Bilim Felsefesi PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2379 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1376
BLM FELSEFES
Yazarlar Prof.Dr. Teo GRUNBERG Prof.Dr. David GRUNBERG
Editr Do.Dr. skender TADELEN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. T. Volkan Yzer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Glcan Ergn Dil Yazm Danman Recep olpankan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Bilim Felsefesi ISBN 978-975-06-1053-0 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 17.200 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2011
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vi
Bilim Felsefesi Nedir? ..............................................................

GR .............................................................................................................. BLMN KONUSU......................................................................................... Nesne Dizgeleri ............................................................................................. BLMN AMACI............................................................................................. Kabul Koulu ................................................................................................. Gerekelendirme Koulu ............................................................................. Doruluk Koulu .......................................................................................... BLMN YNTEM ....................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2
3 4 4 9 10 11 12 13 17 18 19 19 20 21
1. NTE
Gzlem, Deney ve lme ..................................................... 22

GR .............................................................................................................. GZLEM ........................................................................................................ Gzleme Yol Aan Soru eitleri ............................................................... Gzlemin Yaps ve levleri......................................................................... Gzlem Kavramna likin Sorunlar ............................................................. DENEY ........................................................................................................... Deneye Yol Aan Soru eitleri ................................................................. Deneye likin Koullu Gzlem nermesi .................................................. LME .......................................................................................................... Nesne Dizgelerinin Nicelikleri ve Niceliklerin Deerleri............................ Saysal Deer Fonksiyonlar ........................................................................ lek Fonksiyonlar ...................................................................................... Oran lei ................................................................................................... Aralk lei.................................................................................................. Srasal lek .................................................................................................. Adlandrc lek ......................................................................................... Niceliklerin llmesi................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 23 23 23 27 29 29 30 33 34 34 35 38 39 42 43 44 44 46 47 48 49 49 50
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
Bilimsel Aklama............................... ..................................... 52

GR .............................................................................................................. BLMSEL AIKLAMAYA YOL AAN NYE SORULARI .............................. YASACI AIKLAMA MODEL ...................................................................... Tmdengelimsel-Yasac Aklama ............................................................... Aklanan-Olaylar ......................................................................................... Bilimsel ndeyiler ....................................................................................... Tmdengelimsel-Yasac Aklama Modelinin Karlat Glkler ......... Olaslksal-Yasac Aklama .......................................................................... Bilgisel Olaslk, Varlksal Olaslk ve statistiksel Olaslk ................... Olaslksal Tmdengelimsel-Yasac Aklama........................................ Olaslksal Tmevarmsal-Yasac Aklama............................................ BRLETRC AIKLAMA MODELLER........................................................ Friedmann Birletirici Aklama Modeli ..................................................... Kitcherin Birletirici Aklama Modeli......................................................... PRAGMATK AIKLAMA MODEL ............................................................... NEDENSEL-DZENEKSEL AIKLAMA MODEL ......................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 53 53 54 55 58 59 60 62 62 67 67 71 71 72 74 78 79 80 82 83 83 84
4. NTE
Bilimsel Teorilerin Yaps........................................................ 86

GR .............................................................................................................. BLMSEL YASALAR....................................................................................... Gzlem Terimleri ve Deneysel Yasalar ...................................................... Teorik Terimler ve Teorik Yasalar ............................................................... Yasa-Grnml nermeler ....................................................................... BLMSEL TEORLER ..................................................................................... Bilimsel Teorilerin Szdizimsel Yaklam .................................................. Gzlem Terimleri ................................................................................... Teorik Terimler ...................................................................................... (a) Kinetik Teoride Aklama ................................................................. (b) Kinetik Teoride ndeyide Bulunma ............................................... Teorilerin Anlambilimsel Yaklam ............................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Okuma Paras ............................................................................................. Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 87 87 87 88 89 92 92 93 93 98 100 101 105 106 107 107 108 109
indekiler
Bilimsel Hipotezlerin Pekitirilmesi........................... ........... 110

GR .............................................................................................................. SALT TMEVARIMCI GR....................................................................... HPOTEZ-PEKTRMES GRLER ......................................................... rnekleme Yoluyla Pekitirme Yntemleri ................................................. Nicod Yntemi ............................................................................................. Hempel Yntemi ........................................................................................... Nicod ile Hempel Ynteminin Karlat Glkler................................. Glymourun Kendi-kendini Pekitirme (Bootstrap Confirmation) Yntemi ......................................................................................................... Christensenin Kar-rnekleri...................................................................... Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme Yntemi .......................................... Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme Ynteminin Karlat Glkler Bayesci (Olaslk) Pekitirme Yntemi...................................................... SALT TMDENGELMC-HPOTEZ-YANLILAMACI GR ................... HPOTEZ-BULUU GR ....................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 111 111 112 113 113 113 115 116 117 118 120 123 126 128 129 130 132 133 133 134
5. NTE
Bilimsel Teorilerin Geliimi.................................................... 136

GR .............................................................................................................. NAGELN NDRGEMEC GELM GR ............................................. Biimsel Koullar........................................................................................... LAKATOSUN BLMSEL ARATIRMA PROGRAMLARINA DAYALI GELM GR.......................................................................... Gelien Teori Dizileri ile Yozlaan Teori Dizileri ....................................... Gelien Teori Dizilerinin Yaps ................................................................... Anomali.................................................................................................... Bilimsel Aratrma Programlarnn Yordam ................................................ KUHNUN BLMSEL PARADGMA DEKLNE ................................. DAYALI DEVRMSEL GELM GR..................................................... Bilimsel Paradigma........................................................................................ Olaan Bilim Dnemi ................................................................................... Anomaliler, Bunalm Dnemi ve Bilimsel Devrim...................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 137 137 138 139 139 140 141 142 148 148 148 150 153 159 160 161 162 163 164
6. NTE
vi
indekiler
nsz
Bu kitabn yazarlar (birinci nitenin giriinde belirtildii zere) bilim kavramn sadece gzlem ve/veya deneye dayal fizik, kimya, biyoloji gibi doa bilimleri ve sosyoloji, psikoloji, tarih gibi sosyal bilimleri iine alacak ekilde snrlandrmaktadr. Bu nedenle matematik, mantk gibi biimsel (formel) bilimlere ilikin felsefi aratrma bu kitabn konusu dnda kalmaktadr. Ayrca, kitapta fizik felsefesi, biyoloji felsefesi, sosyoloji felsefesi, psikoloji felsefesi gibi tek tek bilimleri konu edinen zel bilim felsefeleri deil, tm bu bilimleri ortak ynleri asndan ele alan genel bilim felsefesinin ana konular ele alnmaktadr. Yazarlar genel bilim felsefesinin yntemi olarak hem mantksal zmleme hem de bilim tarihinin verilerinden yararlanma yolunu benimsemektedir. Bylelikle hem sadece mantksal zmlemeyi kabul eden mantk empirist bilim felsefesinin, hem de zellikle son yllarda ne kan ve sadece bilim tarihindeki olgulara dayanarak bilim eletirisine ynelen grn tek yanllndan kanmay baarabilmektedir. Doa aratrmasnn ortaya kt ilk dnemde doann usa dayal yntemlerle aratrmas olarak felsefenin bir parasn oluturduu bilinmektedir. Rnesanstan sonra gzlem ve/veya deneye dayal doa biliminin douundan sonra da felsefe ve doa bilimleri arasndaki balar kopmamtr. Bu balar ok ynldr. Bir yandan, felsefede doa bilimlerinin temel kavramlarnn anlamlar aklanmaya allmakta, doa bilimlerinde ulalan sonular daha geni bir bilgi gr erevesinde ele alnmaktadr. Dier yandan bilimsel aratrmann doas ele alnmakta ve bilim etkinlii kltrn btn iinde deerlendirilmektedir. lk nitede bilimin konusu, amac ve yntemi ele alnmaktadr. kinci nitenin konusu bilimsel yntemin fiziksel ilemleri olan gzlem, deney ve lme kavramlarnn aklanmasdr. nc nitede bilimsel aklamaya yol aan niye sorularnn ve aklama modelleri olan yasac aklama modelinin, birletirici aklama modelinin, pragmatik aklama modelinin ve nedensel-dzeneksel aklama modelinin aklanmas amalanmaktadr. Drdnc nitede bilimsel yasalarn ve bilimsel teorilerin ne olduunu aklanacaktr. Beinci nitede genelde bilimsel hipotezlerin pekitirilmesine ilikin yntemler, bu yntemlerin olumlu ynleri ve karlatklar glklerle birlikte ele alnmaktadr. Bu erevede salt tmevarmc gr, hipotez-pekitirmesi gr, salt tmdengelimsel-hipotez-yanllamac gr ve hipotez-buluu gr tartlmaktadr. Altnc nitede bilimde gelimeye ilikin grler olan Nagelin indirgemeci geliim gr, Lakatosun bilimsel aratrma programlarna dayal geliim gr ve Kuhnun bilimsel paradigma deiikliine dayal devrimsel geliim gr ortaya konmaktadr.
indekiler
vii
Bu kitabn hazrlanmasnda byk bir titizlikle alan, kitabn yazarlar Orta Dou Teknik niversitesi emekli retim yesi Prof. Dr. Teo Grnberg ve ayn blmde grevli retim yesi Prof. Dr. David Grnberge teekkrlerimi sunarm. Bilim Felsefesi kitabnn Trkiyede byk bir boluu doldurarak bu alanda almak isteyecek felsefecilere yol aaca, felsefeye ilgili doa bilimcileri de doa bilimlerinin felsefi temellerine ilgi duymaya yneltecei kesindir. Editr Do.Dr. skender Tadelen
BLM FELSEFES
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilimin konusunu oluturan nesne dizgelerini aklayabilecek ve tartabilecek, Bilimin amacn aklayabilecek ve tartabilecek, Bilimin ynteminin nelerden olutuunu ana hatlaryla aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Somut nesne Olay Olgu Nesne dizgesi Belirlenebilir zellik Belirlenmi zellik Nesne-durumu Bilimsel bilgi Kabul koulu Gerekelendirme koulu Doruluk koulu Bilimsel yntem Tmdengelim Tmevarm Bilimsel hipotez Pekitirme Yanllama Hipotez buluu
indekiler
Bilim Felsefesi Bilim Felsefesi Nedir? GR BLMN KONUSU BLMN AMACI BLMN YNTEM
Bilim Felsefesi Nedir?

GR
Bilim felsefesi, gzlem ve/veya deneye dayal bilimleri inceleyen felsefe daldr. Gzlem ve/veya deneye dayal olmayan matematik gibi biimsel bilimleri inceleyen felsefe dallarn, rnein matematik felsefesini, bilim felsefesinin dnda tutuyoruz. Gzlem ve/veya deneye dayal bilimler, bir yandan fizik, kimya, biyoloji gibi doa bilimleri, te yandan sosyoloji, psikoloji, tarih gibi sosyal bilimlerdir. Tm bu bilimleri ortak ynleri asndan ele alan bilim felsefesine genel bilim felsefesi, fizik felsefesi, biyoloji felsefesi, sosyoloji felsefesi, psikoloji felsefesi gibi tek tek bilimleri konu edinen bilim felsefelerine de zel bilim felsefeleri denir. Biz bu kitapta yalnz genel bilim felsefesinin ana konularn irdeleyeceiz. Bundan byle bilim terimini gzlem ve/veya deneye dayal tm bilimlerin ortak yn anlamnda, bilim felsefesi terimini de genel bilim felsefesi teriminin ksaltmas olarak kullanacaz. Bilim felsefesinin anlamn aklamak iin konusunu, amacn ve yntemini incelemek gerekir. Bilim felsefesinin konusu yukarda tanmland anlamda bilimin kendisidir. Bilim felsefesinin amac, konusu olan bilimin ne olduunu aratrp ortaya koymaktr. Dikkat edilirse bu ilevi bilimin kendisi yapmaz. Bu bilim felsefesinin grevidir. Geri bilimin ne olduunu aratran byk bilim insanlar olmutur; ama bunu yaparken bilim insan olarak deil bilim felsefecisi olarak bu ii yrtmlerdir. Bilim felsefesinin yntemine gelince, bir yandan mantksal zmleme br yandan bilim tarihinin verilerinden yararlanmadr. Mantk empirist denilen bilim felsefecileri tek yntem olarak mantksal zmlemeyi kullanm, bilimin tarihini gz ard etmilerdir. Bugnk bilim felsefesinde yaygn olan tutuma uygun olarak, bu kitapta hem mantksal zmlemeyi hem de bilim tarihini gz nnde tutuyoruz. Bilim felsefecisi bilimin ne olduunu aratrmak iin, bilimin konusunu, amacn ve yntemini incelemesi gerekir. Bilim felsefesinde incelenen her kavram ve sorunun ontolojik, epistemolojik ve metodolojik olmak zere ayr boyutu vardr. Ancak bilimin konusuna ilikin kavram ve sorunlarn ontolojik, amacna ilikin olanlarn epistemolojik, yntemine ilikin olanlarn da metodolojik boyutunun ilevi ar basar. Bilimin konusuna ilikin en temel sorun, bilimin konusuna giren hangi trden nesne, olay ve olgunun var olduu sorunudur. Gereki denilen filozoflar, bilim dilinde sz edilen her ey vardr savn, bu gre kar kanlar ise yalnz gzlemlenebilir eyler vardr savn ileri srmlerdir.
Bilim Felsefesi
BLMN KONUSU
Bilgi retmeyi amalayan bir ura olan bilimin konusu, retilmek istenen bilginin konusu olan varlklardr. Bu varlklar, evrende imdiki zamanda varolan, gemite varolmu ve gelecekte varolacak tm somut nesneler ve olaylar ile bunlara ilikin olgulardr. Somut nesneler, kitleler ile bireylere ayrlr. Kitle szcn madde miktar veya madde paras anlamnda kullanyoruz. Buna gre belli bir madde, ayn trden kitlelerin tmdr. Bir madde trnn rnekleyenleri de bu trden kitlelerdir. rnein bir element olan bakr, bir bileim olan su ve bir karm olan hava madde trleridir. Bunlarn rnekleyenleri srasyla bir miktar bakr, bir bardaktaki su ile bir odadaki hava gibi kitlelerdir. te yandan atomlar ve yldzlar gibi cisimler, bakteriler ve memeliler gibi organizmalar ile kiiler (yani dnme yetisine sahip olan organizmalar) birer bireydir. Olaylar, belli zamanlarda somut nesnelerdeki deiimler ile aralarndaki etkileimlerdir. rnein bir turnusol kdnn renginin maviden krmzya deimesi ile iki bilardo topunun arpmas birer olaydr. Olgular, doru olan nermeleri doru klan varlklardr. Her nermenin karl olan bir durum bulunur. Olgu, gerek olan durum demektir. Gerek olmayan duruma salt-olanakl durum denir. Bir nermenin doru olmas, karl olan olgunun gerek olmas demektir. Olgular, doru yaln nermelerin karl olan yaln olgular ile doru yaln-olmayan nermelerin karl olan yaln-olmayan olgulara ayrlabilir. Buna gre yaln olgu, bir somut nesnenin belli bir zellik tamas veya birden ok sayda nesne arasnda belli bir bantnn bulunmas demektir. rnein bir elektronun elektrik yknn negatif olmas ile Dnyann Gnein etrafnda dnmesi birer yaln olgudur. te yandan yaln-olmayan olgular, bunlar dile getiren yaln-olmayan nermelerin eitlerine gre adlandrr. Buna gre bir elektronun elektrik yknn pozitif olmamas bir deilleme olgusu, Gnein ktlesinin 1.991030 kg ve Gnein yarapnn 7108 m olmas bir tmel-evetleme olgusu, belli bir bakr tel yeterince stlr ise genleir bir koullu olgusu, tm metaller yeterince stldnda genleir bir tmel-koullu olgudur. Ancak bilim, konusu olan varlklar tm somutluklar ile incelemez. Bilimin asl konusu, bu varlklardan soyutlama ve idealletirme yoluyla elde edilen nesne dizgeleridir. Nesne dizgelerini aada inceliyoruz.
Nesne Dizgeleri
Her bilim dal, konusu olan somut nesnelerin tm zellikleriyle deil, yalnzca kendi ilgi alanlarna girenleri ynnden inceler. Bylece incelenen somut nesneler, bilim dalnn ilgi alan dnda kalan tm zelliklerden soyutlanrlar. Belli baz zelliklerden soyutlanm olup, kalan zellikleri ise idealletirilmi somut nesnelere nesne dizgesi (ya da fiziksel dizge) denir. rnein mekanik bilim dalnn konusu yalnz hz, ivme, ktle gibi mekanik zellikleri olan nesne dizgeleri, termodinamik bilim dalnn konusu ise, yalnz basn, hacim, mutlak scaklk derecesi gibi termodinamik zellikleri olan nesne dizgeleridir. Bu nesne dizgeleri, sz geen zellikler dndaki tm zelliklerinden soyutlanmtr. te yandan geometrik anlamda kre biimindeki bir top idealletirilmi bir nesne dizgesidir. Nitekim geometrik anlamda yetkin bir kre olma zellii hibir gerek somut nesnede bulunmaz. Gerek somut nesnelerin tam-somut, soyutlanm ve/veya idealletirilmi nesne dizgelerinin yar-somut yar-soyut olduklarn syleyebiliriz. Blnmeyen atom-alt parack olmayan her nesne dizgesi, birden ok sayda nesne dizgesinin bir araya gelmesinden oluur.
1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?
Herhangi bir bilim dalndaki gzlem ve deneyler, o bilim dalna zg nesne dizgelerinin zelliklerini saptamay amalar. Bu bakmdan gzlem ve deney kavramlarn incelemek iin nce nesne dizgesi kavramn daha ayrntl aklamak gerekir. Nesne dizgesi kavramn aklamak iin de nce belirlenebilir zellik ile belirlenmi zellik kavramlarn aydnlatmak gerekir. Bu amala, rnek olarak Renk zellii ile tek tek renk tonlarn, yani tm krmz, turuncu, sar, yeil, mavi ve mor tonlarn gz nne alalm. Tm renk tonlar Renk zelliinin rnekleyenleri, renk zellii de renk tonlarnn trdr. Dolaysyla Renk zellii bir zellik trdr. zellik trne belirlenebilir zellik veya ksaca belirlenebilir, zellik trnn rnekleyenlerine ise bu belirlenebilirin altnda belirlenmi zellikler denir. rnein renk bir belirlenebilir, tek tek renk tonlar ise renk belirlenebilirinin altnda belirlenmi zelliklerdir. Dikkat edilirse krmz, turuncu, vb. belirlenmi zellikler deildir. Nitekim farkl krmz renk tonlar, farkl turuncu renk tonlar, vb. vardr. Dolaysyla krmz, turuncu, sar, vb. renkler Renk trnn alt trleri saylmaldr. Sertlik, Scaklk, Uzunluk, Ktle, vb. zellikler de (Renk gibi) birer belirlenebilir, tek tek sertlik dereceleri, tek tek scaklk dereceleri, tek tek uzunluklar, tek tek ktleler, vb. (tek tek renk tonlar gibi) belirlenmi zelliklerdir. Genel olarak a nesne dizgesi t zamannda ve u yerinde F zelliini tar biimindeki yaln nermede, sz konusu F zellii bazen bir belirlenmi zellik, bazen de bir belirlenebilir zelliktir. rnein a, yzeyinin yars krmz, yars yeil bir top olsun. a topunun yzeyinin krmz yarsnn t zamannda kaplad yer u olsun. Buna gre a topu t zamannda ve u yerinde krmzdr nermesi doru olur. Aslnda bu nermenin doruluu, a topunun krmz olmasna, yani Krmz renk alt-trnn rnekleyeni olan bir renk tonunda olmasna, baldr. Genel olarak bir nesne dizgesinin bir belirlenebilir zellii tamas, sz konusu belirlenebilir altndaki bir belirlenmi zellii tamas demektir. Nesne dizgeleri, belirlenmi zellikleri yaklak olarak deil de tam tamna tarlar. rnein geometrik anlamda 20 cm apnda kre biiminde bir topu, yani idealletirilmi bir nesne dizgesini ele alalm. 20 cm apnda yetkin bir kre biiminde olma zellii belirlenmi bir zellik olup sz konusu top tarafndan tam tamna tanr. Buna karlk tam-somut (gerek) bir top bu belirlenmi zellii yaklak olarak tar, tam tamna tayamaz. kinci bir rnek olarak 20.12 cm uzunluunda bir ubuk ele alalm. Bu ubuk (idealletirilmi) bir nesne dizgesi ise, bir belirlenmi zellik olan 20.12 cm uzunluunda olma zelliini tam tamna tar. Burada tam tamna ifadesinin anlam udur. Sz konusu ubuun uzunluu 20.12 cm, 20.120 cm, 20.1200 cm, 20.12000 cm,... uzunluklarna mutlak olarak eittir. Gerek tam-somut bir ubuun uzunluu 20.12 cm olarak llmse, bu uzunluun noktadan sonraki nc, drdnc, beinci,... hanelerinin deerleri belirsiz olabilir. Yani cetvelin uzunluu yaklak olarak 20.12 cmye tam tamna deil yaklak olarak eittir. (ubuun uzunluunun noktadan sonra ka haneye kadar llebilmesi kullanlan uzunluk lme aygtna baldr.) imdi Renk, Uzunluk, vb. belirlenebilir zelliklere dnelim. F herhangi bir belirlenebilir olduunda Fnin fonksiyon ilevi olduunu syleyebiliriz. rnein F scaklk zellii, a belli bir oda, a1 odann alt yars, a2 ise odann st yars olsun. a1in kaplad yer u1, a2nin kaplad yer u2 olsun. ok kez a odasnn t zamannda u2 yerindeki scaklk derecesi u1inkinden byktr. (Nitekim scak hava, souk havadan hafif olup tavana doru ykselir.) Szgelii ann t zamannda u2 yerindeki scaklk derecesinin 21.3 C (C derece santigrat diye okunur), u1 yerindeki scaklk derecesinin ise 21.0 C olduunu kabul edelim. Burada Scaklk zellii bir
Bilim Felsefesi
belirlenebilir olup 21.3 C ile 21.0 C scaklk derecelerinde olma zellikleri bu belirlenebilirin altnda iki farkl belirlenmi zelliktir. Burada F ile gsterdiimiz Scaklk belirlenebiliri bir fonksiyon ilevindedir. Bu fonksiyonu F-lik biiminde ifade ediyoruz. Dikkat edilirse scaklk szc, eer scak yklemini F ile gsterirsek, F-lik biimindedir. Buna gre aadaki iki eitlik doru olur: (i) Scaklk (a, t, u1) = 21.0 C (ii) Scaklk (a, t, u2) = 21.3 C (i) ile (ii) eitliklerinde Scaklk, a, t, u1 (ya da u2) olmak zere argmanl bir fonksiyondur. Scaklk fonksiyonunun (i) eitliindeki deeri 21.0 C, (ii) eitliindeki deeri 21.3 Ctr. Derece santigrat 273 says ile toplayarak Kelvin denilen ve K simgesi ile gsterilen mutlak scaklk derecesi elde edilir. Buna gre (i) ile (ii)den (i*) Scaklk (a, t, u1) = 294.0 K (ii*) Scaklk (a, t, u2) = 294.3 K elde edilir. Genel olarak F herhangi bir belirlenebilir, F * ise F belirlenebilirinin altnda herhangi bir belirlenmi zellik olsun. Ayrca a somut nesnesi t zamannda ve u yerinde F * belirlenmi zelliliini tasn. Buna gre aadaki eitlik doru olur: (iii) F-lik (a, t, u) = F * Burada F-lik argmanl bir fonksiyon, F *, F-lik fonksiyonunun a, t, u argmanlar iin ald deerdir. Yukardaki aklamalarn nda, bundan byle bir belirlenebilirin altndaki belirlenmi zelliklere sz konusu belirlenebilirin deerleri diyeceiz. imdi iki nesne dizgesi rnei ele alyoruz. rnek 1: Birok elektrik aygtnda bulunup yalnz krmz ya da yeil k yayan LED (Light-Emitting Diode, Ik-Yayan Diyot) lambalarndan oluan tr ele alalm. Bu tre ait LED lambasnn, yayd k rengi dndaki tm zelliklerinden, sz gelii lambann camnn ve lambann bal olduu aygtn tm zelliklerinden, soyutlanm olduunu dnelim. Bu durumda her LED lambas krmz-olma ile yeil-olma dnda baka bir zellii olmayan bir nesne dizgesi biimini alr. LED lambalarnn gerek krmz gerekse yeil nn hep ayn idealletirilmi renk tonunda olduunu kabul edelim. LED lambalarna ortak olan krmz renk tonunu Krmz1, yeil renk tonunu da Yeil1 ile gsterelim. Tm renk tonlarnn oluturduu zellik tr Renk, Renk belirlenebilirinin altndaki bu renk tonlar da belirlenmi zelliklerdir. Daha nce her belirlenebilirin bir fonksiyon ilevinde olduunu sylemitik. Nitekim a tekdze rengi olan bir nesne dizgesi olduunda, ann rengi Renk belirlenebilirinin altnda r gibi bir belirlenmi zellik, yani belli bir renk tonudur. a nesne dizgesinin rengi r olduundan, ann rengi rdir yerine Renk (a) = r eitliini yazabiliriz. Burada r belirlenmi zellii, Renk fonksiyonunun a argman iin fonksiyon deeridir. rneimize dnersek, tek rnekleyenleri Krmz1 belirlenmi zellii ile Yeil1 belirlenmi zellii olan snrlanm belirlenebiliri Renk1, yaydklar k yalnz Kr-
mz1 ile Yeil1 olan tm LED lambalarnn oluturduu nesne dizgesi trn de LED1 olarak gsterelim. Buna gre sz konusu LED lambalar LED1in rnekleyenleridir. Renk1 belirlenebiliri ise LED1in trne zg belirlenebilirdir. imdi belli bir andan balamak kouluyla zaman t1, t2, t3,..., tn olarak gsterdiimiz dilimlere ayralm. Bu zaman dilimlerinin her birinin sresi o denli ksa olmaldr ki, o zaman diliminde her LED lambasnn nn rengi deimesin. Bu trl bir zaman dilimine zaman an veya ksaca an diyeceiz. LED1 nesne dizgesi trne dnp bunun rnei olan a gibi herhangi bir LED lambasn ele alalm. Bir nesne dizgesi olan a, her ti (i = 1,..., n) zaman annda Renk1 belirlenebilirinin altnda olan (baka bir deyile Renk1in rnekleyenleri olan) Krmz1 ile Yeil1 belirlenmi zelliklerinden birini ve yalnz birini tar. Bir LED lambas, ti (i = 1,..., n) zaman annda Krmz1 belirlenmi zelliini tarsa, ti annda krmz1-durumunda olduunu, Yeil1 belirlenmi zelliini tarsa, ti annda yeil1-durumunda olduunu syleriz. Bu gibi durumlara nesne-durumu diyeceiz. te yandan bir nesne dizgesinin belli bir anda bir nesne-durumunda bulunmas-eer yle ise-bir olgudur. Olgu ise gerek olan bir durumdur. (Bu ikinci anlamdaki durumun nesne-durumundan farkl olduuna dikkat etmek gerekir.) Buna gre bir nesne dizgesinin (belli bir anda) bir nesne-durumunda olmasnn bir durum olduunu, nesne-durumu gerekten o nesne-durumunda ise, bu durumun da gerek olduunu, dolaysyla bir olgu olduunu syleriz. Genel olarak a gibi bir nesne dizgesinin t zaman annda tad tm zellikler F1,..., Fk ise, a nesne dizgesinin t zaman annda (yani zaman-diliminde) F1-olma ve... ve Fk-olma nesne-durumunda, ksaca (F1,..., Fk)-olma nesne-durumunda, olduu sylenir. Gene t zamannn sresi, ann bu zaman sresindeki nesne-durumunun deimesine yol amayacak lde ksa olduunu kabul ediyoruz. Buna gre her nesne dizgesinin varolduu zaman aralndaki her zaman annda belli bir tek nesne-durumunda olduunu syleyebiliriz. Ayn trden nesne dizgelerinin eitli zaman anlarndaki nesne-durumlar, tre zg bir olanakl nesne-durumlar kmesine aittir. Olanakl nesne-durumlar, sz konusu nesne dizgeleri trne zg zelliklerden oluurlar. rnek 2: Bu rnekte nesne dizgeleri tr olarak, (kapal kaplarda bulunup) belli hacim, basn ve scakla sahip gaz kitlelerini ele alalm. Dikkat edilirse Termodinamik denilen bilim dal, gaz kitlelerini, onlar oluturan molekller ile bu molekllerin zelliklerinden soyutlanm nesne dizgeleri olarak inceler. Sz geen gaz kitlelerinden oluan nesne dizgesi trn GAZ1 olarak gsterelim. GAZ1 trne zg zellik trleri, baka bir deyile tre zg belirlenebilirler, deimez ve deiken olmak zere ikiye ayrlr. rnein Ktle, GAZ1 nesne trne zg bir deimez belirlenebilirdir. GAZ1in rnekleyeni olan a gibi herhangi bir nesne dizgesi (yani gaz kitlesi) m gibi belli bir ktleye sahiptir. ann ktlesinin mye eit olmas, ann belirlenmi bir zellii tamas demektir. Bu belirlenmi zellik, GAZ1e zg Ktle belirlenebilirinin altndaki bir belirlenmi zelliktir. GAZ1in farkl rnekleyenlerinin ktleleri farkl olabilir, ama her bir rnekleyeni, varolduu zaman aralndaki tm anlarda (t1, t2, t3,..., tn anlarnda) m gibi deimeyen belli bir ktleye sahiptir. te yandan p (Basn), V (Hacim), ve T (Scaklk), GAZ1 trne zg deiken belirlenebilirlerdir. Bunlarn deiken olmalar, GAZ1in a gibi bir rnekleyeninin farkl zaman anlarnda farkl basn, hacim ve/veya scakla sahip olmalardr. Bu deiken belirlenebilirin, GAZ1 trne zg tm deiken belirlenebi-
Bilim Felsefesi
lirleri oluturduunu kabul ediyoruz. GAZ1in a rnekleyeni belli bir ti (i = 1,..., n) annda pi,Vi, Ti gibi belli bir basn, hacim ve mutlak scakla sahiptir. Buna gre a nesne dizgesi ti annda; pi basncnda-olma, Vi hacminde-olma ve Ti scaklnda-olma nesne-durumundadr denir. Bunu da a nesne dizgesi ti annda (pi,Vi, Ti)-olma nesne-durumundadr biiminde ksaltyoruz. Sz gelii u anda iinde bulunduum odann, dolaysyla odamdaki havann, basnc 1 Atmosfer (atm), hacmi 50 m3 ve mutlak scakl 20 C + 273 = 293 K olsun. Buna gre u anda iinde bulunduum odadaki gaz kitlesi (1 atm, 50 m3, 293 K)-olma nesne-durumundadr. Baka bir deyile, bu gaz kitlesinin u andaki nesne-durumu, (1 atm, 50 m3, 293 K)-olmadr. Bir nesne dizgesi farkl anlarda farkl nesne-durumlarnda olabildii gibi, farkl anlarda ayn nesne-durumunda olabilir. rneimize dnerek p, V, T nesne-durumu deikenlerinin anlamn daha yakndan inceleyelim. p, a gibi herhangi bir gaz kitlesine t annda Atmosfer birimi ile nitelenmi bir reel say tekabl ettiren bir fonksiyondur. Sz konusu Atmosfer birimi ile nitelenmi reel say, a gaz kitlesinin t anndaki basncdr. p nesne-durumu deikeni, bir fonksiyon sayldnda, sz konusu basn p (a, t)ye eittir. p (a, t) Atmosfer (atm) birimi ile nitelenmi bir reel saydr. Szgelii p(a, t) = 1 atm. Dikkat edilirse 1 atm basncnda-olma zellii Basn belirlenebiliri altnda bir belirlenmi zelliktir. Benzer bir biimde V ile T nesne-durumu deikenleri de birer fonksiyondur. V fonksiyonu, a gaz kitlesine t annda m3 birimi ile nitelenmi bir reel say olan V (a, t)yi tekabl ettirir. Szgelii V (a, t) = 40 m3. Gene T, a gaz kitlesine t annda K (Kelvin) birimi ile nitelenmi bir reel say olan T (a, t)yi tekabl ettirir. Szgelii T (a, t) = 293 K. imdi a gibi herhangi bir nesne dizgesinin t1 anndaki nesne-durumu ile t1den sonra gelen t2 anndaki nesne-durumunu karlatralm. ann t1 anndaki nesnedurumunu D1 ile, ann t2 anndaki nesne-durumunu da D2 ile gsterelim. Eer D1 ile D2 farkl nesne-durumlar ise (yani D1 D2 olursa), a nesne dizgesinin t1 ile t2 anlar arasnda, baka bir deyile [t1, t2] zaman aralnda, deiime urad sylenir. Buna gre ann t1 anndaki D1 nesne-durumundan t2 anndaki D2 nesne-durumuna geiine bir olay denir. Bu olay E olarak gsterelim. E olay, D1 nesne-durumundan D2 nesne-durumuna gei tipinden bir olaydr. D1 nesne-durumunun D2 nesne-durumuna geiinin bir olay-tipi olduu sylenir. Bu olay-tipini (D1, D2) biiminde gsterebiliriz. Sz konusu E olayna (D1, D2)-tipinden bir olay denir. Buna gre E olayn (a, (D1, D2), [t1, t2]) biiminde gsteririz. rnein a bir gaz kitlesi olup, p (a, t1) = 1 atm, V (a, t1) = 4 0 m3, T (a, t1) = 293 K ve p (a, t2) = 2 atm, V (a, t2) = 20 m3, T (a, t2) = 293 K olsun. Burada D1 = (1 atm, 40 m3, 293 K) ve D2 = (2 atm, 20 m3, 293 K). Buna gre (a, ((1 atm, 40 m3, 293 K), (2 atm, 20 m3, 293 K)), [t1, t2]) bir olaydr. a nesne dizgesinin [t1, t2] zaman aralnda ayn D durumunda kal da bir olay saylabilir. Byle bir olaya kal olay diyor, (a, ( D, D), [t1, t2]) biiminde gsteriyoruz. D durumunun ayn D durumunda kalna da kal olay-tipi diyoruz. Dikkat edilirse a nesne dizgesinin t annda D nesne-durumunda bulunmas bir olgudur. Gene ann [t1, t2] zaman aralnda D1 durumundan D2 durumuna gei olaynn sz geen [t1, t2] zaman aralnda meydana gelmesi bir olgudur. Bu ola-
yn yalnz [t1, t2] zaman aralnda var olup, t1den nce ve t2den sonraki zaman anlarnda ve aralklarnda yoktur. Buna karlk bu olayn [t1, t2] zaman aralnda meydana gelme olgusu tm zaman anlarnda ve aralklarnda vardr. Yukarda verilenlerden farkl bir nesne dizgesi ve bu nesne dizgesine ilikin SIRA SZDE bir olay rnei veriniz.
SIRA SZDE
BLMN AMACI
DNELM
DNELM S O R U
Bilimin amac, konusu olan varlklar zerine salam bilgi vermektir. Bu tr bilgiS O ilikin R U ye bilimsel bilgi diyeceiz. Bilimsel bilgi nesnelere ya da olaylara olgularn bilgisidir. Olgularn yaln ve yaln-olmayan olgular olmak zere ikiye ayrldndan sz etmitik. Bilimde bir yaln-olmayan olgu tr olan tmel-koullu olgunun DKKAT zel bir nemi vardr. Tmel-koullu doru bir nermenin karl olan tmelkoullu olgu evrende bir dzenliliktir. Yukarda sz geen tm metallerin yeteSZDE rince stldnda genleiyor olmas byle bir dzenlilik olup,SIRA bilim diline ait olan Tm metaller yeterince stldnda genleir nermesi ile dile getirilir. Genel olarak bilim dilinde ilkece herhangi bir olguya karlk bu olgunun doru kld AMALARIMIZ bir nerme bulunmaldr. Bunun iin bilim dilinde bu olgunun yaptalar olan nesneler, zellikler ve bantlar gsteren terimler, yani srasyla nesne-adlar ya da tekil-betimlemeler (tekil terimler), zellik terimleri ve bant (ykK T terimleri A P lemler) bulunmaldr. Bilim felsefesinde, gerek bilim dilinden, gerekse bilim dilindeki ifadelerin gsterdii (dil-d) varlklardan sz etmek iin bir st-dil kullanlr. st-dilde bilim T E LBu EVZ YON dilinin tekil terimlerini, a, b, c,..., a1, a2, a3,..., zellik terimlerini, F1, G1, H1,... (bundan byle yalnzca F, G, H,...) bant terimlerini de Fn, Gn, Hn,... (n 2) simgeleriyle gsterelim. te yandan a, b, c,..., a1, N T E R ve N E TFn, Gn, a2, a3,...tekil terimlerinin, F, G, H,... zellik terimlerinin Hn,... (n 2) bant terimlerinin gsterdikleri nesneleri, zellikleri ve bantlar srasyla a, b, c,..., a1, a2, a3,..., F, G, H,..., Fn, Gn, Hn,... (n 2) ile gsterelim. Buna gre yaln olgunun genel biimi (a1,..., an)nn Fn-olmasdr. Bu yaln olgu Fna1...an (n 1) nermesini doru klar. Buna gre (a1,..., an)nn Fn-olmas olgusuna, Fna1...an nermesinin doru-klcs denir. rnein a, bir elektron, F, elektrik yknn negatif olmas ise, bir elektronun elektrik yknn negatif olmas yaln olgusu, ann F-olmasdr. te yandan a, Dnya, b, Gne, F2, etrafnda dnme olduunda, Dnyann Gnein etrafnda dnmesi yaln olgusu, (a, b)nin F2-olmas olup, F2ab nermesinin doru-klcsdr. Yaln-olmayan olgu rnei olarak da u tmel-koullu olguyu ele alalm: F, metal-olma, G, yeterince stldnda genleme olduunda, tm metallerin yeterince stldnda genleiyor olmas olgusu, Tm Flerin G-olmas olur. Bu da ( F G ) tmel-koullu nermesinin doru-klcsdr. Bilim insanlar ilgi alanlarna ait herhangi bir (yaln veya yaln-olmayan) bir olgunun bilgisine eritiklerinde, bu olgunun karl olduu bir bilimsel nermeyi ortaya koymaldrlar. Bir nermenin karl olan bir olgu bulunursa nermeye doru, bulunmazsa yanl denilir. Baz nermelerin doru olup olmadklar az sayda gzlem ve/veya deneyle saptanabilir. Byle bir nermeye gzlem nermesi denir. Gzlem nermeleri genellikle yaln nerme ya da az sayda yaln nermenin tmel-evetlemesi biimindedir. rnein a, bir metal olduunda, a, u yerinde ve t annda bir metaldir bir yaln gzlem nermesi, a, u yerinde ve t annda bir metaldir ve a, u yerinde ve t annda genlemitir bir yaln-olmayan gzlem ner-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
Bilim Felsefesi
mesidir. Bazen gzlem nermelerini u yerine ve t anna bavurmadan ifade edeceiz. Buna gre yukardaki yaln gzlem nermesi yerine a bir metaldir, yaln-olmayan gzlem nermesi yerine de a bir metaldir ve a genlemitir yazabiliriz. Bilimsel nermenin bir olgunun bilgisini ifade edebilmesi iin genel epistemolojinin aadaki koulunu yerine getirmesi gerektii ileri srlebilir: (i) Kabul koulu: nerme, ilgili bilim insanlar topluluunca kabul edilmelidir. (ii) Gerekelendirme koulu: nermenin kabul edilmesi gerekelendirilmelidir. (iii) Doruluk koulu: nerme doru olmaldr. Bu koulun yle bir semantik nkoulu olduunu syleyebiliriz: Kabul edilen nermede geen her terimin belirsizlikten arndrlm bir tek anlam olup, ilgili bilim insanlar topluluunun her yesince tam olarak bilinmeli ve bu anlam iletilebilir ve paylalr olmaldr. Ancak, ileride grlecei gibi, yukarda sz geen koullardan her biri bilim felsefesinde sorunlara yol amaktadr. Aada bu koulun ayrntlarn ortaya koyuyoruz.
Kabul Koulu
Bilim insanlarnn bir bilimsel nermeyi kabul etmeleri, bu nermeyi bilimsel almalarnda kullanmaya, daha ak olarak, her trl bilimsel karmlarn nclleri olarak kullanmaya karar vermeleri demektir. Dikkat edilirse yeni olgularn bilimsel kestirimi ile bilinen olgularn bilimsel aklamas, bilimsel karmlarn sonucudur. Bilim insanlar kullandklar bilim diline ait her gzlem nermesini deil, yalnz bilimsel almalar iin yararl olacan dndkleri snamaya-deer gzlem nermelerini snamak amacyla geici olarak kabul ederler. Snama sonucunda dorulanan gzlem nermeleri kalc olarak kabul edilir, baka bir deyile o zaman annda bilim insanlar topluluunca kabul edilen nermeler daarcna eklenirler. Gzlem nermelerinin geici ve kalc kabulne rnek: Bir bilim insan u uzay blgesinde (yerinde) bir svnn asit olup olmadn t1 zamannda aratrmak istiyor. Bu amala bilim insan elindeki a mavi turnusol kdn t1den sonra gelen t2 zamannda bu svya batryor. t3, t2den hemen sonra gelen a mavi turnusol kdnn svya batrldktan sonraki zaman olsun. Bu durumda bilim insan t1 annda u iki yaln gzlem nermesinden sz edebilir: 1. t3 zamannda u uzay blgesinde bulunan a turnusol kd mavi kalacaktr. 2. t3 zamannda u uzay blgesinde bulunan a turnusol kd krmzya dnecektir. Buna gre bilim insan t1 annda snamak amacyla, (1) veya (2) yaln gzlem nermelerinden birini geici olarak kabul etmi olur. Eer (1) nermesi t3 zamannda dorulanrsa, bilim insan (1)i kalc olarak kabul eder. Bilim insannn (1)i kalc olarak kabul etmesinin bir belirtisi olarak (1) nermesinin ncl ilevinde olduu bir karmla 3. [t1, t3] zaman aralnda u uzay blgesinde bulunan sv asit deildir sonucunu elde edebilmesini gsterebiliriz. Bu karmn bir ncl de [t1, t3] zaman aralnda u uzay blgesinde bulunan svnn niteliinin deimemi olmasdr. te yandan eer (2) nermesi t3 zamannda dorulanrsa, bilim insan (2)yi kalc olarak kabul eder. Ayn biimde, bilim insannn (2)yi kalc olarak kabul etmesinin bir belirtisi olarak (2) nermesinin ncl ilevinde olduu bir karmla
11
4. [t1, t3] zaman aralnda u uzay blgesinde bulunan sv asittir sonucunu elde edebilmesini gsterebiliriz. Gene bu karmn bir ncl de [t1, t3] zaman aralnda u uzay blgesinde bulunan svnn niteliinin deimemi olmasdr. Gzlem-nermesi-olmayan bilimsel nermelerin, zellikle dzenlilik ifade eden tmel-koullu bilimsel nermelerin, kabulne gelince; bilim insanlar, gene kullandklar bilim diline ait her gzlem-nermesi-olmayan nermeyi deil, yalnz bilimsel almalar iin yararl olacan dndkleri snamaya deer gzlem-nermesi-olmayan nermeleri snamak amacyla kabul ederler. rnein bir bilim insan Tm metaller yeterince stldnda genleir tmel-koullu nermesini snamak amacyla kabul eder.
Gerekelendirme Koulu
Gerekelendirme koulu metodolojik ve epistemolojik olmak zere iki ayr adan ele alnabilir: Metodolojik adan bakldnda, bilim felsefesinin amac, bilim insanlarnn kabul ettikleri bilimsel nermelerin bilimsel gerekelerini aratrp gn na karmaktr. Bu gerekeler gzlem nermeleri ile br bilimsel nermeler iin farkldr. Nitekim kabul edilmi bir gzlem nermesinin kabulnn bilimsel gerekesi, o nermenin gzlem ve/veya deneyle dorulanm olmasdr. te yandan t gibi bir zaman annda kabul edilen gzlem-nermesi-olmayan bir bilimsel nermenin kabulnn gerekelendirilmesi ilk bakta yle betimlenebilir. lgili bilim insanlar topluluu, t zamannda belli bir bilimsel yntemi ve bu bilimsel yntem gerei geerli olan karm kuralarn benimser. Bu kurallarn bazlar tmdengelimsel mantk kurallar olmakla birlikte, bazlar yle deildir. Nitekim gzlem ve/veya deneye dayanan bilimlerde kabul edilen gzlem-nermesi-olmayan nermelerinin birou, dorulanm gzlem nermelerinin tmdengelimsel deil tmevarmsal sonulardr. Tmevarmsal karm, tmdengelimsel olmayan bir karmdr. rnein bir dzenliliin bilgisini tayan Btn metaller yeterince stldnda genleir tmel-koullu nermesinin kabulnn tmevarmsal karmla nasl gerekelendirilebildiini grelim. Bilim insanlar farkl yerlerde bulunan metal paralarn farkl zamanlarda stp genletiklerini gzlemliyor ve geerli saydklar bir tmevarmsal karm biimi gerei, yle bir tmevarmsal karm yapyorlar: 5. a1 nesne dizgesi metaldir ve u1 yerinde ve t1 zamannda yeterince stlyor,..., an nesne dizgesi metaldir ve un yerinde ve tn zamannda yeterince stlyor. 6. a1 nesne dizgesi u1 yerinde ve t1 zamannda, genleiyor,..., an nesne dizgesi un yerinde ve tn zamannda, genleiyor O halde, byk olaslkla, 7. Btn metaller yeterince stldnda genleir. (Burada n pozitif doal saysnn tmevarmsal karm geerli klabilecek byklkte olduunu ve a1,..., annin gzlemlenmi olan tm stlm metal paralar olduunu varsayyoruz.) (5) ve (6) nermeleri dorulanm gzlem nermeleri olup (7) nermesi, (5), ve (6) nermelerinin byk olaslkla tmevarmsal sonucu olduundan, Btn metaller yeterince stldnda genleir nermesi kabul-edile-
12
Bilim Felsefesi
bilirdir. Bu ise nermenin kabul edilmesinin gerekesini oluturur. Sz geen a1,..., an metal paralar evrendeki tm metal paralar deildir. Bundan dolay yukardaki karm tmdengelimsel bir karma dntrlemez. Genel olarak t annda kabul edilen herhangi bir yeni gzlem-nermesi-olmayan bir nermenin kabul edilmesinin gerekesi, bu nermenin kabul-edilebilir olmasdr. Bir gzlem-nermesi-olmayan nerme kabul-edilebilirdir ancak ve ancak nceden dorulanm baz gzlem nermeleri ile daha nce gerekelendirilmi baz gzlem-nermesi-olmayan nermelere dayanarak tmdengelimsel ya da tmevarmsal bir karmn sonucu olarak tretilebiliyor ise. (Yukarda bir tmevarmsal karm rnei vermitik. Ancak tmdengelimsel ve tmevarmsal karm biimlerini ve aralarndaki farklar aada Bilimin Yntemi blmnde daha sistemli bir biimde anlatacaz.) Bu amala kullanlan karmlarn dayand karm kurallarnn bilim insanlar topluluunca kabul edilmesi gerekir. Bu kurallarn kabul edilmesinin gerekesi gene kabul-edilebilirliktir. Ama byle bir kabul-edilebilirlik a prioridir, baka bir deyile gzlem ve/veya deneye (dolaysz veya dolayl olarak) bal deildir. nceden gerekelendirilmi nermeler gerekli metafizik ilkeleri kapsar. Daha nceleri birok bilim felsefecisi pozitivist ve mantk pozitivist grlerin etkisinde kalp metafizik ilkelerin ve genellikle tm metafizik nermelerin bilgi ifade edemeyecei, dolaysyla bilimin dnda kaldklarn ileri srmlerdir. Gnmz bilim felsefesinde ise tam tersine birok bilim felsefecisi metafizik nermelerin bilgi ifade edebileceini kabul etmekte, stelik baz metafizik ilkelerin bilimsel nermelerin gerekelendirilmesinde bir ilevi olduunu savunmaktadr. Bilim insanlar topluluunun belli bir zaman iinde benimsedikleri bilimsel yntem ile bu yntem gerei geerli olan kurallar ak ve belirtik deildir. Bilim insanlarnn kendileri bile kabul ettikleri gzlem-nermesi-olmayan nermelerin gerekelendirilmesi iin kullandklar bilimsel yntem ile karm kurallarnn tam olarak bilincinde deildir. Dolaysyla sz geen yntem ve yntemin geerli kld karm kurallarnn rtk olduu sylenebilir. Bylece metodolojik adan gerekelendirme ilevi, bilim insanlarnn benimsedikleri bilim yntemi ile bu yntem gerei geerli olan karm kurallarn belirleme ilevine indirgenir. Ancak yntem ile kurallar rtk olduundan gerekelendirme ilevi, rtk yntem ile karm kurallarn aydnlatmal, onlar ak ve belirtik bir biime dntrmelidir. Belirtik biime getirilmi yntem ve karm kurallarna dayanarak yaplan gerekelendirmeye bilimsel pekitirme diyoruz. imdi gerekelendirme koulunu epistemolojik bak asndan inceleyelim. Bu adan kabul edilen her bilimsel nermenin gerekesini oluturan bilimsel pekitirmenin bu nermeyi gvenilir klp klmad aratrlr. Bu ise bilim metodolojisi erevesinde nerilmi eitli bilimsel pekitirme yntemleri ve karm kurallarnn gvenirliinin aratrlmas ilevine indirgenir. Gvenirliin ltleri konusunda deiik grler vardr; baz grlere gre gvenirliliin lt doruluk, bazlarna gre deneyimsel uygunluk, dier bazlarna gre ise pragmatik veya teknolojik yarardr.
Doruluk Koulu
Daha nce belirtildii gibi, bir nermenin doru olmas, bu nermenin karl olan bir olgunun bulunmas demektir. Burada karlk szc ontolojik karlk anlamndadr. Nitekim olgu, karl olduu nermeyi doru klan varlktr. Bu varla doru klc denir. Grld gibi, yukardaki tanma gre, bir nermenin
13
doru olmas bir olgunun var olmasn gerektirir. Oysa baz grlerde olgularn varl kabul edilmekle birlikte, olgularn varlnn kabul edilmedii grler de vardr. Her ne kadar doruluk kavramnn olgulara bal olmayan anlaylar varsa da, doruluk kavramnn hibir biimini kabul etmeyen grler de vardr. Bu grlerde bilginin doruluk koulu yadsnm olur. stelik doruluk kavramn kabul etmekle birlikte bu kavram en azndan baz trden nermeler durumunda bilginin koulu saymayan grler de vardr. zellikle yalnz gzlem nermelerinin doruluk deeri olduunu, br trl nermelerin doruluk deerinden yoksun olduunu savunan bir gr vardr. Bu gre gre yalnz yaln nermelerin ya da tmel-evetlemeli nermelerin karl olan olgularn olduunu syleyebiliriz. rnein, bu gre gre, tmel-koullu bir nermenin karl olan bir olgu bulunmayacaktr. Buna gre, sz gelii, Btn metaller yeterince stldnda genleir tmel-koullu nermesinin doruluk deeri yoktur, ama gene de bilgi ifade eder. Nitekim sz geen tmel-koullu nermenin ilevi, aadaki trden karmlarn yaplmasn salayan bir karm kural ilevi olup, nermenin ifade ettii bilgi bu trden karmlarn kabul edilebilir olduu bilgisidir: 1. a nesnesi [t1, t2] zaman aralnda metaldir ve yeterince stlr. O halde, Btn metaller yeterince stldnda genleir karm kural gerei, 2. a nesnesi [t1, t2] zaman aralnda genleir. Buraya kadar bilimin amacn, olgularn bilgisini edinme olarak ele aldk. (Olgularn gerek yaln olgular gerekse tmel koullu olgular olan dzenlilikleri kapsadn anmsayalm.) Ancak bilimsel bilgi olgu bilgisi ile snrl deildir. zellikle gelimi bilimler, bilgisine eriilen olgular aklamay, yani bu olgularn nedenlerini aratrp ortaya koymay da amalar. Bilim felsefesi tarihine bakarsak XIX. Yzyl ve XX. Yzyln ilk yarsndaki pozitivist filozoflar, bilimsel bilgiyi olgularn betimlemesine snrlandrmlard. Aristoteles ise tam tersine, bilimsel bilgi anlamna gelen epistemenin nedenlerin bilgisi olduunu, yani bilimsel bilgi olabilmesi iin bilimsel aklamaya gereksinim olduunu ileri srmt. Ancak gnmz bilim felsefesinin (mantk pozitivizminden bu yana), (klasik) pozitivizmin aksine, Arsitotelesin ngrd biimde gelitiini gryoruz. Bilimsel aklama son zmlemede bilimsel teoriler, ksaca teoriler, kurmaya dayanr. Aklanmas istenilen bir olgu trne karlk, genellikle tmel-koullu nerme biimindeki varsaymlardan oluan bir teori kurulur. Daha nce sylediimiz gibi aklanmas istenilen her olgu, bilgisine eriilmi olan bir olgu olmaldr. Baka bir deyile byle bir olgunun doru kld bilimsel nerme, nceden ilgili bilim insanlar topluluunca dorulanm veya pekitirilmi olmaldr. Bilimsel aklama konusunu nite 3te ayrntl olarak inceleyeceiz.
SIRA SZDE belirtilen Bir bilimsel nermenin bir olgunun bilgisini dile getirebilmesi iin, yukarda kabul koulu, gerekelendirme koulu ve doruluk koullarnn her birinin niye bir zorunlu koul olmas gerektiini aklaynz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
BLMN YNTEM
O R U Bilimin yntemine bilimsel yntem denir. Bilimsel yntem, bilim S insanlarnn bilimin konusuna giren olgulara ilikin bilimsel bilgi retmek ve bu olgular aklamak amaDKKAT DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
14
Bilim Felsefesi
cyla yaptklar ilemlerin tmnden oluur. Bu ilemler fiziksel ile dnsel ilemlere ayrlabilir. Fiziksel ilemler, gzlem, deney ve lmedir. Bu ilemlerle bilim insanlar ile bilgisine erimek istedikleri nesne dizgeleri arasnda fiziksel etkileme oluur. Bilim insan gzlemde nesne dizgesi tarafndan etkilenir, deney de nesne dizgesini etkiler. Bilimsel yntemin fiziksel ilemlerini nite 2de inceleyeceiz. Dnsel ilemler, bir yandan tmdengelimsel ve tmevarmsal karm ilemleri, br yandan karm ilemlerine yaratc hayal gcn de katmak yoluyla bilimsel hipotez kurma ilemleridir. Tmdengelimsel karm ile tmevarmsal karmdan ksaca sz edelim. Bu karm biimlerine gemeden nce genel olarak karm kavramn tanmlamak gerekir. A1,..., An, An+1 (n 0), birer nerme olduunda ve simgesi, o halde anlamna geldiinde, bir karmn genel biimi aadaki gibidir: (8) A1,..., An An+1 (8)de A1,..., An e karmn nclleri, An+1e de karmn sonucu denir. Baka bir deyile (8), An+1 sonucu A1,..., An ncllerinden tretilir diye okunur. Bir karm, (8) yatay biimi yerine dikey olarak da ifade edilebilir. Bu amala tmdengelimsel karmlarda yerine _________ simgesini, tmevarmsal karmlarda ise yerine ========== simgesini kullanacaz. Her iki karmn geerli ve geersiz rnekleri verilebilir. imdi bu iki karm biimine birer geerli rnek verelim. 9. Btn metaller yeterince stldnda genleir. a, yeterince stlan bir metaldir. _____________________________________ a, genleir. (9) karm, tmdengelimsel geerli bir karmdr. Nitekim A1,..., An An+1 karm tmdengelimsel geerlidir ancak ve ancak A1,..., An ncllerinin doru, An+1 sonucunun yanl olmas olanaksz ise. (9) karmnn bu koulu yerine getirdii kolayca gsterilebilir. (Bu konu Sembolik Mantk dersinin konusu olup ilgili derste ayrntlar ile ilenmektedir. Bkz. Tadelen, 2009.) Tmevarmsal karm rnei olarak yukardaki rnei yineleyebiliriz: 10. a1 yeterince stlan bir metaldir ve a1 genlemitir. an yeterince stlan bir metaldir ve an genlemitir. ==================================== Btn metaller yeterince stldnda genleir. geerli bir tmevarmsal karm olup, bu karmn sonucu, n saydaki ncllerinden byk olaslkla tretilir biiminde ifade edilir. Bu rneklerden hareket ederek geerli tmdengelimsel ve tmevarmsal karmlar arasndaki farklar daha sistemli bir biimde ortaya koymak retici olabilir. (Aada yapacamz bu karlatrma iin bkz. Salmon et al., 1999, s. 11 - 12.) TMDENGELM 1. Geerli bir tmdengelimsel karm bilgi-arttran bir karm deildir. Baka bir deyile, sonucunun ifade ettii bilgi zaten ncllerinde bulunur. 2. nclleri doru ise, sonucu zorunlu olarak dorudur. 3. ncllerini deitirmeden yeni bir ncl eklediimizde karmn geerlilii deimez. (Monotonik-olma zellii) 4. Tmdengelimsel geerlilik dereceli deildir; tmdengelimsel karm ya tamamen geerlidir ya da tamamen geersizdir.
15
TMEVARIM 1. Geerli bir tmevarmsal karm bilgi-arttran bir karmdr. Baka bir deyile, sonucunun ifade ettii bilgi ncllerinde bulunan bilginin daha fazlasn ierir. 2. Geerli bir tmevarmsal karmn nclleri doru olup sonucu yanl olabilir. Baka bir deyile, sonucunun doruluu ncllerinin doruluundan zorunlu olarak tretilemez. 3. Yeni ncllerin eklenmesi tmevarmsal karmn geerliliini tamamen deitirebilir. (Monotonik-olmama zellii) 4. Tmevarmsal karm derecelidir. Baka bir deyile nclleri, sonucunu deiik derecelerde destekler. Baz tmevarmsal karmlarn nclleri sonucunu daha fazla desteklerken, dier bazlarnn nclleri sonucunu daha az destekler. (9) karmnn, geerli bir tmdengelimsel karmn drt zelliini de yerine getirdiini grebiliriz. Birinci zellii yerine getirir, nk ann genleiyor olduu bilgisi, btn metaller yeterince stldnda genleiyor olmas ile ann yeterince stlan bir metal olduu bilgilerinde zaten bulunur. kinci zellii yerine getirir, nk nclleri doru ise sonucu zorunlu olarak dorudur, baka bir deyile nclleri doru olduunda sonucunun yanl olmas olanakszdr. (Dikkat edilirse bu zaten yukarda verdiimiz tmdengelimsel geerlilik tanmdr.) nc koulu yerine getirdiini yle grebiliriz. (9) karmnn ncllerine diyelim a yeterince stlmayan bir metaldir ncln ekleyelim. Bu durumda (9) olarak gsterebileceimiz karm gene tmdengelimsel geerli bir karmdr. Son olarak drdnc koulun yerine geldiini grelim. Aslnda bu koul ikinci koulla, dolaysyla tmdengelimsel geerliliin tanmyla, da ilikilidir. Sonucun doruluunun, ncllerin doruluundan zorunlu olarak tretilmesi, sonucun bu ncller tarafndan daha az veya daha fazla desteklenebilmesinin sz konusu olmadn, dolaysyla desteklemenin dereceli bir destekleme olmad anlamna gelir. imdi de (10) geerli tmevarmsal karmnn, bu karm biiminin drt zelliini de yerine getirdiini grelim. Birinci koul yerine gelir, nk bu karmnn sonucunun ifade ettii btn metallerin yeterince stldnda genleiyor olduu bilgisi, nclerinin ifade ettii bilgilerden daha fazlasn ierir. rnein an+1 metali yeterince stlr ise, an+1 metali genleir bilgisi, sz konusu karmn sonucunun ierdii bir bilgi olup, bu karmn ncllerinde yer almaz. kinci koul yerine gelir, nk rnein an+1 metali yeterince stlp genlememi olabilir. Bu ise btn nclleri doru olmasna karn, sonucunun yanl olabilecei anlamna gelir. nc koulun yerine geldiini yle gsterebiliriz. (10) karmnn ncllerine, rnein, an+1 yeterince stlan bir metaldir ve an+1 genlememitir nermesini ekleyelim. Buna gre (10) olarak gstereceimiz bu karmn sonucunun, yani Btn metaller yeterince stldnda genleir nermesinin, artik byk olaslkla ncllerinden tretilebileceini syleyemeyeceiz. Son olarak drdnc koulun yerine geldiini grelim. (10) karmndaki n says ne kadar byk olursa, bu karmn sonucu o kadar byk bir olaslkla ncllerinden tretilebilir; buna karlk n says ne kadar kk olursa, bu karmn sonucu o kadar kk bir olaslkla ncllerinden tretilebilir. Yukarda verilenlere biim olarak benzeyen ama ierik olarak farkl olan bir geerli tmSIRA SZDE dengelimsel bir de geerli tmevarmsal karm rnei veriniz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
16
Bilim Felsefesi
Buraya kadar sylediklerimize bakarak bilimsel yntemin ilevini yle zetleyebiliriz. Bilimsel yntem bir yandan bilimsel bilgi retimi iin hangi bilimsel (fiziksel ve dnsel) ilemlerin uygun olduunu, br yandan yaplan ilemlerin sonucuna ve nceden kabul edilmi nermelere bal olarak hangi yeni nermelerin kabul-edilebilir olduunu belirler. Bilim insanlar bilimsel yntemin bilgisine sahiptir. Ancak bilimsel yntemin bilgisi, bilim dilinin dnda bir metodolojik st-dile ait nermelerle ifade edilmemitir. Bu bilgi, bilimsel yntemi kullanma becerisinden baka bir ey deildir. Bilim insanlar bu beceri sayesinde gerektiinde belli bilimsel ilemler yaparlar ve beli bilimsel nermeler kabul ederler. Ama bu davranlarnn dayand ilkeleri, yani bilimsel ilemlerin uygunluunu ve bilimsel nermelerin kabul-edilebilirliini belirleyen kurallar, ak olarak dile getirmezler. Bu kurallarn bilim insanlarnn rtk metodolojik ndayanaklar olduunu syleyebiliriz. Bilim felsefesinin en nemli metodolojik sorunu, bu rtk metodolojik ndayanaklar gn na kartp, mantksal zmleme yoluyla belirtik metodolojik nermelerle dile getirmektir. Bu temel metodolojik soruna Peter Liptonu (1954 2007) izleyerek bilimsel yntemi betimleme sorunu, ksaca betimleme sorunu diyeceiz. (Bkz. Lipton, 2004, s. 2 ve s. 11 - 20.) Bilimsel hipotez snamaya ya da kurmaya ilikin betimleme sorunu, bilim felsefesinde farkl grlere yol amtr. Bu grleri drt eide ayrabiliriz: Salt Tmevarmc Gr, Hipotez-Pekitirmesi Grleri, Salt Tmdengelimci-Hipotez- Yanllamac Gr ve Hipotez-Buluu Gr. Bu grleri nite 5te ayrntl olarak inceliyoruz.
17
zet
A M A
Bilimin konusunu oluturan nesne dizgelerini aklamak ve tartmak. Bilgi retmeyi amalayan bir ura olan bilimin konusu evrende varolan, varolmu ve varolacak somut nesneler ve olaylar ile bunlara ilikin olgulardr. Bilim, tam-somut olan gerek nesneleri dorudan inceleyecek yerde, bu gerek nesnelerden soyutlama ve idealletirme yoluyla ortaya kan yar-somut yar-soyut nesne dizgelerini inceler. Her nesne dizgesi trne zg belirlenebilir zellikler vardr. rnein gaz kitlelerinin basn, hacim ve scaklk gibi belirlenebilir zellikleri vardr. Her belirlenebilir zelliin altnda genellikle birden ok sayda belirlenmi zellikler bulunur. Bir nesne dizgesinin beli bir zaman ve yerde belli bir belirlenmi zellii tamasna yaln durum denir. Gerek olan yaln duruma olgu denir. rnein a gaz kitlesinin t annda ve u yerinde basncnn 1 atmosfer olmas bir yaln durumdur, bu durum gerek ise bir yaln olgu oluturur. Bilimin amacn aklamak ve tartmak. Bilimin amac, konusu olan varlklar zerine salam bilgi vermektir. Bu tr bilgiye bilimsel bilgi denir. Bilimsel bilgi zellikle tmel-koullu nermelerle ifade edilebilen evrendeki dzenliliklerin bilgisini kapsar. Bu dzenlilikler yaln-olmayan olgularn bir trdr. Bilim insanlar bir (yaln veya yaln-olmayan) olgunun bilgisine eritiklerinde, bu olgunun karl olduu bir bilimsel nermeyi ortaya koymaldr. Bir nermenin karl olan olgu bulunursa nerme doru, yoksa yanl olur. Yaln olgular ifade eden ve az sayda gzlem ve/veya deneyle doru olup olmad saptanabilen nermeye gzlem nermesi denir. Bir bilimsel nermenin bir olgunun bilgisini ifade edebilmesinin u epistemolojik koulu vardr. (i) Kabul koulu: nerme ilgili bilim insanlar topluluunca kabul edilmelidir. (ii) Gerekelendirme koulu: nerme gerekelendirilmeli, yani kabul-edilebilir bilimsel ynteme dayanarak ortaya konulmaldr. (iii) Doruluk koulu: nerme doru olmaldr.
A M A
Bilimin ynteminin nelerden olutuunu ana hatlaryla aklamak. Bilimsel yntem, bilim insanlarnn konusuna giren olgulara ilikin bilimsel bilgi retmek ve bu olgular aklamak amacyla yaptklar ilemlerin tmnden oluur. Bu ilemler fiziksel ve dnsel olmak zere ikiye ayrlr. Fiziksel ilemler, gzlem, deney ve lmedir. Dnsel ilemler, tmdengelimsel ve tmevarmsal karm ilemleri bir de hipotez kurma ilemleridir. Bilim insanlarnn bilimsel yntemin bilgisine sahip olmalar, bu yntemin ngrd ilemleri yapma becerisi biimindedir. Bu becerinin dayand rtk metodolojik ndayanaklarn aydnlatlmas bilim felsefesinin en nemli sorunudur.
A M A
18
Bilim Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir yaln olgu deildir? a. Bir elektronun elektrik yknn negatif olmas b. Vens gezegeninin Gnein etrafnda dnmesi c. Elimdeki bakr telin younluunun 8,96 g/cm3 olmas d. Gnein Satrn gezegeninin etrafnda dnmemesi e. Ayn Dnyadan ortalama uzaklnn 384,403 kilometre olmas 2. Aadakilerden hangisi nesne dizgeleri iin sylenebilir? a. Tm somut nesneler nesne dizgeleridir. b. Tm soyut nesneler nesne dizgeleridir. c. Belli baz zelliklerden soyutlanm olup, kalan zellikleri ise idealletirilmi somut nesneler nesne dizgeleridir. d. Baz olgular nesne dizgeleridir. e. Baz zellikler nesne dizgeleridir. 3. Aadakilerden hangisi bir belirlenmi zelliktir? a. Uzunluk b. Sertlik c. Scaklk d. Younluk e. 1.991030 kg ktlesinde olma 4. Aadakilerden hangisi bir tmel-koullu nermedir? a. Baz metaller yeterince stldnda genleir. b. Btn metaller yeterince stldnda genleir. c. Elimdeki demir parasnn younluu 7,86 g/cm3tr. d. Masann stndeki demir parasnn younluu 7,86 g/cm3 ve elimdeki bakr telin younluu 8,96 g/cm3tr. e. Baz metaller yeterince stldnda genlemez. 5. Aadakilerden hangisi dorudur? a. Gzlem nermeleri genellikle tmel-koullu nermelerdir. b. Gzlem nermeleri yalnz tmel-koullu olgular dile getirirler. c. Gzlem nermeleri genellikle yaln-olmayan nermelerdir. d. Gzlem nermeleri yalnz yaln nermelerden oluur. e. Gzlem nermeleri genellikle yaln nerme ya da az sayda yaln nermenin tmel-evetlemesi biimindedir. 6. Aadakilerden hangisi bir gzlem nermesi deildir? a. a bir kuzgundur ve a beyazdr. b. a bir kuu ise, a beyazdr. c. a bir kuudur ve a siyahtr. d. a bir kuzgundur ve a siyahtr. e. a bir kuudur ve a siyahtr. 7. Bilimsel nermenin bir olgunun bilgisini ifade edebilmesi iin aadaki koullardan hangisini yerine getirmesi beklenmez? a. nermenin ie yarar olmas b. nermenin ilgili bilim insanlar topluluunca kabul edilmi olmas c. nermenin gerekelendirilmi olmas d. nermenin doru olmas e. nermede geen terimlerin her birinin belirsizlikten arndrlm bir tek anlamnn olmas 8. Aadakilerden hangisi bilimsel yntemde yer almaz? a. Gzlem, deney ve lme b. Tmevarmsal karm c. Tmdengelimsel karm d. Hipotez kurma e. Bilimsel bilgi kavramn zmleme 9. Aadaki zelliklerden hangisi bir geerli tmdengelimsel karmn zellii deildir? a. nclleri doru ise, sonucu zorunlu olarak dorudur. b. ncllerini deitirmeden yeni bir ncl eklediimizde karmn geerlilii deimez. c. Geerli bir tmdengelimsel karm bilgi-arttran bir karm deildir. d. Tmdengelimsel geerlilik derecelidir. e. Sonucunun ifade ettii bilgi zaten ncllerinde bulunur. 10. Aadaki zelliklerden hangisi geerli tmevarmsal karmn zelliklerinden biri deildir? a. Geerli bir tmevarmsal karm bilgi-arttran bir karmdr. b. Geerli bir tmevarmsal karmn nclleri doru olup sonucu yanl olabilir. c. Sonucunun doruluu ncllerinin doruluundan zorunlu olarak tretilir. d. Yeni ncllerin eklenmesi tmevarmsal karmn geerliliini tamamen deitirebilir. e. Baz geerli tmevarmsal karmlarn nclleri sonucunu daha fazla desteklerken, dier bazlarnn nclleri sonucunu daha az destekler.
19
Okuma Paras
Bilim felsefesinin amac ksaca bilimi anlamaktr, diyebiliriz. Ne var ki, bilimi anlamaya ynelik eitli yaklamlar vardr. Bilimi tarihsel geliimini inceleyerek anlamaya alabiliriz. Gnmzde giderek nem kazanan bilim tarihinin yapmaya alt budur. Bir baka yaklam, bilimsel aratrmalarda bulunan kiilerin, tek tek ya da grup olarak tadklar nitelikleri ve iinde bulunduklar sosyal ve kltrel koullar inceleyerek bilimi anlamaya almaktr; bir baka deyile, bilimin oluum ve geliiminde kiisel ve sosyal koullarn etkisine baklarak bilimi aklama yoluna gidilir. Psikoloji ve Sosyoloji bu adan bilime yaklar. Bilime bir de mantk veya felsefe asndan baklabilir. Bu adan bilim hem bir sre hem de bir sonutur. Sonu olarak bilim dzenli ya da organize bir bilgi btndr. Bilgilerimiz nerme denilen dilsel ifade biimlerinde yer aldndan, bu yaklama gre bilimi anlama bir bakma bu nermeleri inceleme, eletirme ve zmleme demektir. nermeleri oluturan terim veya kavramlar aydnlatma, bu kavramlar arasndaki ilikileri belirleme, nerme ve kavramlar mantksal bir iliki dzeni iinde kapsayan teori veya benzer sistemleri yap ve ileyi olarak akla kavuturma bu yaklamn balca zelliini belirleyen srelerdir. Bu anlamda bilim felsefesi, bilimin dilsel yapsn zmleme, eletirme ve aydnlatma abasndan baka bir ey deildir. Sre olarak bilimi birtakm eylemsel [fiziksel] ve dnsel ilemlerin bir rgs sayabiliriz. Gzlemi deney, lme gibi olgu saptama amac gden ilemler birinci grupta, indktif [tmevarmsal] ve dedktif [tmdengelimsel] karm, kavram ve hipotez kurma gibi ilemler ikinci grupta yer alan ilemlerin balcalardr. Hemen iaret etmeli ki, bilimsel srete yer alan ilemleri eylemsel ve dnsel olarak ayrmamz kesin olmaktan uzaktr. Birinci grupta toplanan ilemler iin daha ok eylemsel [fiziksel] ikinci grupta toplanan ilemler iin daha ok dnsel demek doru olur. Gerekten ne derecede eylemsel [fiziksel] grnrse grnsn, hibir bili-msel ilem yoktur ki, ayn zamanda dnsel olmasn. Bilimsel sreci oluturan bu ve benzeri ilemlerin yap ve ileyiini mantksal zmleme yoluna giden bilim felsefesi, bilim anlama abasn balca u iki temel ayrm zeride yrtr: (1) Olgu ve teori ilikisi; (2) Bulu ve dorulama [gerekelendirme] balamlar. Kaynak: Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi, 13. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi, s. 11.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Konusu blmn yeniden okuyun. Yalnz d kkndaki olgunun, bir yaln olgunun deillemesi olduu iin, yaln-olmayan bir olgu olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Konusu blmn yeniden okuyun. Nesne dizgelerinin somut nesnelerden hem soyutlama hem de idealletirme yoluyla elde dildiini anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Konusu blmn yeniden okuyun. a - d klarndaki zellikler belirlenebilir zellikler olup, yalnz e kkndaki zellik bir belirlenmi zelliktir. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Amac blmn yeniden okuyun. Yalnz b kkndaki nerme bir tmel-koullu nermedir. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Amac blmn yeniden okuyun. Gzlem nermelerinin genellikle yaln nerme ya da az sayda yaln nermenin tmel-evetlemesi biiminde olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Amac blmn yeniden okuyun. b kkndaki nerme koullu bir nermedir. Dolaysyla bir gzlem nermesi olamaz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Amac blmn yeniden okuyun. b - d klarndaki koullar her trl bilginin, dolaysyla da bilimsel bilginin, temel koulu, e kkndaki koul ise bu koulun bir semantik nkouludur. a kknda belirtilen nermenin ie yarar olmas ise, bir nermenin bilimsel bilgi ifade etmesinin bir koulu deildir. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Yntemi blmn yeniden okuyun. a - d klarnda ifade edilenlerin hepsi bilimsel yntemin, yani bilimin kendisinin, eleridir. te yandan bilimsel bilgi kavramnn zmlenmesi, yani anlamnn aydnlatlmas, bilimin kendisinin deil, bilim felsefesinin iidir. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Yntemi blmn yeniden okuyun. d kknda belirtilen zellik bir tmevarmsal geerli karmn zelliidir. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Yntemi blmn yeniden okuyun. c kknda belirtilen zellik bir tmdengelimsel geerli karmn zelliidir.
2. c
3. e
4. b
5. e
6. b
7. a
8. e
9. d
10. c
20
Bilim Felsefesi
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1. 0.50 m uzunluunda a ile gstereceimiz bir bakr teli elektromanyetik zelliklerinden soyutlayalm. Buna gre a bir nesne dizgesidir. t1 annda T1 = 25 C (yani 25 + 273 = 298 K) scaklndaki ann stldnda t2 anndaki scakl T2 = 75 C (yani 75 + 273 = 348 K) olsun. Dolaysyla T = T2 - T1 = 50 K. Bakrn boyca genleme katsays = 16.5 10-6 m. m-1. K -1dir. L 0, bakr telin ilk uzunluu, L, genletikten sonraki uzunluu olduunda, bakr telin boyca uzama miktar L = (L - L0) = L0 T eitlii ile hesaplanr. Buna gre L = 0.50 m 16.5 10-6 m. m-1. K-1 50 K = 412.5 10-6 m = 0. 4125 10-3 m. Yani bakr tel yaklak olarak 0.4 milimetre genlemitir. Dolaysyla L = 0.50 m + 0. 4125 10-3 m = 500. 0000 mm + 0. 4125 = 500. 4125 mm. Yani bakr telin yeni boyu L, yaklak olarak 500.4 mmdir. Bunu L 500.4 mm olarak gsteriyoruz. (Aadaki olay rneinde bu yaklak deeri kullanacaz.) ann t1 anndaki nesne-durumunu D1 ile, ann t2 anndaki nesne-durumunu da D2 ile gsterelim. Burada D1 = (500.0 mm, 298 K) ve D2 = (500.4 mm, 348 K). ann t1 anndaki D1 nesne-durumundan t2 anndaki D2 nesne-durumuna geii olan olay E olarak gsterelim. Buna gre E yi (a, ((500.0 mm, 298 K), (500.4 mm, 348 K)), [t1, t2]) olarak gsterebiliriz. Sra Sizde 2 Her x iin, x F ise, x, Gdir, yani ( F G ), biimindeki bir bilimsel nermeyi ele alalm. Sz geen koulun bilimsel bilginin zorunlu koullar olmas u anlama gelir. (i) K kiisi, her x iin, x, F ise, xin G olduunu biliyorsa, K kiisi, her x iin, x, F ise, xin G olduunu kabul ediyor. (ii) K kiisi, her x iin, x, F ise, xin G olduunu biliyorsa, K kiisi, her x iin, x, F ise, xin G olduunu gerekelendiriyor. (iii) K kiisi, her x iin, x, F ise, xin G olduunu biliyorsa, her x iin, x, F ise, xin G olduu dorudur. Her x iin, x, F ise, x, Gdir nermesini A ile gsterelim. Buna gre sz geen koulu yle ksaltabiliriz: (i) K, Ay biliyorsa, Ay kabul ediyor. (ii) K, Ay biliyorsa, Ay gerekelendiriyor. (iii) A, dorudur. (i), (ii) ve (iii)nn geerli olduunu, deillerinin epistemik elikiye yol amas ile gstereceiz; eer sz konusu nermenin deili epistemik bir eliki ise kendisi epistemik zorunlu bir nermedir. (i)nn deili, K, Ay biliyor ve K, Ay kabul etmiyor nermesidir. Ancak Knn Ay biliyor olup, Ay kabul etmiyor olmas, bilgi kavramna ilikin sezgilerimizle badamadndan, epistemik bir elikidir. Dolaysyla (i) epistemik zorunlu bir nermedir. (ii)nn deili, K, Ay biliyor ve K, Ay gerekelendirmiyor nermesidir. Ancak Knn Ay biliyor olup, Ay gerekelendirmiyor olmas, bilgi kavramna ilikin sezgilerimizle badamadndan, epistemik bir elikidir. Dolaysyla (ii) epistemik zorunlu bir nermedir. (iii)nn deili, K, Ay biliyor ve A, doru deildir nermesidir. Ancak Knn Ay biliyor olup, Ann doru olmamas, gene bilgi kavramna ilikin sezgilerimizle badamadndan, epistemik bir elikidir. Dolaysyla (iii) epistemik zorunlu bir nermedir. Bylelikle kabul, gerekelendirme ve doruluk koullarnn her birinin bilimsel bilginin bir zorunlu koulu olduunu gstermi oluyoruz. Sra Sizde 3 Geerli tmdengelimsel karm rnei: Kapal kapta bulunan btn gaz kitlelerinin bir hacmi vardr. a, kapal kapta bulunan bir gaz kitlesidir. ______________________________________________ ann bir hacmi vardr. Geerli tmevarmsal karm rnei: a1 kapal kapta bulunan bir gaz kitlesidir ve a1in bir hacmi vardr. an kapal kapta bulunan bir gaz kitlesidir ve annin bir hacmi vardr. ========================================= Kapal kapta bulunan btn gaz kitlelerinin bir hacmi vardr.
21
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Grnberg, D. (2005). Doa Bilimleri Felsefesinde Fiziksel Nicelikler Problemi, Yaman rs Armaan iinde, yayna hazrlayan: lter Uzel et al., Adana: ukurova niversitesi Basmevi, s. 421- 434. Grnberg, T. ve Grnberg, D. (2010). Metafizik. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Gzel, C. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Krmz Yaynlar. Hempel, C. G. (1966). Philosophy of Natural Science. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Hospers, J. (1997). An Introduction to Philosophical Analysis (4th edition). London: Routledge. Johnson W. E. (1964). Logic: Part I, Ch. XI and Ch. XIV. New York: Dover Publications. Ladyman, J. (2002). Understanding Philosophy of Science. London: Routledge. Lehrer, K. (1974). Knowledge. Oxford: Oxford University Press. Lipton, P. (2004). Inference to the Best Explanation (second edition). Oxford and New York: Routledge. zlem, D. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Notos Kitap Yaynevi. Psillos, S. (2007). Philosophy of Science A-Z. Edinburgh: Edingburgh University Press. Salmon, M. H. et al. (1999). Introduction to the Philosophy of Science. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Tadelen, . (2009). Sembolik Mantk. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Yldrm, C. (1971). Science: Its Meaning and Method. Ankara: METU Faculty of Arts and Sciences Publications No: 21, Banur Matbaas. Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi (13. Basm). stanbul: Remzi Kitabevi.
2
Amalarmz

