T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI SLM TARH BLM DALI

SULTAN II. MAHMUD VE DNEM

Yksek Lisans Tezi

AHMET YAVUZ AHN

stanbul, 2009

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI SLM TARH BLM DALI

SULTAN II. MAHMUD VE DNEM

Yksek Lisans Tezi

AHMET YAVUZ AHN Danman: PROF. DR. ZYA KAZICI

stanbul, 2009

NDEKLER

NDEKLER.. I NSZIV KISALTMALARVI

GR
A. DOUMU VE EHZDEL...2 B. CLSU...6

BRNC BLM
DNEMN SYAS OLAYLARI
A. SYASET...11 I. Sened-i ttifak..19 II. Sekbn- Ceddin Tekili..26 III. Alemdr Mustafa Paaya Kar Yenieri Ayaklanmas..30 IV. Merkez Otoritenin Glenmesi in Yaplan Baz Sadret Deiiklikleri ...40 B. DI SYASET.....42 I. Erfurt Grmesi.42 II. Osmanl-Rus Sava ve Tatarie Zaferi.44 III. Bkre Muhedesi ...49 IV. Son Osmanl-ran Sava..50 V. Osmanl-Rus Harbi ve Edirne Antlamas (18281829)...53 VI. Cezayirin Fransa Tarafndan gali.62 VII. Osmanl-Rus likileri ve Hnkr skelesi Antlamas...66

KNC BLM
MLLYETLK FKRLERNN OSMANLI TOPRAKLARINDA SEBEP OLDUU SYANLAR
A. SIRP SYANLARI (1804-1817)....74 I. syann Balamas ve Gelimesi.....76 II. syanlara Rusyann Karmas......78 B. VEHHB SYANLARI80 Haremeynin Vehhblerden Temizlenmesi ve II. Mahmuda Gzi Unvannn Verilmesi....80 B. RUM SYANLARI (18151830)...82 I. Rumlarn Osmanl Devletindeki Durumu..82 II. syann Sebepleri85 III. Tepedelenli Ali Paa Meselesi ve syanla lgisi...88 IV. syanlarn Balamas (Eflak-Budan syan)....................91 V. Mora syan....93 VI. Osmanl Devletinin syanlara Mdahalesi......94 VII. Mehmet Ali Paann syanlara Mdahalesi.......99 VIII. Avrupa Devletlerinin syanlara Mdahalesi..99 C- MISIR VALS MEHMED AL PAANIN SYANI (18311840) ..102 I. syann Sebepleri...105 II. syann kinci Safhas ve Nizip Sava (1839).....111

NC BLM
SULTAN II. MAHMUDUN REFORMLARI
A. ASKER REFORMLAR......121 I. Ekinci Ocann Kuruluu..124

ii

II. Vaka-i Hayriyye (Yenieri Ocann Kaldrl)..130 III. Askr-i Mansre-i Muhammediyyenin Kuruluu149 B. DAR REFORMLAR..153 I. htisb Nezreti.157 II. Nfus Saym ve Kadastro.......158 III. Posta, Pasaport ve Karantina Uygulamas......160 C. TOPLUMSAL REFORMLAR.....162 I. Giyim Kuamla lgili ....162 II. Vakflarla lgili ....164 D. ETME YNELK REFORMLAR..166 E. EKONOMYE YNELK REFORMLAR..170 F. II. MAHMUDUN AHSYET VE LM.... 172 SONU..182 EKLER..187 BBLYOGRAFYA.. 191

iii

NSZ

Osmanl Devleti sosyal yapsyla, devlet kurumlaryla, ilme ve adlete vermi olduu deerlerle tarih sahnesine km ve bylece muazzam bir medeniyet seviyesine ulamay baarmtr. phesiz Devlet-i Alyyenin bu baarsnn altnda, slm dininden ald ilham vardr ki bu ilhamla musr medeniyetler seviyesini yakalayp, rklar ve dinleri farkl pek ok insann asrlarca bir arada huzurlu bir hayat srmelerini salamtr.

Zamanla, gerek ite gerekse dta meydana gelen baz gelimeler, ister istemez Osmanl Devletini de etkisi altna almt. Gittike zlmeler kanlmaz olmaya balad. Bu kt gidiat nleyebilmek iin hem Pdiahlar hem de ileri gelen devlet adamlar are araylarna koyuldular. Neticede reformlar ve slahatlara bavuruldu. te tam bu noktada Sultan II. Mahmud devri, devletin kurtarlmas abalarnn n plana kt nemli bir zaman dilimi olarak karmza kmaktadr.

Sultan II. Mahmud ve Dnemi adl almamzda, arlkl olarak II. Mahmudun devlet politikas eitli ynleriyle ele alnmak suretiyle, dnemin belirgin karakterleri ilenmeye allmtr.

almamz esas itibariyle blmden mteekkildir. Birinci blmde, II. Mahmud henz tahta ktnda kendisini nasl bir ortamn bekledii, zaman ierisinde durumlara gre ne gibi tedbirler ald ve d devletlerle yaplan harpler neticesinde imzalanan ar antlamalarn etkileri, eitli alardan ele alnmtr.

kinci blmde, Osmanlnn yklmasnda en byk paya sahip olan, milliyetilik fikirlerinin tesirleri, yayllar ve devletin yklmasnda nasl etkili olduklar teferruatyla ortaya konulmutur. Son blmde ise, Vaka-i Hayriyye (Yenieri Ocann ilgas) bata olmak zere onun slahatlar incelenmitir.

Bu alma hazrlanrken, dnemin kendi yazl kaynaklar bata olmak zere, dnemle ilgili pek ok aratrmalardan yararlanlmtr.

iv

Aratrmamn tm aamalarnda, her trl desteini bana salayan muhterem hocam Prof. Dr. Ziya Kazcya, yetimemde emei geen tm hocalarma, aileme ve tezimi hazrlarken yardm ve tevikini hibir zaman esirgemeyen eim Ayla ahine teekkr bir bor bilirim.

29 Ocak 2009 Ahmet Yavuz ahin

KISALTMALAR

age. agm. bk. c. cc. ev. Der. DA. Dz. H. Haz. Hz. A. M. nr. . s. s.a.v. TOEM trc. yy.

Ad geen eser Ad geen makale Bak, baknz Cild, cildi Celle cellh eviren Derleyen Diyanet slm Ansiklopedisi Dzenleyen Hicr Hazrlayan Hazreti slm Ansiklopedisi Miladi Nereden lm Sahife Sallellh Aleyhi Vesellem Tarih- Osman Encmeni Mecmuas Tercme eden Yzyl

vi

GR

A. DOUMU VE EHZDEL

Sultan II. Mahmud, Sultan I. Abdlhamidin Nak-i Dil Vlide Sultandan, 13 Ramazan 1191/20 Temmuz 1785te dnyaya gelen oludur.1 Babas ldnde henz drt yanda olan II. Mahmud, ocuu olmayan III. Selim tarafndan bir z evlat gibi titizlikle yetitirilmitir. III. Selim, IV. Mustafann on drt aylk saltanat srasnda ehzde Mahmud ile sk sk temas ederek ona msiki retmek bahanesiyle, tahta geince yapmas icap eden her eyi, yeterli dzeyde telkin etmiti.2

Annesi Nak-i Dil Vlide Sultann Fransz asll olduunu iddia edenlerde vardr. Bu iddiaya gre: 1766 Senesinde Martinik Adasnda Dbuk ailesinden Matmazel Dbuk adnda bir kz dnyaya gelir. Ayn tarihte yine ayn aileden, bilahare Napolyonun zevcesi olan Jozefin domutur. Bunlar iki karde ocuklardr (kuzen). Jozefin, Fransaya gelip izdiva yaptktan sonra Matmazel Dbukda Fransaya gelip tahsil yapmak zere manastra girer. Tahsilini tamamladktan sonra 1784de Fransadan gemi ile ayrlr. Gemi yolda su almaya balaynca baka bir gemi yetiip herkesi kurtarr. Yolcular Mayorka adasna gtrrken yolda Cezayir korsanlarnn eline den Matmazel Dbuk esir olur. Sonra da Cezayirden stanbula getirilir. On be-on alt ay iinde Matmazel Saraya girer ve Vlide Sultan olur. Nihayet 1817de vefat eder. II. Mahmud, validesinin akrabalarn aratrmak isteyince, Matmazel Dbukun enitesi Marle, stanbuldaki Fransz eliliine mracaat eder. Sefirlik bu iddiaya hi ehemmiyet vermemitir. Fakat bunun zerine II. Mahmudun validesi Fransz olduuna dair ortada bir kanaat hsl olur. Dr. Cabana: Mamafih bu efsane bir kere ortaya kmtr. Artk onun izlesi kabil deildir. der. Bu hikyenin tarihi bir hakikat olduunu, ispat edecek kesin bir vesika elde yoktur. Bu meseleyi tenvir iin yazlan makaleler hep tezatlar ve yanllklarla doludur.3 Bu mesele hakknda o kadar ok yorumlar yaplmki, Sultan Mahmudun slahatlnn temelinde bu Fransz kadnn tesiri olduu ve hatta Sultan Muradn Franszca lisann sevmesinin sebebi damarlarnda Fransz kannn dolamasndan ileri geldii de sylenmitir.
1 2

. Mehmed Sreyy, Sicill-i Osman, stanbul 1308, I, 73. . Ylmaz ztuna, II. Mahmud, Ankara 1989, s. 107. 3 . Ahmed Refik Altnay, Mahmud-u Sninin Vlidesi Fransz myd?, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas (TOEM), stanbul 1341, 87/218219.

Bu iddia zellikle Batl kaynaklarda ok fazla rabet grm ve zaman zaman Fransann Osmanl ile ilgili ilikilerinde kullanlmaya kalklmtr. Ahmed Refik Altnay, konu ile ilgili olarak Tarih-i Osman Encmeni Mecmuasnda yazm olduu bir makalede, Trklerce Pdiah hanmlarnn Trk veya ecnebi olmasnn hibir kymeti olmadn, ancak ecnebi olanlarndan devletin ok fenalk grdn, bunlarn ierisinde olan Rus asll bir criye Hrrem Sultann ihtirasndan dolay -drt masum ehzde ve iki Vezir-i zamn kurban gittiini ifade eder.4 Bu meseleye dair Osmanl kaytlarnda herhangi bir belge olmamasna ramen, Batllarn aklna byle bir hikyenin durup dururken hangi maksatla geldiini ve bu iddialarna srarla vurgu yapmalarnn nedeninin ne olduunu anlamak kolay deildir.

II. Mahmud, kendisinden 23 yl byk olan III. Selimin (babasnn amcaoluamcazdesi), devlet idaresine ynelik fikirlerini benimsemiti. Dolaysyla onun zaaflarndan gereken dersi alarak ayn hatalara dmemeye almtr. Clsu da, vefat da Temmuz ayna denk gelen5 Sultan II. Mahmud, edebiyata merak salmt. Edebiyat, mzik, akid ve Arapa dersleri alan Sultan Mahmud, Topuluk alannda ok iyi bilgi sahibi idi. zellikle XVIII. ve XIX. yy. sultanlarnn ortak hedefi olan, Osmanl Devletinin yeniden eski ihtiaml gnlerine dndrlmesi hayalini ana gaye olarak kendisine iar edinmiti. Tm Osmanl Pdiahlarna dnya ve pdiahlk hakknda retilmesi kural olan mistik bilgiler ona da retilmitir.6 Hibir bat dilini bilmedii iin bat hakknda dorudan doruya bilgi edinememiti.7 Ayrca II. Mahmud, kendisinden sonra gnmze kadar gelen tm Osmanoullarnn atas olup, drd ikbal (Pdiaha e olmaya namzet gzde cariye) olmak zere toplam on yedi tane kadn efendiye ve yirmi ocua sahiptir.8

. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Altnay, Mahmud-u Sninin Vlidesi Fransz myd?, TOEM, 87/218224. 5 . Ahmed Ltfi, Tarih-i Ltfi, stanbul 1302, VI, 38. 6 . Enver Ziya Karal, II. Mahmud, slm Ansiklopedisi (A.), VII, 165; Kemal Beydilli, Mahmud II, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA.), Ankara 2003, XXVII, 352; Karal, Osmanl Tarihi, Ankara 1988, V, 142. 7 . Bilgi iin bk. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, trc. Metin Kratl, Ankara 1998, s. 7879. 8 . Ahmet Akgndz Said ztrk, Bilinmeyen Osmanl, stanbul 1999, s. 239240.

Sultan II. Mahmud, lim, kil (zeki), muktedir, mdebbir (tedbirli) vakur, mehib (heybetli), ve ecaatli bir hkmdard. yi bir air, bestekr ve ayn zamanda da hattatt. Devrinin tm bilgileriyle mcehhezdi. Son zamanlarnda biraz Franszca rendii de rivayet edilmektedir. Adl mahlas (bilahare iirlerinde kulland ikinci ad-lakab) ile iirler de yazmtr.9 Ayrca Yenieri Ocan kaldrrken bu tekilatn bir paras olan Mehterhneyi de kaldrm, onun yerine bat tr asker bandoyu kurmutu. Ancak o, geleneksel Trk Msiksi hayrandr. Her ne kadar yeniliki olsa da, kiisel zevkleri eskiden yana idi. Sultan II. Mahmud, ney flemede ve tambur almada std idi. Trk Msiksinin son byk hmisi diyebileceimiz Sultan II. Mahmud, std bir besteci olarak ok gzel eserler vermitir. zellikle onun Hicaz Divn, msikmizin aheserlerindendir. Hemen hemen Trk mziinin her tr ile megul olan Sultan, otuza yakn eser meydana getirmitir. Bunlardan yirmi kadar ark, bugn hl repertuarlarda yer almaktadr.10 Sultan Mahmud, Bat Msiksini resm olarak Trkiyeye sokmutur. Yine Mzikay Hmynu Avrupa ve Trk mskleri blmleri halinde kurmutur. Ayrca 1826da Askir-i Mansre-i Muhammediyye iin bizzat kendisi bir mar bestelemitir. Msikmizin aheserlerinden olan u Hicz Aksak Dvnnn gftesi de kendisine aittir.

Ebrlerinin zahm nihandr cierimde Gl-ruhlerinin handeler em-i terimde Ekin yerine kan dklr ddelerimde Sevd-y muhabbet, esiyor imdi serimde Takdre ne hcet bu da varm kaderimde11

Osmanl hattat Pdiahlar iinde gnmze eserleri en ok ulam olan da Sultan Mahmuddur. Ebu Eyyb Trbesinde sanduka zerindeki pde hatlarnn da
9

. Tayyarzde, Tayyarzde Ahmed Ata, Tarih-i At, stanbul 1293, IV, 86-87; M. Sreyya, age., I, 73; M. Uur Derman, Sultan II. Mahmudun Hattatl, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, stanbul 1990, s. 3940. 10 . Sultan II. Mahmudun musiki almalar hakknda geni bilgi iin bk. Ylmaz ztuna, Trk Musiksi Ansiklopedisi, stanbul 1974, II, 23; Abdullah Kl, Musikinas Osmanl Padiahlar stanbullu (1999), 1/4, 103. 11 . ztuna, II. Mahmud, s. 16.

II. Mahmuda ait olduu nakledilmektedir.12 II. Mahmud, ayn zamanda zarif ruhuyla pek ok hat aheserine imza koyan ve dnemin bide musikinas Dede Efendiye hrmet ve iltifatlar sunan bir Sultandr.13 Ayasofya Camii, Fatih, Bayezid, Sleymaniye, Selimiye, Bursa Ulu Camii, skdar Yeni Valide, Emirgn ve Aksaray Valide Camii gibi hanedan mensuplar tarafndan yaplan camilerde malakr tekniiyle kabartlarak koyu renkli zemine yaptrma altnla hazrlanm cel sls levhalar bulunan Sultan II. Mahmudun Bahekapda kendisi yaptrd Hidayet Camiinde de, aa kabartma Ciharyr takm mevcuttur. Yine Selimiye Klasnda da ona ait Cennet, kllarn glgesi altndadr. Hadis-i erifi vardr.14

II. Mahmud, Batl tarihiler tarafndan da

Byk Hkmdr olarak

vasflandrlmtr. Dhilii bir yana, son derece sabrl ve azimli bir kiilie sahipti. Balad bir ii bitirmede son derece atik ve sert olmakla birlikte icap ettiinde, yerine gre geri adm atmasn da biliyordu. Pek ok meziyeti kendisinde cem eden Sultan II. Mahmudun, yetimesini borlu olduu selefi III. Selimden bu ynleriyle daha dirayetli ve liyakatli olduunu, daha sonraki pdiahlk yllarndan anlamaktayz. III. Selim gibi byk bir sanat koruyucusu ve imarcs olan II. Mahmuda, Osmanl devletinin en buhranl bir annda tahta kmak mukadder olmutu.15 Harpler ve isyanlar iinde geen buhranl bir mr yaayan Sultan II. Mahmud, Osmanl Devletinin kkl kuvvetleri olan ocak, ulem ve tarada hkim ynn ounluunun desteini almay baarmt.16

III. Selimin icraatlar Sultan II. Mahmuda k olmutu. Fakat o esnada gerek i gerekse d buhranlar sebebiyle uzun bir sre icraatlarn gerekletirmeye frsat bulamamt. Zira o esnada ilk hamleyi yapan Alemdr Mustafa Paa idi. ster istemez onun bu atlm Pdiah ikinci plana drmt.17 Sultan II. Mahmudun en ok eletirildii konu, batllamada bazen ly karm olmasndan ileri geliyordu.18

12

. Hsrev Suba, Hattat Osmanl Pdiahlar, Yeni Trkiye Mecmuas (2000), Osmanl zel Says: IV, 608. 13 . Beir Ayvazolu, Gelenein Direnii, stanbul 1997, s. 40. 14 . Bilgi iin bk. Derman, agm., s. 42. 15 . ztuna, Byk Trkiye Tarihi,, stanbul 1978, VI, s. 416. 16 . Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu, Belleten 28/111112 (1964), s. 603. 17 . Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul 1969, II, 581. 18 . Bilgi iin bk. Akgndz ztrk, age., s. 237; ztuna, Trkiye Tarihi, VI, 420.

B. CLSU

Otuz birinci sultan olarak otuz bir yl Osmanl tahtnda kalan ehzde Mahmud, III. Selimin tahttan indirilmesi (21 Rebilevvel 1222/29 Mays 1807) ve onun yerine geen aabeyi IV. Mustafann clsu ve bunun da Bbl Baskn ile Alemdr Mustafa Paa tarafndan hali zerine, 4 Cemziyelhir 1223/28 Temmuz 1808 tarihinde Osmanl tahtna skntl ve buhranl bir dnemde oturtulmutur.19 nk II. Mahmudun Osmanl tahtna oturmas, Osmanl tarihinde Kabak isyan diye bilinen ve Sultan III. Selimin ahdeti ile sonulanan byk ve tehlikeli bir siyas olaydan sonra meydana gelmitir. Bu olaylar Sultan II. Mahmud devrinin siyas durumu zerinde derin etkiler yapmtr.

Dnyann her eyi fnidir, nihayet bulur. Ama hiretin her eyi ebeddir, nihayet bulmaz. Saadette bulunan saadette, hrmanda (mitsizlik, mahrumiyet) bulunan mahrumiyette ebeddir. Her bir insan kendi ettiinden sual olunur. Ama Pdiahlar mlknde ve cem-i memlikinde mevcut bulunan l ve edna ve sair ve kebir rical ve nisa ve aniya ve fukarann mecmuundan sual olunur ve hesap olunur. Bunlarn cmlesi taraf- haktan Pdiaha emanet olunmutur.20

Bu bilgiye gre pdiahlk Allah (cc.) vergisidir ve onlar yaptklarndan hirette Allaha kar sorumludurlar. Adlet kesindir ve Allahta (cc.) adletlidir. te dnya ile hireti uzlatran bu bilgiler nda II. Mahmut, amcas III. Selimden, Osmanlnn iinde bulunduu kt durumu, ayn zamanda devletin kurtarlabilmesi iin yaplmas gereken slahatn yapsn ve karakterini rendi.21

III. Selimin ldrlmesi, akabinde Alemdr Mustafa Paann yenieri ihtilali ile ldrlmesi, i isyanlar ve d savalar neticesinde Osmanl Ordusunun devaml kan kaybetmesi Sultan II. Mahmutta, kkl bir dzen deiiklii yapma duygu ve

19 20

. Ltfi, Tarih, VI, 31; M. Sreyya, age., I, 73. . Karal, age., V, 142. 21 . Karal, age., V, 142143.

dncesinin gelimesine tesir etmitir. Bu uurda pek ok Pdiah ve vezirlerin, imparatorluun muhafazac kuvvetleri nnde yerlerini ve hatta hayatlarn

kaybettiklerini biliyordu. Ancak devletin kurtuluu iin baka kar yol yoktu. Tek are, kapsaml bir slahat programnn hayata geirilmesiydi.

Genel itibariyle Sultan II. Mahmudun dnemine bakacak olursak, bu dnemde Osmanl Devleti hzl bir gerileme srecine girmi bulunuyordu. Devlet mali ve ekonomik ynden bozulurken, giderek devlet tekilatnn zayflamas, ordunun ve eitim kurumlarnn kendini yenilemekten yoksun kalmas ayrca ulam ve haberleme olanaklarnn gelimemi olmas gibi etkenler bu sreci gitgide hzlandran belli bal sebepler olmutur. Vaziyetin en can yakc tarafysa devlet idarecilerinin Avrupada meydana gelen deiikliklere itibar etmeyileridir. Gelien devletleraras ilikilere ayak uyduramadklar gibi bu gelimeleri gereksiz gryorlard. Oysaki Avrupa devletleri Osmanl Devletinin ierisinde bulundurduklar daimi temsilciliklerle devletin her eyinden haberdar oluyorlard. Dolaysyla bu yolla zaman zaman devletin iilerine karma imknna da sahip olabiliyorlard. Bu kt gidiata dur demek isteyen baz ileri grl devlet adamlar ise, karlam olduklar muhalefet karsnda bir etki gsterme imknna maalesef sahip deillerdi.

Sultan II. Mahmudu bekleyen sorunlar sadece devletin iteki sosyal knts ve kurumlarnn yozlamas deildir. 1789 Fransz ihtilaliyle yaylmaya balayan milliyetilik cereyanlar git gide Osmanl Devletinde isyanlara sebep olan ve devletin yapsn sarsan d etkenli byk sorunlar olmutu.22

Sultan Mahmud, dama kmak suretiyle kendini kurtardktan sonra, kaplarn almas ile si cellatlar saa sola katlar. silerin kamasndan sonra ehzde Mahmud, hasekiler dairesinin damndan kuhne damna geti. Buradan seferli kethdas Mehmed, Balala* Tayyar Efendi ve mam Hfz Ahmed Efendinin dayadklar bir merdivenden aa inerek doruca Alemdr Mustafa Paann bulunduu yere doru ilerledi. Bu srada Sultan III. Selimin cesedi banda bulunan Alemdr Paa,

22

. Musa adrc, Tanzimatn lan Sralarnda Trkiyede Ynetim, Belleten (1987), LI/201, 1217.

yanna getirilen ehzde Mahmudu grnce, tanmad iin kim olduunu sordu. ehzde Mahmud olduunu renince, hemen ondan Selimin katillerinin

cezalandrlmasn istemi, ezde Mahmudun gvence vermesi zerine de, beraberce Hrka-i Sadet Dairesine gitmilerdi. Tahttan inmek istemeyen IV. Mustafa ise hareme gnderilmitir.23 Sonuta, Saraya mahpus edilen III. Selimi kurtarmak iin stanbula gelen Alemdr Mustafa Paa, ehzde Mahmuda biat etmi oldu.24

Aabeyi IV. Mustafann yerine Osmanl saltanat tahtna oturan II. Mahmuda bu imkn Alemdr Mustafa Paa salam olduundan, daha sonra onu Sadret makamna getirerek dllendirmiti.25 Sadrzam tayin edilmesini, Alemdr Mustafa Paa da bizzat Pdiahtan istemitir.26

Bu arada, III. Selimin ldrlmesinden sorumlu olanlardan Bauhadr* Abdlfettah, Hazine Kethdas* Ebe Selim, Nezir Aa, Badadl Naci Ali, Bostanc Deli Mustafa, ve Drussade Aas Mercan Aa gibi nde gelen baz kiiler hemen idam edildiler. Srgne gnderilen baz kimseler de srgn yerlerinde katledildiler. Yine Sultan III. Selimin tahttan indirilmesinde aktif rol oynayanlardan Kse Musa Paa ile Nizm- Cedide dman olan Tayyar Mahmud Paa da ldrld.27

III. Selimin katli esnasnda lmden kl pay kurtulmu olarak darbeler ve kar darbelerle balam olan Sultan Mahmudun saltanat ayn youn tempoyla devam
* Balala: Kahveci, tfeki, sarkbalk gibi balalalk da sarayn muteber mensuplarndand. Bunlarn muteber oluu padiahlarla her zaman mnasebette bulunmalarndan ileri geliyordu. Balala pdiahn hususi hizmetlerine bakar, tebdil gezdii srada padiaha refakat ederdi. II. Sultan Mahmudun evil-i saltanatna kadar yemek esnasnda balalalarn huzur-u hmayunda bulunmalar kaidedendi. Yeni sarayn ubesinden olan Topkap Sahilsarayna nakledildikten sonra bu usul terk edilmitir. (Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1971, I, 166). 23 . Vahid abuk, Kuruluundan Cumhuriyete Byk Osmanl Tarihi, stanbul 1999, VIII, 2021. 24 . Geni bilgi iin bk. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1983, s. 2728. 25 . Ziya Kazc, Siyas-Din-Kltrel-Sosyal slm Tarihi Osmanl Devleti ve Medeniyeti, stanbul 2005, XIII, 371. 26 . smail Hakk Uzunarl, Mustafa Paa, A., stanbul 1979, VIII, 725. * Bauhadr: Osmanl sarayndaki hizmetkrlarn ileri gelenlerinden birinin ad idi. Maiyetinde krk uhadar bulunurdu. Padiahlar bir yere giderken rikb- hmayunun sa tarafnda yaya olarak yrr ve elini padiahn atnn sarsna kordu. (Pakaln, age., I, 162). * Kethda: Byk devlet adamlaryla zenginlerin ilerini gren adam iin kullanlan bir tabirdir. Halk arasnda khya denilirdi. (Pakaln, age, II, 251). 27 . Geni bilgi iin bk. Fahri . Derin (nr.) Yayla mam Rislesi stanbul niversitesi (.) Tarih Enstits Dergisi (1973), III, 247-248; smail Hakk Uzunarl, Mustafa Paa, A., VIII, 725.

etmitir. Devrini megul eden en nemli olaylar, yenieri isyanlar, merkezi idareyi sarsan dikta idareciler, ayanlarn terbiye edilmesi, Srp ve Yunan ayaklanmalar, ran ve Rus savalar ile zellikle Msr Valisi Mehmed Ali Paann isyandr.

Sultan II. Mahmudun saltanatnn ilk devresi, (1826-Yenieri Ocann ilgasna kadar geen sre) menfaatlerini geleneksel dzenin srdrlmesinde gren, ekseriyetle asker ve ilmiye snf tarafndan temsil edilen, Anadolu ve Rumelideki ynlar tarafndan desteklenen ve slahat kart olan Yenieri cephesinin tahakkm altnda geti. Alemdr Mustafa Paann drt ay gibi ksa sren sadaretinde imzalanan Sened-i ttifak antlamasyla ayanlk kurumunu devlete baml hale getirmeyi amalayan bu siyas giriim, ayanlarn ferd hareket etmelerinden tr sonusuz kalmt. Ancak 1832 ylna gelindiinde devlet bu gaileleri byk lde temizleyebilmiti. Btn bunlara ramen devletin yeniden yaplanmas iin hayati ehemmiyet gerektiren kkl slahatlarn srdrlmesi, dnemin en belirgin karakteri olarak yerini korumutur.28

28

. Beydilli, Mahmud II, DA., XXVII, 352353.

BRNC BLM

DNEMN SYAS OLAYLAR

10

A. SYASET

Bu dneme genel bir bak yaptmzda olaylarn genellikle Alemdr Mustafa Paa ve onun evresindeki Rusuk Yrnnn* etrafnda cereyan ettiini gryoruz. Kabak Mustafa isyan sonucunda Sultan III. Selim tahttan indirilmi, yerine IV. Mustafa gemiti. Bu ihtilal yznden devletin itibar ve nfuzu gnden gne azalmaktayd. III. Selime taraftar olanlar takibata uramaktan kurtulamyordu. Bunlarn bazlar ldrlp mallarna el konulurken, bazlar da grevlerinden azledilmekteydiler. Sonuta, Nizm- Cedide ait ne varsa ortalktan sprld. Bir taraftan da devlet Rusya ile sava ierisinde olduundan, i bilen ve idareden anlayan tecrbeli devlet adamlarna son derece muhtat. Ne yazk ki Kabak Mustafa syan, Sultan III. Selimin yetitirdii deerli devlet adamlarn da yok etmiti. Devletin ierisinde bulunduu bu kt durumu, Tilsit Antlamas esnasnda Napolyon tarafndan Rus arna sylenen u szler aka gz nne sermektedir. Hikmet nevinden olarak bir vaka, beni Devlet-i Osmanyyeden kurtard. Mttefikim ve muhibb-i sdkm olan Sultan Selim hal ve haps olundu. Zannederim ki, biraz arka olmala Osmanllar adam etmek ve eceat- ftryelerinin istimlini (ftr cesaretlerini) kendilerine retmek kabildir. Meer bu bir hlya imi. Kendi kendini idare edemeyen bir heyet, devleti mahv edip de paralarn ngilizlere kaptrmamak daha hayrldr.29

Sultan II. Mahmudun clsundan takriben bir yl nce imzalanan Tilsit Muahedesine, dnemin zorluunun daha iyi anlalmasna k tutmas asndan ksaca deinmeyi uygun gryoruz.

Osmanl Devleti, III. Selim tahtta iken Fransann dostu olarak evvela Rusyaya, sonra da ngiltereye harp amt. Rusyaya harp aarken Eflak ve Budan
* Rusuk Yrn: Kabak Mustafa isyannda, Nizm- Cedid taraftarlarndan ve bu hareketin ba olanlardan ele geirilenler, asiler tarafndan paralanp mallar yamalanmt. Fakat en deerli Nizm- Cedid erkn kamay baararak, Rusukta Vezir Alemdr Mustafa Paaya snmlard. Bunlarn elebalar: Reislkttap (Dileri Bakan) Mehmed Said Glip Efendi, Sadret Kethdas (ileri Bakan) Mustafa Refik Efendi, Sadret Mektupusu (Babakanlk zel Kalem Mdr) Mehmed Tahsin Efendi, Ba Muhasebeci (Maliye Mstear Yardmcs) Abdullah Ramiz Efendi, Tuna Yals Mbyaacs Mehmed Emin Behi Efendidir. Bu zatlara Rusuk Yrn denmektedir. (Bilgi iin bk. ztuna, Trkiye Tarihi, VI, 417). 29 .Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, stanbul 1302, VIII, 223.

11

(Memleketeyn) kurtarmay, Krm geri almay ve bylece Boazlar zerine km bulunan Rus basksn krmay hedefliyordu. ngiltere ile savamasnn sebebi ise, ngiliz Hkmetinin skenderiyyeye asker karm olmasndan kaynaklanyordu.

Napolyon, Osmanl ordularnn Rus ordularna saldrmasn frsat bilerek Rusyaya sava at. ki ordu Fridlandda karlat (Haziran 1807). Yaplan meydan muharebesini Napolyon kazand. Rus ar Aleksandrn bavurusu zerine Tilsit muhedesi yapld (3 Cemziyelevvel 1222/9 Temmuz 1807). Bu muhedenin Osmanl devletini ilgilendiren balca hkmleri yledir.

1. Fransa, Rusyann kendisine yapaca hizmete karlk olarak Trkiye ile Rusya arasnda arabuluculuk yaparak bir mtareke yaplmasn temin etmeye alacak.

2. Napolyon, Trkleri Eflak ve Bodan Ruslara brakmalar hususunda ikna etmeye alacak. ayet bunda muvaffak olunamazsa, buralar Rusyann g kullanarak almas iin, ona yardm edecek.

3. Napolyon Lehistan Kralln tekrar kurmak projesinden vazgeecek, buna mukabil Rusyada, yedi Yunan adalaryla, Dalmaya ve Cattaro zerinde Fransz hkimiyetini kabul edecekti.

Napolyonun Trk dostluu, gerek yzn Tilsitte gstermitir. Burada Rus emelleri uruna Trklere ihanet edercesine hareket eden Napolyon, Trkler iin daha da ileri giderek, Bu barbarlar artk adam olmaz. ifadesini kullanma cretinde dahi bulunmutu. Onun siyas anlaynda Trkler, ahs menfaatleri iin bir let olarak kullanlmaktan baka bir mana tamyordu. Napolyon, Avrupa projelerini

gerekletirmek iin, Osmanl Devletinden nasl menfaatleebileceinin dncesi ierisindeydi. Zira daha sonra ele alacamz Erfurt Mlakatnda onun gerek yz ortaya kmtr.30

30

. Karal, age., V, 98-99.

12

Kabak Mustafa isyan ktnda Osmanl Devlet, Rusya ile sava halinde olduu iin ordu cepheye hareket etmiti. Dier taraftan Marmaraya giren ngiliz donanmas stanbul zerine hareket etmiti. stanbulda olaylar patlak verince, ordudaki disiplin bozulmu, Sultan III. Selimin silere kar Nizm- Cedid ordusunu harekete geirmemesi, bakenti siyas bir alkantya srklemiti. Emellerine ulaan Kabak ve yandalar III. Selimi tahttan indirerek yerine IV. Mustafay Pdiah yapmlard.31

Alemdr Mustafa Paa, dmanlarla srekli temaslar neticesinde imparatorlukta slahatn gerekli olduuna kesin olarak inanmt. III. Selimin Nizm- Ceditini yrekten destekliyordu. III. Selimin tahttan indirilmesinden sonra stanbuldan ve ordudan kaarak yanna gelen, tarihte Rusuk Yrn diye n salm kiileri himayesine ald. Alemdr ile bu kiiler III. Selimi tekrar tahta karmak iin almaya karar verdiler.32

III. Selimin tahttan indirilmesi ve IV. Mustafann clsu gibi nemli olaylar zerine, Alemdr Mustafa Paa* ve beraberinde onu desteleyen, onunla ayn fikirleri paylaan Rusuk Yrn harekete gemilerdi. Niyetleri, III. Selime yaplan hakszl gidermekti. Alemdr ve ekibi olaya el koyunca, IV Mustafa tahtn korumak iin kendisine rakip olan III. Selim ve II. Mahmudun ldrlmelerini emretmiti. III. Selim
31

. A. Cevat Eren, Selim III, slm Ansiklopedisi (A.), stanbul 1988, X, 455456. * Alemdr Mustafa Paa: Hotinde domutur. Babas Rusuk yenierilerinden Hac Hasan Aadr. 17681774 Osmanl-Rus harbinde blnn bayran tad iin Bayraktar ismiyle de n salmt. nce Yenieri Ocana intisap etti. Sonra da hayvanclk ve ziraat ile megul olmutur. Bu srada yrenin en gl ayan olan Tirsinikli smail Aann hizmetine girdi. Kabiliyeti sayesinde ksa zamanda ykselmeyi baard. Tirsiniklinin ani lm (1806) zerine abucak Ruscuka gelerek duruma hkim oldu. Daha nce tayin olduu Hezargrad ayanlndan gelip Tirsiniklinin kontrolnde bulunan dier tm ayanlarn ittifakyla ynlar yn seildi. Bu duruma, nce tavr koyan merkezi hkmet daha sonra yetki sahasn geniletmeye karar verdi. III. Selim tarafndan vezirlik rtbesi ile mr boyu Silistre Valilii ve Tuna Seraskerliine atand. smail Kalesini Ruslarn eline dmekten kurtard. 1806da balayan Rus harbinde byk hizmetler gren Alemdr, Tunay geerek Rus Generali Michelsona kar savat ve dman bozguna uratt. Onun bu baars zerine kendisine vezirlik verilen Alemdr Mustafa Paa, okuma-yazma bilmemesine ramen ileri grl ve ak fikirli bir kimseydi. Hotinde 1179/1765de doan Alemdrn doumu ile ilgili olarak Uzunarl, farkl bir bilgi verir. Buna gre 1768 seferi alt sene kadar devam ettiinden Alemdarn bu seferde bayraktar oluuna gre yann herhalde yirmiyi gekin olmas icap etmektedir. Bu tahmine gre takribi olarak 1160/1747 senesinde domu olmas kabul edilebilir. (Bilgi iin bk. Beydilli, Alemdr Mustafa Paa, DA., stanbul 1989, II, 364; Uzunarl, Mehur Rumeli ynlarndan Tirsinikli smail, Ylkolu Sleyman Aalar ve Alemdr Mustafa Paa, stanbul 1942, s. 40; Uzunarl, Mustafa Paa Bayraktar, A., VIII, 720722; Arif Oru, Alemdr Mustafa Paa, stanbul 1932, s. 1019). 32 . Karal, age. V, s. 87; Beydilli, Alemdar Mustafa Paa, DA., stanbul 1989, II, 364.

13

ldrlrken, II. Mahmud son anda cann zoraki kurtarabilmiti. Ancak devletin en gergin olduu bu dnemler, Alemdr ve ekibini hesaplarnda yanltmt. Sonuta Yenierilerin tekrar devreye girmesiyle tm planlar altst oldu.

Rusuk Yrn, Sultan III. Selim Hnn iyilikleri ve ltuflarn grm, devrin zorbalarnn nefret ettii kiiler idiler. Alemdra snarak tahtndan indirilmi olan III. Selimin iyiliklerini ve ahlakn ona sayp dktler. Onun tahttan indirilmesi ile devletin iine dt karklklar ve musibetleri anlata anlata sonunda III. Selimin yeniden tahta karlmasna Alemdr ikna ettiler. Ancak bu iin hite kolay olmayacan bildikleri iin sras geldike gereine gre davranlmak zere belli bir karara vararak pek ok planlar kurdular.

nce Refik Efendi, sonra da Behi Efendi stanbula geldiler. Daha sonra devlet yneticilerinin yaknlar olan kimselerin ilerine girip, Mtegallibe-i DrsSaltanann umr-i devlete mdhale ve zt- hnenin bir eyhlislm azline iktidrn selb etmek derecede muglebeleri asdk-y devleti dil-hn ve hussuyla Alemdr Paay mkedder ve mahzn etmekle msade-i seniyye erzn buyurulur ise tedb-i ekyya hzr ve zuhr- emr-i fermn- pdihye muntazrdr.33 diyerek, trl trl szlerle onlarn zihinlerini eldiler ve taraftarlklarn saladlar.

te yeniliklere taraftar olan bu nemli devlet adamlar, o vakte kadar yenileme hareketine ilgisiz kalan Alemdra sndlar ve ona keyfiyeti anlatarak daha sonraki hayatna yeni bir mna kazandracak tarih bir misyon yklediler.

Rusuk Yrnnn hazrlad plana gre, yeni Pdiah IV. Mustafa ve evresine ho grnerek III. Selimi tekrar tahta karacaklar ve bylelikle Nizm- Cedid yeniden ihya edilmi olacakt. Bu plan uygulamak iin harekete geen Alemdr ve ekibi, mtareke iin ordu ile birlikte Edirnede bulunan Sadrzam elebi Mustafa Paay da ikna etmeyi baardlar. Bu ekip IV. Mustafann yakn evresinin III. Selimi ldrmeye hazrlandklarn duyar duymaz stanbula gitmede acele ettiler. Dolaysyla Alemdrn

33

. Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukut, stanbul 1327, IV, 54.

14

etkisiyle tekrar nemli devlet hizmetlerine atanan Rusuk Yrnnn faaliyetleri neticesinde stanbula gitmeye ikna edilen sadrzamn maiyetinde Edirneden yola kld. Alemdr henz yolda iken, kendisine bal Pnarhisar yn Ali Aay Boazda Rumeli Fenerine yollad ve elebaln yapt isyandan sonra Boaz nazrln elde eden Kabak Mustafay ldrtt. Kabak Mustafa idam edilince, saray erkn ve stanbul yenierileri arasnda byk bir heyecan olumakla birlikte Alemdra kar herhangi bir mukavemette nlenmi oldu.

Edirneden hareket eden ordu, Davut Paa Sahrasna vardnda, sancak- erif bizzat IV. Mustafa tarafndan karland (25 Cemziyelevvel 1223/19 Temmuz 1808). Huzra kabul edilen Alemdr, saltanat deiikliinin kolayca gerekletirilebilecei yolunda, yrndan Ramiz Efendinin grn, IV. Mustafann orduyu ve sancak- erifi karlamakta olduu bir esnada byle bir harekete kalkmann yakmayacan syleyerek reddetmiti.

Alemdr, ilk i olarak III. Selimin tahttan indirilmesinde rol oynayan baz ulem ve zorbalarn cezalandrlmas ile megul oldu. Rumeli askerlerinin ald sert tedbirler Yenierileri sindirdii iin ehirde bir sre sknet hkim oldu.

Sadrzam elebi Mustafa Paa, Alemdrn almalarndan memnun olmakla birlikte, onun giderek artan nfuzundan honut olmamaya ve artk stanbulu terk etmesi ynnde ona telkinlerde bulunmaya balad. Bunun zerine Alemdr, 28 Temmuz sabah on be bin kiiyle harekete geerek ehrin nemli noktalarn tuttu. Ve Topkap sarayn bast. Onun alelacele davranmasnn sebebi, esas niyetinin bir ekilde duyulmu olmasdr. Bblyi ele geirip Sadrzamdan zorla mhr ald. Kzlar Aasn da III. Selimin hazrlanmas iin grevlendirmiti Ayrca Alemdr, eyhlislm Arapzde rif Efendi vastasyla IV. Mustafaya, tahttan ekilmesi ve III. Selimin tahta karlmas dorultusunda haber yollayarak, Ulem, Rical-i Devlet ve Rumeli Aalar ve Anadolu Hnedanlar Sultan Selim Efendimizin clsunu istiyorlar. Bunu Sultan Mustafaya haber ver. dedi. Sultan Mustafa tahttan ekilmeye yanamaynca Alemdr kuvvete bavurup sarayn kapsn krmaya balad. Bu gelimeler karsnda Sultan Mustafa saray kaplarnn kapatlmasn emrederek,

15

rakipsiz kalmak iin amcas III. Selim ile kardei ehzde Mahmudun ldrlmelerine izin verdi. Alemdrn saray kaplarn zorlad ve atlara karak ieriye girmeye alt sralarda katiller III. Selime saldrdlar. Silahsz olmasna ramen III. Mustafann olu, III. Selimi cesaretle savundu. Katillerin ounu yere serdi ancak kurtarmaya muvaffak olamad. Cansz bedeni Alemdrn krmakta olduu kapnn nne getirildi. Kap aldnda Alemdr ruhsuz vcut zerine kapanarak alamaya balad. Yanndakiler onu ikaz edip Kadn gibi alanacak sra deil, yeni bir cinayete yer vermeyelim. ehzde Mahmudu kurtaralm. dediler.34

Kamil Paa, bu olaydan eserinde u ekilde bahseder. Katiller gya Alemdr meys idpde tasmiminden vaz geirmek hayal fasdiyle Sultan Selimin ni erifni bir ilte zerine karup arz odasnn byk kapusi nndeki safihiyye koymular idi. Alemdr Paa kapyi krp ieriye girdikte Sultan Selim ehidin vcdi hmynlaruni serpa kane buyanm olduuni grnce szan ve gzleri gryan olarak: Vay efendim seni tahta iclas iun bu kadar yerden edd-i rihl (yolculuk) idup gelmiken u kr olasi gzlerim bu halde grdi.35

ehzde Mahmud, canilerin elinden fedakr criye ve hizmetkrlarn yardmyla, sarayn damna karak kurtulmaya muvaffak olmutu. Onun kurtuluunu Kamil Paa yle aktarr. Sultan II. Mahmudun bir grc criyesi hamam klhanndan bir kse kl alup hazrlam idnden katillerin hcumunda hemen gzlerine kl serpup ve onlar gzlerini silp aaym dedke tekrar kl serperek onlar megul ettukleri esnada Anber Aalar bunu frsat ittihaz ederek Sultan II. Mahmudi czice yrelenmi olduu halde dam zerine karmlardr.36

Kaderin tuhaf cilvesiyle Sultan II. Mahmud damdan indirilip tahta karld. Sonra da Pdiah ilan edildi. Alemdr Mustafa Paa ile birlikte ulem, devlet ricali ve ocak aalar ona beyat ettiler.

34 35

. Karal, age., V, 87-89. . Kamil Paa, Tarih-i Siyas-i Devlet-i Alyye-i Omanyye, stanbul 1327, III, 1718. 36 . Kamil Paa, Tarih, III, 17.

16

Alemdr Paa Sultan Mahmuda hitaben: Ah efendim ben amuceni tahte karmak in gelmi idm. Kr olasi gzlerim oni bu halde grdi. Bari seni iclas ile mteselli olayum. Lkin ona kurban ve oni bu hale koyan Endern* halkdur. Onlar kffeten klntan geireceim. deyince, cevaben Ahmed Efendi: Efendim Endern halknn ne kabahati vardr. Bu cinayeti ileyenler malumdur. Efendimiz onlar buldurup icrayi mcazatlari in size gnderir. der. Bunun zerine Sultan Mahmud Hn Hazretleri, Alemdra ilk emri olmak zere: Paa, ben onlar buldurup size gnderirim. Sen askerini dat ve silahlarn kar. Hrka-i Sadet dairesine gidelim.37 diye emir vermesi zerine Alemdr Paa, askerlerine dar kmalarn emretmiti. Bylece Paa ile yeni Pdiah Sultan Mahmud, Hrka-i Sadet Dairesine gitmiler. Bu esnada Sultan Mustafa, senet ve sark odalar nnde ve Badat Kk suffesinde (imenliinde) gezinerek: Ben tahttan inmedim. Mahmudi kim kard? diye sylenmekte iken, Alemdr Mustafa Paa: Bu kim? Sultan Mustafa m? Syleyin ona bucana gitsin. Yoksa elimden kyamete kadar lanetleme olacak bir i sudrine sebep olur. Deyince, mam Ahmed Efendi ve refikas Sultan IV. Mustafaya yanap: Efendim Taht- lyyede ksmetiniz bu kadar imi. Birazda Harem-i Hmyn-i terif ile istirahat buyurunuz. diyerek Sultan Mustafay hareme izm etmilerdi.38

Alemdr Mustafa Paa, ehzde Mahmuda taht vermiti. Bunun karl olarak Sultan II. Mahmudda ona Sadret Mhrn verdi. Bylece mevcut kargaa o anlk son bulmu oldu.

183539 yllar arasnda Trk ordusunda asker retmen ve tahkimat uzman olarak alan, bir tarihi ve ayn zamanda da bir asker olan Helmuth Von Montkeye

* Endern: Saray, Mabeyn karl olarak kullanlan bir tabirdir. Devletin idaresine memur olanlara da, bunun mukabili olmak zere birn denilir. Farsa olan bu iki tabirden Endern i, birnda d demektir. Yalnz olarak Endern denildii gibi Endern Hmyn eklinde de kullanlrd. Osmanl Devletinin teekkl srasnda, devlet ileri pek basit ve ibtidi vastalarla grlyordu. Orhan Gzi ve olu Murad Hdvendigr tarafndan yaplan tekilat ile askerlik bir nizam ve intizam kazand. Memleket bymeye balad iin yava yava saray tekilat da yaplmaya baland. Asl saray Yldrm Bayezid ve II. Murad tarafndan kurulmu, debdebe ve aaay ise Fatih tesis eylemiti. Enderun sarayn i hayat ve dzeni demektir. Bununla ilgili kanunnmeler ve dzenlemeler mkemmel olarak yaplmt. Enderun bir nevi mektepti. Buradan altm Sadrzam, eyhlislm ve yirmi Kaptan Paa yetimitir. (Pakaln, age., II, 533). 37 . Kamil Paa, Tarih, III, 17. 38 . Kamil Paa, Tarih, III, 1718.

17

gre Sultan II. Mahmud, tahtn tm dileklerini kabul etmek zorunda kald silerle pazarla ve kardeinin idamna borludur.39 Dolaysyla Alemdrn, yeni padiahn ilk Sadrzam olmas kanlmaz olmutur. Alemdrn sadareti, Osmanlnn son yzyllarda geleneinden ne kadar da uzaklatn gsterir. Zira stanbulun fethinden itibaren devlet adamlar kken olarak kul olmasalar da kul muamelesi gryorlard. Alemdr ise eski bir yenieriydi. Ancak Sadrzam olduu srada kul olmas imknszd. pdiah deitirmeye teebbs etmesi onun kul olmadnn en somut delilidir. Tm bunlar Osmanlnn mutlakyeti iin tahamml edilmesi imknsz eylerdi.40

Alemdr Mustafa Paa, Sadrzam olur olmaz, III. Selimin intikamna koyuldu. yz kiinin balar vuruldu. Hzl bir ekilde IV. Mustafa ve evresindekilerin tasfiyesine balanld. yz bostanc ba ile Kse Musa Paann balar nemlerine binaen saray kaps nnde tehir edildi. Ahmed Esat Efendi eyhlislm olurken, fitne karan ulemda srgne gnderildi. Rusuk Yrn nemli grevlere getirildi. Bylece yenilik taraftarlar tekrar iktidara gelmi oldular.

Alemdr Paa, imdilik gereken kuvvete sahip olmakla birlikte devlet ilerini evirecek tecrbe ve dnceden mahrumdu. Bunu kendiside itiraf ettii iin Rusuk Yrn, nzrlarn tavsiye ettikleri tedbirleri yrrle koyarak devlete hizmet etmeye alt.

Alemdr ve Rusuk Yrn i bana getikleri vakit devletin durumu son derece iler acs idi. stanbulda devlet otoritesi ve prestiji zorbalarn yznden sarslmt. Anadolu ve Rumeli derebeylerin etkisi altndayd. Alemdr ve arkadalar bu kt gidiata son vererek sayiin salanmasn gerekli grp, ie stanbuldan koyulmaya karar verdiler. Yenieri zorbalarn bir ksm ldrlp bir ksm da srgn edilince stanbulda sayi geici bir sre iin de olsa salanm oldu. Bundan sonra Rumeli ve

39

. Helmuth Von Moltke, Trkiyedeki Durum ve Olaylar zerine Mektuplar (18351839), trc. Hayrullah rs, Ankara 1960, s. 279. 40 . Sina Akin, Trkiye Tarihi, stanbul 1988, III, 89.

18

Anadolunun durumu ele alnmak suretiyle, Sadrzam tarafndan tm ynlar devletin meselelerini grmek iin stanbula arlmtr.41

I. Sened-i ttifak

II. Mahmud tahta ktnda, ncelikle halletmesi gereken iki mhim mesele vard. Birincisi, amcas III. Selimin lmne sebep olan canilerin cezalandrlmas, ikincisi de devletin iine dt ar skntdan kurtulabilmesi iin gerekli olan slahatlarn yaplmas idi. lk nce, Anadolu ve Rumelide otorite boluundan yararlanarak idareyi ele alm olan ynlar*, devlete itaat eder hale getirebilme meselesi ele alnd. Neticede Sened-i ttifak adyla, ynlar ve devletin vekilleri arasnda bir anlama yapld.42

Pazvantolu,

Tuzcuolu,

Nasuholu,

Dadevirenolu,

Kalyoncuolu,

Tekkeliolu, brahim Aa, Katip Aa, Sar Osman, Kara Osman, Dede Bey, Kara Feyzi, Kel Ahmet, Hasky Ayan, Emin Aa, Blblolu, Tepedelenli Ali Paa, Ravendizli Kr Mehmet Paa ve shak Paa Sened-i ttifakta bulunan ynlarn elebalardr.43
41

. Bilgi iin bk. Beydilli, Alemdr Mustafa Paa, DA., II, 364-365; Karal, age., V, s. 89-90. . Akgndz-ztrk, age., s. 237. * yn: Devletle halk alakadar eden ilerle mkellef olmak zere yerel blge halk tarafndan seilen temsilci demektir. Bunlarn seim sonucu atanmalar nceleri valiler ve sonrada sadrazamlar tarafndan onaylanarak resmiyet kazanmaktayken, devletin zora dmesi neticesinde bozulmu ve temsilcilik durumundan karak derebeyi haline dnm ve deta bamsz hale gelmilerdi. Anadolu ve Rumeli eskiden olduu gibi tekrar bu derebeylerin idaresine girmitir. Mesela Arnavutlukun Toksa blgesinde Yanya valisi Tepe Delenli Ali Paa, Kegalk blgesinde kodra valisi Kara Mahmut Paa gibi ynlar sz sahibi olmulard. Halep karklklar ierisindeydi. Badatta Klemenler bamszlk hevesine dmt. Vehhabler Mekke ve Medineyi ele geirmiler, Pdiahn ismi hutbelerden karlmt. Msrda Mehmet Ali Paa Klemenlere kar mcadeleyi srdrmekteydi. Garp Ocaklar, blgenin idarecileri olan daylarn zulm altndayd ve Anadoluda da yer yer hanedanlklar kurulmutu. Bunlarn bir ksm; Aydnda Kara Osmanoullar, Bozokta Cebbaroullar idi. Ksacas memleketin ahvali, hem dta hem de ite vahim bir durumdayd. (Bilgi iin bk. Sarcaolu, age, s. 26). 43 . Karal, age., V, 154. * Voyvodalk: Voyvoda: Reis, suba, aa gibi muhtelif manalara gelen bir tabirdir. Voyvoda kelimesi slvca bir kelimedir. Voyvodalk Osmanllarda Hicr on birinci (mild on yedinci) asrda balamtr. Eyalet valileri ve sancak mutasarrflar uhdelerine tevcih olunan eyalet ve sancaklarn mlhak kazalarna daireleri gediklerinden veyahut halkn isteiyle yerlilerin ileri gelenlerinden birini voyvoda tayin ederlerdi. Bu voyvodalara merkezce mukataat hazinesi kaleminden evmir-i erife verilirdi. Vazife gittike tevess ve taammm ederek sonralar bunlar kaza kaymakaml vazifesiyle de muvazzaf olmulardr. (Pakaln, age., III, 598). * Mtesellimlik: Szlkte teslim edilen eyi alan, kabul eden anlamndaki mtesellim kelimesi Osmanllarda eitli idar grevliler iin kullanlmtr. (Geni bilgi iin bk. Ycel zkaya, Mtesellim, DA, stanbul 2006, XXXII, 203204).
42

19

Devlet yle mkl bir duruma dmt ki, gerek Anadolu gerekse Rumelide tpk derebeyiler gibi nfuz sahibi olan bu ynlar, zellikle XVIII. yy.dan sonra Anadolu ile Rumelinin deiik yerlerinde, devlet tarafndan gnderilen idarecilerin nne gemek suretiyle, yre halk ile hkmet arasnda arac vazifesini tekil eden bir zmredir. Bu sebeple ynlar; voyvodalk*, mtesellimlik*, muhassllk* hatta valilik gibi nemli memuriyetleri elde ederek bulunduklar blgenin siyas hkimiyetine sahip oluyorlard. Ayn zamanda, vakf messesesi, mltezim ve iftlik sahibi gibi sfatlarla blgelerinde iktisadi ve sosyal nfuz kazanyorlard. nceleri, halk tarafndan seilen ve grevleri, vergi-asker toplamak, erzak-levzm tedarik etmek ve bulunduklar yerin gvenliini salamak olan ynlar bilahare kuvvetlenip devletin otoritesini sarsacak duruma gelmilerdi. Dolaysyla Sultan II. Mahmud, ilk tedbir olarak bunlarn itaat altna alnmas gerektiini dnmekteydi. Aksi halde devlet otoritesinden

bahsedilemezdi. Zira Devlet otorite ile anlam kazanr. Eski, tecrbeli devlet adamlar da bu konuda onu tevik edip desteklemekteydiler. Bylece devletin sarslm olan otoritesi yeniden salanacak ve lke, ierisinde bulunduu zor artlardan kurtulmas iin are bulunacakt. Bu maksatla Anadolu ve Rumelideki btn yanlar stanbula arldlar. ynlarn ounluu ya Alemdr Mustafa Paadan ekindikleri iin veyahut ta, kendisi de yndan biri olan yeni sadrazamn bir zarar vermeden kendilerini meru bir dzene koymak iin arldklarn dnerek icabet etmeyi uygun buldular. Beraberlerinde, can gvenliklerini temin etme adna, komuta ettikleri askerleri de getirdiler. Cevdet Paa, eserinde bu meseleden bahsederken ve evst- mh-i recebe dori mudavviyen mmi ileyhim birer birer gelmeye baladklar esnada Cebbarzde ve Kara Osmanolu gzde svarileriyle gelp skdar yakasinda ikamet eylediler. Evhir-i recebde Sirzi smail Be dahi on iki bin kadar gzide askeriyle gelup Davud Paa Sahrasnda mansup olan hmelerde ikamet ile Dersadetin her taraf byle ordularla muhat olup

* Muhassllk: Arapa tahsil mastarndan treyen, tahsil edici anlamndadr. Osmanl Devletinde kurulutan itibaren Anadoluda ve Rumelide cizye, ar, det-i anm, imdad- seferiyye, hazariyye, slriyye, mukabele, bedel-i nzul, avriz, ispene vb. adlarla anlan vergilerin tarh ve tahsilinde muhassiller grev yapmlardr. (Geni bilgi iin bk. Ycel zkaya- Ali Akyldz, Muhassl, DA., stanbul 2006, XXXI, 1819).

20

stanbulda hi grlmedik surette bir asker kalabal olduu halde evmir-i alyye sektesiz icra oluna geldii cihetle emniyet-i ummye ber-kemal idi.der.44

stanbulda, devlet adamlar ve ulemnn katlmyla birlikte, ynlarla bir meveret-i mme yapld (17 Receb 1223/8 Eyll 1808). Kamil Paa, konuya dair u bilgileri aktarr. Devlet-i Alyyenin istikbali temin in Rumeli ve Anadolu yn dahi davet ve celb olunarak akt olunan meclis-i meveret-i mmede ceryan eden mzakert neticesinde her hl ve krda evmir-i seniyye-e nfiz olarak her yerde murtabt hazine istifa olunmak ve devlet nmine asker alnmak ve ayet muhalefet eden olur ise tedibi zmnnda bil cmle yn ve hnedan davac olmak ve fakat onlardan birisinin dahi hlafi art ittifak bir hareketi zuhr etmedike hakknda tariz olunmamak hususlarna karar verilerek bu esas zerine tanzim olunan ittifak senedi cmle tarafndan imza ve tahdim ve Hudr-i Hmyna arz ve takdim klnmas zerine zati Pdiah buni Endern-i Hmyn riclinden bazilariyle mzkere buyurduklarnda ba kadr hazret-i ehriyr-i Eri Boyun mer Aa: Bu sened sizin istikll-i saltanatnza dokunur. Lkin reddi kabil deildir. imdilik aresiz tasdik buyrilp bade bunun fesh aresine bakmaldr. demesiyle her ne kadar sened tasdik buyurulmu ise de bu mdde zt- ahneye da dern olarak o gnden itibaren yn grhuna ve onlara muayyen olanlara izmr-u gazab ve kin edilmidir. Her halde Nizm- Cedid Oca sekbn unvaniyle ihya ve yazlan askir Levend iftlii ve skdar klalarna yerledirilp cmlesine yeknesak elbise iks olundu.45 Toplant, Alemdrn son olaylar hakknda bilgi verdii bir konumasyla ald. Konumasnda, devletin ierisinde bulunduu zor artlar ile memleketin, geirmekte olduu zor ve skntl gnlere vurgu yapt. Akabinde, kendisinin de yenieri taraftar olduu, ancak eitimli askere ihtiya bulunduu, aksi takdirde devletin varln srdremeyeceini ifade etti. Artk ayrlklara son verip birlik ve beraberlie dnlmesini, herkesin gc nispetinde bu ittifaka destek vermesi ummun menfaatine olacan syleyerek ynlardan destek istedi. Ayrca Alemdr, konumasnn sonunda Yenieri Ocann dzene konulmasna ynelik olarak alnmas gereken tedbirleri u maddelerle dile getirmitir.

44 45

. Cevdet Paa, Tarih, IX, 3. . Kamil Paa, Tarih, III, 21.

