FELSEFE

Antika Metinleri

Prof.Dr. Cengiz AKMAK

IK VE UZ SA AK TE

UL N VE ANB RS ST

NE TA
T M FAK L T

2010

ES

T.C .

1. Blm e-Ders Kitap Blm

SOFSTLER VE SOFSTLERN FELSEFE ANLAYILARININ NCELENMES Bu blmde, Sofistlerin Felsefe Tarihindeki konumu ve nemi ele alnp incelenecektir. Bu yaplrken, tarihsel ve toplumsal ve felsefi arka plan gz nnde bulundurulacaktr.

1.SOFST KELMESNN NCELENMES Batan itibaren Eski Yunan felsefesinde sophos kelimesi kullanlyordu. Sophos zaten felsefe teriminin de iinde yer alan bir terimdir. Sophos, bilgiyle uraan kii demektir. lk dnemlerde sophos terimi iki adan nemli: 1-Sophosla Eski Yunan dneminde, o dnemin toplumsal ve siyasal sorunlarn kavray bilgisine inanlr, gvenilir kiiler anlalrd. 2-Bu kiiler, ilahi bir insan olarak grlyorlard. Yani sophos, hem pratik adan nemlidir hem de ilahi bir anlam vardr. zellikle Platon, ok ilahi bir anlamda kullanyor. Ancak, Homerosun destanlarnda bizim bildiimiz anlamda kullanlmyor. Sophos bir konuda ustalk ya da marifet sahibi insan anlamna geliyor. Gemi yapmcsnn sophosu iyi gemi yapmaktr. Sophos zaman iinde deiik anlamlar kazanmtr. Teknik anlamda, zellikle Ksenophanes ile birlikte, birtakm konular hakknda dnmek, teori yapmak anlamna gelmitir: Bilgi kazanmay, yarlarda baar kazanmaya tercih ederim, diyor. Artk sophos, bilgi ile urama anlamna geliyor. Sophos bilgiyle uraan, doadaki olup biteni anlayan anlamna geliyor. Bu noktadan itibaren sophos Eski Yunan felsefesinde nemli bir yke sahip. Sofistler de bu kelimeden retilmi bir lakab kazanyorlar, onlara, sophistes deniyor. Sophistes kelimesinin balangta sophosa yakn bir anlam var. nk bunlar doa, kltr konusunda fikirlerine sayg duyduklar insanlar. Sophistes, bir insann tayabilecei iyi bir sfattr. Platonla beraber aalayc bir anlam kazanmtr. Bu kiiler zellikle V. yy. Atinasnda sivrilmilerdir. Bunlar V. yzylda fikir asndan etkin olmu. M.. 450li yllar Eski Yunan dnyas asndan nemli yllardr. Atina siyaset ve kltr alannda Ege ve Akdeniz dnyasnn hkim gc haline gelmi, bu nedenle Anadoluda yaayan dnrler Atinada fikirlerini yaymak istemilerdir. Atinada yeni bir siyasi gelime var, bu da bir kavgann sonucudur. Bu kavgada Eski Yunan ehir devletleri yeniden yaplanyor. En bata bunlar, bir atonun evresinde beklenmi kylerdir. Burada bir bey oturuyor ve evresinde bir ya da birka ky var. Bu kii hkimdir ve bu iktidarn klanla paylayor. Bu ehir devletinde savalk ve tarm yaplyor. Buralarda yaayanlar, ato beyinin arsna uyarak savalara katlyorlar. Homerosun destanlarna bakarsak beyler de alyor. Ama siyasi g bunlarn elinde, silah bunlarda. nk silah pahal bir gtr. Demirin bulunmasyla beraber Yunan ehir devletinde bir deime oluyor ve ato yerine bildiimiz ehir devleti oluuyor. ato sahibi ehirde yayor, topraklar ve denetledii birka ky var. Kyller, eitli siyasi ve ekonomik sebeplerden dolay, kimi zaman zgr, kimi zaman tutsaktr. Kle yaplanlarn iinde ok bilgili kiiler de var, topran kaybetmi kiiler de var. Ya kendilerini satp bu topraklarda kle olarak alacak ya da bu topraklar kullanacaklar. ehrin merkezinde bunlar yayor, ama topraklar dardadr. Buradaki topraklar satp merkeze geliyorlar. Ya da, zanaatkar oluyorlar. Buralarda zanaatkr bir snf oluuyor. Ticaretin daha gvenli bir i olduuna inanlyor. te bu dnemde ehir devletleri arasnda yamaclk bitiyor ve ticaret balyor. ngiltereye kadar ticaret a oluuyor. Bu noktada zanaatkrlarn bir ksm tutuluyor, bir ksm da gemicilik yapyor. Aristokratlar gemicilikten holanmyorlar, saval semiler: Zanaatkarlar aalk olarak gryorlar. Fakir denler ticaret yapyor. Aa yukar M.. 600den itibaren ehir devleti de byyor ve bu sitenin iinde merkezi yerlerde kamusal olaylar var. Bu arada yeni bir snf geliiyor. Bunlar zanaat bakmndan ykselmi, ama paralar yok. ehir iinde kanl savalar balyor. Bu erevede Yunan tarz demokrasi ortaya kyor. Temel dinamikler, Eski Yunan anlamnda aristokratlar ve tccarlardr. Bu tccarlar sayesinde deiik lkelerle ticaret yapld iin bilgi sirklasyonu artyor. Yepyeni bir dnya alyor. te bu dnyada tccar snf bilgi konusunda hamle yapmak istiyor. Bu arada ekonomik ynde de bir zenginleme dnemi balyor. te sofistler byle bir dnyada devreye giriyor. Sofistlerin yer ald dnyada nce bir atma var, bunun da kayna iktidardr. atmann gelip dayand yer yasalar (nomos) ve buna bal olarak erdem (arete) sorunudur. Bu noktada nomos kelimesi ayn zamanda norm kelimesinin de kkdr. Kavgann younlat yer yasadr. Bu kavgada Aristokrat snf yasalarn doutan olduuna, doal

olduuna inanyor (physis) yasalar doaldr. Yunan dnyasnda bir yasann doal olduunu demek, o yasalarn deimez olduunu ortaya koymak demektir. Bir tanr ya da tanr snf tarafndan konulmu ve deimezdir. imdi bu yasalara gre Aristokratlar diyor ki: Ynetme yetenei doutan bize aittir. nk onlar aristokrattr, yasalarn doutan olduuna inanyorlar. Sofistler ise yasalarn (thesis) olduunu, yani sonradan konulmu olduunu sylyor. Bir toplumsal uzlam sonucunda ortaya ktn iddia ediyorlar. Btn sofistler en temel nokta olarak yasalarn sonradan kurulduunu ve toplumdan topluma deimi olduunu iddia etmilerdir. Sofistlerin Platon tarafndan sevilmemesinin nedeni budur. Platon Aristokrat bir aileye mensup, yasalarn deimezliine inanyor ve sofistleri aalyor. Platon sofistleri kmsyor. Amac bu fikri rtmektir. nk yasalar, birer toplumsal uzlama ise yasalar mutlak deil deikendir, rlatifdir, grelidir. Platonun en byk silah Sofistlerin bilgi karsnda para almalardr. Bu ii balatanlar aslnda sofistler deildir. Eski renme olaynda ustalk ve raklk var. Ustann da bu iten bir kazanc var. Sofistlerin de yaptklar i karsnda para almalar doaldr. Ama aristokratlar paray, ticareti aalarlar. Onlara para karl bilgi satanlar diyorlar. Bunun yannda erdem retilebilir mi, retilemez mi? sorusu var. Erdem Eski Yunanda bir kabiliyettir. Aristokratlar erdem retilemez diyorlar. nk onlarn gznde birinci erdem yneticiliktir. Bu retilemez diyorlar. nk doutandr, diyorlar. Bu noktada sofistlerde batan beri devam eden bir retme gelenei var. Bunlar pratik erdemlerdir ve retilebilirler. Pratik erdemlerin en byklerinden biri de, yneticilik ve siyasal yneticiliktir. Sofistler, biz bunu retebiliriz diyorlar. te bu, kavgann patlad yerdir. Erdem, bir konudaki beceri ve yatknlktr. Bu retilebilir diyorlar. Sofistlerin en nemli zellii retme ustalar olmalardr. Gerekten de retme ve eitim statlardr. Bunun adna (paideia) denir. Bu dnemde Eski Yunan dnyasnda yeni bir kltr zenginlii olmu. Bu ana kadar Eski Yunan eitimi ok sradan ve devlet desteklidir. ocuklara okuma, yazma, hesap bilgisi retiliyor. Homerosun destanlarndan baz paralar ezberletiliyor. Daha sonra da savalk ve mzik retiliyor. Btn ocuklar bu eitimden yararlanabiliyorlar. Ama zenginlerin bir ksm, ayrca ocuklarna savalk, atlk konusunda zel dersler veriyor. nk sava yeteneinin gelitirilmesi isteniyor. Byle bir bilgiyle artk geni bir dnyay ynetmek gerek. Bu da bir donanm gerektirir. Bu da, eski kltrn donanm ile salanamaz. te sofistler de bunu veriyor. Sofistler historie geleneinin devamdr. Historie gezip grmek, aratrmaktr. Konular ncelikle toplum, kltr, adetler, daha sonra corafya, etnoloji ve en son noktada doa bilimleridir. Ama ana ynn kltr bilimleri oluturur. En sonu da, dilbilim, matematik gibi formel alanlar oluturuyor. Sofistler tarih, corafya, edebiyat, sanat, matematik dilbilim, astronomi konularnda yetimi elemanlar, yani youn bir bilgileri var. Bu bilgilerden ncelikle kltr, dilbilim, hitabet ve tarih nemli olacak; hatta psikoloji. Neden bu bilgiler nemli? Eski Yunan demokrasi anlay son kertede u: Topra olan, zgr olan her vatanda Eski Yunan demokrat hayatna katlr; kadnlar hari. Bu demokratik hayatn zeminini, bugnk Antik tiyatrolar oluturuyor. Eski Yunan demokrasisinde zgr vatandalarn dorudan temsili var. Siyaseti hitabeti, iiri ve tarihi iyi kullanmaldr. Sadece iyi konumak yetmez. Birtakm tarihsel bilgileri de vermelidir. Esas amalardan biri, bakomutan seilmektir. ounluk seince bakomutan olunuyor. Eski Yunanda demokrasi byledir. Ama iki temel kutup var: Aristokratlar kendi karlarn korumak istiyorlar. br taraftan demokratlar yani tccarlar var. Bu noktada iyi yetimek gerekir. Bunun iin de sofistler gerekiyor. Sofistler yeni gelimekte olan snfn hocaln yapmaya balyorlar ve bunlarn yetitirdikleri siyasi hayatta parlyorlar. Sofistlere zellikle zenginler kucak ayor ve sonra ocuklarn bunlara yolluyorlar. Aristokrat snfn ocuklar, eitim alm olanlardan geri kalnca, onlar da sofiatlerin rencisi oluyorlar. Bu sefer atma balyor. Aristokrat aileler ocuklarnn bozulduunu iddia ediyorlar ve sofiatlerin dzenbaz olduklarn dnyorlar. Bu sofistlerden biri de Sokratestir, ama bu, ok farkl bir boyuttadr. Sofistleri anlamak iin onlarn arkasndaki filozoflara bakmak gerekir. Ksenophanes; hakikatin bilinemeyeceini sylyor. te sofistlerin k noktas budur. Eski Yunan dnyasnda sofistlere kadarki dnemde varlk iki ekilde yorumlanm; 1-Hakikat, esas, asl, gerek. 2- Grn. Bu dneme kadar dnrlerin ortak fikri, hakikatin aklla bulunabilecei varsaym zere kurulur. O

zaman hakikat bilinmeli ve hakikatin ls de akldr. Grn, alg ile biliniyor.

Sorular:
1. 2.

Sofistlerle doa filozoflarnn temel farkll nedir? Platonun, Sofistleri eletirmesinin temel nedenleri nelerdir?

2. Blm e-Ders Kitap Blm

2. SOFSTLERN ARKAPLANINDAK FLOZOFLAR

2.1.Ksenophanes: Sofistlerin arkasndaki birinci filozof Ksenophanesdir.

1-

Hakikat bilinemez. Hakikate ilikin sylediimiz her ey bir tahmindir. stelik bunlar dolayl da olsa kantlanamaz. Ksenophaneste kltr grecelii var. Her kltrn deiik bir norma sahip olduuna dair bir gr vardr. Kltrlerin ortak zellii, hayatn anlam, varln ne olduu zerine bir eyler sylemeleridir. Hakikati bildiklerini sylerler. Kltrlerin temel formu normlardr. Bu da hakikat bilgisinin kurallardr. Herkes kendi kltrnn hakikati bildiini iddia eder. Kltr, hakikati bildiini iddia etmek ve bunu yasalatrmaktr. Ksenophanes de, bu nomoslarn farkl olduunu syler. Btn kltrler hakikati biliyorsa o zaman hepsi ayn nomosa sahiptir. Ksenophanese gre bunun nedeni hakikati bilmemekten kaynaklanyor. Hakikat varsa, niye herkes farkl dnyor? Ksenophanes bilginin, toplama bilgi yani algnn oaltlmas olduunu sylyor. Elimizdeki bilgi alg bilgisidir ve bu rlativdir.

2-

3-

2.2. Herakleitos: Sofistlerin arkasndaki ikinci filozof Herakleitostur. Onlar Herakleitosun ak retisini herkes gibi yanl yorumlam. Herakleitosta ztlklarn yer deitirmesi var. Esas l ayn kalyor. Ondan iki ey alyor: 1) Algdaki grecelik. Ksenophanes hem bunu hem de bunlarn rlativ olduunu syler. 2) Herakleitos da, her eyin deitiini sylyor. Yani hibir ey kalc deildir, deiir. 2.3.Parmenides: nc filozof Eleal Parmenidestir. Eleallardan mantksal argman kullanmay, rakiplerini mantkla rtmeyi reniyorlar. Bu birikimle sofistlerin en temel konusu bilgi meselesidir. Btn mekanizma bu sorunun zlmesiyle olacak. 3. SOFSTLERN BLG ANLAYII Eer bilgi akln salad bir bilgiyse bu nasl bir bilgidir? O ana kadar filozoflar akl yoluyla hakikati bilmiler mi? Akl hakikati biliyorsa neden farkl farkl cevaplar km? Bu noktada cevap var: a) Akl bilgi salamaz. b) Akl iyi kullanamyorlar. c) Zaten bilinebilecek bir hakikat yok, bu saplantdr. Bu bir aklsal yanlsamadr. Var olan sadece grntr. Sofistler akl iyi kullanamayacamz anlamyorlar. Zaten bilinebilecek bir hakikat yoktur ya da akl iyi kullanamyoruz. Sofistler zaten bilinebilecek bir hakikat yoktur, diyecekler. Akl bilgisinin olmamasnn nedeni nedir? Akl bilgisini dzeltmek istiyorsak deimelerimizi eletirmeyi gze almamz gerekir. Eletiricilik gerekir. Akl bilgisini eletirmek iin yol gerekir:
1- 2-

Mantka eletirmek. Fakat, Mantk henz kurulmam. Akl bilgisini denetlemek iin akl lazm. Eski Yunanda eletirel bilgi anlay deney erevesinde yoktur. Demek ki Eski Yunan bilgeliinde, bilgi anlaynda deneyci eletiri yok. Bunun olmamas bilgideki doruluu zedeliyor. Esas nokta budur. Mantka bilginin doruluunu zedeleyecek mekanizma yok. Bu Aristoteleste alacak.

3-

Teknik denetleme. Yani bilginin teknik adan benim iime yarar olmas gerekir. Eski Yunan dnyasnda bilgiyi denetleme yok. Yani teknik kullanm yok. Deneysel eletiri yok. Mantksal eletiri yok. Teknik olarak ortaya konan bilginin yararll yok. Demokritosun atom anlay o dnem iin hibir ie yaramyor. Bu noktadan hareketle Eski Yunan dnyasnda:

Bilgi o dneme kadar keyif olarak anlalyor. Sadece bilme abas var. stelik bunun doru olup olmadn da aratrmyorlar. Buna, bilmek iin bilmek deniyor. Ama bu bilgi belirli eyler olmazsa bir ie yaramaz. 1. Hakikat bilgisi 2. Mutluluk bilgisi. Bu bilginin hakikat bilgisi ile bir alakas yok. Hayatmz anlaml klacak iler yapmaktr. Sophos olmak, huzurlu bir hayat srmek. Bunun iin de gnein ya da ayn nasl olduunu bilmek gerekir. Sofistler; akl bilgisi farkl ve denetlenemiyor, diyorlar. Hibir ie yaramyor. O zaman bilgi insann iine yaramal. leri zmeli, zm getirmeli yani ie yaramaldr. Argumantasyon yle kuruluyor: Mademki akl hakikati bilmenin en nemli aletidir ama imdiye kadar tm filozoflar hakikati farkl algladlar, o zaman da akl bilgisi gvenilmezdir (Akl bilgisinin gvenilirliini snayamyorlar, deneysel snama yok. ) ya da akl bilgisi hakikati bilemez. O zaman bu durumda bilgide aramamz gereken kstaslar unlardr: 1. Bilgi bizi mutlu klmal: Bilgi bize hayat ve lm karsnda ustaca bir yaam salamaldr. Korkusuz, gvenli bir hayat salamal. Bu hayat salayan filozof da Demokritostur. 2. Bilgi bize teknik olarak yarar salamal. Bu durumda yle bir amaz var: Bilgide hakikat aranmaz deniyor. Bu amazn teki taraf ise, bilgide ie yararllktr. Bunu kendinize gre doldurursunuz. Yani bilgi sorunlarmz zyorsa bu bir bilgidir. Byle bir durumda ne yaplabilir? Bilgi hem doru olup hem bizi mutlu edebilir. Ama bunun olmas bilginin yanl olaca anlamna gelmez. Bizim amzdan bilgide tane kk olmal: 1) Bilginin eletirel ve doru olmas gerekir. 2) nsan hayatn bahtiyar klmas gerekir. 3) nsann teknik anlamda sorunlarn zmesi gerekir. Bu koulu birlikte kabul etmek gerekir. Filozoflarn ortaya koyduu grlerin doruluk deerleri yoktur. nk denetlenebilecek mekanizma yoktur ve mantksal denetleme de, yoktur. Sofistler, bilgi konusunda ortaya konan her trl grn, doruluk ya da yanllk deeri tamadna inanyorlar (akl bilgisinin). O zaman bilgide hakikat konusunu aramayalm. nk hakikatin kendisini aramayalm. Teorik ynn birtakm pratik yne koymal. Bu da mutluluk bilgisi ve toplumsal hayattan yararlanmaktr. Byle bir bilgi ile rlativ bir tutum iinde olursunuz. Bunu toplumsal bilgiye sokarsanz siyasal ve toplumsal alanda bir rlativlik oluyor. O zaman bizimki daha iyiyse o bir bilgidir. En sonda da, kiminki daha ikna ediciyse o bilgidir. Sofistler bilgideki doruluk ve yanllk problemini bilemiyorlar. O zaman bilgi zm salamal, ie yaramal. nc aamada bilgi kimi ikna ettiyse en iyi bilgi odur. O zaman iki yn var:
1- 2-

Bir gerek anlamda ie yarama var. Kiminki daha ikna ediciyse o bilgidir.