BLM FELSEFES
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilimsel yntemin bir fiziksel ilemi olan gzlemin ne olduunu aklayabilecek ve tartabilecek, Bilimsel yntemin ikinci bir fiziksel ilemi olan deneyin ne olduunu aklayabilecek ve tartabilecek, Bilimsel yntemin nc bir fiziksel ilemi olan lmenin ne olduunu aklayabilecek ve tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gzlem Gzleme yol aan soru Ksmen-belirlenmi olay Gzlem verileri Gzlem sonucu Deney Deneye yol aan soru Bamsz deiken Baml deiken lme Nitelik Nicelik Dairesel sralama Dorusal sralama Saysal deer fonksiyonu lek fonksiyonu Oran lei Aralk lei Srasal lek Adlandrc lek
indekiler
GR GZLEM DENEY LME
Bilim Felsefesi
Gzlem, Deney ve lme
Gzlem, Deney ve lme

GR
nite 1de bilimsel yntemin fiziksel ilemler ile dnsel ilemlere ayrldndan sz etmi, fiziksel ilemlerin gzlem, deney ve lmeden olutuunu sylemitik. te biz bu nitede bilimsel yntemin fiziksel ilemlerini oluturan gzlem, deney ve lmeyi ayrntlar ile inceleyeceiz. Gerek gzlem gerekse deneyi bu ilemlerin yol at soru biimleri erevesinde inceliyoruz. te yandan lme, gzleme ya da deneye konu olan nesne-dizgelerinin niceliklerine saysal deer verme ilemidir. Bu saysal deer verme ilemleri ise saysal deer fonksiyonlar ile lek fonksiyonlarna dayanr.
GZLEM
Gzlem, bir gzlem nermesinin ifade ettii bilgiye erimeyi salayabilen bir fiziksel yntem biimidir. Gzlemle snanan gzlem nermesi, gzlem sonucunda dorulanrsa, bu nermenin karl olan bir olgu bulunur. Bu olgu gzlem nermesini doru klar. Gzlemci, snamaya deer bulduu gzlem nermesini gzleme dayanarak dorulayabilirse, bu nermeyi doru kulan olgunun bilgisine erimi olur. Eer gzlem nermesi gzlemle snama sonucunda yanllanrsa, bu nermenin deillemesi dorulanm olur. Buna gre her gzlem nermesinin deillemesinin de bir gzlem nermesi saylmas gerektiini gryoruz. rnein t annda u yerindeki turnusol kd krmz oldu gzlem nermesinin deillemesi olan t annda u yerindeki turnusol kd krmz olmad nermesi de bir gzlem nermesidir. Nitekim bu nerme gzleme dayanarak dorulanabilir ya da yanllanabilir.
Gzleme Yol Aan Soru eitleri

Her gzlemin, doaya sorulduu sylenebilen bir soruyu yantlamay amalayan bir ilem olduunu syleyebiliriz. Bu sorular balca be eide ayrlabilir. Gzlemler de, karlklar olduu sorularn eidine kout olarak be eide ayrlabilirler. Bu soru ve gzlem eitlerini aada rnekleyerek inceliyoruz. rnek 1: Fransz matematiki ve astronom Urbain Le Verrier (1811 - 1877), Urans gezegeninin yrngesinde gzlemlenmi dzensizliklere bakarak Gnein yeni bir gezegeninin bulunduu n deyiini (kestirimini) yapmtr. Le Verrier byle bir gezegenin koordinatlarn Newtonun devinim yasalar ile genel ekim yasasndan tmdengelimsel karmla hesaplam, bu koordinatlar Alman astronom Johann Galleye (1812 - 1910) bir mektupla bildirmiti. (Ayn hesaplamalar ayn za-
24
Bilim Felsefesi
manlarda bamsz olarak Byk Britanyal matematiki John C. Adams (1819 1892) tarafndan da yaplmtr.) Le Verriernin mektubu Galleye 23 Eyll 1846 tarihinde ulam, o da ayn gnn akamnda Berlin Gzlemevindeki teleskopunu Le Verrierin hesaplad koordinatlarn belirttii uzay blgesine yneltmi ve sonralar Neptn ad verilecek olan gezegeni gzlemlemiti. (Bkz. Huang, 2007, s. 10.) imdi bu rnekteki gzlemi irdeleyelim. Gzlemin karl olan soru yle dile getirilebilir: 23 Eyll 1846 tarihinde ve Le Verrierin hesaplad koordinatlarn belirttii uzay blgesinde Gnein bir gezegeni bulunuyor mu? Bu soru (1) t annda (zamannda) ve u yerinde (uzay blgesinde) F nesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesi var m? biimindedir. Bu sorunun iki olanakl yant vardr. Bu yantlar (2) t annda ve u yerinde F nesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesi vardr ile (3) t annda ve u yerinde F nesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesi yoktur nermeleridir. Dikkat edilirse (2) nermesi aslnda (2 ) yle bir x vardr ki, x, t zamannda u yerinde bulunan ve F nesne-dizgesi trnden olan bir nesne dizgesidir biiminde, (3) nermesi ise, (3 ) Her x iin, x, t zamannda u yerinde bulunan bir nesne dizgesi ise, x, F nesne-dizgesi trnden deildir biimindedir. Bir nesne dizgesinin t zamannda u yerinde bulunmas, bu nesne dizgesinin tmnn veya en azndan bir parasnn kaplad yerin unun iinde bulunmas demektir. Sz konusu (1) biimindeki bir sorunun bir gzlemin yaplmasna yol amas iin, sorunun her iki olanakl yant birer gzlem nermesi olmaldr. Dolaysyla gerek tikel niceleyicili nerme biiminde olan (2) gerekse tmel niceleyicili nerme biiminde olan (3) nermesi gzlem yoluyla hem dorulanabilir hem de yanllanabilir olmaldr. Eer t zamannn sresi yeterince ksa ve u uzay blgesinin uzanm yeterince kk olursa, sz geen koul yerine gelebilir. Nitekim gzlemci (yani gzlemi yapan bilim insan) t zaman sresince u blgesini tarayarak F nesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesinin bu blgede bulunup bulunmadn saptayabilir. Burada gzlemcinin, gzlemledii herhangi bir nesne dizgesinin F nesne-dizgesi trnden olup olmadna karar verebileceini kabul ediyoruz. Baka bir deyile, gzlemcinin F nesne-dizgesi trnden olan bir nesne dizgesini gzlemlediinde, onu F nesne-dizgesi trnden bir ey olarak tanyabildiini, F nesne-dizgesi trnden olamayan bir nesne dizgesi ise, onu F nesne-dizgesi trnden olmayan bir ey olarak alglayabildiini kabul ediyoruz. (1) biimindeki sorunun olanakl yantlarnn hem dorulanabilir hem de yanllanabilir olmas (yani ikisinin de birer gzlem nermesi olmas) byle bir soru-
2. nite - Gzlem, Deney ve lme
25
nun n dayanaklarn oluturur. Aadaki rneklerde de greceimiz gibi, gzlem yaplmasna yol aan br soru eitlerinin de olanakl yantlarna ilikin n dayanaklar vardr.
SIRA bir SZDE Bilim tarihinden, yukardaki (1) soru trnn olumsuz olarak yantland rnek veriniz.
SIRA SZDE
rnek 2: Neptn gezegeni, rnek 1de anlatlan buluundan balamak zere, DNELM astronomlar topluluunca tannan, yani kimlii bilinen bir nesne dizgesi saylmtr. Buna gre Neptnn 23 Eyll 1846 tarihinden sonraki t gibi belli bir zamanda S O R U koordinatlar hesaplanm u uzay blgesinde bulunurken, bir gzlemevinden gzlemlendiini dnelim. Neptn gezegenini a ile gsterelim. Bylece sz konusu gzlemin yaplmasna yol aan soruyu DKKAT (4) a nesne dizgesi t zamannda u blgesinde bulunuyor mu?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
biiminde dile getirebiliriz. Sz konusu (4) sorusunun olanakl yantlar (5) a nesne dizgesi t zamannda u blgesinde bulunuyor nermesi ile bunun deillemesi olan
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
(6) a nesne dizgesi t zamannda u blgesinde bulunmuyor

TELEVZYON TELEVZYON
nermesidir. (4) sorusunun ndayanaklar, (1) sorusunun ndayanaklarnn benzerlerini kapsad gibi, ayrca a nesne dizgesinin t zamanndan nce ilgili bilim insanlar topluluunca, zellikle gzlemci tarafndan, tannd, yani bilindiidir. NTERNET Dikkat edilirse (5) nermesi, anlamn dile getiren aadaki nermenin bir ksaltmasdr: (5 ) a nesne dizgesinin kaplad uzay blgesi, u uzay blgesi ile kesiir. Sz geen nermesi u nermeye edeerdir: (5 ) a nesne dizgesinin kendisinin veya en azndan bir parasnn t zamannda kaplad uzay blgesi, u uzay blgesinin iindedir ya da o blge ile zdetir. rnek 3: Gzlemcinin, nceden tand a nesne dizgesinin t zamannda u yerinde bulunduunu kabul edelim. Buna gre gzlemci aadaki soruyu sorabilir: (7) t zaman annda u yerinde bulunan a nesne dizgesi, F zelliini tayor mu? (7) sorusunun ndayanaklar, (4) sorusunun ndayanaklarnn yan sra, a nesne dizgesinin t annda u yerinde bulunduudur. rnek olarak a nesne dizgesi, ii gaz dolu kapal bir kap olsun. Bu kaba bir manometrenin (yani basnler aletin) bal olduunu kabul ediyoruz. te yandan F zellii, bir belirlenebilir olan Basn olsun. Buna gre (7) sorusu, sz geen kaptaki gazn basnc olup olmad sorusuna dnr. Bu sorunun olumlu yant olan
NTERNET
26
Bilim Felsefesi
(8) t annda u yerinde bulunan kaptaki gazn basnl-olma zellii vardr nermesi gzlemle dorulanabilir. Nitekim gzlemci, kaba bal manometrenin ibresinin en sondaki sfr izgisinde durmayp bu izginin sanda durduuna bakarak, kaptaki gazn basnl-olma zelliini tadn gzlemleyebilir. rnek 4: Gzlemcinin, t zaman annda u yerindeki a nesne dizgesinin F belirlenebilir zellii olduunu nceden bildiini kabul edelim. Buna gre gzlemci aadaki soruyu sorabilir: (9) t zaman annda u yerindeki a nesne dizgesi, F belirlenebilir zelliinin deeri olan hangi belirlenmi zellii tar? Sz geen (9) sorusunun ndayanaklar, (7) sorusunun ndaynaklarnn yan sra, a nesne dizgesinin F belirlenebilir zelliini tamasdr. (9) sorusunun olanakl yantlar ise yle belirlenir. F*, F belirlenebilirinin herhangi bir deeri ise (yani F*, F belirlenebilirinin altndaki bir belirlenmi zellik ise), (10) t zaman annda u yerinde bulunan a nesne dizgesi F* belirlenmi zelliini tar nermesi, (9) sorusunun bir olanakl yantdr. Bu gibi olanakl yantlarn hangisinin doru olduu gzlemle saptanabilir. (9) sorusunun gzlemle yantlanmasn rneklendirmek iin rnek 3teki gaz kitlesini ele alalm. Gzlemci, manometrenin ibresinin t zaman annda 1 atmosfer iaretli izginin hizasnda durduunu gzlemlesin. Bylece gzlemci aadaki gzlem nermesini dorulayp, bu gzleme yol aan (9) biimindeki soruyu yantlam olur: (11) t zaman annda u yerinde bulunan kap iindeki gaz kitlesi, 1 atmosfer basnc-olma belirlenmi zelliini tar. Dikkat edilirse (10) biimindeki olanakl yantlarn her birinin bir gzlem nermesi olduu, (9) sorusunun ndayanaklar arasnda yer alr. te yandan (10) biimindeki yantlardan birinin ve yalnz birinin doru olup tm tekilerin yanl olduu bir metafizik ilkedir. rnek 5: nceki rneklerde geen manometreye bal kapal kaptaki gaz kitlesini gene ele alalm. Bu rnekte gzlemci u yerinde olan gaz kitlesini [t1, t2] gibi bir zaman aralnda srekli olarak gzlemliyor olsun. Manometre ibresinin, t1 annda 1 atmosfer iaretli izginin hizasnda olup t2 annda 2 atm iaretli izginin hizasna geldiini dnelim. Gzlemci manometre ibresinin bu biimde yer deitirmesine bakarak, gaz kitlesinin t1 anndaki 1 atmosfer basnl-olma nesne-durumundan t2 anndaki 2 atmosfer basnl-olma nesne-durumuna getiini gzlemlemi olur. Bu gei gaz kitlesinin [t1, t2] gibi bir zaman aralnda bir deiime urayp D1 gibi bir nense-durumundan D2 gibi farkl bir nesne-durumuna getiini gsterir. Ancak gaz kitlesinin nesne-durumu yalnz basnc deil, hacim ve mutlak scakl da kapsar. Dolaysyla 1 atmosfer basnl-olma nesne-durumundan 2 atmosfer basnl-olma nesne-durumuna gei, D1 nesne-durumundan D2 nesne-durumuna geii, yani bir olay tipini tam olarak deil, ksmi olarak belirler. rneimizdeki gaz kitlesinin 1 atmosfer basnl-olma nesne-durumundan 2 atmosfer ba-
27
snl-olma nesne-durumuna geiten oluan deiimin ksmi olarak belirtildiini gz nnde tutarak, bu deiimin ksmen-belirlenmi bir olay olduunu syleyeceiz. Belirlenmi olan durum deikeni basn olduundan sz konusu ksmenbelirlenmi olaya basn-olay diyeceiz. Genel olarak a gibi bir nesne dizgesinin, F gibi bir nesne-durumu deikeninin (yani deiken belirlenebilirinin) u yerinde [t1, t2] gibi bir zaman aralnda F1* deerinden F2* deerine geiten oluan ksmen-belirlenmi olayn bir F-olay olduunu syleyeceiz. Buna gre F nin F1* deerinden F2* deerine geiini (F1*, F2*) biiminde gsteriyoruz. Bu geiin bir F-olay-tipi olduunu syleriz. F1* = F2* olabilir. yle olunca gei yerine kal diyeceiz. rnein 1 atmosfer basnl-olma nesne-durumundan 2 atmosfer basnl-olma nesne-durumuna gei bir basn-olay-tipidir. F-olay ile F-olay-tipi kavramlar gzleme yol aan aadaki soru biimine gtrr: (12) a nesne dizgesinde u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda hangi F-olay meydana geliyor? Sz geen (12) sorusunun olanakl yantlar (13) a nesne dizgesinde u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda (F1*, F2*)-olay-tipindeki F-olay meydana geliyor biimindedir. Yukardaki (12) sorusunun ndayanaklar, nceki sorularn ndayanaklarnn yan sra unlar kapsar: (i) F, ann ait olduu nesne dizgesi trne zg bir deiken belirlenebiliri olmaldr. (ii) [t1, t2] zaman aralnn sresi F belirlenebilirinin tam iki farkl deer alacak uzunlukta olmaldr.
Gzlemin Yaps ve levleri

nceki altblmde gzlemleri, onlara yol aan sorulara gre be eide ayrmtk. imdi gzlemlerin genel yapsn ve ilevlerini inceliyoruz. Gzlemin yapsn oluturan eler, gzlemleyenler ve gzlemlenenler olmak zere ikiye ayrlabilir. Gzlemleyenler (i) gzlemci ile (ii) gzlem aygtn kapsar. Gzlemlenenler ise (i) gzlemlenen a nesne dizgesi, (ii) gzlemlemenin yapld t zaman an veya zaman aral, (iii) gzlemlenen u yeri (uzay noktas veya blgesi), (iv) dolaysz olarak gzlemlenen gzlem verileri ve (v) dolayl olarak gzlemlenen gzlem sonucunu kapsar. Bu eleri nceki altblmde ele aldmz be rnekle rneklendireceiz. Bu arada gzlem verileri ile gzlem sonucu kavramlarnn anlamn aydnlatacaz. Her gzlemde, gzlemci (yani bir bilim insan veya bir bilim insanlar topluluu), yalnz duyu organlaryla ya da bir gzlem aygt araclyla, gzlemlenen nesne dizgesini alglar. Herhangi bir gzlemin amac, bu gzleme yol aan sorunun olanakl yantlarndan birini dorulamaktr. Gzlemci, gzleminin byle bir olanakl yantn dorulamasyla, bu yant doru klan olgunun bilgisine ular. rnein daha nce sz edilen rnek 2deki gzlemin dorulad olanakl yant, Neptnn t zamannda u yerinde olduu nermesidir. Gzlemci bu nermenin dorulanmasyla nermeyi doru klan olguyu (yani Neptnn t zamannda u yerinde bulunduu olgusunu) bilmi olur. te yandan Neptnn, t annda u1 gibi udan deiik bir yerde bulunmu olduunu dnelim. Bylece Neptn t annda u1 yerinde bulunur olanakl yant gzlemle yanllanm olur. Ama br olanakl yant olan Neptn t
28
Bilim Felsefesi
annda u1 yerinde bulunmaz nermesi dorulanm olur. Gzlemci bu iki olanakl yant doru klan olgularn bilgisine eriir. rnek 4teki gzlemin dorulad olanakl yant, gaz kitlesinin t zamannda u yerinde 1 atmosfer basnc olduu nermesidir. Bylece gzlemci bu nermeyi doru klan olguyu bilmi olur. Gzlemin dorulad olanakl yant doru klan olguya gzlem sonucu diyoruz. Gzlemcinin genellikle gzlem sonucunu dolaysz olarak gzlemlemesi olanakszdr. Bu trl gzlemlerde, gzlemci gzlem sonucunu, dolaysz olarak gzlemledii gzlem verisi araclyla dolayl olarak gzlemler. rnek 2de gzlemcinin dorudan alglad Neptn gezegeninin kendisi deil, bu nesne dizgesinin teleskopta oluan grntsdr. Byle bir grntnn olumas olgusu gzlemin salad gzlem verisidir. Gzlemci gzlem verisini alglamak anlamnda dolaysz olarak gzlemler. Gzlem verisi olan grnt, teleskopun Neptnn t annda bulunduu u yerinin koordinatlarna gre yneltilmesiyle elde edilmitir. Teleskopta oluan grntnn yeri u0, zaman da t0 olsun. Buna gre u0, gzlem verisinin ilikin olduu yer, t0 ise, gzlem verisinin ilikin olduu zamandr. Dikkat edilirse u0 ile gzlem sonucunun ilikin olduu u yeri ok farkldr. u0, gzlemcinin teleskopta grnty alglad yer, u ise, Neptnn uzaydaki yeridir. te yandan t0 ile t arasnda ok byk olmamakla birlikte gene de bir fark vardr. Gzlem anndaki grnt ile Neptn arasndaki uzaklk l, k hz c ise, t = t0 - l/ c. Bir gezegenin gzleminde t ile t0 arasndaki fark, gezegenine gre saniyelerle ya dakikalarla ifade edilirken, bir yldzn gzleminde bu fark k yl ile ifade edilir. rnein bu fark, yani l / c oran, Vens gezegeninin gzleminde 1.3 saniye, Neptn gezegeninin gzleminde ise yaklak 24 dakikadr. Buna karlk Gnee en yakn yldzn (Proxima Centauri-Proksima Sentori diye okunur) gzleminde bu fark 4.22 k yldr. (Bir k yl, n bir ylda kat ettii mesafeye eit olup, bu mesafe 9.46 (1012 kilometredir.) Buna gre gzlemci, t0 annda teleskopla gzlemledii Proksima Sentori yldznn t0 anndaki durumunu deil, t0 anndan 4.22 k yl nceki anndaki durumunu dolayl olarak gzlemler. Gzlemin gzlem sonucu ile gzlem verisini bir de rnek 4teki manometreye bal kapal kaptaki gaz kitlesiyle rneklendirelim. Bu rnekteki gzlem sonucu, gaz kitlesinin t annda u yerindeki basncnn 1 atmosfer olduu olgusudur. Gzlemci, gzlem verisi olan manometre ibresinin 1 atmosfer iaretli izginin hizasnda (veya daha dorusu bu izginin ok yaknnda) durmas olgusunu alglamasna dayanarak, gaz kitlesinin basncnn (gerekten) 1 atmosfer basncnda olmas olgusunu dolayl olarak gzlemlemi olur. Buraya kadar ele aldmz gzlemlerde, gzlem verilerine dayanarak dolayl olarak alglanan ey bir gzlem sonucudur. Gzlem sonucunun ise gzleme yol aan sorunun olanakl yantlarnn birini doru klan olgu olduunu sylemitik. Gzlem sonucunun doru kld olanakl yant, gzlemin dorulad gzlem nermesidir. Bu trl gzlemlere salam diyoruz. Salam gzlemlerin yan sra, aldatc dediimiz gzlemlerin de bulunduunu belirtmek gerek. Bu ikinci trl gzlemleri rneklendirmek iin manometreye bal kapal kaptaki gaz kitlesini gene ele alalm. Gzlemci t zamannda u yerinde manometre ibresinin 1 atmosfer basnc izgisinin hizasnda durmas olgusunu alglyor, buna dayanarak da gaz kitlesinin basncnn 1 atmosfer olduunu dolayl olarak alglyor. imdi gazn t zamannda u yerindeki basncnn 1 atmosfer deil 2 atmosfer olduunu, ama manometrenin yanl ilediini ve bu nedenle ibresinin 2 atmosfer iaretli izgisinin deil 1 atmosfer iaretli izgisinin hizasnda durduunu kabul edelim. Bylece aldatc bir gzlem rneiyle karlam oluyoruz. Byle bir gzlemdeki gzlem veri-
29
si gerekten bir olgu (yani gerek bir durum) dur. Ama dolayl olarak alglanan ve gzlemcinin gzlem sonucu sand durum (yani gaz kitlesinin t zamannda u yerinde 1 atmosfer basnl olmas durumu) gerek olmayp bir gzlem sonucu olamaz, yalnzca gzlemcinin gzlem sonucu sand bir durumdur. Dikkat edilirse gzlemci, yapt gzlemin salam olduunu saptamak iin dolayl olarak gzlemledii durumun bir olgu olup olmadna bakamaz. Nitekim byle bir ey ancak bir gzlemle yaplabilir. Bylece bir ksr dng ortaya kar. Bu dngden kurtulmak iin gzlemin gvenirliliini, gzlemin normal koullar altnda yaplmasnn ltlerine dayanarak tanmlamak gerekir. zellikle gzlemcinin alglama yetisi ve kulland gzlem aygtnn ilemesi normal olmaldr. Gzlemin baarl olmas iin salam ve gvenilir olmasnn yan sra bir de nesnel olmas, zellikle gzlem verilerinin ilgili bilim insanlarnca birbirlerine iletilebilir ve birbiriyle paylalabilir olmas gerekir. Gzlemin bilgi retmeyi amalayan bir yntem olduunu belirtmitik. Ancak gzlemin bu amacn yerine getirmek iin salam, gvenilir ve nesnel olmas, baka bir deyile baarl olmas gerekir. Daha nce belirtildii gibi, bir gzlemin rettii bilgi, bu gzleme yol aan sorunun bir olanakl yant olan bir nermeyle ifade edilir. Bu nermenin nesnel bilgi ifade etmesi iin (i) nerme bilim insanlar topluluunca kabul edilebilir olmal, dolaysyla sz konusu gzlem nesnel olmaldr. (ii) nerme gerekelendirilmi olmal, dolaysyla gzlem gvenilir olmaldr. (iii) nerme doru olmal, dolaysyla gzlem salam olmaldr. (Gzlem salam ise dolayl olarak gzlemlenen durum bir olgudur. Bu olgu gzlem sonucudur. Gzlem sonucu da sz geen nermeyi doru klar.)
Gzlem Kavramna likin Sorunlar

Gzlem kavramna ilikin bilim felsefesinde birbiriyle ilikili metodolojik, ontolojik ve epistemolojik sorunlarla karlayoruz. Bu sorunlar ise (a) bilimsel gerekilik grn savunanlar ile (b) bu gre kar kan pozitivist ve deneyci grleri, ksaca gerekilik-kartl grn, savunanlar arasnda tartmalara yol amtr. Balca sorunlar unlardr. (i) Metodolojik sorunlar: Hangi trden bilimsel ilemler gzlem saylabilir? Hangi olaylar gzlemlenebilir? Szgelii rnek 4teki manometre ibresinin 1 atmosfer iaretli izginin hizasnda durmas olgusu her iki grte gzlemlenebilir saylmasna karn, gazn 1 atmosfer basncnda olmas olgusu yalnz (a) grnde gzlemlenebilir saylr. Nitekim manometre (a) grnde gzlem aygt saylrken, (b) grnde saylmamtr. (ii) Ontolojik sorunlar: Gzlemlenebilir eyler (nesne dizgeleri, olay ve olgular) varlk saylabilir mi? (a) grnde olanlar bu soruyu olumlu olarak, (b) grnde olanlar olumsuz olarak yantlamtr. (iii) Epistemolojik sorunlar: Gzlemsel bilgi, yani gzlemle dorulanm gzlem nermelerinin ifade ettii bilgi ile gzlemsel-olmayan nermelerin ifade ettii bilgi arasnda kesin fark bulunur mu? Gzlem nermelerinin dorulanmas ile gzlemsel-olmayan nermelerin pekitirilmesi arasnda fark kesin mi? Gzlem nermelerinin ifade ettii bilgi, gzlemsel-olmayan nermelerin, zellikle teori esi kapsayan nemelerin, ifade ettii bilgiden bamsz olabilir mi?
DENEY
Deney, koullar deneycinin mdahalesi sonucunda belirlenmi olan bir gzlem olarak tanmlanabilir. Deneyci, deneyi yapan bilim insan veya bilim insan ekibi-
30
Bilim Felsefesi
dir. Deney, gzlem gibi doaya sorulan bir soruyu yantlamak amacyla yaplan bir ilem saylabilir. Ancak deneye yol aan soru koulludur. nce deneyci bu koulun yerine gelmesini salayan bir mdahalede bulunur, sonra da gzlem yaplr. Deneye yol aan sorular ve bunlarn yol at deneyler aada rneklendirip incelediimiz be eide ayrlabilir.
Deneye Yol Aan Soru eitleri

rnek 1: Deneyci t1 zamannda u yerinde bir kaptaki hidrojen gaz kitlesini bir kvlcmla tututurup yakyor, bylece bu gaz kitlesine bir mdahalede bulunmu oluyor. Bu hidrojen gaz kitlesi a1 olsun. a1in havadaki oksijenle tepkimesi t2 zamannda bitsin. Deneyci, tepkimenin bittii t2 zamannda u yerinde bir su kitlesinin (yani Su trnden bir nesne dizgesinin) bulunduunu gzlemliyor. Bu deneye yol aan soru yle dile getirilebilir: (14) a1 hidrojen gaz kitlesi t1 zamannda u yerinde oksijenle tepkimeye girerse, tepkimenin bittii t2 zamannda u yerinde bir su kitlesi var olacak m? Bu soru (15) a1 nesne dizgesi t1 zamannda u yerinde D nesne-durumunda ise, t2 zamannda u yerinde F olan bir ey var olur mu? biimindedir. imdi deneyde geen tm nesne dizgelerini, yani hidrojen, hidrojen, oksijen ve su kitlelerinden oluan karmak nesne dizgesine a diyelim. aya deneyin yapld nesne dizgesi diyeceiz. Sz geen hidrojen gaz kitlesinin t1 zamannda u yerinde kvlcmla tutumas, baka bir deyile u yerinde havadaki oksijenle tepkimeye girmesi, a nesne dizgesinin t1 zamannda u yerinde D1 gibi bir nesne-durumunda olmas anlamna gelir. D1, u yerinde tepkimeye girme nesne-durumudur. Gene tepkime sonucunda t2 zamannda u yerinde bir su kitlesinin olumas, a nesne dizgesinin t2 zamannda u yerinde D2 gibi bir nesne-durumuna girmesi, yani D2 nesne-durumunda olmas anlamna gelir. D2, u yerinde bir su kitlesinin var olmas nesne-durumunu gsterir. Buna gre deneye yol aan (15) sorusunun genel biimi yle olur: (16) a nesne dizgesi t1 zamannda D1 nesne-durumunda ise, a nesne dizgesi t2 zamannda D2 nesne-durumunda olur mu? Sz geen (16) biimindeki bir sorunun olanakl yantlar (17) a nesne dizgesi t1 zamannda D1 nesne-durumunda ise, a nesne dizgesi t2 zamannda D2 nesne-durumunda olur ile (18) a nesne dizgesi t1 zamannda D1 nesne-durumunda ise, a nesne dizgesi t2 zamannda D2 nesne-durumunda olmaz nermeleri ile dile getirilir. Bu olanakl yantlar daha sonra inceleyeceiz. Ancak burada deneye yol aan her sorunun bir hipotezden kaynaklandn ve byle bir
31
hipotezi snamaya ynelik olduunu belirtmek isteriz. Sz konusu hipotez nceden pekitirilmi olabilir. O zaman da deney hipotezin pekitirilme derecesini bytmeyi amalayabilir ya da salt retim iin yaplabilir. rnek 1deki hipotez (H2: Hidrojen, O2: Oksijen ve H2O: Su olmak zere) 2H2 + O2
2H2O
formlyle ifade edilen kimyasal tepkimeyi dile getirir. Bu hipoteze gre bir hidrojen kitlesinin yanmasyla (yani oksijenle tepkimeye girmesiyle) su elde edilir. (14)e benzer, (15) biiminde deneye yol aan bir soru rnei verip, bu deneyin SIRA SZDE hangi hipotezi snamay amaladn belirtiniz. rnek 2: Biri mdahaleci (deneyci) br salt gzlemci olan bir bilim insan ekibi dnelim. Mdahaleci, kre biimindeki a tan 44.10 metre yksekliinde S (bu O R Uzaman t ile bir kuleden, kronometresine bakarak bugn tam saat 12:00de 1 gsterelim) kuleden aaya atyor. Kulenin dibinde tan atld cephede kronometresine bakarak bekleyen gzlemci atlan tan saat 12:00den tam 3 saniye sonDKKAT ra zemine dtn gzlemliyor. Dikkat edilirse byle bir deney, h = 1/2gt2 eitlii ile ifade edilen serbest dme yasasnn daha da pekitirilmesi amacyla yapSIRA SZDE labilir. Burada h, yeryz yaknnda serbest den bir cismin t saniyede ald yolun metre olarak karldr. g ise yeryz yaknnda yerekimi kuvvetinin yol at sabit ivmedir. g sabitinin yaklak deeri, saniyede 9.81 AMALARIMIZ metredir. Buna gre 44.10 metre ykseklikten den bir cismin yeryzne dme sresi 3 saniyedir. Sz konusu deneye yol aan soru ise yledir: (19) a ta t1 zamannda 44.10 metre yksekliindeki kulenin tepesinden serbest dmeye balar ise, a ta t1 zamanndan 3 saniye sonra kulenin dibinde bulunur mu? TELEVZYON Atlan cisim a, cismin atld yer u1, cismin atld zaman t1, cismin dt yer u2 ve cismin dt zaman t2 olsun. Buna gre (19) sorusunu genel biimi aaNTERNET daki gibidir: (20) a cismi, t1 zamannda u1 yerinde bulunup serbest dmeye balar ise, a cismi, t2 zamannda u2 yerinde bulunur mu? u1 yerinde bulunup serbest dmeye balar ifadesini D1 nesne-durumundadr, u2 yerinde bulunur ifadesini de D2 nesne-durumundadr biiminde gsterebiliriz. Bylece (20) sorusunun da (16) soru biiminde olduunu gryoruz. rnek 3: Deneyci cval bir termometreyi t1 zamannda u1 yerinde bir kaptaki souk suya batrp, bu su dolu kab [t1, t2] zaman aralnda bir gaz kabnda styor. Deneyci ayn [t1, t2] zaman aralnda termometrenin cva stununun ykseldiini gzlemliyor. Bu deney daha nce szn ettiimiz Btn metaller yeterince stldnda genleir hipotezini daha da pekitirmek iin yaplabilir. Bunun iin deneycinin Cva bir metaldir nermesini nceden kabul etmesi gerekir. Deneye yol aan soru yledir:
K T A P
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
32
Bilim Felsefesi
(21) a nesne dizgesi bir metal kitlesi olup u yerinde [t1, t2] zaman aralnda yeterince stlrsa, a nesne dizgesi u yerinde [t1, t2] zaman aralnda genleir mi? cva kitlesidir ve stlyor ifadesini D1 nesne-durumundadr, u yerinde genleir ifadesini D2 nesne-durumundadr, [t1, t2] zaman aral ifadesini de t zaman ile gsterirsek, (21) sorusunu genel biimi yle olur: (22) a nesne dizgesi t zamannda D1 nesne-durumunda ise, a nesne dizgesi t zamannda D2 nesne-durumunda olur mu? Dikkat edilirse (22) biimindeki sorular da (16) biimindedir. rnek 4: Yukardaki rnek 2yi yeniden ele alalm. Deneyci bir takometre (hzler aygt) yardmyla tan kulenin dibine arpmadan hemen nceki hznn 29.43 m/sn olduunu gzlemliyor. Bu deneye yol aan soru yledir: (23) a ta t1 annda 44.10 m yksekliindeki kulenin tepesinden dmeye balarsa, arpmadan hemen nceki hz 29.43 m/sn midir? Bu deney serbest dmede hzn deerini gsteren v = gt yasasn daha da pekitirilmesi iin yaplabilir. Burada v, yeryz yaknnda serbest den cismin dmeye baladktan t saniye sonra saniyede metre olarak hzn gsterir. rnek 2den 44.10 metre ykseklikten den bir cismin yeryzne dme sresinin 3 saniye olduunu anmsayalm. Buna gre v = 9.81 m/sn2 ( 3 sn = 29.43 m/sn. (23) sorusunun biimi t1 zaman annda u yerindeki a nesne dizgesi, t2 annda F belirlenebilirinin bir deeri olan F* belirlenmi zelliini tar m? olup, en genel biimi gene (16)dr. rnek 5: Gaz ile doldurulmu 1 litre hacminde olup piston ile kapal olan bir silindiri ele alalm. Silindir, iindeki gaz kitlesinin basncn atmosfer olarak len bir manometreye baldr. Deneyci bu silindiri, 20 litre su ile dolu bir kaba tamamen batryor. Bylece silindirdeki gazn kitlesinin scaklk derecesinin suyun (sabit olduu varsaylan) scaklk derecesine srekli olarak eit olmasn salyor. Deneyci [t1, t2] zaman aralnda pistonu silindirin yarsna kadar itiyor ve bylece silindirdeki gaz kitlesinin 1 litre hacminde olma nesne-durumundan 0.5 litre hacminde olma nesne-durumuna geiini salayan bir mdahalede bulunuyor. Deneyci ayn [t1, t2] zaman aralnda manometreyi srekli olarak izliyor. Bylece manometre ibresinin 1 atmosfer iaretli izginin hizasndan 2 atmosfer iaretli izgisi hizasna getiini ve orada durduunu dolaysz olarak gzlemliyor. Deneyci, bu dolaysz gzleme dayanarak da gaz kitlesinin [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosfer basncnda olma nesne-durumundan 2 atmosfer basncnda olma nesne-durumuna geiini dolayl olarak gzlemlemi olur. Bu deney Boyle-Mariotte yasasnn daha da pekitirilmesi amacyla yaplabilir. Boyle- Mariotte yasas gereince scaklk derecesi sabit olan bir gazn basnc, gazn hacmiyle ters orantl olarak deiir. (Sz konusu deneydeki gazn ideal gaz niteliinde olduunu kabul ediyoruz.) Bu deneye yol aan soru yledir:
Deneye yol aan sorularn en nemlilerinden biri a nesne dizgesi t1 zamannda D1 nesne-durumunda ise, a nesne dizgesi t2 zamannda D2 nesne-durumunda olur mu? biiminde ifade edilir.
33
(24) Sabit scaklk derecesinde a gaz kitlesinin hacmi [t1, t2] zaman aralnda 1 litre hacminden 0.5 litre hacmine geerse, a gaz kitlesinde [t1, t2] zaman aralnda hangi basn-olay meydana gelir? Dikkat edilirse (24) sorusu u biimdedir: (25) a nesne dizgesinde [t1, t2] zaman aralnda F1* dan F2* a gei tipinden bir F-olay meydana gelirse, a nesne dizgesinde [t1, t2] zaman aralnda hangi G -olay meydana gelir? Burada F ile G, a nesne dizgesinin ait olduu tre zg deiken belirlenebilirler, baka bir deile nesne-durumu deikenleridir. F deikenine bamsz deiken veya kontroll deiken denir. te yandan G deikenine baml deiken denir. Nitekim G nin deeri, F nin deerine baml olarak deiir. F nin deeri de deneycinin mdahalesiyle, yani onun kontrol altnda, belirlenir. Sz geen (25) biimindeki sorularn olanakl yantlar ise aadaki biimdedir: (26) a nesne dizgesinde [t1, t2] zaman aralnda F1* dan F2* a gei tipinden bir F-olay meydana gelirse, a nesne dizgesinde [t1, t2] zaman aralnda G1* dan G2* a gei tipindeki G-olay meydana gelir. Burada G1* ile G2* deerleri G deikeninin herhangi deerleri olabilirler.
Deneye likin Koullu Gzlem nermesi

Yukarda belirttiimiz gibi rnek 1 - rnek 4teki deney trlerine yol aan sorularn genel biimi (16), bu sorularn olanakl yant biimleri de (17) ve (18)dir. Her iki olanakl yantn ortak n bileeni olan, (27) a nesne dizgesi t1 zamannda D1 nesne-durumundadr nermesine deney-koulu nermesi diyoruz. Deneycinin mdahalesinin amac, (27) deney-koulu nermesinin doru olmasn salamaktr. (27) nermesi bir yaln gzlem nermesi olup, bu nermenin doru olmas a nesne dizgesinin t1 zamannda D1 nesne-durumunda bulunmasnn bir olgu olmas demektir. Bir deneye ilikin deney-koulu nermesinin yanl olmas, deneycinin mdahalesinin amacnn gereklememesi demektir. Byle olunca deneyin baarsz olduunu syleyeceiz. te yandan deney-koulu nermesi doru olursa, deneyin baarsz-olmayan bir deney olduunu syleyeceiz. Deneye yol aan koullu gzlem nermesinin olanakl yantlarnn art bileenlerine gelince, bunlar: (28) a nesne dizgesi t2 zamannda D2 nesne-durumundadr ile (29) a nesne dizgesi t2 zamannda D2 nesne-durumunda deildir
34
Bilim Felsefesi
nermeleridir. (28) bir yaln gzlem nermesi, (29) da bir yaln gzlem nermesi deillemesi olan bir gzlem nermesidir. (28) ile (29) gzlem nermelerine olanakl deney-sonucu nermeleri diyeceiz. Baarsz-olmayan bir deneyin son evresinde, deneycinin yapt bir gzlemle deney-sonucu nermelerinden biri dorulanp br yanllanr. Ama deney baarsz ise, yani deneycinin mdahalesi amacna erimemi ise, deney, sonraki aamalarna gemeden sonlandrlr; dolaysyla, olanakl deney-sonucu nermeleri ne dorulanabilir ne de yanllanabilir. Bu nedenle deney-koulu nermesi yanl olursa, (17) koullu gzlem nermesi ile bu nermenin deillemesi olan (18) koullu gzlem nermesi, deneye yol aan (16) biimindeki sorunun olanakl yantlar saylmazlar. Nitekim baarsz deneyde sonlandrc gzlem yaplmadndan, deneye yol aan soruyu yantlamak olanakszdr. imdi (17) koullu gzlem nermesinin karl olan koullu durumu inceleyelim. Byle bir koullu durumun var olmas (ister gerek olsun ister olmasn) iin, (27) deney-koulu nermesinin doru olmas gerekir. Eer (27) nermesi yanl ise, byle bir koullu durum var deildir. Buna karlk (27) ile (28) birlikte doru ise, koullu durum gerektir, yani bir koullu olgudur. (27) doru ama (28) yanl ise, koullu durum gerek olmayan salt-olanakl bir durumdur. Koullu olgu bir dzenliliin belli bir yer ve zamana snrlandrlm biimi veya baka bir deyile bir yerel dzenlilik saylabilir. Bu dzenlilik, iki yaln olgu (ann t1de D1 nesnedurumunda olmas olgusu ile ann t2de D2 nesne-durumunda olmas olgusu) arasnda ardklk veya biraradalk bantsnn bulunmas anlamna gelir. te yandan (26) nermesinin n bileeni olan a nesne dizgesinde [t1, t2] zaman aralnda F1* dan F2* a gei tipinden bir F-olay meydana gelir nermesi de bir deney-koulu nermesi olup, yukarda (27)ye ilikin zmlemelerin benzeri bu nerme iin de sz konusudur.
LME
lme, gzleme ya da deneye konu olan nesne-dizgelerinin niceliklerine saysal deer verme ilemidir. Bu nedenle nce nesne dizgelerinin nicelikleri ve bu niceliklerin deerlerini inceleyeceiz.
Nesne Dizgelerinin Nicelikleri ve Niceliklerin Deerleri

Nesne dizgelerinin belirlenebilir zellikleri altndaki belirlenmi zellikleri veya baka bir deyile, bu belirlenebilir zelliklerin deerlerini inceleyelim. ou kez ayn belirlenebilirin deerleri arasnda bir sralama bants bulunur. Byle bir sralama bants ya bir benzerlik derecesine ya da bir byklk derecesine dayanr. rnein Renk belirlenebilirinin deerleri arasnda renk benzerliine dayanan bir sralama bants vardr. Bu sralamada krmz tonlar turuncu tonlara, turuncu tonlar sar tonlara, sar tonlar yeil tonlara, yeil tonlar mavi tonlara, mavi tonlar mor tonlara, mor tonlar ise krmz tonlara benzer. Bylece renk benzerlii sralamasnn bir daire biiminde olduunu gryoruz. Bundan dolay bu gibi sralamalara dairesel sralama denir. Grld gibi bu sralama bants yansmal (refleksif) ve bakml (simetrik) olup, geili (transitif) deildir. Bant yansmaldr, nk her renk tonu kendine benzer. Bant bakmldr, nk bir renk tonu ikincisine benzerse, ikincisi de birincisine benzer. Bant geili deildir, nk bir renk tonu ikincisine, ikincisi ncsne benzerse, birincisi ncsne benzemeyebilir. Nitekim mavi tonlar mor tonlara, mor tonlar krmz tonlara benzemesine karn, mavi tonlar krmz tonlara hi benzemez. Ama ard ardna gelen renk tonlar birbirine benzediinden bir sralama bants olutururlar. Bir belirlenebilir
Renk benzerlii sralamas bir daire biimindedir. Bundan dolay bu gibi sralamalara dairesel sralama denir. Dairesel sralama bants yansmal (refleksif) ve bakml (simetrik) olup, geili (transitif) deildir.
35
zelliin deerleri arasndaki sralama bants bir benzerlik ise, bu belirlenebilirin bir niteliksel zellik, ksaca bir nitelik olduu sylenir. rnein Renk belirlenebiliri bir niteliktir. imdi, deerleri arasndaki sralamann byklk derecesine dayanan belirlenebilirleri inceleyelim. Bu trl belirlenebilirlere niceliksel zellik, ksaca nicelik denir. rnein Sertlik, Scaklk, Uzunluk, Zaman Sresi, Ktle, Arlk, Elektrik Yk vb. birer niceliktir. Byklk derecesine dayal bir sralama bantsna byk-olma bants diyelim. F bir nicelik ve F1* ile F2*, F niceliinin iki farkl deeri ise, F1* deeri F2* deerinden byk olur ya da F2* deeri F1* deerinden byk olur. F2* deeri F1* deerinden byk ise, F1* deerinin F2* deerinden kk olduu sylenir. Bylece kk-olma bants byk-olma bantsna dayanarak tanmlanabilir. Genel olarak da F1* ile F2*, F niceliinin herhangi deerleri ise (i) F1*, F2* den byk olur veya (ii) F1*, F2* den kk olur veya (iii) F1* ile F2* eit olur. Gerek byk-olma bants gerekse evrii olan kk-olma bants yansmasz (irrefleksif), bakmsz (asimetrik) ve geili (transitif) dir. Her iki bant yansmaszdr, nk hibir nicelik deeri kendinden byk olamaz ve kendinden kk olamaz. Yani F* deeri, F* den byk deildir ve F* den kk deildir. Bantlar bakmszdr, nk F1*, F2* den byk ise, F2*, F1* den byk deildir; F1*, F2* den kk ise, F2*, F1* den kk deildir. Bantlar geilidir, nk , F1*, F2* den byk ve F2* , F3* ten byk ise, F1*, F3* ten byk olur; F1*, F2* den kk ve F2*, F3* ten kk ise, F1*, F3* ten kk olur. Yukardaki koullar yerine getiren bir sralama bantsna dorusal sralama denir. Buna gre bir belirlenebilir zelliin nicelik olmasnn gerekli ve yeterli koulu, bu belirlenebilirin deerlerinin arasnda bir dorusal sralama bantsnn bulunmasdr diyebiliriz. Yukarda ad geen Sertlik, Scaklk, Uzunluk, Zaman Sresi, Ktle, Arlk, Elektrik Yk vb. belirlenebilirlerin deerleri arasnda sz konusu koullar yerine geldiinden dorusal sralama bants bulunur. Dolaysyla bu belirlenebilirlerin birer nicelik olduklar sav dorulanm olur. Herhangi bir niceliin deerlerinin sz geen koullar yerine getirmeleri, bu deerlerle reel saylar kmesi veya bu kmenin bir alt kmesi arasnda bire-bir fonksiyonlar bulunmasna yol aar.
Saysal Deer Fonksiyonlar

F gibi herhangi bir niceliin deerleri ile baz veya btn reel saylar arasnda bir1 2 n i den ok sayda zF , zF , ..., zF , ... gibi farkl bire-bir fonksiyonlar vardr. (zF i i i fonksiyonu bire-birdir ancak ve ancak zF (F1* ) = zF (F2* ) ise F1* = F2* .) zF si z geen bire-bir fonksiyonlardan herhangi biri olsun. zF fonksiyonunun deerleri reel saylar, argmanlar ise nicelik deerleridir. Buna gre F*, F gibi bir nicei liin deeri ise zF (F* ) = r gibi bir eitlik elde ederiz. Burada r, R reel saylar kmesinin Rz ile gstereceimiz bir alt-kmesinin esi olan bir reel saydr. Rz alti kmesi, zF fonksiyonunun tm deerlerinin kmesine eittir. Gerek gndelik yaamda gerekse bilimde kullanlan tm niceliklerin deerleri reel saylarla ifade edilir, yle ki nicelik deeri bir saysal deer ile bir birimden oluur. Ancak nicelik deerleri onlar ifade eden reel saylar ile zde saylmaz. zde olmamalar nicelik deerini ifade eden reel saynn belli bir nicelik birimi ile nitelenmi olmasndan anlalr. rnein Bu ubuun uzunluu 2ye eittir denile-
36
Bilim Felsefesi
mez. Bunun yerine, sz gelii, Bu ubuun uzunluu 2 metredir denir. 2 metre ise 2 reel saysyla ifade edilir, ama bu say ile zde deildir. Nitekim ayn uzunluk 2 100 = 200 santimetre ile zdetir. Eer uzunluk bir reel say ile zde olsayd, ayn uzunluk hem 2 saysna hem de 200 saysna eit olurdu. 2 ile 200 farkl saylar olduuna gre sz geen eitleme olanakszdr. Daha nce belirttiimiz gibi herhangi bir niceliin deerleri arasndaki bykolma bants bir dorusal sralama bantsdr. te yandan reel saylar arasndaki byk- olma bants (simgesel olarak >) da bir dorusal sralama bantsdr. Ayrca F gibi bir niceliin deerlerinin sayallnn (cardinality), yani sayal saysnn, tm reel saylarn sayallndan, yani sayal saysndan, kk veya bu sayya eit olduuna kabul ediyoruz. Byle olunca F niceliinin deerler kmesini den, reel saylar kmesine aadaki koulu yerine getiren z F gibi bire-bir bir fonksiyon vardr:
i i F1* ile F2*, F niceliinin deerleri; r1, r2 reel saylar ve zF (F* ) = r1, zF (F* ) = r2 olduunda: F2* deeri F1* deerinden byktr ancak ve ancak r2 > r1 ise. i F*, F niceliinin herhangi bir deeri, r bir reel say ve zF (F* ) = r olduunda, i r saysnn F* nicelik deerinin saysal deeri olduunu syleriz. Buna gre zF fonksiyonunun F niceliine ilikin bir saysal deer fonksiyonu olduunu syleyeceiz. Greceimiz gibi ayn bir nicelie ilikin birden ok sayda saysal deer fonksiyonu vardr. Saysal deer fonksiyonlarnn anlamn rneklendirme yoluyla aydnlatmak amacyla F nicelii olarak Uzunluk niceliini ele alalm. Bilindii gibi belirlenmi uzunluklar farkl uzunluk birimlerine gre farkl reel saylarla ifade edilir. rnein 10.52 cm ile 0.1052 m, ayn Uzunluk niceliinin ayn bir deerinin farkl ifadeleridir. Bu deeri F* olarak gsterelim. Yani F* = 10.52 cm ve F* = 0.1052 m. F* = 10.52 cm olduunda, F* nicelik deerinin (yani uzunluunun) saysal deerinin 10.52 reel saysna eit olduunu syleriz. Gene F* = 0.1052 m olduunda, F* n saysal deerinin 0.1052 reel saysna eit olduunu syleriz. Buraya kadar nicelikleri ve birer belirlenmi zellik olan nicelik deerlerini, onlar tayan nesne dizgelerinden bamsz olarak inceledik. imdi de nicelik ve nicelik deerlerini, nesne dizgeleriyle balantl olarak ele alacaz. Bu amala ilk rnek olarak gene Uzunluk niceliinin irdelenmesini srdrelim. Nesne dizgeleri olarak belli uzunluu olan eitli ubuklar ele alalm. a somut nesnesi byle bir ubuk olsun. F*, F uzunluk niceliinin belli bir deeri olduunda, a ubuunun t zamannda ve u yerinde F* belirlenmi zelliini tadn dnelim. Buna gre
Uzunluk (a, t, u) = F* eitlii yazlabilir. Burada u yeri, a ubuunun t zamannda iinde bulunduu ak veya kapal yerdir. a ubuu ayn t zamannda u yerinde deil de u1 gibi deiik bir yerde bulunsayd Uzunluk (a, t, u) Uzunluk (a, t, u1) olabilirdi. Szgelii a bir metal ubuk olup u1 yerindeki scaklk derecesi u yerindekinden ok farkl olsa (Btn metaller yeterince stldnda genleir yasas gerei) yukardaki eitsizlik doru olur. te yandan u yerinin t zamanndaki scaklk derecesi t1 gibi baka bir zamanda ok farkl olabilir. Demek ki genel olarak a nn uzunluu hem t ye hem de uya baldr.
37
F gibi bir niceliin deerleri arasndaki byk-olma bantsna dayanarak bu deerleri belirlenmi zellik olarak tayan nesne dizgeleri arasnda da bulunan bir byk-olma bants yle tanmlanr: Tanm 1: t2 zamannda u2 yerinde bulunan a2 nesne dizgesi, t1 zamannda u1 yerinde bulunan a1 nesne dizgesinden F nicelii asndan (daha) byktr ancak ve ancak F-lik (a2, t2, u2) nicelik deeri F-lik (a1, t1, u1) nicelik deerinden byk ise. Yukardaki tanm rnekleyecek olursak, szgelii F-lik, Uzunluk, Uzunluk (a2, t2, u2) = 5 cm ve Uzunluk (a1 , t1 , u1) = 2 cm olsun. Uzunluk niceliinin bir deeri olan 5 cm gene bu niceliin bir deeri olan 2 cmden byktr. te yandan (daha nce belirtildii gibi) u koul dorudur: F1* ile F2* , F niceliinin deerleri olup, i i zF (F1* ) = r1 ve zF (F2* ) = r2 ise; F2* deeri, F1* deerinden byktr ancak ve i i (5cm) = 5 ve zF (2cm) = 2 ancak r2 > r1 ise. Yukardaki rnekle ilgili olarak zF eitliklerini gz nne alalm. 5 cm, 2 cmden byktr ancak ve ancak 5 > 2 ise. Oysa 5 > 2 dorudur. O halde 5 cm uzunluk deeri, 2 cm uzunluk deerinden byktr. 5 cm, 2cmden byktr ve Tanm 1den (F-lik, Uzunluk olduunda) t2 zamannda u2 yerinde bulunan a2 ubuu, t1 zamannda u1 yerinde bulunan a1 ubuundan uzundur (byktr) sonucunu tretebiliriz. Buraya kadar nicelikleri ve nicelik deerlerini hep gereki ontoloji erevesinde inceledik. Gereki ontolojide nicelik deeri olan belirlenmi zellikler, onlar tayan somut nesneler veya nesne dizgelerinden bamsz olarak varolan soyut varlklardr. Soyut olmalar, somut nesnelerin tersine uzay ve zaman dnda olmalar demektir. Buna gre a bir somut nesne (tam-somut veya nesne dizgesi), F* ise F niceliinin bir deeri olduunda a, t zamannda ve u yerinde vardr nermesi doru veya yanl anlaml bir nerme olmasna karlk, F*, t zamannda ve u yerinde vardr nermesi anlamsz olup doruluk deerinden yoksundur. Gene de doruluk deeri olsayd hep yanl olurdu. Bilim felsefesinde, gereki ontolojik grn (gerekiliin) yan sra adc adyla anlan gerekilik kart ontolojik gr de vardr. Bu gr zellikle mantk deneycilerde (logical empiricists) 20. Yzyln ilk yarsnda egemen olmutur. Benzer bir grn gerekilik-kartl (anti-realism) adyla gnmz bilim felsefesinde savunucular vardr. Gerekilik (realism) ile gerekilik-kartl grlerinde bilim felsefesinin birok konusu, lme konusunda olduu gibi, ok farkl biimde yorumlanmtr. Biz de bir farkllk olduu konularda her iki grn yorumunu ortaya koyacaz. Yukarda lme konusuna giri olan nicelik ve niceliklerin deerleri konusunu buraya kadar yalnz gereki gr asndan ele aldmz belirtmitik. Nitekim bu konu gereki-kartl grnde farkl bir biimde ele alnmaktadr. Bundan byle lme konusunu, her iki gr ortaya koyup karlatrarak srdreceiz. Gerekilik-kartl grnde a2 ubuunun a1 ubuundan uzun olmas gzlem ve/veya deneyle ilemsel biimde saptanabilen ilkel bir bant saylr. Yukardaki rnee dnecek olursak, a2 ubuu 5 cm, a1 ubuu da 2 cm uzunluktadr. (Bundan byle baka bir biimde belirtilmedike t zamann ve u yerini rtk sayp ayrca dile getirmeyeceiz.)
38
Bilim Felsefesi
Buna gre (30) a2 ubuu a1 ubuundan daha uzundur. nermesi doru olur. Gerekilie gre, Tanm 1 gerei, bu nerme (31) a2 ubuunun uzunluu a1 ubuunun uzunluundan daha byktr. anlamna gelir. Buna karlk gerekilik-kart gre gre (31) nermesi, asl anlaml olan (30) nermesinin deiik bir ifadesinden baka ey deildir. Yani istenildiinde (31) nermesi elenebilir. Bu grte (31) nermesinin anlam beli baz deneylerin sonucuna dayandrlr. lk akla gelen deneysel sonu yledir: (32) Deneyci, a1 ile a2 ubuklarnn her ikisinin birer ucunu ayn hizada olacak biimde bititirir ise, a1 ubuunun br ucunun a2 ubuunun br ucundan nceki bir yerde gvdesine dediini gzlemler. te yandan gerekilie gre (32) deneysel sonucu (31)i gzlem ve deneyle dorular, ama anlamn belirlemez. Nitekim (31) nermesi, (32) veya benzeri deneysel sonulardan bamsz bir anlam ifade eder. ubuklar arasndaki uzun-olma bants, baka bir deyile Uzunluk niceliine zg olarak daha-byk-olma bants, yansmasz, bakmsz ve geilidir. Deneysel olarak iki ubuktan hibirinin brnden daha uzun olduu saptanmazsa, bu iki ubuun Uzunluk niceliine zg olarak farksz olduu sylenir. Bu farksz-olma bants, ksaca farkszlk bants, yansmal, bakml ve geilidir. Genel olarak F gibi herhangi bir nicelie karlk, nesne dizgeleri arasnda (daha- uzun-olma, daha-ar-olma, daha-scak-olma gibi) F niceliine zg byk-olma bants ile F ye zg farkszlk bants bulunur.
lek Fonksiyonlar
Yukarda incelediimiz kavramlara dayanarak lek fonksiyonlarn ortaya koyacaz. Bu fonksiyonlar yoluyla da niceliklerin lme ilemlerini aklayacaz. lek fonksiyonlar, gerekilik-kart grte nesne dizgeleri arasndaki byk-olma bants ile farkszlk bantsna dayanarak (33) a ubuu 20 cm uzunluundadr. gibi nermelerin anlamn aklamak iin ortaya konulmutur. F, Uzunluk, Arlk, Scaklk gibi herhangi bir nicelik olduunda, gerekilik-kart grte F nicelii1 2 i ne zg lek fonksiyonlar aadaki koullar yerine getiren f F , f F , ... , f F , ... gibi fonksiyonlardr: a, f F fonksiyonunun tanm kmesine ait bir nesne dizgesi ise, f F (a) bir reel sayya eittir. i i (ii) a1 ile a2 , f F nin tanm kmesine ait nesne-dizgeleri ise, f F (a1) > (a2) ancak ve ancak a1, a2 den F ye zg olarak byk ise. i i i (iii) a1 ile a2, f F nin tanm kmesine ait nesne-dizgeleri ise, f F (a1) = f F (a2) ancak ve ancak a1 ile a2, F ye zg olarak farksz ise. (i)
i i
2. nite - Gzlem, Deney ve lme i Gereki grte f F lek fonksiyonlar, zF saysal deer fonksiyonlar ile Flik fonksiyonu yardmyla yle tanmlanrlar: i
39
Tanm 2: a, F zelliinin bir deerini tayan herhangi bir nesne dizgesi oldui i unda, f F (a) = zF [F-lik (a)]. Dikkat edilirse F-lik (a), a nn tad F niceliinin bir deeri, yani belli bir bei lirlenmi zelliktir. Tanm 2ye gre tanmlanm f F fonksiyonu yukarda ortaya konulan gerekilik-kart gre ilikin lek fonksiyonlarnn (i), (ii) ve (iii) koullarnn tmn yerine getirir. te yandan gerekilik-kartl grnde F-lik fonksiyonunun varl yadsnr; nitekim bu fonksiyon deerleri belirlenmi zellikler sayldndan gerekiliki kartl grnde yok saylrlar. f F lek fonksiyonlar yukardaki (i), (ii) ve (iii) koullarn yerine getiren ama baka fonksiyonlar yardmyla tanmlanmayan ilkel fonksiyonlar saylr. 1 2 F, uzunluk nicelii olduunda, bu nicelie ilikin f F , f F , ... lek fonksiyonlarndan her biri belli bir uzunluk birimini yle belirler. f F , F ye ilikin herhangi bir lek fonksiyonu ve a, ubuk gibi belli bir uzunluu olan bir nesne dizgesi oli i duunda, eer f F (a) = 1 ise, a nn f F nin belirledii birim-nesne olduunu syi i leriz. f F (a) uzunluuna ise f F nin belirledii uzunluk birimi diyoruz. rnein b, 1 1 Paristeki (ridyumlu platinden yaplm) standart metre, f F ise f F (b) = 1 koulu1 nu yerine getiren bir lek fonksiyonu olsun. Bylece b, yani standart metre, f F in belirledii birim-nesnedir. Metre birimi ise birim-nesnenin uzunluudur. Buna g1 re a herhangi bir ubuk olduunda a nn metre biriminde uzunluu f F (a) metre1 dir. Sz gelii f F (a) = 12.20 olsa, a nn metre biriminde uzunluu 12.20 metreye eittir. a nn uzunluunun metre biriminde ifadesi, 12.20 metre biimindedir. i i Genel olarak f F herhangi bir lek fonksiyonu olduunda f F nin belirledii bii rim Bi olsun. Yani bi gibi yle bir birim-nesne olsun ki f F (bi ) = 1. a herhangi byle bir ubuk veya genel olarak uzunluu olan bir nesne dizgesi olunca, a nn Bi i 3 biriminde uzunluunu f F (a)Bi biiminde ifade ederiz. rnein f F lek fonksi3 yonu santimetre (cm) birimini belirlesin. Buna gre, rnein, f F (a) = 1222 olsa, ann santimetre biriminde ifadesi 1222 santimetre (1222 cm) biiminde olurdu. F 1 2 gibi herhangi bir nicelie ilikin f F , f F , ... lek fonksiyonlar birbirinden bam1 1 sz deildir. Bunlardan biri, sz gelii f F verildiinde, brleri f F lek fonksiyonundan F niceliine zg dntrme fonksiyonlar denilen fonksiyonlar yard1 myla tretilir. Verilen f F lek fonksiyonunun deerleri, daha sonra gstereceimiz gibi gzlem ve/veya deneyle belirlenmelidir. Dntrme fonksiyonlarnn trne gre drt eit lekten sz edilir. Bunlar srasyla, oran lei (ratio scale), aralk lei (interval scale), srasal lek (ordinal scale) ve adlandrc lek (nominal scale) tir.
i
Oran lei
rnek olarak gene Uzunluk niceliini ele alalm. Verilen lek fonksiyonu, f F olai rak gsterdiimiz metre birimini belirleyen lek fonksiyonu olsun. Buna gre f F herhangi bir lek fonksiyonu olduunda, k gibi bir pozitif reel say olan bir katsay vardr ki:
40
Bilim Felsefesi
(34) f F = k f F
1 F (a)
1 i
Bu eitlik, Uzunluk niceliini tayan a gibi her nesne dizgesi iin, f F (a) = k i f olur nermesinin ksaltmasdr. Dikkat edilirse (34) eitlii gerei f F lek 1 fonksiyonu, f F lek fonksiyonunu k katsays ile arpma biimindeki dntrme fonksiyonu yardmyla tretilir. Genel olarak her dntrme fonksiyonu, hem argmanlar hem de fonksiyon deerleri reel say olan bir fonksiyondur. Uzunluk ve benzeri niceliklere zg dntrme fonksiyonlar, yukarda belirtildii gibi, k i 1 herhangi bir pozitif reel say olmak zere, f F (a) = k f F (a) biimindedir. Dntrme fonksiyonlar sz geen biimde olan niceliklere oran leinde nicelikler denir. Gerek Uzunluk, gerekse Zaman sresi, Ktle, Hz, Kuvvet, Enerji, Elektrik Yk, vb. nicelikler oran leinde nicelikledir. Genel olarak F, oran leinde bir nicelik, a1 ile a2, F niceliksel zelliini tayan iki farkl nesne dizgesi, i j 1 f F ile f F iki farkl lek fonksiyonu, f F ise deerleri gzlem ve/veya deneyle belirlenmi lek fonksiyonu olsun. Buna gre, k1 ile k2 iki farkl reel say olmak i 1 j 1 zere, f F = k1 f F ve f F = k2 f F yazabiliriz. Yukardaki iki eitlikten (35) f F (a1) / f F (a2) = f F (a1) / f F (a2) eitlii elde edilir. Nitekim f F (a1) / f F (a2) = k1 f F (a1) / k1 f F (a2) = f F (a1) / 1 j j 1 1 1 1 f F (a2) ve f F (a1) / f F (a2) = k2 f F (a1) / k2 f F (a2) = f F (a1) / f F (a2). Dolaysyla (35) eitlii dorulanm olur. rnein F, Uzunluk nicelii, a1 ile a2, srasyla 20 1 2 3 4 m ve 5 m uzunluunda iki ubuk, f F , f F , f F ve f F srasyla metre, desimetre, santimetre ve milimetre birimlerini belirleyen lek fonksiyonlar olsun. Buna gre (1 m = 10 dm = 100 cm = 1000 mm olduundan): f F (a1) / f F (a2) = 20 / 5 = 4 2 2 1 1 f F (a1) / f F (a2) = 10 f F (a1) / 10 f F (a2) = (10 20) / (10 5) = 20 / 5 = 4 3 3 1 1 f F (a1) / f F ( a2) = 100 f F (a1) / 100 f F (a2) = (100 20) / (100 5) = 20 / 5 = 4 4 4 1 1 f F ( a1) / f F ( a2) = 1000 f F (a1) / 1000 f F (a2) = (1000 20) / (1000 5) = 20 / 5 = 4
Uzunluk ve benzeri niceliklere zg dntrme fonksiyonlar, k herhangi bir pozitif reel say olmak zere, i 1 f F (a) = k f F (a) biimindedir. Dntrme fonksiyonlar bu biimde olan niceliklere oran leinde nicelikler denir. 1 1 i i 1 1 1 i i j j
Demek ki uzunluklarn saysal deerlerinin oran, farkl lek fonksiyonlarndan, dolaysyla farkl uzunluk birimlerinden bamszdr. Bu nedenle Uzunluk niceliinin oran leinde nicelik olduu sylenir. Oran leinde olan niceliklerin deerleri toplanabilir. rnein 5 m uzunluuyla 17 cm uzunluunun toplam 5.17 m uzunluuna eittir. Genel olarak F, oran leinde bir nicelik olup F1* ile F2*, F nin deerleri ise, F1* ile F2* deerlerinin top* biiminde gsteriyoruz. Byle bir toplamaya F-toplamas (rnelamn F1* + F2
F
in, Uzunluk-toplamas) diyor ve + simgesi ile gsteriyoruz. F-toplamas u koF
ulu yerine getirir: (36)

