Tarkovsky Sinemas, Sanat ve Stalker Filmi Andrei Tarkovsky, sinema sanatn bir avu filmiyle tepeden trnaa dntrm

byk bir ynetmen; sanatn ve insan varlnn amac zerine dnm bir bilge; d dnya ile idealleri arasndaki uyumsuzluktan muzdarip bir mnzev; bir ada dervi. Bunlarn hangisi Tarkovs...kyyi daha ok tanmlar? Genelde sanatn, zelde de sinemann tepeden trnaa profana teslim olduu bir dnemde ortaya kan bir byk sinema ynetmeni olan Tarkovskyyi dier tm ynetmenlerden ayran da profan ile kutsal arasndaki ilikide tutunduu tavrdr. nsann ruhsal bir varlk olduunun bilincinde olan ve bu ruhsall ortaya koymak iin sanatna hayatn adayan bir ynetmenden bahsediyoruz. nsann ruhsal alan ile kopan balarnn, insanda yaratt derin elikilerin, acnn farknda olmas ve bunlar sinemasnn ortasna koymas, byk yetenei ile iirsel bir hayat kavrayna sahip olmas onu sinema sanatnda ayr bir yere koyar. Sinemada ruhsallk elbette ele alnmtr. nsan ruhsal bir varlk olarak ele almak iin yola kan filmlerin byk ounluunun, insan ilikilerine,cinsellie, insann psikolojisine, sosyolojisine, politikaya saplanp kalmas, bu filmlerin buradan syrlp akn alanla, ruhsal alan ile balant kurmasn zorlatrr. Bu filmlerde ruhsallk filmin iinde bir yer oluturur. Bu bazen dinsel bir olayn veya deneyimin aktarm, bazen mitolojik konular etrafnda dnmeler olarak yer alabilir. Ancak btn bunlar bu filmleri ruhsal alanla ilikide sorunlu hallerinden kurtaramazlar. Bu filmlerde ruhsallk, film iinde alanlardan bir alan iken, Tarkovsky filmlerinde ruhsallk filmin tmne ikin vaziyettedir. Filmin kendisi insann ruhsal ynn gsterir nk. Ne olursa olsun bir meta olarak tketilmek istenmeyen her trl sanatn amac, hi phesiz kendine ve evresine, hayatn ve insan varlnn amacn aklamak, yani insanolunun gezegenimizdeki varolu nedenini ve amacn gstermek olmaldr. Hatta belki de hi aklamaya bile kalkmadan onlar bu soruyla kar karya brakmaldr. (Mhrlenmi Zaman- Andrei Tarkovsky) Sanatn amacn bu ekilde tanmlayan Tarkovsky iin, sanat, insan etkinlikleri arasndaki en kutsal, en bencil olmayan etkinlik olarak tanmlanabilir. evresi ile kurduu iliki biimi dolaysyla, i dnyasnn ve ruhunun uyumsuzluunu fark eden insann uyum zlemidir sanat. deale duyulan zlem( Mhrlenmi Zaman - Andrei Tarkovsky). zlenen bu idealin, istenen bu uyumun asla gerekleemeyecek olmas insandaki bitip tkenmeyen acnn da kaynan oluturur. nsan iin sanat , bu uyumun, bu ideal zleminin bulunmak istendii bir ka, ya da daha doru

tabiriyle bu uyumun ve idealin bulunabildii yegne insan etkinliidir. Bu anlamda sanatn dinsel deneyimle ilikisi de, ortak amalar ve bu amalara ulamada tuttuklar ruhsal yolun benzerlii ile belirgin hle gelir. Sanat Yaratcnn aynadaki cilvesidir. Biz sanatlar bu jesti tekrarlamaktan, taklit etmekten baka birey yapmyoruz. Bu yzden, Yaratandan bamsz bir sanata asla inanmyorum. Tanrsz bir sanata inanmyorum. Sanatn anlam yakarmadr. Bu benim yakarm. Eer bu dua, bu yakar, benim filmlerim insanlar Tanrya yneltebilirse ne mutlu bana. Yaamm esas anlamn bulacak. Hizmet