 559-561; Aydn, M. Akif, Aile, DA, II, 198. 130 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 196-203, 207, IV, 286-287, V, 337-341; Hitti, slm Tarihi, I, 4143; Gnaltay, slm ncesi Araplar, s. 33. 131 Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 675-679. 132 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 207-208; 38-39. 133 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 206, IV, 679-681. 134 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 211. 135 Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 27-28. 136 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 220-221; Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 28. 137 Kurey, 106/1-6. 138 Taber, Tarihul-mem velMlk, II, 252. 139 bn Habb, Kitabl-Muhabber,s. 263-268. 140 Bu konuda bk. Hamidullah, Muhammed, el-lf veya slmdan nce Mekkenin ktisadDiplomatik Mnasebetleri, (ev. smail Cerrholu), AFD, IX, Ankara 1961, s. 213-222; Yksel, Ahmet Turan, slmn lk Dneminde Ticari Hayat, stanbul 1999, s. 13-46. 141 Fayda, Mustafa, Bedev, DA, 311-316. 142 bn Him, es-Sre, I, 37-38. 143 Cevad Ali, el-Mufassal, VI, 511-543; Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 88-89. 144 Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 237, VI, 582-623;Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 89-91. 145 Cevad Ali, el-Mufassal, II, 628, VI, 623-639. 146 bn Him, es-Sre, I, 32-35. Bu konuda bk. Fayda, slmiyetin Gney Arabistana Yayl, s. 17-20. 147 Gnaltay, slm ncesi Araplar, s. 89-92. 148 bn Him, es-Sre, I, 44-58; Belzr, Ensb, I, 67-68. 149 Cevad Ali, el-Mufassal, II, 628, VI, 691-701. 150 Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj,s. 49-50. 151 Bakara, 2/62. 152 Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 83-86; Cevad Ali, el-Mufassal, VI, 50-61, 701-705. 153 Hitti, slm Tarihi,I, 145. 154 bnl-Kelb, Putlar Kitab, s. 26; bn Him, es-Sre, I, 79. 155 Dier Arap kabileleri ve putlar hakknda bk. bnl-Kelb, Putlar Kitab,s. 29-53; bn Him, es-Sre, I, 80-91. 156 Nh, 84/23. Bu konuda ayrca bk. Cevad Ali, el-Mufassal, VI, 61-83, 227-291. 157 Mide, 5/83. 158 Ankebt, 29/61. 159 Zmer, 39/38. 160 Enm, 6/29. 161 Duhn, 44/35. Bu konuda ayrca bk. Cevad Ali, el-Mufassal, VI, 123-136, 153-163. 162 Ysn, 36/78-79. 163 Furkn, 25/7-10. 164 sr, 17/50-51. 165 Cevad Ali, el-Mufassal, VI, 105-118. 166 Cevad Ali, el-Mufassal, VI, 163-195. 167 Zmer, 39/3.

168 bnl-Kelb, Putlar Kitab, s. 27; bn Him, es-Sre, I, 80. 169 Mslim, mn, 5. 170 bn Him, es-Sre, I, 160-161. Bu konuda bk. Cevad Ali, el-Mufassal, VI, 196-212; Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 63-73; Altnta, Ramazan, Chiliyye, s. 182-186. 171 Bakara, 2/97; Nahl, 16/57; Ayrca bk. bn Him, es-Sre, I, 316, 318. 172 Enbiy, 21/26. 173 Sebe, 92/41. 174 Enm, 20/100. Ayrca bk. Sarkolu, Ekrem, Kurana Gre Mrikler ve Putperestler, slm Aratrmalar, sy. 1, Ankara 1986, s. 26-32. 175 bn Him, es-Sre, I, 237-239; bn Sad, et-Tabakt, I, 161-162, 195. 176 l-i mrn, 7/67. 177 l-i mrn, 7/95. 178 Kuzgun, aban, Hanf, DA, XVI, 33-39. Hanflik hakknda geni bilgi iin bk. Cevad Ali, el-Mufassal, VI, 449-508; Kuzgun, aban, slm Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Hanflik, Ankara 1985. 179 Bakara, 2/170. Ayrca bk. Zuhruf, 43-24; Mide, 5/104; Ynus, 10/78; Lokmn, 31/21; Safft, 37/69. 180 Cevad Ali, el-Mufassal, VI, 235, 269. 181 Belzr, Ensb, I, 52-53. 182 bn Him, es-Sre, I, 113. 183 bn Him, es-Sre, I, 103, 142. 184 bnl-Kelb, Putlar Kitab, s. 38. 185 Cevad Ali, el-Mufassal, I, 265; Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 81. 186 Belzr, Ensb, I, 12; Nveyr, Nihyetl-Ereb, II, 279. 187 bn Hazm, Cemheret Ensbil-Arab, s. 7. 188 bn Him, es-Sre, I, 136-137; Ezrak, Ahbru Mekke, (thk. Rdi Salih Melhas), I-II, Beyrut 1969, I, 109; Belzr, Ensb, I, 49-52. 189 bn Him, es-Sre, I, 137; bn Sad, et-Tabakt, I, 70. 190 Gnaltay, slm ncesi Araplar,s. 59. 191 Ezrak, Ahbru Mekke, I, 110; Belzr, Ensb, I, 53; bn Abdirabbih, el-Ikdl-Ferd, IVII, Kahire 1965, III, 314; Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 18-30, 41-59. 192 bn Him, es-Sre, I, 138-140. Bu konuda geni bilgi iin bk. Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 59-64. 193 bn Him, es-Sre, I, 147; bn Sad, et-Tabakt, I, 75-76; Belzr, Ensb, I, 59. 194 Taber, Tarih, II, 252. 195 bn Him, es-Sre, I, 146-147; Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 72. 196 bnl Him, es-Sre, I, 143. 197 bn Him, es-Sre, I, 143, 148; Belzr, Ensb, I, 59.Taber, Tarih, II, 252. 198 bn Him, es-Sre, I, 143; Makrz, en-Niz, (thk. Hseyin Munis), Kahire 1988, s. 38-40. 199 bn Sad, et-Tabakt, I, 61, 76; Belzr, Ensb, I, 61; Makrz, en-Niz, s.40-41. Bu konuda detayl bilgi iin bk. Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 64-75; Saram, brahim, Emev-Himi likileri, Ankara 1997, s. 88-94. 200 bn Him, es-Sre, I, 144-145; Belzr, Ensb, I, 64-65. 201 bn Him, es-Sre, I, 150-155; bn Sad, et-Tabakt, I, 81-88; Belzr, Ensb, I, 67-68, 8384. 202 bn Him, es-Sre, I, 44-50, 150-155. 203 bn Sad, et-Tabakt, I, 87; Belzur, Ensb, I, 73-74. 204 bn Him, es-Sre, I, 113. 205 bn Him, es-Sre, 160-164; bn Sad, et-Tabakt, I, 81-193; Belzr, Ensb, I, 79. 206 Hkim, el-Mstedrek Ales-Sahihayn, I-IV, Haydarabad, 1334-42, II, 604.

