Abdlmelik B.

Mervan (65-86/ 685-705)

A- HALFELK NCES HAYATI Mervan b. el-Hakemin olu Abdlmelik, 26/647 ylnda Medinede dodu. ocukluu ve genlii Medine'de geirip dirayetli, akll, edip, fasih konuan, ak szl ve kimsenin knamasndan ekinmeyen bir yapda temayz etmitir. Medinedeki ilim adamlarndan tefsir, hadis ve fkh okumutur. Muaviye b. Ebi Sfyan, hilminden dolay Ahkm olarak isimlendirilirken Abdlmelik sert tabiat ve ihtiyatkr olmasndan dolay Ahzam olarak vasflandrlmtr. Emevi devletinin 2. kurucusu saylan Abdlmelikin iyi bir devlet adam olmasnda, babas Mervan'n gerek Hz. Osman, gerekse Muaviye dneminde valiliklerde bulunmasnn da rol vardr. zellikle Hz. Osman dneminde onlarn devlet ilerine yaknl bir valilikten daha da te idi. Hz. Osman ehid edildiinde babasyla birlikte onun evindeydi. On alt yanda da halife Muaviye tarafndan Medine divan reisliine tayin edildi ve Medineli birliklerin banda Bizans'a kar yaplan bir sefere itirak etti. (42/662-63) Bu tarihten sonra Medine'de babasnn yannda kald ve hemen hibir askeri harekta katlmad. Ancak Muviye'nin lmnden sonraki iktidar mcadelelerine ahit oldu. Hz. Hseyin'in Kerbela'da ehid edilmesinin ardndan Medinelilerin Yezid'i hal etmeleri zerine, Medine'de bulunan 1000 kadar meyyeli Mervan b. Hakem'in evinde toplanarak mdafaaya ekildiler ve Dmak'a haber gndererek yardm istediler. Yezid, Mslim b. Ukbe el-Mrri kumandasnda 12.000 kiilik bir orduyu Medine'ye gnderdi. Ancak bu srada Medine'deki meyyeliler serbest braklmlard. Abdlmelik'in de iinde bulunduu bu grup yolda Mslim'e rastlad. Mslim, Medine'nin kuzeydo usunda yer alan Harre'de karargh kurmutu. 27 Zilhicce 63 tarihinde yaplan savata Medineliler malp oldular. Harre Sava'na katlan Abdlmelik, muhtemelen Mekke'nin neticesiz kalan muhasarasna da itirak etmitir.

B- HALFEL VE DNEMNDEK POLTKA Halifelie Geii ve Politik Durum Mervan b. el- Hakem, Msr dnnde nce kendisine sonra Abdlmelik ve Abdlazize biat almt. Mervann 65/685 tarihinde lm zerine Abdlmelik halifelie geti. Ancak halifeliini yalnz Suriye ve Msr tand. Abdullah b. Zbeyr; Irakn bir ksm, Hicaz, Yemen ve Horasana; Irakta Muhtar b. Ebi Ubeyd es-Sakafi; deiik blgelerde ise Hariciler hkm srmekteydi. Bu nedenle Abdlmelik, devlet bakanlnn ilk yllarn Emevi devletinin snrlarn yeniden egemenlii ve kontrol altna almaya, siyasi hkimiyetini tesis etmeye harcad. Muhtar b. Ebi Ubeyd es-Sakafi ile Mcadelesi Muhtar b. Ebi Ubeyd es-Sakafi, Hz. Ali ve Hz. Hseyin taraftarl ve onlarn adna hareket ettiini syleyen bir kimsedir. Fakat Muhtarn bu tavr Hz. Ali evlad ve taraftarlar tarafndan samimi bulunmam ve kendisine pheyle baklmtr. zellikle Yezd b. Muaviye dneminden itibaren Muhtar, Emevi kart hareketlerin iinde olmutur. Mekke kuatmasnda Abdullah b. Zbeyr ile birlikte hareket etmise de bn Zbeyr'den umduu ilgiyi grememitir. Bylelikle 66/685 ylnda ona kar harekete geerek valiyi ehirden kovup Kufe'nin ynetimini eline geirmitir. Ksa bir sre iinde Basra hari Azerbaycan, Isfahan, Hemedan ve Musula egemen g olarak valilerini tayin etmitir. Esasnda bu durum Abdlmelik'ten ok bn Zbeyr'i ilgilendiriyordu. Fakat devletin eski snrlarn hkimiyetine almak isteyen Abdlmelik'i de megul etmekteydi. Bu nedenle Abdlmelik, Iraktaki direnii krmak iin babas Mervan tarafndan grevlendirilen Ubeydullah b. Ziyad'dan grevine devam etmesini istedi. Ubeydullah ordusu Hz. Hseyin taraftarlarndan oluan ve Kerbeladaki tavrlarndan dolay kendilerini sulu hisseden Sleyman b. Surad liderliindeki Hz. Hseyin taraftarlaryla mcadele etti ve onlar kltan geirdi. Ubeydullah daha sonra Abdullah b. Zbeyr'i hkimiyeti salayan Muhtar, Ubeydullah zerine kazand. Bu malubiyet zerine Muhtar, brahim nehri kenarnda meydana gelen sava brahim savata ld. destekleyen Zfer ve Kayslerin zerine yrd. Bu srada Irakta Yezid b. Enes komutasnda ordu sevk ettiyse de Ubeydullah sava b. Malik el-Eter komutasnda ordu sevk etti. 67/ 687 ylnda Hazir kazand. Bata Ubeydullah olmak zere Husayn b. Numeyr de bu