etmek. Ama bunu asla bakalarna empoze etmeye kalkmayacam. Hizmet etmek, fethetmek demek deildir. (France-Culturen 7 Ocak 1986 Saysndaki Tarkovsky Rportaj) Sanatnn ortaya koyduu sanat eserinin, Aristocu manada dnyann bir kopyas deil (mimesis), Allahn insana verdii yaratma yeteneinin zgn, tekrarlanamayan ve kopyalanamayan bir davurumu olduunu dnyorum. Sanat, kendisine verilen hediyenin farknda olan, ama Tarkovskynin deyimiyle bu hediyeden vn duyan deil, bu hediye ile hizmet etmek isteyen bir hizmetkardr. Sanatsal kavrayn ortaya konmas ile bir sufinin hakkati dolaysz alglamas arasnda benzerlikler vardr. Bu iki kavray da aklla deil, kiinin dnya ile, hakkat ile kurduu ilikinin ekli ile birbirleriyle benzeirler. Sanat, algs ve kavrayyla her seferinde dnyann yeni ve benzersiz grntsn, mutlak gerein bir hiyeroglifi olarak ortaya koyar. (Mhrlenmi Zaman - Andrei Tarkovsky) Sanat iin de aynen bir mistik gibi, sezgisel olarak hakkatin ele geirilmesi sz konusudur. Sanat pozitivist gereklik algsnn bizden gizledii tinsel gerekliin kavraynn yoludur bu anlamda. Tarkovsky iin sanat, tinsel olana ulama, madd gerekliin ok tesindeki tinsel alana nfuz etme yetisidir. Sanatnn sahip olduu bu yeti ise kendisine hizmet etmesi karl bahedilmitir. Tarkovsky, hizmet etmeyi, insan davranlarnn en asili ve bireysellie varmann tek yolu olan zveride bulur. Gnmzde zveriyi unutan insanln, insanlklarn da unutmas Tarkovsky filmlerinin de ana sorunudur. Tarkovsky iin sanat, insana sonsuzluu duyumsatan bir deneyimdir. Bu deneyimin szcklerle asla aktarlamayacan dnen Tarkovsky, bu anlamda eitli dinlerin mistik gelenekleriyle ve elbette tasavvuf ile paralel bir dnce iindedir. Mistik deneyim ile baz insanlara ak olan bu sonsuzluk deneyimi,

sanat ile her insan iin mmkn hle gelir. Sanat, sonsuzluu denenebilir klar Tarkovskyye gre. Eer, gerekliin bilimsel ve duygusuz bir ekilde kavranmas, hibir zaman sonu gelmeyen bir merdivenin basamaklarn trmanmakla e anlama geliyorsa, sanatsal kavray da insana, kendi iinde mkemmel ve btnlemi, sonu olmayan bir alanlar sistemini hatrlatr. Bu alanlar, bazen birbirlerini tamamlar, bazen birbirleriyle de eliir; ama hibir art altnda birbirlerinin yerini dolduramazlar. Aksine, birbirlerini zenginletirir, btnsellikleriyle sonsuza dek uzanan, her eyin zerinde zel bir alan olutururlar. Kendi iinde sebeplendirilmi ve her daim geerliliini koruyacak olan bu iirsel vahiy, insana kimin kopyas olduunu kavradn ve bunu ifade etmek iin yetenee sahip olduunu kantlamaktadr. (Mhrlenmi Zaman- Andrei Tarkovsky) Dnyadan edindii izlenimin dolaysz olmasyla ve bunu aktarabilmekteki yeteneiyle sanat, Cahit Koytakn syledii gibi bir anlamda tanr mezidir. Ancak, burada modern sanatn, nden ba dnen ve kendi egolaryla babaa kalan sanatlarnn kendilerini tanr sanan dekadanslarndan deil, Yaratan ile kurduu iliki ve ona yakarmasyla insan denen varln ne olduunu bilen ve bunu hizmet etmekle anlatmaya alan bir hizmetkr, bir muzdarip sanat figrnden bahsediyorum. Tarkovsky, ite bu ikinci