21

1. Yenieri subaylarnn gediklerinin kaldrlmas. 2. Bekr yenierilerin klalarnda oturmaya zorlanmas.

3. Askerlik yapan yenierilerden baka hi kimseye yenieri ulufesi verilmemesi. 4. Hak etmedikleri halde kendilerine ulufe verilenlerin tasfiyesi. 5. Kanunnmelerde iaret edilen eitimin yenierilere yaptrlmas. 6. Avrupallarn ileri sava teknikleri ve silahlarnn eyhlislam fetvasyla Osmanl Ordusuna alnmas.46

Toplantda hazr bulunanlar, Alemdrn bu alt maddelik dncelerini onayladlar. Akabinde yaplan istiareler neticesinde hkmet ile ynlar arasnda, tarihimizde Sened-i ttifak ad verilen anlama yapld. 16 aban1223/7 Ekim 1808de Kthane Kasrnda imzalanan bu anlamaya gre:

1. ynlar, Pdiahn emirlerini mutlak surette yerine getireceklerdi.

2. Pdiahn, mutlak vekili olan Sadrzamn emirleri, aynen hkmdrn emirleri gibi kabul edilecekti. Bu bakmdan onun kanuna uygun emirlerine itaat edilecek, kanuna aykr olan emirlerine ise birlikte kar konulacakt.

3. ynlar, devletin eyaletlerden asker almasna kar gelmeyeceklerdi. Bu hkme muhalefet edenlere kar tm ynlar davac olacaklard.

4. Hazine gelirleri, her yerde devletin koymu olduu kanun ve hkmlere gre toplanacakt.

5. ynlarda devlet adamlar gibi bu anlamaya uyacaklar ayet kar gelen olursa btn ynlar, beraberce onun hakkndan geleceklerdir.

46

. Geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 35; Kamil Paa, Tarih, III, 21-22; Karal, age., V, 90-93; Yuzo Nagata, Tarihte ynlar, Ankara 1997, s. 9-12.

22

6. stanbulda, yenieri ve dier ocaklarda isyan karsa ynlar emir beklemeden gelerek isyan eden oca ilga edeceklerdi. 7. Pdiah, adlete uygun ve eit vergi alacakt.47

Bu ahitnmenin ebedyen var olmas iin yedi maddeye zeyl olarak bir madde daha eklenmitir. Buna gre her yeni eyhlislm ve Sadrzam bu senedi imzalamakla sorumlu tutulmutur. Bylelikle bu hkmlerin daimlii, teminat altna alnm oluyordu. Bilahare eyhlislm bu senedin meruluuna dair bir fetva vermi, Pdiah ile devletin dier ileri gelen adamlar da bu fetvay imzalamtr.48

Devlet ile tebeas arasnda imzalanan bu sened, Osmanl Tarihinde benzeri olmayan bir anlamadr. Devlet, ynlarn varln bu belge ile kabul etmek zorunda olduu gibi onlara ve hatta ocuklarna da baz haklar tanmaya mecbur kalmt. Osmanl idare sisteminde devletin byle bir mkellefiyeti yklenmesi, gerekte Pdiahn bir ksm yetkilerinin snrlandrlmas ve baz yetkilerinden de feragat etmesi demekti.

Sened-i ittifak, devletin, Anadolu ve Rumelide kendi kendine sivrilip glenmi, bir bakma bamszlklarn ilan etmi olan ynlarla pazarla oturmasdr. Bu ise, hele hele o dnemin devlet egemenlii dncesinde asla yeri olmayan bir keyfiyettir. Bu sebeple Pdiah, byle bir senedin yazlmasn talihsizlik olarak telakki etmitir. Lkin gnn artlar icab yaplacak baka bir arede yoktu.49 Nitekim Cevdet Paa: Eeri Devlet-i Alyye ile kendi tebeasndan olan birtakm bey ve aalar beyninde (arasnda) yle bir ittifaknme tanzim olunmas ve kuvve-i icraiyyenin birtakm erit (artlar) altna alnmas istiklal-i saltanata (saltanatn bamszl)

47

. Geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 278383; Stanford J. Shaw- Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, trc. Mehmet Harmanc, stanbul 1983, II, 2627; Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, stanbul 1994, III, 114120. 48 . Karal, age., V, 92. 49 . Bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 68; Karal, age., V, 92-93; Shaw, age., II, 2627.

23

mnf (aykr) ise de bir mddetten beri vukua getirilen suiistimlat ile cism-i devlette alan yaralara ondan baka are bulunamamt. demektedir.50

ynlarn, henz devam etmekte olan Rus harbine itirak ve pdiaha sadkat hususunda devletle anlamas, aslnda Yenieri Ocana meydan okuyan yeni bir kuvvetin neet etmesi anlamna geliyordu. Hibir olumsuz olay yaanmadan, ziyafet ve enlik havasnda geen bu Meveret-i mmeden sonra ynlarn yerlerine gitmilerdi. ynlarn yerlerine gitmesinden sonra, meydan tekrar Alemdr ve onu idare eden Rusuk Yrnna kalmt.

Aslna baklacak olursa bu sened, devlete nizam veriyoruz diye balatlan yanl slahat uygulamasnn feci sonularndan biridir. Bir mtegallibe gruhu olan ynlar, devlet otoritesinin yerine gemek istemiler ve bu isteklerini de Sened-i ttifakla tescil ettirmilerdi.

Bu sened birok eserde, ngiliz kral John ile Feodal Beyler arasnda yaplm, karlkl haklar saptayan bir belge niteliindeki Magna Carta , Anayasal hareket ile zdeletirilerek vlmtr. Oysaki bu dnce ierisinde olanlar, Osmanlnn gerek bir hukuk devleti olduunu gz ard etmektedirler. Sened-i ttifak mahiyet olarak Magna Karta gibi olabilir. Ancak Magna Karta belli bir gelenein balatcs iken, Sened-i ttifak ksa srede geerliini yitirmi olan hukuk bir belgedir.51 Pdiahn nfuzunun ilah ve er kanunlar ile takyit edildiini, eyhlislmn onay olmadan Pdiah bile hibir hkm icra edemiyordu. Bu yanl benzetmeyi yapanlar, devlet reislii salhiyetinin fiilen ve mutlak olarak kullanlamayacan, mtlaa (tetkik) edememilerdi.52 yle ki, Osmanl Devletinde yrrle girmesi gereken kanunlar iin er-i erife muvafakati mukarrerdir diye imza koyan eyhlislam, bu yn ile bir bakma Anayasa Mahkemesi grevini de yrtmekteydi.53 Padiah, batdaki krallar gibi despot gren bu zihniyet sahipleri, devlet reisi otoritesinin azaltlmasn ilericilik olarak gryorlard. Bunlar, Pdiahn otoritesinin sarslmasnn, eitli kltrlere
50 51

. Cevdet Paa, Tarih, IX, 6. . Akin,age., III, 91. 52 . Aksun, age., III, 119. 53 . Ziya Kazc, Osmanlda Toplum Yaps, stanbul 2003 s. 62.

24

mensup insanlar snrlar ierisinde barndran byk bir devletin birletirici unsurunu ykmakla ayn olduunu dahi grmezden gelmilerdir. Bu anlaytan gerek olacakki ynlardan sadece drd bu belgeyi imzalam, dierleri hkmete yardma ve birbirlerini kollamaya sz vererek, kendi bamszlklarn da snrlandraca iin sessizce memleketlerine dnmlerdi.54

Bu senetle zet olarak Osmanl Devleti, yeniden byk devlet olmay ve eski hkimiyetine kavumay istiyordu. Bylece her yerde devletin kanun ve emirleri ayn olacak, vergiler sadece devlet hazinesinde toplanacak, sadece devlet namna asker toplanabilecek, yn ve derebeylerin haklarna da mdahale edilmeyecekti. Sultan II. Mahmud bu yedi maddelik anlamay pdiahln yetkilerine bir snrlama olarak kabul etmi ve onu hazrlayan sadrzamna kin balamt. Sadrzam ise bu durumu, ynlar sindirebilecek bir orduya sahip olmad iin aresizlik sonucu ortaya kan, kanlmaz bir dncenin neticesi olarak gryordu.55

ynlarn ou bu belgeyi imzalamad iin Alemdr, ynlarn durumuna hukuki bir nitelik kazandrmak istemi fakat bunda baarl olamamt. Bu senetten bir ay sonra kan yenieri isyanlarna ynlarn tepki gstermemesi, kendi menfaatlerinin peinde kotuklarn ve devletin menfaatini dnmediklerini ispat etmitir.56

Grld zere Osmanl Devleti bu senetle, devlet adna hibir san dahi olmayan bir takm ahslar muhatap almak mecburiyetinde kalmtr. Neticede bu senedi ne Pdiah, ne de devlet erkn kabullenememitir. Bu senet, Devlet-i Alyyenin aczini gstermekten baka bir ie de yaramamtr.

54 55

. Shaw, age., II, 27. . Akgndz-ztrk, age., s. 237; Mehmet Esat Sarcaolu, Mal Tarih Asndan Osmanl Devletinde Merkez Tara likileri (II. Mahmud Dneminde Edirne rnei), Ankara 2001, s. 28. 56 . zcan Mert, Osmanl Devleti Tarihinde ynlk Dnemi, Yeni Trkiye Mecmuas (2000), say: 31, Osmanl zel Says: I, 464. * Sekbn: Muhtelif zmrelere unvan olarak kullanlm bir tabirdir. Halk arasnda seymen denir. kpek muhafz anlamna gelen sekbann, sokman kelimesi ile de mnasebeti ihtimali vardr. Bu durumda muharebe saflarn yaran yiit anlam kazanmtr. Yenieri Ocann ksmndan birine Sekbn deniyordu. Yaz mevsiminde mahsuln muhafazas iin kullanlanlara da sekbn denirdi. Ancak bunlara, grdkleri iin neminin anlalmas ve dier sekbanlardan ayrlmas iin kr sekbn ad verilmitir. (Pakaln, age., III, 145147).

25

II. Sekbn- Ceddin Tekili

Sekbn- Cedid, Alemdr Mustafa Paa tarafndan, Nizm- Cedid Ocann yerine kurulan asker bir kurumdur.

Eyaletler sened-i ittifak anlamas ile merkeze balandktan ve ynlarn stanbulu terk etmelerinden sonra karar gereince Alemdr Mustafa Paa, bata Yenieri Oca olmak zere yedi ocaktan muvafakat aldktan sonra talimli Sekbn- Cedd adnda yeni bir asker snfn ekirdeini oluturmaya balad. Ancak yenierileri rktmemek iin dikkatli davranarak Nizm- Cedid ismi yerine 12 aban 1223/3 Ekim 1808de kurulan bu yeni askeri snfa, Yenieri Ocana mensup sekbn* snfnn ismine izafeten Sekbn- Cedd adn tercih etmitir. Bylece, ahliye, yakn mazinin dehetli olaylarn hatrlatan Nizm- Cedd terimi szde bir kenara braklm oluyordu. Ayn zamanda yenierilerin esnaflk ve ticaret ilerini brakarak, Kanun devrinde olduu gibi, klalarnda kalp talim ve askerlikle itigal etmeleri emrolunmutu. Anlaldna gre bu yeni askeri snf ksmen de olsa ulema tarafndan desteklenmekteydi. nk Ubeydullah Koman adnda bir vaiz, Ramazan aynda camilerde Emr-i bil maruf bahsi altnda talimli askerlerin nemine iaret ederek halk Sekban Ocana yazlmaya tevik ederken Nehy-i anil-mnker bahsi altnda da bu uygulamaya kar kanlar yermekteydi. Fakat yenierilere gre ise kendi ocaklar aleyhinde sz sylemek neredeyse kfr saylmaktayd. Hatta Koman bir gn Fatih Camiinde vaaz ederken yenieri mensubu olan bir cemaatn iddetli tenkidine maruz kalmt. yleki: Koman vaaz ederken, Yedinci Cemaat Odabas, krsden indirmek zere Komannin eteine yapnca, Koman Ulem yok mu? diye barnca, odaba da Yenieri yok mu? diye feryd etmiti. Bunun zerine, byk bir infial kmasna ramak kala baz kimselerin araya girmesiyle ortalk sakinletirilmiti.57 Cevdet Paaya gre bu ocan teekklnde medrese hocalar, tarikat bykleri ve selattin camilerin imam ve vaizleri ile yksek rtbeli ulemnn byk etkisi olmutur.58

57 58

. Bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 20. . Cevdet Paa, Tarih, IX, 10.

26

Sekbn- Cedidin kuruluu ile Yenieri Ocann nasl bir tutuma girdiini Ahmed Rasim yle zikretmektedir. Alemdr, Askir-i Ceddenin, ayrca bir ocak itibar edilerek bundan byle Askir-i Osmanyyenin sekiz ocaktan mrekkep olmasn taht- karara ald gibi sekizinci ocak olan Sekbn- Cedid Ocana dahi tu, tabl, alem-i ita eyleyerek ocaa bir ekl-i istiklal verdi. Yenieriler byle bir ocan teekklnden daha ziyde alev aldlar.59 Yenierilerin honutsuzluunu gidermek iin Sultan II. Mahmudun karm olduu fermann bir ksm yledir. Yenieri Ocam kr-i kadim ecdd- izmdan mevrus hassa askerimdir. slmda ne ekil yararlk ettikleri tevrihte manzurum olmutur. Benim dahi itibarm onlaradr. naallahu Tel nice nice gazalarda yararlk ibraz edip mazhr- ftuhat olarak ecddm gibi gzi okunmam kudret-i hakla anlardan mit ederim.60 1808 Ramazanda kan yenieri isyannda Alemdrn ldrlmesiyle Sekbn- Cedid Oca son bulmu oldu.61

Bu yeni kuvvetin ekirdeini Kad Abdurrahman Paann getirmi olduu, hzl ate eden tfeklerle donatlm bin kiilik bir ordu tekil ediyordu. Buna eski Nizm- Cedid ordusundan kalanlar ile Karaosmanolu ve apanolu liderlerinin getirdikleri askerler katldlar. Levent iftlii ve skdardaki eski Nizm- Cedid klalar onarlp bu yeni sekbn birliklerine verildi. laveten be bin gnll de bunlara katld. Ayrca yeni asker alnmas iin de emir karlp evreye fermanlar gnderildi. Bu fermanlardan biri de Edirne Bostancbas Dadevirenzde Mehmed Aaya gnderilmiti.62

Bu yeni askerlere tek tip elbise giydirilecek ve Avrupa uslnde eitim grmeleri salanacakt. Cevdet Paa, bu askerlerin elbiselerini yle anlatmaktadr. Elhasl Nizm- Cedid Oca ihya buyuruldi ve muceddiden yazlan askir Levend iftlii ve skdar klalarna yerledirildi ve cmlesine yeknesak olarak aba dizlik ve tozluk giydirildi. Fakat mukaddema Nizm- Cedid askeri ve Askir-i ahne tabir olunurken bu kere Sekbn denildi. Ve evvel balarna bostanc baratas giyerler iken bu
59 60

. Ahmed Rasim, Resimli ve Harital Osmanl Tarihi, stanbul 1329, IV, 1543. . Karal, age., V, 145. 61 . Sekbn- Cedid hakknda geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 810; Naci akn-Nafiz Orhon, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi (17931908), Ankara 1978, III, 65. 62 . Bu fermanla ilgili bilgi iin bk. Sarcaolu, age., s. 50.

27

defa ubara giydirildiki Rumeli halkna mahsus yedi sekiz terkli uha kalpaktan ibaret olup bir ksmnn zerine krmz ve dier ksmnn zerine nergiz marib allar sarld.63

Alemdr bu yeni birlie, eski bir Nizm- Cedid subay olan Sleyman Aay komutan olarak atamsa da esas komutan aslnda Kad Abdurrahman Paayd. Birliin ayr bir maliyesi olmamakla birlikte, ulemya cazip gelen Umr-u Cihdiye Nezreti ad altnda bir isim verilerek gerekli geliri toplamak zere kurulmutur. Kurulurken yz blk ve tmenden oluan yz altm bin kiilik bir ordu dnlyordu. Bu askerlere ayn tip elbise giydirilip Avrupa usulnde eitim ve talim verilmeye baland. Bunlar ordunun sekizinci oca olarak tabir ediliyorlard. Kendilerine, Tu, Tabl ve Sancak verildii iin Sekbn- Cedid Oca ksmen de olsa bamsz bir ocak haline gelmi oldu.

Sekbn- Cedid Ocana paralel olarak Yenieri Ocanda da slahat yapld. Yenieri ortalarna bal olmakla, askerlikten anlamayan pek ok zerzevat, hamal ve kayk delikanllarn, sekbn veyahut kalyoncu snflarna yazlarak askerlii rendikten sonra sanatlaryla uramalarna izin verildi.

Alemdrn yenieri birliklerine ynelik yapm olduu nemli yeniliklerin biri de memuriyet satnn yasaklanm olmas ve kdeme gre terfi dzenin yeniden getirilmesidir. Esme ad verilen yenieri czdanlar iade edilmedii iin bunlarn binlercesi bakalarnn elinde ya da para karl bakalarna satlm olduu iin bu kiiler czdan sahibi yayormu gibi aylk almaktaydlar. te bunlarn hizmet karl olmas iin kaldrlmasna alld. Ancak politikann inceliklerini iyice kavrayan II. Mahmud, binlerce kiinin, velevki gayri meru da olsa, gelirini birdenbire kesmenin yeni bir isyana sebep olma ihtimalinden ekindii iin, czdanlarn, deerinin yarsna satn alnmak suretiyle ortadan kaldrlmasn emretti. Czdanlarn kendi istekleriyle vermeyenlere ise, devlet herhangi bir tazminat demeyecekti.

63

. Cevdet Paa, Tarih, IX, 89.

28

Yenieri Ortalarna bal olmakla, askerlikten anlamayan pek ok sebzevat, hamal ve kayk delikanllar sekbn veyahut kalyoncu snflarna yazld. Bunlar askerlii rendikten sonra sanatlaryla uraabileceklerdi.

Sekbn Oca bol maalar, modern kyafet, silah, talim ve davullar ile kuvvetlendirilip imtiyazl bir snf olarak mit kayna olmulard. eyhlislmn fetvasyla merulaan bu askerler artk muntazam bir ordunun ekirdeini

oluturuyordu.

ayet isim deiikliini bir kenara brakacak olursak, Nizm- Cedidin 23 aban 1223/14 Ekim 1808de yeniden diriltildiini syleyebiliriz. Ayn slahatlar benzer ekilde Tersane Ocana da tatbik edilmiti.

Eski Nizm- Cedid zabitleri ve Kad Abdurrahman Paann Anadolu valiliinden getirdii birka bin kiilik talimli tfenki askerleri de Sekban Ocan glendirmiti. Bir taraftan Sekban Ocann ykselii, dier taraftan yenierilerin artk talim ve terbiye ile uramaya zorlanmalar, ticaret ve esnaflktan ayrlmalar onlarn keyfini iyice karmt. Menfaatleri bozulan esnaf ve srann kendilerine geleceinden korkan baz ulem da bozguncu ortam krklemeye balamlard.

Donanmann slah edilmesi ii Alemdr Mustafann lalas ve yakn danman olan Abdullah Ramiz Efendiye verilmiti. Ramiz Efendi liyakatsiz olanlarn iine son vermi, eski gemileri de skartaya karmt. Nifak yuvas haline dnm olan Galata Klasna kilit vurulmutu. Denizciler, tersane veyahutta gemilerde yaamak zorunda braklmlard.

Yaplan tm bu slahatlarn kaderi, Alemdr ve onun yandalarnn iktidarda uzun sre kalabilmelerine balyd. Ancak slahatlar iine sindiremeyenler ykc faaliyetlerini gizlice srdrrken, harekete gemek iin elverili ortamn olumasn beklemeye koyulmulard.64

64

. Shaw, age., II, 2728; Karal, age., V, 9394; Turan, age., II, 257; akn-Orhon, age., III, 65.

29

III. Alemdr Mustafa Paaya Kar Yenieri Ayaklanmas

Alemdr Mustafa Paa, lke genelinde devlet egemenliini ve asayii, stanbul dhil olmak zere salamt. Ancak, gerek kendisi gerekse adamlarnn gze batan baz davranlar, onun halk nazarndaki prestijinin gitgide azalmasna sebep oldu. Samiha Ayverdi, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar adl eserinde bu durumu onun saflna bina ederek yle der: Rumelinin saf ve sade muhiti iinde yetimi olan Alemdr Mustafa Paa, stanbulun politik cereyanlarn, iten ie tezghlanan siyasi komplolarn sezip takip edecek bilgi ve tecrbeden mahrumdu. Onun iinde Sultan Mahmudu tahta getirmek ve be zorbay tepelemekle dertlerin bittiine, bylece devlet ilerine gzn yumup elence ve zevk lemlerine sra geldiine inanm bulunuyordu. Hlbuki vaziyet hite emniyet sknet verecek bir ehre arz etmiyordu. Zira ocan sindirilmesi demek, birer zorba, vurguncu ve hilekr tcir demek olan Ocaklnn maddi zarar demekti. Ayn zamanda Nizm- Cedidin yerine tesis edilen Sekbn- Cedid ad altndaki talimli snfn tekili de, yine onlar iin bir endie mevzuu demekti.65

Alnm olan tm nlemler, Pdiaha ve Sadrzama kar, muhafazakar muhalefetin ortaya kmasna sebep olmutur. Yeni orduda greve arlanlar veya eski ordudaki arpalklarndan olanlar bu imtiyazlarn ellerinden gitmesine fkelenmilerdi. Yeni orduya konulan yeni isme ne ordu ne de halk inanyordu. Bunun sadece bir isim deiikliinden ibaret olduunu akas herkes biliyordu. Dolaysyla tepkici unsurlar yeni ordunun varlndan huzursuz oluyorlard.

Mevkisinin gcne, stanbulun havasna ve byklne alkn olmayan Alemdr ve evresi ksa srede hem pdiahtan hem de kendilerini destekleyenlerden hzlca yabanclamaya balamlard. Cevdet Paa, Alemdr ve evresinin durumunu yle izah eder. Ol vezir-i gaflet semir ve yrn- nahvet masir ise zorbalar malub ve zor-bzu-y iktidarlar btn btn meslb oldu zumuyla hemen celb ve iddihr-

65

. Samiha Ayverdi, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, stanbul 1978, II, 287.

30

emvle itigal ve megil-i zevk ve evk-i ial ile her gece bir yerde tertib-i ziyafet ve mzkere-i hafiye bahanesiyle akd-i cemiyet ve szende ve bzende ve hnendeler ile tezyin-i bezmgh-i iy- iret (iki) ederek megul-i hay-u hve yerli yerine avdetlerinde verde-i au arzu eylemi olduklar cevari-i zhre talat ve hr kyafet ile hem pehl- olup msri [Yar ile znu be znu (diz dize) cm ile leb ber lebiz] mazmununu yar ve ayara irb ve izhar ve p-beste-i dm- ehvet ve ganude-i cme havb- gaflet olarak imrr- leyl-u nehar etmekte idiler. Hatta ilerinden en ziyade fazl ve dirayet mavsuf ve cerbeze-i nutk-u fesahat ile maruf olan Kaptan- Derya Ramiz Paa dahi derya-y iy-u safaya bibn- zevrakrn (kayk-sandal) inhimk (bir eye fazla dkn olma) olub biger daime mesabesinde hatay tabir ettikleri bir nevi cariye arzy-i und salesi olmala stanbul dernine ve bazi diyra kavl kavl esrciler tisyr ve her ne mikdar kymetli olur ise osun itir (satn alma) eylemek babnda terhs ile ehevt-i nefsanyeye hasr (sktrma) efkr eyledii ol esnada itihr (hretlenme) bulmu idi.66

Alemdr sanki geek hkmdrm gibi davranyor, mvere ve onaylama formalitelerine girmeden emirler savuruyordu. Sultan II. Mahmudun itirazlar karsnda kendisine ekidzen verecek yerde, Sultann yerine, Krm Hnlnda hak iddia eden Selim Giray geirmeyi dahi dnyordu.

Filhakika yeni askerlere kar giderek artan gerilim, neticede Bbl duvarlarna, Rumeliden geldi bir tak, bayram ertesi ya kl oynayacak, ya bak gibi tehditvri szlerin yazlmasyla iyice gn yzne kmt. Yine yenieriler Alemdrn camiye gidi ve dnlerinde Sekbn- Cedid askerleriyle aralarnda olaylar karmak suretiyle ona hem gzda veriyorlar hem de onu kk drerek Alemdr Paaya saygszlk etmekten geri kalmyorlard. u ifadelerinden, onlarn hisleri ak bir ekilde anlalmaktadr.

Geldi Rum-elinden nice bin tak, Ald bayraklar yrd asker;

66

. Cevdet Paa, Tarih, IX, 13.

31

slmlar iinde kanlar akacak, Hac Bekta oca kahraman besler. Kadir gecesinde yediler bak, Nizm- Cedidler bir satr ister.

Yenieriler aralarnda, Bir haydut ba geldi; bir Pdiah halletti. evketl efendimize layk olan kulluu da gstermiyor. Biz ona Mslmanlmz ve yenieriliimizi anlatmalyz. diyerek isyana hazrlanyorlard.

Alemdr ve arkadalar, tmarlara ve tmar yneticilerinin elde etmi olduklar haklar kantlayan belgeler gsteremeyenlerin vakf mallarna el koymak suretiyle, mevkilerinden yararlanp byk servet sahibi olmulard.

stanbul ahalisinin ounluu, Sadrzamn askerlerinin sokaklarda babo dolap ev-dkkn demeksizin talan etmelerinden yaknmaktayd. Alemdr szn kimseden esirgemiyordu. Yanna kan herkesi korkutup azarlayabiliyordu. Bu vb. sebeplerden dolay Alemdr, evresinden hzlca uzaklamt.67

Tuhaftr ki baarl bir sadrzam olan Alemdrn zamanla elde ettii bu baarlar, kiilii zerinde engin bir gurur meydana getirmi ve artk o, arkadalarn lzumsuz, dmanlarn da ehemmiyetsiz ve her trl deerden mahrum grmeye balamt. Rumeli kyafetlerini brakm olmas ve onun yerine cariyesi Kamertabn etkisiyle divna hanersiz gelmesi, Rumeli ynlarndan ounu rencide etmiti. Bunun iin onlar taraftarlarn alp memleketlerine dndler. On alt bin emin askeri bulunan Alemdr, Kad Paann komutasnda da bin asker bulunduu iin ynlarn gidiine pek aldrmamt. Hatalarn nemsemeyen Alemdr Mustafa Paa, farknda olmadan akbetini bir bakma kendi hazrlyordu.

Yaklamakta olan isyann elebalar her zamanki gibi yine yenierilerdi. Kahvehaneler bata olmak zere aleyhte youn bir propaganda yrterek Devlet

67

. Geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 13-29; Shaw, age., II, 29; Turan, age., II, 258.

32

adamlar eski kyafetlerini brakacaklar, balarna ubara denilen Rumeli serpuu koyacaklar, yenierilik kaldrlacak, herkesin ekmei elinden alnacak vs. szler sarf ediyorlard.

Ordusu, zel muhafzlar, bir blm henz silh altna alnmakta ve eitimde olan Sekbn ordusu, Alemdr stanbulda en gl kii konumuna getirmiti. Ancak dmanlarn kkrtmasyla Bulgar yn Ekim ay ortalarnda Alemdrn memleketi olan Rusuka saldrd. Alemdr bu olay zerine oradaki eski dzeni korumak iin askerlerinden ounu oraya sevk etti. Gnderilen askerlerin yerlerine, Rumeliden isiz, ehir hayatndan anlamaz da kyllerini getirtti. Sadrzamn bu yeni kuvvetleri, stanbulda seleflerinden daha ok talan etmekle beraber, efendilerini korumada maalesef talanda gstermi olduklar baary gsteremediler.

stanbulu sindirdikten sonra planlarn bir bir devreye koymaya balayan Alemdr Mustafa Paa, zaman ierisinde deimeye ve yakn arkadalarn kaybetmeye balaynca, pusuda olan muhalefet iin harekete geme vakti artk gelmi oldu.

Pdiah, Sened-i ttifak imzalad iin, ulem kendilerine deer verilmedii ve nfuzlarn krd iin, Yenieri Oca da Sekbn- Cedid kurulduu iin Alemdra cephe almaya balamlard. Yakn evresi Alemdra, yaklamakta olan tehlikeyi haber verdiler. Ancak o, her nedense bu sylemleri kale almad. Nihayet Ramazann 27. gecesinde (27 Ramazan 1223/16 Kasm 1808) bir dier Yenieri isyan daha patlak verdi.

Ramazann bu gecesi, Sadrzam iftar iin eyhlislmn konana gitmiti. Dnnde sekbnlar, halk kalabal arasndan sadrzama yol amak iin denek ve kam kullanarak halktan bazlarnn yaralanmasna sebep oldular. Bu yarallar yenieri ve cebeci kahvelerine giderek, Biz ehl-i islmz, zerre kadar crm ve gnahmz yok iken bizi dvmek, bize hakaret etmek neden lazm geliyormu? Bir haydut ba geldi; Padih tahttan indirdi. Cebren Mhr-i Sadreti ald. Niin ondan korkmalyz? Elhamdlillah bizler onun yanndaki bir avu hayta (adr kaz) gruhundan kat kat ziyadeyiz. Biz ona Mslmanlmz, yenieriliimizi anlatmalyz. dediler. Bu durum

33

zerine, zaten tetikte bir kvlcm bekleyen Yenieriler harekete gemeye karar verdiler. Planlar gayet basitti. niden yangn var diye baracaklar ve bylece, olay yerine gitmek iin konandan kacak olan Sadrzam ldrlecekti. Fakat Sadrzamn yangn var! lklarna aldrmay, bu plann gereklemesini engellemiti. Bunun zerine siler Bblye hcum ettiler. Sekbnlar, dank ve komutasz kaldklar iin Sadrzama yardm edemediler. Alemdr, teslim olmaktansa sonuna kadar direnmeye karar verdi. silerden, pek ounun hakkndan gelmeyi baard. Ancak, onun bu mcadelesi nihai akbeti deitirmeye yetmedi. Daha sonra siler, Alemdrn snm olduu cephanenin kubbesini delmeye baladlar. Bu vaziyeti gren Alemdr, yanndakileri, Ocan namusuna tevd ediyorum diyerek yenierilere teslim etti. Sonra da tek bana biraz daha mcadeleye devam etti. Hibir kurtulu aresi olmadn anlaynca da lm ecaatle karlayp tabancasnn tetiine basarak cephanelii atee verdi (27 Ramazan 1223/16 Kasm 1808). Yanndan ayrlmay kabul etmemi olan ba kadn ve cariyesiyle birlikte, teslim olmaktansa lm tercih ettiler. Alemdr, bu byk infilak ile kendisini ldrmek iin cephaneliin etrafn kuatm olan yzden fazla yenieriyi de, kendisiyle beraber ayn kbete srklemi oldu.68

Fahri . Derinin nerettii yayla imam rislesinde bu olaydan u ekilde bahsedilmektedir. Hemen yenieri hcm edp, davranman deyp oda kapularn alup cmlesine perianluk gelup hayret engiz kimini ldrp ve kimi kaup andan hareme yry eylediklerinde amma Alemdr Mustafa Paa mukaddem bir mahzen yapturup ve st katna lam ve birka varil barut koyup bu akabe byle zuhur edicek birka gulam ile Paa, ol mahzene kaup hemen yenieri askeri Paa Kapusuna bir ate verp kap yanmaa baladkda ertesi gn le vakti Mustafa Paa hayatndan meys olup kleleri tara karup hemen tabancay varillere ate eyledikde zerinde olan yenieri ihrk- bin-nr olup andan yine ol gece Tatl Kuyuda Kethudy- Sadr- l Mustafa Kethdnn konana gelp etrafn muhsara edp lakin anlar gelmezden mukaddem Defterdar Tahsin Efendi gelp ve kendi dahi gvez kadife potur giyp Kethd Bey Konanda vfir (ok bol) sekbn var idi.69

68

. Geni bilgi iin bk. Shaw, age., II, 29; Aksun, age., III, 121-129; Karal, age., V, 94-95 Beydilli, Alemdar Mustafa Paa DA., II, 365. 69 . Geni bilgi iin bk. . Derin, Yayla mm Rislesi agm., 254255.

34

ldnde krk yanda olan Alemdr, lm eklinden de anlald zere ok cesur ve hamiyetli idi. Lkin zeki ve kavrayl olduu kadar da cahil birisiydi. ayet iyi sevk edilebilseydi i grp devlete faydal olabilecei muhakkakt. Nitekim nceki baarlar bunu akca gsterir. Birka ay iinde teneffs edip yaad stanbul havas, karakteri zerinde artc bir etki yaparak byk bir gaflete srklenmesine sebep olmutu. Fahri . Derin, nerettii rislede Alemdrn kbetini yle nakletmitir. Amma arife gn Cuma gn oldukda Paa Kapusunun harem tarafnda, atlan lam lamclar hafr eylediklerinde lamn altnda bir mahzenden Sadrzam Mustafa Paann lesi kp henz solmam ve bir yerine helal gelmemi ve koynunda saati dahi durmam ve mhr-i humyn koynunda kup hemen mhr-i humynu ve bir kese mcevher kup an evketlye irsal ve Sadrzam Mustafa Paann ayana bir ip takup yenieri taifesi sryerek ve envai utum- galiz ile etm ederek ve Devlet-i lyyeye eyn verecek drl hezeyan syleyerek Meydan- Lahme getrp Sadrzam Alemdr Mustafa Paay ba aa dut aacna salb edp rplak avret yeri dahi mekf ve azna ubuk sokup env drl halt- kelam ederek tehir olunup badehu meydanda olan leleri ve Alemdr Paann lesini Yedikule haricinde bir hendee atup anda kalup bir mahalle defn olmad.70

Osmanl Tarihinde Alemdr Mustafa Paa, Yenieri Ocann isyanna kar, kannn son damlasna kadar mcadele eden tek Osmanl Sadrzamdr. syanclar onu ldrdkten sonra pek ok byk memurlarn konaklarn yamalayp talan etmilerdi. Bu srada yrndan Refik, Tahsin ve Galip Efendiler de ldrlmtr. stenmese de her trl anariye frsat domu ve bu yamalama olaylarndan sarayda payn almt.

stanbul tekrar isyanc askerlerin eline dtkten sonra, isyanclar Pdiahtan yeni bir Sadrzam ve yeni bir Aa isteinde bulundular. Tpk ksa bir sre nceki gibi amcas III. Selimin durumuna den Pdiah, gereken dersi alm olduu iin verilen tavizlerin arkas kesilmeyeceini ve kendi yerine IV. Mustafann getirileceini ok iyi biliyordu. Bu nedenle isyanclarn isteklerini reddetti. Ramiz Paa ile Kad

70

. . Derin, Yayla mm Rislesi agm., III, 259260.

35

Abdurrahman Paaya, askerlerini saraya gndermeleri iin haber gnderdi. stekleri reddedilen Yenieriler saraya saldrdlar. Fakat glenmi olan saray birlii onlar pskrtmeyi baard. Artk bir ey yapamayacaklarn anlayan yenieriler, detleri gerei yangn kardktan sonra At meydannda toplanp meveret kurdular. Bu meverette II. Mahmudu istemediklerini, onun yerine IV. Mustafay tahta oturtmak istediklerini yksek sesle ilan etmeye baladlar. Bu durum karsnda II. Mahmud, gnl raz olmasa da eyhlislmn fetvas gereince, aabeyi IV. Mustafann bodurularak idam edilmesini onaylad. Devlet erkn Sultan IV. Mustafann izlesine karar verince, gen Hkmdr Sultan Mahmud, bu karar karsnda irkilmi ve kara kara dndkten sonra: Acep her sret bulunamaz m?71 diye sormutu. nk onun merhametli yrei buna bir trl elvermiyordu. Ancak aabeyi, amcas III. Selim ile kendisinin fermann hi dnmeden vermiti. ehzde Mahmud, ii kan alayarak bu ie olur verdi. Onun bu karar vermesinde zorbalarn, Sultan Mustafay sterk! diye barmalar elbetteki etkili olmutu. Sultan Mustafay desteklemek iin harekete geenler farknda olmadan onun lm fermanna sebep olmulard. nk onun vcudunun varl, devlet iin cidden zararl bir hale gelmiti. Bu sebepten tr IV. Mustafa, Sultan III. Selimin lmnn yldnmnde Kad Abdurrahman Paann nclyle, ayn Harem Dairesinde kuakla boularak ldrld. Bylece Osmanl hnedannda Sultan II. Mahmuddan baka erkek kalmamt. Bu zor kararla isyanclarn tazyiki sona erecei dnlmt. Fakat durum, hite dnld gibi olmad. Onun idamn duyan siler, lgna dnd. Bu olay isyanclarn saysnn daha da artmasna sebep oldu. Sonunda byk bir atma balad. syanclarn gz ylesine dnmt ki, artk Sultan II. Mahmuda gvenlerinin kalmadn syleyerek Pdiahta bir insan deil midir? Kim olursa Pdiah olur. Yeter ki bizim ocamz devam etsn diyorlard.

Eer Sultan Mahmudu ldrseler hnedan snecekti. Baka hibir ehzde yoktu. Muvaffak olsalar Osmanoullarnn evresinde toplanan muazzam devlet, bata uzak eyaletler olmak zere dalp yok olacakt. Ancak bu ihtimal siler iin hibir anlam ifade etmiyordu. Hatta ilerinden bazlar Esma Sultann veya Konyadaki

71

. Ayverdi, age., II, 288.

36

eyhin veyahutta Krm Tatarhn-zdelerinden birisinin Pdiah ilan edilmesini istiyorlard. Bir ksm da II. Mahmuddan alt ya byk olan ablas Esma Sultan tahta karmay istiyordu. Esma Sultan, III. Selimin Nizm- Cedidci Kaptan- Deryas Damad Kk Hseyin Paadan dul kalm, 29 yanda vakarl bir kadnd. Ancak bir kadnn baa gelmesi Osmanl tarihinde grlmesi syle dursun, akldan dahi geirilmeyecek kadar olaan d bir olayd. Zira bir kadn istisnai de olsa belki Pdiah olabilir fakat halife olmas imknszd.72 nk hilfet, ne krallklara, ne sultanlklara, ne imparatorluklara, ne de cumhuriyetlere benzer. Hilfet nevi ahsna mnhasr bir zelliktir. Hz. Peygamberin (s.a.v) halefi ve kendisinden sonra yerine kim olmak zere slm toplumunun en yksek reisinin, yani imamnn unvan gibi manalara gelmektedir. Bu bakmdan halifenin kadn olmas usulen imknszdr. 73

Yenieriler, esnaf ve kentin babo takmnn desteini kazanarak, saraya Ayasofya ynnden saldrp suyunu kestiler. Yeni Sekbnlar, saray dna karlk verdiyseler de saldrganlarn sayca stnlkleri sebebiyle emberi yaramadlar (27 Ramazan 1223/16 Kasm 1808).74 syanclar, ii aztp saraya hcum edince Pdiah, drt bin kiilik Sekbn- Cedid askeriyle saltanat muhafaza etmeye alt. Bunun yannda, isyanclarn mukavemetini krmak iin Donanmay- Hmyna bal gemilerden, Yenieri Aasnn bulunduu yere toplar atld. Hatta bu atlardan Sleymaniye Camiinin bir minaresi yara almtr.75 Haliteki donanmann, yenieri klalar ile saray evresindeki kuatmaclar topa tutmas bu olaylarn bilnosunun ok ar olmasna sebebiyet verdi. kan yangnlarda Sultanahmet, Ayasofya ve Divn Yolu Mahalleleri byk zarar grmt. Osmanl tarihinde benzeri az olan bu dehet olaylarn neticesinde binlerce sivil hayatn kaybetmiti. hesaplamalar nedeniyle bo yere akan kanlar Devlet-i Alyyenin barn szlatan farkl bir kara leke olarak tarihe gemitir.

72 73

. Bilgi iin bk. Karal, age., V, 95-96; ztuna, Trkiye Tarihi, VI, 434. . Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Ziya Kazc, slm Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, stanbul 2003, s. 92108. 74 . Shaw, age., II, 30. 75 . Akgndz-ztrk, age., s. 237238.

37

Yenieri liderleri, baarl olamayacaklarn anlaynca uzlamaya yanatlar. Balanmalarna karlk, Pdiaha bir Sened-i taat imzaladlar. Ancak, hl sekbnlar hazmedemeyen kk rtbeli yenierilerle IV. Mustafann idamn hazmedemeyenler, pdiahn tahttan indirilmesini isteyerek anlamay bozdular. Bunun zerine II. Mahmud sekbnlar ile yine saray savunmaya balad. Aracl stlenen ulem, isyanclar yeni bir grmeye raz etti. Sekbn birliklerinin geleceinin ne olaca hususu ise, zm en zor problem olarak ortada kald. Konu uzun uzun tartldktan sonra, 28 Ramazan 1223/17 Kasm 1808de salanan bir antlama ile Sekbn birliklerinin datlmasna karar verildi.

Sonunu nereye varaca bilinmeyen bu problemi zmek iin maalesef dn vermekten baka are yoktu. Sekbn askerlerinin canlarna kastedilmeden stanbulu terk etmeleri, anlamann artlarndan birisi olduu halde netice hite byle olmad. Sekbnlar anlama gereince silahsz ve niformasz olarak saraydan karlarken, darda bekleyen isyanc gruhu, onlarn zerlerine saldrdlar. Ayrca, klalara da saldrarak herkesi ldrdler. Ramiz Paa ile Kad Abdurrahman Paa da ldrlenler arasndayd. Bylece isyanclar bir kere daha galip gelmi oldular.

Tahtta kalmay baaran II. Mahmud, tm olanlara ramen, reformlara devam etme kararlndan vazgememiti. Eski ordu ortadan tamamen kaldrlmadan yenisinin etkili bir ekilde kurulamayacan, yaanan olaylardan bir kere daha tecrbe etmiti. Reformlarn sadece askerlerle snrlandrlmayp, Osmanl devlet kurumlarnn ve toplumunun tmne yaylmas gerektii, yaanan bu kanl olaylar sonrasnda daha iyi anlalmt. II. Mahmud, artk Yenieri Ocann kaldrlmas iin gerekli artlarn oluaca zaman beklemeye koyuldu.

1808 Kasmnn bu scak olaylar bir yl nce III. Selimi tahttan deviren ihtilal kadar kuvvetli deildi. Olaylar koulsuz teslimle deil uzlamayla neticelenmiti. Dolaysyla II. Mahmud isyanclar karsnda ok pasif olmamakla birlikte, eyaletler kendisine kar sorumluluklarn reddetmi olan Aalarn egemenliindeydi. Pdiah, yeni ordunun ilk adm olduu kadar, kiisel bir g arac olarak da kurduu yeni sekbn birliklerini kaybetmiti. Ancak II. Mahmud, bunalm sresince amcasnn

38

kararszl ve zayflyla taban tabana zt, ok byk bir karallk ve isteklilikle mukvemet gsterip ylmadan yoluna devam ediyordu. O, bundan sonraki on sekiz yl boyunca kendisine bal bir asker ve devlet adam kadrosunu sfrdan yetitirirken, ald bu derslere uygun olarak hareket edecek olduu gnleri sabrla beklemiti. Yaad bu buhranl gnler ise, tecrbe babnda bilahare kendisine ok yardmc olmutu.76

Sonuta, III. Selimin yapmaya alt Nizm- Cedid hareketinden sonra, Alemdr Mustafa Paann gerekletirmek istedii reformlar, onlara kar olanlar tarafndan engellendii gibi, bu reformlar fiiliyata geirmeye alanlar iin de hayatlar pahasna ar bir bedel olmutu.

stanbulun bu gibi i hesaplamalarla kardekan kaybetmesi, siyaset ve askerlik sahalarn da olumsuz etkilemiti. Zira devlet, iten ve dtan ok ciddi tehlikelerle yz yze gelmiti. Nitekim Balkanlarda Srbistan isyan halindeydi. Hicazdaki Vahhblik hareketi, devletin slm birliini paralayacak bir ekilde yaylp genilemekteydi. Birtaraftan Bbl ile Rusya arasnda harp devam ediyordu. Fransa Osmanlnn dostluunu askya alp Rusyaya meylediyordu. Erfurt anlamasnda Fransa, Rusyann Eflak ve Bodana yerlemesine rza gsteriyordu.77 Hulasa stanbulda vaziyetin byle olmas, Osmanlnn Avrupa devletleri tarafndan taksim edilmesine hizmet etmekten baka bir ie yaramamtr.

Alemdr Mustafa Paann bu kadar ksa srede hal edilmesi olduka dndrcdr. nk hakszl nleyip adleti bulmak iin stanbula hareket etmiti. Bunun gerei olarak hem siyas gc hem de itibar daha ziyde artmas gerekirken ne oldu da ksa srede herkesin nefretini kazand? Gerekte bu sorunun cevab Cevdet Paann Yar ile znu be znu (diz dize), cam (kadeh) ile leb ber leb (dudak dudaa)-rizz (gizli ses) diye zikretmi olduu cmlededir. Alemdrn, tevazudan uzaklaarak daha evvel hi grmedii zevki sef leminin czibesine kaplmas, onun akbetinin ksa bir srede felaketle neticelenmesine sebep olmutu.
76 77

. Geni bilgi iin bk. Shaw, age., II, 30-31; Akgndz-ztrk, age., s. 237-238. . Z. Kazc, Siyas-Din-Kltrel-Sosyal slm Tarihi Osmanl Devleti ve Medeniyeti, XIII, 382.

39

IV. Merkez Otoritenin Glenmesi in Yaplan Baz Sadret Deiiklikleri

II. Mahmudun devrine baktmzda, sadrzamlarn sk sk deitiini, bazen ayn kiiyi azlettikten belli bir sre sonra tekrar atadn grrz. Bu ekilde davranmasnn elbette deiik sebepleri vard. Ancak, beklide en nemli sebebi onlarn zaman ierisinde glenerek Pdiahn nfuzuna tesir edebilecek bir gce eriebilmeleri ihtimalini ortadan kaldrmaya ynelikti. Zira Sultan II. Mahmudun ban en ok artan husus, devletin kontrolnn elden km olmas meselesidir. Bunun iindir ki henz tahta kar kmaz ynlarla mcadele etmi ve onlar itaat altna almaya almt.

ki yl, dokuz aydan beri Sadret makamnda grev yapmakta olan Mehmet Emin Rauf Paann azledilmesine, Krml Hlet Efendinin* kskanl sebep olmutu. Azledilmesinin sebebi yeniliki olmas hasebiyle Yenierilerin gayretini gden Hlet Efendinin husmetini celbetmesidir. Katli Pdiahtan istenince, Sultan Mahmud, onun uzun boylu ve vechetli (gzel yzl, erefli) olmas sebebiyle: Kallv (kavuk), bana pek yakyor. Ben o gzel bana kyamam. demi ve Sakz Adasna srgn edilmesiyle iktifa edilmiti.

Gerekte muhafazakr olan Mehmed Emin Rauf Paa, devletin yenilenmesi hususundaki konumalarla karlanca, ii alaya alarak Gzel ama kallav artk bizi kurtaramaz. diyerek yeni feslerin ho olmadn ma ederdi. Onun azlinden sonra yerine vasat bir devlet adam olan Dervi Mehmed Paa tayin edilmiti (26 Safer 1233/5 Ocak 1818). Mehmed Paa her ne kadar Hlet Efendi ile iyi geinse bile ksa bir sre sonra azledilmekten kendisini kurtaramamt. Bunun yerine Tanzimat Reat Paann enitesi olan, Bursa ve Kocaeli mutasarrf Seyyid Ali Paa tayin edildi (19 Reblevvel 1235/5 Ocak 1820).78 Bir yl ay bu makamda kalan Seyyid Ali de kifayetsizlii
* Halet Efendi (17601822): stanbulda domutur. Kad Krm Hseyin Efendinin oludur. Asl ad Mehmed Saiddir. Mehur olduu Hlet ad ona kk yalarda takma ad olarak verilmitir. Dzenli bir medrese tahsili yoktur. eyhlislm Mehmed erif Efendinin araclyla kadlk mesleini semitir. Mehmed Rid Efendinin yannda mhrdr yama olmu ve onun tevecchn kazanmtr. Galata Mevlevhnesi eyhi Galib Dedeye intisap ederek ksa srede onun da gzne girmeyi baarmtr. Baz

40

sebebine binaen azledildi. Onunda yerine tam tersi sert bir mizaca sahip olan irmen Mutasarrf Benderli Ali Paa getirildi. iddeti belki derde deva olur zannyla ibana getirilen Paa, Alemdr gibi tarada yetimi ince ilere akl erdiremeyen ancak iyilik seven bir kimse idi. Rum isyan esnasnda Etniki Eterya mensuplarna kar sert tedbirleri, istenen neticeyi almak iin maalesef yeterli olmamt. Bunun zerine etrafndaki baz kimselerin tesiriyle Sultandan, Hlet Efendi onun azlini isteyince Sultan, onun bu teklifine temkinli yaklaarak bir dneyim dedi. Sonra da bilahare saraya arlarak mhr kendisinden alnp Kbrsa srlmt. Daha sonra da hakknda idam ferman karlarak Kbrsta idam edildi. Ondan boalan yere ise Hac Salih Paa getirildi (27 Receb 1236/30 Nisan 1821).79 Salih Paa da, Hlet Efendinin telkini ile bir yl alt aylk ksa bir memuriyetten sonra azledildi.

Hlet Efendi gittike kendi aleyhine dnen havay datmak iin kendi adamn hi dnmeden grevden almtr. Sultan II. Mahmud, Salih Paay azletmekle birlikte kendisine kar hibir olumsuz temyl bulunmadn ifade ederek ondan sonras iin ne yapmak gerektiine dair fikrini sordu. Sbk Sadrzam Salih Paa ise, Haletin bir mddet seyahat ettirilmesi ifadesiyle srgn edilmesi fikrini Sultana telkin etti. Pdiah onun bu fikrini uygun buldu. Bunun zerine Hlet Efendi Konyaya srgn edildi. Daha sonra makamn kaybettii iin aleyhinde hcumlarn artmasyla fermanl ilan edilip orada idam edildi. Kesik ba ibret olsun diye stanbula getirilip Seng-i ibret tanda tehir edildikten sonra Galata Mevlevhnesine gmld. Kendisine hayranlk duyanlarda yok deildi. Zira Onun idamn duyan Hurit Paa zntden vefat etmiti. Onun idamna daha sonra Pdiahn bile piman olduu bildirilir. Hlet Efendi
devlet adamlarnn ktipliklerinde bulunan Hlet Efendi, Dvn- Hmyun tercmanln ellerinde ttan Fenerli Rumlarla tanmtktan sonra onlarn tercmanln yaparak byk servet sahibi oldu. Bu mnasebetle birok dman kazanmtr. 1803 ylnda bamuhasebecilik pyesi ve orta eli unvanyla Parise gnderilen Hlet Efendi yl kadar snk bir elilik yapt. 1806da stanbula dnp beyliki vekili ve ardndan rikb- hmyun reslkttb oldu. Ancak ngilizlerle gizlice muhabere ettiine dair Fransa elisi Sebastianinin ihbar zerine grevinden alnarak Ktahyaya srld. Sonra tekrar stanbula gelerek rikb- hmyun kethdal ile gizli haberleme ilerinin bana, ardndan da nianclk grevine getirilmitir. Uzun sre bu grevde kalan Hlet Efendi gittike pdiahn nezdindeki nfuzunu artrp badanman oldu. Halk arasnda devlet khyas diye anld. Tayin ve azillerde byk rol oynad. (Mesela Hlet Efendi, eyhlislm Halil Efendiyi srgn etmi karsn da ldrtmtr. Karsnn ldrldn duyan Halil Efendi zntsnden fel geirip lmt.) Hlet Efendinin Fenerli rumlarala beraber ad yolsuzluklara kart. adalarnca merhametsiz, kindar biri olarak nitelenmi ve pek sevilmemitir. (Bilgi iin bk. Abdlkadir zcan, Hlet Efendi, DA., stanbul 1997, XV, 249-250). 78 . Aksun, age., III, 150. 79 . Aksun, age., III, 161-162.

41

idam edildikten sonra yakn adamlar da birer birer srgn edildi. Ayrca Hlet Efendi, tarihte akln alamayaca kadar hakknda ithamlar yaplm bir adamdr.

Dirayetli bir devlet adam olduu sylenen Hac Salih Paadan boalan Sadret makamna, cesaret ve sertliiyle tannm bir kimse olan ve bu sebeple Deli Abdullah lakab verilen Boaz Muhafz Hamdullah Paa getirilmiti (24 Safer 1238/10 Kasm 1822). Lakin bu zt da azledilmekten kendini kurtaramam ve memuriyeti drt ay srm, kifayetsizlii bahane edilerek azledilmi. Onun yerine halim, selim, sdk ve gayretli bir kimse olan Ali Paa getirilmitir (26 Cemziyelhir 1238/10 Mart 1823). Silahdr Ali Paa da bu makama dokuz ay dayanabilmi. Azledildikten sonra yerine, siyas bakmdan gayet becerikli olduu sylenilen Mehmed Said Galip Paa getirildi (9 Reblhir 1239/13 Aralk 1823). Ancak ortamn ok hareketli olmas ve devletin bir taraftan Yunan isyanlaryla uramas nedeniyle, siyas bir dhi olan Glip Paann da bu koltukta ok ksa bir memuriyeti olmutu.80 Glip Paann yerine bu makamda epeyce kalmay baaran Mehmed Selim Srr Paa getirildi (20 Muharrem 1240/14 Eyll 1824).81

B. DI SYASET

I. Erfurt Grmesi

Napolyon, spanya sava nedeniyle Rusyaya her zamankinden daha ok muhtat. Dolaysyla Tilsitteki dostluu bir adm daha ne alarak pekitirmeyi dnyordu. nk esas korkusu, spanya harbi esnasnda Avusturya ile Rusyann ayr ayr ya da mterek olarak, onun bu zayf nn frsat bilip kendisine saldrmalar ihtimalinin olmasyd. Dolaysyla bu korkudan emin olmann en kestirme yolu, Rusyay bu duruma kar koz olarak kullanmaktan geiyordu. Bu nedenle Napolyon, Rusyann Tarihi isteklerini bir kere daha gzden geirme ihtiyacn hissetti. En nihayet Rus ar Aleksandr ile Erfurtta bir araya geldi (1 aban 1223/22 Eyll 1808). Mzakereler Napolyon ile Rus ar arasnda devam ederken, sra stanbula gelince
80 81

. Aksun, age., III, 169-170. . Aksun, age., III, 173.

42

anlaamamlard. arn, stanbul ve Boazlar istemesi zerine, Napoyon: stanbul tek bana bir imparatorlua deer. Kald ki, Marsilyann bir kaps da Boazlardr. diyerek, Tilsitte Eflak ve Bodan iin vermi olduu vaadini yineledi.

Rus ar, Fransann dostluuna ve ittifakna nem veriyordu. Ancak bunun karl olarak kendisine de baz haklarn verilmesini istiyordu. Napolyon: cap hli nazren politikaca vuku bulan tebdilta baka tebdilt ilavesi tehlikeli olduundan imdilik oluriyle kanaat olunmaldr. Devlet-i Osmanyyenin meksimesi bahsine gelince, stanbul ile iki boazn Fransa tarafndan Rusyaya terkinin kbil olamayacan ve Fransa buna raz olsa bile ngiltere, Avusturya ve spanya devletleri ile hayatn devam ettirmek iin ayaklanm olan Trkiye Halknn birleip, son nefeslerine kadar uraacaklar aktr. Byle bir ar meselenin ortaya konulmas iin mnsip vakit gzetmelidir. Tuna sahillerinde olan Rusya Ordusu, Osmanl Ordularyla uramaya kfi ise de Trkler millete ayaklandklar vakit Rusya var kuvvetini o tarafa vermeye mecbur olur. Bu sebeple imdiki halde Rusya, Finlandiya ile Eflak ve Budann zaptna kanaat etmelidir. leride zamann msaadesine gre arka icraat- cesmeye dahi teebbs olunur. Ve iki imparator gen olduklarndan byk iler icrasna daha ok vakitleri vardr. der.82

Her iki imparatorluun hriciye nzrlar mzkerelere giritikten sonra 21 aban 1223/12 Ekim 1808de Erfurt Anlamasn imzaladlar. Buna gre: Finlandiya, Eflak ve Bodan, Rusyaya terk edilmedike Fransa sulha raz olmayacakt.83

Osmanl-Fransa ve Rusya mzkerelerini Parise aldran Fransa bir yldr konuyu uzatp sulha yanamyordu. Onlarn bu ikiyzllne hi amamaldr. Belki diplomatlkta utanmak gailesi ve doruluk diyesi olmad bilinmelidir.84 Cevdet Paa ifade etti gibi, bir mddet sonra Fransa kendine yakan yaparak tavassuttan (arabuluculuk) da vazgeti. Devlet-i l, Rusya ile dorudan mzakere iin 1223 evval sonlarnda Tuna yalsna bir heyet gnderdi. Fransa, Eflak ve Budann Rusyaya

82 83

. Cevdet Paa, Tarih, IX, 6263. . Cevdet Paa, Tarih, IX, 64. 84 . Cevdet Paadan naklen bk. Nuri nl, slm Tarihi, stanbul 1994, III, 1516.

43

braklmasn nazikne istedi.85 Bu istekler Trk halkn ve hkmetini Fransa aleyhine dndrd. Fransann tavassutundan bir ey kmayaca anlald ve sulh da yaplamad iin Rusya ile savaa devam etmeye karar verildi.

Osmanl devlet adamlar, Napolyonun Tilsit ve Efurtta, ar Aleksandra yapm olduu vadleri renmilerdi. Dolaysyla Fransa ile ibirlii iinde olmann hibir manas kalmamt. Tam bu sralarda Fransann ezeli dman olan ngiltere, Napolyon aleyhine kurulan ittifaka Trkiyenin girmesi iin teklifte bulunmaktayd. Bbl buna da scak bakmad. Ancak 1807de ngilizlerin Msra asker karmasyla bozulan ilikilerin dzeltilmesi iin, yeniden grmeyi kabul etti. Sonuta, 1809 Trkngiliz antlamas yaplarak Ruslarla harbin devamna karar verildi.86

II. Osmanl-Rus Sava ve Tatarie Zaferi

20 Cemziyelhir 1222/25 Austos 1807de IV. Mustafa tahtta iken, Fransz Napolyonun taarruzlar karsnda zor duruma den Rusya, areyi Osmanl Devleti ile sekiz ay gibi ksa sreli bir mtreke imzalamakta bulmutu. Bilahare bu sre, her iki tarafn savaa yanamamas zerine karlkl olarak uzatlmt. Napolyon, Rusya ve Purusya ile bar yapp Osmanl topra olan Eflak ve Bodan eyaletlerinin, ar tarafndan igal edilmesine rza gsterinceye kadar durum byle idi. Ancak, Napolyonun bu tavr ve Rusyann Eflak ve Bodan igal etmesi, Avrupadaki siyas dengeleri altst etti. Napolyon, ngiltereyi bara zorlamak iin byk bir kara kuatmas balatt. Fransann ngiltereyi bu ekilde ablukaya almas zerine, tm Avrupa devletleri ekonomik ve siyas bir krizin eiine geldi. nk kahve, eker ve kakao gibi ticari pay yksek olan mamullerin fiyatlarnn artmasyla tccarlar zora sokulmu, deniz gvenliinin azalmasyla da korsanlk faaliyetleri artmaya balamt. Eskiden beri denizlere hkim olan ngiltere, mallarn ancak kaak yollarla Avrupa pazarna sokabiliyordu. Neticede Napolyon idaresi ktada ekilmez bir hal olmutu.

85 86

. Cevdet Paa, Tarih, IX, 70. . Karal, age., V, 9899.