207 bn Him, es-Sre, I, 165, 167; bn Sad, I, 95-100; Belzr, Ensb, I, 79-80, 92. 1 bn Him, es-Sre, I, 166-167; bn Sad, et-Tabakt, I, 98-99; Belzr, Ensb, I, 81. 2 bn Him, es-Sre, I, 171-177; bn Sad, et-Tabakt, I, 112; Belzr, Ensb, I, 93. 3 bn Him, es-Sre, I, 175-176. 4 Buhr, Salt 1, Hac 76, Enbiy 5; Mslim, mn 260. 5 Tirmiz, Tefsiru Sreti 94. 6 Yazr, Hamdi, Hak Dini Kurn Dili,I-X, stanbul ts. IX, 289-295. Bu konuda bk. Ahatl, Erdin, Peygamberlik ve Hz. Peygamberin Peygamberlii, stanbul 2002, s. 118-137; Erul, Bnyamin, Hz. Peygamberin Rislet ncesi Hayatna Farkl Bir Yaklam, Diyanet lmi Dergi Hazreti Muhammed zel Says, Ankara 2003, s. 38-44; Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj,s. 62-64. 7 bn Sad, et-Tabakt, I, 86. 8 bn Sad, et-Tabakt, I, 95-97. 9 Meryem, 19/5-33. 10 Buhr, Enbiy 48. 11 Hz. Peygamberin (sav) risleti ncesi hayat hakkndaki olaan st hadiselerle ilgili rivayet, bilgi ve deerlendirmeler iin bk. Ahatl, Peygamberlik ve Hz. Peygamberin Peygamberlii, s. 66-151; Uyar, Glgn, Hz. Muhammedin Rislet ncesi Hayatna Dair Baz Rivayet Farkllklarnn Tespiti, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), MSBE, stanbul 1993; Bac, H. Musa, Hz. Peygamberin Beeri Yn, ASBE, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1999; Hatibolu, M. Said, Hz. Peygamberi Yanl Yorumlama Tezahrleri, slm Aratrmalar, sy. 2, Ankara 1986, s. 5-12; nkal, Ahmet, slm Tarihiliinde Tarafszlk Problemi, slm Aratrmalar c. VI, sy. 3, Ankara 1992, s. 189-197; Erul, Hz. Peygamberin Rislet ncesi Hayatna Farkl Bir Yaklam, s. 33-67. 12 Belzr, Ensb, I, 94. 13 bn Him, es-Sre, I, 177; bn Sad, et-Tabakt, I, 116; Belzr, Ensb, I, 94, 96. 14 Belzr, Ensb, I, 85, 96. 15 bn Him, es-Sre, I, 178-179, 189; bn Sad, et-Tabakt, I, 119-120, VIII, 222. 16 Mslim, mn, 302; bn Him, es-Sre, I, 176. 17 bn shk, Sre, s. 53-55; bn Him, es-Sre, I, 191-195; bn Sad, et-Tabakt, I, 120-121; Belzr, Ensb, I, 85, 96-97. 18 Bu hususta bk. Fayda, Mustafa Bahra, DA, IV, 486-487; Erul, Hz. Peygamberin Rislet ncesi Hayat, s. 45-49. 19 bn Him, es-Sre, I, 199; bn Sad, et-Tabakt, I, 130. 20 bn Him, es-Sre, I, 195-198. 21 bn Sad, et-Tabakt, I, 128. 22 Belzr, Ensb, I, 100-103. Bu konuda bk. Algl, Hseyin, Ficr, DA, XIII, 52. 23 Hilfl-fudl, stlahta hlf kelimesi anlama taraf manalarna gelir. (bk. Lisanul-Arab, IX, 92; Tcul-Ars, VI, 95). Fudl hakknda ise tarih kitaplarnda yle bir rivayet aktarlmaktadr: Gemi zamanlarda Crhm kabilesinden Fadl b. Fedle, Fadl b. Vedaa, Fadl (Fudayl) b. Hris isimli kiiler bir araya gelerek zalime kar mazluma yardm etmek, zayfn hakkn glden almak, garibi korumak amacyla anlama yapmlard. Kureyliler, mahiyeti itibariyle buna ok benzeyen bu teebbslerine ayn ad vermilerdir. bk. bn Him, es-Sre, I, 140. 24 bn Him, es-Sre, I, 141-142; bn Sad, et-Tabakt, I, 128-129. 25 Makrz, mtl-Esm, (thk. Mahmud Muhammed akir), ? ?, s. 8. 26 Hz. Peygamberin ticar faaliyetleri hakknda geni bilgi iin bk. Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamberin slm ncesi Seyahatleri, (ev. Abdullah Aydnl), EAFD, sy. IV, Ankara 1980, 327-342. 27 Bu konuda bk. Hamidullah, slm Peygamberi, I, 56-57. 28 bn shk, Sre, s. 59; bn Sad, et-Tabakt, I, 129; Belzr, Ensb, I, 97-98.

29 bn shk, Sre,s. 60; bn Him, es-Sre, I, 199; Belzr, Ensb, I, 97. 30 bn Sad, et-Tabakt, I, 131. 31 bn Him, es-Sre, I, 198-201; bn Sad, et-Tabakt, I, 131-133. 32 bn Him, es-Sre, I, 200-201; bn Sad, et-Tabakt, I, 131-132. 33 Belzr, Ensb, I, 98. 34 bn Sad, et-Tabakt, VIII, 17. 35 bk. Kandemir, M. Yaar, Hatice, DA, XVI, 465. 36 Belzr, Ensb, I, 405; bn Abdilberr, el-stb f Marifetil-Ashb, I-VI, Kahire ts, (Dru Nehdati Msr), IV, 1819. 37 bn Him, es-Sre, I, 202; bn Sad, et-Tabakt, I, 133. 38 bn Him, es-Sre, I, 317. 39 bn Him, es-Sre, I, 204-211; bn Sad, et-Tabakt, I, 145-146; Belzr, Ensb, I, 99-100. 40 bn Sad, et-Tabakt, I, 133; Belzur, Ensb, I, 138, 405. 41 Ysn, 36/69. 42 Arf, 7/157-158. Bu konuda geni bilgi iin bk. nkal, Ahmet, Hz. Peygamberin mmilii, SFD, s.2, Konya 1986, s. 249-260. 43 Ankebt, 29/48. 44 bn Him, es-Sre, I, 152. 45 bn Him, es-Sre, I, 162-163. 46 Chiliyye dnemi hakemlerinin listesi iin bk. ls, Bulul-Ereb, I-III, Beyrut ts. (Dru-arkil-Arab), I, 308, 328-329, 335, 399, 400; Cevad Ali, el-Mufassal, V, 637-638. 47 bn Sad, et-Tabakt, I, 157. 48 Zuhruf, 43/31. Belzr, Ensb, I, 134. 49 Yazr, Hak Dini Kurn Dili, VII, 51. 50 Ankebt, 29/48. 51 bnl-Cevz, Raslllahn (sav) ocukluu esnasnda akrabas tarafndan putlara mahsus bir bayrama gtrlmek istendiini, ancak onun putlara yaklamayp aypladn ve onlara buzettiini bildirmektedir. bnl-Cevz, el-Vef bi Ahbril-Mustaf, Msr 1966, I, 138. 52 bn Him, es-Sre, I, 210; bn Sad, et-Tabakt, I, 156; Belzr, Ensb, I, 99. 53 Hz. Peygamberin Emin oluuyla ilgili bk. Kapar, M. Ali, Hz. Peygamberin Gvenilirlii, STEM, Yl:1, sy.1, Konya 22003, s. 41-50. Ayrca bk. Algl, Hseyin, Emin, DA, XI, 111. 54 Hz. Peygamberin risletine kadar Mekkedeki hayat ile ilgili deerlendirmeler iin bk. Ali eriati, Muhammedi Tanyalm, (ev. Ali Seyyidolu), Ankara 1995, s. 7-36. 1 Belzr, Ensb, I, 84, 105. Tehanns kavram hakknda geni bilgi ve deerlendirmeler iin bk. Kister, M. J., et-Tehanns: Kelime Anlam zerine Bir Aratrma, (ev. Ali Aksu), Tasavvuf Dergisi, y.2, sy.4, Eyll 200, s. 215-230. 2 Buhr, Bedl-vahy 3; bn Him, es-Sre, I, 249-250; bn Sad, et-Tabakt, I, 194. 3 bn shk, Sre, s. 101; bn Him, es-Sre, I, 250. 4 Alk, 96/1-5. 5 bn Him, es-Sre, I, 252-254, 257; bn Sad, et-Tabakt, I, 194-195; Belzr, Ensb, I, 104-107. 6 Duh, 93/1-11; bn Him, es-Sre, I, 257-258; Belzr, Ensb, I, 108-109. 7 Mddessir, 74/1-5. 8 bn Him, es-Sre, I, 259-262; Belzr, Ensb, I, 111. 9 bn Sad, et-Tabakt, I, 199. 10 bn Him, es-Sre, I, 262-263. 11 Belzr, Ensb, I, 112-113. 12 bn Him, es-Sre, I, 263-264; Belzr, Ensb, I, 113. 13 bn Him, es-Sre, I, 264-265.