Sofistler Platonun Yasalarndaki anlatmlarndan dolay felsefe tarihinde hafife alnan insanlar olarak grlmtr. Bu Platonun sofistlerle yapt mcadelenin sonucudur. Platon n yarglar konusunda eletiri

yapyordu. zellikle yanl sylemek mmkn deildir, grn eletirirken hakldr. Sofistlerin arkasnda Ksenophanes var. Ksenaphones, hakikatin bilinemeyeceini iddia etmiti. Hakikat konusunda ortaya konulanlar sandan te deer tayamaz. Ancak Ksenophanesde akl bilgisi ve duyu bilgisi ayrm ak olarak yaplmam. Bu sebeple hakikati hangisiyle bilebileceimiz konusunda bize kesin bir ey sylemiyor. Hakikatin her ikisiyle de bilinebileceini sylyor. Daha sonra Parmenideste hakikat aklla grn ise duyu ile bilinir diye ortaya kt. Sofistlerin bilgi anlaynda; ncelikle sofistlere kadarki filozoflar hakikatin hep baka bir eyde olduunu sylemiler. Demokritos atomos olduunu, Anaksagoras nous olduunu sylemiti. Eski Yunan dnyasnda bilginin deneysel temeli yok, yani bilgiyi deneyle denetleme imkn yoktur. Bunun sebebi deneysel denetlemenin eksik olmasdr. Aklla eksik bilgiler ortaya konmu. Bu noktada Eski Yunan felsefesi dogmatik ve rasyoneldir. 1. nceliklerin ortaya koyduklar bilimsel ve teknik anlamda ie yaramyor. Bu anlamda insanlarn bu tip bilgiler ilgisini ekmiyor. 2. Hakikatin ne olduu ahlaki anlamda ie yaramyor. Benim pratik eylemsel hayatmda hibir ey ifade etmiyor. Bu aamada biginin deneysel temeli olmad iin deneysel ve ahlaki anlamda iime yaramyor. Sofistler bu noktadan hareket ediyor. Bunun anlam bilgide doruluk yanllk problemi. Eski Yunanda bir eyi biliyorsanz ona uygun yaayacaksnz. Sadece zel bir merak deildir. imdi Demokritos ve dierlerinin bilgisi benim yaamam anlaml ve mutlu klmaz. Sofistler bu noktada hakikat varsa bile biz onu, ister akl isterse duyu yoluyla olsun, hibir ekilde bilemeyiz. Bizim bildiimiz sadece grnlerdir. Bu anlamda duyulur ve rlativ bir bilgi anlaylar var. Hakikatin, varln bilinemeyeceini hatta byle bir ey olmadn, sadece duyularmzn olduu bilgiler olduunu sylyorlar. Parmenides sadece akl bilgisinin doru olduunu, duyu bilgisinin ise sahte olduunu deerlendirmi. Ksmen Herakleitos bazen de Demokritos bu ikisinin birlikte almas gerektiini sylyordu. Sofistler ise duyu bilgisinin gerek olduunu sylyor. Bu anlamda Ksenophanesin sylediini sylyordu. Ksenophanes, biz sadece grnleri bilebiliriz, diyordu. Sofistler burada bir deitirme yapyorlar: 1) Bilginin temel zellii onun dorulunabilir ya da yanllanabilir olmasdr. Eski Yunanda byle bir lt yok. 2) Bilgi Eski Yunanda insan mutlu klmaldr. Bu, Eski Yunann en nemli bilgi anlaydr. Bu lt denenmedii iin gerekleemiyor. Ancak bilgili insan ahlakldr. Ahlakl insan da mutludur. Sofistler de, bizi mutlu klan bilgilerin gerekli olduunu sylyorlar. Sofistler bilgide doru yanl yoktur, herkesin dedii dorudur, diyorlar. Bu anlamdaki bilgi ne doru ne de yanltr. Bilgi insana mutluluk salamal. Ancak sofistlerle beraber bu eski anlay bir anlamda tadil ediliyor. nk mutluluk bedensel hazlarda bulunmuyordu. Bu, dnyann anlamn kavrama bilgisiydi. Sofistlere gre bilgide nemli olan ie yararllktr. Bilgi iimize yaryorsa dorudur. Bu bilgideki pragmatik bir deerlendirme biimidir. e yarama ikiye ayrlyor: 1- Pratik anlamda ie yaramas. Bu anlamda ie yarama geerli bir olaydr. Sofistler ncelikle bilgi konusunda bilginin retilebilir olduunu sylyorlar. Buradaki kastlar erdem retilebilir. Erdem, beceri kabiliyetidir. Bu anlamda bilinen bir eyi sylyorlar. Bilgi, yani ustalklar retebiliriz diyorlar. Burada hakllar. Sofistlerin bu konuda yaptklar dorudur. 2- imize gelen bilgi. Yani kim daha ikna edici konuuyorsa onun bilgisi doru bilgidir. nk sofistlerin kurulduu dnem Eski Atinada siyasi kavgann yapld dnemdir. 1. Gerek varsa bile bilinemez, ancak geree ilikin tahmin yaplabilir. Kim daha iyi bilirse o dorudur. Bu anlamda Grelikiler. 2. Bilinemezciler. Yani gerein bilinemeyeceini sylyorlar.

1) Gerek bilinemez. 2) Bilgide doruluk aranmaz. 3) Bilgi grnn bilgisidir. 4) Grn kiiden kiiye deiir (Greli bilgi). 5) Bilgi, iime gelendir. Sofistlerin Ksenophanesten rendii dier nokta kltr rlativizmidir. Ksenophanese gre her kltr dnyay farkl bir biimde yorumlar. Her kltrn bu anlamda kendine zg bir gr vardr. Protagoras buna Her kltr kendisinin lsdr. diyecek. Sofistler kltrlerin farkllklar gsterdiklerini sylyorlar. nk her kltr hakikati ben biliyorum diyor. Kltrn yaama tarzlar dnyay, kinat anlamlandrma tarzdr. Her kltrn ortaya koyduu hakikat farkldr. Kltrlerin en nemli yn sofistler asndan ahlak, din konusunda ortaya koyduu grlerdir. Sofistler: Gerek bilinemez. Her kltr gerei bildiini iddia ediyor. O zaman bunlar niye farkl farkl eyler sylyor? nk bu noktada bir problem var. Eski Yunan dnyasnda bir grup insan yasalarn (nomos) tanrlar tarafndan konulduunu sylyorlar. Yani physis doaldr. Bu sebeple bu yasalar ezeli, ebedi ve deimezdir. Bu yasalar kimin ynetici kimin ynetilen olduunu kim hakl ise sorumluluklarn belirliyor. Bunu savunanlar aristokratlarn savunuculardr. Sofistlere gre tanrlar bilge varlklardr. Eer bunlar her eyi biliyorlarsa o zaman her yerde ayn yasay koymaldr. O zaman ya onlar yanlyor ya da bu yasalar insanlar koymutur. Sofistlerin tepkisinin nedeni yasalarn uzlama, anlama yani thesis ile insanlar tarafndan konulmu olduunu sylyor. nsanlar kendi deerlendirme biimlerini n planda tutarlar. Yasalar toplumdan topluma deiir. Bu yzden yasalar medeniyetten medeniyete deiir yani yasalar rlativtir. Tarihsellik iinde deitirilir. Sofistler yasalar insanlarn ilerine geldii gibi koyduklarn sylyorlar. Yasalar uzlama sonucudur. Bilgi iimize gelendir. Yasa da bilgidir. O zaman yasa koyucu iine geldiini koyar. Bu anlamda iki tr yasa kuruluundan bahsediliyor: 1- G. Gl olan kendi yasasn koyar. Bu anlamda hukuk benim iime gelendir. Ben ne yapyorsam o dorudur. nk g bendedir. nsanlarn bir ksm gleri sayesinde yasalar kendilerine uygun hale getiriyorlar, diyor. Sofistlerin bilgideki rlativizmi ahlaka aktarmalar tehlikelidir. Yasalarn gllerin iine gelmeyen usurlar olduu fikrini insanlar dnmlerdir. kinci olarak gszlerin kendilerini kantlamak iin bunlara kar ktklarn sylyorlar. Bunlar demokrat sofistlerdir. Bu grler iktidar brakmak istemeyen kiilerin tepkisine yol amtr. Herakleitosta yasalar hem toplumdan topluma deiir, hem de ilahi bir kurala dayanarak yasalar yaplmal, diyor. Bu da objektiflii salamak iindir. Herakleitosun bahsettii adalet, lllk, hak. Bu kavramlarn kiilerden kiilere deimemesi gerektiini sylyor ve insanlar bunlar dnceriyle bulurlar diyor, bu konuda en ok aba harcayan kii Platondur. Sofistlerin problemli grlerinden biri erdem konusudur. Aristokratlarn bir ksm erdemlerin doutan olduunu zellikle de ynetme erdeminin doutan olduunu sylyorlar. Sofistler ise erdemlerin doutan olmadn sonradan kazanldn sylyorlar. Erdem birinci anlamda ustalktr. Bu anlamda erdem kazanlan bir eydir. Hi kimse doutan matematiki olamaz. Baz insanlar onlara etki vermeli. Yatknlk, beceriler insanlara retilebilir ama artk erdemin tanm deimeye balyor. Erdem, siyasi ynetme sanat hakkna dnyor. Sofistler bunun retilebileceini sylyorlar. Yani yneticilik hakk doutan deildir. Kavgann sebebi budur. Sofistler biz insanlara ynetme sanatn retebiliriz, diyorlar. Yunan dnyasnda ynetici olmak iin iyi konumak lazm. Bunun iin de dilbilgisi gerekir. Sofistler bunu retiyorlar. kinci olarak iyi bir mantk kullanmak gerekir. Sofistler rtme sanatn iyi biliyorlar. nc olarak sofistlerin tarih, corafya, kltr bilgilerine sahip olmalar gerekir. Bu bilgilere ynetmek isteyen adamn ihtiyac var. Yunan dnyasnda herkes seimle

10

baa geliyor. Sofistlerin gz ard etmi olabilecei konu udur: Eer bir erdem, bir ustalk ise, erdemin retilebilmesi iin retenin o ii iyi bilmesi gerekiyor. Sofist, ben her eyi retirim diyor. Burada Sokrates hakldr. Her eyi herkes retemez, ehli olan retebilir. Sofistlere gre ise, herkesin retebilecei erdemler var. Burada yanlyorlar. Sofistler bu koulu zedeliyorlar. kinci koul: renen kiinin erdemi renebilecek kabiliyette olmas lazm. renen kiinin de yetenekleri gz nnde bulundurulmal. Sofistler bu kural inemiler. Gerekten de yneticilik retilebilir ama herkes ynetici olamaz. nk yneticinin doutan yatknlklar olmal. Yneticiliin doutan olmad konusunda hakllar ama herkese retilebilecei konusunda yanllar.

Sorular:
1. 2.

Sofistlerin, Erdemin retilip retilemeyecei konusuyla ilgili tutumu nedir? Sofistlerin, gerein bilinebilir olup olmadyla ilgili tgrlerini aklaynz.

11

3. Blm e-Ders Kitap Blm

12

Bu blmde Sofistlerin Din ve Doa anlaylar ele alnarak aklanacaktr. 4. SOFSTLERN DN ANLAYII Balangta gerein bilinemez olduunu iddia ederken ar saldrgan deiller. Din dman tavrlar yok. stelik gerein olmadn deil, bilinemeyeeini sylyorlar. Protagoras bu noktada ibadet konusunda ok saygldr. Ancak dini konular, tanrlarn kendisini hi kimse bilemez. Gerek konular ikiye ayrr: 1.Kinatn asl. 2.Tanrlarn esas. Bunlar Ksenophanes de sylyordu. Dini konularn asl insanlara kapaldr. Bunlara ancak inanlr. Burada doruluk ve yanllktan sz edilemez, diyor. kinci kuak sofistlerin dine kar ykc bir tutum taknyorlar. Byle bir ey yoktur. Bunlar insanlarn uydurduklar masallardr, diyorlar. Bu konuda iki temel gr var: Dini masallarn olumlu olduunu insanlar daha iyi hale getirdiini dnyorlar. Dini olumsuz olarak deerlendiriyorlar. Onlara gre din, gllerin zayflar ynetmek iin ortaya koyduklar bir kurumdur. nsanlarn korkularnn bir rndr. nsanlar doal olaylardan korktuklar iin doa olaylarn kiiselletirdiler. Bu, dinin ilk materyalist yorumlarndan biridir. Sofistler denince btn sofistler ayn eyleri dnmyorlar. Ama yine de geni erevede ortak bir takm zellikleri vardr. zellikleri, hakikat anlayndaki rlativizmdir. Bunun da kayna sofistlerin dneminde teorik bilgilerin dorulanamamasdr. Yani akla dayal bilgi denetlenemiyor. Bu sebeple bilgi speklatiftir. Ama tp gelenek bunun dndadr (Alkmaion). Felsefenin hakikat diye ortaya koyduu grlerin dorulanmas yaplamyordu. Aklla ortaya konmu yarglard. Pratik dnyada etkisi ve izi yoktur. Gerekten Eski Yunan dnyasndaki bilgi ile ilgili olarak konuyu iyi yakalamlar. Rlativizmin kayna Ksenophanese kadar uzanr. Rlativizmden hareketle sofistler yasalarn da rlativ olduunu sylyor. Bu noktada Pratogoras, nsan kulland eyann lsdr, yapp ettiklerinin lsdr. diyor. Kheramata eyalar, meydana getirilenler. Eski Yunan dnyasnda Platon da dhil iki tr yaratma var: 1) Doann kendi kendine yapt yaratma. 2) Malzeme kullanlarak yaplan yaratma: Bunu ya tanrlar yapar ya da insanlar yapar. nsann yaratt dnyaya yani kltr diyoruz. te bu dnyada l insandr. 1. Ama bir bireye zg olup olmad da belli deil. 2. Bir topluma zg olup olmad da belli deil. Olan malzemeye ayr bir ekil ve form vermedir. 1) Sofistlerde, birinci anlamda, bireyden bireye deien tutumlar sz konusu. Yani her insan kendi dncesinin lsdr. 2) Her kltrn lt o kltrn insanlarna baldr. 3) Her insann hakikati, baka kltrlerdeki insanlarnkinden farkldr. Sofistler yasalarn hepsinin tanrlar tarafndan konulduuna inanmyorlar. Platonda yasalarn tanrlar tarafndan konulduuna dair fikir var. O zaman sofistlerde iyi kt, doru yanl kiiden kiiye deiir. yleyse mutlak genel geer yasa olamaz. Hem toplumlar arasnda, hem toplumlar iinde. Sofistlerin yol at nc nemli etki yasalarn toplumdan topluma deieceine inanyorlar. Ahlak benim iime gelendir. yi bana haz verendir. Yani eer bir ey benim gelimeme uygun ise iyidir. Zaten Eski

13

Yunan ahlak anlay da buna uygundur. Eski Yunan dnyasnda halk arasnda ahlakta iki ey yoktur: 1. Eer varsa bir takm akl ilkelerine uygun davranmak dertleri yok. Bu gr batan beri var. 2. Eski Yunan dininde ok rtk olarak o bir dnya var. Bu dnyada yaptmzn karln bize br dnyada iyi ya da kt olarak verilebileceine dair inan yok. Yani Eski Yunan dnyasnda beceri var. Kendilerinde, yce bir gce kar sorumluluk da duymuyorlar. Bu anlamda ahlak beceri ile maharet ile zde grlm. te Sofistler ahlak beni iyi klan, benim gelimemi salayan bana haz veren eylerdir, demiler. Burada iyi nedir ve ben kimim sorularn Sokrates soruyor. Bu noktada Sokrates kendini bil! Soruturulmam bir hayat yaamaya demez. Fikrini atyor. Sokrates iyinin kendisini, ahlakl olmann kendisini aratrabilir miyiz? diye soruyor. Rlativist tutumdan dolay ahlak ve yasalar insanlarn iine gelendir. te rlativist tutuma kar kmak iin Sokrates ve daha onun yakn dostu Platon ortaya kar. Onlarn esas amac, ahlak ve yasalarda subjektiflikten, rlativizmden kurtulup genel geer yasalara ulamatr.

5. SOFSTLERDE DOA VE DL LKS: Sofistler iyi hatipler, dil ustalardr. Dille uramlardr. Nasl ilk doa filozoflar bu evren nasl olutu diye soruyorlarsa insanlarn iinde yaadklar kurumlar sorguluyorlar. Din, hukuk, ahlak, teknik. Sofistler dil nasl ortaya kt? Dilin kkeni nedir? sorularn soruyorlar. ki farkl temel gr var: 1. Btn bunlarn tanrlarn armaan olduunu dnenler var. 2. Bunlar tarihsel sre iinde zamanla meydana geldiine inanyorlar. Demokritos zaman olarak hem doa filozoflarnn iinde yer alr hem de kltr filozoflar olan sofistlerin iinde yer alr. Yani tam ortada bulunur. nk 110 yl yaam. Hem yonya tutumunun devam hem de Sofistlerin konularnn incelemesini yapm bir adam. Sofistlerden nce Eski Yunan dnyasnn physis ve kosmos anlaylarnn temel talar nelerdir? Doa bilinebilir mi? Bilinirse neyle bilinir? Doada hkm sren bir yasa var mdr? ki ana hat var: Eski Yunan felsefesinde, youn bir arlkla, doann aslnn bilinebilecei dnlyor. Miletoslular, Herakleitos, Demokritos, Parmenides ve dierleri. Ama bir ksm doay sadece aklla bilebileceimizi bir ksm da grnleri bilebiliriz, esas bilemeyiz, tahmin edebiliriz diyorlard. Ancak bir ksm zellikle Ksenophanes varln aslnn bize kapal olduunu sylyordu. Ancak byk ounluk varln aklla bilineceini sylyordu. Doada hkm sren bir yasa var m, yok mu? Bu dneme kadar hepsinde bir yasa var, ancak aralarnda yaknlklar var. Kimileri bu yasalarn ilahi olduunu dnyor, ama varlk ayn zamanda akll, canldr. Kimilerine gre mekanik bir zorunluluk var. Kimilerine gre ise rastgelelik vardr. Doada hkm sren ilahi yasann olduunu syleyenlerin ahlak grleri nemlidir. Herakleitosa gre ahlaklmz doaya uygun olmal. Ama Demokritosta sizin doay tanmanz ahlaknza etki etmez, der. Sofistler ise varln bilinemeyeceini sylyorlard. Doa balangta canlyd. Ama Demokritosta doann canll anlay ortadan kalkar. Doann aklanmasnda mekanik sreler nem kazand. Demokritos doa filozoflar gibi doay incelerken ayn zamanda kltr konularyla da urayor. Demokritosta atfedilen dilin kkeniyle ile ilgili bir teori var. Sofistler bunu kullanacaklar. Demokritos; balangta insanlar hayvanlar gibi yayorlard. Birbirleriyle anlaabilmek iin azlarndan hrltlar karyorlard. Bu hrltlarn anlam aralarnda iletiim kurabilmeli. Zamanla bu hrltlar, lk benzeri sesler daha dzenli hale getirildi. Demokritos burada ayn kosmosu aklar gibi aklyor. Zaman iinde bunlar hecelendi, bklmlendi belli kelimeler biiminde eklemlendi. Daha sonra insanlar bu sesleri belirli nesnelere karlk olarak kulland. Bu aamada sesler dzenleniyor. nsandan baka bu denli ayrtrmaya sahip varlk yok. Daha sonra bu sese karlk gelen bir nesne baland ve o bir

14

kelime oldu. Anlaml bir dil birimi oldu. te Demokritos burada sesler ile yani kelimeler ile adlar arasnda dorudan doruya zorunlu bir iliki yok der. O dnemde insanlar bunun zorunlu olduunu dnyorlard. Demokritos: Hibir eyin batan sorgusuz sualsiz karl yoktur. Adlar uzlama yolu ile yaplr. te bu da sofistlerin temel yn olacak. Sofistlere gre: Adlar insanlarn nesnelere keyfi olarak koyduklar seslerdir. Hermogenes; ben nesneye hangi sesi balamak istersem onu balarm, diyor.
1- 2-

Hibir nesnenin batan ona ait bir ad yoktur. Adlar yani sesler nesnelere insanlar tarafndan yaptrlm. Ben hangi nesneyi nasl aktarmak istersem aktarrm. Bu sofistlerin alacakaranlk kuanda i yapt durumdur.