sanat tipindendir. Gzel, peinden komayandan kendisini gizler diyen Tarkovsky iin sanat, ite bu gzeli arama yoludur. Bulmak deil, aramann kendisidir esas olan. Gnmz sanatnda, tketim kltrnden beslenen, Adornoun kavramlatrd ekliyle kltr endstrisi ile ilikisi olan ve insann, kendi varl ile ilgili en temel sorular dahi sormasn engelleyen bir eilim hakimdir. Sinema sanat da byk oranda endstrilemi ve bu kltr endstrisinin egemenlii altna girmitir. Sanatya has duyarlla, hakkat ile iliki biiminin bilincine deil, sadece teknik donanma sahip olan bir takm insanlarn sinema filmi yapmas karsnda, bu filmlerin, bir endstriye, bir reklam alanna hitap ettiini sylemek ve kendisiyle ilgili en temel sorularn uzanda kalm insann sorunlarna are olmak bir yana daha da rmeye yol aacan sylemek gerekmektedir. Sonuta bir sanatn (mesela sinemann) tekniini renmek olduka tli bir konudur ve eninde sonunda renilebilir. Ancak sanat olmak ve bu duyarlla sahip olmak Allah vergisidir. Ayrca bu yetenek de yetmez. Sanatnn bu yeteneinin bilincinde olmas ve bir hizmetkar olduunun farknda olmas gerekir. Filmlerini, bir politik fikre, bir dnceye, bir gre angajman olarak kullanan ynetmenlerin aksine Tarkovsky iin, sanatn ilevi, dnmeyi tevik etmek, bir

dnce iletmek ya da bir rnek oluturmak deildir. Sanatn amac, daha ok, insan lme hazrlamak, onu i dnyasnn en gizli kesinden vurmaktr. Bu da Tarkovsky iin dua demektir, yakar demektir. Sanat eserini sanatnn Yaratana yakar olarak gren Tarkovsky iin bunun tesinde bir sanat varoluu yoktur. Tarkovsynin filmleri hakknda konumak zordur. Zordur, nk filmleri belirli bir yk stne, belirli bir fikir iletimi stne kurulmaz. Daha ok bir manevi deneyim talep eder. O deneyimi yaayan insanlar iin esizdir, o deneyimi yaayamayanlar iin ise skc, yava, duraan ve anlalmaz! Ancak, bunun entelektel bir sekincilikle ilgisi yoktur. Tam tersi, Tarkovsky bir sanat eserini deneyimlemek iin ak yreklilik ve teslimiyetin yeterli olduunu dnr. Sanatsnn yakarn kulaklarnda duyabilen bir ak yreklilik! nsan varolduu srece, bireyler husule getirme eilimi de varolacaktr. nsan kendini insan olarak hissettii srece bireyler yapmaya giriecektir. te onu Yaratcsna balayan ey burada. Neye yarar sanat? Bu sorgulamann cevab u formlde yatyor: Sanat bir yakartr. Bu hereyi anlatyor. nsan sanat araclyla umudunu dile getirir. Bu umudu dile getirmeyen, manev temeli olmayan hibir eyin sanatla ilgisi yoktur, bunlar ancak parlak birer entellektel analiz olabilirler. Picassonun tm eserleri bu entellektel analiz zerine kurulmutur. Picasso dnyay kendi analizi, kendi entellektel yenidenyaplanmas adna boyar. Adnn tm prestijine ramen, itiraf etmeliyim ki, sanata hibir zaman ulaamadn dnyorum. (France-Culturen 7 Ocak 1986 Saysndaki Tarkovsky Rportaj) Byk bir sanat eserinin szn edeceim katmandaki almlarnn bir kombinasyonu olduunu dnyorum. Bu katmanlardan birincisi, eserin (mesela bir filmin) grnrdeki gereklik boyutudur. Bu boyutuyla her film bir gerek hikayeye sahiptir aslnda. Filmin ikinci katman