i zF , F niceliine ilikin herhangi bir saysal deer fonksiyonu olup, F1* ile F
i i i * * ( F1* + F2 ) = F ( F1* ) + F (F2 ) F2*, F nin deerleri ise: F
41
rnein F, uzunluk nicelii, fonksiyonu olsun. Buna gre = 5,
i zF ise metre biriminin karl olan saysal deer i i i zF (5 m + 17 cm) = zF (5.17 m) = 5. 17, zF (5 m)
i i zF (17 cm) = zF (0.17 m) = 0.17 olur. 5 + 0.17 = 5.17 olduundan
i i i zF (5 m + 17 cm) = zF (5 m) + zF (17 cm)
eitliinin doru olduu grlr. Bu koula nicelik deerlerinin toplanabilirlii, toplanabilirlik koulunu yerine getiren bir nicelie de toplanabilir nicelik denir. Oran leinde olan tm nicelikler toplanabilir niceliklerdir. te yandan niceliin toplanabilir olmas, onun oran leinde olmasn salar. F herhangi bir toplanabilir nicelik olup, a1 ile a2, F niceliini tayan iki nesne dizgesi, F-lik (a1) = F1* ve F-lik (a2) = F2* olsun. rnein F, Uzunluk nicelii, a1, 5 m uzunluunda bir ubuk, a2 ise 17 cm uzunluunda baka bir ubuk olsun. Bir deneycinin a2 ubuunu bulunduu yerden alp a1in bulunduu yere getirerek bu iki ubuu ayn doru zerinde u uca bititirdiini dnelim. Bylece a1 ile a2 ubuundan, a3 gibi yeni bir ubuk oluur. a1 ile a2, a3n paralardr. a3 ubuuna a1 ile a2 ubuklarnn uzunlua zg bititirici toplam veya ksaca bititirilmesi deyip a1 + a 2 biiminde gsteriyoruz. Dolaysyla a1 + a 2 = a 3 olur. Burauzbit uzbit
da
uzbit
+ simgesi nesnelerin uzunluk asndan bititirilerek toplanmas anlam-
na gelir. rnein a1, 5 m ve a2, 17 cm uzunluunda ubuklar olsun. O halde Uzunluk (a1) = 5 m ve Uzunluk (a2) = 0.17 m. Dolaysyla a1 + a 2 ubuunun uzunuzbit
1 zF (Uzunluk (a2)) = 0.17 elde edilir. Uzunluk nicelii toplanabilir 1 1 1 olduundan (36) gerei, zF (Uzunluk (a1)) + zF (Uzunluk (a2)) = zF (Uzunluk 1 (a1) + (Uzunluk (a2)) = zF (Uzunluk ( a1 + a 2 )). Bylece
luu 5.17 mye eit olur. te yandan F, uzunluk niceliini gsterdiinde, zF (Uzunluk (a1)) = 5 ve
uzbit
(37) f
1 F
( a1 + a 2 ) = f (a1) + f
uzbit
1 F
1 F
(a2)
eitlii elde edilir. Bu eitlik gerekilik-karl grnde niceliklerin toplanabilirliini tanmlayan gerekli-yeterli kouldur. Nitekim gereki grte toplanabilirlii tanmlayan (36) koulu, nicelik deerlerine ilikin olmas nedeniyle, gerekilik-kartl grnde anlamsz saylr. Gereki grte ise (37) koulu, grld gibi (36) koulundan tretilebilmektedir. Nesne dizgelerinin bititirici toplam, yalnz uzunlua zg deil, F gibi herhangi bir oran leinde nicelie zg olarak vardr. a1 ile a2nin F niceliine ilikin bititirici toplamn a1 + a 2 olarak gsteriyoruz. rnein F, Arlk nicelii ise, a1 + a 2 bititirici toplam, a1 ile a2 nesne dizgelerini bir terazinin ayn kefesine koymakla elde edilir. Sz konusu a1 + a 2 nesne dizgesinin arl, a1in arl ile a2nin arlnn toplamna eittir.
F bit Fbit Fbit
42
Bilim Felsefesi
Aralk lei
Oran leinde olmayan Scaklk gibi nicelikler de vardr. Scaklk, aralk leinde bir niceliktir. Aralk lei, k herhangi bir pozitif reel say, l ise herhangi bir rei 1 el say olmak zere, f F (a) = k f F (a) + l biimindeki dntrme fonksiyonlar ile 1 2 belirlenir. rnein G, Scaklk, f G , f G , ... scakla ilikin lek fonksiyonlar ol1 sun. f G in, scakl derece santigrat (C) olarak belirleyen lek fonksiyonu, 2 f G nin ise scakl derece Fahrenheit (F) olarak belirleyen lek fonksiyonu ol2 1 duunu kabul edelim. Buna gre a bir nesne dizgesi olduunda, f G (a) = 9/5 f G 1 2 (a) + 32 dntrmesi f G ile f G nin tanmlarndan tretilebilir. i 1 F, uzunluk niceliini gsterdiinde geerli olan (34) eitlii, yani f F = k f F , i i i i ya da (35) eitlii, yani f F (a1) / f F (a2) = f F (a1) / f F (a2), F, scaklk niceliini 1 gsterdiinde geersizdir. Nitekim a1 ile a2 iki nesne dizgesi olduunda, f F (a1) C 1 2 = 25 C ve f F (a2) C = 30 C olsun. Buna gre yukardaki dntrme gerei f F 2 (a1) F = 77 C ve f F (a2) F = 86 F olur. Oysa 25/30 77/86. Bylece (35)in yerine gelmediini, dolaysyla Scaklk niceliinin oran leinde olmadn gryoruz. te yandan scaklk dereceleri ve genel olarak Scaklk gibi aralk leindeki niceliklerin deerleri arasndaki farklar aadaki koulu yerine getirir. 1 2 G aralk leinde bir nicelik olup, f G , f G ... G ye ilikin lek fonksiyonlar, a1 ile a2 ise G niceliini tayan iki nesne dizgesi olsun. G niceliine zg bir dntrme fonksiyonu gerei u eitlikleri elde ederiz: (38) f G (a1) = k f G (a1) + l (39) f G (a2) = k f G (a2) + l Burada k bir pozitif reel say, l ise herhangi bir reel say olabilir. f G (a2) > f G (a1) 2 2 olsun. O zaman f G (a2) > f G (a1) olur. Sz geen (38) ile (39) eitliklerinden u eitlii elde ederiz: (40) f G (a2) - f G (a1) = k [ f G (a2) - f G (a1)] Dolaysyla, G niceliini tayan a1 ve a2 gibi tm nesne dizgeleri iin (41) [ f G (a2) - f G (a1)] / [ f G (a2) - f G (a1)] = k koulu yerine gelir. Bu kouldaki k reel says a1 ile a2 nesne dizgelerinden bam1 2 sz olmakla birlikte f G ile f G lek fonksiyonlarna baldr. Aralk lei teri1 1 mindeki aralk szc f G (a2) - f G (a1) biimindeki aralklara (farklara) ilikindir. Dikkat edilirse (40) ya da edeeri olan (41) koulu, aralklar (farklar) arasndaki baz bantlarn lek fonksiyonlarndan bamsz olmasn salar. Sz gelii 1 1 a1, a2, a3 ve a4, G niceliini tayan drt nesne dizgesi olduunda, f G (a4) - f G (a3) 1 1 2 2 = r [ f G (a2) - f G (a1)] olsun. Sz konusu (4) koulu gerei, f G (a4) - f G (a3) = 1 1 2 2 1 1 2 k [ f G (a4) - f G (a3)] ve f G (a2) - f G (a1) = k [ f G (a2) - f G (a1)]. O halde f G (a4) 2 1 1 1 1 1 1 - f G (a3) = k [ f G (a4) - f G (a3)] = k r [ f G (a2) - f G (a1)] = r [k ( f G (a2) - f G (a1)]
2 2 1 1 2 2 1 1 1 1 2 2 2 1
43
= r [ f G (a2) - f G (a1)] elde edilir. rnek olarak Scaklk niceliini ele alalm. 60 C - 20 C = 2(30 C - 10 C). Ayn bant F iin geerlidir. rnein 90 F - 50 F = 2(45 F - 24 F). Burada belirtilmesi gereken nemli bir nokta, scaklk Kelvin (K) birimi ile lldnde, oran leinde bir nicelie dnr. Oran leinin aralk leinden fark, llen niceliin aralk leinin btn zelliklerini yerine getirmesi dnda, bu niceliin gerek sfr deerini alabilmesidir. Bir niceliin gerek sfr deerini almas, nicelii llen nesne dizgesinin o nicelikten tmyle yoksun olduu anlamna gelir. te Kelvin scaklk biriminde gerek sfr bulunur. Bu nedenle Kelvin birimindeki lmler mutlak scaklk lmleridir. Fiziksel olarak bir nesne dizgesinin scaklnn 0 K olarak llmesi, o nesne dizgesinin bulunduu yerde hibir devinim olmamas ve dolaysyla hibir scakl olmamas anlamna gelir.
SIRA SZDE Bu gn havann en dk scaklnn 15 C, yarn ise en yksek scaklnn 30 C olduunu varsayalm. Buna gre ikinci scaklk derecesinin birincisinin iki kat olduunu syleyebilir miyiz?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Srasal lek
S O R U Sertlik, Parlaklk, vb. belirlenebilir zelliklerin deerleri arasnda dorusal sralama bulunmaktadr. Dolaysyla bu zelliklere nicelik diyebiliriz. Ancak bu zellikler ne DKKA T oran leinde ne de aralk leinde niceliklerdir. Bu niceliklerin, srasal lekte nicelikler olduu sylenir. rnek olarak F olarak gstereceimiz Sertlik zelliini SIRA SZDE ele alalm. Bu belirlenebilir zelliin deerleri, (kat halde bulunan) minerallerin sertlik derecelerini oluturur. Bu minerallerin tadklar sertlik derecelerinin saysal 1 2 deerleri f F , f F , ... lek fonksiyonlar ile belirlenir. Herkese bilinen Mohs sertAMALARIMIZ 1 1 lik leini f F olarak gsterelim. f F nin deerlerini belirlemek iin nce mineraller arasnda daha sert olma ile ayn sertlikte olma gibi iki bant tanmlanr. K T A P a1 ile a2 gibi iki farkl mineralden oluan kat paralar birbirine srttmzde: DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
(i) Eer a1, a2yi izer ama a2, a1i izmezse, a1in a2den sert olduu sylenir. TEL EVZY ON (ii) Eer a1, a2yi izmez ve a2, a1i izmezse, a1 ile a2nin ayn sertlikte olduu sylenir. Buna gre ya a1, a2den serttir ya a2, a1den serttir, ya da a1 ile Na T2E ayn R N E T sertliktedir. 1 f F fonksiyonunun deerleri, en az sertten (talk) en ok sert olana (elmas) doru s1 ralanm aadaki on farkl mineral paralar olan a1, ... , a10 ise, f F (a1) = 1, ... , 1 f F (a10) = 10 eitlikleriyle belirlenir. Bu on farkl mineralden baka bir mineralden yaplm c gibi bir cisim verildiinde, szgelii c, a1i izer ama a2 tarafndan izi1 lirse, c, a1den sert ama a2den yumuak olur. Dolaysyla f F (c) = 1.5 eitlii ortaya konulabilir. rnein, burada c, bir grafit paras olabilir. 1 f F lek fonksiyonu yerine, minerallerin (genel olarak homojen kat maddele2 rin) sertlik derecelerini belirleyen, f F rnein, gibi bir lek fonksiyonu kullanla2 2 2 1 bilirdi, yle ki: f F (a1) = 2, .... , f F (a10) = 20. Buna gre f F (a) = 2 f F (a). Ancak Sertlik ve benzeri niceliklere ilikin dntrme fonksiyonlar, k bir pozitif reel sai 1 y olmak zere, f F (a) = k f F (a) biimi ile snrl deildir. Aralk leinde grdi 1 mz, k bir pozitif reel say olmak zere, f F (a) = k f F (a) + l biiminde olabil-
TELEVZYON
NTERNET
44
Bilim Felsefesi
dii gibi, rnein, f F (a) = [ f F (a)]2 ya da f F (a) = k [ f F (a)]2 + l biiminde de olabilir. Dolaysyla srasal lee ilikin dntrme fonksiyonlarnn, aralk leine ilikin dntrme fonksiyonlarnn (41) koulunu yerine getirmesi gerekli deildir. Bylelikle srasal lein aralk leinden olan farkn da grm oluyoruz. Genel olarak srasal lein uyguland Sertlik ve benzeri niceliklere zg i 1 dntrme fonksiyonlar f F (a) = g [ f F (a)] biimindedir, yle ki, g, reel saylar 1 1 i aras bire-bir monoton-byyen bir fonksiyonudur; yani, f F (a2) > f F (a1) ise f F i (a2) > f F (a1).
Adlandrc lek
Gerekilik-kart grte belli trden nesne dizgelerine beli kurallar gerei birer reel say tekabl ettiren her bire-bir fonksiyon geni anlamda bir niceliktir. rnein bir okulun rencilerine okul numaralar, bir lkenin vatandalarna kimlik numaralarnn verilmesi bu gibi niceliklere rnektir. Bu numaralar istee bal deitirilebilir, yeter ki (i) ayn numara farkl nesnelere verilmesin ve (ii) farkl nesnelere ayn numara verilmesin. Dolaysyla tm bire-bir reel say fonksiyonlar bu gibi niceliklere zg dntrme fonksiyonlar olur. Bu trl niceliklerin adlandrc (nominal) lekte olduu sylenir. Genel olarak adlandrc lein uyguland i 1 niceliklere zg dntrme fonksiyonlar f F (a) = g [ f F (a)] biimindedir, yle ki, g, reel saylar aras bire-bir bir fonksiyondur.
Niceliklerin llmesi
imdi ana konumuz olan nicelikleri lme ilemlerini inceleyelim. a bir nesne dizgesi, F ise a nn (t zamannda ve u yerinde) tad bir nicelik, yani bir belirlenebilir niceliksel zellik olsun. F nin deerleri, bu belirlenebilirin altndaki belirlenmi niceliksel zelliklerdir. lme, a nesne dizgesinin t zamannda ve u yerinde F niceliinin hangi deerini tadn gzlem ve/veya deneyle saptanmas demektir. Burada u iki koul yerine gelmelidir: (i) t zaman ve u yeri, tanlan deerin tek olmasn salamal. (ii) lmeyi yapan bilim insan (gzlemci veya deneyci) gzlem ve/veya deney sonucunu bir birim kullanarak belirtmelidir. rnein (38) a ubuunun uzunluu 5 metreye eittir. nermesini ele alalm. Sz konusu (38) nermesinin gerekilik grndeki mantksal yaps (42) Uzunluk (a) = 5 metre gerekilik-kartl grnde ise (43) f Uzunluk (a) = 5 yani (44) a ubuunun metre-olarak-uzunluu 5 saysna eittir.
1
45
biimindedir. Dikkat edilirse, gerekilik-kartl grnde uzunluk kavram yerine metre-olarak-uzunluk, desimetre-olarak-uzunluk, santimetre-olarakuzunluk gibi farkl kavramlar vardr. Bu grte, sz gelii 5 m ile 500 cm zde deildir; ancak biri brnden uzunlua zg bir dntrme fonksiyonu yardmyla tretilebilir. Gerekilik grnden ise daha nce belirtildii gibi 5 m ile 500 cm zde varlklar, yani zde nicelik deerleridir. Toplanabilir bir niceliin deerlerinin llmesi, bu nicelie zg bititirici toplama ilemine dayanarak yle aklanabilir. rnek olarak sz geen (38) nermesini ele alalm. Bu nerme bir gzlem nermesidir. nermeyi gzlem ve/veya deneyle snamak, yani dorulamak veya yanllamak bir lme ilemi olduundan, (38) gibi nermelere lme nermesi diyoruz. (38) lme nermesini snamak iin yle bir deney yaplabilir. Paristeki standart metre b0 olduunda, b0 ile ayn uzunlukta snrsz sayda ubuun bulunduunu varsayyoruz. b1, b2, b3 ve b4 sz geen b0 ubuuyla ayn uzunlukta olan ubuklar olsun. Bu be ubuu art arda ayn doru zerinde bititirerek b0 + b1 + b2 + b3 + b4 bititirici toplam elde ederiz. Bu toplamn uzunluu, onu oluturan b0, b1, b2, b3 ve b4 ubuklarnn uzunluklarnn toplamna eit olduundan, bu uzunluk 1 + 1 + 1 + 1 + 1 metre yani 5 metreye eittir. Eer b0 + b1 + b2 + b3 + b4 ubuu, uzunluunu ltmz a ubuuyla ayn uzunlukta ise, a nn uzunluunun 5 mye eit olduu, yoksa olmad bu lme deneyi sonucu olarak saptanr.
46
Bilim Felsefesi
zet
A M A
Bilimsel yntemin bir fiziksel ilemi olan gzlemin ne olduunu aklamak ve tartmak. Gzlemin yaps genellikle u elerden oluur: Gzlemci, gzlem aygt, gzlemlenen nesne dizgesi, gzlemin zaman ve yeri, gzlem verileri ve gzlem sonucu. Bilimsel yntemin ikinci bir fiziksel ilemi olan deneyin ne olduunu aklamak ve tartmak. Deney, koullar deneycinin mdahalesi yoluyla hazrlanm bir gzlem demektir. Genellikle deney, a nesne dizgesi t1 annda D1 nesne-durumunda ise, a nesne dizgesi t2 annda D2 nesnedurumunda olur mu? biimindeki deneye yol aan soruyu yantlamak amacyla yaplan bir ilemdir. Sz geen sorunun olumlu yant, a nesne dizgesi t1 annda D1 nesne-durumunda ise, a nesne dizgesi t2 annda D2 nesne-durumunda olur biimindeki koullu gzlem nermesi biimindedir.
A M A
A M A
Bilimsel yntemin nc bir fiziksel ilemi olan lmenin ne olduunu aklamak ve tartmak. lme, gzlem ve/veya deney konusu olan nesne dizgelerinin niceliksel zelliklerine saysal deer verme ilemidir. lme ilemi, gereki ile gerekilik-kartl grlerinde farkl biimlerde belirlenir. Gereki grte, F niceliinin deerlerinin llmesi iin, F-lik fonksiyonunun F*, F**, F***, deerlerine birer reel say tekabl et1 2 i tiren zF, zF, ..., zF , ... saysal deer fonksiyonlar kullanlr. Her saysal deer fonksiyonu F niceliinin ayr bir birimini belirler. a nesne dizgesii nin zF nin belirledii birim olarak F-likin (rnei in Uzunlukun, Scaklkn, ) deeri zF (F-lik i i (a))ya eittir. f F (a) = zF (F-lik (a)), i = 1, 2, 3, i biiminde tanmlanan fonksiyonlarna f F niceliine zg lek fonksiyonlar denir. Gerekilik-kartl grnde F-lik fonksiyonunun i varl yadsnp, f F , i = 1, 2, 3, lek fonksi2 3 yonlar ilkel fonksiyonlar saylr. f F , f F , l1 ek fonksiyonlar f F den dntrme fonksiyonlar yardmyla tretilir. Dntrme fonksiyonlarnn trne gre oran lei, aralk lei, srasal lek ve adlandrc lek olmak zere drt eit lek tanmlanr.
47
Kendimizi Snayalm
1. 23 Eyll 1846 tarihinde ve Le Verrierin hesaplad koordinatlarn belirttii uzay blgesinde Gnein bir gezegeni bulunuyor mu? gzlem sorusu, aadaki genel soru biimlerinden hangisini rnekler? a. t annda ve u yerinde F nesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesi var m? b. t zaman annda u yerinde bulunan a nesne dizgesi, F zelliini tayor mu? c. a nesne dizgesi t zamannda u blgesinde bulunuyor mu? d. t zaman annda u yerindeki a nesne dizgesi, F belirlenebilir zelliinin deeri olan hangi belirlenmi zellii tar? e. a nesne dizgesinde u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda hangi F -olay meydana geliyor? 2. Aadakilerden hangisi gzlemin yapsn oluturan elerden biri saylmaz? a. Gzlemci ile gzlem aygt b. Gzlemlenen nesne dizgesi ile gzlemin yapld yer ve zaman c. Gzlemin yapld lkenin sosyoekonomik yaps d. Gzlem verileri e. Gzlem sonucu 3. Aadakilerden hangisi bilim felsefesinde gzlem kavramna ilikin bir sorun saylmaz? a. Hangi trden ilemlerin gzlem olarak ele alnd b. Hangi tr gzlem aygtlarnn daha gvenilir olduu c. Hangi tr nesne dizgelerinin varlk olarak ele alnd d. Gzlem nermelerinin ifade ettii bilgi ile gzlemsel-olmayan nermelerin ifade ettii bilgi arasndaki farkn kesin olup olmad e. Gzlem nermelerinin ifade ettii bilginin, teori esi kapsayan nermelerin ifade ettii bilgiden bamsz olup olmad 4. a hidrojen gaz kitlesi t1 zamannda u yerinde oksijenle tepkimeye girerse, tepkimenin bittii t2 zamannda u yerinde bir su kitlesi var olacak m? deney sorusu aadaki genel soru biimlerinden hangisini rnekler? a. a nesne dizgesi t zamannda D nesne-durumunda mdr? b. a nesne dizgesi t zamannda u yerinde F belirlenebilir zelliinin deeri olan bir belirlenmi zellik tar m? c. a nesne dizgesinde u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda F -olay meydana gelir mi? d. a nesne dizgesi t zamannda u yerinde F zelliini tar m? e. a nesne dizgesi t1 zamannda u yerinde D nesne-durumunda ise, t2 zamannda u yerinde F olan bir ey var m? 5. Aadakilerden hangisi renk benzerlii bants iin sylenebilir? a. Yansmasz, bakmsz ve geisizidir. b. Yansmal, bakmsz ve geisizdir. c. Yansmal, bakml ve geilidir. d. Yansmal, bakml ve geisizdir. e. Yansmasz, bakmsz ve geilidir. 6. Aadakilerden hangisi oran leinde bir nicelik deildir? a. Uzunluk b. Ktle c. Scaklk d. Hz e. Kuvvet 7. k herhangi bir pozitif reel say, l ise herhangi bir reel say olmak zere, aadakilerden hangisinin aralk leinin dntrme fonksiyonu olduu sylenebilir? i 1 a. f F (a) = k f F (a) + l b. f c. f d. f e. f
i F i F i F i F
(a) = k f (a) = [ f
1 F 1 F
(a) (a)]2
1 F 1 F
(a) = k [ f (a)]2 + l (a) = g [ f (a)]
48
Bilim Felsefesi
8. Aadakilerden hangisi srasal lekte bir niceliktir? a. Enerji b. Ktle c. Scaklk d. Zaman sresi e. Sertlik 9. f G ile f G iki farkl lek fonksiyonu, k bir pozitif reel say, G, aralk leinde bir nicelik olduunda, G niceliini tayan a1 ve a2 gibi tm nesne dizgeleri iin aadakilerden hangisi dorudur? a. f G (a1) /f G (a2) = f G (a1) /f G (a2) b. f G (a2) - f G (a1) = k [ f G (a2) - f G (a1)] c. f G (a2) + f G (a1) = f G (a2) + f G (a1)
2 2 2 1 1 2 1 1 2 2 1 1 2 2 1 1 i i j j i j
d. f G (a2) f G (a1) = f G (a2) f G (a1) e. f G (a2) + f G (a1) = [f G (a2) + f G (a1)]2 10. Aadakilerden hangisi adlandrc lekte bir niceliktir? a. Parlaklk b. Yumuaklk c. Scaklk d. Kimlik numaras e. Ktle
Okuma Paras
lme ister geni, ister dar anlamda alnsn daima bir eit lein kullanlmasn gerektirir. lek, ... bir iaret (rakam) sisteminden [dizgesinden] baka bir ey deildir. Sistem derken sistemde yer alan iaretlerin sabit aralklarla belli bir sralann belirtmek istiyoruz. Bir lein niteliini, nesnel eyleri rakamlarla belirleme ileminde izlenen kural veya kurallar belirler. Uygulamada rakamlarn farkl kullan farkl leklerden sz etmemize yol amtr. En basit dzeyde rakamlar nesneleri birbirinden ayrt edici iaret olarak kullanlr. rnein, bir futbol takmnda oyuncularn srtlarnda tadklar rakamlar byle ayrt edici veya adlandrc iaretlerdir. Daha st dzeyde rakamlar belli bir nitelik ynnden sralanan nesnelerin srasn veya sra iindeki yerini gstermek amac ile kullanlr. rnein, bir gzellik yarmasnda gzellerin birinci, ikinci, nc, .... diye sralanmas gibi. En st dzeyde rakamlar nesnelere ait niteliklerin miktar veya kantitesini veya bunlar arasndaki ilikileri belirtmek amacyla kullanlr. rnein bir
kme veya okluun saysn veya nesnelere ait arlk, uzunluk, younluk gibi byklklerin miktarn belirten rakamlar. Ancak hemen belirtmeli ki, rakamlarn u veya bu dzeyde kullanlmas kiinin serbest seim veya isteine bal deildir. Nesnel eylerin rakamlar gibi soyut iaretlerle belirlenmesi her eyden nce iki sistem (rakamlar ve nesnel eyler) arasnda hi deilse bir ynden bir e-biimliliin (isomorphism) var olmas ile mmkndr. He iki sistemin de kendine zg eitli nitelikleri vardr. Bu niteliklerin tm arasnda tam bir eleme, bir birebir karlam salamak ok kez olanakszdr. Nesnel eylere ilikin baz grnt ve nitelikler bu eyleri sadece snflamamza, bazlar snflama ile birlikte onlar sralamamza, bazlar ise bu eylerin aralarndaki farklarn ve oranlarn (rasyolarn) mukayesesine elverili ilemler kullanmamza olanak vermektedir. Ayn veya benzer ilemlerin hepsini rakam sisteminde de bulmaktayz. Rakam sisteminin elverdii ilemlerin tmn nesnel eylere her zaman anlaml olarak uygulamak olana yoktur. lgi konumuz nesnelerin nitelii, rakamlarn hangi dzeyde veya rakamlara ilikin ne gibi ilemlerin kullanlabileceini belirler. Biz genellikle lmeden rakamlarn en st dzeydeki kullanln, yani nesnel eylerin aralarndaki farklarn ya da oranlarn karlatrlmasn salayc kullann anlarz. Ne var ki, birok durumlarda rakamlarn ancak ilk ilki dzeydeki kullanlar ile yetinmek zorunluluu vardr. Rakamlarn farkl kullanlar, biraz nce de iaret ettiimiz gibi, farkl leklere yol amtr. Bunlar lme gc ynnden en zayftan en kuvvetliye doru yle adlandrlmlardr: Nominal lek [Adlandrc lek] Ordinal lek [Srasal lek] nterval lek [Aralk lei] Rasyo lek [Oran lei] Kaynak: Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi, 13. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi, s. 85.
49

1. a Yantnz doru deilse, nitenin Gzlem blmn yeniden okuyun. Sadece a kkndaki soru ifadesi, bir nesne dizgesinin (Gnein bir gezegeni) varlna ilikin bir soru biimidir. Yantnz doru deilse, nitenin Gzlem blmn yeniden okuyun. Sadece c kkndaki yant gzlemin yapsn oluturan elerden biri deildir. Yantnz doru deilse, nitenin Gzlem blmn yeniden okuyun. a, c, d ve e klarnda verilen yantlarn hepsi bilim felsefesi sorunlardr. te yandan bir gzlem aygtnn gvenilir olup olmad sorunu bilim ve teknolojiyi ilgilendiren bir sorun olduundan doru yant b kkdr. Yantnz doru deilse, nitenin Deney blmn yeniden okuyun. Dikkat edilirse bir deney sorusu, bir deney koulu nermesini de ieren koullu bir sorudur. a - d klarnn hibiri bir deney koulu nermesini iermez; tek deney koulu nermesini ieren k e kk olup, sz konusu soru biimini rnekler. Yantnz doru deilse, nitenin lme blmn yeniden okuyun. Renk benzerlii bantsnn yansmal, bakml ama geisiz olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin lme blmn yeniden okuyun. a, b, d ve ede belirtilen niceliklerin hepsi oran leinde olup, yalnz c kknda yer alan Scaklk oran leinde olmayan bir niceliktir. Nitekim Scaklk aralk leinde bir niceliktir. Yantnz doru deilse, nitenin lme blmn yeniden okuyun. Aralk leinin dntrme fonksiyonunun a kknda belirtilen fonksiyon olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin lme blmn yeniden okuyun. a, b ve d klarnda belirtilen nicelikler oran leinde, c kknda belirtilen nicelik ise aralk leindedir. Yalnz e kknda yer alan Sertlik srasal lekte bir niceliktir. Yantnz doru deilse, nitenin lme blmn yeniden okuyun. Yalnz b kkndaki eitlik aralk lei iin geerlidir. Dier klarda verilen eitlikler aralk lei iin geerli deildir. Yantnz doru deilse, nitenin lme blmn yeniden okuyun. a ve b klarnda verilen nicelikler srasal lekte, c kknda verilen nicelik aralk leinde, e kknda verilen nicelik de oran leindedir. Yalnz d kknda yer alan Kimlik numaras adlandrc lekte bir niceliktir.

Sra Sizde 1 Merkr gezegeninin gnberisindeki (perihelion) sapma Newtonun devinim yasalar ile genel ekim yasasnn ndeyide bulunduundan 38 (38 ark sekant) / Julian asr farkl idi. (1 Julian yl = 365.25 gn.) Bu farkll ilk kez Le Verrier 1859da fark etmi ve 1697 - 1848 aras yaplm gzlemleri yeniden deerlendirerek belirlemiti. (Bu farklln daha sonralar 43 olduu saptanacakt.) Le Verrier, Neptn gezegeninin buluundaki baarsndan da esinlenerek, Merkrn gnberisindeki sapmann farklln bu sefer Gne ile Merkr arasnda bulunabilecek (Vulcan isimli) bir gezegenin varl ile aklamaya alt. Baka bir deyile Newtonun devinim yasalar ile genel ekim yasasna dayanarak byle bir ndeyide bulundu. Ancak bu sefer yaplan gzlemler bu ndeyiyi dorulamad. Bu anlatlanlara dayanarak ilgili gzlem sorumuzu syle ifade edebiliriz: (i) Le Verrierin hesaplad koordinatlarn belirttii uzay blgesinde Gnein bir gezegeni bulunuyor mu? Bu sorunun yant, bu sefer olumsuzdur. Yani belirtilen koordinatlarda ndeyisinde bulunulan gezegene rastlanmamtr. (i)in genel biiminin (ii) t zamannda ve u yerinde F nesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesi var m? olduunu, olumsuz yantnn genel biiminin de son zmlemede (iii) Her x iin, x, t zamannda u yerinde bulunan bir nesne dizgesi ise, x, F nesne-dizgesi trnden deildir olduunu sylemitik. Aslnda (iii), tmel-koullu bir nerme olup, ilkece sonsuz rnei olduundan dorulanamaz. Ancak, anmsanaca gibi, eer t zamannn sresi yeterince ksa ve u uzay blgesinin uzanm yeterince kk olursa, sz geen koulun yerine gelebileceini sylemitik. Nitekim yukardaki rnekte szde-Vulcan gezegeninin bulunup bulunmad snrl bir uzay blgesinde, dolaysyla snrl bir sre iinde, aratrlm ve gzlemler sonucunda bulunmadna karar verilmitir.
2. c
3. b
4. e
5. d
6. c
7. a
8. e
9. b
10. d
50
Bilim Felsefesi

Sra Sizde 2 Deneyci t1 zamannda u yerinde bir kaptaki bir miktar slfr kitlesini bir kvlcmla tututurup yakyor, bylece bu kitleye bir mdahalede bulunmu oluyor. Bu slfr kitlesi a olsun. a nn havadaki oksijenle tepkimesi t2 zamannda bitsin. Deneyci, tepkimenin bittii t2 zamannda u yerinde bir slfr dioksit gaz kitlesinin aa ktn gzlemliyor. Dolaysyla bu deneye yol aan soru yle dile getirilebilir: (i) a slfr kitlesi t1 zamannda u yerinde oksijenle tepkimeye girerse, tepkimenin bittii t2 zamannda u yerinde slfr dioksit gaz aa kacak m? Bu soru ise ak olarak (ii) a nesne dizgesi t1 zamannda u yerinde D nesnedurumunda ise, t2 zamannda u yerinde F olan bir ey var olur mu? biimindedir. te yandan bu deneyin (S: Slfr; O 2: Oksijen; SO2: Slfr dioksit olarak verildiinde) S + O2 Arabatzis, T. (2008). Experiment, in S. Psillos and M. Curd (eds.), The Routledge Companion to Philosophy of Science, London and New York: Routledge, s. 159 - 170. Bogen, J. (2010). Theory and Observation in Science, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2010 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <http://plato.stanford.edu/archives/spr2010/entries /science-theory-observation/>. Chang, H. and Cartwright, N. (2008). Measurement, in S. Psillos and M. Curd (eds.), The Routledge Companion to Philosophy of Science, London and New York: Routledge, s. 367 - 375. Franklin, A. (2010). Experiment in Physics, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2010 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <http://plato.stanford.edu/archives/spr2010/entries /physics-experiment/>. Grnberg, D. (2005). Doa Bilimleri Felsefesinde Fiziksel Nicelikler Problemi, Yaman rs Armaan. Yayna Hazrlayanlar: Prof. Dr. lter Uzel et al., Adana: ukurova niversitesi Basmevi, s. 421 - 434. Hacking, I. (1983). Representing and Intervening. Cambridge: Cambridge University Press. Hempel, C. G. (1965). Fundamentals of Concept Formation in Empirical Science. Chicago and London: The University of Chicago Press. Huang, K. (2007). Fundamental Forces of Nature. Singapore: World Scientific Publishing Co. Johnson W. E. (1964). Logic: Part I, Ch. XI and Ch. XIV. New York: Dover Publications. Kukla, A. (2008). Observation, in S. Psillos and M. Curd (eds.), The Routledge Companion to Philosophy of Science, London and New York: Routledge, s. 396 - 404. Yldrm, C. (1971). Science: Its Meaning and Method. Ankara: METU Faculty of Arts and Sciences Publications No: 21, Banur Matbaas. Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi (13. Basm). stanbul: Remzi Kitabevi.
SO2
formlyle ifade edilen kimyasal tepkimeyi dile getiren hipotezi snamak amacyla yapld sylenebilir. Bu hipoteze gre bir slfr kitlesinin yanmasyla (yani oksijenle tepkimeye girmesiyle) slfr dioksit gaz elde edilir. Sra Sizde 3 Eer scaklk K (Kelvin) birimi dnda (C, F gibi) bir birimle llyorsa, lm oran leinde deildir. Dolaysyla scakln 15 Ctan 30 Cta ykselmesi scakln iki kat artmas anlamna gelmez. Ka kat arttn anlamak iin nce Kelvine evirmek gerekir. G, Scak1 lk, f G , scakl derece santigrat (C) olarak belirleyen lek fonksiyonu, de scakl Kelvin (K) olarak 3 belirleyen lek fonksiyonu f G olsun. Buna gre a bir 3 1 nesne dizgesi olduunda, f G (a) = f G (a) + 273 dn1 3 trmesi (ksaca K = C + 273) f G ile f G n tanmlarndan tretilebilir. (Tam olarak 0 C = 273.15 K.) Dolaysyla 15 Cn karl (15 + 273) K = 288 K, 30 Cn karl da (30 + 273) K = 303 Kdir. Buna gre havann scakl 288 Kden 303 Ke ykselmitir. Dolaysyla scakln art oran 303 / 288 1.05 tir.
3
Amalarmz

BLM FELSEFES
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilimsel aklamaya yol aan niye sorularn ifade edebilecek, Yasac aklama modelinin ne olduunu ifade edebilecek ve tartabilecek, Birletirici aklama modellerini ifade edebilecek ve tartabilecek, Pragmatik aklama modelini ifade edebilecek ve tartabilecek, Nedensel-dzeneksel aklama modelini ifade edebilecek ve tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Aklamaya yol aan niye sorular Tmdengelimsel-yasac aklama Aklayan-nerme Balang nermesi Yasa-grnmnde nerme Aklanan-nerme Yaklatrma yoluyla aklama Aklanan-olay Bilimsel ndeyi Bilgisel olaslk Varlksal olaslk statistiksel Olaslk Olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama Olaslksal tmevarmsal-yasac aklama Birletirici aklama ematik karm ematik nerme Pragmatik aklama Alternatif aklanan-nermeler kmesi Alternatif aklanan-nerme Nedensel-dzeneksel aklama Nedensel sre Nedensel etkileme Szde-sre
indekiler
GR BLMSEL AIKLAMAYA YOL AAN NYE SORULARI YASACI AIKLAMA MODEL BRLETRC AIKLAMA MODELLER PRAGMATK AIKLAMA MODEL NEDENSEL-DZENEKSEL AIKLAMA MODEL
Bilim Felsefesi
Bilimsel Aklama
Bilimsel Aklama
GR
Daha nce nite 1de belirttiimiz gibi, bilimin amac bir yandan konusuna giren olgular hakknda bilgi retmek, br yandan bilgisine eriilen olgularn aklamasn salamaktr. nsanlar yalnz bilim alannda deil, gndelik yaamda ve genel olarak yaamn kimi alanlarnda karlatklar olay ve olgular, ilgilerini ektii lde, aklamay amalarlar. Aklama biimleri alana gre deiik olabilir. Bilim alannda, olgularn aklanmas bilimsel ynteme dayanarak yaplr. Dolaysyla byle bir aklamaya bilimsel aklama denir. rnein bir kap iindeki gaz kitlesinin basnl olmasn, gaz oluturan molekllerin kabn yzeyine arpmas olgusu ile aklamak bir bilimsel aklamadr. Bu nitede eitli bilimsel aklama modellerini inceleyeceiz. Bundan byle aklama szcn genellikle bilimsel aklama anlamnda kullanacaz.
BLMSEL AIKLAMAYA YOL AAN NYE SORULARI

Aklamalar, aklanmas istenilen olgulara gre farkl eitlere ayrlabilir. Bylece aklamalar, yaln olgularn aklamalar ile dzenliliklerin aklamalarna, ikincileri de yer ve zamanla snrl dzenliliklerin aklamalar ile snrsz doa yasalarnn aklamalarna ayrlr. rnein Neptn gezegeninin belli bir t zamannda belli bir u yerinde bulunmasnn aklamas bir yaln olgu aklamasdr. te yandan Gnein gezegenlerinin yrngesinin yaklak olarak elips biiminde olmasnn aklamas bir snrl dzenlilik aklamas, Newtonun genel ekim yasasnn aklamas ise bir doa yasas aklamasdr. Daha nce belirttiimiz gibi her olgu bir gerek durum, her durum bir nermenin karldr. Sz geen olgu ayn zamanda karl olduu nermenin doru klcsdr. Durum ve olgular A, B, C, ... biiminde ve bunlarn karl olduu nermeleri srasyla A, B, C, ... biiminde gsteriyoruz. A, herhangi bir durum olduunda, bilgi retimine yol aan sorular diyeceimiz (i) A durumu gerek mi? (ii) A durumu niye gerektir? biiminde iki temel soru vardr. Dikkat edilirse (ii) sorusunu sorabilmek iin (i) sorusunun yant olumlu olmaldr. Baka bir deyile (iii) A durumu gerektir
54
A durumu gerek mi? sorusu, snamaya yol aan sorudur. A durumu yaln ise, bu soru gzleme yol aan soru, A durumu olanakl bir dzenlilik ise, bu soru hipotez snamaya yol aan soru olarak adlandrlr. te yandan A durumu niye gerektir? sorusu, aklamaya yol aan niyesorusudur.
Bilim Felsefesi
nermesi (ii) sorusunun bir ndayanadr. (i) sorusuna snamaya yol aan soru, (ii) sorusuna ise aklamaya yol aan niye-sorusu diyeceiz. A durumu yaln ise snamaya yol aan (i) sorusu gzleme yol aan soru olur. Eer A durumu olanakl bir dzenlilik ise, A nermesi bir hipotez olduundan, (i) sorusuna hipotez snamaya yol aan soru diyeceiz. rnein bir manometreye bal ve gaz ile dolu kapal kaptan oluan a gibi bir nesne dizgesini ele alalm. Buna gre: (1) a gaz kitlesinin basnc, [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor mu? sorusu, (i) biiminde snamaya yol aan bir soru, (2) Niye a gaz kitlesinin basnc, [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor? sorusu, (ii) biiminde aklamaya yol aan bir sorudur. (Dikkat edilirse (1) sorusu (i) biimindeki a gaz kitlesinin basncnn [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere gemesi durumu gerek mi? sorusuyla edeerdir.) Buna gre (1) sorusu gzleme (veya deneye) yol aan bir soru, (2) sorusu da bilimsel aklamaya yol aan bir niye-sorusudur. Grld gibi (1) sorusu gzleme yol aan bir soru, (2) sorusu da yaln olgu aklamasna yol aan bir niye-sorusudur. te yandan, (3) Her ideal gaz kitlesinin sabit scaklktaki basnc hacmi ile ters orantl m? bir hipotez snama sorusudur. (3) sorusunun olumlu yant olan bu hipotez, Boyle-Mariotte yasasn dile getiren nerme, yani Her ideal gaz kitlesinin sabit scaklktaki basnc hacmi ile ters orantldr tmel-koullu nermesidir. Buna karlk, (4) Niye her ideal gaz kitlesinin sabit scaklktaki basnc hacmi ile ters orantldr? sorusu, bir dzenlilik aklamasna yol aan bir niye-sorusudur. Bilim felsefesinde, bilim insanlarnn niye-sorularna yant olarak yaptklar aklamalar betimlemek amacyla farkl bilimsel aklama modelleri ortaya konulmutur. Bu modellerin balcalarn inceleyip her birinin yol at sorunlar gzden geireceiz. Bu modeller srasyla yasac, birletirici, pragmatik ve nedenselmekanik aklama modelleridir. lk model epistemik (bilgisel), sonuncusu da (Wesley C. Salmon tarafndan) ontik (varlksal) olarak nitelenmitir.
YASACI AIKLAMA MODEL

Niye A ? biiminde herhangi bir bilimsel aklamaya yol aan niye-sorusunu ele alalm. Soruda sz edilen A olgusunun karl olduu A nermesine aklanan-nerme, sorunun yantn oluturan nermelerin btnne aklayan-nerme denir. Yasac aklama modelinde, aklayan-nerme en az bir yasa nermesini kapsamaldr. Aklanan-nerme, yasa nermesini kapsayan aklayan-neremeden tmdengelimsel ya da tmevarmsal bir karmla tretilebilmelidir. Herhangi bir aklamada, aklanan-nerme, aklayan-nermeden tmdengelimsel bir karmla tretilebilirse, bu aklamaya tmdengelimsel-yasac aklama denir. Tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayan-nermenin bileenleri arasnda en az bir olaslksal yasa bulunursa, byle bir aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama denebilir. te yandan aklanan-nerme, aklayan-nermeden bir t-
3. nite - Bilimsel Aklama
55
mevarmsal karmla tretilebilirse, bu aklamaya olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir. Bu son iki aklama biimi olaslksal-yasac aklama biimi olarak adlandrlabilir. Aada bu aklama biimlerini srasyla inceleyeceiz.
Tmdengelimsel-Yasac Aklama
Tmdengelimsel-yasac aklamay rneklendirmek iin (2) niye-sorusunu ele alalm. Genel olarak Niye A ? biimindeki her niye-sorusu belli bir balam iinde sorulur. Bu balam, bir yandan soruyu soran K kiisi ile Knin soruyu sorduu t zaman, br yandan K kiisinin t zamanndaki arkaplan bilgilerini kapsar. Bu bilgiler Knin yesi olduu bilim insanlar topluluunca pekitirilerek t zamannda kabul edilmi bilimsel nermeler (zellikle yasa nermeleri) ile t zamannda kabul edilmi gzlem nermelerinin ifade ettii tm bilgiler demektir. rnein (2) niye-sorusunun balamndaki K kiisi, sorusunu [t1, t2] zaman aralndan sonra gelen t gibi bir zamanda sormaldr. Knin arkaplan bilgisi ise a nesne-dizgesi konusunda, zellikle ann u yerinde t1 ile t2 anlarndaki nesne-durumlarna ilikin bilgiler iermelidir. Szgelii, ann u yerinde t1 anndaki nesne-durumunun (1 atm, 1 lt, 293 K) ve t2 anndaki nesne-durumunun (2 atm, 0.5 lt, 293 K) olduu; scaklnn da [t1, t2] zaman aralndaki tm anlarda sabit kald arkaplan bilgisi Knin t zamanndaki bilgi daarcnn iinde bulunsun. Sz geen bu nermenin doru olduunu varsayyoruz. imdi genel olarak Niye A ? biimindeki bir niye-sorusunu ele alalm. Byle bir sorunun ndayana, (i) A nermesi dorudur, (ii) Niye A ? sorusunun en az bir yant vardr koullarndan oluur. Niye A ? sorusunun bir doru yant, (5) A, nk B biiminde doru bir nermedir. Byle bir nermeye aklama-nermesi diyoruz. Sz konusu (5) aklama-nermesinin A bileeni, yukarda belirtildii gibi, aklanan-nerme, B bileeni de, Niye A ? sorusunun yantn oluturan nermelerin btn olduundan, aklayan-nermedir. (5)in doru olmas iin hem A hem B nermeleri doru olmaldr. Dolaysyla A ile B nermelerinin srasyla karl olan A ile B durumlar birer olgu olmaldr. Buna gre A olgusuna aklanan-olgu, B olgusuna da aklayc-olgu denir. te yandan A ile B nermelerinin ikisinin de doruluu (5) aklama-nermesinin doru olmas iin yeterli deildir. Aklama-nermesini doru klan gerekli ve yeterli koullar, genel olarak da (5) biimindeki aklama-nermelerinin yerine getirmeleri gereken koullar, farkl bilimsel aklama modellerinde farkl olabilir. A, nk B aklama-nermesinin tmdengelimsel-yasac bilimsel aklama modelindeki doru olma koullar yledir: (i) A aklanan-nermesi dorudur. (ii) A aklanan-nermesi, B aklayan-nermesinden bir tmdengelimsel karmla tretilir. (iii) B aklayan-nermesi B1 ... Bn C1 ... Ck biiminde bir tmelevetleme nermesidir. (Burada simgesi tmel-evetleme eklemidir.) B1, ..., Bn bileenlerinin her biri balang nermesi denilen bir yaln
Tmdengelimsel-yasac bilimsel aklama modelinde, A olgusu, B1, ..., Bn balang nermeleri ile C1, ..., Ck yasa-grnml nermelerden, A olgusunu betimleyen A nermesinin tmdengelimsel karmla tretilmesiyle aklanr.
56
Bilim Felsefesi
nerme, C1, ..., Ck bileenleri ise yasa-nermeleridir. B aklayannermesinin bileenleri arasnda en az bir yasa-nermesinin (yani C 1 nermesinin) bulunmas zorunludur. A aklanan-nermesi yaln ise en az bir balang nermesinin (yani B1 nermesinin) bulunmas zorunludur. Ancak A yasa-nermesi ise hibir balang nermesinin bulunmamas olanakldr. (iv) B aklayan-nermesi olumsal bir nermedir, yani B nermesinin doru olmas da yanl olmas da olanakldr. B nermesinin bilimsel ynteme dayanarak snanmas da olanakldr. (v) B aklayan-nermesi, dolaysyla B1, ..., Bn, C1, ..., Ck bileenlerinin her biri dorudur. Tm bunlar gz nnde bulundurursak tmdengelimsel-yasac bilimsel aklama modelinin genel biimini aadaki tmdengelimsel karmla gsterebiliriz (bkz. Hempel, 1965, s. 330 - 380): B1, ..., Bn C1, ..., Ck _____________ A (Balang nermeleri) (Yasa-grnml nermeler) (Aklanan olguyu betimleyen nerme)
Yasa-grnml nerme, sezgisel olarak ya doru bir yasa-nermesi ya da yanl nerme ama doru olsayd yasa-nermesi olurdu denilecek nerme demektir. Ancak yasa- grnml nerme kavramnn kesin olarak tanmlama urann glklerle karlatn nite 4te greceiz. Sz konusu (i)-(iv) koullarn rneklendirmek amacyla niye-sorusunun doru yantn oluturan A, nk B biimindeki aklama-nermesini ortaya koyalm. (2) sorusunun ndayana gerei doru saylan A aklanan-nermesi (6) a gaz kitlesinin basnc u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor nermesidir. imdi de B aklama-nermesini kurmaya alalm. Bu rnekte B nermesi B1 B2 B3 C1 biimindedir. C1, Boyle-Mariotte yasasn ifade eden bir yasa-nermesidir. Boyle-Mariotte yasas, sabit scaklkta bir ideal gaz kitlesinin p basncnn V hacmiyle ters orantl olduunu belirtir. Bylece p = l / V elde edilir. Burada l, ideal gaz kitlesine, bu kitlenin cinsine ve sabit scaklk derecesine baldr. [t1, t2] bu ideal gaz kitlesinin scaklnn sabit olduu bir zaman aral, p1 ile V1, bu kitlenin t1 anndaki basnc ile hacmi, p2 ile V2, ayn kitlenin t2 anndaki basnc ile hacmi olsun. Buna gre p1V1 = p2V2. (Nitekim p1 = l / V1, p2 = l / V2. O halde l = p1V1 = p2V2.) p1V1 = p2V2 denklemi ile ifade edilen Boyle-Mariotte yasas (7) xy z1z2 [ p (x, y, z1) V (x, y, z1) = p (x, y, z2) V (x, y, z2)] tmel-koullu nermesiyle de ifade edilebilir. Burada x deikeninin deerleri, sabit scaklkta ideal gaz kitleleri, y deikeninin deerleri, uzay yerleri, z1 ile z2 deikenlerinin deerleri zaman anlardr. xin deerleri olan gaz kitlelerinin y yerindeki scaklklarnn [z1, z2] zaman aralnda sabit olduunu varsayyoruz. p (x, y, z1) ile V (x, y, z1), x ideal gaz kitlesinin y yerinde z1 anndaki basnc ile hacmi, p (x, y, z2) ile V (x, y, z2) de, x ideal gaz kitlesinin y yerinde z2 anndaki basnc ile hacmidir.
57
te yandan B1, B2 ve B3 nermeleri balang nermeleri denilen (8) p (a, u, t1) = 1 atm, V (a, u, t1) = 1 lt, p (a, u, t1) = 2 atm gzlem nermeleridir. Bu nermeler ksaca p1 = 1 atm, V1 = 1 lt ve p2 = 2 atm biiminde ifade edilir. Sz geen tmdengelimsel-yasac aklama modelinin (v) koulu gerei (8) nermeleri doru olmaldr. Biz de yle olduunu varsayyoruz. Grlebilecei gibi (6) aklanan-nermesi, (7) yasa-nermesi ile (8) balang nermelerinden tmdengelimsel karmla niceleme mantna dayanarak tretilebilir. Ayn sonu (yani p2 = 2 atm), p1 = 1 atm, V1 = 1 lt, V2 = 0.5 lt ile p1V1 = p2V2 ncllerinden matematie dayanarak daha kolay olarak elde edilebilir. Nitekim nce denklemde p1, V1 ve V2 deikenleri yerine deerleri yerine konur. Bylece (1 atm 1 lt) = (p2 0.5 lt) eitlii, bu eitlikten de p2 = 2 atm sonucu elde edilir. Sonra p2 = 2 atm sonucu ile eldeki p1 = 1 atm eitliine dayanarak, (6) aklanan-nermesi, yani a gaz kitlesinin basnc u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor nermesi elde edilir. Bylece (2) niye-sorusunun doru yant olarak tmdengelimsel-yasac bir bilimsel aklama ortaya konulmu oluyor. Yukardaki aklamadaki (6) aklanan-nermesinin karl olan olgu yaln bir olgudur. Yaln olgularn yan sra yasalarn da tmdengelimsel-yasac aklamalar yaplabilir. rnein Boyle-Mariotte yasasnn byle bir aklamasn gsterelim. A aklanan-nermesi Boyle-Mariotte yasasn dile getiren p1V1 = p2V2 denklemi olsun. Aklayan-nerme B C biiminde olup, C yasa nermesi 1 mol gaza ilikin deal Gaz Yasasn dile getiren (9) pV = RT denklemi, B balang nermesi de (10) T1 = T2 denklemidir. T, bir ideal gaz kitlesinin herhangi bir zaman anndaki mutlak scaklk derecesi, T1 ile T2 de ayn ideal gaz kitlesinin farkl zaman anlarndaki mutlak scaklklarn gsteriyor. (9) denkleminde geen ve gaz sabiti denilen R simgesi ise, yaklak 0.082ye eit bir sayy gsterir. (10) denklemi ise ideal gaz kitlesinin scaklnn sabit kaldn ifade ediyor. (9) ile (10) denklemlerinden aklanan-nerme olan p1V1 = p2V2 denklemi yle elde edilir. nce (9) denkleminden p, V ve T deikenlerinin yerine srasyla p1, V1, T1 ile p2, V2, T2 deikenlerini koyarak p1V1 = R T1 ile p2V2 = R T2 denklemleri elde edilir. Bu iki denklem ile (10) denkleminden ise p1V1 = p2V2 denklemini tretiriz. Bu tmdengelimsel-yasac aklamay aadaki tmdengelimsel karmla gsterebiliriz: T1 = T2 pV = RT __________ p1V1 = p2V2 Bylece Boyle-Mariotte yasasnn tmdengelimsel-yasac bir aklamasn ortaya koymu oluyoruz. Bazen aklanmas istenilen A yasasn dile getiren A nermesini tretmek olanakszdr. Onun yerine Aya yaklak olan A* gibi farkl bir yasay dile getiren A* nermesi tretilebilir. Bu tretme gene de A yasasnn aklamas saylp, yaklatrma (approximation) yoluyla aklama olarak adlandrlr. Bu trden bir aklamay aadaki iki rnekle aydnlatalm.
58
Bilim Felsefesi
RNEK
Boyle-Mariotte yasas, ideal gaz yasasndan daha genel olan ve (9*) (p + a V2 )(V - b) = RT
biimindeki denklem ile dile getirilen Van der Waals Yasasyla yle aklanabilir. (9*) denklemi, (9) denklemi gibi 1 mola gaza ilikindir. Denklemde geen a ile b birer sabittir. (9*), yalnz ideal gazlar iin deil, ideal olmaya gazlar iin de gea erlidir. 1 mol gaz hacmi olan V, yeterince byk ise, p + 2 p ve V b V olur. V ( simgesi yaklak olarak eit anlamna gelir.) Sz geen (9*) ile (10) denklemlerinden
( p1 +
a
V12
)(V1 b) = ( p2 +
a
V22
)(V2 b)
denklemi elde edilir. Bu denklem ile balang nermeleri olarak ele aldmz
p1 + 2 p1 , p2 + 2 p2 , V1 - b V1 ve V2- b V2 yaklak eitliklerinden V V p1V1 p2V2 yaklak eitliini tretebiliriz. Bu son yaklak eitlik, Boyle-Mariotte yasasna yaklak olan bir dzenlilii dile getirir. Bylece Boyle-Mariotte yasasnn kendisi aklanm saylr. Tretilen bu dzenliliin ne lde Boyle-Mariotte yasasndan sapt, Van der Waals yasasnca aklanr.
RNEK
Newtonun devinim yasalar ile genel ekim yasasna dayanarak, gezegen yrngelerinin elips biiminde olduunu belirten Kepler yasasnn akland kabul edilir. Ancak Newton yasalarndan tretilen sonu, gezegen yrngelerinin tam olarak deil de yaklak olarak elips biiminde olduunu belirten bir dzenliliktir. Bu dzenliliinin Kepler yasasndan ne kadar sapt, Newton yasalarnca baka gezegenlerin varlyla aklanr.
Aklanan-Olaylar
Dikkat edilirse (6) aklanan-nermesinin karl olan aklanan-olgu, bir olayn meydana gelmesi olgusudur. Nitekim a gaz kitlesinin basncnn u yerinde [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere gemesi, (nite 2, Gzlem Blm, rnek 5te belirtildii gibi) ksmen belirlenmi bir olayn meydana gelmesi olgusudur. Sz konusu olaya aklanan-olay denir. Genel olarak yaln olgu aklamalarnn birounda aklanan-olgu, (ksmen veya tamamen belirlenmi) bir olayn meydana gelmesi olgusu olup bu olay aklanan-olay saylr. lerde greceimiz gibi yaln olgu aklamalar ounlukla nedensel aklamalardr. Nedensellik ise genellikle olgular arasnda deil olaylar arasnda bir bantdr. Dolaysyla nedensel aklamalarda aklanan ey bir olaydr. Yukardaki rnekte dorudan aklanan ey, a gaz kitlesinin basncnn u yerinde [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geii olaydr. Bu olayn meydana gelmesi olgusunun aklanmas, sz geen (ksmen belirlenmi) olayn aklanmasndan kaynaklanr. te yandan her yaln olgu aklamas bir olay aklamasna dayanmaz. rnein a gaz kitlesinin basncnn u yerinde ve t1 annda 1 atmosfer olmas olgusunun aklanmas bir yaln olgu aklamasdr. Ama bu olgu, bir olayn meydana gelmesi olgusuna indirgenemez, dolaysyla sz konusu yaln olgu aklamas bir olay aklamasna dayandrlamaz.
59
Bilimsel ndeyiler
Tmdengelimsel-yasac aklamalar ile bilimsel ndeyiler arasnda yapsal benzerlik vardr. Bunu gstermek iin nce bilimsel ndeyi (ksaca ndeyi) kavramnn anlamn aydnlatmak gerekiyor. K bilim insannn t zamannda doru veya yanl olduunu bilmedii A nermesininin doru olduu ndeyisinde bulunmas, Knin A nermesini t zamannda kabul ettii B nermesinden tretmesi demektir. A nermesine ndeyi-nermesi, B nermesine ndeyi-kayna nermesi, A olgusuna ndeyi-olgusu ve B olgusuna ndeyi-kayna olgusu diyeceiz. B ndeyi-kayna nermesi, tpk tmdengelimsel-yasac aklamadaki aklayan-nerme gibi, B1 ... Bn C1 ... Ck biiminde bir tmel-evetleme nermesi olup, B1, ..., Bn nermeleri t zamannda dorulanarak kabul edilmi yaln nermelerdir. Buna karlk C1, ..., Ck yasa-grnml nermelerden bazlarnn, szgelii C1 nermesinin, t zamanna dein ne pekitirilmi ne de rtlm olmas olanakl olup, snama amacyla geici olarak kabul edilmi yasa-grnml hipotezlerdir. Eer B ndeyi-kayna nermesinin tm bileenleri dorulanm ya da pekitirilmi ise, sz konusu A ndeyisi-nermesinin dorulanmas durumunda, Knin A nermesinin ifade ettii bilgiyi t zamanndan hemen sonraki arkaplan bilgilerine eklemesini salar. te yandan ndeyi-kaynann bileenleri arasnda ne pekitirilmi ne de rtlm C1 gibi yasa-grnml bir hipotez varsa, ndeyi ilemi C1 hipotezini nite 5te greceimiz hipotezli-tmdengelimsel yntem ile ya da yanllamac yolla snanmasn salar. ndeyi ile aklama arasndaki yapsal benzerlii rneklendirmek iin yukardaki aklama rneine dnelim. O rnekte, (6) aklanan-nermesi, (8) balang nermeleri ile Boyle-Mariotte yasasn dile getiren (7) yasa biimindeki nermeden tmdengelimsel bir karmla tretiliyor. (2) niye-sorusunu soran K kiisi, t zamannda aklanmasn istedii (6) nermesinin doru olduunu, yani bir olgunun karl olduunu biliyor. Dikkat edilirse bu olgu, belli bir olayn [t1, t2] zaman aralnda meydana gelmesi olgusudur. Knin t zamannda byle bir olayn meydana geldiini bilebilmesi iin, t2 an t zamanndan nce gelmeli veya tnin balangc ile zde olmal. imdi ayn rnei bir ndeyi olarak yeniden dzenleyelim. Buna gre (6) nermesinin (yani a gaznn basnc u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor nermesinin) doru olduunu ama Knin t zamannda (6)nn doruluk deeri konusunda hibir bilgisi olmadn varsayyoruz. Ayrca (7) nermesi (yani Boyle-Mariotte yasasn dile getiren yasa-grnml nerme) ile (8) balang nermelerinin tmnn doru olduunu, K kiisinin de t zamannda bunu bildiini varsayyoruz. Bu iki varsaym yerine gelirse u sonular kar. (2) niye-sorusunun ndayana yerine gelmitir. Nitekim (6) aklanan-nermesi dorudur ve (i) - (iv) koullarnn tm yerine geldiinden (2) niye-sorusunun tmdengelimsel-yasac aklama anlamnda bir doru yant vardr. Ama K kiisi, t zamannda (6) aklanan-nermesinin doru olduunu bilmedii iin aklamaya yol aan (2) niye-sorusunu soramaz, bu sorunun doru yantnn bir aklama olduunu kavrayamaz. Nitekim K kiisi iin (6) nermesinin t zamannda (7) ile (8) nermelerinden tretilmesi, (6) nermesini bir ndeyi-nermesi klar. K kiisi (6) nermesini trettikten hemen sonra gzlem ve/veya deneyle dorulayabilir ve bylece bu nermenin doru olduunu renmi olur. Ama (6) nermesi K iin gene de bir aklanan-nerme deil, bir ndeyi-nermesi olarak kalr.
60
Bilim Felsefesi
Genel olarak A ile B, tmdengelimsel-yasac aklamann (i) - (iv) koullarn yerine getiren nermeler olup A bir yaln olgu olsun. K kiisinin t zamannda A nermesini tmdengelimsel karmla B nermesinden trettiini dnelim. K kiisi t zamannda A nermesinin doru olduunu (bu nermenin gzlem ve/veya deneyle dorulanm olmasndan tr) bilirse, sz geen karm K kiisi iin A olgusunun bir aklamasn oluturur. Ama K kiisi t zamannda A nermesinin doru olduunu bilmezse, sz geen karm K kiisi iin A olgusunun bir aklamasn deil de bir ndeyisini oluturur. Aklama ile ndeyi arasnda zorunlu olarak byle bir iliki bulunduu grne aklama ile ndeyinin yapsal zdelii veya simetri sav denir. Sz konusu A olgusuna ilikin zaman t* olsun. Buna gre iki k vardr: Birinci k: t zaman t* zaman ile zdetir veya ondan sonra gelir. Bu kta K kiisi t zamannda A nermesinin doru olduunu bilip A olgusunu aklar ya da A nermesinin doru olduunu bilmeyip A olgusunun ndeyisinde bulunur. Dikkat edilirse, t zaman t* zamanndan sonra geldiinde, K kiisi A nermesinin doruluunu bilmeyip, A olgusunun ndeyisinde bulunmazsa, A olgusu ndeyinin yapld t zamanna greli olarak gemie ilikindir. Byle bir ndeyiye, gerideyi (retrodiction) denir. Burada ndeyi szcn geni anlamda gerideyiyi kapsayacak biimde kullanyoruz. Astronomi ve jeoloji gibi baz bilimlerde ska gerideyiler yaplmaktadr. kinci k: t zaman t* zamanndan nce geliyor. Byle olunca A nermesi t zamannda (ve haydi haydi t zamanndan nce) dorulanamaz, doruluu da K kiisince t zamannda bilinemez. Dolaysyla sz geen karm A olgusunun K kiisi iin t zamannda bir aklamas deildir; ama bir ndeyidir. stelik bu ikinci ktaki ndeyi dar anlamda ndeyidir, yani ndeyi gelecek zamana (t* zamanna) ilikin bir ndeyidir.
Tmdengelimsel-Yasac Aklama Modelinin Karlat Glkler

Tmdengelimsel-yasac aklamay tanmlayan (i) - (iv) koullarnn bilimsel aklama iin ne yeterli ne de gerekli olduu kar-rnekler yardmyla gsterilmitir. Yeterli olmadn gsteren byle bir kar-rnei aada anlatyoruz. Gnder ve glgesi: Yaklak 10 metre yksekliindeki bir gnderin (bayrak direinin) glgesi, gnein ykseli as yaklak 30 olduunda, yaklak 17.33 metredir. Gnderin yksekliini h, glgesinin uzunluunu g ve gnein ykseliinin karl olan ay ile gsterelim. Buna gre h = 10 m, g = 17.33 m ve = 30 nermelerinden her biri sz konusu rnekte dorudur. In dorusal yaylm yasasn dile getiren, dolaysyla doru olan, nerme C1 olsun. Dikkat edilirse as, gnderin tepesinden inen gne n ile glge izgisi arasndaki aya eittir. Dolaysyla tg = h / g olur. (tg trigonometrik bir fonksiyon olan tanjant fonksiyonunun ksaltmasdr.) O halde g = h / tg elde edilir. Bu durumda K kiisi t zamannda doru olduunu bildii h = 10 m ve = 30 balang nermeleri ile C1 yasa-nermesinden tmdengelimsel bir karmla g = 17.33 m nermesini tretebilir. Nitekim g = h / tg = 10 m / (1 / tg 30) = 10 m / (1 /3) = 3 10 m = 1.733 10 m = 17.33 m. K kiisi t zamannda g = 17.33 m nermesinin doruluunu biliyorsa, bu nermenin tmdengelimsel-yasac aklama modeli gerei bir aklamasn vermi olur.
61
30
30 g
Eer K kiisi t zaman annda glgenin uzunluunu lememesinden tr bilmediyse, bu karm K kiisi iin bir aklama deil de bir ndeyi oluturur. karmn yapld zaman ile ndeyi-olgusunun ilikin olduu zaman ayn t an olduundan, byle bir ndeyiye ezamanl ndeyi diyebiliriz. te yandan K kiisi t zaman annda gnderin niye yaklak 10 metre uzunluunda olduunu sorabilir. Bu niye-sorusunun yant olarak (i) - (iv) koullarnn tmn yerine getirdii iin bir tmdengelimsel-yasac aklama oluturan u ikinci karm yaplabilirdi. tg = h / g, h = g tg = 17.33 m tg 30 = 17.33 m (1 /3) = 17.33 m (1 / 1.733) = 10 m. Bu hesaplamaya dayanarak, h = 10 m aklanannermesi, g = 17.33 m ve = 30 balang nermeleri ile C1 yasa-nermesinden tmdengelimsel bir karmla tretilebilir. Ama bu ikinci karm sezgisel olarak kabul edilebilir bir aklama saylamaz. Nitekim aklanan-olgu (yani gnderin yaklak 10 m yksekliinde olmas olgusu), balang olgularndan biri olan gnderin glgesinin yaklak 17.33 m uzunluunda olmas olgusunun nedenidir. Nedeni etkisiyle aklama abas sezgisel olarak kabul-edilebilir deildir. (Bkz. Salmon, 1999, s. 21.) Bylece tmdengelimsel-yasac aklamann (i) - (iv) koullarnn bilimsel aklama iin yeterli olmadn gsteren bir kar-rnekle karlam oluyoruz. Tmdengelimsel-yasac bilimsel aklama modeline (i)-(iv) koullarn SIRAsalayan SZDE baka bir kar-rnek veriniz. Dier yandan tmdengelimsel-yasac aklamann koullarndan (iii) koulunun (yani aklayann bileenlerinden en az birinin bir yasa olmasn ngren koulun) gerekli olmadn gsteren kar-rneklerden birisi yledir. S O R U Mrekkep iesi: K kiisi, az ak bir mrekkep iesine t1 zaman annda dikkatsizlikle dirseini arpyor. arpma nedeniyle ie devrilip dyor. Den ieDKKAT nin azndan mrekkep akp yerdeki haly t2 zaman annda lekeliyor. Buna gre t2de halnn lekelenmi olmas olgusunun tek nedeni, aklamas, K kiisinin mSIRA SZDE rekkep iesini devirmesi olgusudur. Bu aklamada bir yasann yeri yoktur. (Bkz. Salmon, 1999, s. 23.) Bu kar-rnek Michael Scriven tarafndan ortaya konulmutur. (Bkz. Salmon, AMALARIMIZ 1999, s. 23.) Scriven, genel olarak yaln olgularn, bunlarn nedenleri olan yaln olgularla aklandn ileri srmtr. te yandan Scrivene gre aklanan ile aklayan yaln olgular arasnda niye bir nedensel bant bulunduu K sorusu, T A P aklamaya yol aan soru deil, temellendirmeye yol aan bir sorudur. Temellendirme ise neden ile etki ilevindeki yaln olgular (veya olaylar) arasndaki nedensel banty evrensel yasalara dayanarak ortaya koymak demektir. TELEVZYON
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
62
Bilim Felsefesi
Olaslksal-Yasac Aklama
Bilgisel Olaslk, Varlksal Olaslk ve statistiksel Olaslk
Bilim felsefesinde bilgisel olaslk, varlksal olaslk ve istatistiksel olaslk olmak zere eit olaslktan sz edilir. Her olaslk, deerleri 0 ile 1 arasnda reel saylar olan fonksiyonlardr. Ancak bilgisel olaslk fonksiyonunun argmanlar nermeler, varlksal ile istatistiksel olaslk fonksiyonlarnn argmanlar ise olaytipleri ve olaylardr. Bu fonksiyonu aada srasyla inceliyoruz.
Bilgisel Olaslk Fonksiyonu

A gibi bir bilimsel nermenin P(A) olarak gsterilen bilgisel olasl, bu nermenin bilimsel yntem gerei kabul-edilebilirlik derecesini belirten 0 ile 1 arasnda bir reel saydr. nite 1de grld gibi, bir bilimsel nermenin kabul-edilebilirlii, bu nermenin kabulnn bilimsel yntem gerei gerekelendirilmesi demektir. Eer A bir gzlem nermesi ise, Ann gzlem ve/veya deneyle dorulanmas bu nermeyi en st derecede gerekelendirir. Byle olunca Ann kabul-edilebilirlik derecesi en st derecede gerekleir. Bu durum Ann bilgisel olaslnn 1 reel saysna eit olmasyla, yani P(A) = 1 eitlii ile dile getirilir. te yandan A gzlem-nermesi-olmayan bir nerme ise, nite 1de grld gibi A, kabul-edilebilirdir ancak ve ancak A, nceden dorulanm baz gzlem nermeleri daha nce gerekelendirilmi baz gzlem-nermesi-olmayan nermelere dayanarak tmdengelimsel ya da tmevarmsal bir karmn sonucu olarak tretilebilir ise. Dolaysyla, bu durumda, Ann kabul-edilebilirlik derecesi ne en st ne de en alt dzeyde olur. Bunu da 0 < P(A) < 1 biiminde dile getiririz. P(A)nn deeri 1 saysna eit veya yaklak ise P(A) 1, 0 saysna eit veya yaklak ise P(A) 0 yazlr. P(A) 1 durumunda Ann kabul edilmesi, P(A) 0 durumunda Ann ret edilmesi uygundur. Bu iki durumun dnda, Aya kar ekimser kalnmas uygun olur. Genel olarak, P bilgisel olaslk (probability) fonksiyonu, Kolmogorov aksiyomlar olarak adlandrlan aadaki koullar yerine getirir: Ax1 A herhangi bir nerme ise, P(A) 0. Ax2 A bir mantksal-doru nerme ise, P(A) = 1. Ax3 A ile B birer nerme olduunda, A B tutarsz ise, P(A B) = P(A) + P(B). Yukardaki aksiyomlar yardmyla aadaki teoremler kantlanabilir: T1 P(~A) = 1 - P(A)
Kant. A ~ A tutarszdr. O halde Ax3 gerei, P (A ~ A) = P(A) + P(~ A). te yandan A ~ A bir mantksal-doru nermedir. O halde Ax2 gerei P (A ~ A) = P (A) + P (~ A) = 1. Dolaysyla P (~ A) = 1- P (A). T2 A tutarsz ise, P(A) = 0
Kant. A tutarsz ise, ~ A mantksal-dorudur. O halde Ax2 gerei P (~ A) = 1. te yandan T1 gerei P (~ A) = 1 - P (A). O halde 1 = 1 - P (A)dan, P (A) = 0 olur. T3 0 P(A) 1
63
Kant. Ax1 gerei 0 P(A). O halde yalnz P(A) 1 olduunu gstermek yeterlidir. Gene Ax1 gerei P(~ A) 0. T1 gerei, 1 - P(A) 0. Dolaysyla 1 P(A), yani P(A) 1. (Bkz. T. Grnberg, 2000, s. 184 - 185.) (Bazen P(A)nn 0 ile 1 arasnda olduunu vurgulamak iin Ax1 yerine T3 kullanlr.) P(A)ya mutlak olaslk da denir ve Ann olasl diye okunur. rnein Yarn havann gneli olacann olasl 0.90dr ifadesi ile dile getirilen bilgisel olaslk, yarn havann gneli olaca nermesine ilikin olup (bu nermeyi A ile gsterelim), P(A) = 0.90 olarak ifade edilebilir. Mutlak olaslk dnda koullu olaslktan da sz ederiz. A ile B iki nerme olduunda, koullu olaslk P (A B) olarak ifade edilip, Bye greli, Ann olasl diye okunur. rnein A, yamur yaaca nermesi, B gkyznn kara bulutlarla kapl olduu nermesi olduunda, Gkyz kara bulutlarla kapl olduuna gre, yamur yaacann olasl 0.85tir ifadesi bir koullu bilgisel olaslk nermesi olup, P (A B) = 0.85 olarak ifade edilir. P (A B) koullu olaslk fonksiyonu, yukardaki mutlak olaslk fonksiyonunun yerine getirdii koullarn (yani Kolmogorov aksiyomlarnn) benzerlerini yerine getirir. A, B ile C herhangi nerme olup, P (C ) 0 ise, Ax1 P (A C ) 0. Ax2 A mantksal-doru ise, P (A C ) = 1. Ax3 A B tutarsz ise, P (A B C ) = P (A C ) + P (B C ). te yandan P (A C ) aadaki gibi tanmlanr: P( A C ) Tanm P(A C) = , P(C) 0 ise P(C ) Mutlak olaslk iin tretilen teoremlerin benzerleri koullu olaslk iin de tretilebilir: T1 P(~ A C) = 1 - P (A C) T2 A tutarsz ise, P(A C) = 0 T3 0 P(A C) 1
Varlksal Olaslk Fonksiyonu