Diyelim ki, adlar nesnelere insanlar tarafndan konulmu. Ama her ad koymann bir balam vardr. Yani dil balam. Her toplumun ad koymalar farkldr. Adlar nesnelere insanlar tarafndan uzlama ve anlamalar ile konmu. Ancak ben canm nasl isterse o nesneyi yle adlandrmam. 1. Karmzda bir nesne var. Bu da aa olsun. A--a- sesini buna veririm. Bu ses aaca sanki aacn bir dalym gibi organik bir ekilde baldr, diyor, sofistlerden biri. Bu ses aaca dorudan doruya bal deil. nsanlar tarafndan karlan sesin aaca verilmesidir, diyor. Bu sesin bu nesneye dorudan doruya zorunlu bir ba yok. 2. Bu sesin tad bir kavram var. Yani aa denen bir kavram var. Kavram aacn tanmn verir. Bunu savunursam aacn sesi ile kavram da zorunlu olarak birbirine yapktr. Aacn kavram onun sesidir. Aa sesi aa kavramnn zorunlu bir paras deildir. 3. Bir grupta kavram nesneye dorudan doruya yapktr. nsanlar sesleri istedikleri gibi istedikleri nesnelere verir. Bu Platonun grdr. Masa sesi ile tanm arasnda zorunlu bir ba yok. Bu iki noktada Platon Kratylos diyalogunda Sofistleri birbirine dryor. Kratylos, her nesne iin doru bir adlandrma olduunu, Hermogenes ise her nesnenin doutan ad olmadn dnyor. Nesnelerin doutan ad yoktur. nsanlar hangi ad nesneye balamak isterse onu verir, diyor. kisi de yanl sylyor. 1. Yanl; adn ses olarak nesneye bir ba yok. 2. Yanl; adlar da insanlarn istedii ekilde verilmiyor. Bir nesnenin ilk olarak adlandrlmas ile adlandrldktan sonra yeniden adlandrlmas baka eydir. Hermogenesin tutumu doru ama istediim ad verince onun tanmn vermeliyim. Sesi nesneye verirken balangta insanlar gnllerince verir. Hermogenesin hatas bir nesneye toplum bir ad verdiyse, o uzlamsaldr. Bunu kendi kafama gre kullanamam. 1. Toplum olarak 2. lk defa bulunmu bir eye ben ad veriyorum. Burada keyfilik var ama bu, baboluk deildir. Bilgimiz dil erevesinde nesnelerin adlar olmal. Adlarn nesnelere uzlama sonucu verilmesinin bir temeli var m? Adlandrdmz nesneler ikiye ayrlr: 1. Tikel nesneler. 2) Tmel nesneler Tikel nesneler, zel adlardr. Tikel nesnenin adlandrlmas doal deildir. 1. Cengiz ad, Cengizin zorunlu ad deil. 2. Benim adm beni nesne etmez. Adlandrmada zel adlar ve genel adlar vardr. zel adlar tek olana yneliktir. Bu sesler keyfi olarak verilmitir. Ama sesin kullanm kurala balanm. Uzlamac Hermogenesin balang ncl doru ama sonras yanl. Ad, canmn istedii gibi kullanamam. Sesler, zel adlara keyfi olarak verilir. Ama verildikten sonra keyfi olarak kullanlmaz.

15

Sorular: 1. Sofistlerin, hakikati greli olarak deerlendiren tutumlarnn nedenleri nelerdir? 2. Demokritosun, dilin kkeni ile ilgili deerlendirmesi hakknda bilgi veriniz.

16

4. Blm e-Ders Kitap Blm

17

Bu blmde, Sofistlerin Din ve Doa anlaylarnn ele alnmasna devam edilecektir. Genel adlarn da sesleri rastgeledir (defter, kitap). Ama problem daha byktr. Defter sesini karnca onun tanmn vermeliyim. Bu noktada defter sesi defter varlnn resmini sunmaz. Masa sesini bilmezsem masa canlanmaz ama masann bir tanm vardr. te masa sesi ile masa tanm arasndaki iliki uzlamsaldr. Kratylos bunun zorunlu olduunu sylemiyor, Platonda bu zorunlu deildir. Platona gre masann tanm ile masa arasnda zorunlu bir iliki vardr. Adlar nesnelere insanlar tarafndan verilir. Ancak iki ey gzetilir: Adlarn kullanma boyutu keyfi deildir. Adlar nesnelerin kullanm boyutuna gre verilmez, tanmn verilmesi lazm. Sofistlerin yapt en byk taktik kullandklar adlar kafalarna gre kullanmalardr. Bir grup Sofiste gre dil, zaman iinde uzlama sonucunda meydana getirilmi. Bu hemen hemen hepsinin ortak grdr. Bu noktada bir grup adlarn nesnelerin zn yanstt bir ksm ise yanstmadn sylyor. Adlarn kullanm boyutunu kartryorlar. Platon ortada bir yol bulmaya alyor. Sofistlere gre yanl konumak mmkn deildir. Her sylenen sz dorudur. Sofistlerin arkasndaki dier adam Parmenidestir.
1- 2-

Parmenidese gre dnmek, var olan bir eyi dnmektir. Yanl dnmek var olmayan bir eyi dnmektir. O halde yanl dnmek mmkn deildir.

Bir cmle kurduumuzda mutlaka bir znesi vardr ve karlk geldii bir nesne var yanllk gerekten var olmayan bir eyi dile getirmektir. Var olmayan da dile getiremeyeceinize gre yanllk mmkn deildir. Doruluk ve yanllk hkmde ortaya kar. Yarg en az tane paradan meydana gelir. Birinci paraya zne denir. kinci paraya yklem denir. paray birletirene, ba denir. Ancak bu unsur bir araya gelince doru ve yanl bir yarg ortaya kar. Tek balarna terimlerin doruluk ve yanll yok. Felsefeciler insanlarn zaten bildiini ortaya karr. Sofiste gre doru ve sama kategorisi vardr. Eer bir ey yanlsa bu azdan kan bir sestir. Eer dilde doruluk ve yanllk olmazsa mantk kuramyoruz. Yanll ispatlamak gerekir. Esti- Yunancada varolmaktr. (dr, is) Parmenides buradaki dr kullanyor. Yanl konumak varolmayan bir eyi sylemek deildir. Yanl konumak varolan bir ba yanl kurmaktr. Yanllk hkmlerdeki balarda ortaya kar. ki tr yanllk orataya kar.
1- 2-

Mevcut bir ba yanl kurmak ba yanl kumak yani olan bir eyi olmam gibi gstermek. Olmayan ba olmu gibi kurmak. Demek ki yanllk is ya da is notta ortaya kar. Yanl bir ey sylemek varolmayan bir eyi ortaya koymak deil, yanl bir ba kurmaktr.

Sokrates ile Platonun iki nemli noktas var: 1-Kullandmz terimlerin tanmlarnn ak olmasn istiyorlar. 2-Doru ve yanl hkmlerin varln kantlamak.

Sofistlerin ksm var: 1.Adlar doal m koyulmu, koyulmu mu? 2.Yanllk problemi. 3.Platon: Defter tanm olan kavram gerek bir nesnedir.

18

Sofistlerin byk ksm kullandmz genel terimlerin (masa, aa) karlk geldii bir nesne olduunu dnmezler. zel terimlerin karlk geldii bir nesne vardr ya da anlarmzda vardr. nsan terimi neye karlk gelir? Aa terimi neye karlk gelir? Sofistler bu soruya tek tek aalardan baka hibir ey karlk gelmez diyorlar. Bizim kullandmz aa ad aa denen tasarma karlk gelir. Bu da somut aalardan meydana getirilir. Yani sofistlere gre genel adlarn karlk geldii rnler bizim zihnimizin rnleridir. Buna nominalizm diyebiliriz. Platona gre kavramlarn karlk geldii nesneler vardr. Aa genel adnn karlk geldii aa diye bir nesne vardr. Bu da kavram realizmidir. Genel adlarn karlk geldii genel bir varlk vardr. Sofistler bunu kabul etmiyorlar. Platon realist bir tutum sergiliyor. Kullandmz kavramlarn karlk geldii objeleri var etme bakmndan realisttir. Sofistlere gre btn insanlar yok edince insan kalmaz. Platonda ise kalr. Sofistlere gre sadece tikel varlklar vardr. Platonda temel varlklar vardr. Bunlar da idealardr. Bu da realist olduunu gsteriyor, idealist deil. Bizim dilimizde kullandmz kelimelerin bir ksm somut tikel nesnelere karlk gelir. Ama bir de, birden fazla nesneyi adlandrdmz genel adlar vardr. Dilimizde birden fazla nesneye giydirilen snflar var. Bunlara genel terim deriz. Bunlar zellikle nitelikler, zellikler, balantlar ve snflardr. Platona gre hibir yesi olmayan bir snf da gerektir. nsan eleman olmadan insan var olabilir. Bu kme daha kalcdr, yani Platondan sz edince tek tek eler vardr. Bu elerden hareketle bir kavram ya da snf yaratlr. Platon ise bu yeler olmasayd byle bir kme vardr, diyor. Bu da insan olmann btn zelliklerini barndryor. Yani kavramlarn karlk olduu objeler gibi gerektir ama onlarn yeri bakadr.

Sorular:
1. 2.

Sofistlere, gre adlar ile nesneler arasndaki iliki zorunlu mudur? Aklaynz. Yanl konumak mmkn mdr? sorusu sz konusu olduunda, Parmenides ile sofistlerin ilikisi nedir? Aklaynz.

19

5. Blm e-Ders Kitap Blm

20

6. PLATON VE PLATONUN FELSEFE ANLAYIININ NCELENMES 1. PLATONUN DNEMNN ZELLKLERNN NCELENMES 2000 yldr Platona kar hep nyarglar olmu. Platonu anlamak iin onun dnemine bakmak lazm. Platon (427-347-9) bu dnemin iki temel zellii var:
1-

Pers istilasndan dolay Atina sarslmaya balam. Bu Atinada ekonomik, sosyal ve kltrel ykmlara neden olmu, yani bir kargaa dnemi var. Bu kargaadan dolay Eski Atinada kavga, grlt eksik olmuyor. Kavga, aristokratlarla demokratlarn ve demokratlarn kendi iinde grlr. Bu arada veba salgnlar grlyor. Yani Eski Atinann durumu zordu. te Platon byle bir ortamda dncesini retiyor. stelik hem anne hem de baba tarafndan aristokrattr. O zamanki demokrasi ok korkun; hemen diktatrle dnyor. Demokrasi iyice yozlam, seimle gelen tiranlar bir sre sonra zorba oluyor. Tiranlar geliyor, tiranlar ykyor. Platon btn bunlarn sulusu olarak demokrasi dzenini gryor.

2-

Aristokratlar eski dzeni istiyor. Platon hocasnn lmne bunlarn sebep olduunu sylyor. Sokratesin lmne bu demokrasi yandalarnn sebep olduunu sylyor. Demokrasiyi sofistlerin rlativ bilgi anlayna balyor. Sofistlere gre yasalar yasay koyanlarn iine gelendir. Bu yasann iyi olmasnn lt o yasay koyana baldr. Ortada yasa varsa, bu yasann dayand adil, doru gibi terimler de olmaldr. Yani yasalarn iyi, doru ve adil olmas gerek. Sofistler de bu kavramlarn kiiden kiiye, gruptan gruba, toplumdan topluma deitiini sylyor. O zaman gllerin orataya koyduu en iyidir. Sofistler bunu ortaya koyarlarken iki husus ortaya kyor:
1- 2-

Bunlardan biri eski fikir olan yasalar tanrlar tarafndan konmutur, fikri. Yasalar insanlar tarafndan konmutur ve yasalar yasay koyanlarn karlarna hizmet eder.

2. PLATONUN FELSEFESNE GENEL BR BAKI Platonun btn felsefesi hep aray bulmaktr. Ztlardaki olumlu ksmlardan yeni bir fikir belirtir. Platonun fikri dorudan doruya ortada yoktur. lk diyaloglarnn aporia (kmaz) olarak adlandrlmasnn nedeni bizi dnmeye sevk etmektir. Platon olay paralyor, iki tane ekstrem uca indiriyor ve daha sonra bunlar kaptryor. Yepyeni bir fikir oluturuyor. Bunun iini doldurmuyor, bize brakyor. Platon asla dnyay ikiye ayrmyor, taktik olarak dnce olarak ayryor. Daha sonraki aamay bize brakyor. Platon asla dogmatik biri deildir. Belirli fikirlere sonuna kadar saplanm deildir. Yazma tarz diyalogtur. Yani iki ayr logos, iki ayr fikrin aktrlmasdr. Yani okuyan kiiyi dnmeye sevk etmek istiyor ve ben asla dikte edici bir retmen olmam diyor. Onun btn felsefesi insann anlamn bulma felsefesidir. Platonun diyaloglarn okumak aratrc olmaktr. Fikirlerini zellikle deiik bir biimde anlatr. Platonda yzlerce konu i ie gemitir. Bunun sebebi, hem kitaplarmda hileler yaptm, oyunlar yaptm bunu insanlar anlamal diyor. nk onun gzndeki dert bilgiyi bulmaktr. Diyaloglarda dnmeye sevk edici bulmacalar var. Platon kelimesinin anlam heybetli, geni omuzlu adam demektir.

Platonun birinci sorunu yasalar, physis mi thesis mi olduu konusunda fikir beyan etmesi gerekiyor. Kratylos adl adamla Herakleitosun fikirlerinin asln gremiyor. Kratylos ya Herakleitosu anlamam ya da ok abartm. Platonun Kartylosun Herakleitosunu kullanmasnn nedeni bakadr. Bir Herakleitos var bir de Herakleitosu fikirler var. Kratylosun Herakleitosuluu ile Herakleitos ayr eylerdir. Kratylos, Herakleitosun fikrini son u noktasna gtrr. Herey akar. eklinde.

21

 Platonun felsefede ilk derslerini ald kii bir sofist olan Kratylostur. Kratylos ve Hermogenesi yerden yere vuruyor. Platonun arkasnda arlkl olarak Sokrates duruyor. Kratylostan gelen ar ekstrem bir yn var. Platon burada Protagoras kertmek istiyor. Sokratesten iki ey reniyor: 1- Bilgi kavramlar araclyla elde edilir, yani bilginin temelinde kavram var. Kullandmz dile baktmzda ok genel mahiyette iki tr terim gryoruz:
1- 2-

zel terimler Genel terimler

zel terim, tek tikel bir varln addr. zel adlarn zellii karlk geldii bir nesnenin bulunmasdr. nsan bir ehir olabilir, olsun ya da olmasn somut bir varlk vardr. Somut, tikel varlklarn en belirgin zellii bizim duyu alglarmza konu olmasdr. Ancak somut bir tikel nesnenin alglanmas bilgi demek deildir. Bilgi olmas iin tanmlamak gerekir. Tanmlamak onu bir kavramn altna drmektir. Bir tikel nesneyi bilmem iin en azndan bir genel terime sahip olmam lazm. Eski Yunan dnyasnda bizim bildiimiz anlamda kavram terimi ortaya karmaya, genel deniyor. Genel terimler ve buna bal olarak kavramlar. Somut tikeller nokta gibi ise kavramlar daire gibidir. Bir kavram birden fazla nesneyi tanmlamak iin kullanlabilir. zel terimlerin karlk geldii nesneler benim duyu algma konu olurlar. Kavramlar ise ben duyu algmla kendime konu edemem. Kavramlar ben dnebilirim. Yani kavramlar Platonun deyimiyle aklmla kavrarm. Kavramlar olmadan da ben fizik dnyay bilemem, ancak fark ederim. Sokratese gre bilgi kavram bilgisidir demek, bilgi = tanmlama demektir. Sokrates sofistlerle tartrken hep kulland genel terimlerin (ahlaki anlamdaki) iyi, kt, ll, doru gibi genel terimlerin anlamn belirlemek istiyor. Yani Sokrates tanm istiyor. Diyor ki: Hangi ad bilirsek bilelim bir eye verdiimiz ses nemli deil, nemli olan bu sesi yorumlamaktr. Yani kullandmz terimlerin zellikle genel terimlerin anlamlanmasn, tanmlanmasn istiyor. Platon Sokratesten bu fikri alyor, ancak bu fikri bir te basamaa gtrecek. Platona gre zel terimler gibi genel terimlerin de karlk geldii soyut tmel varlklarolduunu dnyor. Sokratesten ald fikir ise kullandmz genel terimlerin karl olan varlklar var m yok mu? kinci olarak ahlakl yaay bilgece bir yaaytr, fikrini alyor. Platonun btn felsefesinin kkeni de ahlaktr, insandr. Sokrates bilge bir yaayn ne olduunu sylemiyor, kendini aratr, diyor. Eski Yunan dnyasnda bir olay var: Her trl varlk, obje belli bir amaca uygun olarak yaratlm, ortaya km. Platon nce insan ruhunu tespit etmeli. Ruh demek burada yaratltr. Platona gre insann tr yaratl vardr: 1-Bilgi. 2-hret. 3-Haz peinde koan insanlar. Bunu Piythagorastan alr. Gemii ok iyi deerlendirmi ve oradan dncelerini ortaya koymutur. Sokratese gre bilgece bir yaay ahlakl bir yaaytr. Bilgece yaay iin benim bilgiyi bilmem gerekir. Kimi insanda beslenme ksm arlk basar. Bunlar iin en byk erdem, bilgeli kiilerin konumlarna ulamaktr. Cesaret, heyecan ve akln birlemesinden doar. Cesaret aklla temellendirilir. Akl ksm heyecanmz denetleyecek. Platonda ise, insanlar bunu yapamazlar. nk onlar kendilerini bir yere tutsak etmiler. nsanlar bilginin peinde komaldr. Bunun iin klavuza ihtiya var. Bu bakmdan refakati felsefe var. Sokratesten ald fikir: Birincisi kavramlarn tanm idea retisine gtrecek. kincisi psuhke, ruh ontolojisine gtrecek. Platonun arkasndaki nc adam Eleal Parmenidestir. Parmenidesten Platon u fikri renmi:
1- 2-

Esas tanm deimez ve birdir. Varlk deimez ve birdir. Esas varlk aklla kavranr.