olarak, onun alegorik anlamlarn syleyebiliriz. Alegorik anlamlar ounlukla sanatnn kast ettii ama sembollerin arkasna gizledii anlamlardr. nc katman ise filmin tinsel katmandr. Bana kalrsa bir sanat eseri, ister bir roman, ister bir film olsun, bu nc katmana alabildii oranda ve bu nc katmann, ikinci katman sembollerinden soyup saf bir iirsellie ulatrabildii oranda bayapt deeri kazanr ve zamandan, mekandan, kltrden bamsz bir halde yaamn srdrebilir. Tinsel katman, aynen bir mistik deneyim gibi, sanat eserini, izleyicisinin (okuyucusunun) kendi ruhsal deneyimine ortak eder ve eseri, her kiinin kendi deneyiminde, kendi tinselliinde yaatr. Artk, alegorik katman sanatnn gizli niyetini saklamak zere kulland sembollerin cirit att bir alan deil, her kiide farkl bir deneyim alanna imkn veren ve tinsel alanla

btnleen bir alan olur. Gereklik katman ise ilk andaki grnrln yava yava yitirip, hakkate alan bir kapya doru dnmeye balar. Bu katmann (gerek, alegorik ve tinsel) en mkemmel ekilde ortaya konulabildii filmlerden olan Stalker-z Src, bir filmin ulaabilecei zirvelerin en ykseklerinden birisi ve bana kalrsa sinema tarihinin en nemli filmlerinden birisidir. Bir filmin iire, tinsel alana bu kadar yaknlaabildii ok az film biliyorum. Bir bilim kurgu hikyesini k noktas olarak seen Tarkovsky, bu k noktasndan hareketle insann en temel ruhsal atmalarna, krizlerine k tutar. Bilinmeyen bir zamanda, bilinmeyen bir lkede bir yere meteor dmtr. O meteorun bulunduu alana bir takm inceleme ekipleri gnderilmi, ama hibirisi geri dnmemitir. Bu alan Zone- Blge olarak adlandrlr ve ziyarete kapanr. nk burada oraya giren her insann isteinin gerekletii bir yer vardr : Room- Oda. Stalker, bu blgeye istekli kiileri gtrp onlarn isteklerinin gereklemesini salayan kiilerden birisidir. Filmde, birisi ilhamn kaybetmi bir yazar, dieri bir bilim adam olan iki kiiyi blgeye gtrr Stalker. Film, Stalker, Yazar ve Bilim Adamnn yolculuudur bu anlamda. Filmin gerek katman, yani grnr hikaye boyutu bundan ibarettir. Ancak, filmi asl nemli yapan ey, filmin insan ruhunu grnr klmadaki becerisidir. Bir ada dervi olarak Tarkovsky, adeta bir modern zaman Mantk-ut Tayr yapmtr. Byk mutasavvf Feridddin Attarn Mantk-ut Tayr adl eserinde, kular, padiahlar Simurgu bulmak zere yola kmak isterler. Onlara en bilge ku olan Hdhd nderlik edecektir. Kularn tek tek gelip kendilerine dair konumalarndan ve bunlardan eitli zelliklerin tasavvuf tahlilinin yaplmasndan sonra kular Hdhde baka sorular yneltirler. Cevaplardan sonra kular yola dmek isterler ncelikle Hdhd onlara aklayc bir konuma yapar. Fakat bu konumann ardndan bahane getirmeye balarlar. Hdhd tek tek bahaneleri cevaplar. Bahanelerin sonunda bir kuun yolu anlatmasn istemesi zerine Hdhd Simurga ulamak iin gidilecek yolu anlatr; almas gerekilen yedi vadi vardr, hepsi de etindir. Vadilerin adlar srasyla: Talep, Ak, Marifet, stina (ihtiyaszlk), Tevhid, Hayret, son olarak da Fakr ve Fenadr. Hdhd bu vadilerin her birini anlatr, daha sonra etkilenen kular yola koyulurlar. Binlerce ku olarak ktklar yoldan sadece otuzu Simurgun derghna varabilir. Sonunda Simurgu grdklerinde ise Simurgun kendileri olduunu fark ederler; dergh