44

ngiltere, Avrupadaki sarslan ticaretini Akdenizde telafi etmeye ynelmiti. Bu nedenle Akdenize egemen olan Osmanl devletiyle aralarndaki soukluu gidermek istiyordu. Bu gelimeleri dikkatle takip eden Osmanl Hkmeti, Rusyann Fransa vesilesiyle Avrupaya gittike sokulmasndan honut olmuyordu. Osmanl Hkmeti, Napolyon ile arn anlamalar karsnda, geleneksel denge siyasetinin bir gerei olarak, onlara muhalif cephe olan ngiltere ile ittifak bir zaruret grm ve 18 Zilkade 1223/5 Ocak 1809da Osmanl-ngiliz Muhedesi imzalanmt. On iki maddelik ittifak muahedesine gre ngilizler ellerindeki Osmanl kalelerini, Osmanllar da el koymu olduklar ngiliz gemileri ve mallarn karlkl olarak iade etmeyi taahht ediyordu. Her iki tarafa tayin edilen konsoloslar eit hukuka haiz olacaklar, eski imtiyazlarda aynen yrrlkteymi gibi srdrlecekti. Ayrca boazlardan harp gemilerinin izinsiz gemeleri yasaklanm olduu iin deniz yolu yabanc donanmalara kapatld. Bu muhededen ayr olarak drt maddelik gizli bir ittifak daha yaplmtr. Buna gre Osmanl Devleti Fransann saldrsna maruz kalacak olursa, ngiliz donanmas Karadenize kadar Osmanl sahillerini muhafazay, silah ve mhimmat vermeyi taahht ediyordu. Hulasa bu anlama ile Osmanl Devleti, Fransa ile Rusyaya kar alternatif olarak oluan, ngiltere-Avusturya ittifakna girmitir.

Osmanl-ngiliz ittifakna ramen Ruslar, Bblnin, Eflak ve Bodann boaltlmas isteine uymamakla kalmayp, yeniden ileri hcuma getiler. Bunun zerine 10 Cemziyelhir 1224/23 Temmuz 1809da Sadrzam Yusuf Ziyaeddin Paa, Serdr- Ekrem sfatyla ordunun banda stanbuldan ayrld. umnu ve Rusuk yolunu takip ederek Silistreye ulat. Bu esnada da altm bin kiilik bir Rus ordusu, Silistre yaknlarndaki Tatarieye gelmiti. Sadrzam Yusuf Paa, Pehlivan brahim Aay Ruslara kar gnderdi. 15 Ramazan 1224/24 Ekim 1809da yaplan Tatarie Meydan Savanda on bin askerini kaybeden Rus ordusu byk bir ykm yedi. Buna mukabil Trk tarafndaki zayiat sadece bin kadard. Bu byk Meydan Savan kazanmasndan dolay Pehlivan brahim Aaya vezirlik pyesi verildi.87

87

. Bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 139140.

45

Bu zafer, Ruslar kamlam ve dolaysyla saldrganlamalarna sebep olmutu. Nitekim k mevsimi (18091810) girince Ruslar Tuna Deltasna hkim oldular. Aralk aynda smail, Ocakta da brail kaleleri dt. Ayn ekilde stnlk, Kafkas cephesinde k mevsiminin ar artlarn iyi deerlendiren Rusyann eline geti. Ruslar Batumun kuzeyine kadar ilerleyip Potiyi de igal ettiler. 1810 yl bahar gelince, son bir hamle ile tm glerini toplayarak Trklerin zerine hcuma getiler ve Dobruca ile Kuzey Bulgaristan igale baladlar. Hacolupazarn savunan Pehlivan brahim Aa Ruslarn eline esir dt. Hezargrad ve Silistre dnce Dobrucada dt. Artk gneye inen Ruslar Varnay da kuatmaya balad. Ancak Osmanl donanmasnn Varna limanna girmesi zerine kuatmay kaldrmak zorunda kaldlar.

umnu nlerinde yaplan meydan muharebesinde malup olmalar ve yirmi bin asker kayp vermeleri, Ruslarn ileri hamle gcn krmt. Ancak Ruslarn bu hamlelerinin haberi stanbula ulanca byk bir heyecan olumutu. Serdr- Ekrem Yusuf Ziya Paa, General Kaminskynin tehditler savurduu mektubunu Pdiaha gndermesi zerine Sultan Mahmuh Hn- Sni, bundan byk bir znt duyarak Bu hli cmle Ehl-i slma bildirmek ve artk millete aresine baklmak lazm gelmein bi irade-i seniyye Fatih Camii erifinde meclis-i umm akdiyle Sadrzamn tahrirat ve Rusya generalin mektubu ile ummen ehl-i slm- gazaya daveti muntazamn ve halife-i mslimin hazretlerine bizzat azm-u sefer buyuracaklarn mbeyyin er-i fesdir olan hatt- hmyn kraat olunmasyle bunun tehiratndan efkr-i islmiyye ve hura gelub uur ve devlette son dereceye kadar dayanmaa karar verildi ve bu karar memlik-i mahruse-i ahnenin her tarafna evmir-i erife ile iln ve ummen millet-i islmiyye taht- livy saadete davet buyurulmala beraber cihad ve azaya asker gndermekten ab-i din beldelerden nevab ve hutabnn kalkmalar lzime-i diyanetden olduu her tarafa bildirildi.88 diyerek, Fatih Camiinde umm bir meclisin toplanmasn emretmiti. Burada, olayn vahametini herkese anlatmak iin Rus generalin mektubu okundu. Daha sonra da Cihad- Ekber ilan edildi. Devlet ricali ile tm Mslmanlara hitaben neredilen Hatt- Hmynda, dmann son saldrlar anlatlarak hamiyet-i islmiyyenin bunlara tahamml edemeyecei, Pdiahn da bizzat

88

. Kamil Paa, Tarih, III, 38.

46

sefere itirak edecei bildiriliyordu. Fatih Camiindeki bu meveret de, daha sonra, yle olsayd daha iyi olurdu. demeye mehal vermeyecek ekilde, herkesin aklna gelen hayrl dncelerini sylemesi istenmitir. Daha sonra da Allah Teldan, Devlet-i lyyeye yardm etmesi iin, bu devlete yardm edenlerin de, iki cihanda yzlerinin ak olmas iin, Peygamberlerin seyyidi olan Hz. Muhammed (s.a.v.)in hrmetine dua ve niyazda bulunularak toplant sona ermiti.

Cevdet Paa tarafndan metni verilen bu hatt- hmynda yle deniliyordu. Eslf- izmn, menbir ve mehfilde nm- Muhammed aleyhis-selmn ism-i smilerinin tezkirine kani olarak eir-i slmn takviyesine sarf- makdur eylemilerdir. bu memlik-i mahrsada nid-y Ezn- Muhammed munkati olup yerine sady nkus (an sesi) ikame ettirmenin gayret-i diniyyesi olanlara der mi? Bir kere mulahaza oluna ve memlik-i iyade-i kffarda olduu halde zeamet ve tmar ve mukadaa ve kullarn mevcibi nereden alunur verilr. Cmle ahli slmdan madudiyet iddiasn ederken Ezn- Muhammednin inktana nice raz olunur? Bunun encm kulle yevm hakaretle vakt geurmekten ise imdi din yolunda can fed eylemek dahi ala deil mi? Sbyan ve nisvan (kadn) karndalarmz vatanlarndan dr olup sefil ve sergerdar olup beliyyelerde (keder, felket) ah ve enn (inilti) ederlerken bizler ne gnmze dururuz? Elhamdlillah, Rumelide yedi krala cevap vermeye askerimiz vardr. Anadoludan dahi fevc fevc geliyor, cls-i hmynumdan beri her bir umura mevdd- saireye ikdm (gayret ve sebatla alma) ederim.89 deniliyordu.

Varna muhasarasnda Ruslar, iteki reydan* baz casuslarn ihanet etmesi sonucunda kaleyi drerek tm reyy kltan geirmilerdi. Bu olayn stanbulda nasl etki yaptn Fahri . Derin, nerettii rislesinde yle nakletmektedir. Sene 1225 mh- cemziyel-evvelin yirmi birinci Pazar gn vakt-i zuhrda Ebul-feth Sultan Mehmed Hn Camii erifine cem olunmak in cmle ulem ve ricl-i devlete ve
89

. Cevdet Paa, Tarih, IX, 301. * Rey: Hkmete itaat eden ve vergi veren halk manasna gelen raiyetin cemidir. Raiyyet yahut raiyye aleltlak tebea demektir. Osmanllarda bir zamanlar slam olsun olmasn btn tebeaya reaya, halk arasnda reaya denilirken sonralar yalnz gayr-i mslimlere hasr ve tahsis edilmitir. slam memleketlerinde yerleen gayr-i mslimlere ehl-i zimmet yahut tek kelime ile zimm denilirdi. Byle denilmesi zimmet tbirinin lgat manas gibi bunlarn cizye vermelerine karlk can, rz ve mallarnn muhafazas Mslmanlar tarafndan zimmet farizas saylmas sebebiyledir. (Pakaln, age., III, 14-16).

47

ocaklya tezkireler dalup le namaznda cmlesi hzr olup mihrab nnde Kaymakam Halil Paa ve eyhlislm Drrzde Seyyid Abdullah Efendi ve Sadr- Rum Beyefendi ve Sadr- Anadolu, Sr Ktibi Mehmed Efendi ve stanbul Kads ve cmle ulema ve ricl ve ocakl ve oda bekileri alar cem olup mterakkb iken hatt- hmyn gelp mazmnu yle kim; Hl Moskov keferesi Silistreyi, Urusuku, Pazarck ve Yerky alup Varnay ve hl umnu da orduyu hmynu ve Sadrzam dahi muhasara edp ben kendim dahi giderim, Mslman olan benimle maan gider. Allahu Tel bize de yardmcdr deyu ayet-i kerme ve ehdis-i erfe ile muayyen hatt- erf kraat ve Bundan byle ne zemet ve ne gmrk vazifesi ve ne kul mevcibi yokdur ve nereden verelim deyu hattda tahrr olunup kraat olundukda cmlesi istire edp evketl Efendimizin gitmesi mi evldur? deyu meveret ve ne ulem ve ricl ve ne ocakl cevb veremeyup mlahaza edelm deyu daldlar. Ertesi gn Aa Kapusunda meveret olup Cmlemiz evketl Efendimiz ile man gideriz. Deyu cevb verp ertesi gn Mimar Aa ve ehremni* gelp Davupaa Sarayn kef ve amele rp binasna bed olundu (balanld).90

Devlet-i Alyyenin bu hareketi, onun bir slm devleti olmasndan ileri gelir. Zira slmiyet rya byk nem verir. slmn hkim olduu toplumlarda ise, isterse Pdiah olsun hi kimse istedii gibi hareket etme hakkna sahip deildi. Umm efkra itibar vardr. Nitekim camide okunan bu hatt- hmyn byk bir yank uyandrm ve her taraftan stanbula doru asker akmaya balamt.

Rusuk ve Yerkyn ele geiren Ruslar, Srbistan zerine doru yrmeye karar verdiler. te tam bu esnada Napolyon Bonaparten Rusya seferine balamas, Ruslarn bu tazyikini durdurdu. Napolyon, srarla Osmanl Devletine Ruslarn iini bitirelim. teklifinde bulundu. Ancak Napolyonun dnek siyaseti ve gvenilmeyen kiiliinden dolay hakl olarak Devlet-i l onun bu teklifini hi kale almamtr.
* ehremni: Bu grevli, 2 Zilhicce 1271/16 Austos 1856 tarihinde htisb Nezreti yerine kurulan ve bir manada belediye bakanl demek olan ehremnetinin bana getirilen grevli deildir. Osmanllarda Tanzimat (1839)a kadar ehreminlii, saray ve hkmete ait bina ileriyle megul olan, Galata ve brahim Paa Saraylar sakinlerinin yiyecek ve giyecekleri ile Eski ve Yeni Saraylarn, Harem-i Hmynun hizmetinde bulunanlarn maa ve masraflarn veren nemli bir ahsiyettir. (Bilgi iin bk. Z. Kazc, Osmanlda Toplum Yaps, s. 4950). 90 . . Derin, Yayla mam Rislesi, agm., III, 271

48

1811 yl, her iki taraf iin de muvzene (denklik) halinde getii iin, nemli bir harekt sz konusu olmad. 16 Rebilevvel 1226/10 Nisan 1811de Sadrzam Yusuf Ziya Paa azledilerek yerine mrahor Ahmed Paa Sadrete getirildi. stanbuldan umnuya gidip ordu komutanln selefinden devralan Ahmed Paa, 5 Cemziyelhir 1226/27 Haziran 1811de, Ruslarn elindeki Rusuku muhsaraya balad. On iki gn dayanabilen Ruslar, 9 Temmuzda kaleyi Sadrzama teslim ettiler.91

III. Bkre Muhedesi

Rusya, Fransa ile ilikilerinin bozulmas ve Rusukun tekrar Osmanllarn eline gemesi zerine artk kendi lehine neticelenecek bir anlamaya Osmanl Devletinin yanamasnn mmkn olmayacan anlad iin bakumandan Kodozof araclyla mtreke (atekes) talebinde bulunmutur. Bu teklif zerine Yergnde 14 evval 1226/1 Kasm 1811de mtrekelere balanld. Aradaki ihtilaflarn ok olmas hasebiyle grmeler bir sre kesildi. Bir sre sonra heyetler yeniden Bkrete bir araya geldiler (22 Zilhicce 1226/7 Ocak 1812). Mtrekeler uzun sre devam ettiyse de Ruslar, Prut Nehrinin hudut olmasn kabule yanamadlar.92 Dolaysyla mzkereler kesildi ve 1226 Muharrem balarnda tekrar sava hazrlklarna balanld. Anadoludan 64.000 nefer-i m yazld. Hkmet mevcut artlarla sulh yaplmasna kar kt. Ancak btede de para yoktu. Zahre ve asker yetersizdi. Fakat Fransz-Rus sava ihtimalinin gitgide artmas zerine Rus ar Aleksandr, geri adm atarak Prut Nehrinin snr olabileceini kabul etmeye mecbur oldu. Bunun zerine her iki tarafn heyetleri 19 Rebilhir 1227/2 Mays 1812de Bkrete bir araya gelerek, bu seferki Osmanl-Rus harbini bitirecek olan anlamay mzkere etmeye baladlar.

On alt maddeden meydana gelen muhedenin balca hkmleri yledir: Basarabyann (Bucak) tamam (yaklak yetmi bin km kare) Rusyaya brakld. Prut Nehri snr olarak kabul edildi. Kafkasya snr, eskiden beri olduu gibi kalrken Eflak ve Bodan Osmanl Devletine braklmt. Tuna Nehrinin deltas, her iki devlet iin
91 92

. Karal, age., V, 100; ztuna, Trkiye Tarihi, VI, 435436. . Bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, X, 1017.

49

mterek kabul edildi. Esirler karlkl olarak mbadele edilecekti. Ayrca, Rusya tarafnda kalan Mslman tebeaya g etme imkn verilirken, beraberinde de Srplara bir ksm imtiyazlarn verilmi olduu bu antlama, 17 Cemziyelevvel 1227/29 Mays 1812 tarihinde imzalanmtr.93

yl daha devam etmesine ramen belirli bir netice alnamayan bu harpte, talimsizliine ramen askerin baz baarlar da olmutu. Rusya bu savata Basarabyay alarak Tuna kysna ulat. Srplara muhtariyet saland. Bu durum da Morada isyan eden Rumlara maalesef rnek tekil etti.

Osmanl Devleti, Rusya ile yapm olduu bu harbin sonuna doru, Tatarie Meydan Savan kazanarak sava lehine neticelendirmi olmasna ramen, masa banda ayn stnl gsterememitir. Anlamann maddelerine baktmzda, sanki zor durumda kalarak antlama isteyen tarafn Osmanllar olduunu gryoruz. Oysaki tuhaf olan, durumun tam tersi olmasdr. nk Rusya iin zaten yeni bir harp yaklamaktayd. Zira Napolyon, bu antlamann akabinde Rusyaya harp ilan etmiti. Osmanl devlet adamlar, ierdeki buhrann vermi olduu sabrszlkla antlamay alelacele imzalamlard. Zaten baka are de yoktu. nk mevcut ordu ve bte ile sava devam ettirmeye imkn yoktu.94 Devlet, Rus-Fransz sava esnasnda biraz daha direnseydi ok daha fazlasn koparabilirdi. Ancak bu kadaryla yetinmek zorunda kalmt.95

Sulh yaplmadan, Fransa ile birlikte Rusyaya kar ortak savalsayd, elbette sonu ok daha farkl olacakt. Ancak daha evvel Fransann dneklii bilindii ve tescillendii iin hakl olarak bu yola bavurulmamt. Neticede Fransa, dnekliinin bedelini Rusya karsnda alm olduu byk bir hezimet ve perianlkla demitir.

IV. Son Osmanl-ran Sava

93 94

. Bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, X, 2229, 242250; nzde, Tarih, stanbul 1290; II, 139140. . Bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, X, 2832. 95 . nzde, Tarih, II, 141.

50

Osmanl Devletinin, dnlmesi pek mmkn olmayan bir yola girerek, uuruma git gide yaklamas, Rusya bata olmak zere Avrupa devletleri ve evresindeki devletler tarafndan paylalmaya hazr bir pasta gibi grlmesine sebep olmutu. Her biri kendi menfaatleri dorultusunda nasl pay alabileceinin hesabn yapmakta idiler. Osmanl Devleti gibi Trk-slm devleti olan randa, kendine gre bir takm hakl sebeplerle Osmanlnn bu zayf anndan istifade etmek istedi.

Muhakkak devletleraras menfaatlerde duygusallk yoktur. Ama din bandan kaynaklanan bir dostluk olmalyd. Gnmz slm leminin en byk sknts din birliinin gerektirdii dayanmadan mahrum olmalardr. Halen gnmzde, bakyoruz dnyann eitli yerlerinde slm temsil eden savunmasz pek ok insan zulme maruz kalmaya devam ediyor. slm lkelerinde din birlii salanmadka, dnyaya egemen olan g unsurlar asla bu tavrlarndan vazgemeyecekler. Osmanl, dnyadaki egemen g olan konumunu kaybettikten sonra bu manzara hep ayn ekilde devam ede geldi. phesiz, Osmanlya alternatif bir Mslman g unsuru kuruluncaya kadar Mslman kan akmaya devam edecektir.

Osmanl Devleti, XIX. Asrn balarnda, nce Srp isyan sonra da Yanya Valisi Tepedelenli Ali Paa ve Yunan isyan ile urarken, karsna bir de ran sorunu km oldu.

Daha evvel ran, 1812de Napolyonun teklifi zerine Bkre Muhedesiyle biten Osmanl-Rus harbine katlarak Rusyaya brakt baz topraklar geri almak istemiti. Fakat Osmanl Devleti Bkre Muhedesini imzalayp savatan ekilince ran, Rusya ile ba baa kalp hezimete urad. Netice itibariyle Ekim 1813de Glistan Muhedesini imzalamaya mecbur oldu. ran, bu antlamaya gre Karaba, irvan, Derbent ve Baky Rusyaya terk etmi ayrca Hazar Denizinde de donanma bulundurmamay kabul etmiti.

Bugn ok byk bir neme hiz olan Bak petrollerini ran, daha o zamandan kaybetmiti. Hatta arn emriyle bu yal svlar aratrmak iin blgeye giden bir heyet, ne olduu henz belli olmayan bu maddenin kullanma katiyen elverisiz

51

olduuna dair rapor hazrlamt. te ran, Rusyaya kaptrm olduu bu topraklarn acsn, yklmakta olan Osmanl lkesinden kararak telafi etme yoluna gitmiti.

Osmanl-ran hududu, muhtelif gebe Trkmen ve Krt airetlerinin bulunduu bir saha olup, bunlar yaylak ve klak iin bir taraftan br tarafa ger dururlard. Maalesef bu airetlerin arasnda srekli bir geimsizlik sz konusu idi. Osmanl-ran savann zhiri sebebi de bu husmetler olmutu.

rann banda bulunan ve Trk Kaar hnednnn ikinci hkmdr olan FethAli ah, Osmanllarn Bkre Anlamasn kendisine haber vermeden imzaladklarn belirterek, rann urad zararlarn faturasn da Osmanllara yklemiti.

ran birlikleri, snr boylarnda huzursuzluklar kararak Dou Beyazt ve Van taraflarndan hudutlar geip baz yerler ile kaleleri zapt ettiklerini ilan ettiler. Osmanl devleti bu esnada Yunan isyan ile uratndan douda yeni bir cephe amas olduka gt. Buna ramen, Ocak 1821de Dou Anadoluya bir miktar kuvvet gndererek tedbirler almaya balad. Ancak bu kuvvetler yetersiz olduu iin ranllar birok koldan Osmanl topraklarna saldrmaya devam ettiler. Feth-Ali ahn olu Abbas Mirza, Krt airetlerinin hududa tecavz etmesini bahane ederek Dou Anadoluya saldrm, Karsn Kazman sancan yama etmi, Ekim 1821e kadar Beyazt ve Elegirt (Toprakkale)i igal etmiti. Bir ksm askerleri ise Mu, Bitlis ve Erci taraflarn yamalam, k mevsiminin yaklamas zerine Tebrize ekilmilerdi. Dier olu Mehmed Ali Mirza ise, Badat almak zere saldrya geti. Ancak bu kuvvetler kuzeydekiler gibi muvaffak olamayp malup oldular.

Bbl, ran saldrlarna kar baz asker tedbirler ald. Bu tedbirler gereince, cepheye Trabzon yoluyla asker ve mhimmat gnderilmitir. Erzurum Valisi Hsrev Paada serasker* olarak tayin edilmiti. Sulh iin gerekli abalar gsterilse de

52

ranllarn saldrlar devam etmitir. Toprakkaleyi muhsara edip almaya alan Osmanl birlikleri, Abbas Mirzann kuvvetlerince pskrtlmtr.96

ran, ordusunda kolera salgn ba gsterince byk kayplar vererek geri ekilmeye mecbur oldu. Cevdet Paa bu konuyu anlatrken yle der. Gariptirki Abbas Mirza burce bl Toprakkaleden erheci Paa frkasn bozmuken ferdsi ordusunda bir iddetl kolera illeti zuhr ile ranllar cenzelerini defne vakit bulamamdr. Ve bu illet ol havlice henz malum bir ey olmayp, bateten byle zuhr ile irs- dehet edicek, ran ordusu trumar ve Abbas Mirza Ricate mecbur olmudur.97

ran ordusu, Irak cephesi kumandan olan ehzde Mehmed Mirza da bu vebadan lenler arasndayd. Kendi dertlerine den ranllar, Osmanllardan toprak koparamayacaklarn anlaynca sulh yapmaya raz oldular. Osmanl Devleti de Batda gittike artan Yunan isyanlar sebebiyle bara raz oldu.98 O esnada ark seraskeri olan Mehmed Emin Paa ile ran heyeti arasnda mzkereler balam, bir mddet sonra 1159/1746 senesinde Nadir ahla akdedilen muhedenin ayn esaslarna gre, yeni bir anlama imzalanarak sava haline son verilmiti (19 Zilkade 1238/28 Temmuz 1823).99 Her iki taraf asndan da faydasz ve ok lzumsuz olan bu savan bitmesiyle Osmanl Devleti o esnada devam etmekte olan Rum isyanna ynelmitir.

V. Osmanl-Rus Harbi ve Edirne Antlamas (18281829)

Rum isyanlarnn balangcnda tarafszln ilan eden Rusya, ksa bir sre sonra ie karmaya balad. Rusyann istei zerine Akkirmanda yaplan mzakereler sonunda Akkirman Ahidnmesi imzalanmtr (5 Rebilevvel 1242/7 Ekim 1826).
* Serasker: Eskiden Mill Mdafaa Vekili (Savunma Bakan) yerine kullanlan bir tabirdir. Yenieri Oca kaldrlarak yerine Nizmiye tekilt yaplrken ocak gibi aalk nvan da lavedilmi ve Umur-i Beriyye-i Askeriyye Nezaretinde bulunan zata serasker denilmitir. Eskiden orduyu kumanda edenlere de bu isim verildii iin yeni bir tabir olmamakla birlikte ilev bakmndan farkldr. (Daha geni bilgi iin bk. Pakaln, age., III, 176-177). 96 . Aksun, age., III, 162163. 97 . Cevdet Paa, Tarih, XII, 12. 98 . smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1995, IV, 107; Rifat Uarol, Kk Kaynarca Andlamasndan 1839a Kadar Osmanl mparatorluu Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul 1989, XI, 386. 99 . Aksun, age., III, 163.

53

Buna gre, 16 Cemziyelevvel 1227/28 Mays 1812 ylnda imzalanan Bkre Anlamas tasdik ediliyordu. Ayrca Eflak ve Bodana tayin edilecek beyler mahalli meclis tarafndan yedi seneliine seilecek, Srbistandaki yalnz kaleler Osmanl idaresinde kalacak ve muhtar bir idare tesis edilecekti.100

1821den beri devam eden Yunan isyan, Srp meseleleri ve Eflak Bodan meseleleri zerine, Akkirman Anlamasndan doan przler eklenince Rusya, bizzat Osmanly huzursuz etmeye balad. Neticede Rusya, Yunan meselesinde Avrupa devletlerince verilen karara raz olmad gerekesini bahane ederek Osmanlnn ordusuzluundan donanmasnn zayflndan, ayrca yllardan beri isyanlarla urap ypranmlndan ve ekonomisinin bozukluundan istifade ederek 11 evval 1243/26 Nisan 1828de nerettii bir beyanname ile Osmanlya harp ilan etti. Buna mukabil Osmanl Devleti de, ulema ve devlet erknnn stanbulda olaanst bir toplants neticesinde mecburen Rusyaya hap ilan etti (6 Zilkade 1243/20 Mays 1828). Seraskerlie Aa Hseyin Paa getirildi. Kurulma aamasnda olan mansre ordusu ile Davut Paadan hareket edildi (10 Zilkade 1828/24 Mays 1828). zzet Molla ile baz devlet adamlar, byle kritik bir esnada devletin savaa girmesinin uygun olmayacan, dolaysyla Yunanistann bamszlnn kabul edilmesinin daha uygun olaca grn savunduklar iin Sivasa srlmlerdi.101

Bu dnemde Osmanl devletinin durumu Rusya ile harp yapmaya hi elverili olmad malumdu. Yenieri ordusu kaldrlal henz iki yl olmutu. Bu ksa zaman ierisinde de dzenli bir ordunun kurulmas pek de kolay bir i deildi. Osmanl Donanmas Navarinde batrldndan deniz kuvveti de yok demekti. Eski Osmanl ordusunun en kuvvetli tekilatlar yok edilmiti.102 Navarin faciasnda tazminat demeyi reddeden ngiltere, Fransa ve Rusya elileri stanbulu terk etmilerdi. Dolaysyla, Rusyaya alternatif olabilecek gteki Avrupa Devletlerinin bir kenara ekilmeleri, zayf bir halde olan Osmanlnn Rusya ile ba baa kalmasna sebep olmutu. Bu elverili ortam frsat bilen Rus ar, Avrupa devletlerine Osmanlya kar mterek bir
100 101

. Geni bilgi iin bk. Ahmed Ltfi, Tarih, I, 211223. . nl, age., III, 41. 102 . Navarin facias hakknda daha geni bilgi iin bk. Kamil Paa, Tarih, III, 116117; Danimend, Kronoloji, IV, 112; M. Tayyib Gkbilgin, Navarin, A., IX, 133134.

54

hcum yaplmasn dahi teklif etmiti. Ancak Fransa ve ngiltere Avrupadaki dengenin bozulmasndan ekindikleri iin bu teklife scak bakmamlard. Avusturya, Rus arna bir heyet gndererek onu mukaddes ittifak prensiplerine bal kalmaya davet etmi, tbi olduu bir devlete kar isyan eden bir kavme arka klmasnn sakncalarn dile getirerek bunun Lehistana dahi srayp tm Avrupay isyana sevk edebilecei hususunda ihtar etmitir. Lkin Rusya, gayr-i samimi bir slupla Avusturyaya, Yunanllar zerre kadar sevmediini, toprak ve arazi istemediini, sadece Rus Devletinin erefini mdafaa iin harbe karar verdiini aklamtr. Moltke, Rusyann gerek niyetini, Trklere kar harp aarak, efkr- ummye-i oyalamaktan ibaret grp, Avusturya talyay, Fransa spanyay, ngiltere Portekizi igal ederken Rusyada Osmanly igal davasna dtn belirtmitir.

Sultan II. Mahmudun, tm olumsuzluklara ramen bu sava gze almasnn nedeni, Osmanl lkesinin en kuvvetli ve zengin kesimi olan Rumeliyi elden karmak tehlikesinin teekkl etmi olmasdr. Bir dier sebep de yeni uygulanmakta olan teceddd hareketlerinin halkta meydana getirmi olduu memnuniyetsizliktir. Buna iaret eden Moltke, Onun iin Sultan Mahmud bu sergzete atlmaya ve byle hareket etmeye mecburdu. Memleketinin ahvl-i rhiyesine nazaran Pdiahn, ecnebi hkmetlerin tavsiyesini reddetmekten baka aresi yoktu. Hristiyanlara imtiyaz verdii takdirde, hem tahtn hem de hayatn tehlikeye koyacakt. demektedir. 103

ar Nikola, Yunan sorununun zm iin Londrada imzalanm olan protokol Trklere kabul ettirmekten baka bir amac olmadn teminat eden bir beyannme nerederek ngiltere, Fransa ve Avusturyann tarafszlklarn salad. Halk da kendisini destekleyen ar, ayrca ranla yapt sava da kazanarak Gneydou snrlarnn gvenliini salamt (ubat 1828).104

Devlet-i Alyyenin, Navarinde donanmasnn yok olmu olmas ve 1826da kaldrlan Yenieri Ocann yerine kurulan Askir-i Mansre-i Muhammediyye adndaki yeni ordunun henz kurulma aamasnda olmas gibi nedenlerden dolay
103 104

. Aksun, age., III, 200-201. . Karal, age., V, 119.

55

Rusya asndan elverili bir ortam olumutu. Bu frsat gzeten Rusya, tarihi emellerini gerekletirmek midiyle 29 Ramazan 1243/14 Nisan 1828de Osmanl topraklarna saldrd. Bylece yeni bir Osmanl-Rus sava daha balam oldu.105 Bunun zerine II. Mahmudun gvendii adamlardan Pertev Paa ve dier baz kimseler, bu savan Osmanl Devletinin zaferi ile neticeleneceine, dolaysyla Krmn geri alnabileceine Pdiah inandrdlar. Bunu zerine Osmanl Devlet, 6 Zilkade 1243/20 Mays 1828de Rusyaya harp ilan etti. Tahminler tutmad ve kan savan sonunda Ruslar Edirneye kadar ilerledi. Ruslarn Edirneyi igal etmesinden sonra Bb- l, alelacele sulh talebinde bulunmu ve ksa bir sre sonra da mzakereler balamt. Bylece Osmanl Devleti, tarihinin en kt anlamalarndan birini daha Edirnede imzalam oldu (15 Rebilevvel 1245/14 Eyll 1829).106

Edirne Muhedesi ve nemi:

Ruslarn Edirneyi igal etmesinden sonra Bb- l, alelacele sulh talebinde bulunmu ve ksa bir sre sonra mzakereler balamt. Anlamann belli bal artlar yledir.

1. Ruslar, Rumeli yakasnda, Tuna nehrinin azndaki adalar mstesna olmak zere Osmanllardan alm olduklar topraklar geri verecekler. Prut nehri harpten nce olduu gibi Tunaya kavutuu yere kadar iki lke arasnda snr olacakt.

2. Kafkasya ve Dou Anadoluda Poti, Anapa, Ahska, Akcar ve Ahkelek kaleleri Rusyaya braklacak, Grcistan zerindeki Rus hkimiyeti tannacakt.

3. Rus ticaret gemilerine boazlardan gei hakk tannacak, Rus halkndan olanlar Osmanl topraklarnda serbeste ticaret yapabilecekler ve Rus gemileri Osmanl memurlar tarafndan yoklanamayacakt.

105 106

. Geni bilgi iin bk. Ahmed Ltfi, Tarih, I, 410420. . Bilgi iin bk. Kamil Paa, Tarih, III, 118119; Aksun, age., III, 200203; Karal, age., V, 120.

56

4. Eflak ve Bodan ile Srbistana yeni haklar tannacak, Srbistan alt nahiye ilavesiyle geniletilecek, buradaki kaleler yklacak ve Trk askerleri bu iki eyalette bir daha bulunmayacakt.

5. Akkerman anlamas ile Srbistana tannan imtiyazlar bu anlamayla tekid edilmitir.

6. Osmanl Devleti Rusyaya, on blmde denmek zere on bir buuk milyon duka altn tazminat olarak deyecek, bu tamamen tahsil edilinceye kadar Eflak, Bodan ve Bulgaristan geici olarak Rus igalinde kalacak. Eflak ve Budanda Mslmanlar oturamayacak ve on sekiz ay iinde emlak ve arazilerini tasfiye edeceklerdi.

7. Osmanl Devleti 25 aban 1241/4 Nisan 1826da, Yunanistan probleminin zlmesi iin ngiltere ile Rusya arasnda imzalanm olan Sen-Petersburg protokoln tanmay kabul edecektir. 107

Bu ar anlamay imzalayan Devlet, ok deerli hediyelerle banda Halil Paann bulunduu bir heyeti Petersburga gnderip anlamann hafifletilmesini istemiti. Halil Paa, ara kar ok samimi bir ekilde davranarak tazminat bir milyon altna indirmitir. Ayrca ticari tazminatn kalan drt yz bin altnlk ksmn da affettirmiti.108

Umum maddeleri byle olan bu antlamann ok ar bir muhtevaya sahip olduu aka ortadadr. Bu anlama, Osmanl Devletinin kaynarcadan sonra imzalam olduu en ar antlamasdr. Artk Osmanl Devleti, Batl Devletler nazarnda itibarn tamamen kaybetmekle kalmayp, pay edilmesinin vakti geldii, ciddi bir ekilde mevzu bahis olmaya balamt.

107 108

. Daha geni bilgi iin bk. Ltfi, Tarih, II, 110120, 249251; Karal, age., V, 120121. . Geni bilgi iin bk. Ltfi, Tarih, II, 120130.

57

Bu antlamann arlk noktasn, bamsz bir Yunan devletinin kurulmas oluturmaktayd. Bylece Osmanlnn dalmas iin, bu antlama bir balang ve dnm noktas olup dier devletlere rnek tekil etmitir.

Ayrca bu antlama ile Osmanlnn, Rusyaya ynelik tm planlar altst olmu ve bundan byle Osmanlnn ayakta kalmas kendi dinamiklerinden ok, d devletlerarasndaki siyas denge unsurlarna bal kalmtr.

Harp, Ruslarn saldrs ile balam ve daima onlarn lehine gelimiti. Muharebeler Anadolu ve Rumeli kylarnda geti. Osmanl birlikleri savunma harbi yapacak ekilde mevzilenmilerdi.

Rumeli yakasnda Aa Hseyin Paa Tuna seraskeri, Kaptan- Derya zzet Paada Varna muhafz olarak grevlendirilmilerdi. Anadolu yakasnda ise eski sadrzamlardan Galip Paa, Dou seraskeri memuriyetleriyle dmana kar grevlendirilmiti.109

Balkanlardan hcuma kalkan Rus Ordusu, ksa srede Eflak ve Budan igal ederek Bkree girdi. Daha sonra ise, sak Kalesini alarak Topu, Main ve braili kuatt. Bu muharebelerde Trk Askerleri, brail Kalesini kahramanca savunmulard. Ne yazk ki bu kalenin dmesi, Dobrucann batanbaa elden kmasna sebep oldu. Bylelikle Ruslar hzlca ilerleyip ksa srede Silistre-Kstence hattna dayanmlard. Bundan sora, bir ksm Silistreyi kuatm bir ksm da, Pazarck zerinden Varnay muhasara etmiti. O sralarda Pazarckta bulunan ve Vaka-i Hayriyye kahraman olan Serasker Aa Hseyin Paa, dmana kar hzl bir muharebeye girierek Rus askerlerini ksa sreli de olsa pskrmeyi baarm ancak Rus topu birliklerinin yetimesi zerine geri ekilmek zorunda kalmt. Kozlucadaki muharebede ise, Trk ordusu Ruslara byk zayiat verdirmiti.

109

. Aksun, age., III, 211-212; Karal, age., V, 121-122.

58

Varna muhsarasnda, Osmanl Askerlerine yardm maksadyla gnderilen Yusuf Paa kumandasndaki birlik vazifesini yapmamtr. Yusuf Paa baz maiyetiyle birlikte ihanet edip dmana katlmt. Bu moral kntsne fazla dayanamayan Varna dmtr (1 Rebilhir 1243/11 Ekim 1828). Bu nemli noktann dmesi, btn Dou Bulgaristann Ruslarn eline gemesine sebep oldu. Rus altnc ve yedinci kolordular Varna civarnda ynak yaparak buray, stanbula ynelik s haline getirmilerdi.

Harbin birinci senesi Tunann etrafnda cereyan etmiti. lk anda Silistre, Ruscuk ve Varna mdfileri, basit bir ablukadan ibaret bulunan emberi krp umnudaki esas kuvvetlerle tl kalan Aa Hseyin Paayla mterek harekata giriebilseydiler, dman geriden de sararak pek feci bir vaziyete sokabilirlerdi. Serasker, drt hafta sakin ve muattal bir halde kalmt110 Eer Trk ordular koordineli olarak hareket etselerdi, u imknszlk halinde dahi Ruslar hezimete uratmalar hiten deildi. Maalesef topluca hareket edilmedii gibi, gzel bir harp plan da uygulanmamtr. Tm bu olumsuzluklar Ruslarn, hedeflerine ulamalarn

kolaylatrmaktan baka bir ie yaramamtr.

Anadolu ve ark Cephesine gelince, Ruslarn burada daha baarl olduunu gryoruz. Harektn balad 23 evval 1243/12 Mays 1828den itibaren bir ay gibi ksa bir srede, Anapa ve Poti gibi sahil kaleleri zapt edilmiti. Byk ve mhim olan Kars Kalesi ise kahpece, Yenieri Ocann ilgasndan memnun olmayan ahalinin teslim talebi zerine dman eline gemitir (24 Zilhicce 1243/7 Temmuz 1828). Ne yazk ki byle bir i mesele, srf kuru bir inat yznden dmana kucak almasna sebep olmutu. Bu durumum, maalesef bir benzeri daha evvel ne Trk, ne de slm dnyasnda grlmemitir. Millette tefrika hastalnn yaylmas Ruslarn iini kolaylatrm ve bir mddet sonra da Ahska dman eline gemitir (16 Safer 1244/28 Austos 1828). Millet mukavemet gstermedii iin Ruslar, hem Rumelide hem de Anadolu ark Cephesinde kolayca ilerleyerek baarlar kazanmlard.

110

. Aksun, age., III, 205.

59

1829 Baharnda, k mevsimi nedeniyle ara verilen harp tekrar balad. Rus Ordular k ve iklim deiiklii nedeniyle eitli hastalklardan ok byk kayplar vermilerdi. Sadece vebadan krk bin askerleri lmt. Buna karlk Trkler umnuya iyice takviye yapmlard. Bir taraftan Pdiahta, yenilik hareketlerinden dolay krgn olan halkn gnln kazanmaya alyordu. Bu amala Sancak- erifi kararak din uruna, en byk dmana kar milli duygular harekete geirmeye almt. Fakat her eye ramen bunda muvaffak olamam, en byk birliin banda bulunan kodra Paas dhil olmak zere, pek ok birlik harbe itirak etmemiti.

Harp devam ederken, Darendeli zzet Mehmed Paann yerine Reid Mehmed Paa Sadrzam olarak tayin edilmiti (22 Receb 1244/28 Ocak 1829). Yeni Sadrzam, olaylara vakf olmakla urarken, Ruslar Sizeboluyu igal ederek (12 aban 1243/28 ubat 1828) Varna-stanbul yolu zerinde bir deniz ssne kavumu oldular. Bundan sonra Ruslarn ii bir hayli kolaylat ve Silistreyi kuattlar. ki aya yakn bir mddet mukavemet gsteren kale nihayet dt (11 Muharrem 1245/13 Temmuz 1829). Bu srada yeni Sadrzam Rus kuvvetlerine Pravadide bir darbe indirdiyse de, Ruscukta bulunan Hseyin Paadan yardm gelmeyince bir netice elde edilemedi. Kulefede yaplan meydan muharebesinde cephanenin de infilak etmesiyle Trkler malup oldular. Sadrzam Reid Paa glkle umnuya ekildi. Silistrenin dmesine de bu malubiyet sebep olmutur. Bylece Ruslara balkan geidi alm oldu. Ruslar, umnuya yaptklar harekette istedikleri neticeyi alamaynca, stanbul zerine yrmeye karar verdiler. Paravadi-Aydos ve Varna-Burgaz olmak zere iki koldan harekete geen Ruslar, Misirri, Burgaz, slimye ve Yanboluyu olarak Edirne zerine yrdler. Yirmi bin civarnda bir orduyla yrtlmekte olan bu hareketi kumanda eden Rus General Diebitchin ordusunu daha fazla gstermeye ynelik tedbirler almas, amacna ulamasnda etkili olmutu. Neticede Edirne, mukavemet gstermeksizin dmana teslim edildi (18 Safer 1244/19 Austos 1829). Bu hezimet zerine kodra Paas, slahat kart ve yenieri taraftar olmasna ramen Hilafetin artk tehlike altnda olduunu grd iin krk bin kiilik bir kuvvet ile Edirneye hareket etti.111

111

. Geni bilgi iin bk. Aksun, age., III, 203-208.

60

Dou cephesine baktmzda da durumun hemen hemen aynyd. 10 Temmuzda Erzurum dm, sra Bayburt ve Trabzona gelmiti. Sultan II. Mahmud ise bu kt gidiat karsnda, Tarabyadaki sarayna kapanarak, memleketin onur ve izzeti tarumar edildii iin haftalarca hngr hngr alamaktan baka kar yol bulamamt.112

Rum isyanna yle bir gz atacak olursak, bata Avusturya olmak zere Avrupa devletleri, bu meseleye Osmanlnn bir i sorunu gzyle bakmaktaydlar. Bir taraftan Rumlarn bamszlk mcadelesi devam ederken, ihtilal ileri gelenleri 28 Rebilhir 1237/22 Ocak 1822de Epidauros kasabas yaknndaki ormanda topland. 17 kiilik bir kurucu meclis setiler. Bunlarn hepside patrikhneden yetimi olup dokuzu papazd. te bu ormanda Bamszlk Beyannmesi ve Epidauros Anayasas diye anlmakta olan anayasay ilan ederek aralarnda kabul etmilerdi.113

Edirne Antlamas ile Rusya, gerek balkanlar, gerekse Dou Anadoluda igal ettii yerleri Osmanllara geri vermekle beraber Karadenizin hem dousunda hem de batsnda biraz daha gneye inmi oldu. Yine bu antlama ile Osmanl Devleti, bamsz bir Yunanistann kurulmasn kabul etmek mecburiyetinde kalmt. ngilterenin giriimi sonucunda Yunanistan devletinin kurulmas ve snrlarnn belirlenmesi iin Osmanl Devleti ile Avrupa devletleri arasnda Londrada bir konferans topland. Fakat Yunanllar, 16 Ramazan 1244/22 Mart 1829 tarihli Londra Protokolnde kendilerine verilen topraklar az buldular. Nihayet 9 aban 1245/3 ubat 1830da, ngiltere ve Yunanistan arasnda imzalanan yeni bir Londra Protokolne gre, Mora Yarmadas esas olmak zere Yunanistan Devleti resmen ilan edilerek kurulmu oldu. Osmanl Hkmeti de 1 Zilkade 1245/24 Nisan 1830da bu devleti tanmaa mecbur oldu.114

Bu harbin, srekli Ruslarn lehine gelimesi elbette ki dndrcdr. Yenilik hareketleri ahalinin olduka moralini bozmutu. Yenieri Ocann yklm olmas da asker zerinde olumsuz tesire sebep olmutu. evki krlan, moral bakmndan ken bir ordudan dmana kar zafer kazanmasn beklemek elbette mantk ddr. Zaten
112 113

. Aksun, age., III, 207. . M. Murat Hatipolu, Trk Yunan likilerinin 101 Yl, Ankara 1988, s. 20. 114 . Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Ltfi, Tarih, IV, 198200; Kamil Paa, Tarih, III, 115120; Hatipolu. age., s. 24-25.

61

Osmanl Ordusu da kararsz ve isteksiz hareket etmi, ou kere mukavemet gstermemiti. Hal byle olunca Ruslar deta elini-kolunu sallayarak stanbul nlerine kadar ilerlemilerdi.

Sonuta Osmanl devlet adamlar en kritik bir zamanda ileriyi gremedikleri iin Batda Edirneyi, Douda da Erzurumu Rusyaya kaptrmt. Bu durumu nceden tahmin eden zzet Mollay Sivasa srgn eden II. Mahmud, Kaynarcadan sonraki en ar anlamay imzalamak zorunda kalmt. Bylece ok nemli kalelerini kaybettii gibi, kurmakta olduu yeni ordusu iin gerekli olan paralar da Rusyaya tazminat olarak demeye mecbur kalmt. Tm mitlerin baland yeni ordunun kurulmas bylece kmaza girdii iin Osmanl Devleti iin artk dalma sreci fiili olarak balam oldu. Bir bakma Osmanl, Rusyaya kar baarl olabilme midini de yitirmi oldu.

VI. Cezayirin Fransa Tarafndan gali

Cezayir, 1533 senesinde Barbaros Hayrettin Paa tarafndan Osmanl topraklarna kazandrlmt. Buras daha sonra Tunus ve Trablusgarp ile beraber Garp Ocaklar* ad altnda tekilatlandrlarak zel bir ekilde ynetilmeye baland. Buralarn idaresi, devletin dier yerlerine gre farkl olup salyneli* ve mstesna eyaletler olarak isimlendirilirdi. dari bakmdan olduu kadar vergi bakmndan da farkl uygulamalara tabi idiler. Bu fakl uygulamaya tabi olmalarnda, corafi olarak merkezden ok uzak olular, buradaki halkn sosyal yaam biimleri ve mezhep farkllklarnn etkisi gibi deiik unsurlar sz konusudur.

Garp Ocaklar, zellikle Bat Akdenizdeki Trk deniz hkimiyetinin salanmasnda byk hizmetler yapmaktayd. Bulunduklar yerde Akdenizin k kaps olan Cebeli Tark Boaznn olmas oraya ayr bir nem katmaktayd. Dolaysyla Akdeniz ticaretinin gvenli bir ekilde yaplmasn da saladklar iin, buras Trk denizciliinde ayr bir neme sahipti.

62

Cezayir, stanbuldan atanan beylerbeyiler tarafndan idare edilirdi. Bunlarn komutasnda da Anadoludan getirilen askerler vard. Bunlar Yenieri Oca eklinde tekilatlanmlard. Bu ocaklarn bakanlar, zamanla glerini artrarak ynetimde Beylerbeyilerin nne gemeye ve ilerine karmaya baladlar. Day ad verilen bu zorbalardan biri olan Baba Ali, 1799da beylerbeyini kararak Cezayirin ynetimini eline geirmiti. Bb- l bu duruma sessiz kalnca, artk bundan byle Cezayirin ynetiminde daylar sz sahibi olmaya balamlard.115

ngilizler, 1231/1816da byk bir filo ile Cezayiri topa tutmas ve Cezayir gemilerini batrp deniz gcn zayflatmas, Franszlarn iini daha da kolaylatrmtr.

Mlayim bir devletilik anlay ve kendine zg hususiyetlerle ynetilmeye alk olan Cezayir, Tunus ve Trablusgarpn gittike itibar azalmaktayd. nk bu corafya Day denilen yerli valilerin, cahil zorbalarn elinde kalmt. Daha kts, dnya dev admlarla ilerlerken, bu lke koyu bir cehaletin basks altnda, tam bir Ortaa hayat yayordu. Bir zamanlar deniz savalarnda gsterdikleri kahramanlk ve cesaretleri, git gide korsanlkta karar edip talya, spanya, Sicilya ve Sardunya sahillerinin afeti halini almt. Bu dn, bu kt istihalenin sebebi ise, yine cehaletti. Zira dnya her ynden ilerlemekte ve harp tekniinde yeni bulular yeni hamleler kaydederken, onlar yerinde saymak suretiyle tehlike bulutlarn stlerine davet etmekteydiler. Nitekim gnn birinde Cezayire asker karan Franszlar, evvela kaleyi sonrada memleketin yeknunu igal ettiler.116

* Garp Ocaklar: Kuzey Afrika kylarndaki devletler, merkezden uzaklklar sebebiyle zaman ierisinde yneticilerinin i ilerinde yar bamsz durumda geni yetkilere sahip olmalar, idarecilerinin seimle i bana getirilmeleri ve yar bamsz ynetimleri sebebiyle Beylerbeyilik, niyabet, emaret gibi terimlerle adlandrlrlard. Bu garp ocaklarnn en nemlisi ve muteberi Cezayirdi. (Bu konuda geni bilgi iin bk. Atilla etin, Garp Ocaklar, DA., XIII, 382-386). * Salyne: Tanzimattan evvel bir ksm memurlarla mstahdemlere senelik olarak cret mukabili verilen vazife manasna kullanlan bir tabirdir. Salyne ile idare olunan eyaletler Msr, Badat, Yemen, Habe, Basra, Lahsa, Cezayir, Trablusgarp ve Tunustan ibaret iken sonralar bu usl gittike taammm etmi ve salyne ile idare olunan yerler oalmtr. (Pakaln, age., III, 111-112). 118 . Bilgi iin bk. Ercment Kuran, Cezayirin Franszlar Tarafndan gali Karsnda Osmanl Siyaseti (18271847), stanbul 1957, s. 38. 116 . Ayverdi, age., II, 305.

63

Cezayir daylar korsanlk mesleini iyi biliyorlard. Akdenizin tccar devletleri, ticaretlerinin gvenliini salamak iin Cezayir daylar ile anlamaya mecburdular. 1815te toplanan Viyana kongresinde, korsanla son verilmesi karar alnncaya kadar durum byleydi. ngiltere bu kararn yrtlmesi iin grevlendirildi ve 1816da Lord Exmont komutasnda byk bir ngiliz filosu, Cezayir ehrini topa tutup daylarn gemilerini batrmak suretiyle bu grevi icra etti. Neticede Cezayir Days, Hristiyan esirlerini teslim etmeyi, spanyadan alnan esirlerle kurtulu akasn ve ngiliz donanma masrafn vermeyi kabul etti.

ngilizlerin Cezayiri zayflatmas Franszlarn iine yarad. 18281829 OsmanlRus Harbinin Osmanl aleyhine neticelenmesi de, frsat bekleyen Fransay iyice cesaretlendirmiti. Bu esnadaki Cezayir Days zmirli Hseyin Paa, okuryazar fakat dnyann gidiatndan habersiz, marur bir zatt. Alacana karlk olarak Fransz ticaret gemilerinden birkan zapt etmesi, Fransa ile arasnn gerilmesine sebep oldu. Bu alacak meselesinin kkeninde, 1797deki Cezayir days zmirli Hseyin Paann Fransa hkmetine bir miktar hububat ile be milyon frank bor vermi olmas yatmaktadr. Day bu alacan iki Yahudi tacirine havale etmi, Fransa hkmeti ise borcunu kabul etmekle beraber, demeyi baz hesaplar yznden durdurmu idi. 1827de Day Hseyin Paa, Fransadan derhal borcunu demesini istedi. Ayrca Fransz konsolosu ile bu meseleyi konutuu esnada, anszn fkelenip yelpazesiyle konsolosa vurmas (7 Safer 1243/30 Austos 1827) zerine, Fransa harekete geti. Bb li, Fransann istei zerine dayya bir ferman gndererek aralarn bulmaya alp, zr dilemesini emretti. Ancak gcne gvenen day bu fermana kulak asmayp inadnda direndi. Bunun zerine Fransa, Cezayire kar tedbirler alp 17 Zilkade 1242/12 Haziran 1827de Koramiral Duperre vastasyla Cezayir Limann ablukaya alp Trk gemilerinin giri kn engelledi. Bu abluka yl srmesine ramen day pes etmedi. Oysaki eyaletin balca gelir kayna deniz ticaretiydi. Ancak bir ekilde dier limanlarla idare edildi. Ablukann uzamas zerine Franszlar, 22 Zilhicce 1245/14 Haziran 1830da ehrin yaknlarna General Bourmontun komutasnda otuz alt bin asker kardlar. Fransz donanmas, Cezayir limann bombardmana balad. Yirmi bir gn dayanan Day Hseyin Paa, 5 Temmuzda teslim olduktan sonra bir mddet talya

64

ve Fransada dolatrlm ve sonra 1838de skenderiyede lmt.117 Sonuta Franszlar, btn Cezayire hkim olmular. Fakat bu emellerine ulaabilmek iin yllarca uramak zorunda kalmlard.

Bbl, bu sralar ok mkl bir durumda olduu iin Cezayirin igalini sadece protesto etmekle yetindi. Yine de engelolu Tahir Paa, donanma ile Cezayir sularna yaklatysa da, Fransann tehdidi zerine bir etki gsteremeden stanbula geri dnd. Zira ok uzak olduundan bu eyaleti savunmak stanbul iin neredeyse imknszd. Franszlar, Cezayir kylarn birka yl iinde fethettiler. En ok direnii, Kosantinede gsteren Trkler bu iin sonu olmadn grnce de vazgetiler. Bylece, yksek rtbeli Trk memurlar vaktiyle gelmi olduklar Anadoluya geri dndler. Cezayirin savunmas, Araplara ve onlarn gl lideri Emir Abdlkadire dt. Bu emir, gittike glenen Franszlara kar baaryla savat. Hatta savan bu kadar uzayacan tahmin edemeyen Franszlar, zaman zaman geri ekilmeyi dnseler de, bunun Avrupadaki prestijleri iin iyi olmayacan dndklerinden geri adm atmaya yanamadlar. yle ki XIX. Asrn sonunda bile, vaktiyle Trklerin idaresinde bulunan Kabiliyede Fransz idaresini tanmayan blgeler vard.

II. Mahmud, Trablusgarpa donanma yollayarak Libyay stanbula balad. Trablusgarpn vali hanedan olan Karamanllara son verdi. Badatn valisi Davut Paa ile kodra valisi Mustafa Paay da ezerek merkeze balad. Bylece artk azar azar srann kendisine geldiini kestiren Mehmet Ali Paa, elini abuk tutacak olursa, kurtulma ansnn yksek olduunu dnerek syan hazrlklarna balad.118

1830 ylnda Osmanl Devletinin,

Akdenizde Moray ve Cezayiri

kaybetmesiyle dalma devri hzlanm oluyordu. in esasna baklacak olursa, zamannda yaplm olan ufak bir ihmalkrlk veya mnasebetsiz bir davran, daha sonra akla hayle gelmeyecek kt neticelere sebebiyet verebilmektedir. Hatta bu ihmal bazen koskoca bir medeniyetin talihini deitirmeye yeterli bir sebeptir.
117

. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Kamil Paa, Tarih, III, 120; Ahmed Ltfi, Tarih-i Ltfi, II, 183184; Ahmet Rasim, age., IV, 1867-1870; Danimend, Kronoloji, IV, 116; Uarol, age., XI, 389-391; Karal, age., V, 122-124; Kuran, age., s. 14-26. 118 . ztuna, Trkiye Tarihi, VII, 1415.

65

VII. Osmanl-Rus likileri ve Hnkr skelesi Antlamas

Bu antlamann imzalanmasna, daha sonra ayr bir balk altnda ele alacamz, Msr Valisi Mehmet Ali Paann isyan etmesi ve onun kazanm olduu nemli baarlar sebep olmutur. Bir valisine dahi sz geirmeyen Osmanl Devletinin durumu, yle mkl ve aciz bir hal arz etmitirki, bu durum karsnda en azl dmanndan medet umacak kadar acze dmt.

Rusya, bu isyan ilk aamada tm devletler gibi kaytszlk ve ilgisizlikle karlad. Zaten Rusya, Osmanl Devletini zayflatan tm isyanlar takdir ediyordu. Fakat Mehmet Ali Paann tahminleri altst eden baarlar herkesten ok Rusyay endielendirmeye balad. nk Mehmet Ali Paann, Osmanl Devletinin mukadderatna sahip olmas, Rusyann dibinde zayf bir devletin yerine gl bir devletin var olmas demekti. Bu ise Rusyann iki asrdan beri gizlice gtmekte olduu stanbula sahip olmak ve bylece scak denizlere inmek ryasnn sktu hayale uramas demekti. Bu dnceyle derhal harekete geen Rusya, Osmanl toprann taml prensibini benimsedi. Rus ar, generallerinden Muraviyefi Rusyann grn belirtmesi iin stanbula ve Kahireye gnderdi. Bylelikle ar, Bblye yardm ederken Mehmet Ali Paaya da muharebeyi derhal durdurmasn teklif ediyordu.

Sultan Mahmud, Fransann Mehmet Ali Paay destekledii, ngilterenin tarafsz kald, Avusturya ve Prusyann da Rusyann tarafndan yana olduklar bir esnada, arn yardm teklifini maalesef sevinle kabul etmitir. Hatta ar, yardmn sadece Karadeniz filosu tarafndan yaplmasn teklif etmiken Pdiah, Tuna sahillerindeki otuz bin kiilik bir birliin stanbulu korumas iin gnderilmesini de teklif ediyordu. Rusya, bu teklifi memnuniyetle kabul etmitir. Bu srada Pdiah, Msr Valisi ile anlamak iin yeni bir teebbste bulundu ise de, Fransz mavirlerin etkisinde kalan vali bunu kabul etmedi. Bunu zerine Visamiral Lazarevin komutasnda on gemilik bir Rus filosu, Boaza girerek Bykderenin nne

66

demirlemiti. Ayrca on be bin civarnda Rus Askeri de Beykozdaki Hnkr skelesi civarna adr kurmulard (30 Ramazan 1248/20 ubat 1833).119

Bu olay, Fransa ile ngiltereyi o vakte kadar olan ilgisizlikten anszn vazgeirdi. Her iki devlet, filolarna anakkale istikametine doru seyretmek zere emir verdi. Fransa, Bbl nazarnda hatr olan Amiral Roussini gnderirken, ngilterede stanbul elisi Lord Ponsonbyi gnderdi. Fransa elisi stanbula gelir gelmez ie koyuldu. Rus donanmasnn stanbuldan uzaklamasnn yolu Pdiah ile Msr valisinin anlamasna bal olduunu dnyordu. Bunun iin Bblnin onayn almak suretiyle Mehmet Ali Paaya Akka, Kuds, Trablusam ve Nablus sancaklarn teklif ederek, cebren de olsa Pdiah ile anlamasn istedi. Bu teklifi kabul etmedii takdirde ise, Fransann kendisine kar silaha bavuracan bildirmekten de geri kalmad. Lkin, gz kara Mehmet Ali Paa bu teklifi kabul etmek yle dursun tm Beriyyetam vilayeti ile Adana Sancann derhal kendisine verilmesi iin Babaliye bir ltimatom verdi. ltimatoma olumlu cevap verilmedii takdirde de brahim Paa skdar zerine yrmekle grevlendirildi.

Bu sralarda Mehmet Ali Paann etkisiyle Anadolunun baz yerlerinde Pdiaha kar isyanlar kmt. Kastamonuda Tahmisiolu isyan kmt. zmirde de Mehmet Aa adnda biri, daha da ileri giderek Pdiahn memurlarn atmak suretiyle Mehmet Ali Paann idaresini kurmaya dahi cret etmiti.120

Bu gelimeler karsnda Sultan Mahmud, stanbulun gvenliini dahi tehlike de grd iin ulem ve halkn tenkidine aldrmayp Rusyadan, kararlatrlan yardm istedi. Bunun zerine on be bin kiilik bir Rus kuvveti 15 Zilkade 1248/5 Nisan 1833de stanbul Anadolu yakasna gelip yerleti. Bu esnada devlet, Tophne Miri Halil Paa ile hmedci (Bakanlar kurulu baktibi) Muatafa Reid Beyi Msra gnderdi. Haliyle bu gelimeler ngiltere ve Fransay dehete dryordu. Bu devletlerin elileri Bblyi, Mehmet Ali ile anlama yapmaya zorladlar. Sultan II. Mahmud bunu kabul ederek hmedci Reid Beyi Fransz maslahatgzar Varenne ile
119 120

. Bk. Aksun, age., III, 221. . Karal, age., V, 134-135.