Varlksal olaslk, argmanlar olaylar ya da olay-tipleri, fonksiyon deerleri de 0 ile 1 arasnda reel saylar olan bir fonksiyondur. Varlksal olaslk fonksiyonlar diye adlandrlan bu fonksiyonlardan her biri belli bir rastlant deneyi denilen bir deney trne bal olarak belirlenir. Rastlant deneyi, istenildii kadar ok kez yinelenebilen bir deney trdr. Herhangi bir deneyi balatan ve bu deneyin koullarn belirleyen mdahale ilemine, o deneyin bir denemesi (trial) denir. Deneyi sonlandran gzlem sonucuna da deney sonucu denir. Deneyin her denemesinin bir tek sonucu vardr. Bu sonuca gerek sonu da denir. Eer deney bir rastlant deneyi ise, o deneyin farkl denemelerinin farkl sonular olabilir. Bu farkl sonulara rastlant deneyinin olanakl sonular denir. Bir deneyin birden ok sayda olanakl sonular varsa, olanakl sonularn her biri deneyin en az bir denemesinin gerek sonucu olup, en az baka bir denemenin de gerek sonucu olmaz. Genel olarak deneyler tek-sonulu ve ok-sonulu olmak zere iki eide ayrlr. Tek-sonulu deneylere gerekirci (determinist) deney de denir. Nitekim byle bir deneyin her denemesinin sonucu ayndr. Dolaysyla denemenin belirledii koullar hep ayn sonucun gereklemesini gerektirir. nite 2de ele aldmz deney rnekleri hep tek-sonulu (gerekirci) deneylerdir. ok-sonulu olan rastlant deneylerini aada rneklendiriyoruz.
64
Bilim Felsefesi
rnek 1: (Bkz. Popper, 1957, s. 65 - 70, Giere, 1973, s. 467 - 483, D. Grnberg, 1985, s. 15 - 17 ve D. Grnberg, 2005, s. 238 - 241.) R deneyi tek bir karbon-14 atomunun (ksaca C14 atomunun) 1 yl sresince radyoaktif bozunuma urayp uramadnn bir kayt edici aygtla izlenmesi deneyidir. Deneyin konusu olan C14 atomunun deney balangcndaki nesne-durumu, D olarak gsterdiimiz radyoaktif bozunuma uramam olmasdr. C14 atomunun deneyin sonundaki (yani 1 yl sonraki) nesne-durumu ise ya gene Ddir, ya da D olarak gsterdiimiz radyoaktif bozunuma uram olmasdr. Dden D ye gei olay-tipini S olarak, Dden D ye gei olay-tipini de S olarak gsteriyoruz. S ile S olay tipleri, R deneyinin olanakl sonulardr. Sz konusu R deneyinin R1, ..., RN olarak gsterdiimiz N gibi byk sayda denemesi yle tanmlanabilir. Ri denemesi, i = 1, ..., N, ai gibi bir C14 atomunun [ti, ti + 1] zaman aralnda radyoaktif bozunumu kayt eden aygtla izlenmesi ilemidir. Burada a1, ..., aN farkl atomlardr. te yandan t1, ..., tN zaman anlar farkl olabildikleri gibi birbiriyle zde olabilir. rnein sz konusu N tane C14 atomu, [t1, t1 + 1] zaman aralnda radyoaktif bozunumu kayt edici aygtla gzlemlenen bir karbon-14 kitlesinin atomlar olabilirler. Her i = 1, ..., N iin, Ri denemesinin bir tek gerek sonucu vardr. Bu gerek sonu iki olanakl sonucun biri olmaldr. Bunlar Si olarak gsterdiimiz ai atomunun [ti, ti + 1] zaman aralnda radyoaktif bozunuma uramama olay ile Si olarak gsterdiimiz ai atomunun [ti, ti + 1] zaman aralnda radyoaktif bozunuma urama olaydr. Rinin br olanakl sonucuna ise Rinin salt-olanakl sonucu diyoruz. Bugnk fizie gre atomlarn radyoaktif bozunumu nceden belirlenemez, ama gerek bozunuma uramamann gerekse bozunuma uramann olaslklar belirlenebilir. Buna gre her i = 1, ..., N iin Ri denemesinin olanakl sonular olan Si ile S i olaylarnn srasyla P (Si ) ve P (S i ) olarak gsterdiimiz belirli olaslklar vardr. Bu eit olaslklara tekil-olay olasl (single-case probability) denir. Nite kim P (Si ) ile P (S i ) argmanlar birer olay-tipi deil birer olaydr. Tekil-olay olasl, bir bilgisel olaslk eidi deil, olaylarn bir nesnel zelliini belirten bir fiziksel olaslk veya daha genel olarak bir varlksal (ontic) olaslktr. Varlksal olaslklar, tikel-olay olaslklarnn yan sra bir de olay-tipi olaslkla rn da kapsar. Bylece R deneyinin iki olanakl sonular olan S ile S olay-tipleri nin srasyla P (S ) ve P (S ) olarak gsterdiimiz olaslklar vardr. Bunlara olay-tipi olasl diyoruz. Tekil-olay olaslklar ile olay-tipi olaslklar arasnda u eitlikler geerlidir: (i) P (S )=P (S1 ) = ... = P (SN ) (ii) P (S )=P (S1) = ... = P (S N ) Genel olarak, S bir olay-tipi olduunda, Snin varlksal olasln dile getiren P(S) ifadesi yle tanmlanabilir: Tanm P(S) = r ancak ve ancak S olay-tipini rnekleyen her Si olay iin P(Si) = r ise. rnek 1deki R deneyinin rastlant deneyi olmas, R deneyinin belirli olaslklara sahip birden ok sayda olanakl sonularnn bulunmas demektir. Varlksal olaslklarn yaklak deerlerini lmek iin, ilgili rastlant deneyinin N gibi byk sayda denemesi yaplr. rnek 1deki R rastlant deneyinin R1, ..., RN denemelerini ele alalm. Bu denemelerden bazlarnn gerek-sonucu Si biiminde, brlerininki ise S j biimindedir. Baka bir deyile, C14 atomu, birinci eit denemelerde radyoaktif bozunuma uramaz, ikinci eit denemelerde ise radyoaktif bozunuma urar. Birinci eit denemelerin saysn NS, ikinci eit denemelerin sa-
65
ysn da NS_ ile olarak gsteriyoruz. Dikkat edilirse NS + NS_ = N eitlii geerlidir. te yandan NS / N oranna, S olay-tipinin R1, ..., RN denemelerine dayal greli skl, ksaca skl, NS_ /N oranna da S olay-tipinin R1, ..., RN denemelerine dayal skl denir. N says yeterince byk ise, NS /N skl P(S) olay-tipi olasl na, NS_ /N skl da P( S ) olay-tipi olaslna yaklak olur. Bu durumu, srasyla P(S) NS /N ve P( S ) NS_ /N nermeleriyle dile getiririz. Genel olarak bir rastlant deneyinin belli bir olanakl sonucunun olaslnn yaklak deeri, bu sonucun yeterince ok sayda denemelere dayal sklna eit olur. rnek 2: (Bkz. D. Grnberg, 2005, s. 238 - 241.) R rastlant deneyi, tek bir C14 atomunun, radyoaktif bozunumu kayt eden aygtla srekli olarak izlenip, bu C14 atomunun kanc ylda radyoaktif bozunuma uradn saptama ilemidir. R rastlant deneyinin S (1), S (2), S (3), ..., S (n), ... olarak gsterdiimiz sonsuz sayda olanakl sonucu vardr. Bu olanakl sonular aada srasyla belirttiimiz olay-tipleridir: S(1): C14 atomunun 1. yl iinde radyoaktif bozunuma uramas. S(2): C14 atomunun 2. yl iinde radyoaktif bozunuma uramas. S(3): C14 atomunun 3. yl iinde radyoaktif bozunuma uramas. S(n): C14 atomunun n. yl iinde radyoaktif bozunuma uramas. C14 atomunun radyoaktif olmas, bu atomun er ge radyoaktif bozunuma urayacann kesin olmas demektir. Baka bir deyile, yle bir n says vardr ki C14 atomu n yl sonra radyoaktif bozunuma urayacaktr. rnek 2de, tpk rnek 1de olduu gibi, her olanakl sonucun belirli bir olasl vardr. Bu olasln deeri de rastlant deneyinin byk sayda denemesine dayanan sklk yardmyla llr. Denemeler R1, ... Ri, ..., RN olduunda, Rinin olanakl sonular Si(1), Si(2), Si(3), ... i = 1, ..., N biimindedir. Olay-tipleri ve olaylarn varlksal olasl da, bilgisel olasln Kolmogorov aksiyomlarn yerine getirir. Bunu salamak iin ~, ve eklemleri olay-tipleri ve olaylara da uygulanr. rnein ~ S(1) olay-tipi, C14 atomunun 1. yl iinde radyoaktif bozunuma uramamas; ~ S(1) S(2) olay-tipi, C14 atomunun 1. yl iinde radyoaktif bozunuma uramamas ve 2. yl iinde radyoaktif bozunuma uramas; S(1) S(2) olay-tipi, C14 atomunun 1. yl veya 2. yl iinde radyoaktif bozunuma uramas anlamna gelir. Benzeri olaylar iin geerlidir. te yandan zorunlu nermenin karl olan zorunlu olay-tipinin rnei olarak S(1) ~ S(1) olay-tipini verebiliriz. te yandan sonsuz bileenli S(1) S(2) S(3) ... olay-tipi, mantka zorunlu deil, fizike zorunludur. Olanaksz olay-tipine rnek olarak mantka olanaksz S(1) ~ S(1) olay-tipini; fizike olanaksz olay-tipine rnek olarak S(1) S(2) olay-tipini gsterebiliriz. Bu son rnek, ayn C14 atomunun hem birinci hem ikinci ylda radyoaktif bozunuma uramas olay-tipidir. Byle bir olay-tipi ise, fizike olanakszdr. Kolmogorov aksiyomlarn rnek 2ye uygulayarak rnein u nermeler ileri srlebilir: P (~ S(1)) = 1 - P (S(1)) P (S(1) S(2)) = 0 P (S(1) S(2)) = P (S(1)) + P (S(2))
66
Bilim Felsefesi
Radyoaktif bozunum yasalarna dayanarak, P (S(1)) = olduunda, P (S(i)) = (1- )i -1, i = 1, 2, 3, ...
eitlikleri elde edilir. (Bkz. Suppes, 1973, s. 524 - 527 ve D. Grnberg, 2005, s. 238 - 239)
statistiksel Olaslk Fonksiyonu

Bilgisel olaslk ve varlksal olaslk fonksiyonlarnn yan sra bir de aadaki rnekte ortaya koyacamz nc bir tr olan istatistiksel olaslk fonksiyonundan sz edilir. rnek 3: R rastlant deneyi, iinde 999 tane beyaz ve 1 tane siyah bilye bulunan torbadan tek bir bilyenin rastgele ekilii ilemidir. Torbadaki bilyelerin renk dndaki zelliklerinin zde olduunu ve torbann iinde rastgele dalm olduklarn varsayyoruz. Olay-tipi saylabilen rastgele bilye ekili ilemini olarak gs teriyoruz. te yandan R deneyinin srasyla S ve S olay-tipleri olarak gsterilen ve aada betimlenen iki olanakl sonucu vardr: S: Torbadan ekilen bilyenin siyah kmas olay-tipi S : Torbadan ekilen bilyenin beyaz kmas olay-tipi Sz konusu R deneyinin N tane farkl denemesini gerekletirmek amacyla, R deneyi srasyla [t1, t1 ], ..., [ti , ti], ..., [tN , tN ] zaman aralklarnda ve u1, ..., ui , ..., uN yerlerinde yinelenir. Bu denemeleri srasyla R1, ..., Ri , ..., RN olarak gsteriyoruz. Ri denemesinin (i = 1, ..., N) iki olanakl sonucu vardr. Si olarak gsterdiimiz olanakl sonu, Ri denemesinde [ti , ti ] zaman aralnda ve ui yerinde ekilen bil yenin siyah kmas olay; S i olarak gsterdiimiz olanakl sonu, Ri denemesinde [ti , ti ] zaman aralnda ve ui yerinde ekilen bilyenin beyaz kmas olaydr. (Ri denemesindeki bilye ekili olay yukardakine benzer bir biimde i olarak gsterilebilir.) Siyah bilye ekilen denemelerin says NS , beyaz bilye ekilen deneme _ _ lerin says da NS olsun. NS + NS = N. Buna gre S olay-tipinin skl NS /N, S olaytipinin skl da NS_ /N olur. Bu sklklar N ile birlikte deiebilir. Ancak R1, ..., Ri , ..., RN denemelerinin her birinde, torbadaki bilyelerin gerekten rastgele dald _ ve bilyelerin gerekten rastgele ekildii varsayldnda, NS /N ile NS /N dizileri yalim N / N lim N / N knsak olup ve , 0 ile 1 arasnda belli reel saylara eit S S n n olurlar. S ile S olay-tiplerinin P(S) ile P(S) olaslklarn srasyla P(S) = lim N S / N ve n P(S ) = lim N S / N biiminde tanmlyoruz. S ile S olay-tiplerinin olaslklar n olay-tipine (rastgele bilye ekili ilemi) greli olduundan bu olaslklar srasyla P(S) = lim N S / N ve P(S ) = lim N S / N biiminde de tanmlayabiliriz. Buna n n karlk, her sonlu N says iin, eer N yeterince byk ise, NS /N ile NS_ /N ile sk lklar srasyla P(S) ile P(S ) olaslklarnn lleridir. te yandan S olay-tipinin karl olan S1, ..., SN ve S olay-tipinin karl olan S 1, ..., S N olaylarna ilikin tekil-olay olaslklar (rnek 1 ve rnek 2nin tersine) varlksal olaslklar deildir. Nitekim rnek 3te Ri gibi bir denemenin gerek so nucunun Si olay, Rj gibi baka bir denemenin gerek sonucunun S i olay olmas, Ri ile Rj denemelerinin aslnda farkl koullarda yaplmasndan kaynaklanr. Nitekim rnek 3teki deney aslnda gerekirci (determinist) fizik yasalarna baldr. Torbadan bilye ekilii ileminin tm etmenleri eksiksizi hesaba katlabilseydi,
67
hangi bilyenin ekilecei gerekirci fizik yasalarna dayanarak belirlenecekti. te bu nedenle rnek 3teki olasla, varlksal (fiziksel) olaslk deil, istatistiksel olaslk denilir. statistiksel olaslk da (bilgisel olaslk ve varlksal olaslk gibi) Kolmogorov aksiyomlarn yerine getirir. Olasla ilikin verilen bu nbilgilerin nda imdi olaslksal-yasac aklamaya geebiliriz. Bu aklama biimi olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama ile olaslksal tmevarmsal-yasac aklama olmak zere iki eide ayrlr.
Olaslksal Tmdengelimsel-Yasac Aklama

Bir tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayann bileenleri arasnda en az bir olaslksal yasa bulunursa, byle bir aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama denir. (Bkz. Hempel, 1965, s.380 - 381 ve Railton, 1988, s.24 - 128.) Bu model aslnda tmdengelimsel-yasac modelin bir alt modelidir. Dolaysyla bu modelin tmdengelimsel-yasac modelin bir alt modeli olduu sylenebilir. Olaslksal olmayan yasalar gerekirci (determinist) yasalardr. Tmdengelimsel-yasac aklamada yer alan yasalarn hepsi gerekirci yasalardr. Dolaysyla tmdengelimsel-yasac aklamaya gerekirci tmdengelimsel-yasac aklama da diyebiliriz. Olaslksal tmdengelimsel-yasac aklamada aklayann bileenleri arasnda yer alan yasa-grnml nermelerden en az biri olaslksal yasa-grnml bir nermedir. Olaslksal tmdengelimsel-yasac aklamay aada rneklendiriyoruz. rnek 2deki R rastlant deneyi ile bu deneyin olanakl sonular olan S(1), S(2), (3) S , ..., S(n), ... olay-tiplerini ele alalm. P(S(1)) = olduunda, (i) P(S(i)) = (1- )i -1, i = 1, 2, 3, ...
Olaslksal tmdengelimselyasac aklama, aklayann bileenleri arasnda en az bir olaslksal yasa bulunan bir tmdengelimsel-yasac aklamadr.
eitliinin geerli olduunu sylemitik. (i) bir olaslk yasasn dile getirir. imdi S(1*), S(2*), S(3*), ..., olay-tiplerini srasyla yle tanmlayalm. S(1*) = S(1), S(2*) = S(1) S(2), S(3*) = S(1) S(2) S(3), .... (Dikkat edilirse S(i*) olay-tipi, tek bir C14 atomunun i saydaki yl sresi iinde radyoaktif bozunuma uramas anlamna gelir.) Bu tanmlar ile (i) olaslksal yasa nermesinden tmdengelimsel karmla (ii) P(S(i*)) = 1 - (1 - )i, i = 1, 2, 3, ...
nermesi tretilebilir. Dolaysyla bu tretimi (i) P(S(i)) = (1 -)i-1, i = 1, 2, 3, ... _______________________________________________ (ii) P(S(i*)) = 1 - (1 - )i, i = 1, 2, 3, ... biiminde gsterebiliriz. (ii) nermesi de bir olaslksal yasay dile getirir. Byle bir tretim, (ii) yasasnn bir olaslksal tmdengelimsel-yasac aklamasn salar. Nitekim (ii) aklanan-nerme, (i) ise aklayan-nerme ilevini grr. (Bkz. Suppes, 1973, s. 524 - 527 ve D. Grnberg, 2005, s. 238 - 240)
Olaslksal Tmevarmsal-Yasac Aklama

Bir yasac-aklamada, aklanan nerme aklayan-nermenin bileenlerinden tmdengelimsel deil de tmevarmsal bir karmla tretilebilirse, byle bir aklama tmevarmsal bir aklama olur. Bu eit aklamalarda, aklayan-nermenin bileenleri arasnda en az bir olaslksal yasa-grnml nerme bulunduundan bu aklamalara olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir. Sz geen aklamalarn yaln olanlar
Tmevarmsal-yasac aklamada, aklanan nerme aklayannermenin bileenlerinden tmdengelimsel deil de tmevarmsal bir karmla tretilir.
68
Bilim Felsefesi
(14) (i) P(G F) = r1 (ii) Fa _______________ [r ] 2 (iii) Ga biiminde dile getirilebilir. (Bkz. Hempel, 1965, s. 381 - 391) (14) ifadesi belli trden tmevarmsal karmlarn genel biimidir. (i) ile (ii) nermeleri, karmn nclleri, (iii) nermesi de karmn sonucunu gsteriyor. (i) nermesi, olaslksal yasa-grnml bir nerme, (ii) ile (iii) nermeleri ise yaln gzlem nermeleridir. F ile G srasyla F ile G yklemlerince gsterilen olay-tipleridir. nclleri ile sonucu ayran ift yatay izginin hizasndaki r2, belli bir bilgisel olaslk derecesini gsteren 0 ile 1 arasndaki bir reel saydr. (14) karm, (i) ile (ii) ncllerinin (iii) sonucunu r2 bilgisel-olaslk derecesiyle tmevarmsal olarak gerektirdiini belirtiyor. Sz konusu karmn geerli bir tmevarmsal karm olabilmesi iin r2 reel saysnn szgelii 0.9, 0.99, 0.999 saylar gibi 1 saysna yakn olmas gerekir. te yandan (14) karmnn (i) nclndeki r1 reel says genellikle bir varlksal veya istatistiksel olasl gsterir. Eer r1 olaslk derecesi yeterince byk ise (yani 1 saysna ok yakn ise), P(G F) = r1 ile Fa nclleri r1 saysna eit olan bir bilgisel olaslk derecesiyle Ga sonucunu tmevarmsal olarak gerektirir. Bu bir metafizik ilkedir. Varlksal veya istatistiksel olasl P, bilgisel olasl da Pb olarak gsterelim. Buna gre sz konusu ilke (15) Pb[(Ga (P(G F) = r Fa)] = r biiminde dile getirilebilir. (15) ilkesine dayanarak (14) biimindeki tmevarmsal karmlarda r2 bilgisel olaslk derecesi, birinci ncldeki r1 istatistiksel olaslk derecesi ile zdeletirilebilir. Dolaysyla yaln olaslksal tmevarmsal-yasac aklamay oluturan karm u biimi alr (bkz. Hempel, 1965, s. 390): (16) P(G F) = r Fa ____________ [r] Ga Sz konusu (16) karmnda 1 saysna yakn olan r reel saysnn ilk geii bir istatistiksel olaslk derecesini, ikinci geii de bu istatistiksel olaslk derecesine eit olan bir bilgisel olaslk derecesini gsterir. rnek olarak, rnek 3, yani iinde 999 tane beyaz ve 1 tane siyah bilye bulunan torbadan bir bilyenin rastgele ekiliini ele alalm. F olay-tipi sz geen torbadan bilye ekilii, G olay-tipi ekilen bilyenin beyaz kmas, a (tekil) olay da belli bir ekili olsun. Buna gre P(G F) = 999 / 1000 = 0.999 olup P(G F) = 0.999 Fa ____________ [0.999] Ga tmevarmsal karm geerli olur. Bylece a ekiliinde beyaz kmas yaln olgusu, olaslksal tmevarmsal-yasac bir aklama yoluyla aklanm olur. kinci bir rnek olarak belli bir yer ve zamanda streptokok enfeksiyonu geiren ve penisilin tedavisi gren 100 kiilik bir hasta grubunu ele alalm. Sz konusu kiilerin ortak zelliini F ile gsteriyoruz. 100 kiiden 98inin ksa bir srede
69
iyiletiini varsayalm. Bu son zellii G ile, iyileen hastalardan belli birini de a ile gsterelim. Buna gre a hastasnn iyilemesi olgusunu, r = 0.99 olmak zere, (16) biimindeki bir karma dayanarak olaslksal tmevarmsal-yasac bir aklama ile aklayabiliriz. ann penisilin tedavisi grmesi (ann F olmas), ann iyilemesinin (ann G olmasnn) nedeni saylabildiinden, sz geen aklama bir nedensel aklamadr. Ancak byle bir nedensellik gerekirci deil, olaslksal bir nedenselliktir. Olaslksal tmevarmsal-yasac aklama, olaslksal tmevarmsal-ndeyi ile yapsal olarak zdetir. Nitekim K kiisi (16) biimindeki bir karm, Ga sonu nermesininin doru olduunu bilmeksizin yaparsa, aklama yapacak yerde bir ndeyide bulunmu olur. Bu ndeyi kesin deil olaslksal olup, r olaslk derecesiyle yaplmaktadr. Sz geen karmn ndeyiye yol amas iin rnin yeterince byk olmas, yani 1 saysna yakn olmas gereklidir. Olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann gerekli ve yeterli koullar, tmdengelimsel-yasac aklamannkilerinden (ii) koulundaki tmdengelimsel karmla tretilir ifadesi yerine tmevarmsal karmla tretilir ifadesi koymakla elde edilir. Bu koullarn da ne yeterli ne de gerekli olduu aadaki kar-rneklerle gsterilmitir. C Vitamini ve Nezle Olma: Koullarn yeterli olmadn gstermek iin nezle olan a kiisinin tedavi olmak amacyla bol miktarda C vitamini aldn ve bir hafta iinde iyiletiini dnelim. Burada F1, nezle olma, F2, bol miktarda C vitamini alma zellii, G ise bir hafta iinde iyileme zellii olsun. Buna gre P(G F1 F2) olaslk derecesi byktr. nk nezle olan kiilerin pek ou ister C vitamini alsn ister almasnlar, bir hafta iinde iyileirler. O halde (16) biiminde bir karm yaplabilir; dolaysyla ann bir hafta iinde iyilemesi, olaslksal tmevarmsal-yasac bir aklama yoluyla C vitamini almasyla alanm olur. Ama byle bir aklama baarl bir bilimsel aklama olamaz. nk nezle olan a kiisinin bol miktarda C vitamini almas, onun bir hafta iinde iyilemesinin nedeni olamaz. Nitekim P(G F1 F2) = P(G F1 ~ F2) = P(G F1) eitlikleri geerli olduundan F2 zellii elenmi olur. (Burada ~ deilleme eklemidir.) Bylece olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann tm kurallarn yerine getiren ama baarl bir bilimsel aklama olmayan bir kar-rnekle karlam oluyoruz. (Bu kar-rnek iin bkz. Salmon, 1999, s. 27 - 28 ve Psillos, 2007, s. 133 - 134.) Bu kar-rnek aklayannermelerin aklanan-nermeyi byk olaslkla gerektirmesinin (yani olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann koullarnn (ii)incisinin) ve dierlerinin yerine gelmesinin yeterli olmadn gsterir. Olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann baarl olmas iin, aklayan-nermelerin SIRA SZDE aklanan-nermeyi byk olaslkla gerektirmesinin (dier koullarn yerine gelmesiyle birlikte) yeterli olmadn gsteren yukardakine benzer bir kar-rnek veriniz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
te yandan olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann koullarnn gerekli olamad da aadaki rnekle gsterilebilir: S O R U Sifilis ve Parezi: Parezi (paresis), yalnz daha nce sifilis (frengi) hastalna yakalanm kiilerde ortaya kabilen bir hastalktr. Ancak parezi hastalna yakalaDKKAT nanlarn oran olduka dktr. Bu oran yaklak % 25tir. Buna gre bu hastala yakalanmayanlarn oran yaklak % 75 olduundan, bu kiilerin parezi hastalSIRA SZDE na yakalanmayacaklarn % 75 olaslkla kestirebilir, yani ndeyide bulunabiliriz. Oysa nceleri sifilis geirmi bir kii parezi hastalna yakalanrsa, bu olgu ancak nceleri sifilis hastaln geirmi olmas olgusuyla aklanr. Ama bu aklama, AMALARIMIZ olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann (ii) kuralna aykrdr. Dolaysyla (ii) kural sz konusu olguyu aklamak iin gerekli deildir.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
70
Bilim Felsefesi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann baarl olmas iin, aklayan-nermelerin SIRA SZDE aklanan-nermeyi byk olaslkla gerektirmesinin (dier koullarn yerine gelmesiyle birlikte) gerekli olmadn gsteren yukardakine benzer bir kar-rnek veriniz.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Monotonik-olmama: Olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann karlat monotonik-olmama olarak adlandrlabileceimiz nc bir gl gstermek S O R U iin yukardaki streptokok enfeksiyonu geiren hastalarn penisilin ile iyilemesi rneini yeniden ele alalm. F1, F2 ve G srasyla streptokok enfeksiyonu geirme, DKKAT penisilin alma ve hastalktan ksa srede iyileme zellikleri olsun. Ayrca F* 1 penisiline direnli streptokok enfeksiyonu geirme zellii olsun. Byle bir enfeksiyoSIRA SZDE nu olan hastalarn ksa srede iyileme olasl ok kk olup, ksa srede iyilememe olasl ok byktr. Dolaysyla olaslksal yasa-grnml nermeler olan AMALARIMIZ P(G F1 F2) = r
K T A P
ile
K T A P
P(~ G F* 1 F2) = r
TELEVZYON TELEVZYON doru olur. imdi ann yle bir kii olduunu varsayalm ki, F1a, F* 1a, F2a ve Ga nermelerinin tm de doru olsun. Buna gre sonular eliik olan u iki tmevarmsal karm yaplabilir: NTERNET
NTERNET
(17) P(G F1 F2) = r F1a F2a __________________ [r] Ga ile (18) P(~ G F* 1 a F2) = r a F a F* 2 1 _________________ [r] ~ Ga (17) karm a kiisinin iyilemesini penisilin almasyla aklyor. Oysa (18) karm, ann penisilin almakla iyilemeyecei ndeyisini dile getiriyor. Bylece (18) karm, (17) karmn haksz klyor. Nitekim (17) karmnn ncllerini (18)inkilerine eklemekle elde edilen drt ncl (17)nin sonucu olan Ga nermesini tmevarmsal olarak gerektirmez; tam tersine (1 saysna yakn r olasl ile) ~ Ga nermesini gerektirir. Dolaysyla olaslksal tmevarmsal-yasac aklamaya yol aan (17) karmna (doru olduu bilinen) yeni ncller eklemekle bu karm geersiz klnabilir. Baka bir deyile, tmevarmsal karm monotonik-olmayan bir karmdr. Genel olarak herhangi bir geerli karmn monotonik olmas, bu karmn ncllerine ne kadar ok sayda yeni ncl eklesek de, karmn geersiz klnamamas, yani geerliliini korumas demektir. Btn tmdengelimsel karmlar monotonik olmasna karn, tmevarmsal karmlar monotonik-olmayan karmlardr. (Kr. nite 1.) Tmevarmsal karmn monotonik-olmama zelliinden dolay arkaplan bilgilerini ifade eden (doru olduu bilinen) farkl nerme-
71
lerden geerli tmevarmsal karmlar yoluyla birbiriyle elien sonular tretilebilir. Bu ise-nlem alnmazsa-bilim insanlar topluluunca kabul edilen nermeler daarcnda eliki bulunmas tehlikesine yol aar. Bu tehlikeyi nlemek iin bilimsel aklama ile bilimsel ndeyiler iin yaplan tmevarmsal karmn nclleri arkaplan bilgileri arasnda bulunan ve karmn sonucunu etkileyen tm bilgileri ifade etmelidir. nclleri eksik bilgi ifade eden tmevarmsal karmlar geerli olmasna karn hkmsz saylr.
BRLETRC AIKLAMA MODELLER

Birletirici aklama modeli denilen bilimsel aklama modelinde A1 aklananolgusu tek bana deil de, A2, A3, ..., An gibi ok sayda baka aklanan-olgularla birlikte aklanr. Byle bir birleik aklama, aklanan olgular birletirerek daha iyi anlalmalarn salar. Oysa yasac model gereince olgular tek tek aklamak onlarn yeterince anlalmalarn salar. Birletirici aklama modelinin iki biimi vardr. Friedmann ortaya koyduu birinci aklama modelinde, aklamann birletirici gc, aklayan-olgularn saysnn (aklanan-olgularn saysna greli olarak) az olmasna dayanr. Kitcherin ortaya koyduu birletirici aklama modelinde aklamann birletirici gc, ok sayda aklanan-olguyu birlikte aklamak amacyla kullanlan (tmdengelimsel ve/veya tmevarmsal) karmlarn tiplerinin az olmasna dayanr. Bu iki birletirici modeli srasyla aada inceliyoruz.
Birletirici aklama modelinde, aklananolgusu pek ok sayda baka aklanan-olgularla birlikte aklanr.
Friedmann Birletirici Aklama Modeli

Michael Friedmann birletirici aklama modeli, yalnz dzenliliklerin, zellikle yasalarn aklanmasna yneliktir. Yaln olgularn aklanmas ise ele alnmamaktadr. Buna gre belli bir alanda aklanmas istenilen B1, ..., Bn olgular birer yasadr. Bu yasalar srasyla B1, ..., Bn yasa-nermeleri ile dile getirilir. Bu nermeler, ilgili bilim insanlar topluluunca belli bir zamanda kabul edilen nermeler daarcna aittir. rnein Boyle-Mariotte yasasnn aklanmasn ele alalm. Tmdengelimselyasac modelde, bu yasann tmdengelimsel bir karmla tretilmesi yoluyla aklanabileceini grmtk. Byle bir aklama sz geen yasay yeterince anlamamz salayamaz. Friedmann birletirici modelinde ise Boyle-Mariotte yasas (T sabit ise, p1V1 = p2V2) tek bana deil de, Charles yasas (p sabit ise, V1/T1 = V2/T2) ve Gay-Lussac yasas (V sabit ise, p1/T1 = p2/T2) gibi klasik termodinamik yasalar ile birlikte aklanr. stelik bu termodinamik yasalar Galileo Galileinin (1564 1642) serbest d yasas (h = 1/2 gt2) ve Johannes Keplerin (1571 - 1630) yasalar gibi astronomi yasalar ile birlikte az sayda ayn aklayan-nermelerden tmdengelimsel karmlarla tretilerek aklanabilirler. Bu aklayan-nermeler Isaac Newtonun (1643 - 1727) devinim yasas ile genel ekim yasasndan oluur. Klasik termodinamik yasalarn aklanmas istatistiksel mekanie dayanan kinetik gaz teorisi erevesinde yaplr. Genel olarak A1, ..., An aklanan yasa-nermeleri olduunda, bu nermeler B gibi ortak bir aklayan-nerme tarafndan aklanabilirler. B nermesi genellikle srasyla B1 ... Bk gibi birden ok sayda bileeni olan bir tmelevetleme biimindedir. B1, ..., Bk bileenlerinden her biri bir yasa-nermesidir. Yukardaki rnekte B aklayan-nermesinin bileenleri, Newtonun devinim yasalar ile genel ekim yasas, bir de kinetik gaz teorisinin ilklerini dile getiren nermelerdir. A1, ..., An aklanan-nermelerin her biri, tpk tmdengelimsel-yasaFriedmann birletirici aklama modelinde yalnz dzenlilikler aklanr, yaln olgular aklanmaz.
72
Bilim Felsefesi
Friedmann birletirici aklama modelinin baarl olabilmesi iin, aklayannermenin bileen says, aklanan-nermelerin saysndan ok kk olmaldr.
c modelde olduu gibi, B aklayan-nermesinden bir tmdengelimsel karmla tretilir. Birletirici modelin fark, aklanan-nermelerin ayn zamanda tmne ortak olan ayn B aklayan-nermesinden tretilmeleridir. Baarl aklamalarda B aklayan-nermesinin bileen says olan k, aklanan A1, ..., An aklanan-nermelerin says olan nden ok kk olur. rnein mekanik ve astronominin ok byk saydaki yasa-nermeleri Newtonun devinim yasas ile genel ekim yasasndan tretilmitir. Bunlara istatistiksel mekaniin ilkelerini eklemekle, ideal gaz yasas gibi pek ok klasik termodinamik yasa da tretilir. A1, ..., An yasa-nermeleri gerek birbirinden gerekse B aklayannermesinden bamsz olarak pekitirilerek kabul edilmitir. Gene Boyle-Mariotte yasasn pekitirmeye yeten gerekeler kukusuz Newton yasalarn pekitirmeye yetmez. Ama Boyle-Mariotte yasas nnde sonunda Newton yasalarndan tretilebilmesinden dolay, Newton yasalar Boyle-Mariotte yasasndan bamsz olarak kabul edilebilir deildir. nk Newton yasalarn kabul etmek, bu yasalarn tmdengelimsel sonularnn kabul edilmesini gerektirir. Friedmann birletirici aklama modelinde, birbirinden bamsz kabul edilebilir nermeler olan A1, ..., An yasa-nermelerine B aklayan-nermesini ekleyerek aklanan yasalar kmesi indirgenir. Byle bir indirgemenin anlam udur. A1 ... An B tmel-evetleme nermesi B nermesine yani B1 ... Bk nermesine edeerdir, nk B1 ... Bk, A1, ..., An nermelerinin her birini gerektirir. Buna gre n saydaki A1, ..., An aklanan-nermeleri, aklama ilemi sonucunda says nden ok kk olan k sayda srasyla B1, ..., Bk aklayan-nermelerine indirgenir. (Bkz. Friedman, 1988, s. 188 - 198.)
Kitcherin Birletirici Aklama Modeli

Kitcherin birletirici aklama modeli, hem dzenlilikler ile yasalarn hem de olgularn aklanmasna ynelik olup, aklamalarn birletirici gc bu aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn azl ve bu az sayda karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysnn byk olmas ile tanmlanr.
Philip Stuart Kitcher in (1947 -) birletirici aklama modeli, daha nce de belirtildii gibi Friedmannkinden farkl olarak yalnz dzenlilikler ve yasalarn deil, yaln olgularn da aklamasn salar. Aklamalarn birletirici gc ise, ortak aklayan-nermelerin (baka bir deyile aksiyomlarn) saysnn azl deil, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn azl ve bu az sayda karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysnn byk olmas ile tanmlanr. karm tipi kavram, ilgili bilim insanlar topluluunun belli bir zamanda kabul ettikleri K nermeler kmesi ve bu kmenin elerinden oluan karmlara ilikindir. K kmesinin elerine K-nermesi, nclleri ve sonucu K-nermeler olan tmdengelimsel ve tmevarmsal karmlara K ye greli olarak kabul-edilebilir karm, ksaca K-karm diyoruz. Knn (yani K-nermeleri kmesinin) tutarl olduu ve Knin tmdengelimsel sonularnn gene K ye ait olduu varsaylr. Dolaysyla nclleri K ye ait olan her geerli tmdengelimsel karm bir K-karmdr. te yandan tmevarmsal K-karmlarnn nclleri, sonucu etkileyen tm K-nermelerini kapsamaldr. Yoksa iki farkl tmevarmsal K-karmnn sonular elikili olabilir. Dolaysyla (her K-karmnn sonucu, tanm gerei, K ya ait olduundan) K kmesinde eliik nermeler bulunacakt. Bu ise, K tutarl olduundan, olanakszdr. Dikkat edilirse, gerek yasac aklama modeli, gerekse Friedmann birletirici aklama modelindeki aklamalar oluturan karmlarn her biri bir K-karmdr. rnein a, nite 2de szn ettiimiz gaz kitlesi, t1 ile t2 ardk zaman anlar olduunda yle bir K-karm kurabiliriz:
73
(19) 1. a bir ideal gazdr. 2. ann t1deki basnc = 1 atm. 3. ann t1deki hacmi = 1 lt. 4. ann t1deki hacmi = 0.5 lt. 5. ann [t1, t2] zaman aralndaki scakl sabittir. 6. (ann t1deki basnc ann t1deki hacmi) = (ann t2deki basnc ann t2deki hacmi) 7. ann t2deki basnc = (1 atm 1 lt) / 0.5 lt = 2 atm. 8. ann basnc, [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor. Sz geen 1 - 8 nermeleri bir geerli tmdengelimsel karm oluturur. Bu karmn nclleri olan 1 - 6 nermelerinin ilgili K kmesine ait olduu varsaylr. 7 nermesi 1, 3, 4 ve 6dan hesaplama yoluyla tretilir. 1 - 6 nermeleri K ya ait olduundan 7 de K ya ait olur. 8 nermesi ise 1 - 7den tretilip sz konusu (19) karmnn sonucunu oluturur. imdi (19) karmnda geen ve belirlenmi zellikle gsteren 1 atm, 1 lt, 2 atm ve 0.5 lt terimlerinin yerine srasyla p1, V1, p2 ve V2 simgelerini koyalm. Bylece (19) karmndan aadaki (20) ifadeleri dizisi elde edilir: (20) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. a bir ideal gazdr. ann t1deki basnc = p1 ann t1deki hacmi = V1 ann t1deki hacmi = V2 ann [t1, t2] zaman aralndaki scakl sabittir. p1V1 = ann t2deki basnc V2 ann t2deki basnc = p1V1 / V2 = p2 7. p1V1 / p2 V2 8. ann basnc, [t1, t2] zaman aralnda p1den p2ye geiyor.
Sz konusu (20)nin her bir satrndaki ifadeye ematik nerme, (20)deki alt alta yazl ematik nermeler dizisine de ematik karm denir. Bu ematik nermelerde ve bunlardan oluan ematik karmda geen p1, p2, V1, V2 yerine srasyla belli basn ve hacim deerlerini gsteren ifadeler (sz gelii 3 atm, 6 atm, 4 lt, 2 lt) konulursa, sz geen ematik nermeler birer nermeye, ematik karm da bir karma dnr. Genel olarak bir bilimsel nermede geen belirlenmi (niteliksel veya niceliksel) zellikler gsteren terimler yerine simgeler koymak yoluyla nerme bir ematik nermeye evrilir. Bilimsel nermeler dizisinden oluan bir karm da ayn biimde bir karm emasna dnr. Tersine ematik nerme ile ematik karmda geen simgeler yerine bu simgelere uyan belirlenmi zellikler gsteren terimler koyarak nermeler ile karmlar elde edilir. karm tipi kavram, karm emas kavram yardmyla yle tanmlanr. Bir karm tipi, (i) bir karm emas, (ii) karm emasndaki simgelerin yerine konulabilen kimi terimlerin kmeleri ve (iii) karmn mantksal yapsn belirleyen kurallar kmesinden (yani hangi terimlerin mantksal terim, hangi nermelerin ncl hangisinin sonu olduunu belirten ve her nermeyi nceki nermelerden tretmeye yarayan kurallardan) oluan bir sralanm l demektir. Tm eleri birer K-karm olan bir kmeye K-dizgeleimi diyoruz. Her K-dizgeleimi K kmesini belli bir biimde dizgeletirir. Dikkat edilirse K kmesinin her aksiyomlatrlmas zel bir K-dizgeleimidir. Nitekim bir K-dizgeleimi oluturan tm karmlarn nclleri ortak ise, bu ncller aksiyom ilevinde, karmlarn
74
Bilim Felsefesi
sonular ise bu aksiyomlara dayanarak ispat edilebilen teorem ilevinde olur. Friedmann birletirici aklamalar, aslnda K kmesinin aksiyomlatrlmasna dayanr. Nitekim Friedmana gre birletirme, aklanan-nermelerin az sayda ortak nclden (yani aksiyomdan) tretme demektir. Dolaysyla Friedman anlamnda aklama oluturan tm karmlar ayn bir K-dizgeleiminin eleridir. Kitchere gre de aklama oluturan tm karmlar ayn bir K-dizgeleiminin eleridir. Ama bu dizgeleim genellikle K kmesini aksiyomlatrmaz. Farkl karmlarn nclleri farkl olabilir, tm ncllerin says da byk olabilir. Buna karlk btn bu karmlarn ait olduu karm tiplerinin says en az olmaldr. Bir de bu az sayda karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn says en byk olmaldr. Byle olunca sz konusu K-dizgeleiminin birletirici gc en byk olur. Aklama oluturan tm karmlar, birletirici gc en byk olan bu K-dizgeleiminin eleri olarak belirlenir. Bu sekin K-dizgeleimine, K kmesine ilikin aklayc daarck (explanatory store) denir. Buna gre bir K-karmnn bir bilimsel aklama oluturmas, bu karmn aklayc daarcn esi olmas biiminde tanmlanr. rnein (19) karm byle bir aklayc daarcn esi olabilir. Kitcherin birletirici modeli, tmdengelimsel-yasac modeline kar-rnek oluturan gnder ve glgesi sorununa bir zm getirir. Yukarda grld gibi tmdengelimsel-yasac modelde, (i) glgenin uzunluunun gnderin yksekliine dayanarak hesaplanmas ile (ii) gnderin yksekliinin glgenin uzunluuna dayanarak hesaplanmas ayn derecede kabul edilebilir olan aklamalar oluturur. Oysa sezgisel olarak (i) ile (ii) hesaplamalar, birer ndeyi olmasna karn yalnz (i) bir aklama oluturur. Kitcherin birletirici modelinde ise sz geen iki hesaplama iki farkl karm olarak ele alnp, (i) karmnn ait olduu dizgeleiminin birletirici gcnn, (ii) karmnn ait olduu dizgeleiminin birletirici gcnden daha byk olduu hakl olarak (Kitcher tarafndan) gsterilmitir. (Bkz. Kitcher, 1988, s. 167 - 187.)
PRAGMATK AIKLAMA MODEL

Niye A? biimindeki aklamaya yol aan soruyu yantlamay amalayan pragmatik aklama modelinde, bu sorunun yant kullanm balamnca belirlenen olanakl-yantlar arasnda yer alr.
Bas van Fraassen (1941 -) tarafndan ortaya konulmu pragmatik aklama denilen bilimsel aklama modelinde, aklama, bir nerme, bir karm ya da bir dizi nerme ile zde olmayp, Niye A? biiminde aklamaya yol aan bir niye-sorusunun bir yantdr. Bu nedenle bir aklama kuram, bir niye-sorusu kuram olmaldr. (Bkz. van Fraassen, 1988, s. 137 - 138.) Niye-sorusunun kabul-edilebilir yant veya yantlar, bu sorunun kullanm balamnca belirlenen olanakl-yantlar arasnda yer almaldr. Dolaysyla byle bir soruyu yantlama anlamna gelen aklama pragmatik bir ilem saylmaldr. Nitekim ilemin pragmatik olmas kullanm balamnca belirlenmesi demektir. Modelin pragmatik olarak nitelenmesi, yantn kullanm balamnca belirlenmesinden kaynaklanr. Niye A? sorusuna ilikin A aklanan-olgusu, her biri ayr olarak sorunun ilgi konusu olabilen farkl yaptalar ierir. Bu yaptalar nesne dizgeleri, belirli zaman ve yerler ile belirlenmi zelliklerdir. Zaman ile uzay belirlenebilir, bunlarn altndaki belirlenmiin de belli zaman anlar (ya da zaman aralklar) ve uzay yerleri olduunu kabul ediyoruz. Buna gre her ilgi konusunun ya bir nesne dizgesi ya da bir nesne dizgesine ilikin belli bir belirlenebilirin altndaki bir belirlenmi olduunu syleyebiliriz. rnein (2) niye-sorusuna ilikin (6) aklanan-nermesinin dile getirdii yaln olgu, a gaz kitlesi, u yeri, [t1, t2] zaman aral, ann t1 anndaki 1 atmosferlik basncnda olma zellii ile ann t2 anndaki 2 atmosferlik basncnda olma zelliini ierir. Bu yaptalarndan her biri ayn (2) niye-sorusunun
75
farkl bir ilgi konusu olarak seilebilen bir nesne dizgesi ya da bir belirlenmitir. Hangi nesne dizgesinin (genel olarak bir niye-sorusu birden fazla nesne dizgesi ierebilir) ya da hangi belirlenmiin ilgi konusu olarak seilecei sorunun balamyla tek bir biimde belirlenir. Farkl ilgi konular, ayn soruya birbirinden farkl yantlarn verilmesine yol aabilir. rnein yukardaki Tmdengelimsel-Yasac Aklama alt-blmnde (2) niye-sorusunu yantlarken rtk olarak ilgi konusunu, ann t2 anndaki 2 atmosferlik basncnda olma zelliini semitik. Bu seimi (2) sorusunun yerine (2.1) a gaz kitlesinin basnc, t1 annda 1 atmosfer iken t2 annda niye 2 atmos fere geiyor? sorusu ile daha iyi dile getirebiliriz. Dikkat edilirse (2.1) sorusunda niye szc ilgi konusunu dile getiren 2 atmosfer teriminin nndedir. te yandan (2.2) t2 annda basnc 2 atmosfer olan a gaz kitlesinin basnc t1 annda niye 1 atmosferdir? sorusu, ilgi konusunun ann t1 annda 1 atmosfer olma zellii olduunu gsterir. (2.3) a gaz kitlesinin basncnn 1 atmosferden 2 atmosfere geii niye [t1, t2] za man aralnda meydana geliyor? sorusu ise ilgi konusunun [t1, t2] zaman aral olduunu gsterir. En sonda (2.4) [t1, t2] zaman aralnda basnc 1 atmosferden 2 atmosfere geen gaz kit lesi niye a nesne dizgesidir? sorusu, ilgi konusunun a olduunu gsterir. Pragmatik aklama modelinde, Niye A? sorusunun ilgi konusunu belirtmek amacyla sorunun balam alternatif aklanan-nermeler kmesi denilen bir nermeler kmesini ierir. A olarak gsterdiimiz bu kmenin eleri arasnda Niye A? sorusundaki A aklanan-nermesi bulunur, yani A A. A kmesinin br eleri A ile badamayan alternatif aklanan-nermelerdir. A nermesi doru olduuna gre, A nn A dndaki A*, A**, ... olarak gsterdiimiz tm eleri yanl nermelerdir. Ancak bu alternatif aklanan-nermeler A aklanan-nermesi iin seilen belli bir ilgi konusuyla bantl olup bu ilgi konusunu belirtmeye yararlar. Bu banty aydnlatmak iin gene (2) niye-sorusuna dnelim. Yukarda bu soruya ilikin farkl ilgi konularn (2.1) - (2.4) sorularyla gstermitik. Bu drt sorunun her biri aadaki farkl bir alternatif aklanan-nermeler kmesini belirler. Bu drt kmeyi srasyla A 1, A 2, A 3 ve A 4 ile gsterelim. (2) niye-sorusunun aklanan-nermesi olan (6) nermesi bu drt kmenin her birinin esi olmaldr. nce (2.1) sorusunun belirledii A 1 alternatif aklanan-nermeler kmesini ele alalm. Bu kmenin eleri (6) nermesi dnda (6.1*) a gaz kitlesinin basnc u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosfer den 2.1 atmosfere geiyor, (6.2*) a gaz kitlesinin basnc u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosfer den 1.8 atmosfere geiyor gibi nermelerdir. Btn bu nermeler, (6) nermesinin dile getirdii aklananolguda, a gaz kitlesinin t2 annda 2 atmosfer basncnda olma zelliini, 2.1 atmos-
76
Bilim Felsefesi
fer, 1.8 atmosfer, ... gibi farkl belirlenmilerle deitirilmesi yoluyla oluan alternatif aklanan-olgular dile getiren nermelerdir. Dikkat edilirse ann t2 anndaki basnc bir belirlenebiliri gsterir. ann t2 annda 2 atmosfer basncnda olma zellii, 2.1 atmosfer basncnda olma zellii, 1.8 atmosfer basncnda olma zellii, ... bu belirlenebilirin altndaki belirlenmilerdir. Bunlarn her birinin karl olan belli bir alternatif aklanan-olgu ve bu olguyu dile getiren bir alternatif aklanan-nerme vardr. Bu nermeler A 1 kmesinin eleridir. A 2, A 3 ve A 4 alternatif alternatif aklanan-nermeler kmeleri de benzer bir biimde oluturulur. ann t1 anndaki basncnn gsterdii belirlenebilirin altndaki deiik belirlenmiler A 2 kmesine, zaman aralnn gsterdii belirlenebilirin altndaki deiik belirlenmiler A 3 kmesine ve gaz kitlesinin gsterdii belirlenebilirin altndaki deiik belirlenmiler A 4 kmesine yol aar. Yukarda (2) niye-sorusunun ilgi konusu olarak A 1 alternatif aklanan-nermeler kmesinin rtk olarak seildiini syleyebiliriz. Pragmatik aklama modelinde genel olarak herhangi bir niye-sorusunun balam bir ve yalnz bir alternatif aklanan-nermeler kmesini ierir. Ancak ayn niye-sorusunun birden ok sayda farkl balam olabilir. Her farkl balamn ise farkl bir alternatif aklanannermeler kmesi olabilir. Yukarda grdmz gibi (2) niye-sorusunun (drt farkl balamda) bu trl drt farkl kmesi vardr. Niye A? sorusunu belli bir balamda soralm ve bu balamdaki alternatif aklanan-nermeler kmesi A , {A, A*, A**, ...} biiminde olsun. Niye A? sorusu yerine (21) Niye Adr da A* deildir ve A** deildir ve ... ? biiminde bir soru sorulabilir. rnein (22) Niye ann basnc uda ve [t1, t2]de 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor da, ann basnc uda ve [t1, t2]de 1 atmosferden 2.1 atmosfere gemiyor ve ann basnc uda ve [t1, t2]de 1 atmosferden 1.8 atmosfere gemiyor ve ...? sorusu (21) biimindedir. te yandan {A, A*, A**, ...} biimindeki A alternatif aklanan-nermeler kmesi Niye A? sorusunun balamnn bir bileeni sayldndan, bu sorunun yol at aklamann yaplmas iin ayrca (21) sorusunun sorulmasna gereksinme yoktur. Genel olarak Niye A? biimindeki bir sorunun belli bir kii tarafndan belli bir yer ve belli bir zamanda sorulduunda belli bir balam ortaya kar. Balam farkl bileenden oluur. Birinci bileen, soruyu soran kiinin sorma yer ve zamanndaki arkaplan bilgilerini ifade eden kabul-edilen nermeler kmesidir. Daha nce yaptmz gibi bu kmeyi K ile gsteriyoruz. kinci bileen, A ile gsterdiimiz alternatif aklanan-nermeler kmesidir. nc bileen ise, olanakl aklayan-nermeleri belirleyen ve ile gsterdiimiz bantdr. Dolaysyla balam (K, A, ) ls ile gsterebiliriz. Buna gre (23) B gibi bir nerme, A aklayan-nermesi iin A kmesine gre bir olanakl-aklayan nermesidir ancak ve ancak B nermesi ile (A, A) sral-ikilisi arasnda bants varsa. Dikkat edilirse B nermesinin Aya gre bir olanakl aklayan-nermesi olmas, byle bir aklamann Ann belirledii ilgi konusu bakmndan yaplmas demektir.
77
Niye A? sorusunun (K, A, ) balamndaki ndayana yledir: (24) (i) A aklanan-nermesi dorudur. (ii) A kmesinin A nermesinden farkl her esi yanl bir nermedir. (iii) A aklanan-nermesinin olanakl aklayan-nermelerinden en az biri dorudur.
Eer ndayanan (i) ile (ii) koullar, (K, A, ) balamnn birinci bileeni olan K nermeler kmesinin tmdengelimsel sonular ise, Niye A? sorusuna (K, A, ) balamnda sorulabilen niye-sorusu denir. Eer Niye A? biimindeki bir soru, (K, A, ) balamnda sorulabilir soru deilse, bu soru yantsz braklp ret edilir. Buna karlk soru sorulabilir bir soru ise, K kmesine dayanarak B gibi kabul-edilebilir bir aklayan-nermeyi bulma amacyla bilimsel aratrma yaplr. Byle bir aratrma sonucunda ortaya konulan B nermesine dayanarak Niye A? sorusunun (K, A, ) balamnda yant nk B biiminde olur. Dikkat edilirse Niye A? sorusunun (K, A, ) balamnda geen bantsn yle bir biimde seebiliriz ki, A aklayan-olgusunun tmdengelimsel-yasac modeldeki her aklamas pragmatik aklama modelinde bir aklamaya indirgensin. Bu amala bants (dolaysyla olanakl aklayannermeleri) yle tanmlanmaldr: (25) B herhangi bir nerme olduunda, B nermesi ile (A,A) ikilisi ara snda bants bulunur ancak ve ancak A ile B nermeleri tmden gelimsel-yasac modelin (i), (ii), (iii) ve (iv) koullarn yerine getirir ise. (26) B nermesi Niye A? sorusunun (K, A, ) balamnda kabul-edilebilir bir nermedir, ancak ve ancak B ile (A, A) arasnda bants vardr ve B nermesi tmdengelimsel-yasac modelin (v) koulunu yerine geti rir, yani B nermesi doru olur ise. rnein (2) niye-sorusunun yol at ve tmdengelimsel-yasac modelde ortaya konulan aklama, (K, A, ) balamndaki A kmesi olarak yukarda sz edilen A1 kmesini seerek (25) ve (26) tanmlar gerei pragmatik aklama modelindeki bir aklamaya dnr. Tmdengelimsel-yasac aklama modeline kar-rnek olarak ortaya konulan Gnder ve Glgesi rnei, pragmatik aklama modelinde yle ele alnr. (i) Olaan balamda bants yle saptanr ki glgenin uzunluuna ilikin bir nerme, hibir olanakl aklayan-nermesinin (dolaysyla hibir aklayan-nermesinin) bileeni olmasn. Bylece gnderin yksekliinin, glgesinin uzunluuna dayanarak aklanmas nlenmi olur. (ii) te yandan yle bir olaand balam vardr ki durum tersine dnr. Nitekim van Fraassen (1988, s. 136 - 137) yle bir rnek ortaya koymutur. Bir kii, Gnein nlar yeryzne belli bir ada yansdnda belli bir uzunlukta bir glgeyi elde etmek istiyor. Bu amala yle bir kule ina ettiriyor ki bu kulenin glgesinin uzunluu (Gnein nlar yeryzne o ada yansd zamanda) istenilen uzunlukta oluyor. Byle bir balama uygun bantsnn belirledii olanakl aklayan-nermeler kmesinin B gibi yle bir esi bulunur ki, B nermesinin bir bileeni glgenin uzunluuna ilikin olur. Bu nerme doru olursa, kulenin yksekliinin glgenin uzunluu ile aklanmasn salar. (Bkz. van Fraassen, 1988, s. 136 - 155.)
78
Bilim Felsefesi
NEDENSEL-DZENEKSEL AIKLAMA MODEL

Nedensel-dzeneksel aklama modelinde, bilimsel aklama karma deil, aklanan-olgunun gereklemesine yol aan nedensel sreler ve nedensel etkilemelere dayanr.
Wesley C. Salmon (1925 - 2001) tarafndan ortaya konulan nedensel-dzeneksel model denilen bilimsel aklama modelinde aklama ilemi, karm yapmaya dayanmaz. Onun yerine aklanan-olgunun gereklemesine yol aan nedensel sreler ve nedensel etkilemeler ortaya konulur. (Bkz. Salmon, 1984, s. 261 - 262 ve s. 267 - 276.) rnein daha nce szn ettiimiz a gaz kitlesinin 20 C yani 293 K sabit scaklkta (1 atmosfer, 1 litre, 293 K) nesne-durumundan (2 atmosfer, 0.5 litre, 293 K) nesne-durumuna [t1, t2] zaman aralnda srekli olarak gemesi bir nedensel sretir. Bu nedensel sreci meydana getiren nedensel etkileme ise ann hacminin [t1, t2] zaman aralnda 1 litreden 0.5 litreye indirilmesidir. Bu etkileme bir deneycinin mdahalesi biiminde olup aklanan-olgu ilgili deneyin sonucudur. Deneye konu olan a nesne dizgesi deneysel dzenektir. Deneycinin mdahalesi, bu nesne dizgesinde bir nedensel srecin meydana gelmesine yol aan deneysel etkileme ilevini grr. Sz geen dzenek (yani a gaz kitlesi) gzlemlenebilir bir nesnedir. Ancak sz konusu aklanan-olgu bir de gzlemlenemez bir nedensel dzenekle aklanabilir. Bu dzenek a gaz kitlesini oluturan ve rastgele devinimde bulunup birbiriyle arpan byk sayda gaz molekl topluluudur. Gaz molekllerinin devinimleri nedensel sreler, arpmalar ise nedensel etkilemelerdir. Kukusuz aklanan-olguyu deneysel olarak gerekletirmek genellikle olanakszdr. Bu durumda aklanan-olguyu aklayan nedensel dzenek, sre ve etkilemeler ancak betimleme yoluyla ortaya konulabilir. Tmdengelimsel-yasac aklama modelinin bir kar-rnei olan gnder ve glgesi rnei, nedensel-dzeneksel aklama modeli iin bir glk oluturmaz. Nitekim bu modelde, Gne nlarnn yeryzne geli as 30 iken, 10 metre yksekliindeki gnderin glgesinin 17.33 metre olmas yle aklanr. Nedensel dzenek, gnder ile Gnein oluturduu nesne dizgesidir. Gnderin durduu zemin ve bu zemindeki glge sz konusu dzenee ait saylr. Glgenin meydana gelmesine yol aan nedensel sre, Gneten gndere, gnderin kenarndan da zemine yaylan gne nlarndan oluur. Gnderin gvdesine ulaan gne nlar durdurulup zemine ulamyor, zemine ulaan nlar ise ulatklar blgeyi aydnlatyor. Aydnlanmayan blge glge oluyor. Yani glgenin olumas anlk bir olay deil bir sretir. Bu sre, glgeyi oluturmas bakmndan bir nedensel sretir. (Bkz. Salmon, 1984, s. 95.) te yandan gnderin 10 metre yksekliinde olmas olgusunu glgenin 17.33 metre uzunluunda olmas olgusuyla aklamak olanakszdr. nk sz geen sre, Gneten gndere ve glgeye bir sretir. Buna karlk glgeden gndere uzanan bir nedensel sre yoktur. Dikkat edilirse gnderin glgesinin zaman iinde deiimi bir sre saylabilir. Ancak byle bir sre nedensel bir sre deildir. Salmon bu gibi nedensel olmayan srelere szde-sre (pseudo-process) diyor. (Bkz. Salmon, 1984, s. 142 - 147 ve s. 153.)
79
zet
A M A
Bilimsel aklamaya yol aan niye sorularn ifade etmek. A bilim konusu bir yaln olgu veya bir dzenlilik olduunda, Niye A? biimindeki soruya bilimsel aklamaya yol aan niye sorusu denir. Niye A? sorusunun yant A, nk B biimindedir. A nermesine aklanan-nerme, B nermesine aklayan-nerme denir. Yasac aklama modelinin ne olduunu ifade etmek ve tartmak. Yasac aklamada, A aklanan-nermesi ile B aklayan-nermesi u koullar yerine getirmelidir: (i) A doru olmal, yani A bir olgu olmaldr. (ii) A, B nermesinden tmdengelimsel ya da tmevarmsal karmla tretilebilmelidir. (iii) B bir tmel-evetleme nermesi olup en az bir bileeni bir (gerekirci ya da olaslksal) yasa-grnml nerme olmaldr. (iv) B, doru olmas da yanl olmas da olanakl olan ve bilimsel yntemle snanabilen bir nerme olmaldr. (v) B doru olmaldr. Eer B nermesinin bileeni olan yasa-grnml nermelerin her biri gerekirci bir yasay ifade ederse byle bir yasac aklamaya tmdengelimsel-yasac aklama, bu nermelerden en az birisi bir olaslksal yasay ifade ederse, byle bir yasac aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama denir. Yasac aklamada A, B nermesinden tmdengelimsel karmla deil de tmevarmsal karmla tretilebilirse ve B nermesinin en az bir bileeni bir olaslksal yasay ifade ederse, yasac aklamaya olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir.
A M A
A M A
Birletirici aklama modellerini ifade etmek ve tartmak. Birletirici aklama modelinde A1, , An gibi birden ok sayda olgu bir arada aklanr. Friedmann birletirici aklama modelinde, A1, , An aklanan-nermeleri yaln olgular deil dzenlilikleri, zellikle yasalar ifade ederler. A1, , An nermeleri bir arada bir teorinin aksiyomlar veya postulatlar olan n saysndan ok daha kk k sayda B1, , Bk nermelerinden tmdengelimsel karmla tretilebilir. Kitcherin birletirici aklama modelinde ise, yalnz dzenlilikler ve yasalarn deil, yaln olgularn da aklanmas salanr. Aklamalarn birletirici gc ise, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn azl ve bu az sayda karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysnn byk olmas ile tanmlanr. Pragmatik aklama modelini ifade etmek ve tartmak. Van Fraassenin pragmatik aklama modelinde her bilimsel aklama u elerden oluur: (i) Niye A? biimindeki niye-sorusu. (ii) Niye A? sorusunun (K, A, ) biimindeki balam. Burada K, niye-sorusunu soran kiinin bilgilerini ifade eden kabul-edilen nermeler kmesidir. A, niyesorusunun ilgi-konusunu belirleyen alternatif aklanan-nermeler kmesidir. , olanakl aklayan-nermeleri belirleyen bantdr. B nermesinin Aya gre bir olanakl-aklayan nerme olmas, B nermesi ile (A, A) sral-ikilisi arasnda bantsnn bulunmas demektir. Nedensel-dzeneksel aklama modelini ifade etmek ve tartmak. Salmonun nedensel-dzeneksel aklama modelinde her bilimsel aklama, aklanan-olgunun gereklemesine yol aan nedensel sreler ve nedensel etkilemelerin ortaya konulmas demektir.
A M A
A M A
80
Bilim Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir dzenlilik aklamasna yol aan bir niye-sorusudur? a. Niye a gaz kitlesinin basnc, [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor? b. Niye her ideal gaz kitlesinin sabit scaklktaki basnc hacmi ile ters orantldr? c. Niye a gaz kitlesinin hacmi, [t1, t2] zaman aralnda 1 litreden 0.5 litreye dyor? d. Niye a gaz kitlesinin scakl, [t1, t2] zaman aralnda 288 Kden 303 Ke kyor? e. Niye a gaz kitlesinin basnc, [t1, t2] zaman aralnda 2 atmosferden 1 atmosfere dyor? 2. Aadakilerden hangisi A, nk B aklama-nermesinin tmdengelimsel-yasac bilimsel aklama modelindeki doru olma koullarndan biri deildir? a. A aklanan nermesi dorudur. b. A aklanan-nermesi, B aklayan-nermesinden bir tmdengelimsel karmla tretilir. c. B aklayan-nermesi mantksal-doru bir nermedir. d. B aklayan-nermesi B1 ... Bn C1 ... Ck biiminde bir tmel-evetleme nermesidir. e. B1, ..., Bn bileenlerinin her biri balang nermesi denilen bir yaln nerme, C1, ..., Ck bileenleri ise yasa-nermeleridir. 3. Aadakilerden hangisi bilimsel ndeyi kavramn tanmlamaktadr? a. K bilim insannn t zamannda doru veya yanl olduunu bilmedii A nermesininin doru olduu ndeyisinde bulunmas, Knin A nermesini t zamannda kabul ettii B nermesinden tretmesi demektir. b. Bir K bilim insannn t zamannda doru veya yanl olduunu bildii A nermesininin doru olduu ndeyisinde bulunmas, Knin A nermesini t zamannda kabul ettii B nermesinden tretmesi demektir. c. K bilim insannn t zamannda doru olduunu bildii A nermesininin doru olduu ndeyisinde bulunmas, Knin A nermesini t zamannda kabul ettii B nermesinden tretmesi demektir. d. Bir K bilim insannn t zamannda yanl olduunu bildii A nermesininin doru olduu ndeyisinde bulunmas, Knin A nermesini t zamannda kabul ettii B nermesinden tretmesi demektir. e. Bir K bilim insannn t zamannda doru veya yanl olduunu bilmedii A nermesininin doru olduu ndeyisinde bulunmas, Knin A nermesini t zamannda yanl olduunu bildii B nermesinden tretmesi demektir. 4. Aadakilerden hangisi olaslksal tmdengelimselyasac aklama modelinin bir tanmdr? a. Bir tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayann bileenlerinin her biri bir olaslksal yasa ise, byle bir aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama denir. b. Bir tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayann bileenleri arasnda en az bir gerekirci yasa bulunursa, byle bir aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama denir. c. Bir tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayann bileenleri arasnda en az bir olaslksal yasa ve en az bir gerekirci yasa bulunursa, byle bir aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama denir. d. Bir tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayann bileenleri arasnda en az bir olaslksal yasa bulunursa, byle bir aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama denir. e. Bir tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayann bileenlerinin ou olaslksal yasa, geriye kalanlar da gerekirci yasa ise, byle bir aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama denir. 5. Aadakilerden hangisi birletirici aklama modellerinin ortak bir zelliidir? a. Birletirici aklama modellerinde bir aklananolgu tek bana deil de, ok sayda baka aklanan-olgularla birlikte aklanr. b. Birletirici aklama modelleri yalnz dzenliliklerin, zellikle yasalarn aklanmasna yneliktir. c. Birletirici aklama modelleri yalnz yaln olgularn aklanmasna yneliktir. d. Birletirici aklama modellerinde aklamann birletirici gc, aklayan-olgularn saysnn (aklanan-olgularn saysna greli olarak) az olmasna dayanr. e. Birletirici aklama modellerinde aklamann birletirici gc, ok sayda aklanan-olguyu birlikte aklamak amacyla kullanlan (tmdengelimsel ve/veya tmevarmsal) karmlarn tiplerinin az olmasna dayanr.
81
6. Aadakilerden hangisi olaslksal tmevarmsalyasac aklama modelinin bir tanmdr? a. Bir yasac-aklamada, aklanan nerme aklayan-nermenin bileenlerinden tmevarmsal bir karmla tretilebilirse ve aklayan-nermenin bileenlerinin her biri olaslksal yasa-grnml nerme ise, bu aklamalara olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir. b. Bir yasac-aklamada, aklanan nerme aklayan-nermenin bileenlerinden tmevarmsal bir karmla tretilebilirse ve aklayan-nermenin bileenlerinin bazlar olaslksal yasa-grnml nerme bazlar da gerekirci yasa-grnml nerme ise, bu aklamalara olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir. c. Bir yasac-aklamada, aklanan nerme aklayan-nermenin bileenlerinden tmevarmsal bir karmla tretilebilirse ve aklayan-nermenin bileenleri arasnda en az bir gerekirci yasa-grnml nerme bulunursa, bu aklamalara olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir. d. Bir yasac-aklamada, aklanan nerme aklayan-nermenin bileenlerinden tmevarmsal bir karmla tretilebilirse ve aklayan-nermenin bileenlerinin byk ounluu olaslksal yasagrnml nerme ise, bu aklamalara olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir. e. Bir yasac-aklamada, aklanan nerme aklayan-nermenin bileenlerinden tmevarmsal bir karmla tretilebilirse ve aklayan-nermenin bileenleri arasnda en az bir olaslksal yasa-grnml nerme bulunursa, bu aklamalara olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir. 7. Aadakilerden hangisi Friedmann birletirici aklama modeli iin dorudur? a. Baarl aklamalarda B aklayan-nermesinin bileen says olan k, aklanan A1, ..., An aklanan-nermelerin says olan nden ok byk olur. b. Baarl aklamalarda B aklayan-nermesinin bileen says olan k, aklanan A1, ..., An aklanan-nermelerin says olan ne ok yakn bir saydr. c. Baarl aklamalarda B aklayan-nermesinin bileen says olan k , aklanan A1, ..., An aklanan-nermelerin says olan nden ok kk olur. d. Baarl aklamalarda B aklayan-nermesinin bileen says olan k , aklanan A1, ..., An aklanan-nermelerin says olan nin yars kadardr. e. Baarl aklamalarda B aklayan-nermesinin bileen says olan k , aklanan A1, ..., An aklanan-nermelerin says olan nin iki katdr.
8. Aadakilerden hangisi Kitcherin birletirici aklama modeli dikkate alndnda dorudur? a. Aklamalarn birletirici gc, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn ok olmas ve bu ok sayda karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysnn byk olmas ile tanmlanr. b. Aklamalarn birletirici gc, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn azl ve bu az sayda karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysnn byk olmas ile tanmlanr. c. Aklamalarn birletirici gc, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysna eit olmas ile tanmlanr. d. Aklamalarn birletirici gc, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn, bu karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysnn kat olmasyla tanmlanr. e. Aklamalarn birletirici gc, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn, bu karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysnn te biri olmasyla tanmlanr. 9. Aadakilerden hangisi van Fraassen tarafndan ortaya konulmu pragmatik aklama modeli iin sylenemez? a. Niye-sorusunun kabul-edilebilir yant veya yantlar, bu sorunun kullanm balamnca belirlenen olanakl-yantlar arasnda yer almaldr. b. Niye A? sorusuna ilikin A aklanan-olgusu, her biri ayr olarak sorunun ilgi konusu olabilen farkl yaptalar ierir. c. Niye A? sorusunun ilgi konusunu belirtmek amacyla sorunun balam alternatif aklanannermeler kmesi denilen bir nermeler kmesini ierir. d. Niye A? sorusu yerine Niye Adr da A* deildir ve A** deildir ve ... ? biiminde bir soru sorulabilir. e. Niye A? sorusunun (K, A, ) balamndaki ndayanaklarndan birisi, A aklanan-nermesinin olanakl aklayan-nermelerinin hepsinin doru olmasdr.
82
Bilim Felsefesi
Okuma Paras
10. Aadakilerden hangisi nedensel-dzeneksel aklama modeli iin geerlidir? a. Bilimsel aklama ilemi tmdengelimsel karm yapmaya dayanr. b. Bilimsel aklama ilemi tmevarmsal karm yapmaya dayanr. c. Tmdengelimsel-yasac aklama modelinin bir kar-rnei olan gnder ve glgesi rnei, nedensel-dzeneksel aklama modeli iin de bir glk oluturur. d. Bilimsel aklama ilemi karm yapmaya dayanmaz. Onun yerine aklanan-olgunun gereklemesine yol aan nedensel sreler ve nedensel etkilemeler ortaya konulur. e. Gnder ve glgesi rneinde, glgeden gndere uzanan bir nedensel sre vardr. (...) Gerekten, bilimsel aklama srecini tam aydnla karmak iin, hipotez, doa yasas, teori, nedensellik ve olaslk ilkeleri gibi kavramlar ele almaya ihtiya vardr. Ancak, bu konulara gemeden nce, bilimsel aklama kavramn kaln izgilerle belirlemek yerinde olur, herhalde. Baz bilgin veya dnrler (rnein, Gustav Kirchhoff, Ernst Mach, Karl Pearson, vb.) bilimde olgu veya olgular arasndaki ilikileri saptama, snflama ve betimleme dnda bir aklamadan sz edilemeyeceini ileri srmlerdir. Bunlara gre, aklama denilen ey aslnda iyi ve tam yaplm bir betimlemeden baka bir ey deildir. Bilim metafizik nitelikte olan niin veya neden sorusuna deil, ne veya nasl sorusuna yant arar, byle dnenlere gre. Bu grn savunucusu gnmzde yok denecek kadar azdr. zellikle olgular toplama ve snflama aamasn oktan geride brakm teorik bilim dallarnda aklamann tuttuu nemli yer gz nne alndnda, bilimin ne ve nasl sorularna olduu kadar, hatta belki de daha fazla niin veya neden sorusuna yant arad kolayca anlalr. Aklama bir olgunun olu biimini deil, olu nedenini gsterme srecidir. Bir ay tutulmasn veya bir gel-git olayn batan sona dikkatle izleyebilir, gzlemlerimizi btn ayrntlar ve olu sras iinde kaydedebiliriz. Bu bize ay tutulmas veya gel-git fenomenlerinin nasl olduunu anlatr, fakat neden meydana geldiini gstermez. Bir olguyu betimlemek iin o olgunun dna kmaya gerek yoktur; olguyu olu sreci iinde alglama ve kaydetmek yeter. Oysa bir olguyu aklamak iin o olgunun dnda baka olgulara bavurmak gerei vardr. Bu ise, iki olgu tr arasnda iliki kuran bir veya daha fazla genellemenin elimizde olmasna baldr. Kaynak: Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi, 13. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi, s. 95 - 96.
83