14 bn Him, es-Sre, I, 269. 15 bn Him, es-Sre, I, 267-269. 16 bn Him, es-Sre, I, 269-280. 17 bn Him, es-Sre, I, 270. 18 Hicr, 15/94. 19 uar, 26/214-216. 20 bn Him, es-Sre, I, 280-281; Belzr, Ensb, I, 116. 21 Belzr, Ensb, I, 118-119. 22 Buhr, mn 384; Mslim, mn 350, 355; bn Sad, et-Tabakt, I, 200-201; Belzr, Ensb, I, 119-121. 23 bn Sad, et-Tabakt, I, 216. 24 Kurey iinde ayr ayr kabilelerden Mslman olanlarn listeleri iin bk. Watt, W. Montgomery, Muhammed Mekkede, (ev. M. Rami Ayas-Azmi Yksel), Ankara 1986, s. 177189; Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj,s. 86. 25 lk Mslmanlarn ortak zellikleri hakknda bk. Algl, Hseyin, slm Tarihi, I-IV, stanbul 1986, I, 225-227. 26 Ynus 10/18; Enbiy 21/98-99; Furkn 25/55; Ankebt 29/17. 27 bn Him, es-Sre, I, 282; bn Sad, et-Tabakt, I, 199; Belzr, Ensb, I, 115-116. 28 Mide, 5/104. Benzer nitelikteki yetler iin bk. Bakara, 2/170, Lokman 31/21, Sebe, 34/43, Safft, 37/69-71, Zuhruf, 43/22-24. 29 Kapar, M. Ali, Hz. Muhammedin Mriklerle Mnasebeti, stanbul 1987, s. 118; mdddn Hall, Muhammed Aleyhisselm, s. 108-109. 30 bn shk, Sre, s. 170; bn Him, es-Sre, I, 337-338. 31 Apak, Asabiyet, s. 63-69. 32 bn Him, es-Sre, I, 308. 33 bn shk, Sre, s. 187-188; bn Him, es-Sre, I, 313-314. 34 bn Him, es-Sre, II, 22. 35 bn Him, es-Sre, II, 25-28. 36 Belzr, Ensb, I, 128. 37 Belzr, Ensb, I, 145. 38 Mslim, Fedilus- Sahbe 132. 39 sr, 17/95; Enm, 6/9. 40 sr, 17/90-93. 41 Furkn, 25/7. 42 bn Him, es-Sre, I, 315-318; Belzr, Ensb, I, 145-146. 43 bn Him, es-Sre, I, 318-319; Belzr, Ensb, I, 126-127. 44 Mslim, Kader 19. 45 Mslim, Kader19; Tirmiz, Tefsru Sretil-Kamer 6; Belzr, Ensb, I, 142. 46 bn Him, es-Sre, I, 322-335. 47 bn Him, es-Sre, I, 309, 311. 48 bn Sad, et-Tabakt, I, 199; Belzr, Ensb, I, 115. 49 Belzr, Ensb, I, 132. 50 bn Hian, es-Sire, I, 382. 51 Hmeze, 104/1-9. 52 Enbiy, 21/41. Benzer bir yet iin bk. Enm, 6/10. bn Him, es-Sre, II, 35-36. 53 bn Him, es-Sre, II, 34. 54 Kevser, 108/1-3. 55 Hicr, 15/94-96. 56 Necm, 53/60. 57 Belazr, Ensb, I, 44.

58 bn Him, es-Sre, II, 61. 59 bn Him, I, 387; Belzr, Ensb, I, 134. 60 Zuhruf, 43/31. 61 Belzr, Ensb, I, 137, 143. 62 Ysn 3,6/78-79. 63 Nahl, 16/103; bn Him, es-Sre, I, 318. 64 Tekvr, 81/25. 65 uar, 26/192-196. 66 uar, 26/221-223. 67 Duhn 44/14; Tr 52/29; Kalem 68/2. 68 Enbiy 21/ 5; Hkka 69/41-43. 69 bn Him, es-Sre, I, 288-289; Belzr, Ensb, I, 133, 150. 70 Kalem, 68/2, nfitr, 82/22. 71 Meric, 70/40-41. 72 bn Him, es-Sre, I, 313-314. 73 bn Him, es-Sre, I, 320-321. 74 Enm, 6/7. Peygamberlerin ve byclerle fark hakknda deerlendirmeler iin bk. Karada, Cafer, By ve Din, Usl, c.1, sy.1, stanbul 2004, s. 111-135. 75 Furkn 25/5. 76 bn Him, es-Sre, I, 321, 383-384; Belzr, Ensb, I, 139-140. 77 Furkn, 25/4. Ayrca bk. Enfl, 8/31; Enm, 6/25, Nahl, 16/24. 78 Furkn, 25/5. 79 Tr, 52/33-34. 80 Hd, 11/13-14. Ayrca bk. Bakara, 2/23-24. 81 bn shk, Sre,s. 187-188; bn Him, es-Sre, I, 313-314; Belzr, Ensb, 1, 151. 82 bn Him, es-Sre, I, 315-316. 83 Kfirn, 109/1-6. bn Him, es-Sre, I, 388; Belzr, Ensb, I, 134. 84 bn Him, es-Sre, I, 282-286; bn Sa'd, 1, 202-203; Belzr, Ensb, I, 229-232. 85 bn Him, es-Sre, I, 285-286, II, 58-59. 86 Mslim, Hac 344. 87 bn shk, Sre, s. 137-138, 140-142; bn Him, es-Sre, I, 375-380; bn Sad, et-Tabakt, I, 208-210; Belzr, Ensb, I, 233-235. 88 Belzr, Ensb, I, 135-136. 89 bn shk, Sre, s. 145-147; bn Him, es-Sre, II, 14-16; bn Sad, et-Tabakt, I, 210; Belzr, Ensb, I, 235-236. 90 mdddn Hall, Muhammed Aleyhisselm, s. 113. 91 bn Him, es-Sre, II, 56-58; Belzr, Ensb, I, 237. 92 bn Sad, et-Tabakt, I, 211; Belzr, Ensb, I, 121. 93 bn Him, es-Sre, I,380-390; Belzr, Ensb, I, 122-156. 94 bn Him, es-Sre, I, 309-310. 95 Belzr, Ensb, I, 125. 96 Belzr, Ensb, I, 138. 97 Belzr, Ensb, I, 131, 147. 98 bn Him, es-Sre, I, 380-381; Belzr, Ensb, I, 122. 99 bn Him, es-Sre, II, 306-307; Belzr, Ensb, I, 122-123, 401; bnl-Esr, sd'l-be, (thk. Muhammed brahim-Muhammed Ahmed Aur), I-VII, ? 1970 (Kitab-Sib), VII, 384. 100 bn Him, es-Sre, I, 319-320. 101 bn Sad, et-Tabakt, I, 202-203; Belzr, Ensb, I, 230. 102 bn Him, es-Sre, II, 126-127; bn Sad, et-Tabakt, I, 227-228. 103 bn Him, es-Sre, I, 342; Belzr, Ensb, I, 198.