22

3-

Elealya gre grnler sanaldr. Platon bu fikre itibar etmez. Grnlerin belirli bir varl olduunu kantlamak istiyor. Grnler sanaldr. Hem Herakleitos hem de Demokritos grnlerin bir anlamda varl olduunu kantlyorlar. Platonun birinci ii kavramlarn varln kantlamak iken ikinci nemli ii ahlak dnda grnn varln da kantlamak. zellikle Philebos, Timaios diyalogunda bunun belli bir anlamda varl olduunu sylyor.

(Grnt, bir varln benim zerimdeki etkisinden dolay benim zihnimde ortaya kan obje. Grn, bamsz olarak onun cisimsel varldr, bir sre sonra grnt haline dnyor.) Grnler iin genesis eis ousian diyoruz. Yani genesisin de varl var. Grnler dnyasn kurtarmak istiyor. Eleal Parmenides felsefesinde esas varln aklla kavrandn ve deimesz olduunu ve grnlerin de de ona ters olarak bir varl olduunu kantlamak istiyor. Parmenidesin at problem ya varlk var (to on) ya grn var (me on), to onu kavrama biimi noustur. Parmenides me on olamayaca iin aisthesisi darda brakyor. Platon burada ara bir gr belirliyor. Yani grnler dnyas ne var ne yoktur. Bunu Herakleitos ta sylemiti. Platonun arkasndaki drdnc kii Pythagorastr. Platon, hocas 399da intihar etmek zorunda brakldktan sonra, Atinadan gidiyor. Pythagoraslardan matematiin dnda iki ey reniyor: 1-Ruhun lmszl. 2-Siyaset anlaylar. Pythagoraslarn siyaset anlaylar aristokrasidir ama siyasi anlamda deil, bilgeler retisi. Altn kural adil olmaktr. Ama esas olarak matematik ve ruhun lmszln alyor. Ruhun lmszl fikri Eski Yunan dnyasna yabanc bir fikirdir. Hindistandan ve Msrdan Orphikler getirmi. Eski Yunan dnyasnda din ile devlet bir btndr. Devletin tanrsna sayg duymak, devletin kurallarna sayg duymaktr. Devlet, tanrlarn ideolojik idollerdir. Yani Eski Yunanda kamu ve toplum, nemli olandr. Bu noktada Eski Yunan dnyasnda kiiye ait bir din yok. Kii kendi ruhundan sorunluluk tamaz. Kurallar yerine getiren iyi kii, kurallar yerine getirmeyen kt kiidir. Yani insanlar ruhlarna kar sorumlu deildir. Sokrates ruhuna zen gster derken, kimse bir ey anlamam. Bu boluu orphik grler doldurur. Orphik grler insann ruhunun lmsz olduunu sylyorlar. Onlarn grlerinde herkes cennete gidiyor. Herkes ayn yere gidiyor. Orphiklerde ise insan ruhunun derinlikleri yava yava kefediliyor. Ama burada da ceza ve dl, yani vicdan yok. Eski Yunan dnyasnda mutsuz bir hayat, paralanm bir hayattr. Bu bir cezadr. Mutluysan bu dldr. Daha sonra nce Pythagoraslar ruhun paralarn kefediyor. Pythagoraslarda sen ly kurmalsn. Bu kiisellik, znellik sorununu ortaya karyor. Platon ite Pythagoras ruh anlayn ele alyor. Bunu hem ahlakta hem devlette hem de idelar kuramnda hem de bilgi retisinde kullanyor. Platon hocasnn lmnden sonra Msra gidiyor (sylenti). Burada da dou devlet modeli var. Bu arada talyada Sirakuzada Byk Dion denen bir adamla tanyor. Bu adam orann kral ve bu adam onu sevmiyor ve onu sattryor. Yakn bir dostu onu satn alyor; kurtaryor vw Atinaya getiriyor, bolarn dyor. Atinann yaknlarnda bir bahe satn alyor. Ad AKADEMOS, bu bir kahraman addr. Burada bir okul kuruyor ve kendini renci yetitirmeye, felsefe ile uramaya adyor. Buraya kzl erkekli rencileri alyor. Kz says ok dyor ve eitimden para almyor. Sadece yetenekli genleri seiyor ve orada felsefe, bilim, sanat her konuda eitim yapyor ve Akademiann kapsna Geometri bilmeyen buradan ieri giremez. diye yazyor. nk geometri onun asndan ok nemli. Platonun diyaloglarnn byk bir ksm ona ait deil. 1. ve 2. Alkibiades gibi. Bu diyaloglarn snflanmas nemli: 1-lk dnem. 2-Orta dnem. 3-Son dnem. Platon belirli yalarda belli diyaloglar yazd deniyor. Ama anlalyor ki Platon diyaloglar yntemsel bir kaygyla yazyor. Diyaloglarn dzenlemesinin nedeni 13-14 yanda ilk nce ona ilk diyalog can verir. Birtakm kavramsal tartma uslubu vardr. Bu arada nce ocuklara edebiyat, iir dersleri verir. Ancak Platon airleri ahlaksz bulur. iir rnei ona gre dini kitaplardr. Homerosun baz iirlerini sansr eder. Edebiyat, okuma paralarn ocuklara ezberletiyor. Yunan dnyasnda nemli zelliklerden biri zevkimizi inceltme duygusudur.

23

Sorular:
1. 2.

Platon, bir Dogmatik midir? Aklaynz. Platon ile Pythagorasn felsefe bakmndan ilikileri hangi bakmlardandr? Ksaca aklaynz.

24

6. Blm e-Ders Kitap Blm

25

3. PLATONUN DEALAR ANLAYII Platonda idealara ulamak diye bir ey yok. Hep ideal bir ey varm gibi yaayacaksnz. Akademiada ocuklarn ruhlar inceltilmek isteniyor. nk ona gre mzik ve iir ayn ey. Daha sonra matematik, geometri ve en sonra diyalektik, mantk retiyor. Hep Platon okunurken idealar iin temeline konur. Platon idelar merkeze koymam. dealar hep bir sorun zerken kullanyor. dealar olaylar aklayabilmek zere kurduumuz senaryoya benzer. Platonda idealar be deiik olay aklamak zere yaplm senaryolardr. Yani tek bir idea anlay yoktur. Ayrca ideay seksen yllk srete srekli yeniliyor, deitiriyor ve hatta atyor. Son dnemlerinde ideasz zm denemelerine girer. Kimi yerde sknca idealara snr.
1-

Platonda idealar u ynde ele alnr: BLG: idealardan bilgiye geliniyor. Bilgiyi anlamak iin idealara gidiyor ve bilgiye dnyor ve srekli bunu yeniliyor. dealar tanmlama ya da kavramlar ya da ykleme asndan ele alacaz. Yani ksaca dil asndan. dealar fizik dnya (grnler) asndan ele alyoruz. Fizik dnya grn dnyasdr. Bunun varln kantlamaya alyor. Burada pay almak, taklit, bulunma gibi terimler nemlidir. dealar ruhla ilkisinde ve buna bal olarak ahlak ve devlette greceiz.

2- 3-

4-

Platon idealar hep bunlarn zerinde ina eder. Platonun esas amac ahlak ve siyasette kullanlan (siyaset demek kamu yaam demektir) iyi, kt, adil gibi terimlerin objektif temelini bulmaktr. Platon, Ksenophanesten beri gelen tek Tanr anlayna yaklaan biridir ve devletin tanrlarna saygda kusur etmiyor, ama onlar pek de umursamyor. Platon: Bizim filozof olarak baz aklamalarda iin iine tanrlar katmak bize yakmyor diyor. Aslnda btn sisteminin arkasnda tanr yatyor. O baka filozoflar gibi yasalarn kaynanda tanr olduuna inanmyor. Dini inann olaylar aklamada ele alnmamas gerektiini sylyor. Platon yasalarn insanlar tarafndan konulduunu da kabul etmiyor. Yasalar insanlar tarafndan konulsa bile yine de birtakm deerlere baldr. Bunu ilk defa Herakleitos sylemi. Btn yasalar ilahi yasaya uymak zorundadr. lahi yasa, doal yasadr. Doal yasa akln yasasdr. Bu yasaya gre insanlarn bilgelik hakk, yaama haklar vardr. te haklar bunun zerine kurulmal. Platon bunu idealara dayatyor.
1- 2- 3-

Platon Yunan dnyasndaki tr bilgi kaynan sonuna kadar kullanyor: Akl bilgisi Sezgi bilgisi Duyu bilgisi

Bilginin kayna konusunda Yunan dnyasnn batan beri bu fikri var:

1-

Akl bilgisi eletirici, argmanl, tartmac bir bilgi. Ancak bunun iin kavramlarn tanmlarnn olmas lazm. Duyu bilgisi ise cisimsel varlklardan haberler getiriyor. Platon duyu bilgisini asla ikinci plana atmam. Bilgide en nemli ynlerden biri budur. Ancak bilgi akl bilgisi olmadan havada kalr. Esinleme bilgisi: Bu vahiy bilgisi deil. Vahiy Tanryla insan arasnda olduu dnlen bir bilgidir. Vahiy bilgisi tek kanall iken esinleme bilgisi bilerce kanalldr. Yunan dnyasnda herkes ilahi bilgiyle balant kurabilir (MANA). Platon kimi yerlerde bu tip AKIL ST bilgileri kullanr. Platonda hatta son elde idealar varsa ona aklla deil, aklst ynnzle ularsnz. nk Platonda insann nous

2-

3-

26

yn var. Dorudan doruya varln kendisini sezen bir yetimiz var. Eski Yunan dnyasnda Cosmos ile nous birbirleriyle haberleebilir. Bunun da piri Herakleitostur. Yani, ben ruhumun derinliklerine inince Cosmosu anlarm. Bu Platon felsefesinde de vardr. Platon bunu masallarla anlatr. Platonun bir ynnde matematik varken bir ynde de byle bir mistik yn var. Burada hisler, duygular, sezgiler devreye girdii iin metaforlara, mitoslara bavurur.
1- 2- 3- 4- 5-

Platon fikirlerini bilinli olarak kartryor. Onun dneminde kavramlar yntem olarak bilinmiyor. Platon nce bir insandr. Kesinlikle bir peygamber deildir. Bilgedir. Dini anlamdaki yn ar basar. Bu da felsefesine batan sona sinmitir. Bir ynyle airdir. Bir ynyle matematikidir. Bir ynyle siyasi bir nderdir. Ama iki giriimi de baarsz. Filozoflarn devlet modeli ok keyifli ama gerekleemeyeceini o da anlam. Bunun yerine hukuku getiriyor. nsann zerinde herkesi balayan yasa olmal. Bu yasalar da ideal yasa olarak gryor.

Delinin ynettii dnyada hakikat olduuna inanyor ve bunun farknda. Onun gerek olduunu dnyor, hayal olduunu dnmez. Filozof ne tr olay kurarsa kursun her zaman iin bir phe vardr. dealar dnyas Platonun aklyla gittii bir dnyadr. Onun iin de ondan phe ediyor.

Filozofluk hep varolmayan hrszlarn peinden komaktr. Bu bizim trajik yanmzdr. Bu dnya bize dar gelir. Biz varolmayan eyi ararken bir sr ey olur, ama varolmayan hrsz asmzdr. te bu da talihsiz yndr. Platon varolmayan bir hrsz aram, ama varolmayan bir hrsz asmam.
1- 2-

dealar insan zihninin iinde deildir. nk benim zihnim yok olur. dealar cisimlerin dnyasnda bulunmaz. dealarn varolduunu kabul ettik. dealar nasl varlklardr? Varlklar ka trldr? dealarn yeri var m? Fizik dnyann yerini bulan idealarn da yerini bulur.

Platon felsefesi ok tannmasna ramen az bilinen bir felsefedir. Platon Felsefesi denince ana ilgiyi hep idea terimi ekmi. Filozoflar belli terimleri ortaya atnca ama o terimi anlamak deil, o terimle i yapabilmektir. Platon byle bir terimle problem zmek istiyor. Onun zmeye alt problemler:
1- 2- 3-

Bilgi sorunu Gereklik sorunu Kavram: Kavramlarn varl kayna sorununu zmek istiyor. Yunan dncesinde batan beri bir problem var: Gerek (hakikat anlamnda) ve grn. Yani gerein grn. Aslnda bunlar birbirlerinden ayr deil. Grnen ksm bizim duyu algmza konu oluyor. Gerek ise aklla kavranyor ya da aklla bile kavranamyor. (Sofistlerde olduu gibi) bu sorunu zebilmek zere filozoflar youn bir aba harcamlar. Aslnda bu sorunu zemiyorlar. nk hakikati maddi bir varlk olarak dnyorlar. Platon esas varln cisimsiz, ktlesiz bir varlk olduunu syleyerek sorunu zmeye alyor. Bu, Platonun felsefeye bir katksdr. Varln yle bir yn var ki bu cisimsiz bir varlktr. Bu anlamda Parmenidesin sorunlarn zyor. nk bunlar varl bir ve ktle olarak gryor. Bu anlamda Platon esas varln cisimsiz bir varlk olduunu ve bunlarn da idealar olduunu sylyor. O gnk dnemde bunlar anlamak ok zor. Platonun yapt birinci yenilik budur.

El kitaplarnda Platon varl ikiye ayrr deniyor. Bu ayrm; bir yanda grnenler, br yanda gereklik var, demek deildir. Platonda iki farkl varlk alan vardr. Bunlarn varolma dereceleri birbirlerinden farkldr, diyor. Bu anlamda idealarn kendi bana mevcut olduunu sylyorlar.

27

1- 2- 3-

dealar ktlesizdir. dealar bildiimiz trdeki varlklardan ayr varlklardr. Varolabilmek iin baka bir varla ihtiya duymayanlar. Yani onlar birer tz olarak gryor. TZ, kendi bana varolabilen, varolabilmek iin baka bir eye ihtiya duymayan bir varlktr. Buraya kadar bir ey diyemiyoruz.

Platonu anlayabilmek iin idealar ayr olarak ele alnmal. Platon neden ideaya ihtiya duymu? Platonun idealar kuramn ilemesinin nedeni kavramdr. Platon dile baktmzda burada birtakm genel terimlerin bulunduunu gryor. Mesela hayvan, insan, aa, beyaz gibi genel terimler var. Bu terimlerin kayna neresi? Bunlar nasl meydana geldi? Gerekten de her insan konumaya balaynca bu kavramlar kendi yaratmaz, hazrdr. Platonun dneminde bunlarn ayrntlar bilinmiyor. Platon bu kavramlarn nasl meydana geldiini aratrrken karsnda Herakleitosu yanl anlam; ya da Platon iine geldii iin onlar bu ekilde anlamasn isteyen bir yaz yazm. Ama Platonun yazlarnda ortaya kan tabloda gereklin srekli akt eklinde bir gr var. Platon: Eer her ey srekli akarsa o zaman gereklii nasl anlayabiliriz, diye soruyor, sofistlere. Herakleitos byle bir laf dememi, ama bakalar ona atfetmi. Platon: Gereklie baktmzda her eyin akmadn gryorum diye dnr. Gereklikte bir tr kalclk var. Platondan nce Eleallar gerein srekli ak halinde olduunu syklyorlar. Platon duyu algmla bana konu olan nesnelere baknca bu nesnelerin rastgele olmadn, srekli akmadn, bunlarn belirlin dzenler iinde karma ktn gryorum, diyor. O zaman gereklik akyorsa bunun dzeni nereden geliyor? O zaman bir nesnenin kalem biiminde bir nesnenin de insan biiminde ekillenmesinin nedeni nedir? Yani bir nesneyi nesne yapan ey nedir? Bir nesnenin nesne olmas iin belirli bir ey olmas lazm. te Platon ikinci olarak bir nesneyi nesne yapan nedir? diye soruyor. Buraya kadar filozoflar nesneyi madde olarak gryorlard. Platon: o zaman niye nesneler farkl farkl ekillerde ekillenmi? diye soruyor. Platonda esas felsefe diyaloglar bittiinde balyor. Yani onun bir de yazmad grleri var.

Herey madde, ama neden farkl ekiller alyorlar? Maddenin ekillenmi hali somut tekillerdir. Her somut tikel de mutlaka genel bir terimin altna drlmelidir. Somut tikeli ieren genel terime, onun znn tanm denir. Platonda somut tikelle tmelin ilikisi sz konusu, yani tmel kavramdr. Platonda bilginin olabilmesi iin bu ikisi birletirilmeli.
1- 2- 3-

Kaynan bulmal. Neden belirli bir kavram belirli bir nesneyi tanmlamak iin kullanyorum? Tmelle tikelin ilikisini salamak. te bu ikisinin ilikisinden ortaya bilgi kar. Bir nesneyi tanmlamak Eski Yunanda, Horismostir. Horismos, ayrmak, snrlamak demektir. Nesne benim duyu algma konu olur. nce bir nesneyi bir kavramn iine sokacam. Duyu algmla fark etme bilgi deildir. Onu tanmladmz zaman bilgi olur. Bir nesnenin bilgisini elde edebilmek iin nce bir ey, varolan gerekir. Bunun bu eklini bize Eleal sylemitir. Bunun maddeden yapldn btn filozoflar sylemitir. Platon bunun herhangi bir ey olduunu sylyor. Bu da onu tanmlamayla ortaya kar. Sokrates de biginin tanmlamayla elde edileceini sylyor. Platon:

1-nsan terimi nereden ortaya kt? 2-Neden insan kavramn bu eye kullanyor? Bunlarn ikisinin de kknde idea alduunu sylyor.

Sorular:
1. 2.

Platonn ilgilendii tr bilme hangileridir? Ksaca aklaynz. Platon sz konusu olduunda, Horismos, ne demektir?

28

29

7. Blm e-Ders Kitap Blm

30

 Platon felsefesinin temeline erosu koyuyor. Eros tenseldir. Felsefesinin temelinde (idealist denen adamn) ak var, bedensel ak var. nk grn inkr etmiyor. Platona kadar hep grn inkr etmilerdi. Ama buradan gerek kmaz, diyor. nk bu muhtemel bilgidir, yarn deiebilir. Ondaki incelik budur. nk onun sorunu grnler dnyasn kuratarabilmektir. Platon idealar kuramn bir teklif, aklama modeli olarak kullanr. yapmaynca brakr, deitirir, tadil eder. Bu anlamda dogmatik deildir. dealar kuram varl aklamak iin kurulmu gzel bir senaryodur. Senaryonuz yoksa varla ilikin bir ey syleyemezsiniz. dealar kuramnn insanlar etkileyen, baz sorunlar zen, bazen de kendisi problem olan bir yn var. Nasl ki grntnn meknn fizik bir eyin iine sokmazsak, ideann da kaynan fizik bir mekna koyamayz. deann mekn var diyor, ama var derken yerini kast etmiyor. Bir eyin yeri ille de fiziksel bir yer olmas gerekmiyor. dealarn da bir mekn var.
1- 2-

Platon, idealar nesnelerin varln ve ne olduklarn temellendirmek zere kullanyor. Kavram idein fiilinden trer. Grmek anlamna gelir. Ayn zamanda ekil, biim, grnen gzel varlk anlamna gelir. Latincesi formdur. Form gzel biim demektir. Platona idealist diyenler hatal. Gzeli temel alyor. dea ngilizcedeki aidos deildir. Bat dillerinde idea tasarm karldr. dealar benim zihnimi retmez. dea benim zihnimin rndr. Kavramlarn varln temellendirmek zere kullanyor.