1. b Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Aklamaya Yol Aan Niye-Sorular blmn yeniden okuyun. Sadece b kkndaki yant bir dzenlilik aklamasna yol aan bir niye-sorusu olup, dier klardaki yantlar yaln olgu aklamasna yol aan niye-sorulardr. Yantnz doru deilse, nitenin Yasac Aklama Modeli blmn yeniden okuyun. B aklayan-nermesinin olumsal bir nerme olmas gerektiini, dolaysyla mantksal-doru bir nerme olamayacan anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Yasac Aklama Modeli blmn yeniden okuyun. A nermesinin bir ndeyi-nermesi olabilmesi iin, K bilim insannn ndeyide bulunduu t zamannda bu nermenin doru veya yanl olduunu bilmiyor olmas gerekir. Yantnz doru deilse, nitenin Yasac Aklama Modeli blmn yeniden okuyun. Bir tmdengelimsel-yasac aklamann olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama olabilmesi iin, aklayann bileenleri arasnda en az bir olaslksal yasann bulunmasnn yeterli olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Birletirici Aklama Modelleri blmn yeniden okuyun. Yalnz a kkndaki yant birletirici aklama modellerinin ortak zelliidir. Dier klardaki yantlarn her biri ya Friedmann ya da Kitcherin birletirici aklama modeline zg bir zelliktir. Yantnz doru deilse, nitenin Yasac Aklama Modeli blmn yeniden okuyun. Bir tmevarmsal yasac-aklamann olaslksal tmevarmsal-yasac aklama olabilmesi iin, aklayann bileenleri arasnda en az bir olaslksal yasann bulunmasnn yeterli olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Birletirici Aklama Modelleri blmn yeniden okuyun. Friedmann birletirici aklama modelinde aklamann baarl olarak nitelenebilmesi iin, aklayan-nermenin bileen saysnn aklanan-nermelerin saysndan ok kk olmas gerektiini anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Birletirici Aklama Modelleri blmn yeniden okuyun. Yalnz b kkndaki yantn Kitcherin birletirici aklama modeli iin geerli olduunu anmsayacaksnz. 9. e Yantnz doru deilse, nitenin Pragmatik Aklama Modeli blmn yeniden okuyun. a - d klarndaki yantlarn her biri pragmatik aklama modelinin bir zelliidir. Buna karlk e kkndaki yantn da bu modelin bir zellii olabilmesi iin, bu kkn sonundaki olanakl aklayan-nermelerinin hepsinin doru olmasdr ifadesinin yerine olanakl aklayannermelerinin en az birinin doru olmasdr ifadesi olmas gerekirdi. Dolaysyla e kk doru yanttr. Yantnz doru deilse, nitenin Nedensel-Dzeneksel Aklama Modeli blmn yeniden okuyun. Yalnz d kkndaki yantn nedenseldzeneksel aklama modeli iin geerli olduunu anmsayacaksnz.
2. c
3. a
10. d
4. d

Sra Sizde 1 Barometre ve frtna: B: Barometre ibresi hzlca dmeye balyor. C: Barometre ibresi her hzl dtnde, bir frtna yaklayor demektir. _______________________________________________ A: Bir frtna yaklayor. Yukardaki tmdengelimsel karm geerli olup, sz geen (i) - (iv) koullarnn hepsi yerine gelir. Ancak gene de barometre ibresinin hzlca dyor olmasnn, bir frtnann yaklayor olmasn akladn syleyemeyiz. Gerekte atmosfer basncnn hzlca dmesi, hem barometre ibresinin hzlca dt olgusunu hem de bir frtnann yaklayor olduu olgusunu aklar. Baka bir deyile bir neden (atmosfer basncnn hzlca dmesi) iki etkiyi (barometre ibresinin hzlca dmesi ile bir frtnann yaklayor olmas) birden aklar. Ancak biz bir etkinin (barometre ibresinin hzlca dmesi) dier etkiyi (bir frtnann yaklayor olmas) akladn syleyemeyiz. (Bkz. Salmon et al., 1999, s. 22.)
5. a
6. e
7. c
8. b
84
Bilim Felsefesi

Sra Sizde 2 Psikolojik Tedavi 1: Olduka inat N tipinde nrotik belirtileri olan K kiisi, psikolojik tedavi sonucunda bu belirtileri artk gstermiyor olsun. Knin iyilemesini, grd psikolojik tedaviye dayandn aklamak amacyla aadaki olaslksal-tmevarmsal karm ortaya koymu olalm: N tipinde nrotik belirtileri olan kiilerin ou psikolojik tedavi sonucunda bu belirtilerden kurtulur. K kiisi, N tipinde nrotik belirtiler gsteren biri olup psikolojik tedavi grmtr. _____________________________________________ [r] K kiisi, N tipinde nrotik belirtilerden kurtulmutur. Bunun yan sra N tipinde nrotik belirtileri olan kiilerin psikolojik tedavi grmeseler de byk oranda kendiliinden iyileiyor olduklar bir olgu olsun. Buna gre r olaslk derecesi ne kadar byk olursa olsun, yukardaki karmn baarl bir olaslksal-tmevarmsal aklama rnei olduunu syleyemeyiz. Dolaysyla yukardaki r olaslk derecesinin byk olmas, aklamann baarl olmas iin yeterli deildir. (Bkz. Salmon et al., 1999, s. 27.) Sra Sizde 3 Psikolojik Tedavi 2: Bu sefer gene olduka inat N tipinde nrotik belirtileri olan K kiisi, psikolojik tedavi sonucunda bu belirtileri artk gstermiyor olsun. K( kiisinin iyilemesini, grd psikolojik tedaviye dayandn aklamak amacyla aadaki olaslksal-tmevarmsal karm ortaya koymu olalm: N tipinde nrotik belirtileri olan kiilerin % 60 psikolojik tedavi sonucunda bu belirtilerden kurtulur. K kiisi, N tipinde nrotik belirtiler gsteren biri olup psikolojik tedavi grmtr. ________________________________________[r = 0.60] K kiisi, N tipinde nrotik belirtilerden kurtulmutur. Bunun yan sra N tipinde nrotik belirtileri olan kiilerin psikolojik tedavi grmedikleri durumda yalnz %20sinin kendiliinden iyileiyor olduklar bir olgu olsun. Buna gre yukardaki karmn, r olaslk derecesinin 1e yakn olmamasna karn, belli bir oranda da olsa, 0.60, 0.20den olduka byk olduundan, baarl bir olaslksal-tmevarmsal aklama rnei olduunu syleyebiliriz. Dolaysyla sz konusu aklamann baarl olabilmesi iin r olaslk derecesinin 1e yakn olmas gerekli deildir. (Bkz. Salmon et al., 1999, s. 27.) Friedman, M. (1988). Explanation and Scientific Understanding, J. C. Pitt (ed.) iinde, s. 188 - 198. Giere, R. N. (1973). Objective Single-Case Probabilities and the Foundations of Statistics, P. Suppes et al. (eds.) iinde, s. 467 - 483. Grnberg, D. (1985). T-Theoreticity of the Single-Case Propensity Conception of Probability, Ankara, METU. (Baslmam Yksek Lisans Tezi.) Grnberg, D. (2005). T-Theoretical Single-Case Ontic Probability, Yeditepede Felsefe 4, s. 226 - 248. Grnberg, T. (2000). Sembolik Mantk El Kitab, Cilt 3. Ankara: METU Press. Grnberg, T. ve Grnberg, D. (2010). Metafizik. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Gzel, C. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Krmz Yaynlar. Hempel, C. G. (1965). Aspects of Scientific Explanation. New York: The Free Press. Kitcher, P. (1988). Explanatory Unification, J. C. Pitt (ed.) iinde, s. 167 - 187. Pitt, J. C. (ed.) (1988). Theories of Explanation. New York: Oxford University Press. Popper, K. R. (1957). The Propensity Interpretation of the Calculus of Probability, and the Quantum Theory, S. Krner (ed.), Observation and Interpretation in the Philosophy of Physics iinde, New York: Dover Publications, s. 65 - 70. Psillos, S. (2007). Philosophy of Science A-Z. Edinburgh: Edingburgh University Press. Railton, P. (1988). A Deductive-Nomological Model of Probabilistic Explanation, J. C. Pitt (ed.) iinde, s. 119 - 135. Salmon, M. H. et al. (1999). Introduction to the Philosophy of Science. Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing Company. Salmon, W. S. (1999). Scientific Explanation, M. H. Salmon, et al. iinde, s. 7 - 41. Salmon, W. S. (1984). Scientific Explanation and the Causal Structure of the World. Princeton, NJ: Princeton University Press. Suppes, P. (1973). New Foundations of Objective Probability: Axioms for Propensities, Suppes et al. (eds.) iinde, s. 524 - 527. Suppes, P. et al. (eds.) (1973). Logic, Methodology and Philosophy of Science IV. Amsterdam: North Holland Publishing Company.
85
Van Fraassen, B. C. (1988). The Pragmatic Theory of Explanation, J. C. Pitt (ed.) iinde, s. 136 - 155. Yldrm, C. (1971). Science: Its Meaning and Method. Ankara: METU Faculty of Arts and Sciences Publications No: 21, Banur Matbaas. Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi (13. Basm). stanbul: Remzi Kitabevi.
4
Amalarmz

BLM FELSEFES
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilimsel yasalarn ne olduunu aklayabilecek ve tartabilecek, Bilimsel teorilerin ne olduunu aklayabilecek ve tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gzlemlenebilir nesne dizgesi Gzlemlenebilir zellik Makro-nesne dizgesi Makro zellik Gzlem terimi Deneysel yasa Gzlemlenemez nesne dizgesi Gzlemlenemez zellik Mikro-nesne dizgesi Mikro zellik Teorik terim Teorik yasa Yasa-grnml nerme Teori Teorilerin szdizimsel yaklam Postulat Aksiyom Balant postulat Ksmen yorumlanm teori Teorik postulat Teorilerin anlambilimsel yaklam Model Teorinin hedef uygulamalar kmesi
indekiler
Bilim Felsefesi Bilimsel Teorilerin Yaps GR BLMSEL YASALAR BLMSEL TEORLER
Bilimsel Teorilerin Yaps

GR
Bu nitede amalanan, bilimsel teori ksaca teori kavramn ortaya koymaktr. Bir teori bilimsel yasalardan oluur. Bu nedenle nitenin birinci blmnde bilimsel yasalar, ksaca yasalar inceliyoruz. Yasalar, yasa-grnml nermelerle dile getirilir. Eer yasa-grnml nermenin mantksal-olmayan tm terimleri gzlem terimi ise, bu nerme bir deneysel yasay, teorik terim ise, bir teorik yasay dile getirir. Bu kavram erevesini gz nnde tutarak nitenin ikinci blmnde bilimsel teorilere ilikin iki yaklam ele alyoruz. Teorilerin szdizimsel yaklam olarak adlandrlan birincisinde, bir teori, teorik postulatlarla (aksiyomlarla), bu postulatlarda geen teorik terimler ile gzlem terimleri arasndaki balanty kuran balant postulatlarndan oluur. Balant postulatlarnda hem teorik terimler hem de gzlem terimleri geer. Bylelikle teorik postulatlar ile balant postulatlarndan yaln olgular ya da dzenlilikleri dile getiren gzlem nermeleri tretilebilir. Bylece teori aklama yapar ya da ndeyide bulunur. Teorilerin anlambilimsel yaklam olarak adlandrlan ikincisinde ise, sz geen postulatlarn (aksiyomlarn) yan sra gerek bir nesne dizgesini ve/veya zelliklerini temsil eden model denilen matematiksel yaplar bulunur ve teorinin doruluu bu modellere dayanr.
BLMSEL YASALAR Gzlem Terimleri ve Deneysel Yasalar

Daha nce belirtildii gibi herhangi bir bilim dalnda gdlen ama, o daln konusuna giren olgularn bilgisine erimek ve bu olgular aklamaktr. te yandan olgularn aklanmasnn dzenlilikler yardmyla, dzenliliklerin aklamasnn da daha genel dzenlilikler yardmyla yaplabildiini grmtk. Evrenin her yerinde her zaman geerli olan dzenliliklere yasa, yasalar dile getirebilecek nitelikte nermelere de yasa-grnml nerme denildiini daha nce belirtmitik. Belli bir bilim dalnn konusuna giren yasalar bir bilimsel teori, ksaca teori, erevesinde dizgeletirilir. Bylece yasalarn birletirici aklama modeline gre bir arada aklanp daha iyi anlalmalar salanm olur. nite 3te grld gibi Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac yasalar gibi klasik termodinamik gaz yasalar kinetik gaz teorisi erevesinde birletirici modele gre aklanabilirler. Gzlem nermelerinde geip gzlemlenebilir bir nesne dizgesini, olay ya da zellii gsteren terime gzlem terimi denir. Yukarda sz
88
Bilim Felsefesi
geen yasalar dile getiren nermelerdeki basn (p), hacim (V) ve scaklk (T) terimleri birer gzlem terimidir. Nitekim bunlar srasyla, sz gelii, p(a, t) = 2 atm, V(a, t) = 0.5 lt, T(a, t) = 273 K gibi gzlem nermelerinde geebilen terimler olup, bu terimler gzlemlenebilir bir nesne dizgesi olan a gaz kitlesinin gzlemlenebilir (basn, hacim, scaklk) zelliklerini gsterir. Bu zellikler, gzlem ve/veya deneyle llebilen belirlenmi niceliksel zelliklerdir. Dikkat edilirse yukardaki her nermede geen t terimi de gzlem ve/veya deneyle llebilen gzlemlenebilir zaman gsterir. Dolaysyla t terimi de bir gzlem terimidir. Gzlemlenebilir nesne dizgelerine makro-nesne dizgesi, bunlarn zelliklerine de makro-zellik de denir. Buna gre bir gaz kitlesi bir makro-nesne dizgesi, basnc, hacmi ve mutlak scakl makro-zelliklerdir. Bylece sz geen gaz yasasn srasyla dile getiren yasa-nermelerinin mantksal-olmayan tm terimlerinin birer gzlem terimi olduunu gryoruz. Bu eit yasa-nermelerinin karl olan yasalara deneysel yasa denir. Nitekim bu yasalar dile getiren tmel-koullu nermeler, sonlu sayda gzlem nermelerinden tmevarmsal karm (genelleme) yoluyla tretilebilirler.
Teorik Terimler ve Teorik Yasalar

Gzlem terimi ile teorik terim ayrm gzlemlenebilir ile gzlemlenemez ayrmna kouttur. Oysa bu son ayrm tartmaldr. Gerekilik kartln benimseyen bilim felsefecileri yalnz duyu organlaryla gzlem aygt kullanmadan dorudan alglanan nesne ve zelliklerin gzlemlenebilir olduunu ileri srerler. rnein odadaki cval termometreye baklarak saptanan odann 20C scaklnda olma zelliini gzlemlenebilir saymazlar. Onlara gre asl gzlemlenebilir olan zellik, termometrenin cva stununun tepesinin 20 iaretli izginin hizasnda bulunmas zelliidir. Baka bir deyile yalnz gzlem verilerini gzlemlenebilir sayp, gzlem sonularn gzlemlenebilir saymazlar. te yandan gerek gerekilii benimseyen bilim felsefecileri gerekse bilim insanlarnn ou termometre gibi yaln bir gzlem aygt yardmyla saptanabilen zelliklerin gzlemlenebilir olduunu kabul ederler. Aslnda dorudan duyu organlaryla alglanan zellikler ile ancak karmak gzlem aygtlaryla saptanabilen zellikler arasnda srekli bir gei vardr. Hibir gzlem aygtyla ilkece saptanamayan bir zellik bilimsel bir zellik olamaz. Dolaysyla gzlemlenebilirlik, herhangi bir gzlem aygtyla saptama anlamna gelseydi, tm bilimsel zellikler gzlemlenebilir zellik, tm bilimsel terimler de gzlem terimi saylrd. Gzlemlenebilir-gzlemlenemez ayrmn kabul eden bilim felsefecilerinin ou yaln gzlem aygtlaryla saptanabilen nesne ve zellikleri gzlemlenebilir, elektron mikroskobu gibi karmak aygtlarla saptanabilen nesne ve zellikleri gzlemlenemez saymaktadr. Biz de bu gr izleyeceiz. Sz geen gaz yasalarnn birletirici aklamas iin bavurulan kinetik gaz teorisi, gaz kitlesini oluturan gaz moleklleri gibi gzlemlenemez nesne dizgelerine ve molekllerin ktleleri ile hzlar gibi gzlemlenemez zelliklere ilikindir. Gzlemlenemez nesne dizgelerini ve zellikleri gsteren terimler gzlem nermelerinde gemez. Nitekim gzlemlenemeyen eylere, ksaca gzlemlenemezlere ilikin bir nermeyi gzlem ve/veya deneyle dorulamak ya da yanllamak olanakszdr. Dolaysyla sz konusu terimler gzlem terimi deildir. Belli bir teorinin ilikin olduu gzlemlenemezleri gsteren terimlerin, o teoriye ait teorik terimler olduu sylenir. rnein molekl, molekl ktlesi, molekl hz, molekl kinetik enerjisi ve molekl says kinetik gaz teorisine ait teorik terimlerdir. 1 moleklnn kitlesini m(i) biiminde, i moleklnn t anndaki hzn da v(i, t) biiminde gs-
Teorik terimler, bir teorinin ilikin olduu gzlemlenemezleri gsteren terimler demektir. Bir teorik nerme, iinde geen mantksal-olmayan terimlerinin tm teorik terim olan nerme olup, bu nermelerin dile getirdii yasalara teorik yasa denir.
4. nite - Bilimsel Teorilerin Yaps
89
teriyoruz. inde geen mantksal-olmayan terimlerinin tm teorik terim olan nermeye teorik nerme denir. Buna gre teorik nermelerde hibir gzlem terimi bulunamaz. Dolaysyla teorik nermeler gzlemlenebilirlere deil gzlemlenemezlere ilikin nermelerdir. Teorik nermelerin dile getirdii yasalara teorik yasa denir. Bu nitede teori rnei olarak kinetik gaz teorisinin bir alt teorisi olan tekatomlu (monatomic) ideal gazlarn kinetik teorisini ele alyoruz. Bu teoriye gre kapal kapta bulunan a gibi bir gaz kitlesi, N ok byk bir say (1023 veya 1024 gibi) olduunda (i, ..., N gaz molekllerinden oluur. Gzlemlenemez nesneler olan bu molekllerin topluluunu olarak gsteriyoruz. Gaz moleklleri gibi ok kk olan gzlemlenemez nesne dizgelerine mikro-nesne dizgesi, onlarn zelliklerine de mikro-zellik de denir. Gaz moleklleri kapal kabn iinde farkl hzlarla rastgele devinirler. Kabn iinde dorusal olarak devinen bu molekller, kabn eperlerine arpnca basn yaparlar. Basn, yzey birimine uygulanan kuvvet olarak tanmlanr. Kinetik teoriye gre gazn basnc, arpan molekllerin saysna ve onlarn kinetik enerjilerine baldr. Hz vi olan m ktlesinde bir molekln kinetik enerjisi ei olduunda, (1)
ei = 1 2 mv 2 i
olur. Sz geen (1) nermesi bir teorik nermedir. inde geen mantksal-olmayan tm terimler birer teorik terimdir. (1) nermesi rnek seilen teoriye ait bir teorik yasa nermesi saylabilir.
Yasa-Grnml nermeler
Deneysel yasa ile teorik yasa arasndaki ayrm bylece ortaya koyduktan sonra, bir de yasalar dile getiren nermeleri ve genel olarak yasa-grnml nermeleri (bu ayrmdan bamsz olarak) genel bir biimde inceleyelim. Bilim insanlar bilgisine eritikleri yasalar bilim diline ait yasa-grnml nermelerle dile getirirler. Her yasa evrendeki bir dzenliliktir, ama her dzenlilik bir yasa deildir. Bilgisine eriilen bir dzenliliin yasa olduunu saptamak iin o dzenlilii dile getiren nermenin bir yasa-grnml nerme olup olmadna baklr. Ancak yasa-grnml nerme kavramnn tanmlanmasnn glklere yol atn daha nce sylemitik. imdi bu kavramn balca zelliklerini sralayp sz edilen glkleri ortaya koyacaz. (i) Herhangi bir yasa-grnml nerme doru ise bir yasay gsterir. Bir yasay gsteren nermeye de, daha nce belirtildii gibi, yasa-nermesi denir. rnein Btn metaller yeterince stldnda genleir doru olan bir yasagrnml nerme olduundan bir yasa-nermesidir. (ii) Her yasa-grnml nerme (ister doru ister yanl olsun) tmel-koullu nerme biimindedir. Yukardaki rnekte anlan nerme bir tmel-koullu nermedir. Ancak her tmel-koullu nerme yasa-grnml nerme deildir. rnein (2) t annda s sepetinde bulunan btn elmalar krmzdr nermesi tmel-koullu nerme biimindedir. (Bu rnek iin bkz. Hempel and Oppenheim, 1988: 23). Nitekim (2) nermesi, ak olarak tmel-koullu nerme biiminde, yani (x(Fx Gx) biiminde, olan
Bilim diline ait yasagrnml nermeler, bilim insanlarnn bilgisine eritikleri yasalar dile getirir. Her yasa evrendeki bir dzenlilik olup, tersine, her dzenlilik bir yasa deildir.
90
Bilim Felsefesi
(2*) Her x iin, eer x bir elma olup t annda s sepetinden bulunur ise, x krmz olur nermesi ile edeerdir. Ancak aadaki gerekelerden dolay (2) nermesi, doru olsa bile, yasa-grnml bir nerme olamaz. Oysa (2) nermesi bir tmelkoullu nermedir. Dolaysyla yasa-grnml nerme, tmel-koullu nerme demektir biiminde bir tanm yaplamaz. (iii) Hibir yasa-grnml nermenin kapsam yalnz bir veya yalnz belli sonlu sayda nesne dizgesine, zaman anna veya uzay yerine snrl deildir. Nitekim (2) nermesi (iii) kouluna aykrdr. (2) nermesinin kapsam s sepetindeki elmalara, bu elmalarn kaplad uzay yerlerine ve t zaman anna snrldr. Sepetteki elmalarn says t zaman annda n olup, elmalarn kendileri srasyla a1, ..., an ve bu elmalarn kaplad yerler srasyla u1, ..., un olsun. Buna gre (2) nermesinin kapsamnn t zaman anna, a1, ..., an nesne dizgelerine ve u1, ..., un uzay yerlerine snrl olduunu gryoruz. (iii) koulu, yasa-grnml nermelerin gerekli koulu olduuna gre, (2) nermesinin tmel-koullu olmasna karn yasa-grnml olmamas aklanm olur. Buna gre yasa-grnml nermelerin, (i) koulunun yan sra, (ii) ile (iii) koullarn yerine getiren nermeler olarak tanmlanabilecei dnlebilir. Ancak byle bir tanmn geersiz olduunu grebiliriz. nk (ii) koulunu yerine getirmekle birlikte (iii) koulunu yerine getirmeyen yasa-grnml nermeler vardr. Dolaysyla (iii) koulu bir gerekli koul deildir. te yandan (ii) ile (iii) koulu birlikte yeterli deildir; nk her iki koulu yerine getiren ama yasa-grnml olmayan nermeler vardr. Sz geen (iii) koulunu yerine getirmeyip yasa-nermesi olan nermelere rnek olarak Galileonun serbest dme yasasn veya Keplerin Gnein gezegenlerinin yrngelerine ilikin yasalar dile getiren nermelerini gsterebiliriz. Bu nermelerin kapsam, Dnya, Gne, Gnein gezegenleri gibi az sayda nesne dizgesine snrldr. Yani (iii) koulunu yerine getirmezler. Ancak bu nermeler yasanermesi, dolaysyla yasa-grnml nerme saylrlar. te yandan (ii) ile (iii) koulunu yerine getirmekle birlikte yasa-grnml olmayan nermelere rnek olarak u nerme gsterilebilir (bkz. Salmon, 1999: 18): (3) Btn saf altn kreler 100.000 kilogramdan hafiftir. Dikkat edilirse (3) nermesi, (3*) Her x iin, x bir kre olup saf altndan yaplm ise, xin ktlesi 100.000 kilogramdan hafiftir, nermesi ile edeerdir. Oysa (3*) nermesi ak olarak bir tmel-koullu nermedir. Dolaysyla nermesi (ii) koulunu yerine getirir. O halde (3) nermesi de (ii) koulunu yerine getirir. te yandan (3) ile (3*) nermeleri (iii) koulunu da yerine getirirler. Ama biz doru olan (3) nermesinin bir yasa-nermesi (dolaysyla yasa-grnml nerme) olduunu sylemek istemeyiz. Birok yasa-nermesi (dolaysyla yasa-grnml nerme) (iii) koulunu yerine getirir. Ama bu koulu yerine getirmeyen (Galileo ve Keplerin yasalarn dile getiren nermeler gibi) nermelerin bulunduunu grdk. Bu durum yasa-grnml nermelerin tanmlanmas iin bir glk oluturur. Bu gl gidermek amacyla temel yasa-grnml nerme ile tretilmi yasa-grnml nerme ayrm yaplmtr. (Bu ayrm iin bkz. Hempel and Oppenheim, 1988: 24). Temel ya-
91
sa-grnml nerme, hem (ii) hem (iii) koulunu yerine getiren nerme, tretilmi yasa-grnml nerme ise (ii) koulunu yerine getirmekle birlikte (iii) koulunu yerine getirmeyen ve bir veya birden ok sayda temel yasa-nermesinden tmdengelimsel karmla tretilebilen nerme demektir. Temel yasa-grnml nerme ile dile getirilebilen yasaya temel yasa, tretilmi yasa-grnml nerme ile dile getirilebilen yasaya da tretilmi yasa denir. rnein Newtonun devinim yasalar ile Newtonun genel ekim yasas temel yasalardr. Keplerin yasalar ile Galileonun serbest dme yasas ise tretilmi yasalardr. Temel yasa ile tretilmi yasa ayrm (ii) ile (iii) koullarnn biraradalnn gerekli olmasnn yol at gle bir zm getirmektedir. Ancak bu iki koulun birlikte yeterli olmamas gl giderilmi deildir. Bu gl gidermek iin (ii) ile (iii) koullarna aadaki koul eklenebilir: (iv) Her yasa-grnml nerme, eer doru ise yasac aklamalarda ncl olarak kullanlabilir; ancak yasa-grnml olmayan tmel-koullu nermeler, doru olsalar bile yasac aklamalarda ncl ilevinde bulunamaz. rnein Boyle-Mariotte yasasn dile getiren yasa-grnml nermenin bir tmdengelimsel-yasac aklamada ncl ilevinde olduunu nite 3te grmtk. te yandan yukarda sz edilen (2) nermesi, yasa-grnml olmadndan bir aklamann ncl olamaz. (2) nermesinin ilikin olduu s sepetindeki elmalardan biri a1, bu elmann t annda sepet iinde kaplad yer de u1 olsun. Buna gre s sepetinde t annda u1 yerinde bulunan a1 elmasnn bu zaman annda ve yerde krmz olmas olgusunu aklamak amacyla 1. a1 nesne dizgesi bir elmadr ve t annda s sepetinin iinde u1 yerinde bulunuyor. 2. s sepetinin iinde t annda bulunan btn elmalar krmzdr. 3. O halde, a1 nesne dizgesi t annda u1 yerinde krmzdr. karmn ele alalm. Bu karm geerli bir tmdengelimsel karmdr. karmn her iki nclnn doru olduunu varsayyoruz. Dolaysyla karmn sonucu doru olup, a1 nesne dizgesinin t annda u1 yerinde bulunup krmz olmas gerek bir durum yani bir olgudur. te yandan ikinci ncl tmel-koullu bir nermedir. Ama sz konusu karm bir aklama salamaz. Aklama salamamas, ikinci ncln yasa-grnml olmamasndan trdr. Nitekim a1 krmz elmasnn t annda s sepetinde bulunmas o elmann krmz olmasn aklayamaz. Yasa-grnml nermelerin tanmna (iv) koulunu eklemekle yukardaki (3) nermesinin yasa-grnml nerme saylmas engellenir. Nitekim altndan yaplm kre biiminde bir klenin 100.000 kilogramdan hafif olmas, btn altn krelerin 100.000 kilogramdan hafif olmasyla aklanamaz. Temel yasa-grnml nermeleri, (i)in yan sra, (ii), (iii) ve (iv) koullarnn biraradal ile tanmlama nerisine yle bir eletiri yaplabilir. Yaps bakmndan (3) nermesine benzeyen (4) Btn zenginletirilmi uranyum kreleri 100.000 kilogramdan hafiftir, nermesini ele alalm. (Bu rnek iin bkz. Salmon, 1999: 19). (3) nermesinin tersine (4) nermesi yasa-grnml doru bir nermedir. Nitekim fizik yasalar gerei zenginletirilmi uranyum kresinin ktlesi yalnz birka kilograma eit olan kritik ktleyi aarsa nkleer blnme tepkimesi oluup nkleer patlama olur. Dolaysyla kritik ktleden ar olan zenginletirilmi uranyum kresi varolamaz. Yasa-g-
92
Bilim Felsefesi
rnml (4) nermesi, kritik ktleden hafif olan bir zenginletirilmi uranyum kresinin 100.000 kilogramdan hafif olmas olgusunu aklamak iin yle bir balamda kullanlabilir: Kre niye hafiftir? sorusuna nk yeterince hafif olmasayd patlayp yok olurdu biiminde bir yant verilebilir. Grld gibi (3) nermesinin aklamada kullanlamamasnn gerekesi bir yasay dile getirmemesi, (4) nermesinin aklamada kullanlabilmesinin gerekesi ise bir yasay dile getirmesidir. Dolaysyla yasa-grnml nermeleri (iv) kouluyla tanmlama nerisi ksr dngye yol ayor. Nitekim bir yandan yasa-grnml olmay aklama yetisiyle gerekelendiriyoruz, te yandan aklama yetisini yasa-grnml olmaya dayandryoruz.
SIRA SZDE
Yasa-grnml nermenin doru olmasnn anlamn bir rnekle aydnlatnz. SIRA SZDE
BLMSEL TEORLER
D N E L ksaca M Her bilimsel teori, teori, aksiyom veya postulat olarak adlandrlan yasa-grnml nermeler ierir. Teorinin aksiyomlar, doru olduklarnda, ilgili bilim dalnn temel yasalar S O R U n ifade ederler. Buna gre, aksiyomlardan tmdengelimsel karmla tretilebilen yasa-grnml nermeler, bilim dalnn br yasalarn ifade ederler. Teoriler genellikle gzlemlenemez nesne dizgelerine ve bunlarn zelKKAT liklerine de D ilikindir. Dolaysyla aksiyomlarda teorik terimler geer. Bilim felsefecileri teorilere yaplar bakmndan biri szdizimsel (sentaktik) bSIRA SZDE r anlambilimsel (semantik) olmak zere iki farkl biimde yaklamlardr. Szdizimsel yaklamda her teori aksiyomlar (postulatlar) ile onlardan tretilebilen nermelerden oluan aksiyomlatrlm dizgeden baka bir ey deildir. Anlambilimsel AMALARIMIZ yaklamda ise her teori aksiyomlar ile onlardan tretilebilen nermelerin yan sra teorinin konusu olan nesne dizgeleri ile bunlarn zelliklerini temsil eden model denilen matematiksel yaplar ierir. Her iki yaklamda teori kurmann balca amalaK T A P r (i) nceden bilinen deneysel yasalar aklamak, (ii) daha nce bilinmeyen deneysel ya da teorik yasalar ortaya karmak ve (iii) daha nce bilinmeyen yaln olgulara ve/veya (deneysel ya da teorik) yasalara ilikin ndeyilerde bulunmaktr. STELEVZYON z geen iki teori yaklamn sonraki iki alt blmde srasyla inceliyoruz.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bilimsel Teorilerin Szdizimsel Yaklam

NTERNET
Bilimsel Teorilerin Szdizimsel Yaklam, XX. yzyln ilk yarsnda mantk emNTERNET pirist bilim felsefecileri tarafndan gelitirilmitir. Genellikle gerekilik kartl grn benimseyen bu felsefeciler bilimin konusu olan nesne dizgeleri ile onlara ilikin zellikleri, olaylar ve olgular, daha nce belirttiimiz gibi, gzlemlenebilir ve gzlemlenemez olmak zere iki kategoriye ayrp yalnz gzlemlenebilir kategorisine ait eylerin varolduunu ileri srmlerdir. Gzlemlenebilirleri gsteren terimler gzlem terimidir. te yandan bilimde sz edilen molekl, atom elektron, proton, ntron gibi en azndan dolaysz olarak gzlemlenebilirleri gstermeyen terimler de teorik terimlerdir. Gerekilik kart bilim felsefecilerine gre teorik terimler, gzlem terimlerinin tersine hibir varl gstermezler. Ancak bu terimlerin bilimsel teorilerde kullanlmas kanlmaz olduundan teorik terimlerin, gzlem terimlerinin yan sra anlaml saylmas gerektiini grmlerdir. Gerekilik kartl iin teorik terimleri anlaml klmann tek yolu bu terimler ile nceden anlaml olan gzlem terimleri arasnda balant kurmaktr. Ancak byle bir balant teorik terimlerin gzlem terimleri yardmyla tanmlanmas biiminde olamaz. Yoksa teorik terimler gzlemlenemez eyleri deil de onlarn tanmnda yer alan gzlem terimlerinin gsterdii gzlemlenebilirleri gsterirdi.
93
Mantk empiristlere gre, teorik terimler ile gzlem terimleri arasnda kurulan balantlar, teorik terimlerin ksmen yorumlanmasn salar. Sz konusu balantlar, balant postulatlar araclyla olur. Balant postulatlar, iinde hem teorik terimler hem de gzlem terimleri geen nermelerdir. Yorumlama, anlam verme demektir. Teorik terimlerin, balant postulatlarna dayanarak ksmen yorumlanmas, o terimleri tam anlaml deil de ksmen anlaml klar. Teorik terimleri ksmen yorumlanm olan teorilere ksmen yorumlanm teoriler denir. Ksmen yorumlanm teori kavramn aydnlatmak iin, rnek olarak daha nce sz edilen kinetik gaz teorisininin bir alt tr olan tek-atomlu (monatomic) ideal gazlarn kinetik teorisini ksmen yorumlanm teori biiminde dile getiriyoruz. Genel olarak ile gsterdiimiz belli bir ksmen yorumlanm teori u elerden oluur. (i) Teorinin dili. (ii) Teorik postulatlar. (iii) Teorinin balant postulatlar (correspondence postulates). (iv) Teorinin aklamalar ve ndeyileri. (Bkz. Carnap, 1966: Chs. 23 - 25, s. 225 - 246.) (i) Teorinin Dili Teorinin dili, teorinin terimleri ile bu terimlerden oluan nermeleri kapsar. Teorinin terimleri, mantksal terimler ile mantksal-olmayan terimlere ayrlr. Mantksal terimler, bir yandan deil, ve, veya, ise, btn, baz gibi temel mantk deimezlerini, br yandan teoride kullanlmas gereken tm matematiksel terimleri kapsar. Mantksal-olmayan terimler, daha nce belirtildii gibi gzlem terimleri ile teorik terimlere ayrlr.
Gzlem Terimleri
rnek olarak kinetik gaz teorisinin bir alt tr olan tek-atomlu (monatomic) ideal gazlarn kinetik teorisini setiimizi sylemitik. Bu teorinin gzlem terimleri a, b, c gibi eitli gzlemlenebilir gaz kitlelerini dile getiren tekil terimler ile srasyla basn, hacim ve mutlak scakl gsteren P, V, T fonksiyon terimleridir. (Dikkat edilirse basnc gstermek iin kk p harfi deil de byk P harfini kullandk, nk kk p harfini nite 6da momentum terimi iin kullanacaz.) Gaz kitlesinin M ktlesi ile kaplad u uzay blgesini gsteren terimler de gzlem terimleri arasnda yer alr. Gzlem terimleri gaz kitlelerinin makro-zelliklerini gsterir. Gaz kitlesinin kendisi de bir makro-nesne dizgesidir.
Teorik Terimler
Teorik terimler tekil ve genel olmak zere ikiye ayrlr. Tekil teorik terimler bir yandan 1, 2, 3, ..., 1, 2, 3, ... gibi tek tek gaz molekllerinden sz eden tekil terimler, br yandan , , ... gibi ok sayda gaz molekllerinden oluan molekl topluluklarndan sz eden tekil terimlerdir. Genel teorik terimler de ikiye ayrlr. Bir yandan molekl, gaz molekl, tek-atomlu gaz molekl, helyum gaz molekl gibi terimler gzlemlenemez nesne dizgesi trlerinden sz eden teorik terimlerdir. br yandan aadaki nicelik terimleri, gzlemlenemez tek-atomlu gaz molekllerinin niceliksel zelliklerini gsterdiinden, teorik terimlerdir: Koordinatlar: Her i (i = 1, ..., N) gaz moleklnn t gibi herhangi bir zaman annda uzaydaki konumun noktasal olduunu, dolaysyla xi, yi, zi koordinatlaryla belirlenebildiini varsayyoruz. i molekl farkl zamanlarda farkl yerlerde bulunabildiinden xi, yi, zi deikenleri t zaman annn birer fonksiyonudur. Baka bir deyile xi, yi, zi baml deikenler, t ise bamsz deikendir. Buna gre xi = xi(t), yi = yi(t), zi = zi(t) yazabiliriz. te yandan xi(t), yi(t), zi(t)nin i molekl-
94
Bilim Felsefesi
nn srasyla x-, y-, z- koordinatlar olduunu belirtmek amacyla xi(t) = xi (i , t), yi(t) = yi (i , t), zi(t) = zi (i , t) yazabiliriz. Dikkat edilirse x, y, z ile xi, yi, zi birer fonksiyon veya baml deiken olarak belirlenebilir niceliksel zelliklerdir. Bu belirlenebilirlerin deerleri olan belirlenmi zellikler belirli uzunluklardr. Ktle, hz, ivme, kuvvet: molekl topluluunu oluturan 1, ..., N molekllerinin tm (Helyum-4 moleklleri gibi) tek-atomlu (monatomic) olduundan, bu molekllerin ktleleri birbirine eittir. Bu ortak ktleyi m olarak gsteriyoruz. rnein Helyum-4 moleklleri tek-atomlu olup bu molekllerin ktleleri birbirine eittir. Helyum-4, atom numaras 2, atom ktlesi (= mol ktlesi) 4 olan bir gazdr. Buna gre, mol ktlesi 4 olduundan, 4 gr Helyum-4 gazn oluturan molekl says NA ile gsterilen Avogadro saysna eit olup bu saynn yaklak deeri 6.02 x 1023tr. Dolaysyla 1 Helyum-4 gaz moleklnn m ktlesi yaklak olarak 4 / 6.02 x 1023 grama eittir. Her i (i = 1, ..., N) moleklnn t annda uzayda kaplad yerin noktasal olduunu, yani bir tek noktadan olutuunu varsaydmz, dolaysyla koordinatlarnn xi , yi , zi olduunu belirtmitik. imdi inin iinde bulunduu kapal kabn eperlerine arpmad srece ayn doru zerinde sabit hzla devindiini varsayyoruz. inin t anndaki hz vektrnn x, y, z bileenleri, x ,y , z olduunda, i i i dx dy dz v x = i , v y = i , v z = i olur. inin t anndaki ivme vektrnn x, y, z bii i i dt dt dt dv x dv y dv z i i i leenleri, ax , ay , az olduunda, ax = olur. iyi t , ay = , az = i i i i i i dt dt dt annda etkileyen kuvvet vektrnn x, y, z bileenlerini srasyla Fx , Fy , Fz olai i i
rak gsteriyoruz.
Bir teorinin teorik postulatlar, o teorinin diline ait teorik nermeler olup, dier teorik nermelerden tretilemez. te yandan bu dier teorik nermeler, teorik postulatlardan tmdengelimsel karmla tretilebilir.
(ii) Teorik Postulatlar gibi bir teorinin teorik postulatlar teorisinin diline ait teorik nermelerdir. Teorik postulatlar br teorik nermelerden tretilemez. br teorik nermeler ise teorik postulatlardan (tmdengelimsel karmla) tretilebilir. rnek olarak setiimiz tek-atomlu ideal gazlarn kinetik teorisinin teorik postulatlarn aada dile getirelim. Bu amala yukarda sz edilen gaz molekl topluluunu ele alalm. (Bkz. Khinchin, 1949: 100 - 102 ve Feynman et al., 1989, Cilt 1, Blm 39.) Postulat I topluluu, kapal kap iinde 1, ..., N tek-atomlu gaz molekllerinden oluuyor. i (i = 1, ..., N) moleklnn t anndaki koordinatlar xi , yi , zi olduunda aadaki denklemler geerli olup teorik postulatlar bu denklemlerle dile getirilir:
(Ia ) (Ib) (Ic)
Fx = m
i
dv x
Fy = m
i
Fz = m
i
dt dv z dt
dt dv y
i
i = 1, ..., N i = 1, ..., N i = 1, ..., N
Bu denklem Newtonun kuvvet = ktle ivme yani F = ma, olarak dile getirilen temel devinim yasasnn i moleklne uygulanmasdr.
95
Postulat II Kabn eperlerinin potansiyelini temsil eden yle bir Ui = Ui(xi , yi , zi) fonksiyonu vardr ki (i = 1, ..., N), (IIa) (IIb) (IIc) Fx = -U 'i,xi
i
Fy = -U 'i,yi
i
Fz = -U 'i,zi
i
ziye gre ksmi trevini gsterir. Postulat III (III) Ui(xi , yi , zi) = 0,
Burada U 'i,xi , U 'i,yi , U 'i,zi , Ui = Ui(xi , yi , zi) fonksiyonunun srasyla xi , yi ,
eer xi , yi , zi kabn iindeki bir noktann koordinatlar ise; Ui(xi , yi , zi) = +, eer xi , yi , zi kabn dndaki bir noktann koordinatlar ise (i = 1, ..., N). Postulat III gerei i molekl hep kabn iinde devinir; i kabn dna kamaz. Nitekim ksayd Ui = + olurdu. Bu ise olanakszdr. i hep kabn iinde kaldndan Ui = 0 her zaman dorudur. (II ve III postulatlar iin bkz. Khinchin, 1949: 101.) Postulat I, III ve III gerei, i molekl, kabn eperlerine arpmad srece kabn iinde sabit hzla devinir. Nitekim bu durumda Ui(xi , yi , zi) = 0 olur. Dolaysyla U 'i,xi (xi , yi , zi) = 0, U 'i,yi (xi , yi , zi) = 0, U 'i,zi (xi , yi , zi) = 0 ve Postulat II gerei Fx = 0, Fy = 0, Fz = 0 olur. Buna gre Postulat I gerei
i i i = 0, = 0 ve = 0 olur. O halde inin hz vektrnn, vx , vy , vz i i i dt dt dt bileenleri sabit olup, inin hz da sabit kalr.
dv x
dv y
dvz
i
Postulat IV i moleklnn kinetik enerjisi ei olduunda, (IV)

ei = 1 2 mv , i = 1, ..., N 2 i
(iii) Balant Postulatlar Balant postulatlar, daha nce belirtildii gibi, iinde hem teorik terimler hem de gzlem terimleri geen nermeler olup teorik terimlere dolaysyla da teorik nermelere ksm bir anlam verir. Bu nedenle teorik terimler, tam anlaml olan gzlem terimlerinin tersine, daha nce belirtildii gibi, ancak ksmen anlamldrlar. Balant postulatlarna karma teorik nerme diyebiliriz. Bylece teorik postulatlarn salt teorik nermeler, balant postulatlarnn da karma teorik nermeler olduunu syleriz. Tek-atomlu ideal gazlarn kinetik teorisinin balca balant postulatlarn aada gsteriyoruz. a nesne dizgesi, kapal kap iinde bir tek-atomlu ideal gaz kitlesi olsun. yle ki belli bir zaman aralnda srekli olarak gazn basnc P, hacmi V ve mutlak scakl T ye eittir. P, V, T, teorinin gzlem terimleri arasnda yer alan terimlerdir. te yandan teorinin teorik terimleri, gzlemlenebilir a gaz kitlesini oluturan ama kendileri gzlemlenemeyen 1, ..., N molekllerine ilikin zellikleri gsteren terimleridir. Teorinin balant postulatlarnda yer alan teorik terimler u zellikleri gsterir. 1. a gaz kitlesini oluturan molekl topluluundaki N molekl says. 2. Bu molekllerin her birinin ktlesi. 3. 1, ..., N molekllerinin hz-
Balant postulatlarna, ilerinde hem teorik terimler hem de gzlem terimleri getiinden, karma teorik nermeler diyebiliriz. te yandan teorik postulatlarda yalnz teorik terimler getiinden, bunlara da salt teorik nermeler diyebiliriz.
96
Bilim Felsefesi
lar: srasyla 1, ..., N . 4. 1, ..., N molekllerinin kinetik enerjileri: srasyla e1, ..., eN . Buna gre sz geen gzlem terimleri ve teorik terimleri kapsayan balant postulatlar aadaki gibidir: Postulat V (V) P= v 2 + ...+ v 2 1 N N m 1 N 3 V
(V) postulat,
P=
2 2( v 1 / 2 + ...+ v 2 1 N N / 2) m 3 V N
1 1 biiminde de yazlabilir. (IV) postulatna gre e1 = mv 2 ol, ..., eN = mv 2 2 i 2 N duundan, (V) postulat
(V' )
P=
e + ...+ eN 2 N m 1 3 V N
biimine dntrlebilir. Burada geen N/V oranna molekl says younluu denir. Nitekim bu oran birim hacmindeki molekl saysna eittir. te yandan (2 1 +...+ 2 ) oran, molekl hz karelerinin ortalamasdr. (e1, ..., eN) / N oran ise moN lekl kinetik enerjilerinin ortalamasdr. Sz geen oranlar da teorik terim saylmaldr. Bylece (V) ve (V' ) denklemlerinde P gzlem teriminin yan sra teorik terimlerin de getiini gryoruz. Postulat VI (VI)
T=
2 N A e1 + ...+ eN 3 R N
NA, daha nce sz edilen Avogadro saysdr. R ise ideal gazlara zg ve deeri 0.0082 atm . lt / mol . Ke eit olan gaz sabitidir. 1, ..., N molekllerinin ortalama kinetik enerjisini gsteren (e2 +...+ e2 )/N ifa1 N desi ksaca <e> biiminde ksaltlr. Buna gre (V' ) denklemi (V' ' ) P= 2 N <e> 3 V
biimine, (VI) denklemi de (VI' )
T=
2 NA <e> 3 R
biimine evrilebilir. (VI' ) denklemi a ideal gaz kitlesinin mutlak scaklnn, bu kitleyi oluturan gaz molekllerinin ortalama kinetik enerjisiyle orantl olduunu, orant katsaysnn da 2NA / 3R olduunu dile getirir. Dikkat edilirse (V'' ) ve (VI' ) denklemlerindeki gzlem terimleri P ile T olup teorik terimler N/V ile <e>dir. Bunlarn deerleri sz geen iki denkleme dayanarak yle saptanabilir. (2) <e>= 3RT 2N A
97
(3)
PN A N 3P = = V 2<e> RT
Bylece baz teorik terimlerin gsterdii niceliklerin biri lme br de hesaplama olmak zere iki aamada saptanabildiini gryoruz. Yukardaki rnekte birinci aamada basn ile mutlak scakln deerleri gzlem ve/veya deneyle llr, ikinci aamada ise (2) ile (3) denklemlerinde llen bu deerler srasyla P ile V deikenlerinin yerine koyularak N/V ile <e> teorik terimlerinin gsterdii niceliklerin deerleri hesaplanm olur. Ancak byle bir deer saptama biimi tm teorik terimleri iin geerli deildir. Sz gelii tek tek molekllerin 1, ..., N hzlarn veya e1, ..., eN kinetik enerjilerini bu yolla saptamak olanakszdr. Postulat VII a gaz kitlesinin ktlesi M, a y oluturan molekllerin ortak ktlesi m ve bu molekllerin says N olduunda, (VII) M = Nm
denklemi geerlidir. (VII) denklemi bir balant postulatdr. nk M, gzlemlenebilir a gaz kitlesinin gzlemlenebilir bir zelliini, N ile m ise, gzlemlenemez molekllerin baz gzlemlenemez zelliklerini gsterir. Grld gibi (VII) postulat N ile m teorik terimlerine ksm anlam verir. (VII) denklemi N x m arpmnn deerini belirler. Bu bakmdan N ile m terimleri anlam kazanr, baka bir deyile bu iki teorik terime bir yorum verilmi olur. Ancak N ile m terimlerinin deerlerinin ayr ayr saptanamamasndan tr bu yorum ksm yorum saylmaldr. te yandan m = MA/NA denklemi geerlidir. Nitekim MA mol ktlesi, NA sayda molekln ktlesidir. Bu denklem ile (VII) denkleminden gene bir balant postulat olan (VII' ) M= N MA NA
denklemi tretilebilir. Postulat VIII a gaz kitlesinin isel enerjisi (ya da toplam enerjisi) E, ay oluturan 1, ..., N molekllerinin kinetik enerjileri srasyla e1, ..., eN olduunda, (VIII) E = e1 + ... + eN
denklemi geerlidir. Nitekim gaz isel enerjisi, gaz oluturan molekllerin kinetik enerjilerinden kaynaklanan enerjidir. te yandan teorik postulat (IV) gerei 1 ei = mv 2 (i = 1, ..., N) denklemleri geerli olduundan, bu denklemler ile (VIII) 2 i denkleminden (VIII' )
E= 1 2 1 mv + ...+ mv 2 2 1 2 N
denklemi elde edilir. (VIII) ile (VIII' ) birer balant postulatn dile getirir. Nitekim E, gzlemlenebilir a gaz kitlesinin gzlemlenebilir bir zellii olan isel ener-
98
Bilim Felsefesi
jisini gsterir. Oysa e1, ..., eN ile m, 1, ..., N gzlemlenemez molekllerin gzlemlenemez baz zelliklerini gsteren teorik terimlerdir. (VIII) ile (VIII' ) bu teorik terimleri ksmen yorumlar. (iv) Teorinin Aklamalar ve ndeyileri Teorinin teorik postulatlar ile balant postulatlar bir arada teorinin postulatlarn veya baka bir deyile teorinin aksiyomlarn oluturur. Postulat szc teorilerin szdizimsel yaklamn ortaya koyan mantk-empirist bilim felsefecileri tarafndan kullanlmtr. Ancak bilim insanlar bu felsefeciler tarafndan postulat olarak nitelenen bilimsel nermeleri temel yasa veya aksiyom olarak nitelemilerdir. Biz de bilim insanlarn izleyerek teorilerin teorik postulatlar ile balant postulatlarnn ortak ad olarak aksiyom szcn kullanyoruz. Daha nce belirttiimiz gibi teorinin amalar (i) nceden bilinen deneysel yasalar (birletirici aklama biiminde) aklamak ve (ii) nceden bilinmeyen deneysel veya teorik yasalarn ve/veya olgularn varolduunun ndeyisinde bulunmaktr. Bu aklamalardan ve ndeyilerden her biri teorinin diline ait bir nermeyle dile getirilir. Byle bir nerme birinci durumda bir aklama-nermesi ikinci durumda ise bir ndeyi-nermesidir. Her aklama-nermesi ya da ndeyi-nermesi, (a) teorinin aksiyomlarndan (yani teorik postulatlar ile balant postulatlarndan) ve (b) teorinin diline ait nceden dorulanm gzlem nermelerinden tmdengelimsel karmla tretilebilmelidir. Teorinin aklamalarn ve ndeyilerde bulunmasn rneklendirmek iin gene tek-atomlu ideal gazlarn kinetik teorisinden yararlanyoruz. Bu teoriyi ile gsteriyoruz. nce aklama, sonra da ndeyi rneklerini ele alyoruz.
(a) Kinetik Teoride Aklama

deal gazlarn kinetik teorisinden bamsz olarak nceden bilinen deneysel ideal gaz yasalar arasndan, Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac yasalarndan daha nce sz etmitik. te yandan bir balant postulat olan Postulat VIIIde E ile gsterilen bir gaz kitlesinin isel enerjisi ile o gaz kitlesini oluturan molekllerin kinetik enerjileri arasndaki ilikiyi grmtk. Tek-atomlu bir ideal gaz kitlesinin isel enerjisi, sel Enerji Yasas olarak adlandrlan ve salt gzlemsel terimlerden oluan 2 PV = E denklemi ile de ifade edilir. (Bkz. Feynman et al., 1989, Cilt I, s. 39.5.) 3 imdi yukarda sz geen yasalardan bazlar ile baka iki yasa kinetik teoriden nasl tretildiini, dolaysyla aklandn grelim. rnek 1 sel Enerji Yasasnn Aklanmas: Kinetik teoride Postulat (V'') gere2 N i, P = < e > denklemi geerlidir. Buradan 3 V
PV =
e + ... + eN 2 2 2 2 N<e< = N 1 = (e1 + ... + eN ) = E 3 3 3 3 N

2 E 3
elde edilir. Bylece (4)

PV =
denklemi elde edilir. (Bkz. Feynman et al., 1989, Cilt I, s. 39.4 - 39.5.) (4) denkleminde geen P, V, E terimlerinin her biri gzlem terimidir. te yandan bu denk-
99
lem tek-atomlu ideal gazlara zg isel enerji yasasdr. sel Enerji Yasasn dile getiren (4) denkleminde teorik terim gemediinden, sz konusu yasa nceden bilinen bir deneysel yasadr. (4) denkleminin teorisinin erevesinde tretilmi olmas, bu yasann aklanmas anlamna gelir.
2 SIRA tek-atomlu SZDE sel Enerji Yasas denilen PV = E biimindeki (4) denklemi, yalnz gazlar 3 iin geerlidir. Bu yasann, tm gazlar iin geerli olan genel bir yasann zel bir durumu olduunu gsteriniz. DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
rnek 2 S O R U deal Gaz Yasas: Postulat (V'')den yani P = 2N<e>/3V denkleminden, ' <e>=3PV/2N elde edilir. te yandan Postulat (VI )den yani T = 2NA<e>/3R denkleminden, <e>=3R /2NA elde edilir. O halde 3PV/2N = 3R /2NA.DBylece KKAT (5) PV = N RT NA
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
denkleminin geerli olduu ortaya kar. Sz konusu (5) denklemi deal Gaz AMALARIMIZ Yasas olarak adlandrlan yasay dile getirir. Bu denklemde, a herhangi bir ideal gaz kitlesi olduunda, P, V, T, a nn srasyla ezamansal basncn, hacmini ve mutlak scakln gsterir. P, V, T daha nce belirtildii gibi gzlem terimleridir. K T A P te yandan N terimi a gaz kitlesini oluturan molekl saysn gsterir. Dolaysyla N (daha nce belirtildii gibi) bir teorik terimdir. Buna gre deal Gaz Yasas deneysel yasa deildir. Ancak (5) denkleminde P, V, T gzlem terimleri bulunduunTELEVZYON dan deal Gaz Yasasn dile getiren nerme teorik nerme de deildir. Bundan dolay deal Gaz Yasas ne deneysel yasa ne de teorik yasadr. Byle bir yasaya karma-teorik yasa diyebiliriz. NTERN ET Buna karlk PV arpmnn T ile doru orantl olduunu veya edeer olarak PV/T orannn sabit olduunu belirten Birleik Gaz Yasas olarak bilinen P1V1 / T1 = P2V2 / T2 denklemiyle dile getirilen yasa, kinetik teoriden bamsz ve ondan nce bilinen deneysel bir yasadr. Bu deneysel yasa, deal Gaz Yasasnn dolaysz sonucudur. M, a gaz kitlesinin gzlemlenebilir ktlesi, MA, a gaz kitlesini oluturan saf maddenin (rnein Helyum-4n) mol ktlesini gsterdiinde, (5) denkleminde N/NA oran yerine, M / MA orann koyabiliriz. Nitekim N/NA = mN/mNA = M / MA. Sz edilen saf maddenin mol ktlesini gsteren MA terimi gzlem terimi deil teorik terimdir. N/NA veya onunla eit olan M / MA oran a gaz kitlesinin mol saysn gsterir. Mol says n ile gsterildiinde (5) denklemi (5*) PV = nRT M RT MA
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
biimini alr. te yandan n yerine M / MA koyarsak (5*) denklemi (5**) PV =
biimini alr. Daha nce sz edilen Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac deneysel yasalarn dile getiren yasa-nermeleri, (5) denkleminden kolayca tretilebilir. Bylece bu deneysel yasalar kinetik teoride aklanm olur. Biz aada Boyle-Mariotte yasasn dile getiren nermenin nasl tretildiini gsteriyoruz.
100
Bilim Felsefesi
rnek 3 Boyle-Mariotte Yasas: a gibi herhangi bir ideal gaz kitlesine ilikin deal Gaz Yasasn dile getiren (5) denkleminin sa yann k1 olarak ksaltalm, yani k1i, k1 N = RT eitliiyle tanmlayalm. Bylece (5) denklemi PV = k1 biimini alr. k1, NA a gaz kitlesini oluturan N molekl saysnn, bir de bu gaz kitlesinin T mutlak scaklnn bir fonksiyonudur. O halde T sabit tutulursa, k1, yalnz Nye dolaysyla a ya bal bir sabit olur. Bylece a ideal gaz kitlesinin sabit scaklkta basnc ile hacminin arpmnn, yani PV arpmnn, yalnz a ya bal bir sabite eit olduunu dile getiren (6) PV = k1
denklemi deal Gaz Yasasndan tretilmi olur. (6) denklemi Boyle-Mariotte Yasasn dile getirir. Ayn yasann (6*) P1V1 = P2V2
denklemiyle dile getirilebildiini nite 3te grmtk. rnek 4 RT x n denklemi elde Avogadro Hipotezi: Sz geen (5*) denkleminden V = V edilir. k2 yi, k2 = RT/V biiminde tanmlayalm. Bylece (5*) denkleminden, Avogadro Hipotezini (ya da Yasas) dile getiren (7) V = k2 n
denklemi elde edilir. (7) denklemi herhangi bir ideal gaz kitlesinin V hacminin, bu gaz kitlesinin n mol saysyla doru orantl olduunu dile getirir. Orant katsays da k2 dir. Bylece Avogadro Hipotezi, Ideal Gaz Yasasdan tretildiinden aklanm olur. Dikkat edilirse n mol says n = N/NA biiminde tanmlandndan gzlem terimi deil, teorik terimdir. Dolaysyla (7) denkleminin dile getirdii hipotez (ya da yasa) karma-teoriktir.
(b) Kinetik Teoride ndeyide Bulunma

rnek 4 Foton Gazlarnn sel Enerjisi Yasas: Kinetik teoriden bamsz ve ondan nce bilinmeyen bir yasa rnei foton gazlarna ilikin (8)
PV = 1 E 3
denklemiyle dile getirilen Foton Gazlarnn sel Enerjisi Yasasdr. (Bkz. Feynman et al., 1989: Cilt I, s. 39.6.) Kapal kutu iinde foton gaz astronomi alannda ortaya kar. ok scak yldzlarda (bunlar Gneten scak olan yldzlardr) ok byk sayda fotondan oluan bir gaz kitlesi kapal kutu ilevindeki yldzn iinde bulunur. Yldzn ok scak olmas, iinde yalnz foton bulunmasna yol aar. ok sayda fotondan oluan topluluk tek-atomlu ideal gaz kitlesine benzeyen bir foton gaz kitlesini oluturur. Feynman et al.(1989) byle foton gaz kitleleri iin sz geen (8) denkleminin geerli olduunu yle ispatlyor. Btn fotonlarn h-
101
z, n hz olan yaklak 300.000 km/snye eit olup c sabitiyle gsterilir. (Nitekim k, foton denilen mikro-taneciklerden oluur.) Bir foton, ktlesi m olduunda, toplam enerjisi (Einstein denklemi gerei) mc2 ye eittir. Fotonun e kinetik enerjisi, toplam enerjisine eit olduundan mc2 ye eittir. Buna gre yukardaki (V) postulatn fotonlara uyguladmzda, (2 ,..., 2 ) ifadelerinin her birinin yeri1 N ne c2 koymalyz. Bylece (V) postulat, fotonlar iin
P= Nc 2 Nmc 2 1 N = m N 3V 3 V
Ne Ne . Dolaysyla P = , buradan 3V 3 1 da postulat VIII gerei Ne = E olduundan PV = E , yani (8) denklemi elde edilir. 3 Kinetik teoriden tretilen (8) denklemi nceden bilinmedii iin bir ndeyi-nerme-
biimine dnr. Oysa mc2 = e. O halde P =
sidir. Dolaysyla bu son rnek Kinetik teoride bir ndeyide bulunma rneidir. Grld gibi (4) ile (8) denklemlerinin her ikisi de bir ideal gazn isel enerjisinin nasl PV arpmyla ilikili olduunu belirtmesine karn, bu ilikinin molekllerden oluan ideal gazlar ile fotonlardan oluan ideal gazlar iin farkl olduunu gryoruz.
Teorilerin Anlambilimsel Yaklam

te yandan teorilerin anlambilimsel yaklamn benimseyen grte, teori aksiyomlatrlm nermeler dizgesinin yan sra, matematiksel yaplar olan modeller kapsamaktadr. nce model kavramn genel olarak ele alalm. Model, gerek (yani evrende varolan) bir nesne dizgesini ve/veya zelliklerini temsil eden maddesel ya da matematiksel bir nesnedir. rnein biyolojide DNA moleklnn yapsn temsil eden metal paralarndan yaplm nesne DNA moleklnn bir maddesel modelidir. Buna karlk nceki blmde sz edilen tek-atomlu Helyum-4 gaz molekl topluluunun noktasal tanecikler olarak temsil edilmesi, evrende varolan gerek nesne dizgeleri saylan bu molekl topluluunun bir matematiksel modelini oluturur. Bu matematiksel modeli teorilerin szdizimsel yaklamna ilikin nceki blmde ele almamzn gerekesi, rnek olarak setiimiz kinetik teorinin postulatlarn okuyucu iin anlalr klmakt. Yoksa bu modelin szdizimsel yaklamda hibir ilevi yoktur. Bu yaklamn szdizimsel olarak adlandrlmas da tam bu nedenden trdr. Buna karlk bu blmde incelediimiz anlambilimsel yaklamda matematiksel modellerin temel bir ilevi vardr. Bundan byle model szcn hep matematiksel model ifadesinin ksaltmas olarak kullanacaz. Model kavramn aydnlatmak amacyla tek postulat (5**), yani ideal gaz yasas, olan teoriyi ele alyoruz. Bu teoriyi ideal gaz teorisi olarak adlandrp ile gsteriyoruz. teorisinin konusu olan ideal gaz kitlelerinin kimyasal olarak saf olduklarn, dolaysyla her birinin MA gibi belli bir mol ktlesi olduunu varsayyoruz. rnein (daha nce belirtildii gibi) a bir Helyum-4 gaz kitlesi ise, mol ktlesi 4 gramdr. Bunu MA(a) = 4 gr biiminde dile getiriyoruz. Nitekim MA, saf gaz kitlelerinin bir fonksiyonu saylr. MA fonksiyonu bu gaz kitlelerinin belli bir belirlenebilir zelliini oluturur. Sz konusu gaz kitlelerinin MA dndaki belirlenebilir zellikleri srasyla Ktle (M), Basn (P), Hacim (V) ve Mutlak Scaklk (T) fonksiyonlardr. MA ile M yalnz a gaz kitlesine bal olup, t zaman anna bal deildir. Dolaysyla MA ile M fonksiyonlarnn deerleri srasyla MA(a) ve M(a) biiminde dile getirilmelidir. Bu deerler a gaz kitlesinin birer belirlenmi zelliidir.
102
Bilim Felsefesi
deal gaz kitlelerini temsil eden modelleri tanmlamak iin, nce (gemite, imdiki zamanda veya gelecekte) varolan tm ideal gaz kitlelerini sralayarak her birine belli bir sra says verilir. Buna gre a gaz ile kitlesinin sra saysn a saysnn a gsteriyoruz. a ideal gaz kitlesini temsil ettiini syleyeceiz.
rnein a, Helyum-4 gaz olup ktlesi 10 grama eit olsun. Buna gre MA(a) = 4 gr ve M(a) = 10 gr yazarz. MA(a) ve M(a) belirlenmi zellikleri a nn (zamandan bamsz) deimez zellikleridir. te yandan P, V, T hem a ya hem t ye (zamana) bal belirlenebilir zelliklerdir. Bunlarn deerleri olan belirlenmi zellikler srasyla P(a, t), V(a, t), T(a, t) biimindedir. Daha nce belirtildii gibi P, V, T nesne-durumu deikenleridir. Nitekim P(a, t) = P*, V(a, t) = V*, T(a, t) = T* olduunda (P*, V*, T*) sralanm ls, a ideal gaz kitlesinin t anndaki nesne-durumunu gsterir. Ayrca MA(a, t) = M* , M(a, t) = M* olduunda, a gaznn, M* , P*, V*, T* A A belirlenmi zellikleri (5**) biimindeki deal Gaz Yasasna uyumlu olmaldrlar. deal gaz kitlelerini temsil eden (matematiksel) modelleri yle tanmlyoruz. (Bkz. Carnap, 1963, My Conception of Semantics, s. 900 - 905.) nce (gemite, imdiki zamanda veya gelecekte) varolan tm ideal gaz kitlelerini sralayarak her birine belli bir sra says verelim. a gaz kitlesinin sra saysn a ile gsteriyoruz. a saysnn a ideal gaz kitlesini temsil ettiini syleyeceiz. Zaman anlar da ncelik/sonralk bantsyla dorusal olarak sralanmlardr. Belli bir sfr ann setikten sonra her zaman anna pozitif veya negatif bir reel sayy sra says olarak ve ririz. t herhangi bir zaman an olduunda, t ye verilen sra saysn t olarak gste riyoruz. t nin t zaman ann temsil ettiini syleyeceiz. te yandan ideal gaz kitlelerinin belirlenmi zellikleri olan M* , M* , P*, V*, T* A srasyla M * , M *, P *, V *, T *, olarak gsterdiimiz saylarla yle temsil ediyoruz:
A
(9)
(M* = r1 gr ve M* = r2 gr ve P* = r3 atm ve V* = r4 lt ve T* = r5 K) ise, A (M * = r1 ve M * = r2 ve P * = r3 ve V * = r4 ve T * = r5 ) olur.