67

brahim Paann ordughna gnderdi. Uzun mzakere ve tartmalardan sonra Pdiah ile Mehmet Ali Paa arasnda Ktahya Bar Antlamas yapld (25 Zilkade 1247/14 Mays 1833). Bu antlamaya gre Mehmet Ali Paaya Msr ve Girit valiliklerine ek olarak am, brahim Paaya da Cidde valiliine ek olarak, Adana valilii verildi. Buna ilave olarak Anadoluda Mehmet Ali tarafn desteklemi olanlar iin genel bir af kabul edildi. Bylelikle Msr meselesinin ilk safhas bitmi oldu. Fakat bu sonu her iki taraf da tatmin etmemiti.121

Bu antlamadan sonra brahim Paann kuvvetleri Sultan Dann berisine ekilerek Anadoluyu boalttlar. Bu antlama, Pdiahn sz geiremedii valisine bir ferman ile ilave haklar vermesidir. Dolaysyla bu antlamadan kalc bir zm beklenemezdi. Bir ferman ise devletleraras bir muhede gibi olamaz, nk istenildiinde geri alnabilirdi.

Bu bar antlamasnn imzalanmasnda rol oynayan ngiltere ve Fransa, istikballerini dnerek, daha ok Mehmet Ali Paann menfaatlerini gzetmilerdi. Buna mukabil Rusya ise ncesinin aksine yeni bir siyaset stratejisiyle, gitgide Osmanlya yaklamaktayd. Pdiah iin Rusyann yardm arsna icabet etmekten baka kar yol bulunmamaktayd. Bu nedenle stanbuldaki Rus elisine ve olaanst olarak gnderilen Kont Orlofa yardm konusunu amtr. Bunu zerine Rus elisi de hkmete, Trk-Rus ittifakna binaen, yle rencide edici bir belge yazd: Pdiah hazretleri kendileri iin biricik kurtulu tedbiri olarak grdkleri bir plan oktan beri dnmekte ise de, henz adamlarna bu plann srlarn amamtr. Bu plan ise Msr valisinin tehdit edici karakter tayan emellerine kar Osmanl memleketlerini koruyacak bir are ve tedbir olan Rusya ile saldrganlk ve savunma ittifak iin ara mracaatta bulunmaktan ibarettir.122

121

. Geni bilgi iin bk. Aksun, age., III, 221-223; inasi Altunda, Kavalal Mehmed Ali Paa syan (Msr Meselesi), Ankara 1988, s. 53-60; ayn mellif, Mehmed Ali Paa, A., VII, 566-579; Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara, 1970, s. 59-61. 122 . Karal, age., V, 136.

68

Rus ar zaten bu teklifi ilk bata kendisi yapt iin hemen grmelere balanld. 20 Safer 1249/10 Temmuz 1833 (aramba) tarihinde de Osmanl devleti ile Rusya arasnda Hnkr skelesi Antlamas imzaland.123

Bu antlama, bir nsz alt ak ve bir kapal maddeden ibarettir. nszde, Osmanl ile Rusya arasndaki bu antlamann devam iin gerekli olan hazrlklarn yaplmasna iaret edilmitir.

1. Her iki devlet, sadece savunma kaygsyla bu antlamay imzalamlardr. Dolaysyla huzur ve gvenlikleri ile ilgili tm problemler hakknda birbirlerine yardmda bulunacaklarn taahht ederler.

2. 1829 Edirne antlamas ile bu antlamada geen dier antlamalar ve bu antlamadan sonra geen antlamalar onaylanmaktadr.

3. Gelimeler, Osmanl Devleti iin Rusyadan yardm isteyecek bir durum yanstrsa Rusya, kara ve denizden, iki taraf arasnda kararlatrlacak sayda bir kuvvetle yardmda bulunacaktr.

4. Yardm isteyen taraf, yardma gelen tarafn masraflarn karlayacaktr.

5. Antlama sresi sekiz yl olacaktr.

6. Bu savunma antlamasnn iki ay iinde onanaca ve onanm nshalarn stanbulda deitirilecei bildirilmitir.

Kapal madde ise yledir. Rusya mparatoru, bu antlamann Osmanlya salad Rus yardmna karlk, Rusyaya maddi bir yardm yapmann Osmanl hkmetine ykleyecei gider ve glkleri takdir ettiinden, bir gn Osmanl Devleti

123

. Bu antlama ile ilgili geni bilgi iin bk. Beydilli, Hnkr skelesi Antlamas DA., stanbul 1998, XVIII, 488490; Ahmed Rasim, Ahmed Rasim ve Osmanl Tarihi, dz. Metin Hasrc, stanbul 2002, V, 412-413; Shaw, age., II, 6164; Aksun, age., III, 221-223.

69

byle gider ve glkleri karlamak zorunda kalrsa, Rusya bu yardm Osmanldan istemeyecektir. Bbl, karlkl yardm kuralnca gerektii vakit Rusyaya yapmakla devli olduu yardm yerine siyas ve asker kuvvetini Rusyann karna uygun olarak anakkale Boaznn kapanmas iin kullanacak, baka bir deyim ile ad geen boazdan hibir yabanc harp gemisinin girmesine izin vermeyecektir. Bu anlamadan iki gn sonra Rusya, stanbulda bulunan sava filosu ile askerlerini geri ekti.124

Bu gizli maddeden, aka anlalyor ki Osmanl Devleti artk Rusyann himayesinde olacaktr. nk Rusya ile batl devletlerden herhangi birisi arasnda sava kacak olursa Boazlar bu devletlerin harp gemilerine kapatlrken Rusyaya her iki ynl olarak serbest olacakt. Bu antlama ile Osmanl topraklar aka Rusyann egomenyasna girmitir. Dolaysyla, bata ngiltere ve Fransa olmak zere Bat devletleri, Hnkr iskelesi anlamasn kukuyla izlemilerdi. Anlamann

imzalanmasn renir renmez, Paris ve Londra kabineleri stanbulda ve SenPetersburgda anlamay protesto ettiler. Bir ngiliz filosu zmir nlerinde grnd. Bundan baka Akdenizdeki deniz kuvvetlerini oalttlar. Bir ara, Boazlarn zorlanmas ve Karadenizdeki Rus filosunun batrlmas dahi dnld. Hatta ngiltere Hkmeti, Sivastopole gidilip Rus donanmasnn yaklmasn Fransaya teklif etmiti. Ayrca bu iki hkmet Hnkr skelesi Muhedesini tanmayacaklarn bildirmilerdir.

Avusturya hkmeti ise, anlamann Avrupa politikasndaki mahzurlarn ar Nicolaya bildirmitir. Bunun zerine ar, anlamann mutlak surette uygulanmasnn art olmadn ieren bir beyanat yaymlayarak ortam sakinletirmeye almt. Ayrca Rusya, Avusturya ve Prusya ile Mnchengratz anlamasn yapt (3 Cemziyelevvel 1249/18 Eyll 1833). Bu anlamaya gre:

1. Bamsz her hkmdr, yardmna baka bir hkmdr arabilir. Byle bir yardm durumunda yardma arlan hkmdrdan bakasnn yardma engel olmak iin araya girme hakk yoktur.

124

. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Kamil Paa, Tarih, III, 121-145; Karal, age., V, 137; Altunda, Mehmet Ali Paa, A., VII, 570571; ztuna, Trkiye Tarihi, VII, 1518.

70

2. hkmdr, ilerinden biri yardm vaziyetinde, bakalarnn baskn ile karlarsa, beraber savamay kabul ederler.

Bu genel hkmler, arn Hnkr skelesi anlamasyla kazanm olduu haklar merulatrmakla birlikte Rusyaya, Avusturya ve Prusyann desteini salamtr. ngiltere ile Fransa Mnchengratze anlamasndan sonra, Osmanl Devleti ile Msrn yeni bir mdahale durumu oluturmamalarn stanbul ve Kahireye tavsiye etmekle yetinmilerdi.125

Bu antlama ile II. Mahmud, Mehmed Alinin iini bitirip modern ordusunu kurmay dnyordu. Ancak bu muhede, Avrupada duyulur duyulmaz byk bir kyamet koptu. zellikle ngiltere ve Fransa, Osmanly tehdit etmeye baladlar. Fakat Bbl bunlara kulak asmad. Bylece Msr meselesinin birinci safhas alt yllna kapanm oldu.126

Hnkr skelesi Antlamas, Osmanl Devletinin kendi dinamikleri zerine deil de d devletlerin siyas dengelerine binaen varln devam ettirme srecine girdiini aka gstermektedir.

Yenilik adna ok ileri gidilmesi, devlet kurumlarnn yozlamas ve artan i huzursuzluklar ile meydana gelen hesaplamalar neticesinde, devlet git gide ezeli dman olan Rusyann oyunca haline gelmiti. Sonuta Osmanl, tarih g ve nnn yerini zelillie brakm oldu.

125 126

. Karal, age., V, 138-139. . ztuna, Trkiye Tarihi, VII, 17.

71

KNC BLM

MLLYETLK FKRLERNN OSMANLI TOPRAKLARINDA SEBEP OLDUU SYANLAR

72

Fransz ihtilalinin rn olan milliyetilik fikirleri, tm dnyada olduu gibi Osmanl Devleti snrlarnda da etkisini gstermiti. Sosyal yaps gerei Osmanl Devletinde bu ihtilalin etkileri daha byk olmutur. Bu akmlarn, Osmanlnn zayflamaya balad zamanlara tesadf etmesi devletin derinden sarslmasna sebep olmutur. zellikle Nizm- Cedid devrinde bu fikirler daha hzl bir ekilde yaylmtr.

Milliyetilik fikirleri, evvela yabanc devletlerin, Osmanl snrlarnda yaayan Hristiyan halk kkrtmasyla balamtr. Siyas propagandalarla bu fikirler onlara alanyordu. Daha sonra eitli dernekler kurularak sistemli bir ekilde d mihraklar tarafndan organize edilmi olduklar iin hzlca yaylarak n alnamaz bir hal almaya balamtr.

Avrupay kr krne izlemek, Avrupa izgisini her konuda adm adm takip etmek, bu devirde vlen, takdir gren ve bakalarna kar iftihar sebebi olarak benimsenen moda haline geldi. venist cereyanlar ortaya kt. Osmanl Devletinin bu son dneminde, slm isimlerin arkasna gizlenerek toplumla btnlemi gibi grnenlerle, ak bir ekilde dinlerine bal olarak faaliyet gsteren Yahudilerin etkileri iyice artmtr. Bunlar, amalarna ulaabilmek iin bir taraftan aba harcarlarken dier taraftan da Hristiyanlar siyas emellerine alet ediyorlard. Netice itibariyle bata halife II. Abdlhamit olmak zere, nlerindeki her engeli birer birer ortadan kaldrarak hilafet messesesini yok etmeye muvaffak olmulard.127

Napolyon Bonapart, Akdenizi Fransz gl haline evirmek iin Msra gz dikti. Bu emeline ulamak iin Osmanl Devletindeki Rumlar kkrtmaya baladn gryoruz. Onun ok akllca hareket ettiini komutanlarna vermi olduu u emirlerden anlyoruz. Halk kazanmak iin elinizden geleni yapnz. Eer halkn bamszla eilimi varsa bamszlk duygusunu krkleyiniz. Bu emrin etkili olduunu gsteren raporlar kendisine ulamaya baladn grnce de Yunanistanda kabarmaya balayan milliyet taassubu, din taassubundan daha kuvvetli olacaktr.

127

. Mahmud akir, Hz. demden Bugne slm Tarihi, trc. Ferit Aydn, stanbul 1994, VI, s. 299.

73

diyerek, dal Rumlara cephane ve silah ykl gemiler gndermiti. Ayn ekilde, Msr Msrllarndr. Prensibiyle milliyetilik fikirleri o topraklarda da yaylmtr.128

syanlarn oluumu srasnda Osmanl Devleti kritik bir durumdayd. Zaten eski sistem tkanm, devlet kurumlar yozlamt. Yeni bir dzen oturtulmaya allyordu. Lkin bunun iin epeyce bir zamana ihtiya vard. Yeni dzeni oturtmaya alan devlet adamlar eski dzen savunucular tarafndan bir bir katlediliyordu. Devlet, bir taraftan merkezde terr estiren yenierilerle urarken dier taraftan da tarada derebeyiler gailesiyle megul ediliyordu. Alemdr Mustafa Paann bakanlnda toplanan ilk mecliste bu byk iki problem karara balanmt.129 Bu yzden isyanlar Osmanl topraklarnda hzlca yaylm ve n alnamaz bir ekilde artarak devam etmiti. Her ne kadar isyanlarn yatmas iin aba harcanmsa da, neticede devletin o gnk artlar elverisiz olduundan bu abalar yetersiz kalmtr.

Osmanl Devleti, iinde barndrm olduu tm rklara adletle muamele etmitir. ster Ermeni, Yahudi, Hristiyan olsun isterse Mslman olsun, suu sabit olanlar gerekli cezaya annda arptrlyordu. Buna rnek olarak, bir ermeni sarraf, kolluk orbacsn katlettiren yahudinin ve katil kolluk orbacsnn, sular tespit edilir edilmez nnda idam edilmelerini verebiliriz.130 Tebeas hangi dine veya rka sahip olursa olsun, Osmanl asla tebeasnn arasnda iltimas yapmam ve herkese son derece adletle hkmetmitir. Osmanlda kan isyanlar, aikrdrki Osmanly iten kertmek isteyen byk devletlerin kkrtmasyla, bilinli ve planl bir ekilde organize edilmitir. syana msait olan kavimler, mstakbel smrgeci Avrupa devletleri tarafndan bir maa gibi kullanldn farkna varamamlar. Zira Osmanl, onlarn zgrlne asla kstlama getirmiyordu.

A. SIRP SYANLARI (18041817)

128 129

. Karal, age., V, 101. . Turan, age., II, 581. 130 . Cevdet Paa, Tarih, X, 149. * Kuran, Bakara, 256.

74

Srp isyanlarn daha objektif bir ekilde deerlendirmek iin biraz daha evveliyatna bakmamz gerekir. yle ki, Fatih Sultan Mehmed dneminde Osmanl topraklarna balanan Srbistanda, Devlet-i lyyenin her tarafnda olduu gibi dil bir ynetim kurulmutu. Srp halkna hayat serbestlii verilmiti. Adlet erevesinde herkes istedii ekilde yaama hakkna sahipti. Bu zgrl onlara ve herkese Kuran- Kerim vermekteydi. Osmanl, Kurann hkmlerini tatbik etmekteydi ve Dinde zorlama yoktur.* hkm gerei, fethettii yerlerin ahlisini dinlerinde ve yaam tarzlarnda serbest brakmtr. Rahat bir yaam sren Srplar, Osmanlnn sadk tebeas (vatanda) olmulard. Ancak XVIII. Asrn ortalarndan itibaren Avusturya, Rusya ve Osmanl Devleti arasnda meydana gelen savalar neticesinde Srbistann topraklar sava alanna dnmt. Srplarn bu huzursuzluklarna, milliyetilik duygularn krkleyen Rus ajanlarn kkrtmalar ilave olunca, gzel hava bozulmaya balamt. Oysaki Srplarn Osmanlda tbi olduklar rejim, Avrupann henz derebeylikten kurtulamam olduu bir dnemde dahi ok adil ve gelimiti.

Napolyon ile ar, Osmanl topraklarn paylamaya alrken Osmanl, zaman ierisinde bnyesinde meydana gelen deiikliklerle zaten bu duruma msait bir hle kendiliinden gelmiti.

Srp isyanlarnn ilk ve nemli hareketi III. Selim devrinde balayan ve II. Mahmud zamannda daha bir gelierek, muhtar ve prenslik kurulmasyla devam eden gelimelerdir.

Srbistanda kanunnmelerle kurulan rejim bozulmu ve Srplar, kalelerde oturan yenieri daylarnn keyfi muamelelerine maruz kalmaya balamlard. Belgrat paalna bazen deerli valilerin gnderilmesi, daylarn zulmn krabiliyordu. Nitekim 17941801 yllarnda grev yapan Hac Mustafa Paa, reayay Srp daylarndan gzettii iin Srplar arasnda baba lakabyla anlmaktayd. Bu yzden onu ekemeyen yenieriler sonunda ldrmlerdi. Hac Mustafa Paann ldrlmesinden sonra yenieriler Pazvantolundan, kendilerine katlan baz kimselerle beraber olup

75

Srbistanda bir terr rejimi kurdular. Bu rejim Srp isyannn grnen sebebidir.131 Tm bu gelimelere baktmzda Srplarn bu noktaya durup dururken gelmediklerini grrz. Maalesef maruz kaldklar suiistimaller onlar gitgide isyanc konumuna sokmutur.

Osmanlnn genel durumu, Srplar arasnda yaplan propagandalar nleyecek imkndan yoksundu. nk hkmetin merkezi durumundaki stanbulda bile asayi doru dzgn salanamyordu. Kilometrelerce uzaklkta olan bir yerde bunu salamak ok daha zordu. Rumeli, ynlarn ve dal ekyann tahakkm altnda zaten bunalmt. Trk ve slm olan ynlarla dadaki ekyann Pdiaha ba kaldrmalar Srplara rnek tekil etti. Buna, yllarca srp giden harpler de eklenince, iler gittike rndan kmaya balad.

I. syannn Balamas ve Gelimesi

Sultan III. Selim dneminde bir Srp heyeti, stanbula gelerek yenierilerin, eyaletlerinde kendilerine yaptklar zulmleri ikyet ederler. Pdiah, ikyetin konusu olan emrini Srbistana ulatrnca, ikyet edildiklerini renen yenieri daylar buna kzarak knez ad verilen Srp ileri gelenlerini ldrrler. Bu olay Srp isyannn kvlcm olur ve Srplar 22 evval 1218/4 ubat 1804te yenierilere kar silahl olarak harekete geerler. Bylece Srp isyan fiili olarak balam oldu. Grld zere Srp isyann karan Srplar deil, Yenieri daylardr. Eer onlarn beyinsizce, srf kindarla ynelik bu tutumlar olmasayd isyanlarn baarya ulamas mmkn olmayabilirdi.

syan eden Srplar, bir ekya ve domuz tccar olan Kara Yorgiyi kendilerine lider setiler. Bu lider, ekyaln yan sra bir ara Avusturya ordusunda da hizmet grmt. Kara Yorgi, zaten balam olan Srp isyanlarn belli bir sisteme oturtmay saladktan sonra, balkanlarn klasik gerilla harbini benimseyip sistemli bir ekilde mcadeleye balad. Dalara snp yollara, hanlara, nemli geitlere ve baz kk

131

. Karal, age., V, 102-104.

76

kalelere basknlar dzenlemek suretiyle yenierileri ypratmaya baladlar. Kara Yorgi, bu mcadeleyi Pdiaha kar deil, bilakis Pdiah tarafndan yenierilere haddini bildirmek zere grevlendirildiini sylyordu. Bylece Mslmanlarn arasnda ikilik karm olacakt. Onun bu taktii neticesinde baz Mslmanlar kendisine yardmda bulundular. Hatta Bosna Valisi Bekir Paa bile bu oyunun bir paras olup isyanclara yardm etti. Sonuta Yenierileri alt ederek Belgrata hkim olduktan sonra isyandan vazgemeleri icap ediyordu. Ancak u artlar ileri srmeleri niyetlerinin hite yenierilerle snrl olmadn ortaya koyuyordu.

Belgrat muhfz paann maiyetinde Srp milleti tarafndan bir vekil bulunacak ve kalenin mdafaasna bin be yz Srp itirak ettirilecek. Bundan baka, genel af ilan edilecek, eski vergiler istenmeyecek, yenierilerin cezalandrlmas iin yaplm olan savata harcanm olan para, Pdiah tarafndan denecek, kiliselerin tamirine, an alnmasna ve mabetlere ha taklmasna msaade edilecek.132

Srp sileri, bu artlar kendileri dnerek ileri srmemilerdi. Onlarn fikir babaln, artk bamsz bir Srbistann vakti gelmi olduuna inanan Srp papazlar yapmtr. Onlar hedeflerine ulamak iin isyan bir frsat olarak grp

desteklemekteydiler.

Osmanl hkmeti, Srplarn bu artlarn kabul etmeyince, Srp meclisi toplanarak Kara Yorgiyi ba knez seti.133 Bylece hedeflerini bytp, Osmanl Devletini karlarna alarak, bamszlklarn kazanncaya kadar savamaya karar verdiler.134

Bazen ufack bir hareket, byk bir milletin ve devletin kaderine yn veren dnm noktas olabilmektedir. ayet yenieri aalar byle bir harekete frsat vermeselerdi, bekli de dier isyanlara rnek tekil eden Srp isyanlar balamayacak ve Balkanlar Osmanlnn elinden bu kadar kolay bir ekilde kmayacakt.

132 133

. Karal, age., V, 105. . Bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, X, 189191. 134 . Karal, age., V, 104-105.

77

II. syanlara Rusyann Karmas

Srp isyan devam ettii sralarda Osmanllar ile Ruslar arasnda harp balam ve Ruslar, Eflak ve Bodana girmilerdi. Rus ar, zaten batan beri, Slav birlii iin135 destekleyip kkrtt Srp silerine, Osmanllara kar beraber savamak iin anlama teklifinde bulundu.

Bir Rus temsilcisi, beraberindeki subay ve memurlarla Belgrata yerleerek Srbistann ordusunu ve idaresini dzenlemeye balamt. Bu nedenle Srp isyanlarnn ekli, deiik bir hal almaya balad. nk bu isyanlar artk Ruslarn gzetiminde organize ediliyordu. arn yardm btn Srplarn bir at altnda toplanmas midini dourmutu. Karadada Srplara katld. Kara Yorgi, Napolyona mektup gndererek Avusturyadaki tm Srplar da isyana dhil etmeyi vaat etti. Avusturya, Ruslarn himayesinde kurulacak olan Srp devletine iddetle kar kyordu. Bunun iin Srbistan, Rusya ve Avusturya arasnda bir mklat haline gelmiti.

Kara Yorgi, Aralk 1808de kendisini btn Srplarn bakan ilan ettirerek verset sistemine dayal Srp monarisini kurdu. Avusturya bavekili Meternih, kurulma aamasnda olan Srbistan iin u szleri sarf etmiti.

Domakta olan Srbistan, Rusya ile Avusturya arasnda bir oyuncaktan baka bir ey deildir. Byle olmaktansa Srbistann Trklerde kalmas daha hayrldr. Belgrattaki Rus mmessili ise, Byk devletler yannda Srbistan ummanda bir katredir. diyerek bu konudaki fikrini dile getirmitir.136

Ruslar, Bkre muhedesine kadar Srplarla ibirlii yapmaya devam ettiler. Bu muhedenin metnine, Srbistann muhtarl hususunda elastik bir madde konunca, Kara Yorgi bu maddenin tatbiki esnasnda ok ileri gidip bamszla eit olacak imtiyazlar istemiti. Onun, bu haddini aan tavr zerine Osmanl Devleti kesin bir
135 136

. Cevdet Paa, Tarih, X, 149. . Karal, age., V, 106.

78

ekilde, Kara Yorgiye haddini bildirmeye karar vererek, 27 aban 1227/5 Eyll 1812de, Sadrzam Laz Ahmet Paann yerine greve getirilen Hurit Ahmed Paay bu hususta grevlendirdi. Bosna, Vidin ve Niten hareket eden Hurit Paann ordular ile Bosna valisi Drendeli Ali Paa dhil olmak zere Bosnadan harekete getiler. Ksa srede Kara Yorginin kuvvetlerini datarak Belgrat aldlar (13 Zilkade 1228/7 Kasm 1813). Burada ileri yoluna koyduktan sonra umm af ilan ederek evval 1228/Ekim 1813de geri dndler137. Kara Yorginin Avusturyaya snmas zerine isyan basz kalnca yeniden Srbistann byk bir ksm itaat altna alnd.

Srplar, Viyana kongresine bir heyet gndererek Avrupann kendilerine yardmc olmasn istediler. Fakat kongre, Srplarn isyanna bandan beri muhalif olan Avusturya bavekili Meternihin tesiri altnda olduu iin Srplarn istei kale alnmad. Yalnz kalan Srplar bu sefer, yine bir baka zengin domuz tccar olan Milo Obrenovii ba knez yaparak yeniden isyan faaliyetlerine baladlar (Temmuz 1815). Bu sralarda Rusyann, Napolyon tehlikesini savm olmasndan tr Srplarn lehine harekete geme ihtimali domutu. Byle bir ihtimali deerlendiren Osmanl Devleti, ba knez Obrenovii tanmakla birlikte, kaleler Osmanl askerinin muhafazasnda olmak zere, Rusyann etkisiyle ilk defa Hristiyan reayann isyanna ba eerek, Kuzey Srbistana u imtiyazlar verdi.

Halk tarafndan seilen on iki knez, dier knezleri seecek, adalet tevzi ederek vergiyi toplayacaklard. Srplar kilise ve mektepler iinde geni lde haklar elde etmi oldular. Bylelikle Srbistan imtiyazl bir prenslik konumuna gelmi oldu (1816). Bu imtiyazlar, dier aznlklar iin de rnek tekil ederek milliyetilik fikirlerinin Osmanl snrlarnda hzlca yaylmasn tetiklemitir.138

Bir mddet sonra Srbistana dnen Kara Yorgi, Milo Obrenovi tarafndan ldrlm ve kesik ba, samimiyetinin bir nianesi olarak, stanbula gnderilmiti.

137 138

. Bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, X, 107110. . Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 123133; Kamil Paa, Tarih, III, 3546; Mahmud akir, Hz. demden Bugne slm Tarihi, trc. Ferit Aydn, stanbul 1994, VI, 311; A. Hajek, Srbistan A., X, 562-563; Rifat Uarol, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, XI, 356362

79

Dolaysyla, byk Srbistan hayalini dnen ay oban Georges Petrovite aradan km oldu.

Srbistan 1830 senelerinde, Yenieri Ocann ilgasnn tesiriyle imzalanan Edirne Antlamasnn neticesinde hukuken tam muhtariyet kazanmtr.139 Bylece, slahat iin slahat hareketlerinin toplumda meydana getirmi olduu sosyal knt, beraberinde Osmanl ordusunun kmesine, Srp istiklal hareketinin baarya

ulamasna ve dier isyanlara sebebiyet vererek Devletin hzlca dalmasna kap am oldu. Elbetteki bir medeniyetin ayakta kalmasn salayan en gl dinamikler, o medeniyeti oluturan fertlerin, kendilerini ynetenlerle uyum ierisinde olmasna baldr. Yukardan bask ve dayatma, bask kuranlarn kendi elleriyle sonlarn hazrlamaktan baka bir ey olamadn burada daha iyi grmekteyiz.

B. VEHHB SYANLARI

Osmanl Devleti, Rumelide Srp isyanlaryla urarken, Hicazda Vehhblerin kard fitneyi yattrmaya alyordu. Haremeyn-i erifeyn (Mekkedeki Kbe ile Medinedeki Ravza-i Mutahhara)i istila ederek Ravza-i Mutahharay yama eden, sahabe trbelerini ykan ve vakflar talan eden Vehhblerin icabna, uzun sren Rus harbinden dolay baklamamt. Vehhahabler Necdden baka, Hicazn da ounu ele geirmilerdi. Hac yollarnn emniyetinin salanmas, halife olan Osmanl Pdiahnn vazifesi olduu iin bu meselenin halledilmesi grevi Msr Valisi Mehmet Ali Paaya emrolunmutu.

III. Haremeynin Vehhablerden Temizlenmesi ve II. Mahmuda Gzi Unvannn Verilmesi

Bu sralarda 19 yanda olan Tosun Paaya Bbl, 1812de vezret payesiyle Cidde ve Habe (Hicaz ve Eritre) valiliklerini verdi. Emir gerei Vali, olu Tosun Paay yeterli miktarda kuvvetle Yenbua gnderdi. Tosun Paa, 1811den 1816ya
139

. Aksun, age., III, 146

80

kadar devam eden zor seferlerle Vehhableri hsrana uratt. Daha sonra Bedir mevkiinde ordugh kurdu ve nfuzlu kabile reislerini toplayarak onlara, halifenin emri zerine geldiini, kendisine itaat etmenin yine Kurann emri olduunu anlatt. Bunun zerine birok kabile reisi itaatlerini arz ederken, bir ksm da ekimser kalmt.

Medine ahlisinin haber gndererek Tosun Paaya destek kmalar zerine Medineye hareket eden kuvvetler oray Vahhablerden temizlediler (27 Zilkade 1226/2 Aralk 1812). Medinenin anahtarn Pdiahn emri zerine, bin kiilik bir kuvvetle Ciddeye gelmi olan Mehmet Ali Paa teslim alarak bir heyetle Pdiaha ulatrmtr. Tosun Paann bu baarlar zerine Sultan Mahmuda gzi unvan verildi.

Bundan sonra yolda karlalan Vehhab kuvvetleri datlarak, Mekke geri alnm ve Taif kurtarlmt (20 Muharrem 1228/23 Ocak 1813). Mekke-i Mkerremenin anahtar da teslim alnp stanbula gnderilmi ve bylece Hicazn tamamyla kurtarld bildirilmiti. Mukaddes beldelerin anahtarlar stanbula getirilerek Hrka-i Sadet Dairesine konulmu ve bunu takip eden Cuma hutbelerinde Pdiah gzi unvanyla anlmaya balanmtr.

Tosun Paadan sonra, kendisinden drt ya byk olan aabeyi brahim Paa, Vehhbilerin Necddeki merkezi Deriyyeyi ald. 7 Cemziyelevvel 1229/27 Nisan 1814te nc Vehhab emiri olan Sd bnis-Sd 10 yl, 5 ay, 23 gn sren bir emirlikten sonra 66 yanda ld. Onun yerine byk olu Emr Abdullah bnis-Sd geti. brahim Paa, bu emri, drt olu, kardei ve iki de yeeni ile birlikte esir ald. nce kahireye getirilen bu emrler, oradan Mekke ve Medinenin kutsal makamlarndan yamalam olduklar mcevheratlarn bir ksmyla birlikte stanbula gnderildiler. Emr Abdullah ile drt olu, 28 Safer 1234/27 Aralk 1818de stanbulda idam edildiler. Vehhablik, bir daha ancak Osmanlnn yklndan sonra toparlanmaya balamtr.140

140

. Bilgi iin bk. ztuna, Trkiye Tarihi, VI, 437-438; Aksun, age., III, 146-147.

81

Mehmet Ali Paa, Hicazn Vehhablerden kurtarlmasn salad iin slm dnyasnda itibar artmtr.

B. RUM SYANLARI (18151830)

I. Rumlarn Osmanl Devletindeki Durumu

Yunanistann tarihi, M.. 1200 yllarna kadar gitmektedir. Aslen Makedonyal olan Byk skenderin ynetiminde (M.. 336323) Yunanistan, snrlarn Anadolu zerinden Hindistana kadar geniletmi ve medeniyet asndan parlak bir dnem yaamt.

Bizans mparatorluu ile Trklerin ilk temas, XI. Yzyldan itibaren Horasan zerinden Dou Anadoluya aknlar dzenleyen Seluklu Trkleri ile balamtr. Sk sk Trkler ile atmaya giren Bizans, nihayet Malazgirt Meydan Muharebesinde byk bir yenilgiye uramtr. Bu mcadeleler 1071den 1453e kadar aralklarla devam etmiti. Bundan sonra Rumlar Osmanl Devletinin Rum Ortodoks Kilisesine tand din, kltrel ve idar imtiyazlar sayesinde varln korumu, sosyal ve ekonomik ynlerden de dnemin dier ok uluslu imparatorluklarnn aznlklarna kyasla daha serbest bir hayata sahip olmulard.141

Rumlarn Osmanl Devletinde, dier Hristiyan reayaya gre, gerek corafi dallar asndan olsun, gerekse kendilerine mahsus bir takm ayrcalklar bakmndan olsun baz farklar vard.

Srplar, Bulgarlar ve daha baka etnik gruplar Osmanl devletinde belli bir iskn politikasna tabi olduklar iin istedikleri her yerde oturamyorlard. Ancak Rumlar iin byle bir durum sz konusu olmadndan onlara, byk ehirlerde, deniz kylarnda vs. eitli yerlerde rastlamak mmkn olmakla birlikte ounlukta bulunduklar yerler, Mora, Yunan Adalar ve Teselya idi.

141

. Hatipolu, age., s. 2-3.

82

Rumlara bulunduklar toprak zerinde mlkiyet hakk da tannmt. Servet sahibi olarak istedikleri gibi refah bir hayat yaayabiliyorlard. Rum kylleri XIX. Yzyl balarnda bat Avrupa kylsnden ok daha refah iindeydiler. Ancak stanbul Hkmetinin zayflamasyla ortaya kan otorite boluundan istifade etmek suretiyle kendilerinden alnan, kanunnmelerin dndaki vergi ve paralar en byk skntlar idi. Otorite boluundan kaynaklanan bu durum esasnda tm Osmanl tebeas iin geerliydi.

Rum tccar ve gemiciler ise zamanla nemini kaybetmi olan Venedik Cumhuriyetinin Dou Akdenizdeki ticaret yerini doldurmulard. Rum gemileri Trk bayra altnda Akdeniz ticaretinin byk bir ksmn yapyorlard. Osmanl snrlarndaki rnlerin yannda Gney Rusyann, bata buday olmak zere her trl rnlerini Avrupaya tamaktaydlar. Bunun yannda Odesa, Marsilya, Triyeste ve Londrada Rum kolonileri kurulmutu. 1816 ylnda Rumlarn, Kuzey Afrika korsanlarna kar kendilerini korumak iin silahlandrlm, alt yz civarnda ticaret gemileri vard.

Osmanl Devletinin geni hogrs sayesinde gerek Rumlar gerekse dier gayr-i Mslimler her trl hakka sahipti. Hukuklarnn hem devlet hem de halk tarafndan korunmas bir gelenek halini almt. slm hukukuna gre zimm (Gayr-i mslim halk) ehli, Allah tarafndan kendilerine verilmi bir vedia-i ilahi (Allahn emaneti) idi. Hakikaten tarih, hibir dnemde glibin, baka din ve rktan olan maluba bu kadar imtiyaz verdiine ahit olmamtr. Bu durum, ancak ve ancak er-i hkmlerle idare edilen slm devletine mahsustu. lgin olan ise Osmanl, Rum

Patrikhne, kilise, rf, det ve eitim gibi zelliklerini korumakla kalmayp, onlar Katolik Batya kar muhafaza etmesidir. Mslman Trkler, Patrikhnenin makamna dokunmadklar gibi onu daha da glendirmilerdi. Zira Ortodoksluk, Katolik dnyasna kar ancak bu ekilde ayakta kalmay baarmt.142

142

. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, XI, 160161; Kamil Paa, Tarih, III, 6364.

83

Fatih Sultan Mehmed, stanbul ve mparatorluun iinde bulunan Rumlar yeniden tekilatlandrmaya balamt. Son mparator Konstantinos Dragases ehrin mdafaas srasnda ld iin ruhani reis kalmamt. Bunun zerine Fatih Sultan Mehmed, ikinci yeni patriin seilmesini emretmiti.143

ayet Osmanl olmasayd Katolik dnyas, Ortodoksluu yeryznden silmi olacakt. Fatih Sultan Mehmed stanbulu fethettikten sonra Ortodoksluu muhfaza edip glendirmesinin altnda yatan gerek, Hristiyan dnyasn paralayp onlarn gcnn dalmasn salamakt. Nitekim Batya kar yaplan ftuhat bu sayede kolaylamt.

stanbulda oturan Fenerli Rumlarn ise, devletin baz idar ileriyle ilgili olarak grevlendirilmeleri deta bir gelenek haline gelmiti. Rum Patrikhnesi, din bakmdan tm Hristiyan tebeann idaresinde sz sahibi olmakla grevlendirilmiti. eitli eyaletlere gnderilen yksek rtbeli papazlarn hepsi Rum idiler. Rumlarn elit tabakasn oluturan Rum beylerinin stanbulda, Bkrete ve Korfuda kollar vard. Ayrca Fenerli Rum beyleri, Eflak ve Bodan voyvodalklarnda, Divn- Hmyn* ve elilik tercmanlklarnda grevlendirilmilerdi. Vezirler ile edeerde kabul edilen Patrik, Rumlarn menfaatlerini korumak zere Divn- Hmyna girebiliyordu. Pdiahlar da itibar gstererek Patrikleri saraylarna alyorlard.144

Din Fenerin yannda stanbullu ve Egeli eraftan mteekkil, bir de sivil Fener vard. Bunlar tbi olarak patriin ruhan merkezi etrafnda toplanyorlard. Patriin etrafnda faaliyette bulunan, birok yar din yar laik memuriyetler vard. Bunlarn arasnda pek ok kabiliyetli stanbul tccarlarnn da bulunduu, milletler aras siyaset hayatna vakf ve ayn zamanda birok lisan bilen memurlar vard. Bunlar XVIII. asrn

143

. Aurel Decei, Fenerliler A., stanbul 1964, IV, 547. * Divn- Hmyn: Osmanl Devletinde, insan haklarn koruma vazifesini stlenmi bulunan messeselerden biri de Divan- Hmyndur. Tm slm devletlerinde olduu gibi Osmanl Devletinde de balangta hkmdarn, sonralar Vezir-i zamn (Sadrzam) bakanlnda toplanarak devlet ve toplumun ilerine bakan meclisin addr. Buna sadece Divan da denirdi. (Geni bilgi iin bk. Ziya Kazc, Ubeyliinden Devlet-i lyyeye Osmanl, stanbul 2007, s. 79). 144 . Karal, age., V, 107-108.

84

sonu ile XIX. asrn banda Osmanlya bal iki memleketi (Eflak-Bodan) idareye muvaffak olmulard.

Gitgide zenginleen Fenerliler, XVIII. yy.n ikinci yarsndan itibaren Fener semtini yava yava terk etmeye balayarak, Boaziinde byk kk ve saraylar yaptrp buralara yerletiler.145 Grld zere Rumlarn, imtiyaz olarak Trklerden hibir eksiklikleri sz konusu deildi. yle ki baz noktalarda Trklerden de daha ferah bir hayat srdklerini grmekteyiz.

II. syann Sebepleri

Yunan problemi, Avrupal aydnlarn Hmanizm ve Rnesans hareketleri neticesinde, eski Yunan kltryle temasa geerek ondan etkilenmeleriyle ortaya kmtr. Bu etkileimle bir Yunan hayranl olumaya balad. Fransz aydnlarndan Voltaire ve Andre Cehenier, ngilizlerden de Byron, Yunan hayranlnda ba eken aydnlard. Bu aydnlar Osmanllarn aleyhinde Yunanllarn da lehinde yazlar yazmaya balaynca, onlarn tesirinde kalan halk artk Yunanllarla alakadar olamaya balad. Osmanl Devletinin topraklarnda gz olan Avrupal devletlerin siyaset adamlar da Yunanllar lehine oluan bu ortamdan kar elde etmenin hesaplarn yapmaya baladlar. Ksacas, Yunan hayran olan aydnlarn dncelerini kendi siyas emellerine alet ederek Yunanllar isyana tevik ettiler.

XVIII. yy. da Osmanlnn iki byk dman Rusya ve Avusturyadr. Bu iki devlet Osmanly iten ykmak iin bazen beraberce bazen de ayr ayr, Yunanllar arasnda milliyetilik duygularn krklemek suretiyle ok uramlard. 17681774 Osmanl-Rus harbinde Ruslar, Yunan adalar ve Morada milliyetilik kkrtmas yapmlardr. Bu harbin sonunda imzalanan kk kaynarca anlamasna, Ruslarn diledikleri yerlerde konsolosluk amak, stanbulda bir Rus kilisesi kurmak ve Ortodoks

145

. Geni bilgi iin bk. Decei, Fenerliler A., IV, 548-549.

85

tebea lehinde, Osmanl hkmeti nezdinde teebbste bulunmak146 gibi maddeleri koymalar milliyetilik propagandasn devam ettirmeye ynelik bir ama iindi.

Rumlarn Viyanada kurmaya altklar ilk dernek Avusturya polisi tarafndan engellenmitir. Daha sonra Rum, II. Katerinaya bavurarak Barbar Mslmanlara kar gasp edilmi imparatorluklarnn, patrikhnelerinin ve kutsal dinlerinin kurtarlmas iin yardm dilenmiler ve Hristiyanln dmanna kar silahlanm olan Rumlarn, hayatlar ve kaderleri adna arienin ayaklarna kapanma cesaretini gsterdiklerini belirterek Rus mdahalesini147 istemilerdi.

Rusyann Avusturya ile ittifak ederek 1787de Osmanl Devletine harp amasnn temelinde, Grek projesi yani eski Bizans mparatorluunu kurmak gayesi yatmaktayd.

Fransz ihtilalinin ortaya att insan haklar beyannmesi, Napolyonun yedi Yunan adasna yerletikten sonra Rumlarn isyan etmesine ynelik yapt kkrtc faaliyetler ve 17991805 yllar arasnda Franszlarn yerine geen Ruslarn ayn dorultudaki kkrtc telkinleri, Yunanllarn batan kmasna sebep olmutu. Bylece Yunan aydnlar da milliyetilik, egemenlik ve bamszlk fikrini benimseyerek yaymaya balamlard.

Rum aydnlar, Avrupal aydnlarla iletiime girerek onlardan bamszlk ve egemenlik gibi fikirleri rendiler. XVIII. yy.n ikinci yarsndan itibaren Rum air, yazar ve dnrler, Yunanistann egemenlii ve dahas eski Bizansn yeniden kurulmas iin yazlar yazmaya baladlar.

Muharrir Korayis, air Rigas, bir taraftan Yunanllar egemenlik dncesine hazrlarken, dier taraftan Avrupal aydnlar Yunanllarn yardmna ardlar. Yunan

146 147

. Karal, age., V, 109. . nl, age., III, 24.

86

muhiplerinin de iine girdii cemiyetler yer yer kurulmaya, okullar almaya ve Yunan davasn belirten zel gazetelerle mecmualar yaynlanmaya baland.148

Ayrca Rumlar, Fransa Hotel Grec adyla bir cemiyet ve merkezi stanbul olmak zere bir mparatorluk kurmak istiyorlard. Bunun iin Viyanada toplanm olan (Ekim 1814-Haziran 1815) byk kongrenin gndemine Yunan meselesini de getirerek katlmclarn ounun sempatisini kazanmlard. Bylece Avrupada Rnesans ve Reform hareketleri ile beraber uyanan eski Yunan hayranl, yerini Rumlara kar hayranla brakmt.149

Gizli bir cemiyet olan Etniki Eterya, Yunan isyanlarn bizzat organize edip yneten bir tekilattr. Bu cemiyet 1814 ylnda, ikisi Rum biri Bulgar olmak zere kiilik tccar grubu tarafndan Odesada kurulmutur. Cemiyetin szde gayesi, eitim ve retimi Osmanllarn Hristiyan tebeas arasnda yaymakt. Fakat gerek gayesi, stanbuldaki Yunan patriinin idaresinde olmak zere, eski Bizans mparatorluunu yeniden kurmakt.

ara, bu cemiyetin yksek bakanl teklif edilmitir. Ancak gerek bakanl arn harp yveri olan Aleksandr psilanti yapyordu.

Cemiyete ye olmak isteyenler, gerektiinde tm servetini, hayatn feda etmeye ve hibir surette cemiyetin srlarn vermemeye yemin ettirildikten sonra kabul ediliyordu. Ayrlk fikirleri yaymak ve tekilat yapmak iin stanbulda kiilik bir komite kurulmutu. Eflak beyi Kalimati ile stanbul Rum Patrii, Eterya Cemiyetinin nfuzlu yeleriydi. Bata, zmir, Sakz, Misolongi, Bkre, Ya, Yanya ve Triyeste olmak zere Osmanlnn her yerinde cemiyetin ubeleri alyordu. Dadaki ekyadan tccarna varncaya kadar pek ok kii cemiyete yardm etmeye balamt. Hedeflerini ok yksek tutan cemiyet idarecileri faaliyetlerini rahatlkla yapabilmek iin kendi aralarnda zel bir lgat dahi uydurmaktan geri kalmamlard. Buna gre, Pdiah kelimesinin karl bigaraz, Rusya mparatorununki muhibbi insaniyet, sadrzamnki
148 149

. Bilgi iin bk. Karal, age., V, 108-109. . Daha geni bilgi iin bk. anizde, Tarih, II, 139145; Cevdet Paa, Tarih, XI, 6174.

87

ziyde megul, Yanya valisi Tepedelenli Ali Paa ise kaynana kelimeleriyle kodlandrlmt.

Etniki Eterya Cemiyeti byle ciddi ve programl bir alma neticesinde Rumlar ayaklanmaya hazr bir duruma getirmiti. Ancak Tepedelenli Ali Paadan korkmalar onlarn ayaklanmalarn geciktiriyordu. Tepedelenli Ali Paann konumu deiince iler Rumlarn lehine dnmeye balad.150

III. Tepedelenli Ali Paa Meselesi ve syanla lgisi

Tepedelenli Ali Paa, Veli Bey adnda birinin oludur. On sekiz yanda ete reisi olmu, 17681774 Osmanl-Rus harbi esnasnda devlete yapt hizmetin karl olarak Derbent Paalna ykseltilmi, 1788de de Yanya paas olmutu. Akll ve becerikli bir kimse olan Ali Paa, devlete kar itaatten ayrlmad iin gitgide nfuz sahibi olmu ve kuvvetlenmiti. Napolyonun Msra saldrmas zerine, Fransaya sava ilan edilince, Ali Paann Dalmaya sahillerindeki Fransz kuvvetlerine kar baarlar olmutu. Yine Ali Paa, 1802de Hristiyan Arnavutlarn bir isyann bastrd iin bir aralk Rumeli Beylerbeyiliine dahi tayin edilmiti. Oullar Veli, Muhtar ve Salih ile torunu Mehmet Paalar da devlete hizmetlerinden tr mkfatlandrlmlard.151

Mora ve civar Tepedelenli Ali Paann nfuzunda bulunduu iin Rumlar, onun blgedeki nfuzuna binaen kendisinden korkuyorlard. Ali Paa Rumlarn bir ihtilal hazrlnda olduklarn renmiti. Rum olan doktoru araclyla Etniki Eteryenin faaliyetlerinin oundan haberdar oluyordu. Komitecilerin baz mektuplar eline geiyordu. Hatta bir defasnda Yanya despotuna yazlan bir mektubu eline geirmiti. Despotu ararak Okusanz da dinlesem hitabyla eline uzatnca, despot o esnada kalp krizi geirerek lmtr. Bu olaydan sonra Ali Paa, Bblyi durumdan haberdar etse de, Sultan Mahmudun mhrdarlnda bulunan Hlet Efendi,

150 151

. Cevdet Paa, Tarih, XI, 106; Karal, age., V, 109-110; Aksun, age., III, 157-158. . Tepedelenli Ali Paa hakknda daha geni bilgi iin bk. M. Cavid Baysun Tepedelenli Ali Paa, A., I, 343-348.

88

Tepedelenlinin daha evvel kendisine gndermi olduu hediyeleri kesmesinden dolay Ali Paaya kzgnd. Ayrca Hlet Efendi, Fenerli Rum beylerinin ktipliinde ve ocuklarnn mrebbiliinde bulunmu olduu iin onlarn mdafaasn zerine almt.

Ayn konuyla ilgili olarak stanbuldaki ngiliz elisinin, Rum isyanna hazrlk yapld ynnde bir ihbarda bulunmas zerine Hlet Efendi, elinin ihtarn deerlendirmek zere Etniki Eteryann yelerinden bulunan divn tercman Nikola Moruzi Beyi, konuyu aratrmas iin Moraya gndermitir. Moruzi Bey konuyla ilgili hazrlam olduu raporunda, Rum reysnn kesin sadkatinden bahsetmekle beraber Hlet Efendinin Tepedelenli hakkndaki sulamalarnda hakl olduu dncesini uyandrmt. Gerekte, Etniki Eteryann gizli yesi olan Moruzi, raporunda Moradaki Rum tebeann skin ve her bakmdan devlete bal bulunduklarna dair yanltc bir rapor sunmasndan baka, Moraya gider gitmez devlete kar bir an nce isyan etmeleri iin sergerdelerini (eleba) tevik ve teci etmitir. Hlet Efendi yznden Moruziye gvenme gafletine den devlet, Moraya asker gndermekten vazgetii gibi, Mora Kocabalarndan (Osmanlda Hristiyan tara memuru) Mavro Mihalin olu Yorgide Moradan uzaklatrlmt.152

Halbuki ahsiyet sahibi, zeki ve gl bir devlet adam olan Tepedelenli Ali Paa, Rumlarn sinsi planlarn byk bir dikkatle ve titizlikle takip ediyor ve gereken istihbarat Bblyle annda paylayordu. Ksacas Etniki Eteryann faaliyetlerini engelliyordu. te byle deerli bir Devlet adamnn, iftira ve eitli hilelerle isyan etmesine sebep olan Hlet Efendi, Fenerli Rum Beylerinin ktipliini yapm, onlarla dostluu bulunan ve ayn zamanda onlara borlu olan bir ahsiyetti. Zira o, ikbalini temin iin yenierilere karlksz datt paralar Fenerli Rum Beylerinden temin ediyordu.153 Devletine ve milletine ihanet eden Hlet Efendi, bu ynleriyle Rum isyannn nn aan kilit isim olarak tarihe gemitir.

152 153

. Cevdet Paa, Tarih, XI, 106; Kamil Paa, Tarih, III, 5254. . Cevdet Paa, Tarih, XI, 95. * lmiyye: limle itigal eden topluluk demektir. lmiye snf, medrese eitiminden gemi ilim adamlar iin kullanlan bir tabirdir. Bu snf iin ayn zamanda Ehl-i er tabiri de kullanlmaktadr. (Bu konuda geni bilgi iin bk. Ziya Kazc, Toplum Yaps, stanbul 2003, s.61).

89

Burada unu da zikretmek gerekir ki, Ali Paann isyan etmesinde Hlet Efendinin rolnn olmadn iddia edenlerde vardr. Byle dnenler, her ne kadar aralarnda bir husumet olsa da, kendisine bin kese altn gnderilmedi diye kudretli bir Paann zerine, bu kadar paradan sebep ordu gnderilmesinin mantk d olduunu ileri srmektedirler. Yine Hlet Efendinin, tercmanln yapt Rumlarn tesirinde kalmasnn mmkn olmayacan sylerler. nk Osmanl devlet messeselerinin banda bulunan ilmiyye*, kalemiyye* ve seyfiyye* ricali ile saltanat makam bu durumu fark etmemesi ok zor bir ihtimaldir. Ayrca Yanyada karlan bir isyan Yenieri Ocann ne kaldrlmasna ne de kaldrlmamasna etken olamaz kansnda idiler.154

Meseleye bu ereveden baktmzda Tepedelenli Ali Paann isyan etmesini sadece Hlet Efendi gibi bir zata balamak pek doru olmasa gerek. Her eye ramen, Ali Paann isyanna, vezirliini drerek Hlet Efendi sebep olduunu varsayalm. Vezirlik devlet tarafndan verilen bir makam deil midir? Bu makam istediine veren devlet yine istedii zaman onu sebep gstermeksizin geri alabilir. Sebep her ne olursa olsun rtbenin geri alnmas hibir surette isyan etmeyi merulatrmaz. Her halkarda gryoruz ki Tepedelenlinin sonunun hsran olmasnda kendi kabahati daha byktr. Eer haddine gre hareket edecek olsayd, Hlet Efendi gailesinin ihanetine let olmayabilirdi.

Sultan II. Mahmud zaten Tepedelenli Ali Paaya, Avlonya mutasarrf brahim Paay hapsederek, sancan kendi idaresine almak iin yapm olduu bu hareketinden tr kzgnd. Neticede iler bu noktaya gelince, Tepedelenlinin cezalandrlmasna karar verilerek fermanl* ilan edildi.

* Kalemiyye: Ynetici snfn idare eden nemli dallardan biridir. Bro veya daire anlamna gelen devlet kalemlerinde alan her seviyedeki idari memurlarn oluturduu zmreye ehli kalem veya kalemiyye denir. (Bk. Ayn mellif, Toplum Yaps, s. 75). * Seyfiyye: Osmanl askeri tekilatnn bir baka unsuru da Arapa bir kelime olan seyf, kl demektir. Bu anlamyla kelime, Osmanl toplumunda bir deyim olarak ii, sadece askerlik ve savamak olan bir zmreyi ifade etmektedir. Bu snfa ayrca ehl-i rf de denilmektedir. (Bk. Ayn mellif, Toplum Yaps, s. 71). 154 . Bu konuda geni bilgi iin bk. Kamil Paa, Tarih, III, 52-54; Aksun, age., III, 151-155.

90

ncelikle Ali Paa ve oullarna, Yanya sanca ile yetinmeleri, dier yerlerden el ekmeleri emrolundu. Tepedelenli bu emre karlk olarak affn diledi. Ancak Hlet Efendi gailesi onun bu dileinin kabul olmasn engellemekle kalmayp vezirliini de geri aldrtt. Bunun zerine Tepedelenli Ali Paa isyan etti. Hurit Paa onun zerine gnderilmekle grevlendirildi. Eldeki kuvvetlerin ou Yanya zerine sevk edilince, Rumlar hem Tepedelenliden hem de zerlerine sevk edilebilecek muhtemel Osmanl birliklerinden emin oldular. Bir tala iki ku vurmay baaran Rumlar, artk isyan iin bekledikleri tarihi nn geldiini grdkleri iin harekete getiler.155 Bu isyan, yakn tarihimizde yaam olduumuz ve zerinde inceden inceye dnmemiz gereke en ibretli hadiselerdendir.

IV. syanlarn Balamas (Eflak-Budan syan)

Krml Hseyin Efendinin olu olan Hlet Efendinin devlete en byk zarar, Mora isyann devlet ve Hkmdr nezdinde ehemmiyetsiz gstererek rtbas etmesidir. Cevdet Paa, onu anlatrken u tabirleri kullanmtr. ii dna uymaz muamelt- safsatakrne ile devleti yed-i istiklaline alp istedii gibi kullanan Hlet Efendi156 Nitekim onun entrikalaryla Tepedelenli Ali Paann oca sndrlerek kuvvetlerinin yok edilmesiyle meydan bo bulan siler iin inanlmas zor frsat nlerine sunulmu oldu. Tepedelenliye kar verilen mcadele ile silerin maksadna hizmet edilmi oldu. Osmanl lkesinde bir kere daha ferdin kin ve menfaat duygusu, ktlenin selamet ve istikbalini hanerlemi bulunuyordu.157 Ayverdi, Osmanl Asrlar adl eserinde onun iin Devlet idaresini ihtiraslaryla, bir krdm gibi balayp avucu iine almak maharetini gstermi bulunuyordu. der. 158

* Ferman: Bir i veya maslahat sipariini mutazammn Pdiah tarafndan verilen yazl emir manasna gelen bir tabirdir. Fermanl: syan gibi hkmet aleyhindeki hareketlerinden dolay tedipleri iin haklarnda ferman km olanlar hakknda kullanlr bir tabirdir. Bu gibilerin cezalandrlmalarn icap ettiren hareketleri ve tedipleri hakknda Pdiahlar tarafndan valilerle alakadarlara ferman yazld iin bu tabir meydana gelmitir. (Pakaln, age., I, 607-608). 155 . Bilgi iin bk. Karal, age., V, 110-112. 156 . Bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, X, 208. 157 . Cevdet Paa, Tarih, XII, 3233. 158 . Geni bilgi iin bk. Ayverdi, age., II, 291-292.

91

Bu isyanda en byk rol, komu devletlerin desteiyle byyp kuvvetlenen Etniki Eterya tekilat stlenmitir. Kkeninde Rusya yatan bu ihtilal cemiyetinin beii Rus aryd. Eflak, Bodan, Srbistan, Karada, Bulgaristan ve Yunanistanda boydan boya bu cemiyetin faaliyet mihraklar meydanlarda kolaan gezerek katliamlar ve yamalar yapyorlard.

syan hareketinin genel bakan olan Aleksandr psilanti, isyan Eflak ve Bodandan balatmay uygun grd. Bylece Rusyann yardmn salamay ve isyan hareketine, Rumenler, Srplar ve Bulgarlar da kartrmay planlamt. Bu dncesinde, Eflktaki Etniki Eterya cemiyetine gveniyordu. Bu hedefe ulamak iin de bir miktar askerle Prut nehrini geip 1 Cemziyelhir 1236/6 Mart 1821de halk silaha sarlmaya tevik ederek Bkree girdi. Bylece Rum isyan balam oldu.

Aleksandr psilanti, Morada balayacak olan isyana otuz sekiz bin civarnda insann itirak edeceini, buna karlk Osmanl askerinin on iki bin civarnda olduunu bunlarn da tamamna yaknnn Hurit Paann emrinde olup Tepedelenli Ali Paa ile oyalandklarn grerek isyan iin beklenen zamann geldiine karar vermiti. Oysaki Etniki Eterye Cemiyeti yeleri isyann Moradan balatlmasn uygun buluyorlard. Ancak Aleksandr onlara kulak asmad.159

Eflak ve Bodan halk, Mora Rumlar gibi idare edilemiyorlard. Halk ile onlar idare eden Rum beyleri arasnda herhangi bir menfaat olmad gibi gnl ball da yoktu. Halk voyvodalk yapan Fenerli beylerden de bkmt. Bodana giren psilanti, Romenlerin lideri olan Theodor Vladimirescoyu ldrtmt. Eflak ve Budanda bulunan byk rtbeli Rum papazlar da Rumenlerin sempatisini kazanm deillerdi. Srplar ve Bulgarlar ise Rumlarla birlikte olmay akllarndan geirmemekteydiler. Hulasa daha serbest ve muhtar ynetime sahip olan Eflak ve Bodan halk, Rumlar iin hite tehlikeye atlmak niyetinde deillerdi. Tm bu sebeplerden tr, iten bihaber olan psilantinin kr krne balatm olduu isyan tam bir fiyaskoyla sonuland.

159

. Ziya Kazc, slm Tarihi, XIII, 397398.

92

Bunun zerine psilanti, bin kiilik bir kuvvetle Ya ehrine girdi. Eflak ve Budandaki Trk kuvvetleri az olmalarna ramen psilantinin kuvvetlerini datmay baardlar (25 Ramazan 1236/26 Haziran 1821). Etniki Eteryann bakan olan psilanti, Avusturyaya snarak cann zor kurtard. ar, yaverini dm olduu bu gln durumdan tr ayplad. Ancak, Eflak ve Bodan isyan tam halledilmiken bu sefer de Mora Rumlar ba kaldrdlar.160

V. Mora syan

Ksa bir sre sonra Yunanistann bamszl ile neticelenecek olan Mora isyan iin, baarya kolayca ulama adna her trl zeminin olumas gerekiyordu. Bu baarnn en kestirme yolu ise, iin iine Avrupa devletlerini kartrmak ve onlarn menfaatleri dorultusunda hareket etmekten geiyordu. Zaten byle de oldu.

Hristiyan bat kamuoyunun, dindalar olan Yunanllara besledii sempati bu isyann neticesinde byk rol oynamtr. Hedefe ulamak iin papazlar, ky ky kasaba kasaba dolaarak halk isyana tevik ediyorlard. Bylece btn halk isyana itirak etti. Morada Patros Piskoposu olan Pol Germanos da Aleksandr psilantinin isyan hareketine paralel olarak isyan bayran amt. Bylece hal seferleri esnasnda Pier Lermitin stlendii rol stlenmi ve btn Rumlar Trklere kar savamaya armt.

Cevdet Paa Morann durumunu yle anlatr. Mora ve civar ehlisi hep Yunan el-asl olduklar halde burce bl hayli silahr palyekaryalar ve pek ok Srp dalar ve dar boazlar var idi. Ve her taraf deniz ile muhd olup Rumlarn gemicilikde meharetleri dahi msellem idi. Buralarda bulunan kalill-mikdr ehl-i slm ekya itlaf ettii takdirde artk bu memlikin hl-i aslyesine ercai kabil olamayacak idi. Ne areki o zaman stanbulun hli bu mesell dakikalar mtlaaya

160

. Karal,age., V, 112.

93

msaid deil idi. Zira zemm- devleti eline alm olan Hlet Efendi, mcerred ard- ahsyesiyle muteil idi.161

Rumlar asndan din ve mill bir karakter haline dnerek gelien Mora isyan 3 Recep 1236/6 Nisan 1821de patlak vermiti. Mslman halk ile askerler, kalelere snarak savunma yapmaya baladlar. Ancak beklenen yardm gelmeyince de kaleler birer birer silerin eline geti. siler, ele geirdikleri yerlerdeki Mslmanlar katlederek mallarn yamaladlar. Morann merkezi Tripoliede yamalamalardan nasibini ald.162

Karada bu olaylar yaanrken, denizlerde de Rum ticaret gemileri birer harp gemisi gibi alarak Trk filolarna gzda verip isyann tm adalara aksetmesini salyorlard. Olaylar bu ekilde cereyan edince Osmanl hkmeti kkl tedbirler almaya karar verdi.