3-

4-

Platon realist bir filozoftur. dealist filozoflar Berkeley, Kant, Humedur ve baz pozitivist filozoflardr. Hatta Marks da bir idealisttir.
1- 2- 3- 4- 5-

dealar bir sorun zmek iin var. deann mekn zihnimizin ii deil, bizim zihnimizin rnleri de deillerdir. nk onlar varolabilmek bakmndan bizim bilincimize dayanmazlar. Ancak idealarn zihnimizde temsilleri vardr. Kendisi yoktur. dealar fizik cisimlerin iinde bulunmazlar. Yani fizik nesnelerin cisimleri iinde deillerdir. dealar tanrnn zihninde de deildir. Platonda bir tek Tanr var. (mimar-tanr) Platon sonrasnda Platondan etkilenen Yahudi filozoflar idealarn tanrnn fikirleri olduunu dnyorlar. Bir grup slam filozofu da ayn eyi dnyor. dealarn yeri Tanr deil. Tanr da idealar karsnda hazr buluyor. Zaten Eski Yunanda yoktan var etme fikri yoktur.

1-dealar benim zihnimin iinde deildir. Ama temsilleri olabilir. dealarn zihindeki temsillerine KAVRAM diyor. Yani kendisi deil, grnts benim zihnimde kyor. Grnt maddeye kar, ama idea onun iinde deil. dealar bir aklama modeli olduu iin onlara yer aramak bir hastalk olur. Platon idealarn yerini ok iyi biliyor. O yeri daha nce Herakleitos biliyordu. dealarn zellikleri: 1)dealar kendi balarna mevcuttur. Varolmak bakmndan baka hibir varla ihtiya duymazlar. Bu bakmdan Platonda temel varlk var: a- dealar. b- Madde. Madde Platonda kendi bana mevcuttur. Yani burada Platon skm maddenin yerini bulamyor. Maddenin de yerini temellendiremeyiz. c- Tanr.

31

d- Arada bir varlk var, o da varolmak bakmndan bakasna gerek duymuyor. Madde Platonda kendi bana mevcuttur. Yani burada Platon skm. Maddenin yerini bulamyor. Maddenin de yerini temellendirmeliyiz. Arada bir varlk var; o da, var olmak bakmndan bakasna gerek duymuyor. O da ruhtur. Ruh konusunda Platon da phelidir. Ama o da Platonun ontolojisinin temel unsurlarndan biridir. Bunun dnda her varlk mutlaka bunlardan birine dayanmal. 2) dealar mutlak ve nihaidir. Ezeli ve ebedidir. Gerek varln tanmn yapyor. 3) dealar maddesiz varlklardr. Fizik manada hibir maddeden meydana getirilmemitir. Bu Platonun kefidir. 4) dealar yaratlmam ve yok olmayacaktr. 5) dealar tmel ve genel varlklardr. Tmel ve genel varlk birden fazla yerde bulunabilir. nsan ideas tektir ama ondan pay alan ok kii var. Tmel ve genel nesne olabilir mi? nk nesne sadece tikeldir. Tmel tikel problemini Aristoteles de zememi, hala bir problemdir. Tmel ve tikel varlklar dorudan doruya duyu algmza konu olmazlar. Duyu algmza konu olanlar tikel ve somut varlklardr. Tikel nesneler duyu algmza konu olurlar. Bu anlamda idealar tikel nesne deildir. Platon idealara grme diyordu. Bu nasl bir grmedir? 6) Her idea tmel bir varlk olarak tektir, iki tane insan ideas yoktur. 7) dealar nesnelerin varolularn belirledii gibi (Platonda nesnenin varoluu kendi bana bamsz deil.) onlarn ne olduunu da belirler. Bu ok nemlidir. dealar bu manada nesnenin mahiyetidir, onun zdr. dealar bir nesneyi kendi yapan en temel zelliktir. dealar nesnenin ne olduunu ortaya koyan tanmlarn ilkeleridir. Bir nesneyi tanmlamak ve bilmek ancak onun ideasn bilmekle mmkndr. dealar yklemleme mantnn temelidir. A Bdir diyebilmenin temeli idealardr. dealar dilde de deildir. dealar dildeki temsilleri terimlerdir. Platonda her tek tek varla ait bir olduu bir ideas yoktur. Ancak trlerin bir ideas vardr. Ancak benim bal olduum trn ideas vardr. Bu anlamda ancak genel terimlerin karlk geldii bir idea vardr. Ne kadar genel terim varsa o kadar idea vardr. Ayn ideadan pay alan iki ayr nesne birbirine benzeyebilir. Bir nesne birden fazla ideadan pay alabilir. Her nesne neyse bu varlktan pay alacak. dealar nesneyi tanmlamann ilkeleridir. Platonda nesneler, eyler a b c d gibi birden ok ideadan pay alabilir. Ayn zamanda a, b, c, d gibi nesneler tek bir ideadan pay alr. Byle olursa bunlar benzerdir. dealar hiyerarik bir dzen iinde bir arada durur. Btn idealar kapsayan ideaya varlk, gzel ve iyi ideas denir. Btn idealar bunun iinde yer alr. Kimi zaman buna ok metaforik olarak tanr der. Bu idea birbirine denktir. Bu idealarn iinde yukardan aaya doru bir snflama ilikisi vardr. Canllk ideas (hareket) cansz ideas (hareketsiz). Varlk ideas farkllk ve ayrlk diye iki ayr ideaya ayrlyor. Bu canl ideasnn altnda bitki, hayvan ve insan oluturuyor. Yani Platonda idealar, snflar, kmeler gibidir. Platon bu kmeyi gerek varlk olarak kabul ediyor. Cengiz akmak da byle dnyor. Bu kmenin iinde baka kmeler yer alyor. Bu kmeyi insan asndan snflandrnca en sonda atomas eide yani en kk idea geliyor. Bu idea sadece belli bir tre ait olan ideadr. Platonda idealar bizim kullandmz anlamda cins ve tr terimlerine karlk gelir. Cins ideas tanmlamada kapsayandr, tr ideas ise tanmlamada kapsanandr. Eer idealar birbirlerinden pay almasalard yle bir tanmlama olmazd: nsan (tr hayvan ). Btn varlklar varlktan pay alyor. nsan hayvandr. derken onu snfladk. Hayvan snfnn iinde baka gruplar var. O zaman nsan akll bir hayvandr. akll onun belirleyici zelliidir.
1- 2-

Tanmlamada yaplacak ilk i darda brakmaktr. izdiiniz snrn iinde ona bir yer vereceksiniz. Platonun derdi bu. En genel idea varlk, iyi ve gzel ideasdr. Platonda idealar kmeler mantyla anlalabilir. En genel kme varlk kmesi, en genel idea ise tek tek trlerdir. nsan, bitki gibi.

32

dealar Platonda diyalektik akl yrtmenin tekniidir. Platonda diyalektiin anlam varlk ideasn eklemlerinden bilmektir. 1. Yani snflamay yapacak, ayracak. 2. Diyalektiki birletirmeyi bilecek. Yani kavramlar kullanmasn bilecek. Platon burada artk mantktan bahsediyor. nsan hayvandr, bitki deildirden ayrlmal. dealar snflama yapmann temelidir. Platon: Burada bir sorun var. dealar nesnelerin hareketlerinin nedenidir. Ama bunu yle bir yerde sylyor ki sanki orada tartmak istiyor. nk Platon eletirel bir adam. Platonun diyaloglar byle diyaloglardr. Platon: idealar hareketsiz ve cisimsizdir, diyor. yleyse hareketsiz ve cisimsiz olan nasl cisimli varl harekete geirir. Platonda ruh bedenlenmeden nce, belli bir bedene brnmeden nce idealar grmtr. Bu sebeple ruh yeryzne dtnde yeryzndeki fizik cisimleri grnce daha nceki idealar hatrlamaya balar. Demek ki ruhta idealarn izleri apriori olarak var. Bunun Platonda hibir anlam yoktur. Bunlar herkesin Platon hakknda syledii eylerdir. Platon, derdini anlatrken oyunlar, masallar, mitoslar kullanyor. Platon tanrya inanmasna ramen somut olaylarda tanry iin iine kartrmaz. Platona gre balangta tanr Demirorgustur. ekillendiren, yapt ustas demektir. Tanr idealar dnyasn karsnda gryor ama ayn zamanda karsnda bir varlk daha var. ekilsiz madde. Madde kelimesi ekilsiz bir ey demektir. Bu ezeli ve ebedi varlklardr. Tanr ve idealar lemi kar karya duruyor. Tanr bir takm eyleri bir araya getirerek ezeli ve ebedi olan lmsz ruhlar yapyor. Her bir ruhu gezegenin iine koyuyor. Burada btn ruhlara idealar lemini seyrettiriyor. Kosmosun asln gryorsunuz. Burada bir realizm ortaya kyor. Daha sonra bunlar tanr tarafndan bedenlere balanyor. nk insan sonunda bedenlidir. Burada hatadan aka bahsediliyor. Bu ruhlar bedenlenerek yeryzne dyor. Platon bunun arkasndan unu anlatyor: 1. nsan iki temel unsurdan meydana gelmi. Dnme ve beden. nsan iki yn birletiren bir varlktr. Beden ve dnce aklsal faaliyetlerdir. Eski Yunan anlamnda ruhun temel ynleri akl, alglama, canllktr. Bu ikisi tek bir varlk olarak dnyaya geliyor. Dnya nedir? Demiorgus buradaki hamuru alyor. Uygun bir ekilde onu dzenlemek istiyor ve Yunan dnyasnn kosmosu meydana geliyor. Algmza konu olan dnyann iki temel yn var. 1. Madde yn 2. ekillenmi yn, yani bizim dnyamz ekillenmi bir maddedir. Yunan dnyas kosmosa geite bir trl sorunu halledemiyor. Bu madde nasl ekillendi? Maddenin nasl meydana geldiini Eski Yunanl asla sormuyor. Eski Yunan dnyasnda madde olmadan hibirey olmaz, ama bunlar yetmez. Onun iin idealar yaratmlar. dealar olmayanlar Platona gre deersiz bir hayat yaar.

Sorular: 1. Platona gre kavram nedir? 2. Platona gre idealar dilde midir? Aklaynz.

33

34

8. Blm e-Ders Kitap Blm

35

Cosmos nasl meydana geldi? Platon burada ilk kez dardan bir eyi devreye sokuyor. Kinat tanr tarafndan ekillendirilmi, diyor. Dier bir grte de tanr varl kendisinden tretecektir. 2. Bir problem; esas gerek ve grn varlk-olu. Eski Yunanistanllar esas varla, geree aklla ulaabileceimizi sylyorlar. Bu anlamda akl ve varlk zdelii kurulmu. Platon da buna katlyor. Varlk; gerek (nous ile kavranyor) mevcut olan ve grn (duyu algsyla kavranyor). Bu, sofist diyalogundaki tartmann bir yndr. Sofist diyalogundaki tartma snflama, yanllama problemini inceler. Platon varolan ile mevcut olmayan hilik arasnda bir yer bulmaya alr. Bu noktada sofistler Herakleitosu reti ile Eleal varlk retisini bir araya getirerek grn dnyasndaki her ey akar gider diyorlar. Bu anlamda grn dnyasndaki her ey dorudur. Grnler dnyasnda Protogoras ve Theaitetos diyalogunda Protogoras Ne sylersem dorudur. diyor. Platonun derdi grn kurtarmak. Platon: Grnler dnyas ne me ondur ne de tam hiliktir. nk maddeler deiebilir ama kavram deimezdir. DEA=KAVRAM deildir. Kavramlarn anlamn idea olarak gryor. Platon idea ile kavram kartrm. Ama ikisini de ayr olarak gryor. Platonun sorunu grn dnyasnn varln kurtarmak. Grn dnyas nesnelerden oluuyor. Demek ki Platon nesne ile urayor. Grn dnyasnda duyu algsna konu olan nesne nedir? diyor. Platonda nesnenin birinci zellii yer kaplamasdr. Bu adam nasl idealisttir? Nesnenin bir yeri doldurduunu sylyor. Nesnenin nce bir maddesi olacak. Madde ezeli ve ebedi olarak hep vard. imdi o maddenin bir parasdr. Nesne, 1. Maddesi var. Madde Platona gre ekil alabilen bir varlktr. Nesnenin ana diyor. Madde nesneyi nesne yapamaz. 2. Nesnenin bu yn biim almasdr. Zaten nesne maddedir deyince nesne biimlenmi madde demektir. Nesnede baka ne var? Platon grnn ontolojisini yapyor. Nitelikler var. Nesnenin niteliklere sahip olmasndaki etmen nedir? Nesnenin herhangi bir nitelikte olduunu syleyen benim algmdr. Bu da nesnenin zaten biimlenmi olmasndan dolay temel nitelikleri var. Yani bir yeri dolduruyor. ekli de buna bal. Ama bunu yapmam iin bir zemin var. Nitelikler ikiye ayrlr: 1. Nesnenin kendine ait nitelikler 2. Benim zerimdeki yaratt etkiden dolay haberdar olduumuz nitelikler var. Platonda maddenin yapld bir temel var. Yunan dnyasnda drt temel unsur var. Platon bunu kabul ediyor. Ama bu drt unsur hangi ekilde bir araya gelse de ona bir ekil veremez. Nitelikler ksmen bana, ksmen maddeye bal. Nesnenin bir de en temel zellii yani Platon deyimiyle OUSAs olacak. Aslnda Platonda grn meydana getiren nesne, madde ve ousiann bir araya gelmesinden dolay ortaya kan, ekil kazanm, biim kazanm varlktr. Bu varln bir zellii de deiime ak olmasdr. Ancak nesnenin nesne olmas sadece bununla kalmaz. Bir unsur daha lazm. Platonda nce bir varlk lemi var. Bu bildiimiz zelliklere sahiptir (madde hari). Bu farkl bir varlk alandr. Bunun altnda grnler dnyas var. Platon grnler dnyasn to on ile me on arasnda nc bir varlk olduunu sylyor. Grnler dnyasnn temeli nesnelere bal. Nesnenin bir yn madde bir yn de ousiadr. Bu sebeple nesne biimlenmi maddedir. Platon: 1. Nesnenin grnnden deneyi ortaya kar ekil. Buna grnr idea denir. 2. Bir de bu grnr ideann arkasnda plak alg ile grnr olan idea var. Yani buradaki biimin arkasnd bu biimi belirleyen baka bir idea var. Grnr idea maddenin biim kazanmasndan dolay kar. Platonda nesne ideann temsili deil, nesnenin biimi ideann temsilidir. nk nesnenin madde yn de var. Nesnenin ancak grnr ksm idealarn temsilidir. Nesneler grnler dnyasn tek balarna meydana getiremez. Fizik nesnelerinin (ekillenmi nesnelerin) peinde kouyor. Nesne maddenin biimlenmi formudur. Bu nesneler deiiyor ama biimi deimiyor. Grnler dnyasnda bir yn deiirken bir yn de deimeden kalr. Nesnenin bu ekilde ortaya kmas kendi bana bir olaydr. Nesnelerin de olmas grn dnyasnn bir temelidir.

36

1- Platonun felsefesinin en nemli yan grlerin ontolojisini yapyor. Bunu da sofist ve Theaitetosta yapyor. Platonda, idealar dnyas ve madde dnyas var. Bunun ekillenmesinden dolay ortaya km bir fizik dnya var. Bu dnya nesnelerden meydana geliyor. Platon nesneyi temellendirdi. Ancak Platonda nesne deimezdir. dealarla bizi dnmeye sevk etmek istiyor. Grn dnyas nasl ortaya kar? Algda ortaya kar. Demek ki bir de bu dnyann benim tarafmdan alglanmas gerekir. Demek ki nesnenin bir yn benim onu alglamama bal. Ben aslnda fizik nesnenin kendisini bilmem. Platonun derdi grnler dnyasdr. Grdm dnyann arkasnda baka bir dnya olduunu dnyor. Eski filozoflar aynann iindeki yansmayla grnty birbirine kartrrlar. Platon aynann kendisiyle urayor. Aynann arkasndaki srla uramyor. Bir yandan ayna maddesel bir zemin. Bir de aynann zerinde bir takm sreler var. Bu benden bamsz. Yani Platonda grn iki aya ayna ve maddedir. Platonda gerek dnyasn anlayabilmek iin 1. dea ve 2. Ayna. Yani zemin olmal. Hibir zemin olmasayd bir varln grnts dmezdi. Yani zorunlu olarak maddeyi bulmu. Bu insan olmada ortaya kan bir durumdur. Ama bu grn benim tarafmdan alglanmas gerekir. Platon gr belli manada var kabul ediyor. imdi senin benim grn alglamam, bir de bunun bende kan tasarm, grnts var. imdi bilgi grnte mi yoksa kavramda, tanmda m ortaya kacak? Tabi ki kavramda kacak. Gerekten duyumlama bilgi vermez. Platonda fizik nesne yok. Platonda fizik nesne, grnen ya da grntr. Duyumlamann dnda baka rneklerin de olmasn sylyor. Bilgi olmas iin bir yarg olmas gerekir. Ama bunu sylemem yetmez. Bunun varla uygun olmas lazm. Platon burada Phytagoras alg retisinden bilgi kmaz, diyor. Platonda sorun yklemleme. Sofist diyalounda ise Platon idealar anlayn yeniden gzden geiriyor. Elealya gre yanllk yokluk zerine konumaktr. Yokluk da olmadna gre yanllk yoktur diyor. Platon ise yanlln birtakm yklemleme yanllndan ktn sylyor. Platonda idealardan pay almak demek genel kavramlarn varolanlara uygulanabilir olmas demektir. Mesela insan omurgaldr gibi. Ancak Mavi eklem bacakldr deyince pay almaz. Ve bu yanllktr. Buna greli yokluk der. Yani bir eyin tanmnn iindekini sylerseniz o dorudur. Sofist diyalounun bir yn bu. kinci yn snflama mantdr. Bo idea esas anlamnda bir varlktr. Varlk Platona gre her eyi hatta tanry da var klar. Varlk ideasnn iinde bu tr kavramlar var. Bunun iinde canl, cansz var. Platonun derdi grdmz dnyay snflamak yani bu dnya hakknda doru dzgn konumak. Snflama demek ayn zamanda tanmlamak, her nesneyi belli bir kavramn altna sokabilmektir. Snflamann iki yn var: 1. Nesnelere ait olan dzenin yan sra, 2. Benim nesneleri alglama ve dzenleme biimim de nemlidir. Platona gre snfn olabilmesi iin nesnelerin bir zsel doas var. Bir eye kedi veya kpek dememizin kstas nedir? Bu temel zellik nerden kaynaklanyor? Bir kavram ya da varl tanmlamak iin o kavramdan daha geni kavrama sahip olmam lazm. nsan omurgal hayvandr. derken hayvan daha genitir. Onun gerek bilgiden kastettii kavramlar yerli yerinde kullanmann bilgisidir. Birinci ii nsan ieden ayrmak. kinci i insan ait olduu snflarnkinden ayrmak. Snfn iinde ayrmak lazm. Platonun mant bu. Platonun iki yn var:
1-

Ar diyalektik (Mantk) yani snflamac gidimsel akl yani dionaya var. Rasyonalizm deil. Rasyonalizm daha sonra ortaya km dnsel bir tutum. Phytogoraslardan kazanm bu yn. Mistik deneyler renmi. Yani bu yn alabildiine mistiktir. kisini ok gzel kaynatrm. Onun esas anlamnda idealar ahlak dini grtedir. Platonda idea bir model kavramdr. nsanlarn ulamas iin gerekli bir aama, aklayc bir kavram. Platon bu terimle nemli noktay aklyor.