aslnda bir aynadan ibarettir. Stalker filmi de aynen Mantk-ut Tayr gibi tasavvuf anlamaya ak bir filmdir. Filmin tinsel katman, dier katmanlarn ierecek ve kapsayacak kadar geniler. nsann hakkat araynn bir davurumu olarak yansyan filmde, bu arayn eitli vehelerini gzmzn nne getirmemizi salayan Tarkovsky, bir ekilde hakkatle ilikisi asndan ayr insanla bizi kar karya getirir. Mantk-ut Tayrn deiik zelliklere sahip kular gibi Akl, filmde daha ok Bilim Adam ile grnr hldedir. Soyutlamayla dnmeyi bile beceremiyorsun. Belki profesrsn ama cahil olanndan diyerek Bilim Adamnn aalayan Yazar asndan insan hayat anlamn sanatta bulur. Ancak, bu iki insan tipinde eksik olan ey imandr. Tam bir iman insan olan Stalker ise kendisini bakalarnn hizmetine adam ac eken birisidir. Yazar, sanatn gcne inanr, ancak phecidir. man etmeyi, dua etmeyi kusur olarak grr. Blgeye ulatktan sonra Odaya yolculuk en ksa yoldan deil, Stalkerin gsterdii dolambal yollardan olur. Dz ve en ksa grnen yol en doru ve tehlikesiz olan yol deildir. eitli zorluklardan geildikten sonra Odann nne kadar gelinir. Ama Yazar ve Profesr odaya girme cesaretlerini kendilerinde bulamazlar. nk Odada en derin, aclardan byyen en byk istekler (sylenen istek deil) gerek olmaktadr. Odann hemen nnde hepsinin ahlki zaaflar ortaya kar. Profesr, Oday, kt niyetliler girmesin diye yok etmek zere gelmitir. Yazar ise kendisiyle yzleme, en derin aclaryla yzleme cesaretinde deildir. Burada da tasavvuf bir analoji kurulabilir. Hdhd ve kularn getii zorluklarla dolu vadilerin benzerlerinden Stalkern yol gstermesi ile geen bu iki kii, en nemli yerde taklp kalmtr. nk, getikleri vadilerin onlardan istediini gerekletirememilerdir. Ne inanlar, ne kendilerine gvenleri, ne ahlaklar buna yetmemitir. Fenaya erecekleri ve huzur bulacaklar yerin bir adm tesinde bulunduklar halde imanlar olmad iin ieri girmeye cesaret edememilerdir. Burada kimler Odaya ulamakta baarl olyorlar diye bir soruya, Stalker iyiler ya da ktler deil, ama umutsuzlar diye cevap verir. Blge ve Oda, umudunu, tutunacak daln (Tanry) yitirmi insanlk iin tek umuttur. man etmeyi unutmu insanlk iin bir umut profilidir Stalker. Sevgide ve zveride kurtuluu bulan, Blgeyi anayurdu gren birisi. Blge harici her yerin kendisi iin hapis olduunu sylemesiyle, yurdundan ayr dm neyin hikayesiyle ne kadar da rtyor! Blge, insanlk iin bir anayurt, belki, kendisinden

uzaklatrp sahtesine teslim olduumuz hayatn bizzat kendisi! Hayata atlm insann, istekleriyle ve kendisiyle yzlemesi iin, bencilliklerinden zveriye yolculuk etmesi belki de. Zayflk harika bir eydir, g hibir ey. Bir insan yeni doduunda zayf ve esnektir, ld zaman ise sert, kaskat ve duygusuzdur. Bir aa byrken zayf, esnek ve tazedir. Kuru ve sert hle geldiinde lr. Sertlik ve g lmn arkadalardr. Esneklik ve zayflk ise varolu tazeliinin ifadeleridir. (Lao TzuFilmde