104 Belzr, Ensb, I, 131-132, 148, 197. 105 Enm, 6/53; Belzr, Ensb, I, 156. 106 Buhr, cre 15; Mslim, Sfatl-Kyme 35, bn Him, es-Sre, I, 383; bn Sad, etTabakt, III, 164; Belzur, Ensb, I, 176-177. 107 Meryem, 19/77-79. 108 bn Him, es-Sre, I, 339. 109 bn Him, es-Sre, I, 340; Belzr, Ensb, I, 184-186. 110 bn Him, es-Sre, I, 342; Belzr, Ensb, I, 158. 111 Belzr, Ensb, I, 159-160. 112 Belzr, Ensb, I, 177-178, 195. 113 Belzr, Ensb, I, 196. 114 Mslmanlara uyulanan bask ve ikenceler hakknda geni bilgi iin bk. bn shk, Sre,, s. 169-199; Belzr, Ensb, I, 156-198. 115 bn Him, es-Sre, I, 340-341. 116 bn Sad, et-Tabakt, III, 55. 117 Belzur, Ensbl-Erf, I, 199; bn Abdilberr, el-stib, II, 460. 118 bn Him, es-Sre, I, 380-390. 119 bn Him, es-Sre, I, 270. 120 bn Him, es-Sre, I, 342, II, 110; Belzr, Ensb, I, 158, 160. 121 Belzr, Ensb, I, 176, 179. 122 bn shk, Sre, s. 166; bn Him, es-Sre, I, 336; Belzr, Ensb, I, 162. 123 bn Him, es-Sre, I, 282; Belzr, Ensb, I, 116. 124 bn shk, Sre, s. 151-153; bn Him, es-Sre, I, 311-312. 125 Mslmanlarn Habeistana hicret sebepleri ve hicret edenler hakkndaki deerlendirmeler iin bk. Demircan, Adnan, Nebevi Direni Hicret, stanbul 2000,s. 55-64. 126 bn Him, es-Sre, I, 345-355; bn Sad, et-Tabakt, I, 207-208; Belzr, Ensb, I, 198227. 127 bn shk, Sre, s. 154-157; bn Him, es-Sre, I, 344-365; bn Sad, et-Tabakt, I, 203-204. 128 bn shk, Sre, s. 194; bn Him, es-Sre, I, 358-359. 129 bn Him, es-Sre, I, 359-360. 130 Meryem, 19/1-40. 131 bn Him, es-Sre, I, 361-362. 132 bn shk, Sre,s. 160-165; bn Him, es-Sre, I, 366-375. 133 Garnk: Szlkte beyaz su kuu, kuu, turna, beyaz tenli gen ve gzel kz anlamlarna gelen gurnuk kelimesinin ouludur. Kurey mrikleri putlarnn Allahn kzlar olduklarna inanmlar ve Kbeyi tavaflar esnasnda Lt, Uzz ve dier ncs olan Ment hrmetine. Bunlar ulu kuulardr ve efaatleri umulan varlklardr szlerini tekrarlamlardr. slm literatrnde ise bu kavram, Hz. Muhammedin (sav) mriklerin gnln slm dinine sndrmak istedii bir srada, eytann telkiniyle vahiylere Allah kelm olmayan baz szler kartrdn ve daha sonra da ilah ikazla bunlardan vazgetii idda eden rivayetler mnasebetiyle kullanlmtr. Bu hadise zellikle Necm (53/19-20) ve Hac (22/52-54) yetlerinin nzul sebebiyle alakal tartmalarda gndeme gelmitir. bk. Cerraholu, smail, Garnk, DA, XIII, 361-366. 134 Garnk hadisesi olarak bilinen bu olay iin bk. Cerrholu, smail, Garnik Meselesinin stismarclar, AFD, c.XXIV, Ankara 1981; imek, Sait, Garnik Rivyetinin Tarihi Deeri, Bilgi ve Hikmet, sy.2, stanbul 1993, 147-162; Akseki, Ahmed Hamid, Hteml-Enbiy Hakknda En irkin Bir snadn Reddiyesi, (sad. M. Hayri Krbaolu), slm Aratrmalar, Ankara 1992, c.IV, sy. 2, s. 125-141, sy. 3. s. 199-207. 135 bn shk, Sre, s. 158; bn Him, es-Sre, II, 3-9; Belzr, Ensb, I, 227. 136 Vkd, Kitabul-Mez, (thk. Marsden Jones), I-III, Beyrut 1984, II, 683; bn Him, esSre, IV,3; bn Sad, et-Tabakt, II, 108.Belzr, Ensb, I, 198, 229.

137 bn Him, es-Sre, II, 60-63; bn Sad, et-Tabakt, I, 210-212; Belzr, Ensb, I, 227. 138 bn Him, es-Sre, II, 20; bn Sad, et-Tabakt, I, 212; Belzr, Ensb, I, 237. 139 bn Him, es-Sre, II, 36-50; bn Sad, et-Tabakt, I, 213-215; Belzr, Ensb, I, 255-257. sra ve Mirac hakknda geni bilgi ve deerlendirmeler iin bk. Kd yz, e-if, stanbul 1304, s. 150 vd.; Hamidullah, slm Peygamberi, I, 119-143. 140 bn Him, es-Sre, II, 63-69; bn Sad, et-Tabakt, I, 216-217; Belzr, Ensb, I, 2387238. 141 bn Him, es-Sre, II, 21-25. 142 Medinelilerin Hz. Peygamberin (sav) tebliine olumlu cevap vermelerinin sebepleri hakknda geni bilgi iin bk. Demircan, Hicret, s. 79-82. 143 bn Him, es-Sre, II, 70-71. 144 Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, s. 117; Demircan, Hicret, s. 142-143. 145 Hicret ncesi Medinenin din, siyas, iktisad ve ictima durumu hakknda geni bilgi iin bk. Hasen Hlid, Mctemaul-Medine Kablel-Hicre ve Badeh, Beyrut 1986, s. 23-91. 146 bn Him, es-Sre, II, 204. 147 bn Him, es-Sre, II, 70-73; bn Sad, et-Tabakt, I,218- 219; Belzr, Ensb, I, 239. 148 bn Sad, et-Tabakt, I, 219. 149 bn shk, Sre, I, 219-220. 150 bn Him, es-Sre, II, 73-76; bn Sad, et-Tabakt, I, 219; Belzr, Ensb, I, 239-240. 151 Bu biata katlanlarn listesi iin bk. bn Him, es-Sre, II, 97-110. 152 bn Him, es-Sre, II, 81-84, 97; bn Sad, I, 221-222; Belzr, Ensb, I, 240-255. 153 Kapar, Hz. Muhammedin Mriklerle Mnasebeti, s. 134. 154 bn Him, es-Sre, II, 85-87; Belzr, Ensb, I, 252. 155 Demircan, Hicret, s. 13. 156 l-i mrn, 3/195. 157 Bu konuda geni bilgi iin bk. Demircan, Hicret, s. 36-50. 158 Buhr, Bedul-vahy 1; bn Him, es-Sre, I, 252-254, 257; bn Sad, et-Tabakt, I, 194195; Belzr, Ensb, I, 104-107. 159 Hicret yurdu olarak Medinenin tercih edilmesinin sebepleri hakknda bk. Demircan, Hicret, s. 91-94. 160 bn Him, es-Sre, II, 111-120; bn Sad, et-Tabakt, I, 227-228; Belzr, Ensb, I, 257259. 161 Enfl, 8/ 30 162 Buhr, Menkbul-Ensr 45. 163 bn Him, es-Sre, II, 124-126; bn Sad, et-Tabakt, I, 228; Belzr, Ensb, I, 260-261. 164 bn Him, es-Sre, II, 131-132. 165 Buhr, Menkbul-Ensr 45. 166 Belzr, Ensb, I, 260-261. 167 Tevbe, 9/40. 168 Buhr, Menkbul-Ensr 45. 169 Belzr, Ensb, I, 194, 260. 170 bn Him, es-Sre, II, 130-133: bn Sad, et-Tabakt, I, 228-229; Belzr, Ensb, I, 194, 261. 171 Buhr, Menkbul-Ensr 45; bn Him, es-Sre, II, 134-135;bn Sad, et-Tabakt, I, 235236; Belzr, Ensb, I, 261, 263. 172 bn Him, es-Sre, II, 136-138; bn Sad, et-Tabakt, I, 227-233. 173 bn Him, es-Sre, II, 139-140; Belzr, Ensb, I, 263-264. 174 Tevbe, 9/108. 175 bn Him, es-Sre, II, 138-139. 176 Buhr, Menkbul-Ensr 46.