VI. Osmanl Devletinin syanlara Mdahalesi

Gerek Eflak- Bodan, gerek Moradaki bu isyanlar stanbulda byk bir heyecan oluturmutu. syann kkeninde Etniki Eterya Cemiyetinin ve yelerinin byk rol olduunu anlayan Sultan II. Mahmud, Rumlara kar sert tedbirler ald. iten getikten sonra da olsa bu cemiyetin gerek niyeti ortaya knca Sultan Mahmud, ihanetten dolay anszn celallenip tm Rumlarn kltan geirilmesini emretti. Devletin ileri gelenleri ayana kapanarak cezas olmayanlarn affn dilediler. Neticede aratrma yaplarak suu tespit edilenlerin cezalandrlmasna karar verildi.163 Bu arada devlet hizmetinde bulunan Rum ileri gelenlerinin tamam grevlerinden azledildiler. Bylece Fenerli Rum Beylerinin itibar da sarslm oldu.164

161 162

. Cevdet Paa, Tarih, XI, 160161. . Bilgi iin bk. Kamil Paa, Tarih, III, 6364; Aksun, age., III, 158-161; Karal, age., V, 112-113. 163 . Karal, age., V, 113. 164 . Geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, XI, 160161; Kamil Paa, Tarih, III, 6364. * Mrr Tezkiresi: Osmanl topraklarnda seyahat etmek isteyen yerli ve yabanc herkes seyahat iin bir izin tezkiresi almak mecburiyetindeydi. XVI. Yzylda yol hkm denilen bu belge XIX, yzylda mrur tezkiresi adyla anlmtr. (Geni bilgi iin bk. Mbahat S. Ktkolu, Mrr Tezkiresi, DA., stanbul 2006, XXXII, 6061).

94

Mora isyannn etkisiyle devlet bir takm yeni tedbirlere mracaat etmitir. rnein XIX. Asrn ilk eyreine kadar Osmanl Devletinde kullanlmayan mrr tezkiresi* sistemi, 1821/1237 senesinde ortaya kmtr. Mslman klnda baz casuslarn yakalanmas bu uygulamay gerekli hale getirmiti. Bu uygulamaya gre stanbula, ister karadan ister denizden olsun giri-k yapanlar, bulunduklar yerin ilgili amirlerinden mrr (gei) belgesi almak zorundaydlar. Bu belgeler sk bir ekilde denetlendikten sonra giri klara izin veriliyordu.165

stanbul Patrii, gvendii Rusyann ie koyulduktan sonra kendilerini yalnz brakarak isyan tasvip etmediini grnce korkudan dehete kapld. Biztihi kendisi de Etniki Eteryann nfuzlu yelerinden olmasna ramen, bir aforoznme dzenleyerek Eterya yelerinin yapm olduklar yeminlerin btl olduunu, yelikten ekilmeyerek devlete kar isyana devam edenlerin lnet altnda kalacan ilan etti. Szde gayri samimi fakat zde doru olan bu aforoznmenin etkisi stanbul ve Rumelide gzkse de, Mora isyannn yatmasnda hibir tesiri olmad.

Bbl tarafndan kendisine hkmdr derecesinde imtiyazlar tannan ve nc defa stanbul Patrii olan Gregoriusun, Aratrmalar neticesinde Morallar ile haberletii ve onlar destekledii hulasa isyanda parma olduu kesinlik kazanmt. Bu yzden nce azledilerek ruhani sfattan tecrit edilmi, daha sonra da 19 Receb 1236/22 Nisan 1821 Pazar gn Patrikhnenin Orta kapsnda, ihanetini belgeleyen yafta boynuna aslarak resm elbiseleriyle idam edilmiti. Ayrca Devletin eitli yerlerinde, crmleri tespit edilen pek ok metropolit daha idam edilmitir.166

Aka Devlet-i Alyyeye, zmnen de kendi milletine ihanet ettiini belirten ve idam edilirken boynuna aslan yaftann bir ksm zetle yledir.

Rum Patriinin Yaftas:

165

. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Ziya Kazc, Osmanllarda htisb Messesesi, stanbul 1998, s. 111113. 166 . Karal, age., V, 113; Z. Kazc, slm Tarihi, XIII, 401.

95

Cmleye malum olduu vech ile her snf ve milletin zabit ve sz sahibi olanlarn fariza-i zimmetleri olduu vechle kendilerinin zikr-i nezret ve idaresinde olan efrad- nas- gece-gndz gzetip her bir ahval ve harektlarn anlamak ve hilaf- rza harekt- reddiyeden her neye vakf olur ise Devlet-i Alyyeye haber vermek vazife-i memuriyetlerinden olduu misillu patrikler dahi saye-i inayet vaye-i hazret-i pdiahde asude niin emn-u istirahat olan reaya zerine nasb olunmu zabit olup ibtida kendleri feraiz-i raiyet ve istikamet-i bizzat iltizam ve merkez-i rasti ve sadakatta sebat ve kyam etmek ve ol usul zre milletinin daima iyi ve fenasn bilerek ve her bar ahvallerini arayp sorarak ilerinde fenalk ve habasete meyl ve mutabaat edenleri anladkta nasihat kabul edenleri nush ve pend ve iktiza ederse ayinleri zre tedib ve terbiye etmek ve nasihat ve terbiye kabul etmeyip melanette srar edenleri vaktiyle haber vererek doruluu ifa ve ol vechle Devlet-i Alyye sayesinde nail olduu bunca imtiyazat ve inayatn olduka teekkrn eda eylemek fariza-i zimmet iken Rum Patrii olan habis, teden beri suret-i zahirede zhar- sadakat mesleini gstermi ise de bu defa millet beyninde baz kendy bilmez mfsidler baz vesavis-i eytaniyyeye ittibaan bir vakitten beri kurmu olduklar fesada beherhal hain-i mersumun ilmi lahk olmu idgnden kendisi hiyanet iktizasnca o misillu sade dil mfsidleri men ve zecr deil, belki kendisi pivay- fesad olmak suretiyle pes-i perde-i hafada aml-i hiyel ve desise cesaret ve az kald ki, btn milleti ve ilerinde bi-crm olan nice aceze ve biare reayay umumen kahr ve gazab- Zillullahiye duar etmek mertebesinde bir fezahat- cesimeye cret etmi olduu gerei gibi meydana ktndan cmleden ziyade kendisi mtenebbih olmayarak imdiye kadar vuku bulan fesad ve ikak ve insilab-i emniyet ve ihtill-i sayie sebeb-i mstakil olduundan ekya-i merkmenin bi avnihi Tel duar olacaklar kahr ve felakete hain-i mersum sebeb-i mstakil olarak gerek Devlet-i Alyye aleyhinde ve gerek zmnen kendi milleti hakknda ez-her cihet hyanet ve habaseti btn btn aa km ve ol vechle izale-i vcd-i habisul veda lazm gelmi olduundan hain-i mersm ibreten lis-sirin salb olunmutur (idam). 167

167

. Cevdet Paa, Tarih, XI, 266267.

96

Gregoriusun cesedi, gsndeki bu yafta ile gn stanbullulara tehir edildikten sonra denize atld. Yeni Patriin emri gereince, bu orta kap o tarihten sonra bir intikam duygusuyla kapatlmtr. Ayn yerde bir Trk devlet veya hkmet bakan aslncaya kadar da kapal tutulmasna karar verilmitir.

Gnmzde halen bu kapnn kapal tutulmas, olduka dndrcdr. Oysaki Osmanl hkmeti onu bir Ruhani Patrik lideri olarak idam etmemiti. nce azledildii iin sradan bir sulu gibi ihanetinin bedelini demitir. Bu da gsteriyor ki Osmanl Devleti, her halkarda Gayri Mslimlerin dinlerine saygl olmu ve onlar rencide etmemeye zen gstermitir.168

Ayrca Bbl, Fenerli Rum metropolitlerinden, ihtillin eleba olan bazlarn yakalatarak infaz etti. Edirne, Kayseri, Edremit ve Tarabya metropolitlerinin de isyanclarla ibirlii yapm olduklar tespit edildii iin idamna karar verilmiti. Bunun yannda ticaretle uraarak zenginleen ve isyanclara katk salayan baz Fenerli Rumlarda idam edilmiti.169

Pdiah ve Sadrzam, Rumlarn lehine yanl telkin vererek yanltan ve Tepedelenli Ali Paann isyan etmesine sebep olan Hlet Efendi de ilk etapta Konyaya srgn edildi. Bir mddet sonra da orada boularak ldrld. Bu srada Hurit Paa, Tepedelenli Ali Paay ldrerek kafasn stanbula gndermi olduundan, elindeki tm kuvvetlerle Mora zerine hareket etti.170

Byk devletlerarasnda gr ayrlklar olduu iin belli bir sre, Trklerle Rumlar ba baa arpmlard. Asrlardan beri frsat bekleyen Rusya, uygun zamann geldiini dnerek, szde Trklerin asp kestii Hristiyanlar kurtarmak iin, Kaynarca Antlamasna istinaden Bblden teminat istemiti (27 evval 1236/28 Temmuz 1821). stedii teminat alamaynca da stanbuldaki elisini geri arm ve byk devletlere, Osmanl ile arasnda kma ihtimali beliren harp sonrasnda nasl bir
168

. Bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, XI, 163; Kamil Paa, Tarih, III, 68; Turan, age., II, 589; M. Sreyya ahin, Fener Patrikhnesi ve Trkiye, stanbul 1980, s. 192-194. 169 . ztuna, Trkiye Tarihi, VI, 442. 170 . Bu konu ile ilgili geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, XII, 57; Kamil Paa, Tarih, III, 82.

97

tutum taknacaklarn sormutu. Bu soru zerine, ngiltere ve Avusturya, Rum silerine yardm etmenin ihtilal kurallarn tanmak anlamna geleceini Rusyaya bildirdiler. Zaten Rumlar da alenen tam bamszlk istediklerini ilan ediyorlard. Oysaki Rusya, ancak kendi himyesine bal bir Yunanistann varln kabul ediyordu. Hal byle olunca ar, isyanclarn tarafn tutmaktan vazgeerek Osmanl Devleti ile anlamaya karar verdi. Byk devletlerin Verona Kongresinde de (Ekim 1822) Yunanllarn lehine herhangi bir karar alnmad.

Avrupa kamuoyu, Avrupa devletlerinden farkl olarak Rum isyann mutlak surette destekliyordu. Nitekim Avrupa halk Morada patlak veren isyan,

Mslmanlkla Hristiyanln arpmas gibi alglyordu. Bu sebeple Avrupann byk ehirlerinde eitli cemiyetler kurularak Rum isyann desteklemeye baladlar. Pek ok rtbeli subay, destek iin gnll olarak Yunanistana katld. Napolyon ordusunda hizmet grm Albay Fabvier, Richard Church ve Lord Byron bunlardand.

siler 1822 ylnn ocak aynda Epidor civarnda szde bir meclis toplamak suretiyle Yunanistann bamszln ilan ettiler. Avrupada tahsil grm olan Mavrokordato adnda bir ahs szde hkmetin reisi oldu. psilanti, bu ahsa bir anayasa hazrlamas iin yardm etti. Sonuta be kiilik bir ynetim kurulu oluturuldu. Ancak bu ynetim, bir ekya reisi olan Kolokotronisin egomenyasndayd.

silerin Trklere kar baarlar arttka ete reisleri ile anayasa taraftarlar arasndaki geimsizlikte orantl olarak artt. Sonuta etelerin lideri olan Kolokotronis yakalanarak hapse attrld. Ancak silerin arasndaki ayrlk ve mcadele yine devam etti.

Osmanl hkmeti, isyann hakkndan gelmek iin her ne kadar urasa da bir trl muvaffak olamad. Bu baarszlkta, yenierilerin disiplinsizlii ve isteksiz olularnn pay bykt. Pdiah bir trl netice alamadn grnce, bu ii halletmesi

98

iin Msr Valisi Mehmet Ali Paadan yardm istemeye karar verdi. Bylece Mehmet Ali Paann isyanlara karmasyla Rum isyanlar farkl bir hal alm oldu.171

VII. Mehmet Ali Paann syanlara Mdahalesi

Msr valisinin Avrupa tarznda kurulmu hem ordusu hem de donanmas vard. Bu muntazam kuvvetler, Vehhab, Kbrs ve Girit isyanlarnn bastrlmasnda kendilerini kantlamlard.

Mehmet Ali Paa, Girit ve Mora valiliklerini yapaca yardma karlk olarak Pdiaha art kotu. Kendisine, isteinin yerine getirilecei vaat edilince olu brahim Paay Mora seferine gnderdi.

brahim Paa, Temmuz 1824te elli drt harp gemisi, on alt bin asker ve yz elli sahra topu tayan drt yz ticaret gemisi ile skenderiyeden hareket etti. Rodosta Osmanl filosuyla birletikten sonra k Giritte geirip ilkbaharda Moraya ulat. Hkmetin drt ylda yattramad isyan, brahim Paann dzenli kuvvetleri sayesinde ksa bir srede bastrld. Mora asilerden temizlendi. Misolonki teslim oldu (1827). Bylece Rum isyanlar hazin bir ekilde noktalanmasna noktaland ancak bu sefer de Avrupa devletleri olaya mdahale edince isyan tekrar farkl bir safhaya girdi.172

VIII. Avrupa Devletlerinin syanlara Mdahalesi

Yunan isyanlarna ilk karan ve nclk yapan devlet Rusyadr. 19 Rebilhir/1 Aralk 1825te len ar Aleksandrn yerine I. Nikola gemiti. Bu yeni ar, Yunan sileri iin sempati beslemekteydi. Dolaysyla Mehmet Ali Paann Yunan isyanna mdahalesini ho karlamamt. Zira Mehmet Ali Paann Mora ve Girite yerlemesi, Dou Akdenize hkmetmesi anlamna geliyordu. Bu durum ise Rusyann en hassas olduu bir konuydu.

171 172

. Daha geni bilgi iin bk. Z. Kazc, slm Tarihi, XIII, 397-411; Karal, age., V, 113-115. . Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, XII, 119-129; Karal, age., V, 115.

99

Rusya kendi karlar iin Trklerle harp yapaca hususunda Avusturyann desteini aldktan sonra Prut nehri boylarna asker ymaya balad. Bundan sonra da 7 aban 1241/17 Mart 1826da Bblye bir ltimatom gndererek, yrrlkte olan Bkre Muhedesinin yrtlmesi tarzndan honut olmadn ifade ederek itirazda bulundu.173 Osmanl hkmeti, Yunan isyannn yatmakta olduu kritik bir dnemete olduu iin itiraz kabul etti. Yaplan grmeler sonrasnda da Akkerman anlamas imzaland (5 Rebilevvel 1242/7 Ekim 1826).174

Bu anlama ile Srbistana bir anayasa verilmesi, Eflak ve Bodana, arn muvafakatiyle Rum beyleri yerine, Rumen beyleri tayin edilmesi, Osmanl limanlarnda Rus gemilerine baz ticaret haklar tannmas kararlatrlmt.175

ngiltere, Napolyonun yapm olduu harplerden sonra artk Osmanl Devletinin toprak btnln savunmaya balamt. Yunan isyanlar baladktan sonra da ngiltere dileri bakan Canning bu prensibe bal kalyordu. Ancak isyan ngiliz halk tarafndan desteklenmeye balaynca geri adm atarak Rum isyanclarn mcadelesini tanmt (Mart 1823). Bundan sonra siler yeni kurulacak olan Yunan devletini himaye etmesini ngiltereye teklif ettiyseler de ngiltere bu teklifi reddetti.

Mehmet Ali Paann mora seferi, ngilizlerin de keyfini bozmutu. nk gl bir ordunun Akdenize yerlemesi kendi karlar asndan kt sonular dourabilirdi. Dou Akdenizde, kuvvetli bir Msr Paas veya gl bir Rusya yerine zayf bir Osmanl Devletinin ya da kk bir Yunan devletinin var olmas elbette ki menfaatlerine daha uygundu. Bu zihniyete sahip olan ngilizler, Rusyann Yunan asileri lehine yapm olduu grme teklifini kabul ettiler.

173 174

. Kurat, Rusya Tarihi, Ankara 1948, s. 323324. . Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Kamil Paa, Tarih, III, 112113; Nihat Erim, Devletler Aras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara 1953, I, 263268; Alan Palmer, Osmanl mparatorluu Bir kn Yeni Tarihi, trc. Belks orak Dibudak, stanbul 1995, s. 156. 175 . Karal, age., V, 116.

100

Ruslar ve ngilizler, gya brahim Paann Morada yapt zulmlere bir son vermek iin Sen-Petterssburgda bir araya geldiler. Grmeler neticesinde SenPeterssburg Protokoln imzaladlar (7 Ramazan 1242/4 Nisan 1827).

Bu protokole gre: Yunanistan, Osmanlya vergi ile bal muhtar bir devlet haline getirilecek ve tm Trkler Yunanistandan karlacakt.

Bu protokol, Yunanistann bamszl yolunda atlan ilk ciddi admdr. Protokol, Fransa, Avusturya ve Prusyaya bildirildi. Avusturya ve Prusya, protokoln milliyetilik fikirlerini trmandrmaktan ve Rusyann menfaatlerine yaramaktan baka bir yarar getirmeyeceini grdkleri iin buna kar ktklarn beyan ettiler. Fransa ise iine gelmese de, 1815 ylnda kendisine kar kurulmu olan kutsal ittifak zayflatmak niyetiyle protokol kabul etti. Bunun zerine Londrada ngiltere, Rusya ve Fransa arasnda grmelere balanarak Londra Muhedesi imzaland (11 Zilhicce 1242/6 Temmuz 1827).

Osmanl devletini adeta yok sayan bu mtarekede, Osmanl Devletinden, SenPetersburg anlamasn kabul ederek asilerle bir mtareke yapmas ve bundan sonra da Yunan devletini onaylamas istenmekteydi. Eer Osmanl Devleti bunu kabule yanamazsa bu protokol imzalayan devlet Yunan silerine yardm etmekle birlikte gerekirse Osmanlya bask uygulayacaklarn belirtmilerdi.

Osmanl hkmeti, bu mtarekenin artlarn, i ilerine karma addederek reddetti. Bunun zerine bu devlet Akdenizdeki filolarna, Moray kuatmalarn emrettiler. Bu emir zerine mttefik filolar, Trk ve Msr donanmasnn bulunduu Navarini kuattlar.

ngiliz amirali Cardington, brahim Paaya ayn mtarekeyi teklif etti. O da Pdiahtan habersiz kabul edemeyeceini bildirince, mttefikler brahim Paaya bir ltimatom vererek, Trk ve Msr donanmalaryla askerlerinin Yunanistandan kmalarn istediler. ltimatom kale alnmaynca, mttefik filolar szde brahim Paaya gzda vermek iin ama gerekte de Trk sava gemilerini imha etmek

101

niyetiyle Navarine girdiler. Yaplan deniz muharebesinde, Osmanl ve Msra ait sava gemileri imha edildi (1 Cemziyelevvel 1243/20 Kasm 1827).176

Navarin deniz muharebesi, Trk kuvvetlerini Morada etkisiz duruma drd. Bu olay Avrupa halk, lgnca sevin gsterileriyle karladlar. ngiliz

parlamentosunda ise Navarin vakas felaket olay olarak isimlendirildi.

Osmanlnn Mslman halk arasnda ise bu olay bir hal sava olarak nitelendi. Osmanl hkmeti, ortada herhangi bir harp ilan olmad halde, donanmasn batran bu devletten tazminat ve tarziye istedi. Bu devletin stanbuldaki bykelileri, Navarin olaynn sorumluluunun Trk kaptanlarda olduuna dair beyanatta bulundular. Aklamalar kabul edilmeyince de stanbulu terk ettiler. Bylece, Osmanl Devleti ile Fransa, ngiltere ve Rusya arasnda siyas ilikiler kesilmi oldu. Fransa ve ngilterenin anlamas neticesinde Franszlar otuz bin kiilik bir kuvvetle Moray geici olarak igal ettiler. ngilizler de, brahim Paann kuvvetlerini Moradan Msra gndermek iin gemiler gnderdiler. Rusya ise Osmanl Devletinin topraklarna saldrd (Nisan 1828). Rusyann bu saldrsyla yeni bir Osmanl-Rus harbi balam oldu. (Bu harp, D Siyaset bal altnda ele alnmtr.) II. Mahmudu, Pertev Paa bata olmak zere gvendii adamlar, bu harbin Osmanlnn lehine sonulanacana ve Krmn geri alnabileceine inandrmlard. Bunun zerine Osmanl Devleti 6 Zilkade 1243/20 Mays 1828de Rusyaya harp ilan etti. Bu savan sonunda Edirneye kadar ilerleyen Ruslarla Edirne Antlamas imzalanmtr.177

C- MISIR VALS MEHMED AL PAANIN SYANI (18311840)

Osmanl Devleti, daha evvel bahsetmi olduumuz zere, Edirne Antlamasyla bamsz bir Yunan krallnn kurulmas ve Franszlarn Cezayiri igal etmesi hdiseleriyle urarken, daha henz bir yl ara ile kendisinden koparlan Mora ve

176

. Bu konuda geni bilgi iin bk. Kamil Paa, Tarih, III, 116117; Gkbilgin, Navarin, A., IX, 133 134; Danimend, Kronoloji, IV, 112. 177 . Bilgi iin bk. Kamil Paa, Tarih, III, 118-119; Karal, age., V, 118-119.

102

Cezayirin acsn ektii esnada, Msr Valisi olan Mehmed Ali Paann* isyan meselesi ortaya kmtr.

Bu isyann neticelerini gz nne alacak olursak, hakikaten devleti ok ypratan bir karakter arz ettiini grrz. lk nce bir i mesele gibi alglansa da gittike Mehmed Ali Paann glenmesi ve d devletlerin de ie karmasyla i mesele olmaktan kp, bir d problem haline dnmtr.

Memlk beylerinden Bardisi ve Elfi beylerin lm (18061807) Mehmed Alinin Msrdaki hkimiyetini ve nfzunu hzlca geniletmesini salamtr. Onun ngilizlere kar gstermi olduu baar zerine Bbl, 1806dan beri stanbulda rehin olarak bulunan olu brahimi, defterdarlk rtbesi vererek Msra gndermitir. Bununla birlikte Msrn sahil ksm da (skenderiye ve Reid) Mehmed Ali Paaya verilmiti. ngilizlerin Msr terkini mteakiben Mehmed Ali Paa, Msrda Uzun vadeli idar ve iktisadi kkl reformlara girimitir.178

* Mehmed Ali Paa: 1769/1183 veya 1770/1184 ylnda Yunanistann Kavala kasabasnda doan Mehmed Ali Paann ailesinin menei hakknda kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Baz tarihiler onun Arnavut kkenli olduunu ileri srerlerse de olu brahim Paa tarafndan yazlan bir beldede Mehmed Alinin babas brahim Aa ve dedesi Osman Aann bir kan davasndan dolay Konyadan Kavalaya g ettikleri beyan edilmitir. Her ne kadar, babas brahim Aay kk yata kaybederek amcas Tosun Aann himayesinde byd belirtilse de, brahim Aann lm tarihinin 1205/179091 olmas bu bilgiyi dorulamaz. Babasnn yannda ttn ticaretiyle uraan Mehmed Ali, 1787 ylnda askerlie intisap etmi ve vergilerini demeyen baz kyllere kar giritii atmada, henz ocuk yata olmasna ramen n plana karak dikkatleri zerine ekmitir. Ayn yl Kavala orbacsnn akrabasndan Emine adnda dul ve zengin bir kadnla izdiva yapmtr. Msr igal eden Franszlara kar hazrlanan kuvvetler arasnda Kavaladan yola kan 300 asker iinde yer alan Mehmed Alinin Msr topraklarna var tarihi 8 Mart 1801dir. Ayn yl Franszlara kar kazand baarlardan dolay Msr Valisi Mehmed Hsrev Paa tarafndan binbalk rtbesine ykseltilerek ksa zamanda Msrdaki Osmanl kuvvetlerinin temelini oluturan Arnavut birliklerinin ikinci kumandan olmutur. Mehmed Ali Paa Msrdaki muhalif gruplar birbirlerine drmek suretiyle, kargaa ve babozukluk ortamndan istifade ederek konumunu glendirmitir. Ksacas insan hayrete drrcesine, Memlkleri Osmanllara, muhalif memluklu gruplar birbirlerine, yeni vali Hurid Paay Memlklere ve son olarak ta Kahire halkn Hurit Paaya kar kkrtarak meydana gelen kargaadan yararlanmtr. eitli entrika ve siyasi manevralarla Msrn son valileri olan Hsrev, Tahir, Ali ve Hurid Paalar bertaraf ettikten sonra bir masal kahraman gibi, ulem, eraf ve Msr halknn desteini de alarak 3 Temmuz 1835 tarihinde Babli tarafndan valilie getirilmitir. Mehmed Ali Paann son yllar, Msrn uluslar aras bir sorun olmaktan kmasyla sknet iinde gemitir. 1846da stanbulu ve Kavalay ziyaret etmitir. 1848 ylnda akli melekesindeki zafiyetin artmas zerine hava deiimi iin Napoliye gnderilerek memleketin idaresi olu brahim Paaya verilmitir. Ancak hasta olan brahim Paa babasndan nce vefat etmitir (10 Kasm 1848). Bundan birka ay sonra da Mehmed Ali Paa, skenderiyede vefat etti (2 Austos 1849). Mehmed Ali, Kahire Kalesinde ina ettirmi olduu yeni caminin haziresine defnedildi. (Bu konuda geni bilgi iin bk. Muhammet Hanefi Kutluolu, Kavalal Mehmed Ali Paa, DA., Ankara 2002, XXV, 6265).

103

Franszlarn Msr terk etmelerinden sonra oradaki Memluk, Osmanl ve ngiliz kuvvetlerinin varl, Mehmed Ali Paann eitli igalcilere kar hem halkn hem de Pdiahn haklarnn savunucusu olarak alglanmasn salam ve bylece halkn istei zerine vali ilan edilmitir (14 Safer 1220/14 Mays 1805).179

yi bir siyaseti olan Kavalal Mehmed Ali Paa, Msrda idareyi ele aldktan sonra hzl bir ekilde imar, tarm, ticaret ve devlet idaresi sahalarnda atlm balatt. retim mekanizmasn deitirdii iin lkenin gelirinde art oldu. Bunun yannda harp ve ticaret gemileri yaptrarak Avrupaya renci gnderdi. Avrupadan da teknisyen ve uzman retmen getirtti.

eitli entrikalarla, Msrda rakipsiz kalan Mehmed Aliyi Osmanl hkmeti, 1220/1805 ylnda Hsrev, Tahir, Ali ve Hurit Paalar bertaraf etmeyi baard iin Msr Valiliine atamak mecburiyetinde kalmt.180 M. Ali Paa Msra vali olduu sralarda hem Avrupa devletleri hem de Osmanl devleti ok zor bir sreten getii iin Mehmed Ali Paaya kimse dokunmad. Meydan bo bulan ve her istediini yapan Mehmed Ali, ksa srede glendi. Gete olsa Osmanl hkmeti, onun Klemenlerden ok daha tehlikeli olduunu anlad. Ancak devlet, 1806 ylnda Rusya ile savaa balad iin mdahale edemedi.

Mehmed Ali Paa i bana geince Klemenlerle beraber, skenderiyeye kan ngilizlere byk zayiat verdirerek onlar pskrtmeyi baard (7 Muharrem 1222/17 Mart 1807). ngilizler, 11 Recep 1222/14 Eyll 1807de yaplan bir anlamadan sonra geri ekilmilerdi.

Mehmed Alinin bundan sonraki grevi, 1744den beri devam eden ve btn Arap yarmadas ile Iraka yaylan Vehhablere kar harekete gemek olmutur. Emeline ulamak iin Mehmed Ali, sinsice bir plan yaparak kendisinin de bulunduu

178 179

. Kutluolu, Kavalal Mehmed Ali Paa, DA., Ankara 2002, XXV, 63. . Shaw, age, II, 35. 180 . Altunda, Mehmed Ali Paa A., VII, 567.

104

bir ziyafet esnasnda, kendisine rakip olan 470 Klemen ileri gelenini ldrtt (1226/1811). Bylece, Klemen direniini kertmeyi baarm oldu. Uzun

mcadelelerden sonra olu brahim Paa sayesinde de Vehhb isyann bertaraf etmitir (1234/1819). ste bu seferlerdeki baarsndan dolay olu brahim Paaya dl olarak Habe ve Hicaz valilikleri verilmiti.181

Mehmed Ali Paa, Bblnin bir trl bastramad Hicazdaki Vehhab syann, 1812 ylnda oullar brahim ve Tosun Paa araclyla mutlak bir ekilde halletmitir. Bu durum M. Aliye slm dnyasnda byk bir itibar ve hret kazandrd. Bunun zerine Bblde onu dllendirerek Msra ilaveten Hicaz ve Habe valiliklerini verdi. Bundan sonra Sudana ynelen Mehmed Ali, 1822 senesinde buray tamamen ele geirdi. Bundan sonra artk mstakil bir Msr devleti kurma hayali iyice kuvvetlenmeye balad.182

Mehmed Ali Paa, yaradl itibariyle ahs karlar uruna koskoca Osmanl Devletini paralamakta bir saknca grmeyecek kadar her trl siyas habseti ilemeye yatkn bir kimseydi. Nitekim Msr Valilii gzn doyurmamt. Grit ile Suriyeyi de istiyordu. stelik olu iinde kaptan- deryalk rtbesini istemekteydi. Bylece gerek niyeti daha iyi anlalmaktadr. Zira olunun vastasyla Osmanl donanmasna hkmederken am, Halep ve Suriyeyi alarak Osmanlnn tahtna yaklam olacakt.

I) syann Sebepleri

Bir kere Mehmed Ali Paa Mora seferinden dolay bir milyon altn, otuz bin asker ve donanmasn kaybetmiti. Buna karlk eline hibir ey gememiti. Suriye valiliini istedii halde bu istei yerine getirilmedi. Ayrca Mehmed Aliye dman olan vezirlerin ve vekillerin Pdiah, vali hakknda tahrik ve tevik etmeleri, Mehmed Alinin Pdiahtan izinsiz anlama yapp Moray tahliye etmesi gibi mhim sebeplere baz ilave sebepler de eklenince, ister istemez Pdiah ile valisi birbirine dman kesildiler.
181 182

. Altunda, Mehmed Ali Paa A., VII, 560. . Bilgi iin bk. Kamil Paa, Tarih, III, 121122; Altunda, Mehmed Ali Paa, A., VII, 568569.

105

Navarinde, Mehmed Ali Paann gemileri Osmanl gemileriyle birlikte yaklnca, Bblye hi danma gerei duymadan Moradaki askerlerini geri ekmiti. Bu ve benzeri ekilde bana buyruk hareket etmesi Osmanl Devletinde, Msrn kendisimden kopmas ynnde endie oluturmutur.

Mehmed Ali Paa, Rus seferi esnasnda kendisi iin Anadolu, olu iin de Rumeli seraskerliini (ordu kumandanl) istemiti. Onun bu isteini Glip Paa isabetli bulup Bblye tavsiye etmiti. Ancak Glip Paann bu isteine mukabil Mehmed Alinin kadim dman olan Hsrev Paa, bu dnceye iddetle kar koymu ve Pdiah tarafndan reddini salamt. Buna fkelenen Mehmed Ali Paa Rus harbinde yirmi be bin kese para yardmnda bulunmakla birlikte vaad ettii on iki bin kiilik askeri gndermemiti. Tm bu olaylar Msr Valisi ile Pdiahn arasnn iyice almasna sebep olmutu.

Aslna baklacak olursa Mehmed Ali Paa, 1811/1226dan beri Suriyeyi almak istiyordu. 18301831 yln bu i iin uygun grd. Zira bu esnada Avrupa 1830 ihtilali ile urayordu. Osmanl Devletinin maliyesi bozuk olmakla birlikte Yenieri Oca kaldrlmt. Yeni kurulan Mansre askerleri Yunan isyan ve Rus harbinde zayflam, donanma da Navarinde yaklmt. Hulsa Mehmed Alinin plan iin her adan artlar en elverili bir zamandayd.

Mehmed Ali Paa tehlikesini hisseden devlet, bu nedenle Mehmed Alinin fiilen engellenmesi iin harekete geti. Bu i iin bir tedbir olarak Mehmed Selim Srr Paa am Valiliine tayin edilmi ve Msr zerine bir baskn hareketi yapmakla memur olmutu. Mehmed Ali Paa bu durumu stanbuldaki ajanlar araclyla rendi. Bu srada Msr Paasnn yirmi-otuz bin nizm askeri ile on be-yirmi harp gemisi vard.

Cezzar Ahmed Paadan sonra Sayda (Filistin ve Lbnan) valisi olan Abdullah Paann, Msrdan kap Akkaya snan be-alt bin fellh (ifti) geri vermemitir. Bu fellhlar M. Ali Paa, byk bayndrlk ileri iin firavunlar devrindeki gibi altryordu. M. Ali Paa, Filistine kaan bu fellhlarn idesini istedi. Akka valisi

106

Abdullah Paa, Msrn da Filistinin de ayn devletin eyaletleri olduunu, pdiahn tebeasnn, devletin istedii yerine yerleebileceini bildirerek M. Alinin talebini reddetti. Bunun zerine M. Alinin 43 yandaki byk olu vezir brahim Paa, 10 Ekim 1831de otuz bin kiilik bir ordu ve yirmi harp gemisinden oluan bir filo ile Filistin zerine harekete geti. Bylece Msr isyannn ilk safhas balam oldu. brahim Paa, btn Filistini savasz igal etti. Abdullah Paa, iki binden az askeriyle Filistinin kuzeyinde Akdeniz kysnda bulunan Akkaya ekildi. brahim Paa, Napolyonun alamad bu kaleyi 6 ay, 11 gn muhsara ettikten sonra 27 Mays 1832de ehre girdi. 15 Haziranda ise am igal etti.183 Bu arada amda bir isyan tazyiklemeye balad. Yenierilerden yana taraf olan am halk, Askir-i Mansre ordusu iin alnan vergiye bir tepki hareketi balatarak Selim Srr Paay katlettiler.184 Sulu durumuna den am ahalisi Mehmed Ali Paaya snd. Bunun zerine devlet, Mehmed Ali ile Akka valisine nasihat iin arac memurlar gnderdi ise de bir netice alnamayaca anlalmas zerine asker toplama hazrlklarna balanld. Mehmed Ali Paa, karlan fermanla si ilan edildi. Edirne valisi Aa Hseyin Paa, Serdr- Ekremlie tayin edildi.

Mehmed Ali Paa bu baarlarn, asker ve ekonomik alanda yapm olduu atlmlara borluydu. Nitekim tarm ve sulama yntemlerini gelitirmek iin yurtdndan tarm uzmanlar getirtmitir. Pamuk, eker, pirin ve ivit gibi belli bal tarm rnlerinin tantmyla ihracat pay artrlm ve elde edilen yeni kaynaklar, modern silah ve eitimli uzman almnda kullanlmtr. Hastane ve kliniklerin

kurulmas, karantina sisteminin uygulanmas, Franszlarn gzetiminde yerli doktor yetitirmeye ynelik olarak tp okullarnn kurulmas lkenin standardn iyice ykseltmitir. Yeni fabrikalarn kurulmasyla halka i ve istihdam salanmtr.185 Mehmed Alinin bu baarlar, beraberinde kendisine halk desteini getirmi ve bylece politik gc iyice artm oldu.

183 184

. ztuna, II. Mahmud, s. 102. . Geni bilgi iin bk. Ltfi, Tarih, III, 202-210; Aksun, age., III, 217. 185 . Daha geni bilgi iin bk. Shaw, age., II, 35-38; Karal, age., V, 126-128.

107

Mehmed Ali Paa, bu sralarda gerek Avrupa devletlerinin iinde bulunduklar kiriz gerekse Osmanl Devletinin Cezayir, Yunanistan ve Ruslarla olan mcadelesi nedeniyle oluan uygun ortam deerlendirmeye koyuldu. Grnte Abdullah Paay cezalandrmak iin, ancak gerekte Suriyeyi igal etmek maksadyla ordu ve donanmasn hazrlayp 7 Cemziyelevvel 1247/14 Ekim 1831de Suriye zerine hareket emrini verdi. Olu brahim Paann komutasnda olan ordu, yirmi drt bin asker, yirmi sava gemisi ve on yedi nakliye gemisinden mteekkildi. 2 Cemzilyelhir 1247/8 Kasm 1831de Yafaya ulaan donanma, kaleyi hemen teslim ald. Karadan gelen ordu da Filistinin tamamn ksa srede ele geirmitir. brahim Paa Yafada bulunan krk yedi tane topa el koyarak gzel bir ganimet elde etti. Hi zayiat vermemekle, gcn daha da artrd. Daha sonra Napolyon Bonapartn takip ettii yoldan Akkaya ulat (20 Cemziyelhir 1247/26 Kasm 1831). 27 Kasmda da Akka Kalesini hem denizden hem de karadan ablukaya ald. brahim Paa, bir taraftan Suriyenin ehirlerini kuatrken bir taraftan da blgedeki yerli halkn (Hristiyanlarn ve Yahudilerin) sempatisini kazanabilmek iin onlara iyi davranp geni haklar veriyordu. Nitekim Kuds ziyarete gelenleri vergiden muaf tutmutu. Bylelikle ierden gelebilecek tepkileri azaltrken Avrupann da sempatisini kazanmaya alyordu. Manastr ve kiliselere ait eya ve hayvanlarn angarya (cret demeden zorla yaptrlan i) olarak kullanlmamas emrederek halka kar adlet ve merhametle muamele edilmesini salyordu.

Muhasara altna alnm olan Akka Kalesinin dmesi hite kolay deildi. nk Napolyona kar baarl bir ekilde kendini savunmu olan kale, eskiye nazaran artk ok daha tahkim edilmiti. Kale muhafzlar, Avrupal baz mhendis ve subaylar tarafndan idare edilen alt bin kadar seme askerden mteekkildi. Alt ay kadar mukavemet gsteren Abdullah Paa, artk kurtuluu iin bir are kalmadn anlaynca harabeye dnen ehri 26 Zilhicce 1247/27 Mays 1832de teslim etmeye mecbur kald.186

186

. Geni bilgi iin bk. Altunda, age., s. 5360.

108

Mehmed Alinin bu uygulamalarna baktmzda, Nasl oldu da bu kadar g kazand? sorusunun cevabn daha iyi anlayabiliriz. karlarn elde edebilme uruna her trl fedakrlk ve hogry uygulamaktan geri kalmamtr. Hedefi, ahs ihtiraslarna hizmet etmekti. nk bu uurda belli bir sre Osmanl Devletini basamak olarak kullanm daha sonra da Osmanlnn zayf bir nn frsat bilerek planlarn uygulamaya koymutu. Amac, mensubu olduu devlete hizmet etmek deil, ahs menfaatleri uruna belli bir gce ulancaya kadar iyi gzkp, glendikten sonra da ihanet etmekti. Nitekim byle de oldu. Zira bu uurda baarl olup zaman zaman devlete hizmeti grlse bile bu durum onun masumluunu gerektirmez.

Osmanl Devleti, Mehmed Ali Paann giritii Suriyeyi igal etmeye ynelik hareketi zerine onu si ilan etmiti. eyhl-slmden verilen fetv-y erfe ki bil cmle mazl eyhl-islmlar ile sudr-i ulem ve mehr ders hcelerinin imzalaryla dahi tevsk ve tasdk olunmudur-, ann mcib-i erfi zere Mehmed Ali Paa ile avanesinin tedmri zmnnda Edirne Valisi Aa Hseyin Paa serdr- Ekrem ve Msr valisi nasb olunup maiyyetine tertb olunan otuz bin kadar askir-i muntazama ve gayri muntazama ile izm klnd.187 Bylece Msr, Girit ve Habe Valisi tayin edilen Aa Hseyin Paa komutasnda bir ordu Halepe gnderildi. Bunun zerine kuzeye doru hareket eden brahim Paa 16 Muharrem 1248/15 Haziran 1832de am igal etti. Msr ordusu, Gazze, Yafa, Kuds, Hayfa ve Sayda ehirlerini de ele geirdi.

Aa Hseyin Paa, 17 Zilkade 1247/18 Nisan 1832de stanbuldan yola kt. Konyaya ulanca bir ksm birlikleri nden sevk etti. Bu nc birlikleri, brahim Paa Hms civarnda yendi (9 Safer 1248/8 Temmuz 1832). Bu bozgun, geriden gelmekte olan ordunun moralinin bozulmasna sebep oldu. Hseyin Paa nce Halepe sonra skenderuna ulat. ki ordu Belende kar karya geldi ve yaplan savata Osmanl Ordusu feci bir malubiyete urad. Bu olay zerine Aa Hseyin Paa azledildi. Onun yerine Arnavutluk slah ile uraan Vezir-i zam Reid Mehmed Paa getirilerek, birlikler tekrar brahim Paann zerine sevk edildi.188

187 188

. M. Nuri Paa, Netayicl-Vukut, IV, 89. . Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Ltfi Paa, Tarih, IV, 319; Mustafa Nuri Paa, NetayiclVukut, IV, 8593; Danimend, Kronoloji, IV, 118; Aksun, age., III, 217-218.

109

Bu galibiyetle nnde hibir engel kalmayan brahim Paa, Adanaya kadar ilerleyip Urfa ve Mara taraflarn ele geirdi. Bylece Anadolunun Gneydousunu kontrol altna alm oldu. Daha sonra Toroslar aarak 27 Cemziyelhir 1248/21 Kasm 1832de Konyaya ulat. Her nedense Anadolu halk bu olaylara Valiler aras rekabet gibi bakarak pek aldr etmemekteydi. Aa Hseyin Paann malup olduunu renen Sultan Mahmudun huzuru kam olduu iin Vezir-i zamn bir an evvel harekete gemesini istiyordu. Bu nedenle vezir Mehmed Paa, komutasndaki altm bin kiilik bir ordu ile kar, k ve souk demeden Konya nne varmtr.189

28 Receb 1248/21 Aralk 1832de Konya Ovasnda yaplan savata brahim Paann ordusu dalmak zere iken, kar ya altnda ve puslu bir havada Sadrzam Reid Mehmed Paann, kendi svarileri zannedip yanllkla Msrl svarilerin arasna girmesi sonucunda esir dmesi, savan kaderini deitirdi. Osmanl ordusu Sadrzamn esir dtn renince Muharebe meydanndan ekildi. Bylece Osmanl ordusu kazanmak zere olduu harbi kaybetti. Bu galibiyetle Mehmed Alinin nndeki son engel kalkm ve artk ona stanbulun yolu almtr.

Bu harpten sonra Mehmed Ali Paa, Anadoluda byk bir propaganda faaliyetine koyuldu. eitli vilayetlerden kendisine katlm ynndeki temayl haberlerinin yaylmas, onun bu uurda netice aldnn gstergesidir. Anadolunun eitli ehirlerindeki ileri gelenlere mektuplar yazarak onlar kazanmaya alan brahim Paa, bir taraftan da Sultan II. Mahmudun takibatndan kaan yenierileri de kendi saflarna katmay dnyordu. Bylece hkmete muhalif olan tm gruplar kullanarak etkisini daha da artryordu. Nitekim Halepte Hac Bektai Velinin trbesinde kurbanlar kesilerek Bektai ocaklar alm ve eski dzenin geri geldii ilan edilmeye balanmt.190

Mehmed Ali Paann ordusu 28 aban 1248/20 Ocak 1833te Konyadan hareket ederek Ktahyaya ulat. Artk tehlikenin stanbul nlerine kadar yaklamas ve
189 190

. Ltfi Paa, Tarih, IV, 2224; M. Nuri Paa, Netayicl-Vukut, IV, 8990. . Bilgi iin bk. Kamil Paa, Tarih, 121134; Altunda, age., s. 6567.

110

Mehmed Alinin umulmadk bu baarlar, onun bu andan itibaren byk devletlerin oda haline gelmesine sebep oldu. Bylece byk devletlerin ie el atmasyla, Mehmed Ali meselesi dhili bir sorun olmaktan kp uluslararas bir sorun haline dnm oldu.

brahim Paa Ktahyadan ileri gememitir. Bylelikle, Bblnin bir veziriymi gibi davranarak halk kukulandrmamak istemiti. Bu sralarda iyice ypranm ve gsz dm olan Osmanl Devleti, uluslararas denge siyasetine tutunarak ayakta kalmaya yneldi. Bundan sonras gelimeler, birinci blm D Siyaset bal altnda Osmanl-Rus likileri ve Hnkr skelesi Antlamas alt bal ile ele alnmtr.

II. syann kinci Safhas ve Nizip Sava (1839)

Ktahya Muhedesi, Msr gailesinin sadece ilk safhasn sona erdirmitir. Bu muhede ne Sultan II. Mahmudu, ne de Mehmet Ali Paay memnun etmiti. Pdiah, bu antlama ile valisine haddinden fazla taviz verdiini dolaysyla itibarnn zedelendiini dnyordu. Mehmed Ali Paa ise, kazand baarlara kar daha fazla imknlara sahip olmas gerektiini, ancak buna Batl Devletlerin mni olduunu, dolaysyla kendisine hakszlk yapldn dnyordu. Bu sebeplerden tr her iki tarafta, gerekli hazrlklar yaparak harekete gemek iin frsat kollamaya balad.

Bunun yannda ngiltere, Rusyann Hnkr skelesi Antlamasyla elde etmi olduu imknlardan rahatszlk duyuyor ve gerektiinde fiili bir mdahalede bulunmak iin bahaneler aryordu. Bu amacnn bir paras olarak Suriye halkn isyana tevik ederek, iki halk deta birbirlerine can dman yapmt.191

Pdiah iin Mehmed Ali, vcudu er ya da ge ortadan kaldrlmas gereken si bir valiydi. Bu dncesinin ne kadar kati olduunu, bir gn stanbulun ve mparatorluun mukadderat ile ilgili olarak kendisiyle hasbihl edenlere:

191

. Bilgi iin bk. Kamil Paa, Tarih, III, 163165.

111

mparatorluun ve stanbulun ne nemi var? Mehmed Alinin ban getirecek olana mparatorluu da, stanbulu da balamaya hazrm. eklinde sylemi olduu bu szden anlyoruz.

Mehmed Alinin, Pdiah hakkndaki dncesi ise, ngiliz elisine sylemi olduu u szlerden aka ortaya kmaktadr.

una kesin olarak inanyorum ki, Pdiah yaknda tahttan indirilecek ve olu onun yerine getirilecektir. Byle bir durumda yeni Pdiahn vsiliini yapmak iin benim veya olum brahimin Osmanl halk tarafndan arlma ihtimalini uzak grmyorum.192

Gerek u ki, her iki tarafn karlkl silahl mcadelesi hem Osmanly hem de Msr asker ve ekonomik adan ok ypratmt. O sralarda Hafz Mehmed Paann ordusunda mavir zabit olarak grev yapan Moltke, bu durumu Trkiye Mektuplar adl eserinde yle anlatmaktadr:

Kimyada nasl iki madde birbirlerini tamamiyle ntrletirirse Trkiyenin btn kuvvetlerini Msr, Msrn brtn kuvvetlerini de Trkiye yok etmi ve her iki devlet de hrice kar tamamyla mahvolmutu. Tuna, umnu, stanbul mdafaaszd. skenderiye ve Kahireyi sakatlar muhafaza ediyordu. Buna kar Krdistan ve Suriyenin bir kesinde iki muazzam ordu, tepeden trnaa silahl, birbirine kar cephe alm duruyordu. Yedi senede burada en az 50 bin asker toplanm ve gmlmt. Karlnda bir ey kazanlmadan 100 milyon sarf edilmi, btn vilyetlerin mahsul yenilmiti. Bunlar sadece kar taraf ayn israf yapyor diye yaplmt.193

ki taraf arasnda ilk anlamazlk, Msrn Bblye gnderecei vergi meselesi ile su yzne kt. Mehmed Ali Paa, kendisine braklan yerlere karlk olarak stanbula 32000 kese gibi cz-i bir miktarda vergi gndermek istedi. Bu miktar ise,

192 193

. Karal, age., V, 139. . Moltke, age., s. 298.

112

sadece Msrdan elde ettii gelirin onda birinden daha azd. Ancak, Osmanl hkmeti bu paraya itiraz ettiyse de daha fazlasn almaya muvaffak olamad.

13 Muharrem 1250/22 Mays 1834 ylna gelindiinde ise, Lbnanda Mehmed Ali Paann idaresinden memnun olmayanlar ayaklandlar. Hliyle Sultan II. Mahmud, bu ayaklanmaya destek verdi. Bu gelimeler zerine her iki tarafta, snr blgesine askeri ynak yapmaya balad.

Bunun hricinde Mehmed Alinin olu brahim Paa, Yavuz Sultan Selim tarafndan, dnemin Memluk Sultanlar idaresi altnda olduu esnada, Abbaslerden alnp stanbula getirilen halifelii tekrar Kahireye gtrmenin planlarn yapyordu.

Gitgide gerginliin artmas zerine Mehmed Ali Paa, bamszln ilan etmeye karar vererek durumu Msrdaki konsolosluklara resmen bildirdi (Mays 1838). Ancak onun bu talebi, Msrda konsolos bulunduran devletlerce reddedildi. Bundan baka brahim Paann, sorumsuzca hareket etmesi ve Suriye ile Lbnandaki Mslman halka ar vergiler yklemesi, Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda eitlik prensibini yrrle koymas vb. sebeplerden dolay, git gide durum Mehmed Ali Paann aleyhine dnmeye balad. Zaten her trl hazrlklarn srdren Bbl, harekete gemek iin bir frsat kolluyordu.194

Osmanl Devleti, Mehmed Ali Paaya kar yapaca bir harektta ngilterenin, kendi yannda olmasn istiyordu. nk Msrdaki menfaatleri bunu gerektirmekteydi. Ancak ngilizler, Osmanlnn iinde bulunduu zor artlar frsat bilerek, bu durumu menfaatleri dorultusunda kullandlar. 1836 senesinin ortalarnda ngiliz Hariciyesi, mzkerelere balamas iin stanbuldaki elisi Ponsonbyye talimat vermiti. Uzun sren grmelerden sonra 25 Cumziyelevvel 1254/16 Austos 1838de Hriciye Nzr Reid Paa ile ngilterenin stanbul elisi Ponsonby tarafndan Osmanlngiliz Muhedesi ad ile Reid Paann Balta Limanndaki yalsnda bir anlama imzaland.

194

. Karal, age., V, 139-140.

113

Bu muhede 19 Receb 1254/8 Ekim 1838de Kralie Victoria, bir ay sonra da Sultan II. Mahmud tarafndan tasdik olunmutu. zetle bu anlamada: ngiliz tccarlarn getirmi olduu her eit maldan, gmrklerde sadece %3 vergi alnacakt.195

Bu anlama ile Osmanl tccar ve imalatsnn baz stnlkleri kaybolduu iin, yerli sanayi Avrupa ile rekabet edemez hale gelmiti. Yabanc tccarlarn lke iinde tamamen serbeste dolaabilmeleri zaten sknt iinde olan Osmanl ekonomisinin daha da ktye gitmesine sebep olmutu. Ksacas Osmanl Devleti, ngilterenin diplomatik yardmn kazanma uruna bu ticaret antlamasn imzalayarak ngiliz tccarlarna geni imtiyazlar vermi ve karlnda da zaten sknt iinde olan halknn iyice huzurunu iyice bozmutu.

Mehmed Ali, etrafndaki emberin gittike daralmakta olduunu grnce rlmekte olan bu emberden kmak midiyle idaresindeki yerlerin babadan evlada gemek zere valiliini istedi. Bbl Msr, Akka ve Trablusam iin muvafakat verdi. Ancak bununla yetinmeyen Mehmed Ali Paa, Suriye ve Adanann iadesini istedi. Ayrca her yl Bblye gndermekte olduu vergiyi kesmekle beraber bamszln da ilan etti.

Bunun zerine Sultan II. Mahmud, Rusyann da grn aldktan sonra Mehmed Ali Paaya kar sava ilan etti (6 Safer 1255/21 Nisan 1839). Savan bahanesi ise, bu sralarda Frat civarnda bulunan Krtlerin Trklere kar isyan etmeleri ve Lbnandaki Mslman halkn, Msr kuvvetlerine kar son birka yldr var olan geriliminin trmanmas oldu.196

Her iki tarafta, bu sava iin karlkl olarak ciddi bir ekilde hazrlk yapyordu. brahim Paa, Toros geitlerini kontrol altna almasnn yannda, Halebe de 80 bin

195

. Bu muahede ile ilgili geni bilgi iin bk. Mbahat S. Ktkolu, Osmanlngiliz ktisadi Mnasebetleri (15801838), Ankara 1974, I, 92110. 196 . Bilgi iin bk. Karal, age., V, 139-140.

114

civarnda asker ymt. Buna ilave olarak babas, Msrda 50 bin kiilik bir ordu ve donanma daha hazrlamaya koyulmutu.

Pdiah, erkez Hafz Mehmed Paa komutasnda otuz bin yaya, be bin svari ve bin topudan mteekkil bir orduyu brahim paa zerine gnderdi. Osmanl ordusunda, drt yldr lkenin hizmetinde bulunmakta olan Moltke ile birlikte Mhlbach ve Laue gibi Prusya ordusundan yetimi olan gen kurmay subaylar da vard. Birecikte bulunan Hafz Mehmed Paann kuvvetleri 6 Safer 1255/21 Nisan 1839da Frat geip 3 Maysta Nizipe ulatlar. brahim Paa ise kararghn Halepte kurdu. Nihayet, 24 Haziranda Nizipte kar karya gelen iki ordu, asker ve tehizat bakmndan hemen hemen ayn idi. Msrllarn says krk bin civarnda olup, top says her iki orduda yz altmar idi. Hfz Mehmed Paa, Cesur olmakla birlikte daha nce dzenli bir meydan muharebesi yapmad iin tecrbesizdi. brahim Paa ise elli yana gelmi ve her trl savalarda tecrbe kazanmt.

Moltke, her iki ordunun vaziyeti hakknda u bilgilere yer vermitir. Hkmet Kk Asyada asker kuvvet bulunduruyordu ki bunlarn mecmuu 70.000 kii idi (Ben sahiden toplanm olan kuvvetlerden bahsediyorum. nk nazar say ok daha byk). Bu kuvvetlerin yarsndan ou hemen toplanm askerler arasndan yetitirlmi ve kendilerine arabuk biraz Avrupa sava usulleri retilmi olan redifler ve iltimasla seilmi, kendi mevkilerinde olanlarn bilmeleri gereken eylerden hibirini bilmeyen subaylardan mrekkepti. lm nisbeti okadar korkuntuki burada bulunduumuz mddet iinde piyadenin yarsn gmmtk btn bunlarn yerini doldurmak imdi hemen hemen tamamiyle Krdistana ykleniyordu. Kylerdeki halk dalara kayordu. Pelerinden kpekler saldrarak kovalanyorlard. Tutulanlar ou zaman ocuklar ve sakatlar, uzun iplere sralama balanm ve elleri bal olarak getiriliyorlard. Subaylarn dillerini bile anlamayan bu askerler daim olarak esir muamelesi grmek zorunda idiler. Her alay kararghnn etrafn sk karakol hatlar saryordu fakat ok defa bizzat nbetiler kayordu. Her kaak iin 20, sonralar 100 glden veriliyordu. Fakat bu da kamay nleyemiyordu. 50 askerin birden, atlar ve silahlar ile n karakollardan katklar oldu. Askerin maa iyi idi. Elbisesi mkemmel, yiyecei boldu. Ve kendilerine tatllkla muamele ediliyordu. Fakat hibir krt iki seneden fazla

115

dayanamyordu. Hastaneye gidiyor, lyor veya kayordu. Ordunun te ikisinin bu haline ilave olarak muktedir subaylarn yokluunu da sylemek lzmdr. Bu sebeple byle askerlerle hibir savan yaplamyacana inanmak lazm. Ama brahim Paa ordusu iin de, ancak Trklerle mukayese edildii zaman, daha iyidir denebilir. Bu ordu da geen yl Drzlerle savata korkun zayiat verdi. Byk bir ksm yeni askerlerden mteekkildi ve sayca da ok daha azd. brahim Paa sonra, sava iin, btn Suriyede ne varsa hepsini toplad. Hatt Adanadaki kuvvetlerini ekmesine de msaade edildi. Btn bunlara ramen ordusu, yalnz Hafz Paann ordusundan 10.000 kii fazla idi. Osmanl Devletinin Asyadaki kuvvetleri, eer birlemi olsalard, ondan hemen hemen bir misli stn olurdu. brahimin ktalar Trklerden daha stn manevra kabiliyetine haizdi. Toplar daha oktu ve daha iyi kullanlyordu. Fakat ordunun mneviyat Hafz Paann kuvvetlerininkinden daha dzgn deldi. Trk ordusunda muazzam paralar sarfedildii halde Msr ordusunda yokluk hkm sryordu. Msr askerinin gnlk yiyecei bizimkinin te birini zor buluyordu. Askerler adrsz konaklyorlard ve tam on sekiz aylk cretlerini alamamlard. ae ok zorlukla salanyordu ve btn Suriye, bilhassa byk ehirler halk, isyan iin bir iaret bekliyordu.197

Bir Cuma gn Prusyal kurmay subaylar, Osmanl ordusu Msrllar yenecek bir konumda bulunduundan, hemen muharebeye giriilmesi gerektiini bakomutan Hfz Mehmed Paaya ilettiler. Ancak orduda bulunan ulem, Cuma gn harp yaplmasnn eran caiz olmadn ileri srerek bu fikri engellediler. Ertesi gn Prusyal mavirlerin gece baskn yapma teklifine de ulem, Pdiah Askerlerinin nna haydut gibi gece baskn yapmann yakmayacan ifade ederek kar ktlar. Bu esnada Msr ordusu, mevki ve durumunu deitirerek Osmanl ordusunu kanatlardan kuatmaya balad. Bunun zerine Motke, Hfz Mehmed Paaya Birecike doru geri ekilmeyi ve bu ekilde kuatmadan kurtulmay teklif etti. Ancak Paa, her ne sebep olursa olsun geri ekilmenin bir erefsizlik olduunu syleyerek yerinden kmldamad.

197

. Moltke, age., s. 299-300.

116

Nihayet 11 Reblhir 1255/24 Haziran 1839de brahim Paann ordusu hcuma geti. Osmanl Ordusu, liyakatli olmayan kiilerin grlerine gre hareket etmekten ekinmedi. Ayrca Msr Ordusuna kyasla daha az eitimli ve tecrbesiz askerlerden mteekkil idi. te bu vb. sebeplerden dolay Osmanl ordusu, birka saat iinde byk bir hezimete urad. Osmanl ordusunun btn arlklar, Msr ordusunun ganimeti oldu. Bu savata len bin Msr askerine karlk Osmanl ordusu, drt bin l ile on iki bin esir vermitir. Hulasa, harp meydannda binlerce l, on binlerce esir ve yz altm para top brakld. Bylece bir kere daha brahim Paa kuvvetlerine Anadolunun kaplar ve stanbulun yolu alm oldu. Sultan II. Mahmudu bu yeni felaketi renmekten sadece bir ey kurtarabilirdi. lm ve bu da gerek oldu.198

198

. Geni bilgi iin bk. Ahmed At, Tarih-i At, stanbul 1291, II, 214-215; Kamil Paa, Tarih, III, 172175; Moltke, age., s. 295-314; Aksun, age., III, 228-229; Karal, age., V, 141-142; Danimend, Kronoloji, IV, 120; Altunda, brahim Paa A., V/II, 900-906; ad geen mellif Mehmed Ali Paa, A., VII, 567-576.

117

NC BLM

SULTAN II. MAHMUDUN REFORMLARI

118

Tm Pdiahlar gibi ayn eitim ve retim terbiyesini alan II. Mahmud, Allah sevgisi ve Allah korkusu olan inanl, sorumluluunun bilincinde ve bir gn, halk iin mutlaka Allaha hesap vereceinin bilincinde olan bir sultand.