2-

37

Sorular:
1. 2.

Platonda ka tr dnya vardr? Aklaynz. Platona gre idealardan pay almak ne demektir?

38

9. Blm e-Ders Kitap Blm

39

Gereklik (Fizik gereklik): Bunun adna grnler diyor. Fizik gereklik terimini kullanmam. Bu dnyada nesneler var, yani fizik nesneler var. Patonun birinci ii nesnenin ne olduunu anlamak. Yani Nesne nedir? diye sormu. O ana kadar bir anlay, nesnelerin, atomlarn rgtlenii olduunu syler (Demokritos). Atomlar belli ekilde rgtleniyor, ama bunlarn bazsna neden insan bazsna da ie diyoruz. Platonun dneminde bir de Herakleitosu yanl anlam Herakleitosular var. Fizik gereklik bizim alglamamza konu olur. Bunlar da, bu fizik gerekliin srekli aktn sylyorlar. Yani nesnelerin kalc hibir yn yoktur. Fizik gerekliin sadece hayal leminde kurulduunu syleyenler var (Parmenides). Platon idealist deil. nk zihnimizin dnda hem ideal anlamda hem de fizik anlamda bir gereklik var. Platon gereklii sadece fizik gereklie indirgeyen maddeci tutuma ve Herakleitosulara kar kar. Belli bir anlamda bu Kanta benzer. Onun sorunu fizik gereklii kurtarmak. Platon diyor ki fizik gerekliin ortaya kmas iin madde olmal. Madde ezeli ve ebedi yani hibir eye dayanmaz. Platonda madde canl ve akll deil, maddenin gc dardan geliyor. Platonda madde (malzeme) toprak, hava, su, ateten meydana geliyor. Ate Platonda ok yzldr (gen piramit). Toprak 6 yzldr (Kp). Su 8 yzldr. Hava da 20 yzldr. Bunlarn meydana getirdii kinat ise 12 yzldr. Yani yuvarlaa yakn. Bunlar Phyhagorastan alyor. Fizik gerekliin birinci zemini madde. Fizik zemini ayna olarak grebiliriz. Yani nesnelerin ekil ald ayna diyebiliriz. Madde Platonda bir dnme olarak balangta ekilsiz. Aslnda biz bunu dnemeyiz. Yani ekil almam bir yn. Biz ne zaman madde grsek onun mutlaka bir formu vardr. Bu anlamda Platonda nesneyi meydana getiren maddeye ekilli, biim kazanm madde diyor. imdi madde ezeli ve ebedi yapdan geldi.
1- 2-

Fizik nesnenin nce bir maddesi olmal. O maddenin belirli bir biimi olmal.

Platon: Her biim kazanm nesnenin bir doas, z var. Yani esas zellii var. Yani nesnenin herhangi bir nesne olmasn salayan temel zellii var. u halde nesneye biim kazanm madde ya da diyor. Baka bir yerde de buna ATOMOS EDE diyor. Yani en temel madde. Nesnelerin elbette deiken bir yn var. Ama bir de bu deimeyle beraber deimeden kalan yn var ve bu onun en temel zelliidir ve bu artk deitiinde ona o ad veremiyoruz. Temel z, esas doa nereden geldi? diye soruyor. Bu noktada Platonda birtakm ideal varlklar var.

DEALAR: 1-Aa 2-nsan Bu varlklar cisimsiz varlklardr. Bir de madde var. Platon aslnda Aristotelesin syledii her eyi sylemi, ama onun baka bir derdi var. DEALAR: Aa, nsan nsan terimini buna uygulamamzn nedeni insan terimi bunun iindeki insan olma doasn tar. Ve o yzden bu nesne insan biiminde ekillenmi. Burada ideann kendisi var. Burada her bir varlkta onu insan yapan bir z ya da doa var. Bunlar ayn ey deil. nk Platona gre idea paralanmaz ve tmeldir. Oysa imdi oald. te buradan itibaren idealar brakyor. Kalc bir yn var. Buna nesnenin temel zellii diyor. Platon fizik nesneyle urayor. Burada birinci madde var. kinci temel zellik doa var. Bu ikisinin karmndan dolay grnr form var. Fizik nesnede srasyla 1- malzeme 2- doa, z, esas yani insann insan olmasn salayan ey. 3- Grnr biim. Bu doa demek deil. Grnr biim doa ile maddenin karmasndan dolay ortaya kan yapdr. Bu ideada deildir. Artk burada ideay brakt. 4- Grnr biime karan nitelikler. Platonda nesne bunlardan meydana geliyor. Bunlar deimeye ak. Bir nesne hakknda

40

onun doasn tanmlamalyz, o da onun kalc yndr. te Platon bunu sylyor. Onu tanmlamak iin onu bir kavramn altna sokmalyz. Onun yklemi onun doasn yanstr diyor. te onun derdi bu. Bu 4 zellik nesneyi veriyor. Burada yaplabilecek 3 yol var:
1- 2-

Platonun yolu. Yani kaynann dta olduunu sylemek. Platonun lafn tekrarlamaktan baka bir ey yapmayan Aristotelesin yolu. Esas doann sadece nesnenin rgtlenmesinden dolay ortaya kan yap olduu anlay. Buna ontoloji denir.

Platon nesneyi bu ekilde koyduktan sonra nesnenin nitelikleri deiir diyor. Maddenin zerinde deiim var. Maddesiz varlklar deimez. ( 1 says) Platon maddeli ve maddesiz ayrmn yapm. Benim niteliksel ynm deiir ama bu, bir nehrin akmas gibi deildir. Nitelikler zerine koyduum deyince tanmlamalar, saptamalar da deiebilir. Esas nokta onun zsel doasn tanmlamak. zsel doa, en son deien nokta. O zaman da o nesne olmasn kaybediyor. Baka bir forma dnyor. Platonda bu grnler dnyasnn temeli ideadr. dea: Fizik gereklik Grn Fenomenler Madde Doa Duyu Algs Ruh Bir de bunun ortaya kmasn salayan baka bir unsur var, bu da duyu algs. O zaman Platonda nesnenin kurulabilmesi iin 1-madde 2-doa 3- onun alglanm olmas var. Eer alglanmamsa bir nesneden bahsedemeyiz. nk onu kpekte alglayabilir, ama kpein bilincinde o bir nesne deil, algdr. Benim bilincimde nesne var. Bunun grnr biimi aslnda bana aittir. te Platon bu noktay yakalyor. Fizik gerekliin kurulmasnda bir de benim katkm lazm. Buna Platon RUH diyor. Platonik ak grmeden, dokunmadan yaanan aktr. Oysa Platonun felsefesinin temelinde dokunma vardr. Felsefesinin temeli EROStur. Erosun olduu yerde beden vardr, vcut vardr, grnr biimler gizlidir. Eros fizik nesnelerdeki gzelliin peinden komaktadr. Nesnenin gzel ynn alglayabilmektir. Platon erosla unu kasteder: Platona gre insan ara dnyann varldr. 3 dnya vardr. Sukunet, durgunluun olduu lem bir de en karanlk lem var. Maddenin derinlii, yani zulmet, karanlk. Bu iki dnyann meydana getirdii bizim dnyamzdr. Platonda bu dnyann ne olduunu anlayabilmek istiyor. Bu anlamda Platon bilgide temele duyu bilgisini koyar. Btn Eski Yunanl filozoflar gibi. Ama duyu algsnda kalmaz. Platonda her ruh balangta idealar dnyasn grd. Daha sonra dt, her ruh bedenlendi ve maddi dnyayla kar karya kald ve maddi dnyada grnr biimleri fark etti ve bunlarn birbirinden farkn grd ve bunu grnce gemiindeki baz eyleri fark etti, hatrlad. Gemite maddesiz formlar yani onun asln grmtr ve bunlar grnce onlarn asllarn hatrlamaya balad diyor. Platonda ruh bir dnemde dnyaya apriori bilgilerle gelir. Yani grnler dnyasnn zlerini koyan kavramlarn bilgisiyle gelir diyor. Platonda birinci konu grn kurtarmak. Grnn ortaya kabilmesi iin grn biim kazanm madde, grnr ideadr (biim). Bunun olabilmesi iin madde ve temel doa, ousia, z gerekir ve buna bal olarak dier nitelikler gerekir. Platonun nesne modeli bu. Platonda bu nesneyi ben iki ekilde kavrayabilirim: Grnr biim, her hangi bir nesne.

41

Duyusal alglama, duyumlama (Platonda duyu algs ayrm balad) ile ben nesneden fiziksel etkiler alrm, ama bu benim nesneyi bilmemi deil, farknda olmam salar. Duyu algs nesnenin, bendeki grntsn ortaya kartr. Nesnenin bu btnlemi halini ben karma kardm. Bu duyu algsnn dzeni nereden geliyor?
1- 2-

Eer grnler srekli akyorsa duyu alglarmn dzenli tutulmasn salayan ey neresidir? Duyu alglar da srekli deiir diyorsunuz. nk bunun da temeli ben. (Platonda grn ile grnt ayrm ak deil.) Nesnenin bende kurulmasn salayan ey nedir? diye sorar. Bu noktada duyu algsn dzenlememizi salayan ey onun arkasndaki kavramlardr.

Gerekten de yoklad ey yerindedir. Biz alglama yapnca ona en yakn kavramlar ortaya koyarz. Ya bilgi kavramla duyu algsnn birlikte almasdr. Bu nesnenin de inasdr. Duyu algs deyince birtakm yaplar var, diyor. Bunu daha sonra Kant da syleyecek. Her alg benim alglamamda belli bir kalba giriyor. Yani benim alglamamda, alglamam temellendiren kavramlar var. Bunun ayrntlarn Theaitetosta inceliyor. Bilginin olabilmesi iin nce
1- 2-

Nesnenin farkna varacaksn. Farkna varnca bunun temel doasn ait olduu kavram balayacaksn. Yani nesneyi tanmlamam demek nesneyi ait olduu kavramn altna sokmaktr. Bunlarn bilgisini bu terimlere, kavramlara sahip olan kii bulacak. imdi Platon idealar ile grnler dnyasnn ne olduunu ortaya koydu. imdi sorun bu grnler dnyasn bilmemdir. Yani bilgi nedir? Bilgi olmas iin ne gerekti? Bilgi meselesini sormak iin hem nesneyi bilmeliyiz hem de kavramsal yn bilmeliyiz. nk bilgi ikisinin almasndan ortaya kar.

Nesne= madde, ousia (doa), temel zellikler = nitelikler ve biimi. Nesnenin temel formunu belirleyen ousias, ona da Platon, biim diyor. Ama bu grnr biim ikisinin karmasndan oluuyor. Grnler dnyasnn peinde kouyor. u sorular ak brakyor: Bu zel doa nereden kaynakland? Sorusuna tane ak kap brakyor, bize dnmede pay brakmak iin. a) Bu zsel doa ideadan kaynaklanm olabilir, kesinkes ideadan gelmi demiyor, bir teklifte bulunuyor. b) Bu zsel doa maddenin kendisinden kaynaklanm olabilir.

c) zsel doa benim nesneye yklediim, yani zihnimin kavramsal katks olabilir. Platon zihne ruh diyor. Bu bizim deyimimizle fizik gerekliin ontlojisi. Bunu yaparken hep biz aklla bakyoruz. Bu bir kurgudur. Yani fizik nesnelerin ontolojisini yaparken mutlaka bir kurgu var. Yani ben nesneyi bu ekilde dnyorum. Bunun bu ekilde ortaya kmas benden, zihinden hareketle yaplm bir durumdur. Ben olmadan bu olmaz. Platon fizik gereklii hep:
1- 2-

Eleallara Herakleitosulara kar (Herakleitosa deil) (Eleallar bunu bir hayal lemi yapmt.) Herakleitosular bunun srekli aktn sylemilerdi. Saf maddeci tutuma kar (Demokritos) bunu ortaya koyuyor. dealarla bu problemi zd.

3-

Sorular:
1.

Platona gre, grnler dnyasnn temel zellikleri nelerdir?

42

2.

Platonun felsefesinde hatrlama ile bilme ilikisini aklaynz.

43

10. Blm e-Ders Kitap Blm

44

4. PLATONUN BLG ANLAYII dealarla zmek istedii ikinci i bilgi meselesidir. Bilgi nasl ortaya kt? Bilgi olmas iin mutlaka zihnin bir katks olmal. Platonda zihnin birka ksm var: Alglama, duyu algs yani aistheisis. Platona kadar ki aamada aisthesis 2 aamada kullanlr: 1- Duyumlama. 2- Alg. kisi arasndaki fark duyumlamada gelen ey dank, algda dzenlidir. Algda zihin aktif, duyumlamada ise pasiftir. Bu ayrm yllar nce Alkmaion yapm. Ksenophaneste yok. Herakleitosta ak seik yok. Demokritosta da ortaya kmaya balam. Ama yine de ak seik deil. Platon bir i yapmadan nce mutlaka olumsuzluklarn ortaya koyar. Bir fikri en sama noktaya kadar nasl gtrrm diye taktii vardr. Sonra buradan tekrar bir balangca dner ve buradan gider. Yani ekstrem ular kaptrr. Bilgi problemini aktarrken yle bir taktik yapar. Theaitetosta bunu derli toplu anlatr. Theaietetosta sama durumuna drlen kii Protagorastr. Protagorasa gre insan alglad her eyin ltdr. lt benim. Bana grnd eyden hareketle, ama bundan bunun doru olduu sonucunu ulaamam. Platon bu sav bilgiye temel olamyacak ekilde rtmek ister. Protagoras Alg bilgidir. diyor. Platon bu yargy inceliyor. Platon bunu rtrken sanki Platonun algya kar argman getirdiini sanyorlar. Platon alg bilgide bir ie yaramaz demiyor. Alg bilgidir. yargsn eletiriyor. Platon duyumlama ile algy ayrmam ya da diyalogta bunu byle dnm. Platona gre biz duyu algsyla nesnelerin farkna varrz, onlardan etkileniriz. Bu etkilenmede birtakm eyler olur ve bunu da salayan zihindir. Bir eyin senin zihnindeki grnn ben bilemem. Senin bir fil alglyor olman burada bir fil olduunu gstermez. stelik duyumlamann lt sensin. Sen zihninde dnyay istediin gibi kurabilirsin, ama bu bilgi deildir, diyor. Gerekten de duyumlama bir bilgi deil. Kpek de duyumluyor. Duyumlama ile sadece farkna varyoruz. Daha sonra Protagorasn u grn ortaya koyuyor: Bilgi; alg + yargdr. Doksa der. DOKSA yarg anlamna da gelir. Yarg dille ina edilmi bir yapdr. Doksann bir anlam da sandr. Aslnda san bir yargyla ortaya konur. X ikinci snf rencisidir. deyince bu bilgi olur mu? X eklem bacakldr. da bir yargdr. Yarg vermek o syleneni bir bilgi yapmaz. Platon bunu iyi yapm:
1- 2-

Duyumlama bir bilgi vermez. Bunu bir ifadeyle ortaya koymak da bilgi deildir. Bir eyi iddia etmek onu dorudan doruya bilgi yapmaz.

Platon iki eyi yerinde yakalam. Zaten Eski Yunanda doksann bir ad da doru ya da yanll belli olmayan iddialar demektir. Bilgi olmas iin benim zihnimdeki iddialar yetmez. Doksann ikinci anlam benim zihnimde san olarak bilinecek ve onun ifade edilmesi gerekir. Bilgi iin benim onu doru alglamam yetmez, bu gereklidir. kinci olarak yarg vermem lazm. Yani benim zihnimin iindekilerin hibiri bilgi deildir. Bu gerekli ama yeterli deildir. Dncem size bir ey aktarmad srece hibir ey ifade etmez. Bilgi bu noktada balar. Ama ortaya koyduum her iddia onu bilgi yapmaz. O zaman bilgi nedir? Bilgi olabilmesi iin:
1- 2- 3-

Duyumlama ya da alg gerekir. Duyumlama ve alglama benim zihnimin iindeki bir durumdur. Bu herkese kapaldr. Bilginin olabilmesi iin ifade edilmesi gerekiyor. Yani yarg. Yargnn formu A Bdir eklindedir.

a) Yargnn yneldii varlk hakknda bir hkm, yarg vermem lazm. Buna zne diyoruz. b) Buna ilikin bir baka kategori yani yklem gerekir. Yklemler Yunan dnyasnda her zaman genel terimlerdir, yani kavramlardr. Yargnn formu a bdir formudur. Bilginin olabilmesi iin ikinci basamak yargdr. zneyi duyumlamamla fark ediyorum. Bunu Platon yapm. Bir cmle kurmalym. Yargnn da formu a bdir. Yargdaki yklem bir kavramdr. Kavram Platonda

45

dilsel olmayan bir yapdr, dilin arkasndadr. Onlarn bamsz, ayr bir ontolojik yn vardr. Kavramlarn dilde sunulan yn yine terimlerdir. Yarg gerekli, ancak en basit yarg bile en alt seviyede bir kavram yani tmel bir yapy gerektirir. Bu insandr. demek iin bile bir genel yap olmal. Yargy bilginin gerekli koulu olarak kabul ederken kavram denen bir Antik yapy yani varlk yapsn devreye sokuyor. Platon diyalogta: Mademki bu dnyay alglyorsun. O zaman bu dnya ve zihnim srekli akyorsa o zaman bu yargdr. Ortaya kan kavram nereden ortaya kt diyor.

Platonda bilginin olmas iin mutlaka kavramsal katk gerekir. Eer grnte srekli akyorsa ve zihnimiz de buna bal olarak bir devrim iindeyse o zaman kavramlar nereden meydana geldi, diyor. Theaietetosta konumac bilgi, alg + doru yargdr. Mademki bilgide yarg nemli o zaman kavramlar nereden ortaya kt? Alg + doru yarg bilgi midir?
1- 2-

Ortada zihinsel ierikler var, sanlar var. Bu sanlarnz dilsel bir ifadeyle yani doksa halinde ortaya koydunuz.

Bunlardan biri yanl ifade dieri de orthodoksadr. imdi doru olan yarg bilgi midir? Bir adam bir eyi rastgele syleyebilir, bu doru da olabilir, ama bu onu bilgi yapmaz. Hesabn, kantn vereceksin. nk orthodoksadan (zaten btn filozoflarn sorunlarndan biridir) epistemeye nasl geilecek diye soruyor. Platon realist bir adamdr. Hareketin epistemeye bu dnyada ulaamayacan sylyor. nsanlarn byk ounluunun orthodoksada kalacan sylyor. ki tr orthodoksa vardr:
1-

Bilmeden doru bir ey sylemek. Biliyorum demek ortaya koyduum yargnn hesabn verebilmek gerekir. O yzden sanyorum demek lazm. Platon hi olmazsa byle bir tutum sergileyin diyor. Fizik bilimlerinin muhtemel olarak orthodoksa olduunu sylyor. Yani bunlar sonuta ok hzl olmasa da deiiyor. Bilimsel bilgiler hakikate yakndr, en yksek dzeydeki bilgilerdir. Yine de bir episteme gerekir.