177 bn Him, es-Sre, II, 139-141; bn Sad, et-Tabakt, I, 235-237; Belzr, Ensb, I, 264266. 178 Belzr, Ensb, I, 269-270. 179 Demircan, Hicret, s. 147-157. 180 Ali eriati, slm Sosyolojisi zerine, stanbul 1980, s. 50-51. 1 bn Him, es-Sre, II, 141-143; bn Sad, et-Tabakt, I, 239-241. 2 bn Sad, et-Tabakt, I, 255-256. 3 Suffenin faaliyetleri hakknda bk. Kten, Akif, Asr- Saadette Suffe Ashb, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slm, (ed.Vecdi Akyz), I-V, stanbul 1994, IV, 381-416. 4 Bu konuda bk. Vel, Abdullah Ksm, el-Mescid ve Nethl-ctim Al MedritTarih, Beyrut 1990, s. 13-87. 5 bn Him, es-Sre, II, 150-152; bn Sad, et-Tabakt, I, 238-239; Belzr, Ensb, I, 270271. 6 Enfl, 8/74-75. Hicret edenlere vaat edilen mkfatlarla ilgili baka yetler iin bk. Bakara, 2/218, l-i mrn, 3/195, Nis, 4/100, Tevbe, 9/20-22, Hacc, 22/55. 7 Enfl, 8/72. 8 Enfl, 8/75. 9 bn Sad, et-Tabakt, I, 238. 10 l-i mrn, 3/103. 11 bn Habb, Kitabul-Muhabber, s. 70-71. 12 bn Sad, et-Tabakt, I, 238-329. 13 bn Sad, et-Tabakt, I, 238. 14 Kapar, Hz. Muhammedin Mriklerle Mnasebeti, s. 144-145. 15 Ensr-Muhcir kardelii hakknda bk. Hasen Hlid, Mctemeul-Medine s. 135-153. 16 Hamidullah, slm Peygamberi, I, 188-189. 17 Anlama maddeleri ve deerlendirmeler hakknda bk. Hamidullah, slm Peygamberi,I, 189-210. 18 bn Him, es-Sre, II, 147-150. 19 Tu, Salih, slm lkelerinde Anayasa Hareketleri, stanbul 1969, s. 30-31. 20 Medinede yeni toplum oluumu hakkndaki deerlendirmeler iin bk. Hasen Hlid, Mctemeul-Medine, s. 153-153-169. 21 Bu konuda geni bilgi iin bk. Oki, M. Tayyib, slmiyette lk Nfus Saym, AFD, Ankara 1960, sy. VII, s. 11-20. 22 Buhr, Cihd 181; Mslim, mn 235; bn Mce, Fiten 23. 23 Bakara, 2/144. 24 bn Him, es-Sre, II, 198-199, 256; bn Sad, et-Tabakt, I, 241-244; Belzr, Ensb, I, 271. 25 bn Sad, et-Tabakt, I, 246-249; Belzr, Ensb, I, 271-274. 26 Eb Dvd, Harc 23. 27 bn Him, es-Sre, II, 90. 28 Hacc, 22/39-40. 29 Bakara, 2/190. 30 Bu konuda geni bilgi iin bk. zdemir, Serdar, Hz. Peygamberin Seriyyeleri, stanbul 2001, s. 15-87. 31 Vkd, Mez, I, 9-19; bn Him, es-Sre, II, 241-252; bn Sad, et-Tabakt, II, 5-10. Belzr, Ensb, I, 287, 371. Seriyye faaliyetleri sadece Medineye hicretin balangcna deil, sonraki dnemlerde de ihtiya duyulduka devam ettirilmitir. Nitekim Uhud ile Hendek sava arasnda Hz. Peygamberin (sav) idaresinde Ztr-Rika ve Dmetl-Cendel gazveleri dzenlenmitir. (Vkd, Mez, I, 395-404; bn Him, es-Sre, III, 213-220, 224; bn Sad, et-

Tabakt, II, 61-63). Benzer ekilde Ben Kureyza gazvesinden sonra da Ben Lihyan ve Zkarad gazveleri tertip edilmitir. (bn Him, es-Sre, III, 292-302; bn Sad, et-Tabakt, II, 74-78). 32 Bakara, 2/ 217. 33 Vkd, Mez, I, 19; bn Him, es-Sre, II, 252-256; bn Sad, et-Tabakt, II, 10-11; Belzr, Ensb, I, 371-372. 34 bn Sad, et-Tabakt, II, 13. 35 Eb Dvd, Harc 23. 36 Vkd, Mez, I, 27-28; bn Him, es-Sre, II, 257. 37 Vkd, Mez, I, 19-27, 46-52; bn Him, es-Sre, II, 257-258, 263-268; bn Sad, etTabakt, II, 12. 38 Vkd, Mez, I, 28-31, 41; bn Him, es-Sre, II, 269-270; bn Sad, et-Tabakt, II, 13; Belzr, Ensb, I, 290. 39 Vkd, Mez, I, 31-36. 40 Vkd, Mez, I, 43; bn Him, es-Sre, II, 270; bn Sad, et-Tabakt, II, 13. 41 Vkd, Mez, I, 43-44. 42 Vkd, Mez, I, 36-38; bn Him, es-Sre, II, 260-261, 301; bn Sad, et-Tabakt, II, 14; Belzr, Ensb, I, 291-292. 43 Vkd, Mez, I, 44-45; bn Him, es-Sre, II, 271; Belzr, Ensb, I, 291. 44 Vkd, Mez, I, 63-67; bn Him, es-Sre, II, 274-276; bn Sad, et-Tabakt, II, 16. 45 Vkd, Mez, I, 53-54; bn Him, es-Sre, II, 271-272; bn Sad, et-Tabakt, II, 15; Belzr, Ensb, I, 293. 46 bn Him, es-Sre, II, 281, 320. 47 bn Him, es-Sre, II, 291. 48 bn Him, es-Sre, II, 281. 49 bn Him, es-Sre, II, 300. 50 bn Him, es-Sre, III, 3. 51 Vkd, Mez, I, 70. 52 bn Him, es-Sre, II, 291. 53 Vkd, Mez, I, 68-69; bn Him, es-Sre, II, 277-278; bn Sad, et-Tabakt, II, 17, 2324. 54 bk. Saram, Emev-Him likileri, s. 329; Demircan, Adnn, slm Tarihinin lk Asrnda ktidar Mcadelesi, stanbul 1996, s. 301. 55 Enfl, 8/8-12. 56 l-i mrn 3/123-127. 57 Vkd, Mez, I, 70-80; bn Him, es-Sre, II, 285-286; bn Sad, et-Tabakt, II, 16. 58 Vkd, Mez, I, 81. 59 l-i mrn, 3, 13. 60 Vkd, Mez, I, 128-130, 138-144, 145-147, 147-152; Belzr, Ensb, I, 296-306. 61 Vkd, Mez, I, 42; bn Him, es-Sre, II, 300, 365-374; bn Sad, et-Tabakt, II, 17-18. 62 Vkd, Mez, I, 113-114; bn Him, es-Sre, II, 298. 63 Vkd, Mez, I, 99-103. 64 Mslim, Cihd 58; Tirmiz, Cihd 34; Vkd, Mez, I, 105-111; bn Him, es-Sre, II, 316. 65 Vkd, Mez, I, 130-131; bn Him, es-Sre, II, 303-304. 66 bn Him, es-Sre, II, 314-315; bn Sad, et-Tabakt, I, 18. 67 bn Sad, et-Tabakt, II, 22. 68 Vkd, Mez, I, 181-182; bn Him, es-Sre, III, 47-48; bn Sad, et-Tabakt, II, 30; Belzr, Ensb, I, 310. 69 Vkd, Mez, I, 199-20, 203-204; bn Him, es-Sre, III, 64-67; bn Sad, et-Tabakt, II, 37; Belzr, Ensb, I, 312-313. 70 Vkd, Mez, I, 209-214; bn Sad, et-Tabakt, II, 38-39; Belzr, Ensb, I, 314-315.

