Numerik Analiz-76-100

Bu blmde, kitap boyunca
kullamlacak olan temel

matematik ile ilgili baz tamm
ve teoremler verilecektir. Bu
tammveteoremler genelolarak
nmerik analiz dersleri iin ok
nemlidir. zellikle srekli
fonksiyonlar ile ilgili temel
zellikler.
1.1. nbilgiler
1.1 nbilgiler
l.Tanm.Her 6>0 saysnakarlkbir 8(&0 says, 0<lx-x
o
l<8(c)
eitsizliini salayan tm x ler iin
If(x)-LI <6
olacak ekilde varsa, o zaman L saysna f(x) fonksiyonunun X
o
noktasndaki limiti denir ve
olarak yazlr.
limf(x) =L
x-+xo
(1.1)
2 Birinci Blm
f(x)
xo -o X
o
xo +o
ekilL.
x
L+6 .
.
L-s
Burada, x noktasnn reel eksen zerinde X
o
noktasna iki ynde yaklamas
gzden kamamaldr. Yani x noktas reel eksen zerinde X
o
noktasna soldan
veya sadan yaklaabilir. Eer limit X
o
noktasnda varsa her iki ynden de
yaklamakla hep bu L says bulunur.
2.Tanm. f(x) , X cJ R detanml bir fonksiyon ve X
o
EX olsun. f(x)
fonksiyonunun X
o
noktasnda srekli olmas iin gerekli ve yeterli koulun
olmasdr. Eer f(x) , her x EX iin srekli ise, f(x)'e X zerinde
sreklidir denir ve f(x) EC(X) eklinde gsterilir.
3.Tanm. {xn}:= reel veyakompleks deerli bir dizi olsun. Her s> O iin
I X
n
-xi <s olacak ekilde yalnz e bal pozitif n> N(e) says varsa,
{xn}:= dizisi x Leyaknsaktr denir.
L.Teorem. Eer f(x) , XcJ R de tanml bir fonksiyon ve X
o
EX se,
aadaki ifadeler birbirine denktir:
(L.2)
nbilgiler
3
(a). f(x) , X
o
noktasnda sreklidir;
(b). Eer, X deki herhangi bir {xJ := 1 dizisi X
o
noktasna yaknsyorsa,
(1 .3)
olur.
4.Tanm. Eer f(x) , X
o
noktasn ieren bir ak aralkta tanml bir
fonksiyon ise, f(x) fonksiyonunun X
o
noktasndaki trevi
(1 .4)
ifadesiyle tanmlanr ve I'(x
o
) ile gsterilir. Bir fonksiyonun X kmesinin
her noktasnda trevi varsa, bu fonksiyona X kmesinde trevlenebilir denir.
I'(x
a
) trevi, f(x) fonksiyonunun (xo ,/(x
o
)) noktasndaki teetinin
eimine eittir.
y
y=f(x)
x
ekil 2.
2.Teorem. Eer f(x) fonksiyonu X
o
noktasnda trevlenebilirse, f(x)
'fonksiyonu X
o
noktasnda sreklidir.
3.Teorem (Rolle Teoremi). [a,b] kapal aralnda srekli ve (a,b)ak
4 Birinci Blm
aralnda diferensiyellenebilen ve araln ulannda ayn deerleri alan,
(f(a) = f(b), y = f(x) fonksiyonu iin yle bir C E(a,b) noktas vardr
ki, f'(c) = Oolur.
f(x
a
b x
ekil 3.
4.Teorem (Ortalama Deer Teoremi). f(x) fonksiyonu, [a,b] kapal
aralnda srekli ve (a, b) ak aralnda diferensiyellenebilir ise
f'(c) = f(b) - f(a)
b-a
(1 .5)
olacak ekilde en az bir C E(a, b) vardr.
y
b
x a c
ekil 4.
5.Teorem (Ekstrem Deer Teoremi). f(x) kapal ve snrl bir
[a, b] aralnda srekli bir fonksiyon olsun. Bu durumda f( x), maksimum
nbilgiler
5
ve minimum deerlerini [a, b] aralnda alr. Yani [a, b] aralndaki her
x E[a,b] iin
(1 .6)
olacak ekilde C, C
2
E [a, b] noktalan vardr.
6.Teorem (ntegraller iin Ortalama Deer Teoremi). g(x) , [a,b] kapal
aralnda integrallenebilen pozitif veya negatif bir fonksiyon olsun. Eer,
f(x) , [a, b] kapal aralnda srekli ise bu durumda bir c E [a, b] iin
b b
f f(x)g(x)dx = f(c) f g(x)dx
(1 .7)
a a
olur.
Eer, g(x) = 1 olarakalnrsa, 6.Teorem f(x) fonksiyonunun [a,b] kapal
aralndaki ortalama deerine karlk gelir. Yani, g(x) =1 iin
1 b
f(c) = b-a f f(x)dx
a
(1 .8)
olur.
a
c
ekil 5.
b x
7.Teorem (Genelletirilmi Rolle Teoremi). f(x) fonksiyonu, [a,b] kapal
aralnda srekli ve (a, b) ak aralnda n defa diferensiyellenebilir ve
6 Birinci Blm
f(x
o
) =f(x
) =... =f(xJ = ise, fn(c) = olacak ekilde en az bir

C E(a,b) vardr.
8.Teorem (Srekli Fonksiyonlar iin Ara Deer Teoremi). f(x)
fonksiyonu [a,b] kapal aralnda srekli olsun. Eer K, f(a) ve f(b)
deerleri arasnda herhangi bir says ise, bu durumda f(e) =K olacak
ekilde bir e E (a, b) vardr. (Baknz ekil 6).
.rnek. x
S
- 2x
3
+3x
2
-1 =Odenkleminin [0,1 ] aralnda bir zmnn
olduunu gsteriniz.
zm. f(x) =x
5
- 2x
3
+3x
2
-1 fonksiyonu [0,1 ] aralnda srekli
olduundan ara deer teoremi uygulanrsa, .f ( 0)= - k Q:: :l= .f ( olur.
Bu demektir ki yle bir x E (0,1 ) vardr ki bu x deeri n
x
S
- 2~ +3x
2
-1 =O olur:
~
f(a)
K
(b,f(b
ekil 6.
b
x
f(b
a c
9.Teorem (Taylor Teoremi). n >Obir tamsay ve=nn [a, b] kapal
aralnda srekli ve (a, b) ak aralnda trevlenebilir olduunu kabul
edelim. Bu takdirde X
o
E[a, b] olmak zere her x E[a, b] iin
f(x) = P',(x) +RI l(x)
(1 .9)
nbilgiler
7
. olacak ekilde x ile X
o
arasnda bir ,;(x) vardr.
Burada,
(1 .1 0)
ve
R (x) = fn+) (,;(x (x-x )n+
n (n+1)! O
(1 .1 1 )
Formlleri ile verilir. Pn(x) ye n.mertebeden Taylor polinomu ve Rn(x)
ifadesine dekalan terim yada hata terimi denir.
2.rnek. f(x) = cosx, fonksiyonunun X
o
= O noktasnda ikinci ve nc
mertebeden Taylor polinomunu bulunuz. Yaklak olarak oos(O.Ol) deerini
hesaplaynz.
zm. f(x) =cosx fonksiyonu J R- de srekli olduundan n> O n
Taylor Teoremini uygulayalm: n =~iin
cosx = 1 - .! ..x
2
+.! .. x
3
sin(x)
2 6
elde edilir. Burada (x), O ile x arasnda birsaydr. Elde ettiimiz Taylor
Polinomunda x = 0.01 yazarsak,
cos(O.Ol) = 1 -.!..(0.01 )2 +.!..(O.Oli sin(x).
2 6
= 0.99995 +(0.1 66) xo-
6
sin,;(x)
elde edilir.
x
8
Birinci Blm
::.. 1
Y = p (x) = 1 - 2x
2
ekil 7.
Burada 0<(x) <0.01 dir. sin(x) fonksiyonunun alabilecei en byk
deer 1 olacandan, i sin(x) 1 <1 olarak alnrsa virglden sonra alt ondalk
basamak dorulukla, cos(O.OI) = 0.999950bulunur. Eer standart
trigonometrik tablo kullanlrsa, cos(O.OI) =0.9999500004 olduu grlr.
imdi de n =3 iin Taylor polinomunu yazalm. Bu durumda,
..c
1t6 1
cosx = l--x
2
+_x
4
cos(x)
2 24 .
elde edilir. 0<(x) <0.01 dir. Bylece yine n=2 iin elde ettiimiz Taylor
polinomunu elde ederiz, fakat hata terimi,
1
_ 1 X 4COS(X )I:s;-1 (0.01 )4(1 )~4.2xl0-o
24 24
~'Ck\\\\\\'C\\\. Bu \\eger 'laylor pounomuna yerne yazlrsa, cos(O.Ol) 'in
gerek deerine ok yakn bir deer elde edilir.
3.rnek. ..J 1 05saysnn yaklak deerini bulunuz.
zm. f(x) = J;, X = 1 05 ve X
o
= 1 00 olarak alp n = 1 iin Taylor
Teoremn uygulayalm.
nbilgiler
9
Buradan Taylor polinomu
P(x) = f(x
o
) + c-(x-x
o
)
2",x
o
olarak elde edilir, verilen deerler yerine yazlrsa, .
P(lOS) =1 0+ ~(LOS -1 00)
2,,1 00
1
= 1 0+-
4
= 1 0.25
olarak bulunur. Yaplan hata ise
eklindedir. Burada (x) E( 00, 1 05). Verilen deerler yerine yazlrsa,
R (1 05) = _ . 25
8~(X )3
elde edilir. Yaptmz hatay, (1 00,1 05) aralnda yapabileceimiz en byk
hata olarak seersek (nk (x) E(1 00,1 05) dir),
-25 = 25 < 25 = 25 = _1 _= 0.003
8~(xY 8~(X )3 8.J 00
3
8x ooo 320
olur. Bylece,
"'1 05:::::1 0.25+0.003 = 1 0.253
bulunur.
LO Birinci Blm
4.rnek. (1.1y/5 says, virglden sonra drt ondalk basamak dorulukla
hangi aralkta bulunur.
zm. f(x)=(1+xY(s, x=O.1 ve x
o
= 0 olarak alp n=2 iin Taylor
Teoremini uygulayalm.
dir. Buradan Taylor polinomu
1 . 4 2
P (x) = f(x ) + (x - x ) - (x - x )
2 o 5(1+x
o
)4Is o 2!x25(1+x
O
)9 IS o
dir. Verilen deerler yerine yazlrsa,
!;((1 .1 Y;S)= 1 .000+_
1
_(0.1 -0)- 4 (0.1 -0)2 = 1 .0208
5(1 ) 2!x25(1 )
elde edilir. Yaplan hata,
R = ~f"'((x))(X -x
o
)3
3!
~~ 36 (x-x Y
- 3!1 251 (1 +(X )Y4 o
dir. Burada, .; (x), O ile O.arasnda bir saydr. Bylece, verilen deerler
yerine yazlrsa,
R =~ 36 (0.1 -0)3
3!1251(1+(X )Y4 .
36 (0.1 )3
=---
1 25 6
= 0.000048
bulunur. Buradan verilen (1.ly/5 saysnn yaklak deeri,
1 .0208- 0.000048<(1.1y/5 <1 .0208+0.000048
nbilgiler
II
1 .020752 <(1 . )!15 <1 .020848
olarak elde edilir.
Taylor Teoremindeki kalanthata) terimi i(x) fonksiyonunun (n+1).
mertebeden trevin integrali cinsinden de ifade edilebilir.
1 0.Teorem. n ~ Obir tamsay ver: nin [a, b] kapal aralnda srekli ve
(a, b) ak aralnda diferensiyellenebilir olduunu kabul edelim. Bu takdirde
X
o
E [a, b] olmak zere her x E [a,b] iin
f(x) = p,,(x) +Rn(x) (1.12)
olacak ekilde x ile X o arasnda bir ~(x) vardr.
Burada,
(1.13)
ve
Rn(x)=~ rx i<n+l(t)(x~tYdt
n! J xo
(1 .1 4)
formlleri ile verilir.
Altrmalar
1 . i (x) = 1 - e" +(e - 1 )sine(J r /2)x) olsun. if (x) trev fonksiyonunun
[0,1 ] aralnda en az bir defa sfr olabileceini gsteriniz.
2. x
3
=e" sin x denkleminin [1 ,4] aralnda en az bir zmnn
olduunu gsteriniz.
3. x = T
X
denkleminirr zmnn [0,1 ] aralnda olduunu gsteriniz.
i(x) =(x-a)(x-b)
1 2 BirinciBlm
4. i(x) = (x-1)tanx+xsin/'Z"X olsun. [0,1 ] aralndaki baz x deerleri
iin I'(x) =O olduunu gsteriniz.
5. i (x) = x sin mx - (x - 2) Inx olsun. [1 ,2] aralndaki baz x deerleri
iin 1'(x) = O olduunu gsteriniz.
6. I(x) = (x-2)sinxln(x+2) olsun. [-1 ,3] aralndaki baz x
deerleri iin I'(x) =O olduunu gsteriniz.
7. Ara deer ve Rolle teoremlerini kullanarak i(x) = x
3
+2x +k
fonksiyonunun grafiinin x-eksenini k deeri ne olursa olsun yalmz bir
kez kestiini gsteriniz.
8. f(x) = e" cos x fonksiyonunu X
o
= O noktasnda drdnc mertebeden
Taylor serisine anz. Bu alm kullanarak yaklak olarak i(tr /16)
deerini ve yaplan hatay hesaplaynz.
9. f(x) =e
x2
fonksiyonunu X
o
= 1 noktasnda drdnc mertebeden Taylor
serisine amz. Bu alm kullanarak yaklak olarak i(1 .1 ) deerini
bulunuz veyaplan hatay hesaplaynz.
1 0. [a, b] aralndaki x deerleri iin
fonksiyonunun minimum deerinin -(b:..- a) / 2 olduunu gsteriniz.
1 . Ortalama deer teoremini kullanarak i sin a - sin b iQ a - b i olduunu
gsteriniz. Bu sonucu kullanarak i sin a +sin b iQ a +b i olduunu
gsteriniz.
12. X
o
= tr / 4 n Taylor polinomunu kullanarak cas 42 y 1 0-
6
dorulukla hesaplaynz.
13. X
o
= 1 iin Taylor polinomunu kullanarak ln(1 .1 ) deerini ve yaplan
maksimum hatay hesaplaynz.
P ro f. D r. ibr a h im U z u n
indekiler_____________________________________________________ V

NDEKLER

NSZ ........................................................................................................................... iii

1. GR .......................................................................................................................... 1
1.1 Mhendislik Problemlerinin zm ........................................................................ 1
1.2 Programlama Dilleri ve Hazr Yazlmlar................................................................... 4
1.2.1 Excel ................................................................................................................ 11
1.2.2 Matlab .............................................................................................................. 12
1.2.3 Mathematica .................................................................................................... 13
1.3 Saysal Hesaplama ve Hatalar .................................................................................. 14
1.3.1 Bal hata ......................................................................................................... 14
1.3.2 Mutlak hata ...................................................................................................... 15
1.3.3 Yaklam hatas ................................................................................................ 16
1.3.4 Kesme hatas .................................................................................................... 18
1.3.5 Yuvarlatma hatas ............................................................................................ 22
1.4 Blm Sorular ........................................................................................................ 27

2. ETLKLERN KKLERNN BULUNMASI ..................................................... 29

2.1 Grafik Yntemler ..................................................................................................... 31
2.2 Aralk Yarlama Yntemi ......................................................................................... 32
2.3 Kiri yntemi (Yer Deitirme) ................................................................................ 39
2.4 Basit iterasyon yntemi ............................................................................................ 44
2.5 Newton-Raphson yntemi ........................................................................................ 50
2.6 Programlar ................................................................................................................ 54

3. DORUSAL DENKLEM TAKIMLARININ ZM
YNTEMLER ........................................................................................................ 55

3.1 Matrisler ve Matrislerle lgili lemler ..................................................................... 58
3.1.1 Alt ve st gen matris .................................................................................. 59
3.1.2 Birim ve Kegen matris ............................................................................... 60
3.1.3 Bant matris .................................................................................................... 60
VI ________________________________________________indekiler

3.1.4 Transpoze matris ........................................................................................... 61
3.1.5 Simetrik matris .............................................................................................. 62
3.1.6 Kofaktr matris .............................................................................................. 62
3.1.7 Ek matris ....................................................................................................... 64
3.1.8 Ters matris ..................................................................................................... 64
3.1.9 Ortogonal Matris ........................................................................................... 64
3.1.10 Matrislerde Toplama ..................................................................................... 64
3.1.11 Matrislerde arpma ....................................................................................... 66
3.2 Ters matris alarak denklem takmlarnn zm..................................................... 67
3.3 Gramer yntemi. ....................................................................................................... 71
3.4 Gauss Eleme yntemi. .............................................................................................. 76
3.4.1 Pivotlama ......................................................................................................... 84
3.5 Gauss Jordan yntemi............................................................................................... 91
3.6 Ayrtrma Yntemi .................................................................................................. 96
3.7 Gauss Siedel yntemi. ............................................................................................ 104

4. DORUSAL OLMAYAN DENKLEM TAKIMLARININ
ZM YNTEMLER ........................................................................................ 113

4.1 ki deikenli eitlikler (Newton Raphson) ............................................................ 115
4.2 deikenli eitlikler (Newton Raphson) ............................................................ 117
4.3 Basit terasyon Yntemi ......................................................................................... 123
4.4 Programlar .............................................................................................................. 127

5. SONLU FARK TABLOLARI .................................................................................. 129

5.1 leri yn sonlu farklar ............................................................................................. 134
5.2 Geri yn sonlu farklar ............................................................................................. 140
5.3 Merkezi Farklar ...................................................................................................... 145

6. ENTERPOLASYON ................................................................................................ 151

6.1 leri yn Sonlu Fark Enterpolasyon ........................................................................ 153
6.2 Geri Yn Enterpolasyon ......................................................................................... 157
6.3 Merkezi farklarla enterpolasyon (Bessel Bants)................................................ 161
indekiler_____________________________________________________VII

6.4 Lagrange enterpolasyon.......................................................................................... 163
6.4.1 ki nokta iin Lagrange enterpolasyon ........................................................... 164
6.4.2 kiden fazla nokta iin Lagrange enterpolasyon ............................................ 165
6.5 Ters Enterpolasyon ................................................................................................. 172
6.6 ki boyutlu Lagrange enterpolasyon ....................................................................... 175

7. SAYISAL TREV ................................................................................................... 179

7.1 Geri yn saysal trev ifadesi ................................................................................. 180
7.2 leri yn saysal trev ifadesi .................................................................................. 181
7.3 Merkezi yn saysal trev ifadesi ........................................................................... 182
7.4 Taylor Serisiyle Saysal Trev ............................................................................... 186
7.4.1 ok Noktal Trev Bantlar ....................................................................... 188
7.5 Enterpolasyon Bantsyla Saysal Trev (Gregory-Newton) ............................... 191
7.6 Bessel Bants le Saysal Trev .......................................................................... 192
7.7 Programlar .............................................................................................................. 195

8. SAYISAL ENTEGRAL ........................................................................................... 199

8.1 Trapez (yamuk) yntemi. ....................................................................................... 207
8.2 Simpson Yntemi. .................................................................................................. 215
8.2.1 Simpson 1/3 Kural(2.dereceden polinom) .................................................... 215
8.2.2 Simpson 3/8 Kural(3.dereceden polinom) .................................................... 221
8.3 Belirsiz Katsaylarla Saysal Entegral .................................................................... 228
8.4 ki Katl Entegrallerin Saysal zmleri............................................................... 233
8.5 Programlar .............................................................................................................. 237

9. ER UYDURMA ................................................................................................... 241

9.1 En Kk Kareler Yntemi. ................................................................................. 242
9.1.1 En Kk Kareler Yntemi ile Doru Uydurma......................................... 244
9.1.2 En Kk Kareler Yntemi ile 2. Dereceden Polinom Uydurma ............... 245
9.2 stel Dalml Verilere En Kk Kareler Ynteminin
Uygulanmas......................................................................................................... 251

VIII ________________________________________________indekiler

9.3 Rasyonel Dalml Verilere En Kk Kareler Yntemiyle
Eri Uydurma ....................................................................................................... 255
9.4 ok Deikenli Dorusal Eri Uydurma ................................................................ 260
9.5 Programlar .............................................................................................................. 264

10. BAYAI DFERANSYEL DENKLEMLER ....................................................... 271

10.1 Baya Diferansiyel Denklemlerin zmleri .................................................... 275
10.2 Taylor Serisi Yntemi .......................................................................................... 279
10.3 Euler ve Dzeltilmi Euler Yntemi .................................................................... 284
10.4 Runge-Kutta Yntemleri ..................................................................................... 295
10.4.1 ki Adml Runge-Kutta Yntemi .......................................................... 296
10.4.2 Drt Adml Runge-Kutta Yntemi ........................................................ 303
10.4.3 Runge-Kutta-Fehlberg Yntemi ............................................................. 307
10.4.4 ok Adml Yntemler ........................................................................... 311
10.4.4.1 Adams Yntemleri ................................................................... 312
10.4.4.2 Entegral Yntemleri(Newton-Cotes) ....................................... 320
10.4.4.3 Milne Yntemi ........................................................................ 323
10.4.5 ok Deerli Yntemler .......................................................................... 326
10.5 Yksek Mertebeden Baya Diferansiyel Denklemlerin
Saysal zmleri ................................................................................................ 335
10.5.1 Taylor Serisi Yntemi ............................................................................ 336
10.5.2 Dzeltilmi EulerYntemi ...................................................................... 338
10.5.3 Runge-Kutta Yntemi ............................................................................ 342
10.5.4 Adams-Moulton Yntemi ...................................................................... 347
10.6 Eitliklerin Yaknsama Zorluklar ........................................................................ 350
10.7 Snr Deer Problemleri ........................................................................................ 353
10.7.1 Kestirme Dzeltme Yntemi(Shooting) ................................................. 353
10.8 Programlar ............................................................................................................ 364

11. KISM DFERANSYEL DENKLEMLERN ZMLER ............................. 371

11.1 Eliptik Tip Ksmi Diferansiyel Denklemler ......................................................... 373
11.2 Ksmi Trevli fadelerin Sonlu Fark zmleri ................................................... 377
indekiler_____________________________________________________ IX

11.3 Ksmi Trevli fadelerin terasyonla zmleri ................................................... 389
11.3.1 Gauss Seidel Yntemi ............................................................................... 389
11.3.2 SOR Yntemi ............................................................................................ 393
11.3.3 Poisson Eitliklerinin terasyonla zmleri ............................................ 396
11.4 Trev Snr art Altnda zm .......................................................................... 398
11.5 Dzensiz Snrl geometrik Sistemlerin zm.................................................. 403

12. PARABOLK TP KISM TREVL DENKLEMLERN
ZM .............................................................................................................. 407

12.1 Ak zm Yntemi ........................................................................................... 410
12.2 Crank-Nicolson Yntemi...................................................................................... 415
12.3 Theta () Yntemi ................................................................................................ 418
12.4 ki ve Boyutlu Parabolik Tip Ksmi Trevli fadeler ...................................... 419
12.5 Programlar ............................................................................................................ 420

13. ZLM PROBLEMLER ............................................................................. 425

13.1 Problem 1 .......................................................................................................... 425
13.2 Problem 2 .......................................................................................................... 427
13.3 Problem 3 .......................................................................................................... 428
13.4 Problem 4 .......................................................................................................... 430
13.5 Problem 5 .......................................................................................................... 432
13.6 Problem 6 .......................................................................................................... 433
13.7 Problem 7 .......................................................................................................... 434
13.8 Problem 8 .......................................................................................................... 436
13.9 Problem 9 .......................................................................................................... 438
13.10 Problem 10 ........................................................................................................ 438
13.11 Problem 11 ........................................................................................................ 439
13.12 Problem 12 ........................................................................................................ 441
Kaynaklar ..................................................................................................................... 449
Dizin .... ..............................................................................................................................

3
___________________________________________________________

DORUSAL DENKLEM
TAKIMLARININ ZM
YNTEMLER

3. DORUSAL DENKLEM TAKIMLARININ ZM
YNTEMLER

Eitliklerin kklerinin bulunmasna ilikin daha nceki blmde bir
denklemin denklii salayan ve fonksiyonu f(x)=0 yapan deerin nasl
bulunacana dair yntemlerden bahsedildi. Burada bu eitliklerin birden fazla
denklemden olumas durumunda bu eitlikleri salayan deerlerin nasl
bulunaca gsterilecektir. Denklem takmlarnn zm iin genelde
bilinmeyen saysnca eitlik vardr. Bylece (n) adet bilinmeyeni bulunan (n)
tane denklemi aadaki ekilde tanmlayabiliriz.

f
1
(x
1
, x
2
, x
3
, ...,x
n
)=0 (3.1a)
f
2
(x
1
, x
2
, x
3
, ...,x
n
)=0 (3.1b)
...
f
n
(x
1
, x
2
, x
3
, ...,x
n
)=0 (3.1c)

Bu eitliklerin genel ifadesi olan yukardaki ekilden anlalaca zere
bu denklemlerde x
1
, x
2
, ..., x
n
olarak gsterilen bilinmeyenlerin belirlenmesi
denklemlerin hepsinin beraber zmn gerektirir. Daha sonraki alt
blmlerde gsterilecei gibi bu denklemlerde bilinmeyenlerin birbirinden
farkl katsaylarnn bir de bilinmeyenlerin arpanlar dnda sabit deerlerin
bulunmas mmkndr. Sabit katsaylar, sabitler ve bilinmeyenlerden oluacak
ekilde yukardaki eitlikler (3.1a)- (3.1n) yeniden dzenlenecek olursa
aadaki ekilde gsterilebilir.
56 _____________________________________________Numerik Analiz

a
11
x
1
+ a
12
x
2
+ ... + a
1n
x
n
= b
1
(3.2a)
a
21
x
1
+ a
22
x
2
+ ... + a
2n
x
n
= b
2
(3.2b)

...

a
n1
x
1
+ a
n2
x
2
+ ... + a
nn
x
n
= b
n
(3.2n)

Denklem saylar az olduu zaman zm iin zel yntemler
kullanmak gerekmeyebilir. Bunlarn en basitleri bilinmeyenleri denklemlerden
srasyla ekerek bir sonraki denklemde yerine koymak ve zmek ok tercih
edilen bir yoldur. Ancak denklem saylarnn artmas elle zmeyi hem
zorlatrmakta hem de hata yapma ihtimalini artrmaktadr. Bu nedenle dier bir
ok uygulamada olduu gibi bu durumda da bilgisayar kullanmak kanlmaz
gibi gzkmektedir.
Bu tr denklemlerin ilk bakta fiziksel yorumlarn yapmak ve neleri
temsil ettiklerini anlamak g olabilir. Bu problemi dnen kiinin hangi
konulara yatkn olduuna, branna bal olarak anlatlmasnda yarar vardr.
Ancak her dalda uygun rnekler bulunmayabilecei dnlerek burada
mhendislerin ounun yatkn olduu basit bir problem zerinde konunun fizii
gsterilmeye allmtr.

ekil 3.1 Dorusal denklem takmlarnn fiziksel anlam.

Yukardaki ekil 3.1de gsterilen bir su ebekesinde gsterilen H
1
, H
2

ve H
3
noktalarnda tketim miktarlar zaman zaman deimekte ve bu deerler
sistemden ekilmesi gereken toplam su miktarn gstermektedir. Bu nokta
birbirlerine iki ynl olarak baldrlar. Suyun kaypsz bu noktalara ulat
dnlerek her noktada ktlenin korunumu prensibinin geerli olduunu yani
A
1
,u
1

A
2
,u
2

A
3
,u
3

A
4
,u
4

H
1

H
2

H
3

58 _____________________________________________Numerik Analiz

denklem takmnn zmnden denklemlerin bilinmeyenleri olan drt hz
deerlerinin bulunmasdr.

3.1 Matrisler ve Matrislerle lgili lemler

Matrisler satr ve stunlardan oluan iki boyutlu dizilere denilmektedir.
Matrisler tek satr veya tek stundan meydana geldiinde buna vektr veya tek
boyutlu dizi ad verilmektedir. Matrislerle ilgili ilemler gelecek konularn
ierisinde ok ska karmz kmasndan ve bunlarla ilgili ilemlerin ok ksa
bir ekilde tekrar edilmesinde konu gerei yarar olaca dncesiyle buraya
konuldu. Matrisler genelde keli parantezler ierisindeki isimleriyle [A]
eklinde gsterilirler. Matrisler bir satrdan veya bir stundan oluuyorsa
bunlara srasyla satr matrisi veya stun matrisi veya dorudan vektr
denilmektedir. Satr says bir olan[A] satr matrisi aadaki gsterimlerle
tanmlanabilir.

) n ,..., 2 , 1 i ( A
i
= (3.5)

[ ] [ ]
n 1 n 2 1
a a .... a a A
= (3.6)

Stun says bir olan bir olan [B] stun matrisi satr matrisinde olduu
gibi aadaki ekilde gsterilebilir.

) n ,..., 2 , 1 i ( B
i
= (3.7)

[ ]
(
(
(
(
=
n
2
1
b
...
b
b
B (3.8)

Satr ve stun saylar birden fazla olan diziye ise dorudan matris
denilmektedir. Matrisin satr says (n) ve stun says (m) olarak tarif
edildiinde genelde nxm boyutunda matris olarak sylenir. Bilgisayar
ortamndaki kullanmlarda satr veya stun matrisler tek boyutlu dizi matrisler
ise iki boyutlu dizi olarak bilinir. Aadaki satr indisi (i) ve stun indisi(j)
olarak gsterilen nxm boyutundaki iki boyutlu dizi veya matris gsterilmitir.

Dorusal Denklem Takmlarnn zm Yntemleri______________________ 59

[ ] ( )
( ) m ,..., 2 , 1 j
n ,..., 2 , 1 i A
j , i
=
=
(3.9)

[ ]
(
(
(
(
(
(
=
nm 3 n 2 n 1 n
m 3 33 32 31
m 2 23 22 21
m 1 13 12 11
a ... a a a
... ... ... ... ...
a ... a a a
a ... a a a
a ... a a a
A (3.10)

Fiziksel olaylarla ilgili tanmlamalarda ve gsterimlerde matrisler
genelde kare matris olarak karmza kar. Satr says(n) ve stun says(m)
olan bir matriste Matrisin satr ve stun saylaryla ilgili aadaki tanmlamalar
yazlabilir.

n = m olduunda matris kare matris
n m olduunda dikdrtgen matris
n=1 satr ve m>1 stun ise satr matris,
n>1 satr ve m=1 stun ise stn matris

3.1.1 Alt ve st gen matris

Matrislerde satr saysnn stun saysna eit olduu elemanlarn
oluturduu ve matrisin sol st kesinden sa alt kesine doru elemanlarn
bulunduu diziye matrisin kegeni denilir. Kegen stndeki elemanlarn
tamam sfra eitse alt gen matris ve matrisin kegeni altndaki elemanlar
tamam sfra eitse st gen matris olarak bilinir. Aada srasyla alt ve st
gen matris gsterimi yaplmtr.

[ ] A
a
a a
a a a
a a a a
i i i ij
=
(
(
(
(
(
(
11
21 22
31 32 33
1 2 3
0 0 0
0 0
0
...
...
...
... ... ... ... ...
...
(3.11)

60 _____________________________________________Numerik Analiz

[ ] A
a a a a
a a a
a a
a
j
j
j
ij
=
(
(
(
(
(
(
11 12 13 1
22 23 2
33 3
0
0 0
0 0 0
...
...
...
... ... ... ... ...
...
(3.12)

3.1.2 Birim ve kegen matris

Birim matris kegeni zerindeki elemanlarnn tamam bire eit olan
matrise denilir. Birim matris ou zaman [I] sembolyle gsterilir. Birim matris
matrislerle ilgili ilemlerde matematikteki bir saysnn fonksiyonuna benzer bir
zellik gsterir. Aada tanma uygun olarak birim matris gsterimi
yaplmtr.

[ ] A =
(
(
(
(
(
(
1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 1 0
0 0 0 1
...
...
...
... ... ... ... ...
...
(3.13)

Kegen matris ise sadece kegeni zerinde deer bulunan dier
elemanlarnn tamam sfra eit olan matrise denilmektedir. Aada tanma
uygun olarak kegen matris gsterimi yaplmtr.

[ ] A
a
a
a
a
ij
=
(
(
(
(
(
(
11
22
3
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
...
...
...
... ... ... ... ...
...
(3.14)
3.1.3 Bant matris

Matris elemanlarnn kegen etrafnda belli bir disipline gre
dizilmesinden ve matris kegenin bu belli mesafe dndaki matris elemanlar
sfra eitse bu oluumdaki matrise bant matris veya bant yapsnda matris

denilir. Aada bant matris yapsnda bir matris gsterilmitir. Kegen
etrafndaki elemanlarn saysna bant genili denilmektedir. Aada gsterilen
matriste bant geniliinin be olduu grlmektedir.

[ ] A
a a a
a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a
i j i j i
=

1 1 1 2 1 3
2 1 2 2 2 3 2 4
3 1 3 2 3 3 3 4 3 5
4 2 4 3 4 4 4 5 4 6
1 3 1 2 1
0 0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0
0 0 0
, , ,
, , , ,
, , , , ,
, , , , ,
, ,
... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
, ,
, , ,
j i j
i j i j i j
a
a a a

(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
1 1
2 1
(3.15)

3.1.4 Transpoze matris

Bir matrisin satr ve stunlarn deitirerek elde edilen yeni matrise
nceki matrisin transpozu denilir. Transpoz matris [A]
T

ile gsterilir. Simetrik
bir matrisin transpozu yine kendisine eittir.

[ ] A =
(
(
(
1 2 3
4 5 6
7 8 9
(3.16)

[ ] A
T
=
(
(
(
1 4 7
2 5 8
3 6 9
(3.17)

Okutulan bir [A] matrisinin okutup transpozunu alarak [B]
matrisine tayan bir taslak program rnei aada verilmitir. Bu taslak
programda iki matris kullanlmtr. Ancak tek matris kullanlarak ayn
matris ierisine transpozu alnm olan matris tanabilirdi. kinci
durumda ilk matris deimi olacak ve orijinal matrisin kaybolaca
unutulmamaldr.

62 _____________________________________________Numerik Analiz

ki Matris Kullanarak Ayn matris ierisine
INPUT n, m
DO i=1,n
DO j=1,m
INPUT a( i,j)
END DO
END DO
DO i=1,n
DO j=1,m
b(i,j)=a(i,j)
END DO
END DO
INPUT n, m
DO i=1,n
DO j=1,m
INPUT a( i,j)
END DO
END DO
DO i=1,n
DO j=i,m
x=a(i,j)
a(i,j)=a(j,i)
a(j,i)=x
END DO
END DO

3.1.5 Simetrik matris

Bir matrisin transpozu kendisine eitse o matris simetrik matristir. Yani
birebir karlkl ayn numaral satr elemanlar stun elemanlarna eitse bu
matrise simetrik matris denilmektedir. Bir baka gsterimle [A
i,j
=B
j,i

(i=1,2,..,n), (j=1,2,...,n)]olan matris simetriktir.

[ ] A
T
=
(
(
(
1 2 3
2 5 6
3 6 9
(3.18)

3.1.6 Kofaktr matris

Bir matrisin herhangi bir elemannn bulunduu satr ve stn silinerek
elde edilen matrisin iaretli determinant o elemann kofaktr veya minr
olarak tanmlanmaktadr. Bu ilem btn elemanlar iin tekrarlanr ve yerlerine
konulursa elde edilen yeni matris kofaktr matris olarak bilinmektedir.

[ ] A
a a a
a a a
a a a
=
(
(
(
1 1 1 2 1 3
2 1 2 2 2 3
3 1 3 2 3 3
, , ,
, , ,
, , ,
(3.19)

[A] matrisinin i.satr ve j.stn elemann (a
i,j
) ile gstererek bu
elemann kofaktr matrisi aadaki algoritma ile hesaplanabilir.

1. (a
i,j
)nin bulunduu satr ve stn silinir.
2. Geri kalan matrisin iaretli determinant hesaplanr.
3. Bylece (a
i,j
)nin kofaktr(minr, M
i,j
) bulunmu olur.

Bir dier ekilde a
i,j
Kofaktrn bulmak iin aadaki eitlik kullanlabilir.

Kofaktr (a
i,j
) = (-1)
i+j
. M
i,j (3.20)

Bu ilem admlar btn elemanlar iin tekrar edilerek hesaplamalar sonucunda
yine ayn satr ve stun saysna sahip yeni bir matris elde edilmi olur. Bu yeni
matris hesaplamadan nceki matrisin kofaktr matrisidir. Kofaktr matrisi
bulurken her eleman iin bir determinant hesaplamas yaplmaktadr. Matrisin
determinantnn hesaplamas bu blm ierisinde ilerleyen blmlerde
gsterilecektir. Eitlik (3.20) kullanlarak bir matrisin kofaktr matrisi aadaki
ekilde adm adm hesaplanabilir.

(a
1,1
) = (-1)
1+1

. M
1,1
(3.21)

Kofaktr (a
1,1
)=(-1)
1+1
a a
a a
2 2 2 3
3 2 3 3
, ,
, ,
(3.22)

Kofaktr (a
2,1
)=(-1)
2+1
a a
a a
1 2 1 3
3 2 3 3
, ,
, ,
(3.23)

Byle devam edilerek matrisin btn elemanlar iin ayn ilemler yaplarak
aada gsterildii gibi bulunan deerler yerlerine konularak Kofaktr A
matris elde edilir.

Kofaktr [ ] A
K f a K f a K f a
K f a K f a K f a
K f a K f a K f a
=
(
(
(
. .( ) . .( ) . .( )
. .( ) . .( ) . .( )
. .( ) . .( ) . .( )
,1 , ,
,1 , ,
,1 , ,
1 1 2 1 3
2 2 2 2 3
3 3 2 3 3
(3.24)
64 _____________________________________________Numerik Analiz

3.1.7 Ek matris

Kofaktr matrisin satr ve stunlarnn yer deitirilmesinden yani
kofaktr matrisin transpozu alnarak elde edilen yeni matrisine ek matris
denilmektedir.

Ek matris [A] ={K.fak.[A] }
T
(3.25)

3.1.8 Ters matris

Bir matrisin ek matrisinin yine ayn matrisin determinantna blnmesi
ile elde edilen yeni matrise o matrisin ters matrisi denilir. Ters matris [A]
-1

eklinde gsterilir ve aadaki eitlik (3.26) ile hesaplanr.

[ ]
A . Det
A . Ek
A
1
=
(3.26)

3.1.9 Ortogonal Matris

Genellikle eksen dnmlerinde kullanlan bu matris tanmlamasnda
bir matrisin ortogonal olabilmesi iin matrisin transpozunun o matrisin tersine
eit olmas gerekir. Bu durum salanyorsa o matrise ortogonal matris denilir.

[A] = [A]
-1
(3.27)

3.1.10 Matrislerde Toplama

Matrislerde toplama ilemi ayn boyutlardaki iki matris zerinde
gerekletirilir ve ayn konumdaki elemanlarnn toplanmasyla yaplr.
Aadaki eitlik (3.28) ile verilen [A] ve [B] matrislerini toplayacak olursak
karlkl ayn elemanlarn toplanmasndan elde edilen ayn byklkteki yeni
[C] matrisi aadaki eitlik (3.29) eklinde bulunur.

[ ] A
a a a
a a a
a a a
=
(
(
(
1 1 2 1 3
2 2 2 2 3
3 3 2 3 3
,1 , ,
,1 , ,
,1 , ,
, [ ] B
b b b
b b b
b b b
=
(
(
(
1 1 2 1 3
2 2 2 2 3
3 3 2 3 3
,1 , ,
,1 , ,
,1 , ,
(3.28)

[ ] [ ] [ ]
(
(
(
+ + +
+ + +
+ + +
= + =
3 , 3 3 , 3 2 , 3 2 , 3 1 , 3 1 , 3
3 , 2 3 , 2 2 , 2 2 , 2 1 , 2 1 , 2
3 , 1 3 , 1 2 , 1 2 , 1 1 , 1 1 , 1
b a b a b a
b a b a b a
b a b a b a
B A C (3.29)

Matrislerde toplama ilemine ilikin taslak program rnei aada
verilmitir. Bu taslak programda matrislerin okuma ilemi de verilmitir.
Ancak ayn listede ancak ikinci kutucukta verilen programda ise gnderilen iki
matrisin toplamn yaparak sonucu ana programa gnderen bir taslak alt
program verilmitir.

Matrislerin Okuma ve
Toplama Taslak program
ki Matrisin Toplamn Yapan Alt
Program Tasla
INPUT n, m
DO i=1,n
DO j=1,m
INPUT a( i,j),b( i,j)
c(i,j)=a(i,j)+b(i,j)
END DO
END DO
Procedure Mtopla(a,b,c,m,n)
DO i = 1, n
DO j = 1, m
c(i, j) = a(i, j) + b(i, j)
END DO
END DO
End Procedure

Program 3.1 ki matrisin toplamn bulan program ve alt program rnei
(Visual Basic).

Dim a(10, 10), b(10, 10), c(10, 10) As Single
Dim n, m As Integer
Private Sub Form_Load()
n = Val(InputBox("Satr Saysn giriniz"))
m = Val(InputBox("Stun Saysn giriniz"))
Show
For i = 1 To n
For j = 1 To m
Msg = "(" + Str(i) + "," + Str(j) + ") giriniz"
a(i, j) = Val(InputBox("A" + Msg))
b(i, j) = Val(InputBox("B" + Msg))
Next
Next
Mtopla
End Sub

Public Sub Mtopla()
Show
For i = 1 To n
For j = 1 To m
c(i, j) = a(i, j) + b(i, j)
Print c(i, j);
Next
Print
Next
End Sub

66 _____________________________________________Numerik Analiz

3.1.11 Matrislerde arpma

Matrislerin birbirleriyle arplabilmesi iin, birinci matrisin satr
elemanlaryla ikinci matrisin stunlar arplarak arpm sonucu elde edilir.[A
i,j

] ve [B
m,n
] gibi iki matrisin arpma ileminin gerekleebilmesi iin (j=m)
olmaldr. arpma ilemi sonucunu [C] gibi bir matriste toplayacak olursak
aadaki eitlik (3.30) ile tanmlayabiliriz. Bu eitliin anm devamndaki
eitlik (3.31) ile verilen matrislerin arpm eklinde eitlik (3.32) ile
gsterilmitir.

=
=
n
1 k
j , k k , i j , i
b . a c (3.30)

[ ] A
a a a
a a a
a a a
=
(
(
(
1 1 2 1 3
2 2 2 2 3
3 3 2 3 3
,1 , ,
,1 , ,
,1 , ,
, [ ] B
b b b
b b b
b b b
=
(
(
(
1 1 2 1 3
2 2 2 2 3
3 3 2 3 3
,1 , ,
,1 , ,
,1 , ,
(3.31)

[ ] [ ] [ ] C A B
C a b a b a b
C a b a b a b
C a b a b a b
C a b a b a b
C a b a b a b
C
=
= + +
= + +
= + +
= + +
= + +
.
,1 ,1 ,1 , ,1 , ,1
, ,1 , , , , ,
, ,1 , , , , ,
,1 ,1 ,1 , ,1 , ,1
, ,1 , , , , ,
,
1 1 1 1 2 2 1 3 3
1 2 1 1 2 1 2 2 2 1 3 3 2
1 3 1 1 3 1 2 2 3 1 3 3 3
2 2 1 2 2 2 2 3 3
2 2 2 1 2 2 2 2 2 2 3 3 2
2 3
= + +
= + +
= + +
= + +
a b a b a b
C a b a b a b
C a b a b a b
C a b a b a b
2 1 3 2 2 2 3 2 3 3 3
3 3 1 3 2 2 3 3 3
3 2 3 1 2 3 2 2 2 3 3 3 2
3 3 3 1 3 3 2 2 3 3 3 3 3
,1 , , , , ,
,1 ,1 ,1 , ,1 , ,1
, ,1 , , , , ,
, ,1 , , , , ,
(3.32)

Matrislerde blme ilemi yoktur. Ancak matris herhangi bir sayya
blnebilir. ki matrisin arplmasna ilikin (n)x(m) boyutundaki [A] matrisi
ile (m)x(k) boyutundaki [B] matrisinin arpm iin program deyimleri aada
gsterilmitir.


Procedure Mcarp(a,b,c,n,m,k)
DO i=1, n
DO j=1, k
T=0.0
DO s=1 TO m
T = T + a(i,s)*b(s,j)
ENDDO
c(i,j)=T
ENDDO
ENDDO
END Procedure

3.2 Ters matris alarak denklem takmlarnn zm

Daha nce sz edildii gibi mhendislikte bir ok problem karmza
denklem veya denklemler eklinde kar. Bu denklemlerin veya bir baka
deyile denklem takmlarnn zm iin eitli yntemler gelitirilmitir. Bu
yntemlerin alma ekilleri, zm algoritmalar ve bazlarnn program
deyimleri ilerleyen blmlerde anlatlmaktadr. Ancak bu blmde zm
yaplacak denklemler dorusal denklemlerdir. Bu denklemlerin genel yaplar
bilinmeyen saysnca denklemden oluan eitliklerdir. Bu eitliklerin genel
tanm ve matris eklinde yazllar aada ekilde gsterilebilir.

a
11
x
1
+a
12
x
2
+a
13
x
3
=b
1
(3.33a)
a
21
x
1
+a
22
x
2
+a
23
x
3
=b
2
(3.33b)
a
31
x
1
+a
32
x
2
+a
33
x
3
=b
3
(3.33c)

a a a
a a a
a a a
x
x
x
b
b
b
1 1 2 1 3
2 2 2 2 3
3 3 2 3 3
1
2
3
1
2
3
,1 , ,
,1 , ,
,1 , ,
.
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(3.34)

[A] . [X] = [B] (3.35)

Burada eitlik (3.34) deki [A] matrisi ile [X] matrisinin arpm eitlik
(3.33) deki denklemlerin sol tarafn veren matrisin elemanlar olduu grlr.
Zaten birinci denklem [B] matrisinin ilk elemanna, ikinci denklem ikinci
elemanna, nc denklem ise nc elemana eit olduu ise iki matrisin
68 _____________________________________________Numerik Analiz

eitlii karlkl elemanlarnn eitliinden karlabilir. Bylece eitlikler
(3.33a) (3.33c) eitlik (3.34) veya eitlik (3.35) ile gsterilebilir.

Denklemlerin matris eklindeki gsterimleri olan (3.35) numaral
eitliin her iki taraf [A] matrisinin tersi olan [A]
-1
ile arparak matrislerle
ilgili kurallar kapsamnda cebirsel ilemler yapldnda bilinmeyen matrisi
aadaki ekilde elde edilebilir.
[A]
-1

[A] . [X] = [A]
-1

[B] (3.36)

[I] . [X] = [A]
-1

[B] (3.37)
[X] = [A]
-1

[B] (3.38)

[ ]
A
A . Ek
A
1
=
(3.39)

Bu durumdan anlalaca denklem takmnn zm iin katsaylar matrisi
olarak bilinen [A] matrisinin ;

a. Determinantnn alnmas ve bulunan determinantnn sfrdan
farkl olmas (|A|0),
b. Tersinin [A]
-1
bulunmas gerekmektedir.

Katsaylar matrisinin determinantn almak iin imdilik elemanlarn
anmndan hareketle aadaki ekilde bulabiliriz.

A a
a a
a a
a
a a
a a
a
a a
a a
= + +
1
2 2 2 3
3 2 3 3
1 2
2 2 3
3 3 3
1 3
2 2 2
3 3 2
,1
, ,
, ,
,
,1 ,
,1 ,
,
,1 ,
,1 ,
(3.40)

|A|= a
1,1
(a
2,2
a
3,3
-a
2,3
a
3,2
)-a
1,2
(a
2,1
a
3,3
-a
3,1
a
2,3
)+a
1,3
(a
2,1
.a
3,2
-a
3,1
.a
2,2
) (3.41)

rnek 3.1.

Aada verilen denklemlerde bilinmeyenler olan x
1
, x
2
ve x
3

deerlerini ters matris yntemini kullanarak bulunuz?

2x
1
- 3x
2
+ 2x
3
= -11
x
1
+ x
2
- 2x
3
= 8

3x
1
- 2x
2
- x
3
= -1
zm :

Verilen denklem takmndaki eitlikler matris eklinde ifade edilecek
olursa, katsaylar matrisi, bilinmeyenler vektr ve eitlik vektr aada
gsterildii gibi dzenlenebilir.

[A] . [X] = [B]

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
1
8
11
x
x
x
.
1 2 3
2 1 1
2 3 2
3
2
1

Ters matris yntemi ile zmde katsaylar matrisinin tersi [A]
-1
,
determinant |A| ve ek matrisi gerektiinden ncelikle bunlarn hesaplanmas
gereklidir.

|A| = 2[1(-1)-(-2).(-2)] -(-3)[1(-1)-3(-2)] +2[1(-2)-3(1)]
= 2(-1-4) + 3(-1+6) +2(-2-3)
= 2(-5) + 3(5) +2(-5)
|A|= -5
Kofaktr a
11
= (-1)
1+1
. M
11
=(-1)
2
.(-5) = -5
a
12
= (-1)
1+2
. M
12
=(-1)
2
.(+5) =-5
a
13
= (-1)
1+3
. M
13
=(-1)
4
.(-5) = -5
a
21
= (-1)
2+1
. M
21
=(-1)
3
.(+7) = -7
a
22
= (-1)
2+2
. M
22
=(-1)
4
.(-8) = -8
a
23
= (-1)
2+3
. M
23
=(-1)
5
.(+5) = -5
a
31
= (-1)
3+1
. M
31
=(-1)
4
.(+4) = +4
a
32
= (-1)
3+2
. M
32
=(-1)
5
.(-6) = +6
a
33
= (-1)
3+3
. M
33
=(-1)
6
.(+5) = +5

70 _____________________________________________Numerik Analiz

Kofaktr [ ] A =

(
(
(
5 5 5
7 8 5
4 6 5

Ek matris kofaktr matrisin traspozuna eit olduundan yukardaki son
bulunan matrisin transpozu alnarak aada gsterilen ek matris elde edilebilir.
Bylece ters matrisi bulmak iin gerekli olan iki byklk bulunmu olur.

[ ]
(
(
(

=
5 5 5
6 8 5
4 7 5
A . Ek

[ ]
[ ]
(
(
(
=
(
(
(

= =
1 1 1
2 . 1 6 . 1 1
8 . 0 4 . 1 1
5 / 5 5 / 5 5 / 5
5 / 6 5 / 8 5 / 5
5 / 4 5 / 7 5 / 5
A
A . Ek
A
1

Bilinmeyenler matrisi {[X] = [A]
-1

[B]} eklinde bilindiinden ters
matris ile eitlik matrisi arplarak eitlik matrisi veya bir baka deyile eitlik
vektr bulunmu olur.

(
(
(
=
(
(
(
+ +
+ +
+ +
=
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
2
3
1
1 8 11
2 . 1 8 . 12 11
8 . 0 2 . 11 11
1
8
11
.
1 1 1
2 . 1 6 . 1 1
8 . 0 4 . 1 1
x
x
x
.
3
2
1

x
x
x
1
2
3
1
3
2
(
(
(
=
+
+
(
(
(
. Buradan x
1
=1, x
2
=3 ve x
3
=-2 olduu grlr.


Program 3.2 Dorusal denklem takmn MATLAB kullanarak Ters matris
yntemi ile zm.

Aada katsaylar matrisi [A] giriliyor.

>> A=[5 2 1; 1 2 1; 2 1 4]

A =

5 2 1
1 2 1
2 1 4

Aada eitlik vektr [B] giriliyor.

>> B=[12;8;16]

B =

12
8
16

Ters matris ynteminin matris formunda
bilinmeyenin ifadesi

>> X=inv(A)*B

X =

1
2
3

3.3 Gramer yntemi

Bu yntem daha ziyade az sayda denklemden oluan denklem
sistemlerinin zlmesinde kullanlmaktadr. Yntemde determinantlar
kullanldndan ncelikle determinantlarn hesaplanmas gerekmektedir.
Determinantlarn hesaplanmas matrislerle ilgili ilemler blmnde
bahsedildiinden burada yntemin nasl uygulandndan sz edilecektir. Ancak
bilinmeyen saysnn artmas durumunda determinant hesab iin aada bu
yntemin anlatmn takiben bir taslak program ve program verilecektir. Yntem
genel olarak katsaylar matrisinde bilinmeyenin bulunduu stuna eitlik
vektr getirilerek oluan matrisin determinantnn, katsaylar matrisi
determinantna blnmesinden ibarettir. Denklem takmnn genel yazm
format ierisinde bilinmeyenli denklem ele alnarak yntemin
uygulannn genel formatn aada gsterilmitir.

a
11
x
1
+ a
12
x
2
+ a
13
x
3
= b
1
(3.42a)
a
21
x
1
+ a
22
x
2
+ a
23
x
3
= b
2
(3.42b)
a
31
x
1
+ a
32
x
2
+ a
33
x
3
= b
3
(3.42c)
72 _____________________________________________Numerik Analiz

Denklemler matris formunda yazl :

a a a
a a a
a a a
x
x
x
b
b
b
1 1 2 1 3
2 2 2 2 3
3 3 2 3 3
1
2
3
1
2
3
,1 , ,
,1 , ,
,1 , ,
.
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(3.43)

Bilinmeyenlerin ayr ayr eitlikler eklinde hesaplanmas :

x
b a a
b a a
b a a
A
1
1 1 2 1 3
2 2 2 2 3
3 3 2 3 3
=
, ,
, ,
, ,
,
x
a b a
a b a
a b a
A
2
1 1 1 3
2 2 2 3
3 3 3 3
=
,1 ,
,1 ,
,1 ,
,
x
a a b
a a b
a a b
A
3
1 1 2 1
2 2 2 2
3 3 2 3
=
,1 ,
,1 ,
,1 ,
(3.44)

eklinde yazlabilir. Denklem saysnn artmas hesaplanacak determinant
saysnn artmas anlamna gelecektir. Bu yntemin uygulanmasnda
determinant hesaplanmasnn nemli olduu grlmektedir. Bu nedenle aada
(nxn) boyutlarndaki bir matrisin determinant hesab iin taslak program ve
program deyimleri aada verilmitir.

Procedure Det(a,n,det)
DO k = 1,n - 1
DO i = k + 1, n
p = a(i, k) / a(k, k)
DO j = k + 1, n
a(i, j) = a(i, j) - p * a(k, j)
ENDDO
ENDDO
ENDDO
det = 1
DO i = 1, n
det = det * a(i, i)
ENDDO
END Procedure


Program 3.3 determinant hesaplamasna ilikin program(Visual Basic).

Dim a(100, 100) As Double
Form1.Show
n = InputBox("Kare matrisin
boyutunu (n) giriniz...")
For i = 1 To n
For j = 1 To n
a(i, j) = Val(InputBox("a(" & (i)
& (",") & (j) & ") deerini
giriniz.."))
Next j: Next i
Call deter(a, n, det)
Print "Determinant="; det
End Sub

Public Sub deter(a, n, det)
For k = 1 To n - 1
For i = k + 1 To n
p = a(i, k) / a(k, k)
For j = k + 1 To n
a(i, j) = a(i, j) - p * a(k, j)
Next j: Next i: Next k
det = 1
For i = 1 To n
det = det * a(i, i)
Next i
End Sub

rnek 3.3.

Aadaki denklem sisteminde x
1
, x
2
ve x
3
deerlerini gramer
yntemiyle bulunuz?

3x
1
+ 5x
2
+ x
3
= -1
5x
1
+ x
2
+ 2x
3
= 2
x
1
+ 3x
2
+ 5x
3
= -5
zm :

ncelikle denklem takmnn zmne gramer yntemini uygulamak
iin katsaylar matrisini oluturup bu matrisin determinant bulunmaldr.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
5
2
1
x
x
x
.
5 3 1
2 1 5
1 5 3
3
2
1

A a
a a
a a
a
a a
a a
a
a a
a a
= + +
1
2 2 2 3
3 2 3 3
1 2
2 2 3
3 3 3
1 3
2 2 2
3 3 2
,1
, ,
, ,
,
,1 ,
,1 ,
,
,1 ,
,1 ,

74 _____________________________________________Numerik Analiz

3 1
1 5
1
5 1
2 5
5
5 3
2 1
3 A + + =

|A| = 3[1(5)-3(2)] - 5[5(5)-1(2)] + 1[5(3)-1(1)]
= - 3115+14
= -104

Bilinmeyenler olan x
1
, x
2
ve x
3
ise,

846 . 0
104
88
A
5 3 5
2 1 2
1 5 1
x
1
=
=

538 . 0
104
56
A
5 5 1
2 2 5
1 1 3
x
2
=
=

846 . 0
104
88
A
5 3 1
2 1 5
1 5 3
x
3
=
= olarak bulunur.

Gramer ynteminde dikkat edildiinde pay ksmndaki matrisin
ierisine bilinmeyenin konumuna gre eitlik vektr tanarak determinant
alnmaktadr. Bu yntemin bilgisayara uyarlanmas eitlik vektr tanmas ve
sonra determinantlarn blmnden ibarettir. Bylece determinant
hesaplamasna ait bir taslak program aadaki kutuda verilmitir. Bu taslak
programn, matrisin bozulmamas iin katsaylar matrisinin geici bir matrise
tanmas, vektrn matris ierisinde uygun stuna yerletirilmesinin ve

program ierisinde bu alt programlarn kullanmlaryla beraber Gramer
ynteminin bilgisayar program listesi Program 3.3.de verilmitir.

Determinant hesaplamasna ait taslak program
Procedure Deter(a,n,det)
DO k = 1,n - 1
DO i = k + 1, n
p = a(i, k) / a(k, k)
DO j = k + 1, n
a(i, j) = a(i, j) - p * a(k, j)
ENDDO
ENDDO
ENDDO
det = 1
DO i = 1, n
det = det * a(i, i)
ENDDO
END Procedure

Gramer ynteminin uygulanmasnda denklem saysnn artmas pek
sorun oluturmamakla birlikte, ilem gren determinantlarn boyutu artacaktr.
Bu da bilgisayar zamannn biraz artmas anlamna gelmektedir. Denklem
zm yntemleri arasnda tercih yapmak gerektiinde daha az ilemli ve
dolaysyla kesme ve yuvarlatma hatalar aza indirilmi bir zmn tercihi sz
konusu olabilir.

Program 3.4 Gramer ynteminin uygulanmasna ilikin program(Visual Basic).

Dim a(50, 50), b(50), g(50, 50) As Single
Form1.Show
n = Val(InputBox("Kare matrisin boyutunu (n) giriniz..."))
For i = 1 To n: For j = 1 To n
a(i, j) = Val(InputBox("a(" & (i) & (",") & (j) & ")giriniz "))
Next j:
b(i) = Val(InputBox("b(" & (i) & ") deerini giriniz.."))
Next i
Call tog(a, g, n)
Call deter(a, n, deta)
For k = 1 To n
Call toa(a, g, n)
Call vdeg(a, b, n, k)
Rem ------
Call deter(a, n, detb)
Print " X(" & (k) & ")= "; detb / deta
Next k
End Sub
76 _____________________________________________Numerik Analiz

Public Sub deter(a, n, det)
For k = 1 To n - 1
For i = k + 1 To n
p = a(i, k) / a(k, k)
For j = k + 1 To n
a(i, j) = a(i, j) - p * a(k, j)
Next j: Next i: Next k
det = 1
For i = 1 To n
det = det * a(i, i)
Next i
End Sub

Public Sub vdeg(a, b, n, c)
For i = 1 To n
a(i, c) = b(i)
Next i
End Sub

Public Sub tog(a, g, n)
g(i, j) = a(i, j)
Next j: Next i
End Sub

Public Sub toa(a, g, n)
a(i, j) = g(i, j)
Next j: Next i
End Sub

3.4 Gauss Eleme yntemi

Bu yntem ana dnce olarak bilinmeyenlerin katsaylar matrisinin
birer birer sfra indirgenmesi esasna dayanmaktadr. Denklem takmn
ncelikle matris formunda ifade etmek ve arkasndan bu katsaylar matrisinin
baz elemanlarn sfrlayarak matrisi alt gen veya st gen matris ekline
getirmektir. Daha sonra denklemler ierisinde bazlarnda bilinmeyen saylar
azalm dolaysyla bunlarn elde edilmesi kolaylamtr. Bilinmeyen says az
olandan balayarak geriye doru gidilerek bilinmeyenlerin tamam srasyla elde
edilirler. Dorusal denklem takmlar zmn daha banda bilinmeyenleri bir
denklemden ekerek dier denklemlerde yerine koyarak bilinmeyenleri
dorudan katsaylar cinsinden elde etmek mmkndr. Bu cebirsel yaklam
aadaki denklem takm, eitlik (3.45a)-(3.45c), iin uygulamaya alalm.

1 3 13 2 12 1 11
b x a x a x a = + + (3.45a)
2 3 23 2 22 1 21
b x a x a x a = + + (3.45b)
3 3 33 2 32 1 31
b x a x a x a = + + (3.45c)


Burada birinci eitlikten birinci bilinmeyeni, ikinci eitlikten ikinci
bilinmeyeni ekerek nc eitlikte yerlerine koyarak elde edilen son eitlikten
nc bilinmeyeni ekersek son eitlik katsaylar cinsinden elde edilmi olur.

11
3 13 2 12 1
1
a
x a x a b
x

=
22
3 23 1 21 2
2
a
x a x a b
x

=

33
2 32 1 31 3
3
a
x a x a b
x

=

ekil 3.2 yerine koyarak eitlikleri elemenin ekilsel ifadesi.

bilinmeyenli bir denklem sisteminde eitliklerin birbirlerinin
fonksiyonu olduunu dnerek ekil 3.2deki gsterimin alternatifi olarak
aadaki gibi bir tanmlama da yaplabilir. Bylece nc bilinmeyen(x
3
)
sadece katsaylarn ve eitlik vektrndeki sabitlerin fonksiyonudur. Bylece
hemen hesaplanabilir. Geriye doru gidildiinde ikinci bilinmeyen(x
2
),
katsaylar ve nc bilinmeyenin fonksiyonu olduundan ve bunlar
bilindiinden bu da bu aamada hesaplanabilir. Bu ekilde devam edildiinde
birinci bilinmeyende benzer ekilde bulunabilir. Denklem says ok olduunda
benzer sistem altrlabilir ancak elle altrlmas ve katsaylar ve eitlik
vektr deerleri cinsinden ifade edilmesi cebirsel olarak ok gtr. Ancak
matris formunda ifade edilerek eleme yoluna gitmek aada gsterilecei zere
ok daha uygulamas kolay gibi gzkmektedir.

) b , a , a , a , x , x ( f x
1 13 12 11 3 2 1
= (3.46)
) b , b , a , a , a , a , a , a , x ( f x
2 1 23 22 21 13 12 11 3 2
= (3.47)
) b , b , b , a , a , a , a , a , a , a , a , a ( f x
3 2 1 33 32 31 23 22 21 13 12 11 3
= (3.48)

Eitlik (3.45a)- (3.45c) ile gsterilen denklem takm matris formunda
aadaki eitlikler (3.49) ve (3.50) eklinde yazlabilirler. imdi katsaylar
matrisi ve eitlik vektr aadaki iki aamal ilem admlar ardk olarak
kullanlarak elemeye tabi tutulurlar.
1
2 3
78 _____________________________________________Numerik Analiz

[ ][ ] [ ] B X . A = (3.49)

a a a
a a a
a a a
x
x
x
b
b
b
1 1 2 1 3
2 2 2 2 3
3 3 2 3 3
1
2
3
1
2
3
,1 , ,
,1 , ,
,1 , ,
.
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(3.50)

a) Denklemlerden herhangi birisinin her iki tarafn bir say ile
arpmak ve blmek denklemi bozmaz.

b) Denklemlerin birbirleriyle toplanmas veya karlmalarndan
bamsz olmayan bir baka denklem elde edilebilir. Bu ilemler
uygulanarak yok etme veya dier bir deyile eleme ilemi
gerekletirilir.

Bilinmeyenlerin ileriye doru elenmesi ilemine ve katsaylar matrisinin
st gen matris ekline getirilmesine aadaki iki adm ilemi uygulayarak
ulaabiliriz.

Adm 1 : Birinci satr (eitlik vektr dahil) a
11
ile blnr.

(
(
(
(
(
=
=
(
(
(
(
(
(
(
(
(
= =
3
2
1
1 , 1
1
3
2
1
3 , 3 2 , 3 1 , 3
3 , 2 2 , 2 1 , 2
3 , 1
2 , 1
3 , 1
2 , 1
1 , 1
2 , 1
b
b
a
b
x
x
x
.
a a a
a a a
a
a
a
a
1
(3.51)

Adm 2 : Birinci satr a
21
ile arplp sonra ikinci satrdan karlr. Bylece a
21

sfrlanm olur. Ayn ekilde birinci satr a
31
ile arplp sonra nc satrdan
karlr. Bylece a
31
sfrlanm olur.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(

1 1 , 3 3
1 1 , 2 2
1
3
2
1
3 , 1 1 , 3 3 , 3 2 , 1 1 , 3 2 , 3 1 , 3 1 , 3
3 , 1 1 , 2 3 , 2 2 , 1 1 , 2 2 , 2 1 , 2 1 , 2
3 , 1 2 , 1
. a b
. a b
x
x
x
.
. a a . a a 1 . a a
. a a . a a 1 . a a
1

(3.52)


(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
'
3
'
2
1
3
2
1
'
3 , 3
'
2 , 3
'
3 , 2
'
2 , 2
3 , 1 2 , 1
b
b
x
x
x
.
a a 0
a a 0
1
(3.53)

imdi yukardaki iki admda uygulanan ayn ilemleri sfr olmayan
kolonlarn bulunduu ve boyutu bir klm 2x2 boyutundaki matrise de
uygulandnda matrisin kegeni altndaki dier iki eleman da sfrlanm olur.

Adm 1 : ikinci satr (eitlik vektr dahil)
'
22
a ile blnr.

(
(
(
(
= =
(
(
(
(
(
(
(
=
'
3
2
'
2 , 2
'
2
1
3
2
1
'
3 , 3
'
2 , 3
3 , 2
'
2 , 2
'
3 , 2
'
2 , 2
'
2 , 2
3 , 1 2 , 1
b
a
b
x
x
x
.
a a 0
a
a
a
a
0
1

(3.54)

Adm 2 : nc satr u anda bire eit olan
'
22
a arplp sonra nc satrdan
karlr.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(

2 , 3 2
'
3
2
1
3
2
1
2 , 3 2 , 3
'
3 , 3
'
2 , 3
'
2 , 3
3 , 2
3 , 1 2 , 1
a . b x
x
x
.
a . a a . 1 a 0
1 0
1

(3.55)

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
' '
3
2
1
3
2
1
' '
3 , 3
3 , 2
3 , 1 2 , 1
b x
x
x
.
a 0 0
1 0
1

(3.56)

imdi sfrlama ilemi iin sadece son satr kalmtr. Ancak burada
sfrlama deil sadece Adm 1 uygulanarak kegen zerindeki eleman olan
' '
3 , 3
a kendisine ve ayn zamanda eitlik vektrnn de sonuncu eleman olan
' '
3
b
eleman
' '
3 , 3
a blnerek istenilen st gen matris elde edilmi olur. Bylece son
elde edilen matrisin kegen zerindeki elemanlar bir ve kegen altndaki
elemanlar ise sfr olmu oldu.
80 _____________________________________________Numerik Analiz

1
0 1
0 0 1
1 2 1 3
2 3
1
2
3
1
2
3

, ,
,
.
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
x
x
x
(3.57)

Bilinmeyenler yukardaki eitlik (3.57)de sonuncu satrdan yukarya
doru gidilerek elde edilebilir. Buradan grlecei zere sonuncu satrda
nc bilinmeyen dorudan eitlik vektrnn sonuncu elemanna eittir.
Yukarya doru ilerlendiinde bir nce bulunan bilinmeyenler de kullanlarak
btn bilinmeyenler elde edilmi olur.

x
3
=
3
(3.58a)
x
2
=
2
-
23
.x
3
(3.58b)

x
1
=
1
-
12
.x
2

13
.x
3
(3.58c)

Denklem says artnda bulunan bu son deerleri bulmak
zorlaacaktr. Ancak bu yntemler bilgisayar ortamlar iin elverili
olduklarndan geriye doru bilinmeyenleri elde etmek iin aadaki genel
terimi verilen ifade hesaplanarak elde edilebilir.

x
n
=
n
(3.59)

[ ] 1 ,..., 2 n , 1 n i x . x
n
1 i j
j j , i i
= =
+ =
(3.60)
Gauss eleme ynteminde katsaylar matrisi st gen matris ekline
getirilirken kegen zerindeki elemanlar bire eit olacak ekilde eleme yapld.
Ancak kegen zerindeki elemanlar sfr yapmadan yani yukardaki admlarn
uygulanmasnda birinci adm uygulamadan ikinci admda kk bir
deiiklikle de st gen matris oluturulabilirdi.