Muhtar bu galibiyet zerine Abdullah b. Zbeyr'e mracaat ederek Irak ve dou vilayetlerinin valiliini kendisine vermesini istedi. Aslnda Muhtar zaten bu blgenin yegne hkimi idi. Fakat bn Zbeyr bu istei reddettii gibi kardei Musab b. Zbeyri de Basraya vali tayin ederek Muhtarla mcadeleye memur tayin etti. Musab Basraya geldiinde, Muhtarn ar fikirlerinden ve zulmnden kaan kimseler tarafndan bir kurtarc gibi karland. Musab b. Zbeyr, Basra'da Muhelleb b. Ebi Sufra ve Muhammed b. Eas gibi komutanlarn da bulunduu ordu hazrlayarak Muhtarla mcadeleye koyuldu. Muhtar ise komutan brahim b. Malik el-Eterin Ubeydullahla el-Cezirede mcadelede olmas dolaysyla yalnzd. Bu nedenle Musab ordusu karsnda tutunamad ve yaklak 4 ay muhasara edildikten sonra 67/ 687de ldrld. Bylece Iraka hkim olarak karklklara sebebiyet veren Muhtar b. Ebi Ubeyd es-Sakafi problemi bn Zbeyrin komutanlar tarafndan ortadan kaldrld.

Irak Seferi ve Baz Karklklar Muhtar probleminin ortadan kalkmasyla Abdlmelik bir muhalifinden kurtulmu oluyordu. istikrara nem veren Abdlmelik bu srada Bizansla anlaarak 69/ 689 ylnda Iraka sefer dzenledi. Suriyeden ayrldktan sonra, 65/685 ylnda Cabiye grmelerinde Mervan ve Halid b. Yezidden sonra veliaht tayin edilen ve Abdlmelikin halife olmasyla veliahtl iptal edilen Amr b. Said el-Edak amda halifeliini ilan etti. Bu gelime zerine hemen ama dnen Abdlmelik Amr muhasara etti. Teslim olmas halinde balanacan sylediyse de sznde durmayarak bizzat kafasn kesti. Abdlmelik, amdaki ayaklanmay bastrdktan sonra yeniden Iraka yneldi. Ancak k artlar nedeniyle o yl geri dnmek zorunda kald. 71/691 ylnda ise hazrlad ordusuyla Irak zerine yeniden sefer dzenledi ve Badat yaknlarnda Meskin blgesinde karargh kurdu. Abdullah b. Zbeyr'in Irak valisi olan kardei Musab b. Zbeyr de ordusunu hazrlayarak Meskin yaknlarnda Becumeyrada kararghn kurdu. Musab Abdlmelik'in makam ve mevki vaatlerini geri evirerek savaa koyuldu. ki ordu arasnda meydana gelen savata Musabn deerli komutan brahim b. Malik el-Eterin ldrlmesi ve ordularnn dalmasyla Musab byk bir yenilgi ald ve ldrlmekten kurtulamad. Abdlmelik bu baarnn ardndan Kufe'ye girerek halkn biatini ald. Basra halk ve Abdullah b. Ziyad'n komutanlar da Abdlmelik'in halifeliini tanmasyla blgede hkimiyet kazanan Abdlmelik buralara vali ve yneticiler tayin ederek am'a dnd. Horasanda ise vali Abdullah b. Hazim, Abdlmelik'e biat etmeyerek isyan etmi fakat isyan bastrlarak blge hkimiyeti salanmtr. Bylece Hicaz hari Suriye, Msr, Irak ve bal blgeler Abdlmelik'in halifeliini tanm oluyordu. Haccac b. Yusuf ve Mekke Kuatmas Abdullah b. Zbeyr'in ldrlmesiHaccac 41/661 ylnda Sakif kabilesinin yaad Taif ehrinde retmen olan Yusuf b. Hakem b. Ebi Akil b. Mesud esSakafi ile Faria bnt. Hemmam b. Urve b. Mesud es-Sakafiden dnyaya gelmitir. Bu dnem Muaviye b. Ebi Sfyann iktidar ele ald dnemdir. Kk yata Kuran ezberledii hatta ocuklara Kuran rettii de rivayet edilir. Haccac babas ve kardei gibi Taifte retmenlik yapmaktayd. Hicaz valilii srasnda evlendii Hz. Alinin kz mm Glsmden, halife Abdlmelikin basklar sonucu boanmtr. Haccac ve babasnn Taifte retmenlik ve Kuran retimini brakp savalara itirak etmeleri, Muaviye'den sonraki dnemde am ynetiminin Hicaz blgesine uygulad baskyla aklanabilir. yle ki; Emevi ynetiminden honut olmayan muhalifler (zellikle Hz. Hseyin ve Abdullah b. Zbeyr) Mekke ve Medine'de ynetim aleyhine faaliyetler giriince drt yllk Yezid iktidar dneminde tepkilerinin karln fazlasyla grdler. 