71 Vkd, Mez, I, 219; bn Him, es-Sre, III, 67-68, 70; Belzr, Ensb, I, 315. 72 Vkd, Mez, I, 219-220, 224-225; bn Him, es-Sre, III, 69-70; bn Sad, et-Tabakt, II, 39-40, 47. 73 Vkd, Mez, I, 229-296; bn Him, es-Sre, III, 84-92; bn Sad, et-Tabakt, II, 40-42, 44-48; Belzr, Ensb, I, 318-321. 74 bn Sad, et-Tabakt, II, 47. 75 Vkd, Mez, I, 296-297;bn Him, es-Sre, III, 99-100; Belzr, Ensb, I, 327. 76 bn Him, es-Sre, III, 220; bn Sad, et-Tabakt, II, 59-60. 77 Vkd, Mez, I, 300-307; bn Him, es-Sre, III, 129-134; bn Sad, et-Tabakt, I, 47; Belzr, Ensb, I, 328-334. 78 Vkd, Mez, I, 311; bn Him, es-Sre, III, 77-78. 79 Vkd, Mez, I, 285-286; bn Him, es-Sre, III, 74-76; bn Sad, et-Tabakt, II, 42-43. 80 Uhud savayla ilgili yetler hakknda bk. l-i mrn, 3/1212, 122, 140, 144, 153, 154, 155, 165, 166. 81 Vkd, Mez, I, 384-389; bn Him, es-Sre, III, 107-110. 82 Vkd, Mez, II, 441-443; Belzr, Ensb, I, 343. 83 Vkd, Mez, II, 443-444; bn Him, es-Sre, III, 224-226, 230; bn Sad, et-Tabakt, II, 65-66. 84 Vkd, Mez, II, 444-446; Belzr, Ensb, I, 343. 85 Vkd, Mez, II, 454; bn Him, es-Sre, III, 226-230, 235; bn Sad, et-Tabakt, II, 9967. 86 bn Him, es-Sre, III, 230-231. 87 Vkd, Mez, II,464-466, 471-472, 491; bn Him, es-Sre, III, 233, 235; bn Sad, etTabakt, II, 67-68. 88 Vkd, Mez, II, 454-456; bn Him, es-Sre, III, 231-233; bn Sad, et-Tabakt, II, 71. 89 Vkd, Mez, II, 470-488; bn Him, es-Sre, III, 240-242; bn Sad, et-Tabakt, II, 69. 90 Ahzb, 33/9. 91 Ahzb, 33/25. 92 Vkd, Mez, II, 488-490; bn Him, es-Sre, III, 243-244; bn Sad, et-Tabakt, II, 69, 71. 93 bn Him, es-Sre, III, 266. 94 Vkd, Mez, II, 572-579; bn Him, es-Sre, III, 321-323; bn Sad, et-Tabakt, II, 95. 95 Vkd, Mez, II, 593-600; bn Him, es-Sre, III, 325-329; bn Sad, et-Tabakt, II, 96. 96 Vkd, Mez, II, 600-603; bn Him, es-Sre, III, 329-330. 97 Fetih, 48/18-19. 98 Vkd, Mez, II, 603-607, 611-612; bn Him, es-Sre, III, 331-332; bn Sad, etTabakt, II, 97-98, 101-102; Belzr, Ensb, I, 349-350. 99 Vkd, Mez, II, 607-609; bn Sad, et-Tabakt, II, 98. 100 Vkd, Mez, II,617-624; bn Him, es-Sre, III, 334; bn Sad, et-Tabakt, II, 104-105. 101 Fetih, 48/1-3. 102 Vkd, Mez, II, 741-750; bn Him, es-Sre, III, 289-291; bn Abdilberr, el-stb, III, 1185; bnl-Esr, sdl-be, IV, 244. 103 Vkd, Mez, II, 624-633; bn Him, es-Sre, III, 338. 104 Vkd, Mez, II, 731-741; bn Him, es-Sre, IV, 12; bn Sad, et-Tabakt, II, 120-123. 105 Belzr, Futhul-Buldn, (thk. Abdullah Ens et-Tabb-mer Ens et-Tabb), Beyrut 1987, s. 49-50; Belzr, Ensb, I, 353. 106 Vkd, Mez, II, 781; bn Him, es-Sre, IV, 31. 107 Vkd, Mez, II, 783-784. 108 Vkd, Mez, II, 789, bn Him, es-Sre, IV, 31-38; bn Sad, et-Tabakt, II, 134 ; Belzr, Futh, s. 50-51.

109 Vkd, Mez, II, 786-787. 110 Vkd, Mez, II, 785, 788, 792-795; bn Him, es-Sre, IV, 38-39; bn Sad, et-Tabakt, II, 134; Belzr, Futh, s. 51. 111 Vkd, Mez, II, 799-802, 806 ; bn Sad, et-Tabakt, II, 135; Belzr, Ensb, I, 355. 112 Vkd, Mez, II, 814-822; bn Him, es-Sre, IV, 39-47; bn Sad, et-Tabakt, II, 135; Belzr, Ensb, I, 355. 113 Vkd, Mez, 823; bn Him, es-Sre, IV, 47; Belzr, Futh, s. 52, 54-55. 114 Vkd, Mez, II, 825; bn Him, es-Sre, IV, 49-51; bn Sad, et-Tabakt, II, 136; Belzr, Futh, s. 54. 115 Vkd, Mez, II, 825-826; bn Him, es-Sre, IV, 48-50; bn Sad, et-Tabakt, II, 136; Belzr, Futh, s. 53. 116 Vkd, Mez, II, 827-828; bn Him, es-Sre, IV, 54. 117 sr, 15/81. 118 Vkd, Mez, II, 832-835; bn Him, es-Sre, IV, 56; Belzr, Futh, s. 55; Belzr, Ensb, I, 355. 119 Vkd, Mez, II, 835-837; bn Him, es-Sre, IV, 54-55, 59; bn Sad, et-Tabakt, II, 136-137, 143. 120 Vkd, Mez, II, 857-862; Belzr, Futuh, s. 55-56. 121 Vkd, Mez, II, 846-857; bn Him, es-Sre, IV, 51-53, 60-61; bn Sad, et-Tabakt, II, 136, 141; Belzr, Ensb, I, 357-364. 122 zel, Ahmet, Muhammed, DA, XXX, 435. 123 bn Him, es-Sre, IV, 59. 124 Vkd, Mez, I, 354-362; bn Him, es-Sre, III, 178-182; bn Sad, et-Tabakt, II, 5556. 125 Buhr, Mez 28; Vkd, Mez, I; 346-347; bn Sad, et-Tabakt, II, 51-52. 126 Vkd, Mez, I, 347-349, 352-353; bn Him, es-Sre, III, 193-196; bn Sad, et-Tabakt, II, 51-53. 127 Mslim, Mescid 297;Vkd, Mez, I,349-350; bn Sad, et-Tabakt, II, 53-54. 128 Vkd, Mez, II, 753-754; bn Sad, et-Tabakt, II, 127. 129 Vkd, Mez, I, 404-405. 130 Vkd, Mez, I, 405-408; bn Him, es-Sre, III, 302; bn Sad, et-Tabakt, II, 63-64; Belzr, Ensb, I, 343. 131 Vkd, Mez, 408-411; bn Him, es-Sre, IV, 295; bn Sad, et-Tabakt, II, 64; Belzr, Ensb, I, 343. 132 Vkd, Mez, I, 411-413; bn Him, es-Sre, III, 306-308; bn Sad, et-Tabakt, II, 64. 133 Buhr, Mez 34; Ahmed b. Hanbel, Msned, I-V, Beyrut ts., IV, 195. 134 Vkd, Mez, II, 426-435; bn Him, es-Sre, III, 310-315. 135 Nr, 24/11-12. 136 bn Him, es-Sre, III, 313. 137 bn Him, es-Sre, IV, 298. 138 Vkd, Mez, III, 885-889, 897; bn Him, es-Sre, IV, 80-82, bn Sad, et-Tabakt, II, 149-150; Belzr, Ensb, I, 3 364-365. 139 Vkd, Mez, III, 889-891; bn Him, es-Sre, IV, 82-83; bn Sad, et-Tabakt, II, 150. 140 Tevbe, 9/25-26. 141 Vkd, Mez, III, 897-909; bn Him, es-Sre, IV, 85-92; bn Sad, et-Tabakt, II,150151; Belzr, Ensb, I, 365. 142 Vkd, Mez, III, 914-917; Belzr, Ensb, I, 365. 143 Vkd, Mez, III, 910; bn Him, es-Sre, es-Sre, IV, 86. 144 Vkd, Mez, III, 910-911.