1 3 13 2 12 1 11
b x a x a x a = + + (3.61a)
2 3 23 2 22 1 21
b x a x a x a = + + (3.61b)
3 3 33 2 32 1 31
b x a x a x a = + + (3.61c)


Burada birinci eitlik aynen braklarak, birinci eitliin a
21
/a
11
ile
arplm eklini ikinci eitlikten ve a
31
/a
11
ile arplm eklini nc eitlikten
kardmzda ikinci ve nc eitlik aadaki ekilde bulunur.

1
11
21
2 3 13
11
21
23 2 12
11
21
22
b
a
a
b x a
a
a
a x a
a
a
a 0 =
|
|
\
|
+
|
|
\
|
+ (3.62a)

1
11
31
3 3 13
11
31
33 2 12
11
31
32
b
a
a
b x a
a
a
a x a
a
a
a 0 =
|
|
\
|
+
|
|
\
|
+ (3.62b)

Eitliklerin son durumlar :

1 3 13 2 12 1 11
b x a x a x a = + + (3.63a)
2 3 23 2 22
x x 0 = + + (3.63b)
3 3 33 2 32
x x 0 = + + (3.63c)
imdi ikinci aamada birinci de olduu gibi yalnz eitlik deil son
iki eitlik zerinde ayn ilemi uygulayacaz. Yani burada ikinci eitlik aynen
braklarak, ikinci eitliin
22 32
/ ile arplm eklini nc eitlikten
kardmzda nc eitlik aadaki ekilde bulunur.

2
22
32
3 3 23
22
32
33
x 0
=
|
|
\
|
+ (3.64)

Eitliklerin son durumlar :

1 3 13 2 12 1 11
b x a x a x a = + + (3.65a)
2 3 23 2 22
x x 0 = + + (3.65b)
'
3 3
'
33
x 0 0 = + + (3.65c)
Bu eitliklerin matris formundaki yazlm aadaki eitlik (3.66) gibi
yazlabilir. Bu eitlie bakldnda katsaylar matrisinin st gen matris
olduu ve sonuncu satrdan balayarak geriye doru bilinmeyenler elde
edilebilecek durumda olduu grlr. Ancak nceki zmle kyaslandnda
kegen zerindeki deerler birden farkl olduu grlr. Bu da sonu elde
edilmesinde eitlik (3.59) ve (3.60)dan biraz farkl olan aadaki eitlik (3.67)
kullanlarak bulunabilirler.
82 _____________________________________________Numerik Analiz

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
'
3
2
1
3
2
1
'
33
23 22
13 12 11
b
x
x
x
.
0 0
0
a a a
(3.66)

'
33
'
3
3
x
= (3.67)
( )
22 3 23 2 2
/ x x = (3.67b)
( )
11 2 12 3 13 1 1
a / x a x a b x = (3.67c)

Gauss Eleme ynteminde kullanlan yok etme ilemi (kegen1) iin ve
bilinmeyenlerin geriye doru elde edilmesinde izlenecek algoritmann taslak
program aadaki kutuda verilmitir.

DO k=1, n-1
DO i=k+1,n
f=a(i,k)/a(k,k)
DO j=k+1, n
a(i,j)= a(i,j)-f*a(k,j)
ENDDO
b(i)=b(i)-f*b(k)
ENDDO
ENDDO
x(n) =b(n)
DO i=n-1,1,-1
t=0
DO j=i+1, n
t= t+a(i,j)*x(j)
ENDDO
x(i)=(b(i)-t)y
ENDDO

Gauss eleme yntemi daha nce matrislerle ilgili ilemler blmnde
akland gibi, determinant hesaplanmas iin uygun bir yntemdir. Zaten

daha nceki blmlerde verilen determinant program ve taslak programna
bakldnda katsaylar matrisinin st gen matris ekline getiren bir algoritma
ve program olduu grlecektir. Burada yeri gelmiken bu aklamann
yukarda elde edilen ve eitlik (3.66) ile gsterilen matriste ne anlama geldii
gsterilebilir. Aadaki eitlik (3.68) eleme sonunda elde edilen st gen
matristen determinant hesaplamasn gstermektedir. st gen matristen
determinant elde etmenin genel ifadesi ise eitlik (3.69) ile verilmitir. Eer
daha sonraki rneklerde de gsterilecei gibi eleme ilemlerinde st gen
olutururken eer kegen zerindeki elemanlar bire eit olacak ekilde eleme
yaplrsa o zaman kegen elemanlarnn arpm determinant deerini
vermeyecektir. nk eleme ilemi baarlysa bu arpm srekli bire eit
olacaktr.

Determinant(A)
'
33 22 11
. . a A = (3.68)

Determinant(A)
2 n
nn
' '
44
'
33 22 11
..... . . . a A

= (3.69)

Program 3.5 Gauss Eleme yntemi bilgisayar program Listesi(Visual Basic).
Dim A(20, 20), B(20) , X(20) , F As Single
N = Val(InputBox("Bilinmeyen Saysn Giriniz."))
Show
For I = 1 To N
For J = 1 To N
A(I, J) = Val(InputBox("A(" + Str(I) + "," + Str(J) + ") Deerlerini giriniz "))
Next J
B(I) = Val(InputBox("B(" + Str(I) + ")Deerini giriniz "))
Next I
Rem ------------------- Eleme lemleri -------------------
For K = 1 To N - 1
For I = K + 1 To N
F = A(I, K) / A(K, K)
For J = K + 1 To N
A(I, J) = A(I, J) - F * A(K, J)
Next J
B(I) = B(I) - F * B(K)
Next I : Next K
Rem ------------- Bilinmeyenleri Hesaplama ----------
X(N) = B(N) / A(N, N)
For I = N - 1 To 1 Step -1
84 _____________________________________________Numerik Analiz

T = 0
For J = I + 1 To N
T = T + A(I, J) * X(J)
Next J
X(I) = (B(I) - T) / A(I, I)
Next I
Rem ------------- Sonularn Yazdrlmas -------------
For I = 1 To N
Print "x("; I; ")="; X(I)
Next I
End Sub

Program 3.6 Dorusal denklem takmn MATLAB kullanarak Gauss Eleme
yntemi ile zm.

Aada katsaylar matrisi [A]
giriliyor.

>> A=[5 2 1; 1 2 1; 2 1 4]

A =

5 2 1
1 2 1
2 1 4

Aada eitlik vektr [B] giriliyor.

>> B=[12;8;16]

B =

12
8
16

Gauss Elemenin matris formunda
bilinmeyenin ifadesi

>> X=A\B

X =

1.0000
2.0000
3.0000

3.4.1 Pivotlama

Gauss eleme ynteminin uygulanmas esnasnda kegen zerinde sfr
deerli eleman bulunmas problem oluturacaktr. Bu durumda sfra blme sz
konusu olacandan sonuca gidilemeyecektir. Bu problemi nlemek iin pivot
elemann en byk olacak ekilde eitlikler arasnda deiiklie gidilir. Hem

kegen zerindeki sfr elemanlar varsa o giderilir hem de yuvarlatma hatalar
aza indirilmi olur. Sadece stunlar arasnda pivot elemann byk deerlisi
seilip eitliklerin yeri deitirilirse bu durumuna ksmi pivotlama, btn
satrlar dikkate alnarak byk elemanlar seilmesi durumuna ise tam pivotlama
denilir. Tam pivotlama ok yaygn kullanlmamaktadr. nk deikenlerin
denklem ierisindeki sra numaralarnn deimesine neden olacaktr. Bu durum
da programn bilinmeyen srasn nasl deitirdiinin takip edilmesini
gerektirecektir.
Aada iki bilinmeyenli ve kt durumda verilen denklem sistemini
pivotlama yaparak zmek durumundayz nk Gauss Eleme yntemi
uygulanrken daha ilk aamada sfra blme sorunu ile karlalacaktr. nk
kegen zerindeki elemanlar eleme esnasnda blme ilevi slenmektedir.

2 x 2 x 4
3 2
= (3.70a)
20 x 2 x x 3
3 2 1
= + + (3.70b)
10 x 2 x
3 1
= + (3.70c)

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(

10
20
2
x
x
x
.
2 0 1
2 1 3
2 4 0
3
2
1
(3.71)

Burada yukardaki eitlik (3.70) veya (3.71) ile gsterilen denklem
takmnda eleme yntemine balarken hatrlanacak olursa birinci denklemi
(a
21
/a
11
) ile arpp ikinci denklemden karlyordu. Bu durumda faktr olarak
kullanlan arpm sfra blmeden dolay ilerleyemeyecek ve program
almayacaktr. Ancak denklemlerin yerlerinin deitirilmesi denklemleri
deitirmeyeceinden birinci denklem ile ikinci denklemi yer deitirirsek
sorun imdilik zlm olacaktr. Bu durum pivotlama anlamna gelmektedir.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
10
2
20
x
x
x
.
2 0 1
2 4 0
2 1 3
3
2
1
(3.72)

Burada eleme yntemini uygulamak iin bir sorun gzkmyor,
ancak son oluturulan denklem sisteminde ikinci denklemin ikinci
eleman sfr olsayd veya nc denklem ikinci denklemin yerinde
olsayd yine sorun kacakt. Bu nedenle stunlar arasnda yksek deerli
elemanlarn bulunduu denklemleri yukarya tamak bir takm avantajlar
salamaktadr. Bunlar baz elemanlarn kendiliinden elenmi olmas ve
86 _____________________________________________Numerik Analiz

denklemler doru olmasna ramen sonuca gidilememesinin nlenmesi
olarak sylenebilir.
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
6 / 21
2
20
x
x
x
.
6 / 7 0 0
2 4 0
2 1 3
3
2
1
(3.73)

Pivotlama yaplarak oluturulan ve eitlik (3.72) ile gsterilen
denklem takm eleme ilemi sonunda eitlik (3.73) eklinde bulunur.
Bulunan bu st gen matristen geriye doru bilinmeyenlerin elde
edilmesi ilemi yapldnda bilinmeyenler aadaki ekilde bulunabilir.

3
7 / 6
6 / 21
x
3
= = (3.74a)
[ ] 2 4 / x * ) 2 ( 2 x
3 2
= = (3.74b)
( ) 4 3 / x * 1 x * 2 20 x
2 3 1
= = (3.74c)

Denklem takmlarnda bazen bilinmeyenlerin arpanlar arasndaki
byk farklar kesme ve yuvarlatma hatalarndan dolay sonularn yanl
bulunmasna neden olabilir. Ayrca yukarda sz edildii gibi doru yazlan
denklemlerin srasn deitirmek, arpanlar byk olan denklemin
katsaylarn sadeletirmek ve en sonunda pivotlama yapmak doru ve daha
hassas sonular elde edilmesine yardmc olabilir. Btn bunlarn aklamas
amacyla aadaki rnek dikkatle incelenmelidir. Bu rnekte pivotlama,
sadeletirme ve eleme ilemleri bamsz ve beraberce incelenmi ve sonular
karlatrlmtr.

rnek 3.4

Aadaki denklemleri;

a. Dorudan eleme,
b. Pivotlama yaparak eleme,
c. Sadeletirme yaptktan sonra eleme
d. Sadeletirme ile beraber pivotlama yaparak Gauss eleme yntemi
ile zerek sonular ondalk basamak saysn deitirerek
karlatrnz ?

0.01x
1
+ 500x
2
= 500
x
1
+ x
2
= 2


zm :

a. Dorudan gauss eleme yntemi

(
=
(
2
500
x
x
.
1 1
500 01 . 0
2
1

Eleme yntemini uygulamak iin arpan f = a
21
/a
11
alnarak;

f =1/0.01 = 100

a
21
= a
21
- f*a
11
= 1 - f*0.01 = 0
a
22
= a
22
- f*a
12
= 1 - (100)*(500) = 49999
b
2
= b
2
- f*a
13
= 2 (100)(500) = 49998
(
=
(
49998
500
x
x
.
49999 0
500 01 . 0
2
1

( ) 1.000025 01 . 0 / 5 .999979999 0 * 500 500 x
5 .999979999 0 49999 / 49998 x
1
2
= =
= =

Anlaml
Basamak

x
2

x
1

Bal Hata(%)
(x
2
)
Bal Hata(%)
(x
1
)
Tam 1.0 0 0.0 100
1 0.9 5000 10 499900
2 0.99 500 1 49900
3 0.999 50 0.1 4900
4 0.9999 5 0.01 400
5 0.99997 1.5 0.003 50
6 0.999979 1.05 0.0021 5
7 0.9999799 1.005 0.00201 0.5
8 0.99997999 1.0005 0.002001 0.05
9 0.999979999 1.00005 0.0020001 0.005
10 0.9999799995 1.000025 0.00200005 0.0025

b. Pivotlama yaparak Gauss eleme yntemi

(
=
(
2
500
x
x
.
1 1
500 01 . 0
2
1

(
=
(
500
2
x
x
.
500 01 . 0
1 1
2
1

88 _____________________________________________Numerik Analiz

(
=
(
98 . 499
2
x
x
.
99 . 499 0
1 1
2
1

05 1.00002000 x
5 .999979999 0 x
1
2
=
=

Anlaml
Basamak

x
2

x
1

Bal Hata(%)
(x
2
)
Bal Hata(%)
(x
1
)
Tam 1.0 1.0 0 0
1 0.9 1.1 10 10
2 0.99 1.01 1 1
3 0.999 1.001 0.1 0.1
4 0.9999 1.0001 0.01 0.01
5 0.99997 1.00003 0.003 0.003
6 0.999979 1.000021 0.0021 0.0021
7 0.9999799 1.0000201 0.00201 0.00201
8 0.99997999 1.00002001 0.002001 0.002001
9 0.999979999 1.000020001 0.0020001 0.0020001
10 0.9999799995 1.0000200005 0.00200005 0.00200005

c. Sadeletirme yaparak Gauss eleme yntemi

(
=
(
2
500
x
x
.
1 1
500 01 . 0
2
1

(
=
(
2
1
x
x
.
1 1
1 00002 . 0
2
1

(
=
(
49998
1
x
x
.
49999 0
1 00002 . 0
2
1

1.000025 x
5 .999979999 0 x
1
2
=
=

Anlaml
Basamak

x
2

x
1

Bal Hata(%)
(x
1
)
Bal Hata(%)
(x
2
)
Tam 1.0 0.0 0 100
1 0.9 5000.0 10 499900
2 0.99 500.0 1 49900
3 0.999 50.0 0.1 4900
4 0.9999 5.0 0.01 400
5 0.99997 1.5 0.003 50
6 0.999979 1.05 0.0021 5
7 0.9999799 1.005 0.00201 0.5
8 0.99997999 1.0005 0.002001 0.05
9 0.999979999 1.00005 0.0020001 0.005
10 0.9999799995 1.000025 0.00200005 0.0025

d. Sadeletirme ile beraber pivotlama da yaparak gauss eleme yntemi

(
=
(
2
1
x
x
.
1 1
1 00002 . 0
2
1

(
=
(
1
2
x
x
.
1 00002 . 0
1 1
2
1

(
=
(
99996 . 0
2
x
x
.
99998 . 0 0
1 1
2
1

05 1.00002000 x
5 .999979999 0 x
1
2
=
=

Anlaml
Basamak

x
2

x
1

Bal Hata(%)
(x
2
)
Bal Hata(%)
(x
1
)
Tam 1.0 1.0 0.0 0.0
1 0.9 1.1 10.0 10.0
2 0.99 1.01 1.0 1.0
3 0.999 1.001 0.1 0.1
4 0.9999 1.0001 0.01 0.01
5 0.99997 1.00003 0.003 0.003
6 0.999979 1.000021 0.0021 0.0021
7 0.9999799 1.0000201 0.00201 0.00201
8 0.99997999 1.00002001 0.002001 0.002001
9 0.999979999 1.000020001 0.0020001 0.0020001
10 0.9999799995 1.0000200005 0.00200005 0.00200005

Bu rnekten baz sonular karabiliriz. zmlerden pivotlama
yapmadan yrtlen eleme ilemi sonunda bilinmeyenlerin hata
seviyelerinin ok yksek deerlere ulat bunlarn anlaml basamak
saylar arttnda azald ve gerek sonuca ulalabildii grlmektedir.
Ancak sonucun ok kk bir hata ile dahi yuvarlatlmas sonucunda
bilinmeyen birisinin kesinlikle yanl elde edildii grlebilmektedir.
Ancak pivotlama yaplarak yrtlen eleme sonucunda elde edilen
bilinmeyenlerin mutlaka doru sonular olduu hata seviyelerinin de
anlaml basamak says ok dk alndnda, bir basamak gibi, bal
hatann %10 dzeyinde olduu grlmektedir. Pivotlama yaplmadan
zlen denklemde sonularn birisi yuvarlatma ile yanl sonu
vermekte ve kk anlaml basamak saylarnda bal hata % 500000
gibi yksek deerlere kabilmektedir. Pivotlama yaplan her iki
zmde de sonularn doru kt tek etkenin anlaml basamak says
olduu rnek ierisindeki tablolardan grlmektedir. Pivotlama
yaplmad durumlarda bu rnek iin sadeletirmenin sonuca etkisinin
pek olmad sylenebilir. Benzer durumda pivotlama yaplmas
90 _____________________________________________Numerik Analiz

durumunda da sadeletirmenin bir etkisi gzlemlenmemitir. Ancak
denklemlerin yaplarnda bunun her zaman byle olduunu
syleyemeyiz. Byk veya kk saylarla uramak hele bunlar ayn
denklem takm ierisinde sz konusu ise kesme ve yuvarlatma hatalar
kanlmazdr. Pivotlama ileminin taslak program aadaki kutuda
verilmitir. Bu alt program eleme ilemine balamadan nce
arlmaldr. Hatta her yeni eleme ileminden nce arlarak katsaylar
matrisi kegeninin zerindeki elemann srekli byk deer olarak
kullanlmas salanabilir.

PROCEDURE Pivot(a,b,n,piv)
By=ABS(A(k,k))
DO i=k+1, n
TEMP =ABS(A(i,k))
IF (Temp>By) THEN By = Temp Piv = i ENDIF
ENDDO
IF (PivK) THEN
DO j = k, n
Temp =A(piv,j)
A(Piv,j) = A(k,j)
A(k,j) = Temp
ENDDO
Temp = B(Piv)
B(Piv) = B(k)
B(k) = Temp
ENDIF
END

rnek 3.5

Aadaki verilen denklem takmn Gauss Eleme yntemiyle zerek
bilinmeyenleri belirleyiniz.

2x
1
- 3x
2
+ 2x
3
= -11
x
1
+ x
2
- 2x
3
= 8
3x
1
- 2x
2
- 1x
3
= -1


zm :

Eitlikler matris formunda aadaki ekilde yazlabilir.

2 3 2
1 1 2
3 2 1
11
8
1
1 15 1
1 1 2
3 2 1
55
8
1
1
2
3
1
2
3
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
==>
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
.
.
.
. x
x
x
x
x
x

1 15 1
0 2 5 3
0 2 5 4
55
135
155
1 15 1
0 1 12
0 2 5 4
55
54
155
1
2
3
1
2
3
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
==>
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
x
x
x
x
x
x

1 15 1
0 1 12
0 0 1
55
54
2
1 15 1
0 1 12
0 0 1
55
54
2
1
2
3
1
2
3
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
==>
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
.
. .
.
.
.
. .
.
.
x
x
x
x
x
x

x
3
= -2
x
2
=(5.4)-x
3
(-1.2) = (5.4)-(-2)(-1.2)= 3

x
1
= (-5.5)- (-1.5) x
2
(1)x
3
= (-5.5)- (-1.5) (3) (1)(-2) =1

3.5 Gauss Jordan yntemi

Bu yntem Gauss eleme yntemi ile ayn esasa dayanmaktadr. Ancak
Gauss eleme ynteminde katsaylar matrisi st gen matris haline
getiriliyordu. Bu yntemde ise katsaylar matrisi birim matris haline getirilerek
zme gidilmektedir. zmn birinci aamas olan st gen matris elde
etme ilemi Gauss eleme yntemi ile ayn olduundan ileme bu admdan sonra
devam edilebilir. Yani bu yntemde katsaylar matrisi ncelikle Gauss elemede
olduu gibi st gen matris haline sonrada bu st gen matris geriye doru
eleme ilemine tabi tutularak birim matris haline getirilmektedir.

92 _____________________________________________Numerik Analiz

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
3
2
1
3
2
1
33 32 31
23 22 21
13 12 11
b
b
b
x
x
x
.
a a a
a a a
a a a
....
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
3
2
1
3
2
1
x
x
x
.
1 0 0
0 1 0
0 0 1
(3.75)

x
1
=
1
x
2
=
2
x
3
=
3
(3.76)

Yntemin uygulanmasna Gauss eleme ynteminde gelinen
noktadan balanlabilir. Gauss elemede katsaylar matrisi ve eitlik
vektrnn aadaki eitlik (3.77) eklinde elde edildii dnlsn.

1
0 1
0 0 1
1 2 1 3
2 3
1
2
3
1
2
3

, ,
,
.
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
x
x
x
(3.77)

Yukarda matrisin kegeni zerindeki elemanlar sfrlanmaya
allacaktr. Bu ilem iin Gauss elemedeki admlar aynen uygulanacak, ancak
eleme ilemine ilk satrdan deil son satrdan balanlacaktr. Ayrca eleme
ilemine pivot eleman olan kegen altndakiler deil bu sefer stndekiler tabi
tutulacaklardr.

Adm 1.
23
ile
13

elemanlarn sfrlamak iin birinci ve ikinci satr
33
ile arparak birinci ve ikinci satrlardan karalm.

1
0 1 1
0 0 1
1 2 1 3
2 3 2 3
1
2
3
1
2 3 2 3
3

, ,
, , ,
. . .
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
x
x
x
(3.78)

(
(
(

=
(
(
(
(
(
(

3
2
1 3 , 1 1
3
2
1 3 , 1 3 , 1 2 , 1
.
x
x
x
.
1 0 0
0 1 0
. 1 1

(3.79)


(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
3
2
1
3
2
1 2 , 1
x
x
x
.
1 0 0
0 1 0
0 1

(3.79)

Adm 2 a
12
ile a
22

arplr ve nc satrdan karlarak a
12

sfrlanr.

(
(
(

=
(
(
(
(
(
(

3
2
2 2 , 1 1
3
2
1 2 , 1 2 , 1
.
x
x
x
.
1 0 0
0 1 0
0 . 1 1

(3.80)

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
3
2
'
1
3
2
1
x
x
x
.
1 0 0
0 1 0
0 0 1
(3.81)

Buradan bilinmeyenler dorudan aadaki ekilde yazlabilirler.
Bylece Gauss Jordan ynteminde geriye doru bilinmeyenlerin elde edilmesi
gibi bir problem bulunmamaktadr. Bilinmeyenlerin katsaylar matrisindeki
arpan bire eit olduundan eitlik vektr dorudan bilinmeyenlere eit
olmaktadr.

x
1
=
'
1

x
2
=
2

x
3
=
3
(3.82)

Gauss Jordan ynteminin taslak program deyimleri aada verilmitir.

Procedure Jordan(a,b,n)
DO k = n, 1 ,-1
B(k) = B(k) / A(k, k)
DO i = k 1, 1, -1
B(i) = B(i) - A(i, k) * B(k)
END DO
END DO
End Procedure

Gauss Eleme ve Gauss Jordan yntemlerinin her ikisinde de katsaylar
matrisi ve eitlik vektr bilindii zere deiiklie uramak
durumundadr. Bu deiiklikler matrisin sfr olmas gereken elemanlar
ve deer olarak deien elemanlardr. Bu elemanlar rnek
uygulamalarda tam olarak uygulanmtr. Ancak taslak program ve
94 _____________________________________________Numerik Analiz

bilgisayar programlar incelendiinde veya program ktlar alndnda
katsaylar matrisinin st gen matris veya birim matris ekline
dnmedii gzlenir. Bunun sebebi ileme etkisi olmayan elemanlar
zerinde ilem yaplmam ve onlar matris ierisinde olduu gibi
braklmtr. Bilgisayar programna bu ilemleri yaptrmann bir gerei
grlmemitir. Konu biraz alacak olursa, Gauss Jordan ynteminin
uygulanmasnda sonra katsaylar matrisi birim matris eklinde deildir.
Ancak eitlik vektr zerinde etki ettirilmesi geren btn elemanlar
kullanlmtr. Kegen dndaki elemanlarn sfr yaplmasna ilikin
ilemler yaplm gibi davranlmtr.

Program 3.7 Gauss Jordan ynteminin bilgisayar program(Visual Basic)

Dim A(20, 20), B(20), X(20), F As Single
n = Val(InputBox("Bilinmeyen Saysn Giriniz."))
Show
For i = 1 To n
For j = 1 To n
A(i, j) = Val(InputBox("A(" + Str(i) + "," + Str(j) + ") Deerlerini giriniz "))
Next j
B(i) = Val(InputBox("B(" + Str(i) + ")Deerini giriniz "))
Next i
Rem ---------------------Eleme --------------
For k = 1 To n - 1
For i = k + 1 To n
F = A(i, k) / A(k, k)
For j = k + 1 To n
A(i, j) = A(i, j) - F * A(k, j)
Next j
B(i) = B(i) - F * B(k)
Next i: Next k
Rem ------------- Geriye doru eleme -----
For k = n To 1 Step -1
B(k) = B(k) / A(k, k)
For i = k - 1 To 1 Step -1
B(i) = B(i) - A(i, k) * B(k)
Next i: Next k
Rem -------------Sonularn Yazdrlmas
For i = 1 To n
Print "x("; i; ")="; B(i)
Next i
End Sub

rnek 3.6

Gauss Eleme yntemiyle daha nce hesaplanm olan aadaki
denklem takmn matris formunda ifade ederek Gauss Jordan yntemiyle
bilinmeyenleri bulunuz?

2x
1
- 3x
2
+ 2x
3
= -11
x
1
+ x
2
- 2x
3
= 8
3x
1
- 2x
2
- 1x
3
= -1

zm :

Gauss Eleme yntemi ile st gen matris haline getirme ilemi tekrarlanmayp
sonu matrisi olduu ve aada gsterildii ekilde ele alnarak Gauss Jordan
yntemi uygulanmaya balanlmtr.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
==>
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
2
4 . 5
5 . 5
x
x
x
.
1 0 0
2 . 1 1 0
1 5 . 1 1
1
8
11
x
x
x
.
1 2 3
2 1 1
2 3 2
3
2
1
3
2
1

Adm 1. a
23
ve a
23
elemanlarn sfrlamak iin bunlar a
33
ile arparak
kendilerinden karalm.

(
(
(

=
(
(
(
(
(
(

2
) 2 . 1 ).( 2 ( 4 . 5
) 1 ).( 2 ( 5 . 5
x
x
x
.
1 0 0
) 2 . 1 ( 1 2 . 1 1 0
) 1 ( 1 1 5 . 1 1
3
2
1

1 15 0
0 1 0
0 0 1
35
3
2
1
2
3
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
.
.
. x
x
x

Adm 2. a
12
ile ikinci satr arparak nc satrdan karalm.

96 _____________________________________________Numerik Analiz

1 15 1 15 0
0 1 0
0 0 1
35 3 15
3
2
1
2
3

(
(
(
(
(
(
=

(
(
(
. ( . )
.
. ( . ) x
x
x

1 0 0
0 1 0
0 0 1
1
3
2
1
2
3
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
.
x
x
x

x
x
x
1
2
3
1
3
2
=
=
=

Bir denklem takmnn zm esnasnda ve zm sonunda
bilinmeyenleri belirlenmesi hatal olabilir. Bunlarn hatal olup olmadklar
kapal sistemlerde gzden kaabilir. Bunu anlamann en basit yolu
bilinmeyenleri orijinal eitliklerde yerlerine koyarak denklemi salayp
salamadklarna baklr. Denklemleri tam veya belli bir hata ile salayp
salamadklar grldkten sonra sonular zerinde yorum yaplabilir. Kt
yerletirilmi denklem sras veya dzensiz katsaylar iin u kk denemeler
yaplabilir. Bunlardan birisi katsaylar matrisinin tersini alarak tekrar katsaylar
matrisiyle arpldnda sonu matrisi birim matris olmaldr. Dieri ise
Katsaylar matrisinin tersinin bir daha tersini alarak orijinal matrisi
bulamyorsanz yine kt oluturulmu bir denklem sisteminden sz edilebilir.
Bunlara ek olarak pivotlamada sz edildii gibi denklem sistemindeki katsaylar
zerinde sadeletirmeye gidilir. Bir baka deyile en byk eleman bir olacak
ekilde dzenlendiinde katsaylar arasndaki fakllklar ok yksek yani
minimum katsay ile maksimum katsay arasndaki fark ok yksek ise
denklemler kt oluturulmu sonucuna varlabilir.
3.6 Ayrtrma Yntemi

Bu yntemde denklem takmnn katsaylar matrisi iki matrisin arpm
eklinde ifade edilerek katsaylar matrisi iki matrise ayrtrlr. Bu matrislerin
biri alt gen dieri ise st gen matris eklindedir. Bu matrislerden st gen
matris Gauss Eleme yntemi sonunda elde ettiimiz katsaylar matrisinin
benzeri bir yapdadr. Ayrtrma ilemini matrissel ilemler eklinde aadaki
ekilde gsterilebilir.

[A] . [X] =[B] (3.83)
[L] . [U] . [X] = [B] (3.84)
[U] . [X] = [Y] (3.85)
[L] . [Y] = [B] (3.86)

Bu tanmlamalardan sonra son iki eitlikten sonuncusunda yani eitlik
(3.86)'den [Y] zlr. nk bu eitlik Gauss Eleme yntemindeki gelinen
noktann bir benzeri eklindedir. Ancak Bu matris [L] st gen deil alt gen
matris eklindedir. Bu durumda eitliklerden ileriye doru gidilerek
bilinmeyenler olan (y) deerleri bulunabilir. (y) deerlerinin bulunmasndan
sonra eitlik (3.85)'den [X] zlr. Eitlik (3.85) Gauss Eleme yntemindeki
elde edilen st gen matris ile bilinmeyenler matrisinin arpm eklindeki
yapnn aynsdr. Burada da sonuncu eitlikten geriye doru gidilerek
bilinmeyenler Gauss Eleme ynteminde olduu gibi bulunabilir. Bu son
bulunan deerler (x) deerleridirler. Bylece gerekte aranan bilinmeyenler
bulunmu olur.

[A] = [L] . [U] (3.87)

a a a
a a a
a a a
L
L L
L L L
U U
U
1 1 1 2 1 3
2 1 2 2 2 3
3 1 3 2 3 3
1 1
2 1 2 2
3 1 3 2 3 3
1 2 1 3
2 3
0 0
0
1
0 1
0 0 1
, , ,
, , ,
, , ,
,
, ,
, , ,
, ,
,
.
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(3.88)

Eitliin sa tarafndaki matrisler olan [L] ve [U] matrislerini arpm
[A] matrisine eit olmaldr.

( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
(
(
(
+ + +
+ + =
(
(
(
3 , 2 2 , 3 3 , 1 1 , 3 3 , 3 2 , 1 1 , 3 2 , 3 1 , 3
3 , 2 2 , 2 3 , 1 1 , 2 2 , 1 1 , 2 2 , 2 1 , 2
3 , 1 1 , 1 2 , 1 1 , 1 1 , 1
3 , 3 2 , 3 1 , 3
3 , 2 2 , 2 1 , 2
3 , 1 2 , 1 1 , 1
U . L U . L L U . L L L
U . L U . L U . L L L
U . L U . L L
a a a
a a a
a a a
(3.89)

imdi yukardaki eitlikte matrislerin birbirlerine eit olmas iin elemanlarn
karlkl olarak birbirlerine eit olmalar gerektiinden aadaki eitlikler
rahatlkla yazlabilirler.

Birinci satrdan,

L
11
= a
11
(3.90a)
L
11
.U
12
= a
12

U
12
= a
12
/L
11
(3.90b,c)
L
11
.U
13
= a
13

U
13
= a
13
/L
11
(3.54d,e)

98 _____________________________________________Numerik Analiz

ikinci satrdan,

L
21
= a
21

L
21
.U
12
+L
22
= a
22
(3.90f,g)
L
22
= a
22
-L
21
.U
12
(3.90h,i)
L
21
.U
13
+L
12
U
23
= a
23
U
23
= (a
23
-L
21
.U
13
)/L
22
(3.90j)

nc satrdan,

L
31
= a
31

L
31
.U
12
+L
32
= a
32

(3.90k,l)
L
32
= a
32
-L
31
.U
12
(3.90m,n)

L
31
.U
13
+L
32
U
23
+L
33
= a
33

L
33

= (a
33
-L
31
.U
13
-L
32
.U
23
(3.90o)

[U] ve [L] matrisinin elemanlar bulunduuna gre daha nceki
tanmlamalardan yani [L] . [Y] = [B] eitliinden [Y] zlr. nk bu
eitlikte [B] denklem takmndaki eitlik vektr olup tek bilinmeyen [Y]
vektr elemanlardr. kinci aamada ise [U] . [X] = [Y] eitliinden
[U] ve [Y] bilindiine gre esas bilinmeyen olan [X] vektr zlerek sonuca
gidilebilir.
Ayrtrma yntemi ile Gauss eleme arasnda bir benzerlik grnmese
de Ayrtrma ynteminde elde edilen alt ve st gen matrislerin eleme ile elde
edilebilecei bilinmektedir. Yukardan da sylendii gibi st gen matris [U]
zaten Gauss eleme sonunda elde edilen matrisin benzeridir.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
3
2
1
3
2
1
33 32 31
23 22 21
13 12 11
b
b
b
x
x
x
a a a
a a a
a a a

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(

'
3
2
1
3
2
1
'
33
23 22
13 12 11
b
x
x
x
0 0
0
a a a
(3.91)

Yukardaki matrislerden eleme sonunda sfr yaplan kegen altnda
kalan elemanlar sfr yaplrken aadaki arpanlarn kullanldklar
hatrlanacaktr. Birinci satr (f
21
) ile arpp ikinci satrdan kararak (a
21
)sfr
yaplm benzer ekilde birinci satr (f
31
) ile arplarak nc satrdan
karlarak (a
31
) sfr yaplmt. Benzer ekilde ikinci eleme aamasnda da
ikinci satr (f
32
) ile arplp nc satrdan karlarak (a
32
) sfr yaplmt.

f
21
= a
21
/a
11
f
31
= a
31
/a
11
f
32
=
32
/
22
(3.92a,b,c)


Katsaylar matrisinde sfr yaplan elemanlarn yerine bu arpanlar
yerletirilecek olursa aadaki matris elde edilir. Bylece alt gen matrisi
oluturacak elemanlar da ayn matriste, katsaylar matrisinde saklanm olur.
Ayrca eitlik (3.91) da grlecei gibi eleme sonunda elde edilen denklem
takmnda Katsaylar matrisi deimi ve [U] matrisi ekline dnm,
bilinmeyenler yine [X ] eklinde durmakta ve eitlik vektr deimi ve yeni
bir vektr olumutur. Bu yeni eitlik vektrne dikkatlice bakldnda [Y]
vektrne eit olduu grlecektir. nk [U].[X]=[Y] olduu bilinmektedir.
Bylece eleme sonunda zaten (y) deerleri bulunmu olur.

(
(
(
(
(
(
>
(
(
(
33
23 22
13 12 11
32 31
21
33 32 31
23 22 21
13 12 11
a 0 0
a a 0
a a a
.
1 f f
0 1 f
0 0 1
a f f
a a f
a a a
(3.93)

[ ]
(
(
(
=
1 f f
0 1 f
0 0 1
L
32 31
21
[ ]
(
(
(
=
33
23 22
13 12 11
a 0 0
a a 0
a a a
U (3.94)

Burada yukarda sz edildii gibi [U] ve [L] matrisinin arpm
[A] matrisini vereceinden ayrtrma ileminin doru olduu
grlecektir. Ancak ayrtrma ileminde arplan iki matrisin
kegenlerinde birinde bir dierinde ise birden farkl arpanlar
bulunmaktadr. Kegen elemanlar yer deitirdiinde matrislerin
arpm deimeyecektir. Bir baka gsterimler [L] ve [U] matrisleri
aadaki ekilde de yazlabilirdi.

(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
1 0 0
a 1 0
a a 1
.
a f f
0 a f
0 0 a
a f f
a a f
a a a
23
13 12
33 32 31
22 21
11
33 32 31
23 22 21
13 12 11
(3.95)

[ ]
(
(
(
=
33 32 31
22 21
11
a f f
0 a f
0 0 a
L [ ]
(
(
(
=
1 0 0
a 1 0
a a 1
U
23
13 12
(3.96)

100 _____________________________________________Numerik Analiz

Bu yazm eklinde bu blmn banda ayrk matrislerin
arpmndan elde edilen aadaki eitliklerin Gauss eleme ile elde edilen
bu ayrtrma ileminde de [L] ve [U] matrislerinin ayn elemanlardan
olutuu grlmektedir. nceki ayrtrma ilemindeki gibi eleme ilemi
sonunda L
11
=a
11
, U
12
=a
12
/a
11
, U
13
=a
13
/a
11
olduu ve dier elemanlarnda
bunlar gibi ayrtrmada elde edilen deerlere eit kt grlmektedir.

rnek 3.9

Aadaki denklem takmn ayrtrma yntemi ve ayrtrmann ikinci
ekli olana Gauss eleme ile elde edilen katsaylar matrisinden yararlanarak
znz.

x
1
+ 2x
2
+ 3x
3
= 14
2x
1
+ 5x
2
+ 2x
3
= 18
3x
1
+ x
2
+ 5x
3
= 20

zm 1. :

1 2 3
2 5 2
3 1 5
0 0
0
1
0 1
0 0 1
1 1
2 1 2 2
3 1 3 2 3 3
1 2 1 3
2 3
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
L
L L
L L L
U U
U
,
, ,
, , ,
, ,
,
.

[A] = [L] . [U] olduundan [L] ve [U] matrislerinin elemanlarn
ayrtrma ynteminde verilen eitlikleri kullanarak bulalm.

L
11
= a
11
= 1 U
12
= a
12
/L
11
=2/1 = 2 U
13
= a
13
/L
11
=3/1 =3

L
21
= a
21
= 2 L
22

= a
22
-L
21
.U
12
=5-2(2) = 1
U
23
= (a
23
-L
21
.U
13
)/L
22
=[2-2(3)]/1 = -4
L
31
= a
31
= 3 L
32
= a
32
-L
31
.U
12
=1-3(2) = -5
L
33
= a
33
-L
31
.U
13
-L
32
.U
23
=5-3(3)-(-5)(-4) = -24


1 2 3
2 5 2
3 1 5
1 0 0
2 1 0
3 5 24
1 2 3
0 1 4
0 0 1
(
(
(
=

(
(
(

(
(
(
.

[A] = [L] . [U]

[L] . [Y] = [B] olduundan imdi (y) deerlerini bulalm.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
20
18
14
y
y
y
.
24 5 3
0 1 2
0 0 1
3
2
1

y
y
y
=
= =
= =
14
18 2 14 10
20 3 14 5 10 24 3
2
3
( )
[ ( ) ( )( )] /

[U] . [X] = [Y] olduundan imdi (x) deerlerini bulalm.

1 2 3
0 1 4
0 0 1
14
10
3
1
2
3
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
.
x
x
x

1 ) 2 )( 2 ( ) 1 ( 3 14 x
2 ) 3 )( 4 ( 10 x
3 x
1
2
3
= =
= =
=

zm 2. :

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
20
18
14
x
x
x
5 1 3
2 5 2
3 2 1
3
2
1

Gauss Eleme iin birinci aamada arpanlar
102 _____________________________________________Numerik Analiz

f
21
= a
21
/a
11
= 2/1 = 2 f
31
= a
31
/a
11
= 3/1 =3

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
22
10
14
x
x
x
.
4 5 0
4 1 0
3 2 1
3
2
1
f
32
= a
32
/a
22
= -5/1 = -5

Gauss eleme sonunda elde edilen katsaylar matrisi ve eitlik vektr aadaki
ekilde bulunur.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
72
10
14
x
x
x
.
24 0 0
4 1 0
3 2 1
3
2
1

Eleme ileminde kullandmz arpanlar f
21
, f
31
ve f
32
yukarda bilindiinden
katsaylar [U] ve [L] matrisi aadaki ekilde oluturulabilir.

[L] =
(
(
(
1 f f
0 1 f
0 0 1
32 31
21
=
(
(
(
1 5 3
0 1 2
0 0 1
[U] =
(
(
(
24 0 0
4 1 0
3 2 1

[L] . [U] = [A]

(
(
(
1 5 3
0 1 2
0 0 1
.
(
(
(
24 0 0
4 1 0
3 2 1
=
(
(
(
5 1 3
2 5 2
3 2 1

Katsaylar matrisinden ayrtrlan matrisler [L] ve [U] elde edildiine gre bu
aamadan sonra [L] . [Y] = [B] eitliinden (y) deerlerini, daha sonra da
[U].[X] = [Y] eitliinden (x) deerleri bulunabilir.


(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
20
18
14
y
y
y
.
1 5 3
0 1 2
0 0 1
3
2
1

72 1 / )] 10 )( 5 ( ) 14 ( 3 20 [ y
10 ) 14 ( 2 18 y
14 y
3
2
1
= =
= =
=

Ancak (y) deerlerini buradaki gibi bulmadan, eleme sonundaki eitlik vektr
zaten [Y] vektrne eit olduundan [Y]=[14,-10,-72] dorudan alnabilirdi.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
72
10
14
x
x
x
.
24 0 0
4 1 0
3 2 1
3
2
1

1 ) 2 )( 2 ( ) 3 ( 3 14 x
2 ) 3 )( 4 ( 10 x
3 x
1
2
3
= =
= =
=

Bu zmde eitlik vektr eleme dnda tutulursa o zaman (y)
deerleri eitlik vektrne eit olmaz ve alt gen matris kullanlarak ileriye
doru yerine koyarak bulunmaldr. (y) deerlerinin bulunmasnda aadaki
eitlik (97) kullanlabilir. Arkasndan bulunan (y) deerleri kullanlarak st
gen matriste deerler geriye doru yerine konularak (x) deerleri
bulunmaldr. (y) deerlerinin bulunmasnda aadaki eitlik (98) kullanlabilir.
Bu eitliklerin taslak program iinde kullanl aada gsterilmitir. Burada
dikkat edilmesi gereken nemli nokta eleme esnasnda eitlik vektrnn
bozulmamasna zen gsterilmelidir.

( )
=
=
1 i
1 j
j j , i i i
b . a b b i = 2, 3, ..., n (3.97)
( )
i , i
n
1 i j
j j , i i
i
a
x . a b
x
+ =
= i = 2, 3, ..., n (3.98)
104 _____________________________________________Numerik Analiz

Ayrtrma ynteminde katsaylar matrisinin ayrtrlmas iin Gauss
eleme ynteminde kullanlan algoritma zerinde kk bir deiiklik yaplarak
bu yntem iinde kullanlabilir. Katsaylar matrisi zerinde hem elemenin
yapld hem de arpan faktrlerinin ayn matris iinde sakland program
tasla aadaki kutuda verilmitir. Bu algoritmada eitlik vektr eleme ilemi
dnda tutulmutur. Eer eitlik vektr elemeye dahil edilirse deiiklie
uramadan nce bir baka diziye aktarlarak sonra kullanlmak zere
saklanlmaldr. nk (y) deerlerinin bulunmasnda bu deerlerin
kullanlmasna gerek duyulacaktr.

Procedure Ayrstrma(a,b,n,x)
DO k=1, n-1
DO i=k+1,n
f=a(i,k)/a(k,k)
a(i,k)=f
DO j=k+1, n
ENDDO
ENDDO
ENDDO
leriye doru (y) bulma ilemi
DO i = 2 , n
DO j = 1 , i-1
b(i) = b(i)- a(i,j)*b(j)
ENDDO
ENDDO
Geriye doru (x) bulma ilemi
x(n) = b(n) / a(n,n)
DO i = n-1 , 1 , -1
t=0
DO j = i+1 , n
t = t + a(i,j) * x(j)
ENDDO
x(i) = (b(i) t) / a(i,i)
ENDDO
End Procedure

3.7 Gauss Siedel yntemi

Bu yntem iterasyonla bilinmeyenleri bulma yntemidir. Eitlikler
srasyla balang deerlerinden yararlanlarak ardk olarak zlrler. Eer
denklemlerde sralama ynnden bir problem varsa ncelikle dier yntemlerde
olduu gibi bu problem giderilir. Katsaylar matrisi oluturularak veya
oluturulmadan denklemler pivotlama ileminden geirilir. Bu ilemi yaptktan
sonra birinci eitlikten birinci bilinmeyen (x
1
), ikinci eitlikten ikinci
bilinmeyen (x
2
) ve nc eitlikten de nc bilinmeyen (x
3
) v.s. ekilerek
denklemler yeniden dzenlenir. Daha sonra bilinmeyenlerin tamamna birer
balang deeri ve iterasyonu durdurmak iin bir durdurma hata deeri()
verilerek iterasyona balanlr.

x
b a x a x a x
a
n n
1
1 1 2 2 1 3 3 1
1 1
=

, , ,
,
. . ... .
(3.99a)


x
b a x a x a x
a
n n
2
2 2 1 1 2 3 3 2
2 2
=

, , ,
,
. . .... .
(3.99b)

x
b a x a x a x
a
n n
3
3 3 1 1 3 2 2 3
3 3
=

, , ,
,
. . .... .
(3.99c)

x
b a x a x a x
a
n
n n n n n n
n n
=

, , ,
,
. . .... .
1 1 2 2 1 1
(3.99d)

Bilinmeyenlere bir balang deeri (hepsi sfr olarak alnabilir)
verilerek ilk eitlikten iterasyona balanr. Ancak dikkat edilmesi gereken
nemli nokta, her bilinmeyen zlrken bir nceki iterasyonda bulunan en
yeni bilinmeyen deeri bir sonraki eitlikte kullanlarak yaknsamann hzl
olmas salanabilir.
Balang deerleri, x
1
0
, x
2
0
, x
3
0
olsun. Bu durumda ilk eitlii
hesaplarken birinci bilinmeyen hari dier tm bilinmeyenlerin yerine balang
deerleri alnarak hesaplama yaplacaktr.

1 , 1
0
n n , 1
0
3 3 , 1
0
2 2 , 1 1
1
1
a
x . a ... x . a x . a b
x

= (3.100a)

2 , 2
0
n n , 2
0
3 3 , 2
1
1 1 , 2 2 1
2
a
x . a .... x . a x . a b
x

= (3.100b)

x
b a x a x a x
a
n n
3
1
3 3 1 1
1
3 2 2
1
3
0
3 3
=

, , ,
,
. . .... .
(3.100c)
Bu ekilde ardk olarak bilinmeyenler hesaplanr. Her iterasyon
sonunda aadaki eitlikte verilen karlatrma yaplarak bilinmeyenlerin
istenilen hata seviyesinin altna inip inmedii kontrol edilir. Eer btn
bilinmeyenler bu hata seviyesinin altnda bir deere ulat ise iterasyon
durdurulur.

<
+ k
i
1 k
i
x x (i = 1, 2, ..., n), (k = terasyon says) (3.101)

Bir iteratif yntem olan Gauss Siedel ynteminde balang deerlerinin
kullanmna gre farkl bir yol da izlemek mmkndr. Bu yolda ilk iterasyonda
106 _____________________________________________Numerik Analiz

balang deerlerinin tamam kullanlr. Yeni bulunan dzeltilmi deerler bir
sonraki iterasyonda kullanlarak da sonuca gidilebilir. Bu uygulama ekli
literatrde Jacobi iterasyon yntemi olarak da bilinmektedir. Bu yntemin
uygulamasnda birinci iterasyonda eitlik (3.100)den farkl olarak aadaki
eitlik (3.102) kullanlr. Her iterasyonda da ilk iterasyondakine benzer ekilde
eski deerlerin tamam deitirilmeden kullanlr.

1 , 1
0
n n , 1
0
3 3 , 1
0
2 2 , 1 1 1
1
a
x . a ... x . a x . a b
x

= (3.102a)

2 , 2
0
n n , 2
0
3 3 , 2
0
1 1 , 2 2 1
2
a
x . a .... x . a x . a b
x

= (3.102b)

3 , 3
0
n n , 3
0
2 2 , 3
0
1 1 , 3 3 1
3
a
x . a .... x . a x . a b
x

= (3.102c)
Burada dikkat edilirse x
1
0
, x
2
0
, x
3
0
btn eitliklerde kullanlmtr.
Halbuki ilk uygulamada
1
2
x deerinin hesaplanmasndaki eitlik (3.100b)den
farkl olarak,
1
1
x yerine x
1
0
balang deeri kullanlmtr. Dzeltilmi
deerlerin kullanlmas durumunda sonulara ulamak dier uygulamaya gre
daha ksa srede gereklemesi beklenmelidir.
Gauss Siedel yntemi iin taslak program algoritmas aadaki ekilde
dzenlenebilir.

Procedure Siedel(a,b,n,eps,maxit)
DO i = 1, n
d = a(i,i)
DO j = 1, n
a(i,j) = a(i,j) / d
ENDDO
b(i) = b(i) /d
ENDDO
sw=0
iter=0
DO WHILE (iter<maxit) and (sw=0)
sw=1
iter=iter+1
DO i=1,n
old=x(i)
t=c(i)
DO j=1,n
IF ij
t=t-a(i,j)*x(j)
ENDIF
ENDDO
x(i)=l*t+(1-l)old
IF sw=1) and x(i)0)
ea=ABS[(x(i)-old)/x(i)]*100
IF ea>es) THEN sw=0
ENDIF
ENDDO
WEND
End Procedure

Program 3.8 Gauss Siedel ynteminin bilgisayar program (Visual Basic)

Dim A(10, 10), B(10), X(20) As Single
n = Val(InputBox("Bilinmeyen Saysn Giriniz."))
Show
For i = 1 To n
For j = 1 To n
A(i, j) = Val(InputBox("A(" + Str(i) + "," + Str(j) + ") Deerlerini giriniz "))
Print A(i, j)
Next j
B(i) = Val(InputBox("B(" + Str(i) + ")Deerini giriniz "))
Print B(i)
Next i
eps = Val(InputBox("Hata deerini(eps)giriniz "))
maxit = Val(InputBox("Maksimum iterayonsays giriniz "))
X(1) = 0#
X(2) = 0#
X(3) = 0#
Rem --------bilinmeyenlerin katsaysna blme-----
For i = 1 To n
d = A(i, i)
For j = 1 To n
A(i, j) = A(i, j) / d
Next j
B(i) = B(i) / d
Next i
sw = 0
iter = 0
Rem ----------------------------------------------
While (iter < maxit) And (sw = 0)
sw = 1
iter = iter + 1
Print "iterasyon says :"; iter
For i = 1 To n
old = X(i)
X(i) = B(i)
For j = 1 To n
If i <> j Then X(i) = X(i) - A(i, j) * X(j)
Next j
If Abs(X(i) - old) > eps Then sw = 0
Print X(i);
Next i
Wend
End Sub
108 _____________________________________________Numerik Analiz

rnek 3.10

Aadaki denklem takmn iteratif bir yntem olan Gauss Siedel yntemi ile
znz. zm esnasnda balang deerlerini 0 x
0
2
= ve 0 x
0
3
= alarak hep
yeni deerlerle deitirerek iterasyona devam ediniz. Bulunan deiken
deerleri arasndaki mutlak hata deeri en az =0.001 olacak ekilde iterasyonu
srdrnz.

5x
1
+ 2x
2
+ x
3
= 12
x
1
+ 2x
2
+ x
3
= 8
2x
1
+ x
2
+ 4x
3
= 16

zm :

0 x
0
2
= 0 x
0
3
= =0.005

terasyon =1

4 . 2
5
) 0 ( 1 ) 0 ( 2 12
5
) x . 1 ( x . 2 12
x
0
3
0
2 1
1
=

=

=

8 . 2
2
) 0 ( 1 ) 4 . 2 ( 1 8
2
x . 1 x . 1 8
x
0
3
1
1 1
2
=

=

=

1 . 2
4
) 8 . 2 ( 1 ) 4 . 2 ( 2 16
4
) x . 1 ( x . 2 16
x
1
2
1
1 1
3
=

=

=

terasyon =1

86 . 0
5
) 1 . 2 ( 1 ) 8 . 2 ( 2 12
x
2
1
=

=

52 . 2
2
) 1 . 2 ( 1 ) 86 . 0 ( 1 8
x
2
2
=

=

94 . 2
4
) 52 . 2 ( 1 ) 86 . 0 ( 2 16
x
2
3
=

=

terasyon saysn artrarak benzer ekilde bilinmeyenleri ardk olarak
hesaplayacak olursak aadaki tabloda gsterilen deerler bulunabilir.

iterasyon x
1
x
2
x
3

0 0 0 0
1 2.4 2.8 2.1
2 0.86 2.52 2.94
3 0.804 2.128 3.066
4 0.9356 1.9992 3.0324
5 0.99384 1.98688 3.00636
6 1.003976 1.994832 2.999304
7 1.002206 1.999245 2.999086
8 1.000485 2.000215 2.999704
9 0.9999735 2.000161 2.999973

rnek 3.11

Aadaki denklem takmn iteratif bir yntem olan Gauss Siedel yntemi ile
Excel programn kullanarak znz. zm esnasnda balang deerlerini
0 x
0
2
= ve 0 x
0
3
= alarak hep yeni deerlerle deitirerek iterasyona devam
ediniz. Bulunan deiken deerleri arasndaki mutlak hata deeri en az =0.001
olacak ekilde iterasyonu srdrnz.

5x
1
+ 2x
2
+ x
3
= 12
x
1
+ 2x
2
+ x
3
= 8
2x
1
+ x
2
+ 4x
3
= 16

zm .

Problemi Excel program kullanarak zmenin farkl yollar bulunabilir.
Buradaki zmde denklemlerin her birinden bir bilinmeyen ekilerek birer
eitlik eklinde ifade edildi. Bu eitlikler aadaki ekilde olumaktadr.

110 _____________________________________________Numerik Analiz

5
) x . 1 ( x . 2 12
x
3 2
1

= ,
2
x . 1 x . 1 8
x
3 1
2

= ,
4
) x . 1 ( x . 2 16
x
2 1
3

=

Bu eitliklerin srasyla hesaplanmas iin balang deerleri bilinmelidir. Bu
deerler verildiinden bunlar aadaki Excel tablosundan grlecei gibi
bilinmeyenlerin bulunduu satrdan sonraki ilk hcrelere (B7, C7 ve D7)
yazlmtr. Bundan sonraki ilk hcrelere yine aadaki tablodan grlecei
gibi yukardaki eitliklerin formlleri yazlmtr. Bu formllerin yazlmasnda
x
1
hesaplanrken x2 ve x3 iin bu deerlerin balang deerlerinin bulunduu
hcre adlar(C7 ve D7) kullanlmtr. x
2
hesaplanrken x1 iin yeni deer
bulunduu iin bu yeni deerin bulunduu hcre ad(B8), ve x3 henz
hesaplanmad iin balang deerinin bulunduu hcre ad(D7)
kullanlmtr. x
3
hesaplanrken nceki iki deerde yeni hesapland iin x
1
ve
x
2
iin yeni deerlerin bulunduu hcre adlar (C8 ve D8) kullanlmtr. Bu
anlatmn Excel formlasyonu aadaki tabloda aka yazlmtr. Balang
deerlerinden sonraki ilk satrda formller yazldktan sonra dier satrlar
aaya doru otomatik olarak doldurularak istenilen sayda oaltlarak
sonular elde edilebilir. Bu rnekte gerek deerler olan x1=1, x2=2 ve x3=3
deeri elde edilinceye kadar hesaplama satrlar oaltlmtr. Bu kesin
deerlerin elde edilmesi iin gerekli iterasyon saysnn yirmi olduu
grlmektedir.

14 _____________________________________________Numerik Analiz
1.3 Saysal Hesaplama ve Hatalar

Saysal yntemlerin anlalmasndan nce hata tanmlarnn yaplmas
nemlidir. zdmz problemlerin bir ksmnda analitik veya tam zmler
varsa bunu kullanarak saysal zmlerde ne dzeyde hata yaptmz
yorumlayabiliriz. Ancak bu ans her zaman bulunmamaktadr. nk zm
bekleyen bir yn problemin ya analitik zm yok yada zlmesi ok
karmak olduu iin sonucu bilinmemektedir. Byle durumlarda bulunan
saysal deerleri kullanarak bunlar arasnda bir hata tanm yapmalyz.
Mhendislikte kesin zmler sz konusu gibi gzkse de bir ok gerek
problemin zmnde hatalar kanlmazdr. nemli olan yaplan i veya
zlen problemde elde edilen sonu zerinde ne kadar hata yaptmzn
bilinmesidir. Hatann kabul edilebilir snrlar iinde olup olmadnn
belirlenmesidir. Bu adan bakldnda enerjinin korumu yasas ok temel bir
kavram olarak kullanlmasna karlk bir ok sistemde net enerji giri ve k
denkletirilememektedir. nk hesab mmkn olmayan bir ok kayp ve
kazanlar sz konusudur. Burada nemli olan ne kadar miktarn ihmal edildii
veya yok sayld, bunun toplam ierindeki paynn ne olduu gibi sorulara
doru cevap bulmaktr. Sonu olarak yaptmz hesaplamalar ne kadar hata ile
bulduk ve bu hata kabul edilebilir mi? Bunun cevabn vermemiz gerekir.
Bunlar sylerken hatalarn bir ksmnn kiilerin kendilerinden, bir ksmnn
yntemden, bir ksmnn bilgisayardan ve bir ksmnn da kullanlan veya
gelitirilen programlardan kaynaklanabilecei unutulmamaldr. lerleyen
blmlerde bu hata tanmlar ve bunlarn kullanmlarna ilikin aklamalar
gsterilmektedir.

1.3.1 Bal hata

ncelenen problemde gerek deer biliniyor veya gerek deer olarak
kabul edilecek bir deer sz konusu olduunda bal hata tanm yaplabilir. Bu
tanm bizim gerek deere ne kadar yaklatmzn bir gstergesidir. Bir baka
deyile olmas geren byklkle bulduumuz byklk arasndaki farkn
ifadesidir. Bal hatann tanm yaplan hatann gerek deere oran eklinde
zetlenebilir.

g
y g
b
y
y y
= (1.1)

100 .
y
y
1
g
y
b
= (1.2)
Saysal Hesaplama ve Hatalar_____________________________________15
Yukardaki eitlikler (1.1-1.2)de kullanlan,

b
: Bal hata
y
g
: Gerek deer
y
y
: Yaklak deeri gstermektedir.

Bal hata oran olarak da bilinen eitlik yz(100) ile arplarak yzde bal
hata olarak kullanlabilmektedir. rnein bir atlyenin bir kenarnn gerek
boyu 5000cm ve yaplan bir lmde ise bu 4999cm olarak bulunuyor. Bu
durumda yaplan gerek hata (5000-4999=1cm) eklindedir. Benzer bir baka
durumda gerek uzunluu 50cm olan bir milin boyu 49cm olarak llyor. Bu
durumda da yaplan gerek hata (50-49=1cm) olmaktadr. lk bakta yaplan
gerek hatalarda bir anormallik yok gibi gzkmektedir. Her iki lmde de
1cm bir hata yaplmtr. Ancak bunlarn gerek deerlerine oranlarna ve yzde
hatalarna bakldnda hatann bykl daha ak grlmektedir.

Birinci lmde yaplan bal hata ve yzde hatas

Bal hata oran
b
=(5000 - 4999) / 5000 = 0.0002

Yzde bal hata
b
=[(5000 - 4999) / 5000]*100 = %0.02

kinci lmde yaplan bal hata ve yzde hatas

Bal hata oran
b
=(50 49) / 50 =0.02

Yzde bal hata
b
=[(50 49) / 50]*100 = % 2

Bu iki lmn bal hata yzdelerine bakldnda birincisinde 1cm gerek
hata, %0.02 gibi olduka kk bir hataya karlk gelirken ikincisinde ayn
gerek hata %2 gibi byk bir hataya karlk gelmektedir. Yani ikinci
lmdeki bal yzde hata birincinin 100 kat kadar byktr.

1.3.2 Mutlak hata

Analitik olarak bilinen ve doru deer olarak kabul edilen bir
deerin saysal zmler srasnda elde edilen deer ile arasndaki farkn
mutlak deeri mutlak hata olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmlama
16 _____________________________________________Numerik Analiz
hesaplanan veya llen byklkten ne kadar sapma ile sonucun
belirlendii net olarak grlmektedir. Ancak bu sapma veya fark ne
kadar anlaml olduu konusunda fikir vermemektedir. Bu nedenle mutlak
hata ou zaman bal hata eklinde ifade edilmesiyle anlam kazanr.

= y y
g y
(1.3)

Eitlik (1.3)de kullanlan semboller,

y
g
: Gerek deer
y
y
: Yaklak deer olarak gsterilmitir.

1.3.3 Yaklam hatas

Bal ve mutlak hata tanmlarnda kullanlan ve elde bulunan bir gerek
deer veya tam sonu bulunmaktayd. Bylece karlatrma yapacamz bir
byklk vard. Ancak gerek uygulamalarn ounda kyas yapabileceimiz
gerek bir deer bulunmaz. Bylece ortada ulamak istediimiz bir hedefte
balangta gzkmemektedir. Bu durumda yaklam hatas dediimiz hata
tanm kullanlr. Genellikle adm adm yani iteratif olarak zlen ilemlerde
elimizde her adm iin elde edilen deerler bulunur. Bunlarda mevcut yaklam
bir nceki admdaki yaklam deeri kullanlarak veya yeni bir varsaymla yeni
deer bulunmutur. Bulun en yeni iki deer arasndaki farkn en yeni deere
oran yaklam hatas olarak bilinir.

yeni
eski yeni
y
y
y y
=

(1.4)

Yukardaki eitlik (1.4)de kullanlan semboller

y

: Yaklam hatas
y
yeni

: Son elde edilen deer
y
eski
: Bir nceki admda elde edilen deeri gstermektedir.

Yaklam hatas da bal hata tanmnda olduu gibi yz(100) ile
arplarak %de olarak elde edilebilir. Bu tanmlamaya yzde yaklam hatas
aadaki eitlik(1.5) ile gsterilebilir.

100 .
y
y
1
yeni
eski
y
=

(1.5)

rnek 1.2

(e
x
) fonksiyonunun sonsuz seri anm aadaki serinin toplam
eklinde verilmektedir. Bu tanmlamadan serinin gerek toplamnn yani e
0.5
deerinin 1.648721271 olduu varsaymna gre, seri anmndan yararlanarak
belli sayda terim alarak yaklam ve mutlak hata yzdelerini bulmaya
alalm.

!
....
! 3 ! 2
1
3 2
n
x x x
x e
n
x
+ + + + + =
zm

x = 0.5 iin,

bir terim alndnda e
x
= 1
iki terim alndnda e
x
= 1 + x = 1 + 0.5 = 1.5

olarak bulunur. Bu hesaplamada yaplan bal ve yaklam hata yzdeleri
aadaki ekilde hesaplanabilir.

% 02 . 9 100 .
648721271 . 1
5 . 1 648721271 . 1
100 .
5 . 1
5 . 0
5 . 0
=
=
e
e
b

1.4 % 3 . 33 100 .
5 . 1
0 . 1 5 . 1
100 .
y
y y
yeni
eski yeni
y
=
=

Terim saysn artrarak elde edilen her yeni deer iin bal ve
yaklam hatalar aadaki Tablo 1.1.de gsterilmitir. Burada yaklam hatas
iin ilk admda deer bulunmamasna dikkat edelim. nk yaklam hatas iin
en az iki bulunmu sonu kullanlmaktadr.
18 _____________________________________________Numerik Analiz
Tablo 1.1. Mutlak ve yaklam hata deerlerinin e
x
fonksiyonu iin
hesaplanmas.

Terim says Sonu
b

y

1 1 39.3 -
2 1.5 9.02 33.3
3 1.625 1.44 7.69
4 1.64583333 0.175 1.27
5 1.64843750 0.0172 0.158
6 1.64869791 0.00142 0.0158
7 1.64871961 0.0001007 0.001316

1.3.4 Kesme hatas

Gerek veya geree yakn deerin hesaplanmas ok fazla veya sonsuz
terim alnmasn gerektiriyorsa, bu tr ilemde sonlu sayda terim alnmasnda
meydana gelen hata kesme hatas olarak tanmlanmaktadr. Eklenecek her yeni
terim veya hesaplanacak her yeni adm yaklam deitirecek ancak bunu
eklemek ya mmkn olmayacak yada eklenen deerin elde edilecek deere
etkisi anlamsz olaca iin alnmayan ksm olarak kalacaktr.

rnek 1.3.

Bilindii gibi (e
x
) fonksiyonu e
n
n
= + lim1
1
eklinde de tarif
edilebilmektedir. Burada (n) saysn farkl aldmzda elde ettiimiz
sonularda farkl olacaktr. Buna gre her bir (n) iin elde edilen sonular
ardk olarak deerlendirecek olursak her admda daha az hatal ve gittike
gerek deere yaklaan yeni deerler elde edebiliriz. Gerek deeri
2.718281828 olarak aldmz varsayalm.

n = 1 iin 1+1/1 = 2.
n = 2 iin [1+1/2]
2
= 2.25

n = 3 iin [1+1/3]
3
= 2.370370

n = 4 iin [1+1/4]
4
= 2.44140625
n = 5 iin [1+1/5]
5
= 2.48832

Terim says Sonu %
b
%
y

1 2 26.42 -
2 2.25 17.22 11.11
3 2.370370 12.79 5.07
4 2.44140625 10.18 2.90
5 2.48832 8.45 0.158
6 2.52162637 7.23 1.32
...
100 2.70481382 0.49 0.0049

rnek 1.4.

Aada verilen polinomun Taylor serisi anmndan yararlanarak x=1
deerini yaklak olarak hesaplaynz. Bu sonucu kullanarak mutlak, bal ve
bal yzde hata deerlerini seri ierisinde en az be terime(n=5) kadar alarak
hesaplaynz.

f(x)=-0.1x
4
-0.15x
3
-0.5x
2
-0.25x+1.2

zm :

Taylor seri anmndan yararlanarak (x=1) deerine karlk gelen
deerlerini bulalm.