61/681de Kerbelada Hz. Hseyinin katledilmesi, 63/683de yaanan Harre Vakas ve Medine'nin yamalanmas, bunlarn ardndan Abdullah b. Zbeyr'i hedef alarak Mekke ehrini kuatmas ve Kbenin yaklmas, iktidar taraftar olan Taifte meskn Sakif kabilesini endielendirmekteydi. Kerbela ve Medine katliamndan ksa bir sre sonra az saydaki meyye ailesi mensuplarnn ehri terke mecbur kalmalar, Medinedeki siyasi atmosferin basksyladr. Hicaza hkim durumda olan muhaliflerin iddetinden ekinen bu kiilerin ama gitmeleri gayet doaldr. Yezid'in vefatndan sonra halifelie geen Muaviye b. Yezid bu grevden ekilince meyyeoullar Cabiyede toplanarak yeni halifeyi ve haleflerini belirlemilerdir. Bu toplantda meyyeoullarnn kadim dostlar olan Sakifliler, Haccac ve aile de hazr bulunmutur. Zira Emevilere destek vererek onlarn btn lkeyi yeniden kontrol altna almalarnda nemli yardmlar olmutur. Mervan devlet bakan seilip Suriyede kontrol salaynca Msra ynelmi, Fustattaki Sakiflilerin desteini alabilmek iin yannda Haccac ve babas Yusuf b. el-Hakemi de gtrmtr. Kaynaklarda Haccac'n Taif dndaki ilk faaliyetine 64/683 ylnda Emevi ordusuyla Abdullah b. Zbeyr ordusu arasnda cereyan eden Rebeze savanda rastlanmaktadr. Mervan b. el-Hakem Msr denetim altna aldktan sonra Hicazdaki Emevi devleti muhaliflerinin kayna olan Mekke ve Medineye yneldi. Medineye gnderilen ordunun birim komutanlarndan biri Yusuf b. el-Hakemdi ve Haccac da babasyla birlikte bu sefere itirak etti. Ancak Mervan'n ordusu Rebezede ar yenilgi ald. Haccac ve babas ise kap kurtulmay baarmtr. Haccac'n Abdullah b. Zbeyr zerine gnderilmesinden nce alm olduu kk aptaki bir ka grevleri mstesna Abdullah b. Zbeyr zerine gnderilme grevi onun Emevi iktidarnda alm olduu en nemli grevdir. Haccc'n bu greve getirilmesi, onun liyakatiyle ilgilidir. Kaynaklar bu greve Haccc'n bizatihi kendisinin talip olduunu belirtirler. 72/692 ylnda ordusuyla yola kan Haccac, Taifte kararghn kurdu. Taif Haccacn memleketi idi ve hala taraftar vard. Taif halk corafi etkenler ve blge siyaseti gerei zorunlu olarak Abdullah b. Zbeyr'e biat etmiti. Haccac b. Yusuf Taif'ten ald destekle hem askeri birlikler gndererek Abdullah b. Zbeyr'i sktrm, hem de ticaret yollarn kapatarak Mekke'nin gda ve dier ihtiyalarnn karlamasn engellemek suretiyle ekonomik ambargo kurmutur. Haccac kuvvetlerinin Mekke'yi kuatmas hac dnemine rastlamt. Haccac Mekke ve Kbe'nin kutsallna aldrmadan kurdurduu mancnklarla buray ve haclar taa tuttu. Abdullah b. mer'in araclk etmesiyle saldrlar durduran Haccac yeni dmanlar kazanmt. Nitekim haccn bitiren Mslmanlar Abdullah b. Zbeyr'in tarafna geerek Haccac'a kar cephe aldlar. Mekke'de uygulanan muhasara ve ekonomik ambargo uzadka sosyal hayat durma noktasna gelmi ve alk ba gstermeye balamtr. Abdullahn taraftarlar ve hatta ocuklar bile mcadeleyi brakarak ehirden kmak zorunda kalmlardr. Muhasaradan yaklak 7 ay sonra yannda az sayda taraftaryla kalan Abdullah b. Zbeyr imknlar dhilinde savatysa da 73/692 Ekiminde ldrld. Bylece cesur, dindar ama siyasetten yoksun olan Abdullah b. Zbeyr'in Hicazda yaklak 9 yl sren halifelii sona ermi oldu . Haccac, bn Zbeyr'i ldrdkten sonra Mekke'ye girdi. Bylece Mekke halk da Haccac vastasyla Abdlmelik'e biat etti. Haccac ise bu baarlarna binaen Hicaz, Yemen ve Yemame blgesine vali olarak atand.