2-

Grnlerde bilgi olmas iin,

1- 2- 3-

Alglanm olmas gerekir. Bunun hakknda bir tanm yapacam. Tanm da kavramlarla ortaya kacak. Bu verdiim tanm nesnenin zsel doasn meydana getirmeli. Bu noktada Platon insanlarn apiori birtakm kavramlarla donatlm olduuna inanyor. Bu noktada herkes hemfikirdir. Alg olacak, alg dzenlendii anda kavramsal katk balar. Algmn hangi kavram iinde doldurulaca bilmeli. Bu kavram da doru bilgiyi yakalamak iin bu zsel doay yakalamal. Demek ki Platonda fizik nesneler hakkndaki hkmler muhtemeldir. Ama btn insanlar nesnelerin bir doas olduunu kabul etmek zorundadr. Ama bu nesneden ya da yce bir lemden kaynakland.

ster nominalist olsun ister realist, ister kavramc olsun herkes bilginin, yargnn olabilmesi iin kavramlarn olmas gerektiini kabul eder. stelik bu kavramlar her bir bireye ncedir. Bu noktada bizim sorunumuz kavramlarn varln insandan nce kabul ediyoruz olmamzdr. imdi sorun, kavramlar nasl ina edilmi? Platon dneminde sofistlerden bir ksm, zellikle Antisthenes, kavramlarn nesnelerden yaplan bir soyutlama ve onlar bir bee koyma olduunu sylyor. Bunlara NOMNALST deniyor. Kavramlar zihnimizin nesnelerden hareketle ortaya koyduu genel yarglardr. Her kavram (varlk, tanr hari) mutlaka paralardan meydana gelir. Kavramlar yarg ile ina edilir. Yani tanmlarla ina edilir. nsan=akll hayvan. Kavramn arkasnda, kavram kapsayan daha geni kavram olmal. Eer kavramlar soyutlamaysa, ilk kavram nasl yaptn? Platon bunu yakalam. Bunu Antisthenese kar kullanyor. lk kavram nasl meydana geldi? Hem gereklik srekli ak halinde diyorsun, o zaman nasl buna uygun bir doa meydana getireceksin? Nominalistlere gre kavramlar soyutlamalardr. Realistlere gre kavramlar bizim hazr olarak bulduumuz yaplardr. Yani kavramlar biz yaratmayz. Kavramlarla biz

46

yeni kavramlar yaratrz. Platonun tutumu budur. Platon, bu noktada kavramlarn bizim zihnimizin, ierik anlamnda, soyutlamas olduunu kabul etmiyor. Kavramlarn olmas iin zihnimizde bir yap var, diyor. Bunlar da, kavramlarn yansmasdr. Bende, bir mekanizma var, diyor. Kavramlarn kaynan idealar olarak gryor. Elinde fazla malzeme olmad iin idea demi. Ancak ideann bir baka temsil edildii yer de var. O da fizik nesnedir. Platonda muhtemel doa bilgisinin olmas iin kavramla nesnenin dilde bir araya getirilmesi gerekir.

Sorular:
1. 2.

Platona gre ka tr orthodoksa vardr? Aklaynz. Platona gre kavramlarn kayna nedir?

47

11. Blm e-Ders Kitap Blm

48

Platon aslnda varl ikiye ayrmyor. ki ayr varlk alann dil ya da ruhta birletiren adamdr. nk; 1) dealar antrolojik olarak farkl bir varla sahip. 2) Nesnenin var oluu farkl. 3) Kavramn var oluu farkl. Zihin kavramla gereklik dnyasn bir araya getirerek gerekliin antolojisini yapyor. benzetmesi, Platon tarafndan Sokratesin osunun alnmasdr. Maara

Platonun aristokratl soylu olan deil, ruh aristokratldr. Platon ruh anlamnda insan e blm. 1. Bilgelik yn 2. Baz insanlar yaratltan dolay n peinde koarlar. Ynetici olmak isterler. 3. Bir grup da hi bu ile uramazlar. Bu bir nasip olaydr. Platon bunu grm. Platon alttaki ruh durumunu hakir grmyor. Onun iin en byk bela bilgelikle yetien adamn ikiyzl, sahtekr olmasdr. Ayrca bunlar aalk kesimi harekete geirebilir, diyor. Bunlar aslnda sofistlerdir, diyor. Platonun en ok kzd insanlar bunlardr. Bunlara aalk diyor. brne de aadakiler diyor. nk hocasn lme gtren bilgili kiilerdir. Bunlar halk da kkrtrlar, diyor. Maarada insanlar kafalarn kprdatamayacak ekilde duruyorlar. Yani tek bir noktay grmek, ufuksuzluk (Ufuk geni a demektir.) artlanm, dogmatik insan demektir. Sadece kendi grdklerinin doru olduunu dnrler. Platonun yapt ayrm u:
1. 2. 3. 4.

Ayn nesnenin bizdeki grn var. Kendi grn var. Bunu dnceyle atomik bir yapyla gren yap var. Bunun da altna inerek grebildiim yaps var. Maaradaki adam buradan rahatsz olup da knca orthodoksaya geldi sanyor ki esas olan maketmi. Dar knca gzleri karanla alm. Platon burada bilgiye giden aamada bir yol balad. akn bir vaziyette btn bildiklerini unutmu. Burada hakikatin na alamad. Biz dnyay sadece izlediimiz filmlerden dolay tanyoruz. dea gerekliin kendisidir. nsan hakikatle yz yze gelme cesaretini gsterebilmedir, ama yaarken.

Platon varl ikiye ayrm denir. Aslnda Platon varl ikiye ayrmam. Platon varl kavrayabilmenin iki ayr basaman fark etmi. nsanlar varln bir ya da birka ynn kavrayabiliyor. Yargnn tesine geemiyorlar. Sonuta Platonda varlk ideas bir btn. Btn insanlar bir grnn ve bir de bunun kavramsal ynnn farkna varrlar. Bazlar kavramlarn arkasna onun da arkasna geebilirler. Siz bunu dncede yapabilirsiniz. Platonda bir ayrma yok, farkl varlk ve bilme dereceleri var. Tablosunu u ekilde yapyor: Grnler dnyas (doksasta), gerek dnya (noeta) diye iki farkl varolua sahip dnya var. Benim kavramlarla ve bu nesneyle olan ilikim farkldr. Alglarm ayr bir antolojik sahaya sahip. Platonun buradaki nemi cisimsiz varln farkna varmasdr. Bunlar dnmenin konu olduu objeler sahas: Elkosia maarada benim zihnimdeki grntler. Matematika ise bu dnyadaki nesneler demektir. Matematikada bir takm objeler var. Saylar, kmeler ve kavramlarn anlamlar var. Bunlar ayr bir ontolojik yapya sahiptir. Kavramlarn grnts yok. Kavram kalc, deimez, cisimsiz varlklardr. Bunlar aklla kavranr. Bunlar Platonda ontolojik olarak bamsz varlklardr. Duyu algn sana baldr. Arkhai, kkler dedii bir varlk alan var. Bu, Platonda idealardr. Bunlarn varl bizim zihnimize

49

deiik srlmesinden ibaret ya da bizim zihnimiz bu ekilde alglad iin bu ekilde ortaya kar. Platon arkhaiyi ok kullanr. Filozoflar hep zooya taklrlar. Matematikann bilgisi matematik ve diyalektiktir. Buna geometriyi de katabiliriz. Diyalektik en son aamada kavramlarla yaplan itir. Pistis: Yarglar, inanlar. Buras doa bilimlerinin de alan. Eikosionun bilgisi eikonostur. Bunlar kendimin karanlklar belli anlamda psikolojik ierikleri, empirik ierikleri. Doksalarn bir ksm orthodoksa haline getirilebilir ama oradan bilgi kmaz. Platon bu ikisini de klasik bir izgiyle ayryor. Oradan buraya belli bir srama yapmak gerekir. Episteme, doruluu ak seik ortaya koyan bilgidir. Platon son kertede bilginin gzle grlen ynne nem vermez. Gerek dnyadan katk olmadan grnler bilinemez. Ama esas bilgi matematiin bilgisidir. Epistemenin iki ksm var. Epistemede diyalektik nemliyken arkheide noesis var. NOESS, hakikati perdesiz bir ekilde grmektir. Platonda bu iki koula bal. Btn bu aamalar geeceksiniz. Yani sk bir matematik yapacaksnz. Eletirel bir yn olmal. Ondan sonra da tefekkr gerekir. Ancak btn bu aamalar geince noesis olacak, demek deil. Gerekli olan koul bu eitimi tamamlamak. Bedence, aklca, ruha eitimden geeceksiniz. Ama bu noesise geleceksiniz demek deil, bu nasip iidir, diyor. Bu Platonun esas yndr. Her insanda noetik yn vardr, ama bunu tam anlamyla faaliyete geiremezsiniz. Fakat bu yn de insandan alrsnz insan bir makine dzlemine indirmi olursunuz. Noesis hep korunmas gereken bir eydir. Zaten bunu bilen insanlar da bunu size anlatmazlar. Platonun felsefi dncesi eklektiktir. Filozofun zenginlii bu sahadadr. Tek ynl filozoflar genellikle ksa mrl ksa soluklu olmulardr. Kant da deiik unsurlar kendi sistemi iinde bir araya getirir. Platon da hem duyu bilgisini hem akl ve kavramsal bilgiyi, hem de sezgi bilgisini birlikte grr. Hibirini atmaz. Zaten erosu semesi de grnr dnyaya verdii nemi gsterir. Platon da bu kavramlarn ne olduunu tamamen anlayamam ama hissetmi. Bilgi olmas iin alg yetmez. Bunlarn yarglar biiminde dzenlenmesi gerekir. Yani Platonda zellikle doa bilgisi iki uludur: kavramsal yn (arlk buradadr) ve duygusal yn. Bu ikisi Platon da doksay ortaya karr. Bu orthodoksaya dnebilir. Bunlar muhtemeldir. Bunlar elinin tersiyle iten bir adam deildir. Aristoteles ideayla ban kesiyor. Bu varsa da bu maddedir diyor. Platonda duyu bilgisi nemli bir bilgi ancak duyu bilgisinin kavramsal bir rg ile ortaya kacan sylyor. Bu bilginin ancak doay anlayabilecek bir bilgi olduunu sylyor. Bunun da sebebi gerekliin ekilde deiiyor olmas. Platon bunun yansra sadece saf kavramlarla ina edilen baka bir bilgi trnden bahsediyor. Matematik, geometri ile ilgili. Bu bilginin tipik zellii tmeldir. Bu bilgi kavramlar tanmlamann bilgisidir. Burada tmel nermeler sz konusu. Burada Platon mantn kurallarna giden yolu am bulunuyor. Mantkta birinci yol kavramlarn tanmlamasn, yapmak, ikinci yol bu kavramlarla tanmlamalar yapmak. Orda Platonun iten ie hissettii ey noesis. Bu bir sezgi bilgisidir. Platon btn bunlarn arkasnda sezgi bilgisi var diyor. Perdesiz hakikati grmektir. Platon ruhun lmsz bir yapda olduuna inanyor. dealarn bilgisi akl yrtmelerle deil, sezgiyle kavranan bir bilgidir. Platonun dil ile ilgili grlerini Kratylos ve Sofist diyalogunda yakalayabiliriz. Platonun dil grlerini incelemekte onun dneminde dille ilgili baz problemler var. Bunlardan biri kavramlar. Herkes kavramlarn farkna varm ama bunun ne olduunu anlayamam. 1. Bunlar nereden kaynaklanr? Problemi var.

50

2. Yklemleme problemi. Yani Bu bir insandr. diyebilmem neye dayanr? Yani tanm nedir? Tartmalar balar. Btn bunlar yanllk olaynn evresinde dner. O dnemde iyi yozlam olan sofistler nsan her eyin lsdr. Sznn aynsn dilde ortaya koyarlar. Sylediim her ey dorudur. diyorlar.

Sorular:
1. 2.

Platonun sofistlere kar olumsuz bir tutum gelitirmesinin temel sebepleri nelerdir? Platona gre algnn bilgiye dnmesi nasl gerekleir?

51

12. Blm e-Ders Kitap Blm

52

Eski Yunan dnyasnda kavram ile anlam birbirinden ayrt edilememi. Platon ikisini ayn anlamda kullanyor. 1. Yklemleme 2. Tanm 3. Yanllk problemi var. dealar olmakszn bu problemi zmek ok zordur. O yzden iddetle idealara balanyor. Bilgide idealardan vazgeiyor. Gereklik konusunda kimi zaman vazgeiyor kimi zaman vazgemiyor. Burada Platon iki zt gr arptryor. Sofistlerin ilgisini 1. Dil nasl meydana geldi? 2. Adlar ile adlandrlan nesne ilikisi dikkatlerini eker. 3. Birinci soruya bal olarak ilk adlar kimler verir? Platon bu tartmay biliyor. Kratylos diyalounda bu tartmalarla yanllk problemini zmeye alyor ve Sofist diyalounda zlyor.

Kratylos diyalounda iki kii var:

1.

Hermogenes. 2. Kratylos

Dil konusunda bir grup, dilin tanrlar tarafndan insanlara verildiini, armaan edildiini, dier bir grup ise dilin insanlar tarafndan anlamak uzlamak amacyla meydana getirilen gr. Demekritosa atfedilen bir grte balangta insanlar lklara benzer sesler karmlar. Zamanla birlikte yaamlar ve bu sesleri daha dzenli hale getirmemiler ve her sesi bir nesneye balamlar. Bylece adlarla nesne ilikisi kurulmu. (dil-dnya ilikisi) 2-insanlar kendi aralarnda anlam (bildiriim). Demek ki Platonun dneminde dil iki yolla anlalm;
1-

Dilin dnyayla ilikisi

2- Bildiriim, bildiriimin temeli nedir? Platonun derdi bu iki sorundur.br grup ise (Byle bir grup olmayabilir de) ilk adlar tanrlar koymu.Yunan dnyasnda tanr deyince akan sular durur. 1. argman; eer ilk adlar tanrlar koyduysa o zaman dilde niye birtakm sorunlar kyor. 2.argman; Kratylos diyalogunda adlarn doruluk yada yanllklarndan bahsediliyor. Baz adlar doru baz adlar yanl olabilir deniyor. Bilgi yarg deildir. Doru ya da yanl yargda ortaya kar. Platon burada adlar tasvirle kartryor, ya da bilinli olarak bunu yapyor. Platon adn bir tasvir olduunu dnyor ya da dndrtyor. Bizim amzdan adlar tek balarna doru ya da yanllk deerine sahip deildir. Bizim amzdan tasvirler doru yada yanllk deerine sahiptir. Ahmet insandr. gibi. Kratylos diyalogunda ad denince tasvir demekle hakllar. nk orada kavramlardan bahsediyorlar. Adlandrmak zaten bir snflamadr. Bu noktada Platon hemen baz ileri temizliyor. Ad trleri -dr, ve, veyadr. Bunlar Platona gre addr. zel ad genel ad karlyla kullanlan kavram. Bunlarn hepsi ad olarak adlandryor. Bunlar bir kenara koyuyor. Adlarn tanrlar tarafndan m insanlar tarafndan m konulmasndan nce adlar tasnifliyor. ki tr ad var; 1. zel ad, 2. Genel ad.

53

zel Ad, somut bireysel bir nesneye ya da kiiye ynelik olarak yaplr. Ahmet, stanbul gibi. Bu anlamda zel adlar eer lakap deilse kiinin doasna ilikin bir tasvir yapmaz. Tayfun ad Tayfunun hibir ynn bana sunmaz. Ama lakaplarda onun bir ynn karabilirsiniz. zel adlar lakap deilse, zel bir ierii yoksa, adlar o nesneye karlk gelirler. Fakat o nesneyi tasvir etmezler. Genel adlarda byle deil. zel adlarn yklem olma ans yok. Konumada genel addan bahsedilir. Genel addan kastlar aa, siyah, insan, aslan gibi. Cins isimler tr isimlerdir. Bunlar belli bir anlamda snflar ya da kavramlardr. Bunlarn bir nesnenin tasviri olabileceklerini dnyorlar ama imdi bu mmkn deildir. Mesela Bu insandr. deyince bununla ilgili bir tasviri dile getiririm. O zaman problem genel adlar ile nesneler ilikisidir. Genel adlar nesnelere nasl veriliyor ve niye genel ad bir nesneyi tanmlamak iin kullanlyor dieri kullanlmyor. Sorun bu, yani kavramlarn kk aratrlmadan nce dildeki genel adlarn ya da kavramlarn bu ekilde kullanlabilmesinin mant nedir? Genel adlar nesnelere ben nasl veririm ve bunu verirken neyi gzetirim? Genel ad deyince nce bir ses var. aa sesi. 1. Neden bu aa sesini baz nesneleri tanmlamak amacyla kullanyoruz da baka nesnelere kullanamyoruz. 2. Benim bu genel ad bu nesnelere vermemin sebebi nedir? Bir gerekem olmal. Platon burada tanry bu ie sokmayn, diyor. O zaman geriye insanlar kaldna gre insanlar adlar nesnelere, a) Keyiflerince mi veriyor? Yoksa adlandrmada bir zorunluluk var m? Tartlacak konu bu. Kratylos bu noktada her nesnenin (doutan diye evrilmi olabilir) doutan doal olarak ona ait zorunlu bir ad vardr, diyor. Ve bu ad da doal doru addr. Aa ad nesnenin zorunlu bir paasdr, demek istiyor. lk aamada adlarn nesnelere zorunlu olarak yapk olduunu dnyor. Sokrates: Eer bu adlar zorunlu olsayd herkes insana baka bir ey diyor, eer zorulu olsayd diller de ayn olmalyd diyor. Eer btn nesnelerin doal doru ad olsayd btn dillerde ayn ses olmalyd. O zaman adlarn doutan doal ad yoktur. Ya da varsa bu problemi zeceksin deniyor. Bu noktada Hermogenes benim adm keyfi addr, diyor. Ben de tam senin dediini sylyorum. Hibir nesnenin doal doru ad yoktur. Her trl ses nesnelere insanlarn keyiflerine gre verilir, diyor. Platon burada ikinci fikri de rtyor. Eer nesnelerin doal doru ad olsayd btn dillerde ayn sesler olurdu, diyor. Bu arada Kratylos seslerin aalarn resmini kardn sylyor. Yani aa ismi aa adnn sesidir, diyor. Ses nesnenin resmini kurar, diyor. Platon bu teoriyi yerin dibine batrr. Platonda sesler nesnenin resmini vermez. Platon nesnenin doal doru adlar olduuna inanmyor. Ayn zamanda nesnelere idealarn keyfice verildiine de inanmyor. Burada Platon bunlar komik duruma drdkten sonra bir genel adn ses ynyle (nk her ad bir sese sahiptir.), onun anlam ya da kavramn birbirinden ayryor. Genel adn bir anlam bir de ses yn var. Burada Platon sen bir ad veriyorsun burada bir tanm ver, diyor. nk Hermogenes, genel adn kavram ynn kartryor. Tabi ki nesneye istediim sesi veririm. Ortada aa diye bir ses varsa onun gibi bir tanm dolaysyla bir anlam, kavram var. Bu sesi istediin gibi kullanamazsn. Hermogenes bir nesneye ilk defa ad vermek ile dildeki sesleri birbirine kartryor. Hermogenes bu ba karyor. lk defa isim veriyorsan sorun yok. Artk bir nesnenin sesi yerine oturduysa ben baka bir eye o sesi veremem. Kratylosun sorunu ise doal doru yani kavramla sesi birbirine kartryor. Gerekten de her nesnenin ona uygun gelen bir kavram var. Kratylos doal doru ad derken kavram kastediyor. Gerekten de her nesnenin kendisine ait bir doas var. Bunu Platon ona syletmeye alyor. nk Platon fizik gereklikte nesnelerin bir ousias olduunu sylyordu. Bunu ben kavramakla konu yapyorum. Kavramla ousia arasnda bir ba var. Kavram, ousiann dile getirilmesi onun ne olduunun ortaya konulmasdr. Kratylos kavram ad sanyor. Gerekten de ben aa sesini herhangi bir nesneye verebilirim. Ama onun tanmn gzard edemem. Ben bunu baka bir nesneye uygulayamam. Bu anlamda Platonda her nesnenin ousias olduundan dolay ona ait olan bir kavram vardr. Sorun bu kavram dile getirecek genel ad bulmaktr.
1.