Zamanna tekabl eden tm olumsuzluklar onda, kkl bir slahat yapma duygu ve dncesinin domasna sebep olmutur. zellikle amcas III. Selimden Osmanl Devletinin iinde bulunduu kt durumu ve devleti yklmaktan kurtarmak iin yaplmas gereken slahatlarn hem yapsn hem de karakterini renmitir. Geri bu uurda, kendinden nce gelmi-gemi olan Pdiah ve vezirlerin, hulasa nice devlet adamlarnn, devletin muhafazakr kuvvetleri karsnda hayatlarn kaybettiklerini biliyordu. Ancak tm bunlara ramen devletin bekas iin baka hibir kar yol olmadndan, geni apl bir yenilik almasna koyulmutu.

Islahat almalar, XVIII. yy. da Lale devrinden itibaren balad iin II. Mahmudun dncelerinin yeni olmadn syleyebiliriz. Onun programnda, XVIII. yy.n sonlar ile XIX. yy.n balarnda, III. Selimin Nizm- Cedid ad altnda yapmaya alt slahatlar ok nemli bir paya sahiptir.

II. Mahmud devrine kadar Osmanl Devleti, kaplarn tedricen bat dnyasna amt. Ancak ulem snf, asker ocaklar ve devlet kurumlar arasnda bunu benimseyenler ok azd. Halk ise nn gremeyecek derecede bilgisiz olduu iin, nasl bir tavr sergileyeceine karar veremiyordu. Bazen yenilikilerin tarafn, bazen de muhafazakrlarn tarafn tutuyorlard. Byle bir ortamda Pdiahn ii ok zor olduu iin yenilikleri uygulama uruna ksmen de olsa g kullanmak zorunda kalyordu. Bu durum ise eitli suiistimallerle halk nezdinde itibarnn dmesine sebep oluyordu.

Bu yeniliklerin menei olan batya baktmzda, Osmanl toplumunun tam tersi bir durumla karlayoruz. nk orada halk bu yenilikler uruna yneticilerle mcadele ierisindeydi. Halk, hkmdrlara kar ayaklanarak baz kazanmlar elde etmitir. Nitekim iki taraf birbirlerine kar, eitli durumlarn dzenleyen mukaveleler imzalyorlard. Bylece merutiyet usul ile ynetilen, halkn sz sahibi olduu devletler domutur.

119

Sultan II. Mahmudun uygulamaya alt slahatlar ok farlyd. nk burada halkla, karlkl herhangi bir alp verememe meselesi yoktu. Burada ama devletin iinde bulunduu kntden kurtulmasn salamakt. Batnn kurallar, Pdiahn otoritesinin mutlak bir ekilde yrtlmesine yardm etmesi iin alnmt.

Ancak bir medeniyetin teknolojisini alrken, sadece istediimiz amaca hizmet etmesine ynelik bir kayt koyma ansmz ebetteki olamaz. Zira fikirlerin nne, kurallarla engel konulamaz. Her kazanm, beraberinde mutlaka bir klfet getirir. Sadece iimize gelen ksmn alp iimize gelmeyeni almama gibi bir lkse sahip olmak olduka zor olsa gerek. Bir medeniyet baka bir medeniyeti tm ynleriyle etkiler. Gnmzde de muasr medeniyetlere ulaan toplumlar dierlerini srekli etkilemektedir. Bu etkileimi belli bir yne kanalize etmek veya snrlamak ok zordur.

Ancak burada nemli bir ayrnt var ki, Modernleme ile Batllama kavramlar birbirinden farkldr. Modernleme, Batllama anlamnda deildir. Pekl, Batl olmayan toplumlar modernleebilir. Nitekim ok sayda Batl olamayan lke btnyle Bat deerlerini, kurumlarn ve uygulamalarn benimsemeden ve kendi kltrlerini terk etmeden de modernleebilmitir. rnein, Japonyann yan sra Singapur, Tayvan, Suudi Arabistan ve daha az lde olmak zere ran, Batl olmayan modern toplumlar olmulardr.199

Sultan II. Mahmud, slahatlar uygularken ly batllama noktasnda karmtr. Devletin modernlemesi iin aba gsterirken, ii halkn klk kyafetine kadar indirgemesi isyanclarn iini kolaylatrmt. Halk, hakl olarak, Fes takmayla modern olmasnn ne ilgisi var? sorusuna cevap aramtr. Esasnda bu kyafet uygulamasnn grntden baka hibir eyi deitirmeyecei ve bunun kalknmaya bir faydasnn olamayaca biliniyordu. ayet Sultan II. Mahmud, slahatlarn

batllamakszn modernleebilmek dorultusunda uygulayacak olsayd, muhakkak slahatlar daha geni tabana yaylacak ve halkn tepkisini daha az olacakt.

199

. Samuel P. Huntington, Medeniyetler atmas, trc. Mehmet Turhan, stanbul 2004, s. 104105.

120

Bu slahatlar, arlkl olarak ordunun eitimi ve ihtiyalarnn salanmas yannda, devlet ekonomisinin dzeltilmesine ynelikti. Halkn refahn artrmaya ynelik olarak ticari ve endstriyel sahalarda bir dzenlemeyi getirecek kanunlar yaplmamt. Dolaysyla halkn gzle grnr bir menfaati olmad iin, II. Mahmudun slahatlar halk nezdinde kabul grmedii gibi, tam aksine halkn ar tepkisine sebep olutu. Devletin tepesindeki bir takm deiiklikler halk tabanna yaylmamtr. Dolaysyla dnlemezdi. byle bir durumda slahatlarn amacna ulamas

Sultan II. Mahmud, bat dncesini kendisi gibi yrekten destekleyen yardmclar bulamad iin etkili bir ekip ortaya koyamamt. Pdiahn, yeni dzenin gerektirdii ileri kendilerine emanet ettii kiilerin ou eski dzen yanls kimselerdi. Yeni bir atlmda baarl olabilmek iin salam ve yetimi samim bir kadroya ihtiya vardr. Sultan Mahmud ne yazkki bu kadroyu bulamamtr. rnein Pdiahn en yakn yardmcs olan Sadrzam Husrev Paa srf makamn korumak iin II. Mahmuda slahat gibi gzkyordu. Ancak gerekte tam tersi, yeniliklere dman bir kimseydi.200

Mslmanlk zihniyeti ile Batl dnce zihniyeti taban tabana zt olduu iin bunlar badatrmak ok zor bir uratr. Bu nedenle Sultan II. Mahmud slahatlarn ekil ynne nem vermitir. zne, fikirsel boyutuna fazla yanaamamtr. Sonuta, formalite icab yaplan slahatlar, ekilcilikten teye gidememitir.

A. ASKER REFORMLAR

III. Selimin tahttan indirilmesi ve ehit edilmesi, ardndan byk umutlarla kurulan Nizm- Cedid ordusunun datlmas, Osmanl Devletinde slahat ve modernleme hareketlerine son vermiti. Ayrca IV. Mustafann ksa sren saltanat

200

. Karal, age, V, 142144.

121

esnasnda yenieriler ve yandalar, eski dzenin muhaliflerini, muvaffak olamasalar da tamamen ortadan kaldrmaya teebbs etmilerdi.

Sultan II. Mahmud, gemiten edinmi olduu tecrbelerle daha olgun ve daha mantkl hareket ederek ncekilere nazaran olduka baarl bir slahat olduunu gstermitir. Yllarca hkmdrlk yaptktan sonra yenieri ordusunu ilga etmeye muvaffak olmutu. Bylece bir ksm evrelerin asker gce dayanan iktidarn ellerinden alarak pek ok eski ve bozulmu messeseyi ortadan kaldrp yerlerine yenilerini koymutu. Ksacas onun eliyle Osmanl reform hareketleri yeni bir safhaya girmi oldu.

II. Mahmud, Nizm- Cedid programnn getirmi olduu snrl reformlarn bile memleket iin ite ve dta ne kadar faydal olduunu gmtr. Dolaysyla onun dncesinde yatan gerek, reformlar sadece askerlik sahasyla snrlandrmayp toplumun tm messeselerine yaymaktan ibaretti. Bu da ancak eskilerinin ortadan kaldrlmasyla mmknd. Zira eski kurumlar, yenilerin nnde bir takoz gibi engel tekil ediyorlard.201

Sultan II. Mahmudun ncelikli abas, hkmetin otoritesini yeniden tesis edip lkenin tamamna yerletirmekti. Zaten tara zerinde gitgide zayflamakta olan merkezi hkmetin otoritesi, Karlofa, Pasorofa ve dier anlamalarla iyice azalmt. Merkeze uzak olan Asya ve Afrikadaki Mslman topraklar, yerli halktan olmayan liderler tarafndan smrlmekteydi. Bu liderler ya Osmanl ya da Memluk asker snflarna mensup idiler. Bunlarn ou, sultann otoritesinin zayflndan ve payitahta olan uzaklklarndan istifade ederek eyaletlerini bamsz bir prenslik haline getirmilerdi. Bylece bu si paalar ve subaylar kendi gelirlerinden daha byk bir pay alyorlard. Msrda Mehmed Ali Paa, Suriyede Cezzar Ahmed Paa ile Badat ve Basrann Memlk beyleri bunlardand.202

201 202

. Shaw, age., II, 25. . Levis, age., s. 38.

122

Sultan II. Mahmud, zorbalarn ellerine geen siyas, asker ve iktisadi yetkileri yok etmekte kararlyd. nk ynetim bakmndan kayna, bizatihi kendisi ve hukuk olan yetkilerin dndaki dier tm yetkiler bertaraf edilmedike ve Sultann otoritesi merkezde olduu kadar eyaletlerde de egemen olmadka reform yolunda atlacak olan admlarn hibir mana ifade edemeyecei aikrd. Nihayetinde devlet, Msr ve yabanc devletlerin basksyla Yunanllara verilen hrriyet haricinde Rumeli ve Anadoludaki si paalar, bir takm mahalli slaleler ile baz eraf hizaya getirmeyi baarmt.203

Sultan II. Mahmud hakl olarak ilk nce orduyu dzene koymak istemitir. nk 1768den bu yana eitli devletlerle yaplan savalarda Osmanl ordular ard arkas gelmeyen yenilgilere maruz kalm ve byk toprak paralarn dmanlara kaptrmt. Dolaysyla Osmanlnn i ve d dnyada itibar yara almt.

Bu yenilgilerde byk pay olan yenieriler stanbulda da trl vesilelerle hkmetin ilerine karmaktan geri kalmyorlard. Tm bu gelimelere bakldnda askerlik alannda yaplacak olan dzenlemelerin, devletin bekas iin ne kadar gerekli olduu ortadadr. Bu nedenle Sultan Mahmud, saltanatnn ilk yllarndan itibaren askerlikle ilgili reform almalarna arlk vermitir.

Alemdr Mustafa Paa, ynlarla imzalad ittifak senedine askerliin dzene sokulmas ynnde bir madde koydurmutu. Daha nce bahsetmi olduumuz zere Alemdar Mustafa Paa, III. Selimin Nizm- Cedidine benzer Sekbn- Cedid Ocan kurmu olduu iin onunla ayn kaderi paylamt.

Alemdrn ortadan kaldrlmasndan sonra meydan bo bulan yenieriler zorbalklarn daha da artrarak haddi amlard. yleki, hem kadnlara hem de erkeklere sarkntlk yapmaya, kendi aralarnda hesaplamalara ynelik kavgalara, odalar arasnda savamaya, esnaf ve iileri haraca balamaya, tccar gemilerine balta asma, harpten kama, aalarn katletme vb. her trl zulm ve ktl yapmaya balamlard.

203

. Levis, age., s.79.

123

Halk bata olmak zere herkes yenierilerden yaka silkmeye balamt. Yunan isyanndaki baarszlklarndan sonra, bata Pdiah olmak zere, ileri gelen devlet adamlar da artk kendilerinden millete ve devlete bir fayda hsl olmayaca kanaatine varmlard.204

Asker alanda reform hareketlerinden bahsederken Sekbn- Cedid ordusunun kuruluundan bahsetmiyorum. nk daha evvel bu konu, Alemdr Mustafa Paann faaliyetleriyle ilgili olmasndan dolay Siyaset bal altnda ele alnmtr.

I. Ekinci Ocann Kuruluu

Sultan II. Mahmud, Alemdr vakasndan sonra mmkn mertebe yenierilerle iyi geinmeye alarak isyan etmemeleri iin azami gayret gstermiti. Ancak Yenieri Ocanda bir dzenleme yapmay da hibir zaman aklndan karmyordu. III. Selimin Nizm- Cedidden dolay ve Alemdrn da Sekbn- Cedidden dolay balarna gelenleri biliyordu. Dolaysyla sk sk yenieri aas ve Sadrzam deitirerek, yenierilerin verecekleri tepkiye gre, kimlerin ne ekilde davranacan, ksaca gerek dost ve dmann kimler olduunu tespit etmeye alyordu.

II. Mahmud, reform almalarnn zorluklarn grd iin, mmkn mertebe ihtiyatl hareket ederek ayan salam basmaya alyordu. Zira vakit gelmeden bir ie tevessl etmek hibir anlam tamaz. Bunun iin Pdiah, bir taraftan gereken tedbirleri alrken, dier taraftan da ll bir hareketle Yenieri Ocann kaldrlaca uygun vaktin gelmesini beklemeye koyulmutu.205

Yunan isyan esnasnda yaanan gelimeler, II. Mahmudun fikirlerinin ne kadar elzem olduu kansnn, herkes tarafndan anlalmasn salamt. nk brahim Paa komutasndaki Msrn, dzenli ve talimli Cihdiye Askerleri mutlak bir baar

204 205

. Karal, age., V, 144-145. . Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltndan Kapkulu Ocaklar (Acemi Oca ve Yenieri Oca), Ankara 1988, I, 522.

124

salamlard. te bu brahim Paann Cihdiye Askerlerinin baarsndan hemen sonra Sultan Mahmud, yeni bir ordunun kurulmasna karar verdi.206

kardklar isyanlarla yenieriler artk haddi, haddinden ok amlard. Onlarn babozuk durumlar ise, haklarnda ummi efkrn Artk bak kemie dayand demesine sebep oldu. te tam bu esnada Sultan II. Mahmud, beklemekte olduu zamann geldiini grnce, evvelen orduyu slah etmek iin harekete geti. ncelikle tersane ve topu snflarnn modernlemesi ile ie balad. Bu esnada Tophanede ina olunan Nusretiye Camiinin alna katlarak hem maddi hem de manevi bir gle bu snflar kuvvetlendirip itaat altna almay dnyordu. Bylece yenierilerin muhtemel bir isyanna kar, koz olarak cevap verebilecei bir zmre meydana getirmi olacakt. Bundan sonra ise esas ryas olan, Avrupa usulnde modern bir ordu kurma faaliyetlerine atld.

Sadrzamn

bakanlnda

toplanan

bir

mecliste,

kanunnmelere

gre

yenierilerin, Kanuni Sultan Sleyman devrindeki gibi klalarnda kalp talimle megul olmalar gerektii anlatld. Aksi takdirde, Yunan igalinde olduu gibi disiplinsiz hareket ettiklerinde devletin eref ve haysiyetini zedelemelerinin kanlmaz olaca ifade edildi.

Pdiahn emri zerine, devletin ileri gelenleri bir araya gelerek uzun sren mnazaralardan sonra, Ekinci adyla talimli bir asker snfnn kurulmasn kararlatrdlar. Yenierilerin bu snfa kar koyma ihtimaline kar, eskiden yenieri aalnda bulunmu olan Boazlar muhafz Aa Hseyin Paann tavsiyesi dorultusunda nlem alnd. Buna gre ocan belli bal eflerinin para ve hediye karlnda Ekinci snf iin destekleri saland. 17 evval 1241/25 Mays 1826da Sadrzam Mehmed Selim Paa, Rumeli kazaskeri, stanbul Mfts, Sadret Kethdas*, Defterdr, Darphne Nzr, Tophne Nzr, Yenieri Aas ve ocan ileri gelenleri, devletin i ve d durumunu gzden geirmek zere eyhlislm Kadzde Tahir Efendinin evinde toplandlar. Toplantda bulunan din bilginleri, ayet ve hadisler

206

. akn-Orhon, age., III, 69; ztuna, II. Mahmud, Trk Ansiklopedisi, Ankara 1976, XXIII, 167.

125

nda, talim ve modern harp sistemlerinin retilmesi zaruretini anlattlar. Bylece talimli asker yetitirilmesi yolunda olumsuz fikir beyan edenleri bertaraf etmek ve sava eitiminin kabul grmesini salamak iin eyhlslm Kadzde Tahir Efendi, talimin vacip olduuna dair bir fetva verdi. Bu fetva ve yaanan gelimeler karsnda Yenieri Aas Celaleddin Aada Tahrir-i askere mteahhid olduklarn beyan etmitir. Bylece toplantda bulunanlar fikir birliine vardlar. eyhlislmn fetvasn alan Sultan II. Mahmudun ferman ile Ekinci Oca adnda yeni bir askeri birlik kuruldu (18 evval 1241/25 Mays 1826).207

Bu ocan kurulu aamasnda zellikle ilmiye zmresinin katlmna ve kararlarna, ayrca talim konusunda meydana gelecek olan olumsuzluklarn bertaraf edilmesine ve bu eitimin geni apta kabul grmesi iin, uygulanacak talimin Msr Talimi208 olarak duyulmasna bizatihi zen gsterilmitir. Toplantya itirak eden ulem, talim ve harp fenlerinin retilmesi zaruretini ayet ve hadislerle izah etmilerdi.209

Bu toplantda bulunan Yenieri Aas Mehmed Celaleddin Aa ise, Yenierilerin kendi ocaklarndan talimli ve eitimli asker yazlmasna muvafakat ettiklerini bildirdi. Bunun zerine Yenieri Ocann btn denilen elli bir

ortasndan ilk etapta yz ellierden, 7650 neferin Ekinci adyla eitimli asker yazlmasna karar verildi. stanbulda bulunan her tabur bu yeni birlik iin yz ellier asker verecekti. Yenieri Aas bata olmak zere tm yenieriler bu ocaa olur vermilerdi.210

207

. Esad Efendi, ss-i Zafer, stanbul 1293, s. 14. * Kethda: Bu kelime Farsada ev, ky, taht anlamndaki ked ile sahip, malik ve efendi manasna gelen hda kelimelerinden olutuu ileri srlr. Kethdann Osmanl Trkesine kehaya, kya ekillerinde geip halk aznda kahya biiminde kullanld eklindeki gre ramen, kahya kelimesinin menei kesin olarak aydnlanmamtr. Kethda tabiri, Osmanl devlet tekilatnda XV. Yy.dan itibaren baz devlet grevlilerinin ilerini yrten yardmc anlamnda da kullanlmtr. Devletin en st kademesinde grev yapan Sadrazamdan en alt seviyesindekine kadar mlki ve askeri erkndan pek ok grevlinin kethda unvann tayan yardmcs bulunmaktayd. (Geni bilgi iin bk. Mehmet Canatar, Kethd, DA., XXV, 332-334). 208 . Ahmet Cihan, Modernleme Dneminde Osmanl Ulems (17701876), [yaynlanmam doktora tezi], .. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1994, s. 104. 209 . Turan, age., II, 590. 210 . Cevdet Paa, Tarih, XII, 150.

126

Faal asker anlamna gelen Ekinci Oca birlikleri Yenierilerin aktif kesimini oluturacak, eski birlikler ise bir bakma ihtiyat askeri olarak muhafaza edilecekti. Kanuna gre bu ocak, ilk etapta her biri yz elli kii ihtiva eden, elli bir blkten olumaktayd.211

Vezirler, ulem ve Yenieri Ocann ileri gelenleri Aa kapsnda toplanarak verilen kararlar erevesinde allacan beyan eden bir yaz imzaladlar. Buna gre:

1. stanbulda bulunan elli bir yenieri ortasndan, her biri asker olmaya elverili yz elli kii karlacak

2. Ekinci snfnn her odasnda, yenieri odasndaki kadar subay bulunacak yani, Bir orbac, bir odaba, bir vekilhar, bir bayraktar, bir usta, bir ba karakolluku, bir saka.

3. Subaylar, tayinlerinde yenieri aasna caize vermeyecekler.

4. Yenieri aas vazifesine balarken Sadrzama hibir para vermeyecek.

5. Ekincilerin eitimlerine itina edilecek. Talim, Etmeydannda, subaylarn nezareti altnda yaplacak. At talimi Kthanede veya Davutpaada yaplacakt.

Bu vb. daha pek ok maddeyi ieren bu yaz, kkl ve yeni bir dzen vesikas saylmazd. nk Yenieri Ocana hibir kstlama getirilmemiti.

Bu konu ile ilgili ele alnan kanunnmede, Kanun dnemi nizmlarnn yeniden ihyasna deinilirken Yenieri Ocana dokunulmayaca izlenimi verilmiti. Gerekte bu yeni kuvvet, III. Selimin kurduu Nizm- Cedidin bir canlandrl idi. Ancak Pdiah, Ekinci Ocan kurarken, reform ve reformculara hibir atfta bulunmamaya ihtimam gstermiti. Yumuak bir slupla, Kanun Sultan Sleymann askeri dzenine
211

. Bilgi iin bk. Ebubekir Bagader, Modern ada Ulem, trc. Osman Bayraktar, stanbul 1991, s. 33

35.

127

ve o parlak gnlere yeniden dnlmek istediini ifade etmitir. Ayrca bu yeni kuvvetin Hristiyan veya yabanclar tarafndan deil, sadece modern asker yntemleri bilen Mslman subaylar tarafndan eitileceini sylemitir.212 Cevdet Paann, Ekinci Tahriri bal altnda teferruatyla anlatm olduu bu konunun bir ksm yledir.

Ekinci Tahrri:

Hayli mddeten beri devlete askir-i muallem tertibi musammem olup hatta Sultan Mahmud Hn- Evvel hazretleri buna mukaddem olmak zere (UsllHkem fi Nizmil-mem) nm rislenin tab ve nerini irade buyurmu ve talyan lisanndan fenn-i harbe dair baz resili tercme ettirmi idi. Badehu Sultan Mustafa Hn- Slis hazretleri, askir-i mualleme tertibine dair lazm gelen layhalar kaleme aldrm ve Tophanece baz slahata teebbs buyurmu olduu halde Rusya seferi zuhur etmekle tasmmtn fiile getirmee muvaffak olamamtr. Sultan Abdlhamid Hn hazretlerinin asrnda dahi Srat Topularnn teksirine himmet olunduysa da maksad- asl olan askr-i mualleme tertibi mevki-i icraya konulamamtr. nk askerin taht- intizama alnmas, yenieri zabitnnn menafi-i ahsiyelerine dokunup neferatn ise hayru erri fark edemez mkuleden olmalaryla tanzim-i askere teebbs olunduu gibi bir fitne karacaklar dergr olduundan buna cesaret olunamamtr. Muahharan Sultan Selim-i Slis hazretlerinin asrnda Nizm- Cedid askerleri tertip olunduysa da mahud vaka-i Selimiyye zerine ilga edildi. Ve mteakiben Alemdar Paa sadretinde sekbn nmyla askir-i mualleme tanzim olunduysa da yine yenierilerin isyan zerine kaldrld. Hlbuki muallem ve muntazam asker yaplmadka serhadtin muhafazas yle dursun asyi-i dhiliyyenin vikayesi bile kabil olamayaca ve bu kerre Morada askir-i muallemenin muhsent herkesin indinde tebeyyn ederek bu babda kimesnenin bir diyecei kalmayp hemen tanzim-i askere niyet olundu. Ve eer ki, yenieri zorbalarnn yine muhalefetleri vrd-i hatr ise de Aa Hseyin Paann yenieri aalndan beri zorba grhun haylice birunlar krlm ve kimi birer memriyetle taralara izam ve kimi nefy idam edilmi olduuna ve gulb-i mme yenierilerden

212

. Bu konuda geni bilgi iin bk. Esad Efendi, ss-i Zafer, s. 622; Cevdet Paa, Tarih, XII, 143153; Mahmud evket, Osmanl Tekilat ve Kyafet-i Askeriyesi, stanbul 1325, II, 67; Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, I, 532-547; Lewis, age., s. 80; Karal, age., V, 145-146.

128

mteneffir bulunduuna nazaran nizmt- matlubenin icrasna istidd- tm gelmi ve -be aydan beri ulem ve rical-i devlet meynelerinde nihni mzkere ve mvere olunarak Msrda yapld gibi burada dahi askir-i mualleme tertibine bilittifak karar verilmi idi. yleki: Sret-i icras ibtid Aa Hiseyin Paadan sorulduk da (Yenierilerin hali malum. Byklerini her ne hal ise ilzam ve kklerini rm etmek mmkn ise de bu iki snfn ortasnda bulunan ve esm akesinden istifadeye meluf olup mtevelli ve a usta ve haseki ortra denilen mftihevaran halk kabul etmeyip esfili isyana tevik ve tahrik etmeleri muhtemeldir. Bunlar ise ehas- maddeden ibaret olduklar halde szleri yalnz stanbuldaki klalarnda cri olur. Bu makle mfsitler defaten idam olunmakdan baka are yoktur.) diye cevap verilmidi. Hseyin Paann reyi en kestirme bir yol ise de ihtimal zerine bir hayli kssni idam edivermek adl- hakkaniyete muvafk grlmeyup kimesnenin bir diyecei kalmamak zere kendilerine uslub-u hkimne ile doru yol gsterilip de kabul ederler ise febih ve ill haklarnda mumele-i lzime icra olunmak sreti tercih klnd.213

Bu yeni oca tm halka mal edebilmek iin byk bir istekle alld. Birka gn iinde bu ocaa be yz kii itirak etti. 6 Zilkde 1241/12 Haziran 1826da ise fiili talime balanld. Ancak ayn gn iinde stanbul kahvelerinde talimlere kar bir kfr propagandas balad. Ulemnn fetvasna ramen yaplan i, kfirleri taklit sayld. Nizam- Cedidin kurulmakta olduu, Yenieri Ocann kaldrlaca szleri yaylmaya baland. Oysaki Yenieriler, destek vermeye sz vermilerdi. Vermi olduklar bu szlerini Cevdet Paa yle nakletmitir. Badehu, stanbul kads ve mevli ve mderrisin ve meayih Bbliden alay ile aa kapsna gnderildi. Btn ocakl saf beste-i kyam olduklar halde fetvay- erife ve hccet-i eriyye ve layha kraat ettirildi. Baz mderrisin tarafndan talim-i funun-i harbiyye maslahat- meruasna dair szler irad olunduktan sonra Yenieri aas Celaleddin Aa, te fetva ve ittifak- ulem ile zerimize cenk talimi vacip olup pdiahmzn ferman- hmynu dahi bu merkezdedir. Ne dersiniz? Taahhdnz ba-takrir Bblye arz edeceim. Diyerek tekrar be-tekrar ocakldan istifsar ettikte saff- evvel cemaatnda duran blk aalar ve ocak ihtiyarlarndan bazlar seman ve taaten deyip dierleri
213

. Cevdet Paa, Tarih, XII, 146147.

129

dahi onlara tabi olmakla zeyl-i hccetin orada bulunan ocakl tarafndan dahi temhir iin Esad Efendi kul kethdasnn odasna gnderildi. Orada mntazr olan Turnacbalar ve ocak imam ve serblk ve odaba ve mtevelliler kanmzla mhrleriz diyerek isimlerini zeyl-i hccete tahrir ile temhir eylediler. Sair ocakl dahi keml- vk ve hahi ile birbirlerinin ensesine basarak mhrlediler.214 te bu sze ramen, takriben bir ay, yani eitime baladktan drt gn sonra Yenieriler son kez olmak zere kazanlarn Etmeydanna kararak ayaklandlar (9 Zilkade 1241/15 Haziran 1826). Biz gvur talimini kabul etmeyiz, keeye kl alar, testiye kurun atarz eklinde szler sarf etmeye balamlard. Eskiden kullandklar taktiin aynsn uygulayarak mndiler kardlar. Bunlar mahalle mahalle dolap, Sadrzamn, yenieri aasnn ve Aa Hseyin Paann ldrldn ilan ederek halk Etmeydannda toplamaya gayret ettiler. Her zaman olduu gibi sucular, hamallar ve babo serseriler oraya koutular. Sadrzamn kona ve Msr Paas Kethdasnn kk yamalanmak suretiyle korkutma ve yama olaylar balam oldu. Ne yaptndan habersiz olan bu babo insan yn, bir taraftan da talim iin fetva vermi olan ulemya hem hakaretler hem de tehditler savuruyordu.215

II. Vaka-i Hayriyye (Yenieri Ocann Kaldrl)

Hi phe yok ki, XIX. Osmanl Tarihinin en mhim olaylarndan biri Yenieri Ocann kaldrlmasdr. Elbetteki bu hi kolay olmamtr. II. Mahmudun yllarca sren sabr neticesinde gaile haline gelen bu oca ortadan kaldrlmt. Yenieri Ocann kuruluuna baktmzda, dualarla kurulmu ve asrlar boyu Osmanlnn sancan ktalara tamt. Hulsa devletin gurur kayna olduklar aikrdr. Ne yazkki zaman ierisinde bu ocak suiistimallere maruz kalm, vatana ihanet edenlerin her trl hile ve desiselerinin oda olmutu. Haliyle, Devlet-i Alyyenin en kuvvetli kolu etkisiz hale getirilmi, tm abalara ramen de bir trl disiplin altna alnamamt.

214 215

. Cevdet Paa, Tarih, XII, 150den naklen Z. Kazc, slm Tarihi, XIII, 434435. . Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Aksun, age., III, 175-176; Karal, age., V, 147.

130

Yenieriler, 1807de III. Selimin Nizm- Cedidini, 1808de de Alemdr Mustafa Paann Sekbn- Cedidini, henz oluum aamasnda iken yaptklar ihtilallerle yok ederek kendilerinden korkulu bir ekilde sz ettirmeye baladlar. Bu isyanlarda baarl olmalar onlarn markln daha da katmerletirmiti.

Osmanl Devleti, devaml bir ordu olmak zere Yenieri Ocan kurduktan ancak bir asr sonra, Avrupallar da mdvim ordunun nemini anlayp benzerini kurmulard. yleki, Osmanlnn belkemii olan Yenieri ordusu ilk dnemlerinde dnyann en mkemmel ordusu haline getirilmiti. Osmanl, hudutlarn Rusya, Lehistan, Macar ovalar, Viyana ve Venedik nleri ile ran, Arabistan ve Msr llerine kadar bu ordu sayesinde ulatrmt.

Bu ocan kurulu sebebi, mevcut askerin azlna ramen, fetihlerin oalp snrlarn genilemesi ve eldeki askerinde bu snrlar koruyamaz duruma gelmesiydi. Dolaysyla hem Rumeliyi elde tutabilmek hem de yeni fetihlerde bulunabilmek iin Hkmdrn emri komutasnda devaml bir askeri birlie ihtiya vard. Yeni esirlerden istifade etme sistemiyle, benzer tekilatlarn daha nceki Mslman ve Mslman Trk devletlerinde olduu grlr.

Piyade birlii olan Yenieri Ocann kuruluu tam kesin olarak tespit edilememekle birlikte, Murat Hdavendigr zamannda, XIV. Asrn son yars iinde yani 1362 ylnda kurulduu en kuvvetli ihtimaldir. Trke asker anlamnda olan eri ile yeni kelimelerinin bir araya gelmesiyle meydana gelen bu terim, Osmanl Devletinin merkezinde ve hkmdara bal bulunan yaya askerine mahsus zel bir terim haline gelmitir.216

Yenierilere, Hac Bekta- Veli ile hibir alakas olmad halde, her nedense zaman ierisinde bu tarikata izafe edilerek Tife-i Bektaiyye, ocaa da Bektai Oca denilmeye balanmtr.217

216

. k Paazde, Tarih, stanbul 1332, s. 204206; Uzunarl, Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, Ankara 1970, s. 100102, 414415. 217 . Z. Kazc, slm Tarihi, stanbul 1995, X, 359362.

131

Kaldrl bile devlete, varlndan daha ok zarar veren Yenieri Ocann Osmanl Ordusu iindeki konumuna bakacak olursak; Osmanl Ordusu, Yerlikulu Askeri ve Kapkulu Askeri olmak zere iki temel asker messeseden meydana gelmitir. Yerlikulu Askeri, devletin Avrupa, Asya ve Afrika ktalarndaki uzak eyaletlerinin kard askerlerdir. Hepsi atl olup, tarihimizde Tmarl Sipahiler diye anlmaktadrlar.218 Osmanl Ordusunun ikinci byk temel tan da Kapkulu Askerleri oluturur. Bunlar kk yatan itibaren askerlii meslek edinmi, daima silhaltnda olan ve devlet hazinesinden dorudan maa alan kimseler olup, Deniz Asker Oca (Tersane Oca), Atl Asker Oca (Sipahiolanlar Oca) ve Yaya Asker Ocaklar olmak zere byk snfa ayrlrlar.

Yaya Asker Ocaklar da alt ocaktan meydana gelir. te Yenieri Oca, bu alt ocaktan birisidir. Dier bei ise unlardr.

1. Sakalar oca: Ordunun su ihtiyacn karlarlar. Ellerinde mufassal su kaynaklar haritalar mevcuttur.

2. Kumbarac Oca: Kale muhasaralarnda toplarn ykamad kale duvarlarn havaya uurmakla grevlidirler. Lamclar bu ocan ihtisas ubesidir.

3. Toparabaclar Oca: Bilfiil top atlar yapan askerlerden oluur.

4. Topu Oca: Tophanede toplar dken teknisyen askerlerdir. Bazen byk toplar cenk yerinde dktkleri de oluyordu.

5. Cebeciler Oca: Ordunun btn silahlarn, cephanesini ve dier sava aletlerini sulh devrinde hazrlayan, muhafaza eden, ordu sefere karken onlar muharip

218

. Reat Ekrem Kou, Yenieriler, stanbul 1964, s. 57.

132

ktalarn yan sra sevk ve idare eden askerlerdir. Bunlar ihtiya olduu durumlarda yaya olarak da sava saflarna mdahil oluyorlard.219

Btn Yenieriler 196 tabur askerden mteekkildir. Ocak stlahnda tabura orta denilir. Ayrca Yenieriler, Cemaatliler,* Blkller,* ve Sekbnlar eklinde byk snfa ayrlyorlard. 196 ortann 101i cemaatli, 61i blkl, 36s da Sekbn Ortalar idi. 31 Blkl ortas, stanbulda ehir muhafz olarak bulunurdu. Blklerin geriye kalan 30 ortas devletin i vilayetlerinin kalelerine datlmlard.220 Buna ilaveten, Yenieri Ocann kurulmas fikrini ilk defa ortaya atan Karamanl Molla Rstemdir.221 Reat Ekrem Kouya gre Yenierilerin, ftuhat zarureti ile birlikte asl kurulu sebebi, Osmanoullar Hnednnn mutlakyet idaresini korumakt.222

Uzak diyarlardan devirilen, tam bir Mslman Trk terbiyesi ile yetitirilen ve kendilerini Pdiahn kullar bilen, Avrupay Niboluda demir bir balyozla titreten Yenierilerdeki bu g ve kuvvet deta et ve kemie brnmt. Onlar tam asr boyunca btn cihana meydan okudular. Dmanlar, bir deprem gibi titreterek yreklerine korku saldlar. Onlarn, hep beraber azlarndan kan u glbang* dine, devlete ve millete ne kadar sdk ve bal olduklarnn en bariz gstergesiydi.

Allah Allah llellah

219

. Kou. age., s. 59-60. * Cemaat Ortalar: Yenieri ocan tekil eden ortalarn 1101 adedinin ald unvandr. Yaybeyler de denilirdi. Cemaat ortalarnda hudut muhafazasna memur olanlar da vard. Cemaat ortalarndan 60, 61, 62 ve 63. ortalar, padiah maiyetinde kullanlr ve kendilerine solak denirdi. Bunlar skf denilen klah ve yeil kadifeden elbise giyerlerdi. Amirlerine, solak beyi nam verilmiti. (Pakaln, age., I, 276). * Blkller: Yenieri tekilatnda kullanlan bir tabirdi. lk tekilinde bin neferden ibaret olan yenieriler, tedricen artarak Kanuni Sultan Sleyman devrinde 165 ortaya karlm, sonralar ise bu miktar 196ya kadar ykselmiti. Bu 196 ortadan, 161 ortaya aa blkleri, 1101 ortaya cemaat, 1 31 ortaya da sekban blkleri nam verilmiti. Bunlardan aa blklerine sadece blkller de denilirdi. (Pakaln, age., I, 243). 220 . Kou. age., s.60-61. 221 . Kou. age., s. 15. 222 . Kou, age., s. 10. * Glbang: Yenierilerce mrettep birtakm dualara verilen addr. Yenierilerde bu dualar azdan yapld gibi ktlar zerine de yazlrd. Kamus-i Osmande: Baz merasimin icras srasnda ehas- mteaddide taraflarndan dua veya alk tarznda hep bir azdan karlan yksek, dik ses. (Pakaln, age., 683-685).

133

Ba uryan, sine pryan, kl alkan Bu meydanda nice balar kesilir hi olmaz soran Eyvallah Eyvallah Kahrmz, klcmz dmana ziyan Kulluumuz Pdiaha yn ler, Yediler, Krklar Glbang- Muhammed, Nur-i Neb, Kerem-i l Pirimiz, Sultanmz Hac Bekta- Veli Demine devranna h diyelim Huuuuu!223

Yenieriler ihtiaml gnlerinde bazen be alt ay bazen de bir buuk yl sren yryler gerekletirerek Osmanl Tarihine stanbulun fethi, Varna, II. Kosova, Otlukbeli, Mercidabk, Ridaniye, Belgrat ve Moha gibi pek ok anl zaferler yazdlar.

Osmanlnn yaya yryen neferleri olan Yenieriler, bir lke zerine yrye getiklerinde, etrafa zelzele olurcasna korku salarlard. Batda Viyanadan, douda Badat, Revan ve Tebrize kadar, kuzeyde Rusya bozkrlarndan, gneyde Halep, am, Sina l ve Kahireye kadar yrdler. Bylece Trk ve dnya tarihine, ei benzeri grlmemi zaferler kazanarak getiler.

Peki, vaktiyle olan disiplin, itaat ve buna dayal olarak ortaya kan gcn anlatmaya altmz ve yzyllarca cepheden cepheye, baardan baarya koan bu muhteem ordu niin, ne zaman ve hangi sebeplerden dolay eski ihtiamn kaybetmeye balad? Oysaki Avrupa devletlerince XVII. Yzyln sonlarna kadar Yenilmez bir g olarak telakki edilen Yenieri Ordusu, tarihinde ilk kez 1699 Viyana bozgununda malubiyetle tanmt. Aslna baklacak olursa bu malubiyet gerek Avrupada olsun gerekse Yenieri Ocanda baz eylerin deimekte olduunun ilk iaretiydi. Bu iaret iyi yorumlanmad ve gereken tedbir alnmad iin mteakip yllarda benzer yenilgiler artarak devam etmitir.

223

. Z. Kazc, slm Tarihi, XIII, 436437.

134

XVIII. ve XIX. Asrlarda Yenieriler, artk lkeler fetheden neferler deil de lkeler kaybettiren neferler durumuna dmlerdi. lgin olan ise bu asrlarda Yenierilerin, asker glerine paralel olarak din ve ahlak glerini de kaybetmeye balam olmalardr. Nitekim bir zamanlar savaa giderken yoldaki zm bandan yedikleri zmlerin parasn asma dallarna asanlar, artk tannmaz hale gelmilerdi. Hak ve hukuka bu derece riayet edenlere ne oldu da stanbulu haraca balayarak, anl tarihlerini deta mahvettiler? stanbul limanlar Yenieri blklerince paylalmt. Tccarlar canlarna ve mallarna bir zarar gelmemesi iin Yenieri blklerine, gemi bana 7080 kuru hara veriyorlard. Mslman olsun olmasn durum deimiyordu. Zorbalklar gn getike daha da artyordu. Kabadaylk, sarkntlk, kavga, odalar aras sava, esnaf ve iileri kesime balama, inaatlara ve tccar gemilerine balta asma, aalarn ldrme ve akla hayale gelmeyen daha pek ok ikence ve zulm ilemekten geri kalmyorlard. Neredeyse devlete ve millete dmannn dahi yapmayaca zlm ve hainlii yapmaya balamlard. Gzleri dnm bu ete gruhu artk kendi karlarndan baka hibir ey dnmeyen bir tehdit merkezi haline gelmiti.224

in aslna bakacak olursak baz kimseler menfaatleri uruna yenierileri kullanmaktaydlar. ktidar olabilmekte, iktidarda kalabilmekte maalesef yenierilerin oluruna kalmt. Her ne kadar dirayetli de olsa, hibir Hkmdr ve Sadrzam yenierileri ezerek kkl reform yapamyordu. Onlarn muhalefeti sebebiyle III. Mustafa, I. Abdlhamid ve III. Selimin asker reformlar baarszlkla neticelenmiti. Kendilerinin slah edilmesine raz olmadklar gibi yeni bir ocan kurulmasna da izin vermiyorlard. Devlet iinde devlet gibi hareket ederek bir banba belas olmulard.

imdi gelelim esas sorumuzun cevabna. Byle ihtiaml bir ocak nasl oldu da bu hale geldi? lk ve en nemli sebep olarak, III. Murad (15741595)n, ehzdesi Mehmed iin tertip ettii snnet dnne katlan ve eitli hnerler gstererek hkmdrn tevecchn kazanan, baz kimselerin Yenieri Kanununa aykr olarak

224

. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Ahmed Ltfi, Tarih-i Ltfi, I, 136137; Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, I, 477521; Mehmet Ali Beyhan, Yenieri Ocann Kaldrl zerine Baz Dnceler Osmanl, Ankara 1999, VII, 259263.

135

ocaa alnmas gsterilmektedir. Bu usulsz icraat, tm Yenierilerin zerinde olumsuz tesir meydana getirmitir. stelik bu kimseler, Ocaktan gelmedikleri gibi devirmelikle de hibir ilgisi olmayan ahslard.

Yine baz savalarda eksilen kadrolarn yerine, devirmeler yetersiz kalnca yabanclarn alnmas, bu bozulmada etkili olan bir baka faktrdr. Koi Bey, rislesinde bu durumu yle dile getirmitir. Ahval bilmez, zaman grmemi, lemin acsn tatlsn ekmemi, nice tazeleri yerlerine getirip oca harab ve yebab ettiler. Her zmreye ad geen tarihten (1030/1620) milleti ve mezhebi bilinmeyen ehir olan, Trk, ingene, Tatar, Krt, ecnebi, Laz, Yrk, katrc, deveci, hamal, adac, yol kesen, yan kesici ve dier eitli kimseler katlp usul ve kideler bozuldu. Kanun ve kaide kalkt. O cihetten ktlk, kavga, fitne ve fesat lemden eksik olmayp dzen bozuldu.225 Koi Beyin bu ifadeleri aslnda meselenin kkeninde yatan sebepleri zetler durumdadr. Yenieriler bu ekilde, devlet ve milletin bana bela oldular. Artk onlar, dorudan siyasete katlan, devlet adamlarn tayin ve azlettiren, hatta Pdiahlar tahttan indiren ve tahta karan silahl bir ete haline dnmlerdi.

Mustafa Nuri Paa, Yenierilerin bozulmalarn, u ifadelerle aktarr. Ber vechi muharrer ocan nizm bozulduktan ve terbiyesiz eclf ile dolduktan sonra, mntesibn grhu, efendilerinin yanlarnda oturur ve bir frkas dahi al veri ile megl olur oldu. Bundan hsl olan mazarrt pek ok ise de en messirleri Askir-i Muntazama-i Osmanyyenin giderek derindi bir asker hkmne intisb eylemesi ve ulfelerine hazne-i devlet tkat getrememekle env mekrihe mecbriyet hsl olmas ve daha fens devirme uslnn metrkiyetini netce vermesi kaziyyeleridir. nki ulfe-hr olan Kapkulu Ocaklar defaten birer misli tezyd edb bir taraftan dahi eclf- ahl, silk-i askerye girmeye almakda olduklarndan hzne-i devleti vikye maksadyla Sadr- azamlar in en byk memdhiyyet takll-i askere muvaffak olmak ve en ziyde medhliyyet teksr-i neferta msade gstermek maddeleri olmala tabatyla devirme uslnden istin hsl olmudur.226

225 226

. Daha geni bilgi iin bk. Koi Bey, Risle, nr. Zuhuri Danman, stanbul 1972, s. 4145. . M. Nuri Paa, Netyicl-Vukut, I, 141.

136

Yenieri Ocann kn hazrlayan nemli etkenlerden bir tanesi de, Avrupada dzenli ve eitimli ordularn kurulmasyd. Nitekim Sultan III. Selime Nizm- Devlete dair sunulan lyihalardaki izahata gre, Kanun dnemine kadar Osmanl corafyasna yakn olan devletlerin dzenli ordular mevcut deildi. Bu devletlerin, yaz aylarnda geici olarak topladklar askerler, k artlar gelince ikamet ettikleri ehirlere giderek normal ileriyle megul oluyorlard. Bir bakma, Kanuni Sultan Sleymann yenieri ocak nizmn, kendilerine model alarak dzenli ordular kurduklarn syleyebiliriz.

Dimi ve dzenli bir ordu tekiline ilk defa Avusturya balamt. Onlar, yenierilerin savalarda uygulam olduklar taktikleri gelitirerek, zellikle ateli ve barutlu silahlara arlk vermilerdi. Sava teknik ve taktiklerine ynelik olarak eserler yazdlar. Bu eserler sayesinde, kol gcne dayal klasik sava taktikleri, yerini daha modern taktiklere brakmaya balamt. Bu yenilikler hzlca Avrupada yaylmaya balad. Yenieriler ise, bu yeniliklere kar frenk deti diyerek ilgisiz kaldlar. XVIII. asrn ikinci yarsnda aldklar malubiyetlere ramen, gururlarn n plana kararak bu gelimelere srt evirdiler. Oysaki Mora harbi, dzenli bir ordunun ne iler yapabileceini aka ortaya koymutu. Ancak sebep her ne olursa olsun, yenieriler: Biz talim istemeyiz, kadim usulmzden amayz, testiye tfek atar, keeye kl alarz szn syleyip baka bir ey istemiyorlard. Bu sebeple, yaplmak istenen reformlarn nnde kemiklemi bir engel oluturuyorlard.

Kabak Mustafa isyan sonucu III. Selimin tahttan indirilip ldrlmesi ve Alemdr Mustafa Paann da ldrlmesi gibi olaylar, Yenieri Ocann bizatihi devlet iin ne kadar byk bir tehlike oluturduu gereinin en bariz gsterisiydi. Ocak, devletle pazarlk edecek derecede siyas bir hviyet kazanmt. Haliyle bu durum, devletin varl, bamszl ve politik gelecei asndan byk bir tehlike arz ediyordu. Ekinci Ocann kurulmasna mteakip yenieriler, bardan son damlasn tarrcasna yapm olduklar davranlar zerine, o tarihe kadar ocan slah edilebileceinden mitli olanlar bile mitlerini yitirmilerdi. Umum halk ile beraber, onlarda artk ocan ilga edilmesi dncesini destekliyorlard.

137

Tm bu gelimeler zerine, Sadrzam, eyhlislm ve dier ileri gelen devlet adamlar sarayda bir araya geldiler. Sadrzam; topu, kumbarac, arabac ve tersane ocaklarna, eyhlislm da; mderrislere, eyhlere ve talebe-i ulemya saraya gelmeleri iin haber gnderdiler. Herkes kendi taraftarlarn toplamaya alrken bir taraftan da ocak ile saray arasnda mzakereler balamt.

siler saraya yle haber gnderiyorlard: Biz bu talimi istemiyoruz. Eski usulmz, testiye kurun atmak, keeye pala almaktr. Bu usule bal kalmak istiyoruz. Talim iini kararlatrm olanlarn balar muradmzdr.

Saray ise, Sadrzamn ifadesiyle, hem ikna edici hem de sert bir slupla, u ekilde karlk vermitir: Yeni talim sistemi eriata, akla ve manta uygundur. Herkesin sz birlii ve ulemnn msaadesi ile kabul edildi. mparatorluun menfaati ve erefi bu talimin yaplmasn emretmektedir. Buna kar gelmek devlete isyan etmekten baka bir ey deildir. sileri kahretmeye kdiriz ve hazrz.

Bu cevap karsnda lgna dnen siler, cinayetler ilemeye baladlar. Pdiah, Beiktatan Topkapya gelerek Sadrzam ve devlet adamlarn huzura kabul ettikten sonra sava kararlarn grmeye baladlar. Sultan II. Mahmudun u szleri ne kadar azimli ve kararl olduunu ifade etmektedir.

Tahta ktmdan beri Allahn yardmyla, din ve devletime hizmet etmek iin nasl altm hepiniz biliyorsunuz. Yenierilerin ihtilallerle tahtma saldrlarn da biliyorsunuz. Ben kan dklmesini nlemek iin sularn baladktan baka, onlara her trl iyilikler yaptm. Son zamanlarda talim yaplmasn kabul ettiklerini gsteren bir mukavele imzaladlar. imdi bu imzalarn iniyorlar. Hlbuki mukavele, din ve devlet adamlarm tarafndan da tasdik edilmiti. Yenierilerin bu hareketleri ve imdiki istekleri Pdiahlarna kar bir isyan deil midir? Bu sileri cezalandrmak ve isyan bastrmak iin eriatmzn gsterdii yol nedir? Onun bu szlerine, ulem u ayetle mukabelede bulunmutur: Eer mminlerden iki grup birbirleriyle vuruurlarsa aralarn dzeltin. ayet biri tekine saldrrsa, Allahn buyruuna dnnceye kadar saldran tarafla savan. Eer dnerse artk aralarn adaletle dzeltin ve (her ite)

138

adaletli davrann. phesiz ki Allah (cc.), dil davrananlar sever.* Ayet-i Kerimesini, fetva takip ettikten sonra hazr bulunanlar: Kararmz Pdiahmz efendimizin urunda savamak ve lmektir. Allah byktr ve dorularn yardmcsdr. dediler.

Bunun zerine Sadrzam, Pdiahtan Sancak- erifin karlmasn rica edince Sultan II. Mahmud biraz duraksad. Herkes heyecanl bir bekleyi iindeydi. Bu esnada ulemdan Abdurrahman Efendi elindeki tespihi yere vurarak yle bard. Bu din ve devletin devam ve bekas murad- ilahi ise, o habisleri mahvederiz. Deil ise, bu din ve devlet yolunda mahvolup gideriz. Daha ne olmak ihtimali kald? Bu szler herkesi duygulandrd ve Sultan Mahmud, yal gzleriyle Sancak- erifi kararak Sadrzama verdi. Mndiler, bu olay stanbulun her tarafna duyurarak slam olanlarn sancak altnda toplanmaya davet ettiler.227

Sonuta, ulem dhil devletin zirvesinde bulunan herkes Yenieri Ocann kaldrlmas ynnde ittifakla karar almt. Yenierilerin zulmnden yaka silkeleyen stanbul halk da, verilen bu ilga kararn desteklediini, alan sancak- erif altna akn akn gelmekle gsteriyordu.

Tm bu gelimelerden nce, Ekinci Ocann kurulmasyla yenierilere son bir frsat daha verilmi olunuyordu. Ancak onlar, bu son frsat da teperek 9 Zilkade 1241/15 Haziran 1826 tarihinde gne battktan sonra son bir kez daha olmak zere kazan kaldrmlard. Daha sonra, gece yars etrafa kurun skarak aa kapsna doru harekete getiler. Maksatlar, Yenieri Aas Celaleddin Aay gafil bir ekilde yakalayp ldrmekti. Fakat bunda muvaffak olamadlar. Bunun zerine, talim ve eitim fikrini kabul etmi olan tm devlet adamlarnn konaklarna doru harekete getiler. Bu esnada, Sultan II. Mahmud Beikta saraynda bulunuyordu. Sadrzam son gelimelerden kendisini haberdar edince, acele saltanat kayna binerek Topkap Sarayna geti. Burada toplant halinde bulunan devlet erkn, Pdiah karladktan sonra alnmas gereken tedbirleri grmeye balamlard. Pdiah, nce Sadrzam ile eyhlislm kabul etmi. Sonra da ulem ile devletin dier erknn huzura kabul
*
227

Kuran, el-Hucurt, 9. . Karal, age., V, 147-148.

139

ederek gayet beli ve hararetli bir dille, memleketin selameti iin son arenin, ocan kaldrlmas olduuna iaret eden u sorusunu sormutur.

btida-i clusumdan beri slahatlarna himmetle, kusurlarna ve gnahlarna bakmayup enva- ltfuma yan eylemi ve bu defaki talim-i asker emr-i meruuna rzalaryla r olunmuken bu kere tasaddi ettikleri hareket-i baiyneleri hakknda muktezay er-i erif ne vech iledir?228 Bu soru zerine, Kurann emri gereince ldrlmelerine fetva verildi.

Grld

zere

meveret-i

amme

toplantsndan

Yenieri

Ocann

kaldrlmasna ynelik karar ittifakla kmtr. Ancak Pdiah, yine de kan dklmesini istemedii iin bir tereddt geirmiti. Krt Abdurrahman Efendinin celadetle ileri atlarak, devletin bekas Allahn murad ise, ekyann mahvedileceini veyahutta hep beraber yok olup gideceklerini sylerken sert bir hareketle yumruunu yere vurmutu. Bu sert hareketi zerine elindeki tespih taneleri koparak dalmt. Onun bu ni k, sessiz bir bekleyi iinde olan kalabala byk bir ok dalgas yaparak kvlcm olmutu. Bylece yenieriler, taraftarlarn et meydanna davet ederken, hkmet de halk sancak- erif altna aryordu. Nitekim bin civarnda medrese talebesi ile halk, akn akn sarayn nnde toplanmaya balad.

Sancak- erif, tekbir sesleri ile birlikte Topkap Sarayndan alnarak Sultan Ahmed Camiine gtrlm, Sadrzam Mehmed Selim Paa ile eyhlislm Kadzde Mehmed Tahir Efendi sanca camiinin minberine yerletirmiler ve bylece Ehl-i rz ve ehl-i iman, sancan altnda toplanmaya davet edilmiti.

ehrin Bayezid, Divnyolu ve Uzunar semtlerini tutmu olan yenierilerde son kozlarn oynuyorlard. II. Mahmud, Hseyin Paann kumandasnda olan ordusuna, isyanclarn ortadan kaldrlmas emrini verdi. Bu emir zerine Aa Hseyin Paa ve zzet Mehmed Paa kendi sekbn, topu, humbarac, lamc ve kalyoncu askerleri ile Sultanahmed Meydanndan hareket etti. Aa Hseyin Paa topu askeriyle

228

. Z. Kazc, slm Tarihi, XIII, 443.

140

Divanyolundan, zzet Mehmet Paa kumbarac, lamc ve kalyoncu askerleriyle Sarahane tarafndan Etmeydan istikametine yol aldlar. Bu dzenli birliklerin gerisinden de silahlandrlm halk geliyordu. Sultann bu ordusu, Et meydan ile yenieri klalarn tamamen kuatarak her taraftan ate altna ald. ehirde bir sokak muharebesi balamt. Bir koldan Kara Cehennem brahim Paa, dier koldan Baruthne Nzr Necip Efendi ile arkadalar, sileri klalarna ekilmeye mecbur ettiler.

Yenieriler, 1807 ve 1808 isyanlarnda yaptklar gibi saldrya gemeyip bu sefer savunmay tercih ettiler. Kendi kuvvetlerine ok gvendikleri iin, Etmeydanna ekilip Sancan altnda toplanmaya giden halka hibir mdahalede bulunmadlar. Divnyolu, Kapalar ve Bayezid taraflarnda bulunan nc kuvvetleriyle

Etmeydann gvenlik altna aldklarn dndler. Halbuki Sancak- erif altnda toplananlarn harekete gemesi, onlarn bu nc birliklerinin ekilmesi iin yeterli oldu. Sadece Hseyin Paann komutasndaki topu kuvvetler, Horhor emesi yaknlarnda bir mukavemetle karlatlar. Bu mukavemette, topu yzbas Karacehennem brahim Aann gayreti ile ald. Sonunda eitli yollardan gelen birliklerle, Etmeydan ve dier yenieri klalar embere alnd. Bir trl hcuma gemeyen yenierilere teslim olmalar teklif edildi. Fakat onlar bu teklifi reddettiler. Bunun zerine toplar atelendi. Bu ilk atein tesiriyle byk kla kapsnn bir kanad krld. Krlan kapnn dier kanadn da Mustafa adnda bir topu eri hayatn tehlikeye atarak amay baard. Topular, balarnda Karacehennem brahim Aa olduu halde Etmeydanna girdiler. Yenieriler, alan toplardan iyice ypranmlar ve klalar da yanmaya balamt. Neye uradklarn aran yenieriler byk bir panikle, canlarn kurtarabilmek iin etrafa kamaya baladlar. Bu ksa sava, yenieri isyannn sonu oldu. Asrlarca Osmanlnn medar iftihar olan yenieriler, amalarndan sapmalarnn bedeli olarak birka saatte yok oldular.229

Bylece 9 Zilkade 1241/15 Haziran 1826da balayan harektla asrlar nce kurulmu olan Yenieri Oca, birka gnde kaldrld. atmalar esnasnda stanbulda

229

. Karal, age., V, 148-149.

141

takriben 610 bin civarnda yenieri ldrlmt. ayet buna tarada ldrlenlerde ilave edilecek olursa, bu say yirmi bin civarna ulamaktadr. Pdiah taraftarlarnn kayb ise 2500 l ile 5500 yaral olmutur. Bu olay Osmanl tarihinde Vaka-i Hayriyye (hayrl olay) olarak isimlendirilmitir.

Harektn balamasndan iki gn sonra (11 Zilkade 1241/17 Haziran 1826) toplanan devlet erkn ile ulem meclisinde yenieriliin kaldrlmasna dair alnan karar, ferman haline getirilerek Sultanahmet Camiinde okundu. Daha sonra da her tarafa gnderildi. Yenierilerin bertaraf edildii haberi her tarafta sevin ile karland. Yenierilerin yapm olduklar ktlklerin anlatld, II. Mahmudun yaynlam olduu hatt- hmyun stanbulda olduu gibi Anadolu ve Rumeli vilayetlerinde de yaynland. Bunu yannda Sadrzamda valilere, vilayetlerdeki Yenieri Ocaklarnn snmesi iin zel talimat gnderdi. Buna gre yenieriler kazanlarn teslim edecekler ve bulunduklar kaleleri terk edeceklerdi. Bundan byle yenieri kelimesi dahi telaffuz edilmeyecek, yenieriler lehinde sz sylemeye cret edenler ar cezalara arptrlacaklard.