Deiik Blgelerdeki Ayaklanmalar ve Abdurrahman b. Muhammed b. el-Eas syan Haccac'n Emevi devleti lehine ald bu baarlar blgede huzur ve sknetin saland anlamna gelmez. Zira lkenin muhtelif yerlerinde yine i karklklar zuhur etmitir. yle ki; Abdlmelik'in Muhtar b. Ebi Ubeyd es-Sakafi ve Abdullah b. Zbeyr ile olan mcadelelerini frsat bilen hariciler g kazanarak rann gneyini ele geirmilerdi. Abdullah b. Zbeyr'in Irak valisi olan kardei Musab b. Zbeyr, haricilerle mcadele iine Muhelleb b. Ebi Sufra y tayin etmiti. Muhelleb b. Ebi Sufra 8/629da ylnda dodu. ocukluunu ve ilk genlik yllarn babasnn Hz. mer zamannda yerletii Basra'da geirdi. Daha sonra Muviye b. Ebu Sfyann hizmetine girdi ve 42/662de Abdurrahman b. Semre'nin ordusunda Sicistan seferine katld. Yezid b. Muviye'nin lmnden sonra Abdullah b. Zbeyr'in saflarna katlan Muhelleb 65/684te Horasan valiliine tayin edildi ve o srada Basra ile Ahvaz arasn daki blgeyi ele geirerek ehri tehdide balayan Ezrakiler'le (Ezrika) savamak zere grevlendirildi. Ezrakiler'i iyice yprattktan sonra Sillabr denilen yerde onlar ar bir yenilgiye uratt ve 66/685-86 ylnda Ahvaz'n dalk kesimine kadar srd. Fars valiliine tayin edilen ve Ezrakiler'den ald yerlerin gelirini ordusunu glendirmeye harcayan Muhelleb bir yl sonra askerlerinin mevcudunu 30.000'e kard. Basra'da Ezraki tehlikesi yaanrken Kfe isyanc lider Muhtar es-Sakafi'nin eline gemiti. Abdullah b. Zbeyr'in Basra valiliine tayin ettii kardei Musab, Muhtar'la sava iin Muhelleb'i yanna ard. Muhelleb nce isteksiz davrandysa da onun ordusuna katlarak Mezar, Harr ve Kufe'de yaplan ve Muhtar'n lmyle sonulanan bir dizi savata byk rol oynad (67/687). Musab'n Slf'ta Ezrakiler'le yaplan savata ldrldn duyan Muhelleb, Abdullah b. Zbeyr'den ayrld ve askerinden Abdlmelik iin biat ald. Emevi kuvvetleri Ezrakiler'e kar baarsz kalnca Abdlmelik Muhellebi kumandanla getirdi (74/693). Muhelleb, Rmhrmz'e kadar ulamakla birlikte yeterli destek alamad iin beklenen baary salayamad. Bu srada Abdlmelik Haccac' Irak valiliine tayin etti. Haccac b. Yusufun verdii kuvvetli destek sayesinde Ezrakiler'i Kzern yaknnda ar bir yenilgiye uratt ve onlar yl daha olu Yezid'le beraber Taberistan'a kadar takip ederek tamamen ortadan kaldrd. Toplam on dokuz yllk bir mcadele sonunda Basra, Ahvaz, Fars, Mekrn ve Taberistan blgelerindeki Harici isyanlarn sona erdiren Muhelleb, bu hizmetinden dolay ayn zamanda damad olan Haccc tarafndan 78/697de Horasan valiliine tayin edildi. Abdlmelik, harici probleminin bir lde bertaraf edilmesinden sonra dou eyaletlerinde siyasi ve ekonomik hkimiyetin tam salanabilmesi ve fetihlerin yeniden balayabilmesi amacyla btn dou eyaletlerini bir valilikte toplayarak Haccac'a balad. Irak ve dou eyaletleri genel valisi olan Haccac ilk olarak, i mcadelelerle sorumluluklarn yerine getirmeyen zellikle de Afganistanda hkm sren Trk hkmdarlarla anlamalar yenilemeye veya onlarla savamaya koyuldu. 