2 i
' '
i
'
i 1 i
h .
! 2
) x ( f
h ). x ( f ) x ( f ) x ( f + + =
+

Hata h .
! n
) x ( f
... h .
! 3
) x ( f
n i
n
3 i
' ' '
+ + + +

x
i
= 0
x
i+1
= 1
h = x
i+1
- x
i
= 1- 0 = 1

Fonksiyonun gerek deeri,

f(1) = - 0.1(1)
4
- 0.15(1)
3
- 0.5(1)
2
- 0.25(1)

+ 1.2
20 _____________________________________________Numerik Analiz
f(1) = 0.2
olarak bulunur. Taylor seri anmndan,

n = 0 iin

f(x
i+1
) = f(x
i
)
= f(x
i
=0) = 1.2 = 0.2-1.2 =1

n = 1 iin

f(x
i+1
) = f(x
i
) + f'(x
i
).h
f'(x
i
) = -0.4x
3
-0.45x
2
-1x-0.25
f(x
i+1
) = f(x
i
) + f'(x
i
).h = 1.2 + (-0.25) = 0.95

= 0.2-0.95 = 0.75
n = 2 iin

f(x
i+1
) = f(x
i
) +f'(x
i
).h + f''(x
i
).h
2
/2
f''(x
i
) = -1.2x
2
-0.90x

-1
f(x
i+1
) = (1.2) +(-0.25)+(-1/2) = 0.45
= 0.2-0.45 = 0.25
Bu ekilde devam edildiinde fonksiyon drdnc dereceden olduu
iin beinci mertebeden trevi sfra eit olur. Mutlak hata, bal hata ve bal
hata yzdelerini tablo eklinde aada verilmitir.

n F(x=1)

0 1.2 1
1 0.95 0.75
2 0.45 0.25
3 0.30 0.10
4 0.2 0.00

Sabit Nokta terasyonu: Eer bir fonksiyonun sabit noktas varsa bu sabit noktann
bulunmas sabit nokta iterasyonu ile olur. Buna fonksiyonel iterasyon yntemi de denir.
Tanm : Sabit nokta iterasyonu, bir g fonksiyonunun p sabit noktasn yaklak olarak elde
edebilmek iin
1
( )
n n
p g p

= ilikisini salayan bir
n
p dizisi retmektir. Burada 1 n ve
0
p
balang yaklamdr. g , fonksiyonuna ise iterasyon fonksiyonu denir.
rnek: ( )
x
g x e
= fonksiyonunun sabit noktasn bulunuz.

zm: ( )
x
g x e
= fonksiyonunun sabit noktasn bulmak aslnda

x
x e
= denkleminin
zmn bulmaktr.
0
0 p = balang yaklam ile 1 n iin
1 n
p
n
p e

= iterasyon
formln alalm.
0
1 0
6
1
7 2 1
3 8
4 9
5 10
( ) 1
0.545396
0.692201 ( ) 0.367879
0.692201 0.560115
0.500474 0.571143
0.606244 0.564879
p g p e
p
p p g p e
p p
p p
p p
= = =
=
= = = =
= =
= =
= =

20. iterasyonda 5 anlaml ondalkta gerek kke yaknsama olur ve gerek kk 0.56714 dir.

Taylor Alm
( )
0
x x x < < ve
( ) y f x = olmak zere
( ) ( ) ( )( ) ( )
( )
( )
( )
( ) ( )
( )
( )
2 1
0 0 0 ( ) ( )
0 0 0 0 0
...
2! ! 1 !
n n
n n
x x x x x x
f x f x f x x x f x f x f x
n n
+

= + + + + +
+

0 0
x x h x x h = = +
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( )
2 1
( ) ( )
0 0 0 0 0
...
2! ! 1 !
n n
n n
h h h
f x h f x f x h f x f x f x
n n
+
+ = + + + + +
+

0 0 1 i i
x x x h x
+
= + =
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( )
2 1
( ) ( )
1
...
2! ! 1 !
n n
n n
i i i i i
h h h
f x f x f x h f x f x f x
n n
+
+
= + + + + +
+

Buradaki
x deki deiim,
1 i i
h x x x
+
= = ve
y deki deiim,
( ) ( )
1 1 1 1 1 i i i i i i
y f x f x f f y y
+ + + + +
= = =
miktarn gstermektedir.

rnek 1.5.

Aada verilen F(x) = Cos(x) fonksiyonunun Taylor serisi anmndan
yararlanarak (x=/3) deerini yaklak olarak hesaplaynz. Bu sonucu
kullanarak mutlak, bal ve bal yzde hata deerlerini seri ierisinde en az be
terime(n=5) kadar alarak bulunuz.

zm :

f(x+h)=Cos(x)-Sin(x).h/2!

x
i
= /4
x
i+1
= /3
h = /3 - /4 = /12

Fonksiyonun (/3) iin gerek deeri, f(/3) = Cos(/3) = 0.5
olarak bulunur. Taylor seri anmndan,

n = 0 iin

f(x
i+1
) = f(/3) = Cos(/4) = 0.707106781

b
= [(0.5-0.707106781)/0.5].100= -41.4 %

n = 1 iin

f(x
i+1
) = f(/3) = Cos(/4) -Sin(/4) .h
= 0.521986659

b
= [(0.5-0.521986659)/0.5].100= -4.40 %

olarak bulunur. Bu ilem admlar bir tablo eklinde dzenlenecek olursa be(5)
terime kadar elde edilen deerler ve yzde bal hata aadaki Tabloda verilen
ekilde bulunur.
Hata h .
! n
) x ( f
... h .
! 2
) x ( ' ' f
h ). x ( ' f ) x ( f ) x ( f
n i
n
2 i
i i 1 i
+ + + + + =
+
22 _____________________________________________Numerik Analiz

n
f
n
(x
i
)
f(x
i+1
)
b

0 Cos x 0.707106781 -41.4
1 - Sin x 0.521986659 -4.40
2 -Cos x 0.497754491 +0.449
.. ... ... ...
6 -Cos x 0.499999988
2.4x10
-6

1.3.5 Yuvarlatma hatas

Doru olarak ifade edilmesi iin gereken hane saysndan daha az hane
saysnda kesilen, kesilirken daha fazlas bilinemedii iin, kolaylk salamak
veya bilgisayar tarafndan daha fazlas alnamad iin ortaya kan hata olarak
tanmlanmaktadr. Yuvarlatma hatas zellikle devirli saylar dediimiz ve
hangi basamaktan kesersek keselim bir hata ile aldmz saylarda ortaya kar.
Genelde yuvarlatma kesilen ondalk noktann sanda atlan tarafta kalan say 5
ve zeri ise alnan ksm bir artrlarak alnr.

12.1234567 = 12.123457
= 12.12346
= 12.1235
= 12.124
= 12.12
= 12.1

Saysal yuvarlatma hatalar bilgilerin bilgisayar belleinde
saklanma ekli ile dorudan ilgilidir. ki tabanl say sistemi esasna gre
temsil edilen saylar belli uzunluklarla snrl olduklarndan saylarn
tamamn saklamak imkanszdr. rnein , 10/3, 7 gibi saylar nasl
yazlrsa yazlsnlar gerek deerleriyle gsterilemezler. Ancak kullanm
yerlerine gre anlaml noktalarn kapsayacak ekilde kesilmeli veya
yuvarlatlmaldrlar. 1.25E-5 saysn eer bu eklin dnda sl deil
dorudan ondalkl olarak gsterirsek sfr deeri ile bile karlaabiliriz.
Bir baka deyile 0.0000125 says 1.25E-5 says ile ayndr. Ancak
ondalk ksm uzunluu drt basamak ve aa alnr ise say sfr kar.
Bu durum saynn ne amala kullanldn n plana karr. Bu bir
parasal byklk ise sayy sfr almak pek sorun olmayabilir. Hatta
alnmasnn bir anlam yoktur. Ancak yzlerce tekrarlanan bir blme
ileminde kullanlacaksa ok anlamldr. ok basit gsterimi ile 1/1.25E-
5*100 = 8000000. eklindeki bir ilemde saynn gsterim eklinin ve
kesilme veya yuvarlatma noktasnn nemi grlebilir.

rnek 1.6

Bir bilgisayar program yazarak 0.00001 saysn tek hassasiyetli(single
precision) ve ift hassasiyetli(double precision) deiken ierisinde 100 000 kez
st ste toplaynz?

Program
Sonu

Rem BASIC PROGRAMI
Dim sum2 As Single
Dim sum3 As Double
sum1 = 0: sum2 = 0: sum3 = 0
For I = 1 To 100000
sum1 = sum1 + 1
sum2 = sum2 + 0.00001
sum3 = sum3 + 0.00001
Next I
Show
Print sum1: Print sum2
Print sum3

100000
1.00099
0.999999999998084

rnek 1.7

y=e
x
fonksiyonunun sonsuz seri anmndan yararlanarak, y=e
-10
ve
y=e
10
iin zmn eklenen terimin mutlak deeri 1.0x10
-3
den kk
oluncaya kadar srdren bilgisayar programn yapnz?

e x
x x x
n
x
n
= + + + + + 1
1 2
2 3
! !
....
!

24 _____________________________________________Numerik Analiz
zm:
Program
Dim Test, Terim, Toplam As Single
Terim = 1.0
Toplam = 1.0
Show
x = InputBox(" X deerini giriniz:")
Print " N", "Terim", "Toplam"
While Toplam <> Test
Print I, Terim, Toplam
I = I + 1
Terim = Terim * x / I
Test = Toplam
Toplam = Toplam + Terim
Wend
Print "Gerek Deer :"; Exp(x)

Programn Sonucu

N Terim Toplam
0 1 1
1 10 11
2 50 61
3 166.666666666667 227.6667
5 416.666666666667 644.3333
... .... ...
... .... 22026.46
31 1.21612504155352E-3 22026.47
Gerek Deer : 22026.4657948067

rnek 1.8

y=e
x
ifadesinin sonsuz seri anmn kullanarak x
i
=0.5, x
i
=1.0 ve
x
i
=1.5 iin x
i+1
=2.0 alarak her durum iin mutlak hata() ve bal hata
yzdesini hesaplaynz?

zm :

Taylor seri anmn kullanarak,

Hata h .
! n
) x ( f
... h .
! 3
) x ( f
h .
! 2
) x ( f
h ). x ( f ) x ( f ) x ( f
n i
n
3 i
' ' '
2 i
' '
i
'
i 1 i
+ + + + + + =
+

x
i+1
= 2
x
i
= 0.5
h=(2-0.5) = 1.5

iin elde edilen deerler aadaki tabloda gsterilmitir. Dier (h) deerleri
iin ayn ekilde tablolar oluturularak sonular elde edilebilir.

e e e
e e e
e e e

= + +
+ +
2 0 5 0 5
0 5
2
0 5
3
0 5
4
0 5
5
0 5
6
0 5
7
15
2
15
6
15
24
15
120
15
720
15
5040
15
. .
. . .
. . .
( . ) ( . ) ( . ) ( . )
( . ) ( . ) ( . ) ...

Terim
Says(n)

f(x
i+1
)
Mutlak hata
()
Bal Hata
() %
0
e
-0.5
=0.60653
0.4712 348
1
e
-0.5
-e
-0.5
(1.5)
= -0.30326
0.43859 324
2 0.37904 0.24371 180
3 0.03787 0.09746 72
4 0.16581 0.03048 22
5 0.012743 0.0079 5
6 0.0318575 0.103477 1.2
7 0.13500482 0.0003304 0.2

rnek 1.9

Maclaurin serisi anmnn zel bir durumu olan y=e-x ifadesinin seri
anm aada verilmitir. x=2 iin, mutlak hata 0.001 den dk oluncaya
kadar;

e^(-2)-e^(-1/2)
26 _____________________________________________Numerik Analiz
a. Seri toplamn, mutlak hata() ve yzde bal hata(%
b
) deerleri
hesaplaynz?
b. Bu ilemleri yapan bir bilgisayar program yaznz?

f x e x
x x x x x x
x
( ) ... = = + + + +
1
2 6 24 120 720 5040
2 3 4 5 6 7

zm (a) : Elle hesaplama

Terim Sa.
(n)

e
-x
= e
-2

f(x)

e
-x
-f(x)

% (
b
)
0
e
-2
=0.135335
1 0.864665 638
1 0.135335 -1 1.135335 839
2 0.135335 1 0.864665 638
3 0.135335 -0.333333 0.468668 346
4 0.135335 0.333333 0.197998 146
5 0.135335 0.066667 0.068668 50.7
6 0.135335 0.155556 0.020221 14.9
7 0.135335 0.130158 0.005177 3.82
8 0.135335 0.136507 0.001172 0.86
9 0.135335 0.135097 0.000238 0.17
10 0.135335 0.135379 0.000044 0.03

zm (b) : Bilgisayar program (BASIC)

n = InputBox("Terim saysn(n) giriniz : ")
x = InputBox("(x) deerini giriniz : ")
T = 1#
F = 1
Show
Print "Terim s.(n)", "Toplam", "Hata", "Hata %"
For i = 1 To n
F = F * i
gerek deer
Saysal Hesaplama ve Hatalar
Terim = (-1) ^ i * (x
T = T + Terim
ET = Abs(Exp(-
ETY = Abs(Exp(
Print i, T, ET, ETY
Next i

Program Sonucu

1.4 Blm Sorular

1. e
x
, Sin(x) ve Cos(x) fonksiyonlarnn bilinen anmlarndan yararlanarak
[e
x
/Sin(x), e
x
.Sin(x), Sh(x)/Sin(x), Sh(x).Sin(x),
Sin(x)/Cos(x), Sin(x).Cos(x)] fonksiyonlarnn de
bilgisayar program yapnz.Bu programda, x ve n saylarn uygun aralkta
ve deerde varsayarak program yapnz.

a) Kesme hatasn
b) Yuvarlatma hatasn
c) Bal hatay hesaplaynz

Saysal Hesaplama ve Hatalar_____________________________________
1) ^ i * (x ^ i) / F
-2) - T)
ETY = Abs(Exp(-2) - T) / Exp(-2) * 100
Print i, T, ET, ETY

Sin(x) ve Cos(x) fonksiyonlarnn bilinen anmlarndan yararlanarak
Sin(x), Sh(x)/Sin(x), Sh(x).Sin(x), e
x
/Cos(x), e
x
.Cos(x),
Sin(x)/Cos(x), Sin(x).Cos(x)] fonksiyonlarnn deerlerini bulan bir
erde varsayarak program yapnz.
a) Kesme hatasn
Yuvarlatma hatasn
l hatay hesaplaynz
_____________________________________27
Sin(x) ve Cos(x) fonksiyonlarnn bilinen anmlarndan yararlanarak
.Cos(x),
erlerini bulan bir
28 _____________________________________________Numerik Analiz
f e x
x x x
n
f Sinx x
x x x x
n
f Cosx
x x x x
n
x
n
n
n
n
n
( )
! !
...
!
(
! ! !
... ( )
( )!
(
! !
... ( )
( )!
= + + + + +
= + + = +
= + + = +
1
2 3
3 5 7
1
2 1
1
2 4 6!
1
2 2
2 3
3 5 7
1
2 1
2 4 6
1
2 2

2. Saysal hata tanmn yaparak,

a) Mutlak hata(), bal hata(
b
) ve yaklam hatas(
y
) eitliklerini
yazarak aklaynz?
b) Kesme ve yuvarlatma hatalarnn nedenlerini ksaca yaznz?

3. y=e
x
ifadesinin sonsuz seri anmn kullanarak x
i
=0.5, x
i
=1.0 ve x
i
=1.5
iin x
i+1
=2.0 alarak her durum iin mutlak hata() ve yzde bal
hata(%
b
) hesaplamak iin bilgisayar programn (BASIC / FORTRAN /
PASCAL) programlama dillerinden birisi ile yaznz?

4. Sin(x) seri anmn kullanarak Sin(/3) ifadesinin deerini n=0 ile 6
arasnda hesaplarken bal hata(
b
) ve yaklam hatasn(
y
) her adm iin
hesaplaynz?

5. [f(x)=15x
3
-4x
2
+6x-80] ifadesini n=0 , n=1, n=2 ve n=3. iin Taylor seri
anmndan yararlanarak f(3) tahmini deerini x
i
=2 noktasn balang
noktas alarak her bir adm iin bal hata(
b
) deerini hesaplaynz?

2
__________________________________________________________

ETLKLERN KKLERNN
BULUNMASI

2. ETLKLERN KKLERNN BULUNMASI

Kk bulma ilemi, srekli bir fonksiyon olan f(x) verildiinde, f(x
k
) = 0
eitliini salayan x=x
k
deerlerini bulma ilemi olarak tanmlanmaktadr. Kk
bulma ilemlerinde genellikle kkn hangi iki deer arasnda olduu
belirlenerek kk bulma ilemi gerekletirilir. Bu araln belirlenmesi ise ya
dorudan verilir yada bilgisayar programlaryla aracl ile belirlenir.
Eer (x
a
) ve (x
b
) gibi farkl saylar ile belirlenen (x
a
x
k
x
b
)
aralnda tarifli f(x) fonksiyonu bu aralkta srekli ve f(x
a
).f(x
b
)<0 ise o
taktirde yle bir (x
k
) deeri vardr ki;

x
a
x
k
x
b (2.1)

f(x
k
) = 0
(2.2)

eitliini salar. Bu (x
k
) deeri eitlii salayan bir deer olup denklemin kk
olarak bilinmektedir. Kk bulma ilemi denklemleri salayan bu bamsz
deikenlerin aratrlmas eklinde dnlebilir. Saysal zmlemeler
gelitirilmeden nce denklemlerin kklerinin bulunmas iin eitli yollar
kullanlrd. Bunlarn bazs 2. Dereceden denklem kklerinin bulunmasnda
olduu gibi dorudan hesaplanabilen formller kullanlmaktayd. Ancak bir ok
denklemin kkleri byle basite bulunamamakta yada deneme yanlma ile uzun
denemeler sonunda kk deerine ulalmaktayd. Baz denklemlerde ise analitik
zm yaplamamakta ancak yaklak zmler kullanlmaktayd. Yaklak
zm elde etmenin en pratik ekli belki de grafik yntemlerdir. Aada
aklanaca zere bu yntemde fonksiyonun baz deerleri elde edilerek bir
30 _____________________________________________Numerik Analiz

grafii izilir. izilen grafikten yaklak kk (x) eksenini kestii nokta olarak
tahmin edilir.

rnein f(x)=xe
x
-2 ifadesini (x=0) ile (x=1.0) arasnda 0.25 aralklarla
hesaplayarak aadaki tabloyu oluturalm.

Tablo 2.1. Fonksiyonlarn kk aralnn tespit edilmesi.

x e
x
x.e
x
f(x)
0.0 1 0 -2
0.25 1.284025 0.321006 -1.678993
0.50 1.648721 0.824360 -1.175639
0.75 2.117000 1.587750 -0.412250
1.0 2.718281 2.718281 0.718281

Yukardaki tabloya bakldnda x=0.75 iin f(0.75)=-0.412250 negatif
deerli ancak x=1.0 iin f(1) =+0.718281 pozitif deerlidir. Bu durumda,
f(0.75).f(1.0) < 0 olduundan (x=0.75) ile (x=1.0) aralnda denklii
salayan yani f(x)=0 yapan bir deer bulunmaldr. Bu 0.75 < x
k
< 1.0 eklinde
tanmlanabilir. Bu aral geniletmek ve farkl aralklarda da tanmlamak
mmkndr. Yukardaki tabloda kk deerinin (x=0.25) ile (x=1.0) arasnda
veya (x=0.0) ile (x=1.0) arasnda olduunu sylemekte yanl deildir. Benzer
ekilde (x=0.85) ile (x=1.0) arasnda olduunu da sylemek ayn eydir. nk
(x=0.85) iin fonksiyon deeri yine negatif ve [f(0.85)=-0.011300] eklinde
bulunmaktadr.
Kklerini aratracamz denklemlerin karmza nasl kacan
bilemeyiz. Ancak bir genelleme ile olaya yaklaacak olursak, cebirsel,
trigonometrik, stel veya logaritmasal eitlikler eklinde karmza
kabilecei grlr. Bu eitliklerde bazen bir tek zm yani kk
bulunmas yeterli olur veya zaten bir kk sz konusudur. Bazen de
birden fazla kk deerinin bulunmas gerekebilir. Kklerin bulunmasnda
ak yntemler olarak bilinen yntemlerde kk kapsayan bir aralk
belirlenmesi gerekmez. Bu yntemlerin kullanm olduka kullanl
olmasna karn sonuca her zaman gtrmeyebilir. Bunlar Basit
terasyon, Newton-Raphson ve Sekant yntemleri gibi yntemlerdir.
Ak yntemlerin ie yaramad durumlarda Grafik, Aralk Yarlama ve
Yer Deitirme yntemleri kullanlmaktadr. lerleyen blmlerde
Eitliklerin Kklerinin Bulunmas __________________________________ 31

eitliklerin kklerinin bulunmasnda kullanlan yntemlerden sz
edilmitir.

2.1 Grafik Yntemler

Bu yntem fonksiyonun kkn bulmak iin basit ve yaklak bir
yntemdir. Fonksiyonun deikenine farkl deerler verilerek fonksiyonun
grafii izilir. Grafikten veya tablo eklinde oluturulmu fonksiyon
deerlerinden fonksiyonun iaret deitirdii aralk belirlenir. Bu aralkta
kalmak artyla fonksiyona yeni deerler verilerek aralk alr. Bu defasnda da
fonksiyonun iaret deitirdii daha kk aralk yakalanr. Bu ileme tekrar
edilerek kk yakalanmaya allr. Bu grafik ve deneme yanlma yntemlerinin
gnmzn mhendislik problemlerinde etkin bir ekilde kullanlmas
dnlemez. Bu nedenle bu denemelerin ve aralklar daraltmann bir
sistematie baland ve hzla kk deerine yaklaan saysal yntemler
gelitirilmitir. Bu yntemler ve uygulama algoritmalar ilerleyen konularda
ayrntl olarak verilecektir. Grafik yntemin uygulamasna rnek olmak zere
aadaki eitlii kullanmaya alalm.

8 x 2 ) x ( f
2
= (2.3)

x 0 1 3 4
f(x) -8 -6 10 24

ekil 2.1. Grafik yntemin uygulan ilk aama.
-10
0
10
20
30
0 1 2 3 4 5
f
(
x
)
x
f(x) grafii
32 _____________________________________________Numerik Analiz

ekil 2.1deki grafikten grlecei zere x=2 civarnda kk
bulunabilecei aktr. imdi (x=1) ile (x=3) arasnda aral biraz
daraltarak yeniden bir tabloda gsterecek olursak aadaki deerler
bulunabilir. Denklemin kknn ne olduu belki ilk bakta bile
grlebilir ancak burada ama yntemin uygulan gstermek
olduundan zellikle denklemin kk deerini aralklarn belirlerken
zellikle kullanlmad gzden karlmamaldr.

x 1 1.4 1.8 2.2 2.6 3.0
f(x) -6 -4.08 -1.52 1.68 5.52 10

ekil 2.2. Grafik yntemin uygulan ikinci aama.

ekil 2.2den aka grlecei zere fonksiyonun (x) eksenini
kestii nokta (x=2) noktasdr. Eitlik 2.1den bu denklemin kknn
x=2 olduu zaten biliniyordu. Ancak grafiksel olarak bu deere nasl
ulald bu basit rnek zerinde gsterilmi oldu.

2.2 Aralk Yarlama Yntemi

Bu yntem eitliin kknn bulunduu araln verilmesinden veya
tespit edilmesinden sonra bu aral srekli azaltarak kke yalama esasna
dayanmaktadr. Verilen noktalardan birisi eitlii negatif dieri ise pozitif
-8
-4
0
4
8
12
0 1 2 3 4
f
(
x
)
x
f(x) grafii

deerli yapmaktadr. Bir baka deile fonksiyon bu iki nokta arasnda bir veya
birden fazla noktada iaret deitirmektedir. Ama bu iaret deitiren
noktalardan en az bir tanesini bulmaktr. Bu yntem bir ok literatrde kiye
Blme, ki tabanl Kesme, Aralk Blme veya Bolzano yntemi olarak
kullanlmaktadr. Bu yntemin temel kural farkl iarette deerler reten
bamsz deiken deerlerinin ortasn alarak bu yeni noktadaki fonksiyonun
iaretini kullanarak sonuca gitmeyi hedeflemektedir. Elde daima farkl iarette
fonksiyon deeri reten iki deer bulunmaktadr. Bu iki deer arasndaki fark
veya aralk istenilen hassasiyette ulancaya kadar yarlama ilemi srdrlr.
Aralk istenilen hassasiyete ulanca ilem durdurulur. Balang noktalarn
srasyla alt nokta olarak (x
a
) ve st nokta olarak (x
u
) eklinde gsterecek
olursak, bunlara karlk gelen fonksiyon deerleri de srasyla f(x
a
) ve
f(x
u
) eklinde olacaktr. Bu balang noktalarnn doru seilip
seilmedii adaki eitlik 2.2nin salanmasyla anlalm olur.

f(x
a
).f(x
u
) < 0 (2.4)

Bu balang art salanyorsa bir sonraki adm bu iki balang
noktasnn ortasnda yeni bir noktay bularak bu noktaya karlk gelen
fonksiyon deerini hesaplamaktr. Balang deerlerinin orta noktas aadaki
eitlik 2.5 ile bulunmaktadr.

2
x x
x
u a
y
+
= (2.5)

Bu aamada (x
y
) noktas iin fonksiyon deeri hesaplanarak bu yeni
deer olan f(x
y
) deerinin nceki deerler olan f(x
a
) ve f(x
u
) den hangisi ile
farkl iarette olduu aratrlr. Hangisi ile farkl iarette ise o deeri
salayan nokta alnarak ilem ardk olarak srdrlr. Bu yntemin
alma esas aadaki algoritmas ile zetlenebilir. Bu algoritmadan da
grlecei zere uygulamaya balamadan nce elimizde balang noktalar
(x
a
), (x
u
) ve yaknsama kriteri mutlak hata() bykl bilinmelidir.

1. Balang noktalar veya aralk (x
a
), (x
u
) ve

mutlak hata () deeri
bilindiine gre f(x
a
) ve f(x
u
) deerleri hesaplanr.

2. f(x
a
) . f(x
u
) < 0 olup olmad kontrol edilir.

3. Yeni yaklak kk(x
y
) bulunarak ve f(x
y
) hesaplanr.
34 _____________________________________________Numerik Analiz

2
x x
x
u a
y
+
= f(x
y
)=?
4. Eer f(x
a
) . f(x
y
) < 0 ise x
u
= x
y

deilse x
a
= x
y
alnr.
5. Eer |f(x
a
) - f(x
u
)| veya |x
a
- x
u
| < ise adm 6ya
deilse adm 3e gidilir.

6. Kk (x
y
)'dir kk yazlr ve program durdurulur.
Bu algoritmann almas esnasnda ilemleri bitirmek iin kullanlan
kriterlerden f(x
a
) - f(x
u
) veya x
a
- x
u
mutlak hatasnn kullanlmas
kullanc tercihine kalm bir eydir. Sonuta birisi fonksiyonun hata
deeri dieri kkn hata deeridir. Ama fonksiyonun deerini sfr
yapmak olduundan durdurma kriteri olarak fonksiyon deerinin
kullanlmas uygun olabilir.

ekil 2.3. Aralk yarlama yntemi ve kkn yaknsamas.

Aralk yarlama ynteminin ardk olarak kk deerine
yaklamas bir grafik zerinde ekil 2.3 ile gsterilmitir. ekilden
anlalaca gibi, birinci admda (x
a
) ile (x
u
) deerlerinin ortalamas
alnm ve kke daha yakn bir noktaya gelinmitir. kinci admda ise
farkl iarette fonksiyon deeri reten (x
a
) ile (x
y
) noktalarnn ortalamas
alnm ve kk deerine daha da yaklalmtr. Bu ilem
srdrldnde, asl ama olan fonksiyonun (x) eksenini kestii
x
a
x
u
x
y
f(x)

-10
0
10
20
30
0 1 2 3 4 5 6
X
Y
(
x
)
1 2

noktaya git gide yaklalmaktadr. Aralk yarlama ynteminin
algoritmas bir taslak program eklinde dzenlenecek olursa aadaki
gibi yazlabilir.

INPUT xa, xu ,eps
tekrar:
xy=(xa+xu)/2
IF f(xa)*f(xy) < 0 THEN xu=xy ELSE xa=xy
IF ABS(xa-xu)>eps THEN GOTO tekrar
OUTPUT xa, xu, f(xa), f(xu)

FUNCTION F(x)
F=...(Buraya xe bal eitlik yazlr)
End Function

Aralk yarlama ynteminin Visual Basic programlama dilinde
yazlm program deyimleri ve bu programn altrlmasnda elde edilen
sonu aadaki Tablo 2.2de verilmitir. Programda f(x)=x2-3x-5
eitliinin yaklak kk xa=2, xu=6 ve =0.06 iin zm yaplmtr.

Program 2.1. Aralk yarlama yntemi program listesi (Visual Basic) ve
kts.

xa = Val(InputBox("Alt balang deeri(xa) ?"))
xu = Val(InputBox("st balang deeri(xu) ?"))
eps = Val(InputBox("Hata st deeri(eps) ?"))
tekrar:
Show
xy = (xa + xu) / 2
If F(xa) * F(xy) < 0 Then xu = xy Else xa = xy
Print xa, xu, F(xa), F(xu)
If Abs(xa - xu) > eps Then GoTo tekrar
End Sub
Public Function F(x)
F = x * x - 3 * x - 5
End Function

36 _____________________________________________Numerik Analiz

rnek 2.1

f(x)= x
2
- 3x -5 eitliinin 2 < x < 6 aralnda bir kke sahip olduu
bilinmektedir. Bu kk = 0.06 mutlak hatasyla bulunuz?

zm :

x
a
=2 f(x
a
) = -7
x
u
= 6 f(x
u
) = 13
f(x
a
).f(x
u
) <0 (-7).(13) <0 olduundan bu aralkta kk
vardr.

a. x
y
=( x
a
+ x
u
)/2 = (2+6)/2 = 4 f(x
y
) = -1
f(x
y
).f(x
a
) < 0 olmadndan x
a
= x
y
= 4

|f(x
a
)-f(x
u
)|= |(-1)-(13)|=14 |x
a
- x
u
|=|(4)-(6)|=2

b. x
y
=( x
a
+ x
u
)/2 = (4+6)/2 = 5 f(x
y
) = 5
f(x
y
).f(x
a
) < 0 olduundan x
u
= x
y
= 5

|f(x
a
)-f(x
u
)|= |(-1)-(5)|=6 |x
a
- x
u
|=|(4)-(5)|=1

c. x
y
=( x
a
+ x
u
)/2 = (4+5)/2 = 4.5 f(x
y
) = 1.75
f(x
y
).f(x
a
) < 0 olduundan x
u
= x
y
= 4.5

|f(x
a
)-f(x
u
)|= |(-1)-(1.75)|=2.75 |x
a
- x
u
|=|(4)-(4.5)|=0.5

d. x
y
=( x
a
+ x
u
)/2 = (4+4.5)/2 = 4.25 f(x
y
) = 0.3125
f(x
y
).f(x
a
) < 0 olduundan x
u
= x
y
= 4.25

|f(x
a
)-f(x
u
)|= |(-1)-(0.3125)|=1.3125 |x
a
- x
u
|=|(4)-(4.25)|=0.25

e. x
y
=( x
a
+ x
u
)/2 = (4+4.25)/2 = 4.125 f(x
y
) = -0.359375
f(x
y
).f(x
a
) < 0 olmadndan x
a
= x
y
= 4.125

|f(x
a
)-f(x
u
)|= |(-0.359375)-(0.3125)| |x
a
-x
u
|=|(4.125)-(4.25)|=0.125
=0.671875

f. x
y
=( x
a
+ x
u
)/2 = (4.125+4.25)/2 = 4.1875 f(x
y
) = -0.02734375

f(x
y
).f(x
a
) < 0 olmadndan x
a
= x
y
= 4.1875

|f(x
a
)-f(x
u
)|= |(-0.02734375)-(0.3125)| |x
a
-x
u
|=|(4.1875)-
(4.25)|=0.0625
=0.33984375

g. x
y
=( x
a
+ x
u
)/2 = (4.1875+4.25)/2 = 4.21875 f(x
y
) = 0.14160
f(x
y
).f(x
a
) < 0 olduundan x
u
= x
y
= 4.21875

|f(x
a
)-f(x
u
)|= |(-0.02734375)-(0.1416)| |x
a
-x
u
| = |(4.1875)-(4.21875)|
=0.16894375 = 0.03125
Burada dikkat edilirse mutlak hatay ( = 0.06), fonksiyon
deerlerinin salamad [|f(x
a
)-f(x
u
)|=0.16894375] ancak bu fonksiyon
deerlerini reten noktalarn ise salad [|x
a
-x
u
|= 0.03125]
grlmektedir. stenen hata dzeyi salanm kabul edilerek ilemler bu
aamada durdurulabilir veya ilemlere devam edilerek fonksiyon
deerleri arasndaki farkn da istenilen hata seviyesinin altna inmesi
salanr. nk soruda hatann hangisi zerinde salanmas gerektii
belirtilmemitir. lemlere kald yerden devam edersek hatalarn srekli
azald grlecektir.

h. x
y
=( x
a
+ x
u
)/2 = (4.1875+4.21875)/2 = 4.203125 f(x
y
) = 0.0568847
f(x
y
).f(x
a
) < 0 olduundan x
u
= x
y
= 4.203125

|f(x
a
)-f(x
u
)|= |(-0.02734375)-(0.0568847)| |x
a
-x
u
|=|(4.1875)-(4.203125)|
=0.08422845 =0.015625

i. x
y
=( x
a
+ x
u
)/2 = (4.1875+4.203125)/2 = 4.1953125 f(x
y
) = 0.014709
f(x
y
).f(x
a
) < 0 olduundan x
u
= x
y
= 4.1953125

|f(x
a
)-f(x
u
)|= |(-0.02734375)-(0.014709)| |x
a
-x
u
| =|(4.1875)-
(4.1953125)|
=0.04205275 =0.0078125

j. x
y
=( x
a
+x
u
)/2=(4.1875+4.1953125)/2 = 4.19140625 f(x
y
) = -0.0063323
f(x
y
).f(x
a
) < 0 olmadndan x
a
= x
y
= 4.19140625

| x
u
- x
a
| = | 4.1875-4.19140625 | = 0.0039 <

olduundan kk
x
y
= 4.19140625 eklinde bulunur.
38 _____________________________________________Numerik Analiz

Yukardaki rnek 2.1de kk deerine yaklam iki farkl sonlandrma
kriteri kullanlarak gsterilmitir. Bu rnekte balang deerlerinin ilerleyen
admlarda daha erken mutlak hatay salad grlmektedir. Ancak bunu
genellemek yanl olabilir. nk bazen de fonksiyon deerlerinin yaknsamas
veya baka bir deyile hata deerinin altna dmesi daha erken gerekleebilir.
rnek 2.1deki balang ve fonksiyon deerlerinin istenilen hata dzeyi altna
inmesi srasyla Tablo 2.2 ve Tablo 2.3 ile gsterilmitir.

Tablo 2.2. Balang deerlerinin kk deerine yaklam.

x
a

x
u

x
y

(x
a
+x
u
)/2

|x
u
- x
a
|
2 6 4 4
4 6 5 2
4 5 4.5 1
4 4.5 4.25 0.5
4 4.25 4.125 0.25
4.125 4.25 4.1875 0.125
4.1875 4.25 4.21875 0.0625
4.1875 4.21875 4.203125 0.03125
4.1875 4.203125 4.1953125 0.015625
4.1875 4.1953125 4.19140625 0.0078125

Tablo 2.3. Fonksiyon deerlerinin sfra yaklam.

f(x
a
) f(x
u
) f(x
y
) =|f(x
a
)-f(x
u
)|
-7 13 -1 20
-1 13 5 14
-1 5 1.75 6
-1 1.75 0.3125 2.75
-1 0.3125 -0.359375 1.3125
-0.359375 0.3125 -
0.02734375
0.671875
-
0.02734375
0.3125 0.14160 0.33984375
-
0.02734375
0.14160 0.0568847 0.16894375
-
0.02734375
0.0568847 0.014709 0.08422845
-
0.02734375
0.014709 -0.0063323

2.3 Kiri yntemi (Yer Deitirme)

Bu yntem de aralk yarlama yntemiyle ayn esasa dayanmaktadr.
Ancak bu defa farkl iarete sahip f(x
0
) ve f(x
1
) deerlerini veren x
0
ve x
1

apsisleri arasndaki x
2
noktas f(x)'in f(x
0
) ve f(x
1
) den geen kiriinin x
eksenini kestii nokta olarak kabul edilmekte ve f(x
2
) hesaplanarak bu deer
f(x
1
) ve f(x
0
)'dan hangisi ile ayn iarette ise onun yerine konularak istenilen
hata dzeyine kadar ilem tekrar edilir.

ekil 2.4. Kiri yntemi balang deerleri ve kke yaklam.

Yukardaki ekil 2.4de grlen ve fonksiyonun (x
0
) ve (x
1
)
noktalarna karlk gelen noktalarndan geen (1) numaral kiriin yatay
ekseni kestii nokta olan (x
2
) noktas bizim yeni balang
noktalarmzdan birisi olmaktadr. Bu noktaya karlk gelen f(x
2
) deeri
bulunarak yeni bir kiri yani (2) numaral kiri izilir. Bu ilem ardk
olarak srdrldnde fonksiyonun yatay ekseni kestii noktaya
yaklald grlr. Her yeni kiriin yatay ekseni kestii nokta nceki
noktalara gre dzeltilmi bir yeni deerdir. Bu yntem Dorusal
enterpolasyon veya Regula Falsi yntemi olarak da bilinmektedir. ekil
2.4deki kiriin veya (1) numaral dorunun denklemi aadaki eitlik
(2.6) eklinde yazlabilir.

y y
y y
x x
x x =
0
0 1
0 1
0
.( ) (2.6)

(1) numaral kiriinin x eksenini kestii noktada y=0 olduu iin eitlik 2.6dan
y=0 iin aadaki eitlik 2.7 eklinde bulunur.
x
x
x
x
y
0

y
1

y
2

y
f(x)
1
2
40 _____________________________________________Numerik Analiz

) y .(
y y
x x
x x x
0 y
0
0 1
0 1
0 2
= =
=
(2.7)

elde edilir. x
2
iin f(x
2
)=y
2
belirlenir. Bylece ortaya kan yeni kiriin x
eksenini kestii nokta aratrlr. Benzer admlarla ilem srdrldnde
aadaki eitlik 2.8 bulunur. Dikkat edilirse bu yeni bulunan eitlik ile eitlik
2.7 ayn eitlik ancak indislerde bir deime sz konusudur. Yani (x
1
)yerine
(x
2
) ve (y
1
) yerine de (y
2
) deerleri gelmi ve yeni yaklak kk deeri
(x
2
) olarak bulunmutur.

x x
x x
y y
y
3 0
2 0
2 0
0
=
.( ) (2.8)

Bu art arda eitlikler genel bir ifade eklinde dzenlenecek olursa aadaki
eitlik 2.9 eklinde yazlabilir. Bu eitlik kiri ynteminin uygulanmasnda
aamal olarak kk deerini elde edebileceimiz genel tanmlamadr.

x x
x x
y y
y
n
n
n
+
=
1 0
0
0
0
.( ) (2.9)

Burada kullanlan (n) ve (n+1) deerleri srasyla son elde edilen ve yeni elde
edilecek yaklak kk indislerini gstermektedir. Bu ilemler esnasnda kk
deerine ulalp ulalmad son iki kk deeri arasndaki farktan bir baka
deyile mutlak hatadan anlalabilir. Bylece iterasyonu durdurma kriteri olarak
aadaki eitlik 2.10 kullanlabilir.

|x
n+1
-x
n
| <
y
(2.10)

x
k
= x
n+1 (2.11)

Kiri yntemi ile yaklak kk deerinin bulunmasna ilikin taslak
program deyimleri aada verilmitir.

INPUT xi ,xs,eps
tekrar:
xn = xi-(xs-xi)*f(xi) / (f(xs)-f(xi))
IF ABS(xs-xn)>eps THEN
xs=xn


GOTO tekrar
ENDIF
OUTPUT xn,f(xn)
Function f(x)
f = ... (buraya eitlik yazlacak rnein (x^3-20*x+16))
end

Program 2.2 Kiri yntemi bilgisayar program(Visual Basic).

xi = Val(InputBox("lk Balang deerini giriniz"))
xs = Val(InputBox("kinci Balang deerini giriniz"))
eps = Val(InputBox("Hata st deerini giriniz"))
tekrar: Show
Print f(xi)
xn = xi - (xs - xi) * f(xi) / (f(xs) - f(xi))
If Abs(xs - xn) > eps Then
xs = xn
GoTo tekrar
End If
Print xi, xn, f(xn)
End Sub
Private Function f(x)
f = x ^ 3 - 20 * x + 16
rem bu fonksiyon rnek girilmitir
End Function

rnek 2.2

f(x)=x
3
-20x+16 eitliinin 3<x<5 aralndaki bir kkn
y
=0.008
yaklam hata deeri ile kiri yntemi kullanarak bulunuz.

f(x
0
) = y
0
= f(5) = 41
f(x
1
) = y
1
= f(3) = -17
42 _____________________________________________Numerik Analiz

60236 . 9 y ) x ( f
586207 . 3 ) 41 .(
41 17
5 3
5 x
) y (
y y
x x
x x
2 2
2
0
0 1
0 1
0 2
= =
=

=

823284 . 3 ) x ( f
854489 . 3 ) 41 .(
41 60236 . 9
5 586207 . 3
5 x
) y (
y y
x x
x x
3
3
0
0 2
0 2
0 3
=
=

=

...
Bu ekilde hesaplamalara devam edilerek bulunan son iki
yaklak kk deerleri arasndaki fark istenilen hassasiyete ulanca ilem
durdurulur. Hem yaklak kk deerlerini hem de mutlak yaklak hata
deerlerini elle hesaplamaya devam yerine Excel programnda yapacak
olursak aadaki ekilde elde edilebilir. Excel programnda balang
deerlerinden (x
0
), (y
0
) deerleri ile (x
n
) ve (y
n
) deerlerinin ilk deerleri
sabit deerler olarak verilmitir. Dier hcrelerdeki ilk formller ise
srasyla [x
n+1
=5-(A5-5)/(B5-41)*41] , [y
n+1
=C5*C5*C5-20*C5+16] ve
[
y
= C5-A5] eklinde yazlarak sonra aaya doru formller
kopyalanmlardr.


Yukardaki hesaplama tablosundan da grlecei gibi istenilen
hata deeri olan (0.008) 7. hesaplama admnda elde edilmektedir. Bu
admda mutlak yaklam hatas
y
=x
n+1
-x
n
=x
7
-x
6
=3.998451-
3.995121= 0.003331 eklinde bulunmaktadr. Bylece istenilen kk
deeri x
k
=3.998451 deeridir. Ancak Excel hesaplama tablosundan
grlecei zere hesaplama ilerletildike daha yaklak kk deerlerini
elde etmek mmkn ve bu deerin gerek kk deeri olan x
g
=4.0
deerine doru gittii grlebilir.

rnek 2.3

f(x) = xe
x
-2 eitliinin 0.85<x
k
<0.90 aralnda bir kk olduu
bilinmektedir. Bu aralktaki yaklak kk deerini
y
=0.008 mutlak yaklam
hatas ile kiri yntemi kullanarak bulunuz.

zm :

f(x
0
) = y
0
= f(0.85) = -0.0113
f(x
1
) = y
1
= f(0.90) = 0.2136

x x
x x
y y
y x
y x
x x
x x
y y
y
y x x
2 0
1 0
1 0
0 2
2
3 0
2 0
2 0
0
3
6
085
0 90 085
0 2136 0 0113
0 0113 08525
0 0017146
085
08525 085
0 0017146 0 0113
0 0113 0852605
0 218 10
=

=
=
=

=
=

( ), .
. .
. ( . )
.( . ) .
( ) .
( ) .
. .
. ( . )
.( . ) .
( ) .

y
= | x
3
-x
2
| = | 0.852605-0.8525 | = 1.05x10
-4

Bu durumda ulalan hata deeri (1.05x10
-4
) istenilen hata
deerinden(0.008) kk olduundan fonksiyonun bu aralktaki kk
x
k
=0.852605 olarak belirlenmi olur.

44 _____________________________________________Numerik Analiz

2.4 Basit iterasyon yntemi

Bu yntemde kk bulunacak f(x)=0 denklemini uygun bir ekilde
paralayarak onun yerine y
1
=g(x) ve y
2
=h(x) eklinde iki eitlik kullanlarak
oluturulan sistem ardk olarak zlr. Burada paralanan denklemin
paralar olan g(x) ve h(x) iin aadaki eitliin yazlabilecei aktr.

f(x) = g(x)-h(x)=0 (2.12)
Bunu yapmakla zlecek denklem says ikiye karlm ancak
denklemler daha basit hale indirgenmilerdir. Hatta bunlardan birisi dorudan
x'e eit olabilir veya x'e gre zlebilir. Yntemin uygulannda kke yakn
olduu varsaylan bir balang deeri(x
0
) ile iterasyona balanr. Birinci
denklem ya x
0
'a eittir yada x
0
yerine konularak x
1
deeri bulunur. kinci
eitlikte x
1
kullanlarak
x
2
deeri hesaplanr ve bu ilem istenilen yaklak kk
deerine ulancaya kadar devam ettirilir.

Yntemin uygulann basit bir algoritma ile gsterecek olursak
aadaki ilem admlaryla tanmlayabiliriz.

1. Balang deerini(x
0
) se.
2. F(x) fonksiyonunu g(x) = h(x) eklinde ifade et. Bunlardan g(x)=x
bylece g(x)=x
0
olacak ekilde tanmlanmas uygun olur.
3. x
1
=h(x0) deerini hesapla.
4. Hata = |x
1
-x
0
| deeri hesapla
5. Hata istenilen hata deerinden
byk ise x
0
=x
1
al ve 3.adma git,
deil ise 6. adma git.
6. x
1
deerini yaz ve dur.

Basit iterasyon ynteminin yukardaki algoritmasnn taslak program
aadaki ekilde yazlabilir.

INPUT xb ,eps, miter
iter=0
tekrar:
xs=h(xb)
IF ABS(xs-xb)>eps) AND (iter<miter)
THEN
xb=xs
iter=iter+1
GOTO tekrar
ENDIF
OUTPUT xs, iter

Basit iterasyon ynteminde yaknsama yannda raksama ihtimalide her
zaman sz konusudur. Yaknsama ve raksama olay grafiksel olarak aadaki
ekilde gsterilebilir. Eitliin ikiye blnmesi bu eitliin kk deeri olan x
k

gibi bir deerinde iki erinin kesimesi anlamna gelmektedir. Fonksiyonlarn,
g(x) ve h(x), kesitikleri bu nokta fonksiyonu sfr [f(x)=0] yapan deerdir.

ekil 2.5. Basit iterasyon yntemi raksamas.

Yukardaki ekil 2.5de balang deeri olarak (x
0
) noktas
kullanlmtr. Bu noktadan hareket ettiimizde h(x) erisine ulatmz yerden
g(x) dorusuna doru gittiimizde kk deerine yaklalm gibi grlmektedir.
Ancak daha sonra iterasyona devam edildiinde bir baka deyile yeni bulunan
yaklak kk deerleri kullanlarak erilerin kesime noktasna yaklalmaya
alldnda bu noktadan uzaklald grlmektedir. Bu tr durum basit
iterasyon ynteminde zaman zaman karlalan durumdur. Benzer ekilde ekil
2.6da gsterilen ekilde ise her iterasyonda kke daha yaklalmakta ve her
admda hata deeri azalmaktadr. Bu ekillere dikkat edildiinde h(x)
fonksiyonunun eiminin mutlak deerinin g(x) fonksiyonunun eiminden
kk olmas halinde yaknsama olmaktadr. Bu anlatmn bir baka ifade tarz
aadaki eitlik 2.13 ile verilmitir. Analizin bir baka sonucu da yntem
yaknsarsa her admda hata bir nceki admdaki hata ile ayn yada daha bundan
kktr. Bu nedenle basit iterasyon yntemi dorusal yaknsama zelliine
sahiptir.

1 ) x ( g < (2.13)
0
1
2
3
4
5
6
0 1 2 3 4 5
x
y
x
0

h(x
g(x
)
46 _____________________________________________Numerik Analiz

ekil 2.6. Basit iterasyon yntemi yaknsamas.

rnek 2.4

f(x) = x
2
-2x-3 denkleminin kklerini x
0
=4 balang deeri ve
y
=0.005
yaklam hatasyla znz?

zm :
f(x)=g(x)-h(x)
Bu problemdeki f(x) eitliini g(x) = x eklinde alnarak h(x) farkl
ekilde ifade edilebilir. Bunlarn hepsinin verilen balang deeri ile sonuca
gitmesi beklenemez. Bunlarn hangisinin bizi sonuca gtreceine aadaki
uygulamalarla deneyerek grmeye alalm.

a. g(x)=h(x) 3 x 2 x + =
b. g(x)=h(x) x = 3 /(x-2)
c. g(x)=h(x) x = (x
2
-3)/2

1.zm
g(x) - h(x) = x - 3 x 2 + =0
g(x) = x
0
1
2
3
4
5
6
0 1 2 3 4 5
x
y
x
0


h(x) = 2x+3

olarak dnldnde yaklak kk deeri aadaki Tablo 2.4de verildii
ekilde hesaplanabilir.

Tablo 2.4. Basit iterasyon yntemi ile yaklak kk deerinin
yaknsamas birinci zm.

g(x)=x h(x) = 2x+3

y
=|x
n+1
-
xn
|
4 3.316 |3.316-4| = 0.684
3.316 3.104 |3.104-3.316| = 0.212
3.104 3.034 0.07
3.034 3.011 0.023
3.011 3.004 0.007
3.004 3.001
0.003 <
y
olduundan ilem durdurulur.
x
k
=3.001

2.zm
g(x) h(x) = x 3/(x-2) = 0
g(x) = x
h(x) = 3 /(x-2)


48 _____________________________________________Numerik Analiz

yaknsamas ikinci zm.

g(x) = x h(x) = 3/(x-2)
y
= |x
n+1
-x
n
|
4 1.5 |1.5-4| = 2.5
1.5 -6 |6-1.5| = 7.5
-6 -0.375 5.625
-0.375 -1.29032 0.91532
-1.29032 -0.91176 0.37856
-0.91176 -1.03030 0.11854
-1.03030 -0.98999 0.04031
-0.98999 -1.00335 0.0133
-1.00335 -0.99888 0.00446
-0.99888 -1.00037
0.00149 <
y
x
k
= -1.00037

3.zm
g(x) h(x) = x (x
2
-3)/2= 0
g(x) = x
h(x) = 3 /(x-2)


yaknsamas nc zm.

g(x)=x h(x)=(x
2
-3)/2
y
=|x
n+1
-
xn
|
4 6.5 |6.5-4| = 2.5
6.5 19.625 |19.625-6.5| = 13.125
19.625 191.07031 171.44531
191.07031 18252.43216 18061.36185
Sonucun srekli raksad
gzlenmektedir.


rnek 2.5

f(x)= Sin x - (x+1) / (x-1) denkleminin [ -1 < x
k
<0 ] arasndaki bir
kkn
y
=0.05 mutlak yaklam hatasyla bulunuz.

zm :
f(x)=Sin x - (x+1) / (x-1) = 0
g(x) = (x+1) / (x-1)
h(x) = Sin x
x
0
= -1

Tablo 2.7. Basit iterasyon yntemi ile yaklak kk deerinin yaknsamas.

x
0
g(x)=(x+1)/(x-1) h(x)=Sin(x)
y
=|g(x)-h(x)|
-1 0.00000 -0.84147 0.84147
-0.84147 -0.08609 -0.74562 0.65954
-0.74562 -0.14572 -0.67843 0.53271
-0.67843 -0.19159 -0.62757 0.43598
-0.62757 -0.22882 -0.58718 0.35836
-0.58718 -0.26010 -0.55402 0.29392
-0.55402 -0.28699 -0.52611 0.23912
-0.52611 -0.31052 -0.50217 0.19165
-0.50217 -0.33141 -0.48133 0.14992
-0.48133 -0.35014 -0.46296 0.11282
-0.46296 -0.36709 -0.44660 0.07950
-0.44660 -0.38256 -0.43190 0.04934
-0.43190 -0.39675 -0.41860 0.02185
-0.41860 -0.40985 -0.40648 0.00337

rnek 2.6

f(x)=4.e
-0.5x
-x fonksiyonunun bir yaklak kk deerini x
0
=2
balang deerini kullanarak
y
=0.08 hatasyla bulunuz.
zm :

f(x) = 4.e
-0.5x
-x
g(x) = x
h(x) = 4.e
-0.5x

x
0
= -1
50 _____________________________________________Numerik Analiz

Tablo 2.8. rnek 2.6deki problemde yaklak kk deerinin bulunmas.

g(x)=x
h(x)=4.e
-0.5x

y
=|x
n+1
-x
n
|
2.00000 1.47152 0.52848
1.47152 1.91657 0.44505
1.91657 1.53420 0.38236
1.53420 1.85743 0.32323
1.85743 1.58025 0.27718
1.58025 1.81516 0.23491
1.81516 1.61400 0.20116
1.61400 1.78478 0.17078
1.78478 1.63870 0.14607
1.63870 1.76287 0.12417
1.76287 1.65675 0.10612
1.65675 1.74703 0.09028
1.74703 1.66993 0.07711
Bylece
y
=|x
n+1
-x
n
| deeri 0.08 deerinden kk deere
ulatndan yaklak kk deeri x
k
=1.66993 olarak alnabilir.

2.5 Newton-Raphson yntemi

Eitlik kklerinin bulunmasnda en yaygn kullanlan yntemlerden
birisi de Newton-Raphson yntemidir. Yntemin temeli ekil 2.7de
gsterildii gibi balang deerinin fonksiyonu kestii noktada izilen teetin
yatay ekseni kestii yeni nokta balang deeri ile deitirilerek kke
yaklamaya almaktr. Bu yeni nokta ou zaman balang deerine gre
daha yaklak bir kktr. Taylor serisi anmndan hareketle Newton-Raphson
yntemi yaknsama ifadesi aadaki ekilde elde edilebilir.

! 1
h
). x ( ' f ) x ( f ) h x ( f
0 0 0
+ = + (2.14)
f(x) = 0 (2.15)
x = x
0
+ h (2.16)
h = ( x x
0
) (2.17)
Burada yukardaki eitlikler (2.15) (2.17) kullanlarak eitlik (2.14)
aadaki ekilde yeniden dzenlenebilir.

f(x) = f(x
0
) +(x-x
0
).f'(x
0
) = 0.0 (2.18)

h = x - x
0
= -
f(x
0
)
f' (x
0
)
(2.19)

x = x
0
-
f(x
0
)
f' (x
0
)
(2.20)

Son bulunan eitlik (2.20) balang deeri, fonksiyon deeri ve
fonksiyonun balang deeri ile elde edilen trevi kullanlarak elde edilen yeni
yaklak kk deeridir. Bu ifadeyi genelletirerek bir iterasyon ifadesi eklinde
aadaki eitlik (2.21) eklinde yazlabilir.

) x ( ' f
) x ( f
x x
n
n
n 1 n
=
+
(2.21)

Bir baka yaklamla (f(x
0
), x
0
) noktasndaki teetin eimi aadaki
eitlik (2.22) eklinde olduu bilinmektedir. Bu eim fonksiyon deerinin,
balang deeri(x
0
) ile yeni yaklak deer(x
1
) farkna oran eklinde
yazlabilir.

) x x (
x ( f
) ( Tan
1 0
) 0
1
= (2.22)

) x ( ' f ) ( Tan
0 1
= (2.23)

ekil 2.7 Newton-Raphson ynteminin kke yaklam.
x
y
x
0
x
1

f(x
0
)
f(x
1
)
f(x)
teet
0
52 _____________________________________________Numerik Analiz

Eitlik (2.23) eitlik (2.22) ierisine tanarak buradan da (x
1
)
ekilecek olursa aadaki eitlik 2.24) bulunur bu eitlik daha nce
yazlm olan Newton-Raphson eitlii ile ayn ifadedir.

x
1
= x
0
-
f(x
0
)
f' (x
0
)
(2.24)

rnek 2.10.

f(x)= 4.e
-0.5x
-x eklinde verilen eitliin x
0
= 2 civarndaki kkn bu
deeri balang deeri alp Newton-Raphson yntemiyle =0.01 mutlak hata
deeri ile bulunuz.

zm :
f(x)= 4.e
-0.5x
-x (fonksiyon)
f'(x)= -2.e
-0.5x
-1 (fonksiyonun trevi)

x
0
= 2 (balang deeri)

Tablo 2.9 Newton-Raphson yntemi uygulamas.

x
n
f(x) f'(x) -f(x)/f'(x) x
n+1

2 -0.528 -1.735 -0.304 1.696
1.696 0.017 -1.856 0.009 1.705

Newton Raphson ynteminde bazen balang noktasnn uygun
seilememesi durumunda sonuca ulalmamas muhtemeldir. Bu duruma tipik
bir rnek olarak aadaki ekil 2.8. gsterilmitir.

ekil 2.8. Newton-Raphson ynteminde uygun olmayan balang noktas ve
kkten uzaklamas.

Yntemin uygulann basit bir algoritma ile gsterecek olursak
aadaki ilem admlaryla tanmlayabiliriz.

1. Fonksiyonun trevini al.
2. Balang(x
0
) ve hata() deerini belirle(oku/se).
3. Yeni yaklak kk deerini x

= x
0
[f(x
0
)/ f(x
0
)] eitliinden
hesapla.
4. Hata deerini hesapla. Hata =|x-x
0
|
5. Hata > ise x
0
= x al ve 3.adma git,
deil ise 6. adma git.
6. x deerini yaz ve dur.

Newton-Raphson ynteminin uygulanmasna dair yukardaki
algoritmasnn taslak program aadaki ekilde yazlabilir.
INPUT x0 ,eps
tekrar:
x=x0
x=x0-f(x0)/ft(x0)
IF abs(x-x0)> eps THEN GOTO tekrar
OUTPUT x
FUNCTION f(x)
f= ... (Buraya xe bal eitlik yazlr)
End Function
FUNCTION ft(x)
ft= ... (Buraya xe bal eitliin trevi yazlr)
End Function
x
y
x
0

x
1

f(x
0
)
f(x
1
)
f(x)
teet
0
x
2

uzaklayor
54 _____________________________________________Numerik Analiz

2.6 Programlar

Program 2.1. Aralk yarlama yntemi bilgisayar program(PASCAL)

Program Aralk;
uses dos,crt,printer;
var
xl,xu,xr,test,hata,e :real;
{ Kullanc Foksiyon Tanm }
Function F(x:real):real;
begin
F:=5xx+4x-25;
end;
begin
writeln('Aralk Yarlama Yntemi');
writeln('XL, XU ve yaklam hatasn Giriniz :');
readln(xl,xu,e);
writeln(' XL XU XR F(XR) HATA ');
writeln('------------------------------------------');
hata:=abs(xl-xu);
while hata>e do
begin
xr:=(xl+xu)/2.0;
test:=f(xl)*f(xu);
iftest=0 then hata:=0
else if test <0 then xu:=xr else xl:=xr;
writeln(xl:8:5,xu:8:5,xr:8:5,f(xr):8:5,hata:9:5);
hata:=abs(xl-xu);
end;
writeln('Kk deeri (xr) :',xr);
end.

4
___________________________________________________________

DORUSAL OLMAYAN
DENKLEM TAKIMLARININ
ZM YNTEMLER

4. DORUSAL OLMAYAN DENKLEM TAKIMLARININ
ZM YNTEMLER

Eitliklerin kklerinin bulunmas ve dorusal denklem takmlarnn zmnde
tek bir denklemin kknn bulunmas veya birok eitlikteki birbirleriyle
ilikisi dorusal olan bilinmeyenlerin belirlenmesi zerinde durulmutu. Bu
blmde e zamanl denklem sistemlerinin kklerinin yerleri belirlenmeye
allacaktr. Dorusal olmayan denklem sistemlerinde de bilinmeyen saysnca
eitlik sz konusudur. Ancak burada eitlik iindeki deikenler veya
bilinmeyenler arasndaki bamllk dorusal deildir. Dorusal olmayan
denklem sistemlerini aada gsterilen eitlikler eklinde ifade etmek
mmkndr.

f(x, y, z) = 0 (4.1a)
g(x, y, z) =0 (4.1b)
h(x, y, z) =0 (4.1c)

Burada eitlik ve bu eitliklerin bilinmeyen deikeni (x), (y) ve (z)
eklinde tanmlanmlardr. Bu deiken iin yle (x), (y) ve (z) deerleri
bulmalyz ki eitlii de ayn zamanda salamaldr. Aadaki blmlerde
iki ve deikenli dorusal olmayan eitliklerin kklerinin bulunmasna ait
zmler verilecektir. Bu zm yntemleri Newton Raphson ynteminin ok
114 _____________________________________________Numerik Analiz

boyutlu versiyonu olarak ta bilinmektedir. Byle bir denklem sisteminde
denklemlerin her birisi Taylor serisi anm aadaki ekilde yazlabilir.

...
y
) y , x ( f
) y y (
x
) y , x ( f
) x x ( ) y , x ( f ,..) y , x ( f
i
i 1 i
i
i 1 i i 1 i
+
+ =
+ + +
(4.2a)

..
y
) y , x ( g
) y y (
x
) y , x ( g
) x x ( ) y , x ( g ,..) y , x ( g
i
i 1 i
i
i 1 i i 1 i
+
+ =
+ + +
(4.2b)
....

Buradaki eitliklerde grlecei gibi bilinmeyenler ve (x) ve (y) gibi eitlik
saysnca tanmlanan deikenlerin x
i+1
ve y
i+1
deerleridir. Kk bulma
ilemlerinde olduu eitliin sol tarafndaki deerlerin sfra eit olmas
beklendiinden f(x,y)
i+1
=0 ve g(x,y)
i+1
=0 alnarak eitlikler (4.2a) ve eitlik
(4.2b) ve dierleri aadaki ekilde dzenlenebilirler.

...
y
) y , x ( f
y
x
) y , x ( f
x
...
y
) y , x ( f
y
x
) y , x ( f
x ,...) y , x ( f
i
1 i
i
1 i
i
i
i
i i
+
= +
+
+ +
(4.3a)
...
y
) y , x ( g
y
x
) y , x ( g
x
...
y
) y , x ( g
y
x
) y , x ( g
x ,...) y , x ( g
i
1 i
i
1 i
i
i
i
i i
+
= +
+
+ +
(4.3b)
....

Burada (i) indisli olan deikenler veya bilinmeyenler bilinen
byklklerdir. Bilinmeyenler ise(i+1) indisine sahip yeni deerlerdir.
Bilinmeyen saysnca eitlik (4.2)de olduu gibi denklem oluturarak dorusal
denklem sistemlerinde olduu gibi herhangi bir yntemle zlerek yeni
deerler, (i+1) indisli, bulunabilir. Bu eitliklerin zlmesindeki balca zorluk
eitliklerin ksmi trevlerinin kullanlyor olmasdr. Bu konunun daha basite
indirgenerek iki ve deikenli veya bilinmeyenli durumu aada
incelenmitir. Ayrca blmn sonunda problemin tekrarl zmn salamak
iin bir de taslak program ve program rnei verilmitir. Btn bunlar
yaparken dorusal olmayan denklem sistemlerinin zm iin de bilinmeyen
saysnca balang tahmin deerleri kullanmaya gerek olduu ayrca balang
deerlerinin rastgele seimi her zaman yaknsamay salamayaca ve tahmin
deerlerinin dzeltilmesine gerek olabilecei unutulmamaldr.
Dorusal olmayan Denklem Takmlarnn zm Yntemleri________________115

4.1 ki deikenli eitlikler (Newton Raphson)

f(x,y)=0 (4.4)
g(x,y)=0 (4.5)
Byle bir tanmlamada daha nce sylenildii gibi yle bir (x) ve (y)
deeri bulunmaldr ki her iki denklemi de ayn anda salamaldr. Eitlikler tek
deikenli sistemlerde olduu gibi Taylor serisine alarak yazldnda
aadaki ekilde ifade edilebilirler.

f x x y y f x y
x f x y
x
y f x y
y
( , ) ( , )
!
( , )
!
( , )
0 0 0 0
0 0 0 0
1 1
+ + = + +

(4.6)

g x x y y g x y
x g x y
x
y g x y
y
( , ) ( , )
!
( , )
!
( , )
0 0 0 0
0 0 0 0
1 1
+ + = + +

(4.7)

Yukardaki eitliklerde denklemin kk eitlii sfr yapan deer olduu
iin eitlikler sfra eitlenerek aadaki ekillerde yazlabilirler. Bu yazm
tarznda (x) ve (y) deerlerinin eski ile yeni farklarnn (x) ve (y) eklinde
gsterildii hatrlanmaldr.

0
1 1
0 0
0 0 0 0
= + + f x y
x f x y
x
y f x y
y
( , )
!
( , )
!
( , )
(4.8)

0
1 1
0 0
0 0 0 0
= + + g x y
x g x y
x
y g x y
y
( , )
!
( , )
!
( , )
(4.9)

Yukardaki eitlikler (4.8) ve (4.9) da bilinmeyenler olarak (x) ve (y)
alnarak iki bilinmeyenli iki denklem olarak aadaki gibi matris formunda
katsaylar matrisi, bilinmeyenler vektr ve eitlik vektr oluturularak
yazlabilir.

f
x
x y
f
y
x y
g
x
x y
g
x
x y
x
y
f x y
g x y
( , ) ( , )
( , ) ( , )
.
( , )
( , )
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0
0 0
(4.10)
116 _____________________________________________Numerik Analiz

Bu denklem sisteminin zmnde x
0
, y
0
balang deerleri ve mutlak
hata() deeri verilerek ileme balanr. Oluturulan bu denklem sistemi nceki
blmde gsterilen herhangi bir dorusal denklem takm zme yntemi ile
zlerek (x) ve (y) bulunur.

x
1
= x
0
+ x (4.11)
y
1
= y
0
+ y (4.12)

Elde edilen yeni deerler (x
1
) (y
1
) balang deerleri gibi kullanlarak
denklem sistemi yeni bir (x) ve (y) deeri elde etmek zere zlr. Her
zm adm sonunda elde edilen yeni deerler (x
i+1
) ve (y
i+1
) aadaki ekilde
genelletirilerek ifade edilebilirler. terasyonun bitirilmesi iin aadaki eitlik
(4.15)de gsterilen artlarn salanmas aranlr.

x
n+1
=x
n
+x (4.13)
y
n+1
=y
n
+y (4.14)

|x| ve |y| < veya |x
n+1
-x
n
| ve |y
n+1
-y
n
| < (4.15)

Eitliklerin zm sonunda bulunan deerler denklemlerin tamamn
salamaldr. Ancak bu denklemleri salayan baka deerlerin bulunmas da sz
konusudur. ekil 4.1de grld gibi iki deikenli bir sistemin ayr ayr
grafikleri izilmitir. Bu erilerin kesime noktalarnn tamam bir baka zm
kmesi anlamna gelmektedir. Bizim aradmz zm herhangi bir zm ise
bulunan zm yeterlidir. Ancak aranlan zm bulunan zmn dndaki bir
zm kmesi olabilecei de gz ard edilmemelidir. Bu ekildeki erilerden
grld kadar ile 1. zm dnda iki zm daha bulunmaktadr.

x
y
g(x,y)
f(x,y)
(1) zm

ekil 4.1. Dorusal olmayan denklem sisteminde zm noktalar.

4.2 deikenli eitlikler(Newton Raphson)

Deiken says artka denklem says da artaca iin deikenli bir
denklem takm aadaki ekilde yazlabilir.

f(x, y, z) = 0 (4.16)
g(x, y, z) = 0 (4.17)
v(x, y, z) = 0 (4.18)

Byle bir tanmlamada nceki iki deikenlide olduu gibi yle bir (x),
(y) ve (z) deeri bulunmaldr ki her denklemi de ayn anda salamaldr. ki
deikenli sistemde olduu gibi deikenli sistemde de eitlikler Taylor
serisine aldnda aadaki ekilde yazlabilirler.