Yenierilerin lgasna Dair Fermn- l:

Cmle mmet-i Muhammede malumdur ki, bu din-i mubni Devlet-i Muhammediyye feyz-i brinin bidayet zuhru ve badehu ark ve garb ihata etmesi mutlaken eriat-i mutahhare ve seyf-i cihad sayesinde olup cem zamanda ad-i dine mukabil olacak askir-i mslimin ve guzt- muvahhidenin vcudundan lbud olduundan velinimetimiz olan bu Devlet-i Alyye-i Ebediddevama mukaddema yenieri oca tanzim olunup ezmn- sabkada geen yenieri askerleri vardklar cihet ve gazada dmana gs vererek gsterdikleri sebat ve metanet ve ll emre inkyad ve itaatleri sebebiyle yzlerinden bunca fthat zuhura gelmi ise de giderek ilerine uygunsuz adamlar ve trl trl fesat karp ve eski itaatleri itaatsizlie mbeddel olup yz seneden beri gittikleri seferlerde asl yoktan trl trl ercif peydasyla teettt ve adem-i itaatleri cihetiyle firar aniz-zahf rn irtikab ederek bunca kl ve memalikin iyade-i adda kalmasna sebep olduklarndan ve ad-y din dahi bu halimizi grdke millet-i islamiyyenin btn btn acz- teetttne haml ile maazallahu tel

142

bida-i mnevvere-i islamiyye-i klliyyen ikest etmek daiyesiyle refte refte metlib ve iddialarn artrarak gnden gne fenalap drt tarafmza ad kuatmak derecesine vardndan bu halde bizler dahi gayret-i islamiyyeyi ele alp dinimiz urnda dmanlarmzn hakkndan gelecek suretle aresini bulmak farz derecesine varm ve imdiye kadar vaki olan seferlerde biddefaat mahade ve tecrbe olunduu vechile adnn kolaylkla galebe sureti mcerred muallem asker amlinden neet eyledii tebeyyn eylemi olduuna binaen iki yz iki seferinden sonra ve gerek muahharen iki defa asker tertibine zaruri teebbs olunmuken yenieri taifesi hem kendileri ie yaramayp ve hem bunlar istemeyerek ictisar eyledikleri kyam ve hareketleri sebebiyle ol ol tertibleri tatil ve ilga ettirmi olduklarndan baka imdiye biddefaat mtecasir olduklar vakai enialar sebebiyle ruh-u lem mesbesinde olan birka pdiah- merhumun telefine dahi bais olmulardr. Hal byleyken bunlara kadim ocak nazariyle baklarak beklar hakknda bir ey denilmeyip bu ana kadar canlar ister ise itaat ve istemezler ise fesat ve ekvet etmeklii adet ettiklerinden her ne kadar kendi aramzda tahamml olunagelmise dene fayda, dinimiz dmanlar tek durmayup bizim bu halimizi grdke frsat adyla etrafmz alarak Allahu Tel hfz eylesin klliyen malubiyetimize almakta olduklarna binaen geende bu keyfiyetler bb- fetvapenhide akdolunan meclis-i rada cmle vzer-i kiram ve ulem-i alam ve rical ve yine ocak- mezkurun mecmu zabtani hazr olduklar halde cmleye beyan ve enba ve taraf- er-i eriften isticvab ve istifta olunarak nihayetil-emr kbel-i er-i enverden verilen fetvay erife ve umumen hatm-i imza olunan hccet-i eriyye mucibince mcerred ihya-i kelimetullahiluly niyet-i hlisasiyle adnn medr- galebesi olan hil u hudasna mukabil askir-i islamiyye dahi evvela iltizam- diyanet ve itaat ve saniyen talim ve teallm ile kesb-i mahret etmekden gayri are olmad zahir olmak cihetiyle vaki olan ittifak- umum ve icma-i mmet vechile Yenieri Ocandan kadim usul ve kanunlarn hi birisine halel gelmemek zere fakat beher ortadan yz ellier nefer ulufeli ekinci neferat tahrir olunmasna karar verilmi ve ol vechile beytl ml-i msliminden bu kadar ake ve ulufe sarf zaruri ihtiyar olunarak tahrire balanp bir taraftan dahi kimesnenin kadim esame ve yevmiyesine halel gelmeyip ve bu ittifak- umum ve icma-i mmete muhalif her kim sz syler ve hlaf- hareket ederse fetvay erife mucibince cezas tertib olunaca cmleye ilan ve iaat olunmu ve badeh geen hafta talim ve taallmne bed ile

143

yazlan neferta esliha ve elbiseler verilmiken bu kadar olunan tenbiht- diniyye ve vesaya-y eriyyenin yine faydas olmayarak evvelki Perembe gecesi ayaklanp ibtida Aa Kaps ve sonra Babali ve sair mahalleri basp yama ve art ve ellerine geen Mushaf- erifi bakla yaralayp trl trl enahat ve fezahat birle gya talim ve teallm istemeyiz diyerek izhar- bay ve tuyan ve bu babde eriat- mutahharaya ve fetvay eriyyeye ve devlet-i Alyyye ve ulem-i alm itaat ve inkyatlar olmadn ilan ve Devlet-i Alyyenin talim-i er- iin ellerine verdii eslihay bmehba Devlet-i lyye-i Muhammediyye aleyhine imal ederek hurc ales-sultan fezihasna ictisar ve isyan etmi olduklarna mebni bunlarn bu hareketleri din ve mezhepten hari bir keyfiyet olduundan sbk ve lhk semahatli uyh- slam Efendiler ve sudr-i kiram ve bilcmle ulem-y alam kesserahumullahu il yevmil-kyam ve rical ve hademe-i devlet ve sair mmet-i Muhammed saray- hmyna vrd ve ictima ederek Livay Sadet iltivay Hazreti Sultan- Enbiya aleyhi efdals-salti vettehayay alp Sultan Ahmed Camii erifine ihra ve cmlesi oraya cem ile mmet-i Muhammedden ve ehl-i iman olanlar Sancak- Rasulullah altna gelip kitab ve eriatn hkmne iltica etmeleri taraf taraf dellallar sevkiyle nida ettirilmi ve din-u iman olan kaffe-i mmet-i Muhammed can ve ba ile seirtib gelmi ise de ekya gruhu cemiyatgh ekavetlerinde srar ve din-u devlet-e kar durup ehl-i rz gruhu olan bunca ehl-i iman- ayaklar altnda paymal edecek byle bir enaat- azimeye cret ve ictisar etmi olduklarndan ber muktezay er-i erif demleri heder olmak zere zerlerine memur tayiniyle klalar ihrak olunarak nihayet Hak Sbhneh ve Tel hazretleri kendilerini eriat klcna uratp cezay amellerini bulmulardr. yle ki: Bu fesd- azim zahirde bir takm erazil ve ikyann ii grnm ise de yine ocakldan bir takm mfsid ve muharrik ve bedhah din u devlet makuleleri i yznde bunlara pada olarak bu ihtilal ve cemiyet anlarn ba altndan olduu bittahkik her biri isim ve resmiyle ahz ve muktezay er-i erif zere cezalar tertib olunmu ve bir taraftan dahi asl ikya gruhundan su-i hareketleri mutehakkk olanlar tutularak mcazat- laykalar icra olunmakta olup ancak bu ana kadar bunca vakattan malm ve mtebeyyin olmutur ki Yenieri Ocann ibtiday vadnda maksud olan yararllk ve itaat kazyyesi bir vakitten beri bilakis yaramazlk ve ekvete mbeddel olarak hsl yenierilik nm ve yoldalk unvan baya ikyala melce demek suretine varp ve yaramz ehl-i rzna galebe edip hatta bu defa

144

tutulup siyaset olanlarn ilerinde kefereden kolunda hem yetmi be nian ve hem gavur ha bulunarak ilerine ecns- muhtelife karm ve bundan sonra dahi bunlarn bekay namlar ile beraber her ne gne tedbir olunsa mfid ve msmir olmayaca tebeyyn etmi olmaktan ni bugn Sultan Ahmed Camii erifinde Sancak- erif altna mctema olan uyuhu slam hazerat ve bilcmle sudur-i kiram ve ulema-y alam ve mecmu- hayrhah din u devlet beyninde ber muktezay er-i erif vaki olan ittifak- r mucibince salah- hal- lem iin ocan isim ve resmi tebdil ve kn knn- kadimi har heyetle tecdid olunarak fmbad yenierilerin nam klliyen ortadan kalkp ann yerine Askir-i Mansre-i Muhammediyye unvaniyle din devlete yarayacak ve gaza ve cihadda dmana cevap verecek kifayet miktar asakir tahrir ve tertib olunmu ve halen hdavendigar sanca mutasarrf vezir-i mkrem saadetl Hseyin Paa hazretleri zerlerine serasker nasbyla Aa Kapsnda ikamet etmek ve fmbad Aa Kapsnn ismi tayir ile elsine-i mmede Serasker Kaps unvan sylenmek ve badezin bina olunacak klalarda ve kolluklarda ibu askir-i mrettebe ikame olunmak ve yenieri aal ve katar aavat ve blk aalklar kezalik klliyen lav ve imha olunarak halen yenieri aas olan Mehmed Aaya Mirahor- Evvel payesiyle dergah- ali kapcbal ihsan ve kul kethdas aaya rtbe-i mirimirn ile vezir-i marun ileyhin maiyetine tayin ve zaarc ve saksoncu balara dergah- mualla kapc balklar vesair mevcut olan sadakatkr blk aalarna hassa silahrlkleri ve hal-i halince atya-y seniyye ihsan ve era ve yaya beyliine mutasarrf olanlar fimabad sair zema misill Devlet-i Alyyenin hdemat- seniyyesinde istihdam klnmak ve yenieri ocandan yevmiye ve esameye mutasarrf olanlarn saye-i merhametvaye-i hazret-i pdiahde katan verdikleri akelerine halel gelmeyerek ibraz edecekleri memhurlar mucibince herkesin dahili icmal olarak mutasarrf olduu yeviyyesine mkafat olunup ylece verilerek mrleri olduka mtemetti olmak ve bundan byle mecm-i ehl-i slm ve kk byk mmet-i Muhammed ve ulem ve sair ocaklar halk ve umum nas bir vcut gibi olup birbirlerine din karnda nazaryla bakarak miyanede ayrlk ve gayrlk olmamak ve bykler kklerine rahm ve efkat gzyle bakp kkler dahi byklerine herhalde nkyad ve itaat etmek vsl- maksud- samimi ve cmleye farz- ayn olan il-y kelimetullahil-mun ve ihya-y din-i eriat- Hazret-i Seyyidil-Mrselin emrinde ittifak- amme ile ihtiyar ve teebbs olunan maslahat- hayriyyede kaffe-i ehl-i

145

iman il maaallahu tel bylece mttefik ve mttehit olup zinhar hibir fert hilaf- hareket ve muhalif sz sylemeye cret etmemek ve ederi olur ise vebali boynuna derhal seyf-i eraitle hakkndan gelinmek zere mstenien bitevfikillhi tel ittifak- amme ile karar verilmi ve hemen iktizalarnn icrasna ur ve mbaeret olunmu ve ve bu vech ile Rumeli ve Anadolunun er kollarna ve bilcmle memalik-i mahruseye evmir-i liyye sdariyle ner ve ilan olunmakla imdi bilcmle mahallat imamlarn huzur-u ere celb ve cem ile keyfiyeti tefhim ve ibu fermn- lnin birer kta mmdi suretlerini karp yedlerine it ederek her biri varp mahallesi cami ve mescidlerinde ahaliye kraat edip bu babda mcerred ihya-i din Devlet-i Alyye-i Muhammediyye ve slah- ahvl-i millet-i islamiyye iin Kitap ve eriat hkmnce fimabad yenierilerin nm klliyyen kalktn ve ann yerine tecdid-i kanun suretiyle Askir-i Mansre-i Muhammediyye unvanyla muallem neferat tahririne mbaeret olunduunu ve hibir kimesnenin mutasarrf olduu ulufe ve esamisine katan zarar gelmeyerek yani bervech muharrar memhurlarn ibraz edenlerin yevmiyeleri ne miktar ise badeizin dahi mkafat ve ihsan ve inayet buyurulacan ve bu cihetlerle din ve iman olanlar ve kitabullaha ve eriat-i mutahharaya itaat ve inkyad edenler bu hususun kadr u krn belerek saye-i evketvaye-i hazreti pdiahide mesrurulbl ve msterihl-hl hemen daavat-i hayriyye-i cenab- zillullhiye megul olmalarn her birinin ghlarna gerei gibi tefhim ve telkin ve hlafna sz syleyenler dnya ve ahrette kahr u hsrana mbtela olacaklarn dahi gzelce beyan ve teybin eylemelerini tenbih ederek siz dahi hususa taraf- eri enverden aled-devam dikkat ve nezaret ve herhalde icray- muktezay er-i erife ihtimam ve dikkat eyleyesiniz.230

Bylece be asrlk bir tekilat fiilen ve resmen ortadan kaldrlm oldu. Pdiah, olayn haftasnda selamla ktnca Yenieri Ocan temsil eden hi kimse yoktu. Buna mukabil Askir-i Mansre-i Muhammediyye adnda yeni bir ordu vard.

Sultan II. Mahmud, Yenieri Ocan kaldrdktan sonra onlar hatrlatacak olan her trl iaret, rtbe, elkab, unvan, nian vs. sembolleri de ortadan kaldrmt. Ocan

230

. Cevdet Paa, Tarih, XII, 267271.

146

kaldrlmasyla Aa Kapsda Bb- Fetvaya (eyhlislmlk) devredildi. Bylece ilga keyfiyeti, resm ve psikolojik bir darbe ile teyit edilerek sona ermi oldu.231

Be asra yakn bir sre Devlet-i lyyenin hizmetinde bulunmu olan Yenieri Oca, drt be saat gibi ksa bir sre zarfnda kaldrlarak tarihe gmlmt. Zamann mehur airi Keecizde zzet Molla, Yenieri Ocann kaldrln u mehur msralarla dile getirir.

Tecemmu eyledi meydn- lahme Edip kfrn- nimet nice bi Koyup kaldrmadan ikide birde Kazan devrildi sndrd oca232

Demek suretiyle Yenierilerin, biztihi kendi elleriyle kendilerini bu hale drdklerini veciz bir ekilde izah etmitir.

Yenieri Oca kaldrldktan bir mddet sonra, ocan manevi kanadn oluturan Bektalik tarikat da yasakland. Her ne kadar Bektalik ile ocak arasnda tarihi adan net bir ba bulunmasa da, zellikle ocakta yozlama baladktan sonra gzle grlr bir irtibat bulunmaktayd. Sonuta ayn fikirlere sahiptiler. Bektaler de her trl yenilie dmand. Bu itibarla, yenieri isyanlarnda hep onlarla ibirlii yapyorlard. Ayrca Bektaler, halkn aa kesimleri ile i ie olduklar iin Yenieri Ocann kaldrlmasn onlara kt olarak gsterip aleyhte propaganda yapabilirlerdi.

Bektaler, dine aykr trenler icra ettikleri iin ulem ile dier tarikatlar, bu hususta Pdiah desteklemiler ve bylece Bektalik tarikat yasaklanmt. Altm yldan nce yaplm tekkeleri hari olmak zere dierleri yktrld. Eski olanlar, tarih olarak kabul edildikleri iin yklmad. Rfz ve mlhid (Allah inkr eden, dinsiz,
231

. Bu konuda geni bilgi iin bk. Esad Efendi, ss-i Zafer, s. 6672; Ltfi, Tarih, stanbul 1319, I, 134-136; M. Nuri Paa, Netyicl Vukut, I, 140-143; Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, I, 548565; Danimend, Kronoloji, IV, 109-111; Karal, age., V, 149; Beyhan, agm., Osmanl, VII, 258265; Ufuk Glsoy, Bir Ocak Byle snd Tarih ve Dnce (2000), VII, 2631. 232 . Cevdet Paa, Tarih, XII, 165.

147

imansz) fikirlere sahip olan Bektaler, mrted (rtidd eden, slm dininden dnen kimse) hkmnde olduklarndan, bunlara din telkinde bulunulmasna ve ellerindeki kitaplarn yeniden gzden geirilmesine karar verildi. stanbul ve civarndaki tekkelerde menfi faaliyet gsteren baz Bektaler, ulem diyar olarak kabul edilen Kayseri, Birgi, Hadim, Amasya ve Tire gibi yerlere srgn edildiler. Baz ileri gelenleri de stanbulda idam edildi. Bununla beraber kendi halinde yaayan ve kimseye zarar olmayanlara dokunulmad. Bekta tekkelerine ait mal ve mlklere de devlet tarafndan el konuldu. Bu mallar, cami, medrese, kervansaray ve hastane gibi hayr ilerinde kullanlmak zere bir bakma yed-i emin (Kanunen gvenilir kimse olarak seilen kii) vazifesi gren ulemnn hizmetine sunulmutur. Alnan bu tedbirler, Yenieri Ocann tekrar hortlamas ihtimalini iyice azaltyordu.

Yenieri Oca, kuruluu ve gelimesinde kanunnmeler erevesinde hareket eden konumunu zaman ierisinde kaybederek karndan baka deer tanmayan politik bir unsur halini almt. Eski Yenieri Oca ile bu ocak arasnda baz detlerle, isim benzerliinden baka hibir ey kalmamt. Ocak, faydal olsun olmasn her trl yenilie dman kesilmiti. Dolaysyla II. Mahmud, oca kaldrdktan sonra yapt yenilik almalarnn ksmen de olsa baarya ulamasnda, yenierilerin yok edilmesinin rol ok byktr.233

Hemen her savata yenilen, harbe gitmek istemeyen, toplumda hibir ykmllk ve kural tanmayan fakat menfaatleri sz konusu olunca her trl yola mracaat eden yenierilerin bu tutumlar, onlarn halk ve devlet nezdinde, ocaklar ortadan kaldrlmadka devletin kurtuluunun mmkn olmayaca kanaatinin olumasna sebep olmutur. te tarihte Vaka-i Hayriyye diye hret bulan Yenieri Ocann ortadan kaldrlmas olay, efkr- ummyenin bu nevi kanaati ve olgunluu sayesinde mmkn olmutur.234 Fakat bu ocan kaldrlndan sonraki gelimeleri gz nne alacak olursak, varlndan daha ok kaldrlnn devlete zarar verdiini grrz. Esas marifet, yirmi binlerle ifade edilen miktarda insann lmne sebep olmayacak bir zm yolunun bulunmasdr. Zayiatn ok fazla olmas ister istemez tm
233 234

. Bilgi iin bk. Esad Efendi, ss-i Zafer, s. 210-213; Karal, age., V, 150; Shaw, age., II, 48. . Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, stanbul 1987, s. 160161.

148

toplum zerinde olumsuz naho bir havann esmesine sebep olmutur. Halbuki Yenieri Oca kendi bnyesinde revize edilmi olsayd, devletin mukadderat daha olumlu gelimelere sahne olacakt.

Yenieri Oca her ne kadar slah edilmeye allm olsa da bu mmkn olmamtr. Zira bir kurum bir kere bozuldu mu slah olmas ok zordur. Tpk bulanm suyun eski haline dnmesinin zorluu gibi.

Bu ocan ilga edilmesi hakikaten hayr m getirmi yoksa er mi? Bu sorunun cevab biraz da bak asna gre deiiklik arz edecei muhakkaktr. Meseleye sadece slahat asndan ve yenierilerin irkeflikleri asndan baklacak olursa hakikaten hayrl bir olaydr. Fakat bu ocan yok edilmesinden sonra devletin cephelerde alm olduu yenilgiler, beraberinde gelen toprak kayplar, derken isyanlar vs. tm bu olumsuzluklara bakacak olursak ok farkl bir noktaya varrz. Zira Engelhardt eserinde bu konuya dair yle der: Sultan Mahmud, kendi nfuz ve hkimiyetine muhalif ve dman olanlar ile giritii mbarezede mahir bir siyas gibi hareket etmekle beraber, ihraz ettii muzafferiyetin kendine tahmil ettii mceddilen vazifesini bihak ifadan aciz kald ok gemeden anlalmt.235

III. Askr-i Mansre-i Muhammediyyenin Kuruluu

Osmanl Devleti, Yenieri Ocann kaldrld sralarda her ne kadar buhranl ve skntl gnler geiriyor olsa da, hala kta zerinde lkelere sahip bulunuyordu. Ancak devlet mevcut konumunu koruyacak dinamiklerden yoksundu. Bir taraftan Yunan isyanlar srp gitmekteydi. Bu nedenle Pdiah, Yenieri Ocann kaldrlmasyla oluan boluu doldurmak iin ivedi yeni bir ordu kurma almalarna giriti.

II. Mahmud, XVI. Yzyl sonlarnda bozulmaya balayan, XVIII. ve XIX. yzyllarda artk disiplin ve dzenin kalmad bir isyan yuvas haline gelen Yenieri

235

. Edouard Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat, trc. Ali Read, stanbul 1328, s. 19.

149

Ocan kaldrmak iin epey bir sre beklemiti. Oca ieriden elde etmek amacyla i bana kendi fikrine yakn olanlar geirerek ok mhir bir siyaset izlemitir. Bu dorultuda hareket eden Pdiah, kendi dncesine yakn olan ocak aas, Aa Hseyin Paann da yardmyla oca lavederek amacnda muvaffak olmutu. Bunun yerine de Hz. Peygamber (s.a.v)in ismine izafeten Askir-i Mansre-i

Muhammediyye ad verilen yeni bir asker tekilat kurmutur. Avrupa usulnde kurulacak olan bu ocan bana Aa Hseyin Paa, Kocaeli ve Hdavendigr sancaklar ile Karadeniz ve Rumeli sahili muhafzl olmak zere Askir-i Mansre-i Muhammediyye seraskerliine atand.236

Bu ordunun kuruluu, o buhranl gnlerin artlar yznden biraz aceleye getirilmiti. Bu sebeple arzu edildii gibi askerler yetitirilemiyordu. Bu nedenlerden dolay 18281829 Rus harbinde ve 1831-1833deki Msr ordular karsnda etkili olunamamt. Ancak bu ordu, yenierilerin son zamanlarna gre stnln, Rus ve Msr ordularna kar iki yl gibi uzunca bir sre direnmekle ispatlamt. unu da belirtmek gerekirki muvazzaf askerin miktar henz yeterli deildi. Bu sebeple kazalardan, gen yal aranmakszn asker toplanyordu. Bunlardan yal olanlar bir ie yaramazken, genlerin ou ise silah tutmasn dahi bilmiyordu. Memleketin mdafaas iin gerekli sayda askerin toplanp kla ve kararghlarda devaml kalmas ise devlete byk bir mal klfet yklyordu. ster istemez lkedeki tarm da bundan nasibini almt. Hem talimli askeri el altnda bulunduracak, hem de ziraatla uraanlarn ilerini aksatmayacak bir sistemin kurulmas yoluna gidilerek Mansre ordusunun

desteklenmesi ve lkenin daha iyi mdafaa edilebilmesi iin 1834 ylnda Redif-i Askir-i Mansre adyla yedek bir ordu kurulmutu. Ayn yl karlan bir kanunnme ile tarada redif birlikleri kurulmaya balanmt. Bu birliklerin oluturulmasndan sonra Askir-i Mansre ifadesinin yerini Askir-i Nizmiyye ifadesi almt. Bu ikinci tbir uzun yllar kullanlmtr. Nitekim gnmzde de Nizmiye kelimesi kullanlmakta olup, asker klalarn girileri, hl bu isimle adlandrlmaktadr.

236

. Geni bilgi iin bk. Abdlkadir zcan, Askir-i Mansre-i Muhammediye DA., stanbul 1991, III, 457458; Karal, age., V, 150-151.

150

Kuruluundan hemen sonra Askir-i Mansreye kaydolmak iin gerek stanbulun iinden gerekse taradan pek ok gnll kmt. Hazrlanan nizmnmeye gre kim id belirsizler ve yeni Mslman olanlar bu tekilata alnmyor, sadece artlar elverili olanlar ile 1530 yalar arasndakiler alnyordu. Bununla birlikte krk yana kadar olupta gc kuvveti yerinde olanlar alnabileceklerdi.

Terfilerin alkanlk ve kdem esasna gre yapld Askir-i Mansrede emeklilik, on iki yl hizmetten sonra mmkn olabilecekti. nceden ekseriyetle para karl bakasna satlan esmelerin yerine, bordrolara gre aylk verilecek ve maa almak iin herkesin bizzat orada hazr bulunmas gerekecekti. Emeklilie hak kazanm olan kimselere aldklar maa kadar aylk balanacakt. Yallk veya sakatllk sebebiyle daha nce emekliye sevk edilenler ise durumlarna gre aylklarnn te ikisini veya te birini alabileceklerdi. Terfilerde gz nne alnan alkanlk, kabiliyet ve baarl bulunma sayesinde bir nefer babinbala kadar ykselebilecekti.237

Osmanl Devleti asker esaslar zerine kurulmutur. Bu sebepten tr hemen hemen tm slhat hareketlerine bu messeseden balanmt. Mevcut slhatlarn dnda, Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra Dr- r-y Asker adnda kurulan bu ilk meclis, kiilerin askerlik vazifesiyle ilgili kurallar koymak, bat devletleri tarafndan yrtlen askerlik usllerini incelemek ve askeriyenin gelimesi yolunda gerekli olan tedbirleri almakla mkellefti. Yine bu meclisler, gerektiinde memurlarn muhakemesini yapmak, hkmet ile kii arasnda kacak anlamazlk ve davalar grmekle mkellefti. Ayrca Sultan II. Mahmud, asker slhatlar dorultusunda Mekteb-i Harbiye (Harp Okulu)yi de kurmutur.238

Mehur Osmanl tarihisi Ahmed Cevdet Paa, eserinde Askir-i Mansre Kanunnmesi239 bal altnda yeralan kanunun bir blm yledir.

237

. Askir-i Mansre-i Muhammediye hakknda daha geni bilgi iin bk. M. evket, age., II, 712; Shaw, age, II, 5052; Ktkolu, Sultan II. Mahmud Devri Yedek Ordusu: Redif-i Askir-i Mansre Tarih Enstits Dergisi (1982), XII, 127158. 238 . Ltfi, Tarih, V, 70; Karal, age., V, 153. 239 . Cevdet Paa, Tarih, XII, 271274.

151

Askir-i Mansre Kanunnmesi:

Askir-i Mansre-i Muhammediyye unvannda 15 yandan 40 yana kadar mechlul-ahval ve mhtedi ve furmye olmayup onbeer kuru maa ve zikri ti tayinat ile tvn ve mtenasibl-aza olmak ve sayfen ve itaen ber vech-i ci keyfiyetle bir-ruhsa gidenlerden maada bir neferi noksan bulmamak artyla mceddeden tertib ve tahrir olunmakta hamis-i feyz-i enis-i muallem inaallahu Tel tekessr ettike iktizasna baklmak zere evvel emirde sitane-i evket iynede zbtandan maada 12 bin neferden ibaret bir ordu itibariyle tanzim ve nefert mezkre birinciden ta sekizinci tertibe tabir ile sekiz tertibe taksim olunup her tertib maa zabitan bin be yz yirmi alt neferden ve her yz nefer bir safdan ibaret olub her safda mhiye altmer kuru maala birer top ustas ve otuzar kuru maala birer top halifesi ve on beer kurula sekiz topi drder arabac ve ikier cephaneci neferat ve meal edevtssaire birer top ve mahiye ve yz seksener kuru maa ile birer yz bai ve yz yirmier kuru maa ile ikier yz baimelazimi ve altmer kuru ile birer sancaktar ve avu ve otuzer kuru maala onar onba ve her tertibde mahiye yedi yz elli kuru maa ile birer binba olduu gibi ikiyz kuru maa ile birer topu ba ve yz kuru ile birer topi avui ve yz elli kuru ile birer arabaci bai ve seksen kuru ile birer arabaci avui ve yz otuz kuru ile birer cephaneci bai ve altmer kuru ile cephaneci avui ve yz krk kuru ile birer mehter ba ve altm kuru ile birer zurnzen bai ve ser etbba-i sultani marifetiyle birer hekim ve cerrah ve her bir tertib sa kol ve sol kol itibar ile ikiye munksim olup drder yz kuru maala aayi yemin ve aayi yesar nmiyle birer zabt ve iki yz elli kuru ile mm ileyhimaye birer melazim ve on beer kurula ikier surnzen ve ikier tablezen ve ikier sde nukrezen ve ikier zilzen ve ikier ternepteci ve yirmier kuru ile ikier saka ve yz elli kurula birer nefer ktibi ve her bir safa mevlarnda (yurt-mesken) birer mekteb insiyle gnde birer nbet kuran- azimuan ve ilmi hallerini talim iun stanbul kadsi bulunanlarn marifetleriyle bil imtihan mahiye otuzer kuru maala birer imam nasb ve tayin olunub cemaatle eda-i salte ve talim-i mesil-i diniyeye hususlarna bilcmle zbtan taraflarndan ihtimam ve dikkat olunmak.240

240

. Cevdet Paa, Tarih, XII, 271272.

152

B- DAR REFORMLAR

Yenieri Ocann kaldrlmasyla ilk defa Sultan II. Mahmud, i reformlar ele alma imknna sahip olmutu. Ancak Msr yenilgisi ve Avrupa devletlerinin dostluu baltalayan tutumlar, iteki muhalefetin artmasna sebep olmu dolayssyla reformlarn istenildii gibi gerekletirilmesi salanamamt. Bu olumsuzluklara Anadolu, Bosna, Makedonya ve Irakta kan isyanlar ilave olunca, ulem bata olmak zere baz zmreler tm bu olumsuzluklarn sebebini reformlara yklemilerdi. Bu zmreler hem Pdiahn dinsizce tutumundan hem de yabanclarn bakentte bulunmasndan huzursuz idiler. Bu muhalefeti bastrmak iin Sultan II. Mahmudun Askir-i Mansre ordusunu kullanmas, nihayetinde iteki muhalefeti artrmaktan baka bir ie yaramamtr.241

Modernlemek ayr bir eydir, zenti-taklit apayr bir eydir. II. Mahmud, reayasnn nabzn iyi lememitir. Bu sebepten dolay onun slahatlar baarya ulaamad. Tarih neticelerle ifade edilir. Sultan II. Mahmudun baarlarndan sz etsek de, grnen ve bilinen bir gerek varki, Osmanl Devleti daha evvel hi karlamam olduu olumsuzluklara bu dnemde maruz kalmtr. Bunda, II. Mahmudun olumlu veya olumsuz bir katksnn olup olmamas kanlmazdr.

Sultan II. Mahmud, reformlar sadece asker alanla snrl tutmayp Osmanl toplum hayatnn tm kesitlerine yaymt. Ayn zamanda kendisinden sonra gelen Tanzimat dnemi programnn temelini ve modelini oluturmutu. Sultan II. Mahmud, sarayn dna karak gerek problemleri anlamaya alm, fermanlarn nasl uygulandn, yabanclarn yaantlarnda ulemnn tepkisini eken eylerin ne olduunu bizatihi grmeye almt. Osmanl basnn gelitirmeye alan II. Mahmud, tebeasn aydnlatmak iin lke iinde ve dnda nelerin olup bittiinden herkesi haberdar etmek suretiyle ada Avrupa medeniyetini yakalamak istiyordu. Mehmed Ali Paann Vekayi-i Msriyye adl, yar Arapa yar Trke gazetesi 20 Kasm 1828 ylnda yaymlanmaya balamt. 1 Kasm 1831de de hkmet tarafndan ilk Trke gazete olan Takvim-i Vekayi yaynlanmaya balad. II. Mahmud, er-i

241

. Geni bilgi iin bk. Ahmed Ltfi, Tarih, II, 144-146, 168-169; Shaw, age., II, 64.

153

erife ve nizama asla dokunur yeri olmadndan maada mlkme pek ok menaf olacaktr ifadesiyle bu gazetenin yaynlanmasna msaade etmitir. Haftalk karlan bu gazetede, yeni karlan kanunlar ve fermanlarn yan sra memleketin iinde ve dndaki eitli olaylarda ele alnyordu. Bu gazetenin Franszcas olan Moniteur Ottomane ise lkedeki Avrupallarn ilgilerini eken haberlere yer vermekteydi. Bu gazetenin Trke olan 5000 adet, Franszca olan 300 adet baslyordu.242

Yenieri Ocann kaldrlmasyla, Sultan Mahmud tahta kt gnden beri tasarlamakta olduu reform programn hemen uygulamaya koyulmutu. Onun gayreti, devlet ynetiminde daha kapsaml ve kalc reformlar yapmaya ynelikti.

Osmanl Devletinde, ziraat, ticaret ve sanat almalar dnda devlete hizmet edenlerin kazandklar servet, bu kiilerin lmleri halinde msdere* edilerek hazineye konulmas bir gelenek idi. Bazen memurluun dndaki servet sahiplerinin de mallar msdere edildii oluyordu. ste Sultan II. Mahmud, mlkiyet hakkn tehdit eden bu uygulamay Vaka-i Hayriyeden sonra kaldrm olduunu u szleriyle beyan etmitir. Bundan byle saltanatn millet iin bir dehet, bir korku kayna deil, fakat bir destek olmasn istiyorum. Bunun iin kiinin malna devlete el konulmas geleneini kaldryorum. Ayrca bunun yannda Pdiah, tebeas arasnda din bakmndan da artk herhangi bir ayrm yapmayacan u szlerle bildirmiti. Tebeamdan Mslmanlar ancak camide, Hristiyanlar kilisede, Musevileri de havrada tanmak isterim.243 Bu ifadelerden anlald zere, halkn kanun nnde eitlii salanmaya allyordu.

Sultan II. Mahmud, hkmete yeni bir ekil vermeye alt. Pdiah, Sadrzam ve eyhlislmda toplanm olan yetkileri, batl modern devletlerde olduu gibi eitli

242

. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Nesimi Yazc, Takvim-i Vekayi, Ankara 1983, s. 17-21; Ahmed Ltfi, Tarih, III, 156-157; Shaw, age., II, 65; Karal, age., V, 162. * Msdere: Arapa bir kelime olan msadere, bir kimsenin mal ve eyasnn zapt edilmesi anlamndadr. Osmanlda ilk olarak Fatih zamannda uygulamaya balayan bu sistem gerei mallarna ilk el konulanlar Vezir-i zam Candarl Halil Paa ile Yakup ve Mehmet Paalardr. Bu durum zamanla yle bir hal ald ki, srf parasn ele geirmek iin deerli ve namuslu ahsiyetler yok ediliyor, varisileri olduu halde mallarna elkonuluyordu. rnein Sultan II. Mustafa, harbin idaresi iin zenginlerin mallarn msadere etmeyi meru grmt. (Geni bilgi iin bk. Pakaln, age., II, 624626). 243 . Karal, age., s. 152.

154

bakanlklar arasnda paylatrd. Bu ekilde i taksimatn tabana doru yayarak halkn ynetimde sz sahibi olmasn salamaya alt.

Hkmdrlk messesesinin karsna idar ve kaza salhiyete haiz bir kabine kuruldu. Azsna Nzr denen bu vekiller heyeti, taht makamnn bir nevi kontrol cihaz, emniyet supab ve icabnda kararlarn toslayaca bir duvar demekti. Bu kabinenin hricinde memleketin en sekin ve mnevverlerinden mteekkil Meclis-i Vly Ahkm- Adliye adnda bir meclis kurularak parlamenter sisteme ynelik bir adm daha atlm oldu.

Sadrzam, Pdiahn mutlak vekili olmaktan karlarak baveklete evrildi. Bundan sonra baveklet eskiden olduu gibi artk bamsz ve mstakil bir memuriyet olmaktan kt. Bununla beraber Mhr-i Hmyn yine eskiden olduu gibi bavekilde brakld. Ancak Sadrzamn yetkileri bakanlar arasnda pay edildi. Mhr yetkisi bakanlara da verildi. Baveklet, bakanlklar arasnda koordineyi salayan bir makam oldu. Ayrca eitli ilerde bavekile yardmc olmas iin baveklet yardmcl kuruldu. Baveklete de ilk defa Rauf Paa atand (4 Muharrem 1254 / 30 Mart 1838). Bylece Sadrzam, Pdiahn mutlak vekili olmaktan kmtr. Yeni nezretlerin kurulmasyla Bblnin klasik yaps da deimeye balad.

Sadret kethdal ilk nce umr-i dhiliye nezretine, iki sene sonra da dhiliye nezretine, reislkttaplk hriciye nezretine, darphne-i mire ile hazine-i mire, maliye nezretine evrildi. Ayrca evkaf ve ticaret nezretleri de kuruldu. Nezret kelimesinin pek ok manas vard. Meclis-i Vkelya dhil olan ve gnmz ifadesiyle Bakanlar Kurulunu tekil eden nezretler ile Nfus Nezreti gibi yetkisi olmayp sadece bir memuriyet olan nezretler bunlardan bir ksmdr.

Bu uygulama memurlar arasnda i taksiminin dzenli bir ekilde yaplmasn salyordu. Btn memurlarn atanmalar, kdem ve derecelendirilmeleri belli bir sisteme konuldu. Memurlar l, sniye, slise ve rbia eklinde eitli snflara

155

ayrldlar. Rtbelerine gre resm elbiseler ve kllar verilen memurlara derecelerine ve ilerinin nemine gre maa baland.

Sultan II. Mahmud, hkmete yeni teklifler ve dncelerde bulunmak iin meclisler ve komisyonlar kurmaya da alt. Eskiden Divn- Hmynda grlmesi gelenek haline gelmi olan iler, zelliine gre yeni meclislerde grlmeye baland. Bu uurda Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra kurulan ilk meclis, Dr- ray- Asker oldu. Bu meclis, kiilerin askerlik devleriyle ilgili kurallar saptamak, Bat devletlerinde yrtlen askerlik usullerini incelemek ve Trk Ordusunun ilerlemesi yolunda gereken tedbirleri bulup ortaya koymakla devlendirildi. Bunun hricinde, Glhanede Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye, Bblde, Dr- ray- Bbl meclisleri kurularak, memurlarn gerektiinde muhakemesini yapmak ve hkmet ile aralarndaki anlamazlklarn giderilmesini salamak amalanmt.244

Yzyllardan beri sregelen Osmanlnn hkmet yaps, bu yeni atlmlarla nemli lde deitirilmeye allmtr. Sultan II. Mahmuddan nce yaplan yenilik faaliyetleri daha ok asker sahaya ve baz toplumsal messeselere ynelik olmu, hkmet kurumlarnn ne yapsna ne de ekline dokunulmamt. Bunun iin Sultan Mahmudun hkmet kurumlarna ynelik atlm, Batllama yolunda yaplan almalarn ok nemli bir merhalesini oluturmaktadr.

Sultan II. Mahmudun clsu esnasnda devletin muhtelif vilayetlerinde ynlarn egomenyas sz konusu idi. Alemdr Mustafa Paa onlar bakente ararak bir ittifak senedi imzalatmt. Ancak Alemdrn ldrlmesinden sonra ynlar tekrar eski tutumlarn srdrmeye devam etmilerdi. te hkmet, bunlar babo brakmayp itaat altna almaya alyordu. Buna yanamayanlarn bir ksm ldrld. Bir ksm da srgn edildi. Tepedelenli Ali Paa ve Mehmed Ali Paa isyan ederek devleti ok yprattlar. Sonuta Tepedelenli ldrlse de onun isyan Yunan isyanlarnn balayp gelimesini tetikledi. Msr Valisi Mehmed Ali Paa ise am ve Suriyeyi aldktan sonra Anadoluya girerek Manisaya kadar ulat. Onun bu hareketi
244

. Bilgi iin bk. Karal, age., V, 152-153; Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, stanbul 1993, s. 26-27.

156

Anadoluda, bata Kastamonuda kan Tahmisiolu isyan olmak zere pek ok isyan ve huzursuzluun kmasna sebep oldu. Fakat tm bu olumsuzluklara ramen hkmet, Anadolu ve Rumelide devlet otoritesini kurmaya ynelik olarak yeni bir reform hareketine koyuldu.

Memleket ynetimindeki slahatlarn gayesi merkezi otoritenin etkisini artrmakt. Bunu salamak iin valilere maa baland. Bylece vilayet srtndan geinmeleri ve eitli suiistimallere bulamalar engellenmeye alld. Artk valilerin her biri cret karl devlete hizmet eden memur durumuna dmt. Valiler, redif ad altnda Avrupa usulnde asker yetitirmekle mkellef idiler. Bu askerlerin saylarnn artmasna paralel olarak eyaletlerde mirlikler kuruldu. Mirler (marealler) bulunduklar yerin asker olduu kadar mal ve mlk ileriyle de ilgileniyorlard. Sancaklarn birkann birlemesiyle mirlikler meydana geliyordu. Daha sonra mirlerin bnyesinde ferikler (kolordu kumandan, tmgeneral, korgeneral) kuruldu.

Bata stanbuldan balamak zere tm vilayetlerde muhtarlklar kuruldu. Muhtarlar, halkn hkmetle olan mnasebetlerinde araclk grevini yapyorlard.245

I. htisb Nezreti

Sultan II. Mahmud, ehirlerin kontrol iin daha geni yetkilerle donatlm yeni bir idar sistem kurulmas gerektiini biliyordu. Balangta Muhtesib, htisb Aas ve htisb Emini unvan ile ihtisab iine bakan kimseler, 1242/1826 tarihli htisb Aal Nizamnmesi ile htisb Nzr unvann almt. Bylece stanbulda ilk defa kurulmu olan bu messese sadrzamla balanmt.246

245 246

. Karal, age., V, 154-155. . Bu konuda geni bilgi iin bk. Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umr-i Belediye, stanbul 1961, I, 341; Abdurrahman Vefik, Teklif Kavaidi, stanbul 1328, I, 172; Z. Kazc, htisb Messesesi, s.27.

157

stanbulda htisb Nezreti kurulunca, ihtisab nzr olacak kiiye Defter-i Terifat- Devlette bir mevkii verilmiti. Bu konu ile ilgili, taraf- ahneden yazlan arz tezkiresinde bu durum zikredilmitir.247

htisb Nezretinin baz grevleri, 1261de kurulan polis ve 1262de kurulan zaptiye miriyeti messeselerine devredilince, htisb Nezreti sadece narh* ve esnaf iine bakar oldu.248

II. Nfus Saym ve Kadastro

Osmanl devleti, kuruluundan itibaren nfus saymna ve tahrr-i mlk (toprak yazm) iine byk nem vermekteydi. Ele geen her toprak parasnda ilk yaplan i, toprak yazm ile nfus saym idi. nk devletin ekonomisi byk lde tarma, dolaysyla tmar sistemine balyd. Tmarlarda alanlarn saylarnn bilinmesi ve bunlarn verecekleri vergi miktar devlet iin hayati nem tayordu.

Ancak, Anadolu ve Rumelide modern anlamda ilk nfus saym Sultan II. Mahmud dneminde yaplmtr. Yenieri Oca ilga edilince onun yerine kurulacak olan Askir-i Mansre-i Muhammediyye ordusu iin vergi kaynaklarna ihtiya vard. Bu kaynaklar tespit edebilmek iin nfus saym yaplmasna karar verildi. Bu saymn ne ekilde yapldn tespit etmek iin zel bir meclis kuruldu ve gereken

247

. Ergin, age., I, 337338; Z. Kazc, htisb Messesesi, s.27. * Narh: Azam fiyat manasna gelen bir stlahtr. Narh yahut halkn telaffuziyle nark, Trke bir kelimedir. Baban-zde Ahmet Naim Beyin tahkikine gre: Narh Hz. Peygamberin zamannda bahis mevzuu olmu, fakat kendileri buna muvafakat etmemitir. Ya Resulellah narh koy diyen ashaptan birine Cenab- Peygamber: Hayr, kymetleri indiren de karan da Allahtr. Ben ise Hak Telya kimsenin zerimde hibir hakk olmakszn mlki olmak isterim. cevabn vermitir. Hz. merde narh aleyhinde bulunmutur. Narh ii Osmanl Hkmetini esasl surette igal etmitir. Belediyeye taalluk eden dier iler gibi narh meselesini de layk olduu ehemmiyetle tetkik etmi olan Osman Erginin dedii gibi Pdiahlarn en byk icraat ve muvaffakyetleri srasnda esarn tenziliyle halkn duasn almay dnmler, sadrzamlar mevkilerini muhafaza edebilmek iin bunu bir silah olarak kullanmlardr. 1806/1221 senesine ait bir mhimme defterinde ilgili kanuna dair unlar yazldr. Narh umuru mesalih-i ammedendir. Mademki ferman buyrulmadka tenzil ve terfi olunmamak gerekir ve herbar terfi ve tenzil iin ferman vermekte gayet ihtiyat lazmdr. Mademki zarar- m ihtimali olmuya ferman verilmemek gerektir. Ve zarar- m olmak ihtimali takdirce bigaraz ehl-i vukufla mavere olunup tarafeyne zarar olmamak artyla ferman verile (Geni bilgi iin bk. Pakaln, age., II, 654-657). 248 . Bilgi iin bk. Nuri Ergin, Mecelle, I, 395; Z. Kazc, Osmanlda Yerel Ynetim, stanbul 2006, s. 3538.

158

talimatnmeler hazrland. Esas itibariyle bu saym, Anadolu ve Rumelindeki erkek nfusun bilinmesi iin yaplmt. Bu vakte kadar halk byle bir uygulamaya alk deildi. Halkn endielerini gidermek ve tepkilerini hafifletmek amacyla saygn ulemnn devreye girmesi saland. Nfus saym iin gnderilen defterleri toplamak ve genel sonular deerlendirmek iin stanbulda Ceride Nezreti kuruldu. Daha sonra Edirne hari her tarafa nfus memurlar gnderildi. Ahmed Ltfi, eserinde bu memurlarn gnderildii yerleri teker teker vermektedir.249

Erkek nfusunun saym din esasna gre yapld. Bylece Anadolu ve Rumelinin Mslman ve Hristiyan erkeklerinin says tespit edildi. slm nfusu iinde Kptilerle airetlerde ayr ayr sayld. Hristiyanlarda ise genel saym yaplp rk ve dil ayrm gzetilmedi. Saym sonular, Anadolu ve Rumelide drt milyona yakn erkek nfusunun var olduunu ortaya kard. Bunun takriben bir buuk milyonu Rumelide, iki buuk milyondan biraz fazlas da Anadoluda olduu anlald. Rumelide, az saydaki Yahudi ve Kptiler bir tarafa brakld takdirde, 800.000 Hristiyana karlk 500.000 Mslman tespit edildi. Anadoluda ise 2.000.000 Mslman nfusa mukabil 400.000 Hristiyan olduu anlald.

Harplerden dolay devlet, vergilerle ilgili kanunlar gerei gibi yrtememiti. Baz yerlerden vergiler hi toplanamazken baz yerlerde de eksik alnabiliyordu. Bu aksamalardan dolay, nfus saym yaplrken mlk yazm da yapld.

Vergilerin toplanmasnda hakszlklar ortadan kaldrlarak herkesin gc nispetinde vergi vermesi esas kabul edildi. Emlak, arazi ve ticaret mallarndan olmak zere belirlenmi zamanda binde hesabyla tahsilt yaplmas ve mal senenin ba, mart ay itibar alnarak herkesin hisseleri mahkeme sicillerine kaydedilmiti. Bylece her ahsa bir senede verecei verginin miktarn gsteren mhrl senet verildi. Bu senetlerin senede iki taksit olarak denmesi kararlatrld. Bunun hricinde hi kimsenin hibir nam ve vesile ile rencide edilmemesine, herkesin mal ve mlknden

249

. Bk. Ahmed Ltfi, Tarih, III, 142143.

159

endie etmemesi iin memleketin her tarafna yazm memurlar gnderildi. lk rnek uygulamaya, Hdavendigr ve Gelibolu sancandan balanmtr.250

III. Posta, Pasaport ve Karantina Uygulamas

Sultan II. Mahmuda kadar Osmanl Devletinde dzenli bir posta tekilat yoktu. Oysaki gelimi olan batl lkeler yllardan beri dzenli alan bir posta ana sahip idiler. Pdiah bir hatt hmyn yaynlayarak posta usuln dzene koydu. Buna binaen skdardan zmite kadar bir yol yapld. Yolun al trenine Pdiah bizzat itirak ederek kendi faytonuyla skdardan Kartala kadar gitti. Bundan sonra dier yerlerde de yeni posta yollar yaptrlp postaneler ald. Posta dzenlemesine dair II. Mahmudun yaynlam olduu hatt hmynun metni yledir. Nizm- Mlk- hmynum istihsli emniyeti ve irat tedriki vcibeden olduuna ve dersadetime gelen mektip kimden kime gidip geldii malm olmamak mlbesesiyle tahrirat maddesinde fesat tekevvn ve zuhur ettiine binaen bu madde dahi yoluna konulmak zere hatt- hmynuma u vech ile hdur ederki memlik-i sairede cri olduu misillu tarik-i Devlet-i lyyemde krgzar bir kimesne hsn- tab ile bu hususu nzr- nasp ve bir mnasip mahal tahsisi olunarak tarafndan Anadolu ve Rumelinin mnasip mahallelerine adamlar ikame edp fm-bad hi kimesne hodbehod mektup gndermeyup gerek ehl-i slm ve gerek rey ve efren tifeleri gnderecekleri mektup ve emanetlerini nzra gtrp sebt-i defter olunarak her bir mahalle muvakkaten tatar ihracyle mahallerine gnderp adamlar marifetiyle hsaniye verilse251

Posta kanunu kabul edilirken memleketin iinde ve dnda yaplacak geziler iin iki usul kabul edildi. Memleketin dhilinde yaplan geziler iin mrr tezkeresi tamalar, memleketin dna gidecek olanlarn ise, Hriciye Nezretinden pasaport almalar art getirildi. Bundan nce memleketin dna kan herkes, Mslman olsun olmasn gidecekleri yerin Trkiyedeki sefirinden pasaport istemek zorunda idiler. Bu ise Osmanl devletini kk dren bir uygulamayd. nk byk rtbeli devlet

250

. Bilgi iin bk. Ahmed Ltfi, Tarih, III, 142-145; Karal, age., V,155-156; Turan, age., II, 597; Lewis, age., s. 91. 251 . Karal, age., V, 156-157.

160

adamlar bile yabanclarn elilerinden pasaport almaya mecbur idiler. Bu duruma son vermek iin yurt dna kacak olan vatandalara Hriciye Nezretinden pasaport verilmesi ve Avrupada olduu gibi, gidilecek olan memleketin sefiri tarafndan bu pasaportun imzalanmas usul kabul edildi. Pasaport karlmasyla ilgili olarak Ahmed Ltfi unlar aktarmtr. Devlet-i Alyye tebeasndan Avrupaya azmet edenler o vakte kadar gidecekleri devlet sefri tarafndan pasaport ki yol tezkiresi almak det idi. Her devlette cr olduu misill Bbl dahi tebea-i Devlet-i lyyeden Avrupaya gidecek olanlara Hriciyye Nezreti marifetiyle pasaport itsna ve gidecei devletin sefirine ibu pasaportun ibrz olunmas hususuna karar verilerek keyfiyet sfer-y mevcdeye resmen ihbar klnd.252

Memleket iinde yaplan geziler iin gerekli olan mrr tezkeresini gnmz nfus mdrleri gibi olan defter nzrlar veriyordu. Defter nzrlar ceride nezretine bal olarak alan bir birimdi.253

Ayrca bulac hastalklara kar kurulan Karantina Nezretinden Ahmed Ltfi u ekilde bahsetmektedir. lel-i sriyeden muhafaza iun usul-i tahaffuziyeye dikkat olunmas eran ve aklen mcz (ciz, uygun) olduuna dair o esnada Dr- ry- Bblde bulunan ulem-i izm tarafndan beyan olunan fetvy- erfe mucibince Devlet-i Alyyede karantina usli shhyyesinin icrasna teebbs olundu.

Karantina iin tekil olunan cemiyete Meclis-i Shhyye deniliyordu. Karantinann er-i erf (slm erat) ilerinden Esad Efendi, tbb ilerinden Abdlhak Efendi, ynetiminde ise Mansre feriki Namk Paa sorumlu tutulmulard. Bunun yan sra Viyanadan birka yabanc uzman getirilmiti.254

eyhlislm Mekkzde sm Efendinin karantinann erata uygun olduuna dair fetvas yledir. Bir beldeye tun isabet edp Hak Sbhneh Tel Hazretlerinin

252 253

. Ahmed Ltfi, Tarih, V, 116117. . Musa adrc, agm., Belleten (1987), LI/201, s. 1240. 254 . Ahmed Ltfi, Tarih, V, 125.

161

kahrndan ltfuna iltica ile esbb- tahaffuza teebbs etmede beis var mdr? El-Cevap: Yoktur.255

C. TOPLUMSAL REFORMLAR

I. Giyim Kuamla lgili

Bu sahadaki uygulamalar btn halk snflarna ynelik olmayp daha ziyade devlet memurlarna ynelik olmutur. Batda uygulanan giyim tarz benimsenmi ve uygulanmaya allmtr.

Pdiah, eski det ve geleneklerin ounu terk etmeye balamt. Bakanlar ile ulemnn, huzurunda toplanmasna msaade etti. Kendisi Msrl kyafetini benimsemi ve artk sokaa da bu kyafetle kmaya balamt. Hatta sakaln ksa kesip devlet adamlarna rnek olmu ve onlar da bu dorultuda hareket etmeye tevik etmiti. Eski usul detlerde diretenlere tepki gsterdi. rnein Avrupallarn kulland eer tarznda bir eeri kullanmaktan ekinen sadrazam bir mddet gznden drmt. Avrupallar gibi, devlet dairelerine resmini astrmtr. Avrupa krallarnn yapt gibi, doumunun yl dnmn trenle kutlamay det haline getirdi. ekle ynelik bu uygulamalarnn yan sra halkla btnleme adna gzel uygulamalar da olmutu. Bu dorultuda, Osmanl Pdiahlarnn stanbulda kapanmalar detinden vazgeerek Avrupal krallarn zaman zaman yaptklar gibi, memleketi tanma amacyla seyahat etmeye karar verdi. Sultan Mahmud ilk seyahatini Rumeliye yaparak kalyonu ile Varnaya gitmiti. Sonra oradan Rusuk ve Trnova yolu ile Edirneye kadar seyahat etmitir.

II. Mahmud, setre (Dz yakal, n tek ilikli, uhadan yaplm elbise) ve pantolonu mecbur kyafet yaptktan sonra serpu (balk) meselesine el atmt. Osmanl Devletinde eitli din, rk, tarikat, meslek vb. snflarn kendilerine zg serpular mevcut idi. Devlet adamlar ise kavuk giyiyorlard. Bu kavuklarn ekli de
255

. Glden Saryldz, Karantina Meclisinin Kuruluu ve Faaliyetleri, Belleten (1994), LVIII/222, 336.

162

meslek ve rtbelere gre deimekteydi. Bu kadar ok serpu olmas Osmanl cemiyetlerini, eitli dzeydeki grup temsilcilerinin davet edilmesiyle deta bir karnavala dntryordu. Bu ise bir yabancnn gznde komik bir manzara oluturuyordu. Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra kavuk takma mecburiyeti kaldrld. Bunun zerine herkes cannn istediini bana takmaya balaynca ortaya ok tuhaf manzaralar kt. Bu da devleti temsil eden memurlarn gln duruma dmesine sebep oluyordu. Bu duruma eki dzen veren Pdiah, asker ve memurlar iin serpu olarak fes takmay mecbur etti. Halk ise dilediini bana koymakla serbest brakld. Halk iin babozuk tabirinin kullanlmas bu sebepten ileri gelmiti. Bylece serpu halk ile devlet memurlar ve askerler arasnda bir fark alameti sayld.256

ubara yerine fes giydirilmesi 1828de kabul edilmitir. Fes, Tunus ve Cezayirde giyilmekteydi. Ancak stanbulda balkanl bir ksm Hristiyann bal olarak bilindii iin ok zor bir karar olduu aikrdr. Sonuta Tunus Beylerbeyine 50.000 fes sipari edildi. 1830da Tunustan getirilen ustalar Eypte Feshneyi kurdular.

Avrupa tarzndaki giyim kuam ve tra ekilleri zellikle Pdiahn yakn evresinde byk bir rabet gryordu. Ayrca bu tarz kyafetler sava esnasnda kullanl olup olmadklar bakmndan da ok tartlmtr.257

Bu dnemde, epey zamandan beri giyim-kuamda grlmekte olan sefahate son veren kararlar alnmt. Ulem ve vzer dndaki halkn, Badat ve Selanik pileri, Trablus kua ve Marib al dndaki deerli giysileri kullanmamas kararlatrld. Ayrca, silah vb. lzumlu eylerin dnda gm ve altn kullanm da yasakland. Ellerinde altn ve gm bulunduranlarn, bunlar Darphne-i mireye getirmeleri istendi. Gmn dirhemi otuz iki pre, altnn dirhemi ise on alt kurutan olmak zere bedelleri sahiplerine dendi. Bunlara dair emirler taraya da gnderilmiti.258

256 257

. Karal, age., V, 157-158. . Akin, age., III, 111. 258 . Cevdet Paa, Tarih, XII, 45.

163

Halk fes kullanmna altrmak iin ulemdan baz mmtaz mderrisler onu balarna takmas zerine ulemnn da fes takmas istendi. Ancak, yenieriliin kaldrlmasnda Sultan ile ibirlii yapm ve mteakip tm reformlar meru grm olan eyhlislm Mehmed Tahir Efendi bu yenilie srarla kar kmtr. Hatta Bosnal bir mderris, bu Avrupai kyafeti benimseyenleri zndklkla sulayacak kadar ileri derecede muhalefet etmiti. II. Mahmud eyhlislm azletmi ancak bu sralarda Rusya ile patlak veren harp yznden ulem ile srtmeye cesaret edememitir. Bylece ulem, halktan kendilerini ayran beyaz sarklarn yz yl sonraki Atatrk reformlarna kadar korumu oldu.259

Kyafette yaplan bu yeniliklerle Mslman olamayan tebeann balarna, vcutlarna ve ayaklarna giydikleri giysilerin biim ve renk bakmndan Mslmanlarnkinden farkl olmas geleneine son verilmitir.260

II. Vakflarla lgili

Sultan II. Mahmud dnemindeki yenilikler sadece asker, siyas ve idar saha ile snrl kalmayp messeselere de yaylmtr. Bu dnemde kkl deiikliklere urayan messeselerden biri de vakf tekilt idi.

Tarih botunca, slm dnyasnda ve zellikle Osmanl Devletinde nemli hizmetler ifa etmi olan vakflar, toplumda din ve hukuk sonular meydana getirdikleri iin vakf kuracak olan kiide baz artlarn bulunmas gerekiyordu. Bu artlara haiz olan bir kimse u ekilden biri ile vakf kurabilirdi.

1. Tescil Suretiyle: Vakf kuracak olan kii kadya (hkim, yarg) mracaat ederek vakf kurma isteini bildirir. Bunun zerine kad, vakf kurma artlarnn bu kimsede bulunup bulunmadn aratrr. Aratrmann sonucuna gre ahitlerin

259

. Uriel Heyd, III. Selim ve II. Mahmud Dnemlerinde Batllama ve Osmanl Ulemas trc. Sami Erdem, Dergh Mecmuas (Ekim 1996), say: 80, s. 1819. 260 . Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul 1978, s. 195

164

huzurunda ve onlarn da karara itiraki ile vakfn kurulduunu karara balayp tescil eder (kayda geer).

2. Vasiyet Etmek Suretiyle: Vakf yapmak isteyen kimsenin, lmeden nce vasiyet etmesi suretiyle kurulan vakftr. ayet vkfn miraslar yoksa mal varlnn tamam, miraslar varsa te birini vasiyet etmek suretiyle vakf edebilir.

3. Fiil ve Hareketle: Bir kimse mlk olan bir arsa zerine cami ina ettirip, ezan okutturup, orada halkn cemaatle namaz klmasna msaade eder ve kendisi de bu cemaate itirak ederse bu cami vakf- lzm suretiyle vakf olur. Artk bundan dn olmaz.261

Bu dnemde ahslar tarafndan kurulan vakflar, vakf kuran ahslarn artlarna gre idare ediliyordu. Kadlar tarafndan denetlenen bu vakflarn ynetimi zamanla karmakark bir hal ald. Bu vakflara bir ekidzen verilmek zere Evkaf- Hmyn Nezreti kurularak tek at altnda toplanmalar saland. Bu nezret kurulmadan nce vakflarn gelirlerini toplamak, kollamak ve vakflarda grev yapanlarn maalarn temin etmek zere, Haremeyn, Vezir, eyhlislm, Tophne meras ve stanbul Kadlar Nezreti gibi eitli nezretler kurulmutu.

Pdiah, vakflar arasndaki irtibatszl kaldrmak ve eitli yolsuzluklar nlemek gayesi ile lkedeki tm vakflarn tek at altnda toplanmas gerektiine kani olmutu. Ancak asrlarca allageldik devam eden bu dzeni bir anda deitirmek pek de kolay bir i deildi. nk byk lde ulemnn kontrolnde olan vakflar, herkes tarafndan benimsenen din bir statdeydi. II. Mahmud bu durumu bildii iin kendisiyle ayn dnceleri paylaan ulemy arkasna aldktan sonra dncesini uygulamaya koymutur. 12 Rebilevvel 1242/14 Ekim 1826 tarihli bir fermanla Evkaf Hmyn Nezreti kurularak bana, El-Hac Yusuf Efendi getirildi. Bu nezret,

261

. Z. Kazc, Osmanl Vakf Medeniyeti, stanbul 2003, s. 4748.

165

Kesedrlk, Zimmet Halifelii ve Sergi Halifelii adnda daireden meydana gelmiti.262

D. ETME YNELK REFORMLAR

II. Mahmud reformlarnn en canalc noktasn eitime ynelik yapm olduu atlmlar oluturur. Zira bu sahadaki reformlar araclyla, ufku geni yeni bir neslin yetimesini salamt.

slm dnyasnda, medreselerden nce retim halkalar olduu gibi eitli eitim faaliyetleri de vard. Bu faaliyetler mescid, bilginlerin evi, saray ve kitap dkkn gibi deiik isim ve zellik tayan yerlerde veriliyordu.