79/698 ylnda Ubeydullah b. Ebi Bekir komutasnda kuvvetli bir orduyu yola kard. Kabil yaknlarna gelen ordunun daha ileriye gitmesi tehlikeli grld iin yllk be yz bin dirhem karlnda Rutbl ile anlama yapld. Ancak Kufelilerin banda bulunan ve ii olan ureyh b. Hn ve arkadalarnn bara yanamamalar sonucu Ubeydullah da savaa girmek zorunda kald. Fakat yenilerek Rutbil'in lkesinden kt. Haccc, Ubeydullah'n ve askerlerinin bana gelenleri rendikten sonra durumu Abdlmelik'e bildirdi. Ayrca ondan Kufeliler ve Basrallardan oluacak byk bir ordu hazrlamak hususunda izin aldktan sonra 80/699-700 ylnda orduyu hazrlamaya giriti ve Kufe ile Basrallardan 20.000 asker toplayarak bu ii sk tuttu. Askerlerin maalarn tamamen dedii gibi, bunun dnda fazlaca harcamalarda bulunup at ve silah temin etti. Bu 20.000 kiilik ordunun bana da Sicistan valisi olan Kinde kabilesinden Abdurrahman b. Muhammed b. el-E'as ' getirdi. Bu orduya her bakmdan mkemmellii dolaysyla "Tvslar Ordusu" ad verildi. Abdurrahman b. Muhammed b. el-E'as Kinde krallarnn soyundan gelir. Hz. Peygamberin huzurunda Mslman olan, fakat daha sonra ridde hareketine katlan ve Hz. Ebu Bekir tarafndan affedilip kz kardeiyle evlendirildikten sonra fetih ler srasnda byk yararlklar gsteren sahabe E'as b. Kays'n torunu, ileri gelen emirlerden Muhammed b. E'as'n oludur. Ad ilk defa Kerbela faciasndan nce, Hz. Hseyin'in Kufe'ye gnderdii amcazadesi Mslim b. Akil'in sakland yeri Vali Ubeydullah b. Ziyada bildirmesiyle duyulmutur. Bu sebeple dedesini de Hz. Ali'ye ihanet etmekle sulayan iler ona ve soyundan gelenlere kar dmanlk beslerler. bn'l-E'as, balangta Ubeydullah taraftar olmasna ramen Mslim b. Akil'in idamndan sonra Emevilerle mcadele eden Abdullah b. Zbeyr'in safna geti ve Muhtar es-Sakafi ile Musab b. Zbeyr arasnda cereyan eden Muhtar'n ldrld savata Musab'n ordusundaki Kufeli askerleri ynetti. Bylece daha nce Muhtar tarafndan ldrlen babasnn da intikamn ald (67/687). Halife Abdlmelik'e kar yaplan Deyrl- Cselik Sava 'nda (72/691) yine Musab'n yannda arpt. Bu savata Musab'n yenilerek ldrlmesi zerine btn Irak Emevilerin hkimiyetine geti. Uzun sreden beri Haricilerle uraan Musab'n ordu kumandanlarndan Muhelleb b. Ebu Sufra, Halife Abdlmelik'e biat edince bn'l-E'as da ona uydu ve bylece tekrar Emevilere katlm oldu. Irak'taki bu karklklar Haricileri kuvvetlendirmi ve Muhellebi onlarla baa kamaz duruma getirmiti. Bunun zerine Kfe Valisi Bir b. Mervan, bn'l-E'as' 5.000 kiilik bir Kufe ordusunun banda Ezraki Haricileri ile mcadele etmesi iin Basra Valisi Halid b. Abdullah b. Halid b. Esd' in emrine verdi. Ahvaz yaknlarna kadar ilerlemi olan Hariciler Basra-Kfe ordusu karsnda yirmi gn dayanabildiler. Bu baardan sonra bn'l-E'as Rey valiliine tayin edildi (73/692). 80/699 ylnda Tavuslar Ordusunun banda hareket eden Abdurrahman, nceki kumandanlardan ayr bir yol takip ederek basknlar yerine yava ve dzenli bir ekilde ilerlemeyi tercih etti. Rutbil'in hara vermek artyla bar yaplmas teklifini kabul etmedi. Zapt edilen ehir ve kalelere, Irak ile irtibat salamak gayesiyle asker birlikler ve posta memurlar yerletirdi. Kn yaklamas zerine harekt durdurup durumu Haccc'a bildirdi. Ancak Haccc hibir mazeret kabul etmeyerek Abdurrahman'n ilerlemesini, aksi halde kumanday kardei shak'a brakmasn emretti. Aslnda Haccac Emevilere muhalif olan Irak halkn, devlete muhalefetlerini nlemek amacyla, Iraktan uzaklatrmak, bir nevi onlar askeri seferlerle megul etmek istiyordu. Ancak bu askeri seferler, pek ok sosyal problemin domasna, neticede Emevi idaresiyle Irak halknn ilikilerini daha da ktletirerek kopma noktasna getiriyordu. Abdurrah man bu emir karsnda kumandanlarn toplayarak onlarla grt. Irakllar Haccac'dan nefret ediyorlard. Ayrca uzak lkelerde uzun ve zor bir sava onlarn iine gelmiyordu. Sonunda Haccac'a kar isyan bayrann almasna karar verildi. Abdurrahman'a halife olarak biat edenler arasnda iiler, Hariciler ve dier honut olmayan kitleler bulunmaktayd.