118 _____________________________________________Numerik Analiz

x
) z , y , x ( f
! 1
x
) z , y , x ( f ) z z , y y , x x ( f
0 0 0
0 0 0 0 0 0

+ = + + +

z
) z , y , x ( f
! 1
y
y
) z , y , x ( f
! 1
y
0 0 0 0 0 0

+ (4.19)
x
) z , y , x ( g
! 1
x
) z , y , x ( g ) z z , y y , x x ( g
0 0 0
0 0 0 0 0 0

+ = + + +

z
) z , y , x ( g
! 1
y
y
) z , y , x ( g
! 1
x
0 0 0 0 0 0

+ (4.20)

x
) z , y , x ( v
! 1
x
) z , y , x ( v ) z z , y y , x x ( v
0 0 0
0 0 0 0 0 0

+ = + + +

z
) z , y , x ( v
! 1
y
y
) z , y , x ( v
! 1
x
0 0 0 0 0 0

+ (4.21)

Yukardaki eitliklerin iki deikenli de olduu gibi denklem sfra
eitlenerek matris formunda yazldnda aadaki katsaylar matrisi, eitlik
vektr ve bilinmeyenler vektr elde edilir.

f
x
x y z
f
y
x y z
f
z
x y z
g
x
x y z
g
y
x y z
f
z
x y z
v
x
x y z
v
y
x y z
v
z
x y z
x
y
z
( , , ) ( , , ) ( , , )
( , , ) ( , , ) ( , , )
( , , ) ( , , ) ( , , )
.
0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0
f x y z
g x y z
v x y z
( , , )
( , , )
( , , )
0 0 0
0 0 0
0 0 0
(4.22)

Bu denklem sisteminin zmnde de x
0
, y
0
ve z
0
balang deerleri ve
() deeri verilerek ileme balanr. Yukardaki denklem sistemi herhangi bir
saysal yntemle zlerek (x) ve (y) ve (z) bulunur.

x
1
= x
0
+ x (4.23)

y
1
= y
0
+ y (4.24)
z
1
= z
0
+ z (4.25)

Elde edilen yeni deerler (x
1
) (y
1
) ve (z
1
) balang deerleri olarak
kullanlarak denklem sistemi yeni bir (x) ve (y) ve (z) deeri bulmak iin
zlr. Her zm adm sonunda, eski deerler dzeltilerek yeni deerler
aada genel formu verilen eitlikler kullanlarak elde edilirler. Elde edilen
deerlerin istenilen deerler olup olmadna ise iterasyonu bitirme art olan,
btn yeni deerlerle eski deerler arasndaki farklar istenilen hata deerinin
altnda olmas, aranr.

x
n+1
= x
n
+ x (4.26)
y
n+1
=y
n
+y (4.27)
z
n+1
=z
n
+z (4.28)

|x|, |y|, |z| < veya |x
n+1
-x
n
|, |y
n+1
-y
n
|, |z
n+1
-z
n
| < (4.29)

rnek 4.1

Aadaki dorusal olmayan eitlikleri (x
0
=0.6) ve (y
0
=1.5) balang
deerlerini kullanarak (=0.08) mutlak hatas ile zp, denklemleri salayan
bir (x) ve (y) deerini bulunuz.

f(x,y)= x
2
+y-3 =0
g(x,y)= x +y
2
-5 =0

zm :

Her bir eitlikte bilinmeyen deikenlere gre ksmi trevler
aadaki ekilde alnr. Ksmi trevleri alndktan eitlik (4.10)da
gsterildii gibi matris formunda yazlr.

f
x
x = 2
f
y
= 1
g
y
y = 2 1 =
x
g

120 _____________________________________________Numerik Analiz

+
+
=
5 y x
3 y x
y
x
.
y 2 1
1 x 2
2
0 0
0
2
0
0
0

Balang deerleri (x
0
=0.6) ve (y
0
=1.5) yerlerine konularak eitlik yeniden
dzenlenirse aadaki ekilde yazlabilir.

15 . 2
14 . 1
y
x
.
3 1
1 2 . 1

2 . 1
14 . 1
y
x
.
16667 . 2 0
1 2 . 1

y=0.5538
x=0.4885 bulunur.
Yeni deerler :
x
1
= x
0
+ x = 0.6 + 0.4885 = 1.0885
y
1
= y
0
+ y = 1.5 + 0.5538 = 2.0538 eklinde bulunurlar.
|x|, |y| <
(=0.08)
olmadndan ileme devam edilir.
Balang deerleri olarak (x
0
)

ve (y
0
) yerine (x
1
)

ve (y
1
) alnarak
denklem sistemi yeniden oluturularak yeni (x) ve (y) deerleri aadaki
gibi bulunur.

30659 . 0
23863 . 0
y
x
.
1076 . 4 1
1 177 . 2

Buradan tekrar,
y = -0.05399
x = -0.08481 bulunur.

x
2
= x
1
+ x = 1.0885+(-0.08481) = 1.00369
y
2
= y
1
+ y = 2.0538 + (-0.05399) = 1.99981

|x=-0.07|, |y=-0.04| < olmadndan ilem bir adm daha
yrtlr.

y = -0.0007325
x = -0.0007298 bulunur. Bu deerler (e) deerinden her
ikisi de kk olduundan hesaplamaya son verilir.

x
3
= x
2
+ x = 1.00369 + (-0.0007298) = 1.0029602
y
3
= y
2
+ y = 1.99981 + (-0.0007325) = 1.9990775
Bylece yaklak deiken deerleri aadaki ekilde elde edilmi olur.
x = 1.0029602
y = 1.9990775
Bylece ilk eitlikte yerlerine konulursa, sonucun sfra ok yakn deerler
olduu en azndan istenilen hatann altnda bir hata ile hesaplanm deerler
olduu grlr.

f(1.0029602, 1.9990775)= (1.0029602)
2
+(1.9990775)-3 =0.005
g(1.0029602, 1.9990775)=( 1.0029602) +(1.9990775)
2
-5 = -0.0007

Newton Raphson ynteminden esinlenerek karlan dorusal olmayan
denklem sistemlerinin saysal zm iin gelitirilen taslak program rnei
aadaki kutuda verilmitir. Bu taslak programda kullanlan Eleme(a,b,x,n) alt
program Gauss eleme yntemi ile katsaylar matrisi ve eitlik vektrn st
gen matris haline getirerek zen program gstermektedir. Ayrca yine
program ierisinde arlan fonksiyonlar ve ise srasyla verilen eitlikler ve
eitliklerin her bir deikene gre alnm ksmi trevlerini gstermektedir.
Fx(i,xe) fonksiyonu parametrelerinden (i) fonksiyon numarasn, rnein
deikenli bir sistem ise (i=1,2,3) deerlerini almakta, (xe) ise balang ve
sonraki iterasyonlar iin yenilenmi deiken deerlerini gstermektedir.
Fxt(k,xe) fonksiyonunda kullanlan parametrelerden (k) ise eitlik saysna bal
olarak oluturulan ksmi trev saysn gstermektedir. rnein eitlik says
(i=3) ise (k) deeri (k=1,2,3,...9) deerlerini almaktadr. nk katsaylar
matrisi 3x3 matris eklinde olacaktr. Bu taslak programn belki bir dezavantaj
fonksiyon ve trevlerinin fonksiyonlar ierisinde verilmesi gerektiidir. Eitlik
ve trevlerinin baka trl hesaplanmalar ve dolaysyla katsaylar matrisi ve
eitlik vektrnn oluturulmas ok farkl ekillerde yaplabilirdi. Ancak
buraya ok basit eklinin konulmas tercih edilmitir. Katsaylar matrisi(a) ve
eitlik vektr(b) oluturulduktan sonra her iterasyonda Eleme(a,b,x,n) alt
program arlm ve zmler tekrarlanmtr. Her zm sonunda balang
deerleri dzeltilerek yeni balang deerleri olarak kullanlmtr. Eleme alt
122 _____________________________________________Numerik Analiz

programndaki parametreler srasyla katsaylar matrisi(a), eitlik vektr(b),
bilinmeyenler vektr(x) ve eitlik says(n) eklindedir.

INPUT n, eps, [xe(i) i=1,n]

Katsaylar Matrisi ve eitlik
vektrnn Oluturulmas
tekrar:
k = 0
DO i = 1 , n
b(i) = Fx(i, xe)
For j = 1 , n
k = k + 1
a(i, j) = Fxt(k, xe)
END DO
END DO
Next i
CALL Eleme(a, b, x, n)
Sonularn dzeltilmesi
DO i = 1, n
xe(i) = xe(i) + x(i)
IF Abs(x(i)) > Eps THEN tekrar
END DO
Sonularn yazdrlmas
OUTPUT [ xe(i) i=1,n]

Program 4.1 Dorusal olmayan denklem sistemlerinin Newton Raphson
yntemiyle zmnn bilgisayar program Listesi (Visual Basic).

Dim a(20, 20), b(20), x(20), xe(20), F, Eps As Single
n = Val(InputBox("Bilinmeyen(Deiken) Saysn(n) Giriniz."))
Eps = Val(InputBox("stenilen hata mertebesini()giriniz"))
Show
For i = 1 To n
xe(i) = Val(InputBox("x(" + Str(i) + ")Balang Deerini giriniz "))
Rem xe(1), xe(2),... xe(n) srasyla deikenleri gstermektedir.
Next i
tekrar:
k = 0
For i = 1 To n
b(i) = fx(i, xe)
For j = 1 To n
k = k + 1
a(i, j) = fxt(k, xe)
Next j
Next i
Rem --- Eleme lemleri -----
Call Eleme(a, b, x, n)
Rem Yeni deerlerin elde
edilmesi(x1=x0+Dx)
For i = 1 To n
xe(i) = xe(i) + x(i)
If Abs(x(i)) > Eps Then GoTo tekrar
Next i
For i = 1 To n
Print "Sonu("; i; ")="; xe(i)
Next i
End Sub


Public Sub Eleme(a, b, x, n)
Rem ------ Eleme lemleri --
For k = 1 To n - 1
For i = k + 1 To n
F = a(i, k) / a(k, k)
For j = k + 1 To n
a(i, j) = a(i, j) - F * a(k, j)
Next j
b(i) = b(i) - F * b(k)
Next i: Next k
Rem -- Bilinmeyenleri Hesaplama
x(n) = b(n) / a(n, n)
For i = n - 1 To 1 Step -1
T = 0
For j = i + 1 To n
T = T + a(i, j) * x(j)
Next j
x(i) = (b(i) - T) / a(i, i)
Next i
Rem -- Sonularn Yazdrlmas --
For i = 1 To n
Print "x("; i; ")="; x(i)
Next i
End Sub
Public Function fx(i, x)
Select Case i
Case Is = 1
fx = 3 - x(1) ^ 2 - x(2)
Case Is = 2
fx = 5 - x(2) ^ 2 - x(1)
End Select
End Function

Public Function fxt(k, x)
Select Case k
Case Is = 1
fxt = 2 * x(1)
Case Is = 2
fxt = 1
Case Is = 3
fxt = 1
Case Is = 4
fxt = 2 * x(2)
End Select
End Function

4.3 Basit terasyon Yntemi

Dorusal eitliklerin kklerinin bulunmasnda kullanlan bu yntem,
dorusal olmayan sistemlere gre de dzenlenebilir. Dorusal eitliklerde
olduu gibi bamsz deikenler eitliklerden ekilerek balang deerlerinin
yardmyla doru kke ulamaya allr. Ancak bu yntemin en byk
dezavantaj eitliklerden bilinmeyenlerin hangi ekilde ekileceinin
belirlenmesi problemidir. rnein iki deikenli eitliklerde birinci eitlikten
birinci bilinmeyen ve ikinci eitlikten ikinci bilinmeyen iin yeni birer eitlik
yazarak ie balanabilir.

f(x, y) = 0 (4.30)
g(x, y) = 0 (4.31)
x
i+1
= f
1
(x
i
, y
i
) (4.32)
y
i+1
= g
1
(x
i
, y
i
) veya y
i+1
= g
1
(x
i+1
, y
i
) (4.33)
124 _____________________________________________Numerik Analiz

Burada (i+1) indisli yeni deerleri hesaplarken (i) indisli en son
hesaplanan deerlerden yararlanlr. lk yeni deerleri hesaplarken eski deer
olarak ise balang deerleri kullanlmaldr. Ancak dorusal denklem
takmlarnn Gauss Siedel yntemindeki zmlerde olduu gibi burada da
eitliklerde bulunan deerler bir sonraki deiken iin kullanlabilir. Bir baka
deyile iki deikenli sistemlerde sadece bir balang deeri yeterli olabilir. (y
i
)
balang deeri kullanlrken (y
i+1
) hesaplanrken yeni deeri bulunmu olan
(x
i+1
) kullanlabilir. Yukardaki (4.32) ve (4.33) eitliklerinde f
1
(x
i
, y
i
) ve g
1
(x
i
,
y
i
) tanmlamalar f(x,y) ve g(x,y) tanmlamalarndan farkl olduu yani
f(x,y)f
1
(x,y) ve g(x,y)g
1
(x
i
, y
i
) olduu unutulmamaldr. terasyonun
durdurulmas iin dorusal sistemlerde olduu gibi deiken deerlerinin
yaklam hata deerleri istenilen bir hata seviyesinin altna dp dmediine
baklr.

x
i+1
-x
i
, y
i+1
-y
i
< (4.34)

Basit iterasyon yntemiyle dorusal olmayan denklem takmlarnn
zmnde kullanlabilecek taslak program rnei aadaki kutuda verilmitir.
Burada kullanlacak algoritma eitlik kklerinin bulunmasnda kullanlan basit
iterasyon ynteminde uygulanan iterasyonun aynsdr. Bu taslak programda
yaknsama problemi ile karlalmasna her hangi bir nlem alnmamtr.
Ancak Maksimum iterasyon says tanmlanarak yaknsama olmamas
durumunda baka bir balang deer grubu ile tekrar denenmelidir.

INPUT n, eps maxit,[x(i) i=1,n]
iter = 0
tekrar:
sw = 0
iter = iter + 1
DO i = 1, n
IF x(i) - Fx(i, x) > Eps THEN sw = 1
x(i) = fx(i, x)
END DO
IF sw > 0 AND iter < Maxit THEN tekrar
OUTPUT [x(i) i=1,n]

Aadaki Basit iterasyon ynteminin program listesinde fonksiyon
listesine iki deikenli bir eitlik iin tanmlama yaplmtr. Bu eitlikler [f(x)
= x
2
+y-3 = 0] ve [ f(y) = x +y
2
-5 = 0] eitlikleri olup birinci eitlikten
(x) ikinci eitlikten (y) ekilerek, ( ) y 3 x = ve ( ) x 5 y = ekline
getirilerek Fonksiyon(Fx) tanmnda kullanlmtr. Ancak program

ierisinde deikenlerin tamam (x) olarak tanmland dikkatli
bakldnda grlebilir. Bir baka ifadeyle bu rnekte [x(1)x] ve
[x(2)y] olarak tanmlanmtr. Deiken says yani bilinmeyen says
arttka sadece (x) dizisinin eleman says(n) ve (Fx) fonksiyonunda
tanmlanan eitlik says artacaktr. Bu programda zlen problem
ilerleyen ksmda rnek 4.2 ile elle de zlmtr.

Program 3.2 Basit terasyon Ynteminin bilgisayar program listesi(Visual
Basic)

Dim x(20), Eps As Single
Dim sw, iter As Integer
n = Val(InputBox("Bilinmeyen(Deiken) Saysn(n) Giriniz."))
Eps = Val(InputBox("stenilen Hata Mertebesini(Eps)giriniz"))
Maxit = Val(InputBox("Maksimum terasyon Saysn giriniz"))
Show
For i = 1 To n
x(i) = Val(InputBox("x(" + Str(i) + ")Balang Deerini giriniz "))
Rem x(1), x(2).. x(n) srasyla deikenleri gstermektedir
Next i
iter = 0
tekrar:
sw = 0
iter = iter + 1
For i = 1 To n
If Abs(x(i) - fx(i, x)) > Eps Then sw = 1
x(i) = fx(i, x)
Print " Yaklak x("; i; ")="; x(i)
Next i
If sw > 0 And iter < Maxit Then GoTo tekrar
Rem Sonularn yazdrlmas
For i = 1 To n
Print "Sonu("; i; ")="; x(i)
Next i
End Sub
Public Function fx(i, x)
Select Case i
Case Is = 1
fx = Sqr(3 - x(2))
Case Is = 2
fx = Sqr(5 - x(1))
End Select
End Function

126 _____________________________________________Numerik Analiz

rnek 4.2

rnek (4.1)de zlen ve aadaki tekrar verilen dorusal olmayan
eitlikleri (x
0
=0.6) ve (y
0
=1.5) balang deerlerini kullanarak (=0.08) mutlak
hatas ile bu defa Basit terasyon yntemi ile ve Excel programn kullanarak
zp, denklemleri salayan bir (x) ve (y) deerlerini bulunuz.

f(x) = x
2
+y-3 = 0
f(y) = x +y
2
-5 = 0

zm :

Eitliklerin her birisinden bilinmeyenleri ekerek eitlikleri yeniden dzenlersek
aadaki ekilde yazabiliriz.

y 3 x =
0 1
y 3 x =
x 5 y =
1 1
x 5 y =
1. Adm
) 5 . 1 ( 3 x
1
= = 1.224744 ) 224744 . 1 ( 5 y
1
= = 1.943001
2. Adm
) 943001 . 1 ( 3 x
2
= = 1.028104 ) 028104 . 1 ( 5 y
2
= = 1.992961
3. Adm
) 992961 . 1 ( 3 x
3
= = 1.003513 ) 003513 . 1 ( 5 y
3
= =1.999121

x
i+1
-x
i
=1.003513 1.028104= 0.024591 < (0.08)
y
i+1
-y
i
=1.999121 1.992961= 0.00616 < (0.08)
x = 1.003513 ve y = 1.999121 olarak bulunur.


Ayrca bu rnek Excel program kullanlarak zlm ve aadaki kutuda
gsterilmitir.

4.4 Programlar

Program 4.1. Dorusal olmayan denklem takmnn zm (MAPPLE)

FSOLVE({x^2-y=1, x+y^2=2}, {x,y});
{x=-1.701644095, y=1.926303220}
veya
f:= x^2-y-1=0;
g:= x+y^2-2=0
FSOLVE({f,g},{x,y};
{x=-1.701644095, y=1.926303220}

h:=y-sqrt(2-x)=0
FSOLVE({f,h},{x,y},{x=0..2,y=0..2});
{x=1.345089393, y=.809265474}.

128 _____________________________________________Numerik Analiz

5
___________________________________________________________

SONLU FARK
TABLOLARI

5. SONLU FARK TABLOLARI

Belirli bir f(x) fonksiyonunda, farkl(x) deerleri vererek buna karlk
gelen f(x) deerlerini bulabiliriz. Verilen (x) deerleri ve alnan fonksiyon
deerleri bir tablo halinde kurulacak olursa istediimiz (x) deerinin fonksiyon
karln tabloya bakarak bulabiliriz. Ancak arada bir (x) deeri iin fonksiyon
deeri istenirse tekrar fonksiyondan hesaplamamz gerekecektir. Bu durumda
karlkl deerleri bulmak ok g olmayaca aktr. Ancak fonksiyonu
bilinmeyen fakat her (x) deerine karlk bilinen bir f(x) deerinin tablosu
elimizde varsa bu defa ancak bilinen x deerleri iin karlklarn bulabiliriz.
Arada deerler iin baz hesaplamalar yapmamz gerekecektir. Bu tr ilemleri
kolaylatrmak, baz deney sonularnda deney deikenleri arasnda bir iliki
fonksiyonu elde etmek gibi amalarda kullanmak iin oluturduumuz tablolara
sonlu fark tablolar diyoruz. Taylor serisi anmnda bir fonksiyonun f(x)
bilinen bir noktas(x
i
) sonrasndaki deerinin(x
i+1
) yaklak olarak aadaki
ekilde yazlabilecei bilinmektedir.

Hata ... ) x x (
! 2
) x ( ' ' f
) x x ).( x ( ' f ) x ( f ) x ( f
2
i 1 i
i
i 1 i i i 1 i
+ + + + =
+ + +
(5.1)
Burada serinin sadece birinci mertebeden trevli terimini
kapsayan blmn ele alacak olursak, birinci mertebeden trev
aadaki eitlikle gsterilebilir. Bu yazlan ifade birinci mertebeden bir
trev bants olmakla birlikte birinci mertebeden bir trev ifadesinin
sonlu fark gsterimi eklinde de dnlebilir.

Hata
) x x (
) x ( f ) x ( f
) x ( ' f
i 1 i
i 1 i
i
+
=
+
+
(5.2)
130 _____________________________________________Numerik Analiz

Yukardaki eitlik (5.2)de biz hatay ihmal edersek birinci mertebeden trev
bants olarak kullandmz ifadeyi bulmu oluruz. Ancak bu durumda bir
hata yaptmz ve bu hatann (x
i+1
) noktasnn (x
i
) noktasna ne kadar yakn
olduuna bal olarak artp veya azalaca unutulmamaldr. Bu nedenle burada
yaptmz hatann ne dzeyde olduundan sz etmek yerinde olacaktr. Taylor
serisinde birinci mertebe ve sonraki terimler atldnda fonksiyon deeri her iki
nokta iin birbirine eit kar f(x
i+1
)f(x
i
) bu durumda oluan hata aadaki
ekilde yazlabilir.

Hata ) x ( f ) x ( f
i 1 i
+ =
+
(5.3)
... ) x x (
! 2
) x ( ' ' f
) x x ).( x ( ' f Hata
2
i 1 i
i
i 1 i i
+ + =
+ +
(5.4)

ekil 5.1 Taylor seri anmnda hata tahmininin ekilsel gsterimi.

Bu ekilde eitlik (5.4) ile tanmlanan bir hata ekil zerinde
gsterilecek olursa ekil 5.1 deki gibi gsterilebilir. Ancak bu ekildeki hata
tanm seri anmnda sadece bir tek terim alnmas durumundaki hatadr.
Kalann yine sonsuz bir seri eklinde ifade edilmesi ileri zorlatrmaktadr. Bu
nedenle kalann kendisi ierisinde de bir kesme yaparak hatann sadece ilk
terime eit olduunu varsayarsak hatay aadaki eitlikle gsterebiliriz.

) x x ).( x ( ' f Hata
i 1 i i

+
(5.5)

Kk mertebeden trevler Taylor serisinde ekildiinde byk mertebeden
trevlere gre daha byk hata brakrlar. Bu hata tanmnda kalan terimlerdeki
f(x)
x x
i
x
i+1

f(x
i
)
f(x
i
)=f(x
i+1
)
)
Hata
Kesin Sonu
Sonlu Fark Tablolar_________________________________________ 131

hata miktarn ekilsel olarak ifade edecek olursak ekil 5.2 ile gsterilebilir.
Ortalama deer teoremine gre eer bir f(x) fonksiyonu ve bu fonksiyonun
birinci mertebeden trevi verilen bir aralkta srekli ise fonksiyonun bu iki
noktasn, birletiren doruya paralel ve dolaysyla bu doru ile ayn eime
sahip fonksiyon zerinde en az bir nokta vardr. Bir baka deyile bu teoreme
gre fonksiyon zerinde yle bir () noktas vardr ki bu noktann eimi bizim
Taylor serisinden elde ettiimiz eime eittir.

ekil 5.2 Taylor seri anmnda hata tahmininin ekilsel gsterimi.

ekil 5.2den grlecei gibi fonksiyon noktalarndan geen dorunun
eimi ile bu doruya paralel olan ve f() noktasndan geen teetin eimi
ayndr. nk dorularn birbirlerine paralel olduunu varsaydk. Fonksiyonun
(x
i+1
) noktas geriye doru ekildiinde eim artacak buna bal olarak (x
i
)
noktasnn eimi de artacaktr. Bu durumun tersi de dorudur. Bylece seri
terimlerinde braklan kesme hatas aadaki eitlikle ifade edilebilir.

i 1 i
x x
Hata
) ( ' f
=
+
) x x )( ( ' f Hata
i 1 i
=
+
(5.6)

Buradan hareket edilerek Taylor serisinde bir tek terim alarak geride
braklan hata ifadesi bulunmu olur. Bu ifadeyi dier terimler iin gelitirecek
olursak rnein iki terim aldmzda geride kalan terimlerden dolay yaptmz
hata aadaki ekilde yazlabilir.

) x x (
! 2
) ( ' ' f
Hata
i 1 i 1
=
+
(5.7)
f(x)
x x
i
x
i+1

f(x
i
)
Hata

Eim=f ' ()
Eim=Hata / (x
i+1
-x
i
)
132 _____________________________________________Numerik Analiz

Taylor seri anmnda kesilen terimler iin tanmlanan hata ifadesini
genel bir ekilde yazabiliriz. Bu yazm hangi terimde seriyi kesiyorsak ondan
sonraki terimde (x) yerine () gelmesiyle oluan terim eklindedir. Eer seride
(n) terimi alnm ve sonras kesilmise o zaman kalan terim hatas aadaki
ekilde yazlabilir.

1 n
i 1 i
1 n
n
) x x (
)! 1 n (
) ( f
Hata
+
+
+
+
=

(5.8)

Taylor serisinden eitlik (5.2) ile gsterilen birinci mertebeden trev
ifadesinde bamsz deikenin artm yani [(x
i+1
)-(x
i
)] farkn (h) gibi bir
deikenle gsterecek olursak aadaki ekilde yeniden yazlarak ileri, geri ve
merkezi yn sonlu fark tanmlar gibi yeni trev bantlar gelitirilebilecei
grlebilir.

Hata
h
) x ( f ) x ( f
) x ( ' f
i 1 i
i
+
=
+
(5.9)

Buradaki ifade de pay ksmnda bulunan [f(x
i+1
)-f(x
i
)] farkna dikkat
edildiinde ilerideki bir nokta ile bir gerideki nokta arasnda fark alnarak trev
ifadesi yazlm veya noktalar arasndaki eim tanmlanmtr. Bu fark alnan
noktalar, esas noktann yani (x
i
) noktas ile bir gerisindeki (x
i-1
) noktas arasnda
olmas durumunda [f(x
i-1
)-f(x
i
)] eklinde ifade edilerek geri yn sonlu fark
ifadesi eklinde tanmlanmaktadr. Benzer ekilde fark esas noktann yani (x
i
)
noktas dnda bu noktann gerisindeki (x
i-1
) noktas ile ilerisindeki bir nokta
(x
i+1
) noktas arasnda alnarak fark (2h) deerine blnerek merkezi fark
eklinde tanmlanabilmektedir. Bu tarifler aadaki eitliklerle daha iyi
anlalabilmesi iin birinci mertebeden geri ve merkezi sonlu fark eitlikleri
aadaki eitlikler eklinde yazlabilirler.

Hata
h
) x ( f ) x ( f
) x ( ' f
1 i i
i
+
=

(5.10)

Hata
h 2
) x ( f ) x ( f
) x ( ' f
1 i 1 i
i
+
=
+
(5.11)

rnek 5.1

Aadaki eitliin Taylor serisi ile yazlan yaklak trev
tanmlamalarn kullanarak birinci mertebeden ileri, geri ve merkezi yn sonlu
fark ifadelerini bir baka deyile trev deerlerini (x=3) iin artm deerini(h)

0.5 alarak yaznz. Ayrca bu noktadaki gerek deerle (h) deerini azaltarak
farkllklar tablo eklinde dzenleyerek sonularn nasl deitiini
karlatrnz.

5 x 4 x 3 x 2 x ) x ( f
2 3 4
+ + =

zm :

Gerek deer eitliin trevini cebirsel trev alma kurallarna gre alarak (x=3)
iin aadaki ekilde hesaplayabiliriz.

4 x 6 x 6 x 4 ) x ( f
2 3 '
+ =
4 ) 3 ( 6 ) 3 ( 6 ) 3 ( 4 ) x ( ' f
2 3
+ =
68 ) x ( ' f =

Sonlu faklar almadan nce (x=3) ve artm (h=0.5) olduuna gre fark alnacak
noktalar belirlemeye alalm. Esas nokta (x
i
=3) olduuna gre (x
i+1
=3.5) ve
(x
i-1
=2.5) olmaktadr.

leri fark

125 . 90
5 . 0
47 0625 . 92
5 . 0
) 3 ( f ) 5 . 3 ( f
h
) x ( f ) x ( f
) x ( ' f
i 1 i
i
=
=
+

Geri fark

875 . 50
5 . 0
5625 . 21 47
5 . 0
) 5 . 2 ( f ) 3 ( f
h
) x ( f ) x ( f
) x ( ' f
1 i i
i
=
=

Merkezi fark

5 . 70
1
5625 . 21 0625 . 92
) 5 . 0 ( 2
) 5 . 2 ( f ) 5 . 3 ( f
h 2
) x ( f ) x ( f
) x ( ' f
1 i 1 i
i
=
=
+

Sonulara bakldnda geek deer olan f(x)=68 deerine dier yaklak
sonularn hi birisi de yakn deildir. imdi aralk deerini azaltarak farkl
deerler alarak tablo eklinde dzenleyecek olursak aadaki ekilde elde
edilebilir. Bu tabloda grlecei gibi eitlie bal olmakla birlikte sonlu fark
gsterimlerinin her birisi farkl hatalarla sonucu vermektedir. Bu rnekte en iyi
yaklak sonu merkezi farklarla salanmtr. Aralk deerinin drlmesi ile
134 _____________________________________________Numerik Analiz

hatann azaltlabilecei ve hatann araln karesi ile orantl olarak azalaca bu
rnekte aka grlebilmektedir.

Aralk
h
leri
Yn
Geri
Yn
Merkezi Yn
0.5 90.125 50.875 70.5
0.4 85.264 53.936 69.6
0.3 80.627 57.173 68.9
0.2 76.208 60.592 68.4
0.1 72.001 64.199 68.1
0.01 68.391 67.611 68.001
0.001 68.03901 67.96101 68.00001
0.0001 68.0039 67.9961 68

5.1 leri yn sonlu farklar

Daha nce sonlu farkn ne demek olduu ve nasl elde edildii
gsterilmiti. Burada bu farklarn ardk olarak yazlabilecei ve yksek
mertebeden farlarn nasl elde edilecei gsterilmeye allacaktr. leri yn
sonlu fark ifadelerinde srekli esas noktann ilerisindeki noktalar kullanld
iin ekil 5.3de grld gibi eit aralklarla fonksiyon deerlerinin
bulunduu dnlsn. Bu deerler kullanlarak birinci mertebeden farklar
aadaki gibi yazlabilir. Burada sadece fonksiyon farklar alnm olup trev
deerleri hesaplanmamtr. Fark deerlerini hesaplarken indis deerlerinin nasl
organize edildii aadaki eitlikleri etkiledii unutulmamaldr. Burada indis
deerleri sfr(0) ile baladndan toplam fonksiyon deer says(n) indis
saysndan greceli olarak bir fazladr. rnein indis says sfr(0) ile drt(4)
arasnda ise toplam nokta says be(5) olacaktr. Aada gsterildii gibi
birinci mertebeden farklar nokta saysndan bir az olacaktr. nk en son fark
alnrken (y
i
= y
i+1
y
i
) eklinde dzenlenebilmektedir. ndis deeri (i) de
sonlandrlmasna ramen eitlik ierisinde indis deeri(i+1) kullanlmaktadr.
Bu nedenle indis deeri (i) iin en son drt(i=4) kullanlmal bylece eitlik
iinde indis deerinin st snr olan be(5) almam olmaldr. Ayn duruma
daha yksek mertebeden trevler iin de dikkat edilmelidir. Hatta her trev
mertebesi arttnda indis deerinin bir azalarak devam ettii dikkatten
kamamaldr.

Birinci mertebeden farklar

f(x
i+1
)-f(x
i
) = y
0
= y
1
- y
0

= f(x
0
+x) - f(x
0
) (5.12a)

y
1
= y
2
- y
1
= f(x
0
+2x) - f(x
0
+x) (5.12b)
.........
y
i
= y
i+1
y
i
(5.12n)

ekil 5.3. leri yn sonlu fark deerlerinin oluumu.

kinci mertebeden farklar

2
y
0
= ( y
0
) = (y
1
- y
0
) = y
1

- y
0
= (y
2
-y
1
) - (y
1
-y
0
)
2
y
0
= y
2
- 2y
1

+ y
0

(5.13a)
2
y
1
= y
3
- 2y
2

+ y
1

(5.13b)
...

2
y
i
= y
i+2
- 2y
i+1

+ y
i

(5.13n)

nc mertebeden farklar

3
y
0
= (
2
y
0
) = (y
2
- 2y
1

+ y
0
) = y
2

- 2y
1

+ y
0

y
x x
0
x
1
x
2
y
0
y
1
y
2
f(x)

h
h
y
0

y
1

136 _____________________________________________Numerik Analiz

3
y
0
= y
3
- 3y
2

+ 3y
1

- y
0
(5.14a)
3
y
1
= y
4
- 3y
3

+ 3y
2

- y
1
(5.14b)
...
3
y
i
= y
i+3
- 3y
i+2

+ 3y
i+1

- y
i
(5.14n)
Bu farklara bakldnda btn noktalarn esas noktann ilerisinde bulunan
noktalar olduu grlebilir. Yksek mertebeden trevlerin yaklak olarak ileri
yn sonlu farklar Taylor serisinden hareketle nceki blmde gsterildii gibi
aadaki ekilde de elde edilebilir.

Hata ... h
! 3
) x ( f
h
! 2
) x ( f
h ). x ( ' f ) x ( f ) x ( f
3 i
' ' '
2 i
' '
i i 1 i
+ + + + =
+
(5.15)
Hata ... ) h 2 (
! 3
) x ( f
) h 2 (
! 2
) x ( f
) h 2 ).( x ( ' f ) x ( f ) x ( f
3 i
' ' '
2 i
' '
i i 2 i
+ + + + =
+
(5.16)

Son iki eitlikten (5.15) iki (2) ile arplarak ikinci eitlik (5.16)den
karlacak olursa aadaki eitlik (5.17) elde edilebilir. Bu eitlikten
ikinci mertebeden trev ifadesi eitliin sol tarafna alndnda eitlik
(5.18) aadaki gibi bulunur. Bulunan eitlik ikinci mertebeden trev
ifadesi olacandan nc mertebe ve sonras trev ifadeleri hata terimi
iinde dnlmelidir.

Hata h 2
! 2
) x ( f
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
2 i
' '
i 1 i 2 i
+ =
+ +
(5.17)
Hata
h
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
) x ( f
2
i 1 i 2 i
i
' '
+
+
=
+ +
(5.18)
Sonlu fark ifadelerinden hareketle elde edilen ve sonlu fark tablolar
denilen birinci veya daha yksek mertebeden fark tablolarnn nasl
oluturulduu aada gsterilmektedir. Bu tablolar genelde
enterpolasyon ilemleri denilen ve bilinmeyen nokta deerlerinin tahmini
olarak yorumlanan konu altnda ska kullanlmaktadr. Bu tablolar bir
grup baml ve bamsz deiken deerlerinden elde edilebildii gibi
bilinen bir fonksiyon kullanlarak da oluturulabilir. Tanml bir f(x)
fonksiyonu iin aralklar sabit artrlm (x) deerleri kullanlarak sonlu
fark deerlerinin nasl bulunduu bu blmn banda gsterilmiti.

Yani birinci dereceden fark deerleri ileri yn iin [y
0
=y
1
-y
0
] eklinde
yazlmt. Bu ifadeyi farkl bir ekilde
[y
0
=f(x
1
)-f(x
0
)] eklinde
yazabiliriz. Bunun birinci mertebeden yaklak trev ifadesinin pay
ksmndaki fark deer olduu aka grlmektedir. Bylece btn
birinci mertebeden trevleri ardk olarak dier noktalar iin yazlacak
olursa aadaki ekilde dzenlenebilir.

y
0
= f(x
1
) - f(x
0
), y
1
= f(x
2
) - f(x
1
), ... y
n-1
= f(x
n
) - f(x
n-1
) (5.19)

kinci mertebeden farklar ise birinci mertebeden farklarn farklar
eklinde yazlabileceinden eitlikler aadaki ekilde oluturulabilir. Bu
eitliklerin ayns daha nce Taylor serisinden zaten elde edilmiti.

2
y
0
= y
1

- y
0
= [
f(x
2
) - f(x
1
)]-[f(x
1
) - f(x
0
)] = f(x
2
) -2f(x
1
)+f(x
0
) (5.20a)
2
y
1
= y
2

- y
1
= [
f(x
3
) - f(x
2
)]-[f(x
2
) - f(x
1
)] = f(x
3
) -2f(x
2
)+f(x
1
) (5.20b)
...
2
y
n-2
= y
n-1
-y
n-2
= [
f(x
n
)-f(x
n-1
)]-[f(x
n-1
)-f(x
n-2
)]
=f(x
n
)-2f(x
n-1
)+f(x
n-2
) (5.20n)

Benzer ekilde daha yksek mertebeden farklar oluturulabilecei
bilinmektedir. imdi bu fark deerlerinin bir tabloya yanstlacak olursa
aadaki Tablo 5.1 elde edilebilir. Bu tabloda grlecei zere fark
mertebelerinin her artmnda fark says bir dmektedir. nk farka etki eden
nokta says artmaktadr. rnein birinci mertebeden farklardan (y
0
) iin
sadece f(x
1
) ve f(x
0
) etkili iken (
2
y
1
) iin f(x
3
), f(x
2
) ve f(x
1
) deerlerinin
etkili olduu grlmektedir. Bylece (n) adet noktadan oluan bir baml ve
bamsz deiken dizisinde en son trev mertebesi (n.) mertebeden olabilir. Bu
son trevin indis deeri ise eitlik (5.20n)de grld gibi (n-2) deerinde
kalr.

138 _____________________________________________Numerik Analiz

Tablo 5.1 leri yn sonlu fark tablolarnn oluturulmas.

indis x f(x) y
2
y
3
y
4
y
0 x
0
f(x
0
) y
0

2
y
0

3
y
0

4
y
0

1 x
1
f(x
1
) y
1

2
y
1

3
y
0

2 x
2
f(x
2
) y
2

2
y
2

3 x
3
f(x
3
) y
3

4 x
4
f(x
4
)

Yukarda anlatlan ve oluturulan sonlu fark tablolarnn bilinen
fonksiyonlar iin retilmesi ou zaman anlamsz olabilir. nk
fonksiyon veya polinom belli ise bunun trev deerleri ve sonlu fark
deerleri veya enterpolasyon deerleri zaten bu fonksiyondan
bulunabilir. Ancak bir fonksiyona ait olmayan ve deney sonucu gibi
baml(y) ve bamsz deiken(x) arasndaki iliki tablo deerleri
eklinde biliniyorsa o zaman enterpolasyon veya baka bir ama iin bu
tablolar oluturmaya gerek duyulabilir. leri yn sonlu fark tablosunu bir
iki boyutlu dizi ierinde oluturan taslak program aada verilmitir. Bu
programda grlecei gibi sonlu fark alnacak dizi(y) ve bamsz
deiken(x) deerleri matrisin ilk iki kolonuna aktarlarak dier
kolonlarna fark deerleri hesaplanmtr.

INPUT n, x(i), y(i), [ i=1,n]
(x) ve (y) dizisi matrisin ilk iki stununa
tanmtr
DO i = 1 , n
Fark(i,1)=x(i)
Fark(i,2)=y(i)
END DO
DO j = 3 , n+1
DO i = 1, n-j+2
Fark(i, j) = Fark(i+1,j-1)-Fark(i,j-1)
END DO
END DO
Sonularn yazdrlmas
OUTPUT Fark(i,j) [(i=1,n), j=1,n]

Aadaki rnek 5.2 ve 5.3te bir bilinen fonksiyon iin bir de
fonksiyon deerleri olmayan (x) ve (y) dizisi iin ileri yn sonlu fark
tablolar oluturulmutur.

rnek 5.2

Aada verilen fonksiyonun ileri yn sonlu fark tablosunu bamsz
deiken balang deerini (x=0) ve aralk deerini h=0.5 alarak ilk be deer
iin oluturunuz.

F(x) = 2x
3
- 3x
2
+ 4x - 5

zm :

y
0
= f(x
1
)-f(x
0
) = (-3.5)-(-5.0)=1.5 y
1
= f(x
2
) - f(x
1
) =(-2)-(-3.5) = 1.5
y
2
= f(x
3
) - f(x
2
) = (1)-(-2) = 3 y
3
= f(x
4
) - f(x
3
) =(7)-(1) = 6

2
y
0
= y
1

- y
0
= (1.5)-(1.5) = 0
2
y
1
= y
2

- y
1
= (3)-(1.5) = 1.5
2
y
2
= y
3

- y
2
= (6)-(3) = 3

3
y
0
=
2
y
1
-
2
y
0
= (1.5)-(0) = 1.5
3
y
1
=
2
y
2
-
2
y
1
= (3)-(1.5) = 1.5

4
y
0
=
3
y
1

-
3
y
0
= (1.5)-(1.5) = 0

Bu deerler tabloya yerletirilecek olursa aadaki tablo eklinde
bulunur.

indis x f(x)=y y
2
y
3
y
4
y
0 0 -5 1.5 0 1.5 0
1 0.5 -3.5 1.5 1.5 1.5
2 1.0 -2 3 3
3 1.5 1 6
4 2.0 7

Bu tablodaki deerler yukardaki ksmlarda gsterildii gibi gelitirilen
trev ifadelerinden gidilerek dorudan da bulunabilecei aadaki
hesaplamayla gsterilmitir. rnein birinci satrdaki ikinci mertebeden fark
tabloda sfr(0) aadaki hesaplama da ayn, benzer ekilde yine birinci
140 _____________________________________________Numerik Analiz

satrdaki nc mertebeden fark tabloda (1.5) aadaki hesaplamada da ayn
bulunmutur.

2
y
0
= y
2
- 2y
1

+ y
0
= (-2) - 2(-3.5) + (-5) = 0

3
y
0
= y
3
- 3y
2

+ 3y
1

- y
0
= (1)-3(-2)+3(-3.5)-(-5) = 1.5

rnek 5.3

Aada verilen bir grup(x) ve (y) deerleri iin ileri yn sonlu fark tablosunu
oluturunuz.

x 0 1 2 3 4 5
f(x) -7 -3 6 25 62 129

zm :

x y y
0

2
y
0

3
y
0

4
y
0

5
y
0

0 -7 4 5 5 3 1
1 -3 9 10 8 4
2 6 19 18 12
3 25 37 30
4 62 67
5 129

5.2 Geri yn sonlu farklar

Geri yn sonlu fark tablolar ileri yn sonlu fark tablolarna benzer
ekilde elde edilirler. Taylor seri anmlarnda gsterildii gibi bu defa farklar
alnacak noktalar balang noktas olan esas noktann(i) gerisine doru
gidilerek buna karlk gelen baml deiken deerleri geri farklar iin
bulunmaktadr. leri yn sonlu farkta olduu gibi burada da bamsz deiken
iin aralklarn birbirlerine eit alnd varsaylmtr. Geri yn sonlu fark
ifadeleri farkl mertebeden farklar iin aada verilmitir. Aadaki ekil
5.4de grld gibi indisler negatif olarak ve geriye doru ilerlemektedir.

Fark deerlerini hesaplarken indis deerlerinin nasl organize edildii aadaki
eitlikleri etkiledii unutulmamaldr. Burada indis deerleri sfr(0) ile
baladndan toplam fonksiyon deer says(n) indis saysndan greceli olarak
bir fazladr. rnein indis says sfr(0) ile drt(-4) arasnda ise toplam nokta
says be(5) olacaktr. nk en son fark alnrken (y
i
= y
i
y
i-1
) eklinde
dzenlenebilmektedir. ndis deeri (i) de sonlandrlmasna ramen eitlik
ierisinde indis deeri(i-1) kullanlmaktadr. Bundan dolay indis deeri (i) iin
eitlik iinde indis deerinin alt snrnn almamasna dikkate edilmelidir.
Ayn duruma daha yksek mertebeden trevler iin de dikkat edilmelidir. Hatta
her fark mertebesi arttnda indis deeri bir artmakta, ancak toplam fark says
bir azalarak devam etmektedir. Toplam nokta says be olan sistemde drt
birinci mertebeden fark, ikinci mertebeden fark bulunmaktadr. Bu farklarn
indisi birinci mertebeden farklar iin en son (i=-3) ve ikinci mertebeden fark
iin ise (i=-2) olmaktadr.

Birinci mertebeden geri farklar

y
0
= y
0
- y
-1
= f(x
0
) - f(x
0
- x) (5.21a)
y
-1
= y
-1
- y
-2
(5.21b)
.....
y
i
= y
i
- y
i-1
(5.21n)

kinci mertebeden geri farklar

2
y
0
= (y
0
) = (y
0
-y
-1
) = y
0
- y
-1
= y
0
-2y
-1
+y
-2
(5.22a)

2
y
-1
= (y
-1
) = (y
-1
-y
-2
) = y
-1
- y
-2
= y
-1
-2y
-2
+y
-3
(5.22b)
...

2
y
i
=(y
i
)=(y
i
-y
i-1
)=y
i
- y
i-1
= y
i
-2y
i-1
+y
i-2
(5.22n)

142 _____________________________________________Numerik Analiz

ekil 5.4. Geri yn sonlu fark deerlerinin oluumu.

nc mertebeden geri farklar

3
y
0
= (
2
y
0
) = ( y
0
-2y
-1
+y
-2
) = y
0
-2y
-1
+y
-2

3
y
0
=

y
0
-2y
-1
+y
-2
= y
0
- 3y
-1
+ 3y
-2
- y
-3
(5.23a)

3
y
-1
=

y
-1
-2y
-2
+y
-3
= y
-1
- 3y
-2
+ 3y
-3
- y
-4
(5.23b)
....

3
y
i
=

y
i
-2y
i-1
+y
i-2
= y
i
- 3y
i-1
+ 3y
i-2

y
i-3
(5.23n)

Bu farklara bakldnda ileri yn sonlu fark ifadeleri gibi ancak btn
noktalarn esas noktann gerisinde bulunan noktalar olduu grlebilir. Yksek
mertebeden geri yn trevler Taylor serisinden hareketle yaklak aadaki
ekilde ifade edilebilir.

Hata ... ) h (
! 3
) x ( f
) h (
! 2
) x ( f
) h ).( x ( ' f ) x ( f ) x ( f
3 i
' ' '
2 i
' '
i i 1 i
+ + + + =
(5.24)
y
x x
--2
x
--1
x
0
y
-2
y
-1
y
0
f(x)

h
h
y
-1

y
0


Hata ... ) h 2 (
! 3
) x ( f
) h 2 (
! 2
) x ( f
) h 2 ).( x ( ' f ) x ( f ) x ( f
3 i
' ' '
2 i
' '
i i 2 i
+ + + + =
(5.25)

leri yn sonlu fark ifadelerinin karlmasna benzer ekilde burada da
birinci eitlik olan eitlik (5.24) iki ile arplp ikinci eitlik olan eitlik
(5.25)den karldnda aadaki ikinci mertebeden geri yn trev
ifadesi bulunabilir.

Hata h ) x ( f ) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
2
i
' '
i 1 i 2 i
+ + =

Hata
h
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
) x ( f
2
i 1 i 2 i
i
' '
+
+
=

(5.26)

Benzer ekilde daha yksek mertebeden farklar oluturulabilecei
bilinmektedir. imdi bu fark deerleri ileri yn fark tablosunda olduu gibi bir
tablo eklinde dzenlenecek olursa aadaki Tablo 5.2 elde edilebilir. Bu
tabloda grlecei zere fark mertebelerinin her artmnda farklarn says bir
dmektedir. nk farka etki eden nokta says artmaktadr. rnein birinci
mertebeden farklardan (y
0
) iin sadece f(x
-1
) ve f(x
0
) etkili iken ikinci
mertebe fark olan (
2
y
0
) iin f(x
-2
), f(x
-1
) ve f(x
0
) deerlerinin etkili olduu
grlmektedir. Bylece (n) adet noktadan oluan bir baml ve bamsz
deiken dizisinde en son trev mertebesi (n-1). mertebeden olabilir.

Tablo 5.2 Geri yn sonlu fark tablolarnn oluturulmas.

indis x f(x) y
2
y
3
y
4
y
-4 x
-4
f(x
-4
)
-3 x
-1
f(x
-3
) y
-3

-2 x
-2
f(x
-2
) y
-2

2
y
-2

-1 x
-1
f(x
-1
) y
-1

2
y
-1

3
y
-1

0 X
0
f(x
0
) y
0

2
y
0

3
y
0

4
y
0

Yukarda anlatlan ve oluturulan sonlu fark tablolarnn bilinen
fonksiyonlar iin retilmesi ou zaman anlamsz olabilir. nk
fonksiyon veya polinom belli ise bunun trev deerleri ve sonlu fark
deerleri veya enterpolasyon deerleri zaten bu fonksiyondan
bulunabilir. Ancak bir fonksiyona ait olmayan ve deney sonucu gibi
144 _____________________________________________Numerik Analiz

baml(y) ve bamsz deiken(x) arasndaki iliki tablo deerleri
eklinde biliniyorsa o zaman enterpolasyon veya baka bir ama iin bu
tablolar oluturmaya gerek duyulabilir. Aadaki rneklerde bir bilinen
fonksiyon bir de fonksiyon deerleri olmayan (x) ve (y) dizisi verilerek
geri yn sonlu fark tablolar oluturulmutur.

rnek 5.4

Aada verilen fonksiyonun geri yn sonlu fark tablosunu bamsz
deiken balang deerini (x=0) ve aralk deerini h=0.5 alarak ilk be deer
iin oluturunuz.

F(x) = 2x
3
- 3x
2
+ 4x - 5

zm :

y
0
= f(x
0
)-f(x
-1
) = (7)-(1)=6 y
-1
= f(x
-1
) - f(x
-2
) =(1)-(-2) = 3
y
-2
= f(x
-2
)-f(x
-3
) = (-2)-(-3.5) = 1.5 y
-3
= f(x
-3
)-f(x
-4
)=(-3.5)-(-5) = 1.5

2
y
0
= y
0

- y
-1
= (6)-(3) = 3
2
y
-1
= y
-1

- y
-2
= (3)-(1.5) = 1.5
2
y
-2
= y
-2

- y
-3
= (1.5)-(1.5) = 0

3
y
0
=
2
y
0
-
2
y
-1
= (3)-(1.5) = 1.5
3
y
-1
=
2
y
-1
-
2
y
-2
= (1.5)-(0) = 1.5

4
y
0
=
3
y
0

-
3
y
-1
= (1.5)-(1.5) = 0

Bu deerler tabloya yerletirilecek olursa aadaki tablo eklinde
bulunur.

indis x f(x)=y y
2
y
3
y
4
y
-4 0 -5
-3 0.5 -3.5 1.5
-2 1.0 -2 1.5 0
-1 1.5 1 3 1.5 1.5
0 2.0 7 6 3 1.5 0


rnek 5.5

Aada verilen bir grup(x) ve (y) deerleri iin ileri yn sonlu fark
tablosunu oluturunuz.

x 0 1 2 3 4 5
f(x) -7 -3 6 25 62 129

zm :

x y y
2
y
3
y
4
y
5
y
0 -7
1 -3 4
2 6 9 5
3 25 19 10 5
4 62 37 18 8 3
5 129 67 30 12 4 1

5.3 Merkezi farklar

Dier sonlu fark tablolarna benzer ekilde balang deerinin(x
0
)
ilerisine doru dier yntemlerde kullanlan aralk deerinin yars(h/2)
aralklarla ilerlenmekte ve bu aralklarn her birisi iin (y) deerleri bulunarak
farklar bu deerler zerinden hesaplanmaktadr. ekil 5.5'de gsterildii gibi
farklar esas noktalar olan (y
0
, y
1
, ...) iin hem de (y
1/2
, y
1+1/2
, ...) ara noktalarn
kullanarak oluturulmaktadr. Merkezi farklar dikkat edilirse esas noktann
ilerisinde ve gerisinde noktalar hesaplamaya katmaktadr. Bylece fonksiyonun
davrann nceki nokta ve sonraki noktay kullanarak daha iyi tahmin etme
imkan sunabilmektedir. Ayrca bilindii gibi trev ifadelerinin
gelitirilmesinde dier yntemlerin tek ynl olmasna karlk iki ynl
almaktadr. lerleyen konularda ksmi trevli ifadelerin sonlu fark ifadeleri
eklinde yazlmasnda grlecei gibi zm dzleminin i dmleri iin bu
yntemin kullanlmas uygun olmaktadr. leri yn sonlu fark ifadeleri zm
dzleminde esas noktann gerisinde nokta bulunmayan tanmlamalarda, geri yn
sonlu fark ifadeleri ise ilerisinde nokta bulunmayan tanmlamalarda
kullanlmaktadr.

146 _____________________________________________Numerik Analiz

ekil 5.5 Merkezi yn sonlu fark deerlerinin oluumu.

Birinci mertebeden merkezi farklar

y
1/2
=y
1
-y
0
=f(x
1
)-f(x
0
) (5.27a)
y
0
=y
1/2
-y
-1/2
(5.27b)
.........
y
n+1/2
=y
n+1
-y
n
(5.27n)
kinci mertebeden geri farklar

2
y
0
= ( y
0
) = (y
1
-y
0
) = y
1/2
-y
-1/2

2
y
0
= (y
1
-y
0
)-(y
0
-y
-1
)

2
y
0
= (y
1
- 2y
0
+ y
-1
) (5.28)

y
x
-1 x
0
x
1
y
-1
y
0
y
1
f(x)

h/2
y
-1/2

y
1/2

h/2 h/2 h/2
y
0

x

y
1/2
y
-1/2

Bu farklara bakldnda fark alnan noktalarn ikisinden birisi esas noktann
ilerisinde ve dieri ise esas noktann gerisinde bulunan noktalar olduu
grlebilir. Bu durum bu yntemin uygulanmas esnasnda esas noktann veya
fark alnacak noktann zm dzlemi iinde olmas ve snrlar zerinde
olmamas gerekir. Bir baka deyile fark alnan noktann ilerisinde ve gerisinde
kullanlabilecek en az birer nokta tanml olmaldr. Yksek mertebeden
trevlerin ileri ve geri yn yaklak tanmlarnda olduu gibi merkezi yn sonlu
farklar Taylor serisinden hareketle nceki blmde gsterildii gibi aadaki
ekilde de elde edilebilir.

Hata ... ) h (
! 3
) x ( f
) h (
! 2
) x ( f
) h ).( x ( ' f ) x ( f ) x ( f
3 i
' ' '
2 i
' '
i i 1 i
+ + + + + =
(5.29a)
Hata ... h
! 3
) x ( f
h
! 2
) x ( f
h ). x ( ' f ) x ( f ) x ( f
3 i
' ' '
2 i
' '
i i 1 i
+ + + + =
+
(5.29b)
Esas noktann ilerisindeki nokta olan f(x
i+1
) anm ile f(x
i-1
) anmnn
toplamlar alnarak yeni bir eitlik eklinde ifade edilecek olursa
aadaki eitlik bulunur. Buradan da, ikinci mertebeden trev ifadesi
eitliin sol tarafna alndnda aadaki eitlik (5.30) bulunur. Bulunan
eitlik ikinci mertebeden trev ifadesi olacandan nc mertebe ve
sonras trev ifadeleri hata terimi iinde dnlmelidir.

Hata h ) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f ) x ( f
2
i
' '
i 1 i 1 i
+ = +
+
(5.30a)
Hata
h
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
) x ( f
2
1 i i 1 i
i
' '
+
+
=
+
(5.30b)
Taylor serisi zmnde elde edilen sonular daha nceki ksmlarda elde
edilen farklarn fark alnarak elde edilebilirdi. Bu ileri yn fark ile geri yn
farkn farklar bize ikinci mertebeden merkezi fark ifadesini verir. Birinci
mertebeden merkezi fark iin ise ilerideki nokta ile mevcut noktann orta deeri
ile geri nokta ile mevcut noktann orta deeri arasndaki fark olarak yazlabilir.
Merkezi yn ikinci mertebeden trev nceki trev ifadelerinde olduu gibi
birinci mertebeden trevin trevi alnarak elde edilebilirdi. Benzer ekilde
ilemler srdrlerek daha yksek mertebeden aadaki eitlikte gsterildii
gibi bulunabilir.

h
h
) x ( f ) x ( f
h
) x ( f ) x ( f
ara
ara
k GeriynFar
ara
rk leriynFa
) x ( ' ' f
1 i i i 1 i
i
+

=
(5.31a)
148 _____________________________________________Numerik Analiz

Hata
h
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
) x ( f
2
1 i i 1 i
i
' '
+
+
=
+
(5.31b)
rnek 5.6

Verilen bir grup(x) ve (y) deerleri iin merkezi yn sonlu fark tablolusu
aada gsterilmitir.

x 0 1 2 3 4 5
y -7 -3 6 25 62 129

zm :

x y y
1/2

2
y
3
y
1/2

4
y
5
y
1/2

0 -7
4
1 -3 5
9 5
2 6 10 3
19 8 1
3 25 18 4
37 12
4 62 30
67
5 129

Esas nokta olarak (x = 3) ve (y = 25) olan satr ele alndnda ikinci
mertebeden merkezi fark iki ekilde elde edilebilir. Bunlardan ilki birinci
mertebeden farklarn fark dieri ise dorudan fonksiyon deerlerinden elde
edilen farklar eklinde olabilirdi.

Birinci durumda, birinci mertebeden farklar (x=2) ile (x=3) arasndaki fark
ile (x=3) ile (x=4) arasndaki fark deerleridir. Bunlarn deerleri ise srasyla
(19) ve (37) deerleridir. Bunlarn fark (37-19=18) eklinde bulunabilir.

2
y
3

= (y
1/2
)
2-3
(y
-1/2
)
3-4

= 37 19 =18


kinci durumda ise ikinci mertebeden trev ifadesi eitliinden yararlanlarak
aadaki ekilde bulunabilir.

2
1 i i 1 i
i
' '
h
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
) x ( f
+
+
=
2
2 3 4
3
' '
h
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
) x ( f
+
= =
2 2
h
18
h
) 6 ) 25 ( 2 62
=
+

Burada fark bu trev ifadesinin sadece pay deeri olduu iin yukardaki gibi
dorudan (18) olarak bulunmutur. Bu deer tablodan da (
2
y
0
)'n deeri
olarak (18) bulunmutu.

150 _____________________________________________Numerik Analiz

Enterpolasyon ______________________________________________________ 151

__________________6

ENTERPOLASYON

6. ENTERPOLASYON

Deney sonular veya benzer almalar iin doru bilinen deerleri
kullanarak aralarda bilinmeyen noktalardaki deerleri yaklak olarak belirleme
ilemine enterpolasyon denilmektedir. Bilinmeyen deerler bilinen deerlerin
arasnda bir noktada ise bilinen noktalar kullanlarak bulunabilir. Ancak istenen
nokta bilinen deerlerin dnda bir yerde ise o zaman ncelikle bu noktalar
salayan bir eitlik bulunur. Bulunan bu eitlikten bilinmeyen nokta iin eitlik
hesaplanarak istenen karl elde edilebilir. kinci yntem noktalara eri
uydurma olarak da bilinmektedir. ou zaman tablo deerlerinde ara deerleri
bulmak iin bilinen noktalarn ortalamasndan veya deiimin dorusal
olduunu dnerek sonuca gitmeyi yeleriz. Kullanlacak yeni deerlerin
salkl bulunmas bu deerlerin ne tr bir almada kullanlacana ok
baldr. Ayrca aranan deerin hesaplanaca noktann, bilinen deerlerin
bulunduu noktalara ne kadar yakn olduu da nemlidir. liki dorusal ise
ok fark etmez. Ancak iliki yksek dereceden bir polinom veya stel ise ok
kk aralklarn bile sonucu ok etkileyebilecei unutulmamaldr.
Enterpolasyon iin ok yaygn olarak kullanlan noktalara polinom
uydurarak sonuca gitmektir. Eer noktalar iki ise bunlar bir doru ile
birletirmek ve ara deer aramak en mantklsdr. Nokta says arttka
polinomun derecesi artacaktr. Yine de (n) adet nokta iin (n-1). dereceden bir
polinom uydurmak btn mevcut noktalar salayacaktr. Ancak nokta says
(n) olduu halde polinomun derecesini drmek eitliin elde edilmesinde bir
hatay peinen yapmak demektir. Uydurulacak polinomlar temsil etmek zere
bir nceki blmde gsterilen sonlu fark tablolar kullanlarak veya daha
sonraki blmlerde gsterilecek olan eri uydurma yntemleri kullanlarak
sonuca gidilebilir. Burada ncelikle sonlu fark tablolarndan hareketle
enterpolasyon ilemleri gsterilecektir. Bunun iin sonlu fark tablolarnn
oluturulmasndaki temel yaklam burada da geerli olup Enterpolasyonu
alnacak nokta sonlarda ise geri yn, balarda ise ileri yn, ortalarda bir yerlerde
ise merkezi yn enterpolasyon yntemi uygulanr.
Enterpolasyon ileminin dorusal olduu dnldnde aadaki ekil
(6.1a-6.1b) ve de gsterildii gibi ara deerler belirlenen doru zerinde
bulunur ancak gerek deerleri temsil eden eitlik doru deilse hata
152 _____________________________________________Numerik Analiz

kanlmazdr. Bu doru zerinde ve (x
0
) ile (x
1
) arasnda bulunan bir (x
i
)
noktasna karlk gelen fonksiyon deeri aranyor olsun. Bu durumda
kullanlan doru denklemi kullanlarak istenen deer aadaki ekilde
yazlabilir.

) 18 12 (
) 2 )( 2 (
) 1 2 . 0 )( 2 . 0 (
) 1 )(
2
1
2 . 0 (
2
) 17 ( ) 16 (
y
p
+
+ +
+
=
(6.1)

Burada (xi) noktas iin aranan deer bir doru zerinde her zaman ayn
deeri verecektir. Ancak gerek deerlerin bir eri zerinde olmasn gsteren
ekil 6b durumunda ise (x
i
) noktasna karlk gelen deer dorusal
enterpolasyonda bir nceki durumdaki deere eit kmakta ancak gerek deer
bulunan bu deerden farkl olduu grlmektedir. Aralk deeri ok
kltlerek gerek deere yaklalaca grlebilir.

ekil 6.1 Dorusal enterpolasyonun ekilsel olarak gsterimi.

Eitlik 6.1 dikkatle incelendiinde Taylor serisinde birinci mertebeden trev
ifadesinin dahil edildii ve f(x
i
) = y
i
deerinin yaklak ifadesini veren ancak
dorusal eitliklerde tam sonucu veren bir yaklam olduu bilinmektedir. Bu
tr yaklam literatrde Sonlu Fark Enterpolasyon Polinomlar ve ksaca Sonlu
Fark yaklam olarak bilinmektedir. lerleyen blmlerde sonlu fark
eitliklerinin ileri yn, geri yn veya merkezi yn farklar eklinde
dzenlenmesine gre elde edilen enterpolasyon ifadeleri verilmektedir.
Gsterilen sonlu fark enterpolasyon ifadeleri Gregory-Newton Enterpolasyon
bantlar olarak da bilinmektedir. Daha sonra Lagrange Enterpolasyon denilen
verilen noktalarn tamam iin gelitirilen bir eri uydurma yntemi olarak ta
kullanlan yntem gsterilecektir.

y
x
x
0

y
1

y
0

x
1
x
i

y
i

y
x
x
0

y
1

y
0

x
1
x
i

y
i

(a)
(b)
Enterpolasyon _____________________________________________ 153

6.1 leri yn Sonlu Fark Enterpolasyon

Daha nceki blmlerde elde edilen ileri yn sonlu fark eitliklerini
kullanarak, birinci mertebeden itibaren daha yksek mertebeden farklara doru
eitlikleri kullanarak her bir yeni eitlikte eklenen yeni fonksiyon deerlerini
bulmaya allrsa aadaki ekilde dzenlenebilir.

y
0
=y
1
-y
0

y
1
= y
0
+ y
0

y
1
=(1+)y
0
(6.2a)

2
y
0
=y
2
-2y
1
-y
0

y
2
= y
0
+ 2y +
2
y
0

y
2
= (1+)
2
y
0

(6.2b)

3
y
0
=y
3
-2y
2
+2y
1
-y
0

y
3
= y
0
+3y
0
+3
2
y
0
+
3

y
3
= (1+)
3
y
0

(6.2c)

...
y
p
= (1+ )
p
y
0

(6.2n)

Eitlik (6.2) ierisindeki parantez ierisindeki ifadeler Binom serisi
anm olarak yazlacak olursa aadaki seri elde edilir. Bu bantya yukarda
sz edildii gibi Gregory ileri yn enterpolasyon bants denilmektedir.

... +
! 3
2) - 1)(p - p(p
+
2!
1) - p(p
+
1!
p
+ =
0
3
0
2
0 0
y y y y y
p
(6.3)

Bu eitlikte (p) tam, kesirli, pozitif veya negatif deerler alabilmekte olup
(x) herhangi bir say olmak zere (p) aadaki ekilde tarif edilmitir.

p =
x - x
h
0
[h = x
1
- x
0
] (6.4)

154 _____________________________________________Numerik Analiz

x = Enterpolasyonu istenen noktann apsisi
x
0
= (x)'e en yakn (ilerisinde veya gerisinde) noktann apsisi
h = (x) ekseni zerindeki noktalar arasndaki uzaklk

Enterpolasyonu istenen noktann en yakn noktas olarak seilen (x
0
)
noktas temel satr olarak adlandrlr. Btn indisler bu satra gre belirlenir.
Bu satrdan ileri gidildike indisler birer artar geri geldike de indisler birer
azalrlar. Birinci ve daha yksek mertebeden farklarn tamam bu satr
zerindeki deerlerden alnrlar. leri veya geri yn sonlu fark ifadelerindeki
indislerde bu satrn sfr indisli satr olduu dikkate alnarak dier indisler buna
gre dzenlenirler.

rnek 6.1.

Aada verilen noktalar (y=x
3
-20x+16) polinomuna ait olup, bu
polinomdan elde edilen ve aada verilen ileri yn sonlu fark tablosunu
kullanarak Gregory-Newton bantsyla (x=0.7) noktasna karlk gelen (y)
deerini hesaplaynz?

x y y
2
y
3
y
4
y
5
y
0 16 -19 6 6 0
1 -3 -13 12 6 0 T. satr
2 -16 -1 18 6
3 -17 17 24
4 0 41
5 41

zm :

Aranan deer x=0.7 olduu iin buna en yakn nokta (x=1) noktas
olduundan bu satr esas satr ve indisi sfr olan satr olarak alnr.

x = 0.7 x
0
= 1
h = ((x
1
-x
0
) = (x
2
-x
1
) = 1
p = (x - x
0
) /h p = (0.7 - 1) / (1) p = -0.3
Enterpolasyon _____________________________________________ 155

Bu deerler ileri yn enterpolasyon bants olarak verilen eitlik (6.3)
ierisine tandnda yaklak deer aadaki ekilde bulunabilir.

... + y
! 3
2) - 1)(p - p(p
+ y
2!
1) - p(p
+ y
1!
p
+ y = y
0
3
0
2
0 0 p

) 6 (
6
) 2 3 . 0 )( 1 3 . 0 )( 3 . 0 (
) 12 (
2
) 1 3 . 0 )( 3 . 0 (
) 13 )( 3 . 0 ( ) 3 ( y
p

+

+ + =
y
p
= -3 + 3.9 + 2.34 -0.897
y
p
= 2.343

Bu rnekte serinin terimleri tek tek dikkate alndnda her terim ilavesinin
aranan deere bir dzeltme yapt grlr.

Terim Eklenen Deer Sonu
1 -3 -3
2 3.9 0.9
3 2.34 3.24
4 -0.897 2.343
5 0 2.343

Eer sadece iki terim alnsayd daha nce gsterildii gibi dorusal bir
enterpolasyon yaklam uygulanm olacakt. Dorusal enterpolasyon ifadesi
olan ve daha nce verilen aadaki ifadeye bakldnda serinin ilk iki teriminin
-20
-10
0
10
20
30
40
50
0 1 2 3 4 5 6
x
f
(
x
)
156 _____________________________________________Numerik Analiz

ayns olduu grlebilir. Yukardaki kutuda iki terim kullanm ile elde edilen
deer aadaki ifade kullanlarak elde edilen deerle ayndr.