145 Vkd, Mez, III, 923-938; bn Him, es-Sre, IV, 121-129; bn Sad, et-Tabakt, II, 158-159; Belzr, Futh, s. 74-75. 146 Vkd, Mez, III, 939-943; bn Him, es-Sre, IV, 130-131; bn Sad, et-Tabakt, II, 152. 147 Vkd, Mez, III, 913-914; bn Him, es-Sre, IV, 100-101. 148 Vkd, Mez, II, 944-945; bn Him, es-Sre, IV, 134-137; bn Sad, et-Tabakt, II, 152153. 149 bn Sad, et-Tabakt, II, 154. 150 Vkd, Mez, III, 956-958; bn Him, es-Sre, IV, 141-143. 151 Vkd, Mez, III, 949-956; bn Him, es-Sre, IV, 131-133; bn Sad, et-Tabakt, II, 153-154, 155-156. 152 Vkd, Mez, III, 958-960; bn Him, es-Sre, IV, 143-144; bn Sad, et-Tabakt, II, 154. 153 bn Him, es-Sre, II, 163-164. 154 bn Him, es-Sre, es-Sre, II, 160-164, 204-205. 155 bn Him, es-Sre, II, 210. 156 bn Him, es-Sre, II, 166-174. Bu konuda rnekler ve deerlendirmeler iin bk. Sezikli, Ahmet, Hz. Peygamber Devrinde Nifak Hareketleri, Ankara 1994, s. 52-60. 157 bn Him, es-Sre, II, 174-177. 158 Buhr, lim 47; bn Him, es-Sre, II, 191-192, 213-218. 159 bn Him, es-Sre, II, 219-220. 160 Enfl, 8/58. 161 Vkd, Mez, I, 176-177; bn Him, es-Sre, III, 50-51;bn Sad, et-Tabakt, II, 29; Belzr, Ensb, I, 308-309. 162 Vkd, Mez, I, 177-180; bn Him, es-Sre, III, 51-53; bn Sad, et-Tabakt, II, 29-30. 163 Vkd, Mez, I, 363-164; bn Sad, et-Tabakt, II, 53; Belzr, Ensb, I, 339. 164 Vkd, Mez, I, 364-368. 165 Har, 59/11. 166 Vkd, Mez, I, 368-380; bn Him, es-Sre, III, 199-201; bn Sad, et-Tabakt, II, 5758. 167 Belzr, Futh, s. 27-31; Belzr, Ensb, I, 518. 168 Vkd, Mez, II, 458-460; bn Him, es-Sre, III, 231-233. 169 Vkd, Mez, II, 497-510; bn Sad, et-Tabakt, II, 29. 170 Vkd, Mez, II, 510-515; bn Him, es-Sre, III, 249-251; bn Sad, et-Tabakt, II, 7475; Belzr, Futh, s. 32-33. 171 Ahzb, 33/26-27. 172 bn Him, es-Sre, III, 251-253. 173 bn Him, es-Sre, III, 255-256. 174 bn Him, es-Sre, III, 286-288. 175 Vkd, Mez, I, 184-193; bn Sad, et-Tabakt, II, 31-34; Belzr, Ensb, I, 374. 176 Belzr, Ensb, I, 343. 177 bn Sad, et-Tabakt, II, 80-84. 178 Vkd, Mez, II, 638-643; bn Him, es-Sre, III, 344. 179 Vkd, Mez, II, 653-670; bn Him, es-Sre, III, 349-350; bn Sad, et-Tabakt, II, 106107, 111-112. 180 Vkd, Mez, II,673-675; bn Him, es-Sre, III, 344-345, 350-351, IV, 296; bn Sad, et-Tabakt, II, 108. 181 Vkd, Mez, II, 690-691; bn Sad, et-Tabakt, II, 113-114; Belzr, Futh, s.33-41; Belzr, Ensb, I, 352.

182 Vkd, Mez, II, 706-707; bn Him, es-Sre, III, 351-352, 368; Belzr, Futh, s. 4147; Belzr, Ensb, I, 352. 183 Vkd, Mez, II, 709-711; bn Him, es-Sre, III, 353; Belzr, Futh, s. 47; Belzr, Ensb, I, 352-353. 184 Vkd, Mez, II, 71; Belzr, Futh, s. 48. 185 Vkd, Mez, II, 710-711; bn Him, es-Sre, III, 363-367; Belzr, Futh, s. 33-49. 186 bn Sad, et-Tabakt, I, 262-263; Belzr, Futh, s. 104. 187 Vkd, Mez, II, 755-756; bn Sad, et-Tabakt, II, 128. 188 Buhr, Cihd 7, 183; Vkd, Mez, II, 756-763; bn Him, es-Sre, IV, 22-23; bn Sad, et-Tabakt, II, 128-129. 189 Vkd, Mez, II, 763-765; bn Him, es-Sre, IV, 21-24; bn Sad, et-Tabakt, I, 129130. 190 Vkd, Mez, II, 770-771; bn Sad, et-Tabakt, II, 131. 191 Vkd, Mez, III, 990-991; bn Him, es-Sre, IV, 159; bn Sad, et-Tabakt, II, 165. 192 Tevbe, 9/117. 193 Belzr, Ensb, I, 368. 194 Tevbe, 9/38-41. 195 Tevbe, 9/41-42. 196 Buhr, Mez 79; Mslim, Tevbe, 35; Vkd, Mez, III, 996-999; bn Him, es-Sre, IV, 162; bn Sad, et-Tabakt, II, 166. 197 bn Him, es-Sre, IV, 163-164. 198 Vkd, Mez, III, 993-994; bn Him, es-Sre, IV, 161-162. 199 Vkd, Mez, III, 991; bn Him, es-Sre, IV, 161. 200 Vkd, Mez, III, 1002; bn Him, es-Sre, IV, 162. 201 Buhr, Mez 78; Tirmiz, Menkb 21; bn Him, es-Sre, IV, 163. 202 Vkd, Mez, III, 1015. 203 Vkd, Mez, III, 1025-1047; bn Him, es-Sre, IV, 169-170; bn Sad, et-Tabakt, II, 166; Belzr, Futh, s. 79-85. 204 bn Him, es-Sre, IV, 170. 205 Hz. Peygamberin (sav) Medine dneminde Hristiyanlarla ilikileri hususunda geni bilgi iin bk. Aar, Murat, Hz. Muhammedin Hristiyanlarla Mcadele Stratejisi, stanbul 2003, s. 100131. 206 bn Him, es-Sre, II, 234-235; Medinedeki mnafklar hakknda bk. Belzr, Ensb, I, 274-287. 207 Buhr, Merd 15, Edeb 115, Tesru Sreti l-i mrn 15; Mslim, Cihd 116; bn Him, es-Sre, II, 236-237. 208 Buhr, Sulh 1; Mslim, Cihd 117. 209 Vkd, Mez, II, 497-510; bn Sad, et-Tabakt, II, 29. 210 Vkd, Mez, I, 368-380; bn Him, es-Sre, III, 199-201; bn Sad, et-Tabakt, II, 5758. Medinede Mnafk-Yahud ittifak hakknda deerlendirmeler iin bk, Sezikli, Hz. Peygamber Devrinde Nifak Hareketleri, s. 52-60. 211 bn Him, es-Sre, III, 67-68, 70. 212 bn Him, es-Sre, III, 226. 213 Ahzb, 33/12. 214 Buhr, Tefsru Sretil-Mnfikn 1, 2; Mslim, Tefsr 64. 215 bn Him, es-Sre, III, 303. 216 Vkd, Mez, II, 415-419; bn Him, es-Sre, III, 305. 217 Allah Raslnn (sav) mnafklara kar uygulad siyaset hakknda bk. Sezikli, Hz. Peygamber Devrinde Nifak Hareketleri, s. 173-214.