Haccac, Abdurahman'n kendisine itaatten vazgetiini renince Basra'ya geldi. Abdlmelik'e haber vererek kendisine acele asker gndermesini istedi. Abdlmelik b. Mervan, Haccac'a kalabalk bir ordu toplad. Haccac, Abdurrahman ile karlamak zere Basra'dan hareket etti ve Tster'e kadar geldi. Haccac, Abdurrahman'a kar nc birlikler gnderdi. Bu nc birlikler Dceyl nehri kenarnda Abdurrahman'n atllar ile karlat. iddetli bir arpmadan sonra Haccac'n nc birlikleri 81/701 ylnda bozguna urad ve adamlarndan pek ou ldrld. Haccac, bu ilk bozgundan sonra Basra'ya geri dnd. Abdurrahman'n askerleri de onu takip ettiler. Haccac, Basra'y Abdurrahman'a brakarak Zaviye'ye kadar geldi. Btn Basrallar ve limler Haccac ve beraberinde bulunan amllarla savamak zere Abdurrahman'a biat ettiler. Abdurrahman'a biat etmelerinin sebebi, Haccac'n gndermi olduu zekt ve hara toplama millerinin Haccac'a yazdklar mektubun ieriiydi. Zekt ve hara memurlar Haccac'a zimmlerin Mslman olduklarn, ehirlere yerletiklerini ve bundan dolay da gelirlerin dtn yazmlard. Haccac da yazd mektupta " Herkesin kendi ky ve kasabasna kp gitmesini" belirtiyordu. Haccac bunlar kylerine gndermekle tekrar cizyelerini almak istiyordu. Bu hadise onlarn Haccac'dan nefret etmelerini salarken, Abdurrahman'a da biati kolaylatryordu. Haccac, Abdurrahman ile arpmak iin Basra'dan ayrlp Kufe zerine yrd ve " Deyr Kurra" denilen yerde karargh kurdu. Abdurrahman da "Deyru'l-Cemcim"de karargh kurdu (82 veya 83/701-702). Bu durum am'da Abdlmelik'i ve amllar tedirgin ve rahatsz ediyordu. nk aralarnda seksenden fazla atma olmu ve sonu alnamamt. Abdlmelik, devletin ileri gelenlerini toplayp istiare yapt. Sonuta eer Irak'llar raz olurlarsa Haccac' valilikten azletmenin, savamaktan daha iyi ve daha kolay olaca grne vardlar. Bu amala Abdlmelik olu Abdullah ile Musul blgesinde bulunan kardei Muhammed b. Mervan' kalabalk bir ordu ile gnderdi. Abdlmelik, olu ve kardeine, Irak'llara Haccac'n azledilebileceini, amllara verilen maan aynsnn kendilerine de verileceini, Abdurrahman b. Muhammed b.el-E'as'n Irak'ta istedii yere gidip yerleebileceini ve Haccac'n yerine kendi kardei Muhammed b. Mervan'n vali olarak atanacan sylemelerini emretti. Aksi halde Haccac'n sava sevk ve idare edeceini sylemelerini de istedi. Haccac, kendisine bundan daha ar gelen bir durumla karlamamt. nk o, Irak'llarn Abdlmelik'in ileri srd teklifleri kabul edeceklerinden ve kendisinin de valilikten alnacandan korkuyordu. Ancak, Abdlmelik, Irak halkna Haccac'n grevden alnmas teklifinin yaplmasndan baka bir zm kabul etmiyordu. Son ana kadar stnlk Abdurrahman'n askerlerindeydi, ancak Haccac'n sa kanadnn komutan olan Sfyan b. Ebred, Abdurrahman'n sol kanadnda bulunan Temim'li Ebred b. Kurra'nn zerine hamle yapt ve bozguna uratt. Abdurrahman askerlerini direnmeye davet etti ise de, amllar karsnda fazla dayanamad. Abdurrahman b. Muhammed b. el-E'as 'n Deyru'l-Cemcim'de yenilmesinden sonra Haccac, Kfe'ye geri dnerek Abdurrahman'a katlanlardan tekrar biat ald. Yalnz biat almadan nce insanlara yaptklarndan dolay kfre girdiklerini ikrar ettiriyor, ondan sonra biatlerini alyordu. ok az kii byle bir beyandan kanma cesaretini gsterebilmitir. Abdurrahman ise, Kirman zerinden Sicistan'a geti. Fakat Bst valisi onu Haccac'a teslim etmek iin tutuklad. Bu srada nceden anlama yapt Rutbl onu kurtard. Ancak Haccac, Rutbli eitli vaat ve tehditlerle Abdurrahman' kendisine teslime ikna etti. Haccacn elinde ikenceyle lmektense intihar tercih eden Abdurrahman 84/704 ylnda kendisini uurumdan atarak hayatna son verdi. Abdurrahman'n lm ile uzun zamandr Emevi hanedann tehdit eden bu dou eyaletindeki karklklar da tamamen ortadan kalkm oldu.