) x x (
x x
y y
y y
0 i
0 1
0 1
0 i

+ = ) x x (
x x
y y
y y
0 p
0 1
0 1
0 p

+ =
9 . 0 ) 1 7 . 0 (
1 2
) 3 ( 16
3 y
p
=

+ =
Polinom bilinen bir polinom olduu iin (x=0.7) noktasna karlk gelen
bilinmeyen deeri, verilen [y=x
3
-20x+16] eitliinden hesaplayacak olursak
aadaki ekilde bulunur. Aadaki sonulardan yaklak hesaplanan deer
[y
p
=2.343] ile gerek deerin [f(0.7)=2.343] ayn olduu grlmektedir. Bunun
nedeni artk kalan terimlerde yksek mertebeden trevlerin deerinin sfr
olmasdr. Yani nc mertebeden fark dahil btn terimlerin dahil edilmesi
ile bulunan sonu nc dereceden bir polinom iin doru sonucu vermektedir.

f(x) = f(0.7) = (0.7)
3
-20(0.7)+16 = 2.343 y
p
= 2.343

rnek 6.2

Aada verilen noktalar (y=x
3
-20x+16) polinomuna ait olup, bu
polinomdan elde edilen ve aada verilen ileri yn sonlu fark tablosunu
kullanarak Gregory-Newton bantsyla (x=0.7) noktasna karlk gelen (y)
deerini hesaplaynz?

x y y
2
y
3
y
0 16 -19 6 6
1 -3 -13 12 T. satr
2 -16 -1
3 -17

zm :

Aranan deer x=0.7 olduu iin buna en yakn nokta (x=1) noktas
olduundan bu satr esas satr ve indisi sfr olan satr olarak alnr.

x = 0.7 x
0
= 1
Enterpolasyon _____________________________________________ 157

h = ((x
1
-x
0
) = (x
2
-x
1
) = 1
p = (x - x
0
) /h p = (0.7 - 1) / (1) p = -0.3

Bu deerler ileri yn enterpolasyon bants olarak verilen eitlik (6.3)
ierisine tandnda yaklak deer aadaki ekilde bulunabilir.

... + y
! 3
2) - 1)(p - p(p
+ y
2!
1) - p(p
+ y
1!
p
+ y = y
0
3
0
2
0 0 p

) 0 (
6
) 2 3 . 0 )( 1 3 . 0 )( 3 . 0 (
) 12 (
2
) 1 3 . 0 )( 3 . 0 (
) 13 )( 3 . 0 ( ) 3 ( y
p

+

+ + =
y
p
= -3 + 3.9 + 2.34 (0) = 3.24

imdi bir nceki rnek problemdeki verilen eitlikle bu eitlik ayn
olmasna karlk sonular farkl kmaktadr. Bunun nedeni kullanlan nokta
saysnn dolaysyla kullanlan fark saysnn az olmasdr. Bilinen fonksiyonlar
iin bunu belirlemek kolaydr. Ancak gerekte enterpolasyon aralarndaki
ilikinin derecesi bilinmeyen bir polinom iin yapldndan (n) adet nokta iin
(n-1). dereceden polinom uydurulduundan sonulara kullanlabilen btn
terimler dahil edilmelidir. Yukardaki rnek ve bir nceki rnek 6.1de
grlecei gibi ikinci mertebeden farklarn hepsinin alt(6) deerine eit olduu
grlmektedir. Bunun nedeni verilen eitliin ikinci mertebeden olmas ve
gerekten nc mertebeden trevinin alt deerine eit olmasdr. Aralk
deerinin bir(1) alnmas durumunda ileri yn sonlu fark deerinin de bu deere
eit olduu rnek ierisindeki tablodan ve aadaki ifadelerden grlebilir.

f(x) = x
3
- 20x + 16
f(x) = 3x
2
20
f(x) = 6x
f(x) = 6
3
y = 6

6.2 Geri Yn Enterpolasyon

Daha nce bulunan ileri yn enterpolasyonda elde edilen eitliklerde
olduu gibi geri yn eitlikleri de benzer ekilde elde edilir. leri yn sonlu fark
ile geri yon sonlu fark arasnda aadaki iliki aadaki ekilde yazlabilir.
158 _____________________________________________Numerik Analiz

y
0
= y
0
-y
-1

y
-1
= y
0
-y
0

y
-1
=(1-)y
0
(6.5a)

2
y
0
= y
0
-2y
-1
+y
-2

y
-2
= 2y
-1
+
2
y
0
- y
0

y
-2
= (1-)
2
y
0

(6.5b)

3
y
0
= y
0
- 3y
-1
+ 3y
-2
- y
-3
y
-3
= 3y
-1
- 3
2
y
-2
+
3
y
0
-y
0

y
-3
= (1-)
3
y
0

(6.5c)

...
y
p
= (1-)
p
y
0

(6.5n)

leri yn sonlu fark ifadeleri ile geri yn sonlu fark ifadeleri arasndaki iliki

1
) 1 (
1
1
1

=

= + (6.6)
(1 +)
p
= (1- )
p
(6.7)

Bylece ileri yn sonlu fark enterpolasyonda ifadesinde olduu gibi geri
yn sonlu fark enterpolasyon ifadesinde de yukardaki eitlik (6.7)deki sa
taraftaki ifade aada eitlik (6.8)de gsterildii ekilde Binom serisi anm
eklinde yazlabilir.

y y
p
y
p p
y
p p p
y
p
= + +
+
+
+ +
+
0 0
2
0
3
0
1
1
2
1 2
3 !
( )
!
( )( )
!
... (6.8)

Bu bantya Gregory geri yn enterpolasyon bants denilir. Bu
eitlikte (p) tam, kesirli, pozitif veya negatif deer alabilecek herhangi bir say
olmak zere p
x x
h
=
0
olarak (h) ise (h= x
1
-x
0
) olarak tanmlanrlar. Bu
tanmlamalarda kullanlan deikenlerin ne ifade ettikleri aadaki
tanmlamalarda gsterilmitir.

Enterpolasyon _____________________________________________ 159

p
x x
h
=
0
(6.9)

x
0
= (x)'e en yakn (ilerisinde veya gerisinde) noktann apsisi

rnek 6.3

Daha nceki rnek 6.1'de kullanlan (y=x
3
-20x+16) polinomuna ait
aadaki geri yn sonlu fark tablosunu kullanarak Gregory-Newton
bantsyla (x=4.2) noktasna karlk gelen (y) deerini hesaplaynz?

x y y
2
y
0

3
y
0

4
y
0

5
y
0

0 16
1 -3 -19
2 -16 -13 6
3 -17 -1 12 6
4 0 17 18 6 0 T. satr
5 41 41 24 6 0

zm :

Enterpolasyonu istenen veya bilinmeyen deeri aratrlan nokta (x=4.2)
noktasdr. Bu noktaya en yakn bilinen nokta ise (x=4) noktasdr. Bu noktay
esas nokta ve bu noktaya karlk gelen ve dier sonlu fark deerlerin
bulunduu satr da temel satr olarak aldmzda (p) deerini aadaki ekilde
hesaplayabiliriz.

x = 4.2 x
0
= 4 h = (x
1
-x
0
) = 1

p =(x-x
0
)/h p =(4.2- 4) / (1) p = 0.2
y y
p
y
p p
y
p p p
y
p
= + +
+
+
+ +
+
0 0
2
0
3
0
1
1
2
1 2
3 !
( )
!
( )( )
!
...
) 6 (
6
) 2 2 . 0 )( 1 2 . 0 )( 2 . 0 (
) 18 (
2
) 1 2 . 0 )( 2 . 0 (
) 17 )( 2 . 0 ( 0 y
p
+ +
+
+
+ + =
160 _____________________________________________Numerik Analiz

y
p
= 0+3.4 + 2.16 + 0.528
y
p
= 6.088
3
aadaki ekilde [f(4.2)=6.088] olarak bulunur. Aadaki sonulardan yaklak
hesaplanan deer [y
p
=6.088] ile gerek deerin [f(4.2)= 6.088] ayn olduu
grlmektedir. Bunun nedeni artk kalan terimlerde yksek mertebeden
trevlerin deerinin sfr olmasdr. Yani nc mertebeden fark dahil btn
terimlerin dahil edilmesi ile bulunan sonu nc dereceden bir polinom iin
doru sonucu vermektedir. Zaten ileri yn sonlu farklarda gsterildii gibi
nc dereceden bir polinomun drdnc mertebeden trevi sfra eit
olmaktadr.

f(x) = f(4.2) = (4.2)
3
-20(4.2)+16 = 6.088 y
p
= 6.088

rnek 6.4

lmeler sonucunda bir doru akm motorunun yk momenti ve devir
says deerleri aadaki tabloda verilmitir. Moment deeri 7.8 (Newton
Metre) olan devir says (Devir/dakika) hesaplanmak istenmektedir. Uygun bir
enterpolasyon deeri ile bulunuz.

M (NM) 0 2 4 6 8
n (d/d) 1000 916 836 740 624

zm :

stenilen devir says iin verilen moment deeri verilen tablo
deerlerinin son noktalarna yakn olduu iin geri yn sonlu fark tablosu
kullanarak elde etmek daha uygun olacaktr. nk enterpolasyon ifadesinde
daha ok fark deeri kullanlacaktr.

M n
y
1/2

2
y
3
y
1/2

4
y

0 1000
2 916 -84
4 836 -80 4
6 740 -96 -16 -20
8 624 -116 -20 -4 16 T. satr
Enterpolasyon _____________________________________________ 161

y y
p
y
p p
y
p p p
y
p
= + +
+
+
+ +
+
0 0
2
0
3
0
1
1
2
1 2
3 !
( )
!
( )( )
!
...

) 16 (
24
) 3 1 . 0 )( 2 1 . 0 )( 1 1 . 0 )( 1 . 0 (
) 4 (
6
) 2 1 . 0 )( 1 1 . 0 )( 1 . 0 (
) 20 (
2
) 1 1 . 0 )( 1 . 0 (
) 116 )( 1 . 0 ( 624 y
p
+ + +
+
+ +
+
+
+ + =

2834 . 636 y
3306 . 0 114 . 0 9 . 0 6 . 11 624 y
p
p
=
+ + + =

6.3 Merkezi farklarla enterpolasyon (Bessel Bants)

leri ve geri ynde olduu gibi merkezi yn sonlu fark eitlikleri iin de
benzer ilemler bu defasnda merkezi fark eitlikleriyle yazlarak yaklak yeni
enterpolasyon deeri aadaki ekilde elde edilebilir.

y
0
=y
1
-y
0

y
1
= y
0
+ y
0

y
1
=(1+)y
0
(6.10a)

2
y
0
=y
2
-2y
1
-y
0

y
2
= y
0
+ 2y +
2
y
0

y
2
= (1+)
2
y
0

(6.10b)

3
y
0
=y
3
-2y
2
+2y
1
-y
0

y
3
= y
0
+3y
0
+3
2
y
0
+
3

y
3
= (1+)
3
y
0

(6.10c)

...
y
p
= (1+ )
p
y
0

(6.10n)

Eitlik (6.10) ierisindeki parantez ierisindeki ifadeler ileri ve geri yn
fark ifadelerine benzer ekilde seriye alarak aadaki seri eklinde elde edilir.
Bu bantya literatrde Bessel bants da denilmektedir.

... y
! 4 . 4
) 2 / 3 p )( 1 p )( 2 / 1 p ( p
y
! 3
) 1 p )( 2 / 1 p ( p
) y y (
! 2 . 2
) 1 p ( p
y ) 2 / 1 p (
2
y y
y
2 / 1
4
2 / 1
3
1
2
0
2
2 / 1
1 0
p
+

+

+
+
+ +
+
=

(6.11)

162 _____________________________________________Numerik Analiz

p
x x
h
=
0
(6.12)

Burada tam indisler ana noktalarn kesirli noktalar ise ara noktalarn
farklarn gstermektedir. ndislerin ve farklarn nasl olutuuna Sonlu Farklar
ad altndaki blme baklabilir. Burada merkezi sonlu farklar kullanlarak
enterpolasyon ileminin nasl uyguland gsterilmektedir. Merkezi farklar
ynteminde de eitlik (6.11) ve (6.12) ierisindeki deikenlerin neleri ifade
ettikleri aadaki ekilde tanmlanmlardr.

x
0
= x'e en yakn (ilerisinde veya gerisinde) noktann apsisi
rnek 6.5

Daha nceki rnek 5.3'de kullanlan (y=x
3
-20x+16) polinomuna ait
merkezi yn sonlu fark tablosunu kullanarak Gregory-Newton bantsyla
(x=2.2) noktasna karlk gelen (y) deerini hesaplaynz?

x y y
1/2

2
y
3
y
1/2

4
y
5
y
1/2

0 16
-19
1 -3 6
-13 6
2 -16 12 0 T. satr
-1 6
3 -17 18 0
17 6
4 0 24
41
5 41

zm :

x = 2.2 x
0
= 2 h = (x
1
-x
0
) = 1

p = (x-x
0
) / h p =(2.2- 2) / (1) p = 0.2
Enterpolasyon _____________________________________________ 163

) 18 12 (
) 2 )( 2 (
) 1 2 . 0 )( 2 . 0 (
) 1 )(
2
1
2 . 0 (
2
) 17 ( ) 16 (
y
p
+
+ +
+
=

) 6 (
) 6 (
) 1 2 . 0 )( 2 / 1 2 . 0 )( 2 . 0 (
+
y
p
= -26.5 + 0.3 - 1.2 + 0.048
y
p
= -17.352

3
aadaki ekilde [f(2.2)=-17.352] olarak bulunur. Aadaki sonulardan
yaklak hesaplanan deer [y
p
=-17.352] ile gerek deerin [f(2.2)= -17.352]
ayn olduu grlmektedir. Bunun nedeni artk kalan terimlerde yksek
mertebeden trevlerin deerinin sfr olmasdr. Yani nc mertebeden fark
dahil btn terimlerin dahil edilmesi ile bulunan sonu nc dereceden bir
polinom iin doru sonucu vermektedir. Zaten ileri yn ve geri yn fark
ifadelerinde olduu gibi merkezi yn sonlu fark tablosunda da gsterildii gibi
nc dereceden bir polinomun drdnc mertebeden trevi sfra eit
olmaktadr.

f(x) = f(2.2) = (2.2)
3
-20(2.2)+16 = -17.352 y
p
= -17.352

6.4 Lagrange enterpolasyon

Lagrange enterpolasyon yntemi Newton Enperpolasyon ifadelerinin
farkl bir ekilde formle edilmesinden ibarettir. Bu ekildeki ifadede sonlu fark
deerlerinin hesaplanmasna gerek duyulmamaktadr. Lagrange enterpolasyon
ifadeleri aslnda bir enterpolasyon ileminden ziyade eri uydurma ilemi olarak
kullanlmas daha anlaml olabilir. Bu yntemin iyi anlalmas iin Lagrange
enterpolasyon ifadesinin genel biimini yazmadan nce iki noktadan balayarak
doru uydurma ilemi iin ardndan nokta saylar artrlarak daha yksek
dereceden polinom uydurma gsterilecektir. Daha nce belirtildii zere nce
noktalara bir doru veya eri uydurulur arkasndan bu eitlik zerinden istenilen
noktalarn deerleri hesaplanr. Bu yntemde nokta saysna bal olarak
polinomun derecesi deiir. rnein (n) adet nokta iin uydurulacak bir
polinomun derecesi (n-1). dereceden olacaktr. Aadaki ekil 6.2de iki
noktaya uydurulan doru ile noktaya uydurulmu eri grlmektedir.

164 _____________________________________________Numerik Analiz

ekil 6.2 Lagrange enterpolasyon ynteminde nokta saysna gre (a) doru
uydurma (b) eri uydurma ilemi.

6.4.1 ki nokta iin Lagrange enterpolasyon

ki nokta kullanlarak Lagrange enterpolasyonun uygulanmas durumunda
elde edilecek eitlik doru denklemi olacaktr. nk iki noktay en iyi bir
doru temsil eder. Bu durumda doru denkleminin katsaylarn belirlemek iin
denklemin genel yapsndan hareket ederek sonuca gidilebilir. Doru denklemin
genel yaps aadaki eitlik (6.13) eklinde olduu bilindiinden bu eitlikteki
belirsiz katsaylar(c
0
ve c
1
) aadaki ekilde bulunabilir.

y = g(x) = c
0
+c
1
x (6.13)
Bu genel ifadede kullanlacak olan iki nokta bu doru zerinde olacandan
bu iki nokta iin aadaki eitlikler (6.14) ve (6.15) yazlabilir.

y
0
= c
0
+c
1
x
0

(6.14)

y
1
= c
0
+c
1
x
1
(6.15)
Burada
c
0
ve
c
1
zlrse
1
zm sonunda belirsiz katsaylar aadaki ekilde
bulunurlar.

1 0
1 0
1
x x
y y
c
=
1
1 0
1 0
1 0
x
x x
y y
y c
=
(6.16)

1
Burada iki bilinmeyenli iki denklem bulunmaktadr. Bu denklemler herhangi bir dorusal
denklem takm zm yntemiyle zlebilir.

y
x
x
0

y
1

y
0

x
1

y
x
x
0

y
2

y
0

x
2 x
1

y
1

(a) (b)
g(x)
g(x)
Enterpolasyon _____________________________________________ 165

x
x x
y y
x
x x
y y
y x c c x g . . . ) (
1 0
1 0
1
1 0
1 0
1 1 0
= + = (6.17)
g x
x x
x x
y
x x
x x
y ( ) =
1
0 1
0
0
1 0
1
(6.18)
g x L x y L x y ( ) ( ). ( ). = +
0 0 1 1
(6.19)

1 0
1
0
x x
x x
) x ( L
=
0 1
0
1
x x
x x
) x ( L
= (6.20)

Yukardaki eitlikte kullanlan L
1
(x) ve L
2
(x) ifadelerine literatrde
Lagrange katsaylar veya Lagrange enterpolasyon fonksiyonlar denilir.
Bulunan son eitlikte bilinen noktalar yerlerine konulduunda bir doru
denklemi bulunaca aktr. Bylece aranan (x) deeri veya buna karlk
gelebilecek bir baka deiken verilerek fonksiyonda g(x) deeri hesaplanabilir.
Lagrange enterpolasyon ynteminde yukarda olduu gibi iki nokta yerine
veya daha fazla nokta iin ayn ilem yaplmak istendiinde bu defa doru
yerine ikinci mertebeden bir eri uydurulmas gerekecekti.

6.4.2 kiden fazla nokta iin Lagrange enterpolasyon

kiden fazla nokta kullanlarak Lagrange enterpolasyonun uygulanmas
durumunda elde edilecek eitlik uygulanan nokta saysna bal olarak yksek
dereceden polinom olacaktr. Bu durumda polinomun belirsiz katsaylarn
belirlemek iin denklemin genel yapsndan hareket ederek doru denkleminde
olduu gibi sonuca gidilebilir. Balangta polinomun 2. Dereceden olduu yani
nokta saysn olduu durum iin doru denklemindeki eitlikleri biraz
genileterek konuya aklk kazandrlabilir. kinci dereceden polinomun genel
ifadesi aadaki eitlik (6.21) eklinde olduu bilindiinden bu eitlikteki
belirsiz katsaylar(c
0
, c
1
ve c
2

g(x) = c
0
+ c
1
x + c
2
x
2 (6.21)

Bu genel ifadede kullanlacak olan nokta bu eri zerinde olmas
gerektiinden bu nokta iin aadaki eitlikler (6.22a) - (6.22c) yazlabilir.

y c c x c x
0 0 1 0 2 0
2
= + +

(6.22a)

166 _____________________________________________Numerik Analiz

y c c x c x
1 0 1 1 2 1
2
= + +
(6.22b)

y c c x c x
2 0 1 2 2 2
2
= + +
(6.22c)

Bu eitlikten katsaylar belirlendikten sonra eitlik (6.21)'de yerlerine
konularak elde edilmek istenen yeni fonksiyon g(x) aadaki ekilde
bulunabilir.

g x
x x x x
x x x x
y
x x x x
x x x x
y ( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
=

+

1 2
0 1 0 2
0
0 2
1 0 1 2
1
+

( )( )
( )( )
x x x x
x x x x
y
0 1
2 0 2 1
2

(6.23)

Eitlik (6.23) Lagrange katsaylar cinsinden ksaltlarak aadaki ekilde de
yazlabilir.

g x L x y L x y L x y ( ) ( ). ( ). ( ). = + +
0 0 1 1 2 2

(6.24)

Bilinen veya verilen noktalar (n) adet olursa ve bulunacak polinom
genelletirilecek olursa, (n) adet Lagrange katsays elde edilecektir. O halde (n)
adet nokta iin, Lagrange enterpolasyon ifadesi veya bir baka deyile Lagrange
eri uydurma yntemindeki genel eitlik aadaki ekilde yazlabilir.

g x L x y
i i
i
n
( ) ( ). =
=
0
1
(6.25)

Bu eitlikteki Lagrange katsay deerleri L
i
(x) daha ak ve genel ifade eklinde
aadaki eitlik (6.26)da gsterildii gibi dzenlenebilir.

L x
x x x x x x x x x x x x
x x x x x x x x x x x x
i
i i n
i i i i i i i i n
( )
( )( )( )...( )( )...( )
( )( )( )...( )( )...( )
=

+
+
0 1 2 1 1 1
0 1 2 1 1 1
(6.26)

Enterpolasyon _____________________________________________ 167

rnek 6.6

Aada verilen noktalara Lagrange enterpolasyon yntemiyle eri
uydurarak polinomun katsaylarn belirleyiniz. Bulunan eriyi kullanarak (x=7)
ve (x=-2) iin (y) deerlerini hesaplaynz.

x 0 1 3 5
y 16 -3 -17 41

zm :

Verilen nokta says drt(4) adet olduu iin uydurulacak polinomun
derecesi 3.dereceden olacaktr. Bulunacak Lagrange katsaylarnn says ise
drt olacaktr. Bulunacak ifadenin genel ekli aadaki gibi yazlabilir.

g x L x y L x y L x y L x y ( ) ( ). ( ). ( ). ( ). = + + +
0 0 1 1 2 2 3 3

L x
x x x x x x
x x x x x x
x x x
0
1 2 3
0 1 0 2 0 3
1 3 5
0 1 0 3 0 5
( )
( )( )( )
( )( )( )
( )( )( )
( )( )( )
=

=

15
15 23 9
2 3
+
=
x x x

L x
x x x x x x
x x x x x x
x x x
1
0 2 3
1 0 1 2 1 3
3 5
1 1 3 1 5
( )
( )( )( )
( )( )( )
( )( )
( )( )
=

=

=
+ x x x
3 2
8 15
8

L x
x x x x x x
x x x x x x
x x x
2
0 2 3
2 0 2 1 2 3
0 1 5
3 0 3 1 3 5
( )
( )( )( )
( )( )( )
( )( )( )
( )( )( )
=

=

=
+ x x x
3 2
6 5
12

L x
x x x x x x
x x x x x x
x x x
3
0 1 2
3 0 3 1 3 2
0 1 3
0 1 5
( )
( )( )( )
( )( )( )
( )( )( )
(5 )(5 )(5 )
=

=

168 _____________________________________________Numerik Analiz

=
+ x x x
3 2
4 3
40

3 2 1 0
41 17 3 16 ) ( L L L L x g + =

(
+ +
(
+ + =
10
41
2
17
3
15
144
40
41
12
17
8
3
15
16
) (
2 3
x x x g

+ + +
(
+ x
368
15
45
8
85
12
123
40
16

g x x x ( ) = +
3
20 16

rnekte verilen tablo deerleri ve istenen dier iki noktann deerleri
bulunan bu eitlikten hesaplanacak olursa aadaki tabloda gsterilen deerler
bulunabilir. Bu tablodan grlecei gibi ilk verilen btn noktalar salanm
durumdadr.

x -2 0 1 3 5 5.5
y 48 -16 -3 -17 41 72.375

Bulunan yeni fonksiyonun grafii mevcut noktalar iin izildiinde de
grafii aadaki gibi bulunur.
ekil 6.3 rnek .6.6da verilen noktalar iin Lagrange enterpolasyonla bulunan
polinomun grafii
-40
-20
0
20
40
60
80
-4 -2 0 2 4 6
f
(
x
)
x
Enterpolasyon _____________________________________________ 169

Lagrange enterpolasyon ynteminin temel zellii verilen btn noktalar
salamasdr. Lagrange katsaylarna dikkat edilirse bu katsaylarn her biri ayr
birer eitlik gibi dnlp grafiklerle gsterilecek olursa bir noktadan kesin
geen dier noktalarda ise sfr noktasndan geen bir zellie sahiptir. rnein
yukardaki rnek 6.3deki zlm Lagrange enterpolasyon ifadesinin ak
ekli grlmektedir. Bu eitlikteki her bir terimin grafiini ayn grafik zerinde
gsterecek olursak aadaki ekil 6.4 eklinde bulunur. Bu eklin yukardaki
aklamay dorulad grlr.

3 3 2 2 1 1 0 0
). ( ). ( ). ( ). ( ) ( y x L y x L y x L y x L x g + + + = (6.27a)
) 41 ).( ( ) 17 ).( ( ) 3 ).( ( ) 16 ).( ( ) (
3 2 1 0
x L x L x L x L x g + + + = (6.27b)
15
15 x 23 x 9 x
) x ( L
2 3
0
+
=
8
15 8
) (
2 3
1
x x x
x L
+
= (6.27c)
12
5 6
) (
2 3
2
x x x
x L
+
=
40
3 4
) (
2 3
3
x x x
x L
+
= (6.27d)
g x x x ( ) = +
3
20 16 (6.27e)

Tablo 6.1 Lagrange enterpolasyonda katsaylarn ve bulunan polinomun
deerleri.

x L
0
(x) L
1
(x) L
2
(x)

L
3
(x)

g(x)
0 -1 0 0 0 16
1 0 1 0 0 -3
3 0 0 1 0 -17
5 0 0 0 1 41

Lagrange enterpolasyon ynteminde elde edilen polinomun katsaylarn elde
etmek iin ayrca bir alma gerekmektedir. Yukardaki hesaplamalardan
istenilen noktann erterpolasyon deerinin bulunmas iin (x) yerine aranlan
noktann apsis deeri konularak dorudan sonu elde edilir. Ancak retilen
polinomun katsaylarn elde etmek balangta verilen ve belirsiz katsaylar iin
yazlan denklem takmnn zm ile mmkndr. Verilen nokta saysna(n+1)
bal olarak [x
i
(i=0,1,2,...n)] ve [y
i
(i=0,1,2,...n)] deerleri bilindiine gre
aadaki eitlikler yazlabilir.

n
0 n
2
0 2 0 1 0 0
x c ... x c x c c y + + + + =

(6.28a)
170 _____________________________________________Numerik Analiz

n
1 n
2
1 2 1 1 0 1
x c ... x c x c c y + + + + =
(6.28b)

n
2 n
2
2 2 2 1 0 2
x c ... x c x c c y + + + + =
(6.28c)

...

n
n n
2
n 2 n 1 0 n
x c ... x c x c c y + + + + =
(6.28n)

Buradaki eitliklerde (c) deerleri bilinmeyenler katsaylar (x) ve (y)
deerleri ise karlkl bilinen byklklerdir. Bylece (n+1) bilinmeyenli (n+1)
tane eitlik sz konusu olduundan rahatlkla belirsiz katsaylar bulunabilirler.
Ancak say artka sonulardaki sapmalar ar olabilir. Bu denklemlerden
verilen noktalar salanmasna karn enterpolasyon deerleri istenen dzeyde
hassas elde edilmeyebilir. Dorudan ara deer verilerek istenilen karl
hesaplanmak istenildiinde aadaki taslak programda verilen algoritma
kullanlarak sonu alnabilir. Ayrca bu taslak programn program deyimleri
yazlarak aadaki program 6.1de verilmitir. Bu programda ve taslak
programda bilinen (n) adet karlkl (x) ve (y) deeri girilerek aranlan ara
deer eitlik (6.25) (6.26) kullanlarak elde edilmitir.

INPUT n, xa, [x(i), y(i), i=1,n]
T = 0
DO i = 1 , n
a(i) = 1
DO j = 1, n
IF i <> j THEN a(i) = a(i) * (xa - x(j)) / (x(i) - x(j))
ENDDO
t = t + (y(i) * a(i))
ENDDO
OUTPUT xa, t

Program 6.1 Lagrange enterpolasyon ynteminde ara deer bulma bilgisayar
program(Visual Basic)

Dim x(20), y(20), a(20) As Single
xa = Val(InputBox("Aranan Noktay Giriniz"))
n = Val(InputBox("Bilinen Nokta Says ?"))
Show
Enterpolasyon _____________________________________________ 171

For i = 1 To n
x(i) = InputBox("x deerini gir ")
y(i) = InputBox("y deerini gir ")
Next i
T = 0
For i = 1 To n
a(i) = 1
For j = 1 To n
If i <> j Then a(i) = a(i) * (xa - x(j)) / (x(i) - x(j))
Next j
T = T + (y(i) * a(i))
Next i
Print " Aranan noktann Deeri : ", T
End Sub

Lagrange enterpolasyon ynteminde uydurulan polinomun katsaylar
bulunarak ncelikle polinom bulunur sonra arkasndan aranlan nokta girilerek
bu polinomdaki karl elde edilebilir. Bu durumda daha nce gsterildii gibi
nokta saysnca yazlan ve belirsiz katsaylar ieren denklem takm
oluturularak bu denklem takm uygun bir dorusal denklem takm zm
yntemi ile zlerek katsaylar bulunabilir. Bunun iin yazlan taslak program
rnei aadaki kutuda verilmitir.

INPUT n, [x(i), y(i), i=1,n]
T = 0
DO i = 1, n
DO j = 1, n
a(i, j) = x(i) ^ (j - 1)
ENDDO
ENDDO
CALL Eleme(n, a, y, x)
OUTPUT [x(i), i=1,n]
END
Sub Eleme(n, a, b, x)
DO k=1, n-1
DO i=k+1,n
f=a(i,k)/a(k,k)
DO j=k+1, n
ENDDO
b(i)=b(i)-f*b(k)
ENDDO
ENDDO
x(n) =b(n)/ a(n,n)
DO i=n-1,1,-1
t=0
DO j=i+1, n
t= t+a(i,j)*x(j)
ENDDO
x(i)=(b(i)-t)/a(i,i)
ENDDO
END Eleme

172 _____________________________________________Numerik Analiz

Program 6.2 Lagrange enterpolasyon ynteminde polinom katsaylarn bulmak
iin bilgisayar program(Visual Basic)

6.5 Ters Enterpolasyon

Bir nceki blmde gsterilen enterpolasyon ilemlerinde iki deikenin
karlkl deerleri verilmektedir. Bu deikenlerden birincisi (x) bamsz
deikeni olarak bilinmekte ve genelde eit aralkl olarak verilmektedir. Dier
deiken ise bamsz deikene karlk gelen deeri temsil eden baml
deiken olan (y) deikenidir. Ancak Lagrange enterpolasyonda bamsz
deiken deerleri arasndaki farkn eit olmas her zaman gerekmemektedir.
Enterpolasyon ileminde bilinmeyen bamsz deiken (x) iin baml
deiken deeri bulunmaya allmaktadr. Ters enterpolasyon ileminde bunu
tersi yaplmak istenmektedir. Yani baml deiken (y) deerine karlk gelen
bamsz deiken (x) deeri bulunmaya allmaktadr.
Dim x(10), y(10), a(10, 10) As Single
n = Val(InputBox("Nokta Says ?"))
Show
For i = 1 To n
x(i) = InputBox("x deerini gir ")
y(i) = InputBox("y deerini gir ")
Next i
T = 0
For i = 1 To n
For j = 1 To n
a(i, j) = x(i) ^ (j - 1)
Print a(i, j); " ";
Next j:
Print
Next i
Call eleme(n, a, y, x)
End Sub

Public Sub eleme(n, a, b, x)
Rem --- Eleme lemleri ----
For k = 1 To n - 1
For i = k + 1 To n
F = a(i, k) / a(k, k)
For j = k + 1 To n
a(i, j) = a(i, j) - F * a(k, j)
Next j
b(i) = b(i) - F * b(k)
Next i: Next k
Rem - Bilinmeyenleri Hesaplama --
x(n) = b(n) / a(n, n)
T = 0
For j = i + 1 To n
T = T + a(i, j) * x(j)
Next j
x(i) = (b(i) - T) / a(i, i)
Next i
Rem -- Sonularn Yazdrlmas --
For i = 1 To n
Print "x("; i; ")="; x(i)
Next i
End Sub
Enterpolasyon _____________________________________________ 173

h
x x
p
0
= h p x x .
0
+ = (6.29)
y = y
p
(6.30)

0 0
. y p y y
0
0
1
y
y y
p p
= = (6.31a)
0
2 1 1
0 0
! 2
) 1 (
. y
p p
y p y y
+
2
p p = (6.31b)

)
`
=
0
2 1 1
0
0
2
! 2
) 1 (
) (
1
y
p p
y y
y
p (6.31c)
p
y
y y
p p
y
3
0
0
2 2 2
0
1 1
2
=

`
)
( )
( )
!
(6.31d)
..............
p
y
y y
p p
y
n
n n
=

`
)

1 1
2
0
0
1 1 2
0
( )
( )
!
(6.31n)

|p
n
- p
n-1
| < (6.32)

Burada yukardaki eitlik (6.32) salanncaya kadar ilemler srdrlerek
(p
n
) deeri belirlenmeye allr. Bulunan bu (p) deeri kullanlarak
[ h p x x .
0
+ = ] eitliinden aranlan (x) deeri belirlenmi olur.

rnek 6.7

Aadaki tabloda verilen noktalar (y=5x
2
-3x+4) polinomuna ait olup,
h=1 ve 0 5 x aralnda hazrlanmtr. rnek olsun diye bilinen bir
polinomun deerleri verilen bu tabloda zerinde oluturulan ileri yn sonlu fark
tablosunu kullanarak baml deiken (y=13.35) deerine karlk gelen
bamsz deiken (x) deerini bulunuz? (=0.002 alnacaktr).

174 _____________________________________________Numerik Analiz

x y y
2
y
0

3
y
0

0 4 2 10 0
1 6 12 10 0
2 18 22 10 0 Esas Satr
3 40 32 10
4 72 42
5 114

zm :

Baml deiken (y = 13.35) deerine en yakn deer (y = 18) olan satr
olduundan bu satr esas satr olarak seilebilir. Bylece eitlik (6.31)
ierisindeki eleman deerleri aadaki ekilde hesaplanabilir.

y
0
=18, x
0

= 2, h = 1,
y - y
0
= 13.35- 18.00 = -4.65
x = x
0
+ p.h x =2 + p.1
y
0
= 22,
2
y
0
= 10
Bylece (p) deerleri aadaki ekilde ardk olarak istenilen hata dzeyine
ulancaya kadar ilerletilerek bulunabilir.

21 . 0
22
65 . 4
0
0
1
=
=
y
y y
p 1

p
y
y y
p p
y
2
0
0
1 1 2
0
1 1
2
=

`
)
( )
( )
!

269 . 0 10
2
) 1 211 . 0 ( 211 . 0
) 65 . 4 (
22
1
=
)
`

=
288 . 0 10
2
) 1 269 . 0 ( 269 . 0
) 65 . 4 (
22
1
3
=
)
`

= p
Enterpolasyon _____________________________________________ 175

295 . 0 10
2
) 1 288 . 0 ( 288 . 0
) 65 . 4 (
22
1
4
=
)
`

= p
298 . 0 10
2
) 1 295 . 0 ( 295 . 0
) 65 . 4 (
22
1
5
=
)
`

= p
299 . 0 10
2
) 1 298 . 0 ( 298 . 0
) 65 . 4 (
22
1
6
=
)
`

= p
|p
6
- p
5
| = |(-0.299)

(-0.298)| = 0.001<
p = p
6
= -0.299

Bylece aranan bamsz deiken (x) deeri hesaplanarak, ayrca
polinom bilindiinden aranan ve gerek deer de bulunarak aadaki ekilde
karlatrlabilir.

x = x
o
+ p x = 2 + (-0.299) = 1.701
y(1.701)
bulunan
= 13.364 y(x)
aranan
= 13.35

6.5 ki boyutlu Lagrange enterpolasyon

Bir bamsz deikene bal ara deer bulma ileminde elde edilen
polinom ierisinde sadece o bamsz deiken bulunmaktadr. Bamsz
deiken says artnda polinom da bu artan deiken saysnca
bamsz deikenle ilikilendirilmi olur. Aadaki ekil 6.4de
gsterilen nokta iin bir enterpolasyon ifadesi gelitirilecek olursa bu
enterpolasyon sonucu bu noktalarn gsterildii ve iki boyutlu bir
dzlemde ifade edilen (x) ve (y) ile ilikili olacaktr. ki boyutlu
dzlemde belli sayda karlkl noktasal deerler bilindiine gre bu
noktalar kullanlarak yazlan eitliklerden belirsiz katsaylar elde
edilebilir. Gelitirilen eitlik (x) ve (y) deikenine bal bylece iki
boyutlu bir (x,y) eitlik eklinde dnlrse aadaki ekilde
yazlabilir. Bu eitlik (x) ve (y) deikenleriyle birinci dereceden ilikili
olduklar durum ele alnmtr. Bunlarn arpmlar ve daha yksek
dereceden ilikili olduklar durum da dikkate alnarak dzenlenebilirlerdi.
Bu durumda belirsiz katsaylarn saylar farkl olacakt.

176 _____________________________________________Numerik Analiz

C ) y , x ( =
0
+C
1
x+C
2
y (6.33)

ekil 6.4 iki boyutlu halde Lagrange enterpolasyonun uygulan

Buradaki belirsiz katsaylar verilen noktalar kullanlarak
aadaki ekilde eitlikler eklinde yazlabilir. Bu eitliklerde
bilinmeyen says ile eitlik says eit olduundan dorusal denklem
takm zm yntemlerinden birisi kullanlarak (C
1
), (C
2
) ve (C
3
)
bulunabilir.

i=
C
0
+C
1
x
i
+C
2
y
i
(6.34a)
j=
C
0
+C
1
x
j
+C
2
y
j
(6.34b)
m=
C
0
+C
1
x
m
+C
2
y
m
(6.34c)

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
m
j
i
2
1
0
m m
j j
i i
C
C
C
.
y x 1
y x 1
y x 1

(6.35)

Bu eitliklerden bulunan (C
1
), (C
2
) ve (C
3
) katsaylar eitlik
(6.33)de yerlerine konularak iki deikenli lagrange polinomu elde
j(
j
)
m(
m
)
i(
i
)
y
x
Enterpolasyon _____________________________________________ 177

edilmi olur. Bulunan bu polinomu aadaki eitlik (6.34) eklinde
dndmzde burada kullanlan N
i,
N
j,
N
m
fonksiyonlarna Lagrange
enterpolasyon fonksiyonlar denilmektedir. Bir baka deyile bu fonksiyonlara
ekil fonksiyonlar da denilmektedir.

(x,y) = N
i
(x,y).
i
+ N
j
(x,y).
j
+ N
m
(x,y).
m
(6.36)

N
i
(x,y) = (a
i
+ b
i
x + c
i
y) / 2 (6.37a)
N
j
(x,y) = (a
j
+ b
j
x + c
j
y) /2 (6.37b)
N
m
(x,y) = (a
m
+b
m
x +c
m
y) /2 (6.37c)

a
i
= x
j
.y
m
- x
m
.y
j
b
i
= y
j
- y
m
c
i
= x
m
- x
j
(6.38a)
a
j
= x
m
.y
i
- x
i
.y
m
b
j
= y
m
- y
i
c
j
= xi xm (6.38b)
a
m
= x
i
.y
j
- x
j
.y
i
b
m
= y
i
- y
j
c
m
= x
j
- x
i
(6.38c)

Program 6.3 Enterpolasyon iin fark tablosu oluturma (MATHEMATICA).

In[1]:=
f={.203,.423,.684,1.030,1.557,2.572}
Out[1]=
{.203,.423,.684,1.030,1.557,2.572}
In[2]:=
dif=Table[%[[i+i]]-%[[i]],{i,Length[f]-1}]
Out[2]=
{0.22, 0.261, 0.346, 0.527, 1.015}
In[3]:=
ColumnForm[dif]
Out[3]=
0.22
0.261
0.346
0.527
1.015

178 _____________________________________________Numerik Analiz

Program 6.4 Data grubu iindeki bilinmeyen bir nokta iin enterpolasyon
(MATHEMATICA).

In[1]:=
data={{1,1},{2,4},{4,3},{5,4}}
Out[1]=
{{1,1},{2,4},{4,3},{5,4}}
In[2]:=
poly=InterpolatingPolynomial[data,x]
Out[2]=
1 3
7
6
5 4
12
2 1 + + +
+
+ + ( ( ( )
( )
)( ))( )
x
x x
In[3]:=
Expand[%]
Out[3]=
+ + ( )
23
3
37
3
49
12
5
12
2 3
x x x

In[4]:=
poly/.x 3.5
Out[4]=
3.34375
In[5]:=
interp=Interpolation[data]
Out[5]=
InterpolatingFunction[{1,5},<>]
In[6]:=
interp[3.5]
Out[6]=
3.34375
In[7]=
interp2=Interpolation[data,InterpolationOrder 2]
Out[7]=
InterpolatingFunction[{1,5},<>]
In[8]=
interp2[3.5]
Out[8]=
4.125
In[9]=
interp2[4.5]
Out[9]=
3.375

7
___________________________________________________________

SAYISAL TREV

7. SAYISAL TREV

Saysal hesap daha nce ska sz edildii gibi bir hesaplama ileminin
yaklak bir yolunu uygulamak, zm olmayan veya zor olan problemlerin
zmne yol amak anlamda tanmlanabilir. Saysal hesap yntemlerinin ok
konuulduu veya ok kullanld durum bilgisayar programlaryla beraber
gelimitir. nceleri bir trev ilemi denince rencilerin ounluunun hemen
standart trev alma kurallarn hatrlamaya alarak hangi durum bu
fonksiyonun veya eitliin trevi iin uygundur diye dnmeye baladklarna
srekli tank olagelinmitir. Diferansiyel hesap, trev ve entegral hesap
matematikte ve zellikle mhendislik matematiinde olmazsa olmaz konular
arasndadr. Matematiksel olarak trev bir fonksiyonda baml deiken
deerinin bamsz deikenin kk bir deiimi iin nasl deitii ve ne
kadar deitii fikrini aklayan bir ifade eklidir. Mhendislikte ska
kullanlan, fiziksel anlam asndan treve bakacak olunursa aadaki ekilde
gsterilebilir.

x
y y
x
) x ( f ) x x ( f
x x
) x ( f ) x ( f
x
y
i 1 i i i
i 1 i
i 1 i
+
=
+
+
+
(7.1)

Burada gsterilen deikenler (x) ve (y) srasyla bamsz ve baml
deikenler olup (x) artmnn azaltlmas yukardaki orann bir trev ifadesi
olarak kullanlmasn ortaya karr. Bir baka ekilde trev tanm aadaki
eitlikle gsterilebilmektedir. Aada gsterilen (dy/dx) tanm ou zaman
(y) veya [f(x)] eklinde kullanlmaktadr.

h
) x ( f ) h x ( f
lim
dx
dy
i i
0 h
+
=
(7.2)

180 _____________________________________________________Numerik Analiz

Trev ifadesinde pay ksmndaki farkn esas noktann ilerisindeki bir
nokta, gerisindeki nokta yoksa ilerideki bir nokta ile gerisindeki noktann fark
m olduuna gre deiik adlarla bilinir. Aadaki ksmlarda bu farkl
durum olan ileri, geri ve merkezi yn trev bants gsterilmektedir.

7.1 Geri yn saysal trev ifadesi

Aadaki gsterilen ekil 7.1de f(x) fonksiyonunun (x
0
) noktasndaki
trevi veya bir baka deile o noktadaki fonksiyonun eimi bulunmak
istenmektedir. Yukardaki trev bantsndan hareketle bamsz deikene (x)
kk bir atm vererek (h) yeni gelinen noktadaki fonksiyon deeri f(x-h)
arasndaki fark hesaplanarak bu artma blnecektir. Ancak bu bamsz
deikendeki artm dikkat edilirse esas noktann gerisine doru alnmtr. Bir
baka deyile esas noktadan bu artm karlarak ikinci bamsz deiken
deeri elde edilmitir. Bu ekildeki trev bantsnda geri yn trev bants
denilmektedir.

ekil 7.1. Geri yn saysal trevin grafik olarak gsterimi

h
) h x ( f ) x ( f
lim
dx
dy
' y ) x ( ' f
0 0
0 h
0

= = =
(7.3a)

h
y y
h
y y
lim ' y
1 0 1 0
0 h

= (7.3b)

h
y
) x ( ' f
0
0
(7.3c)
y
0
y
-1
x
0
Teet
Kiri
y=f(x)
y
x
x
-1
Saysal Trev ______________________________________________________ 181

Burada gelitirilen trev ifadesi temel amac ekil 7.1de gsterilen
teetin eimini gstermesidir. Teetin eimini eitlik (7.3b) gstermesine
karlk ancak son elde edilen eitlik (7.3c) kiriin eimini gstermektedir.
Aralk deeri azaltldka bu iki erinin st ste akaca ve (y
0
) deeri ile de
(y
-1
) deerinin birbirlerine yaklaaca grlmektedir.
Birinci mertebeden trev ifadelerinden yararlanarak ikinci mertebeden
trevler karlabilir. Sonlu fark gsterimlerinde olduu gibi birinci mertebeden
trevlerin trevi ikinci mertebeden trevleri verecei aktr. Aadaki
eitlikler ikinci mertebeden geri yn trev ifadelerini gstermektedir.

|
\
|

=

h
y
h
y
h
1
h
) h x ( y ) x ( y
dx
' dy
y
1 0 0
'
0
'
"
(7.4a)
] y y [
h
1
" y
1 0
2

(7.4b)

2
2 1 0
2
0
2
x x
h
y y 2 y
h
y
" y
0

=
+
(7.4c)

7.2 leri yn saysal trev ifadesi

0
) noktasndaki
istenmektedir. Trev bantsndan hareketle bamsz deikene (x) kk bir
atm (h) vererek yeni gelinen noktadaki fonksiyon deeri f(x+h) arasndaki fark
hesaplanarak bu artma blnecektir. Ancak bu bamsz deikendeki artm
dikkat edilirse esas noktann ilerisine doru alnmtr. Bir baka deyile esas
noktaya bu artm eklenerek ikinci bamsz deiken deeri elde edilmitir. Bu
ekildeki trev bantsnda ileri yn trev bants denilmektedir.

y'(x
0
)
=
dy
dx
f x h f x
h
x x
h
=
=
+
0
0
0 0
lim
( ) ( )
(7.5a)

h
y y
h
y y
lim ' y
0 1 0 1
0 h
(7.5b)
=
=
h
y
' y
0
x x
0
(7.5c)
182 _____________________________________________________Numerik Analiz

ekil 7.2. leri yn saysal trevin grafik olarak gsterimi

Burada gelitirilen trev ifadesinin temel amac geri yn trev
ifadesinde de olduu gibi ekil 7.2de gsterilen teetin eimini gstermesidir.
Teetin eimini eitlik (7.5b) gstermesine karlk ancak son elde edilen eitlik
(7.5c) kiriin eimini gstermektedir. Aralk deeri azaltldka bu iki erinin
st ste akaca ve (y
0
) deeri ile de (y
1
) deerlerinin birbirlerine
yaklaaca grlmektedir.
eitlikler ikinci mertebeden ileri yn trev ifadelerini gstermektedir.

|
\
|
+
=
h
y
h
y
h
1
h
) x ( y ) h x ( y
dx
' dy
" y
0 1 0
'
0
'
(7.6a)
) y y (
h
1
" y
0 1
2
(7.6b)

2
1 0 1
2
0
2
x x
h
y y 2 y
h
y
" y
0
=
+
=
(7.6c)
7.3 Merkezi yn saysal trev ifadesi

0
) noktasndaki

y
Teet
Kiri
y=f(x)
y
x
y
1
y
0
x
1
x
0
Saysal Trev ______________________________________________________ 183

istenmektedir. Trev bantsndan hareketle bamsz deikene (x) kk bir
artm (h) vererek ilerisinde bir nokta olan (x+h) noktasndaki fonksiyon deeri
olan f(x+h) ile istenen noktann kk bir artm (h) gerisindeki bir nokta olan
(x-h) noktasndaki fonksiyon deeri olan f(x-h) arasndaki fark hesaplanarak bu
aradaki uzaklk olan (2h) artmna blnecektir. Ancak bu bamsz
deikendeki artm dikkat edilirse esas noktann ilerisinde ve gerisinde olmak
zere iki kat alnmtr. Bir baka deyile esas nokta dndaki noktalarn
fonksiyon deerleri kullanlmtr. Bu nedenle trevi aranan nokta merkezde
kalm bunun dnda olan bir ilerisindeki ve bir gerisindeki nokta
kullanlmtr. Bu ekildeki trev bantsnda merkezi yn trev bants
denilmektedir.

ekil 7.3. Merkezi yn saysal trevin grafik olarak gsterimi

h
) 2 / h x ( f ) 2 / h x ( f
lim
dx
dy
) x ( ' y
0 0
0 h
x x
0
0
+
= =
=
(7.7a)

h
y y
h
y y
lim ' y
2 / 1 2 / 1 2 / 1 2 / 1
0 h

= (7.7b)

h
y
' y
0
= (7.7c)
Burada gelitirilen trev ifadesinin temel amac geri ve ileri yn trev
ifadelerinde de olduu gibi ekil 7.3de gsterilen teetin eimini
gstermesidir. Teetin eimini eitlik (7.7b) gstermesine karlk ancak son
elde edilen eitlik (7.7c) kiriin eimini gstermektedir. Aralk deeri

y
1

y
-1

x
1

x
-1

Teet
D
3

y=f(x)
y
x

y
0

x
0

184 _____________________________________________________Numerik Analiz

azaltldka bu iki erinin st ste akaca ve (y
-1
) deeri ile de (y
1
)
deerlerinin birbirlerine yaklaaca grlmektedir.
eitlikler ikinci mertebeden ileri yn trev ifadelerini gstermektedir.

|
\
|
+
=

h
y
h
y
h
1
h
) 2 / h x ( y ) 2 / h x ( y
dx
' dy
" y
2 / 1 2 / 1 0
'
0
'
(7.8a)
) y y (
h
1
" y
2 / 1 2 / 1
2

(7.8b)

2
1 0 1
2
0
2
h
y y 2 y
h
y
" y

+
(7.8c)

rnek 7.1

F(x)=e
x
fonksiyonunun x
0
=1 noktasndaki trevini analitik olarak
ve artm deerini (h=0.1) alarak saysal olarak;
a. Geri yn sonlu farkla
b. leri yn sonlu farkla
c. Merkezi yn sonlu farkla bularak sonular karlatrnz?

zm :

Analitik olarak,
y = e
x
y' = e
x
|
x=1
y=2.71828
Bu rnekte ileri geri ve merkezi yn her de kullanlaca iin trevi
istenen esas nokta (x
0
=1) olduu iin bu noktadaki, bu noktann ilerisindeki
(x
0
+h=1.1) ve gerisindeki (x
0
-h=0.9) noktalarnn fonksiyon deerleri olan (y
0
),
(y
1
) ve (y
-1
) deerlerini hesaplayalm.

71828 . 2 e y y
1
1 x
0
0
= = =
=
1
004166 . 3 e y y
1 . 1
1 . 1 h x x x
1
0 1
= = =
= + = =

Saysal Trev ______________________________________________________ 185

459603 . 2 e y y
9 . 0
9 . 0 h x x x
1
0 1
= = =
= = =

Geri yn sonlu fark zm,
y' = 586787 . 2
1 . 0
e e
h
y y
9 . 0 1
1 0
=

leri yn sonlu fark zm,
858841 . 2
1 . 0
e e
h
y y
' y
1 1 . 1
0 1
=
=
Merkezi yn sonlu fark zm,
719414 . 2
1 . 0
e e
h
y y
' y
95 . 0 05 . 1
2 / 1 2 / 1
=
=

Program 7.1 leri, Geri ve Merkezi yn sonlu fark eitlikleriyle trev
Hesaplama program Listesi(Visual Basic).

Public Function FX(x)
FX = Exp(-x)
End Function
Rem *********************************************
Rem Verilen Herhangi Bir Fonksiyonun
Rem leri, Geri ve Merkezi Yn Sonlu fark Kullanarak
Rem Trevinin Hesaplanmas
Rem
Rem h : Aralk Deeri
Rem x : Bamsz deiken
Rem y : Baml deiken
Rem
Rem *********************************************
h = Val(InputBox("Aralk Deerini Giriniz :"))
x = InputBox(" Trevi senen Noktay giriniz x=? ")
Show
Rem *********************************************
Rem Fark Tablolar zerinde Trev Oluturma
186 _____________________________________________________Numerik Analiz

Rem *********************************************
Ti = (FX(x + h) - FX(x)) / h
Tg = (FX(x) - FX(x - h)) / h
Tm = (FX(x + h / 2) - FX(x - h / 2)) / h
Rem *********************************************
Rem Sonular
Rem *********************************************
Print " Trev Deerleri ************"
Print "Fonksiyon Deeri :f(x) :"; FX(x)
Print "leri Yn Trev Deeri :f'(x) :"; Ti
Print "Geri Yn Trev Deeri :f'(x) :"; Tg
Print "Merkezi Yn Trev Deeri :f'(x) :"; Tm
End Sub

7.4 Taylor Serisiyle Saysal Trev

y
0
=y(x
0
) (7.9)
x=x
0
+mh (7.10)
y=y(x
0
+mh) (7.11)
y y
mh
y
mh
y
mh
y
mh
n
y
n
n
= + + + + +
0 0
2
0
3
0 0
1 2 3 !
( )
!
( )
!
...
( )
!
' '' ''' ( )'
(7.12)
Burada;
y
0
=y(x
0
) (7.13)
y
0
'=y'(x
0
) (7.14)
y
0
''=y''(x
0
) (7.15)
y
0
(n)
=y
(n)
(x
0
) (7.16)
olarak anlalmaldr. Taylor serisinde kesilen noktadan sonraki hatann
mertebesi kesilen noktadaki h'n mertebesi eklinde olacaktr. Yukarda ikinci
mertebeden trev dahil dier ksmlar atlacak olursa yaplacak hata mertebesi
h
3
dzeyinde olacaktr.
Eer m=+1 alp ikinci terimden sonrakileri atacak olursak;
1) y(x
0
+h)= y
0+
y hy
h
y
h
y
0 0
2
0
3
0
2 3
+ + + +
' '' '''
! !
(7.17)
Saysal Trev ______________________________________________________ 187

y x h y
h
y
h
y
h
y
( )
. ............
' '' ''' 0 0
0 0
2
0
2 6
+
= + + + (7.18)
y y
h
y R h y
y y
h
R h
1 0
0 0
1 0
= + ==> =
+
' '
( ) ( ) (7.19)
y
0
'=
y
h
0
(7.20)
birinci mertebeden trev eitlii elde edilmi olur.

m=-1 alacak olursak
y x h y hy
h
y
h
y ( )
! !
' '' '''
0 0 0
2
0
3
0
2 3
= + (7.21)
y
h
y
h
y
h
y
= + +
1
2
0
0 0
'
!
. ............
''
(7.22)
y
y y
h
R h
0
0 1
'
( ) =

+ y
0
'=
+
y
h
R h
0
( )
(7.23)
birinci mertebeden geri yn trev ifadesi elde edilmi olur. leri yn ve geri yn
trev ifadelerinin farklar bize merkezi yn trev ifadesini verecektir.

y(x
0
+h)= y
0+
h y
h
y
h
y
0
2
0
3
0
2 3
'
! !
'' '''
+ + + (7.24)
m y(x
0
-h)= m y
0
h y
h
y
h
y
0
2
0
3
0
2 3
'
! !
........
'' '''
m m (7.25)
+

____________________________________________________________

y x h y x h hy
h
y ( ) ( ) '
!
. ' ' ' ........
0 0 0
3
0
2
2
3
+ = + + (7.26)
y
y y
h
R h y
y
h
R h
0
1 1 2
0
0 2
2 2
' ( ) ' ( ) =

+ = +

(7.27)
Hata mertebesini dk tutmak ve ok sayda terimden oluan yeni
trev bantlar gelitirmek mmkndr. Bu tr bir bant rnei aada
karlmtr.
188 _____________________________________________________Numerik Analiz

7.4.1 ok Noktal Trev Bantlar

(n) kullanlmak istenen nokta says gstermek m=n-1 olmak zere
yukarda verilen Taylor serisini, m=1,2,3,........n-1 iin yazmaya alalm.
Bulunan her bir seriyi m adet belirsiz katsay ile(a,b,c,..) arparak ve uygun yok
etme yntemleriyle bu katsaylar belirlenebilir. Bylece arzu elde edilen bant
ortaya karlm olur.

1. mertebeden trev bants
Hata mertebesini daha dk olan ve ok sayda nokta kullanlan
bantlar gelitirmek iin aadaki admlar uygulanabilir

1) (n) kullanlmak istenen nokta says olmak zere m=(n-1) alarak Taylor
serisini m=1, 2, 3, ., n-1 iin yazarak ortaya kan her bir seriyi belirsiz (m)
adet katsay arparz.

2) Uygun yok etmelerle bu katsaylar bulunur ve yerlerine konularak istenilen
bant elde edilmi olur.

n=4 nokta iin m=1,2,3 alarak bir bant gelitirelim.
m=1 iin a/y
1
= y
h
y
h
y
0 0
2
0
1 2
+ + +
! !
' ''
(7.28)
m=2 iin b/y
2
= y
h
y
h
y
0 0
2
0
2
1
4
2
+ +
! !
' ''
(7.29)
m=3 iin c/y
3
= y
h
y
h
y
0 0
2
0
3
1
9
2
+ +
! !
' ''
(7.30)
Drdnc mertebeden trevlerin bulunduu terimler ve sonrasn atarak
taraf tarafa ifadeleri toplayalm.

ay
1
+by
2
+cy
3
= y
0
(a+b+c) + y
0
'
(a+2b+3c)h+ (7.31)

y h
a b c
y h
a b c
0
2
0
3
2
4 9
3
8 27
' '
!
( )
' ' '
!
( ) .... + + + + + + (7.32)

a b c
a b c
b k a
c k a
+ + =
+ + =
`
)
=
=
4 9 0
8 27 0
1
2
(7.33)
Saysal Trev ______________________________________________________ 189

Burada (b= k
1
a) ve (c=k
2
a) tanmlamalar kullanlarak bir denklem
takm oluturulur. Bu denklem takm homojen olduundan,

a(1+4k
1
+9k
2
)=0 (7.34)
a(1+8k
1
+27k
2
)=0 (7.35)
yazlabilir. Buradan k
1
, k
2
arkasndan da a,b,c belirsiz katsaylar aadaki
deerler olarak bulunurlar.

k
1
=(-1/2) k
2
=(1/9) (7.36)
b=
1
2
a c=
1
9
a (7.37)
(a), (b), (c ) katsaylar tam say olmas gerektiinden (a) katsays 18
olmak zorundadr. Bylece aranan katsaylar a=18, b=-9, c=2 olarak belirlenmi
olur. Katsaylar yerlerine konularak birinci mertebeden yeni bir trev ifadesi
elde edilmi olur.

y
y y y y
h
R h
0
3 2 1 0 3
2 9 18 11
6
' ( ) =
+
+ (7.38)
rnek 7.2.
Trevi alnmak istenen noktann nnde ve gerisinde ikier nokta
kullanarak 1. mertebeden bir trev bants gelitirerek hata mertebesini
belirtiniz.

zm :

y(x
0
+mh)= y
0+
mh
y
mh
y
mh
y
1 2 3
0
2
0
3
0
!
( )
!
( )
!
..........
' '' '''
+ + +
y
x

y
0

y
-2

X
0

x
-2

y
-1

x
-1

y
1

y
2

X
1

X
2

y=f(x)
190 _____________________________________________________Numerik Analiz

m=+1 iin a/y
1
= y
h
y
h
y
0 0
2
0
1 2
+ + +
! !
' ''

m=2 iin b/y
2
= y
h
y
h
y
0 0
2
0
2
1
2
2
+ +
!
( )
!
' ''
+
m=-1 iin c/y
-1
= y
h
y
h
y
0 0
2
0
1 2
+ +
! !
' ''

m=-2 iin d/y
-2
= y
h
y
h
y
0 0
2
0
2
1
4
2
+ + +
! !
' ''

+__________________________________

ay
1
+ by
2
+ cy
-1
+ dy
-2
= y
0
(a+b+c+d) +
n
1!
y
0
'
(a+2b-c-2d)+

h
y a b c d
h
y a b c d
2
0
3
0
2
4 4
3
8 8
!
' ' ( )
!
' ' ' ( ) + + + + +

a+b+c+d=0
a+4b+c+4d=0
a+8b-c-8d=0
Denklem takm homojen olduundan 4 bilinmeyeni bulmak iin 3.
denklem yeterli olacaktr. Denklem takmn zlmesiyle a, b, c, d katsaylar
aadaki deerler olarak bulunur.

a=8, b=-1, c=-8, d=1

Bu deerler yerlerine konularak birinci mertebeden yeni bir bant elde
edilmi olur.
(ay
1
+by
2
+cy
-1
+dy
-2
)
=
h
y a b c d
1
2 2
0
!
' ( ) + y
0
'
=
+ +
+

y y y y
h
R h
2 1 1 2 3
8 8
12
( )
Hata mertebesi kesip attmz ilk terimin (h)a blnmesiyle elde
edilir. Bylece hata mertebesi,

Saysal Trev ______________________________________________________ 191

h y
h h
4
0 3
4
. ' ' '
!
/
|
\
|
eklinde elde edilir.
7.5 Enterpolasyon Bantsyla Saysal Trev (Gregory-Newton)

y
p
=y
0
+
P
y
P P
y
P P P
y
1
1
2
1 2
3
0
2
0
3
0
!
.
( )
!
.
( )( )
!
. +

+

(7.39)

dy
dp
p
= .
!
( )
!
y
P
y
P P
y
0
2
0
2
3
0
2 1
2
3 6 2
3
+

+
+
(7.40)
x=x
0
+hp (7.41)

dx
dp
h = (7.42)
y x
dy
dx
dy
dp
dp
dx h
dy
dp
' ( ) . . = = =
1
(7.43a)
= +
+
+ 1 2 1
2
3 6 2
3
0
2
0
2
3
0
h
y
p
y
p p
y [ (
( )
!
)
( )
!
(7.43b)
y y x x
h
dy
dp
p
0 0
0
1
' ' ( ) = = = =
=
(7.44a)
= +
1 1
2
1
3
1
4
0
2
0
3
0
4
0
h
y y y y [ ......] (7.44b)

Benzer ilemlerle geri yn sonlu farklara ilikin genel bant

y
p
=y
0
+
P
y
P P
y
P P P
y
1
1
2
1 2
3
0
2
0
3
0
!
.
( )
!
.
( )( )
!
. +

+

(7.45)

dy
dp
p
= .
!
( )
!
+

+
+
y
P
y
P P
y
0
2
0
2
3
0
2 1
2
3 6 2
3
(7.46)
x=x
0
+hp (7.47)
192 _____________________________________________________Numerik Analiz

dx
dp
h = (7.48)
y x
dy
dx
dy
dp
dp
dx h
dy
dp h
y
p
y ' ( ) . . [ (
( )
!
) = = = +
+
1 1 2 1
2
0
2
0

+
+ +
+
( )
!
.....
3 6 2
3
2
3
0
p p
y
y y x x
h
dy
dp h
y y y
p
0 0
0
0
2
0
3
0
1 1 1
2
1
3
' ' ( ) [ = = = = = + +
=

+
1
4
4
0
y +......]
7.6 Bessel Bants le Saysal Trev

y
p
=
y y
0 1
2
+
+( ( )
( )
. !
( )
/
P y
P P
y y +
+
1
2
1
2 2
1 2
2
0
2
1

+
P P P
y
( )( )
!
/
1
2
1
3
3
1 2

dy
dp
p
= (
!
.( ) .
/ /
y
P
y y
p p
y
1 2
2
0
2
1
2
3
1 2
2 1
4
3
6
2
1
2
3
+

+ +
+

y x y
h
dy
dp h
y
p
y y
p
' ( ) ' . [ (
( )
( )
/
= == = +
+
1 1 2 1
4
1 2
2
0
2
1

+
+ ( )
/
3
6
2
1
2
6
2
3
1 2
p p
y
y x y
h
dy
dp h
y
y y y
p
' ( ) ' . [
( )
.......]
/
/
0 0 1 2
2
0
2
1
3
1 2
1 1
4 6
6 = = =
+
+ +

eklinde elde edilmi olur.

Saysal Trev ______________________________________________________ 193

rnek 7.3.

y=e
x
, 0 x 5 h=1.0 aralnda hazrlanm ileri yn sonlu farklar
tablosundan faydalanarak x=2 ile x=2.5 noktalarndaki trevi Gregory-Newton
ileri yn trev bants ile hesaplaynz.

x y y

2
y
0 1 1.718 2.942
1 2.718 4.66 8.04
2 7.38 12.7 21.81
3 20.08 34.51 59.31
4 54.59 93.82
5 148.41

y'=y
2
'=e
x

e
2
=7.38 bulunur.

y'=e
2.5

12.18

y
h
dy
dp
y y y
p
' [ = = +
=
1 1
1
1
2
1
3
0
0
2
0
3
0
]
y' [ . . . ] = + 12 7
1
2
2181
1
3
375
y'=14.3

Ayn nokta mevcut olduunda p=0 alnd. Analitik e
2
=7.38 gelitirilen
bant yardmyla bulunan deer y'=14.3 bulunmaktadr.

x y
2
y

3
y

4
y

0 1 1.718 2.94 5.1
1 2.718 4.66 8.04 13.77
2 7.38 12.7 21.81 37.5
3 20.08 34.51 59.31
4 54.59 93.82
5 148.41

Merkezi farklarla

y y y y y y y ' .[ ( ) .....] ( )
/ /
= + + + +
1
1
1
4
1
12
1
24
1 2
2
0
2
1
3
1 2
4
0
4
1

194 _____________________________________________________Numerik Analiz

= + + + + 12 7
1
4
8 04 218
1
12
1377
1
24
8 67 237 . ( . . ) . ].... ( . . )
y'=6.38+1.35=7.75

Nokta ortalarda olduu iin yukarda grld gibi merkezi yn
alnmalyd. leri yn aldmzda y'=14.3 kt halde Merkezi
farklarda da y'=7.75 bulundu.

Analitik olarak da y'=e
2
=7.38 bulunmutu.
Saysal Trev ______________________________________________________ 195

7.7 Programlar

Program 7.2. Saysal trev bilgisayar program(BASIC)

Dim f(100), d(100) As Single
Rem *****************************************
Rem Veri Tablosu kullanarak Saysal Trev(BASIC)
Rem *****************************************
Rem * DEENLERN TANIMI
Rem *
Rem * X : BAIMSIZ DEKEN
Rem * F : BAIMLI DEKEN
Rem * X1 : BALANGI DEER(X)
Rem * N : NOKTA SAYISI
Rem * H : ADIM ARALII
Rem * D : TREVLER
Rem ***************************************
Rem VER GR
Rem****************************************
n = InputBox("NOKTA SAYISI ?")
h = InputBox("ARALIK BOYUTU?")
xb = InputBox("(X) LK DEER ?")
For i = 1 To n
x = xb + h * (i - 1)
f(i) = InputBox("X=(" + Str(x) + ")Nokt. Fonks.Deeri")
Next i
Show
Rem **************************************
Rem LER YN TREV HESABI
Rem **************************************
Print "X-DEER", "Y-DEER", "TREV - DEER"
For i = 1 To n - 1
d(i) = (f(i + 1) - f(i)) / (h)
Print i * h, f(i), d(i)
Next i
End Sub

196 _____________________________________________________Numerik Analiz

Program 7.3 leri Yn Fark tablolar ile yksek mertebeden trev alma
program (BASIC)

Rem *********************************************
Rem leri Farklar Kullanarak
Rem Yksek Mertebeden Trev Alma
Rem
Rem N : NOKTA SAYISI
Rem x : Bamsz deiken
Rem y : Baml deiken
Rem dif : Sonlu fark deerleri
Rem *********************************************
n = Val(InputBox("Veri Saysn Giriniz :"))
Dim x(20), y(20), dif(20, 21)
For i = 1 To n
x(i) = Val(InputBox("x(" + Str(i) + ") deerini giriniz"))
y(i) = Val(InputBox("y(" + Str(i) + ") deerini giriniz"))
dif(i, 1) = y(i)
Next i
h = x(2) - x(1)
Show
Rem *********************************************
Rem Fark Tablolar zerinde Trev Oluturma
Rem *********************************************
For i = 2 To n
For j = 1 To n - i + 1
dif(j, i) = (dif(j + 1, i - 1) - dif(j, i - 1)) / h
Next j: Next i
Rem *********************************************
Rem Sonular - Sonlu Fark Trev Tablosu
Rem *********************************************
For i = 1 To n
Print Format(x(i), " 0 . 000 "),
For j = 1 To n - i + 1
Print Format(dif(i, j), " 0.000 "),
Next j: Print: Next i: Print
End Sub

Saysal Trev ______________________________________________________ 197

Program 7.4. Trev alma(MATHEMATICA

In[1]:=
D[E^x/x,x]
Out[1]=
+ ( )
E
x
E
x
x x
2

In[2]:=
D[E^x/x,{x,8}]
Out[2]=
40320 40320 20160 6720 1860 336
9 8 7 6 5 4
E
x
E
x
E
x
E
x
E
x
E
x
x x x x x x
+ +
+ +
336 56 8
4 3 2
E
x
E
x
E
x
E
x
x x x x

Program 7.4 F(x)=sin(x) ifadesinin trev deerlerinin karlatrlmas
(saysal-analitik) (MATHEMATICA).