Seslerle nesneler arasnda zorunlu bir ba yok. Bu ba uzlamsaldr.

Her dilde nesnenin belirli bir tanm vardr. Bu ze bal olarak her bir isimler bulunabilir. Sesi nesneye insanlar verir. Bu iliki uzlamsaldr. Platon bunu kabul ediyor.

54

2.

Ses ile sesin baland kavram arasnda iliki de zorunlu deildir, uzlamsaldr. Kavram da istediim gibi baka ekilde de dile getirebilirim.

Platonda kavramlar (Dil seslerden meydana geliyor.) dil arkasndaki yapdr. Bu kavramalr ister A dili ile ister B dili ile ister C dili ile dile getirilsin. Platonda kavramlar dilden bamsz varlklardr. Kavramlar farkl ekilde ortaya konulabilir. Zorunlu olan iliki kavramla nesne arasndadr. nk Platona gre kavram nesnenin doasn yanstr. Platon burada nesnelerin doal doru ad yoktur ama doal uygun ad vardr diyor. Doal uygun ad kavram demektir. Her nesnenin kendisine ait olan bir kavram vardr. Kavram bilmiyor ama hissetmi. Bunlar arasnda zorunlu bir iliki vardr. Platon ikili bir yol izliyor ve dilden hareket ediyor. Dilde genel terimlerin varln grm. Bunlarn varln kimse inkr edemiyor. Onun sorunu bu genel terimlerin bir kayann bulmak ve ontolojik olarak bunlar nereden kaynaklandlar ve nereye dayandlar. Bunu dnrken her nesnenin bir maddesi ve bir ousias olduunu sylyor. Her bir nesnenin doas var. Nesnelerin ayn doay paylamas onlar benzer klyor. Platon bunu Kratylos diyaloguna girerken kabul etmi. Bir de ortada dil var. Dilde bir takm genel terimler var. Aa, insan gibi. Soru u: Bu nesnelerin temsil ettikleri kavramlar var. Kavramlara da tanm diyeceiz. Bu tanmlarn da dille ortaya konulmasna zorlaycdr. Bunu amak istiyor. Ama aamyor. Bu yle bir yap kavramnn iine gemi. Platon bu yapnn dilde temsil edildiine inanyor. Buradaki aa kavram ile aa sesi arasnda zorunlu ba yok. Kratylos diyalogunda bu kavramlara nce doal doru ad diyor. Ancak doal doru ad deyince Kratylos bunu sesle kartryor. Nesnenin doal doru ad vardr ve zorunlu olarak ona aittir ama ses zorunlu olarak ona ait deildir. Onun yerine doal uygun ad diyor ve doal doru adla kavram ayn anlama geliyor.

Sorular: 1. Kratylosun adlara ilikin kuramn aklaynz. 2. Platon, Doal uygun ad ile ne kastetmektedir?

55

13. Blm e-Ders Kitap Blm

56

Kavramla nesne arasnda zorunlu bir ba var. Bu noktada diyaletiki, ad koyucu devreye giriyor. Ad koyucunun iki taraf da iyi bilme gerekir. O zaman yle bir dil yapacaz ki ikisini uyumlu hale getireceiz, dzenleyeceiz. Ancak snflamay bilenler bu ii yapsnlar diyor. Bunu felsefeci yapsn diyor. Bu yap uzlamsal bir yapdr. Platon insanlara yeni bir dil yaratmyor. Bilim dili yaratyor. Wittgenstein gibi zel bir iletiim dili kurmak istiyor. Byle bir dili gndelik hayattan hareketle yapacak. Gndelik dil bana hazr olarak verilmi. Filozof ya da filozofa dili hazrlayan adam konuma diline yneliyor. Bu dilden sistemli dili ina ediyor ama bunu yaparken zorlanyor. Platona bu ikisi arasndaki zorunlu ba nereden kardn deniyor. Bu da keyfidir, diyorlar. Platon ikisinin de ortak yn idealardr, diyor. Onlar belirli trde olmalarn pay aldklar idealara borlular. Bu da bir zorunlu ilikidir. Ayn zamanda idealar dnyas kavramasal dnyann da temelidir. Yani bizde zorunlu kavramlarn bulunmas da idealara dayanyor.
1- 2-

Kavramsal rgye uygun bir dil yaplacak. Bu dilde nesneler uygun bir ekilde snflanacak. Yani her dil nesneleri snflar. Snflarken objektif bir temele dayanr. Bu uzun yllar filozoflarn peinde kotuklar bir eydir. Onun derdi gndelik dil deil, bilim dilidir. Bilim dilinde de mutlaka objektif bir yapya dayanyorsunuz.

Zorunlu olan iliki var: dea, nesne ve kavramlar. Genel adlar bizim dnyay tanmlamamz ve snflamamz iin gerekli yapdr. Platonda en temel ontik olan, idealardr. Onun altndaki ontik olan ona gre insanlar idealar bedenlenmeden nce grmler. Yani akln bir yaps, formu var. Aslnda Platon da kavramlarla genel adlar kartrm. Bunun altnda dzeltilmi dzgn bir dil var. Normal dil daha geni boyuta sahip. Daha sonra bu dildeki kavramsal yap gereklie uygun oluyor. Platonun dneminde bu problem yklemleme mant ve yanllktr. Bu konuyu da ksmen Theaitetosta ama tam anlamyla Sofist diyalogunda zecek. O dnemde insanlar yanl konumann olamayacan sylyor. Yklemede bir eyi baka eyle tanmlama var (bir ve ok problemi). Eer her ey birse ona baka bir isim konulamaz. Ykleme ayn zamanda bir tanmlamadr. Platon burada bir ve ok problemine yneliyor: Alg dnyamzda birbirinden farkl binlerce nesne var. Alg dnyamz da bunlar gryor ve onlar temellendiriyoruz. Alg dnyamzdaki birbirinden ayrmlam halde karmza fizik nesneler kyor. Sorun bunlar zerine konuabilmek, yklemleme ortaya koyabilmek, Platona gre nesnelerin ortak ad vardr. dealarn tanmlarndan biri, birden fazla nesneye yklemleme yapan ey ideadr, diyor. Karmda olgu olarak birbirine benzeyen nesneler ve birbirlerinden farkllam nesneler var. Bunlara belli bir takm adlar vermenin nedeni nedir, diyor. Nasl olur da genel isimler birden fazla nesneye isim olabiliyor. Rakipleri o birse ok olamaz diyorlar. Nesnelerin ortakln salayan, onlarn hepsini ayn adla adlandrmamz salayan eyin onlarn zsel doas olduunu sylyor. Bu ousia tabii ki nesnede bulunmuyor. Bu ortak zn ideada kaldn sylyor. dea hepsine bir pay vermi. Platon burada tek olan idea birden ok nesneye nasl ynelmi bunu zemiyor. zemedii ikinci problemi ( Bu ikisi bugn de problemdir.) idea cisimsiz, ktlesiz bir varlk. O zaman ktlesi olmayan bir varlkla cisimli varln ilikisi nasl kuruluyor? Bugnk terimle beyaz nasl birden fazla yerde bulunuyor. br yandan Platon sesi ideaya balyor. Yani kavramlarla idea ilikisini kuruyor. Diyor ki: Ayn ideadan pay alan nesneleri belli bir isimle adlandrabiliriz. Yklemleme bu nesneyi ait olduu snfn iine yerletirmedir. Yklemlemenin olmas iin her nesneyi ait olduu snfn iine sokmalsn. Platon da son dnemlerde doru idealar, snflar haline dnyor. Her birine nesneyi ait olduu snfn iine yerletirmedir. nk genel adlandrma nesneleri snflandrmaktan baka bir ey deildir. O zaman A, Bdir diyebilmenin bir mant insan hayvandr da bir yklemlemedir. Ama bu, geni bir yklemlemedir. Akll hayvan snfnn iine onu sokabilirsem onu daraltm olurum. 1. Yklemleme, bir nesnenin en temel zelliini ona bindirmek, balamak demektir. 2. Bir nesneyi en temel snfn iine sokmak demektir.

57

Konumak iin A Bdir trnden cmleler kurmalyz. Bunu kabul ettirdi. zne yklem ilikisi bir nesnenin temel doasna ait olan kavram bulmak ve buna yklemektir. Yanl konumak mmkn deildir, demiyor. nk yanl konumak varolmayan bir ey hakknda ortaya bir cmle koymaktr. Varolmayan bir ey de dnlemeyeceine gre yanl konumak yoktur. O zaman sylediimiz ey ya dorudur ya da samadr. Azdan kan bir sestir. Platona gre benim ismim olmas iin doru ya da yanl olmas lazm. Platon iyi bir mantk yakalamak istiyor. Bunu da yklemlemeden karyor. Platonun iyi konuamamasnn nedeni yklemlemeyi yanl yapmalarndandr. Yani bir nesneyi, ait olmad bir yere yerletirmektir. Bu noktada Platon ok temkinli bir ekilde Eleallarla kapmaya balar. Eleallara gre varlk ya vardr ya da yoktur. Yokluk diye bir ey yok, bu yanlsamadr, diyorlar. 1. Platonda gerekten varln varln kabul ediyor ve bunu idealar olarak balyor. 2. Bunu cisimsiz olarak balyor. Mutlak yokluk yoktur ama izafi bir yokluk vardr, diyor. Platon nasl grnler dnyasnda (Buras ksmen vardr, ksmen yoktur.) mesela insan denen bir fizik nesne var. Bazen bir nesne birden fazla ideadan pay alabilir, ancak pay alma dereceleri yok. Akll, omurgal vb. nesnelerin bir doal yaplar olduunu ve bunun da kaynann idea olduunu sylyor. nsan hakknda konuurken deiik yklemleri ona uygulayabilsin, diyor. Doruluk ve yanllk olmas iin bir yarg olmas lazm. Doruluk ve yanllk isimlerde ortaya kmaz. Yarg demek iki terimi bir araya getirmektir. Yanl yarg varolmayan bir eyi ortaya koymaktr, bu da mmkn deildir. Klasik mantkta znesi olmayan bir cmle kuramazsnz. Bir zne de kimi zaman bir kavram olabilir, kimi zaman da tikel nesnedir. Kavram her zaman iin daha genitir. Yanllk, bir nesneye ait olmayan bir yklemi ona yklemektir. Yanllk bir ilikiyi yanl kurmaktr. Yanllk yargda, dolaysyla yklemede ortaya kar.

Sorular: 1. Platonun izafi yokluk anlayn aklaynz. 2. Platona gre, yanl konumak mmkn mdr? Aklaynz.

58

14. Blm e-Ders Kitap Blm

59

Platon ve Aristoteles: Platon: Drt tr yarg verme ekli var:

1- 2-

Tmel olumlu yarglar. Tmel olumsuz yarglar. Bilgi iin kavramlar gerekir. Kavramlar da tmeldir. Onun iin bu ikisi arasnda duruyor.

Tmel olumlu. nsan omurgaldr. (Doru ve olumlu olanlar bir ba ortaya koyar.) tmel olumsuz nsan omurgasz deildir (yanl) bir kavrama ait olan nesneyi yanl ifade etmektir. Tmel olumlu. nsan eklem bacakldr. Bunu demekte birbirine ait olanlar birbirine ait olarak gstermektedir. Platonda mantn temeli budur. Ama her nesnenin ait olduu snf bulmaktr. Platonda idealar i yapt srece kullanlr. dealar: 1. Bilgi olayn temellendirmek amacyla kullanlyor. 2. Bilgi olayn temellendirmek zere kullanlyor. 3. Kavramlar temellendirmek zere kullanlyor. 4. Yklemeyi temellendirmek zere kullanlyor. 5. Tanm problemini temellendirmek zere kullanlyor. 6. Yanllk problemini temellendirmek zere kullanlyor. Platon idealar dedii zaman nce iyi, kt, gzel, irkin gibi ahlaki ve estetik dnyaya ait terimlerin dnyasndan bahsediyor. Bunlar birinci grup idealar. En temel idea, varlk ideasdr. Bu idea baka idealarn bir araya gelmesiyle oluur. Ayrlk ideas. Dilde, dr ideasdr. Eski Yunan dnyasnda, gerek gnahkrlk gerekse mutluluk dnyay iyi anlamamaktan, kavraytaki eksiklikten kayanaklanr. Ktlk, iyilik olmayan anlamna gelir. irkinlik gzellik olmayan anlamna gelir. 1) yi, gzel gibi etik, estetik idealar grubu var. 2) Say, snf, kme, gen, daire gibi diyalektik idealar var. 3) Doal trlerin ideas var ( Aa, aslan gibi). 4) Kltr dnyasnn idealar (masa, kanepe) var. 5) Aydnlk-ayrlk, benzerlik gibi diyalektik idealar var. Baz diyaloglarda: Her genel ismin bir ideas var. O zaman irkinlik, kl, ty gibi eylerin ideas olup olmadn anlamaya alyor. Bunun sebebi idealar i yapmad zaman alay ederim, diyor. ki tr filozof vardr: Ya dnyay aadan ya da yukardan kurarsnz. Ama sonuta her ikisi de bir durumu aklamak iindir. Sonunda kavramsal, bilgisel ya da fizik gereklik bir durumu aklarsnz. Platonda her eyin temelinde mevcut olan varlk idea vardr, en temel idea. Yani neden mevcudiyet var? Platon her eyi mevcut klan eye bazen iyi, bazen gzel, bazen varlk, bazen de Tanr diyor. Platonda ideann simgesi gnetir. Nesneler dnyas, bu gnein nn yaylmasyla ortaya kar. Bu dnyann sonunda n gitmedii yer olarak karanlk var. Bir insann dnebilecei son nokta da burasdr. Platonun rencisi olan, onun fikirlerini benimseyen ama onun fikirlerini dntren Aristoteles de varla aadan kmak ister. Varlk en byk genellemedir. En byk cinstir. Varlk, ona gre ii bo bir snf ya da kmedir. Dnebildiimiz, hayal edebildiimiz her ey bir kmenin iine der. Bu kme her eyi

60

tar, hem de iinde hibir ey yok. Platon bunu tersinden sylyor. Platona gre her ey idealarla doludur. Platonda varlk ideas iki temel alt gruba ayrlyor: 1. Ayrlk, zdelik yasas 2. Farkllk ideas-ayran idea. Platona gre diyalektikinin iki tane ii var: 1) Btnden paraya inebilmek yani btn gerekli yerlerinden ayrabilmek demektir. Yani gereklii uygun bir biimde sralayabilmek yetenei demektir. 2) Paralardan gerekli birletirmeyi yaparak btne varmak. Bunun adna para btn ilikisi denir. Bu ini ve kalklarda gerekli paralar bir araya getirebilmek, bazlarn da birbirinden ayrabilmek gerekir. Daha sonraki aama btnle parann ilikisini kurmaktr. Yani paralar toplayp ayrdktan sonraher birini tekrar btne balayabilmek. Btn paralardan meydana gelir ama paralardan ayr bir eydir. Btn kavrayacaksn, sonra tek tek paralar anlayacaksn ve para ile btn arasndaki ilikiyi greceksin. Platon bu yntemlerin ilk halini Sofist diyalounda gsteriyor. Platona gre varlk ideasn yle bir yerden blebilmeliyiz ki, cisimlicisimsiz bu ayrma mantka yaplan bir ayrmadr. Hala bunlarn ii dolu. Cisimli varl yani ktlesi olan varl ayrnca canl-cansza ularsnz. Canly ayrnca bitki ve hayvan ayrmna ularsnz. Bu kavramlarn hiyerarik dizilimidir. Varlk, cisimli ve cisimsiz olarak ikiya ayrlr. Cisimli de, canl ve cansz olarak ikiye ayrlr. Canllar bitki ve hayvan olarak iki gruba ayrlrlar. Hayvanlarsa, omurgal veya omurgasz olabilirler. Omurgallar da kendi ilerinde memeli ve srngen olarak ikiye ayrlr. Memeliler etoburdurlar. Ama etoburlar da akll ve aklsz olabilirler. Anlalaca gibi birbirlerini kapsyorlar. Diyalektiki neyin neyi kapsadn bilmeli. Bu birinci noktadr. kinci nokta yan yana koymaktr. Ancak yan yana koyacanz kavramlar birbirlerini iermemeli. erirse kalegorik hata olur, ierik olmazsa kavramla i yapmayabilir. dealarla i yapmak demek belli bir kavram ayracaksn. 1. Kapsayan-kapsanan 2. Yanyana olanlar Btnden en alt paraya inebilmek gerekir.
1- 2- 3-

Kapsayan kapsanan ilikisi, Yanyanal kuracaksn, Ayn kmedeki ortakl anlayacaksn.

Yani tek tek bireyler. Benzerleri bir araya getireceksin. Benzemeyenleri de ayracaksn. Atomos eidos Platonda tre karlk geliyor. Atomos eidos herhangi bir varln en temel zelliini ortaya koyar. Kapsayan kapsanan ilikisine cins-tr ilikisi denir. Cins tr kapsar. Tr insan, cins hayvan Platonda trn en yakn cinsini bulacaksn, en yakn kapsayann bulacaksn. Bir insan grebilirsiniz. nsan demek somut tikel bir varlktr. Platonda tr meydana getiren birey olan atomas eidos madde ve zden meydana gelmitir. Bu trn cinsi olan aslan da benim algma konu olabilir. Platon bunlardan bamsz (omurgalnn) tek bana varolduunu sylyor. Buna tmel nesne deniyor. Bunlar soyutlama deil, gerek varlklardr. Bu bir varlktr, diyor. Platonda trler var. Bunlar benim duyu algma ve gerekse de kavramsal temellendirmelerime konu olan varlklardr. Platonun sistemi yukardan gelir. Yanyana koymak demek, onun en temel zelliini (ayrt edici) bulmak demektir. Platonda bir xi tamamlamak demek onun en yakn snfn bulmak demektir. Mesela insan hayvan snfnn iine sokacaksnz, ancak hayvan snfnn iinde baka trler de var. Platonda mekanizmann formu

61

budur. Hepsinin bir varl olduunu dnyor. Aristoteles nce trler var demi. Trlerin birbirlerine benzer zellikleri vardr. Aristoteleste cinse karlk gelen kavramlar bo kmelerdir, bo seslerdir. Aslnda ikisi de ayn eyi farkl ekilde sylyor.

Sorular: 1. Platon ile Aristotelesin varlk kavramna ilikin dncelerini karlatrnz. 2. Platona gre bir diyalektikinin kavramlara ilikin bilmesi gereken iki konu nedir?

62