C- DI POLTKA Abdlmelik, iktidara geldii zaman babas Mervan'dan gerek corafi gerekse toplumsal adan paralanm bir toplum devralmt. karklklar sebebiyle; Kuzey Afrika ve Horasanda daha nceleri fethedilen yerler merkezle balarn kopararak bulunduklar yerlerde egemenliklerini ilan ettiler. te yandan Bizansllar da bu karklklar frsat bilerek halife Abdlmelik'i vergi der hale getirdiler. Abdlmelik lkenin her yerinde egemenliini tesis ettikten sonra, lkeyi eski snrlarna yeniden kavuturmak, anlamalar bozan yre halklaryla yeniden anlama yapmak ve d tehditler ve tehlikelere kar mcadele etmeye yneldi. Kuzey Afrika Fetihleri Kuzey Afrika'ya, Ukbe b. Nafi'nin ehid edilmesi (63/682-Yezid dnemi) ve merkezde hilfet mcadelelerinin balamasndan sonra yeteri kadar nem verilememiti. Bunun sonucu olarak bu lkedeki slm hkimiyeti tehlikeye dm, hatta Mslman kuvvetleri Msr'a kadar geri ekilmek mecburiyetinde kalmlard. Tunus'un sahil ksmlar Bizans'n kontrolne gemi, i ksmlar ise yar bamsz olarak Kuseyle adl Berberi bir kadn reisinin idaresi altna girmiti. Bu arada Mslmanlara kar Bizans-Berber ittifak kurulmu, Kayrevan Kuseyle tarafndan zaptedilmiti. Halife Abdlmelik, henz Abdullah b. Zbeyr tehlikesi ortadan kaldrlmadan Msr valisi olan kardei Abdlazize yardmc kuvvetler gndererek bu tehlikeli gidie son vermesini istiyordu. Zheyr b. Kays kumandasnda merkezden gnderilen ordu, Berka zerinden Tunus'a doru ilerlemeye balaynca Berberiler geri ekildiler ve Kayrevan Zheyr tarafndan geri alnd. Bunun zerine Berberiler Kayrevan'n batsnda Zheyr'in karsna ktlar, Yaplan savata Berberiler malup oldu ve 69/688-89ylnda Kuseyle de ldrld. Zheyr b. Kays'n bu ilerleyii karsnda Bizans mparatoru II. Justinianos, Kuzey Afrika'da tekrar duruma hkim olmak iin stanbul'dan bir donanma gnderdi. Sicilya'dan da takviye kuvvetleri alan Bizans donanmas Kartaca'ya asker kard. Batya doru ilerlemekte olan Zheyr geri dnerek Bizans kuvvetleriyle karlat. 76/695-96 ylnda meydana gelen bu savata Zheyr b. Kays ehid dt ve Mslmanlar yenildi. Mslmanlarn bu malbiyetinden faydalanmak isteyen Berberiler isyan ettiler. Ancak aralarnda birlik olmad in Kayrevan'daki Mslman kuvvetlerine bir ey yapamadlar. Msr Valisi Abdlaziz b. Mervan, halifeden yeni kuvvetler isteyince Hassan b. Numan el-Gassn kumandasnda kuvvetli bir ordu Kuzey Afrika'ya sevkedildi. Kartaca zaptedildi ve ehir halknn byk bir ksm Sicilya'ya kat. Bizans mparatoru Leontios, yeni bir donanma hazrlayarak 77/697 ylnda Kartaca zerine gnderdi. Bu srada Hassan, Avrs blgesinde Khine adl asi bir kadnla urayordu. Berberileri etrafnda toplayan Khine, Hassn' malup ederek Berka'ya kadar geri ekilmeye mecbur etmiti. Bu sebeple Hassan Bizansllarn Kartaca'ya asker karmalarna engel olamad. Fakat bir sre sonra takviye kuvvetleri alp Kartaca'y ve Bizans'n eline geen dier ehirleri kurtard. Hassan 702'de Avrs blgesinde yaplan savata Berberileri yenilgiye uratt. Khine'nin sava meydannda ldrlmesi zerine dalan Berberiler Hassn'n msamahal tutumu sayesinde kitleler halinde Mslmanl kabul etmeye baladlar. Bylece Kuzey Afrika'da slm hkimiyeti salam bir ekilde kurulmu oldu.