Stalkern ifadeleri )Entelektel birikimin iki kanadn temsil eden Yazar ve Profesr, Stalkern karlk beklemeyen zverisini, katksz imann anlayamazlar. Stalker iin Blge bu insanlk iin son umuttur. Onu yok etmek insanl da uurumunda yalnz ve umutsuz brakmak demektir. Artk kimse oraya gitmek istemeyecek, artk kimse inanmyor diyerek alayan Stalkera, kendisini zveriyle ve karlk beklemeyen akla seven kars gtrecek kimse bulamazsan beni gtr diye evkatle ve sevgiyle cevap verir. ocuklar, z Srclerin ocuklarnda sk olan bir mutant ocuktur. Ayaklar yoktur. Stalker, karsna ya sende de ie yaramazsa? diye cevap verir. Umudun olmasnn, o umudun gerek olmasndan ok daha nemli olmas! Peki ayaklar olmayan ocuun, son sahnede 9.Senfoninin arka planda duyulduu o mucizev sahnesinde Tarkovsky ne kast ediyor? Byle bir soru Tarkovskyye ayp etmek olur; ama ben cevap vermek istiyorum; belki insanla umudun bitmedii olabilir mi? Gerek katmannda bir yolculuk var. Alegori katmannda tinsel katmana ulaamayan insanlar iin ok deiik alegoriler mevcut;ama bunlarn hibirisini kastetmeyen(ya da hepsini kast eden) ve bu anlamda sembol kullanmayan bir Tarkovsky sz konusu. Ancak tinsel katmannn almas ve deneyimlenmesiyle alegorik ve gerek katmannn man bulduu bir alm. Herkesin ayr deneyimine ak ve msait byk bir bayapt. Stalkern acsyla aclanmak ve kendi aclarmzn, araylarmzn kaynana doru yolculuk imkn. Neden saf ve temiz bir imana sahip deiliz? Zaman zaman Yazar kadar pheci, Profesr gibi mantk olmann getirdii ruh fakirliimizi tekrar tekrar anlama imkn. Her izleyiimde ayr bir deneyime imkan veren bir hazine. Bir kanatta Yazarn, ikinci kanatta Bilim Adamnn olduu ama uamayan ku iin eksikliin nerde olduunu kefetme imkan! Stalker byle bir film ite, her izlenite yeni bir mcevherine ahit olduunuz hazine. Stalkern konusu hakknda konuabilmek ok zordur, konumaya her teebbsn

de baarszlkla sonulanmas doaldr. Nefes kesici grntler eliinde suyun altndaki mikro dnyaya yakndan bakp, onlarla temaa ederken, Eduard Artemyevin olaanst mziinin bir duyulup bir kesilen sesi eliinde derinlere dalmak ve ncilden, Kurann Kyamet Sresindeki ayetlere ok benzeyen ayetleri dinlemek. Ruha, grntyle bu kadar yakn olunabileceini kefetmek. Stalkerda Hz. sann safln grmek. Stalker, o, grnt asndan olaanst dinlenme sahnelerinde, tartan Yazar ve Profesre ncilden, Hz.sann dirilip, yolculuk eden iki insann yanna geldii ama o insanlarn Hz.sann yzn tanmad blm anlatrken kurulan ilikiyi kefetmek! Sinemann grntsyle, sesiyle gelebilecei keml noktalarndan birisi Stalker filmi. Sinematografisi, tasavvuf, kal deil hle odakl olmas, ruhsal alana alma imknn gstermesi asndan her ynetmen iin esiz bir kaynak olabilecek mahiyette Stalker filmi. Uzun planlar ve gerekliin eitli ynlerini deneyimlememize imkn veren eitli kamera alarnn kullanm ile Stalker tinsel alana ulama becerisini, sinematografisinin mkemmelliiyle btnleyen gerek bir bayapttr. Stalker filmini izlemeyen, gerek bir sinema sanatnn ne demek olduuna henz ahit olmamtr kanaatimce. ( Enver Glen )