In[1]:=
data={{0,0},{.25,.707107},{.5,1},{.75,.707107},{1,0}}
Out[1]=
{{0,0},{0.25,0.707107},{0.5,1},{0.75,0.707107},{1,0}}
In[2]:=
poly InterpolatingPolynomial[data,x]
Out[2]=
(2.82843+(-3.31371+(-1.8301+3.6602(-0.75+x))(-0.5+x))(-
0.25+x))x
In[3]:=
D[poly,x]
Out[3]=
2.82843+(-3.31371+(-1.8301+3.6602(-0.75+X))(-
0.5+X))(0.25+X)+
(-3.31371+(-1.8301+3.6602(-0.75+X))(-0.5+X)+
198 _____________________________________________________Numerik Analiz

(-1.8301+3.6602(-0.75+X)+3.6602(-0.5+X))(-0.25+X))X
In[4]:=
%/.x .63
Out[4]=
-1.24575

Burada analitik zm x=0.63 iin (-1.247677) ve Mathematica sonucu
x=0.63 iin (1.24575) bulunmutur

8
___________________________________________________________

SAYISAL ENTEGRAL

8. SAYISAL ENTEGRAL

Matematiksel olarak diferansiyel ve entegral hesap mhendislik
uygulamalarnda ok nemli bir neme sahiptir. Diferansiyel almak paralara
ayrmak ve entegral paralar birletirme ve toplama anlamndadr. Bylece
diferansiyel ve integral hesap temelde birbirlerinin tersi ilemler eklinde
tanmlanrlar. Bir rnekle diferansiyel ve entegrali karlkl aklayacak
olursak u sylenebilir. Zamann bir fonksiyonu alarak herhangi bir hareketli
nesnenin konumunu gsteren s(t) yol fonksiyonu biliniyorsa bunun zamana
gre diferansiyeli o nesnenin hzn bize verecek bir ifade karmza karr. Bu
tanmn ok aina olunan bir tanm olduu sylenebilir.

) t ( v )) t ( S
dt
d
= (8.1)
=
2
1
t
t
dt ). t ( v ) t ( S (8.2)
Burada (S) ve (v) srasyla yol ve hz gstermekte olup her ikisi de
zamann fonksiyonu olduu iin S(t) ve v(t) eklinde gsterilmilerdir. Bunun
anlam (t=t
1
) ve (t=t
2
) arasndaki btn zaman admlar iin v(t) arpmlar
toplam bize toplam yolu verir. Bylece bu anlatm aadaki ekilde genel bir
gsterimle yazlabilir.

) t ( f
dt
dS
= (8.3)
=
b
a
dt ). t ( f S (8.4)

200 _____________________________________________________Numerik Analiz

Problem eitlik (8.3) ile verilen diferansiyel denklemin zmnden
ibarettir. Bu problemin zm S(a)=0 balang art altnda S(b) iin elde
edilen zmdr. Diferansiyel ve entegral arasndaki bu ilikiyi matematiksel
uygulamalarda ska kullanlan bir fonksiyon ele alnarak zlmeye allsn.
Fonksiyonun kendisinden hareketle diferansiyel ve entegralini alnarak tekrar
fonksiyon elde edilmeye allsn.

y = f(x) = 2x
2
- 4x (fonksiyon) (8.5a)

4 x 4
dx
dy
= (diferansiyel denklem) (8.5b)

= dx ) 4 x 4 ( dy (entegral) (8.5c)

y = 2x
2
- 4x (fonksiyon) (8.5d)

Bylece diferansiyelin ters ilemi entegral ilemidir denilen iddia bu
ekilde gsterilmi olur. Eitlik (8.5a) ile belirlenmi olan bir fonksiyondan
hareketle eitlik (8.5b) diferansiyel ve denklemi(diferansiyel denklemi) ele
alnsn. Bu eitliin zm eitlik (8.5c) ile yazlan entegralin
hesaplanmasdr. Bylece diferansiyel denklemin zm veya entegralin
hesaplanmas sonucunda aranan eitlik veya fonksiyon eitlik (8.5d) eklinde
bulunmu olur.
Mhendislik uygulamalarnda entegral alma ilemi farkl problemler
eklinde ortaya kabilir. Bunlardan ilki bilinen fonksiyonlar eklinde polinom,
stel veya trigonometrik fonksiyon, ortaya kan problemdir. Bu problemde
mhendislik matematiinde gsterildii gibi diferansiyel ve entegral alma
kurallar kullanlarak sonuca gidilir. Problem bir para sradan veya deikenler
arasndaki iliki basittir veya ok karmak deildir. kincisi eldeki fonksiyon
ok karmak olup diferansiyel ve entegrali ok zor veya mevcut kurallarla
zlmesi imkansz durumdur. Bu durumda eldeki fonksiyonda deikenleri
arasndaki iliki bilinmekte ancak eitliin entegralinin alnmas veya baka bir
deyile baml deikenin diferansiyeli olmakszn ifadesi mmkn olamamas
durumudur. Bir nc durum ise mhendislikte ska karlalan durum olup,
elde bir fonksiyon yerine bamsz ve baml deikenlerin karlkl
deerlerinin bir deney sonucu veya bir gzlem sonucu elde edilmi karlkl
veriler eklinde olmas durumudur. Bu ve buna benzer gerek mhendislik
uygulamalarnn ounda entegral zmleri analitik olarak hesaplanmas
zordur. Bu durum saysal entegral zmlerine bavurulur. zellikle bilgisayar
uygulamalarnn ok yaygnlat gnmzde ska bavurulan bir yntem
olma yolundadr.
Saysal Entegral_____________________________________________________ 201

Entegral alma ileminin saysal olarak uygulanmasnda belirli ve
belirsiz entegral tanmlarn ayrt etmekte yarar vardr. Belirsiz entegral
ileminde fonksiyonun veya baml deiken ile bamsz deiken arasndaki
ilikinin elde edilmesi ilemi olduu, belirli entegral ileminde ise bamsz
deikenin belirli bir aralnda baml deikenin deerinin hesaplanmas
ilemi eklinde basite indirgenebilir. Mhendislikte yaplan i(W) tanm
kuvvetin(F) bir cisme aldrd yol(x) ile arpm olarak verilmektedir. Bu
tanmdan hareketle belirli ve belirsiz entegrali ayn zamanda entegral ileminin
uygulamas aadaki ekilde aklanabilir.

W = F . x (8.6)

Yukardaki eitlik (8.6)daki tanmlama ne kadar i yapld sorusuna
dorudan cevap veremeyen veya kapal cevap verebilen bir tanmlamadr.
Kuvvet ve yol byklklerinin sabit birer deer olmas durumunda cevap
aktr. Ancak bunlardan birisi dierine gre deiebiliyorsa cevap kapaldr.
rnein kuvvet bykl yol boyunca deiebiliyorsa bunun hesab bir
arpma ilemi ile hesaplanamayaca aktr. Kuvvetin yol ile ilikisi F=2x
eklinde olduu dnlrse bu durumda i hesabnn nasl ekil alaca
aadaki ekilde gsterilebilir.

dW = F(x) . dx (8.6a)

dW = (2x) . dx (8.6b)
dx ) x 2 ( dW

= (8.6d)
2
x W = (8.6e)

Bulunan son eitlik herhangi bir (x) yolu iin toplam i bykln
bize veren bir ifadedir. Bu ifade belirsiz entegral sonunda elde edilmi ve
bamsz deikenin sr deeri ile balayan noktadan sonraki toplam deerini
ifade etmektedir. rnein x=a iin toplam i bykl W=a
2
olduu
grlebilir. Bu durum biraz deitirilip (x=a) ile (x=b) arasndaki i toplam
deeri istenilmesi durumunda entegral bu aralkta alnmaldr. Bu defa yaplan
belirli entegral olmaldr. Bir baka ekilde verilen iki noktadaki i toplam
deerlerinin fark eklindeki bir zm de bizi ayn sonuca gtrr.

=
=
=
b x
a x
dx ) x 2 ( dW (8.7a)
202 _____________________________________________________Numerik Analiz

b x
a x
2
x W
=
=
= (8.7b)
( )
2 2
a b W = (8.7c)
Bulunan son eitlik bamsz deikenin ald deerler cinsinden ifade
edilmitir. Bu belirli entegralin bir sonucudur. Mhendislik uygulamalarnn
ou belirli entegral hesab eklinde karmza kt unutulmamaldr. imdi
bu sonucun aslnda bir toplama ilemi olduu aadaki eitlikle gsterilebilir.
Aadaki eitlikte kullanlan X, f(x) in entegralidir.

=
=
=
n i
1 i
2
i
X W (8.8)

Burada kullanlan n, ayrk noktalarn saysn gstermektedir. Saysal
entegral bu ayrk noktalarn oluturduklarn alanlarn toplam esasna
dayanmaktadr. Toplam i dorudan eitlik (8.7c) ile hesaplanabilecei gibi
eitlik (8.8) ile verilen ayrk alanlarn toplam eklinde de hesaplanabilir. Bu
uygulamann ekilsel gsterimi aadaki ekil 8.1de gsterilmitir. Ayrk
nokta says entegrali alnacak fonksiyonun veya veri noktalarnn durumuna,
dorusal olup olmadna, gre artrlp azaltlarak uygulanabilir. leri
konularda bunlarn deiik uygulamalar farkl yntemlerin aklamas olarak
gsterilecektir.

ekil 8.1 Entegralin bir ardk toplama ilemi olduunun ekilsel gsterimi, (a)
dorudan hesaplama, (b) ayrk noktalarla hesaplama.

rnein yukardaki eitlik (8.7c) ve (8.8) ile elde edilecek i(W)
byklklerinin ayn olduu ancak uygulamann farkll aadaki Tablo
W
a b
a
b x
F
F(x)
a
b x
F
F(x)
Saysal Entegral_____________________________________________________ 203

8.1de grlebilir. Ancak ayn sonucu vermesi kuvvetin yol ile deiiminin
dorusal olmas salamtr. Dier trl aralklar artrlsa bile sonular bir
birlerinden farkl kmas beklenmelidir. rnein ekil 8.1 ile gsterildii gibi
kuvvetin yol ile dorusal deitii bir durum iin (a=4) ve (b=10) olduu
durumda toplam i deeri, dorudan belirli entegral hesaplamas olarak ve ayrk
noktalar kullanarak toplam hesaplama eklinde aada verilmitir.

1. Durum(n=1)

b x
a x
2
x W
=
=
= = b
2
-a
2
=(10)
2
-(4)
2
= 100 16 = 84 birim

2. Durum(n=5)

) a a ( ... ) a a ( ) a a ( ) a a ( X W
2
n
2
1 n
2
2
2
3
2
1
2
2 i
2
i
n i
1 i
2
1 i
n i
0 i
2
i
+ + + = = =
+
=
=
+
=
=

(8.9)
) 9 10 ( ) 8 9 ( ) 7 8 ( ) 6 7 ( ) 5 6 ( ) 4 5 (
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
+ + + + + =
84 ) 19 ( ) 17 ( ) 15 ( ) 13 ( ) 11 ( ) 9 ( = + + + + + = birim

Yukarda sz edilen fonksiyonlarn belli olmas durumundaki entegral
uygulamalarna rnek tekil edebilir. Buna benzer ekilde ancak bir fonksiyon
yerine baml ve bamsz deerlerin karlk veri eklinde bilinmesi
durumunda entegral alma ekli iin aadaki aklamalar yaplabilir.
Yukardaki rnee benzer ekilde bir i(W) hesaplamas yaplmak istensin
ancak bu defa iin hesaplanmasnda kullanlacak kuvvet(F) yolun fonksiyonu
eklinde bilinmemekte ancak her bir konum iin kuvvet byklkleri tablo
eklinde verilmektedir.

x 0 1 2 3 4 5
F 2 4 8 6 5 3

imdi burada ortada bir fonksiyon sz konusu olmadndan, bilinen
entegral alma yntemleriyle entegral hesaplanmas mmkn grlmemektedir.
Ancak ayrk noktalar kullanarak her aralk iin bir alan hesaplayp sonra bu
alanlarn toplamn bularak sonuca gidebiliriz.

=
=
=
= =
5
1 i
i i
5 x
0 x
) x . F ( dx ) x ( F W (8.10)
204 _____________________________________________________Numerik Analiz

ekil 8.2. Entegral ilemi ardk bir toplama ilemi olduunun grafiksel
gsterimi.

Bu problemdeki entegral hesabnda ekil (8.2)de grlen eri ile
yatay eksen arasndaki alann hesab yaplmas gerektii aka sylenebilir.
Ancak sorun bu alann doru olarak nasl hesaplanacadr. lerleyen
blmlerde bunun nasl yaplaca zerine farkl yntemler gsterilecektir.
Ancak burada entegral hesabnn bir toplama ilemi olduu gsterilecektir.
Aralklar(dx=1) ve her bir aralk iin ayn olduundan alan toplamlar aadaki
ekilde yazlabilir.

n n 2 2 1 1
x . F ... x . F x . F W + + + = (8.11a)
( ) x . F ... F F W
n 2 1
+ + + = (8.11b)
( ) birim 25 1 . 5 6 8 4 2 W = + + + + =
Bu toplam yukarda sz edilen ve ekil 8.2 ile verilen grafikteki eri
altnda kalan alann tam deeri deildir. Biraz dikkat edilirse bu toplamn
aadaki ekil 8.3 ile gsterilen erilerin(veya dorularn) altnda kalan
alanlarn toplam olduu grlr. nk gerek hesaplanmas gereken alanlar
birer yamuk olmasna karn hesaplanan alanlar dikdrtgen alanlar olarak
dikkate alnmlardr. Eer Kuvvet deerleri bir sonraki kuvvet deeri dikkate
0
2
4
6
8
10
0 1 2 3 4 5 6
K
u
v
v
e
t
(
F
)
Yol(x)
Hesaplamas
W=F.x
Saysal Entegral_____________________________________________________ 205

alnarak ve bu aralktaki deiimin dorusal olduunu dnlerek ortalama
deer zerinden gidilebilirdi. Bu durumda gerek alanlar hesaplam oluruz.

=
=
=
= =
5
1 i
i i , ort
5 x
0 x
) x . F ( dx ) x ( F W (8.12a)

n n , ort 2 2 , ort 1 1 , rt 0
x . F ... x . F x . F W + + + = (8.12b)
( ) x . F ... F F W
n , ort 2 , ort 1 , ort
+ + + = (8.12c)
birim 5 . 25 1 .
2
3 5
2
5 6
2
6 8
2
8 4
2
4 2
W = |
\
| +
+
+
+
+
+
+
+
+
=

Yukardaki iki sonu arasndaki farkn ok kk olmas kuvvetin yol
boyunca deiimi nce artp sonra azalmasndan kaynaklanmaktadr. Eer
kuvvet yol boyunca srekli artm olsayd, ilk hesaplanan sonu daha kk ve
iki sonu arasndaki farkta daha byk olacakt.

ekil 8.3. Entegral ileminde ardk alanlarn hesaplanmasnda, (a) balang
deerli, (b) ortalama deerli entegral almann grafiksel gsterimi.

Tablo deerlerinden giderek entegral hesaplamada izlenebilecek bir
baka yol ise, baml ve bamsz deiken deerleri arasndaki iliki nce bir
fonksiyona dntrlp(eri uydurarak) daha sonra bu fonksiyonun entegralini
x
F
2
4
6
8
1
2 3 4 5 6
1 x
F
2
4
6
8
2 3 4 5 6
(a)
(b)
206 _____________________________________________________Numerik Analiz

almak eklinde de olabilir. Ancak bu durum sadece entegral alma ilemi iin
pek tercih edilen bir durum deildir.

Saysal entegral ilemi iin gelen blmlerde baz yntemler ve bu
yntemlerin uygulamalar gsterilecektir. Bunlardan en ok kullanlan ve
uygulamas ok basit olan trapez, simpson 1/3 ve simpson 3/8 yntemi aslnda
Newton Cotes formllerinin zel durumlarndan ibarettir. Entegral alma
yntemlerinden yukarda saylanlar genelde eit aralklarla entegral alma
ilemini gerekletirmektedirler. Ancak eit olmayan aralklar ile entegral
almaya ynelik ifadeler de yer alacaktr. Saysal entegrasyon ileminde
gsterilecek yntemlerde hesaplanacak alann eri ile snrlanan alann tam
fonksiyondaki gibi ele alnmas mmkn deildir. ekil 8.4de gsterildii gibi
bunlar baz yntemlerde doru, bazlarnda ikinci dereceden bazlarnda ise
daha yksek mertebeden eri uydurularak kapal alan elde edilir.

ekil 8.4. Yaklak olarak entegrasyonun hesaplanmas, (a) Doru
varsayarak (b) eri varsayarak.

Entegral fonksiyona veya eldeki veri noktalarna sabit aralklarla birden
ok polinom uydurularak da hesaplanabilir. ekil 8.5de grld Newton-
Cotes formllerinde bunlarn ak ve kapal tipleri vardr. Kapal tip
entegrasyonun banda ve sonundaki limitleri bilinir. Ancak ak tip
entegrasyonda entegrasyon limitleri verilerin dna taabilir. Newton Cotes
formllerinin temelinde karlkl bilinen verilerin basit fonksiyonlar eklinde
ifade edilmesi olarak da grlebilir.

a
b x
F(x)
a
b x
F(x)
a b
Saysal Entegral_____________________________________________________ 207

ekil 8.5. Kapal ve ak tip entegrasyonun gsterimi, (a) kapal
entegrasyon (b) ak tip entegrasyon.

8.1 Trapez (yamuk) yntemi.

Trapez ynteminde entegrali alnacak fonksiyonun istenilen
aralkta dorusal deitii varsaylarak sonuca gitme esasna dayanr. ekil
8.5de gsterildii gibi fonksiyonun dorusal deiiminde oluacak alann bir
yamuk veya trapez olmasndan dolay bu isimle adlandrlmaktadr. Bir baka
adan trapez yntemi Newton Cotes formlerinin ilki olan doru denklemine
karlk gelen durumdur.. Bu yntemde varsaylan yaklak polinomun birinci
dereceden olmasndan dolay doru denkleminden hareketle, entegral dorusal
deien bir fonksiyonun entegralinde izlenen yol izlenerek trapez yntemi
formlleri elde edilebilir.

ekil 8.5. Trapez ynteminde fonksiyonun dorusal deitii
durumun gsterimi.

x
F(x)
a
x
F(x)
b
x
a
x x
b

f(a)
f(x)
f(b)
F(x)
g(x)
208 _____________________________________________________Numerik Analiz

Entegrali alnacak fonksiyon (x=x
a
) ve (x=x
b
) aralnda dorusal
olduundan bu doru denklemi aadaki eitlik (8.13) ile verilen g(x) gibi bir
eitlikle temsil edilebilir. Bylece fonksiyonun entegralinin, yaklak olarak
dorunun entegraline eit olduu kabul edilmektedir.

g(x) = ax + b (8.13)

Doru varsaym yapldndan bu doru en az iki nokta ile
tanmlanabilir. Bu noktalar entegrali alnacak fonksiyondan veya verilen veri
tablosundan bilinen deerlerdir. Bilinen noktalar iin doru denklemini bu
noktalar iin dzenlenirse aadaki eitlikler (8.14a) ve (8.14b) yazlabilir. Bu
eitliklerde kullanlan (a) ve (b) belirsiz katsaylar olup bu eitliin zmnde
elde elde edilerek eitlik (8.13) ierisinde tandnda entegrali alnacak
fonksiyon elde edilmi olur.

y
0
= ax
0
+ b (8.14a)
y
1
= ax
1

+ b (8.14b)
) x x (
x x
) x ( f ) x ( f
) x ( f ) x ( g
a
a b
a b
a

+ = (8.15)
1

=
b
a
b
a
x
x
x
x
dx ) x ( g dx ) x ( f I (8.16)

1
Bu eitliin bulunmas iin bilinmeyen says eitlik says ile ayn olduundan
birinci eitlikten (a) ekilerek ikinci eitlikte kullanlarak (a) ve (b) aadaki gibi
belirlenebilir.

b ax y
a a
+ = ( )
a a
x / b y a = ,
b ax y
b b
+ = b x
x
b y
y
b
a
a
b
+
|
|
\
|
=
a b
a b b a
x x
x . y x . y
b
=
0
a b
a b a a
a
x /
x x
x . y x . y
y a
|
|
\
|
=
) x x ( x
x . y x . y
x
y
a
a b b
a b b a
b
b
=
b ax ) x ( g + = ( )
a
a b
a b
a
x x
x x
y y
y ) x ( g
+ =
Saysal Entegral_____________________________________________________ 209

dx ) x x (
x x
) x ( f ) x ( f
) x ( f I
b
a
x
x
a
a b
a b
a
+ (8.17)
2
) x ( f ) x ( f
) x x ( I
a b
a b
(8.18)
2

Burada grlecei zere eitlik (8.18) bir trapezin alanndan baka bir
ey deildir. Hatrlanaca gibi bir doru ile yatay eksen arasnda kalan alan bir
drtgenin alanndan ibarettir. imdi bulunan bu alan (x
a
) ile x
b
) arasnda kalan
alandr. Bu snrlar genileterek veya bu aralk ierisinde daha kk aralklar
oluturarak, snrlar daraltarak, bu entegral formln uygulamak mmkndr.
Bylece ok noktal blmelerde (x
0
, x
1
, x
2
, ..., x
n
) (n+1) nokta ve (n) adet eit
aralk sz konusudur. Birden Fazla blnm durum iin yntemin ekilsel
olarak gsterimi ekil 8.6da verilmitir. Aralklarn eit olduu ve aralk(h)
olarak aadaki eitlik (8.19) eklinde tanmlandnda trapez ynteminin
entegral forml devan eden eitliklerle gsterildii ekilde geniletilebilir.

n
x x
h
a b

= veya
n
x x
h
0 n

= (8.19)

+ + +
n
x
xn
x
x
x
x
dx x dx x dx x f I
1
2
1
) ( .. ) ( ) (
1
0
(8.20a)
n 2 1
I .. I I I + + + (8.20b)
2
) ( ) (
..
2
) ( ) (
2
) ( ) (
1 2 1 1 0 n n
x f x f
h
x f x f
h
x f x f
h I
+
+ +
+
+
+

(8.21a)

2
Doru denklemindeki belirsiz katsaylar bulunduktan sonraki eitlik (8.17) entegrali
alnarak bu eitlik bulunabilir.
b
a
x
x
a
2
a b
a b
a
) x . x
2
x
(
x x
y y
x . y I
(
+

(
+ ) x . x x . x (
2
) x x (
x x
y y
) x x ( y I
a a b a
2
a
2
b
a b
a b
a b a

) x x (
2
y y
) x x ( y
2
) x x . x 2 x (
x x
y y
) x x ( y I
a b
a b
a b a
2
a b a
2
b
a b
a b
a b a

+ =
(
+

b
a b
a
a b
y
2
x x
y
2
x x
I

+
=
( )
2
y y
x x I
a b
a b
+
=
210 _____________________________________________________Numerik Analiz

I
h
f x f x f x
i
i
i n
n
= +
|
\
| +
(
=
=
2
2
0
1
1
( ) ( ) ( ) (8.21b)
2
) ( ) ( 2 ) (
) (
1
1
0
0
n
n i
i
i
n
x f x f x f
x x I
+ |
\
|
+
=
=
=
(8.22)

ekil 8.6. Trapez ynteminde genel uygulannn ekilsel olarak
gsterimi.

rnek 8.1

Aadaki verilen eitliin (x=0) ile (x=2) aralndaki entegralini
a. Analitik olarak,
b. h=2 alarak bir tek aralk iin,
c. h=0.5 alarak drt aralk iin,
d. h=0.25 alarak swkiz aralk iin,
hesaplayarak sonularn mutlak hatasn ve yzde(%) olarak bal hatasn
bularak karlatrnz.

F(x)=10x
2
-6x

zm :
a. Analitik yolla elde edilen sonu
x
0
x
n

f(x
0
)
f(x
1
)
F(x)
f(x)
x
1
x
2
....
I
1

I
2

I
n

Saysal Entegral_____________________________________________________ 211

3 / 44 ) 0 ( )
2
24
3
80
(
2
x
6
3
x
10 dx ) x 6 x 10 ( I
2 x
0 x
2 3
2
0
2
a
= =
|
|
\
|
= =
=
=

b. h=2 iin saysal olarak trapez yntemiyle elde edilen sonu

=
b
a
x
x
s
dx ) x ( f I
2
) ( ) (
) (
a b
a b
x f x f
x x
+

28
2
) 0 0 ( ) 12 40 (
2
2
) 0 ( f ) 2 ( f
) 0 2 ( =

=
=
Mutlak Hata() = I
a
-I
s
=44/3-28 = 13.333333
Yzde Bal Hata

% 909090 . 90 100 .
3 / 44
28 3 / 44
100 .
I
I I
a
s a
b
=
=

c. h=0.5 iin saysal olarak trapez yntemiyle elde edilen sonu
=
b
a
x
x
dx ) x ( f I
(
(
+
|
|
\
|
+
=
=
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
2
h
n
1 n i
1 i
i 0

[ ] { }
[ ] { } 5 . 15 ) 28 ( ) 5 . 13 ( ) 4 ( ) 5 . 0 ( 2 0
2
5 . 0
) 2 ( f ) 5 . 1 ( f ) 0 . 1 ( f ) 5 . 0 ( f 2 ) 0 ( f
2
5 . 0
= + + + + =
+ + + + =

Mutlak Hata() = I
a
-I
s
=44/3-15.5 = 0.833333
Yzde Bal Hata

% 681818 . 5 100 .
3 / 44
5 . 15 3 / 44
100 .
I
I I
a
s a
b
=
=

212 _____________________________________________________Numerik Analiz

d. h=0.25 iin saysal olarak trapez yntemiyle elde edilen sonu
=
b
a
x
x
dx ) x ( f I
(
(
+
|
|
\
|
+
=
=
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
2
h
n
1 n i
1 i
i 0

[ ] { }
[ ] { } 875 . 14 ) 28 ( ) 125 . 20 ( ) 5 . 13 ( ) 125 . 8 ( ) 4 ( ) 125 . 1 ( ) 5 . 0 ( ) 875 . 0 ( 2 0
2
25 . 0
) 2 ( ) 75 . 1 ( ) 5 . 1 ( ) 25 . 1 ( ) 0 . 1 ( ) 75 . 0 ( ) 5 . 0 ( ) 25 . 0 ( 2 ) 0 (
2
25 . 0
= + + + + + + + + =
+ + + + + + + + = f f f f f f f f f

Mutlak Hata() = I
a
-I
s
=44/3-14.875 = 0.208333
Yzde Bal Hata
% 420454 . 1 100 .
3 / 44
875 . 14 3 / 44
100 .
I
I I
a
s a
b
=
=

Farkl (h) deerleri iin yaplan rnek zmlerdeki hata deerlerine
bakldnda aralk(h) kldke beklenildii gibi hata deeri klmtr.
Tek bir aralkla yaplan hesaplamada yzde bal hata %90 iken aral sekiz
para yaptmzda %1 civarna inmektedir. Bir tek aralk iin yaplan
zmdeki hata ekilsel olarak ekil 8.7da gsterilmitir. Trapez ynteminde
araln artrlmas ile ilgili bir baka ekilsel gsterim ise ekil 8.8de
gsterilmitir.

ekil 8.7. Trapez ynteminde araln byk alnd durumdaki hata.
-5
0
5
10
15
20
25
30
0 0,5 1 1,5 2 2,5
y
X
Hat
Saysal Entegral_____________________________________________________ 213

ekil 8.8. Trapez ynteminde araln kk alnmas durumdaki
hatalar. (a) iki para, (b) Drt para

Trapez yntemi ile entegral hesaplamada kullanlabilecek taslak
program ve Basic program kodlar aada verilmitir. Taslak program ve
program listeleri entegrali alnacak ifadelerin bir fonksiyon olmas
durumu ve veri tablosu eklinde verilmesi durumu iin ayr ayr srasyla
Program 8.1 ve 8.2 listelerinde verilmitir.

Taslak Program 8.2 Simpson 3/8 yntemi ile fonksiyon kullanarak
entegral hesab.

INPUT A, B,C
Entegral alt ve st snr deeri ile
nokta saysnn okunmas
n = C - 1
H = (B - A) / n
I = F(A) + F(B)
DO X = (A + H),( B H), H
I = I + 2 * F(X)
END DO
I = (H / 2) * I
Sonularn yazdrlmas
OUTPUT I

Function F(X)
F = ...
End Function

a b
x
F(x
)
x

x

x

x
F(x
)
x

x

x

x

x

214 _____________________________________________________Numerik Analiz

Taslak Program 8.2 Simpson 3/8 yntemi ile veri kullanarak entegral
hesab.

INPUT n,h
veri says ve aralk deeri okunmas
INPUT [ y(i) i=1,n]
S = y(1) + y(n)
DO i = 2, n - 1
S = S + 2 * y(i)
ENDDO
S = (h / 2) * S
OUTPUT S

Program 8.1 Fonksiyonlar iin Trapez yntemi bilgisayar program (Vbasic)

A = InputBox("Entegral alt snr deeri ?")
B = InputBox("Entegral st snr deeri ?")
C = InputBox("nokta saysn giriniz")
Rem (n) Aralk says ve (H) aralk deeri
n = C - 1
H = (B - A) / n
I = F(A) + F(B)
For X = A + H To B - H Step H
I = I + 2 * F(X)
Next X
I = (H / 2) * I
Show
Print (" x fonksiyonu iin integral"), I
End Sub
Function F(X)
F = 10 * X * X - 6 * X
End Function

Program 8.2 Veri tablolar iin Trapez yntemi bilgisayar program(Vbasic)

Dim y(100) As Single
n = InputBox("Karlkl veri saysn giriniz ?")
Saysal Entegral_____________________________________________________ 215

h = InputBox("Aralk(h) deerini giriniz")
For i = 1 To n
y(i) = Val(InputBox(" y(" & (i) & ")verisini giriniz ?"))
Next i
S = y(1) + y(n)
For i = 2 To n - 1
S = S + 2 * y(i)
Next i
S = (h / 2) * S
Show
Print (" Verilen aralktaki entegral deeri :"), S
End Sub

8.2 Simpson Yntemi

Trapez yntemini daha kk aralklarla kullanmak ou zaman iyi
sonu verir. Ancak yine de oluturulan alanlarn birer doru ile birletirildii
unutulmamaldr. Bu dorularn yerine birer eri uydurarak, hem de aralk
iinde kalan noktalar veya fonksiyon deerlerini kullanarak, yaklalrsa
sonularn daha iyi ve az hatal olduu gsterilmitir. Ancak uydurulan erinin
derecesi kullanlan nokta says ile ilgili olacandan ne kadar ok nokta
kullanlrsa ara ilemler o kadar artacak ancak sonularn da bir o kadar iyi
olaca sylenebilir. lerleyen konularda gsterilen Simpson yntemlerinin
birincisinde bir ara ve iki kenar noktaya ikinci dereceden, dier yntemde ise
iki ara ve iki kenar noktaya nc dereceden bir polinom uydurularak
gelitirilmitir.

8.2.1 Simpson 1/3 Kural(2.dereceden polinom)

Bu yntemde entegrali alnacak aralk aslnda nokta kullanan iki
aralktan olumaktadr. Aadaki ekil 8.9da grlecei gibi bu nokta
kullanlarak bir eri eitlii elde edilir. Daha sonra elde edilen yeni erinin
altnda kalan alan hesaplanmaya allr. Bylece bu yntemin uygulanmas
iin en az nokta bulunmas gerektii aktr. Ele alnan x x x
0 2

aralnda gerek fonksiyon f(x) yerine g(x) g(x)=ax
2
+bx+c eklinde bir ikinci
dereceden polinomun uyduracak olursak a,b,c katsaylarn belirlemek iin
tane eitlie ihtiyacmz olacaktr. Trapez ynteminde yaplan uygulamann
aynsn burada da uygulayabiliriz. nk bu nokta ya veriler eklinde
216 _____________________________________________________Numerik Analiz

verilmi deerlerdir, ya da entegrali alnacak fonksiyondan belirlenecek
noktalardr.

ekil 8.9. Simpson 1/3 saysal entegrasyon ynteminin fiziksel
gsterimi.

g(x) = ax
2
+ bx +c (8.23)
I f x dx g x dx
x
x
x
x
1
0
2
0
2
=

( ) ( ) (8.24a)
I ax bx c dx
a
x
bx
cx
x
x
x
x x h
1
2 3
2
2
0
2
0
2 0
3 2
= + + = + +
= +
( ) ( ) (8.24b)
y
0
=a (x
0
)
2
+ bx
0
+ c (8.25a)
y
1
= a(x
1
)
2
+ b(x
1
) + c (8.25b)
y
2
= a(x
2
)
2
+ b(x
2
) + c (8.25c)
Eitlik (8.25)de (a), (b) ve (c) belirsiz katsaylar zlerek
3
eitlik
(8.24)de yerlerine konulduunda aadaki ifadeler bulunabilir. Ancak ardk

3
bilinmeyenli eitlik bulunduundan dorusal denklem takmlar zm
yntemlerinden birisi ile zlebilir.
I
2

x
0
x
1

x
2
x
3

y
0

y
1

y
2

y
3

y
y=f(x)
x
h=x
1
-x
0
=x
2
-x
1

h
y=g(x)
I
1

Saysal Entegral_____________________________________________________ 217

olarak hesaplanan alanlarda baml ve bamsz deiken indisleri artrlarak
ilerletilmelidirler.

I
1
=
h
y y y
3
4
0 1 2
( ) + + (8.26a)
I
2=
h
y y y
3
4
2 3 4
( ) + + (8.26b)
Yukardaki eitlikler (8.25a) ile (8.25b)nin toplamndan aadaki
ifade yazlabilir. Bu toplam be noktann ve drt araln kullanld bir durum
olup simpson 1/3 ynteminde iki hesaplama admna karlk gelmektedir.

I I I
h
y y y y y
s
= + = + + + +
1 2 0 4 1 3 2
3
4 2 [ ( ) ( )] (8.26)

Aralklarn sayn artrlp yntemin uygulanmas daha genel bir eitlik
eklinde yazlacak olursa aadaki eitlik (8.27) eklinde dzenlenebilir.

I= f x dx I
s
x
x
n
( ) =
0
h
y y y y y y
n n
3
4
0 1 3 5 1
[ ( ... .. ) + + + + + +

+ + + + +
2
2 4 6 2
( ... .. )] y y y y
n
(8.27)

Simpson yntemlerinin gelitirilmesinde doru, birinci dereceden ve
ikinci dereceden polinom kullanldndan, bu yeni eri eitliklerini Lagrange
enterpolasyon formlleriyle de elde edilebilecei hatrlanmaldr. Aadaki
eitliklerde Simpson 1/3 ynteminin Lagrange enterpolasyon yntemiyle
gelitirilmi genel ifadeleri bulunmaktadr.

=
b
a
b
a
1
dx ) x ( g dx ) x ( f I (8.28)

Burada x
0
=a, x
2
=b alnarak g(x) ikinci dereceden bir Lagrange
polinomu ile gsterilirse aadaki ifade yazlabilir.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
3
2
1
2
2
2
1
2
1
0
2
0
y
y
y
c
b
a
.
1 x x
1 x x
1 x x
(a), (b) ve (c) bulunarak eitlik (8.24b)de kullanlr.
218 _____________________________________________________Numerik Analiz

2
0
x
x
1
2 1 0 1
2 0
0
2 0 1 0
2 1
1
) x ( f
) x x )( x x (
) x x )( x x (
) x ( f
) x x )( x x (
) x x )( x x (
I
+

(
(
( )( )
( )( )
( )
x x x x
x x x x
f x dx
0 1
2 0 2 1
2
(8.29)

[ ] ) x ( f ) x ( f 4 ) x ( f
3
h
I
2 1 0 1
+ + (8.30a)
[ ]
2 1 0 1
y ) y ( 4 y
3
h
I + + (8.30b)

Bulunan bu son eitlik (8.30b) daha nce bulunan eitlik (8.26a)
eitliinin ta kendisidir. Bulunan ifadeyi genelletirir ve fazla aralk eklinde
dzenlenirse eitlik eklinde yazlabilir.

h
b a
n
=
(8.31)
I f x dx f x dx f x dx
x
x
x
x
x
xn
n
= + + +

( ) ( ) ... ( )
0
2
2
4
2
(8.32)

I h
f x f x f x
h
f x f x f x
+ +
+
+ +
2
4
6
2
4
6
0 1 2 2 3 4
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )

+ +
+ +

..
( ) ( ) ( )
2
4
6
2 1
h
f x f x f x
n n n
(8.33)
I b a
f x f x f x f x
n
i i
i
n
n
i
n

+ + +
=

( )
( ) ( ) ( ) ( )
, , ,.. , , ..
0
2 4 6
2
1 3 5,
1
4 2
3
(8.34)

Simpson 1/3 ynteminde dikkat edilmesi gereken iki nokta sz
konusudur. Bunlar unlardr.

a. Aralklar eit alnmal
b. ift sayda alan ve tek sayda nokta kullanlmaldr.

Saysal Entegral_____________________________________________________ 219

rnek 8.2

a. Analitik olarak,
b. h=1 alarak iki aralk iin,
c. h=0.5 alarak drt aralk iin,
d. h=0.25 alarak sekiz aralk iin,
simpson 1/3 yntemi ile hesaplayarak sonularn mutlak hatasn ve yzde(%)
olarak bal hatasn bulunuz.

F(x)=10x
4
-6x
3
+10
zm :
h = (x
0
-x
n
) / n = (2-0) / 2 = 1

a. Analitik yolla elde edilen sonu
60 x 10
4
x
6
5
x
10 dx ) 10 x 6 x 10 ( I
2 x
0 x
4 5 2
0
3 4
a
=
|
|
\
|
+ = + =
=
=

b. h=1 iin saysal olarak trapez yntemiyle elde edilen sonu
[ ] ) x ( f ) x ( f 4 ) x ( f
3
h
I
2 1 0
+ + =
[ ] 666666 . 62 ) 122 ( ) 14 ( 4 10
3
1
I = + + =

Mutlak Hata() = I
a
-I
s
=60-62.666666 = 2.666666
Yzde Bal Hata
% 04.444443 100 .
60
666666 . 62 60
100 .
I
I I
a
s a
b
=
=

c. h=0.5 iin saysal olarak trapez yntemiyle elde edilen sonu
220 _____________________________________________________Numerik Analiz

n 3
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f 4 ) x ( f
) a b ( I
1 n
,.. 5 , 3 , 1 i
n
2 n
,.. 6 , 4 , 2 i
i i 0
s

=
+ + +
=
[ ] [ ]
) 4 ( 3
) x ( f ) 2 x ( f 2 ) x ( f ) x ( f 4 ) x ( f
) 0 2 ( I
4 3 1 0
s
+ + + +
=
[ ] [ ]
) 4 ( 3
) 2 ( f ) 1 ( f 2 ) 5 . 1 ( f ) 5 . 0 ( f 4 ) 0 ( f
) 0 2 ( I
s
+ + + +
=
[ ] [ ]
60.166667
) 4 ( 3
122 14 2 )) 375 . 40 ( ) 875 . 9 ( 4 10
) 0 2 ( I
s
=
+ + + +
=

Mutlak Hata() = I
a
-I
s
=60-60.166667 = 0.166667
Yzde Bal Hata
% 0.28 100 .
60
166667 . 60 60
100 .
I
I I
a
s a
b
=
=
d. h=0.25 iin saysal olarak trapez yntemiyle elde edilen sonu
n 3
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f 4 ) x ( f
) a b ( I
1 n
,.. 5 , 3 , 1 i
n
2 n
,.. 6 , 4 , 2 i
i i 0
s

=
+ + +
=
[ ] [ ]
) 4 ( 3
) x ) y y y 2 ) y y y y 4 y
) 0 2 ( I
8 6 4 2 7 5 3 1 0
s
+ + + + + + + +
=
[ ] [ ]
) 4 ( 3
) 122 ) 375 . 40 14 875 . 9 2 ) 633 . 71 695 . 22 633 . 10 9.945 4 10
2 I
s
+ + + + + + + +
=

I
s
=60.010333
Mutlak Hata() = I
a
-I
s
= 60-60.010333 = 0.010333
Yzde Bal Hata
% 0.017 100 .
60
010333 . 0 6 60
100 .
I
I I
a
s a
b
=
=
Saysal Entegral_____________________________________________________ 221

8.2.2 Simpson 3/8 Kural(3.dereceden polinom)

Bu yntem daha nce gsterilen simpson 1/3 yntemi ile ayn temele
dayanmaktadr. Tek fark bu yntemde entegrali alnacak noktalara nc
dereceden bir polinom uydurulmasdr. ekil 8.7de gsterildii gibi entegrali
hesaplanacak bir aralk iin kullanlacak nokta says bu yntemde drt
noktadr. Entegrali alnacak noktalar ve fonksiyonun o aral iin karlkl
drder deer bulunmak durumundadr. Bylece Lagrange enterpolasyon
ynteminden hatrlanaca gibi drt noktadan oluan bir veri grubuna nc
dereceden bir eri uydurulabilir.

g(x) = ax
3
+ bx
2
+ cx + d (8.35)

=
3
0
3
0
x
x
x
x
1
dx ) x ( g dx ) x ( f I (8.36a)

h 3 x x
x
2 3 4
x
x
2 3
1
0 3
0
3
0
) dx
2
cx
3
bx
4
ax
( dx ) d cx bx ax ( I
+ =
+ + + = + + + =
(8.36b)
y
0
=a(x
0
)
3
+ b(x
0
)
2
+ c(x
0
)+d (8.37a)
y
1
= a(x
1
)
3
+ b(x
1
)
2
+ c(x
1
)+d (8.37b)
y
2
= a(x
2
)
3
+ b(x
2
)
2
+ c(x
2
)+d (8.37c)
y
3
= a(x
3
)
3
+ b(x
3
)
2
+ c(x
3
)+d (8.37d)

Eitlik (8.37) drt bilinmeyeni olan drt denklem eklindedir. Bu eitlik
kullanlarak (a), (b), (c) ve (d) belirsiz katsaylar zlerek
4
eitlik (8.36)da

4
Drt bilinmeyenli drt eitlik bulunduundan dorusal denklem takmlar zm
yntemlerinden birisi ile zlebilir.
222 _____________________________________________________Numerik Analiz

yerlerine konulduunda aadaki eitlik (8.38) bulunabilir. Ancak ardk
olarak hesaplanan alanlarda baml ve bamsz deiken indisleri artrlarak
ilerletilmelidirler.

ekil 8.10. Simpson 3/8 saysal entegrasyon ynteminin fiziksel
gsterimi.

[ ] ) x ( f ) x ( f 3 ) x ( f 3 ) x ( f
8
h 3
I
3 2 1 0
+ + + (8.38)
Bu hesaplanan entegral aralk ve drt noktadan oluan bir araln
entegralidir. Bu durumda entegrali alnacak aralk tek bir admda dnlyorsa
bu istenen sonutur. Ancak aralk deerler(h) kltlerek daha nceki
yntemlerde olduu gibi daha ok aralk iin zm yaplacaksa bu durumda
kullanlan en son noktadan(x
3
) den balamak zere yeni aralklarn entegrali
alnmaldr.

(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
(
3
2
1
0
3
2
3
3
3
2
2
2
3
2
1
2
1
3
1
0
2
0
3
0
y
y
y
y
d
c
b
a
.
d x x x
d x x x
d x x x
d x x x

Matris eklindeki bu eitlikten (a), (b), (c) ve (d) belirsizleri bulunarak eitlik
(8.36b)de kullanlarak saysal entegral ifadesi elde edilebilir..
I
2

x
0
x
1
x
2
x
3

y
0

y
3

y
4

y
y=f(x)
x
h=x
1
-x
0
=x
2
-x
1

h
y=g(x)
I
1

x
4

Saysal Entegral_____________________________________________________ 223

) y y 3 y 3 y (
8
h 3
I
3 2 1 0 1
+ + + = (8.39a)
) y y 3 y 3 y (
8
h 3
I
6 5 4 3 2
+ + + = (8.39b)
Yukardaki eitlikler (8.39a) ve (8.39b) gibi ardk olarak yazlan
eitliklerin bir btn olarak toplamndan aadaki ifade yazlabilir. Bu toplam
be noktann ve drt araln kullanld bir durum olup simpson 1/3
ynteminde hesaplama admna karlk gelmektedir.

] y ) y ( 2 ) y y y y ( 3 y y [
8
h 3
I I I
6 3 5 4 2 1 4 0 2 1 s
+ + + + + + + = + = (8.40)

Aralklarn says artrlp yntemin uygulanmas daha genel bir eitlik
eklinde yazlacak olursa aadaki eitlik (8.41) eklinde dzenlenebilir.

I= f x dx I
s
x
x
n
( ) =
0
) y .. ... y y y ( 3 y y [
8
h 3
2 n 4 2 1 n 0
+ + + + + +
)] y .. ... y y y ( 2
1 n 9 6 3
+ + + + + (8.41)

rnek 8.3

a. Analitik olarak,
b. Aralk saysn ve nokta saysn drt alarak,
c. Aralk saysn on iki ve nokta saysn on alarak simpson 3/8
yntemi ile hesaplayarak sonularn mutlak hatasn ve yzde(%)
olarak bal hatasn bulunuz.

F(x)=2x
3
-x
2
+4
zm :
a. Analitik yolla elde edilen sonu.
600 x 4
3
x
4
x
2 dx ) 4 x x 2 ( I
6 x
0 x
3 4 6
0
2 3
a
=
|
|
\
|
+ = + =
=
=

224 _____________________________________________________Numerik Analiz

b. Aralk saysn alarak drt nokta(n=0,1,2,3) iin saysal sonu.

I= f x dx I
s
x
x
n
( ) =
0
) y .. ... y y y ( 3 y y [
8
h 3
2 n 4 2 1 n 0
+ + + + + +
)] y .. ... y y y ( 2
1 n 9 6 3
+ + + + +

)] y y ( 3 y y [
8
h 3
I
2 1 3 0 s
+ + + =

600 ) 800 (
8
6
)] 116 16 ( 3 400 4 [
8
2 . 3
I
s
= = + + + =

c. aralk saysn on iki alarak ve nokta saysn on alarak bulunan
saysal sonu

I= f x dx I
s
x
x
n
( ) =
0
) y .. ... y y y ( 3 y y [
8
h 3
1 n 4 2 1 n 0
+ + + + + +
)] y .. ... y y y ( 2
3 n 9 6 3
+ + + + +

)] y y y ( 2
) y y y y y y y y ( 3 y y [
8
h 3
I
9 6 3
11 10 8 7 5 4 2 1 12 0 s
+ + +
+ + + + + + + + + =

)] 166 49 5 . 8 ( 2
) 5 . 306 229 116 5 . 77 29 16 5 4 ( 3 400 4 [
8
) 5 . 0 ( 3
I
s
+ + +
+ + + + + + + + + =

600 )] 5 . 223 ( 2 ) 783 ( 3 404 [
8
5 . 1
I
s
= + + =

Bu rnekte verilen fonksiyon nc dereceden ve entegral yntemi
olarak kullanlan yntemde de 3. dereceden bir polinom uydurularak hesaplama
yapldndan sonular analitik sonula ayn kmtr. Bylece mutlak ve bal
hatalar sfr olmaktadr.

Simpson 3/8 yntemi ile entegral hesaplamada kullanlabilecek
taslak program ve Basic program kodlar aada verilmitir. Taslak
Saysal Entegral_____________________________________________________ 225

program ve program listeleri entegrali alnacak ifadelerin bir fonksiyon
olmas durumu ve veri tablosu eklinde verilmesi durumu iin ayr ayr
srasyla Program 8.3 ve 8.4 listelerinde verilmitir.

Taslak Program 8.3 Simpson 3/8 yntemi ile fonksiyon kullanarak
entegral hesab.

INPUT A, B, n
Entegral alt ve st snr deeri ile
aralk saysnn okunmas
h = (B - A) / n
S = F(A) + F(B)
DO I =1 , n-1
IF I / 3 = INT(I / 3) Then S = S + 2 * F(i * h)
Else S = S + 3 * F(i * h)
END DO
S = (3 * h / 8) * S
Sonularn yazdrlmas
OUTPUT S

Function F(X)
F = 2 * X ^ 3 - X ^ 2 + 4
End Function

Program 8.3 Fonksiyonlar iin Simpson3/8 yntemi bilgisayar program
(VBasic)

Function F(X)
F = 2 * X ^ 3 - X ^ 2 + 4
End Function
Dim k As Integer
A = InputBox("Entegral alt snr deeri ?")
B = InputBox("Entegral st snr deeri ?")
n = InputBox("Aralk saysn giriniz")
h = (B - A) / n
S = F(A) + F(B)
Show
For i = 1 To n - 1
If i / 3 = Int(i / 3) Then S = S + 2 * F(i * h) Else S = S + 3 * F(i * h)
Next i
S = (3 * h / 8) * S
Print ("Entegral Deeri :"), S
End Sub

226 _____________________________________________________Numerik Analiz

Taslak Program 8.4 Simpson 3/8 yntemi ile veri kullanarak entegral
hesab.

INPUT n
veri says ve aralk deeri okunmas
INPUT [x(i), y(i), i=1,n]
H=(x(n)-x(1))/(n-1)
S = y(1) + y(n)
DO i =2 , n-1
IF (i-1) / 3 = INT((i-1) / 3) Then S = S + 2 * F(i * h)
Else S = S + 3 * F(i * h)
ENDDO
S = 3*h/8)*8
OUTPUT S

Program 8.4 Veri tablolar iin Simpson3/8 yntemi bilgisayar program
(Vbasic)

Dim x(100), y(100) As Single
n = InputBox("Veri Saysn Giriniz")
For i = 1 To n
x(i) = Val(InputBox(" Bamsz deiken x(" & (i) & ") giriniz"))
y(i) = Val(InputBox(" Bamsz deiken y(" & (i) & ") giriniz"))
Next i
h = (x(n) - x(1)) / (n - 1)
S = y(1) + y(n)
Show
For i = 2 To n - 1
If (i - 1) / 3 = Int((i - 1) / 3) Then S = S + 2 * y(i) Else S = S + 3 * y(i)
Next i
S = (3 * h / 8) * S
Print ("Entegral Deeri :"), S
End Sub

rnek 8.4
Aadaki eitliin (a=0) ve (b=1) aralnda entegralini simpson 3/8
yntemiyle drt aralk iin hesaplayarak analitik sonula karlatrnz?

F(x)=30x
5
+10x
4
-4x
3
+3x
2
+2x+10

Saysal Entegral_____________________________________________________ 227

zm :
Analitik Deer (I
a
) = 18.00

a = 0, b = 1
h = (b-a) / n = (1-0)/4 = 0.25

Nokta x F(x)
1 0.00 10.000
2 0.25 10.693
3 0.50 12.813
4 0.75 21.783
5 1.00 51.000

Bu rnekte aralk says drt verildii iin dorudan simpson 3/8
yntemini kullanamayz. nk simpson 3/8 ynteminde aralk ve drt
noktadan veya bunlarn katlar olan aralklara dorudan uygulanabildiini
biliyoruz. Bu nedenle bu rnei yukardaki tabloda kullanlan aralk ve deerler
iin zmek iin ilk aralk iin simpson 3/8 dier tek aralk iin ise trapez
yntemi uygulanarak sonuca gidilebilir. Aadaki zm bu ekilde
yaplmtr.

[ ]
[ ] 5907 . 9 ) 783 . 21 ( ) 813 . 12 ( 3 ) 693 . 10 ( 3 10
8
) 25 . 0 .( 3
) y y 3 y 3 y (
8
h . 3
I
4 3 2 1 1
= + + + =
+ + +

[ ] [ ] 9.097875 ) 0 . 51 783 . 21
2
25 . 0
) y y (
2
h
I
5 4 2
= + = +
18.688575 9.097875 5907 . 9 I I I
2 1
= + = + =

Mutlak Hata() = 18.00-18.688575=0.688575
Bal Hata(
b
)=0.688575 / 18.00= 0.038254
Bal Hata yzdesi
b
(%)=3.8254%

228 _____________________________________________________Numerik Analiz

8.3 Belirsiz Katsaylarla Saysal Entegral

Bir entegralin sonucu ordinatlar cinsinden aadaki eitlik (8.42) gibi
ifade edilebilir. Burada (a
i
) ile gsterilen dizi bu entegral ierisindeki belirsiz
katsaylar ve y(x
i
) ise bu katsaylara karlk gelen baml deiken deerlerini
gstermekte olup nasl belirlenecekleri aada verilmitir.

I
n
= y x dx a y x a y
i i i i
i
n
x
x x nh
n
( ) ( ) = =

=
= +
0
0
0
(8.42)

Daha nceki blmlerde grafiksel olarak gsterilmi olan ve bir aralk
iin bamsz deiken tanm aral x x x x h
0 1 0
= + eklinde
gsterilebilecei bilinmektedir. Bilinen gerek bir fonksiyon yerine aadaki
eitlikler eklinde bir dzenleme dnlerek entegral hesaplamaya farkl bir
noktadan yaklalabilir.

q x x
0
0
1 ( ) = = (8.43a)

q x x x
1
1
( ) = = (8.43b)

) x ( q ) x ( q ) x ( Q
1 0
+ = (8.43c)

Eitlik (8.43) gibi bir fonksiyon uydurulmu olup, ifadesinden
grlecei gibi uydurulmu fonksiyon, bamsz iki fonksiyon toplamndan
oluturulduu varsaylmaktadr. Bu varsaymla daha sonra grlecei gibi elde
edilen sonular zerine herhangi bir etki yaplmam olacaktr.

I y x dx a y a y
x
x
1 0 0 1 1
0
2
= = +
( ) (8.44a)
I
1
Q(x) = a Q(x ) + a Q(x )
0 0 1 1
(8.44b)

Burada (a
0
)

ve (a
1
) katsaylarn belirlemek iin iki arta gerek vardr.
Bunlar retilecek bantlarn eitlik (8.43)de gsterilen q x
0
1 ( ) = ,
q x x
1
( ) = , q x x
2
2
( ) = , .., polinomlar eklindeki ifadeler iinde salanmas
gerekmektedir.

Saysal Entegral_____________________________________________________ 229

Eer karlacak bantlar Q(x) polinomlar iin kesin sonu veriyorsa.
o zaman bu q(x)'lerin kombinasyonu olan Q(x)'ler iinde kesin sonu verir
sonucu karlabilir.

q x dx a q x a q x
x
x
0 0 0 0 1 0 1
0
2
( ) ( ) ( ) = +
(8.45a)
q x dx a q x a q x
x
x
1 0 1 0 1 1 1
0
2
( ) ( ) ( ) = +
(8.45b)

Eitlikler (8.45a) ve (8.45b)in taraf tarafa toplanmasndan aadaki
eitlik elde edilebilir.

I= [ ( ) ( )] [ ( ) ( )] [ ( ) ( )] q x q x dx a q x q x a q x q x
x
x
0 1 0 0 1 1 0 1
0
2
+ = + + +
(8.46)

q x
0
1 ( ) = ve q x x
1
( ) = olduu hatrlanrsa eitlik (8.46)
aadaki eitlik (8.47) ekline dntrlebilir.

I
x
x h
=
=
=
Q(x)dx = a Q(x ) + a Q(x )

0 0 1 1
0
1
0
(8.47)

I= 1.dx = a .1+ a
0 1
x
x h
0
1
0 =
=
(8.48a)
h=a
0
+a
1
(8.48b)
I= x.dx = a .0 + a
0 1
x
h
x h
0
0
1
=
=
. (8.49a)
h
a h a
h
2
1
2 2
= = . (8.50)

Bu son iki bantdan (a
0
) ve (a
1
) aadaki ekilde belirlenir.

230 _____________________________________________________Numerik Analiz

a
h
1
2
= , a
h
0
2
= (8.51)

Bu sonulardan hareketle daha nce gsterilen entegral alma
yntemlerinden Trapez(yamuk) yntemindeki ifade bulunacak olursa aadaki
eitlik (8.52) eklinde elde edilmi olur.

I a y a y
h
y y
1 0 0 1 1 0 1
2
= + = + [ ) (8.52)

Benzer ekilde belirsiz katsaylarla entegral alma sonularndan bu
defasnda da Simpson yntemindeki ifade iin gelitirilecek olursa aadaki
eitliklerle gsterildii gibi ayn sonular bulunabilir.

q x
0
1 ( ) = (8.53a)
q x x
1
( ) = (8.53b)
q x x
2
2
( ) = (8.53c)
I= Q(x)dx = a Q(x ) + a Q(x ) a Q(x )
0 0 1 1 2 2
x
x h
0
2
0
2
=
+
=
(8.54)
1) I= q (x)dx = a q (x ) + a q (x ) a q (x )
0 0 0 0 1 0 1 2 0 2
x
x h
0
2
0
2
=
+
=

= 1.dx = a + a a
0 1 2
+
=
=
x
x h
0
2
2
(8.55)
2h=a
0
+a
1
+ a
2
(8.56)
2) I= q (x)dx = a q (x ) + a q (x ) a q (x )
1 0 1 0 1 1 1 2 1 2
x
x h
0
2
0
2
=
+
=
(8.57)
I= xdx = a q (x = 0) + a q (x = h) a q (x = 2h)
0 1 0 1 1 1 2 1 2
x
x h
=
+
=
0
2
2

2h=a
1
+ 2a
2
(8.58)
Saysal Entegral_____________________________________________________ 231

3) I= q (x)dx = a q (x ) + a q (x ) a q (x )
2 0 2 0 1 2 1 2 2 2
x
x h
0
2
0
2
=
+
=
(8.59)
2h = a .0 + a . h + a
2
0 1 2
.2h
x dx = a .0 + a h a 4h
2
0 1
2
2
2
x
x h
0
2
0
2
=
+
=

2
2
2 3
h a 4 h . a h 8
3
1
+ =
2 1
a 4 a h
3
8
+ = (8.60)

Bu ekilde ifadenin tanmndan nokta kullanan simphson kural iin
aadaki eitlik (8.61) karlm olur.

I a y a y a y
h
y y y
1 0 0 1 1 2 2 0 1 2
3
4 = + + = + + [ ) (8.61)
a
h
0
3
= (8.62a)
a
h
1
4
3
= (8.62b)
a
h
2
3
= (8.63c)

imdi benzer ekilde drt elemanl bir toplam yaplacak olursa
aadaki ilemler yaplarak simpson drt noktal ve aralkl nc
dereceden polinon iin gelitirilen yntemdeki ayn eitlik elde edilebilir.

I a y a y a y a y
1 0 0 1 1 2 2 3 3
= + + + (8.64)

Burada, x
0
0 = , x h
1
= , x h
2
2 = ve x h
3
3 = olarak
tanmland unutulmamaldr.

q x
0
1 ( ) = (8.65a)
q x x
1
( ) = (8.65b)
q x x
2
2
( ) = (8.65c)
232 _____________________________________________________Numerik Analiz

q x x
3
3
( ) = (8.65d)
Q x q q q q x x x ( ) = + + + = + + +
0 1 2 3
2 3
1 (8.66)
I= Q(x)dx = a Q(x ) + a Q(x ) a Q(x ) + a Q(x )
0 0 1 1 2 2 3 3
x
x h
0
3
0
3
=
+
=
(8.67)
1) I
x
h
= +
=
q (x)dx = a q (x ) + a q (x ) a q (x ) + a q (x )
0 0 0 0 1 0 1 2 0 2 3 0 3
0
0
3
(8.68a)
3h=a
0
+a
1
+ a
2
+ a
3
(8.68b)

2)I= q (x)dx = a q (x ) + a q (x ) a q (x ) + a q (x )
1 0 1 0 1 1 1 2 1 2 3 0 3
x
h
0
3
0 =
+
(8.69a)
I
x
x h
= +
=
=
xdx = a q (x = 0) + a q (x = h) a q (x = 2h)
0 1 0 1 1 1 2 1 2
0
2
0
2
(8.69b)
2h = a .0 + a . h + a
2
0 1 2
.2h

9
2
h =a
1
+ 2a
2
+3a
3
(8.69c)
3)I= q (x)dx = a q (x ) + a q (x ) a q (x ) + a q (x )
2 0 2 0 1 2 1 2 2 2 3 2 3
x
h
0
3
0 =
+
(8.70a)

27
3
3
h = a
1
.h
2
+ a
2
4h
2

+a
3
9h
2

27
3
4 9
1 2 3
h a a a = + + (8.70b)
4) I
x
h
=
=
+
q (x)dx = a q (x ) + a q (x ) a q (x ) + a q (x )
3 0 3 0 1 3 1 2 3 2 3 3 3
0
3
0
(8.71a)

81
4
4
h = a
1
.h
3
+ a
2
8h
3

+a
3
27h
3

81
4
8 27
1 2 3
h a a a = + + (8.71b)
Saysal Entegral_____________________________________________________ 233

a
h
0
3
8
= (8.72a)
a
h
1
9
8
= (8.72b)
a
h
2
9
8
= (8.72c)

8
h 3
a
3
= (8.72d)

] y y 3 y 3 y [
8
h 3
I
3 2 1 0 1
+ + + = (8.73)
I I I I
n
= + + +
1 2
... (8.74)

Genel ifadesi aadaki eitlik (8.63) gibi yazlabilir.
I
h
y y y y y y y y y
n
= + + + + + + + + + +
3
8
3 2
0 1 2 4 5 3 6 9
[ ( ..) ( ..)] (8.75)

8.4. ki Katl Entegrallerin Saysal zmleri

I= f(x, y)dydx
y c x
x a
x d x x b
=
=
= =

( )
( )
(8.76)

g x f x y dy g x dx
a
b
y c x
y d x
( ) ( , ) ( )
( )
( )
=

=
=
(8.77)
g x dx
x
g a g b g a x g a x
a
b
( ) [ ( ) ( ) [ ( ) ( ) = + + + + +

3
4 2 4
+ + + g a x ( ) ..] 6 + + + + 4 3 [ ( ) ( ) g a x g a x + + + g a x ( ) ..] 5
(8.78)
I=
x
g g g g g g g g
n
3
4 4
0 2 4 6 1 3 5
[ ( .....) ( .....)] + + + + + + + + +
(8.79)
234 _____________________________________________________Numerik Analiz

Burada, (n
x
), (x) ekseni ynndeki (n
y
), (y) ekseni ynndeki dilim
says gstermektedir.

x
b a
n
x
=

(8.80a)
y
d x c x
n
y
=
( ) ( )
(8.80b)

g(x
0
)= f x y dy
c x
d x
( , ) ,
( )
( )
0
0
0
y
d x c x
n
y
=
+ ( ) ( )
0 0
(8.81)

g
y
f x c x f x d x f x c x y
0 0 0 0 0 0 0
3
4 2 = + + +
[ ( , ( )) ( , ( )) ( ( , ( ) )
+ + + + + f x c x y f x c x y ( , ( ) ) ...] [ ( , ( ) )
0 0 0 0
4 4
+ + + f x c x y ( , ( ) ) ...]
0 0
3 (8.82a)
g
y
f f f f f f f f
n 0 0 2 4 6 1 3 5
3
2 4 = + + + + + + + +
[( ( ....) ( ..)] (8.82b)

Ayn ekilde (g
1
)'de hesaplanacak olursa aadaki ekilde bulunabilir.

x=x
1
=x
0
+ x
g x g f x y dy y
d x c x
n
y y c x
y d x
n
( ) ( , ) ,
( ) ( )
( )
( )
1 1 1
1 1
0 1
1
= = =

=
=
(8.83)
g
y
f f f f f f f f
n 1 0 2 4 6 1 3 5
3
2 4 = + + + + + + + +
[( ( ..) ( ..)] (8.84)

Saysal Entegral_____________________________________________________ 235

rnek 8.5

2
3
2
2
3

+ ( ) x y dydx
x
x
integralini (x) ve (y) eksenleri ynnde 4'er
dilim almak kayd ile simpson simphson kuraln uygulamak suretiyle
hesaplaynz.(analitik sonu I
a
=790.55 br
2
)

zm :
n
x
= n
y
=4
x =

=
3 2
4
0 25 .
y
x x
=
2
4
3

x=x
0
=2

x x x
x x x
x x x
x
1 0
2 0
3 0
4
2 25
2 2 5
3 2 75
3
= + =
= + =
= + =
=
.
.
.

I
x
g g g g g = + + + +
3
2 4
0 4 2 1 3
[ [ ] ( ) )]

1) g g x x f x y dy x y dy
x x
x
0 0 0 0
2
2
16
2
2 16
0 0
0
3
= = = = +
= =
=

( ) ( , ) ( )
y
x x
=
2
4
3
y =

=
16 2
4
35 .
f(x
0
,y)=x
0
2
+y=4+y

y 2 5.5 9 12.5 16
f(x
o
,y)=4+y 6 9.5 13 16.5 20
(f
0
) (f
1
) (f
2
) (f
3
) (f
4
)

g
y
f f f f f
0 0 4 1 3 2
3
4 = + + + +
[( ( ) )]
236 _____________________________________________________Numerik Analiz

g
0
35
4
6 20 4 9 5 165 213 182 = + + + + =
.
[( ( . . ) . )]
x=x
1
=2.25
g(x=x
1
)=g1 = f x y dy
y x
y x
( , )
.
.
1
2 25
2 22 8
0 1
4 1
3
= =
= =

y =

=
22 8 2 25
4
516
. .
.
f(x
1
,y)=x
1
2
+y=5.0625+y

y 2.25 7.41 12.57 17.73 22.8
f(x,y)=5.0625+y 7.31 12.47 17.63 22.75 27.86
(f
0
) (f
1
) (f
2
) (f
3
) (f
4
)

g
1
516
3
7 31 2786 4 12 47 22 79 2 17 63 3609 = + + + + =
.
[( . . ( . . ) ( . )] .
..
I
x
g g g g g = + + + +
3
4 2
0 4 1 3 2
[( ( ) )]
= + + + + =
0 25
3
182 191285 4 3609 1154 99 2 664 84 182
.
[( . ( . . ) . . )]
I
s
= 79064 .
I
analitik
= 79055 .

Saysal Entegral_____________________________________________________ 237

8.5 Programlar

Program 8.5. Trapez yntemiyle saysal integrasyon program (PASCAL)

PROCEDURE TrapRule (F:Vector;
A,B:real;
N:integer;
VAR Integral:real);
Vector= Tek boyutlu real dizi }
{ Deikenlerin tanm
f( ) : Baml deiken
N : Aralk says
A,B : ntegrasyon snrlar
VAR
Sum:real;
i:integer;
Begin
Sum:=0.0;
For i:=1 to N-1 do
Begin
Sum:=Sum+f[i];
end;
Integral:=(B-A)*(F[0]+2*Sum+F[N])/(2*N);
end;

Program 8.6. Verilen bir fonksiyonun belirli ve belirsiz entegralinin
bulunmas (MATHEMATICA).

F(x)=e
-x
(x
2
+1) ifadesinin belirsiz entegralini alarak daha sonra
x=0.2 ile x=1.5 arasnda belirli integralini hesaplayan program kodlar.
In[1]:=
Integrate[E^-x*(x^2+1),x]
Out[1]=

238 _____________________________________________________Numerik Analiz

3 2
2
x x
E
x

In[2]:=
Integrate[E^x*(x^2+1),{x,-0.3,2.7}]
Out[2]=
2.30669

Program 8.7. Numerik integrasyon(MATHEMATICA).