Anadolu Seferleri ve Bizansla likiler Abdlmelik 65/685 ylnda halife olduu zaman, i karklklar sebebiyle Bizans mparatorluu ile bar yapmak mecburiyetinde kalm, ukurova blgesinde Masisa'ya (Misis) kadar ilerlemi olan Bi zans', her yl byk miktarda vergi vermekle durdurabilmiti. Bu ilk anlamadan birka yl sonra Bizans mparatoru ile Merdeler yznden yeni bir anlama yapmak zorunda kalmt (70/689-90). Muviye zamannda slm devleti nin hkimiyetini tanmakla beraber ekyalk yapmaktan da geri durmayan Merdeler, Abdlmelik'in bulunduu g durumdan faydalanarak Suriye'ye akn dzenliyorlard. Bizans ile yaplan ikinci anlama bu aknlar durdurmak iindi. erde sknet salandktan sonra Abdlmelik'in kardei Muhammed b. Mervan b. el-Hakem kumandasndaki ordu Anadolu'ya kar yeniden seferlere balad. 73/692-93 ylnda Bizans ordusu Sivas yaknlarnda ar bir yenilgiye uratld. Ayn zamanda Osman b. Veld kumandasndaki ikinci bir ordu da Bizans kuvvetlerini bulunduklar blgeden kartm ve bu blge yeniden Mslmanlarn idaresine gemiti. Bu srada Simbat adl bir gayri mslim reisi slm devletine kar isyan etti. Bi zans mparatoru II. Justinianos, daha sonra kendisini tahttan indirecek olan Leontios kumandasnda Simbata yar dmc bir kuvvet gnderdi. Mslmanlar balangta baarl olamadlar ve Abdlmelik vergi vermek artyla Bizans ile yeniden antlama imzalad, fakat bu antlama da uzun srmedi. 75/695 ylnda Mslmanlar byk bir zafer kazanarak Mara blgesini hkimiyetleri altna aldlar. Bu tarihten itibaren Bizans gazalar balad. 79/698-99da Suriye'deki veba salgnnn verdii aknlktan faydalanan Bizans ordusu deniz yoluyla Antakya'ya bir akn yapt. Ertesi yl Veld b. Abdlmelik Anadolu'ya baarl bir sefer dzenledi. 81/700-701 ylnda Abdlmelik'in olu Abdullah Erzurum'u fethetti. Ertesi yl ise Bizansllar, el-Cezire Valisi Muhammed b. Mervann bn'l-E'as'n isyan sebebiyle Irak'ta bulunmasn frsat bilerek Samsat'a kadar ilerlediler. syann sona ermesinin ardndan Abdullah b. Abdlmelik Darende'yi kuatt ve uzun bir muhasaradan sonra 83/702 ylnda buray fethetti. Ertesi yl Masisa Mslmanlar tarafndan geri alnd.

D- ISLAHATLAR Abdlmelik'in kltr alannda yapt en nemli i, Arapay resm dil olarak kabul etmesidir. Onun zamanna kadar divanlardaki defterler Suriye'de Rumca, ran'da ise Farsa olarak tutuluyordu. Buna bal olarak memurlarn byk bir ksm da Rum veya ranl idi. Arapann divanda kullanlmas iin ilk teebbs Haccac tarafndan yaplmtr. slm devletinin tekiltlanmas halife mer zamannda balam, Muviye gnn artlarna gre bu tekilt daha da gelitirmiti. Fakat devletin siyas ve iktisad bnyesi sratle deitii iin tekilt da buna uydurmak gerekiyor du. Halife Abdlmelik, gelien ihtiyalar karsnda bu hususa da nem vermi, ayrca posta hizmetleri ile istihbarat vazifesini yrten berd tekiltn yeniden dzenlemitir. Olduka geni bir sahaya yaylm olan lkenin hemen her tarafnda kan isyanlar bu tekilt sayesinde haber alyor ve derhal mdahale edebiliyordu. Halife Abdlmelik zamannda teebbs edilen ve baarya ulatrlan nemli ilerden biri, ilk slami sikkenin bastrlmasdr. O tarihe kadar slm lkelerinde Bizans ve Ssn paralar tedavlde idi. Ancak bu paralarn kullanlmas baz sakncalar douruyordu. Siyas ve iktisad sahalarda ortaya kan bu skntlar gidermek iin Abdlmelik altn dinar ve gm dirhem sikkeler bastrd. Bylece ran ve Bizans paralarn tedavlden kaldrm oldu. Abdlmelik b. Mervan Emevi halifelerinin en byklerinden biridir. Halife olduu srada i mcadeleler sebebiyle slm devleti paralanm olduundan, hkm ancak Suriye ve Msr'da geiyordu. Halifelii dneminde i karklklar ortadan kaldrarak slm dnyasnda birlii salam, Kuzey Afrika'y yeniden hkimiyet altna alm ve Bi zans'a stnln kabul ettirmitir. ld zaman olu Velid'e Atlas Okyanusu'ndan Ceyhun nehrine kadar uzanan siyas, asker ve idar bakmdan salam bir devlet brakmt. Abdlmelik devrinde imar faaliyetlerine de nem verilmitir. Artk byk bir imparatorluk haline gelen slam devletinin her tarafnda yollar ve kprler yaplm, birok eser meydana getirilmitir. Bunlarn banda slm dnya sndaki ilk byk camilerden biri olan Kubbet's- Sahrann inas gelmektedir. Irak'n nc ordugh ehri Vst Haccac tarafndan onun zamannda kurulmutur. Haccac ayn zamanda valisi bulunduu blgelerde ziraata da byk nem vermi, sulama kanallar atrm ve halkn refah seviyesini ykseltmitir. Abdlmelik, seleflerinin bir Arap seyyidi gibi hareket etme alkanlklarn terk ederek bir hkmdar gibi davranan ilk Emevi halifesidir. Halifelie ve devletin btnlne ynelik meselelerde msamaha gstermemi, gvendii idarecileri de sonuna kadar desteklemitir.