218 Buhr, Mez 34, Tefsru Sretin-Nr 6, 11; Mslim, Tevbe 56;Vkd, Mez, II, 431432; bn Him, es-Sre, III, 312-313. 219 bn Him, es-Sre, 159-160. 220 Vkd, Mez, III, 995-996; bn Sad, et-Tabakt, II, 165. 221 bn Him, es-Sre, IV, 159-160. 222 Taber, Cmiul-Beyn, I-XXX, Msr 1968, X, 196-197. 223 Tevbe, 9/81. 224 Vkd, Mez, III, 1003-1005; Belzr, Ensb, I, 275. 225 Vkd, Mez, III, 1004. 226 bn Him, es-Sre, IV, 166-169. 227 Tevbe, 9/64-66. 228 Vkd, Mez, III, 1005-1012. 229 Vkd, Mez, III, 1039. 230 Tevbe, 9/74. 231 Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 453. 232 Vkd, Mez, III, 1042-1044. 233 Tevbe, 9/107-108. 234 Vkd, Mez, III, 1048-1049; bn Him, es-Sre, IV, 173-174. 235 Koyiit, Talat, Abdullah b. bey b. Sell, DA, I, 140. 236 Vkd, Mez, III, 1057; bn Sad, et-Tabakt, II, 65. 237 Mslim, Sfatl-Mnfikn 3; bn Mce, Ceniz 31; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 18; Vkd, Mez, 1057. 238 Buhr, Tefsru Sretit-Tevbe 12, 13; Tirmiz, Tefsr 10; bn Him, es-Sre, IV, 196-197. 239 Onlardan len kimsenin namazn asla klma, mezar banda da durma. nk onlar Allah ve onun elisini inkra yeltendiler ve bu gnah iinde ldler. (Tevbe, 9/84). 240 Vkd, Mez, Mez, III, 1057-1058; bn Him, es-Sre, es-Sre, IV, 196-197. 241 Taberi, Cmiul-Beyn, X, 206. 242 bn Sad, et-Tabakt, II, 65. 243 bn Him, es-Sre, III, 305. 244 Tirmiz, Tefsr 10; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 18; bn Him, es-Sre, IV, 197. Hz. Peygamberin Medinedeki mnafklarla ilgili uygulamalar hakknda geni bilgi iin bk. Sezikli, Hz. Peygamber Devrinde Nifak Hareketleri, s. 25-155; Demircan, Adnan, Hz. Peygamber Devrinde Mnafklar, Konya 1996, s. 41-131; Yldz, Abdullah, Hz. Peygamber ve Gizli Dmanlar, stanbul 2000, s. 187-217. 245 bn Him, es-Sre, IV, 254-255; bn Sad, et-Tabakt, I, 259-291. 246 bn Sad, et-Tabakt, I, 259-291. 247 bn Sad, et-Tabakt, I, 258-259. 248 bn Sad, et-Tabakt, I, 295. 249 bn Sad, et-Tabakt, I, 259-260. Ayrca bk. Fayda, slmiyetin Gney Arabistana Yayl, s. 66-76. 250 bn Sad, et-Tabakt, I, 260; Belzr, Ensb, I, 448-449. 251 bn Sad, et-Tabakt, I, 261. 252 bn Sad, et-Tabakt, I, 262. 253 bn Sad, et-Tabakt, I, 262-263. 254 bn Sad, et-Tabakt, I, 263; Belzr, Futh, s. 107-109 255 bn Sad, et-Tabakt, I, 265. 256 bn Sad, et-Tabakt, I, 265-291. 257 bn Him, es-Sre, IV, 15-31; bn Sad, et-Tabakt, II, 128-131. 258 bn Sad, et-Tabakt, I, 291-364. 259 bn Him, es-Sre, IV, 205.

260 bn Sad, et-Tabakt, I, 291-364. 261 bn Sad, et-Tabakt, I, 356-357; Belzr, Futh, s. 85-89. Bu konuda ayrca bk. Fayda, slmiyetin Gney Arabistana Yayl, s. 24-34. 262 bn Sad, et-Tabakt, I, 316. 263 bn Him, es-Sre, IV, 206-232, 243-246; bn Sad, et-Tabakt, I, 357. 264 Hucurt, 49/16-18; bn Sad, et-Tabakt, I, 292-293. 265 bn Him, es-Sre, IV, 206-213; bn Sad, et-Tabakt, I, 295. 266 Hucurt, 49/4-5. 267 Vkd, Mez, III, 966-970; bn Him, es-Sre, IV, 182-186; bn Sad, et-Tabakt, I, 312-313. 268 bn Him, es-Sre, IV, 246-247. 269 Hucurt, 49/14. 270 Bu konuda geni bilgi iin bk. ok, Bayriye slmdan Dnenler ve Yalanc Peygamberler, stanbul 1982, s. 38-118; Ar, M. Salih, Hz. Eb Bekir ve Ridde Savalar, stanbul 1996, s. 90-94; Apak, Asabiyet, s. 112-122. 271 Vkd, Mez, III, 1077. 272 Tevbe, 9/1-28; Buhr, Salt 2, 10, Hac 67, Mez 66, Tefsru Sretit-Tevbe 2, 3, 4, Cizye 16; Mslim, Hac 435; Tirmiz, Hac 44; Vkd, Mez, III, 1078-1079; bn Him, es-Sre, IV, 188-192; bn Sad, et-Tabakt, II, 168-169. Mriklere verilen ltimatom ve sonular hakknda bk. Kapar, Hz. Muhammedin Mriklerle Mnasebeti, s. 270-285. 273 Vkd, Mez, III, 1089-1091; bn Him, es-Sre, IV, 248-249; bn Sad, et-Tabakt, II, 172-173. 274 Vkd, Mez, III, 1096-1102. 275 Vkd, Mez, III, 1103; bn Him, es-Sre, IV, 250-252; bn Sad, et-Tabakt, II, 184186. 276 Vkd, Mez, III, 1108-1115; bn Sad, et-Tabakt, II, 174-184. 277 bn Him, es-Sre, IV, 252-253. 278 Mide, 5/3; Nasr, 110/1-3; bn Sad, et-Tabakt, II, 192. 279 Buhr, Bed1-vahy 5, Menkb 25; bn Sad, et-Tabakt, II, 194-195. 280 bn Sad, et-Tabakt, II, 194-196. 281 bn Him, es-Sre, IV, 291-292; bn Sad, et-Tabakt, II, 203-205. 282 bn Sad, et-Tabakt, II, 192-193. 283 bn Sad, et-Tabakt, II, 205-206. 284 bn Him, es-Sre, IV, 298-299; bn Sad, et-Tabakt, II, 228-231; Belzr, Ensb, I, 546547. 285 bn Him, es-Sre, IV, 292; bn Sad, et-Tabakt, II, 231-233. 286 bn Him, es-Sre, IV, 301-303; bn Sad, et-Tabakt, II, 215-224; Belzr, Ensb, I, 554561. 287 bn Him, es-Sre, IV, 302, 304. 288 bn Him, es-Sre, IV, 305; bn Sad, et-Tabakt, II, 260-262, 272-274; Belzr, Ensb, I, 548-549. 289 l-i mrn 3/144. 290 bn Him, es-Sre, IV, 305-306, 316; bn Sad, et-Tabakt, II, 266-272; Belzr, Ensb, I, 565-566. 291 bn Sad, et-Tabakt, II, 263, 275-281; Belzr, Ensb, I, 569-571. 292 bn Sad, et-Tabakt, II, 281-287; Belzr, Ensb, I, 571-572. 293 bn Him, es-Sre, IV, 312-315; bn Sad, et-Tabakt, II, 288-305; Belzr, Ensb, I, 573574, 577-578. 294 Buhr, Humus 1, Nafakt 3; Mslim, Cihd 49, 56; bn Sad, et-Tabakt, II, 314-317; Belzr, Ensb, I, 519.

295

bn Sad, et-Tabakt, II, 242-245.