In[1]:=
Integrate[E^x^2,x]
Out[1]=
Sqrt Pi Erf x [ ] [ ]
2

In[2]:=
Integrate[E-x^2,{x,.2,1.5}]
Out[3]=
0.371701Sqrt[Pi]
In[4]:=
N[%]
0.658823

Saysal Entegral_____________________________________________________ 239

Program 8.8. Baz fonksiyonlarn entegrasyonlar baya fonksiyonlar
cinsinden gsterilememektedir. Bunlara rnek olarak
(MATHEMATICA) zm.

In[1]:=
Integrate[E^-x^2/Sin[x^2],x]
Out[1]=
Integrate
Csc x
E
x
x
[
[ ]
,
2
2

In[2]:=
NIntegrate[E^-x^2/Sin[x^2],{x,0,1}]
Nntegrate::slwcon:
Numerical integration converting too slowly;
suspect one of the following: singularity, .....
WorkingPrecision.
NIntegrate::ncvb:
NIntegrate failed to converge to prescribe
accuracy ..x=4.36999x10
-57

Out[2]=
1.2 10
3498

In[3]:=
NIntegrate[E^-x^2/Sin[x^2],{x,0.0001,1}]
Out[3]=
998.17

240 _____________________________________________________Numerik Analiz

9
___________________________________________________________

ER UYDURMA

9. ER UYDURMA

Birok mhendislik problemlerinde deneysel alma sonucu elde
edilen veya incelenen veriler noktasal deerlerdir. Parametrelerden birine
karlk bir deer llm veya verilmitir. Veriler arasnda srekli bir
fonksiyon tanm yoktur veya olduu bilinmemektedir. Eer y=f(x) tanmnda
her bir (x) deeri iin (y) deeri biliniyor ise bilindii zere bu fonksiyona
srekli bir fonksiyon denilmektedir. Yani (x) deerinin btn deerleri iin (y)
karlklar bulunabilir. Byle bir durumda iki deiken arasndaki iliki
bilindiinden eri uydurmay bu tr durum iin kullanmann gerei yoktur.
Mhendislikte bu konunun uygulanmas yukarda sylendii gibi deneysel
veriler arasndaki ilikinin aratrlmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr.
rnein, bir odann scakl belirli zaman aralnda llmektedir. Daha sonra
zamanla scaklk arasndaki ilikinin nasl olacann aratrlmas bir eri
uydurma problemi olabilir. Bir akkann younluunun, viskozitesinin veya bir
malzemenin s iletim katsaysnn scaklkla, basnla veya bir baka parametre
ile deiimi gzlemlenerek bu deiimin bir fonksiyonu aranmak istenmesi eri
uydurma ilemi problemlerindendir.
Eri uydurma ilemlerinde baml ve bamsz deikene karlk
gelmek zere srasyla (y) ve (x) deikenleri kullanlmaktadr. Ancak rnein
younluun scaklkla deiimi inceleniyorsa bu gsterimin deikenler
srasyla =F(T) ve (T) olduu aka grlebilir. Bu eklideki gsterimlerde
eri uydurma ilemine balamadan aadaki eitlik (9.1)de gsterildii gibi
nce elimizde belli bir sayda(n) karlkl veri bulunmaktadr.

y
i
=y(x
i
) (i=1,2,3,,n) (9.1)

Burada eri uydurma ilemine balarken uyduracamz yaklam
fonksiyonu ne olmaldr en nemli problemdir. nk verilerin deiiminin
nasl olduunu ilk bakta gremeyebiliriz. Ancak yaygn olarak kullanlan
uydurma fonksiyonlar aada verilmitir.
- Polinomlar
242 ______________________________________________________Numerik Analiz

- Trigonometrik fonksiyonlar
- Ekponansiyel fonksiyonlar

Veri gruplarna bir polinom(fonksiyon) uyarlandnda ya verilerle
uyarlanan fonksiyon bire bir noktalar salyordur ya da verilerdeki noktalar
belli hatalarla salayabiliyordur. Bunlardan birincisine tam uyarlama ikincisine
ise yaklak uyarlama denilebilir. Tam uyarlamada tm veri deerlerini salayan
bir polinom elde edilmitir. Genelde az saydaki ve dzgn deien veri gruplar
iin tam uyarlama salanabilir. Yaklak uyarlama ile veri saysnn ok olmas
veya veri deerleri arasndaki sapmann dzgn bir yol izlememesi durumunda
karlalr. Veri noktalarnn tamamn kullanarak en az hata ile bir yaklam
yntemi olarak bilinen en kk kareler yntemi uygulamalar aadaki
blmlerde gsterilmitir.

9.1 En Kk Kareler Yntemi.

Deneysel verilerde verilerdeki sapmalar kanlmazdr. ou zaman
ar farkl noktalar lmlerden karlr. nk b ar byk ve kk
deerler genel ortalamay ve verilerin sapmasn bozacaktr. Bunun iin elde
bulunan verilere uygun bir eri semeden nce bunlar bir programla ve elle asit
bir grafik zerinde grmek ve noktalarn diziliine bakarak uygun bir eri veya
fonksiyon semek ou zaman iyi bir yol olacaktr. Deilse en uygun
fonksiyonu bulmak iin daha fazla zaman harcanacaktr. Ancak bu durumda ok
ak ve kesin bir yol deildir. Aadaki ekil 9.1de grld gibi verilen
noktalara bakldnda ilikinin dorusal olduu grlmektedir. Ancak birbirine
yakn ok farkl doru bu noktalar iin izilebilecei gz ard edilmemelidir. En
kkk kareler yntemi bu farkllklara bir temel yaklam getirmektedir.
Uydurulan eri ile veri noktalar arasndaki farklar bir baka deyile sapmalar
minimum yapan bir eri retmek iin gelitirilen bir tekniktir.

ekil 9.1. Deneysel verilerle uydurulmu bir fonksiyonun(dorunun) sapmalar.
y
x
i

g(x)
Eri Uydurma ______________________________________________________ 243

En kk kareler ynteminde veri noktalarna dorusal veya istenilen
dereceden polinom uydurmak mmkndr. Doru uydurmak bu ilemin en
basit ve pratik bir yoludur. Veri noktalarna uydurulan yeni fonksiyon g(x)
olduunda veri noktalar da [ (x
i
, y
i
),

(i=1,2,3,,n)] eklinde olduu
dnldnde veri ile yeni fonksiyonda bulunan nokta arasndaki fark
aadaki eitlikler eklinde yazlabilir.

) x ( g y
i i
= (9.2)

Burada temel ama (y) ile g(x) arasndaki fark gsteren (e) sapmasn
minimum yapmaktr. nk bu deerin btn noktalar iin sfr olmas demek
uydurulan eri ile veri noktalarnn st ste dmesi anlamna gelmektedir. Bu
hatalar toplamlar eklinde btn noktalar iin ifade edecek

( )

= =
=
n
1 i
i i
n
1 i
i
) x ( g y (9.3)

( )

= =
+ =
n
i
i i
n
i
i
x a a y
1
1 0
1
) ( (9.4)

Burada g(x)' in yerine kullanlan ve ifadesi iinde kullanlan belirsiz
katsaylar a
0
ve a
1
uydurulacak erinin derecesine gre says artmaktadr.
Burada iki katsay olmasnn nedeni bir doru denklemi eklinde dnld
iindir. Bu hata deerlerini en aza indiren bir ok kriter gelitirilmitir.
Bunlardan birisi uydurulan deerle veri noktalar arasndaki farklarn veya bir
baka deyile hatalarn kareleri toplamnn minimum yaplmasdr. Bu durum
aadaki eitlikle ifade edilebilir.

( ) ( )
2
1
1 0
1
2
) (

= =
+ = =
n
i
i i
n
i
i
x a a y E (9.5)

Bu ifade eklinin doru veya yksek dereceden eri uydurmada bu
ifadenin ksmi trevinin sfr olmas E deerinin minimum olmas anlamna
gelmektedir. Bylece yukardaki eitlik (9.5) istenilen sayda belirsiz katsay
veya istenilen derecede bir eri iin btn katsaylar iin trevin sfra
eitlenmesini gerektirir.

244 ______________________________________________________Numerik Analiz

( ) ( )
2
n
1 i
n
i n
2
i 2 i 1 0 i
n
1 i
2
i
) x a ... x a x a a ( y E

= =
+ + + + = = (9.7)

( )
=
+ + + + = =
n
1 i
n
i n
2
i 2 i 1 0 i
0
) x a ... x a x a a ( y 2 0
a
E
(9.8a)
( )
i
n
1 i
n
i n
2
i 2 i 1 0 i
1
x ) x a ... x a x a a ( y 2 0
a
E
=
+ + + + = =
(9.8b)

( )
=
+ + + + = =
n
1 i
n
i
n
i n
2
i 2 i 1 0 i
n
x ). x a ... x a x a a ( y 2 0
a
E
(9.8c)

Yukardaki eitlikler n. dereceden bir eri iin dzenlendiinde (n+1)
adet eitlik ve (n+1) adet belirsiz katsay bulunacaktr. Bu eitlikler genel bir
tann eklinde aadaki eitlikle yazlabilir. Bu durumda uydurulacak eri ve
bulunmas gereken belirsiz katsay saysna gre elde edilecek denklem takm
zlerek aranan belirsiz katsaylar bulunabilir.

= i k
i
i
k
i
n
1 i
i
a
) x ( g
y
a
) x ( g
. ) x ( g (9.9)

9.1.1 En Kk Kareler Yntemi ile Doru Uydurma

Uydurulacak eitlik bir doru denklemi olduundan aadaki eitlik
(9.10) biiminde iki belirsiz katsay ieren bir ifadedir. Bylece eitlik (9.9) ile
verilen genel ifadeden giderek belirsiz katsaylara gre (a
0
ve a
1
) ayr ayr ksmi
trevleri alnarak iki tane eitlik tretilir.

x a a ) x ( g
1 0
+ = (9.10)

Birinci katsayya gre ilemler

= =

n
1 i 0
i
i
n
1 i 0
i
i
a
) x ( g
y
a
) x ( g
) x ( g (9.11)
Eri Uydurma ______________________________________________________ 245

g x
a
i
( )
0
1 = (9.12)

=
= +
n
1 i
i i 1 0
1 . y 1 ]. x a a [ (9.13a)

= =
= +
n
1 i
i 1
n
1 i
i 0
y a ). x ( a ). n ( (9.13b)

kinci katsayya gre ilemler

= =

n
1 i 1
i
i
n
1 i 1
i
i
a
) x ( g
y
a
) x ( g
) x ( g (9.14)

i
1
i
x
a
) x ( g
=
(9.15)

= =
= +
n
1 i
n
1 i
i i i i 1 0
x . y x ]. x a a [ (9.16a)
( ). ( ). ( . ) x a x a f x
i
i
n
i
i
n
i i
= =

+ =
0
0
2
1
1
(9.16b)

Elde edilen eitlikler (9.13b) ve (9.16b) matris formatnda
bilinmeyenler (a
0
ve a
1
) iin ifade edilecek olursa aadaki gibi yazlabilir.
Bylece doru uydurma ileminde iki belirsiz katsay ve iki bilinmeyenli iki
denklem zm ile karlalr.

i i
i
1
0
2
i i
i
x y
y
a
a
x x
x n
(9.17)

9.1.2 En Kk Kareler Yntemi ile 2. Dereceden Polinom
Uydurma

Uydurulacak eitlik bir ikinci dereceden eri denklemi olduundan
aadaki eitlik (9.18) biiminde belirsiz katsay ieren bir ifadedir. Bylece
246 ______________________________________________________Numerik Analiz

eitlik (9.9) ile verilen genel ifadeden gidilerek belirsiz katsaylara gre (a
0
, a
1

ve a
2
) ayr ayr ksmi trevleri alnarak tane eitlik tretilir.

2
2 1 0
x a x a a ) x ( g + + = (9.18)

Birinci katsayya gre ilemler

= =

n
1 i 0
i
i
n
1 i 0
i
i
a
) x ( g
y
a
) x ( g
) x ( g (9.19)

g x
a
i
( )
0
1 = (9.20)

=
= + +
n
1 i
i
2
i 2 i 1 0
1 . y 1 ]. x a x a a [ (9.21a)

) y ( a ). x ( a ). x ( a ). n (
n
1 i
i 2
n
1 i
2
i 1
n
1 i
i 0
= = =
= + + (9.21b)

kinci katsayya gre ilemler

= =

n
1 i 1
i
i
n
1 i 1
i
i
a
) x ( g
y
a
) x ( g
) x ( g (9.22)

i
1
i
x
a
) x ( g
=
(9.23)

= =
= + +
n
1 i
n
1 i
i i i
2
i 2 i 1 0
x . y x ]. x a x a a [ (9.24a)
) x . y ( a . ) x ( a . ) x ( a . ) x (
i
n
1 i
i 2
n
1 i
3
i 1
n
1 i
2
i 0
n
0 i
i
= = = =
= + + (9.24b)

nc katsayya gre ilemler

= =

n
1 i 1
i
i
n
1 i 1
i
i
a
) x ( g
y
a
) x ( g
) x ( g . (9.25)
Eri Uydurma ______________________________________________________ 247

2
i
2
i
x
a
) x ( g
=
(9.26)

= =
= + +
n
1 i
n
1 i
2
i i
2
i
2
i 2 i 1 0
x . y x ]. x a x a a [ (9.27a)
) x . y ( a . ) x ( a . ) x ( a . x
2
i
n
1 i
i 2
n
1 i
4
i 1
n
1 i
3
i 0
n
0 i
2
i
= = = =
= + + (9.27b)

Eitlikler (9.21b), (9.24b) ve (9.27b) bir denklem takm ekline
getirilerek matris formunda dzenlenirse aadaki eitlik eklinde
dzenlenebilirler.

1. Eitlik(a
0
) ) y ( a ). x ( a ). x ( a ). n (
n
1 i
i 2
n
1 i
2
i 1
n
1 i
i 0
= = =
= + +
2. Eitlik(a
1
) ) x . y ( a . ) x ( a . ) x ( a . ) x (
i
n
1 i
i 2
n
1 i
3
i 1
n
1 i
2
i 0
n
0 i
i
= = = =
= + +
3. Eitlik(a
2
) ) x . y ( a . ) x ( a . ) x ( a . x
2
i
n
1 i
i 2
n
1 i
4
i 1
n
1 i
3
i 0
n
0 i
2
i
= = = =
= + +

n x x
x x x
x x x
a
a
a
f
f x
f x
i i
i i i
i i i
i
i i
i i

2
2 3
2 3 4
0
1
2
2
(9.28)

Bu matris formundaki eitlikler dorusal denklem takm zm
yntemlerinden birisi kullanlarak zlr. zm Sonunda bilinmeyenler(a
0
),
(a
1
) ve (a
2
) bulunarak eitlik (9.18) olan [
2
2 1 0
x a x a a ) x ( g + + = ]deki
eitliinde yerlerine konulduunda aranlan 2. dereceden polinom olan g(x)
eitlii belirlenmi olacaktr.

rnek 9.1

Bilinen bir fonksiyon olan y(x)=-4+5x eklindeki bir eitlik kullanlarak
aada verilen bir veri tablosu oluturalm Daha sonra bu tablodan giderek bir
doru denklemi uydurarak sonular karlatralm. Bu problemin bir uygulama
248 ______________________________________________________Numerik Analiz

olduunu unutmayalm gerekte verilen bir fonksiyonu yeniden bulmann bir
anlam olmad aktr. Normalde elimizde bir fonksiyon olmadan veri tablosu
verilerek eri denklemini bulmamz gerekecekti.

x
i
0 2 5 6 7
F(x)= y
i
-4 6 21 26 31

zm :

stenilen eri bir doru olduundan eitlikte iki belirsiz katsay olacak
ve aranlan fonksiyon x a a ) x ( g
1 0
+ = eklinde olacaktr. Bu durumda
zlecek eitlikler ve bu eitliklerin matris formundaki gsterimi eitlik (9.)
olan aadaki eitlikler olacaktr.

i i
i
1
0
2
i i
i
x y
y
a
a
x x
x n

Bu eitliklerde verilen tablo deerleri kullanlarak bulunmas gereken
i
x ,
i
y ,
i i
x , y ,
2
i
x toplamlar aadaki tabloda gsterildii ekide
bularak yukardaki matrislerde yerlerine konularak belirsiz katsaylar bulunur.

x
i
0 2 5 6 7 20
F(x)= y
i
-4 6 21 26 31 80
x
i
2
0 4 25 36 49 114
xi.y
i
0 12 105 156 217 490

490
80
a
a
114
20
20
5
x y
y
a
a
x x
x n
1
0
i i
i
1
0
2
i i
i

Eri Uydurma ______________________________________________________ 249

Dorusal denklem takmlarnn zm yntemlerinden olan Gramer yntemi ile
(a
0
) ve (a
1

Determinant ()=(5)(114)-(20)(20)=170

4
170
) 490 ).( 20 ( ) 114 ).( 80 (
a
0
=
=
5
170
) 80 ).( 20 ( ) 490 ).( 5 (
a
1
=
=
x 5 4 ) x ( g + =

Taslak Program 9.1 n. dereceden eri uydurma iin En Kk Kareler
Yntemi

INPUT n,k
Polinom Dercesi ve veri saysnn
okunmas
INPUT [ x(i), y(i), i=1,n]
Toplamlarn Bulunmas
DO i = 0,n + 1
DO j = 1, k
t(i) = t(i) + x(j) ^ (i + 1)
END DO
END DO
' Eitlik vektrnn oluturulmas
DO i = 1, n + 1
DO j = 1, k
b(i) = (b(i) + y(j) * (x(j) ^ (i - 1)))
END DO
END DO
a(1, 1) = k
'Katsaylar Matrisinin oluturulmas
DO i = 1, n + 1
DO j = 1, n + 1
If i = 1 And j = 1 Then GoTo 1
a(i, j) = (t((i + j) - 3))
END DO
END DO
Call Eleme(a,b,x,n)
END DO
250 ______________________________________________________Numerik Analiz

INPUT n,k
Polinom Dercesi ve veri saysnn
okunmas
INPUT [ x(i), y(i), i=1,n]
Toplamlarn Bulunmas
DO i = 0,n + 1
DO j = 1, k
t(i) = t(i) + x(j) ^ (i + 1)
END DO
END DO
DO i = 1, n + 1
DO j = 1, k
b(i) = (b(i) + y(j) * (x(j) ^ (i - 1)))
END DO
END DO
a(1, 1) = k
DO i = 1, n + 1
DO j = 1, n + 1
a(i, j) = (t((i + j) - 3))
END DO
END DO
Call Eleme(a,b,x,n)

Program 9.1 n. dereceden eri uydurma iin En Kk Kareler Yntemi
bilgisayar program (Vbasic)

'Eri Uydurma
Dim k, a(50, 50), b(50), x(50), y(50), t(50) As Single
Show
n = Val(InputBox("Polinomun derecesi?"))
k = Val(InputBox("Veri Says(x ve y )?"))
For i = 1 To k
x(i) = CDbl(InputBox("x " & Str(i) & " deerini giriniz?"))
y(i) = CDbl(InputBox("y " & Str(i) & " deerini giriniz?"))
Next i
For i = 0 To n + 1
For j = 1 To k
t(i) = t(i) + x(j) ^ (i + 1)
Next j : Next i
For i = 1 To n + 1
Eri Uydurma ______________________________________________________ 251

For j = 1 To k
b(i) = CDbl(b(i) + y(j) * (x(j) ^ (i - 1)))
Next j :Next i
a(1, 1) = k
Print
For i = 1 To n + 1
For j = 1 To n + 1
a(i, j) = CDbl(t((i + j) - 3))
1:
Print (" " & a(i, j));
Next j : Next i
Rem Oluturulan denklem takmnn Gauss Eliminasyon ile zm
For k = 1 To n - 1
For i = k + 1 To n
f = a(i, k) / a(k, k)
For j = k + 1 To n
a(i, j) = a(i, j) - f * a(k, j)
Next j
b(i) = b(i) - f * b(k)
Next i : Next k
'Bilinmeyenleri Hesaplama
x(n) = b(n) / a(n, n)
m = 0
For j = i + 1 To n
m = m + a(i, j) * x(j)
Next j
x(i) = (b(i) - m) / a(i, i)
Next i
Print
'Sonuclarn Yazdrlmas
For i = 1 To n
Print "x("; i; ")="; x(i)
Next i
End Sub
9.2 stel Dalml Verilere En Kk Kareler Ynteminin
Uygulanmas

Eldeki verilere yukardaki blmlerde gsterilen polinomlar dnda da
uydurulabilecek trden eriler sz konusudur. Veriler arasndaki iliki eer
252 ______________________________________________________Numerik Analiz

aadaki eitlik (9.29) ile gsterilen tarzda ise bu durumda bu eitlikteki
belirsiz katsaylar (a) ve (b) belirlenmek durumundadr.

b
x a x g . ) ( = (9.29)

Yukardaki eitlik daha nce eri uydurulurken kullanlan dorusal ve
erisel denklem yaplarna ilk bakta benzememektedir. Bu eitlik (9.29)
zerine matematiksel bir ilem olarak eitliin her iki tarafnn logaritmas
alnarak aadaki doru denklemine benzer yapda bir eitlik bulunabilir.

) x ( Ln . b ) a ( Ln ) x ( g Ln + = (9.30)
) ( ) ( u Z x Lng = (9.31a)
C a Lng = ) ( (9.31b)
u x Ln = ) ( (9.31c)
Burada eitlik (9.30) ierisindeki terimlerin her biri birer karlk
verilerek tanmlanmlardr. Bu tanmlamalarda yeni bamsz deiken olarak
(x) yerine (u) ve buna bal olarak deerler alan baml deiken ise (g) yerine
(Z) olarak gsterilmitir. Bu yeni tanmlamalarla eitlik (9.30) aadaki ekilde
yazlabilir.

u b C u Z . ) ( + = (9.32a)

Bylece balangtaki veri noktalar (x
i
) ve (y
i
) noktalarna eri
uydurma ilemi yerine (u
i
) ve (Z
i
) noktalarna eri uydurmaya dnm olur.
Buradaki (i) veri noktalarnn indisi olarak gsterilmitir.

i i
u C u Z + = ) ( ) ,..., 3 , 2 , 1 ( n i = (9.32b)

y
x
* (x
i
, y
i
)
u
z
* (Z
i
, u
i
)
Eri Uydurma ______________________________________________________ 253

ekil 9.2. stel dalml veri noktalarnn verildii dzlem ve eri
uydurulan dzlemin gsterimi..

Daha nceki blmlerde gsterildii gibi doru denklemi uydurulacak
eitliklerin belirsiz katsaylarnn belirlenmesi iin en kk kareler ynteminde
iki bilinmeyenli iki denklem elde edilmekteydi bunlarn zm ise dorusal
denklem takm zm yntemlerinden birisi ile yaplmaktayd. Bylece son
eitlik (9.32) deki bilinmeyenlerin bulunmas iin zlmesi gereken denklem
takmnn matris formundaki ifadesi aadaki eitlik (9.33) eklinde
dzenlenebilir.

i i
i
i i
i
u Z
Z
b
C
u u
u n
.
2
(9.33)

Burada bilinmeyenler (b) ce (C) bulunduktan sonra esas belirsiz
katsaylardan birisi olan (b) zaten bulunmu olur. Ancak dieri olan (a) ise (c)
bilinmeyeninden hareketle aadaki eitlik (9.34) den gidilerek bulunmu olur.

c
e a = (9.34)

rnek 9.2.

y(x) = 6.x
2.3
eitliine ait baml ve bamsz deiken deerleri
aadaki tabloda verilmitir. Bu deerlerin sanki bu eitlikten elde edilmemi
ve bir deney sonucu elde edilen sonular gibi dnerek sabit katsaylar stel
dalml bir eri uydurarak dorulaynz.

x 1 2 3 4 5
y
i
6 29.54 75.08 145.5 243.1

zm :

Eitlik (9.29) ile verilen biime uyan bir fonksiyon elde edilecei belli
olduundan uydurulacak fonksiyon [
b
x a x g . ) ( = ] eklinde olacaktr. Bylece
eitlik (9.33) ile verilen sistemdeki toplam deerleri ve arpmlar aadaki
tabloda gsterildii ekilde hesaplanarak katsaylar matrisi ve eitlik vektr
bulunur.
254 ______________________________________________________Numerik Analiz

x 1 2 3 4 5

y
i
6 29.54 75.08 145.5 243.1
z
i

In(y
i
)

1.79

3.38

4.318

4.98

5.49

19.96
u
i
In(x
i
)

0

0.69

1.1

1.38

1.61

4.78
u
i
2
0 0.476 1.21 1.9 2.59 6.18
z
i
.u
i
0 2.33 4.75 6.87 8.83 22.78

i i
i
i i
i
u Z
Z
b
C
u u
u n
.
2

78 . 22
96 . 19
18 . 6 78 . 4
78 . 4 5
b
C

C=1.793, b=2.3, a = e
C
= 6

rnek 9.3.

Aadaki tabloda verilen karlkl verilere g(x)=a
x
-20 eklinde bir
fonksiyonu en kk kareler yntemiyle uydurarak (a) sabitini belirleyiniz.

x
i
0 1 2 3 4
y
i
-19 -13.1 27.59 308.3 2245
zm :

Uydurulacak fonksiyona bakldnda dorudan daha nce eri
uydurduumuz fonksiyonlarn formatna uymamaktadr. Ancak bir stel ifadeli
eri uydurma olduu grlebilir. Bu nedenle aadaki n ilemler yaplarak bir
doru denklemi ekline dntrebiliriz.

g(x) = a
X
- 20
g(x) + 20 = a
x
Ln(g(x)+20) = x
Ln(a) = x.b

Eri Uydurma ______________________________________________________ 255

x
i
0 1 2 3 4 10
y
i
-19 -13.1 27.59 308.3 2245
z
In(y
i
+20)

0

1.931

3.862

5.794

7.725

19.312

Bylece sorun (x
i
, y
i
) noktalarna g(x)=a
x
-20 eklinde bir fonksiyonu
uydurma yerine [z
i
=In(y
i
+20), x
i
] noktalarna [Z(x)=x.b] eklinde bir doru
uydurma problemi ekline dnm olur. En kk kareler ynteminde tek
belirsiz katsay olmas durumunda bir eitlik ve bir bilinmeyen sz konusu
olacaktr. Bylece bilinmeyen (b) aadaki ekilde yazlarak bulunabilir.

9312 . 1
10
312 . 19
= =
=
i
i
x
z
b
a = e
b
= e
1.9312
a

= 6.897

Bylece aranan eitlik g(x) = a
x
-20 = 6.897
x
-20 eklinde belirlenmi
olur.

stel dalml verilere eri uydurmada yeni bulunacak eitliklerin
genel yaps yukarda gsterilen tiplerle ayn olmayabilir. Aadaki eitlik de
ilk bakta yukardaki gsterilen tiplere uymayanlardan birisidir. Bu eitlii
yukarda olduu gibi balangta doru denklemi ekline getirmek daha sonra
bu doru denkleminin sabitlerini bularak aranan eriyi belirlemek eklinde
olacaktr.

g(x)=a.e
bx
(9.35)

Ln g(x)=In (a)+bx (9.37)
Z(x)=C+b.x (9.38)
Burada bulunan son eitlik olan (9.38) daha nceden bulunan eitlik
(9.32) ile ayn yapda bir eitliktir. Bu nedenle bu aamadan sonra yaplacak
ilem admlar burada da aynen geerlidir.
256 ______________________________________________________Numerik Analiz

Bylece balangtaki veri noktalar (x
i
) ve (y
i
) noktalarna eri
uydurma ilemi yerine (x
i
) ve (Z
i
) noktalarna eri uydurmaya dnm olur.
Buradaki (i) veri noktalarnn indisi olarak gsterilmitir.

i i
x . b C ) x ( Z + = ) ,..., 3 , 2 , 1 ( n i = (9.39)
9.3 Rasyonel Dalml Verilere En Kk Kareler Yntemiyle
Eri Uydurma

Birok verinin dalm rasyonel bir eitlik dalm gsterebilir. Bu
duruma sahip veriler iin daha nceki blmlerdekine benzer ekilde aadaki
g(x) fonksiyonu eklinde bir ifadenin kullanlmas gerekecektir. Bu durumda da
bir nceki blmde olduu gibi uydurulacak eitlik ncelikle biraz
dzenlenerek bir doru denklemi eklinde ifade edilmeye allr.

g(x)=
x
a bx +
(9.40)

x
g x
a bx
( )
= + (9.41)
u(x) = a + bx (9.42)

Burada eitlik (9.42)nin bir doru denklemi olduunu dolaysyla
nceki doru uydurma kurallarna benzer ekilde ncelikle bu doru
denklemindeki belirsizler bulunmaldr. Doru denklemi uydurmadaki
bantlar yardmyla sorun (x
i
, y
i
) noktalarna g(x)=
x
a bx +
fonksiyonunu
uydurma sorunu yerine, daha nceki durumlarda olduu gibi )
y
x
z , x (
i
i
i i

noktalarna bir doru denklemi olan [u(x)=a+bx] fonksiyonunu uydurma ekline
dnm olur. Verilen [x
i
, y
i
]

noktalar yardmyla ayn tabloda z
i
noktalar da
alnrsa bir nceki ksmla olduu gibi (a) ve (b) katsaylar kolayca
belirlenebilir.

rnek 9.4.

Eri Uydurma ______________________________________________________ 257

Aadaki tabloda verilen baml ve bamsz deikenler x
i
ve y
i
deerlerini
kullanarak bu verilere y(x)=a.e
b.x
eklinde bir fonksiyon
uydurunuz.[y(x)=1.3e
0.5x
]

x 0 1 2 3 4 10
y
i
1.3 2.14 3.53 5.83 9.6
z
i
=In(y
i
) 0.26 0.76 1.26 1.76 2.26 6.3
z
i
.x
i
0 0.76 2.52 5.28 9.04 17.6
x
i
2
0 1 4 9 16 30

i i
i
2
i i
i
y . z
Iny
b
C
x x
x n

6 . 17
3 . 6
b
C
30
10
10
5

Determinant alnarak dorusal denklem takmlarnn gramer yntemi ile
zmnden (C) ve (b) katsaylar aadaki ekilde bulunabilir.

A = 150-100 = 50
C=
6 3 30 17 6 10
50
026
. * . *
.
= 5 . 0
50
3 . 6 * 10 6 . 17 * 5
b =
=
C = 0.26 b=0.5 a = e
C
=e
(0.26)
= 1.3
Uydurulacak eitlik [y(x) = a.e
b.x
] eklinde

dnldnden aranlan
eitlik aadaki ekilde belirlenmi olur.

y=1.3.e
0.5x

stel dalml verilere eri uydurma ilemlerinde bir dorusallatrma
ileminin hep olduu grlmektedir. Ancak daha nce sylenildii zere veriler
arasndaki ilikinin dorusal olup olmad kesin olarak belirlendikten sonra
eer iliki dorusal ise En Kk Kareler ynteminde doru uydurma ilemi
olduka etkindir. leriki blmlerde dorusal olmayan yaplar iin kullanlacak
yntem gsterilecek olmasna karlk burada stel dalml verilerin ierisinde
258 ______________________________________________________Numerik Analiz

kullanlan dorusallatrma ilemlerinin grafiksel olarak aklamalar aadaki
ekillerde gsterilmitir.

ekil 9.3 stel dalml verilerde dorusallatrma ilemi (a) stel fonksiyon,
(b) dorusallatrlm fonksiyon grafikleri.

ekil 9.4 stel dalml verilerde dorusallatrma ilemi (a) stel fonksiyon,
(b) dorusallatrlm fonksiyon grafikleri.

Ln(x)
y
y=a.x
b
x
Ln(y)
) x ( Ln . b ) a ( Ln ) x ( g Ln + =

(a)
(b)
y
y=a.e
b.x
x
Ln(y)
Ln g(x)=In a)+bx
x
(a)
(b)
Eri Uydurma ______________________________________________________ 259

ekil 9.5 stel dalml verilerde dorusallatrma ilemi (a) rasyonel
fonksiyon, (b) dorusallatrlm fonksiyon grafikleri.

Problem 9.1.

Bir doru akm elektrik motorunda akmla moment arasnda (I=a(F)
B
)
eklinde bir iliki olduu dnlmektedir. olup bu motor iin yaplan
lmlerde elde edilen akm ve moment deerleri aadaki tabloda verilmitir.

F(N.m) 100 200 300 400
I(Amper) 8 11.31 13.85 16

Problem 9.2

Aadaki tabloda verilen baml ve bamsz deiken deerlerini
kullanarak;

a. en kk kareler yntemiyle g(x)=ax
3
+bx
2
+cx+d eklinde bir
polinom uydurunuz ve (a), (b), (c), (d) katsaylarn belirleyiniz.
y
bx a
x
y
+
=
x
1/y)
bx a
y
x
+ =

1/x
(a)
(b)
260 ______________________________________________________Numerik Analiz

b. (a) kkndan yararlanarak
=
4
0
dx ) x ( g I entegralini analitik
olarak hesaplaynz.

c. Tablodan yararlanarak Simpson 1/3 kural ile ayn alan
hesaplayarak sonular karlatrnz

x 0 1 2 3 4
y -10 -6 26 122 318

Problem 9.3

Aadaki tabloda verilen verilere g(t)=a(1-e
b.t
) eklinde bir fonksiyon
uydurarak, fonksiyondaki (a) ve (b) belirsizlerini En Kk Kareler yntemi ile
belirleyiniz. [g(t)-a=-ae
b.t
]

t(s) 10 20 30 40 50 60
i(A) 29.5 47.4 58.2 64.8 68.8 71.2

9.4 ok Deikenli Dorusal Eri Uydurma

Bu yntemde dier eri uydurma yntemlerine temelde ok benzemekte
ancak deiken says birden fazla olduundan uygulamas farkldr. ok
deienli sistemde bamsz deiken says birden fazla olduu iin deiken
tanmlarnda ve oluturulacak denklem sistemindeki toplamlarda baz
farkllklar ortaya kmaktadr. Daha nceki En Kk Kareler ynteminde
olduu gibi ancak deikenleri (x
1
) ve x
2
) eklinde iki tane tanmlayacak
olunursa uydurulacak erinin denklemi aadaki ekilde yazlabilir. Bu tr
durumlar mhendislikte ok karmza kabilmektedir. Deneysel lmelerde ve
gzlemlerde bir baml deikenin deeri ou zaman birden fazla bamsz
deikenle ilikili olabilmektedir. rnein bir soutma yann viskozitesi
llmek istendiinde scaklk, zaman, ortam scakl gibi bir ok parametre ile
balantl olabilmektedir.

g(x) = a
0
+ a
1
x
1
+ a
2
x
2
(9.43)

Eri Uydurma ______________________________________________________ 261

Yukardaki eitlik (9.43)deki yazmda iki deiken sz konusu
olduundan iki deikenli olarak veya iki boyutlu olarak tanmlanmaktadr.
Ancak deiken says daha fazla olmas mmkn olup ok deikenli
uydurulacak fonksiyonun genel ekli aadaki eitlik (9.44) eklinde
gsterilebilir.

g(x) = a
0
+ a
1
x
1
+ a
2
x
2
+ + a
n
x
n
(9.44)

En Kk Kareler yntemindeki temel yaklam burada kullanlacak
olursa, uydurulan eri ile veri noktalar arasndaki farkn en kk olmas
istenecektir. Bunun iin nceki blmlerdeki hata tanmlar burada tekrar
eklinde aadaki eitlik (9.45) eklinde yazlabilir.

( ) ( )
2
n
1 i
ni n i 2 2 i 1 1 0 i
n
1 i
2
i
) x a ... x a x a a ( y E

= =
+ + + + = = (9.45)
Burada tek deikenli durumda olduu gibi her bir belirsiz katsay iin
ksmi trevleri bularak sfra eitlersek bilinmeyen saysnca eitlik elde
edilecei bilinmektedir. Bu eitliklerden oluturulacak denklem takm
zlerek katsaylar belirlenecektir.

( )
=
+ + + + = =
n
1 i
n
ni n
2
i 2 2 i 1 1 0 i
0
) x a ... x a x a a ( y 2 0
a
E
(9.46a)
( )
i 1
n
1 i
ni n i 2 2 i 1 1 0 i
1
x ) x a ... x a x a a ( y 2 0
a
E
=
+ + + + = =
(9.46b)

( )
n
ni
n
1 i
n
ni n i 2 2 i 1 1 0 i
n
x ) x a ... x a x a a ( y 2 0
a
E
=
+ + + + = =
(9.46n)

Burada her bir katsay iin bir ksmi trev alnarak oluturulan
eitliklerden kan denklem takm dorusal denklem takm zm
yntemlerinden biri kullanlarak zlr ve belirsiz katsaylar bulunmu olur.
Bunu biraz daha ak gstermek iin iki deikenli durumun eitlikleri aada
gsterilmitir.

2
i , 2 2 i , 1 1 0
n
1 i
i
) x . a x . a a y ( E =
=
(9.47)
262 ______________________________________________________Numerik Analiz

) x a x a a y ( 2
a
E
i 2 2 i 1 1 0 i
0
(9.48a)
i 1 i 2 2 i 1 1 0 i
1
x ) x a x a a y ( 2
a
Sr
(9.48b)
i 2 i 2 2 i 1 1 0 i
2
x ) x a x a a y ( 2
a
Sr
(9.48c)

= =
= + +
n
1 i
i
n
1 i
i 2 2 i 1 1 0
y ) x a x a a ( (9.48a)

= = = =
= + +
n
1 i
i i 1
n
1 i
2 i 2 i 1
n
1 i
1
2
i 1
n
1 i
0 i 1
y . x a x x a x a x (9.49b)

= = = =
= + +
n
1 i
i i 2
n
1 i
2
2
i 2
n
1 i
1 i 2 i 1
n
1 i
0 i 2
y . x a x a x . x a x (9.49c)

2
i 2 i 2 i 1 i 2
i 2 i 1
2
i 1 i 1
i 2 i 1
x x . x x
x . x x x
x x n a
a
a
0
1
2
=
i i 2
i i 1
i
y . x
y . x
y
(9.50)

rnek 9.5.

Kanal iindeki aka ilikin yaplan bir dzenekte boru iindeki akkann
miktar , boru ap ve eim verilmektedir.

(D) (S) (Q)
Deney ap
(m)
Eim Ak
m
3
/sn
1 1 0.001 1.4
2 2 0.001 8.3
3 3 0.001 24.2
4 1 0.01 4.7
5 2 0.01 28,9
6 3 0.01 84.0
7 1 0.05 11.1
Eri Uydurma ______________________________________________________ 263

8 2 0.05 69.0
9 3 0.05 200.0

Q a D S
a a
=
0
1 2
. eklinde istenildiine gre) (Q) eitliindeki a
0
, a
1
ve a
2

katsaylarn belirleyiniz.

zm.
Q a D S
a a
=
0
1 2
. eitliinin her iki tarafnn logaritmas alnrsa
og Q=log a
0 +
a
1
logD+a
2
log S
y= a
0
x
1
+ a
1
x
2
+ a
2
x
3

oklu regrasyon iin bilinmeyenlerin matris formundaki ifadesini
yazacak olursak aadaki ekilde yazlabilir.

n x x
x x x x
x x x x
i i
i i i i
i i i i
1 2
1 12
2
1 2
2 1 2 2
2
, ,
, , , ,
, , , ,
.
.

a
a
a
0
1
2
y
x i y
x i y
i
i
i
1
2
.
.

9 2 334 18 903
2 334 0 924 4 903
18903 4 903 44 079
11691
3945
22 207
0
1
2
. .
. . .
. . .
.
.
.
a
a
a

Q log Q D S log D log S x
1
2
x
1
.y x
1
.x
2
x
2
2
x
2
y
1.4 0.146 1 0.001 0 -3 9 -0.438
8.3 0.919 2 0.001 0.301 -3 0.0906 0.277 -0.903 9 -2.757
24.2 1.384 3 0.001 0.477 -3 0.228 0.66 -1.431 9 -4.152
4.7 0.672 1 0.01 0 -2 0 0 4 -1.344
28.9 1.461 2 0.01 0.301 -2 0.0906 0.439 -0.602 4 -2.922
84.0 1.924 3 0.01 0.477 -2 0.228 0.918 -0.954 4 -3.848
11.1 1.045 1 0.05 0 -1.301 0 0 1.623 -1.3595
69.0 1.839 2 0.05 0.301 -1.301 0.0906 0.554 -0.392 1.623 -2.393
200.0 2.301 3 0.05 0.477 -1.301 0.228 1.0975 -0.621 1.623 -2.994
11.695 2.334 -18.903 0.954 3.945 -4.903 44.079 -22.207
264 ______________________________________________________Numerik Analiz

a
0
=1.7475
a
1
=2.62
a
2
=0.54
Bataki eitlik aadaki ekilde tekrar yazlabilir.

log Q=log a
0 +
a
1
logD+a
2
log S
y= a
0
+ a
1
x
1
+ a
2
x
2

a a a
0 0 0
559 = log .
log Q=log a
0 +
a
1
logD+a
2
log S
y x x = + + 1774 2 62 054
1 2
. . .
log Q=1.774+2.62logD+0.54og S
Q=55.9.D
2.62
+S
0.54

D=2.5 iin ve S=0.025 iin
Q=(55.9).(2.5)
2.62
+(0.025)
0.54
=84.1 m
3
/sn.
Eri Uydurma ______________________________________________________ 265

9.5 Programlar

Program 9.1. Dorusal regrasyon iin bilgisayar program(BASIC).

10 REM DORUSAL REGRESSION (BASIC)
20 REM
30 REM *****************************
40 REM * DEKENLERN TANIMI
50 REM *
60 REM * N=VERLERN SAYISI
70 REM * X( ) = BAIMSIZ DEKEN
80 REM *Y( ) = BAIMLI DEKEN
90 REM *****************************
100 REM
110 DIM X(100),Y(100)
120 REM
130 REM ******** ANA PROGRAM ************
140 REM
150 GOSUB 300 VERI GIRISI
160 GOSUB 400 REGRASYON
170 GOSUB 700 IKTILAR
180 END
300 REM *********** GIRI ALTPROGRAMI ******
310 CLS
320 INPUT "NUMBER OF DATA PONTS? ",N
330 PRINT
340 FOR I=1 TO N
350 INPUT "X,Y=";X(I),Y(I)
360 NEXT I
370 RETURN
400 REM ****** REGRASYON ALTPROGRAMI *******
410 REM
420 SUMX=0:SUMXY=0:ST=0
430 SUMY=0:SUMX2=0:SR=0
440 FOR I=1 TO N
450 SUMX=SUMX+X(I)
460 SUMY=SUMY+Y(I)
470 SUMXY=SUMXY+X(I)+Y(I)
480 SUMX2=SUMX2+X(I)+Y(I)
490 NEXT I,
500 XMEAN=SUMX/N
510 YMEAN=SUMY/N
520 A1=(N*SUMXY-SUMX*SUMY)/(N*SUMX2-SUMX-SUMX)
266 ______________________________________________________Numerik Analiz

530 A0=YMEAN-A1*XMEAN
540 FOR I=1 TO N
550 ST=ST+ (Y(I)-YMEAN)^2
560 SR=SR+ (Y(I)-A1*X(I)-A0)^2
570 NEXT I
580 SYX=SQR(SR/N(N-2))
590 R2=(ST-SR)/ST
600 R=SQR(R2)
610 RETURN
700 REM ****** IKTI ALTPROGRAMI **********
710 REM
720 CLS
730 PRINT:PRINT
740 PRINT "SLOPE=";A1
750 PRINT "INTERCEPT=";A0
760 PRINT "STANDARD HATA=";SYX
770 PRINT "KORELASYON KATSAYISI(R)=";R
780 PRINT "COEFFICIENT DETERMINATION(R2)=";
790 PRINT R2
800 RETURN

Program 9.2. Dorusal regrasyon iin bilgisayar program (PASCAL)

PROCEDURE LinReg (X,Y:Vector;
n:nteger;
VAR A1,A0:real;
VAR R2,Syx:real);
{Vektor= Tek boyutlu real dizi}
{ Deikenlerin Tanm
N : Veri noktalarnn says,
X( ) : Bamsz deiken
Y( ) : Baml deiken }
VAR
Sumx,Sumy,Sumxy,Sumx2:real;
Xmean,Ymean:real;
St, Sr:real;
Begin
Sumx:=0.0;Sumy:=0.0;
Sumx2:=0.0;Sumxy:=0.0;
St:=0.0;Sr:=0.0;
For i:=1 to N do
Eri Uydurma ______________________________________________________ 267

Begin
Sumx:=Sumx+X[i]
Sumy:=Sumy+Y[i]
Sumx2:=Sumx2+(X[i]*X[i]
Sumxy:=Sumxy+(X[i]*Y[i]
end;
Xmean:=Sumx/N;
Ymean:=Sumy/N;
A1:=(N*Sumxy-Sumx*Sumy)/(N*Sumx2-Sumx-Sumx);
A0:=Ymean-A1*Xmean;
For i=1 To N do
Begin
St:=St+ sqr(Y(i)-Ymean);
Sr:=Sr+ sqr(Y(i)-A1*X(i)-A0);
end;
R2:=(St-Sr)/St;
Syx:=Sqrt(Sr/(N-2));
end;

Program 9.3. Verilere eri uydurma (MATHEMATICA)

In[1]:=
d1={{20.5,765},{32.7,826},{51.0,873},{73.2,942},{95.7,1032}}
Out[1]=
{{20.5,765},{32.7,826},{51.,873},{73.2,942},{95.7,1032}
In[2]:=
Fit[d1,{1,t},t]
Out[2]=
702,172+3.39487t

268 ______________________________________________________Numerik Analiz

Program 9.4. Bilinen bir eitlikten (f(x,y)=2x
2
+3y-1) alnan verileri kullanarak
eri uydurma(MATHEMATICA)

In[1]:=
d3={{2,3,16},{3,2,23},{4,1,34}}
Out[1]=
{{2,3,16},{3,2,23},{4,1,34}}
In[2]:=
Fit[d3,{1,x^2,y},{x,y}]
Out[2]=
-1.+1.x
2
+3.y

Program 9.5. F(x)=xe
-x/2
ifadesini kullanarak elde edilen deerlere kbik bir
ifade uydurarak analitik sonularla karlatrma.
(MATHEMATICA)
x f(x)
-0.5 -0.6420
2.3 0.7283
5.7 0.3297
7.2 0.1967

In[1]:=
f[x_]:=x*E^(-x/2)
In[2]:=
x_f={{-.5,f(-.5]},{2.3],f[2.3]},{5.7,f{5.7]},{7.2,f[7.2]}}
Out[2]=
{{-0.5,-
0.642013},{2.3,0.728265},{5.7,0.329713},{7.2,0.196731}}
In[3]:=
INTERPOLATNGpOLYNOMAL[%,X]
Out[3]=
-0.642013+(0.489385+(-0.0978397+0.0134636(-5.7+x))(-
2.3+x))(0.5+x)
In[4]:=
pltpoly:plot[%,{x,-1,8}]
Out[4]=
-Graphics-
Eri Uydurma ______________________________________________________ 269

In[5]:=
pltfx:plot[x*E^(-x/2),{x,-1,8}]
Out[5]=
-Graphics-

270 ______________________________________________________Numerik Analiz

In[6]:=
Show[pltpoly,pltfx]
Out[6]=
-Graphics-

_________________10

BAYAI DFERANSYEL
DENKLEMLERN SAYISAL
ZMLER

10. BAYAI DFERANSYEL DENKLEMLER

Baya diferansiyel eitlikler matematiin nemli bir paras olmaktan
te ou fiziksek durumun modellenmesi iin zerinde durulmas gereken
nemli bir konudur. Yay ktle sistemleri, elektrik devreleri, kirilerin eilmesi,
kimyasal reaksiyonlar, bir ktlenin bir baka cisim etrafndaki hareketi, s
transferi problemleri, akkan hareketleri gibi konularda ska
karlalmaktadr. Hatta birok kez bu olaylar birka ayn anda sz konusu
olabilmektedir. rnein bir boru ierisinde akan scak veya souk bir akkann
akarken ayn zaman evreye s yaymas ve ayn zamanda bunu bir basn
altnda yapmas pekala sz konusu olabilir. Bu tr bir problemin zmnden
nce matematiksel modeli bir baka deyile diferansiyel denklemleri bilinmek
durumundadr. Diferansiyel denklemleri katsaylarna, mertebe ve derecelerine
gre snflayabiliriz. Eer diferansiyel eitlik n. mertebeden treve sahipse bu
durumda bu eitlie n. mertebeden diferansiyel eitlik denilir. rnek olarak bir
yaya aslm ktlenin salnmn tarif eden eitlik ikinci mertebeden bir
eitliktir.

0 3 4
2
2
2
= + |
\
|
+ x
dt
dx
dt
x d
(10.1)
Yukardaki eitlikte (x) mesafeyi (t) ise zaman gstermektedir. Ancak
bu yapdaki ou denklem mesafe ve zaman dnda baka byklkleri de
temsil edebilirler. Denklemin yaps ayn olmasna karn zm farkl fiziksel
byklkleri gsterebilir. Bu ifade yukarda sylenildii gibi ikinci mertebeden
ikinci dereceden bir baya diferansiyel denklem eklindedir. Diferansiyel
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

272
denklemlerin genel snflamasn yapmak kolay olmasna karlk mhendislik
problemlerini temsil eden eitlikleri tretmek ou zaman kolay olmamaktadr.
Ancak burada problem denklemlerin hangi olaylar temsil ettiinden ok bu
denklemlerin saysal zm yntemleri nemlidir. Bu nedenle ilerleyen
blmlerde basit denklemler zerinde zm yntemleri anlatlmaya
allacaktr.

Katsaylarna gre

Aada genel yapda bir diferansiyel denklem verilmektedir. Bu
denklem zerinde denklemin hangi tr bir denklem olabilecei konusunda baz
aklamalar yaplacaktr. Bu aklamalar denklemin trn gstermekte olup
denklem zm teknikleri tamamen bu denklem trlerine bal olarak
gelitirilen veya uygulanan tekniklerdir. Bazen ok kk farkllklar bile
denklem zmleriyle ilgili byk zorluklar karabilecei unutulmamaldr. Bu
eitlikte (C
1
) ve (C
2
) ile gsterilen byklklerle aada farkl ekilde
karlalabilir. Bu durumlara gre denklemin yaps ve tr ekillenecektir.

C
dy
dx
C y f x
1 2
. ( ) + = (10.2)

a) C
1
, C
2
sabit katsaylar olmak zere bu tr bir eitlie, sabit katsayl
dorusal diferansiyel denklemler denilir.

5 3 10 . sin( )
dy
dx
y wx + = (10.3)

b) C
1
, C
2
(x)in fonksiyonu olmas durumunda, deiken katsayl
dorusal diferansiyel denklemler denilir.

( ). 2 3 15 x
dy
dx
xy x + = (10.4)

c) C
1
, C
2
(y)nin fonksiyonu ise bu durumda dorusal olmayan
diferansiyel denklemler olarak tanmlanrlar.

( ) sin( ) 1 2 3 10 + + = y
dy
dx
y wx (10.5)

Baya Diferansiyel Denklemler ________________________________________

273
Yukarda gsterilen farkl durumdaki diferansiyel denklemin her
birisinin davran ve zm teknikleri bir birlerine gre farkllklar
gsterebilir. Bir yntemle birisi zlebilir dieri zlemeyebilir.

Mertebelerine ve derecelerine gre

Bir diferansiyel eitliin iersindeki
d y
dx
m
m
n
|
\
| eklindeki tanmlamada
(m) eitliin mertebesini, (n) derecesini gstermektedir. Aadaki yay ktle
sistemi iin yazlan eitlikte 2. mertebeden trev yannda birinci mertebeden de
ifade bulunmaktadr. Ancak ifadeler 1. dereceden ifadelerdir. Hem mertebeleri
hem de dereceleri birbirin ayn veya deil eklinde sistemler sz konusu
olabilmektedir.

M
d x
dt
f
dx
dt
k x . .
2
2
0 + + =

ekil 10.1 Yay ve ktlenin zamana bal olarak titreimi.

Baya diferansiyel denklemler gibi daha sonraki blmlerde
gsterilecei zere ksmi trevli diferansiyel denklemlerden de ksaca sz
etmek yerinde olur. Aadaki ekilde gsterilen sistem ve diferansiyel eitlik
bir dzlemde drt bir snr zerinde farkl veya bir ka farkl scaklklar sz
konusu olduunda dzlem ierisindeki herhangi bir noktann scakl ne olur
sorusunun cevab bu denklemin zmnde yatmaktadr. Bu denklemin
deikenleri dikkat edilirse (x), (y) ve (T) eklindedir. Burada (x) ve (y)
koordinatlar (T) ise scakl gstermektedir. Yani yle bir zm elde
edilmelidir ki (x) ve (y) deerleri verildiinde o noktann scakl
hesaplanabilmelidir. Bu denklemin elde edilmesi ise bir takm temel kanunlar
erevesinde elde edilmi genel eitliklerin sadeletirilmesine dayanmaktadr.
rnein bu eitlin genel denkleminin ifade ettii fiziksel yorumlar bu
denklemden ok daha fazla eylerdir.

k
Yay
Akkan
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

274

2
2 2
2
2 2
0
T
x
T
y
+ =

ekil 10.2 x-y dzlemindeki bir (R) blgesinde scaklk dalmn veren
diferansiyel ifade ve ekilsel gsterimi.

Yukarda bahsedilen scaklk dalmn veren ifadenin ayn
yapsnda ve muhtemelen zmnde elde edilen sonu eitlikte ayn
olacak bir diferansiyel denklem aada verilmektedir. Bu iki denklem
matematiksel olarak ayn denklem yapsndadr. Ancak zmlerinde
farkl fiziksel byklkler elde edilecektir. Birisi Makine
mhendisliinde kullanlan scaklk dalmn veren eitlik dieri
Elektrik mhendisliinde ak dalmn veren diferansiyel eitliktir.

2
2 2
2
2 2
0
x y
+ =

ekil 10.3 x-y dzlemindeki bir (R) blgesinde ak dalmn veren
diferansiyel ifade ve ekilsel gsterimi.

ekil 10.2. ve 10.3 ile gsterilen sistem yaplarna benzer denklemlere
Laplace denklemleri denilmektedir. Bu tr eitliklerin boyutlu olmas yapy
pek deitirmez ancak terim says bir artm olur. Bu eitlikleri sa taraflarnda
bir terim olmas yani koordinatlara bal bir ifade veya sabit bir deer olmas
durumunda denklemin yaps deiir ve bu trden eitliklere de Poisson
eitlikleri denilmektedir.
y
x
T
1

T
2

100
o
C
T=0
o
C
R
100V
R

275
2
2 2
2
2 2
0
T
x
T
y
+ = veya 0
2
= T (10.6)

) , (
2 2
2
2 2
2
y x f
y
T
x
T
= +
veya ) , (
2
y x f T = (10.7)

10.1 Baya Diferansiyel Denklemlerin zmleri.

Aada eitlik (10.7) de verilen diferansiyel eitlik sabit evre
scaklna sahip bir ktlenin doal tanmla s kaybn veren eitliktir. Bu
eitliin zmnn analitik olarak ok kolay olduu hemen grlebilir. Bu
eitlik birinci mertebeden bir diferansiyel eitliktir. nk en yksek trev
birinci mertebedendir.

du
dt
u = 0 27 60
5 4
. ( )
/
(10.8)

Daha nce denklem tanmlamalarnda gsterdiimiz eitlii tekrar
aklanacak olursa bu eitlik 2.mertebeden ve ikinci dereceden bir baya
diferansiyel eitlik olduunu bilinmektedir. Bu eitliklerin genel tanmlarndan
sz edildi ancak zm iin gerekli artlardan sz edilmedi. Diferansiyel
denklemlerin zmleri iin denklem trlerine bal olarak baz artlar
gereklidir. Bu gerekli artlara gre de denklemleri snflamak mmkndr.
Buna gre balang snr artlar kullanan diferansiyel denklemleri Balang
Deer problemleri, sadece snr artlar kullanan diferansiyel denklemlere de
Snr Deer problemleri denilmektedir. Buna gre daha nce gsterilen
aadaki diferansiyel denklem bir balang deer problemi olup zm iin
balang art veya artlarna gerek duyulur.

0 3 4
2
2
2
= + |
\
|
+ x
dt
dx
dt
x d
(10.9)

Burada (x) uzakl ve (t) zaman gstermektedir. Diferansiyel
eitliklerin zm, diferansiyel eitlii ve fonksiyon zerindeki belli balang
artlarn salayan bir fonksiyondur. Bu denklemin zmnde (t) deikeninin
balang noktas yani (t=0) iin bir uzaklk bilinmek durumundadr.

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

276
Buna benzer ekilde ancak bir snr deer problemi olan ve zmleri
iin snr artlar gerektiren ve yine yukarda verilen scaklk dalm ve ak
dalmn veren diferansiyel eitlik iin zamana bal bir art kullanlmakszn
zm yaplabilir. Ancak bu denklemlerin de ek terimlerle balang deer
problemlerine dnmesinin sz konusu olduu unutulmamaldr. Aadaki
eitliin zm iin ise (x) dorultusunda iki ve (y) dorultusunda iki olmak
zere drt snr artna gerek duyar. (x) ve (y) ynlerindeki boyutlarn srasyla
(L) ve (W) olduunu dnerek, rnein (x=0 iin T=10C), (x=L iin
T=100C) ve (y=0 iin T=0C) , (y=W iin T=500C) gibi snr artlar
verildiinde (x) ve (y)nin srasyla (L) ve (W) aralndaki btn noktalarda
geerli bir scaklk dalm bulunabilir.

2
2 2
2
2 2
0
T
x
T
y
+ = (10.10)

Diferansiyel eitliklerin analitik zmlerinde, genellikle genel
zmlerinde, geliigzel sabitler bulunur. Bu geliigzel sabitler balang
veya snr artlaryla deitirildiinde zel zmler elde edilmi olur. rnek
olarak n. mertebeden bir eitliin n adet balang art verilmesi durumunda
zel zmleri elde edilebilir.
ncelikle birinci mertebeden diferansiyel eitliklerin zmlerini ele
alarak baz yntemleri bu problemlerin zm iin kullanacaz. Daha sonraki
konularda yksek mertebeden diferansiyel eitliklere uygulan gsterilecektir.
Bir ubuk zerinde hareket eden bir ktle yayla balanmtr. Srtnmesiz
ortamda olduu varsaylan sistemdeki deiimi incelediimizde bu hareketi
temsil eden eitliin aada ekilde olduunu gryoruz.

d x
dt
k
m
x
y
x
2
2
0
2
2
1
9
=
+
|
\
| (10.11)

ekil 10.4de yayn gerilmeden nceki uzunluunun y
0
10 = , yay
sabitinin k=100kN/m ve ktlenin m=3 kg olduunu varsayacak olursak denge
durumunun x=1m olan nokta olduunu grebiliriz. Burada zm arln
nereye konumlandrldna (x
0
) ve ktlenin balang hzna baldr.


277

ekil 10.4 Yay ktle sisteminin bir ray zerindeki hareketi.

Ktlenin balang hzn sfr alarak yay az veya ok germekle farkl
iki zm aral elde edilecektir. Yayn ok gerilmesinde ktle merkezi
geilebileceinden (x=0) nokta merkezli bir salnm sz konusu olabilecektir.
Bylece istenen zm, diferansiyel denklemin genel zmnden belirli
balang deerleri iin elde edilen zel zmleri kullanmak eklinde
uygulanr.
imdi baya diferansiyel denklemin zmne ve oluumuna
ilikin bir rnek gstererek konunun anlalmasna alalm. Bu
uygulama konunun matematiksel adan mhendislerin iyi bilmesi
gereken konulardan olmasna karn yine de tekrarlamann iyi olaca
dnlmtr. imdi uygulama iin herhangi bir fonksiyon ele alnsn.

4 10 2 12 . 0 ) (
2 3
+ = x x x x f (10.12)

Bu fonksiyonun diferansiyelini alarak bir diferansiyel denklem
tretmeye allsn. Her diferansiyel alnta mertebe bir artacaktr, dolays ile
diferansiyel denklemin mertebesi de artacaktr.

10 4 36 . 0 ) (
2 '
+ = = x x
dx
dy
x f (10.13)
Bu elde edilen yeni eitlik ncekinden farkl bir eitlik ve ifade ettikleri
de farkldr. Birincisi baml deikenin her bir deeri iin bamsz deiken
deerinin ne olduunu gsteren bir fonksiyondan ibarettir. Ancak ikinci eitlik
olan eitlik (10.13) fonksiyonun bamsz deikene gre trevini
gstermektedir. Bir baka aklama ile (x) deerinin kk artm iin esas
fonksiyonun deiimi veya davran hakknda fikir vermektedir. rnein
eitlik (10.13)n sfr olmas biraz nce sylenen bamsz deiken
x
m
k
L
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

278
deiimine bal olarak baml deiken deiiminin sfr olmas demektir.
Bunun orijinal fonksiyonda bir bkm noktas veya eimin sfr olduu aka
anlalabilir.

-8
0
8
16
24
0 2 4 6 8 10 12
x
f
(
x
)
-
d
y
/
d
x
f(x)
f'(x)

ekil 10.5 Fonksiyon ve trevinin deiim grafikleri.

Yukardaki ekil 10.5den grld zere f(x) grafii dier
grafiin deiimi veya eimi ile ilgili bilgi vermektedir. Fonksiyon iki
noktada bkm noktasndan gemekte yani eimin sfr olduu iki nokta
bulunmaktadr. Buna karlk f(x) grafii de iki noktada sfr olmaktadr.
Bu sfr olduu noktalar trevin sfr olduu noktalardr. Bu noktalar (x4
ve x7) noktalardr. imdi eitlik (10.13) ile verilen diferansiyel
denklemin zm yaplarak orijinal fonksiyonu elde etmeye alalm.

+ = dx x x dy ) 10 4 36 . 0 (
2
(10.14)
C x
x x
y + + = 10
2
4
3
36 . 0
2 3
(10.15a)
C x x x y + + = 10 2 12 . 0
2 3
(10.15b)
imdi diferansiyel denklemin zmnden sonra elde ettiimiz
eitlik (10.15) diferansiyeli alnan eitlik (10.12) ile bir farkla ayndr. Bu

279
fark eitlik (10.12)deki (-4) sabitinin gidip yerine entegral sabiti olan (C)
gelmitir. Bu farkn izah aslnda entegral sabitinin tanmnda
yatmaktadr. Burada diferansiyel denklemlerin genel zm ve zel
zm arasndaki fark aklamak iin bu iki deerin nasl
rttrld aada gsterilmeye allmtr.

-16
-8
0
8
16
24
32
0 2 4 6 8 10 12
x
f
(
x
)
C=4
C=0
C=-4
C=-12
C=-8

ekil 10.6 Entegral sabiti ve diferansiyel denklemin zel zmleri.

Diferansiyel denklemlerin zmnde entegral alrken her bir
entegral ileminde bir entegral sabiti ortaya kar bu entegral sabitleri
snr artlar veya balang artlar ile ilikilendirilerek istenen zel
zmler elde edilir. ekil 10.6da eitlik 10.15deki diferansiyel
denklemin genel zmnn zel zmleri farkl sabitler iin
izilmitir. Orijinal eitlik (10.12) bu zel zmlerden sadece bir
tanesidir.

10.2 Taylor Serisi Yntemi

Bu yntem tam bir nmerik yntem olarak dnlmeyebilir. Ancak
ou zaman nmerik yntemlerle birletirilerek kullanldndan uygulann
bir rnek zm ele alnarak aadaki ekilde gsterilebilir.Taylor serisi
katsaylarn bulmak iin fonksiyonu (x=x
0
) noktasnda Taylor seri an yaplr.
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

280
Seri anm istenilen mertebeye kadar ilerletilir ve daha sonra sz edilecei
zere sonraki terimler hata terimi kapsamna girerler.

y x y x y x x x
y x
x x ( ) ( ) ( )( )
' ' ( )
!
( ) ..
'
= + +
0 0 0
0
0
2
2

+ +
y x
x x
' ' ' ( )
!
( ) .
0
0
3
3
(10.16)

Eitlik (10.16) ierisinde (h = x-x
0
) alarak bu eitlik aadaki ekilde
yeniden dzenlenebilir.
y x y x y x h
y x
h
y x
h ( ) ( ) ( )
' ' ( )
!
' ' ' ( )
!
...
'
= + + + +
0 0
0 2 0 3
2 3
(10.17)

Bu ok bilinen Taylor seri anmnda balang deer problemleri iin
verilen bir balang deeri kullanlarak bir baka deyile y(x
0
) bize balang
art olarak verildiinden [ y(x
0
) = y(0)] serinin ilk terimi bilinmektedir. kinci
terimi bir trevdir. zlmesi istenen eitlik zaten birinci mertebeden bir treve
eitse balang deerleri kullanlarak birinci mertebeden trev dorudan
hesaplanabilir. Seri ierisindeki dier yksek mertebeden trev deerleri
orijinal zm istenen ifadenin ardk olarak ikinci ve daha yksek
mertebeden trevleri bulunur ve bu trevlerin eitliklerinde balang deerleri
ve daha nce hesaplanan daha dk mertebeden trevler kullanlarak istenilen
mertebeye kadar terimler uzatlabilir.

y(x
0
)=y(0) (10.18)

)] x ( y , x ), x ( ' y [ f )] x ( ' y [
dx
d
) x ( ' ' y
0 0 0 0
= = (10.19a)
)] x ( y , x ), x ( ' y ), x ( ' ' y [ f )] x ( ' ' y [
dx
d
) x ( ' ' ' y
0 0 0 0 0
= = (10.19b)
Bu ekilde istenilen mertebeye kadar trevler balang artlar
kullanlarak hesaplandktan sonra ilk Taylor serisi anmnda yerlerine
konularak sadece (h) deerine bal ve kalan hata terimli bir eitlik elde edilmi
olur.
Hata h
x y
h
x y
h x y x y x y + + + + + = ...
! 3
) ( ' ' '
! 2
) ( ' '
) ( ) ( ) (
3 0 2 0
0
'
0
(10.20)
Btn trev deerleri yerlerine konulduunda aadaki genel yapya
uyan bir eitlik elde edilir. Bu genel eitlik her zlecek diferansiyel eitlik

281
iin farkl bir katsay grubuna bal yeni bir eitliktir. Yani katsaylar ayn
yerlerinde yalnz ierikleri veya aldklar deerler farkl olacaktr.

Hata h a ... h a h a h a h a a ) x ( y
n
n
4
4
3
3
2
2 1 0
+ + + + + + + = (10.21)

rnek 10.1

Aada verilen birinci mertebeden diferansiyel eitliin analitik ve
Taylor serisi kullanlarak saysal zmn bulunuz. zmleri (x=0.0) dan
(x=0.5) aralnda ve artm deerlerini (h=0.1) alarak sonular karlatrmal
olarak tablo eklinde dzenleyiniz.

dy
dx
x y = 2 y(0)=-1.
zm :
Analitik zm

dy
dx
x y = 2
dy
dx
Py Q + =
Burada (P) ve (Q) yalnz (x)in fonksiyonu olduundan deiken
deitirerek zme gidebiliriz.

y = u.z
dy
dx
u
dz
dx
z
du
dx
= + . . = ) . ( 2 z u x
u
dz
dx
z
du
dx
u x . .( ) + + = 2
a)
du
dx
u + = 0 du + udx = 0

du
u
dx + =

0 lnu + x = 0
u = e
-x
(1)
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

282
b) u
dz
dx
x . = 2 e
dz
dx
x
x
= . 2 dz
x
e
dx
x
=
2
dz
x
e
dx
x
=
2

Burada gelinen noktadaki entegrali , [ u dv u v v du . . . =
] eklinde
dnlerek zlebilir.

u = -2x du = -2dx
dv = e
x
.dx v = e
x

dz u v v du =

. .
z x e e dx
x x
=
( )( ) ( ) 2 2 =-2x.e
x
+2(e
x
+c)
z = -2x.e
x
+ 2e
x
+ 2c (2)

Bylece (y=uz) tanmladmzdan eitlik (1) ve (2) birletirilerek
baml deiken (y) aadaki ekilde bulunabilir.

y = (e
-x
).(-2x.e
x
+2e
x
+2c)
y = -2x + 2+ 2ce
-x

Snr artndan [y(0)=-1] ( c) sabiti bulunabilir.

-1=-2(0)+2+2.c.e
(0)
c = -3/2

y x e e x
x x
= + +
|
\
| = +

2 2 2
3
2
3 2 2 .