A
rnein M* = 4 gr, M* = 8 gr, P* = 1 atm, V* = 44.8 lt, T* = 273 K ise, M * = 4, M * A A = 8, P * = 1, V * = 44.8, T * = 273 olur. En sonda MA, M, P, V, T fonksiyonlarnn (yani belirlenebilir zelliklerin) M , A M, P , V , T , olarak gsterdiimiz saysal fonksiyonlarla nasl temsil edildiklerini grelim. Sz geen saysal fonksiyonlar (yani reel sayya reel say tekabl ettiren fonksiyonlar) u koullar yerine getirmelidirler: (10) (i) MA (a, t) = M* ise, M (a, t) = M* olur. A A A * (ii) M (a, t) = M* ise, M (a, t) = M olur. (iii) P (a, t) = P* ise, P (a, t) = P * olur. (iv) T (a, t) = T* ise, T (a, t) = T * olur. Yukardaki kavramlara dayanarak sz konusu teorisinin model lerini yle tanmlayabiliriz: Tanm 1: teorisinin modeller kmesi aadaki koullar yerine getiren ({a 1, ..., an }, [t1, t2 ], M , M, P , V , T )
A
biiminde tm matematiksel yaplarn kmesi demektir:

1. {a 1, ..., an }, eleri n tane farkl pozitif tam say olan bir kmedir. (Bu saylar ideal gaz kitlelerini temsil edebilir.) 2. t 1 ile t2 iki reel say olup t1<t2 dir. [t1, t2 ], t1 ile t2 ile arasndaki tm reel saylardan oluan say araldr. (Bu saylar zaman anlarn temsil edebilirler.)
103
3. M , tanm kmesi {a 1, ..., an } kmesine eit olup, deerleri pozitif tam say A olan tek deikenli bir fonksiyondur. (Bu say mol ktlesinin gram says olabilir.) 4. M, tanm kmesi {a 1, ..., an } kmesine eit olan tek deikenli bir fonksiyon dur. Her a i iin M (ai ) bir pozitif reel saydr. (Bu say bir gaz kitlesinin gram says olabilir.) 5. P , V , T , iki deikenli fonksiyonlardr. Birinci deikenin tanm kmesi {a 1, ..., an }, ikinci deikenin tanm kmesi ise [t1, t2 ], aralnn elerinden oluan kmedir. Her fonksiyonun deerleri birer pozitif reel saydr. (Bu saylar bir ideal gaz kitlesinin srasyla basncnn atmosfer says, hacminin litre says ve mutlak scaklnn Kelvin derecesi says olabilir.) 6. P , V , T , fonksiyonlar her says ile [t 1, t2 ] aralndaki her t says iin aadaki koulu yerine getirir:
P a, t V a i , t =
( )
( ) RT a,t . ( ) M A (ai )
M ai
Tanm 2: teorisinin hedef uygulamalar kmesi, sz konusu ideal gaz teorisini benimseyen bilim insanlarnn bu teori ile uyumlu olmasn bekledikleri nesne dizgelerinin kmesi, yani varolmu, varolan ve varolacak tm ideal gaz kitlelerinin kmesi demektir. Tanm 3: teorisi, Tanm 1 gerei tanmlanan modeller kmesi ile Tanm 2 gerei tanmlanan hedef uygulamalar kmesinden oluan sralanm ikiliyi kapsar. Yukardaki Tanm 1, Tanm 2 ve Tanm 3 genelletirilerek her teori iin geerli olacak bir biim alr. Dikkat edilirse a gibi bir ideal gaz kitlesi, varolduu srenin tmnde ideal gaz olma zelliini korumayabilir. Nitekim her gaz kitlesi yeterince dk scaklkta svlap gaz olma, dolaysyla ideal gaz olma zelliini yitirir. stelik her ideal gaz kitlesi, gaz olma zelliini korumasna karn belli scaklk ve basn koullarnda ideal gaz olma zelliini yitirir; baka bir deyile bu gaz kitlesinin basn, hacim ve scakl deal Gaz Yasasna aykr olur. te bu nedenle teorisinin hedef uygulamalar kmesini tanmlamak iin yalnz hangi nesne dizgelerinin ideal gaz kitlesi sayldn belirtmek yetmez; ayrca bu nesne dizgelerinin hangi zaman aralklarnda ideal gaz zelliini tadklarn da belirtmek gerekir. Dolaysyla teorisinin hedef uygulamalarnn genel biimi (11) ({a 1, ..., a n }, [t1, t2 ])
sralanm ikilileri biiminde olmaldr. Bu sralanm ikili, a 1, ..., a n nesne dizgelerinin [t1, t2 ] zaman aralnda ideal gaz olma zelliini tadklarn gsterir. a 1, ..., a nesne dizgeleri bu zaman aral dnda ideal gaz olma zelliini tayabilir n veya tamayabilir. Tanm 4: teorisi dorudur ancak ve ancak teorinin hedef uygulamalar kmesinin esi olan her uygulama, teorinin modeller kmesinin esi olan bir model tarafndan temsil edilebilirse.
104
Bilim Felsefesi
Tanm 4ten u sonu kar: Bir teorinin doru olmas iin, bu teorinin herhangi bir uygulamasn temsil eden model, bu teorinin temel yasasn ya da br yasalarn yerine getirmesi gerekir. rnein eer ideal gaz teorisi doru ise, ideal gaz teorisinin herhangi bir uygulamasn temsil eden model, belirtilen zaman aralnda deal Gaz Yasasn yerine getirir. deal gazlarn kinetik teorisinin anlambilimsel yaklamndaki modelleri, yukarda sz edilen modellere, mikro-nesne dizgelerinin (yani gaz molekllerinin) temsilcileri ve ilgili mikro-zelliklerin (molekllerin koordinatlar, hzlar, kinetik enerjileri vb.) temsilcilerini eklemekle oluturulur. Byle oluan matematiksel yaplarn teorinin bir modeli olmas iin kinetik teorinin tm postulatlarn (gerek teorik postulatlar gerekse balant postulatlarn) yerine getirmelidir. Bu postulatlar anlambilimsel yaklamda modellerin yerine getirmesi gereken koullar dile getirip, temel yasa olarak adlandrlr. Dikkat edilirse anlambilimsel yaklamda (deal Gaz Yasas gibi) temel yasalarn asl ilevi, ait olduklar teorinin modellerinin tanmlanmasnda ortaya kar.
SIRA SZDE
Sz geen SIRA teorisinin SZDE nesne-dizgeleri uzayna dayal (bkz. van Fraassen, 1989) bir geometrik modelini kurunuz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
105
zet
A M A
Bilimsel yasalarn ne olduunu aklamak ve tartmak. Evrenin her yerinde her zaman geerli olan dzenliliklere yasa, yasalar dile getirebilecek nermelere de yasa-grnml nerme denir. Bir bilim dalna ilikin yasa-grnml nermelerin dizgeletirilmesi, bir bilimsel teori, ksaca teori oluturur. Teori kurmann amac, nceden bilinen olgu ile deneysel yasalar aklamak ve nceden bilinmeyen yeni olgu ve deneysel yasalara ilikin ndeyileri tretmektir. Gzlemlenebilir varlklar gsteren terimlere gzlem terimi, yalnz gzlemlenebilir varlklara ilikin yasalara deneysel yasa denir. Gzlemlenemez bir eye ilikin terime teorik terim, gzlemlenemez eylere ilikin yasalara da teorik yasa denir. Bilimsel teorilerin ne olduunu aklamak ve tartmak. Szdizimsel denilen teori yaklamnda, teori ksmen yorumlanmtr. Yalnz gzlem terimleri birer varlk gsterir. Teoride geen teorik terimler ise ksmen anlaml saylr. Her teori, iinde yalnz teorik terimler geen teorik postulatlar, iinde hem gzlem terimleri hem teorik terimler geen balant postulatlar ve her iki eit postulattan tretilebilen aklamalar ile ndeyilerden oluur. Teorik terimler balant postulatlaryla ksmen yorumlanr. Anlambilimsel denilen teori yaklamnda her teori, aksiyomlatrlm nermeler dizgesinin yan sra modeller kmesi ile hedef uygulamalar kmesini kapsar. Bir teorinin modelleri, bu teorinin uygulanabildii nesne
dizgelerini ve bunlarn zelliklerini matematiksel nesnelerle temsil ederler. yle ki, teorinin herhangi bir postulat, ilgili nesne dizgelerinin arasnda bir bant kurarsa, ayn bant bu zelliklerin (matematiksel) temsilcileri arasnda da M RT teorinin bulunmaldr. rnein PV = MA postulat ise P , V , M, M ,T , srasyla P, V, M, A MA, T niceliksel zelliklerin temsilcileri olduunM RT eitlii matematiksel bir doda, P V = MA ruluu dile getirmelidir. te yandan teorinin hedef uygulamalar, teoriyi benimseyen bilim insanlarnn bu teori ile uyumlu olmasn bekledikleri nesne dizgeleridir. Herhangi bir teorinin hedef uygulamalar kmesi bu teorinin bir modeli tarafndan temsil edilebilirse, teori doru olur.
A M A
106
Bilim Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir gzlem terimi deildir? a. Basn b. Gaz molekl c. Hacim d. Scaklk e. (Makro-)gaz kitlesi 2. Aadakilerden hangisi bir teorik terim deildir? a. Mutlak scaklk b. Molekl ktlesi c. Molekl hz d. Molekl kinetik enerjisi e. Molekl says 3. Aadakilerden hangisi bir yasa-grnml nerme deildir? a. Tm metaller elektrii iletir. b. Tm metaller yeterince stldnda genleir. c. Bugn mutfamda bulunan tm armutlar yeildir. d. Tm su kitleleri yaklak 0Cta donar. e. Tm ideal gaz kitlelerinin basnc, sabit scaklkta, hacimleriyle ters orantldr. 4. Aadakilerden hangisi bir teorinin teorik postulatlar iin sylenebilir? a. Teorik postulatlar, deneysel yasalar ile dier teorik yasalardan tretilebilir. b. Teorik postulatlar, salt deneysel yasalardan tretilebilir. c. Teorik postulatlar, balant postulatlar ile deneysel yasalardan tretilebilir. d. Teorik postulatlar, teorinin diline ait teorik nermeler olup dier teorik nermelerden tretilemez. e. Teorik postulatlar, teorinin diline ait teorik nermeler olup dier teorik nermelerden tretilebilir. 5. Aadakilerden hangisi bir teorinin balant postulatlar iin sylenebilir? a. Balant postulatlar, iinde yalnz teorik terimler geen postulatlardr. b. Balant postulatlar, iinde yalnz gzlem terimleri geen postulatlardr. c. Balant postulatlar, iinde hem teorik terimler hem de gzlem terimleri geen nermeler olup teorik terimleri ksmen anlaml klarlar. d. Balant postulatlar, iinde hem teorik terimler hem de gzlem terimleri geen nermeler olup teorik terimleri tam anlaml klarlar. e. Balant postulatlar, iinde yalnz teorik terimler geen postulatlar olup teorik terimleri ksmen anlaml klarlar. 6. Aadakilerden hangisi bir deneysel yasa deildir? a. deal gaz yasas b. Boyle-Mariotte yasas c. Charles yasas d. Gay-Lussac yasas e. Birleik gaz yasas 7. Aadakilerden hangisi karma-teorik bir yasadr? a. P1V1 = P2V2 b. c.
ei = 1 2 mv i = 1, ..., N 2 i 2 E 3
PV = PV =
d. V / n = sabit e.
1 E 3
8. Aadakilerden hangisi tek-atomlu kinetik gaz teorisinin bir teorik postulatdr? a. PV = nRT b. P sabit ise, V1 / T1 = V2 / T2 c.
ei = 1 2 mv i = 1, ..., N 2 i
d. V sabit ise, P1 / T1 = P2 / T2 e. P1V1 / T1 = P2V2 / T2 9. Aadakilerden hangisi tek-atomlu kinetik gaz teorisinin aklad deil de, zellikle ndeyide bulunduu bir yasadr? a. Foton gazlarnn isel enerjisi yasas b. sel enerji yasas c. deal gaz yasas d. Birleik gaz yasas e. Avogadro yasas (hipotezi) 10. Aadakilerden hangisi teorilerin anlambilimsel yaklam iin sylenebilir? a. Teori, yalnz aksiyomlatrlm teorik nermeler dizgesinden oluur. b. Teori, aksiyomlatrlm teorik nermeler ile karma-teorik nermeler dizgesinden oluur. c. Teori, aksiyomlatrlm nermeler dizgesinin yan sra, matematiksel yaplar olan modellerden oluur. d. Teori, aksiyomlatrlm teorik nermeler ile gzlem nermeleri dizgesinden oluur. e. Teori, aksiyomlatrlm karma-teorik nermeler ile gzlem nermeleri dizgesinden oluur.
107
Okuma Paras
Bilimsel bir teori birtakm olgular veya olgusal ilikileri aklayan kavramsal bir sistemdir. Byle bir sistemi kurmak, bilimde en st dzeyde dnsel bir almay gerektirir. zellikle iki ynden bilimsel bir teoriyi anlama nemlidir. nce, iyi kurulmu bir teorinin bir sanat yapt gibi entelektel ilgilere hitap eden ve dnya grmz etkileyen bir nitelii vardr. Olup bitenlere belli bir teori asndan bakmak, alk olduumuz pek ok eye yeni bir anlama kazandrr, bilgi ve anlaymz beklemediimiz llerde zenginletirebilir. Sonra, bilimsel bir teori, bilimsel dnme ve aratrmann eriilmesi g bir rn olarak hem bu dnme biimini, hem de bilimde gerek baarnn niteliini yanstmas bakmndan zerinde durulmaya deer. Baka bir deyile, bilimsel bir teorinin yap ve ilevinde tm bilimin kristalize olmu bir rneini bulabiliriz. Ama her eyden nce, teori szc zerinde akla ulamamz gerekir. Gnlk dilde teori denince genellikle olgusal olmayan veya uygulama d kalan soyut bir ey akla gelir. Bilim adamlar arasnda bile bu noktada tam bir aklk olduu sylenemez. Kimisi iin teori, felsefe trnden geni ve belki de sorumsuz bir speklasyon; kimisi iin alg verilerimizi ve gzlemlerimizi aan herhangi bir kavram veya genelleme anlamna gelmektedir. Birou teori kelimesini hipotez, varsaym hatta yasa anlamnda kullanmaktadr. rnein fizik ders kitaplarnda genellikle yasa diye geen evrensel ekim ilikisinin bazen teori, bazen hipotez, bazen varsaym olarak belirtildiini grmekteyiz. Teori kelimesinin byle deiik anlamlarda kullanlndan doan karklk karsnda tam bir akla ulamak son derece gtr. Ancak baz ayrmlar yoluyla karklktan bir lde de olsa kurtulmaya alabiliriz. Hemen akla gelen bir ayrm teori ile olgu arasndadr. Olgu, daha nce de belirtildii zere, dorudan veya dolayl ortak gzleme konu ve doada yer alan bir olutur. Teori ise, dnme yetimizin bir rndr; olgular aklamak veya evreni hi deilse bir yan ile anlama iin kurulur. Ancak hemen eklemeli ki, olgular iermeyen bilimsel bir teori olmad gibi teorinin az ok bulamad hibir gzlem veya deney verisi de yoktur. Ne yaln bir olgudan, ne de olgulara ilikin olmayan bir teoriden (formel mantk ve matematik dnda) sz edilebilir. Kaynak: Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi, 13. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi, s. 132.

1. b Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Yasalar blmn yeniden okuyun. Yalnz b kkndaki yant bir gzlem terimi deildir, dier klardaki yantlarn hepsi gzlem terimlerinden olumaktadr. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Yasalar blmn yeniden okuyun. Yalnz a kkndaki terim bir teorik terim deildir. Dier klardaki btn terimler teorik terimlerdir. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Yasalar blmn yeniden okuyun. Yalnz c kkndaki nerme bir yasa-grnml nerme deildir. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. Yalnz d kkndaki betimleme doru olup dier klardaki betimlemeler yanltr. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. Balant postulatlarnda hem teorik terimlerin hem de gzlem terimlerinin getiini ve bu postulatlarn teorik terimleri ksmen anlaml kldn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. deal gaz yasasnda bir teorik terim geerken dierlerinde hi teorik terim gemez. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. d kkndaki yant Avogadro yasas (hipotezi) olup iinde bir teorik terim (n) bir de gzlem terimi (V) geer; dolaysyla karma-teoriktir. te yandan a, c ve e klarndaki yantlarda yalnz gzlem terimleri, b kkndaki yantta ise yalnz teorik terimler geer. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. c kkndaki postulat, tek-atomlu gaz molekllerinin kinetik enerjisi yasas olup iinde yalnz teorik terimler geer. te yandan a kkndaki yant bir karmateorik yasa, b, d ve e klarndaki yantlar ise deneysel yasalardr. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. Yalnz a kkndaki yant bir ndeyidir. Dier klardaki yantlar aklama rnekleridir. Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. Sz edilen yaklamda aksiyomlatrlm nermeler dizgesinin yan sra, matematiksel yaplar olan modellerin de bulunduunu anmsayacaksnz.
2. a
3. c
4. d
5. c
6. a
7. d
8. c
9. a
10. c
108
Bilim Felsefesi

Sra Sizde 1 rnek olarak Boyle-Mariotte yasasn, yani sabit scaklkta bir ideal gaz kitlesinin p basncnn V hacmiyle ters orantl olduunu dile getiren yasa-grnml tmelkoullu nermeyi ele alalm. Bu gerekten bir yasay dile getiriyorsa doru olmas gerekir. nermenin doru olup olmadn bilmek iin onu snamalyz; yani pekitirmeli ya da rtmeliyiz. Bunu nite 5te greceiz. Burada ise nermenin doru olmasnn anlamn (snama ileminden bamsz olarak ve ondan nce) aratryoruz. Tmel-koullu olan bu nerme ideal gazlara ilikindir. Her gerek gaz kitlesi ise tam-somut olan bir nesnedir. Ancak baz trden gaz kitleleri baz nesne-durumlarnda yaklak olarak ideal gaz kitlesi saylabilir. te Boyle-Mariotte yasasn dile getiren nermenin doru olmas (i) yaklak olarak ideal gaz saylabilen gerek gaz kitlelerinin varolmas, (ii) varolan bu gerek gaz kitlelerinin p basncnn yaklak olarak sabit olan scaklkta V hacmiyle yaklak olarak ters orantl olmas demektir. Sra Sizde 2 Tm gazlarn isel enerjilerine ilikin genel yasa (i) PV = ( - 1)E Sra Sizde 3 P (basn), V (hacim) ve T (mutlak scaklk) daha nce belirtildii gibi nesne-durumu deikenleridir. a herhangi bir ideal gaz kitlesi ve t bir zaman an olduunda, a nn t anndaki basnc, hacmi ve mutlak scaklk derecesi srasyla P(a, t) = P*, V(a, t) = V*, T(a, t) = T* olur ve (P*, V*, T*) sral ls, a ideal gaz kitlesinin t anndaki nesne-durumunu gsterir. Buna karlk P, V, T negatif olmayan herhangi reel say olduunda, (P, V, T ) sral ls, bir olanakl nesne-durumu saylr. Her gerek nesne-durumu ayn zamanda bir olanakl nesne-durumu olduundan, (P*, V*, T*) sral ls de ayn zamanda bir olanakl nesne-durumudur. Olanakl nesne-durumlar kmesi, -boyutlu bir uzay oluturur. Bu uzayn koordinatlar, x, y, z yerine srasyla P, V, T deikenleridir. Olanakl nesne-durumlar uzayn U olarak gsterelim. U uzaynn her noktas (P, V, T) biimindedir. a gibi herhangi bir ideal gaz kitlesi U uzaynda bir eri ile yle temsil edilebilir. a ideal gaz kitlesi her t annda Da, t olarak gsterdiimiz belli bir nesne-durumudur. Da, t ise U uzaynn bir noktasdr. Ayn a ideal gaz kitlesinin (zamana bal olarak farkl olabilen) tm nesne-durumlar, U uzaynn iinde bir eriyi oluturur. a olarak gsterdiimiz bu eriye a nn geometrik temsilcisi diyoruz. a erisinin her noktas (P, V, T) biiminde olup teorisinin tek postulat olan ideal gaz yasasn yerine getirir. Her ayr gaz kitlesine karlk onu U uzaynda temsil eden ayr bir eri vardr. te U nesne-durumlar uzayna ait olan ve her noktas sz geen postulat yerine getiren bu erilerin kmesi teorisinin geometrik modelini oluturur. teorisi dorudur ancak ve ancak: n uygulamas olan a nesne dizgesinin geometrik temsilcisi, nn geometrik modeline ait bir eri ise.
biimindedir. (Bkz. Feynman et al., 1989, Cilt I, s. 39.5, forml (39.11). Feynman et al. E yerine U kullanlyor.) Bu arada , ilgili gaza zg bir sabittir. nite 6da (i) denklemini gene ele alp, sabitinin tanmn vere2 ceiz. Burada ise PV = E yasasnn, (i) genel yasasn3 dan nasl tretilebildiini gsteriyoruz. nce, ( - 1) = 2 5 denklemini zelim. Bylece = eitliini elde 3 3 ederiz. Bu eitlie dayanarak (i) denkleminden (4*) 5 PV = - 1 E 3
2 E 3
denklemi, yani yukardaki (4)

PV =
denklemi elde edilir. Dolaysyla (4) denklemi, (i) denkleminin gsterdii genel yasann zel durumudur.
109

Carnap, R. (1966). Philosophical Foundations of Physics. New York and London: Basic Books, Inc. Carnap, R. (1963). My Conception of Semantics, P. A Schilpp (ed.) iinde, s. 900 - 905. Carnap, R. (1963). Carl G. Hempel on Scientific Theories, P. A Schilpp (ed.) iinde, s. 958 - 966. Feynman, R. P. et al. (1989). The Feynman Lectures on Physics. Reading, Mass.: Addison-Wesley Pub. Co. Hempel, C. G. and P. Oppenheim (1988). Studies in the Logic of Explanation, J. C. Pitt (ed.), Theories of Explanation (New York: Oxford University Press, 1988) iinde, s. 9 - 46. Khinchin, A. I. (1949). Mathematical Foundations of Statistical Mechanics, trans by G. Gamow. New York: Dover Publications. Salmon, M. H. et al. (1999). Introduction to the Philosophy of Science. Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing Company. Salmon, W. S. (1999). Scientific Explanation, M. H. Salmon, et al. iinde, s. 7 - 41. Schilpp, P. A. (ed.) (1963). The Philosophy of Rudolf Carnap. London: Cambridge University Press. Van Fraassen, B. C. (1988). Laws and Symmetry. Oxford and New York: Oxford University Press. Yldrm, C. (1971). Science: Its Meaning and Method. Ankara: METU Faculty of Arts and Sciences Publications No: 21, Banur Matbaas. Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi (13. Basm). stanbul: Remzi Kitabevi
5
Amalarmz indekiler
Bilim Felsefesi
BLM FELSEFES
Bu niteyi tamamladktan sonra; Salt tmevarmc gr ifade edebilecek, Hipotez-pekitirmesi grlerini ifade edebilecek ve tartabilecek, Salt tmdengelimsel-hipotez-yanllamac gr ifade edebilecek ve tartabilecek, Hipotez buluu grn ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tmevarmsal genelleme nermesi Hipotez rnekleme yoluyla pekitirme Nicod yntemi Hempel yntemi Kuzgun paradoksu Sonsuz eli evren sorunu Teorik hipotezler sorunu Glymourun kendi-kendini pekitirme yntemi Hipotezli-tmdengelimsel pekitirme yntemi Duhem-Quine sorunu Duhem-Quine tezi Bayesci (olaslk) pekitirme yntemi Bayes teoremi Hipotezin snama-ncesi olaslk derecesi Hipotezin snama-sonras olaslk derecesi Kantn hipoteze gre beklenebilirlii Salt tmdengelimci-yanllamac gr Hipotez buluu gr
Bilimsel Hipotezlerin Pekitirilmesi
GR SALT TMEVARIMCI GR HPOTEZ-PEKTRMES GRLER SALT TMDENGELMC-HPOTEZYANLILAMACI GR HPOTEZ BULUU GR
Bilimsel Hipotezlerin Pekitirilmesi

GR
Bu nitede genelde bilimsel hipotezlerin pekitirilmesine ilikin yntemleri ortaya koyuyor, olumlu ynlerinden ve karlatklar glklerden sz ediyoruz. Genelde szcn kullanmamzn nedenlerinden biri, birinci blmn konusunu oluturan salt tmevarmc grn bir hipotez pekitirmesi yntemi olmasnn yan sra bir hipotez buluu gr de olmasdr. kinci nedenimiz ise, son blmn konusunun tmyle hipotez buluuna ilikin olmasdr. Ancak, dikkat edilirse, bu iki blme ayrlan yer, nitenin tmyle karlatrldnda ok azdr. lk ve son blm oluturan konulara ok az yer ayrlmasnn nedenleri birbirinden ok farkldr. Salt tmevarmc gre ok az yer verilmesinin nedeni, bu grn gerek hipotez pekitirmesi gerekse hipotez buluu asndan ok snrl uygulamalar olmasndan tr yetersiz kalmas ve ok nceleri terk edilmi olmasdr. Hipotez buluu grne ok az yer verilmesinin nedeni ise, hipotez buluunun bir mant olduu grne ok az bilim felsefecinin katlyor oluudur. Buna karlk, son yllarda hipotez buluu gr zerine almalar younluk kazanmtr. Ancak bu konuda bilim felsefecileri arasnda bir ortak gr olutuunu syleyemeyiz. te yandan sondan bir nceki blm olan, K. R. Popperin ortaya koymu olduu salt tmdengelimci-hipotez-yanllamac gr, adndan da anlalaca gibi, bir hipotezin pekitirilmesine deil, yanllanmasna odaklanmaktadr. Ancak pekitirme yntemi denildiinde, aslnda snama yntemi anlalmaktadr. Nitekim aada greceimiz gibi, her pekitirme yntemi, bir hipotezin hem pekitirme hem de yanlma ltlerini ortaya koymaktadr. Tm bu nedenlerden tr, nitenin balnn Bilimsel Hipotezlerin Pekitirilmesi olmasnda karar kldk.
SALT TMEVARIMCI GR
Francis Bacon (1561 - 1626)dan kaynaklanan bu grte tmevarm, doruya erimenin tek geerli yntemidir. (Bkz. Yldrm, 1971, s. 81.) Bu grte bilimsel yntem aamadan oluur: (i) Gzlem ve/veya deney yoluyla ilgili bilim dalnn konusuna giren yaln olgularn bilgisi tretilir. Bu bilgiler, yaplan gzlem ve/veya deneylerle dorulanm gzlem nermeleri ile ifade edilir. rnek olarak yeterince stldnda genleen a1, ..., an metal paralarn gsterebiliriz. F, yeterince stlr, G de, genleir ykleminin ksaltmas olduunda, gzlem ve/veya deneylerle dorulanm gzlem nermelerini Fa1 Ga1, ... , Fa1 Gan olarak gsterebiliriz.
112
Bilim Felsefesi
(ii) Gzlem ve/veya deneyle dorulanm sonlu sayda gzlem nermesinden tmevarmsal karmla bir tmel-koullu nerme tretilir. Byle bir nermeye tmevarmsal genelleme nermesi de denir. rnein yukardaki dorulanm gzlem nermelerinden x(Fx Gx) tmevarmsal genelleme nermesi tretilir. Tm Gen olarak ksaltarak adlandracamz bu karm aadaki gibi gsterebiliriz: (Tm Gen) Fa1 Ga1 Fan Gan ============= x(Fx Gx)
Salt tmevarmc grte x(Fx Gx) biimindeki hipotez, dorulanm Fa1 Ga1, ... , Fan Gan gzlemnermelerinden tmevarmsal karmla tretilerek bulunur. te yandan hipotez buluundan sonra, Fan+1 Gan+1 gibi yeni dorulanm bir gzlem-nermesi, x(Fx Gx) hipotezinin daha da pekimesini salar.
(nite 1den =========== simgesini tmevarmsal karmlar iin kullandmz anmsayalm.) Buna gre yukardaki karm, x(Fx Gx) nermesi, dorulanm Fa1 Ga1, ... , Fan Gan gzlem-nermelerinin tmevarmsal sonucudur diye okunur. (iii) Tretilen tmevarmsal genelleme nermesi baka gzlem ve/veya deneylerle daha da pekitirilebilir. rnein bilim insan daha nce gzlemlenmeyen an+1 gibi bir metal parasn str ve stnca genletiini gzlemler. Baka bir deyile, bilim insan Fan+1 Gan+1 gzlem-nermesini dorulam olur. Bu gzlem sonucunda tmevarmsal genelleme nermesi daha da pekimi olur. Dolaysyla (ii) ve (iii)e dayanarak Salt Tmevarmc Grn hem bir hipotez buluu gr hem de bir hipotez pekitirmesi gr olduunu syleyebiliriz. Salt tmevarmc grn u eletirisi yaplabilir: 1. Tmevarmsal genelleme nermesinin yanllanabilecei gz ard edilir. 2. Bilimsel yntemde tmevarmn yan sra tmdengelime de gereksinim olduu gz ard edilir. Aslnda bir sonraki grte greceimiz gibi yanllama tmdengelimsel bir karmla yaplr. 3. Tmevarmsal genelleme nermesi bilimsel aklama iin kullanlamaz. Istlan an+1 metal parasnn neden genletii sorusunun yant Btn metaller yeterince stldnda genleir nermesinin doruluu olamaz. nk sorulan zaten niye bir metalin stldnda genleiyor olduu sorusudur.
HPOTEZ-PEKTRMES GRLER
Bu grlerde bilimsel yntem hem tmdengelimsel hem tmevarmsal karm biimlerini hem de hipotez kurmay ierir. Gerek gzlem nermelerinin gerekse gzlem-nermesi-olmayan nermelerin, zellikle dzenlilik ifade eden tmel-koullu nermelerin, bilim insanlarnca snama amacyla geici olarak kabul edilmesi btnyle serbesttir. Daha nce belirtildii gibi bilim insanlar snamaya-deer bulduklar gzlem nermelerini gzlem ve/veya deneyle snarlar, dorulananlar kabul edilir, yanllananlar ret edilir. ok nadir olarak gzlem ya da deney hatas nedeniyle daha nce kabul edilmi bir gzlem nermesi ret edilebilir, daha nce ret edilen bir gzlem nermesi de kabul edilebilir. te yandan bilim insanlar yaratc hayal gleriyle diledikleri gzlem-nermesi-olmayan bilimsel nermeleri, zellikle dzenlilik ifade edebilen tmel-koullu nermeleri snamak amacyla hipotez sfatyla geici olarak kabul etmeye yetkilidir. Snanan hipotez pekitirilirse kalc olarak kabul edilir; ama rtlrse ret edilir, yani bilim insanlar topluluunun kabul ettii bilimsel nermeler daarcndan karlr. te yandan belli bir za-
5. nite - Bilimsel Hipotezlerin Pekitirilmesi
113
manda pekitirilmi bir hipotez sonraki bir zamanda rtlp ret edilebilir. Bu nedenle hipotezler baz grlerde pekitirildikten sonra da hipotez olarak nitelenmeye devam edilir. Ancak genel olarak belli bir zaman ile belli bir yere snrl olmayan dzenlilikleri ifade eden pekitirilmi hipotezlere yasa denilir. Birbirinden ok farkl olan hipotez pekitirme yntemleri vardr. Bunlarn en nemlilerini aada inceliyoruz.
Belli bir zaman ile belli bir yere snrl olmayan dzenlilikleri ifade eden pekitirilmi hipotezlere yasa denilir.
rnekleme Yoluyla Pekitirme Yntemleri

Nicod Yntemi
Snama amacyla ortaya konulan hipotez (1) x(Fx Gx) biiminde bir tmel-koullu nerme, F ile G ise gzlem nermelerinin yklemi olabilen yklemler olsun. (1) nermesini daha ak olan (1) xut(x, u ve tde F ise, x, u ve tde Gdir) nermesinin ksaltmas olarak kabul ediyoruz. Gzlem nermesi olan Fa Ga tmel-evetleme nermesinin (1)in bir olumlu rneklemesi olduu, Fa ~Ga tmel-evetleme nermesinin de (1)in bir olumsuz rneklemesi olduu sylenir. (Buna gre Fa Ga, (a, u ve tde Fdir) ve (a, u ve tde Gdir)in, Fa ~Ga da (a, u ve tde Fdir) ve (a, u ve tde G deildir)in ksaltmasdr.) Sz konusu (1) hipotezinin ilgili bilim insanlar topluluunca t zamannda pekitirilmi olmas, bu topluluun yesi olan bilim insanlarnn t zamanna dek yaptklar gzlem ve/veya deneyler sonucunda (i) yeterince byk sayda olumlu rnekleri gzlemlemi olmalar ve (ii) hibir olumsuz rneklemeyi gzlemlememi olmalar demektir. rnein salt tmevarmsal grte tretilebilen (1) biiminde bir tmevarmsal genelleme olan (2) Btn metaller yeterince stldnda genleir nermesini bir hipotez olarak ele alalm. Tmevarmsal karmn nclleri (2) hipotezinin olumlu rneklemelerini olutururlar. Olumsuz rnekleme gzlemlenmemi olduu varsaylrsa, bu olumlu rneklemeler (2) hipotezini pekitirir. Dikkat edilirse belli bir zaman annda pekitirilmi hipotez daha sonra bir olumsuz rneklemenin gzlemlenmesi sonucu olarak rtlebilir. Fa ~ Ga biimindeki olumsuz rneklemenin (1)i, yani x(Fx Gx) hipotezini, rtmesi tmdengelimsel manta dayanr. Nitekim (1) nermesinden tmel-zelleme kural denilen tmdengelimsel karm kural gerei Fa ( Ga gzlem nermesi tretilebilir. Fa Ga, ~(Fa ~Ga) ile edeerdir. Demek ki olumsuz rnekleme olan Fa ~Ga nermesi, x(Fx Gx)in sonucu olan Fa Ga nermesiyle eliiktir. Dolaysyla olumsuz rnekleme ile hipotez tutarszdr, yani iki nerme birlikte doru olamaz. O halde Fa ~Ga olumsuz rneklemesi dorulanrsa, x(Fx Gx) hipotezi yanl olur. Yanl olduu, Fa ~Ga gzlem nermesinin dorulanm olmasnn zorunlu sonucudur. Buna gre x(Fx Gx) nermesinin yalnz yanl olduunu deil, stelik yanllanm olduunu syleyebiliriz.
Fa Ga gzlem nermesinin, x(Fx Gx) hipotezinin bir olumlu rneklemesi, Fa ~Ga gzlem nermesinin de bu hipotezin bir olumsuz rneklemesi olduu sylenir.
Hempel Yntemi
Nicod ynteminin uygulanabildii hipotezlerden farkl biimde olan hipotezler de vardr. rnein
114
Bilim Felsefesi
(3) Her yldzn en az bir gezegeni vardr hipotezi (1) biiminde deildir. x bir yldzdr ifadesini Fx ile, y, xin gezegenidir ifadesini de Gyx ile gsterelim. Buna gre (3) hipotezinin biimi aadaki gibidir: (4) x(Fx yGyx) (4) biimindeki hipotezler-bunlara tmel-tikel niceleyicili hipotezler diyelim-Nicod yntemi ile snanamazlar. te Hempel, Nicod yntemini her trl hipoteze uygulanabilecek bir ekilde genelletirmitir. Bu genelletirilmi ynteme de Hempel yntemi denir. Bu yntem niceleme mant diline ait bir nermenin belli bir evrende alm kavramna dayanr. a1, ... , an gzlemlenebilen n tane nesne-dizgesi olduunda, A gibi bir nermenin U = {a1, ... ,an} sonlu evreninde alm aadaki iki kural A nermesinin bileenlerine uygulamakla elde edilen nerme demektir. (i) xBx biimindeki her bileenin yerine Ba1 ... Ban konulur. (ii) xBx biimindeki her bileenin yerine Ba1 ... Ban konulur. Buna gre snanan hipotezin yeterli sayda gesi olan U gibi bir sonlu evrendeki alm, dorulanm gzlem nermelerinden tmdengelimli geerli bir karmla tretilebilirse hipotez Hempel yntemince pekitirilmi saylr. te yandan dorulanm bir gzlem nermesi hipotezin deillemesini pekitirirse hipotezin kendisi Hempel yntemince rtlm olur. Hempel yntemini rneklendirmek iin (4)n U = {a, b} evrenindeki almn ele alalm: (5) (Fa Gaa Gba) (Fb Gab Gbb) a, Gnei, b, Dnyay gsteriyor olsun. Buna gre Fa Gba (yani Gne bir yldzdr ve Dnya, Gnein gezegenidir) gzlem nermesi dorudur. te yandan Gaa ile Fb yanl olduundan (5) aadaki nermeyle edeerdir: (6) Fa Gba Bylece (6) doru olan Fa Gba gzlem nermesinden tretilebildii iin, (4) hipotezi Hempel yntemi gerei pekitirilmi saylr. te yandan Hempel yntemince bir hipotezin rtlmesi, hipotezin deillemesinin verilen bir evrendeki almnn dorulanm bir gzlem nermesinden tretilmesi ile gerekleir. rnek olarak gene (4) biiminde dile getirilen (3) hipotezini ele alalm. a, gene Gne, b ise Gneten farkl bir yldzn gezegeni olsun. Buna gre Fa ~ Gba doru bir gzlem nermesidir. (4) nermesinin deillemesi (7) x(Fx y ~ Gyx) olup, U = {a, b} evrenindeki alm aadaki gibidir: (8) (Fa ~ Gaa ~ Gba) (Fb ~ Gab ~ ~ Gbb) Fb yanl, ~ Gaa doru olduundan, (8), (9) Fa ~ Gba
115
nermesine edeer olup (kendisiyle edeer olan) Fa ~ Gba doru gzlem nermesinden tmdengelimsel olarak tretilir. Bylece x(Fx yGyx) hipotezinin Hempel yntemince rtld sylenir. Nicod ynteminin, Hempel ynteminin zel bir durumu olduu yle anlalr. Fa Ga nermesi, x(Fx Gx) hipotezinin bir olumlu rnei olsun. Fa Ga nermesinden, hipotezin U = {a} evrenindeki alm olan Fa Ga nermesi tmdengelimsel olarak tretilebilir. Dolaysyla hipotez Hempel yntemiyle pekitirilmi olur.
Nicod ile Hempel Ynteminin Karlat Glkler

Kuzgun Paradoksu: Herhangi bir pekitirme kuram, edeerlik koulu olarak adlandrlan aadaki sezgisel olarak kabul edilmesi gereken koulu yerine getirmelidir: E bir gzlem nermesi, H ile H iki hipotez olduunda, (EK) E, H hipotezini pekitirirse ve H H ise, E, H hipotezini de pekitirir. (Burada , edeer anlamna gelir. A B ancak ve ancak A B bir teorem ise.) H, Btn siyah-olmayan eyler, kuzgun-olmayan eylerdir hipotezi olsun. Fx, x bir kuzgundur ifadesinin, Gx, x siyahtr ifadesinin ksaltmas olduunda H, x(~ Gx ~ Fx) biimindedir. a, gzlemlediimiz bir beyaz ayakkab olsun. Buna gre ~ Ga ~ Fa doru olup x(~ Gx ~ Fx) hipotezinin olumlu rneklemesi olduundan, bu hipotezi pekitirir. Hempel yntemine gre sylersek, bu hipotezsin U = {a} evrenindeki alm olan, ~ Ga ~ Fa nermesi, ~ Ga ~ Fa gzlem nermesinden tmdengelimsel olarak tretilebildiinden, sz geen gzlem nermesi hipotezi pekitirmi olur. te yandan H olarak gsterdiimiz, Btn kuzgunlar siyahtr, x(Fx Gx), hipotezinin, H ile edeer olduundan, (EK) gerei gene ~ Ga ~ Fa gzlem nermesince (beyaz bir ayakkabnn gzlemlenmesiyle) pekitirildiini sylememiz gerekir. (Dikkat edilirse x(Fx Gx), hipotezinin U = {a} evrenindeki alm olan Fa Ga nermesi de ~ Ga ~ Fa nermesinden tmdengelimsel olarak tretilebilir.) Ancak bu kabul edilemez; nitekim beyaz bir ayakkabnn gzlemlenmesinin, Btn kuzgunlar siyahtr hipotezini pekitirdiini sylemek saduyuya aykr bir tutumdur. (Bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 50 ve s. 54.) Sonsuz eli Evren Sorunu: le baz nermeler vardr ki, ancak sonsuz eli bir evrende doru olup, sonlu bir evrende tutarszdr; yani tm yorumlamalarda yanltr. rnein Her doal saydan byk bir doal say vardr nermesi, sayall (cardinality) sonsuz olan tm doal saylardan oluan evrende doru olmasna karn, bu evrenin sayall sonlu olan herhangi bir altkmesinden oluan evrende tutarszdr. Dolaysyla bu nerme (hipotez) Hempel yntemince pekitirilemez. Bunu aada iki eli bir evren iin gsteriyoruz. x ile y deikenlerinin deer alan doal saylar olmak zere, Fxy, y, xten byktr ifadesinin ksaltmas olsun. Buna gre Her doal saydan byk bir doal say vardr nermesi (10) xy Fxy x ~ Fxx xyz (Fxy Fyz Fxz) biiminde olup, yukarda verilen yorumlamada (U = doal saylar kmesi; Fxy: y > x) dorudur. (Bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 52.) imdi (10)nun almnn iki eli bir evrende tutarsz olduunu grelim. a, 0 saysn, b, 1 saysn gsterdiinde (10)nun U = {a, b} evrenindeki alm-tmel-evetlemenin nc esinin almnda yaplan eitli ilemler sonucunda-aadaki gibidir:
116
Bilim Felsefesi
(11) (Faa Fab) (Fba Fbb) ~ Faa ~ Fbb (Fab Fba Faa) (Fba Fab Fbb) (11) nermesi, (12) (Fab Fba ~ Faa ~ Fbb) (Fab Fba Faa) (Fba Fab Fbb) nermesine edeer olup, bu nermeden Faa ~ Faa elikisi tretilir. Buna gre (11) tutarszdr. Dolaysyla bu alm (ve (10)un herhangi bir sonlu evrendeki alm) hibir doru gzlem nermesinden tmdengelimsel olarak tretilemeyeceinden, (10) nermesi (hipotezi) Hempel yntemince pekitirilemez. Bylelikle Hempel yntemince Kuzgun Paradoksundan tr pekimemesi gereken baz hipotezlerin pekitirildiini, sonsuz eli evren sorunundan tr de pekimesi gereken baz hipotezlerin pekitirilmediini gryoruz. Baka bir deyimle Hempel ynteminin uygulama alannn birinci sorundan tr fazla geni, ikinci sorundan tr de fazla dar olduu sylenebilir. (Bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 52.) Teorik Hipotezler Sorunu: nite 4te gzlem terimi/teorik terim ayrmndan sz etmitik. Eer bir hipotezde geen mantksal-olmayan terimlerin hepsi teorik ise, o hipotez teorik hipotezdir. Teorik hipotezler-hipotezin mantksal biiminden kaynaklanan baz zel ve ilgin olmayan durumlar dnda-Hempel yntemince pekitirilemez. (Bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 52.) Nitekim hipotezin verilen bir evrendeki almnn tretilecei gzlem nermesinde yalnz gzlem terimleri geer. Bu nedenle teorik hipotezin sz geen evrendeki almndan sz edilemeyeceinden, gzlem nermesi ile hipotezin alm arasndaki tmdengelimsel karmdan da sz edilemez.
Glymourun Kendi-kendini Pekitirme (Bootstrap Confirmation) Yntemi

Glymourun ortaya koyduu kendi-kendini pekitirme ynteminde, deneysel hipotezlerin yan sra, Hempel ynteminden farkl olarak, teorik hipotezlerin de rnekleme yoluyla pekitirilebilecei, bylelikle, hipotezlitmdengelimsel pekitirme ynteminin tersine, bu hipotezlerin btncl olarak deil, tek tek snanabilecei ileri srlmektedir.
rnekleme Yoluyla Pekitirme Ynteminin en gelimi biimi, Glymourun Kendi-kendini Pekitirme (Bootstrap Confirmation) yntemidir. Glymour, ortaya koyduu bu yntemle hem (Hempel ynteminde olanakl olmayan) teorik hipotezlerin de rnekleme yoluyla snanabileceini hem de-daha sonra greceimiz Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme Ynteminde ortaya kan Duhem-Quine sorununa bir zm olarak-bu hipotezlerin btncl olarak deil, tek tek snanabileceini ileri srmektedir. Glymourun pekitirme kuram yle zetlenebilir: E kant nermelerinin kmesi, H pekitirilmeye allan hipotez, T ise, H hipotezini de ieren, birtakm hipotezlerin mantksal sonularnn kmesinden oluan teori olsun. Buna gre H ile dier hipotezler T teorisinin aksiyomlar olur. Genel olarak teori, bir aksiyomlar kmesinden tretilen nermelerden oluur. Bu kmeye aksiyomlarn mantksal kapan da denir. Bu durumda E kant kmesinin H hipotezini T teorisine dayanarak pekitirmesi, ksaca Pk(E, H, T) bantsnn yerine gelmesi-baka bir deyile biimsel olarak geerli olmas-aadaki koullarla belirlenir (bkz. Earman and Glymour, 1988; ayrca kr. Glymour, 1975 ve Glymour, 1980, s. 130 - 31.): (I) E {H} T kmesi tutarldr. (II) T H kmesinden tretilebilen Yrd gibi yle bir yardmc hipotezler kmesi vardr ki: (II.1) E Yrd kmesinden D gibi bir deerler kmesi tretilebilir yle ki bu kme H hipotezinde zsel geen terimlerin deerlerinden oluur; bu deerler ise
117
H iin olumlu bir rnekleme oluturur, yani H hipotezinin alm bu deerlerden tmdengelimsel olarak tretilir. (II.2) Eye ilikin dilde E* gibi olanakl bir kar-kantlar kmesi vardr ki, E* Yrd kmesinden D* gibi bir deerler kmesi tretilebilir yle ki: (II.2.1) E* Yrd kmesi tutarldr. (II.2.2) D*, H iin olumsuz bir rnekleme, yani ~H iin olumlu bir rneklemedir. (Dikkat edilirse, H hipotezinin snanmasn salayacak gerek D gerekse D* deerler kmesini tretmek iin H hipotezinin kendisi kullanlabilir. Tam da bu nedenle bu ynteme kendi-kendini pekitirme (bootstrap confirmation) yntemi denmitir.) Bu koullara gre Glymourun pekitirme yntemini rneklendirelim: E: {Za, Ya} H: x (Zx Sx) H2 : x [Zx (Sx Yx)] olarak verilmi olsun. (Yukarda H1 yerine H2 kullanmamzn nedeni, aadaki kar-rnekte birinci aksiyomlatrmada H1in geiyor olmasdr; ikinci aksiyomlatrma ise yukardaki rnein kendisidir.) Dikkat edilirse Ede geen Z ile Y birer gzlemsel terim, S terimi ise, Ede gemediinden, bir teorik terim olup, H de, bu nedenle, teorik bir hipotezdir. Dolaysyla pekitirme, bir teorik hipotezin pekitirilmesidir. T teorisi de H ile H2 aksiyomlarndan oluur. Pk(E, H, T) biimsel bantsnn bir yorumu verildiinde, aadaki beklentilerin yerine gelmesi doal olacaktr: (i) Pekitirme bantsnn biimsel olarak geerli olmas durumunda verilen yorumda sezgisel olarak da geerli olmas, yani E kantlar kmesinin T teorisine dayanarak H hipotezini sezgisel olarak pekitirmesi beklenir. (ii) Pekitirme bantsnn biimsel koullarn yerine getiren T teorisinin iki farkl aksiyomlatrlmas verildiinde, verilen yorumda pekitirme bants bunlarn birinde sezgisel olarak geerli ise brnde de sezgisel olarak geerli olmaldr. T = {H, H2} aksiyomlatrmasnda (i) koulunun yerine geldiini aada greceiz. Dolaysyla yukardaki rnek Glymourun pekitirme ynteminin nasl yrdn gsterir. Ancak (i) ve (ii) koulunun her zaman yrmedii Christensenin kar-rnekleri ile gsterilmitir. Bu ise Glymour yntemine yaplan en nemli eletirilerden birini oluturur.
Christensenin Kar-rnekleri
Christensenin kar-rnekleri her iki beklentinin, yani (i) ile (ii)nin, her zaman yerine gelmediini ortaya koymaktadr. Christensenin kar-rneklerinden birini aada aklyoruz. Bu kar-rnekte ayn T teorisinin iki farkl aksiyomlatrlmas verilmektedir. Birincisinde H ile H1, ikincisinde ise H ile H2 aksiyomlarndan oluuyor. {H, H1} ile {H, H2} kmelerinin kapanlar birbirlerine eittir. Bu kapan ise T teorisini oluturur. Buna gre kar-rnek yle dile getirilir: Birinci aksiyomlatrma E: {Za, Ya} H: x (Zx Sx) H1: x (Zx Yx) kinci aksiyomlatrma (yukardaki rnek) E: {Za, Ya} H: x (Zx Sx) H2 : x [Zx (Sx Yx)]
Her iki aksiyomlatrmada l Pk(E, H, T) bantsnn salamas gereken koullar yerine gelir. (Bkz. Christensen, 1983, s. 478 - 79.) Birinci aksiyomlatrmada
118
Bilim Felsefesi
ncelikle E {H} T kmesi tutarldr. Dolaysyla (I) koulu yerine gelmi olur. imdi de ayn aksiyomlatrmada (II) koulunun yerine geldiini grelim: H ve H1den Yrd: {x [Zx (Sx Yx)]} tretilir. E Yrd kmesinden Sa nermesi tretilir {Za, Sa}ya eit olan D deerler kmesi elde edilir. a, E kant kmesinde geen tek tekil terim olduundan, H hipotezinin {a} kmesine gre alm yaplmaldr ki, bu alm H hipotezindeki tmel niceleyicinin kaldrlmas ile elde edilen Zx Sx ak nermesindeki x deikeni yerine a tekil teriminin konulmas ile elde edilen Za Sa nermesidir. Bu alm da D kmesinden tretildiinden, D, H iin olumlu bir rneklemedir. Bylece (II.1) koulunun yerine geldiini gryoruz. br yandan E *, {Za, (Ya} kmesi olarak seilsin. O zaman E* Yrd kmesi tutarl olduundan (II.2.1) koulu yerine gelmi olur. E * ve Yrdden ~Sa tretilir, dolaysyla D* = {Za, Sa} olur. D* ise H iin olumsuz bir rnekleme, yani ~H iin olumlu bir rnekleme oluturur. Bylece (II.2.2) koulunun da yerine gelmi olduunu gryoruz. kinci aksiyomlatrmaya gelecek olursak, birincisinden tek fark Yrdnin {H2} olmasdr. Bylece tm ilemler birinci aksiyomlatrmada yaplanlarn tam ayns olduundan, (I) ve (II) koullar ikinci aksiyomlatrmada da yerine gelmi olur. Christensen rneindeki Zx, Yx ve Sx ak nermelerini srasyla x kuzgundur, xin belli bir trden ty vardr ve x siyahtr olarak yorumluyor. te yandan a, H hipotezindeki bal x deikeninin gzlemlenmi belli bir deeri olan nesne olsun. Buna gre sz konusu E, H (pekitirilmek istenen hipotez), H1 ve H2 yle yorumlanr: E: (Gzlemlenmi nesne bir kuzgundur, Gzlemlenmi nesnenin belli trden ty vardr( H: Btn kuzgunlar siyahtr. H1: Btn kuzgunlarn belli trden ty vardr. H2: Eer bir nesne kuzgun ise, bu nesnenin siyah olmas ile belli trden ty olmas edeerdir. Bu durumda yorumlanm H hipotezinin birinci aksiyomlatrmada sezgisel olarak pekitirilmediini, ancak ikinci aksiyomlatrmada sezgisel olarak pekitirildiini gryoruz. Nitekim birinci aksiyomlatrmada kant olarak belli trden ty olan bir kuzgunun gzlemlenmesine ve H1 aksiyomuna, yani tm kuzgunlarn belli trden ty olmasna, bakarak ayn kuzgunun bir de siyah olduu sonucuna sezgisel olarak varamayz. Dolaysyla H hipotezinin sezgisel olarak pekitirildiini syleyemeyiz. te yandan ikinci aksiyomlatrmada ayn kanta ve H2 aksiyomunun yorumuna bakarak salt mantk yoluyla bu gzlemlenmi kuzgunun bir de siyah olduu sonucunu kartyoruz. Gzlemlenmi kuzgunun siyah olmas ise H hipotezinin bir olumlu rneklemesidir. O zaman da hipotez bu kez sezgisel olarak pekitirilmi oluyor. (Bu alt blmn anlatm iin bkz. Grnberg, 2011.)
Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme Yntemi

Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme Ynteminde, pekitirilecek hipotez ile nceden dorulanm gzlem nermelerinden yeni gzlem nermeleri tretilir. Tretilmi gzlem nermeleri de (snamaya-deer bulunup) gzlem ve/veya deneyle snanrlar. Eer bu tretilmi gzlem nermeleri dorulanrsa hipotez pekitiril-
119
mi olur. Ama eer baz tretilmi gzlem nermeleri yanllanrsa hipotez rtlm (stelik yanllanm) olur. Bu yntemi aadaki karmla rneklendirelim: (13) Btn metaller yeterince stldnda genleir. a nesne dizgesi yeterince stlan bir metaldir. a nesne dizgesi genleir. (nite 1den simgesini tmdengelimsel karmlar iin kullan-
dmz anmsayalm.) Buna gre, tmdengelimsel karmn ncllerini dikey deA ,..., An il de, yatay bir biimde yazarsak, 1 , B nermesi, A1, ..., An nermeleriB nin tmdengelimsel sonucudur diye okunur. (13) karmnda, birinci nerme hipotez, ikinci nerme dorulanm bir gzlem nermesi, nc nerme ise birinci ve ikinci nermenin tmdengelimsel sonucu olan bir ndeyidir. Eer nc nerme gzlem ve/veya deneyle dorulanrsa, hipotezin, Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme Yntemi gereince pekitiini, yanllanrsa, hipotezin rtldn syleriz. Bunu daha biimsel olarak aada anlatyoruz. Fx, x yeterince stlan bir metaldir ifadesinin ksaltmas, Gx, x genleir ifadesinin ksaltmas olduunda, (13) karmn aadaki biimde de ifade edebiliriz: (14) x(Fx Gx) Fa Ga Dikkat edilirse birli-yklemler mantnn karm kurallar gerei, Ga, x(Fx Gx) ile Fadan geerli bir tmdengelimsel karmla tretilir. Hipotez ve dorulanm gzlem nermelerinden tretilen ve sonradan doru olduu gsterilen ndeyilerin says arttka, hipotezin pekitirilme derecesinin arttn syleyebiliriz. Bu ise tmdengelimsel deil, tmevarmsal bir karma dayanr. Bunun biimi ise tpatp yukarda Tm Gen olarak ortaya konulmu olan biimdir. te yandan diyelim ki Ga, gzlem ve/veya deney sonucu yanl, yani ~Ga doru bulundu. A = B ifadesini, B, Ann tmdengelimsel sonucudur ifadesinin ksaltmas olarak kullanrsak aadaki karm ortaya koyabiliriz: (15) 1. x(Fx Gx) Fa = Ga 2. ~ Ga = ~ [x(Fx Gx) Fa] 3. ~ Ga = ~x(Fx Gx) ~Fa 4. ~Ga = Fa ~ x(Fx Gx) 5. = ~ Ga [Fa ~x(Fx Gx)] 6. = ~ Ga Fa ~ x(Fx Gx) 7. ~ Ga Fa = ~ x(Fx Gx) 8. Fa ~ Ga = ~ x(Fx Gx) ((13)ten) (1den) (2, De Morgan) (3, nermeler mant) (4, tmdengelim (deduction) teoremi) (5, tmdengelim teoreminin evrii) (6, tmdengelim teoremi) (7, nermeler mant)
Buna gre Fa ~ Ga gzlem nermesinin tmdengelimsel bir karmla x(Fx Gx) hipotezini rttn gryoruz. Dikkat edilirse Fa ~ Ga gzlem nermesi Nicod yntemine gre x(Fx Gx) hipotezinin olumsuz rneklemesidir. Dolaysyla, yukardaki rnekte olduu gibi, snanan hipotezde yalnz gzlem terimleri geiyorsa, Hipotezli-Tmdengelimsel yntemde bir hipotezin rtlmesi,
120
Bilim Felsefesi
Nicod yntemince bir hipotezin rtlmesi ile kout olmu olur. Ancak ileride greceimiz gibi bu koutluk ancak yukarda sz geen biimdeki hipotezler iin geerlidir. Hipotezli-Tmdengelimsel yntemin daha genel biimlerini aada bu yntemin karlat glkleri incelerken ortaya koyacaz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme Yntemince nce pekitirilmi ancak daha sonra SIRA SZDE yanllanm bir hipotez rnei vererek, bu yntem gerei nce nasl pekitirilmi olup daha sonra yanllandn anlatnz.
DNELM
Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme Ynteminin Karlat Glkler S O R U