H. 459 (M. 10661067) senesi slm eitim tarihinde bir dnm noktas olarak kabul edilir. Bu ylda Byk Seluklu veziri Nizmlmlk (. 458/1092)n ina ettirmi olduu medreseler manzmesinin ilki Badatta almtr. Bu tarihten sonra artk her tarafa, benzer medreseler yaylmaya balamtr. Pek ok hkmdr ve devlet adam Nizmlmlk rnek alarak kendi adna medreseler kurmaya balad.263

slm lkelerindeki ilm hayatn gelimesinde XI. Asrn mstesna bir yeri vardr. Bu asrdan sonra medreseler, halkn din ve kltrel ynde yetimesinde faal bir rol oynamaya baladlar. Osmanllar dneminde ise medreseler hem program, hem de mimar sahada gelime gsterdiler.

slm dnyasnda olduu gibi Osmanllarda medrese eitimini vakflar syesinde idme ettirmilerdi. Fatihin stanbulu feth ettikten sonra Sahn- Seman Medresesini amas ve bunun ayakta kalmasn salamak iin vakflar tesis etmesinden sonra, stanbulda Pdiahlar bata olmak zere, vezirler, ilim adamlar ve baz saray
262

. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. bnlemin Mahmud Kemal-Hseyin Hsameddin, Evkf- Hmyn Nezaretinin Tarihe-i Tekilt ve Nzzarn Teracim-i Ahval-i, stanbul 1335, s. 1316; Lewis, age., s. 9394; Z. Kazc, Vakf Medeniyeti, s. 111121; ayn mellif, slam ve Sosyal Adan Vakflar, stanbul 1985, s. 75; Ahmet Akgndz, slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, Ankara 1988, s. 282283. 263 . Z. Kazc, Anahatlar ile slm Eitim Tarihi, stanbul 1983, s. 19.

166

mensuplar tarafndan pek ok medrese ina edilmitir. XII. Asrn son eyrei banda, stanbuldaki medrese saysnn 126ya ulat grlmektedir.

Btn Osmanl dnemi boyunca medreselerin dnda da baz yerlerde ve farkl seviyelerde eitim faaliyetleri yrtlmtr. Osmanl devri klasik medreseleri, htisas Medreseleri (Drl-Hadis, Drt-Tp, Drl-Kurra) ve Genel Eitim Medreseleri olmak zere iki gruba ayrlr.264

Sultan II. Mahmud, yapmakta olduu reformlarn teminatnn, bu reformlarn ehemmiyetini kavrayacak ve bunlar mdafaa edecek nesillerin yetitirilmesiyle mmkn olacan biliyordu. Bunun tek kar yolu ise ciddi bir ekilde eitim ve retim sahasnda yeni atlmlar yapmakt. Bu dnceden hareketle lkede eitim ve retim (maarif) ilerini slah etmeye ynelik faaliyetlere hz kazandrd.

Bat dncesine dman olan medreseler, devletin kalknmas iin milli eitime yardm edecek durumda deildi. Oysaki Osmanlnn kaderini milli eitim sistemindeki atlmlar belirleyecekti. Din, devletin temelini oluturduu iin medreseleri tamamen kaldrarak yerlerine Avrupa tarz okullarn almas imknsz gibiydi. Bunun iin medreselere hi dokunulmadan bat tarz eitim kurumlar ald. Bat, on sekizinci yzyldan itibaren ilkretimi mecburi tutarak kalknmada muvaffak olmutu. Batl aydnlar retmek medeniletirmektir prensibiyle hareket etmilerdi. Bu dnceyi akla yatkn bulan II. Mahmud bir ferman yaynlayarak ilkretimi mecburi hale getirmiti. Ancak bu fermanda ocuklara retilecek olan bilginin, okuma yazmaya ilaveten dini bilgileri de iermesi ifade edilmiti. Ayrca ilkretimin mecburi tutulmas art stanbul ile snrlandrlmt. in dorusuna baklacak olursa gereken aralarn olmayndan bu art stanbulda dahi salamak pek kolay deildi. Buna ramen stanbulun baz yerlerinde, yksek okullara renci yetitirmek iin gnmzdeki ilkokullara denk rtiye mektepleri ald.

264

. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Z. Kazc, Eitim Tarihi, s. 87103.

167

Yine sbyan okullarnn stnde Mekteb-i Ulm-i Edebiye kuruldu. Bu okula sbyan mektebini bitiren rencilerin alnmas ve on sekiz yana kadar okutulmalar kararlatrld. rencilerin gsterdikleri baarya gre, bir nevi gnmzdeki destek ve tevik amal verilen burslar gibi vakflardan maa balanmas prensibi getirildi. Ayrca devlet memuru yetitirmek iin ilkokul derecesinde Mekteb-i Maarif-i Adl kuruldu. Bu adl ismi, okulun Mahmud-i Adl zamannda kurulduunu belirtmek iin verilmitir. lk Rdiye olarak kabul edilen Mekteb-i Maarif-i Adl (1838) ve Mekteb-i Ulm-i Edebiye (1839), stanbulda Sultanahmet ve Sleymaniye camilerinde almtr.

Yksek retim problemini zmek iin hkmet daha erken davranm ve bat dncesini benimseyen tarzda Harp Okulu (Harbiye) ile Tp Okulunu (Tbbye) amt. Bu okullar alma ve programlar itibariyle batdaki okullara ok yaknd. Elilik iin Avrupaya giden Namk Kemal Paa, oradaki harp okullarn grerek takdir etmiti. Bu nedenle Beikta civarnda Mekteb-i Harbiye adndaki okulu kurmak iin gayret gstermitir. Okulun nemini ilk zamanlarda anlayamad. Zenginler ocuklarn Harbiyeye vermekten ekindiler. Hkmet areyi, sokaklarda dolaan kimsesiz ve yoksul ocuklar Harbiyeye almakta buldu. Bylece bu garip ocuklar subay olarak yetitiriliyorlard. Balangta sadece renci sknts ekilmiyordu. Ayn zamanda retmen sknts da ekiliyordu. II. Mahmud devrinde Harbiyenin en deerli muallimi Elhac Hafz shak Efendi idi. Franszcay iyi bilen shak Efendi, Divn- Hmyn tercmanlnda da bulunmutu. Harp okuluna gerekli olan kitaplar tedarik iin Bat dillerinden Trkeye eviri yapmaya ve dnyann eitli kitaplarndan faydalanarak kitaplar yazmaya balad. Yazd kitaplar drt ciltlik ulm-u riyziye, fenn-i istihkm, top izvesi ve esleha-i hafife-i nriyedir. Bunu yannda fizik, kimya ve jeolojiye dair yazlar da vard. Bu yeni ilimlerin Osmanlca tercmelerini de shak Efendi bulmutur. Sonuta Batdan ve en ok Prusyadan retmenler getirildi. Bu retmenler tercmanlar araclyla ders veriyorlard.

Harp okulunun yannda, tp okulunun kurulmas da asker ihtiyatan neet etmiti. Medreselerin bnyesinde olan Drifa ve Tmarhneler mevcut ihtiyalara cevap veremiyordu. Zira buralarda tp bilimleri belli bir seviyeye kadar retilmekteydi.

168

Bunun iin bata Askir-i Mansre-i Muhammediyye Ordusu askerlerinin salk durumunu korumak amacyla Avrupa tarz eitim veren Tp Okulu almt. Alta konuan Pdiah, u szleriyle okulun icra edecei grevleri ima etmitir: Biz ise gerek Askir-i ahne ve gerek Memlik-i mahrusamz iin hzk (iinin ehli, usta) tabipler yetitirp hidemat- lzimede istihdam ve dier taraftan dahi fenn-i tbb km ilen lisanmza alp ktb-i lzimesini Trke tedvine s- ikdm etmeliyiz.265

Tbhne ve Cerrahhne isimleriyle tp okulu aldktan sonra II. Mahmud Sadrzama gndermi olduu u ferman ile bu okulun gelecei hakknda iyi mitler beslediini ifade etmitir. Bu bir lzime-i fenn-i celleden olmakla bay ve gedann buna ihtiyac derkr ve aikrdr. nallah mddet-i kalilede yetitirilip ahar milletten olan etibbaya pek de hacet kalmaz.

Tp okulunun retimi, hazrlk ve doktorluk blm olmak zere ilk etapta iki safhaya ayrlmt. Hazrlk blmnde rencilere Arapa, din dersleri ve Franszca retilirken doktorluk blmnde ise Arapaya devam edilmekle birlikte doktorluun gerektirdii her trl zel dersler de retilmekteydi. Zaman ierisinde bu mfredatn zorluu anlald. nk drt yl gibi ksa bir srede hem yabanc dil hem din bilgileri hem de tp bilimlerinin renilmesi ok zordu. Bu nedenle Viyanadan getirilen Prof. Bernard ile hekimba Abdlhak Molla, tp okulunu yeni bir dzene koydular. Tbhne ve Cerrahhne yerine Dr l-Ulm- Hikemiyye-i Osmanyye ve Mekteb-i Tbbiye-i lyye-i ahne isimleri kullanlmaya baland. Bu okullarda retim sresi alt yla karlrken dil Franszca olarak devam etti. Ancak Arapa ve Din dersleri bu okullardan kaldrld. Tp ktphnelerinin gelimesi iin byk aba harcand. Bu uurda en ok alan Hekimba Behet Efendi, Arapa ve Farsay rendikten sonra Divn- Hmyn tercman Yahya Efendiden Latince ve Franszca renmi ve sonra da doktor olmutu. Behet Efendi, tabiat ilimleri yazar Buffonun Tarih-i Tabisini ve Fizyolojisini Trkeye tercme etmiti.

265

. Karal, age., V, 160.

169

Tp okulunun batl modern bilimlere dayandrlmas ve demode olmu ilimlerden arndrlmas, bu okuldan, doktorluun yannda felsefe ve siyasette ileri grl adamlarn yetimesine de olanak salamt.

Bu devirde eitli sahalarda yaplan yeniliklerin gelecei elbetteki Avrupa dncesine sahip aydnlarn yetimesine balyd. Bunun iin III. Selim Avrupaya gnderdii daimi elilerine yabanc dil renmelerini emretmi ancak planl bir ekilde renci gndermemiti. II. Mahmud, Mslman halkn Hristiyan halka kar olan dncelerini gz nne alarak ilk nce Hristiyan reayadan renci gndermeyi uygun buldu. Ancak harp Okulu ile Tp Okulu kurulduktan sonra retmen ve memur yetitirmek iin bu okullarla Endern aalarndan yz elli kiilik bir kafile Avrupann eitli memleketlerine gnderildi. Maalesef bu olay halk pek irkin grd. Hibir zm retmedii gibi bu uurdaki almalar baltalamaktan da geri durmayan mutaassplar, her zaman olduu gibi yine Pdiah ve hkmeti dinsizlikle itham etmeye baladlar.266

E. EKONOMYE YNELK REFORMLAR

II. Mahmud msdere sistemini kaldrarak mal emniyeti byk lde salam oluyordu.267 Zira pek ok paa, lmlerinden sonra mallarn msadereden kurtarmak ve miraslarna aktarmak iin ocuklarn ulem snfna dhil ediyordu.268 Bu durum ise daha sonra devletin akbetini tehlikeye sevk etmesi bakmndan ok sakncal neticeler dourmaktayd. Vakanvis Ahmed Ltfi bu konuya dair unlar zikretmektedir. Usl-i fkhyyenin mesil-i esasiyesindendirki, gerek makul olupta meru ve gerek meruiyetini mteakip makul olsun u iki kavle gre dahi akl ve nakln ittifak mttefekun aleyhdir. ktiza-y erden kat nazarla msdere kazyyesi terih olundukta, eer muhallafat- mevcude mevtann z mal ise na mdahaleye kimsenin hakk olmayup l mferezallah taksim olunur.269

266 267

. Karal, age., V, 158-162; Cihan, age., s. 205-206; Akin, age., III, 283. . Turan, age., II, 596. 268 . Uriel Heyd, agm., s. 18. 269 . Ahmed Ltfi, Tarih-i Ltfi, I, 144.

170

1826dan beri Osmanl Devleti, hammaddelerin yurt dna karlmasn nleyen yed-i vhid (tekel) sistemini uygulamaya koymutu. Bu sistem ngilterenin karlarna uygun dmyordu. Bunun iin ngilizler kendilerine ayrcalklar verilmesi iin Osmanllara bask yapyordu. Yed-i vhidin kaldrlmasndan sonra ecnebi tccarlar artk rahata Osmanl pazarna girip mallarn satmaya balamlard.270

Neticede 25 Cumziyelevvel 1254/16 Austos 1838de Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda imzalanan Balta Liman Ticaret Muhedesi ile gerek zirai mahsuller gerekse dier eyalar zerine konmu olan tekel (yed-i vhid) usul kaldrlmtr.271

Dileri bakan Mustafa Reit Paa, Msr Valisi Mehmet Ali Paann isyann bastrmak iin ngilizlerden yardm istedi. Bu yardma karlk olarak ngilizlere ticari bakmdan byk ayrcalklar veren bir anlamay Baltalimannda kendisine ait olan yalsnda imzalad. Antlama 19 Receb 1254/8 Ekim 1838de Kralie Viktorya, bir ay sonra da Sultan II. Mahmud tarafndan onayland. Bu antlamann baz maddeleri unlardr

a) Yed-i vhid (tekel) sistemi kaldrld. b) ticarete Osmanllarn yan sra ngilizlerinde katlmas ngrld. c) ngiliz vatandalar Osmanl rnlerini ihra etme hakkna sahip oldular. d) Transit resmi kaldrld. e) ngiliz gemileriyle gelen ngiliz mallar iin bir defa gmrk dendikten sonra mallar alc tarafndan nereye gtrlrse gtrlsn bir daha gmrk denmeyecekti. Bylece ngiliz tccarlar Osmanl snrlar iinde ticaret yaparken Osmanl tccarlarndan bile daha az vergi deyeceklerdi.

Daha sonra Osmanl sanayine byk darbe vuran bu ve benzeri anlamalar Fransa, sve, Norve, spanya, Portekiz, Hollanda, Danimarka ve Belika ile de imzalanmt. Bu anlamalar kapitlasyonlar daha da salamlatrm ve Osmanlnn

270 271

. Ktkolu, age., I, 75. . Ktkolu, age., I, 109.

171

dier devletlere borlanmasna yol amt. Bylece Osmanlnn mal knts daha bir hzlanm oldu.272

Bu sralarda Osmanlnn pazarlar Avrupa mallarnn istilasna uramt. Buna devlet de zemin hazrlamt. nk yeni kurulan ordunun ihtiyalarn salamak iin devlet buna gereksinim duyuyordu. rnein askerlerin elbise ihtiyacn karlamak iin gereken uha ve Neme Fransadan getiriliyordu. Srf bu sebepten her yl krk elli bin kese altn yurt dna kyordu. Hal byle olunca hkmet, tpk III. Selimin yapt gibi yerli mallarn srmn tevik iin yabanc kumatan elbise dikimini yasaklad. Ancak bu sefer hkmetin bu tedbirini frsat bilen yerli kuma reticileri on veya on bir kurua sattklar maln fiyatn yirmi be kurua kardlar.

Osmanl devleti her ne kadar ticar sahada yenilikler yaptysa da bunlar yetersiz kalyordu. Kapitlasyonlara sahip olan devletlerin tccarlaryla Trk tccarlar rekabet edemiyorlard. Daha baka yollara mracaat edilse de bir trl yerli tccarlarn durumu dzeltilemedi.

Ekonominin dzene konulamamas hkmeti mal bakmdan dar boaza soktu. Konulan yeni vergiler de kt gidiat nleyemedi. Ekonominin bir trl dzene sokulamamas zerine ngiltereden bir milyon lira bor istenmesine karar verilerek Fethi Paa bu ile grevlendirildi.273

F. II. MAHMUDUN AHSYET VE LM

Sultan Mahmud, skntyla geen bir mrn Sultan olarak Osmanl ordusunun Nizipte urad ar yenilgiden ksa bir sre sonra, gzlerini hayata yummutu. Toplam 31 yl, 4 gn tahtta kalmtr. Bu sre, IV. Mehmed (16401687) ile II. Abdlhamid (18761909) arasndaki en uzun saltanat sresidir. Sultan II. Mahmudun

272 273

. Ktkolu, age., II, 4-6. . Karal, age., V, 162-164.

172

saltanat yllar, Vaka-i Hayriyye denilen, Yenieri Ocann kaldrlmasndan nce ve sonra olmak zere iki safhaya ayrlmas gerektii ifade edilir.274

Mays 1813den itibaren Gzi unvann kullanan ve yapt slahatlarla Osmanl Devletinin yzn batya eviren II. Mahmudu, devletin iinde bulunduu mkiltlar iyice yormu, rahatszl son zamanlarda daha da artmtr. Saray hekimlerince akcier iltihabna yakalanm olduu aklanan Pdiah, hem manen hem de bedenen byk bir ypranmaya maruz kalmt. Bu hali ile istirahat etmek iin Esma Sultann amlcadaki kkne gitti. Kendisini muayene eden, Viyanadan getirilmi bir hekim, birka gnlk mr kaldn syledi. Tabibin verdii ilalar kullanan Sultan bir ara iyileir gibi olmutu. yilemesinden duyulan sevinle, veba yznden tutuklu bulunan haclar serbest brakld. Kurbanlar kesildi, havai fiekler atlarak eitli kutlamalar icra edildi. Ancak II. Mahmudun bu durumu uzun srmedi. yilemesinin ertesi gn pazar pazartesiye balayan gece (1718 Rebilhir 1255/30 Haziran1 Temmuz 1839)*, 53 yan 11 ay ve 12 gn gee, hemiresi Esma Sultann amlcadaki banda vefat etti. Sultan Mahmudun na, seher vakti amlcadaki konandan alnarak araba ile Harem iskelesine getirildi. Buradan yedi ifte kayk ile Topkap Sarayna tand. Hrka-i Sadet Dairesi yaknnda gerekli din ilemler yapldktan sonra Caalolunda, Divnyolu zerinde ve emberlita yaknndaki, yine Esma Sultann kona bahesine yaplm olan trbesine defnedildi. Bu semt gnmzde de trbe diye anlmaktadr. Daha sonra kk olu Sultan Aziz ile torunu Sultan II. Abdlhamid onun yanna defnedilmitir. Yerine, o sralarda 17 yanda bulunan olu Abdlmecid Osmanl Tahtna oturdu. Hn Mahmuda makam ola Makam- Mahmud msras onun lm tarihi olarak sylenmitir.275

Osmanl tahtna geen Sultan II. Mahmud, Osmanl tresine gre Eypte kl kuanma (taklid-i seyf) ve Fatih ile dier ecdd trbelerini ziyaret ettikten sonra cls mersimini tamamlad. Gen yata Pdiah olan Sultan II. Mahmud, devletin iinde
274

. Akgndz-ztrk, age., s. 237; Mehmet Esat Sarcaolu, Mal Tarih Asndan Osmanl Devletinde Merkez Tara likileri (II. Mahmud Dneminde Edirne rnei), Ankara 2001, s. 23. 275 . Bilgi iin bk. Ahmed Ltfi, Tarih, VI, 3132; M. Sreyya, Sicill-i Osman, I, 7374; Danimend, Kronoloji, IV, 120; V. abuk, age., VIII, 188. * M. Nuri Paa Netyicl-Vukutnda, II. Mahmudun lm tarihini 19 Rebilhir 1255/2 Temmuz 1839 olarak belirtmitir.

173

bulunduu i ve d buhranlara kar metanetini koruyor, zek, irade ve cesareti sayesinde gelecee kar olan midini asla kaybetmiyordu. artlara gre metnetini korumasn gayet iyi biliyordu. Ancak gerektiinde de en iddetli tedbirlere bavurmaktan ekinmeyecek bir yaratlta idi. O, devletin tm messeselerini tam olarak modernletirmeyi kendisine dstur edinmiti.276

Sultan II. Mahmudun ahsiyeti incelenirken, onun mhim cephesi zerinde durmak gerekir.

a) Devlet adaml ve askerlii, b) Yeniliki kiilii, c) nsan meziyetleri.

Sultan II. Mahmud, Osmanl Pdiahlar arasnda uzun sre tahta kalan hkmdarlardan biridir. Olduka uzun sren bu Pdiahlna sava atmosferi ierisinde balamtr. Bir lm kandan kurtularak tahta oturmu, gen yata kanl ve dehet saan olaylar manzumesinden gemi, ksaca zihni kanla yorulmutu. Bir taraftan sarayn evresinde kanl arpmalar srerken dier taraftan ordu, Rusya ile sava halindeydi. II. Mahmud, Byle bir ortamda III. Selimin dt hatay tecrbe edip, byk bir dirayet gstererek sekbnlar, kendine bal dier teknik asker kadroyu zorbalarn zerine pskrtm ve sonunda onlar bertaraf etmeyi baarmt. Bu tecrbe onun kiiliini olgunlatran ilk olay olmas bakmndan nemlidir.

II. Mahmud, dhilde kan pek ok hdisede, elindeki imkn ve asker gcn kullanmaktan ekinmemitir. Eyaletlerdeki mtegallibe ve ynlar teker teker ortadan kaldrd gibi, Msr valisi Mehmed Ali Paa araclyla, Hicazda byk tahribata sebep olan Vehhblik meselesine nemli darbeler vurdu. Vehhab reisini stanbulda idam ettirmekten de ekinmedi. nk Sultan II. Mahmud, bir eyin doru olduuna kanaat getirdii anda, tereddt etmeden icabn nnda yerine getiriyordu. Zira gz kara bir ftrata sahipti. Nitekim ar derecede temkin ve tedbir ayn zamanda baarcnn

276

. Turan, age., II, 581.

174

nnde bazen bir engel olabilmektedir. II. Mahmudun baarlarnn arkasndaki sr perdesini araladmzda, onun bu gz kara zelliinin nemli bir etken olduunu grrz. Yenieri Ocan kaldrrken de ayn tutumu sergilemiti.

Avrupa devletlerine kar yetersiz kalmasnn sebebi ise, zamannda Avrupa devletlerinin kutsal ittifak ve mstemleke zihniyetinde ok mesafe almalarndan kaynaklanyordu. Bata Yenieriler olmak zere asker snflar, devleti koruyup gzetecek disiplinden syrlmlard. Bunda, Pdiahn dirayetini hie indiren asker ocaklarn sflilii yannda Pdiahn evresinde bulunan devlet adamlarnn da pay byktr. Hkmdrn baars elbetteki evresinde bulunan devlet adamlarnn samimyetine baldr. Asker ocaklarn balarna dirayetsiz komutanlar geldii iin yozlamlar ve ekilmez bir hale brnmlerdi. Komutanlarn hkmedemedii bu zmreye devlet adamlar da sz geirememitir. Bu devirde zellikle Rus cephesinde yaplan savalarda buna benzer durum ok yaanmt. Pdiah, bakentten devlet adamlarna ve komutanlarna hkim olamad iin ordumuzun kolaylkla

kazanabilecei pek ok sava, disiplinsizlik ve koordineli hareket edememe yznden kaybedilmiti. Bu vb. olumsuzluklarn neticesinde, asrlarca dnyaya hkmeden Osmanl Devletinin bir valisi, ordusu ile Msrdan bakente kadar gelmi ve Pdiah kendi istekleri dorultusunda anlama yapmaya mecbur etmiti.

II. Mahmudun ikinci nemli cephesi, yenilik hareketleridir. Bu hususta ok temkinli davranmaya gayret ediyordu. Bozulan bir messesenin durumunu ortaya koyduktan sonra kamuoyunu da harekete geirerek bunu yapmaya alyordu. Ancak bunda ne derece muvaffak olup olmad, elde etmi olduu neticelerden anlalmaktadr. Vaaka-i Hayriyye denilen olay eer kan dklmeden veya zayiat mmkn mertebe asgari lde olacak ekilde atlatlabilseydi sonu itibari ile Osmanlnn talihini deitirebilirdi. Ancak neyazkki zayiatn korkun bir byklkte olmas devletin her adan gcnn iyice erimesine sebep olmutu. Sonuta yeni kurulan ordu da olumsuz gelimelerden dolay kendini toparlayamamt.

II. Mahmud ok merakl birisidir. Bilhassa Avrupallarla grmeye, Avrupay incelemeye ve onlarn dncelerine nfz etmeye alrd. Bu ynyle II.

175

Abdlhamde benzer fakat onun gibi dnceli ve kukulu deildir. Vaka-i Hayriyye gn ise tam bir Drdnc Muraddr. Gururla ilgisi yoktur. Zira sanat ve ilim adamlaryla senli benli konumakta ve akalamaktayd. Gerektiinde yllarca sabretmesini biliyordu. Ancak yeri geldiinde de bir an bile tereddt etmeden icraya geebilmekteydi. Neeli, mizha yatkn espriden holanan, glmser ehreli bir adamd. Kalarn ender atmakta, att zaman da yer yerinden oynamaktayd. Ya devlet baa, ya kuzgun lee!, Denize den ylana sarlr! gibi sonradan atasz hline gelen szler ona aittir. Birincisini 1808de baba bildii std III. Selimin ehid edildii gn, ikincisini ise can dman R.usya ile Hnkr skelesi antlamasn imzalad gn sylemitir.277

Sultan II. Mahmud, askerliin yan sra bilgi ve teknolojinin nemini ok iyi anlam bir Pdiaht. Elbette, mnevver bir toplum bilgili ve medeni insan gc ile mmkndr. Halk tarafndan ar eletirilere tutulmasnda Msr Valisi Mehmed Ali Paann, geni bir propaganda faaliyetine girimesi de etkili olmutu. Buna mukabil Pdiah, bu propagandalara kar kendisini savunacak yeterli miktarda devlet adam ve yenilik taraftar bulamyordu. Byle bir destekten mahrum olmas, yapt slahattan ksa zamanda sonu almasna mani olmutu. Onun bu faaliyetleri kalc olabilmesi iin bu slahatlar srdrecek yeni bir neslin yetimesi de gerekiyordu. Meselenin bu taraf nazar- itibara alndnda Sultan II. Mahmudun ne kadar zor bir i iin abalad daha iyi anlalr.

II. Mahmudun slahatlarn Rus ar I. Petro ve Msr valisi Kavalal Mehmed Ali Paann yapm olduu slahatlarla kyaslamak yanltr. nk sosyal yap itibariyle bu toplumlar nitelik bakmndan birbirinden olduka farkl bir yapya sahiptiler. Rus halk Hristiyan olduu iin Avrupa messeselerine uyum salamas olduka kolay olmutur. Msr halk Mslman olmakla birlikte Mehmed Aliye muhalif olan Klemenler bertaraf edildii iin ortada slahatlar kesecek engel kalmamt. Ayrca ksa bir sreliine de olsa Msr igal eden Fransz ve ngilizlerin

277

. Daha geni bilgi iin bk. Y. ztuna, II. Mahmud, s. 1618.

176

tehizat ve nizmlar herkes tarafndan grlm ve bu durum slahatn neminin kavranmasna yardmc etken olmutu.

Sultan II. Mahmuda, devletin maddi ve manevi gcn temsil eden yenieriler ve ulem kar kyordu. Pdiah Yenieri Ocann kaldrlmas iin ulemy ikna etme uruna ok byk bir aba sarfetmi ve sonunda muvaffak olmutu. Geri yaplanlar devletin ehresini birden bire deitirmedi, ama kendisinden sonra gelen hkmdrlara rnek oldu.278 in aslna bakacak olursak II. Mahmud, bir taraftan slahat almasnn zorluu altnda ezilirken dier taraftan slahatlara muhalif olanlarla mcadele etmeye almtr. Byle bir ortamda baar salamak ebetteki zordur.

Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi adl eserinde Sultan Mahmudu u szlerle ifade eder. II. Mahmud, Trk tahtnn iki buuk asrdan, Kanunnin lmnden beri grmedii apta bir hkmdrd. Byle bir hkmdra her zaman tesadf etmek mmkn deildi. Gene de, imparatorluun zamanndan nce dalmasn nleyecek ahsiyetler yetimi, ancak II. Mahmudun radikal reformlar takip edilemedii iin Avrupa medeniyeti seviyesine erimek mmkn olmamt.279

Dier Pdiahlar gibi,

vatann deta kendi bedeninden ayrmyordu.

Bedenindeki rahatszlk tm vcuduna tesir ederek git gide, vcudunun hasta dmesine sebep olmutu ve krk yalarnda tberkloz hastalna yakalanmt. Benzer ekilde Amcas III. Mustafada Rus savann znts sebebiyle vefat etmiti. Babas I. Abdlhamid ise, Ruslarn z Kalesindeki Trkleri nasl katlettiklerini bildiren Sdaret Arzasn okurken kalp krizinden vefat etmiti. nk bu yce sultanlar hakiki vatan sevdallaryd. Devlet-i l, daha evvel benzer yenilgilere maruz kalmamt. Dolaysyla gnl vatan ve millet sevdasyla dolu olan bu Hnkrlarn zntden vefatlarna bir bakma gpta ile baklmaldr.

Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi adl eserinde, Sultan II. Mahmudun zamannda Trkiyeye gelen (1833 senesinde) ve milletimizin iinde bulunduu durumu tahlil ve
278 279

. V. abuk, age., VIII, 190-192. . ztuna, age., VII, 19.

177

tetkik eden Fransz edip Lamartinin u tespitlerine yer vermektedir. Sultan II. Mahmud, zrif, asil grnl, orta boylu, 45 yalarnda bir adam. Mavi gzl, tatl bakl, teni renkli ve esmer, dudaklarnda ince bir eda var. Kara kehribar gibi siyah sakall. Ona bakan, fesi olmasa bir Avrupal sanabilirdi. Pantolon ve izme giymiti. Yry sinirli ve baklar endieli idi. Sultan II. Mahmudun yzn grdkten sonra ona merhamet duymamak imknsz. Neyazkki onu bekleyen kara yarnlar dndke, bu temenniler insann kalbinde kalr. Sultan II. Mahmud, hakikaten byk adam olsa idi, kaderini deitirir, benliini saran kara talihini yenerdi. Daha zaman var: Bir millet lmedike kendinde, din ve milliyetinde, maharetli bir dehann besleyebilecei, hzlandraca, anl bir yeniden doua gtrecei bir enerji prensibi yaar. Kaderi ne olursa olsun, tarih ona acyacaktr. ok byk ilere girimek istedi. Aacn dallarn baltalamay bildi. Ama bu gl ve shhatli gvdenin ayakta kalan ksmna yeni bir hz, bir hayat vermesini bilemedi. Bunda kabahatli mi? Kabahatli diyorum. Trkiye Mahmudun hayatna baldr ve o imparatorlukla ayn gnde lecektir.280 Ayn air, yaplan kyafet inklbn ise u cmlelerle tenkit etmitir. Asil ve zarif sar kaybetmi olmann utancn duyar gibi krmz ynden cppeyi, alvar, kemeri ve kaftan brakp, kt dikilmi gln ve sefil Avrupa kyafetini kabul etmiler. Bylelikle bu millet, arbal ve muhterem grnmnden ayrlarak Frenklerin zavall birer taklitisi olmutur.281

Sultan II. Mahmudun mr hep sknt ve zdrap iinde gemitir. Nihayet mrnn son demlerine yaklarken bir dier znt haberi olan Nizip yenilgisini henz renmek zere iken ecel buna mani olmutu. Srekli, ard sra ekmi olduu skntlar, nihayetinde onu verem hastalnn penesine drmt. Nitekim Nizip Savann kt malubiyet haberi stanbula ulanca Hnkrn evresinde olanlar bu malubiyet haberini ondan saklamlard. O, stanbula ulaan ancak kendisinin bilmedii bu haberden iki gn sonra gzlerini hayata yummutur. Sultan II. Mahmud, bitmek tkenmek bilmeyen i ve d gaileler iinde geen mr boyunca hibir zaman mitsizlie dtn evresine yanstmam, metanetini, karar ve hkm istidadn muhafaza etmeye, azami derecede riayet etmiti. Devletin dalmasn nlemek iin
280 281

. Aksun, age., III, 233. . Aksun, age., III, 234.

178

canla bala gayret etmi ve yaam elverdii srece bu abasn hep srdrmtr. Her sahadaki yenilik ve reform hareketleri ile devlete yeni bir canllk kazandrmaya almt. Bu urandan tr baz kesimler kendisine ar itham ve kfrlerde bulunsa da o, bunlar sineye ekip ylmadan bildii doru yoldan ayrlmamt. Ancak her eyden nce o da bir insand ve belli bir dayanma gc vard. Devletin kara talihi srekli ktye gittii iin insan olarak ypranm ve amansz hastala yenilmiti. Engelhard yaptnda onu anlatrken u ifadelere yer verir. Yenierilere galip etdii gnden beri Sultan Mahmudu sanki takip eden s-i tlih mrun ileyh hayatnn son gnlerine, takrib mevte kadar br-i emeti altnda ezmiti.282

Sultan II. Mahmud, bata stanbul olmak zere lkenin birok yerinde hayr eserleri yaptrmtr. Mimaride Barok slubun Ampir slubuna gei dnemine rastlayan bir ortamda, yaptrd Nusretiye Camii bu devrin en gzel rnekleridir. Tophne semtinde, 1822de inaatna balanan camii, tam drt ylda tamamlanmtr. Camii, barok ve ampir sslemeler arasnda Rkmn yazlar ile tezyin edilmitir. Bunun dnda Arnavutky ile Kumkap Camileri de II. Mahmudun nemli eserleri arasndadr. Ayrca Selimiye Klasnn bir ksmn yeniden yaptrmtr.

engelkydeki Kuleli Klas ile Rami, Maka, Beyolu Klasn, Halcolunda Humbarahneyi, Kasmpaada Kalyoncu Klasn ina ettirmiti. Ayrca Edirne ve umnu Klalar da onun eseridir. Yine Bahekyde Byk Bend, Harbiye, Bahriye, Shhiye ve Adliye gibi mektepler ile tersanede havuz, Tfenkhne, Dikimhne, Bayezid Yangn Kulesi, Baruthne, Mescid-i Aksa ile Haremeynde medrese, Konyada Mevlana trbesinin kubbesi, Sleymaniye bendleri, Mehterhne, Yenikap

Mevlevihnesi, Galata Saray, Bursada Emir Buhari trbesi, Atik Ali Paadaki Hrka-i erif makamlar, Unkapanndaki Buhari tekkesi, Tarabya Camii ve emesi, Stlce tekkesi ve Beylerbeyi emesi gibi pek ok eseri ilave tamirlerle yeniden yaptrmtr.283

Sultan II. Mahmud uzuna yakn orta boylu, geni omuzlu ve kumral biri olup ince ve sevimli bir yz vard. Pek ok ocuu olmutur. 18081829 yllar arasnda eitli tarihlerde evlendii on sekiz ei olmutur. Yedisi Sultan Mahmudun zamannda
282 283

. Edouard Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat, trc. Ali Read, stanbul 1328, s. 38. . Oktay Aslanapa, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul 1986, s. 428438; V. abuk, age., VIII, 193.

179

vefat

etmitir. Bunlardan Bezm-i lem kinci Kadnefendi (18071853) I.

Abdlmecdi dourarak 1839-1853te, II. kbl Pertev-nihl Hanmefendi (18121883) ise Sultan Abdlazizi dourarak (18611876) valide sultan oldular. II. Mahmudun en son len ei Bakbl Hsn-i Melek Hanmefendidir (18121886). Sultan Mahmud hayatta iken len ikinci ei lcenb Bakadnefendi, Veliahd Abdlhamid Efendinin annesidir. Fatihte sebil yaptrmitr. 1809da len ilk ei Fatma Bakadnefendinin yerine bakadn olmutu. Onun yerine ise, Pertev-Piyle Nevfidn (17931855) Bakadnefendi oldu. Drt Sultan ve bie ehzde dourdu ancak hibiri yaamad. 1832de vey kz dile Sultan evlat edindi. Mekke-Medne yoksullar ve Topkap Saray iin vakflar vardr. Zindankapsnda camii vardr. vey olu Sultan Abdlazz 1865 maysnda Londradan satn alnan bir sava zrhlsna ve ayrca yatlarndan birine Pertev-Piyle adn vermi olmasndan anlyoruzki, ehzdeliinde bu vey annenin kendisine ok emei gemitir. dile Sultann annesi Zer-nigr ikinci Kadnefendi ise 1832de ld. Saliha Sultann annesi b-i Cn (17931870) ikinci Kadnefendidir. Sultan Mahmudun lmnden sonra Beiktataki Shilsaraynda ve amlcadaki kasrnda yaamtr. 1859 yl banda hac iin gittii Mekkede len ikinci Kadnefendi Hoyr Hanm ise Mihr-i Mh Sultann annesidir. Makada saray vard. Ayrca Burgazda cami ve medrese, Kasmpaada eme yaptrmtr. Drdnc Kadnefendi Pervz-felek (. 1863) hanm ise Atiye, Hadce ve bebek iken len Fatma Sultanlarn annesidir. Sultan Mahmudun sondan bir nceki ei nc kbl Tiryl Hanmefendi (18101883) mehurdur. Sultan Aziz zamannda kinci Valide Sultan muamelesi grmtr. amlca ve skdarda emeler yaptrmtr. amlcada caml kk Beylerbeyinde saray vardr.284 Kzlar: Fatma Sultan (18091809), Aye Sultan (18111825), Saliha Sultan (18111843), Mihrimah Sultan (18121838), ah Sultan (18121814), Emine Sultan (18131814), ah Sultan (18141817), Zeynep Sultan (18151816), Hamide Sultan (18181819), Cemile Sultan, Atiyye Sultan (18241850), Mnre Sultan (18241825), Hatice Sultan (18251842), Adile Sultan (18261899), Fatma Sultan (18281830), Hayriye Sultan (18311833). Oullar: Murad (1811

284

. Y. ztuna, II. Mahmud, s. 1314.

180

1812), Bayezid (18121812), Abdlhamid (18131825), Abdlmecid I. (18231861), Abdlaziz (18301876), Nizameddin (18331838).285

285

. M. Sreyya, age., I, 73-74; aatay Uluay, Pdiahlarn Kadnlar ve Kzlar, Ankara 1980, s. 126-138.

181

SONU

II. Mahmud dnemi, Osmanl Devletinin phesiz hzl bir deiim sreci yaad zaman dilimlerinden birine tekabl etmesi hasebiyle nem arz etmektedir. Yaanan bu sreci ilerken Sultan Mahmudun, devleti ynetmeye ynelik olarak icraatlar, kendisinden nceki Pdiahlardan farkl olarak yapmak istedikleri ve yapamadklar, ayrca onun ahsna mnhasr ngrleri ve insan meziyetlerini n plana karlmaya allmtr.

lmnn zerinden yaklak bir buuk asr gemi olan II. Mahmud, otuz alt Osmanl Pdiah arasnda en yeniliki kiilie sahip bir Sultandr. Sanatlara portresini yapma izni vermesinden bile, biimsel olarak onun ne kadar ak grl birisi olduu anlalmaktadr. Portrelerinin tmnde capcanl ve marur bir grn kendini belli eder. Gerekte o bir despot muydu? Yoksa bir slahat m? Kaprisli birisi mi? Veya misyon sahibi idealist bir ynetici mi? Savalara gz kara atlan biri mi? Ya da devletini amansz dmanlardan gzetmeye alan zeki bir devlet adam m? Onu, dindr Mslmanlara Avrupa tarzn zorla kabul ettiren Gvur Sultan diye mi grmeliyiz? Veyahutta adletli Mahmud olarak m grmeliyiz? Tm bu elikili sualler onun muammal bir kii olarak tarihteki yerini aldnn kantdr. II. Mahmud, mtevzi ve takntsz bir sultand. zellikle yabanc aydnlarla karlkl oturup rahata sohbet eder ve onlarn fikirlerini renmeye alrd. Ermeni aratrmac Kevork Pamukciyan onun hakknda u ifadelere yer verir. Osmanl Pdiahlar arasnda, Hristiyanlara kar en fazla sempati besleyen hkmdrdan ilki Sultan Mahmud olmutur. Bilhassa Ermenilere ok iyi nazarla bakyordu.

Birkere II. Mahmudun gnlnde yeniliklere, ksaca batya kar bir ilgi ve merak vardr. Onun enerji kayna da bu alkadan ileri geliyordu. En nemli misyonu, devleti kntden kurtarmak ve tekrar eski ihtiaml gnlerine kavuturmakt. Bu uurda ylmadan sabr ve metanetle gayret gstermitir. eride ve dta pek ok yan ve mtegallibeyi itaat altna almay baararak devletin merkez gcn byk lde tesis etmeyi baarmt. zellikle saltanatnn son on ylnda Trkiyenin ehresini artk geriye adm atlamayacak derecede deitiren II. Mahmud, ayn zamanda ok alkan

182

ve az uyuyan enerjik bir insand. Nitekim iki k mevsimini Rmi Klasnn ta odasnda yatarak ve gndzleri sradan bir albay gibi amurlar iinde yeni ordunun alaylarn talime kararak geirmiti. Yerine gre ok merhametli ve yumuak kalpli olan Sultan Mahmud, sras geldiinde de sonderece gz kara bir kiilie sahipti. Zira isyanlara kar iddete bavurmaktan ekinmiyordu. Vehhbi ileri gelenlerini stanbula getirterek idam ettirmiti. Esasnda ou kere onun devlet adaml ve askerlii, yeniliki kiiliinin glgesinde kaldn syleyebiliriz. Bu sebeple aratrmamzda II. Mahmudun devlet politikasna ynelik olarak siyas meziyetleri n plana karlmaya allmtr.

II. Mahmud, Batllama ile medenileme lsn ksmen karm olduu iin kendisine kar mthi bir kindarlkta szkonusu olmutur. Ancak Pdiah, tm bu tepkilere kar gerektiinde sindirme politikasn benimseyip af ve msmaha gstermedi. Gerektiinde sadrzamlarn sk sk deitirerek hedeflerinin nndeki engelleri bertaraf etmeyi dnmtr. Zira ideallerine ulama uruna sonderece azim, metanet ve kararllk gsterdi. zellikle eitime ynelik olarak yapm olduu reform almalarnda yepyeni bir nesil yetitirmeyi hedeflemi ve bunda da byk lde baarl olmutur. Nitekim onun, sabrnn ve azminin meyvelerini kendisinden sonra gelen kuaklar toplamtr. Sonraki nesle k tutmas asndan Sultan II. Mahmudun modern Trk tarihinde ok nemli bir merhaleye damga vurduunu syleyebiliriz. Baar, azim ve tahammlle gelir. Er ya da ge onun azim ve kararll kendisini hissettirmi ve bylece devletin yapsna taze kan salayarak belli bir sre de olsa mrnn uzamasna vesile olmutu.

Sultan II. Mahmudun ilk Pdiahlk yllarnda, devletin iinde bulunduu durumu hatrlayacak olursak fevkalde karamsar bir tablo ile kar karya kalrz. Bir taraftan devlet aac atrdarken, dier taraftan Devlet-i Alyyenin kalbinde i hesaplamalar yaanyordu. Sultan Mahmud, byle bir ortamda kararszlk ve mitsizlie kaplmadan ne ekilde adm atacan bilmi ve her eyi yerli yerinde yapmaya almtr. Ksaca vakti gelmeden hibir eye tevessl etmemitir. lm-i siyaset olarak dnecek olursak, kaba kuvveti, sindirme ve bask politikalarn yerli yerinde kullanmasn bilmi, bylece devletin mrnn uzamasn salayarak

183

kendisinden sonraki Hkmdrlara yol gsterici olmutur. Daha da nemlisi koskoca bir medeniyetin hepten yok olmasn nleyerek bu gnlere ulamasna zemin hazrlamtr.

Bu dnemde tm devlet erkn, ulem ve ahli ileri gelenleri, Yenierilerin yok edilmesine kendilerini o kadar kaptrmlard ki artk bu iin gerekletirilmesi iin zaman ve zeminin msait olup olmadn ve devletin mevcut uluslararas statsnn bu mesuliyeti kaldrp kaldramayacan kimsenin dnd yoktu. nk yenieriler yaptklar irkefliklerle bardan son damlasn oktan tarmlard. Dolaysyla ocan kaldrlmasna karar verildi. Bu karar on binlerce insann hayatna maloldu. Sadece isim ve grnt olarak dmanlarn kalbini rperten Yenieri Ocann kaldrlmas dmanlar daha da cesaretlendirdi. Bu ocan kaldrlmasnn, asker ve siviller zerinde meydana getirdii moral bozukluu ordunun yenilmesine ve devletin daha ar antlamalar imzalamasna sebep oldu. Sonuta Osmanlnn itibar ite ve dta iyice sarsld. Yeni ordunun kurulup glenmesi iin dnlen paralar maalesef sava tazminat olarak denmek zorunda kalnmtr. Bu olumsuzluklardan sonra, eer d devletlerin anlamazl szkonusu olmasayd Devlet-i Alyyenin mr ok daha ksa srebilirdi. Nitekim Yenieriler halledildikten sonra artk Osmanl zerindeki hesaplar tamamen paylamaya ynelik yaplmtr. Osmanly bir g unsuru olarak gren devletler artk bundan sonra rakip olarak grmemeye balamlard. Oysaki sultan Mahmud, Yenieri Ocan hepten ortadan kaldrmak yerine, slah etmeyi baarabilseydi ve modernleme ile batllama lsn, halkn tepkisini de gzeterek iyi kurabilseydi devletin maks talihine son vermesi hite tesadf olmayacakt. Belki de devlet, yaplan reformlarla tekrar eski ihtiaml gnlerine dnm olacakt. Fransz edip Lamartinin dedii gibi. Aacn dallarn baltalamay bildi. Ama bu gl ve shhatli gvdenin ayakta kalan ksmna yeni bir hz, bir hayat vermesini bilemedi.

Gnmzde ok sayda batl olmayan lke, btn Bat deerlerini, kurumlarn ve uygulamalarn benimsemeden ve en nemlisi kendi kltrlerini terk etmeden modernlemeyi baarmtr. II. Mahmud, bir taraftan modernleirken dier taraftan z kltrnden tavizler vermi olmas, bir bakma modernleme ile batllamann birbirinden iyi ayrlmay halkn byk tepkisine yol amt. Nitekim hemen her

184

konuda kendisini destekleyen eyhlislm Mehmed Thir Efendi, Sra ulemnn fes takmasna dayannca, isyan etmekten kendisini alkoyamamtr. Toplum, psikolojik olarak kendisi iin faydal olan pek ok unsuru, bazen olumsuz olan bir unsurun glgesinde brakarak grmezden geliyordu. Halk, slahatlara kar phesiz

cahilliinden direnmemitir. Zira bu direniin iinde ulemdan da ekser kiiler vard. Halk, devletin samimiyetine ve adletine gvenmedii iin yeniliklere iddetle kar kmtr. Maalesef, devletten ziyde kendi aralarndan sivrilmi yn ve erafa gveniyorlard. Ksacas Anadolunun halk, adlet yani huzur istiyordu.

Bu devirde ynlk resmen kaldrlm olsa bile ynlarn sosyal, ekonomik ve siyas gleri sonraki alarda devam ediyordu. Modernlemeye ynelik admlar atlacak yerde, klk kyafetle uralmas byk tepkilerin domasna sebep olmutur. Oysaki bunlar, sre ierisinde kendiliinden hallolmas gereken meselelerdi. Toplumlarn doal olarak kltr deiimi srekli vardr. Eer buna dorudan mdhale edilirse huzursuzluk kanlmaz olur. Halk deiir veya deimez bunu ancak sre belirlemeli.

Sultan II. Mahmud, ayn zamanda gnl vatan sevgisiyle dopdolu olan bir sultand. Memleketinin kt talihine seyirci kalmam, Olduu kadar mantyla hareket etmemi, elinden hibir ey gelmese de, oturup devletinin kara tlihini kara kara dnmtr. Elbette umursamaz bir ftrat olsayd, halk arasnda nce hastalk diye tbir edilen verem hastalna yakalanmayabilirdi. Elbetteki her ey takdiri ilhi, ancak onun lmne vatan sevgisi, sorumluluk duygusu ve onurlu ahsiyetinin bir gerei olarak devletin kt gidiatnn getirdii sknt sebep olmutur. Nihayetinde aziz Sultan, bu yce deerlere bedel olarak cann fed etmitir.

Ksaca bu tezimizde, Osmanl tarihinin nemli bir zaman dilimini kapsayan Sultan II. Mahmudun devri, siyas tarih bakmndan ele alnp aydnlatlmaya allm, ayrca onun Pdiahl boyunca cereyan eden mhim olaylar ve bu olaylarn devletin kaderine olan etkileri, mmkn mertebe izah edilmeye allmtr.

185

EKLER

186

EK 1
II. Mahmud Devrinin Sadrzamlar ve eyhlislmlar

I. Sadrzamlar: Mustafa Paa (Rusuklu, Bayraktar) Memi Paa (Arnavut) Yusuf Ziya Paa Ahmet Paa (Trabzonlu) Hurit Paa (Grc) Mehmet Emin Rauf Paa Dervi Mehmet Paa Seyyit Ali Paa (Ispartal) Ali Paa (Benderli) Salih Paa (Elhac, hac) Abdullah Paa Ali Paa (Silahdr) Mehmet Sait Galip Paa Selim Mehmet Paa zzet Mehmet Paa (Darendeli) Reit Mehmet Paa (Grc) Mehmet Emin Rauf Paa II. eyhlislmlar Mehmet Arif Efendi (Arapzde) Mehmet Esat Efendi (Salihzde) Esseyyit Abdullah Efendi (Drrzde) mer Hulsi Efendi (Samanzde) Esseyyit Abdullah Efendi (Drrzde) Esseyyit Mehmet Zeynelabidin Efendi Mustafa Asm Efendi (Mekkzde) Halil Efendi (Elhac) Esseyyit Abdlvehhab Efendi (Yasincizde) Ahmet Reit Efendi (Stkzde) Mustafa Asm Efendi (Mekkzde) Mehmet Thir Efendi (Kadzde) Esseyyit Abdlvehhab Efendi (Yasincizde) Mustafa Asm Efendi (Mekkzde) (18081808) (18081808) (18081810) (18101812) (18121814) (18141817) (18171818) (18181820) (18201822) (18221823) (18231825) (18251827) (18271832) (18321845)286 (18071808) (18081809) (18091811) (18111812) (18121814) (18141817) (18171819) (18191820) (18201820) (18201822) (18221822) (18221823) (18231824) (18241828) (18281828) (18281832) (18321839)

286

. Karal, age., V, 165.

187

EK 2

188

EK 3

287

287

. Derman, agm., s. 46-47.

189

EK 4

288. Fazla Akbal, 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dar Taksimat ve Nfus Belleten 15 (1951), s. 60.

190

BBLYOGRAFYA

A. KAYNAK ESERLER

Ahmed Cevdet Paa (. 1895), Tarih-i Cevdet, I-XII, stanbul 1302. Ahmed Ltfi (. 1907), Tarih-i Ltfi, I-VIII, stanbul 1302. Ahmed Rasim (. 1932), Resimli ve Harital Osmanl Tarihi, I-IV, stanbul 1329. ., Osmanl Tarihi, I-VI, nr. Metin Hasrc, stanbul 2002. k Paazde (. 1481), Tarih, stanbul 1332. Engelhardt, Edouard (. 1916), Trkiye ve Tanzimat, trc. Ali Read, stanbul 1328. bnlemin Mahmud Kemal (. 1957)-Hseyin Hsameddin (. 1930), Evkf- Hmyn Nezretinin Tarihe-i Tekilt ve Nzzarn Teracim-i Ahval-i, stanbul 1335. Kamil Paa (. 1913), Tarih-i Siyas-i Devlet-i lyye-i Osmanyye, I-III, stanbul 1327. Koi Bey (. 1640), Risle, nr. Zuhuri Danman, stanbul 1972. Mahmud evket (. 1913), Osmanl Tekilt ve Kyafet-i Asketiyesi, I-II, stanbul 1332. Mehmed Sreyy (. 1909), Sicill-i Osman, I-IV, stanbul 1308. Moltke, Helmuth Von (. 1891), Trkiyedeki Durum ve Olaylar zerine Mektuplar (18351839), trc. Hayrullah rs, Ankara 1960. Mustafa Nuri Paa (. 1890), Netayicl-Vukut, I-IV, stanbul 1327. Sahaflar eyhizde Esad Efendi (. 1848), ss-i Zafer, stanbul 1243. anizde Mehmed Ataullah Efendi (. 1826), Tarih-i nizde, I-IV, stanbul 1290. Tayyarzde Atullah Ahmed At (. 1880), Tarih-i At, I-V, stanbul 1293.

B. ARATIRMALAR

Akbal, Fazla, 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dar Taksimat ve Nfus Belleten 15 (1951). Akgndz Ahmet - ztrk Sait, Bilinmeyen Osmanl, stanbul 1999. , slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi,

191

Ankara 1988. Aksun, Ziya Nur, Osmanl Tarihi, stanbul 1994, I-VI. Akin, Sina, Trkiye Tarihi, stanbul 1988, I-V. Akyldz, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, stanbul 1993. Altnay, Ahmed Refik Mahmud-u Sninin Vlidesi Fransz myd?, Trh-i Osmn Encmeni Mecmuas, stanbul 1341, 87/218224. Altunda, inasi, Kavalal Mehmed Ali Paa syan (Msr Meselesi), Ankara 1988. .., Mehmet Ali Paa, A., VII. .., brahim Paa A., V/II. Aslanapa, Oktay, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul 1986. Ayvazolu, Beir, Gelenein Direnii, stanbul 1997. Ayverdi, Samiha, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, stanbul 1978, I-III. Bagader, Ebubekir, Modern ada Ulem, trc. Osman Bayraktar, stanbul 1991. Baysun, M. Cavid Tepedelenli Ali Paa, A., I. Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, stanbul 1978. Beydilli, Kemal Mahmud II, DA., Ankara 2003, XXVII. , Alemdr Mustafa Paa, DA., stanbul 1989, II. , Hnkr skelesi Antlamas DA., stanbul 1998, XVIII. Beyhan, Mehmet Ali Yenieri Ocann Kaldrl zerine Baz Dnceler Osmanl, Ankara 1999, VII. Canatar, Mehmet Kethd, DA., XXV. Cihan, Ahmet, Modernleme Dneminde Osmanl Ulems (17701876), [yaynlanmam doktora tezi], .. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1994. abuk, Vahid, Kuruluundan Cumhuriyete Byk Osmanl Tarihi, stanbul 1999, I-X. adrc, Musa Tanzimatn lan Sralarnda Trkiyede Ynetim (18261839), Belleten LI/201 (1987). akn, Naci-Nafiz Orhon, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi (17931908), Ankara 1978, III. etin, Atilla Garp Ocaklar, DA., XIII. Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1995, I-IV.

192

Decei, Aurel, Fenerliler A., IV. Derin, Fahri . (nr.) Yayla mam Rislesi . Tarih Enstits Dergisi (1973), III. Derman, M. Uur Sultan II. Mahmudun Hattatl, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, stanbul 1990. Eren, A. Cevat, Selim III, A., stanbul 1988, X. Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umr-i Belediye, stanbul 1961, I. Erim, Nihat, Devletler Aras Hukuku ve Siyas Tarih Metinleri, Ankara 1953, I. Gkbilgin, M. Tayyib, Navarin, A., IX. Glsoy, Ufuk, Bir Ocak Byle snd Tarih ve Dnce (2000), VII. Hajek, A., Srbistan A., X. Hatipolu, M. Murat, Trk Yunan likilerinin 101 Yl, Ankara 1988. Heyd, Uriel, III. Selim ve II. Mahmud Dnemlerinde Batllama ve Osmanl Ulems trc. Sami Erdem, Dergh Mecmuas (Ekim 1996), say: 80. Huntington, Samuel P., Medeniyetler atmas, trc. Mehmet Turhan, stanbul 2004. nalck, Halil, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu, Belleten 28/111112 (1964). Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Ankara 1988, I-IX. , II. Mahmud, A., VII. Kazc, Ziya, slm Tarihi, stanbul 2005, XIII. ..., Anahatlar ile slm Eitim Tarihi, stanbul 1983. ..., Osmanlda Toplum Yaps, stanbul 2003. ..., slm Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, stanbul 2003. ..., Ubeyliinden Devlet-i lyyeye Osmanl, stanbul 2007. ..., Osmanllarda htisb Messesesi, stanbul 1998. ..., Osmanlda Yerel Ynetim, stanbul 2006. ..., Osmanl Vakf Medeniyeti, stanbul 2003. ..., slm ve Sosyal Adan Vakflar, stanbul 1985. Kl, Abdullah, Musikinas Osmanl Padiahlar stanbullu (1999), . Kou, Reat Ekrem, Yenieriler, stanbul 1964. Kuran, Ercment, Cezayirin Franszlar Tarafndan gali Karsnda Osmanl Siyaseti (18271847), stanbul 1957. Kurat, Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya, Ankara, 1970.

193

..., Rusya Tarihi, Ankara 1948. Kutluolu, Muhammet Hanefi Kavalal Mehmed Ali Paa, DA., Ankara 2002, XXV. Ktkolu, Mbahat S., Mrur Tezkiresi, DA., stanbul 2006, XXXII. ..., Sultan II. Mahmud Devri Yedek Ordusu: Redif-i Askir-i Mansre Tarih Enstits Dergisi (1982), XII. , Osmanl ngiliz ktisadi Mnasebetleri (1580 1838), Ankara 1974, I, II. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, trc. Metin Kratl, Ankara 1998. Mahmud akir, Hz. demden Bugne slm Tarihi, trc. Ferit Aydn, VI, stanbul 1994. Mert, zcan, Osmanl Devleti Tarihinde ynlk Dnemi, Yeni Trkiye Mecmuas (2000), say: 31, Osmanl zel Says: I. Nagata, Yuzo, Tarihte ynlar, Ankara 1997. Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1983. Oru, Arif, Alemdr Mustafa Paa, stanbul 1932. zcan, Abdlkadir, Askir-i Mansre-i Muhammediyye DA., stanbul 1991, III. ., Hlet Efendi, DA., stanbul 1997, XV, 249-250. zkaya Ycel Akyldz Ali, Muhassl, DA., stanbul 2006, XXXI. , Mtesellim, DA, stanbul 2006, XXXII. ztuna Ylmaz, Trk Musiksi Ansiklopedisi, stanbul 1974, I-II. ., Byk Trkiye Tarihi,, stanbul 1978, I-VII.
..., II. Mahmud, Ankara 1989. ..., II. Mahmud, Trk Ansiklopedisi, Ankara 1976, XXIII.

Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1971, I-III. Palmer Alan, Osmanl mparatorluu Bir kn Yeni Tarihi, trc. Belks orak Dibudak, stanbul 1995. Sarcaolu, Mehmet Esat, Mal Tarih Asndan Osmanl Devletinde Merkez Tara likileri (II. Mahmud Dneminde Edirne rnei), Ankara 2001. Saryldz, Glden, Karantina Meclisinin Kuruluu ve Faaliyetleri, Belleten (1994), LVIII/222. Shaw, Stanford J. Shaw, Ezel Kural, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye,

194

trc. Mehmet Harmanc, stanbul 1983, I-II. Suba, Hsrev, Hattat Osmanl Padiahlar, Yeni Trkiye Mecmuas (2000), Osmanl zel Says: IV. ahin, M. Sreyya, Fener Patrikhnesi ve Trkiye, stanbul 1980. Turan, Osman, Trk cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul 1969, I-II. Turhan, Mmtaz, Kltr Deimeleri, stanbul 1987. Uarol, Rifat, Kk Kaynarca Andlamasndan 1839a Kadar Osmanl mparatorluu Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul 1989, XI. Uluay, aatay, Pdiahlarn Kadnlar ve Kzlar, Ankara 1980. Uzunarl, smail Hakk, Mustafa Paa, A., stanbul 1979, VIII. ..., Osmanl Devleti Tekiltndan Kapkulu Ocaklar, Ankara 1988, I-II. ..., Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, Ankara 1970. ..., Mehur Rumeli ynlarndan Tirsinikli smail, Ylkolu Sleyman Aalar ve Alemdr Mustafa Paa, stanbul 1942. nl, Nuri, slm Tarihi, stanbul 1994, I-III. Vefik, Abdurrahman, Teklif Kavaidi, stanbul 1328, I. Yazc, Nesimi, Takvim-i Vekayi, Ankara 1983.

195