Kuzgun Paradoksu: Bu paradoksun Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme ynteminde de ktn syleyebiliriz. Gene a, gzlemlediimiz bir beyaz ayakkab, F, DKKAT bir kuzgundur ifadesinin, G, siyahtr ifadesinin ksaltmas olsun. Buna gre ~Ga ile ~ Fa nermleri doru olup aadaki geerli tmdengelimsel karm orSIRA SZDE taya koyabiliriz: (16)
AMALARIMIZ 2. x(~Gx ~ Fx)
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
1. x(Fx Gx)
K T A P
3. ~ Ga 4. ~ Ga ~ Fa K T A P __________________ 5. ~ Fa
(1, nermeler mant) (a, beyaz olduundan) (2, tmel zelleme) (3, 4, nermeler mant)
TELEVZYON
NTERNET
te yandan sylendii gibi, a, gzlemlediimiz bir beyaz ayakkab olT E L E V yukarda ZYON duundan, ~ Fa nermesi dorudur. Buna gre Hipotezli-Tmdengelimsel pekitirme yntemi gerei, gzlemlediimiz bir beyaz ayakkabnn Btn kuzgunlar siyahtr hipotezini pekitirdiini sylemek durumunda kalrz ki, bu daha nce sNTERNET z edilen Kuzgun Paradoksudur. (Bkz. Lipton, 2004, s. 15 - 16.) Alternatif Hipotezler Sorunu: Bu sorunu ortaya koymak iin Boyle-Mariotte Yasasn ele alalm. Aada ekil 1de H grafii ile gsterdiimiz Boyle-Mariotte Yasas, daha nce de grdmz gibi, herhangi bir ideal gaz iin, mutlak scaklk sabit tutulduunda, gazn basnc ile hacminin arpmnn sabit olduunu belirtir. Simgesel olarak bu yasa PV= ya da P1V1 = P2V2 (scaklk, T, sabit tutulduunda) biiminde ifade edilir. ekil 1deki (r1, r1) ile (r3, r4) noktalar, verilen gazn iki ayr zamanda llm basn ve hacim deerlerinden oluuyor olup, H bu noktalar keser. H erisinin bu iki noktay kesiyor olmas, Hipotezli-Tmdengelimsel pekitirme ynteminde aadaki karma ve onu izleyen lme karlk gelir: (17) 1. P1V1 = P2V2 (T sabit tutulduunda) 2. P1 = r1; V1 = r2; P2 = r3 3. V2 = r1r2 / r3 (17) karmnda 3 nermesi, 1 hipotezi (Boyle-Mariotte Yasas) ile balang koullar da denilen 2 gzlem nermelerinden geerli bir tmdengelimsel karmla tretilen bir ndeyi nermesidir. te yandan V2 = r4 olarak llm olup, r1r2 / r3 deerine ok yakn bir deerdir. Dolayssyla 3, sz geen yntem gerei H hipotezini pekitirmi olur. Ancak ekil 1 gerei aadaki alternatif tmdengelimsel karm da geerlidir:
121
(18)
1 H 2. P1 = r1; V1 = r2; P2 = r3 3. V2 = r1r2 / r3
te yandan gene V2 = r4 olarak llm olup, r1r2 / r3 deerine ok yakn bir deerdir. Dolaysyla (17) karmndaki dorulanm 3 numaral gzlem nermesi (sz geen yntem gerei), H hipotezi ile badamayan H hipotezini de pekitirir. lkece bu gzlem nermesi sonsuz sayda birbiri ile badamayan alternatif hipotezi pekitirir. Baka bir deyimle, (r1, r2) ile (r3, r4) noktalarndan sonsuz sayda eri geer. O zaman da bu gzlem nermesinin sonsuz sayda birbiri ile badamayan alternatif hipotezi pekitirmesine karn niye H hipotezini dierlerine yeliyoruz sorunu ile-baka bir deyimle alternatif hipotezler sorunu ile-kar karya kalyoruz. (Bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 48 - 49.)
ekil 5.1
V
H H
r2 r4 r1 r3 P
Duhem-Quine Sorunu: Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme Ynteminin genel yapsnda aslnda ou kez hipotez ve eitli gzlem nermelerinden oluan balang koullar (initial conditions) dnda bir de genellikle niceliklerin llmesinde kullanlan lm aygtlarnn ileyiine ilikin ilkeler ve bu aygtlarn gvenirliine ilikin nermelerden oluan yardmc hipotezler (auxiliary hypotheses) bulunur. (Bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 46.) Buna gre HipotezliTmdengelimsel yntemin genel biimi aadaki gibidir: (19) H (snanan hipotez) I (balang koullar) A (yardmc hipotezler) E (gzlemsel ndeyi nermesi) rnein, (17) karm aslnda aadaki gibidir:
122
Bilim Felsefesi
(20)
H: P1V1 = P2V2 (T sabit tutulduunda) I: P1 = r1; V1 = r2; P2 = r3 A: Basnc, hacmi ve scakl len aygtlarn ileyiine ilikin ilkeler bu aygtlarn gvenirliine ilikin nermeler E: V2 = r1r2 / r3
(19) tmdengelimsel karm biiminin, geerli bir hipotezli-tmdengelimsel pekitirme biimi olabilmesi iin, E ndeyisinin doru olmasnn yan sra, H I A nermesinin tutarl olmas ve H I A = E ile I A E E koullarnn yerine gelmesi gerekir. (Genel olarak A E B, B, Ann tmdengelimsel sonucu deildir olarak okunur.) H I A tutarl olmas gerekir, nk tmdengelimsel mantk kurallar gerei, tutarsz bir nermeden her nerme tretilebilirdi. te yandan (H I A E E ile birlikte) I A E E koulunun yerine gelmesi gerekir, nk yerine gelmeseydi, E, ilgisiz herhangi bir H hipotezini pekitirmi olurdu. (Bkz. Glymour, 1980, s. 36 ve s. 168.) te yandan Hipotezli-Tmdengelimsel yntemde bir hipotezin rtlmesinin (yanllanmasnn) yukardaki (15) tmdengelimsel karmna dayandn sylemitik. Bu karmn son adm olan Fa ~ Ga = ~ x(Fx Gx), yukarda da belirttiimiz gibi, Fa ~ Ga gzlem nermesinin tmdengelimsel bir karmla x(Fx Gx) hipotezini rttn ortaya koyar. Ancak bu gzlem ve/veya deneyle Gann yanl olmasnn saptanm olmasnn yan sra, Fann da doru olduunun saptanm olduu varsaymna dayanr. Ancak gelimi bilimlerde bir gzlem nermesinin dorulanmas, eitli lm aygtlar kullanarak bir niceliin deerini saptamak demektir. Dolaysyla (19) karmna geri dnecek olursak, balang koullarnn doru olmas, yardmc hipotezlerin doru olmasna dayanacaktr. Buna gre Hipotezli-Tmdengelimsel yntemde (19)a dayanarak varacamz yanllama, E ndeyisinin gzlem ve/veya deneyle yanl olduu saptandnda, aadaki biimi alr: (21) HIA=E ~E ~ (H I A) te yandan ~ (H I A) ~ H ~ I ~ A. Dolaysyla ~ Eden tmdengelimsel olarak ancak H, I veya Adan en az birinin yanl olduunu kartabiliriz; ancak kesin olarak Hnin yanl olduu sonucunu kartamayz. te Duhem-Quine tezi H gibi bir hipotezin snanmasnn (bu balamda yanllanmasnn) tek bana deil de btncl bir biimde (bu balamda I ve A ile birlikte) olduunu ileri sren tezdir. Oysa Hipotezli-Tmdengelimsel yntemin savlarndan biri de Hn tek bana yanllanabilecei savdr. Yukarda ise bunun olanakl olmayp I ve A ile birlikte yanllanabildiini grdmz iin, sz geen yntemin Duhem-Quine sorunu ile karlat sylenir. Burada aslnda A, yalnz ilgili nicelikleri len aygtlarn ileyiine ilikin ilkeler ve bu aygtlarn gvenirliine ilikin nermeler olmak zorunda deildir. Snanacak olan H hipotezinin teoriklik derecesi arttka, Eyi tretmek iin eitli dzeylerde yardmc hipotezler gerekir. Bunu aslnda yukarda Glymourun kendi-kendini pekitirme ynteminde grmtk. Bunun iin balang koullar ile btn yardmc hipotezlerin tmel-evetlemesi T arkadzlem (background) teorisi olarak gsterilir ve (19) karm daha genel olarak
123
(19*)
H (snanan hipotez) T (arkadzlem teorisi) E (gzlemsel ndeyi nermesi)
biimini alr. Dolaysyla hipotezli-tmdengelimsel ynteminin koullarn (i) H T tutarldr, (ii) H T = E ve (iii) T E E biiminde yeniden dzenleyebiliriz.
SZDE lk bakta geerli bir hipotezli-tmdengelimsel pekitirme rnei SIRA gibi grlmesine karn, T E E koulu yerine gelmedii iin yle olmayan bir rnek veriniz. SIRA SZDE
Bayesci (Olaslk) Pekitirme Yntemi
DNELM
DNELM S O R U
Bayesci Pekitirme Ynteminde hipotezler, kant nermeleri de diyeceimiz eldeS getiren O R U nermeleki dorulanm gzlem nermeleri ve arkadzlem bilgisini dile re gre koullu olaslklarna dayanlarak snanrlar. Burada olaslk teorisinin Bayes Teoremi olarak tannan olaslk yasas kullanlr. Bu nedenle D bu pekitirme ynKKAT temine Bayesci Pekitirme Yntemi denmitir. Bayesci pekitirme yntemi, Bayes teoreminin zellikle aadaki biimine dayandrlabilir. Snanan hipotezi H, kullaSIRA SZDE nlan kant nermelerinin tmn E, arkadzlem bilgisi denilen teorideki temel yasalar ile gerektiinde kullanlan br yasalarn tmn, yani H dndaki teoriyi, T ile gsterelim. nite 3te genel olarak A gibi bir nermenin BAMALARIMIZ nermesine gre koullu olaslk derecesinin P(A | B) ile gsterildiini grmtk. Buna gre P(H | T)ye Hnin snama-ncesi olaslk derecesi, P(H | E T)ye Hnin snama-sonras olaslk derecesi, P(E | H T)ye, H T olduunda, Enin beklenebilirlii K T A P (likelihood) ve P(E | ~ H T)ye ~ H T olduunda, Enin beklenebilirlii diyoruz. Bunlara dayanarak Bayes Teoreminin bir biimi aadaki gibi dile getirilebilir: ( 22) P( H | E T ) = P ( H | T ) P( E | H T ) P( H | T ) P( E | H T ) + P( H | T ) P( E | H T )
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bayesci snama ynteminde (22)ye dayanarak H gibi hipotezin pekitirilme ve NTERNET rtlmesi yle tanmlanr. P(H | E T), yani E ve Tye greli olarak Hnin snama-sonras olaslk derecesi, P(H | T)den, yani Tye greli olarak Hnin snamancesi olaslk derecesinden, byk ise, E kant T arkadzlem bilgisinde H hipotezini pekitirir, kk ise rtr. Fark ne denli byk ise pekitirmenin veya rtmenin derecesi o denli byk olur. Buna karlk Hnin bu iki olaslk derecesi eit ise kararszlk durumu ortaya kar, yani hipotez ne pekitirilmi ne de rtlm olur. Bayesci pekitirme ynteminde snanan hipotezlerin snama-ncesi olaslk derecesinin hep 0dan byk ve 1den kk olduu, yani hipotezlerin kesin olarak yanl veya kesin olarak doru olarak bilinmedii kabul edilir. Bunun dnda Bayesci yntemde H gibi bir hipotezin snama-ncesi olaslk derecesi, bu hipotezi kabul eden ilgili bilim insanlar topluluuna ve hipotezi kabul edildii zamana baldr. Buna gre H hipotezinin byle bir toplulukta t zamanndaki snama-ncesi olaslk derecesi, hipotezin topluluka t zamannda kabul-edilebilirlik derecesiyle zdeletirilir. Genel olarak Hipotez-Pekitirmesi Grnde, hipotezler bilim insanlarnca hayal gcyle serbest olarak snama amacyla kabul edildiinden, bu grn bir biimi olan Bayesci (Olaslk) yntemde, bir hipotezin snamancesi olaslk derecesi hipotezi kabul eden bilim insannn znel tutumuna baldr. Ancak hipotezin snama-ncesi olaslk derecesi znel olmakla birlikte, snama
NTERNET
Bayesci (Olaslk) grte bir hipotezin pekitirilmesi, snama sonras-olaslk derecesinin snama-ncesi olaslk derecesinden byk olmas, hipotezin rtlmesi ise, snama sonras-olaslk derecesinin snama-ncesi olaslk derecesinden kk olmas demektir.
124
Bilim Felsefesi
sonras-olaslk derecesi nesneldir. Nitekim (i) snama sonras-olaslk derecesinin dayand kantlarn says arttka-eer H doru ise-bu olaslk derecesinin 1e yaknsad ve (ii) farkl bilim insanlarnn bir hipoteze farkl snama-ncesi olaslk derecesi vermelerine karn, bu hipoteze ilikin kantlar arttka-eer H doru isehipotezin tek bir snama-sonras olaslk derecesine-yani 1e-yaknsad gsterilmitir. Bu durumu aada rneklendiriyoruz. K kiisi, Ardann gzleme olana olmad bir yerde bir zar atyor ancak Ardaya zar atnn sonular gvenli bir ekilde bildiriliyor. Diyelim ki Arda, zarn tm yzlerinin 6 olduuna ilikin bir duyum alm olsun ve bu duyumun doru olup olmadn snamak istesin. Buna gre snanacak hipotez aadaki gibidir: H: Zarn tm yzleri 6dr rnei yalnlatrmak adna zarn ya tm yzlerinin 6 olduunu ya da zarn hilesiz olduunu, yani tm yzlerinin 1, 2, 3, 4, 5 ve 6dan oluup her birinin gelme olaslnn 1/6 olduunu varsayalm. Dolaysyla ~ H: Zar hilesiz bir zardr Knin zar ilk atnn sonucu 6 olsun. Buna gre P(E | H T) = 1 olur. te yandan P(E | ~ H T) = 1/6dr. Arda, gelen duyuma pek inanmayp, n snama-ncesi olasln P(H | T) = 1/60 0.02 olarak belirlemi olsun. Buna gre olaslk teorisinin bir teorimi olan P(~ A |B) = 1 ( P(A | B) eitliini kullanrsak, P(~ H | T) = 59/60 olur. Tm bu verileri kullanarak, Knin zar ilk atnn sonucunda, Arda (22)ye (yani Bayes Teoremine) dayanarak, Hn snama-sonras olaslk derecesini-yani P(H | E T)yi-aadaki gibi hesaplar:
1 / 60 1 6 = 0.09 1 / 60 1 + 59 / 60 1 / 6 65
0.09 > 0.02. Dolaysyla H, Arda iin belli bir derecede pekimi olur. K ikinci kez 6 atm olsun. Buna gre P(E | ~ H T) = 1/36 olur. (Dikkat edilirse hilesiz bir zarn arka arkaya iki kez 6 gelmesinin olasl 1/6 ( 1/6 = 1/36, n kez 6 gelmesinin olasl da 1/6ndir.) Arda, bu yeni gzlem nermesine (yani zarn ikinci kez de 6 gelmesine) dayanarak, Hn snama-sonras olaslk derecesini bu kez
1 / 601 36 = 0.38 1 / 60 1 + 59 / 60 1 / 36 95
olarak hesaplar. 0.38 > 0.02. Dolaysyla H, Arda iin daha da pekimi olur. K altnc kez 6 atm olduunda da
1 / 60 1 46656 = 0.99 1 / 60 1 + 59 / 60 1 / 46656 46715
olarak hesaplar. 0.99 > 0.02. Artk Hn snama-sonras olaslk derecesinin 1e yaklatn dolaysyla Arda iin iyice pekitiini gryoruz. Bylece yukardaki (i) nesnellik koulu gereklemi olur. imdi baka biri, diyelim Burcu, H hipotezine olan kans daha gl olduundan Hn snama-ncesi olasln 1/3 olarak belirliyor. Dolaysyla ilk 6 geldiinde aadaki hesaplamay yapar:
125
1 / 31 4 = 0.44 1 / 31 + 2 / 31 / 6 9
kinci kez 6 geldiinde
1 / 31 36 = 0.95 1 / 31 + 2 / 31 / 36 38 1 / 31 46656 = 0.99 1 / 31 + 2 / 31 / 46656 46658
hesaplamasn, altnc kez 6 geldiinde ise
hesaplamasn yapar. Bylece yukardaki (ii) nesnellik koulunun da yerine geldiini gryoruz. Yani farkl snama-ncesi olaslk derecelerinden balanmasna karn kant arttka, hipotez doru olduunda, bu hipotezin snama-sonras olaslk derecesinin 1e yaknsadn gryoruz. (Bayes teoremi, bu rnein uyarlanmas ve nesnellik koullar iin bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 83 - 84.) Bayesci snama ynteminin stnlklerinden biri, Kuzgun Paradoksuna bir zm nerisi getiriyor olmasdr. Nitekim E1: Fa Ga E2: ~ Fb ~ Gb H: x(Fx Gx) (a, siyah bir kuzgun olarak gzlenmitir) (b, kuzgun-olmayan ve siyah olmayan bir ey, rnein, bir beyaz ayakkab olarak gzlenmitir) (Btn kuzgunlar siyahtr)
olarak verildiinde, hem P(H | E1 T) > P(H | T) hem P(H | E2 T) > P(H | T) olur. Dolaysyla hem E1 hem E2, H hipotezini pekitirir. Ancak T, evrende kuzgunolmayan eylerin saysnn kuzgunlarn saysndan ok daha fazla olduu arkadzlem (background) bilgisini barndrrsa, P(H | E1 T) P(H | T) fark, P(H | E2 T) > P(H | T) farkndan ok daha byk bir fark olur. Bu ise E1in E2ye gre H hipotezini ok daha byk bir dereceyle pekitirdii anlamna gelir. Yani siyah bir kuzgunun gzlemlenmesi, beyaz bir ayakkabnn gzlemlenmesiyle karlatrldnda, Btn kuzgunlar siyahtr hipotezini ok daha byk bir dereceyle pekitirir. (Bkz. Psillos and Curd, 2008, s. 120 ve Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 92 - 93.) Buna karlk Bayesci snama yntemi eski kant sorunu (the problem of old evidence) olarak adlandrlan aadaki sorunla kar karya kalr (bkz. Glymour, 1980, s. 85 - 93.) Nitekim P(E | T) = P(H | T)P(E | H T) + P(~ H | T)P(E | ~ H T) olduundan Bayes teoreminin daha yaln biimi (23) P( H | E T ) = olarak ifade edilir. P ( H | T ) P( E | H T ) P( E | T )
SIRA SZDE P(E | T) = P(H | T)P(E | H T) + P(~ H | T)P(E | ~ H T) eitliini nite 3te ortaya konulan Kolmogorov aksiyomlarna ve koullu olaslk tanmna dayanarak kantlayn.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
126
Bilim Felsefesi
te yandan E, daha nce bilindiinden, yani eski bir kant olduundan, P(E | T) = 1. P(E | T) = 1 ise P(E | H T) = 1. Dolaysyla (23)ten P(H | E T) = P(H | T) kar. Ancak bu Bayesci snama ynteminin tanm gerei, Enin Hyi pekitirmedii anlamna gelir. Bu ise bilim tarihindeki baz durumlara aykr olduu iin Bayesci snama yntemi iin bir sorun oluturur. En arpc rneklerden biri Merkr gezegeninin gnberisindeki (perihelion) sapmaya ilikindir. Einsteinin Genel Grelilik Teorisi (H) bu sapmay 1915te aklamtr. Ancak sz geen sapma (E) 1915ten ok nce biliniyordu. Dolaysyla Merkr gezegeninin gnberisindeki sapma, Bayesci snama ynteminine gre, Einsteinin Genel Grelilik Teorisini pekitirmez. Ancak bilim insanlar Merkr gezegeninin gnberisindeki sapmann, Einsteinin Genel Grelilik Teorisini pekitiren en nemli rneklerden biri sayarlar. (Bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 98.)
SALT TMDENGELMC-HPOTEZ-YANLILAMACI GR
Karl R. Popper (1902 - 1994)in ncln yapt Salt Tmdengelimci-HipotezYanllamac (ksaca Tmdengelimci-Yanllamac) grte tmevarmsal karm yoktur, tek geerli karm biimi tmdengelimsel karmdr. Bunun nedeni, Poppere gre, biimi tmel-koullu, yani x(Fx Gx), ya da daha genel olarak tmel-genelleme, yani xAx, olan H gibi bir hipoteze (mantksal doru olmadka) 0 dnda hibir pekitirme derecesi veremeyeceimizdir. Dolaysyla, Bayes yntemince byle bir hipoteze 0dan byk snama-ncesi olaslk derecesi veremeyiz. Baka bir deyimle P(H T) = 0. Buna gre, (23)ten, Hn snama-sonras olasl da 0 olur; yani P(H | E T) = 0. Bu ise Bayes ynteminde snamann olanaksz olduu anlamna gelir. te yandan, dier hipotez-pekitirme yntemleri de son zmlemede tmevarma dayandndan, ayn sorun bu yntemler iin de geerlidir. Buna gre, rnein, Btn kuzgunlar siyahtr hipotezi, ne kadar ok sayda olumlu rneklemesi bulunursa bulunsun, salt tmevarmc grn yan sra, yukarda ortaya konulan hibir snama yntemine dayanarak pekitirilemez. Popperin uslamlamas aadaki gibidir. H, xAx olsun. te yandan Aa1, ... , Aan, ..., Hnin birbirinden farkl rneklemleri olsun. Her n iin, H = Aa1, ... , Aan olduundan, (24) P(H | T) lim P(Aa1, ... , Aan | T)
n
P(H | T) = 0 sonucuna varmak iin aadaki iki ilkeyi varsayalm: (Bamszlk) Btn nler iin, P (Aa1, ... , Aan | T ) = P (Aa1 | T ) ... P (Aan | T) (E-Olaslk) Btn m ve nler iin, P (Aam | T ) = P (Aan | T ) Buna gre, P (Aan | T) = 1 durumu dnda, her n iin, (25) lim P (Aa1, ... , Aan | T ) = lim P (Aa1 | T )n = 0
n n
127
P(Aan | T) = 1 ise kabul edilebilir bir durum deildir. (Bkz. Popper, 1959, s. 366.) Dolaysyla (24) ile (25)ten P(H | T) 0 kar. Herhangi bir A nermesi iin P(A) 0 olduundan, P(H | T) = 0. (Bkz. Popper, 1959, s. 364 - 366, Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 95 - 96 ve Gemes, 1997, s. 114 - 115.) Daha nce Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme ynteminde, hipotezler, gzlem nermelerine dayanarak tmevarmsal karmla pekitirilebilirler, tmdengelimsel karmla da rtlebilirler demitik. Poppere dayanan TmdengelimciYanllamac grte ise, pekitirme olanaksz olduundan, hipotezler gzlem nermelerine dayanarak tmevarmsal karmla pekitirilemezler ama tmdengelimsel karmla yanllanabilirler. Ancak Poppere dayanan Tmdengelimci-Yanllamac grte, gzlem nermeleri, Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme yntemini savunan mantk pozitivistler ya da empiristlerde olduu gibi gzleme dayanarak kesin ve ya da kesine yakn bir biimde dorulanan nermeler deil, son zmlemede ilgili bilim insanlar topluluunun ald zgr kararla kabul edilmi nermelerdir. Popper bu nermeleri temel nermeler olarak adlandryor. (Bkz. Popper, 1959, s. 109.) Ancak sz konusu karar salt bir uzlam olmayp, bilimsel yntemin kurallar erevesinde alnan bir karardr. Bu kurallar ise nesnel doruluu bulmaya ynelik kurallardr. (Bkz. Popper, 1959, s. 110.) Sonu olarakFx, x yeterince stlan bir metaldir ifadesinin ksaltmas, Gx, x genleir ifadesinin ksaltmas olduundax(Fx Gx) biiminde olan Btn metaller yeterince stldnda genleir gibi bir hipotezin snama-ncesi olasl, dolaysyla da snama-sonras olasl, 0 olduundan, yeterince stlp genleen a1, ..., an metal paralarnn says ne denli ok olursa olsun, Fa1 Ga1, ... , Fan Gan gzlem nermelerine dayanarak pekitirilemez. Ama yeterince stlp genlemeyen bir tek an+1 metal parasnn bile gzlemlenmesi (Fan+1 ile ~ Gan+1 temel nermelerinin kabul edilmesi) bu hipotezi, ayn Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme ynteminde verilen mantksal yapya dayanarak rtr yanllar): (26) H: x(Fx Gx) I: Fan+1 E: Gan+1 (26)da Gan+1, H ile Idan tmdengelimsel karmla tretilen ndeyi nermesidir. Bilimsel yntemin kurallar gerei Gan+1nin yanl olduuna, dolaysyla ~ Gan+1in doru olduuna karar verilmitir. Dolaysyla: x(Fx Gx) Fan+1 = Gan+1 ~ Gan+1 ~ [x(Fx Gx) Fan+1] ~ [x(Fx Gx) Fan+1] ~ [x(Fx Gx) ~Fan+1. Dolaysyla, daha nce grdmz gibi, balang koulu (genel olarak koullar) mu, hipotezinin kendisi mi yoksa her ikisi de mi yanlland bilemeyiz. Bu ise, Popperin de farknda olduu, Duhem-Quine sorunudur. Genel olarak yardmc hipotezler de eklendiinde bu sorun etkisini daha da gsterecektir.
Tmdengelimciyanllamac grte, hipotezler gzlem nermelerine dayanarak tmevarmsal karmla pekitirilemezler ama tmdengelimsel karmla yanllanabilirler.
128
Bilim Felsefesi
Bilim insanlarnn ykmll, serbeste kabul ettikleri hipotezleri tek tek snayarak yanllananlar ret etmek ve bylece uzun srede yanllanmayan hipotezleri kabul edip her trl bilimsel almada kullanmaktr. Bu trl hipotezlere Popper dayankl (corroborated) hipotezler der. Ancak dayankllk zamana baldr. Belli t1 gibi bir zamanda dayankl hipotez daha sonraki t2 zamannda yanllanp ret edilebilir.
HPOTEZ-BULUU GR
Charles S. Pierce (1839 - 1914)n ncln yapt Hipotez-Buluu grnde, hipotezler bilim insanlarnn salt hayal gcnn rn olarak kabul edilmezler. Hipotezler bilim insanlarnn nceden doruladklar gzlem nermelerine dayanarak tmdengelimsel olmayan bir karmla tretilir. Eer tmdengelimsel olmayan btn karmlar tmevarmsal olarak nitelersek, Hipotez-Buluu grndeki karmn tmevarmsal olduu sylenebilir. Ancak byle bir tmevarmsal karm biimi, yalnzca tmevarmsal genellemeleri tretmeye yarayan karm biimi deildir. Salt Tmevarmc grte ngrlen bu karm biimi aklayc yeni hipotezlerin buluunu salayamaz. Bir aklayc yeni hipotez, onu tretmek iin kullanlan gzlem nermelerinde geen terimlerin dnda bu nermelerde gemeyen yeni terimler kapsar. Byle bir hipotez bilimsel aklama iin elverilidir. HipotezBuluu gr nceden bilinen ancak henz aklanmam dolaysyla artc belli baz olgular aklama amacn gder. Buna gre Hipotez-Buluu grnn genel biimi aadaki gibidir: (i) E, gzlemlenmi olan artc olguyu dile getiren nermedir. (ii) Eer H hipotezi doru olsayd, Eyi aklam olurdu. (iii) O halde, H hipotez olarak kabul edilebilir. Biimsel olarak bu gr yle ifade edilebilir (bkz. Yldrm, 1971, Ch. 8, s. 92 - 105, zellikle s. 92 - 98): E HE O halde, H Hipotez-Buluu grn aada rneklendiriyoruz: E: Bir balk trne ait fosiller zamanmzda bir lkenin i kesimlerinde bulunmutur. H E: kesimlerinde balk fosili bulunan her lkenin bu kesimleri ok eskiden deniz olmu olsayd, zamanmzda sz geen lkenin i kesimlerinde bulunan balk fosilleri aklanm olurdu. O halde, H: kesimlerinde balk fosili bulunan her lkenin bu kesimleri ok eskiden deniz idi. Dikkat edilirse Hde geen deniz terimi Ede bulunmamaktadr. Bu durumda Hnin Enin ifade ettii artc olguyu aklayan bir hipotez olduu sylenebilir. Hipotez-Buluu grnde, hipotez olarak kabul edilen her nerme (kalc olarak kabul edilebilmesi iin) Hipotezli-Tmdengelimsel biimde snanp pekitirilmelidir. Snama sonucunda rtlen hipotez ise ret edilmelidir.
129
zet
A M A
Salt tmevarmc gr ifade etmek. Francis Bacondan kaynaklanan salt-tmevarmc grte tmevarm dzenliliklerin bilgisine erimenin tek geerli yntemidir. Bilimsel yntem aamadan oluur. (i) Gzlem ve/veya deneyle dorulanm yaln olgularn bilgisini ifade eden gzlem nermeleri ortaya konulur. (ii) Gzlem ve/veya deneyle dorulanm sonlu sayda gzlem nermelerinden tmevarmsal karmla tmevarmsal genelleme nermesi denilen bir tmel-koullu nerme tretilir. (iii) Tretilen tmevarmsal genelleme nermeleri baka gzlem ve/veya deneylerle daha da pekitirilebilir. Hipotez-pekitirmesi grlerini ifade etmek ve tartmak. I. rnekleme yoluyla pekitirme: Nicodun rnekleme yoluyla pekitirme ynteminde, x(Fx Gx) biimindeki bir tmel-koullu nermeyle dile getirilen hipotezin t annda pekitirilmi olmas u koullarn yerine gelmesi demektir. lgili bilim insanlarnca t anna dek yaplan gzlem ve/veya deneylere dayanarak (i) yeterince byk sayda Fa Ga biimindeki olumlu rnekleme denilen gzlem nermeleri dorulanmaldr. (ii) Fa ~ Ga biiminde olup olumsuz rnekleme denilen hibir gzlem nermesi dorulanm olmamaldr. Hempelin rnekleme yoluyla pekitirme yntemi, pekitirilmek istenen hipotezin yeterince ok sayda gzlemlenebilir esi olan U = {a1, ... ,an} biimindeki alm kavramna dayanr. xBx biimindeki bir nermenin Udaki alm Ba1 ... Ban, xBx biimindeki bir nermenin Udaki alm Ba1 ... Ban biimindedir. Eer hipotezin Udaki alm, dorulanm olan baz gzlem nermelerinden tretilebilirse, hipotezin kendisi pekitirilmi olur. Gene bir rnekleme yoluyla pekitirme yntemi olan Glymourun kendi-kendini pekitirme ynteminde, gzlem nermelerinden oluan E kant kmesinin H hipotezini T teorisine dayanarak pekitirmesinin temel koulu yle zetlenebilir. E ile H ve T teorisini oluturan br hipotezlerden tmdengelimsel karmla D gibi bir deerler kmesi tretilir; yle ki D, H hipotezinin Hempel anlamnda bir olumlu rneklemesidir. Baka bir deyile, H hipotezinin E kant kmesinde ad-
A M A
lar geen gzlemlenebilir nesnelerin kmesi (yani evreni) U olduunda, Hnin U evrenindeki alm Dden tmdengelimsel karmla tretilebilir. II. Hipotezli-tmdengelimsel pekitirme yntemi: Bu yntemde, pekitirilmek istenilen (yani snanan) hipotez ile nceden dorulanm gzlem nermelerinden tmdengelimsel karmla yeterince byk sayda gzlem nermesi tretilir. Eer tretilen bu gzlem nermelerinin tm gzlem ve/veya deneyle dorulanrsa, sz konusu hipotez pekitirilmi olur. III. Bayesci (olaslk) pekitirme yntemi: Bu yntemde pekitirilmek istenen H hipotezinin, kant nermeleri denilen nceden dorulanm E gzlem nermelerine ve T arkadzlem bilgisini dile getiren nermelere gre koullu olaslk derecesi, yani P(H | E T), Bayes Teoremine gre hesaplanr. Eer P(H | E T), P(H | T)den byk ise H hipotezi pekitirilmi olur. P(H | T)ye Hnin snamancesi olaslk derecesi, P(H | E T)ye Hnin snama-sonras olaslk derecesi denir. Salt tmdengelimsel-hipotez-yanllamac gr ifade etmek ve tartmak. Poppere dayanan bu grte tek geerli karm biimi tmdengelimsel karmdr. x(Fx Gx) biiminde bir hipotezin deillemesi olan ~x(Fx Gx) nermesi Fa ~ Ga biimindeki temel nereme denilen gzlem nermesinden tmdengelimsel karmla tretilebilir. Dolaysyla bilim insanlar topluluu hem Fa hem ~Ga nermelerini kabul etmise x(Fx Gx) biimindeki hipotez yanllanm olur. Yeterince bir zaman sresinde temel nermelerce yanllanmam hipotezlere dayankl hipotez denir. Ancak her dayankl hipotez daha sonra yeni temel nermelerce yanllanabilir. Hipotez-buluu grn ifade etmek. Peircee dayanan bu grte H gibi bir yeni hipotezin bulu olarak kabul edilmesinin mantksal yaps yledir: (i) E, gzlemlenmi olan artc olguyu dile getiren nermedir. (ii)Eer H hipotezi doru olsayd, Eyi aklam olurdu. (iii) O halde, H hipotez olarak kabul edilebilir.
A M A
A M A
130
Bilim Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi salt tmevarmsal gr iin sylenebilir? a. Gzlem ve/veya deneyle dorulanm sonlu sayda gzlem nermesinden tmevarmsal karmla bir tmel-koullu nerme tretilir. b. Bu gre gre, bilim insanlar yaratc hayal gleriyle diledikleri dzenlilik ifade edebilen tmel-koullu nermeleri snamak amacyla hipotez sfatyla geici olarak kabul ederler. c. Bu grte tmevarmn yan sra tmdengelime de yer verilir. d. Tmevarmsal genelleme nermesi bilimsel aklama iin kullanlabilir. e. Tmevarmsal karmla tretilen tmel-koullu nermenin yanllanmas gene tmevarmsal karma dayanr. 2. Aadakilerden hangisi Hempel yntemi iin sylenebilir? a. Hipotezler salt tmevarmsal karma dayanarak pekitirilir. b. Bir hipotezin snama-sonras olasl, snamancesi olaslndan bykse, o hipotezin pekimi olduu sylenir. c. Snanan hipotezin sonlu bir evrendeki alm, dorulanm bir gzlem nermesinden tmdengelimli geerli bir karmla tretilebilirse hipotez pekitirilmi saylr. d. Dorulanm bir gzlem nermesi, bir hipotezin sonlu bir evrendeki almndan tmdengelimli geerli bir karmla tretilebilirse o hipotez pekitirilmi saylr. e. Snanan hipotezin sonlu bir evrendeki alm, dorulanm gzlem nermelerinden tmevarml geerli bir karmla tretilebilirse hipotez pekitirilmi saylr. 3. Aadaki sorunlardan hangisi Hempel ynteminin karlat glklerden biri saylr? a. Alternatif hipotezler sorunu b. Kuzgun Paradoksu c. Duhem-Quine sorunu d. Eski kant sorunu e. Her yldzn en az bir gezegeni vardr. trnden hipotezlerin snanamyor olmas 4. Aadakilerden hangisi Glymourun kendi-kendini pekitirme yntemi iin sylenebilir? a. Teorik hipotezlerin rnekleme yoluyla pekitirilmesi olanakl deildir. b. Teorik hipotezler btncl olarak pekitirilir. c. Teorinin aksiyomlar arasnda snanacak hipotezin kendisi yer alamaz. d. Deneysel hipotezler rnekleme yoluyla, teorik hipotezler btncl olarak pekitirilebilir. e. Deneysel hipotezlerin yan sra, teorik hipotezler de rnekleme yoluyla pekitirilebilir. 5. Aadakilerden hangisi hipotezli-tmdengelimsel yntemin bir betimlemesidir? a. Snanacak hipotez gzlem nermelerinden tmdengelimsel karmla tretilirse hipotez pekitirilmi olur. b. Snanacak hipotez gzlem nermelerinden tmevarmsal karmla tretilirse hipotez pekitirilmi olur. c. Snanacak hipotezin snama-sonras olasl, snama-ncesi olaslndan bykse, hipotez pekitirilmi olur. d. Snanacak hipotezden tmdengelimsel karmla tretilmi gzlem nermeleri, gzlem ve/veya deneyle dorulanrsa hipotez pekitirilmi olur. e. Snanacak hipotezin sonlu bir evrendeki alm, dorulanm bir gzlem nermesinden tmdengelimsel karmla tretilebilirse hipotez pekitirilmi saylr. 6. Aadakilerden hangisi hipotezli-tmdengelimsel yntemin karlat glklerden biridir? a. Tmel-tikel niceleyicili hipotezlerin snanamamas sorunu b. Alternatif hipotezler sorunu c. Teorik hipotezler sorunu d. Sonsuz eli evren sorunu e. Eski kant sorunu
131
7. Aadakilerden hangisi Bayesi pekitirme yntemi gereince Tm kuular beyazdr hipotezinin pekitirilmesinin bir anlatmdr? a. Hipotezin snama-ncesi olaslk derecesinin snama-sonras olaslk derecesinden byk olmas b. Hipotezin snama-ncesi olaslk derecesinin snama-sonras olaslk derecesine eit olmas c. Hipotezin snama-sonras olaslk derecesinin snama-ncesi olaslk derecesinden byk olmas d. Hipotezin snama-sonras olaslk derecesinin ok byk olmas e. Hipotezin snama-ncesi olaslk derecesinin ok byk olmas 8. Aadakilerden hangisi Bayesi pekitirme ynteminin hipotezli-tmdengelimsel ynteme kar bir stnl saylabilir? a. Kuzgun Paradoksuna bir zm nerisi getiriyor olmas b. Teorik hipotezler sorununa bir zm nerisi getiriyor olmas c. Hipotezin snama-ncesi olaslnn 0dan byk olamayaca savn rtecek bir neri getiriyor olmas d. Eski kant sorununa bir zm nerisi getiriyor olmas e. Sonsuz eli evren sorununa bir zm nerisi getiriyor olmas 9. Aadakilerden hangisi Salt Tmdengelimci-Hipotez-Yanllamac gr iin sylenebilir? a. ok sayda beyaz kuunun gzlemlenmi olmasna dayanarak Tm kuular beyazdr hipotezinin pekitiine karar verilmesi b. ok sayda beyaz kuunun gzlemlenmi olmasna dayanarak Tm kuular beyazdr hipotezinin byk olaslkla doru olduuna karar verilmesi c. Tm kuular beyazdr hipotezi ile a bir kuudur doru nermesinden tmdengelimsel olarak a beyazdr nermesini trettikten sonra a kuusunun gerekten beyaz olduunun gzlemlenmesine dayanarak hipotezinin pekitiine karar verilmesi d. Tm kuular beyazdr hipotezinin snama-sonras olaslk derecesinin snama-ncesi olaslk derecesinden kk olmasna dayanarak hipotezin yanllandna karar verilmesi e. Tm kuular beyazdr hipotezi ile doru olduuna karar verilen a bir kuudur nermesinden tmdengelimsel olarak a beyazdr nermesini trettikten sonra a kuusunun siyah olduunun gzlemlenmesine dayanarak sz konusu hipotezin yanllandnn ileri srlmesi
10. Aadakilerden hangisi Hipotez Buluu gr iin sylenebilir? a. Hipotezler tmevarmsal genellemeler olup, bilim insanlarnn nceden doruladklar gzlem nermelerine dayanarak tmevarmsal karmla tretilir; dolaysyla bu hipotezlerde gzlem nermelerinde gemeyen yeni terimler bulunmaz. b. Hipotezler, bilim insanlarnn nceden doruladklar ancak henz aklanmam artc olgular dile getiren gzlem nermelerine dayanarak tmdengelimsel bir karmla tretilir. c. Bu gre gre, bilim insanlar yaratc hayal gleriyle diledikleri dzenlilik ifade edebilen tmel-koullu nermeleri snamak amacyla hipotez sfatyla geici olarak kabul ederler. d. Hipotezler, bilim insanlarnn nceden doruladklar ancak henz aklanmam artc olgular dile getiren gzlem nermelerine dayanarak tmdengelimsel olmayan bir karmla tretilir; ancak aklayc ilevi olan bu hipotezlerde gzlem nermelerinde gemeyen baz yeni terimler bulunur. e. Hipotezler, bilim insanlarnn nceden pekitirdikleri baka hipotezlerin tmdengelimsel sonulardr.
132
Bilim Felsefesi
Okuma Paras
Hipotez dorulama [pekitirme] geni anlamda bir kantlama ilemidir. Ne var ki, bu ilemde olgusal verilerle mantksal karmn yerleri ou kez yeterince aydnlatlmadan braklan bir sorudur. Olgusal verilerin kant nitelii kazanmas bu verilerle test edilen hipotez arasnda mantksal bir ilikinin kurulmasn gerektirir. Bu nasl olmaktadr? Soruyu yantlarken, batan beri yaptmz bir ayrm gz nnde tutmamzda yarar vardr. Her genelleme iki veya daha fazla deiken arasnda deimez, ya da belli bir lde deien, bir ilikiyi dile getirir. Bu iliki gzlenebilir trden bir iliki ise genelleme betimleyici (alt-dzeyde), gzlenebilir trden deilse, genelleme aklayc veya teorik (st-dzeyde) bir genellemedir. kinci tr genellemelerden henz yeterince dorulanmam olanlara hipotez, yeterince dorulanm olanlara ise aklayc yasa [denir]. Betimleyici genellemelerle hipotez dediimiz aklayc genellemeler ayrm birok ynlerden olduu gibi dorulama [pekitirme] ilemi ynnden de gzden kamamams gereken bir noktadr. nk, iki tr genellemenin dorulanmasnda izlenen ilemler birbirinden temel diyebileceimiz baz farklarla ayrlmaktadr. nce ksaca betimleyici genellemenin dorulanma [pekitirme] ilemini gzden geirelim. Bilindii gibi betimleyici genellemeler, snrl sayda gzleme dayanan birer indktif [tmevarmsal] karmlardr. Bu tr karmlar niteleyen en nemli zellik, genellemede geen terimlerle genellemenin dayand gzlemsel nermelerde geen terimlerin ayn olmasdr. Bu zellik, betimleyici bir genellemenin dorudan test edilebilir olmasna olanak verdii iin nemlidir. rnein, Btn kuular beyazdr. genellemesini ele alalm. Bu genelleme bir nesnenin kuu olmas ile beyaz olmas arasnda deimez bir ilikiyi dile getirmektedir. O halde, kuu olan bir nesnenin ayn zamanda beyaz olduunu saptayan her gzlemimiz genellemeyi dorulayc [pekitirici] bir kant saylr. imdi, tm gzlemlerimizin, kuu olan nesnelerin, ayn zamanda beyaz olduunu gsterdiini varsayalm. Sz konusu genelleme geni lde (belki de yeterince) dorulanm [pekitirilmi] saylacaktr. Ne var ki, tm gzlemlerimiz olas gzlemlerin ancak bir blm olduundan, genellemenin artk bir daha yanllanamayaca anlamn karamayz. (...) [te yandan] hipotez tanm gereince dorudan test edilebilir bir nerme olmadndan, herhangi bir hipotezin dorulanmasnda [pekitirilmesinde] ilk adm hipotezden olgularla karlatrmaya elverili birtakm mantksal sonular karmadr. Bu demektir ki, bir hipotezin dorulanma [pekitirme] ilemi, olgusal genellemelerde olduu gibi hipotezle ilikin olduu gzlem verileri arasnda dorudan bir iliki kurma biiminde deildir. Bir hipotezin dorulanmas dolayl bir ilem olup iki farkl aamay iine almaktadr. lk aamada hipotezden olgusal yoldan test edilebilir sonular karmak, ikinci aamada bu sonular ilikin gzlem veya deney sonular ile karlatrmak yoluna gidilir. Kaynak: Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi, 13. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi, s. 115 - 117.
133

1. a Yantnz doru deilse, nitenin Salt Tmevarmc Gr blmn yeniden okuyun. Yalnz a kkndaki yantn sz geen gr iin geerli olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekitirmesi Grleri blmn yeniden okuyun. Hipotezin sonlu bir evrendeki alm kavram Hempel yntemine ilikin olup, c kknda bu yntemin doru bir betimlemesi verilmektedir. Buna karlk d ile e kkndaki betimlemeler bu kavram iermesine karn yntemin yanl betimlemeleridir. Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekitirmesi Grleri blmn yeniden okuyun. Kuzgun Paradoksu Hempel ynteminin karlat bir glktr. Buna karlk a ile c klarndaki sorunlar Hipotezli-Tmdengelimsel yntemin sorunlar olup, e kkndaki yant ise, tam tersine, Hempel ynteminin zd bir sorundur. Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekitirmesi Grleri blmn yeniden okuyun. Glymourun kendi-kendini pekitirme ynteminin en nemli katksnn teorik hipotezlerin rnekleme yoluyla pekitirilmesi dorultusunda olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekitirmesi Grleri blmn yeniden okuyun. Tek doru betimlemenin d kknda verildiini anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekitirmesi Grleri blmn yeniden okuyun. Yalnz b kkndaki yant bu yntemin karlat bir glktr. a kkndaki yant Nicod ynteminin, c kkndaki yant hem Nicod hem Hempel ynteminin, d kkndaki yant Hempel ynteminin, e kkndaki yant ise Bayesci yntemin karlat bir glktr. Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekitirmesi Grleri blmn yeniden okuyun. Bayesci pekitirme yntemi gerei, hipotezin pekimi olmas iin, snama-sonras olaslnn, snama-ncesi olaslndan byk olmas gerekir. Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekitirmesi Grleri blmn yeniden okuyun. Bayesci pekitirme ynteminin Kuzgun Paradoksuna bir zm nerisi getirdiini anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Salt Tmdengelimci-Hipotez Yanllamac Gr blmn yeniden okuyun. Yalnz e kkndaki anlatmn bu grn bir betimlemesi olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez Buluu Gr blmn yeniden okuyun.Yalnz d kkndaki anlatmn bu grn bir betimlemesi olduunu anmsayacaksnz.

Sra Sizde 1 Snanacak hipotez, H, Avrupal zoologlarn ortaya koymu olduu Btn kuular beyazdr nermesi olsun. a1, ... , an, 1697 ylna kadar Avrupal zoologlarn Dnyann eitli yerlerinde gzlemlemi olduu kuular olsun. Buna gre, Btn kuular beyazdr nermesi ile a1 bir kuudur, ... , an bir kuudur nermeleri Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme Ynteminin nclleridir. Bu ncllerden a1 beyazdr, ... , an beyazdr sonu nermeleri tmdengelimsel olarak tretilir. 1697 ylna kadar Avrupal zoologlarn gzlemlemi olduu tm kuular beyaz olduklarndan, bunlar a1, ... , an kuularn hep beyaz olarak gzlemleyecektirler. Bylece a1 beyazdr, ... , an beyazdr sonu nermeleri dorulanm, H: Btn kuular beyazdr hipotezi de sz edilen yntem gereince pekitirilmi olur. te yandan an +1, Hollandal denizci kaptan Willem Hesselsz de Vlamingh ve ekibinin 1697de Avustralyann gneybatsnda sonradan Kuu Nehri adn verecekleri nehrin civarnda gzlemi olduklar siyah kuulardan biri olsun. an +1 bir kuudur nermesini yukardaki ncllere ekleyelim. Buna gre an +1 beyazdr nermesi, Btn kuular beyazdr nermesi ile an +1 bir kuudur nermesinden tmdengelimsel olarak tretilir. Ancak an +1 siyah olarak gzlemlendiinden, an +1 beyazdr nermesi yanl bir nerme, an +1 beyaz deildir nermesi de doru bir nerme olur. Dolaysyla, Hipotezli-Tmdengelimsel Pekitirme Yntemi gerei, Btn kuular beyazdr hipotezi yanllanm olur. Sra Sizde 2 Fx: x krmzdr, Gx: x bir dosyadr, Hx: x uzayda yer kaplar, a: krmz bir dosya ksaltmalar verilsin. Pekitirilecek olan H hipotezi, Tm krmz dosyalar uzayda yer kaplar, yani x(Fx Gx Hx), T, a krmz bir dosyadr ve tm krmz eyler uzayda yer kaplar, yani (Fa Ga) x(Fx Hx), E ise a uzayda yer kaplar, yani Ha olsun. Aadaki geerli tmdengelimsel karm inceleyelim: H: T: x(Fx Gx Hx) Fa Ga x(Fx Hx) ___________________________ E: Ha
2. c
3. b
4. e
5. d
6. b
7. c
8. a
9. e
10. d
Dikkat edilirse bu karmda, x(Fx Gx ( Hx) (Fa Ga) x(Fx Hx) tutarl olup,x(Fx Gx Hx) (Fa Ga) x(Fx Hx) = E koulu yerine gelir. An-
134
Bilim Felsefesi
cak T = E, (yani T E E koulu yerine gelmez). Simdi bu koulun yerine gelmemesinin sakncasn grelim. Kx: x bir kargadr, Sx: x siyahtr ksaltmalar verildiinde, H hipotezi, Btn kargalar siyahtr, yani x(Kx Sx) olsun. Bu durumda, Hayi doru varsaydmzda ve T E E koulunu hipotezli-tmdengelimsel pekitirme ynteminin bir koulu saymadmzda H: x(Kx Sx) T: Fa Ga x(Fx Hx) _________________________ E: Ha geerli karm geerli olup, ad geen yntemin tm dier koullarn saladndan Enin bu yntemce T teorisine greli olarak H hipotezini (aslnda T = E olduundan herhangi bir hipotezi) pekitirdiini kabul etmek zorunda kalacaktk. Baka bir deyile, uzayda yer kaplayan bir krmz dosyann gzlemlenmi olmasnn, Btn kargalar siyahtr hipotezini pekitirdii gibi sama bir durumu ve benzeri durumlar kabul etmek zorunda kalacaktk. Bylece T E E koulunun hipotezlitmdengelimsel pekitirme yntemi iin gerekli olduunu grm oluyoruz. Sra Sizde 3 H ~ H mantksal dorudur. Dolaysyla, nermeler mant gerei E E (H ~ H) olduundan, P(E) = P(E (H ~ H)) = P((E H) (E ~ H)). te yandan (E H) (E ~ H) tutarszdr. Nitekim (E H) (E ~ H) E E H ~ H H ~ H. Dolaysyla Kolmogorov aksiyomu Ax3 gerei (bkz. nite 3), P((E H) (E ~ H)) = P(E H) + P(E ~ H) olduundan (i) P(E) = P(H E) + P(~ H E)
(iii) P(E | T) = P(H | T)P(E | H T) + P(~ H | T)P(E | ~ H T) eitiliini elde etmi oluruz.

Burch, R. (2010). Charles Sanders Peirce, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2010 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <http://plato.stanford.edu/archives/fall2010/entries/peirce/>. Christensen, D. (1983), Glymour on Evidential Relevance, Philosophy of Science 50, s. 471 - 481. Christensen, D. (1990), The Irrelevance of Bootstrapping, Philosophy of Science 57, s. 644 - 662. Earman, J. and C. Glymour (1988), What Revisions Does Bootstrapping Need? A Reply, Philosophy of Science 55, s. 260 - 264. Earman, J. and W. C. Salmon (1999). The Confirmation of Scientific Hypotheses, Salmon, M. H. et al. (eds.) iinde, s. 42 - 103. Gemes, K. (1997). Inductive Skepticism and the Probability Calculus I: Popper and Jeffreys on Induction and the Probability of Law-Like Universal Generalizations, Philosophy of Science 64, s. 113 - 130. Glymour, C. (1975), Relevant Evidence, The Journal of Philosophy 72, s. 403 - 426. Glymour, C. (1980). Theory and Evidence. Princeton, NJ: Princeton University Press. Grnberg, D. (2011). Christensenin Glymourun Pekitirme Kuramna Ynelttii Kar-rnekler: Bir zm nerisi, Dilde/Dncede Tutarszln z Srcs Olmak - Teo Grnberge Armaan Kitab iinde, yayna hazrlayan: Zekiye Kutlusoy, Ankara: mge Yaynevi, yaknda kacak. Grnberg, D. (2004). Bilimsel Yntem ve Snama Biimleri, Felsefe Ansiklopedisi, Cilt 2 iinde, yayna hazrlayan: Ahmet Cevizci, stanbul: Etik Yaynlar, s. 569 - 574. Grnberg, T. (2000). Sembolik Mantk El Kitab, Cilt 3. Ankara: METU Press. Gzel, C. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Krmz Yaynlar. Hanson, N. R. (1965). Patterns of Discovery. Cambridge: Cambridge University Press. Hempel, C. G. (1965). Aspects of Scientific Explanation. New York: The Free Press. Lipton, P. (2004). Inference to the Best Explanation (second edition). Oxford and New York: Routledge.
Koullu olasln tanm gerei, P(E | H) =
P( E H ) , P( H )
dolaysyla P(E H) = P(H)P(E | H) ve gene koullu olasln tanm gerei, P(E ~ H) = P(~ H)P(E | ~ H) olduundan (ii) P(E) = P(H)P(E | H) + P(~ H)P(E | ~ H) olur. (ii) eitliini T arkadzlem bilgisine greli olarak yeniden dzenlediimizde istenilen
135
zlem, D. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Notos Kitap Yaynevi. Popper, K. R. (1959). The Logic of Scientific Discovery. London: Hutchinson and Co. Psillos, S. (2007). Philosophy of Science A-Z. Edinburgh: Edingburgh University Press. Psillos, S. and M. Curd (eds.) (2008). The Routledge Companion to Philosophy of Science. London and New York: Routledge. Salmon, M. H. et al. (eds.) (1999). Introduction to the Philosophy of Science. Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing Company. Yldrm, C. (1971). Science: Its Meaning and Method. Ankara: METU Faculty of Arts and Sciences Publications No: 21, Banur Matbaas. Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi (13. Basm). stanbul: Remzi Kitabevi.
6
Amalarmz

BLM FELSEFES
Bu niteyi tamamladktan sonra; Nagelin indirgemeci geliim grn ifade edebilecek ve tartabilecek, Lakatosun bilimsel aratrma programlarna dayal geliim grn ifade edebilecek ve tartabilecek, Kuhnun bilimsel paradigma deiikliine dayal devrimsel geliim grn ifade edebilecek ve tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
ndirgemeci geliim ndirgeyen teori ndirgenen teori Birikimsel geliim Bilimsel aratrma program Gelien teori dizisi Yozlaan teori dizisi Teori deiimi Teori deiimi sreci Kat ekirdek Temel hipotez Yardmc hipotez Koruyucu kuak Teorik olarak gelien teori dizisi Deneysel olarak gelien teori dizisi Anomali Yordam Negatif yordam Pozitif yordam Bilimsel paradigma Sembolik genelleme Bilimsel deerler Dakiklik Tutarllk Kapsamllk Yalnlk Verimlilik Metafizik ilke Model rnek problem zm Olaan bilim dnemi Olaand bilim etkinlii Ykc-yapc paradigma deiiklii Giderilebilen anomali Giderilemez anomali Ad hoc hipotez Ad hoc aklama Bilimsel devrim Devrimsel geliim
indekiler
GR NAGELN NDRGEMEC GELM GR LAKATOSUN BLMSEL ARATIRMA PROGRAMLARINA DAYALI GELM GR KUHNUN BLMSEL PARADGMA DEKLNE DAYALI DEVRMSEL GELM GR
Bilim Felsefesi
Bilimsel Teorilerin Geliimi
Bilimsel Teorilerin Geliimi

GR
Bilim tarihinden her bilim dalna ilikin olarak unlar reniyoruz. (i) Bilimsel bilgiler daarc zaman iinde bymtr. (ii) Kabul edilen bilimsel teori zaman iinde deiip gelimitir. yle ki, belli bir zamanda kabul edilen yeni teori, yerine getii eski teoriden daha ok gelimitir. Bu nitede teorilerin geliim srecinin yapsn inceleyeceiz. Bilim felsefesinde, teorilerin geliimine ilikin birbirinin kart olan iki eit gr vardr. Bunlar birikimsel geliim grleri ile devrimsel geliim grleridir. Birikimsel geliimde bir teorinin yerine gelen daha gelimi olan yeni teori eski teoriyi kapsar. Baka bir deyile eskisinin bir genlemesidir. te yandan devrimsel geliim grlerinde yeni teori, yerine getii eski teori ile badaamaz. Dolaysyla yeni teorinin kabul edilmesi, eski teorinin ret edilmesi anlamna gelir. O halde yeni teori eskisini kapsayamaz. (Bkz. Losee, 2004, s. 1 - 3.) Aada nce birikimsel geliim, sonra da devrimsel geliim grlerini inceleyeceiz. Birikimsel geliim grleri olarak Ernest Nagelin indirgemeci geliim gr ile Imre Lakatosun bilimsel aratrma programlar metodolojisine dayal geliim grn ele alyoruz. Devrimsel geliim gr olarak da Thomas S. Kuhnun bilimsel devrimli geliim grn ele alyoruz.
NAGELN NDRGEMEC GELM GR

Nagelin ortaya koyduu indirgemeci geliim grnde, bir teorinin yerine geen ikinci bir teorinin birincisinden daha gelimi olmas, birinci teorinin onun yerine geen ikinci teoriye indirgenmesi veya baka bir deyile ikinci teorinin birinci teoriyi indirgemesi demektir. (Bkz. Nagel, 1979, s. 338 - 366 ve Losee, 2004, s. 28 - 37.) rnein nite 4te sz edilen ve burada 2 olarak gstereceimiz ideal gazlarn kinetik teorisi, gene nite 4te sz edilen ve burada 1 olarak gstereceimiz ideal gazlarn termodinamik teorisini indirger, 1 ise 2ye indirgenir. Buna gre 1e indirgenen teori, 2ye de indirgeyen teori denir. Nagele gre 1 teorisinin 2 teorisine indirgenmesinin, baka bir deyile 2 teorisinin 1 teorisini indirgemesinin gerekli ve yeterli olan koulu vardr. Bu koullarn ilk ikisi biimsel koullar, sonuncu koul olgusal kouldur.
138
Bilim Felsefesi
Biimsel Koullar
Koul 1: ndirgenen teorinin postulatlarnda geen her terim, indirgeyen teorinin postulatlarnda gemelidir. rneimizde, 1 teorisinin (nite 4te (5**) olarak gs M terilen) PV = M RT A biimindeki tek postulatnda geen P, V, T, M terimleri 2
teorisinin srasyla V, VI, VII balant postulatlarnda geer. Dolaysyla (1, 2) teori ifti Koul 1i salar. Koul 2: ndirgenen teorinin her postulat, indirgeyen teorinin postulatlarndan tmdengelimsel karmla tretilebilmelidir. rneimizde 1 teorisinin sz geen tek postulat nite 4te gsterildii gibi 2 teorisinin postulatlarndan tretilmiti. Dolaysyla (1, 2) teori ifti Koul 2yi de yerine getirir. Koul 3: ndirgeyen teori pekitirilmi bir teori olmaldr. Geri indirgenen teoriyi pekitiren kantlar, hipotezli-tmdengelimsel pekitirme yoluyla indirgeyen teoriyi de (Koul 2den dolay) pekitirir. Nitekim E dorulanm bir kant nermesi olduunda, 1. 2 = 1 2. 1 = E _________ 3. 2 = E (Koul 2) (E, 1i pekitirir) (1, 2, = geilidir, E, 2yi pekitirir)
rnein 1 indirgenen teorisini pekitiren Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac ideal gaz yasalar, 2 teorisini de pekitirir. Ancak 1 teorisini aklamak amacyla ortaya konulan 2 teorisini kabul etmek iin bu kantlarla yetinilmemitir. Ayrca bu kantlardan bamsz yeni kantlarla 2 teorisini yeterince pekitirmek gerekiyordu. Nitekim 2 teorisinin kabul edilmesi, birok kantn yan sra bir yandan kimyasal element ve bileimlerine ilikin J. Daltonun katl oranlar yasas, J. L. Proustun sabit oranlar yasas ve Gay-Lussacn gazlar hakkndaki sabit hacim oranlar yasas, br yandan Avogadro saysnn deerinin deneysel olarak llmesi yoluyla pekitirilmesine dayanmtr. Btn bu kantlar her gaz kitlesinin ok sayda moleklden olutuu hipotezini, dolaysyla 2 teorisini pekitirmitir. Genel olarak indirgemeci geliimde, indirgeyen teori, indirgenen teoriyi aklar. Byle bir aklama, teorilerin szdizimsel yaklamnda birletirici biimde, teorilerin anlambilimsel (semantik) yaklamnda ise nedensel-dzeneksel biimde bir aklamadr. Bunu (1, 2) teori ifti ile rneklendirelim. Aklanan-nerme 1in tek postulatdr. Pekitirilmi olan bu postulatn doru olup bir yasay (yani ideal gaz yasasn) ifade ettii beklenir. Bu yasa aklanan-olguyu oluturur. Aklayan-nermenin bileenleri ise 2nin postulatlardr. 1in tek postulat 2nin postulatlarndan, daha nce grdmz gibi, tmdengelimsel karmla tretilebilir. Ama 1in postulat, 2nin postulatlarnn hibiriyle zde deildir. _2nin postulatlar pekitirilmi nermeler olduundan doru olduklar ve dolaysyla bir yasay ifade ettikleri beklenir. Bu yasalar bir arada aklayan olguyu oluturur. te yandan 1 teorisine zg P, T, M gzlem terimlerinin srasyla (nite 4teki) V, VI, VII balant postulatlar gerei 2nin teorik terimlerine indirgendiini syleyebiliriz. Nitekim a, tek-atomlu bir ideal gaz kitlesi, t bir zaman an, V, ann t anndaki hacmi, M, ann t anndaki ktlesi, m, molekl ktlesi, v1, ... vN, srasyla molekllerin t anndaki hzlar ve e1, ... eN, srasyla molekllerin t anndaki kinetik enerji-
6. nite - Bilimsel Teorilerin Geliimi
139
2 2 v1 +...+vN 1 N leri olsun. Buna gre: V balant postulat gerei, m ar3 V N pmnn Pye eit olmas, ann t anndaki basncnn P olmasnn nedenidir; VI ba-
2 N A e1 + ... + eN arpmnn Tye eit olmas, ann t 3 R N anndaki mutlak scaklnn T olmasnn nedenidir; ve VII balant postulat gerei, N x m arpmnn Mye eit olmas, ann ktlesinin M olmasnn nedenidir. ndirgeyen teorinin indirgenen teoriyi aklamas her indirgemeci geliim rneinde ortaya kmaz. rnein teorisinin postulatlar kmesi
lant postulat gerei, { PV = M 2 RT , PV = E } MA 3 M RT } MA
olsun. Yukardaki 1 teorisinin postulatlar kmesi ise aadaki gibidir: { PV =
* Bylece 1in her postulatnn 1 n bir postulat olduunu grrz. Buna g* re 1in her postulatnn 1 n postulatlarndan tmdengelimsel karmla tretilebildiini syleyebiliriz. (Nitekim {A, B} biimindeki bir nerme kmesinden A nermesi tmdengelimsel karmla tretilebilir.) te yandan 1 teorisinin her te* * rimi 1 teorisinin bir terimidir. Nitekim teorisinin terimleri P, V, T, M, 1 teorisinin* * kiler de P, V, T, M, Edir. 1 teorisinin her iki postulat pekitirilmitir. stelik 1 i pekitiren kantlar yalnz 1i pekitiren kantlarla snrl deildir; bu kantlardan 2 bamsz olan PV = E postulatn pekitiren kantlar da bulunur. Bylece teori 3 sinin teorisini indirgediini veya in a indirgendiini gryoruz. Nitekim Koul 1, * 2 ve 3n her birinin (1, 1 ) teori ifti iin yerine geldiini yukarda gstermi * oluyoruz. Dolaysyla 1 teorisinden 1 teorisine gei bir indirgemeci birikimsel * geliimdir. Ancak 2 teorisi 1 teorisini aklamasna karn, 1 teorisi 1 teorisini aklamaz. Nitekim 1 teorisinin terimlerinin 2ninkilere indirgenmesine karn, * 1in hibir terimi 1 nkilere indirgenemez.
SZDE ndirgeme kavramnn Nageldakinden farkl olan yle bir ikinciSIRA anlam vardr. (1, K1 gibi bir alana ilikin teori, (2 ise K1 alann kapsayan daha geni K2 alanna ilikin bir teori olsun. (1 teorisinin K1 alannda (2 teorisine indirgenmesi, (2nin K1 alanna ilikin DNELM nermelerinin limit durumda (1in nermelerine yaklak olmalar demektir. (Bkz. Losee, 2004, s. 36.) Bu ikinci anlamdaki indirgemeyi rneklendiriniz.
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
LAKATOSUN BLMSEL ARATIRMA PROGRAMLARINA DAYALI GELM GR DKKAT Gelien Teori Dizileri ile Yozlaan Teori Dizileri
Lakatos (1989) herhangi bir bilim dalnda ard ardna ortaya konulan teoriler dizisini ele alarak, gelien teori dizisi (progressive series) ile yozlaan teori dizisi (degenerative series) ayrmn yapmtr. (Bkz. Lakatos, 1989, s. 34.) AMALARIMIZ (1) 1, ... , i-1, i, ... , n
K T A P SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
140
Lakatosun teori geliimi grnde, verilen bir teori dizisinde (birincisi dnda) her teori bir nceki teoriden daha gelimi ise, bu teori dizisine gelien teori dizisi denir.
Bilim Felsefesi
ayn bilim dalnda ard ardna ortaya konulan n tane teoriden oluan bir dizi olsun. (1) dizisinde 1 dndaki her i teorisi, bir nceki i-1 teorisinden daha gelimi ise, (1) teorisine bir gelien teori dizisi denir. Sz geen (1) dizisinde 1 teorisinden 2 teorisine gei, genel olarak da i-1den iye gei (i = 1, ... , n - 1), bir teori deiimi olaydr. Bu n - 1 tane teori deiim olaynn ard ardna gelmesi bir teori deiimi srecini oluturur. Byle bir sreci oluturan her teori deiimi bu srecin bir admdr. Eer i teorisi bir nceki i-1 teorisinden daha gelimi ise, i-1den iye gei adm bir gelime admdr. te yandan i-1, iden daha gelimi ise ya da ne i, i-1den ne de i-1, iden daha gelimi ise i-1den iye gei adm bir yozlama admdr. Btn admlar bir gelime olan teori deiimi srekli geliim anlamna gelir. rnein Gne sistemine ilikin astronomi bilim dalnda ard ardna kan Kopernik, Galileo, Kepler ve Newton teorileri srekli geliim gsterir. imdi bilimsel aratrma programlarnn ynlendirdii teori dizilerinin yapsn inceleyelim. rnek olarak birbiri ardndan gelen drt farkl kinetik gaz teorisinden olumu bir gelien teori dizisini ele alyoruz. Srasyla 1, 2, 3, 4 olarak gstereceimiz bu teoriler, Krnig teorisi (1856), Birinci Clausius teorisi (1857), kinci Clausius teorisi (1858) ve van der Waals teorisi (1910) olarak adlandrlr. (Bkz. Clark, 1976.) Bu drt teoriden oluan teori dizisini (2) 1, 2, 3, 4
olarak gstereceiz.
Gelien Teori Dizilerinin Yaps

Lakatosun grnde, bir teori dizisine ait her teorinin postulatlar kmesi, temel hipotezler kmesi ile yardmc hipotezler kmesinin birleimidir. Dizideki tm teorilere ortak olan temel hipotezler kmesine, teori dizisinin kat ekirdei, dizideki her teorinin yardmc hipotezler kmesine de o teoriye zg koruyucu kuak denir.
Genel olarak (1) biimindeki bir teori dizisinin ayn bir bilimsel aratrma program uyarnca bir gelien teori dizisi olmas yle tanmlanr. (Bkz. Lakatos, 1989, s. 33 - 34.) Tanm 1: (1) teori dizisi teorik olarak gelien bir dizidir ancak ve ancak aadaki koullar yerine gelirse: (i) 1, 2, 3, 4 teorilerinin tmne ortak olan postulatlar vardr. Bu ortak postulatlarn kmesini olarak gsteriyoruz. Buna gre kmesi, her i teorisinin postulatlarnn bir alt-kmesidir. postulatlar kmesine (1) teori dizisinin kat ekirdei (hard core) denir. Kat ekirdee ait postulatlara (1) teori dizisinin temel hipotezleri denir. Dolaysyla , (1) dizisinin temel hipotezlerinin kmesidir. (ii) (1) teori dizisine ait her i teorisinin postulatlar kmesi, temel hipotezler kmesi ile 1' olarak gsterdiimiz yardmc hipotezler kmesinin birleimidir. 1' yardmc hipotezler kmesine i teorisine zg koruyucu kuak (protective belt) denir. (Aada grlecei gibi, 1' kmesine ait yardmc hipotezlerin ilevi, kat ekirdee ait temel hipotezlerin yanllanmasn nlemektir.) (iii) i = 2, ... , n olduunda, i-1 teorisinden tretilen ve daha nce yanllanm olmayan her ndeyi, i teorisinden de tretilebilir. Bir de i-1 teorisiyle aklanan her olgu i teorisi tarafndan en azndan yaklak olarak aklanabilmelidir. (iv) i = 2, ... , n olduunda, i teorisinden ( i-1 teorisinden tretilemeyen) yeni ve beklenmeyen bir olgunun ndeyisi tretilebilmelidir.
141
Tanm 2: (1) teori dizisi deneysel olarak gelien bir dizidir ancak ve ancak aadaki koullar yerine gelirse: (i) (1) teori dizisi teorik olarak gelien bir dizidir. (ii) i = 2, ... , n olduunda, i teorisinden tretilip yeni ve beklenmeyen olgular ifade eden ndeyilerden en az biri (yanllanmaya kar) dayankl olmaldr. Hem teorik hem deneysel olarak gelien bir teori dizisine gelien teori dizisi denir. Her deneysel olarak gelien dizi, tanm gerei ayn zamanda teorik olarak da gelien dizi olduundan, gelien dizi ile deneysel olarak gelien dizi ifadeleri eanlamldr. imdi Tanm 1 ile Tanm 2yi (2) kinetik gaz teorileri dizisiyle rneklendirelim. Grlecei gibi (2) teori dizisi hem teorik hem de deneysel olarak gelien bir dizidir. Bu dizinin kat ekirdei aadaki temel hipotezlerden (veya postulatlardan) oluur: I. a, kapal kapta bir gaz kitlesi olduunda, a gaz kitlesi N gibi ok byk sayda ama kendileri ok kk olan (1, ... ,N molekllerinden oluur. Baka bir deyile a makro-nesne dizgesi mikro-nesne dizgelerinden oluan bir toplulua indirgenir. II. (1, ... ,N moleklleri kabn iinde srekli olarak devinirler. III. (1, ... ,N molekllerinin devinimi, Newtonun klasik mekanik yasalarna uygundur. (Bkz. Clark, 1976, s. 45.) (2) dizisindeki kinetik gaz teorilerine zg koruyucu kuaklar belirtmek amacyla aada 1, 2, 3 ve 4 kinetik gaz teorilerini srasyla inceliyoruz. 1: August Krnigin Kinetik Gaz Teorisi 1 teorisinin kat ekirdeini oluturan temel hipotezler sz geen I, II ve III tr. 1 teorisinin 1' koruyucu kua ise u yardmc hipotezlerden oluur: (1': 1) Her gaz molekl kre biiminde esnek bir cisimdir. (1': 2) Ayn bir kapal kabn iindeki gaz molekllerinin yrngeleri rastgele (randomly) dalmtr. (1': 3) Ayn bir kapal kabn iindeki gaz moleklleri arasnda hibir etkileim kuvveti yoktur. (1': 4) Ayn bir kapal kabn iindeki gaz moleklleri kabn eperlerine arpmadklar srece ayn sabit hzla dorusal olarak devinirler. Molekller kabn eperlerine arptklar zaman ise esneke (elastically) arparlar; yani arptklarndan hemen sonra ters ynde ayn hzla devinmeye devam ederler. Yukarda belirtilen hipotezlerden oluan ile 1' kmelerinden oluan 1 kinetik gaz teorisinden ideal gaz yasas tretilir. Dolaysyla 1 teorisi gereince btn gaz kitleleri her durum ve zamanda ideal gaz yasasna uyarlar veya baka bir deyile btn gaz kitleleri hep ideal gaz niteliindedir. Oysa bu sav gzlem ve deneye aykrdr. Bir teori ile gzlem ve/veya deney arasndaki aykrla anomali denir.
Bir teorinin hipotezlerinden tmdengelimsel olarak tretilen bir nermenin deillemesi gzlem ve/veya deneyle dorulanm bir gzlem nermesi ise, bu nermenin dile getirdii olguya sz geen teoriye ilikin bir anomali denir.
Anomali
Bilim felsefesinde ok nemli olan anomali kavramn yle tanmlayabiliriz. Tanm 3: A olgusu, (1) teori dizisine ait i teorisinin karlat bir anomalidir ancak ve ancak u iki koul yerine gelirse: (i) A bir yaln olgu olup A gzlem ve/veya deneyle dorulanm bir gzlem nermesi veya A bir deneysel yasa ve A tmevarmsal karmla pekitirilmi bir yasa nermesidir.
142
Bilim Felsefesi
(ii) A olgusunu ifade eden A nermesinin deillemesi olan A nermesi teorisine ait hipotezlerden tmdengelimsel karmla tretilir. Baka bir deyile, A nermesi ile yi oluturan hipotezler birlikte tutarszdr. rnein incelediimiz 1 teorisi (yani Krnigin kinetik gaz teorisi) birok anomali ile karlar. rnein a, t zamannda bir Helyum gaz kitlesi olsun. a gaz kitlesi 2.24 atmosfer basnc altnda -267 Cye kadar soutulursa svlar. Bu svlama olgusunu A olarak gsterelim. A nermesini, yani a Helyum gaz kitlesi 2.24 atmosfer basnc altnda -267 Cye kadar soutuldu ama svlamad nermesini teorisini oluturan hipotezlerden tretebiliriz. Nitekim bu teori gereince her gaz kitlesi btn nesne-durumlarnda ideal gaz niteliinde olduundan, a gaz kitlesinin svlamas olanakszdr.
Bilimsel Aratrma Programlarnn Yordam

Anomali kavramn kullanarak (1) biimindeki bir teori dizisini ynlendiren bir bilimsel aratrma programnn yapsn yle dile getirebiliriz. Bir bilimsel aratrma program, (1) teori dizisinin kat ekirdei ile yordam (heuristic) denilen yntemsel kurallardan oluur. (Bkz. Lakatos, 1989, s. 47 - 52.) Yordam oluturan kurallar kesin olmayp yalnzca ynlendirici olan kurallardr. Yordam, negatif yordam ile pozitif yordama ayrlr. Negatif yordam, teori dizisinin kat ekirdeini korumay amalar. Pozitif yordam ise, teori dizisini oluturan teorilere zg olan koruyucu kuaklarn adm adm ortaya konulmasn ynlendirir. Negatif yordam u kurallarla dile getirilebilir. i-1 teorisi (i = 2, ... , n), A gibi bir anomali ile karlarsa: (i) kat ekirdeine ait hibir temel hipotez, A anomalisi tarafndan yanllanm saylmamaldr. (ii) A anomalisinin i'-1 koruyucu kuana ait en azndan bir yardmc hipotezi yanllad kabul edilmelidir. rnein 1 teorisinin karlat anomaliler arasnda, daha nce belirtildii gibi, gazlarn belli scaklk ve basn durumlarnda svlamas olgusu bulunur. Yukardaki (i) kural, kat ekirdeine ait hibir temel hipotezin, zellikle Popperin tmdengelimci-yanllamac grnn mantksal temeli olan (bkz. nite 5) modus tollens tmdengelimsel geerli karm biimine dayanarak A anomalisi tarafndan rtlemeyecei anlamna gelir. nite 5te bu karm biimini ismini vermeden kullanmtk. Modus tollensin biimi aadaki gibidir: _______ imdi H1 ... Hk H1' ... Hm' , kat ekirdeine ait H1, ... , Hk temel hipotezler ile i-1 koruyucu kuana ait H1' , ... Hm' , yardmc hipotezlerin tmelevetlemesi olsun. A anomalisini dile getiren nermenin deillemesi olan A ise, H1 ... Hk H1' ... Hm' in tmdengelimsel sonucu olsun. Buna gre, A A olduuna da dikkat ederek, aadaki modus tollens biimindeki karm yazabiliriz: H1 ... Hk H1' ... Hm' A A _____________________________________ H1 ... Hk H1' ... Hm'
143
(H1 ... Hk H1' ... Hm' ) H1 ... Hk H1' ... Hm' olduuna gre, A anomalisini dile getiren A nermesinin normal olarak mantk ve gzlem ve/veya deneye dayanarak H1, ... , Hk temel hipotezleri ile i' -1 koruyucu kuana ait , ... , yardmc hipotezlerinden en az birini rtmesi gerekirdi. Ancak negatif yordamn (i) koulu, kat ekirdee ait H1, ... , Hm' temel hipotezlerinden herhangi birinin modus tollens ile yanllanmasn engeller. te yandan negatif yordamn (ii) koulu gerei, A anomalisi i' -1 koruyucu kuana ait H1, ... , Hm' yardmc hipotezlerinden en az birini modus tollens ile yanllayabilir. Baka bir deyile, (i) ve (ii) koulu gerei varacamz sonu H1' ... Hm' tikel-evetlemesidir. Yani H1,..., Hm' yardmc hipotezlerinden en az birinin A anomalisini dile getiren A nermesi tarafndan yanllandn syleriz. (Bkz, Lakatos, 1989, s. 48.) Genel olarak (1) teori dizisine ait i-1 teorisi (i = 2, ... , n) anomaliler ile karlarsa, i-1 teorisi yerine ondan (hem teorik hem deneysel olarak) daha gelimi olan i teorisi ortaya konulup kabul edilmelidir. Eer A olgusu i-1 iin bir anomali ise, i-1in koruyucu kuana ait baz yardmc hipotezler yerine bakalarn koymakla teorinin A nermesiyle birlikte tutarsz olmas nlenir. Nitekim sz konusu deiiklik soncunda i-1 teorisi yeni bir i teorisine dnr. A nermesi inin hipotezleriyle birlikte tutarl olur (yani tutarsz olmaz). Bu durumda A olgusunun oluturduu anomalinin giderilmi olduunu syleriz. te (1) teori dizisini ynlendiren bilimsel aratrma programnn pozitif yordam, i-1 teorisinden i teorisine gei admna ilikindir. Negatif yordam gerei bu gei admnda kat ekirdei korunur. Buna karlk i-1 teorisinin 'i-1koruyucu kua deitirilerek yeni i teorisinin 'i koruyucu kuan oluturan yordam ortaya konulmas, pozitif yordam oluturan kurallarca ynlendirilir. Bu kurallarn genel biimi yle dile getirilebilir (bkz. Lakatos, 1989, s. 49 - 51): i teorisinin yardmc hipotezleri yle seilmelidir ki: (i) i teorisinde, i-1 teorisinin karlat anomalilerin ya tm ya da en azndan bazlar giderilmi olsun. (ii) i teorisi, i-1 teorisinden (Tanm 1 ve Tanm 2 anlamnda) daha gelimi olsun. 2 : Rudolf Clausiusun Birinci Kinetik Gaz Teorisi Bilimsel aratrma programnn negatif ve pozitif yordamn (2) teori dizisine ait 1 teorisinden 2 teorisine gei admyla rneklendirelim. 2 teorisinin, yani Clausiusun Birinci Kinetik Gaz Teorisinin (bkz. Clausius, 1857 ve Clark, 1976, s. 47 - 49) kat ekirdei, negatif yordam gerei, 2 teorisinin kat ekirdeiyle zdetir. te yandan '2 koruyucu kuan oluturan balca yardmc hipotezler yle dile getirilebilir: ('2 : 1) Yaklak olarak kre biiminde gaz moleklleri ile yle olmayanlar vardr. ('2 : 2) Ayn bir kapal kap iindeki gaz molekllerinin yrngeleri rastgele dalmtr. ' (2 : 3) Ayn bir kapal kap iindeki gaz moleklleri arasnda (kohezyon denilen) bir ekim kuvveti vardr. ('2 : 4) Ayn bir kapal kap iindeki gaz moleklleri gaz faznda iken hem kabn eperlerine esneke arparlar, hem de birbirleriyle esneke arprlar. Gaz moleklleri kabn eperlerine veya birbirlerine arpmadklar srece sabit hzla dorusal (linear) olarak devinirler.
144
Bilim Felsefesi
('2 : 5) Ayn bir kapal kap iindeki gaz molekllerini devinimleri yalnz telemeli devinim (translational motion) biiminde deil, ayn zamanda, dnme devinimi (rotational motion) ve titreim devinimidir (vibrational motion) biimindedir. ('2 : 6) Kapal bir kap iindeki gaz moleklleri u koullar yerine getirir (bkz. Clausius, 1857, s. 116): (i) Gaz faznda, gaz molekllerinin kaplad hacim, kapal kabn hacmine greli olarak ihmal edilebilir. (ii) Gaz faznda, herhangi bir gaz moleklnn baka bir molekle veya kabn eperlerine arpma sreci ardk iki arpma arasndaki sreye greli olarak ihmal edilebilir. (iii) Gaz faznda, gaz molekllerinin ekim gleri ihmal edilebilir. Bu koulu yerine getiren molekllerin oluturduklar gaz kitlesi, baka bir deyile gaz faz, ideal gaz niteliinde olur. ('2: 7) Kapal bir kabn iindeki gaz moleklleri arasndaki kuvvetlerin etkileri gaz fazndan svlama fazna gei durumunda ortaya kar. Grld gibi 2 teorisinin ikinci yardmc hipotezi 1 teorisininki ile zdetir. 2 teorisinin dier yardmc hipotezleri ise, 1 teorisinde bulunanlarda deiiklik yaplarak oluturulmutur. Bu deiiklikler, 2 teorisinin yardmc hipotezlerinin 1inkilerine greli olarak somut gereklii daha iyi betimlemelerini salamaktadr. Byle olmas 2 teorisinin hedef uygulamalar kmesinin 1inkinden daha geni olmasn salar. Bylece 2 teorisinin yol at ndeyiler ve aklamalar 1inkilerinden fazla olur. Dolaysyla 2, 1den daha gelimi olur. Clark (1976, s. 45), yeni teorinin yardmc hipotezlerinin gerei daha iyi yanstmas koulunu pozitif yordamn bir kural sayyor. Aada grlecei gibi, 2 teorisinden 3 teorisine gei admnda da pozitif yordama ait ayn kural geerlidir. Dikkat edilirse 1 teorisinin karlat sz geen anomali, yani gazlarn svlamas olgusu, 2 teorisi iin anomali deildir. Tam tersine bu olgunun varl, 2 teorisinden tretilir ve bylece 2 teorisi tarafndan aklanm olur. 3 : Rudolf Clausiusun kinci Kinetik Gaz Teorisi 2 teorisi yle bir anomali ile karlamtr. 2 teorisine gre molekllerin dorusal devinimlerinin hz ok byktr. rnein bu hz 0Cta oksijen moleklleri iin 46 m/sn, hidrojen moleklleri iin de 1844 m/sndir. (Bkz. Clausius, 1858, s. 131.) Byle olunca birbirine temas eden iki gaz kitlesi ok ksa srede birbirine karmalyd. rnein bir odadaki gaz moleklleri bir saniyede bu oday yzlerce kez dolarlard (bkz. Clark, 1976, s. 49, n. 30. Clark bu alnty Buijs-Ballot (1858), s. 240dan almtr). Oysa gzlem ve deney, gazlarn birbirine karmasnn annda olmayp olduka zaman tuttuunu gsterir. Bu olgu ise 2 teorisinin karlat bir anomaliyi oluturur. Clausius 3 olarak gsterdiimiz ikinci teorisinde (Bkz. Clausius, 1858) bu anomaliyi gideren yeni bir kinetik gaz teorisi ortaya koymutur. 2 teorisinden 3 teorisine geite, bir yandan negatif yordama uygun olarak 3n kat ekirdei kat ekirdei ile zdetir, te yandan 3n koruyucu kua 2nin '2 koruyucu kuandan daha gerekidir. '3 koruyucu kuan oluturan yardmc hipotezleri biri dnda '2nin yardmc hipotezleriyle zdetir. '2ye ait yardmc hipotezlerden '3n dnda kalan tek yardmc hipotez ('2 : 6)dr. Nitekim gaz molekllerinin gaz faznda hep ideal gaz niteliinde olmasn gerektiren ('2 : 6) yardmc hipotezi, yukarda sz edilen anomali tarafndan yanllanm saylr. '3 koruyucu kuanda ('2 : 6) yerine aadaki yardmc hipotez yer alr:
6. nite - Bilimsel Teorilerin Geliimi ' : 6) Kapal bir kap iindeki gaz molekllerinin her birinin kendi merkezin(3 de bulunduu ve yarap olan bir etki kresi vardr. Herhangi iki molekl arasnda ekim kuvvetinin yan sra bir de iti kuvveti vardr. Eer iki molekl arasndaki uzaklk yarapndan kk ise iti kuvveti iki molekl birbirinden uzaklatrr. Buna karlk iki molekl arasndaki uzaklk yarapndan byk ise iki molekl arasndaki iti kuvveti etkisiz kalp, bunu yerine eki kuvveti etkili olur. Ancak bu eki kuvveti, molekllerin yrngelerini ok az deitirir. (Bkz. Clausius, 1858, s. 135, 138 ve Clark, 1976, s. 49.) ' : 6) yardmc hipotezinde geen etki kresi kavramna dayaYukardaki (3 narak, ortalama serbest yol (mean free path), gaz molekllerinin birbirinin etki kresine girmeden aldklar yollarn ortalama uzunluu olarak tanmlanr. Ortalama serbest yolun ok ksa olduu gsterilmitir. (Bkz. Clausius, 1858, s. 145 ve Clark, 1976, s. 49.) Ortalama serbest yolun ksal, 2 teorisinin karlat daha nce sz edilen anomalinin 3 teorisinde giderilmesini salar. Nitekim karan iki gaz kitlesindeki molekllerin ortalama serbest yolunun ok ksa olmasna dayanarak, gaz yaylma hznn kk olduu, dolaysyla gazlarn karma srecinin byke olduu sonucuna varlr. (Bkz. Clausius, 1858, s. 147 ve Clark, 1976, s. 49.) Bylece sz konusu anomali 3 teorisi tarafndan aklanan bir olgu saylr. Bu da 3 teorisinin 2 teorisinden daha gelimi olduunu gsterir.
145
4 : Van der Waalsn Kinetik Gaz Teorisi 4 olarak gsterdiimiz Johannes Diderik van der Waalsn kinetik gaz teorisinin (bkz. Clark, 1976, s. 57 - 60) kat ekirdei, 3n kat ekirdei ile zdetir. ' koruyucu kua, oluturan yedi yardmc hipote yandan 4 teorisinin 4 3 teze aadaki yeni yardmc hipotezi eklemekle oluur: ' : 8) Kapal bir kap iindeki N sayda gaz moleklleri topluluunun P ba(4 A snc, V hacmi ve T mutlak scakl arasndaki bant, baka bir deyile nesne-durumu denklemi (state equation), gaz faz ile sv faznda ayndr. (Daha nce nite 3te de sz ettiimiz) Van der Waals denklemi diye adlandrlan bu denklem, bir mol gaz iin (3) (P + V2 a )(V b) = RT
biimindedir. a ile b (daha nce nite 3te de sz ettiimiz gibi), van der Waals parametreleri diye adlandrlan iki sabittir. a ile b sabitleri denklemin uyguland gaz veya sv kitlesinin molekllerinin trne baldr. b sabiti, NA sayda molekln etki krelerinin hacimlerinin toplamna eittir. Buna gre V - b, molekllerin birbirinin etki kresine girmeden devinebildikleri uzay blgesinin hacmine eittir. a sabitinin anlamn belirtmek iin nce (3) denklemini edeeri olan (4) P= RT a V b V2
biimine dntrelim. Grld gibi a/V2 oran, P basncn azaltan bir etkendir. Bu etken, molekller arasndaki kohezyon denilen ekim kuvvetinden
146
Bilim Felsefesi
kaynaklanr. Nitekim kabn eperlerine arpan molekller, onlarn yaknlarnda bulunan br molekllerin ekim kuvvetinin etkisinde bulunurlar. Bu etki, kabn eperlerine arpan molekllerden kaynaklanan P basncnn a/V2 ye eit bir lde azaltr. O halde a sabitinin, molekller arasndaki ekim kuvvetini belirttiini syleyebiliriz. Belli bir maddeye ilikin a ile b sabitlerinin deerini deneysel olarak saptamak iin sz konusu maddenin bir molnden oluan bir gaz kitlesinin iki farkl nesne-durumundaki P1, V1, T1 ile P2, V2, T2 nesne-durumu deikenleri a nin deerlerini deneysel olarak leriz. Bylece ( P 1 + 2 )(V1 b) = RT1 ile V1 a ( P2 + )(V2 b) = RT2 denklemleri elde edilir. Bu iki denklemi birlikte zeV22 rek a ile b bilinmeyenlerinin deeri saptanr. Dikkat edilirse 3 teorisinden 4 teorisine gei negatif ile pozitif yordama uygundur. Nitekim bir yandan kat ekirdei korunmu, br yandan '4 koruyucu kuann yeni ('4 : 8) yardmc hipotezi, hem gaz hem sv fazlarn gereki bir biimde betimliyor. stelik 4 teorisi de 3 teorisinden daha gelimitir. Van der Waalsn 4 teorisinin Clausiusun 3 teorisinden daha gelimi olmasnn nedenlerinden biri saf maddelerin (yani kimyasal elementler ile bileimlerin) kritik scaklklar ile kritik basnlarnn van der Waals denkleminden tretilebilmesi olgusudur. Bir maddenin kritik scakl bu koullar yerine getiren Tc scakl demektir. (i) Sz konusu maddeden oluan a gaz kitlesinin T scakl Tcden byk ise, a hibir basnta svlaamaz (yani gaz fazndan sv fazna geemez). (ii) a gaz kitlesinin T scakl Tcden kk ise, a gaz kitlesi belli basnlarda svlaabilir. rnein suyun kritik scakl 374C (674 K), Helyumun ki ise (267.96C (5.19 K)tr. 374Ctan scak bir H2O gaz kitlesi ile (267.96Ctan scak bir Helyum gaz kitlesi hibir basnta svlaamaz. te yandan bir madenin kritik basnc, bu maddenin kritik scaklndaki denge buhar basnc demektir. Bir maddenin Tc kritik scaklndan kk T scaklndaki denge buhar basnc u koullar yerine getiren P basncdr: a, sz konusu maddenin yaltlm bir kapal kab dolduran T scaklnda bir kitlesi olsun. Ayrca a kitlesi a1 sv faz ile a2 gaz fazndan olusun. Buna gre (i) Eer kapal kabn iindeki basn Pden kk ise, a1 sv faz buharlap miktar azalr, a2 gaz faznn miktar artar. (ii) Eer kapal kabn iindeki basn Pden byk ise, a2 gaz faz svlap miktar azalr, a1 sv faznn miktar artar. (iii) Eer kapal kabn iindeki basn Pye eit ise, a1 sv faz buharlamaz, a2 gaz faz svlamaz. a1 ile a2nin miktarlar da sabit kalr. Bir madenin normal kaynama noktas, yle bir T scakldr ki, maddenin T derecedeki denge buhar basnc 1 atmosfere eittir. rnein suyun normal kaynama noktas 100Ctr. Bu bilgiye dayanarak suyun 100Ctaki denge buhar basncnn 1 atm olduu sonucunu karabiliriz. te yandan kritik scakl olan 374Ctaki denge buhar basnc 218 atmdir. Dolaysyla suyun kritik basnc da 218 atmye eittir. Helyuma gelince, kritik scakl ( 267.96C olduuna gre, kritik basn Helyumun sz konusu scaklktaki denge buhar basncdr. Bu basn ise 2.24 atmye eittir.
147
imdi Van der Waals denkleminden saf maddelerin Tc kritik scakl ile Pc kritik basncnn nasl tretildiini grelim. nce Van der Waals denkleminin (4) biimini ele alalm. (4) denklemindeki T deikenine belli bir deer verirsek, P basncnn V hacmine bal belli bir fonksiyonunu elde ederiz. Eer T deikeninin deeri olarak ilgili maddenin Tc kritik scakln seersek, (4) denkleminden (5) P= V b RTc V2 a
denklemi elde edilir. (Dikkat edilirse a, b, Tc ayn maddeye ilikin sabitlerdir.) (5) denkemiyi nin bir fonksiyonu olarak belirler. imdi (5) denkleminde P deikeninin yerine sz konusu maddenin Pc kritik basncn koyalm. Bylece (6) Pc = V b RTc V2 a
denklemi elde edilir. Bu denklemdeki tek bilinmeyen Vdir. Vnin deeri sz konusu maddenin 1 molnn Tc kritik scaklnda ve Pc kritik basncndaki hacmidir. Bu hacim ise, maddenin kritik hacmi olarak adlandrlr ve Vc olarak gsterilir. Buna gre (Pc, Vc, Tc) sral lsne ilgili maddenin kritik nesne-durumu denir. Pc, Vc ve Tcnin her birinin de bir kritik nokta olduu sylenir. te Van der Waals denklemine dayanarak her saf maddeye ilikin Pc, Vc ve Tcnin deerleri, van der Waals sabitlerinin (yani a ile bnin) birer fonksiyonu olarak yle hesaplanabilir. Pc, Vc ve Tc ayr bilinmeyen olduuna gre, bunlarn deerlerini hesaplamak iin tane denkleme gereksinim vardr. Bu denklemlerden biri (6) denkleminde V yerine Vc konularak elde edilen (7)
Pc = Vc b RTc Vc2 a
denklemidir. br iki denklem srasyla (4) van der Waals denkleminde Pnin Vye gre birinci-dereceden ksmi trevinin ve Pnin Vye gre ikinci-dereceden ksmi trevinin 0a eitlenerek, V = Vc, P = Pc alnmasdr. Buna gre (8) ile (9)
P =0 , V
V = Vc, T = Tc,
V 2
2 P
=0
V = Vc, T = Tc
denklemleri elde edilir. Pc, Vc ve Tcyi bir arada matematiksel olarak tanmlayan (7), (8) ve (9) denklemlerinin birlikte zlmesi yoluyla (10) Pc = 27b2 a
(11) Vc = 3b (12)
8a 27 Rb
sonular elde edilir. (Bkz. Salzman, 2004).
148
Bilim Felsefesi
Van der Waals denkleminden yukardaki ilemlere dayanarak tretilen (10), (11) ve (12) ile ifade edilen kritik noktalarn deerlerinin deneysel olarak llen deerlere uygun olduu saptanmtr. (Bkz. Clark, 1976, s. 59.) Bylece 1, 2, 3, 4 teorilerinden oluan (2) teori dizisinin bir gelien teori dizisi, dolaysyla bu teori dizisini ynlendiren kinetik gaz teorisinin aratrma programnn da bir gelien bilimsel aratrma olduu ortaya kar. Sz konusu (2) teori dizisinin oluturduu teori geliimi bir birikimsel deiimdir. Nitekim bu dizideki her teori, bir ncekinin tm temel hipotezleri, daha yanllanmam tm yardmc hipotezleri kapsamaktadr. Genel olarak daha nce belirttiimiz gibi bir bilimsel aratrma programnca ynlendirilmi her gelien teori dizisi bir birikimsel geliim oluturur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE programyla ynlendirilen gelien ile yozlaan teori dizilerinin Ayn bilimsel aratrma birbirini izlemesini rneklendiriniz.
DNELM KUHNUN BLMSEL PARADGMA DEKLNE DAYALI DEVRMSEL GELM GR S O R U
DNELM S O R U
Kuhnun ortaya koyduu DKKAT disipliner matriks anlamndaki bilimsel paradigma kavram, SIRA SZDE sembolik genellemeler, metafizik ilkeler, modeller, bilimsel deerler ve rnek problem zmleri elerini AMALARIMIZ ierir.
Bilimsel Paradigma
Thomas S. Kuhn (1962; 1970, ikinci bask; Trke eviri, 2008, sekizinci bask)da DKKAT ortaya konulan grte bir bilim dalnda belli bir zamanda bilim insanlar topluluunca kabul edilen teori bir bilimsel paradigma tarafndan ynlendirilir. DisipliSIRA SZDE ner matriks (disciplinary matrix) olarak adlandrlan bilimsel paradigma (bkz. Kuhn, 1970, s. 182; Kuhn, 2008, s. 291) teorinin yasa-nermeleriyle birlikte, bunlar ynlendiren yntem kurallarndan oluur. Dolaysyla Kuhnun ortaya koyduAMALARIMIZ u bu kavram Lakatosun bilimsel aratrma programlar kavramna benzer. Aralarndaki nemli ayrm, bilimsel paradigmann (bilimsel aratrma programnn tersine) dolaysz K olarak T A P teoriyi deil de, teoriyi kabul eden bilim insanlar topluluunu ynlendirmesidir. Teorinin ynlendirilmesi, ancak dolayl olarak bilim insanlar topluluu araclyla gerekleir. te yandan bilimsel aratrma program, tek bir teoriyi deil de bir T E L E V Lakatosun ZYON teori dizisini ynlendirir. Ancak byle diziyi oluturan teorilerin ortak kat ekirdeklerinden tr ayn teorinin zaman iindeki farkl teori aamalar (theory phases) saylabilir. (Bkz. Nola and Sankey, 2007, s. 274.) Byle olunca, her bilimsel N T E R N E T (her bilimsel paradigma gibi), bir tek teoriye ilikindir. aratrma program Her bilimsel paradigma aadaki bileenlerden oluan bir btndr: (i) Sembolik Genellemeler: Sembolik genellemeler, tmel-koullu nermeler ya da denklemler biiminde sembolletirilmi veya byle sembolletirilebilen yasa-grnml nermelerdir. (Bkz. Kuhn, 1970, s. 182 - 184; Kuhn, 2008, s. 291 293.) Bilimsel paradigmann sembolik genellemeleri, bilimsel aratrma programnn kat ekirdei ile koruyucu kuaklarnn karldr. rnein klasik mekanie dayal kinetik gaz anlay bir bilimsel paradigmadr. rnek olarak setiimiz bu bilimsel paradigmaya klasik kinetik gaz paradigmas diyoruz. Bu bilimsel paradigmann sembolik genellemeleri, nceki blmde incelenen kinetik gaz teorilerine ilikin temel hipotezler, yardmc hipotezler ve bunlardan tretilen (ideal gaz denklemi ile Van der Waals denklemi gibi) yasa-nermelerinde oluur. (ii) Metafizik lkeler ve Modeller: Bilim dalnn konusu olan varlklar belirten metafizik ilkeler ve modeller de bilimsel paradigmada yer alrlar. (Bkz. Kuhn, 1970, s. 184; Kuhn, 2008, s. 293 - 294.) rnein klasik kinetik gaz paradigmasnda, molekllerin varl ilkesi bir metafizik ilkedir. te yandan bir tek-atomlu gaz
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
149
kitlesini oluturan molekl topluluunu, birbiriyle esneke arpan bilardo topu topluluuna benzetmek bir model oluturur. (iii) Bilimsel Deerler: Bilimsel deerler, herhangi bir bilim dalndaki alternatif teoriler arasnda hangisinin daha gelimi olduunu belirten ltlerdir. Balca bilimsel deerler, dakiklik (accuracy), tutarllk (consistency) kapsamllk (scope), yalnlk (simplicity) ve verimlilik (fruitfulness)tir. (Bkz. Kuhn, 1977, s. 321 - 322.) 1. Seilen teori dakik olmal, yani teoriye dayanarak tretilen ndeyiler ile gzlem ve deney sonular arasnda uyum olmaldr. zellikle niceliklerin hesaplanan deerleri, llen deerlerine yaklak olmaldr. Ayn niceliin farkl yntemlerle llen deerleri de birbirine yaklak olmaldr. rnein Avogadro says on farkl yntemle llm olup l sonular birbirine ok yakm kmtr. (Bkz. Salmon, 1984, s. 216.) 2. Seilen teori tutarl olmal, yani (a) teorinin nermeleri arasnda eliki olmamal, (b) sz konusu teorinin nermeleri ile ayn zamanda kabul edilen baka bilim dallarna ilikin teorilerin nermeleri arasnda eliki olmamaldr. rnein klasik kinetik gaz teorisi kendi iindeki nermelerle olduu gibi klasik Newton mekanii teorisinin nermeleriyle de tutarldr. 3. Seilen teori kapsaml olmal, yani teoriden yeni ve beklenmeyen olgularn ndeyisi tretilebilmelidir. rnein kinetik gaz teorisinde van der Waals denklemine dayanarak kritik noktalarn deeri van der Waals sabitlerine bal olarak hesaplanabilmitir. 4. Seilen teori yaln olmaldr, yani teori, birbiriyle ilikisiz grnen karmak olgular arasnda yaln bir dzenlilik ortaya koymaldr. rnein kinetik gaz teorisi, gaz kitlelerinin basnc ve scakl ile gaz molekllerinin devinimi arasnda yaln bir bant kurmutur. 5. Seilen teori verimli olmaldr, yani teori ilgili bilim insanlarna yeni problem ve aratrma alanlar salamaldr. rnein kinetik gaz teorisi, eitli gaz molekllerinin farkl scaklklardaki ortalama hzlarn hesaplama problemine yol amt. Yukardaki be deer, ilgili bilim insanlar topluluunun alternatif teoriler arasndaki seimini ynlendirmekle birlikte bu seimi zorunlu klmaz. Son karar bilim insanlar topluluunun takdirine kalr. Nitekim bu deerlere dayanan teori seimi u iki glkle karlar. (a) Deerlerden her biri somut uygulamalar bakmndan kesinlikten yoksundur. (b) Deerler, bir arada ele alndnda birbiriyle atabilirler. rnein Ptolemaeus ile Kopernik astronomi teorileri arsndaki seimi ele alalm. Bu iki alternatif teori arasnda dakiklik deeri bakmndan fark yoktur. Tutarllk deeri bakmndan Ptolemaeus teorisi daha gelimitir. nk Kopernikin zamannda kabul edilen fizik, Aristotelesin fizik teorisiydi. Bu fizikle tutarl olan astronomi teorisi Ptolemaeusunkiydi. (Bkz. Kuhn, 1977, s. 323.) Yalnlk bakmndan Kopernikin teorisi Ptolemaeusunkinden daha gelimi idi. (Bkz. Kuhn, 1977, s. 324.) (iv) rnek Problem zmleri: Bilimsel paradigmann drdnc ve son bileeni, paradigmann ierdii teoriye dayanarak elde edilmi rnek niteliindeki bilimsel problem zmleridir. rnein kinetik gaz teorisine dayanarak van der Waals denklemi araclyla eitli maddelerin kritik noktalarnn hesaplanmas rnek bilimsel problemlerdir. Dar anlamda paradigmalar, bu tr problem zmleridir. Disciplinary matrix anlamndaki bilimsel paradigma, en geni anlamda paradigmadr.
150
Bilim Felsefesi
Olaan Bilim Dnemi

Belli bir bilim dalndaki bilim insanlar topluluunca kabul edilmi paradigmann ierdii teori (bilimsel aratrma programnca ynlendirilen teori dizisi gibi) belli bir zaman aralnda baarl bir biimde kullanlp bir birikimsel geliim gsterir. Baka bir deyile, teorinin aamalar gelien bir teori-aamalar dizisini oluturur. Yani her aama bir ncekinden daha gelimitir. Sz konusu birikimsel geliim srecine, ilgili bilimsel paradigma erevesindeki olaan bilim, bu srecin iinde yer ald zaman aralna olaan bilim dnemi denir. Olaan bilim dneminde bilim insanlar topluluu tek paradigmay rakipsiz olarak kabul ederler. rnein klasik kinetik gaz paradigmas erevesindeki olaan bilim dnemi 1856 - 1880 yllar arasndadr. (Bkz. Clark, 1976, s. 47 - 82.) Olaan bilim problemleri eide ayrlr (bkz. Kuhn, 1970, s. 35 - 42; Kuhn, 2008, s. 97 - 111): (i) Olgu-toplama problemleri, (ii) Teori-snama problemleri ve (iii) Teori-gelitirme problemleri. (i) Olgu-toplama problemleri: Bu problemler, ilgili nesne dizgelerinin doasn belirten zelliklerin (zellikle nicel zelliklerin) gzlem ve/veya deneyle saptanmas problemleridir. Bilimsel paradigmann konusuna giren nesne dizgesi trlerinin doas, bu trlere zg belirlenmi zellikler arclyla belirtilir. lgili bilim dalnn konusuna hangi nesne dizgesi trlerinin girdii, bu trlerin hangi zelliklerinin kendi doalarn belirttii, sz geen zelliklerin de hangi gzlem ve/veya deney biimleriyle saptanabildii sorularnn yant sz konusu bilimsel paradigmaya baldr. rnein kinetik gaz paradigmasnda gazlarn kritik noktalarnn deneysel olarak saptanmas, bu gazlarn doas hakknda bilgi salar. lk deneysel kritik-nokta saptamas Thomas Andrews tarafndan 1869 ylnda karbon dioksit (CO2) gaz iin gerekletirilmitir. (Bkz. Clark, 1976, s. 59 ve Andrews, 1869.) Andrews CO2 gaznn kritik scakln 31 C ve kritik basncn 73 atm olarak lmtr. Bu deerler ile van der Waals denklemi araclyla hesaplanan deerler birbirine yaklaktr. (ii) Teori snama problemleri: Bunlar teoriyi snmaya yarayan olgular saptama problemleridir. A deneysel olarak saptanan bir olgu olduunda, Ay dile getiren A ndeyi-nermesi ilgili teorisinden tretilirse A olgusu teorisini pekitirir. rnein bir gaz veya sv kitlesi iinde sspansiyon biiminde dalm bitki poleni taneciklerinin ok hzl ve rastgele devindikleri olgusu, ilk olarak 1827de Robert Brown (1773 - 1858) tarafndan gzlemlenmitir. Brown devinimi olarak adlandrlan bu eit devinimler 1905 ylnda Einstein tarafndan kinetik gaz teorisine dayanarak aklanmtr. Bu aklamaya gre rastgele devinen gzlemlenemez gaz veya sv moleklleri polen taneciklerine arparlar. Bu arpma ise gzlemlenebilir Brown deviniminin nedenini oluturur. Jean Baptiste Perrin (1870 - 1942)in 1908 ve 1910 yllarnda Brown devinimine ilikin olarak elde ettii deneysel sonular, kinetik teoriye dayanarak tretilen ndeyileri dorulamtr. Bylece Brown devinimi 1905 ylndan itibaren, kinetik gaz ve sv teorisini snayp pekitiren bir olgu saylmtr. (Bkz. Clark, 1976, s. 95 - 98.) (iii) Teori-gelitirme problemleri: Bilimsel paradigmann ierdii teorinin birikimsel geliimine yol aan etkinlikler deneysel ve teorik olmak zere iki eide ayrlr: (iii.1) Deneysel teori-gelitirme problemleri: Deneysel teori-gelitirme problemlerinin iki eidi vardr: (iii.1.1) Teoride geen sabitlerin (sz gelii kinetik gaz teorisine ilikin NA Avogadro says ve R gaz sabitinin) deerlerinin deneysel olarak
151
llmesi. (iii.1.2) Teoriye ilikin deneysel yasalarn (rnein Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac yasalarnn) deneye dayanarak ortaya konulmas. (Bkz., Kuhn, 1970, s. 27 - 28; Kuhn, 2008, s. 102 - 104.) (ii.2) Teorik teori-gelitirme problemleri: Teorik teori-gelitirme problemleri, yani bilimsel paradigmann ierdii teorinin gzlem ve/veya deneye dayanmakszn gelitirilmesi yle olur (bkz. Kuhn, 1970, s. 33 - 34; Kuhn, 2008, s. 109 - 111). Olaan bilim dneminin banda kabul edilen sembolik genellemeler (yani temel yasalar dile getiren nermeler) genellikle teorinin uygulamalar iin yeterince elverili deildir. Ayn temel yasalar olaan bilim dneminin sonraki bir aamasnda daha elverili, ama ncekilerle edeer olan, farkl sembolik genellemelerle ifade edilir. Byle bir deiiklik, teorinin bir amlamasn salar. rnein klasik Newton mekaniinin temel yasalarn balangta dile getiren sembolik genellemeler (zellikle F = m ortaya konulmutur. Klasik kinetik gaz teorisi (genel olarak da klasik istatistiksel mekanik) sz geen deiime kout olarak yle ifade edilmitir (bkz. Khinchin, 1949, s. 13 - 15): Ktleleri srasyla m1, ... , mN olan N tane gaz moleklnden oluan molekl topluluunu ele alalm. molekl topluluunun devinimini belirleyen yasalarn nceki Newton ifadesi (I) Fx = mi
i
dv denklemi) bunlarn yerine edeer olan Hamilton denklemleri dt
dxi2 dt 2
, Fy = mi
i
dyi2 dt 2 dxi2 dt 2
, Fz = mi
i
dzi2 dt 2
i = 1, ... , N
biimindedir. (Burada
dyi2 dt 2
dzi2 dt 2
, i moleklnn ivmesinin srasyla x, y
ve z bileenleridir.) (I) diferansiyel denklemelerinin zm (II) xi = xi(t), yi = yi(t), zi = zi(t), i = 1, ... , N
biimindedir. (II) eitlikleri, koordinatlar x, y, z olan -boyutlu fiziksel uzayda N tane farkl yrnge belirler. Bunlar srasyla (1, ... , N molekllerinin -boyutlu fiziksel uzaydaki yrngeleridir. imdi ayn molekl topluluunun devinimini belirleyen yasalarn sonraki Hamilton ifadesini ortaya koyalm. H(xi, yi, zi, pxi, pyi, pzi), i = 1, ... , N biiminde bir fonksiyon olan H fonksiyonuna Hamilton fonksiyonu denir. Burada pxi , pyi , pzi , inin momentumunun srasyla x, y, z bileenleri olup aadaki gibi tanmlanr: (III) pxi = mi vxi = mi
dxi dt , py = mi vy = mi
i i
dyi dt
, pz = mi vz = mi
i i
dzi dt
H fonksiyonun deeri, (1, ... , N molekllerinden oluan molekl topluluunun toplam enerjisine, yani kinetik enerjisi (K) ile potansiyel enerjisinin (U) toplamna eittir. Buna gre H = K + U yazlabilir. (1, ... , N molekl topluluunun devinimini belirleyen yasalarn Hamilton ifadesi aadaki iki diferansiyel denklemler ifti ile dile getirilir:
152
Bilim Felsefesi
(IV)
dxi dt
=
i
H H dzi H dyi , = , = , pz p y dt p x dt
i i i
i = 1, ... , N i = 1, ... , N
dp x dt
=-
H dp yi H dpzi H , =, =, zi xi dt yi dt
Dikkat edilirse (IV) Hamilton denklemelerinin zm (V) xi = xi(t), yi= yi(t), zi = zi(t), pxi = pxi (t), pyi = pyi (t), pzi = pzi (t),
i = 1, ... , N
biimindedir. (V) eitlikleri (I) denklemlerinin zm olan (II) eitlikleriyle uyumludur. Yani xi, yi, ziye ilikin eitlikler (II) eitlikleriyle zdetir. te yandan pxi, pyi, pzi ye ilikin eitlikler (II) eitliklerinden (III) tanm yardmyla tretilebilirler. Hamilton denklemlerini, nite 2deki (19) deneye yol aan sorusunu yantlayarak rneklendirelim. Sz geen (19) sorusu, 44.145 m yksekliindeki bir kulenin tepesinden den a tann 3 saniyede kulenin dibine varp varmad sorusudur. Bu soruyu yantlamak iin Galileonun serbest dme yasasn ncl olarak kullanmyoruz. Bunun yerine yasann kendisini u balang koullarndan tretiyoruz: (i) t = 0 ise, x0 = 44.145 m ve v = 0 m/sn. Burada x0 kulenin yksekliini ve v den tan hzn gsteriyor. x koordinat olarak kuleden geen dikmeyi, x koordinatnn balang noktas olarak da bu dikmenin kulenin dibindeki noktasn setik. Tan kulenin tepesinden dmeye balad zaman ann 0 saniye olarak gsterdik. Bu erevede nite 2deki (19) sorusu (ii) t = 3 saniye ise, x = 0 metre olur mu? biiminde ifade edilebilir. x gibi tek bir koordinat ve xin karl p gibi tek bir momentumu ile betimlenen devinime ilikin Hamilton denklemleri srasyla (iiia) dx = H(x, p)
p dt H(x, p) dp (iiib) = x dt
sylemitik. Bizim yaln rneimizde K = mv 2 , U=mgx. Ancak Hamilton fonksiden ifade etmemiz gerekir. Buna gre, p = mv olduundan, K = mv 2 =
p 1 . Dolaysyla rneimizde ( mv )2 = 2m 2m
2
biimini alr. Yukarda H = K (kinetik enerji) + U (potansiyel enerji) olduunu

1 2 1 2 1 mmvv = 2m
yonun argmanlarndan biri momentum (p) olduundan, Kyi momentum cinsin-
(iv) H(x, p) =
p2 + mgx 2m
olur. Burada m, kulenin tepesinden atlan tan ktlesi olup, sz geen tan momentumu p = mvdir. (iiia) ve (iiib)den srasyla (iva)
dx p = dt m
153
(ivb)
dp = mg dt
tretilir. (ivb) diferansiyel denkleminin zm, t = 0 balang koulu gerei, 0dan t ye her iki tarafn entegralini alarak bulunur. Buna gre (ivb) diferansiyel denkleminin zm (v) p = -mgt denklemidir. (iva) ile (v)ten (vi) dx = gt diferansiyel denklemi tretilir. Bu denklemin zm gene t = 0 balang koulu gerei, 0dan tye her iki tarafn entegralini alarak bulunur. Buna gre (vii)
0 t
dt
dx dt = gt dt dt
0
Dolaysyla (vii)den
1 2
(viii) x( t ) x(0) = gt 2 elde edilir. x(t) = x, x(0) = x0, olduuna gre, (vi) diferansiyel denkleminin zm (ix) x = x0 gt 2 denklemidir. (ix) denklemi Galileonun serbest dme yasasn ifade eder. nite 2de sz geen (19) sorusunu yantlamak iin x0 = 44.145 m ile t = 3 sn koullarn getiririz. Bu iki koul yerine geldiinde (viii) denkleminden x = 0 sonucu kar. Bylece (19) sorusunun, baka bir deyile yukardaki (ii) sorusunun, yantnn Evet olduu Hamilton denklemelerine dayanlarak ispatlanm olur. H, Hamilton fonksiyonunun 6N sayda argman vardr. Bu argmanlarn deerlerinden oluan (x1, ... , xN , y1 , ... , yN , z1 , ... , zN , px1 , ... , pxN , py1 , ... , pyN , pzi , ... pzN, ) biiminde sralanm 6N-liler, 6N boyutlu ve faz uzay denilen bir uzayn noktalar saylr. Faz uzaynn noktalar 1, ... , N noktalarndan oluan molekl topluluunun olanakl nesne-durumlarn belirler. Dolaysyla faz uzayna nesne-durumu uzay da denebilir. (IV) Hamilton denklemlerinin zm olan (V) eitlikleri, her t zaman anna karlk molekl topluluunun faz uzaynda bulunduu noktay belirler. Bu noktalar bir arada molekl topluluunun devinimini betimleyen tek bir yrnge oluturur. Ancak bu yrnge, 3-boyutlu fiziksel uzayda deil 6N-boyutlu faz uzayndadr. Byle N tane molekln 3-boyutlu fiziksel uzaydaki N tane farkl yrngelerine karlk, molekl topluluunun faz uzaynda bir tek yrnge ortaya kar. Bu 6N-boyutlu faz uzay, baka bir deyile, nesne-durumu uzay, gerek uzayda devinen N tane farkl molekl temsil eden geometrik bir modeldir. Molekl topluluunun devinimlerinin faz uzaynda tek bir yrnge ile betimlenmesi istatistiksel mekanik iin yarar salar. rnein Khinchin (1949) istatistiksel mekaniin matematiksel temellerini faz uzayna dayandryor.
1 2
Anomaliler, Bunalm Dnemi ve Bilimsel Devrim

Olaan bilim dneminde, bilimsel paradigmann ierdii teori er ge anomalilerle karlar. Anomalilerin ortaya kmas ise u ktan birine yol aar (bkz. Kuhn, 1970, s. 84; Kuhn, 2008, s. 176). (i) Bilimsel paradigma ksmen deitirilerek anoma-
154
Bilim Felsefesi
li giderilir. (ii) Bilimsel paradigma hibir deiime uramayp anomali giderilemeden (gelecek zamanda giderilebilecei umuduyla) geriye kalr. (iii) Bilimsel paradigma ret edilip, bilimsel devrimle yerine geen bilimsel paradigmada anomali giderilir. (i) Giderilebilen anomali Bu kta anomali, yeni ve beklenmeyen bir olgunun buluu anlamna gelir. Bu yeni olgu bazen yeni bir maddenin buluuna ilikindir. (Bkz. Kuhn, 1970, s. 53 65; Kuhn, 2008, s. 135.) rnein oksijen ve X-nlarnn buluu anomali oluturan bilimsel bululardr. Kuhna gre bilimsel bulu, olaan bilim etkinlii deil de olaand bilimin etkinlii saylr. Bu etkinlik snrl bir deiim olan ykc-yapc (destructive-constructive) paradigma deiikliine yol aar. (Bkz. Kuhn, 1970, s. 66; Kuhn, 2008, s. 153) Byle bir paradigma deiikliinin ykc yn, teorinin baz yardmc hipotezlerinin yadsnmasna (reddine) yol amasdr. Yadsnm (ret edilmi) yardmc hipotezlerin yerine kabul edilen yeni yardmc hipotezler bu deiime yol am olan anomaliyi giderir, baka bir deyile anomaliyi oluturan olgu aklanm bir olgu niteliini alr. Bu nedenle anomaliye giderilebilir anomali diyoruz. Yapc yn ise, olaan bilim dneminde olaand etkinlii yoluyla bir geliim srecini retmesidir. Byle bir sre, Lakatosun bilimsel aratrma programnn ynelttii gelien teori aamalar dizisine benzer. Nitekim byle bir paradigma deiikliinde, teorinin kat ekirdeini oluturan temel hipotezler korunur. (ii) Giderilemez Anomali Baz anomalileri, kabul edilmi paradigmann ierdii teori erevesinde gidermek olanakszdr. A olgusunun teorisi iin bir giderilemez anomali olmas, A y dile getiren A nermesi ile nn temel hipotezlerinin bir arada tutarsz (elikili) olmas demektir. Byle bir anomaliye giderilemez anomali diyoruz. Olaan bilim dneminde giderilebilen anomalilerin yan sra giderilemez anomaliler de ortaya kabilir. Bunlar olaan bilim dneminde gz ard edilip yerinde kalrlar. rnein aada grlecei gibi, klasik kinetik gaz paradigmasnda zgl s antinomisi (kartl) denilen giderilemez antinomi (kartlk), bu paradigmann olaan bilim dneminde gelien teori aamalar dizisinde giderilmeden yerini korumutur. Bu giderilemez anomali, ancak bilimsel devrim yoluyla kabul edilen yeni teoride, yani kuantum mekaniine dayal kinetik gaz teorisinde giderilebilmitir. Olaan bilim dneminde giderilemez anomaliler ancak geliim srecinde gz ard edilebilirler. Buna karlk, geliim sreci sonlannca, giderilemez anomalilerin varl artk bilim insanlar topluluunca gz ard edilemezler. Olaan bilim dneminin sonunda a) giderilemez anomalilerin artmas, b) zm bekleyen olaan bilim problemlerinin azalmas, c) yeni bilimsel bulularn azalmas veya btnyle durmas, kabul edilmi olan bilimsel paradigmaya ve onun ierdii teoriye olan gveni sarsar. Bylece olaan bilim dnemi kapanp bunalm dnemi balar. Bunalm dneminde, daha nce gz ard edilen giderilemez anomalileri ad hoc hipotezlerle gidereme giriimleri ortaya kar. Dolaysyla bilim insanlar bu anomalileri gidermeyi amalayan olaand bilimsel etkinliklere ynlenirler. Bilim insanlar bu amala teorilerinde deiiklikler yaparlar. Ancak, Lakatosun deyimiyle, teorinin kat ekirdeini oluturan temel hipotezler bunalm dneminde de bilim insanlarnn ounluunca korunurlar. Az sayda bilim insan kat ekirdei bile farkl olan yeni alternatif teoriler ortaya koyarlar. Bunlardan biri ilerde bilimsel devrim yoluyla kabul edilip eski teorinin yerine geer. Bylece eski teori bakmndan giderilemez olan anomaliler yeni teori erevesinde giderilebilirler. Baka baz bilim insanlar ise aslnda giderilemez olan anomalileri kat ekirdei deitirmeksizin ad hoc (amaca zel) hipotezler ortaya koyarlar. Ad hoc hipotez, anomali olarak bilinen bir olguyu
155
aklayacak (dolaysyla anomali olmasn giderecek) biimde kurgulanm olup hibir yeni ndeyi veya aklamaya katks olmayan hipotez demektir. (Bkz. Kuhn, 1970, s. 78; Kuhn, 2008, 168.) Ad hoc hipotezle yaplan aklamaya da ad hoc aklama denir. Demek ki giderilmez anomali ad hoc aklama ile yaplyor. Anomali giderilmez olduundan, aklanan nerme, dolaysyla ierdii ad hoc hipotez, yanl olmaldr. Nitekim bunalm dneminde ortaya konulan ad hoc hipotezler ileride rtlrler. Bunalm dnemi, Lakatosun deyimiyle, teori aamalar dizisinin yozlam olduu dnemdir. Bunalm dneminde ad hoc hipotezlerin ortaya konulmas yozlamann bir belirtisidir. rnein 1856 - 1880 yllarnda srekli gelien klasik kinetik gaz teorileri, baka bir deyile teori aamalar dizisi, 1880 - 1905 yllar arasnda yozlaan bir dizi biimini almtr. (Bkz. Clark, 1976, s. 82 - 88.) Bu zaman aral, srekli olarak ad hoc hipotezlerin konulduu bir bunalm dnemi saylabilir. imdi klasik kinetik gaz paradigmas, gerek olaan bilim dneminde, gerekse bunalm dneminde varln srdren giderilemez anomali rneini (daha nce sylediimiz gibi) inceleyelim. Bu rnek zgl s anomalisi denilen anomalidir. (Bkz. Feynman et al., 1989, s. 40.7 - 40.10 ve 45.2; Clark, 1976, s. 48 ve s. 82 - 88; Kuhn, 1978, s. 147 - 151.) Bir madde trnn sabit hacimde zgl ss, bu maddenin 1 molnn scaklk derecesini sabit hacimde 1C arttrmak iin gerekli s miktar olarak tanmlanr ve CV olarak gsterilir. (Bkz. Feynman, 1989, s. 45.2.) Scaklk derecesinin 1C ykseltilmesi, sabit hacimde deil de sabit basnta oluyorsa, verilmesi gereken s miktarna maddenin sabit basnta zgl ss denir ve CP olarak gsterilir. CP / CV oran, sabiti olarak gsterilir. sabiti nite 4te Sra sizde 2 sorusunun yantnda (i) PV = ( - 1)E biimindeki denklemde geer. (i) denklemi gazlarn isel enerjisine ilikin bir genel yasay ifade eder. Bu genel yasa, klasik kinetik gaz teorilerinde tm gazlar iin geerli saylr. (Bkz. Feynman et al., 1989, s. 39.5, forml (39.11).) sabitinin deeri, n bir pozitif tam say olmak zere (n + 2) / n biimindedir. Burada n, ilgili gaz molekllerinin serbestlik derecelerinin (degree of freedom) saysdr. Bir molekln serbestlik dereceleri, bu molekln devinimini betimleyen deikenlerdir. rnein 3-boyutlu uzayda devinen bir maddesel noktann serbestlik dereceleri x, y, z koordinatlar olup, bunlarn says 3tr. Tek-atomlu bir molekln devinimini yalnzca teleme (translational) devinimi biimindedir. Buna gre tek-atomlu molekllerin serbestlik dereceleri says da 3tr. Dolaysyla tek-atomlu molekllerden oluan gazlar iin = (n + 2 / n) = (3 + 2) / 3 = 5 / 3 = 1.666 olur. n says byk ise ( 1 olur. Dikkat edilirse = 5 / 3 ise ( ( 1) = 2 / 3 olduundan, PV = E ydke sabitinin deeri klerek gittike 1 saysna yaklar. n says ok b2 3
(i) denklemi PV = biimini alr. Bu da, nite 4te grdmz gibi, tek-atomlu yaplara zg isel enerji yasasn dile getirir. ki-atomlu gaz molekllerinin serbestlik dereceleri says (teleme devinimlerinin yan sra dnme ve titreim devinimleri de hesaba katlarak) 7 eit olup, = (7 + 2) / 7 = 1.286 olur. Yukarda nasl hesapland gsterilen sabitinin ayr trden gazlar iin deerleri bir de deneysel olarak llmtr. llen deerlerin ise, hesaplanan deerlerden olduka farkl olduu ortaya kmtr. sabitinin hesaplanan deeri ile l-
156
Bilim Felsefesi
len deeri arasnda eit fark saptanmtr. (i) nn hesaplanan deeri gazn scakl ile deimez, oysa nn llen deerinin gazn scakl ile deiip, scaklk arttka azald gzlemlenmitir. (ii) sabitinin llen deerinin hesaplanan deerinden her zaman daha byk olduu gzlemlenmitir. Ancak (i)de belirtildii gibi, iki deer arasndaki farkn scakln artmas ile azald, scakln azalmas ile de artt saptanmtr. (iii) sabitinin ilikin olduu gaz tek-atomlu ise (nn llen ile hesaplanan deerleri arasndaki fark ok kk olur. Gazn her bir moleklndeki atom says artnca sz geen fark gittike byr. rnein, tek-atomlu Helyum (He) gaznn (180Cta llen deeri 1.660 olur. Bu da hesaplanan 5/3 = 1.666 deerine ok yakndr. te yandan iki-atomlu (yani her bir molekl iki atomdan oluan) Hidrojen (H2) gaznn -180Cta llen deeri 1.6 olup, hesaplanan 9/7 = 1.286 deerinden olduka uzak iken, 2000Cta llen deeri, hesaplanan 1.286 deerine ok yakndr. te yandan sekiz-atomlu (yani her molekl sekiz atomdan) oluan Etan (C2H6) gaznn 15Cta llen deeri 1.22dir. Oysa hesaplanan deeri 1 saysna ok yakndr. (Bkz. Feynman et al., 1989, s. 40.7 - 40.8.) zgl s anaomalisi olarak adlandrlan bu farkllk olgusu, klasik kinetik gaz teorisinin gelien aamalarnda, yani olaan bilim dneminde gz ard edilmitir. Yozlaan aamalar dizisinde, yani 1880 - 1905 yllar arasndaki bunalm dneminde, sz geen farkllk olgusunu aklamay amalayan eitli giriimler yaplmtr. Ancak bu giriimlerin tm ad hoc hipotezlere dayal ad hoc aklamalar retmitir. (Bkz. Clark, 1976, s. 82 - 88.) Bylece zgl s anomalisinin klasik kinetik gaz teorileri erevesinde giderilemeyecei sonunda anlalmtr. zgl s anomalisinin klasik kinetik gaz teorisinde giderilemez olduu yle gsterilebilir. a, tm molekllerinin serbestlik dereceleri says n olan bir gaz kitlesi olsun. a gaz kitlesinin scakl T ise, ay oluturan molekllerin e ortalama enerjisi T ile orantldr. , a gaz kitlesinin moleklleri arasnda bulunup kinetik enerjisi eye (yaklak olarak) eit herhangi bir molekl olsun. Klasik kinetik gaz teorisinde geerli olan ve enerjinin eit paylam (equipartition of energy) denilen teoreme gre, nn e kinetik enerjisi, nn n sayda serbestlik dereceleri arasnda eit olarak paylalmtr; dolaysyla bu serbestlik derecelerinin her birinin enerji pay e / nye eit olur. (Bkz. Clark, 1976 ve Kuhn, 1978, s. 146.) imdi a gaz kitlesinin scaklnn Tden T*a, buna kout olarak da molekl enerjisinin eden e*a drldn varsayalm. Eer T* < T ise e* < e olur. Klasik kinetik gaz teorisinde T* mutlak sfra eit olmadnda e* > 0dr. Dolaysyla (enerjinin eit paylam teoremi gerei) moleklnn her serbestlik derecesinin enerji pay olan e* / n sfrdan byk olur. rnein a, bir hidrojen (H2) gaz kitlesi, T = 2000C ve T* = -180C olsun (bkz. Feynman et al., 1989, s. 40.8 , Figure 40.6). Yukarda grld gibi gibi bir iki-atomlu H2 molekl, 2000Cta ezamanl olarak teleme, dnme ve titreim biiminde devinip serbestlik derecesi, n, 7ye eittir. a gaz kitlesi -180Cta soutulunca moleklnn enerjisi eden e*a klr, ama nn her biimdeki devinimleri srer. Nitekim bu devinimleri belirleyen 7 serbestlik derecelerinin her birinin enerji pay olan e* / 7 sfrdan byktr. Klasik kinetik gaz teorisinde enerjinin olanakl deerleri srekli olduundan, moleklnn hibir devinim biimi, szgelii titreim devinimi, enerji ne denli kk olursa olsun, yok olmaz. Yalnzca devinimin hz srekli olarak azalr, ama 0a eit olmaz. Dolaysyla a gaz kitlesinin T scakln drmekle, moleklnn devinim biimlerinden hibiri yok edilemez, baka bir deyile dondurulamaz. Byle olunca moleklnn n serbestlik dereceleri says 0dan farkl her scaklk derecesinde ayndr. Dolaysyla a gaz kitlesinin madde trne zg
157
sabitinin deeri her scaklkta ayn kalr. Nitekim = n + 2 / ndir. Buna gre bir H2 molekl iin her zaman = (7 + 2) / 7 = 1.286 olur. Klasik Newton mekanii paradigmasnda bir giderilemez anomali rneini gsteriniz. SIRA SZDE (iii) Anomalilerin Bilimsel Devrim Yoluyla Giderilmesi DNELM Herhangi bir bilim dalnda bilimsel devrim, kabul edilmi olan ve olaan bilim dneminden sonra bunalm dnemine girmi eski bilimsel paradigmann, bilim inS O yeni R U bir bilimsel sanlar topluluunca ret edilip yerine eskisiyle hi badaamayan paradigmann kabul edilmesi demektir. (Bkz. Kuhn, 1970, 2008, Blm IX -XIII.) Kuhnun bilimsel paradigma kavram yerine Lakatosun bilimsel aratrma kavDKKAT ramn kullanarak bilimsel devrim kavram edeer bir biimde yle tanmlanabilir. Bilimsel devrim, ayn bilim dalndaki eski bilimsel aratrma program yerine, SIRA SZDE kat ekirdei eskisindekiyle badamayan yeni bir bilimsel aratrma programnn kabul edilmesi demektir. Kuhn, yeni bir teorinin ortaya konulmasn bulu deil de icat sayyor. (Bkz. Kuhn, 1970, s. 52; Kuhn, 2008, s. 136.) Bulu yeni bir olguya, AMALARIMIZ icat ise yeni bir teoriye ilikindir. Daha nce grld gibi yeni bir olgu buluu, snrl olan bir ykc-yapc paradigma deiimine yol aar. Yeni bir teorinin icad ise, snrsz olan bir paradigma deiikliine, baka bir deyile, devrime K bilimsel T A P yol aar. Bilimsel devrim ykc-yapc bir deiimdir. Ykc yn, eski teorinin temel hipotezlerinin, en azndan bazlarnn, reddine yol amasdr. Yapc yn ise, kabul edilen yeni teorinin ret edilen eski teoriden daha gelimi T E L Eolmasdr. VZYON Yukarda grlerini incelediimiz Nagel, Lakatos ve Kuhnun ortaya koyduu gelimilik ltleri, ifade bakmndan farkl olmakla birlikte zce birbiriyle uyumludur. rnein Kuhnun gelimilik ltlerini oluturan be bilimsel deer tm bi Ndeere T E R N E T dayanarak lim felsefecilerce paylalabilecek niteliktedir. Kuhn, bu be devrimsel geliimin sonucu olan yeni teorinin problem-zme gcnn eskisininkinden daha yksek olmas gerektiini belirtmitir. Buna gre eski teorinin ndeyileri ve aklamalar yeni teori tarafndan da yaplmal, ayrca yeni teori eskisinin yapmad baz ndeyi ve aklamalar yapmaldr. Bu adan devrimsel geliim birikimsel deiimden farkszdr. Aralarndaki fark, ndeyiler ve aklamalarn biiminin farkllndadr. Yeni teori eskilerinin aklad bir olguyu farkl bir biimde, farkl kavramlarla aklar. rnein cisimlerin serbest dme olgusu eski Aristotelesi devinim teorilerinde cisimlerin doal yerlerine dnme eilimi ile aklanmasna karlk, ayn olgu, bilimsel devrim yoluyla yeni Newton mekanii teorisinde Yer ile den cisim arasndaki ekim kuvveti ile aklanr. Kuhn, bilimsel devrimin baka bir deyile devrimsel geliim srecinin u zelliini belirtmitir (bkz. Kuhn, 2000, s. 28 - 32): (i) Devrimsel geliim btnseldir, azar azar gerekletirilemez. Tutarszla dmemek iin birbiriyle balantl olan birok deiiklik ezamanl olarak yaplmaldr. (ii) Devrimsel geliimin birincisi ile balantl olan ikinci bir zellii, bilimsel terimlerde anlam deiimine yol amasdr. rnein Newtonun kuvvet = ktle x ivme biimindeki temel devinim yasasndaki kuvvet ile ktle terimlerinin anlam, ayn terimlerin yasadan nceki eski anlamlarndan farkldr. Yeni anlamlar belirleyen yasann kendisidir. (iii) Daha genel olarak, devrimsel geliim, bilim dilinde devrimsel denilebilen bir anlam deiimine yol aar. Byle bir deiim sonucunda bilimsel betimleme ve genellemelerde kullanlan snflama kategorileri deiir. rnein PtoleSIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bilimsel devrim btnsel olup, bilimsel terimlerde anlam deiikliine yol aar.
158
Bilim Felsefesi
maeus astronomisinde Gne ve Ay, Gezegen olarak snflanmasna karn, Kopernik astronomisinde Gne, Yldz ve Ay yeni bir kategori olan Uydu olarak snflanmtr. (Bkz. Kuhn, 2000, s. 15.) imdi bilimsel devrim, yani devrimsel geliim rnei olarak, 1900 - 1912 yllarndaki klasik kinetik gaz teorisinden kuantum mekaniine dayal kinetik gaz teorisine, ksaca kuantum kinetik gaz teorisine, gei srecine deinelim. (Bkz. Kuhn, 1978 ve Feynman et al. 1989, s. 40.8 - 40.10.) Klasik gaz teorilerinin karlat iki giderilemez anomali, sz konusu bilimsel devrime yol aan balca etmen olmutur. Bunlardan biri yukarda szn ettiimiz zgl s anomalisi, br bu kitapta incelemediimiz kara cisim (black-body) anomalisi denilen anomalidir. Klasik teoride giderilemeyen bu iki anomali yeni kuantum teorisinde giderilmitir. (Bkz. Feynman et al. 1989, s. 40.9 - 40.10.) zgl s anomalisi yle giderilmitir. Anomali, sabitinin llen deerinin hesaplanan deerinden scaklk dtnde gittike daha yksek kmas olgusundan kaynaklanyor. nn deerinin ykselmesi ise, gaz molekllerinin devinimlerine bal serbestlik dereceleri saysnn azalmas demektir. Nitekim daha nce grld gibi, n serbestlik derecesi says olduunda, = (n + 2) / n. Dolaysyla sabiti deerinin bymesi n saysnn azalmasna baldr. Buna gre zgl s anomalisini gidermek iin gaz kitlesinin scakl azaldnda, gaz molekllerinin n serbestlik derecesi saysnn nasl bydnn, tersine de scaklk ykselince n saysnn nasl kldnn aklanmas gerekir. Buna gre yukarda sz geen a gaz kitlesi ile aya ait molekln ele alalm. T scaklkta nn kinetik enerjisi e olduunda, nn n sayda serbestlik derecesinin her birinin enerji paynn e / n olduunu grmtk. Bu n serbestlik derecelerinin birini, szgelii moleklnn titreim devinimine ilikin bir serbestlik derecesini seelim. Bu serbestlik derecesinin enerji payn ise olarak gsteriyoruz. enerjisinin olanakl deerleri byklk srasna gre (0, 1, 2, ... , i, i +1, ... gibi kesintili (discrete) bir dizi oluturur. En kk enerji dzeyi olan 0 yaklak sfra eittir. Dolaysyla moleklnn sz konusu serbestlik derecesinin karl olan biimde (szgelii titreim biiminde) devinen iin enerjisinin 1 koulunu yerine getirmesi gerekir. Baka bir deyile 1 enerji dzeyi bir eik deeridir. , bu eik deerinin altnda ise, sz konusu serbestlik derecesi dondurulmu olur, yani karl olan devinim, szgelii titreim devinimi, sona ermi olur. Bylece klasik kinetik gaz teorisinin tersine, kuantum kinetik gaz teorisinde dk scaklkta molekllerin baz devinim biimlerinin karl olan serbestlik dereceleri saysnn azalabildiini anlyoruz. 1 enerji eiinin deeri molekln titreim devinimi iin yksek, dnme devinimi iin de daha dktr; ama her iki durum da ihmal edilemez. Buna karlk 1 enerji eiinin molekln teleme devinimleri iin deeri ihmal edilecek kadar dktr. Dolaysyla gaz kitlesinin scakl gittike dtnde, gaz molekllerinin nce titreim devinimi, sonra da dnme devinimi sona erer; ama her boyuttaki teleme devinimleri srer. rnein moleklleri ikier atomdan oluan hidrojen (H2) gibi bir gaz ele alalm. Bu gazn n serbestlik dereceleri says daha nce belirtildii gibi 7 saysna eit olup, = 9 / 7 olur. Eer byle bir gaz kitlesinin T derecesi ok yksekse, n says en st deeri olan 7 saysna eit olur. Ama T derecesi ok kk ise n = 3 olup, = 5 / 3 olur. Yani hidrojen gibi iki-atomlu bir gaza ilikin sabitinin deeri (T derecesi ok kk bir deerden ok yksek bir dereceye ykseldiinde) 5 / 3 = 1.666dan 9 / 7 = 1.286ya iner. Bu sonular deneysel lmlere uygundur. Demek ki yeni kuantum mekaniine dayal kinetik gaz teorisinde zgl s anomalisi giderilebiliyor.
159
zet
A M A
Nagelin indirgemeci geliim grn ifade etmek ve tartmak. Birikimsel geliimde bir teorinin yerine gelen daha gelimi olan yeni teori eski teoriyi kapsar. Nagelin ortaya koyduu indirgemeci geliim grnde 1 gibi eski bir teorinin yerine geen ve daha gelimi olan yeni 2 teorisinin 1i indirgemesinin koulu vardr. Koul 1: ndirgenen teorinin postulatlarnda geen her terim, indirgeyen teorinin postulatlarnda gemelidir. Koul 2: ndirgenen teorinin her postulat, indirgeyen teorinin postulatlarndan tretilebilmelidir. Koul 3: ndirgeyen teori, indirgenen teoriden bamsz olarak pekitirilmelidir. Genellikle indirgemeci geliimde, indirgeyen teori indirgenen teoriyi aklar. Ama aklayc olmayan indirgemeci geliim rnekleri ortaya kmtr. Lakatosun bilimsel aratrma programlarna dayal geliim grn ifade etmek ve tartmak. Lakatosa gre bir bilim dalnda ard ardna ortaya konulan 1, , i-1, i, , n teorilerinden oluan dizinin bir gelien teori dizisi olmasnn koullar yledir. (i) Diziye ait her i teorisi, diziye ait tm br teorilerle paylat temel hipotezler ile kendine zg yardmc hipotezlerden oluur. Temel hipotezler kmesine teori dizisinin kat ekirdei, i teorisine zg yardmc hipotezlerin kmesine de i nin koruyucu kua denir. (ii) Teori dizisine ait nceki i-1 teorisinden tretilen her yanllanm ndeyi sonraki i teorisinden de tretilebilmeli, i-1 tarafndan aklanan her olgu da i tarafnca da aklanabilmelidir. (iii) i-1 teorisinden tretilemeyen ve yeni olgular ifade eden baz dayankl ndeyiler i teorisinden tretilmeli, i-1 tarafndan aklanamayan baz olgular da i tarafnca aklanabilmelidir. Bu koullar yerine getirmeyen teori dizisine yozlaan teori dizisi denir. Bir teori dizisini ynlendiren bilimsel aratrma program, teori dizisinin ortak kat ekirdei ile bu programn negatif ve pozitif yordamndan oluur. Negatif yordam, kat ekirdein anomalilerden, yani yan-
llayc olgulardan korunmasn salayan yntemsel kurallardr. Pozitif yordam, teori dizisine ait teorilere zg koruyucu kuaklarn ortaya konulmasn salayan yntemsel kurallardr. Kuhnun bilimsel paradigma deiikliine dayal devrimsel geliim grn ifade etmek ve tartmak. Kuhna gre bir bilim dalnda devrimsel geliim, bu bilim dalnda kabul edilmi bilimsel paradigma yerine onunla badamayan yeni bir paradigmann kabul edilmesi demektir. Bilimsel paradigma, sembolik genellemeler (yani teorinin ierdii yasa-grnml nermeler), metafizik ilkeler ve modeller, bilimsel deerler ile rnek problem zmlerinden oluur. Bilim insanlar topluluunca kabul edilen bilimsel paradigma, olaan bilim dneminde birikimsel geliim srecini ynlendirir. Bu dnemde ortaya kan anomaliler (yani yanllayc olgular) teorinin hipotezleri deimeksizin baz yardmc hipotezlerin deimesi yoluyla giderilirler. Giderilemeyen anomaliler bir sre gz ard edilirler, ama uzun srede olaan bilim dnemini sonlandrrlar. Bylece geliim srecinin duraklad ve teoriye olan gvenin sarsld bunalm dnemi balar. Bunalm dneminde, kabul edilen teori ile badamayan alternatif teoriler nerilir. nerilen bu yeni teorilerden biri eskisinden daha gelimi olup, bilimsel devrim yoluyla eskisinin yerine kabul edilir. Eski teoriden yeni teoriye gei sreci bir devrimsel geliim oluturur.
A M A
A M A
160
Bilim Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Nagelin indirgemeci geliim gr iin sylenemez? a. Bir teorinin yerine geen ikinci bir teorinin birincisinden daha gelimi olmas, birinci teorinin onun yerine geen ikinci teoriye indirgenmesi demektir. b. ndirgenen teorinin postulatlarnda geen baz terimler, indirgeyen teorinin postulatlarnda gemeyebilir. c. ndirgenen teorinin postulatlarnda geen her terim, indirgeyen teorinin postulatlarnda gemelidir. d. ndirgenen teorinin her postulat, indirgeyen teorinin postulatlarndan tmdengelimsel karmla tretilebilmelidir. e. ndirgeyen teori pekitirilmi bir teori olmaldr. 2. Aadakilerden hangisi Lakatosun gelien teori dizisi kavramn betimler? a. Verilen bir teori dizisinde (birincisi dnda) her teori bir nceki teoriden daha gelimi ise, bu teori dizisine gelien teori dizisi denir. b. Verilen bir teori dizisinde baz teoriler bir nceki teoriden daha gelimi ise, bu teori dizisine gelien teori dizisi denir. c. Verilen bir teori dizisinde son teori dizideki ilk teoriden daha gelimi ise, bu teori dizisine gelien teori dizisi denir. d. Verilen bir teori dizisinde dizideki teorilerin ou ilk teoriden daha gelimi ise, bu teori dizisine gelien teori dizisi denir. e. Verilen bir teori dizisinde (birincisi dnda) dizideki teorilerin hepsi ilk teoriden daha gelimi ise, bu teori dizisine gelien teori dizisi denir. 3. Aadakilerden hangisi Lakatosun bilimsel aratrma program kavramnn bir esi deildir? a. Anomali b. Pozitif yordam c. Devrimsel geliim d. Negatif yordam e. Kat ekirdek 4. Aadakilerden hangisi Lakatosun bilimsel aratrma programlarnn yordam iin sylenemez? a. Yordam oluturan kurallar kesin olmayp yalnzca ynlendirici olan kurallardr. b. Yordam negatif yordam ile pozitif yordama ayrlr. c. Negatif yordam teori dizisinin kat ekirdeini korumay amalar. d. Negatif yordamda teorinin kat ekirdeine ait baz temel hipotezler, kan bir anomaliden tr yanllanabilir. e. Pozitif yordam, teori dizisini oluturan teorilere zg olan koruyucu kuaklarn adm adm ortaya konulmasna yneliktir. 5. Aadakilerden hangisi Lakatosun teorik olarak gelien teori dizisi kavram iin sylenemez? a. Byle bir diziye ait teorilerin tmne ortak olan postulatlar vardr. b. Teori dizisinin tm teorilerine ortak olan postulatlar dizisine, teori dizisinin kat ekirdei denir. c. Teori dizisine ait bir teoriden tretilen ve daha nceden yanllanmam baz ndeyiler, bu dizinin bir sonraki teorisi tarafndan tretilemeyebilir. d. Kat ekirdee ait postulatlara teori dizisinin temel hipotezleri denir. e. Teori dizisine ait her teorinin postulatlar kmesi, temel hipotezler kmesi ile yardmc hipotezler kmesinin birleimidir. 6. Aadakilerden hangisi Kuhnun bilimsel paradigma kavramnn bir esi deildir? a. ndirgeyen teori b. Sembolik genellemeler c. Metafizik ilkeler d. Modeller e. Bilimsel deerler 7. Aadakilerden hangisi Kuhnun ortaya koyduu bilimsel deerlerden biri deildir? a. Dakiklik b. Tutarllk c. Kapsamllk d. Toplumsal yarar e. Yalnlk
161
Okuma Paras
8. Kuhnun anlayna gre, aadakilerden hangisi olaan bilim problemi deildir? a. Olgu-toplama problemleri b. Teori snama problemleri c. Deneysel teori gelitirme problemleri d. Anomalileri aklama problemleri e. Teorik teori gelitirme problemleri 9. Aadakilerden hangisi Kuhnun bilimsel devrim ya da devrimsel geliim anlay iin sylenemez? a. Bilimsel devrimle gelen yeni paradigma eski paradigma ile badar. b. Bilimsel devrimde eski paradigma ret edilip yerine yeni bir bilimsel paradigma kabul edilir. c. Bilimsel devrim ykc-yapc bir deiimdir. d. Devrimsel geliim btnseldir, azar azar gerekletirilemez. e. Devrimsel geliim, bilimsel terimlerde anlam deiikliine yol aar. 10. Aadakilerden hangisi Kuhnun devrimsel geliim anlaynn bir rnei saylabilir? a. Krnigin kinetik gaz teorisinden, Clausiusun birinci kinetik gaz teorisine gei b. Clausiusun birinci kinetik gaz teorisinden, Clausiusun ikinci kinetik gaz teorisine gei c. Klasik kinetik gaz teorisinden, kuantum kinetik gaz teorisine gei d. Clausiusun ikinci kinetik gaz teorisinden, van der Waalsn kinetik gaz teorisine gei e. Keplerin astronomi teorisinden, Newtonun astronomi teorisine gei Lakatos bilimsel gelimenin nesnel olarak deerlendirilmesi sorununu, bilimsel kuram [teori] dizilerindeki ilerletici [gelien] ile yozlatrc sorun deiikliklerine gre ele alr. Byle dizilerin bilimin gelimesindeki en nemli zellii dizinin kuramlarn birbirine balayan sreklilik gstermeleridir. Bu sreklilik gerek bir aratrma programndan doar. Sz konusu program yntembilgisel [metodolojik] kurallardan oluur. Bu kurallardan kimisi kanlmas gereken aratrma yollarn gsterir (yani olumsuz buldurucudurlar [negatif yordam]), kimileri de izlenmesi gereken aratrma yollarn gsterir (yani olumlu buldurucudurlar [pozitif yordam]). (Bkz. Lakatos, 1989, s. 47.) Lakatosa gre bir btn olarak bilim bile bir aratrma program olarak grlebilir. Bilim tarihinin kuramlardan ok aratrma programlarnn tarihi olmas, bilim tarihinin kavramsal erevelerin ya da bilim dillerinin tarihi olduu grn dorulamaktr. Lakatos bir aratrma programn oluturan yntembilgisel kurallardan, kanlmas gereken aratrma yollarn, yani olumsuz buldurucuyu yle aklar. Btn bilimsel aratrma programlar ekirdekleriyle tanmlanabilir. Bir programn ekirdei de uzun bir deneme yanlma sreciyle yava yava geliir. Programn olumsuz buldurucusu, bu ekirdeklere modus tollensle yaklalmasn engeller. Bunun yerine, ekirdein etrafndaki koruyucu kua ekillendiren yardmc varsaymlar [hipotezler] dile getirmek, hatta bunlar bulmak iin insan yaratcln kullanp bunlar modus tollensle yeniden ele almak gerekir. Snamalarn ykn eken, dzenlenen, yeniden dzenlenen, hatta btnyle deitirilen, bylece desteklenen ekirdei savunmakla ykml olan, bu koruyucu yardmc varsaymlar kuadr. Btn bunlar, bir ilerletici sorun deiikliine gtryorsa, aratrma program baarldr, yozlatrc bir sorun deiikliine gtryorsa baarszdr. (Bkz. Lakatos, 1989, s. 48.) (...) Baarl bir aratrma programnn gelmi gemi en iyi rnei Newtonun ekim kuramdr. Newtonun kuramnn ekirdeini mekanie ilikin yasayla, ekim yasas oluturur. Bu ekirdek, geni bir yardmc varsaymlar koruyucu kuayla rtmelerden korunur. leri srld ilk zamanlar kuram aykrlklarla (ya da kar rneklerle de Lakatos) doluydu. (...) Ama Newtoncular, kar rnekleri, zellikle de bu kar rneklerin nda kurulan gzlem kuramlarn ykarak dorulayc rneklere dntrdler. Her yeni zorluu programn bir utkusuna dntrdler. Kaynak: Gzel, C. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Krmz Yaynlar, s. 118 - 119.
162
Bilim Felsefesi

1. b Yantnz doru deilse, nitenin Nagelin ndirgemeci Geliim Gr blmn yeniden okuyun. Yalnz b kkndaki yant Nagelin grne aykrdr. Nitekim, c kknda sylendii gibi, indirgenen teorinin postulatlarnda geen her terim indirgeyen teorinin postulatlarnda gemelidir. Yantnz doru deilse, nitenin Lakatosun Bilimsel Aratrma Programlarna Dayal Geliim Gr blmn yeniden okuyun. Yalnz a kkndaki yant Lakatosun gelien teori dizisi kavramn doru olarak betimlemektedir. Bu yanta en yakn gibi grnen e kkndaki yantn yanl olduunu yle grebiliriz. Teori dizisindeki ilk teori dndaki btn teoriler ilk teoriden daha gelimi olabilir. Ancak buradan, rnein, dizideki son teorinin bir nceki teoriden daha gelimi olduu sonucunu kartamayz. Yantnz doru deilse, nitenin Lakatosun Bilimsel Aratrma Programlarna Dayal Geliim Gr blmn yeniden okuyun. Doru yant c kkdr. Nitekim a, b, d ve e kkndaki yantlar Lakatosun sz geen kavramnn eleri olup, devrimsel geliim kavram Kuhnun grne ait bir kavramdr. Yantnz doru deilse, nitenin Lakatosun Bilimsel Aratrma Programlarna Dayal Geliim Gr blmn yeniden okuyun. Doru yant d kkdr. Nitekim negatif yordamda teorinin kat ekirdeine ait hibir temel hipotez yanllanamaz; ancak teorinin koruyucu kuana ait baz yardmc hipotezler yanllanabilir. Yantnz doru deilse, nitenin Lakatosun Bilimsel Aratrma Programlarna Dayal Geliim Gr blmn yeniden okuyun. Doru yant c kkdr. Nitekim c kknda sylenenin tam tersine, sz geen kavrama gre, teori dizisine ait bir teoriden tretilen ve daha nceden yanllanmam her ndeyi, bu dizinin bir sonraki teorisi tarafndan tretilebilir. Yantnz doru deilse, nitenin Kuhnun Bilimsel Paradigma Deiikliine Dayal Devrimsel Geliim Gr blmn yeniden okuyun. Doru yant a kkdr. Nitekim a kkndaki yant Nagelin grne ait olup, dier klardaki tm yantlar Kuhnun bilimsel paradigma kavramnn eleridir. 7. d Yantnz doru deilse, nitenin Kuhnun Bilimsel Paradigma Deiikliine Dayal Devrimsel Geliim Gr blmn yeniden okuyun. Doru yant d kkdr. Nitekim a, b, c ve e klarnda sralanan deerler Kuhnun sralad deerler arasnda yer alp d kkndaki toplumsal deerin zorunlu olarak bir bilimsel deer olduu sylenemez. Yantnz doru deilse, nitenin Kuhnun Bilimsel Paradigma Deiikliine Dayal Devrimsel Geliim Gr blmn yeniden okuyun. Doru yant d kkdr. Nitekim anomalileri aklama olaan bilimin deil, olaand bilimin bir etkinliidir. Yantnz doru deilse, nitenin Kuhnun Bilimsel Paradigma Deiikliine Dayal Devrimsel Geliim Gr blmn yeniden okuyun. Bilimsel devrimin, eski bilimsel paradigmann bilim insanlar topluluunca ret edilip yerine eskisiyle hi badaamayan yeni bir bilimsel paradigmann kabul edilmesi anlamna geldiini anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Kuhnun Bilimsel Paradigma Deiikliine Dayal Devrimsel Geliim Gr blmn yeniden okuyun. Verilen yantlar arasnda, yalnz klasik kinetik gaz teorisinden, kuantum kinetik gaz teorisine geiin bir devrimsel geliim rnei olduunu anmsayacaksnz.
2. a
8. d
9. a
3. c
10. c
4. d
5. c
6. a
163

Sra Sizde 1 1 teorisi olarak klasik Newton mekanii teorisini, 2 teorisi olarak da Einsteinn zel grelilik teorisini alalm. 1in K1 alan, hzlar c k hzndan ok daha kk olan nesne dizgelerini kapsar. 2nin K2 alan ise, hzlar cden byk olmayan tm nesne dizgelerini kapsar. 1 teorisi K1 alannda 2 teorisine indirgenir. rnein 2 teorisine ait (i) nermesi geerli olur. Baka bir deyile,
v2 c2
oran 0 li-
mitine yaklanca, m ktlesinin deeri m0 limitine yaklar. (iii)n geerli olmas, 1e ait (i) yasa-nermesinin K1 alannda 2ye ait (ii) yasa-nermesine indirgendii anlamna gelir. Sra Sizde 2 rnek olarak 1815 - 1911 yllar arasndaki William Proutun (1785 - 1850) balatt bilimsel aratrma programn ele alyoruz. Proutun ( teorisinin kat ekirdei, tm atomlarn hidrojen atomlarndan olutuunu, dolaysyla her kimyasal elementin atom arlnn tamsay olduunu ileri sren temel hipotezden oluur. Ancak grnte element olan, ama llen atom arlklar tamsay olmayan elementler ortaya km, bu da teorisi iin anomaliler oluturmutur. Anomalileri gidermek iin sz geen maddelerin saf olmadklar, kimyasal arndrma yoluyla saf hale getirince atom arlklarnn tamsay olaca hipotezi ortaya konulmutur. nceleri bu hipotez deneysel olarak pekitirilmi, bylece gelien teori aamalar gereklemitir. Ancak 1860 yllarnda, Klor elementinin atom arlnn llen deerinin 35.5 olduu, tm arndrma giriimlerine karn bu deerin deimedii olgusu gzlemlenmitir. Bu olgu, baz bilim insanlarnca teorisi iin giderilemez anomali saylmtr. Bylece gelien teori aamalarn yozlaan teori aamalar izlemitir. 1910 yllarnda ise Ernest Rutherfordun (1871 - 1937) atom teorisi erevesinde, Klor gibi, atom says tamsay olmayan kimyasal elementlerin farkl izotop atomlardan oluan karmlar olduu anlalmtr. Farkl izotop karm olmayan elementlerin atom arlnn teorisine uygun olarak tamsayya yakn olduu ortaya kmtr. Bylece teorisinin aamalar dizisinin, nce gelien, sonra yozlaan, daha sonra gene gelien aamalardan olutuu grlr. (Bkz. Lakatos, 1978, s. 43 - 44 ve s. 53 - 55.)
m=
m0
1-
v c
biimindeki yasa-nermesini ele alalm. Burada m0, bir nesne dizgesinin hz 0 iken ktlesi, m ise, ayn nesne dizgesinin hz v iken ktlesidir. c sabiti, yaklak 300.000 km/snye eit olan n hzdr. (i) yasa-nermesinin (1 teorisindeki karl, cisimlerin ktlelerinin sabitliini dile getiren (ii) m = m0 yasa-nermesidir. Amacmz, (i) yasa-nermesinin, K1 alanna uygunluu durumlarda (ii) yasa-nermesine indirgendiini gstermektir. Bu amala K1 alanna ait a gibi bir nesne-dizgesini, szgelii saatte 360 km hzla devinen bir yar arabasn ele alalm. O halde ann hz, saniyede 0.1 kilometreye eittir. Buna gre
v2 c
2
(300.000)
(0.1)2
elde edilir. Demek ki
v2 c2
9 10
0.01
10
9 1012
oran ok kktr. Byle-
ce ann K1 alanna ait olduu grnr. kk olunca, srasyla
v2 c2
oran ok
1-
v2 c2
1 , 1-
v2 c2
nermeleri tretilebilir. Dolaysyla, a, K1 alanna ait herhangi bir nesne dizgesi olduunda (iii) m =
m0
1-
v c
m0
164
Bilim Felsefesi
Sra Sizde 3 Klasik Newton mekanii paradigmasnda bir giderilemez anomali rnei olarak, nite 2de (Sra Sizde Yant Anahtar, Sra Sizde 1in yantnda) sz edilen Merkr gezegeninin yrngesinin gnberisindeki sapma olgusunu gsteriyoruz. Nitekim Newton mekaniinin yzyl sren olaan bilim dneminde, sz konusu sapma olgusu, baz baarsz ad hoc aklama giriimleri dnda, genellikle gz ard edilmitir. Baka bir deyile sz konusu olgunun oluturduu anomali Newton mekanii paradigmas erevesinde giderilememitir. Bu giderilemeyen anomali ancak 1915 yllarnda, bilimsel devrim yoluyla Newton teorisinin yerine geen Einsteinn genel grelilik teorisi erevesinde giderilebilmitir. Nitekim Merkr gezegeninin gnberisindeki sapma olgusu, genel grelilik teorisinin ngrd uzay-zaman bklmesiyle aklanabilmitir.

Andrews, T. (1869). On the Continuity of the Gaseous and Liquid States of Matter, Philosophical Transactions of the Royal Society, 159, s. 575 - 590. Brush, S. G. (2003). The Kinetic Theory of Gases: An Anthology of Classic Papers with Historical Commentary (ed. by N. S. Hall). London: Imperial College Press. Buijs-Ballot, C. H. D. (1858). ber die Art von Bewegung welche wir Wrme und Electricitt nennen, Annalen der Physik, 2nd series, 103, s. 240 - 248. Clausius, R. (1857). The Nature of the Motion which We Call Heat, Brush (2003)n iinde, s. 111 - 134. Clausius, R. (1858). On the Mean Lengths of the Paths Described by the Separate Molecules of Gaseous Bodies , Brush (2003)n iinde, s. 135 - 147. Clark, P. (1976). Atomism versus Thermodynamics, in C. Howson (ed.) (1976), Method and Appraisal in the Physical Sciences: Cambridge: Cambridge University Press, s. 41 - 105. Feynman, R. P. et al. (1989). The Feynman Lectures on Physics, Vol. I. Reading, Mass.: Addison-Wesley Pub. Co. Gzel, C. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Krmz Yaynlar. Khinchin, A. I. (1949). Mathematical Foundations of
Statistical Mechanics, trans by G. Gamow. New York: Dover Publications. Kuhn, T. S. (1970). The Structure of Scientific Revolutions (2nd edition, enlarged). Chicago and London: The University of Chicago Press. Kuhn, T. S. (2008). Bilimsel Devrimlerin Yaps (sekizinci bask), eviren: Nilfer Kuya, stanbul: Krmz Yaynlar. Kuhn, T. S. (1977). The Essential Tension. Chicago and London: The University of Chicago Press. Kuhn, T. S. (1978). Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity 1894 - 1912. Oxford and New York: Oxford University Press. Kuhn, T. S. (2000). The Road since Structure. Chicago: The University of Chicago Press. Lakatos, I. (1989). Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes, in J. Worall and G. Currie (eds.) (1989), The Methodology of Scientific Research Programmes, Philosophical Papers, Volume I, Cambridge: Cambridge University Press, s. 8 - 101. Losee, J. (2004). Theories of Scientific Progress: An Introduction. New York: Routledge. Nagel, E. (1979). The Structure of Science: Problems in the Logic of Scientific Explanation. Indianapolis: Hackett Publishing Company. Nola, R. and H. Sankey. (2007). Theories of Scientific Method: An Introduction. Montreal: McGill-Queens University Press. Salmon, W. C. (1984). Scientific Explanation and the Causal Structure of the World. Princeton, NJ: Princeton University Press. Salzman, W. R. (2004). Critical Constants of the van der Waals Gas, http://www.chem.arizona.edu/~salzmanr/480a/480ants/vdwcrit/vdwcrit.html (last updated 08 July 2004). Yldrm, C. (1971). Science: Its Meaning and Method. Ankara: METU Faculty of Arts and Sciences Publications No: 21, Banur Matbaas. Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi (13. Basm). stanbul: Remzi Kitabevi.

Bilim Felsefesi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Felsefesi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Yazarlar Prof.Dr. Teo GRUNBERG Prof.Dr. David GRUNBERG

Editr Do.Dr. skender TADELEN

Bilim Felsefesi Nedir? ..............................................................

Gzlem, Deney ve lme ..................................................... 22

Bilimsel Aklama............................... ..................................... 52

Bilimsel Teorilerin Yaps........................................................ 86

Bilimsel Hipotezlerin Pekitirilmesi........................... ........... 110

Bilimsel Teorilerin Geliimi.................................................... 136

Bilim Felsefesi Nedir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Gzlem, Deney ve lme

Gzlem, Deney ve lme

Gzleme Yol Aan Soru eitleri

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

(6) a nesne dizgesi t zamannda u blgesinde bulunmuyor

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

Gzlemin Yaps ve levleri

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

Gzlem Kavramna likin Sorunlar

Deneye Yol Aan Soru eitleri

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

Deneye likin Koullu Gzlem nermesi

Nesne Dizgelerinin Nicelikleri ve Niceliklerin Deerleri

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

Saysal Deer Fonksiyonlar

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

in, Uzunluk-toplamas) diyor ve + simgesi ile gsteriyoruz. F-toplamas u koF

ulu yerine getirir: (36)

i i i * * ( F1* + F2 ) = F ( F1* ) + F (F2 ) F2*, F nin deerleri ise: F

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

rnein F, uzunluk nicelii, fonksiyonu olsun. Buna gre = 5,

i i zF (17 cm) = zF (0.17 m) = 0.17 olur. 5 + 0.17 = 5.17 olduundan

i i i zF (5 m + 17 cm) = zF (5 m) + zF (17 cm)

+ simgesi nesnelerin uzunluk asndan bititirilerek toplanmas anlam-

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

(a) = k [ f (a)]2 + l (a) = g [ f (a)]

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

BLMSEL AIKLAMAYA YOL AAN NYE SORULARI

YASACI AIKLAMA MODEL

3. nite - Bilimsel Aklama

3. nite - Bilimsel Aklama

3. nite - Bilimsel Aklama

Tmdengelimsel-Yasac Aklama Modelinin Karlat Glkler

3. nite - Bilimsel Aklama

Bilgisel Olaslk Fonksiyonu