Bylece ele alnan rnek diferansiyel denklemin analitik zm
aadaki ekilde elde edilmi olur.

y e x
x
== +
3 2 2

Saysal zm


283
Taylor serisi katsaylarn bulmak iin fonksiyonun (x=x
0
) noktasnda
seri anmn yapalm

2
0
0
0 0
'
0
) (
! 2
) ( ' '
) )( ( ) ( ) ( x x
x y
x x x y x y x y + + =
Hata x x
x y
+ +
3
0
0
) (
! 3
) ( ' ' '

h=(x-x
0
)
Hata h
x y
h
x y
h x y x y x y + + + + =
3 0 2 0
0 0
! 3
) ( ' ' '
! 2
) ( ' '
) ( ' ) ( ) (

y(x
0
) bize balang art olarak verildiinden [y(0)=-1] serinin ilk
terimi bilinmektedir. Birinci mertebeden trevi diferansiyel denklemden
|
\
|
= y x
dx
dy
2 gidilerek aadaki ekilde bulunabilir.

1 ) 1 ( ) 0 ( 2 ) ( . 2 ) ( '
0 0 0
= = = = x y x x y
dx
dy

Bu ekilde ikinci ve daha yksek mertebeden trevleri verilen
diferansiyel denklemin ardk olarak trevlerini alarak (x
0
)a karlk
gelen deerlerini aadaki ekilde bulabiliriz.

y(x)=-2-y y(0)=-2-1=-3
y(x)=-y y(0)=3
y
iv
(x)=y y
iv
(0)=-3
x = x-x
0
= h
Hata h
x y
h
x y
h
x y
h x y x y h y
iv
+ + + + + =
4 0 3 0 2 0
0
'
0
! 4
) (
! 3
) ( ' ' '
! 2
) ( ' '
) ( ) ( ) (

Hata h h h h h y +
+ +
+ + =
4 3 2
24
) 3 (
6
) 3 (
2
) 3 (
) 1 ( 1 ) (
Hata h h h h h y + + + =
4 3 2
125 . 0 5 . 0 5 . 1 1 ) (

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

284
dy
dx
x y = 2 y(0)=-1.
y e x
analitik
x
== +
3 2 2
4 3 2
125 . 0 5 . 0 5 . 1 1 h h h h y
sayay
+ + =

Problemin zm (x=0.0) dan (x=0.5) aralnda ve artm aral
(h=0.1) iin elde edilerek analitik ve saysal sonu deerleri aadaki Tablo
10.1 de gsterilmitir.

Tablo 10.1 Taylor serisi zm ile analitik sonularn karlatrlmas

x y(x)
saysal
y
analitik

0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
-1
-0.91451
-0.85620
-0.82251
-0.81120
-0.82031
-1
-0.91451
-0.85619
-0.82245
-0.81096
-0.81959

Taylor serisinde hatay ifade etmek ok kolaydr. Alnan terimden
sonraki terimi alnarak x= ve 0<<h iin aadaki ekilde ifade edilebilir.

Hata
y
n
h
n
n
=
+
+
+
1
1
1
( )
( )!
.
0<<h (10.22)

10.3 Euler ve Dzeltilmi Euler Yntemi

Taylor serisi kullanmnda aralk yeterince kk alndnda hata
klecektir. Hatta az terim kullanarak olduka iyi sonular elde etmek
mmkndr. Buradan hareketle Taylor serisinin ilk iki terimini alarak
hesaplanan ve birinci mertebeden trevleri kapsayan anm Euler yntemi
olarak sylenebilir. Dier bir adml saysal yntemlerde olduu gibi baml

285
deikenin yeni deeri eski deeri zerine tahmin edilen eim ile araln
arpmnn eklenmesiyle bulunur. Yntemlerin aralarndaki fark genelde eim
tahmini zerinde younlamtr.
y x h y x y x h
y h
( ) ( ) ' ( )
' ' ( )
0 0 0
2
2
+ = + +
x
0
<<x
0
+h (10.23)

Burada eitliin kullanmnda y(x
0
) balang art olarak verilir ve
y(x
0
) ise f(x
0
,y
0
)dan hesaplanr. nk dy/dx=f(x,y) eklinde olduu
bilinmektedir. Bu yntemi iteratif olarak altrmak gerekir. y(x
0
+h)dan
balayarak sonra y(x
0
+2h) ve y(x
0
+3h) eklinde ilerletmek yerinde olacaktr.
Yntemin uygulann genel bir ifade ile gsterecek olursak aadaki ekilde
yazabiliriz. Euler yntemi ile gerek zmn grafiksel gsterimleri
karlatrmal olarak ekil 10.3de gsterilmitir.

y y h y Hata
n n n +
= + +
1
.
'
(10.24)

ekil 10.3. Basit Euler ynteminin uygulannn grafiksel gsterimi.

rnek 10.2

Aada verilen birinci mertebeden diferansiyel eitliin Euler yntemi
kullanlarak saysal zmn bulunuz. zmleri (x=0.0) dan (x=0.5)
Hesaplanan
Gerek
y
i

y
i+1

x
i

x
i+1

x
y
h
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

286
aralnda ve artm deerlerini (h=0.1) alarak tekrarlayarak (x=0.5)
noktasndaki sonucu analitik sonula karlatrnz.

dy
dx
x y = 2 y(0)=-1.
zm :

Eitlik (10.24) ierisindeki byklkler (x
n
), (y
n
) ve (
'
n
y ) kullanlarak
ardk baml deiken deerleri aadaki tabloda gsterildii ekilde
hesaplanabilir. Hesaplamalarda problemde verildii gibi balang bamsz
deiken deerini (x=0) ve (h=0.1) alarak y(0.4) deerine kadar ara
deerleri bulmaya alalm.

Tablo 10.2 Euler yntemi ile baya diferansiyel denklemleri zm.

x
n
y y h y
n n n +
= +
1
.
'

y x y
n n n
'
= 2 h y
n
.
'

0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
-1.0
=(-1)+(0.1).1=-0.9
=-0.9+0.07=-0.83
-0.787
-0.7683
=-2(0)-(-1)=1
=-2(0.1)-(-0.9)=0.7
=-2(0.2)-(-0.83)=0.43
0.183
-0.0317
0.1
0.07
0.043
0.01870
-0.00317

zm istenen ve saysal zm yukarda yaplan ayn noktadaki
baml deiken deeri analitik olarak hesaplanarak iki deer arasndaki
fark(hata) aadaki gibi hesaplanmtr.

f(x)=-3e
-x
-2x+2=-3e
-(0.4)
-2(0.4)+2
f(0.4)=-0.81096
Hata =-0.81096-(-0.7683)=-0.04266
Problemin zmnde sadece drt adm gidildii halde hatann ykseklii
hemen fark edilmektedir. (h) deerini drdke bu hatann azalaca
bilinmektedir.


287
rnek 10.3

Aada verilen birinci mertebeden diferansiyel eitliin Euler yntemi
kullanlarak saysal zmn bulunuz. zmleri (x
0
=0) ,(y
0
=0) balang
artlarn kullanarak (x=0.2) aralnda ve artm deerlerini (h=0.05) alarak
tekrarlayarak saysal ve analitik sonular hesaplayp karlatrnz.

dy
dx
y = 2 16 x
0
=0 y
0
=0

zm :

'
1
.
n n n
y h y y + =
+

0
0
= y
8 . 0 ] 16 ) 0 ( 2 [ 05 . 0 0 .
'
0 0 1
= + = + = y h y y
52 . 1 ] 16 ) 8 . 0 ( 2 [ 05 . 0 8 . 0 .
'
1 1 2
= + = + = y h y y
168 . 2 ] 16 ) 52 . 1 ( 2 [ 05 . 0 52 . 1 .
'
2 2 3
= + = + = y h y y

x y
saysal
y
analitik

0
0.05
0.1
0.15
0
-0.8
-1.52
-2.168
0
-0.76
-1.45
-2.073

--- %%% ---

Basit Euler yntemi eer fonksiyon dorusal ise doru sonular
verecei aktr. nk eim tahmini dorusal yaplmaktadr. Euler
yntemindeki hatay biraz olsun dzeltmek iin araln ba ve sonundaki iki
noktann ortalamasndan yararlanlarak bamsz deikenin yeni deeri iki
deerin ortalamasndan gidilerek belirlenebilir. Bu son bulunan deer birinci ve
ikinci deere gre belirlendiinden arada daha iyi bir deer olmas gerekir. Bu
iyiletirilmi yntem dzeltilmi Euler yntemi olarak bilinmesine karlk
literatrde Heun yntemi olarak da bilinmektedir.

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

288
2
.
'
, 1
'
1
t n n
n n
y y
h y y
+
+
+
+ = (10.25)

Bu deer bize (x
n+1
)de (y) iin daha iyi bir yaklam vermektedir. Eer
trev hem (x) hem de (y) nin fonksiyonu ise eitlik (10.25) hemen elde
edilemez. Birinci admda hesaplanacak olan (y
n+1
) balangta bilinmediinden
bunun trevi olan (y
n+1
) bulunamayacaktr. Dzeltilmi Euler yntemi bu konu
etrafnda younlamtr.
Dzeltilmi Euler ynteminde normal olarak basit Euler
ynteminde olduu gibi baml deiken deeri balang deerleri
kullanlarak hesaplanr. Hesaplanan bu ilk deere tahmin deeri(y
n+1,p
)
denilmektedir. Bu deer amalanan deer olmad iin elde tutulur.
Daha sonra bamsz deikenin bir aralk ilerdeki deeri(x
n+1
) ile
eldeki baml deiken deeri(y
n+1,t
) kullanlarak ikinci bir baml
deiken(y
n+1,d
) deeri hesaplanr. Bu son bulunan deer dzeltilmi
deer olarak bilinmektedir. Dzeltilmi deer tahmin deerine gre
daha iyi bir sonu olduu gzlenmitir. Bu ilem admlar sralanacak
olursa aadaki ekilde yazlabilir.

a. Basit Euler yntemindeki trev deeri verilen denklemdeki
balang deerleri (x
n
) ve (y
n
) kullanlarak hesaplanr.

) , (
'
n n n
y x f y = (10.26)

b. Basit Euler yntemindeki baml deiken deeri, tahmini
deer ) (
, 1 p n
y
+
, verilen denklemdeki balang deerleri (x
n
),
(y
n
) ve hesaplanan trev deeri ) (
'
n
y kullanlarak hesaplanr.

'
, 1
.
n n t n
y h y y + =
+
(10.27)

c. Bamsz deiken deeri artrlr.

h x x
n n
+ =
+1
(10.28)

d. Tahmini trev deeri bulunan son deerler kullanlarak
hesaplanr.

) , (
, 1 1
'
, 1 t n n t n
y x f y
+ + +
= (10.29)

289

e. Trev deeri ) (
'
n
y ile tahmini trev deeri ) (
'
, 1 t n
y
+
ortalamas
bulunur.

2
'
, 1
'
' t n n
ort
y y
y
+
+
= (10.30)

f. Dzeltilmi baml deiken deeri hesaplanlr.

'
, 1
.
ort n d n
y h y y + =
+
(10.31)

ekil 10.4 Dzeltilmi Euler veya Heun ynteminin uygulannn
grafiksel gsterimi.

rnek 10.4

Aada verilen birinci mertebeden diferansiyel eitliin saysal
zmn (x
0
=0) ,(y
0
=-1) balang artlarn kullanarak dzeltilmi Euler
yntemi ile yapnz. (y
0.5
) deerini artm deerlerini (h=0.1) alarak tekrarlayp
her bir adm iinbulunan saysal ve analitik sonular karlatrmal olarak
tablo eklinde veriniz.

Euler, Eim =
'
n
y
y
i

y
i+1

x
i

x
i+1

x
y
h
Dzeltilmi Euler
Eim =
2
'
1
'
+
+
n n
y y

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

290
dy
dx
x y = 2 y(0) y e x
analitik
x
== +
3 2 2

zm :

Dzeltilmi Euler ynteminde srasyla ) (
'
n
y , ) (
, 1 t n
y
+
, ) (
'
, 1 t n
y
+
, ) (
'
ort
y
ve ) (
, 1 d n
y
+
aadaki eitliklerle hesaplanabilirler.

) 2 (
'
n n n
y x y =
'
, 1
.
n n t n
y h y y + =
+

) 2 (
, 1 1
'
, 1 t n n t n
y x y
+ + +
= )
2
(
'
, 1
'
' t n n
ort
y y
h y
+
+
=
'
, 1
.
ort n d n
y h y y + =
+

Hesaplanan byklkler aadaki Tablo 10.3de verilmitir.

Tablo 10.3. rnek 10.4 iin Dzeltilmi Euler ynteminin uygulan

x
n
y
n

h y
n
.
'

y
n+1,t

'
, 1
.
t n
y h
+

'
.
ort
y h
d n
y
, 1 +

0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
-1.0
-0.9150
-0.8571
-0.8237
-0.8124
-0.8212
0.1
0.0715
0.0457
0.0224
0.0012
-0.0179
-0.9
-0.8435
-0.8114
-0.8013
-0.8112
-0.8339
0.07
0.0444
0.0211
0.0001
-0.0189
-0.0166
0.0850
0.0579
0.0334
0.0112
-0.0088
-0.0173
-0.9150
-0.8571
-0.8237
-0.8124
-0.8212
-0.8385

y(0.5)
an
=-3e
-x
-2x+2=-3e
-(0.5)
-2(0.5)+2=-0.8196
Mutlak Hata() = 0016 . 0 ) 8212 . 0 ( ) 8196 . 0 ( =


291
Yzde Bal Hata = 195 . 0 % 100 .
8196 . 0
) 8212 . 0 ( ) 8196 . 0 (
=

--- %%% ---

Yukarda gsterilen dzeltilmi Euler ynteminde dzeltmenin
temelinde iki nokta iin hesaplanan trev deerlerinin ortalanmas alnarak
sonu zerinde bir iyiletirme yaplmtr. Ancak daha sonraki blmlerde de
ska karlalaca zer bu dzeltmelere yeni dzeltme admlar eklenerek
sonularn daha da iyiletirilmesi mmkndr. Aada dzeltilmi Euler
yntemine ilave bir dzeltme adm eklenerek ara dzeltmeli ekli
verilmektedir. Ara dzeltme dzeltilmi Euler ynteminde baml deiken
deeri bulunduktan sonra bu deeri dzeltme ilemi bir daha kullanlmaktadr.
Dzeltilmi Euler yntemindeki ilem admlarna aadaki ek admlar
ilave edilerek ara dzeltmeli Euler ynteminin uygulan gsterilmektedir.

g. Dzeltilmi baml deiken deeri tahmini deere
aktarlarak tahmini deer dzeltilir.

d n t n
y y
, 1 , 1 + +
= (10.32)
h. Ara dzeltme tahmini trev deeri bulunan son deerler
kullanlarak hesaplanr.

) , (
, 1 1
'
, 1 t n n t n
y x f y
+ + +
= (10.33)

i. Ara dzeltme trev deeri ) (
'
n
y ile tahmini trev
deeri ) (
'
, 1 t n
y
+
ortalamas bulunur.

2
'
, 1
'
' t n n
ort
y y
y
+
+
= (10.34)

j. Ara dzeltme sonundaki baml deiken deeri hesaplanlr.

'
, 1
.
ort n d n
y h y y + =
+
(10.35)

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

292
rnek 10.5

rnek 10.4de zlen diferansiyel eitliin saysal zmn ayn
artlarda ara dzeltmeli Euler yntemi ile znz. zm sadece bir adm
ilerleterek (y
0.1
) deerini bularak analitik deer ve rnek 10.3deki deerle
karlatrnz.

zm :

Dzeltilmi Euler ynteminde hesaplanan (x=0) deerine karlk
gelen birinci satrdaki deerleri aynen alarak ara dzeltme ilemine
balanabilir.
9150 . 0
, 1 , 1
= =
+ + d n t n
y y
715 . 0 ) 9150 . 0 ( ) 1 . 0 .( 2 * 2
, 1 1
'
, 1
= = =
+ + + t n n t n
y x y
0715 . 0 ) 715 . 0 ).( 1 . 0 ( .
'
, 1
= =
+ t n
y h
8575 . 0
2
715 . 0 1
2
'
, 1
'
'
=
+
=
+
=
+ t n n
ort
y y
y
08575 . 0 ) 8575 . 0 ).( 1 . 0 ( .
'
= =
ort
y h

91425 . 0 ) 08575 . 0 ( 1 .
'
, 1
= + = + =
+ ort n d n
y h y y

Tablo 10.4. Dzeltilmi Euler ynteminin bir ara dzeltme ile
uygulan

x
n
y
n

h y
n
.
'

y
n+1,t

'
, 1
.
t n
y h
+

'
.
ort
y h
d n
y
, 1 +

0.0

0.1

-1.0

-0.9142
0.1

0.0714

-0.9
-0.9150
-0.8428
-0.8564
0.07
0.0715
0.0443
0.0456
0.0850
0.0858
0.0578
0.0585
-0.9150
-0.9142
-0.8564
-0.8557

Son tabloda elde edilen bulgular nceki Tablo 10.3e gre daha iyi
sonular olduu grlmektedir. y(0.1)
an
=-0.9145 olduuna gre hesaplanan ara
dzeltmeli deer olan y
n+1,d
=y(0.1)=-0.9142 nceki bulunanlara gre daha iyi
bir yaklam salamtr. Ara dzeltme yaplmadan dzeltilmi Euler yntemi
ile elde edilen deer ise [y
n+1,d
=y(0.1)=-0.9150] eklinde bulunmutu.


293
y(0.1)
an
=-3e
-x
-2x+2=-3e
-(0.1)
-2(0.1)+2=-0.9145

Dzeltilmi Euler
Mutlak Hata () = 0005 . 0 ) 9150 . 0 ( ) 9145 . 0 ( =

Ara Dzeltmeli Euler
Mutlak Hata () = 0003 . 0 ) 9142 . 0 ( ) 9145 . 0 ( =

Dzeltilmi Euler % Bal Hata = 054 . 0 % 100 .
9145 . 0
) 9150 . 0 ( ) 9145 . 0 (
=

Ara Dzeltmeli % Bal Hata = 032 . 0 % 100 .
9145 . 0
) 9142 . 0 ( ) 9145 . 0 (
=

--- %%% ---

Dzeltilmi Euler ynteminin hata dzeyini Taylor serisi zmnn
hata seviyesi ile karlatracak olursak aadaki ekilde bulabiliriz.

y y y h
y h y h
n n n +
= + + +
1
2 3
2 6
'
' ' ' ' ( )
x
n
<<x
n+h
(10.36)

y
y y
h
n n
' '
' '
=
+1
(10.37)
) (
2
. '
3
2 ' '
1
1
h Hata
h
h
y y
h y y y
n n
n n n
+
+ + =
+
+
(10.38a)
) (
2 2
.
3
' '
1 '
1
h Hata h
y
h
y
h y y y
n n
n n n
+ + + =
+
+
(10.38b)
) (
2 2
3
'
1
'
1
h Hata h
y
h
y
y y
n n
n n
+ + + =
+
+
(10.38c)
) (
2
3
'
1
'
1
h Hata
y y
h y y
n n
n n
+
|
|
\
| +
+ =
+
+
(10.38d)

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

294
|
|
\
| +
=
+
+
2
) (
'
1
'
1
3 n n
n n
y y
h y y h Hata (10.38e)

Bulunan hata eitliini kullanarak dzeltilmi Euler ynteminin
uygulamalarndan olan rnek 10.4deki problemde, bamz deiken
deerinin (x=0.1) iin elde edilen baml deiken [y(0.1)=-0.9150]
deerinde ne dzeyde bir hata yapld eitlik (10.38) kullanlarak aada
gsterildii ekilde hesaplanabilir.

O h ( ) ( . ) ( )
. .
3
0 9150 1
01 0 0715
2
=
+

O(h
3
) = -7.5x10
-4

Program 10.1 Birinci mertebeden baya diferansiyel denklemin Euler Yntemi
ile zm bilgisayar program (VBbasic)

Show
Rem rnek veri h=0.1, x0=0, xl=0.5, y0=-1
h = Val(InputBox("Aralk Deeri ?"))
x0 = Val(InputBox("Balang Deeri(x) ?"))
xl = Val(InputBox("Biti Deeri(x) ?"))
y0 = Val(InputBox("Balang art(y)?"))
Print "X", "Y-saysal", "Y-analitik"
Print "-----", "-----", "-----"
Print x0, y0, F(x0, y0)
Tekrar:
YT = FT(x0, y0) * h
Y = y0 + YT
X = x0 + h
Print X, Y, F(X, Y)
x0 = X
y0 = Y
If X < xl Then GoTo Tekrar
End Sub

Public Static Function FT(X, Y)
FT = -2 * X - Y
Program sonu penceresi


295
End Function

Public Static Function F(X, Y)
F = -3 * Exp(-X) - 2 * X + 2
End Function

10.4 Runge-Kutta Yntemleri

Runge-Kutta yntemleri aslnda tek adml diferansiyel
eitlikzm yntemlerinin temelini oluturmaktadr. Bu yntemlerin
temelinde aadaki eitlik (10.39) ile verilen diferansiyel denklemin
istenen bir noktadaki baml deiken deerini bulmaktr. Bu deeri
bulurken balang deerinin zerine, tahmini yaplan eimle aralk
byklnn arpmn eklemektir. Bu yazl sylenen ifadeni eitlikle
matematiksel gsterimi aadaki eitlik (19.40) ile verilebilir.

dy
dx
f x y = ( , ) (10.39)
h . y y
n 1 n
+ =
+
(10.40)

Buradaki (h) zm istenen nokta ile bilinen nokta arasndaki aralk
deeri, () ise bu iki aralktaki tahmin edilen eim deeridir. Hatrlanaca
zere Euler yntemin fonksiyonun bilinen noktasndaki trevi bu eim iin
kullanlmt. Btn tek adml yntemlerin bu eimin iyi belirlenmesi etrafnda
younlat sylenebilir. Runge-Kutta yntemleri yksek mertebeden trevleri
hesaplamaya katmadan, Taylor serisi temelinde gelitirilen yntemlerin, istenen
eim deerinin doruluunun belirlenmesi esasna dayanmaktadr. Runge-Kutta
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

296
yntemlerine temel tekil etmek zere Eitlik (10.40) ierisindeki fonksiyonun
eimi aadaki eitlik (10.41) eklinde dzenlenebilir.

n n 2 2 1 1 n n
k a ... k a k a ) h , y , x ( + + + = (10.41)
) y , x ( f k
n n 1
= (10.42a)
) h k y , h x ( f k
1 1 , 1 n 1 n 2
+ + = (10.42b)
) h k h k y , h x ( f k
2 2 , 2 1 1 , 2 n 2 n 3
+ + + = (10.42c)

) h k ... h k h k y , h x ( f k
1 n 1 n , 1 n 2 2 , 1 n 1 1 , 1 n n 1 n n n
+ + + + + = (10.42n)

Burada () ve () sabit deerler (k) deerleri ise ardk olarak
hesaplanan yukarda gsterilen bu sabit deerlere, baml ve bamsz
deikene bal eitliklerdir. Bu eitliklerde nceki eitliklerde hesaplanan (k)
deerlerinin bir sistematikle kullanlmas sz konusudur.

10.4.1 ki Adml Runge-Kutta Yntemi

Runge-Kutta ynteminin genel ifadelerinden baml deiken deerini
bulurken iki (k) bants kullanan ifade iki adml Runge-Kutta yntemi olarak
bilinir. Aadaki ifadelerde iki adml yntem iin bu bantlarn ve bu
bantlardaki belirsizlerin nasl belirlendii gsterilecektir. ki adml
yntemin adndan da anlalaca zere balang deerine iki terim eklenerek
yeni deer bulunmaktadr. Bu gsterim eitlik (10.30)da verilmitir.

( )h . k . a k . a y y
2 2 1 1 n 1 n
+ + =
+
(10.43)
( )
n n 1
y , x f k = (10.44)
( ) h . k y , h . x f k
1 1 , 1 n 1 n 2
+ + = (10.45)

Burada k
1
ve k
2
deerlerini,(x)in (h) kadar ilerletilmesi durumunda
(y)deki deiimin tahmini olarak dnebiliriz. Bylece buradaki problemi
(a
1
), (a
2
), () ve ()nn tahmini veya belirlenmesi eklinde zetlenebilir. ki
adml Runge-Kutta ynteminde bu byklklerin nasl belirlendii aada

297
ayrntl bir ekilde gsterilmitir. Balangta baml deikenin yeni deeri
iin Taylor serisi anm kullanlabilir. (n+1) noktas iin seri anm
aadaki eitlik eklinde yazlabilir.

y y h f x y
h
f x y
n n n n n n +
= + + +
1
2
2
. ( , ) ' ( , ) ... (10.46)

Burada diferansiyel eitlik [ ) y , x ( f dx / dy = ] eklinde
tanmlandndan eitliin trevi ardk trev bantlar kullanlarak aadaki
ekilde alnabilir.

dx
dy
y
) y , x ( f
x
) y , x ( f
) y , x ( ' f
= (10.47)
f . f f
dx
dy
f f
dx
df
y x y x
+ = + = (10.48)

Bulunan bu son eitlik(10.48) [ ) y , x ( ' f dx / df = ] Taylor seri
anmndaki yerine konulursa serinin yeni ekli aadaki ekilde yazlabilir.

n y x
2
n n 1 n
) f . f f (
2
h
f . h y y + + + =
+
(10.49a)
y y h f h
f
f
f
n n n
x
y
n +
= + + +
1
2
2 2
. ( . ) (10.49b)

imdi ilk tanmlanan Runge-Kutta eitliklerinden ikincisi olan olan
(10.45) birden fazla deikenli ifadelerin Taylor serisine almas esasndan
yararlanlarak seriye aldnda aadaki ekilde dzenlenebilir.

( ) h . k y , h . x f k
1 1 , 1 n 1 n 2
+ + = (10.50a)
( ) ( )
y 1 1 , 1 x 1 n n 1 1 , 1 n 1 n
f . h . k . f . h . y , x f h . k y , h . x f + + = + + (10.50b)

Bu sonu (k
2
) bantsn veren ifadedir. Bu ifade ile birlikte (k
1
)
ifadesini veren [ ( )
n n 1
y , x f k = ] eitlii ana bant olan
[ ( )h . k . a k . a y y
2 2 1 1 n 1 n
+ + =
+
] eitlii ierisine tandnda aadaki ekilde
dzenlenebilir.
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

298

( )
( )
y 1 1 , 1 x 1 n n 2 n n 1 n
2 2 1 1 n 1 n
f . h . k . f . h ) y , x ( f . h . a ) y , x ( f . h . a y
h . k . a k . a y y
+ + + + =
+ + =
+
(10.51a)

y n n 1 , 1
2
2 x 1
2
2 n n 2 n n 1 n 1 n
f ). y , x ( f . . h . a f . . h . a ) y , x ( f . h . a ) y , x ( f . h . a y y + + + + =
+
(10.51b)

[ ] [ ]
y n n 1 , 1 2 x 1 2
2
n n 2 n n 1 n 1 n
f ). y , x ( f . a f . . a h ) y , x ( f . a ) y , x ( f . a h y y + + + + =
+

(10.51c)

Eitlik (10.49) ile bu bulunan eitlik (10.51) eletirilebilir. nk bu
iki eitlik birbirlerine eit olmak durumundadrlar. Bunlarn eitlii aadaki
ekilde yazlarak karlkl btn byklkler birbirlerine eitlenirse belirsiz
katsaylarn belirlenmesi iin bir yol bulunmu olur.

y y h f h
f
f
f
n n n
x
y
n +
= + + +
1
2
2 2
. ( . )

[ ] [ ]
y n n 1 , 1 2 x 1 2
2
n n 2 n n 1 n
f ). y , x ( f . a f . . a h ) y , x ( f . a ) y , x ( f . a h y + + + + =
(10.52a)

(
+ + +
n
y
x 2
n n
f
2
f
2
f
h f . h y
[ ]
y n 1 , 1 2 x 1 2
2
2 1 n n
f . f . a f . . a h ) a a ( f . h y + + + + = (10.52b)

Eitlik (10.52b) dikkatle incelendiinde bilinmeyenler (a
1
), (a
2
), () ve
() iin aadaki eitlikler yazlabilir.

a
1
+a
2
=1
2
1
. a
1 2
=
2
1
. a
1 , 1 2
= (10.53)

Burada drt bilinmeyene karlk eitlik sz konusudur. Bu nedenle
bir bilinmeyene rasgele deer verilerek dierleri bulanabilir. Aada farkl
rasgele seilen deerler iin elde edilen bilinmeyenler grubu iin eitlik
gelitirilmitir.

a
1
= 1/2 a
2
= 1/2
1
= 1
1,1
= 1 (10.54a)

299
a
1
= 1/3 a
2
= 2/3
1
=3/4
1,1
=3/4 (10.54b)
a
1
= 2/3 a
2
= 1/3
1
= 3/2
1,1
= 3/2 (10.54c)
a
1
= 0 a
2
= 1
1
= 1/2
1,1
= 1/2 (10.54d)

Bu son bulunan bilinmeyenlerden (a
1
=1/2), (a
2
=1/2), (
1
=1) ve (
1,1
=1)
grubu iin yukardaki eitliklerden iki adml Runge-Kutta iin gelitirilen
eitlik (10.52) elde edilen katsaylar kullanlarak yeniden yazlacak olunursa
aadaki ekilde elde edilebilir. Bu yeni eitliin dzeltilmi Euler ynteminde
kullanlan eitliin ayns olduu grlebilir. Euler ynteminin Runte-Kutta
yntemlerinin bir zel zm olduu daha nce sylenildii gibi elde edilmi
olur
1
.

[ ]
y n 1 , 1 2 x 1 2
2
2 1 n n 1 n
f . f . a f . . a h ) a a ( f . h y y + + + + =
+
(10.55a)
(
+ + + + =
+ y n x
2
n n 1 n
f . f ) 1 .(
2
1
f ). 1 .(
2
1
h )
2
1
2
1
( f . h y y (10.55b)
(
+ + + =
+ n
y
x 2
n n 1 n
f .
2
f
2
f
h f . h y y (10.55c)
2
y y
. h y y
'
1 n
'
n
n 1 n
+
+
+
+ = (Dzeltilmi Euler) (10.55d

Bylece iki adml Runge-Kutta ynteminin belirlenen sabitlerle genel
eitlii aadaki eitlik (10.56) eklinde bulunmu olur.

h . k .
2
1
k .
2
1
y y
2 1 n 1 n
|
\
|
+ + =
+
(10.56a)
( )
n n 1
y , x f k = (10.56b)

1
ki adml Runge-Kutta ynteminde (k
1
) ve (k
2
) yerlerine konularak Dzeltilmi Euler
ynteminin genel eitlii aada gsterildii ekilde bulunabilir.
( )
'
n n n 1
y y , x f k = = ( ) h . k y , h . x f k
1 1 , 1 n 1 n 2
+ + =
( ) ( ) ( )
'
1 n 1 n 1 n
'
n n n 1 n n 2
y y , x f h . y y , h x f h . k ) 1 ( y , h ). 1 ( x f k
+ + +
= = + + = + + =
h ). k b k a ( y y
2 1 1 1 n 1 n
+ + =
+
h ).
2
y
2
y
( y y
'
1 n
'
n
n 1 n
+
+
+ + =

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

300
( ) h . k y , h x f k
1 n n 2
+ + = (10.56c)

Bilinmeyenlerin (a
1
=1/3), (a
2
=2/3), (
1
=3/4) ve (
1,1
=3/4) grubu iin
yukardaki eitliklerden iki adml Runge-Kutta iin gelitirilen eitlik (10.52)
elde edilen katsaylar kullanlarak yeniden yazlacak olunursa aadaki ekilde
elde edilebilir. Bu yeni eitlie Ralston yntemi de denilmektedir.

h . k .
3
2
k .
3
1
y y
2 1 n 1 n
|
\
|
+ + =
+
(10.57a)
( )
n n 1
y , x f k = (10.57b)
|
\
|
+ + = h . k
4
3
y , h
4
3
x f k
1 n n 2
(10.57c)
Bilinmeyenlerin (a
1
=0), (a
2
=1), (
1
=1/2) ve (
1,1
=1/2) grubu iin
yukardaki eitliklerden iki adml Runge-Kutta iin gelitirilen eitlik (10.52)
elde edilen katsaylar kullanlarak yeniden yazlacak olunursa aadaki ekilde
elde edilebilir. Bu yeni Orta Nokta yntemi de denilmektedir.

h . k y y
2 n 1 n
+ =
+
(10.58a)
( )
n n 1
y , x f k = (10.58b)
|
\
|
+ + = h . k
2
1
y , h
2
1
x f k
1 n n 2
(10.58c)

ki adml Runge-Kutta yntemlerinde grld zere bilineyen
katsaylar farkl alarak istenildii kadar eitlik elde edilmesi mmkn
grlmektedir. Bu eitliklerden en son ekde edilen ve Orta Nokta yntemi veya
genel adyla bilinen iki adml Runge-Kutta ynteminin algoritmas aada
gsterildii ekilde dzenlenebilir. Eitlik (10.58a) ierisine (k1) ve (k2)
eitliklerini tayacak olursak baml deikenin yeni deeri(yn+1) aadaki
ekilde yazlabilir.

h . h .
2
) y , x ( f
y ,
2
h
x f y y
n n
n n n 1 n
|
\
|
+ + + =
+
(10.59)
Birok algoritma rneklerinde bu genel ifade ierisindeki terimler birer
deikenle gsterilerek ifade ksaltlmtr. rnein aadaki tanmlamalar
yaplarak yukardaki genel eitlik (10.59) yeniden yazlabilir.

301

A=h.f(x
n
, y
n
) X
A
=x
n
+h/2 Y
A
=y
n
+A/2 (10.60a)
Dy = h.f(X
A
, Y
A
) (10.60b)
y
n+1
=y
n
+Dy (10.60c)
x
n+1
= x
n
+ h (10.60d)
h .
2
A
y , X f y y
n A n 1 n
|
\
|
+ + =
+
(10.61a)
( ) h . Y , X f y y
A A n 1 n
+ =
+
(10.61b)
Dy y y
n 1 n
+ =
+
(10.61c)

rnek 10.6

Aada verilen diferansiyel eitliin saysal zmn verilen
balang artlarn kullanarak iki adml Runge-Kutta yntemi ile zerek
(x=0.1) iin baml deiken(y) deerini aralk deerini (h=0.05) alarak
bulunuz.
dy
dx
f x y y = = ( , ) 2 16, x
0
=0, y(0)=0

zm :

Eitlik (10.60)da gsterilen ilem admlarn srasyla takip
ederek her bir adm sonundaki baml deiken deeri aada
gsterildii ekilde bulunabilir.

1.adm

A=h.f(x
0
, y
0
)=h(-2y-16)=0.05[-2(0)-16]=-0.8 X
A
=x
0
+h/2=0+(0.05/2)=0.025
Y
A
=y
0
+A/2=0+(-0.8/2)=-0.4 Dy=h.f(X
A
, y
A
)=0.05[-2(-0.4)-16]=-0.76
x
1
=x
n
+h=0+0.05=0.05 y
1
=y
n
+y=0+(-0.76)=-0.76

2.adm

A==0.05[-2(-0.76)-16]=-0.724 X
A
=0.05+(0.05/2)=0.075
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

302
Y
A
=-0.76+(-0.724/2)=-1.086 Dy=0.05[-2(-1.086)-16]=-0.691
x
2
=0.05+0.05=0.1 y
2
=y1+y =-0.76+(-0.691)=-1.45

x y
s
y
an
=8e
-x
-8
0.00
0.05
0.10
0
-0.76
-1.45
0
-0.76
-1.45

--- %%% ---
Program 10.2 ki adml Runge-Kutta veya Orta Nokta ynteminin bilgisayar
program (VBbasic)

Show
Rem rnek veri h=0.05, x0=0, xl=0.5, y0=0
h = Val(InputBox("Aralk Deeri (0.05)?"))
x0 = Val(InputBox("Balang Deeri(x0=0) ?"))
XL = Val(InputBox("Biti Deeri(x1=0.5) ?"))
y0 = Val(InputBox("Balang art(y0=0)?"))
Print "-----", "-----", "-----"
Print x0, yo, F(x0, y0)
TEKRAR:
a = h * FT(x0, y0)
XA = x0 + h / 2
YA = y0 + a / 2
DY = h * FT(XA, YA)
X = x0 + h
Y = y0 + DY
Print Format(X, " 0.####"), Format(Y, " 0.####"), Format(F(X, Y), " 0.####")
x0 = X
y0 = Y
If X < XL Then GoTo TEKRAR
End Sub
FT = -2 * Y - 16
End Function
F = 8 * Exp(-2 * X) - 8
End Function

303


10.4.2 Drt adml Runge-Kutta Yntemi

Baya diferansiyel eitliklerin zm yntemleri ierisinde en ok
kullanlanlardan birisi drt adml olandr. Bu yntemde genel
tanmlamalardan hareketle yazlan eitlikler aadaki ekilde dzenlenebilir.
ki admlda olduu gibi aadaki eitliklerde bilinmeyenlerin (a
1
, a
2
, ,
1
,
2

1,1
,
2,1
, ..) says on olup eitlik says ise on kmaktadr.

( ) h . k . a k . a k . a k . a y y
4 4 3 3 2 2 1 1 n 1 n
+ + + + =
+
(10.62)
) y , x ( f k
n n 1
= (10.63a)
) h k y , h x ( f k
1 1 , 1 n 1 n 2
+ + = (10.63b)
) h k h k y , h x ( f k
2 2 , 2 1 1 , 2 n 2 n 3
+ + + = (10.64c)
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

304
) h k h k h k y , h x ( f k
2 3 , 3 2 2 , 3 1 1 , 3 n 3 n 4
+ + + + = (10.64d)

Yukardaki eitliklerden sonsuz saydaki bilinmeyen grubundan klasik
drdnc dereceden Runge-Kutta yntemi olarak bilinen bu yntemin seilen
bilinmeyenler iin oluturulan eitlikleri aada verilmilerdir.

k h f x y
n n 1
= . ( , ) (10.65a)
) k
2
h
y , h
2
1
x ( f . h k
1 n n 2
+ + = (10.65b)
) k
2
h
y , h
2
1
x ( f . h k
2 n n 3
+ + = (10.65c)
) k . h y , h x ( f . h k
3 n n 4
+ + = (10.65d)
y y k k k k
n n +
= + + + +
1 1 2 3 4
1
6
2 2 ( ) (10.66)

rnek 10.7

balang artlarn kullanarak drt adml klasik Runge-Kutta yntemi ile
zerek (x=0.5) iin baml deiken(y) deerini aralk deerini (h=0.1) alarak
bulunuz.

dy
dx
f x y x y = = ( , ) 2 , x(0)=0, y(0)=-1
zm :

Eitlik (10.65)da gsterilen ilem admlar srasyla takip edilerek
her bir adm sonundaki baml deiken deeri aada gsterildii
ekilde bulunabilir.

x
n
=0.0, y
n
=-1

k h f x y
n n 1
= . ( , ) =0.1[-2(0)-(-1)]=0.1
)
2
k
y , h
2
1
x ( f . h k
1
n n 2
+ + = =0.1{[-2(0+0.1/2)]-(-1+0.1/2)]} = 0.085
)
2
k
y , h
2
1
x ( f . h k
2
n n 3
+ + = =0.1{[-2(0+0.1/2)]-[-1+(0.085)/2)]} = 0.08575
) k y , h x ( f . h k
3 n n 4
+ + = =0.1[-2(0+0.1)-(-1+0.08575)] = 0.071425

305
y y k k k k
n n +
= + + + +
1 1 2 3 4
1
6
2 2 ( )
[ ] 914513 . 0 ) 71425 . 0 ( ) 08575 . 0 ( 2 ) 085 . 0 ( 2 1 . 0
6
1
) 1 ( y
1 n
= + + + + =
+

zmlerin birinci adm tamamlanm olur. Benzer ekilde admlar
ilerletilerek istenilen noktaya kadar ilerletilebilir. Burada y(0.5) istenildiine ve
(h=0.1) alndna gre daha be adm ilerlemek gerekecektir. zmler elde
edilerek bir tablo formunda aadaki Tablo 10.5.de gsterilmitir.

Tablo 10.5. Drt adml Runge-Kutta ynteminin rnek 10.7 iin uygulan.

x
n
y
n
k
1
k
2
k
3
k
4
y
n+1

0.00 -1.000000 0.10000 0.08500 0.08575 0.07143 -0.914513
0.10 -0.914513 0.07145 0.05788 0.05856 0.04560 -0.856193
0.20 -0.856193 0.04562 0.03334 0.03395 0.02222 -0.822455
0.30 -0.822455 0.02225 0.01113 0.01169 0.00108 -0.810961
0.40 -0.810961 0.00110 -0.00896 -0.00846 -0.01806 -0.819593
0.50 -0.819593 -0.01804 -0.02714 -0.02668 -0.03537 -0.846436

Analitik deer y(0.5) =-3e
-x
-2x+2 = -3e
-(0.5)
-2(0.5)+2
=-0.81959

Grld gibi saysal deer ile analitik deer be ondalk basamak iin
ayndr. Bu nedenle bu metot olduka popler ve en yaygn kullanlanlardan
birisidir.
--- %%% ---

Drt adml Runge-Kutta ynteminin uygulan iki adml yntemde
olduu gibi aada gsterilen tanmlamalar kullanlarak ta zme gidilebilir.

1.Adm 2.Adm 3.Adm 4.Adm
x
A
=x
0
y
A
=y
0

x
B
=x
0
+h/2

y
B
=y
0
+A/2
x
C
=x
0
+h/2

y
C
=y
0
+B/2
x
D
=x
0
+h

y
D
=y
0
+C
A=h.f(x
A
,y
A
) B=h.f(x
B
,y
B
) C=h.f(x
C
,y
C
) D=h.f(x
D
,y
D
)
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

306

( ) D ) C B ( 2 A
6
1
Dy + + + = (10.67)
y
1
= y
0
+ Dy (10.68)
x
1
= x
0
+ h (10.69)

Program 10.3 Drt adml Runge-Kutta ynteminin bilgisayar program
(VBbasic)

Show
H = Val(InputBox(" H De. Giriniz(0.1)"))
X0 = Val(InputBox(" X0 Ba. De. Giriniz(0)"))
Y0 = Val(InputBox(" Y0 Ba. De. Giriniz(-1)"))
XL = Val(InputBox(" X Son De. Giriniz(0.5)"))
Rem H = 0.1, X0 = 0, Y0 = -1, XL = 0.5
Print "-----", "--------", "--------"
Print X0, Y0, F(X0, Y0)
TEKRAR:
K1 = H * FT(X0, Y0)
K2 = H * FT(X0 + H / 2, Y0 + K1 / 2)
K3 = H * FT(X0 + H / 2, Y0 + K2 / 2)
K4 = H * FT(X0 + H, Y0 + K3)
X = X0 + H
Y = Y0 + (K1 + 2 * K2 + 2 * K3 + K4) / 6
Print Format(X, " 0.####"), Format(Y, " 0.####"), Format(F(X, Y), " 0.####")
X0 = X
Y0 = Y
If X < XL Then GoTo TEKRAR
End Sub
FT = -2 * X - Y
End Function
F = -3 * Exp(-X) - 2 * X + 2
End Function


307


10.4.3 Runge-Kutta-Fehlberg Yntemi

Runge-Kuttan yntemleri farkl adm saylarnda farkl yaklamlar
gstermektedir. Hatta adm saylar ayn olmas durumunda yukarda sz
edildii zere rasgele seilen katsaylar dahi sonuca byk lde etkili
olabilecektir. Bu konuda yntemlerin uygulanmasnda veya ayn yntem
ierisindeki dzeltmelerde ok deiik uygulamalarla karlalmaktadr. Baz
durumlarda iki yntemin karmas bile kullanlabilmektedir. rnek olarak
birinde drt adml bir dierinde be adml yntem kullanlarak (x
n
,y
n
)
noktasndan (x
n+1
,y
n+1
) noktasna gidebilir. Sonra sonular kontrol edildiinde
birbirine gre olan farkllklarla karlalmas doaldr. Runge-Kutta-Fehlberg
yntemi iyi bir yaklam iin ok kullanlan yntemlerden birisidir. Ancak
yntemin admlarnda kullanlan eleman says fazla olduundan ok byk
hassasiyet istenmeyen durumlarda pek kullanlmamaktadr.

Runge-Kutta-Fehlberg yntemi ilem admlar bir baka deyile
algoritmas aada verilmitir.

k h f x y
n n 1
= . ( , ) (10.70a)
|
\
|
+ + =
5
k
y ,
5
h
x f . h k
1
n n 2
(10.70b)
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

308
|
\
|
+ + + =
40
k 9
40
k 3
y ,
10
h 3
x f . h k
2 1
n n 3
(10.70c)
|
\
|
+ + + =
5
k 6
10
k 9
10
k 3
y ,
5
h 3
x f . h k
3 2 1
n n 4
(10.70d)
|
\
|
+ + + + =
27
k 35
27
k 70
k
2
5
54
k . 11
y , h x f . h k
4 3
2
1
n n 5
(10.70e)
|
\
|
+ + + + + + =
4096
k 253
110592
k 44275
13824
k 575
512
k 175
55296
k 1631
y ,
8
h 7
x f . h k
5 4 3 2 1
n n 6

(10.70f)
|
\
|
+ + + + + =
+
4
k
14336
k 277
55296
k 13525
48384
k 18575
27648
k 2825
y y
6 5 4 3 1
n 1 n
(10.71)

Bylece Runge-Kutta-Fehlberg formlleriyle baml deikenin yeni
deeri eitlik (10.72) ile belirlenebilir. Bu eitliklerdeki katsaylar Cash ve
Karp[7] tarafndan belirlendii literatrden anlalmaktadr.

rnek 10.8

balang artlarn kullanarak Runge-Kutta-Fehlberg yntemi ile zerek
(x=0.6) iin baml deiken(y) deerini aralk deerini (h=0.1) alarak
bulunuz.

dy
dx
f x y x y = = ( , ) 2 , x(0)=0, y(0)=-1
zm :

Eitlik (10.70)de gsterilen ilem admlar srasyla takip edilerek
her bir adm sonundaki baml deiken deeri aada gsterildii
ekilde bulunabilir.

k
1
=0.1 k
2
=0.094 k
3
=0.091135 k
4
=0.08252380
k
5
=0.0714671 k
6
=0.07486784

309
y
1
=-0.914512256 Mutlak Hata() = 0.000000002 = 2.0x10
-9

Gerek deer y(0.1)=-0.914512254 olduuna gre sadece birinci
admn zlmesiyle dokuz basamak gerek deere yaklalmtr. Bylece ok
hassas sonu istenen uygulamalarda kullanlabilecek bir yntem olarak
gsterilebilir.

Tablo 10.6. Runge-Kutta-Fehlberg ynteminin rnek 10.8 iin uygulan.

x
n
y
n
k
1
k
2
k
3
k
4
k
5
k
6
y
n+1

0.00
-
1.000000000 1.000E-01 9.400E-02 9.114E-02 8.252E-02 7.147E-02 7.487E-02
-
0.91451224
6
0.10
-
0.914512246 7.145E-02 6.602E-02 6.343E-02 5.564E-02 4.563E-02 4.871E-02
-
0.85619224
5
0.20
-
0.856192245 4.562E-02 4.071E-02 3.836E-02 3.131E-02 2.226E-02 2.504E-02
-
0.82245464
3
0.30
-
0.822454643 2.225E-02 1.780E-02 1.568E-02 9.299E-03 1.108E-03 3.627E-03
-
0.81096011
6
0.40
-
0.810960116 1.096E-03 -2.926E-03 -4.846E-03 -1.062E-02 -1.803E-02 -1.575E-02
-
0.81959195
4
0.50
-
0.819591954 -1.804E-02 -2.168E-02 -2.342E-02 -2.864E-02 -3.535E-02 -3.328E-02
-
0.84643488
1
0.60
-
0.846434881 -3.536E-02 -3.865E-02 -4.022E-02 -4.495E-02 -5.102E-02 -4.915E-02
-
0.88975588
2

--- %%% ---
Yukarda gsterilen saysal yntemlerin birbirleriyle karlatrlmas ve
ilemlerinde yaplan hatalara ilikin aklamalar aadaki Tablo 10.7.de
gsterilmitir.

Tablo 10.7. Baya diferansiyel denklemlerin saysal zm yntemlerinin
karlatrlmas

Yntem

Tahmin Deeri
Genel
Hata
Yerel
Hata
zm
Adm
Euler Balang deerli h h
2
1
Dzeltilmi Euler Ortalama deerli h
2
h
3
2
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

310
Runge-Kutta Drt deer ortalama h
4
h
5
4
Runge-Kutta Fehlberg Alt deer ortalamas h
5
h
6
6

Yntemlerin uygulanmas esnasnda x=0.4 iin hesaplanan Euler, Dzeltilmi
Euler ve Ruge-Kutta drt adml sonularnn hata oranlar aadaki Tablo
10.8de gsterilmitir.

Tablo 10.8. Euler, Dzeltilmi Euler ve Runge-Kutta yntemlerinin hata
miktarlarnn karlatrlmas

y=0.4de hesaplanan deerdeki hatalar Hata oranlar

h

Euler
Dzeltilmi
Euler
R-Kutta
drt adm
Euler Dzelt.
Euler
R-Kutta
Drt adm
0.4 2.11E-01 2.90E-02 2.40E-04 - - -
0.2 9.10E-02 6.42E-03 1.27E-05 2.3 4.5 18.9
0.1 4.27E-02 1.44E-03 7.29E-07 2.1 4.5 17.4
0.05 2.07E-02 3.48E-04 4.37E-08 2.1 4.1 16.7
0.025 1.02E-02 8.54E-05 2.76E-09 2.0 4.1 15.8
0.0125 5.06E-03 2.11E-05 1.65E-10 2.0 4.0 16.7

Bu tabloda hesaplanan deerler ile gerek deerler arasndaki farklar
aaya doru yazlmtr. Bu deerler ilk kolondadr. Dier kolon ise
nceki hata ile o andaki hatalarn birbirlerine orann gstermektedir.
Yukardaki Tablo 10.8de ikinci satrdaki Euler yntemindeki hata oran
aada gsterildi ekilde hesaplanmtr.

2.11E-01/9.10E-2 2.3 (h=0.4 ve h=0.2 iin)

(h) deeri yeterince kltldnde oranlarn 2, 4 ve 16 oranlarna yaklat
grlmektedir. Bunun anlam yukardaki Tablo 10.6da gsterildii gibi Euler
ynteminde hata(h) dzeltilmi Euler ynteminde (h
2
) ve drt adml Runge-
Kutta ynteminde ise (h
4
) eklinde olmaktayd. Tablo 10.8 ierisindeki
deerlere bakldnda hatann (h) deeri kldke azald buna bal olarak
hata oranlarnn da azald grlebilir. Tablonun son satrnda ortaya kan (2),
(4) ve (16) deerleri, hatalarn (h) ve (h
2
) ve (h
4
) ile olan ilikisinden dolaydr.

) 2 ( h 4 2 h
2 2
= 16 2 h
4 4
= (10.72)
Diferansiyel Denklemlerin Saysal zmleri ______________________________311

10.4.4 ok Adml Yntemler

Buraya kadar gsterilen blmlerin hemen tamamnda, Euler,
Dzeltilmi Euler ve Runge-Kutta yntemleri de dahil tek adml metotlar
olarak sylenirler. nk bu yntemlerde bamsz deikenin bir deeri iin
baml deiken farkl yaklamlarla aratrlmaktadr. Ancak ok adml
olarak adlandrlan ve aada anlatlacak yntemlerde bir bamsz deiken
deeri yerine birden fazla deer ve bu deere karlk hesaplanan baml
deiken deerleri kullanlarak esas aratrlan nokta deerinin iyi tahmin
edilmesi amalanmaktadr. Bu bir baka deyile yle anlatlabilir. ok adml
yntemlerin bir ounda zme balarken zaten elde zlm birka adm
deeri mevcuttur. Bu bilinen nokta deerleri fonksiyonun davran ile ilgili
bize ipular verebilir. Bu nedenle zm admlarnda bunlarn kullanlmas
yaklam iin yardmc olduu gsterilmektedir.
ok adml yntemlerin ounda zme balarken kullanlabilecek
baz bilgiler mevcuttur. Bu bilgileri elde olduuna gre bu bilgileri kullanarak
ok nokta kullanan bir ynteme dntrlebilir. Bu yntemlerin temel prensibi
gemi baml deiken deeri(y) ve/veya baml deiken trev(y) deerleri
kullanlarak bu deerlere eri uydurup bulunan fonksiyonun entegralini alp
zme ulamay hedeflemektir. Aadaki ekil 10.5de grld gibi tek
adml yntemlerin birounda nceki admda hesaplanan noktasal deer
kullanlarak bir sonraki noktasal deer hesaplanmaya allr. Ancak ok
adml zmlerde nceki noktalarn says birden fazla olduundan
hesaplamaya ok nokta dahil edilmektedir.

ekil 10.5 Tek ve ok adml yntemlerin grafiksel gsterimleri, a) Tek
adml ve b) ok adml.

x
F(x)
a
x
F(x
b
x
n+1
x
n

x
n
x
n-1
x
n-2
x
n+1

Tek Nokta
ok Nokta
_____________________________________________________ Nmerik Analiz 312
10.4.4.1 Adams Yntemleri

Bu yntem dier yntemlere gre ok daha fazla kullanlan ve
kararszlklar olmayan bir yntem olarak bilinir. Bu yntemde de dier ok
adml yntemlerde olduu gibi zm algoritmasn uygulamadan nce bir
grup balang deerleriyle ilemlere balanlmaktadr. Yntemin ka terimden
oluaca veya genel kullanmyla ilgili olarak kanc dereceden bir ifade
olduuna bal olarak genel eitlikler aadaki admlar takip edilerek
gelitirilebilirler. Kanc dereceden bir ifade gelitirilecekse o mertebeden
trevler dahil edilerek ve daha yksek mertebeden trev terimlerini hata terimi
ierisine atarak, terimlerin tamam fonksiyon deeri cinsinden ifade
edilmelidirler. Adams ifadeleri gelitirilirken temel bir ayrm yapmakta yarar
vardr. Bunlar ak ve kapal sistemlerdir.

Ak Sistem(Adams Bashforth)

Ak sistem eitliklerinde Taylor seri anm kullanlrken ileriye doru seri
anm kullanlr. Ancak trev deerlerinin kullanmnda geri yn sonlu fark
eitliklerinden yararlanlr. Bylece elde edilen eitliklerdeki ifadelerin
indislerin hesaplanacak noktann gerisinde kar. Bu ak sistemde bilinen
nceki deerler veya n adm deerleri kullanlarak adm adm ilerideki
noktalar iterasyonla hesaplanabilirler. Aada sadece birinci mertebeden trev
ifadesi dikkate alnarak elde edilen birinci dereceden Adams ifadesi
verilmektedir. Aadaki eitliklerde
n 0
f ) x ( ' y = ve
'
n 0
f ) x ( ' ' y = olarak
diferansiyel eitlikten alnarak tanmland unutulmamaldr.

...... ) x ( ' ' y .
! 2
h
[ ) x ( ' y .
! 1
h
) x ( y ) h x ( y
0
2
0 0 0
+ + + = + (10.73)
) x ( ' y .
! 1
h
) x ( y ) h x ( y
0 0 0
+ = + (10.74a)

n n 1 n
f . h y y + =
+
(10.74b)

Burada bulunan ve eitlik (10.74) ile verilen birinci dereceden Adams
ifadesi aslnda daha nce kullanlan Euler ynteminde kullanlan ifadenin
ayns olduuna dikkat edilmelidir. Euler yntemi aslnda Adams ifadesinin bir
zel zm olduu sylenebilir. Birinci dereceden eitlik hesaplamasnda
alnmayan ikinci mertebeden trev terimi bu defasnda ileme dahil edilerek
hesaplandnda ikinci dereceden Adams ifadesi bulunabilecektir.

Diferansiyel Denklemlerin Saysal zmleri ___________________
313
[...... ) x ( ' ' y .
! 2
h
) x ( ' y .
! 1
h
) x ( y ) h x ( y
0
2
0 0 0
+ + + = + (10.75)
) x ( ' ' y
! 2
h
) x ( ' y .
! 1
h
) x ( y ) h x ( y
0
2
0 0 0
+ + = + (10.76)

n 0
f ) x ( ' y =
'
n 0
f ) x ( ' ' y =
h
f f
f
1 n n '
n
= (10.77)
Bu tanmlamalar eitlik (10.76) ierisinde yerlerine konulduunda
aada gsterilen ikinci dereceden Adams bants bulunmu olur.

|
\
|
+ + =

+
h
f f
2
h
f . h y y
1 n n
2
n n 1 n
(10.78a)
|
\
|
+ + =

+
h
f f
2
h
f . h y y
1 n n
2
n n 1 n
(10.78b)

2
f . h
2
f . h
f . h y y
1 n n
n n 1 n
+
+ + = (10.78c)
( )
1 n n n 1 n
f f 3
2
h
y y
+
+ = (10.78d)

Bu bantlara dikkat edildiinde yukarda sz edildii zere hesaplama
yaplacak yeni nokta olan (n+1) noktasnn gerisinde fonksiyn deerleri
iermektedir. Bu nceki deerler de n adm deerleri olarak bilindiinden
iterasyonla zmleri mmkndr. Bunlara benzer ekilde elde edilen nc,
ve drdnc dereceden ak sistem Adams ifadeleri srasyla aadaki eitlikler
(10.79) ve (10.80) ile verilmiledir.

( )
2 n 1 n n n 1 n
f 5 f 16 f 23
12
h
y y
+
+ + = (10.79)
( )
3 n 2 n 1 n n n 1 n
f 9 f 37 f 59 f 55
24
h
y y
+
+ + = (10.80)

_____________________________________________________ Nmerik Analiz 314
Kapal Sistem(Adams-Moulton)

Kapal sistem Adams eitliklerinde Taylor seri anm kullanlrken
geriye doru seri anm kullanlr. Ancak trev deerlerinin kullanmnda ileri
yn sonlu fark eitliklerinden yararlanlr. Bylece elde edilen eitliklerdeki
ifadelerin indislerin hesaplanacak noktann ilerisinde kar. Bu kapal sistemde
bilinmeyen sonraki deerler veya istenen noktann ilerisinde noktalar ierdii
iin iterasyonla hesaplama yaplamaz. Bu tr kapal Adams ifadelerine yaygn
olarak Adams Moulton eitlikleri de denilmektedir. Taylor seri anmnda
hesaba alnan trevin mertebesine gre Adams bants elde edilir. Birinci
mertebeden trev bants alnp dier terimler artk veya hata olarak dikkate
alndnda gelitirilen ifade birinci dereceden bant olarak bilinir.

Birinci dereceden Adams bants

y x h y x
h
y x
h
y x ( ) ( )
!
. ' ( ) [
!
. ' ' ( ) ......
0 0 0
2
0
1 2
+ = + + + (10.81)
)] h x ( y , h x [ ' y .
! 1
h
) h x ( y ) x ( y + + + = (10.82)
)] h x ( y , h x [ ' y .
! 1
h
) x ( y ) h x ( y + + + = + (10.83)

x = x
n
x+h = x
n+1
(10.84)

)) h x ( y , h x ( ' hy ) x ( y ) h x ( y
n n n n
+ + + = + (10.85a)

)) x ( y , x ( ' hy y ) x ( y
1 n 1 n n 1 n + + +
+ = (10.85b)

1 n n 1 n
f . h y y
+ +
+ = (10.85c)

Birinci dereceden eitlik hesaplamasnda alnmayan ikinci mertebeden
trev terimi bu defasnda ileme dahil edilerek hesaplandnda ikinci
dereceden Adams ifadesi bulunmu olacaktr.

kinci dereceden kapal Adams bants
... ) x ( ' ' ' y .
! 3
h
[ ) x ( " y .
! 2
h
) x ( ' y .
! 1
h
) x ( y ) h x ( y
0
3
0
2
0 0 0
+ + + + = + (10.86)
) x ( " y .
! 2
h
) x ( ' y .
! 1
h
) x ( y ) h x ( y
0
2
0 0 0
+ + = + (10.87)
315
n 0
f ) x ( ' y =
'
n 0
f ) x ( ' ' y =
h
f f
f
n 1 n '
n
=
+
(10.88)
Bu tanmlamalar eitlik (10.87) ierisinde yerlerine konulduunda
aada gsterilen ikinci dereceden kapal Adams bants bulunmu olur.

|
\
|
+ + =
+
+
h
f f
2
h
f . h y y
n 1 n
2
n n 1 n
(10.89a)

2
f . h
2
f . h
f . h y y
n 1 n
n n 1 n
+ + =
+
+
(10.89b)

)] f f [
2
h
y y
1 n n n 1 n + +
+ + = (10.89c)

Burada (x
0
) deerinin (x
n
) ve (x+h) tanmnn ise (n+1) eklinde
gsterildiine bunun nedeninin ise bilgisayar programlama ve algoritma
kurmadaki kolaylklar iin olduu gzden karlmamaldr. Bu tanmlamaya
bal olarak f[x+h,y(x+h)] ve f(x,y) ifadeleri srasyla (f
n+1
) ve (f
n
) olarak
gsterilmilerdir. kinci dereceden eitliklerin bulunmasndaki yol izlenerek
daha yksek dereceden kapal Adams eitlikleri veya Adams Moulton eitlikleri
elde edilebilirler. Aada srasyla nc ve drdnc dereceden kapal
Adams ifadeleri eitlik (10.90) ve (10.91) ile verilmilerdir.

( )
1 n n 1 n n 1 n
f f 8 f 5
12
h
y y
+ +
+ + = (10.90)
( )
2 n 1 n n 1 n n 1 n
f f 5 f 19 f 9
24
h
y y
+ +
+ + + = (10.91)

Adams yntemlerine bakldnda ak sistem eitliklerinde daha nce
sz edildii gibi nceki noktalar kullanmakla (y
n+1
) sonucu hesaplanabilir.
Ancak kapal sistem eitliklerinde (y
n+1
) sonucunu sadece n deerler
kullanlarak hesaplanamayaca grlebilir. nk eitlikler ierisinde (f
n+1
)
deeri bulunmaktadr. Bu problemi amak ii kapal sistemlerin zmnde iki
aamada sonuca gidilebilir.

a. Adams Bashforth eitliklerini tahmin deeri iin kullan ve tahmin
(y
n+1,t
) deerini hesapla.

_____________________________________________________ Nmerik Analiz 316
b. Adams Moulton eitliklerindeki (f
n+1
) deerini tahmini deeri
(y
n+1,t
) kullanarak bul.

c. Adams Moulton eitliklerinde fonksiyon deerleri(f
n+1
) ve n
deerlerin(f
n
, f
n-1
, f
n-2
,) tamam bilindiinden dzeltilmi deeri
hesapla (y
n+1,d
)

rnein drdnc dereceden bir kapal sistem zm yaparken n
admdaki deerleri herhangi bir tek adml sistemle elde ettikten sonra
aadaki drdnc dereceden Adams Bashforth eitlii olan eitlik (10.92) ile
tahmin deeri hesaplanlr. Bu eitlik ak sistemdeki eitlik (10.80) ile ayn
eitliktir. Daha sonra eitlik (10.93) ile tahmini fonksiyon deeri (fn+1) (y
n+1,t
)
kullanlarak eitlik (10.93) ile hesaplanr. Ardndan eitlik (10.94) ile
dzeltilmi yeni deer bulunur.

( )
3 n 2 n 1 n n n t , 1 n
f 9 f 37 f 59 f 55
24
h
y y
+
+ + = (10.92)
) y , x ( f f
1 n 1 n 1 n + + +
= (10.93)
( )
2 n 1 n n 1 n n d , 1 n
f f 5 f 19 f 9
24
h
y y
+ +
+ + + = (10.94)

rnek 10.9

Aada verilen diferansiyel eitlii ve balang artn kullanarak
aralk deeri (h=0.05) iin y(0.15) deerini ak sistem Adams veya Adams
Bashforth ynteminin ikinci dereceden eitliini kullanarak bulunuz?

16 y 2
dx
dy
= y(0)=0 h=0.05

zm :
( )
1 n n n 1 n
f f 3
2
h
y y
+
+ =
Yukarda verilen ikinci dereceden Adams Bashforth eitliine bakldnda
(n+1) noktasndaki deer iin fonksiyonun (n) ve (n-1) noktasndaki deeri
gereklidir. Bu deerleri tek adml yntemlerden birisi rnein Euler yntemi
ile bulabiliriz.

n n 1 n
f . h y y + =
+

317
8 . 0 ] 16 ) 0 .( 2 .[ 05 . 0 0 f . h y y
0 0 1
= + = + =
05 . 0 05 . 0 0 h x x
0 1
= + = + =
imdi yukarda verilen ikinci dereceden Adams Bashforth ifadesi
uygulanabilir. Uygulamada (n=1), (n-1=0) ve (n+1=2) olarak dnlrse iki
n adm olan (n) ve (n-1) noktalarnn deerleri balang artndan ve euler
ynteminden hesaplanarak belirlenmitir.

( )
0 1 1 2
f f 3
2
h
y y + =
48 . 1 ] 16 ) 0 ( 2 [ ] 16 ) 8 . 0 .( 2 .[ 3 [
2
05 . 0
) 8 . 0 ( y
2
= + =
( )
1 2 2 3
f f 3
2
h
y y + =
098 . 2 ] 16 ) 8 . 0 ( 2 [ ] 16 ) 48 . 1 .( 2 .[ 3 [
2
05 . 0
) 48 . 1 ( y
3
= + =

Sra x y
s
y
a

0 0 0 0
1 0.05 -0.8 -0.76
2 0.1 -1.48 -1.45
3 0.15 -2.098 -2.073

--- %%% ---

rnek 10.10

Aada verilen diferansiyel eitlii ve balang artn kullanarak
aralk deeri (h=0.05) iin y(0.15) deerini kapal sistem Adams veya Adams
Moulton ynteminin ikinci dereceden eitliini kullanarak bulunuz?

16 y 2
dx
dy
= y(0)=0 h=0.05

zm :
)] f f [
2
h
y y
1 n n n 1 n + +
+ + =

_____________________________________________________ Nmerik Analiz 318
Yukarda verilen ikinci dereceden Adams Moulton eitliine bakldnda (n+1)
noktasndaki deer iin fonksiyonun (n) ve (n+1) noktasndaki deeri
gereklidir. Bu deerleri tek adml yntemlerden birisi rnein Euler yntemi
ile bulabiliriz.

n n 1 n
f . h y y + =
+

8 . 0 ] 16 ) 0 .( 2 .[ 05 . 0 0 f . h y y
0 0 1
= + = + =
05 . 0 05 . 0 0 h x x
0 1
= + = + =
imdi yukarda verilen ikinci dereceden Adams Moulton ifadesi
uygulanabilir.

16 16 ) 0 ( 2 16 ) y ( 2 ) y , x ( f f
0 n n n
= = = =
4 . 14 16 ) 8 . 0 ( 2 16 ) y ( 2 ) y , x ( f f
1 1 n 1 n 1 n
= = = =
+ + +

76 . 0 )] 4 . 14 ( ) 16 ((
2
05 . 0
0 )] f f [
2
h
y y
1 n n n 1 n
= + + = + + =
+ +

76 . 0 y
2
=
( ) ( ) ) y , x ( f ) y , x ( f . 3
2
h
y y f f 3
2
h
y y
0 0 1 1 1 t , 2 1 n n n t , 1 n
+ = + =
+
( ) 48 . 1 ] 16 ) 0 ( 2 [ ] 16 ) 8 . 0 ( 2 [ 3
2
05 . 0
) 8 . 0 ( y
t , 2
= + =
)] y , x ( f ) y , x ( f [
2
h
y y )] f f [
2
h
y y
2 2 1 1 1 d , 2 1 n n n d , 1 n
+ + = + + =
+ +

( ) 486 . 1 ] 16 ) 48 . 1 ( 2 [ ] 16 ) 8 . 0 ( 2 [
2
05 . 0
) 8 . 0 ( y
d , 2
= + + =

( ) 1031 . 2 ] 16 ) 8 . 0 ( 2 [ ] 16 ) 486 . 1 ( 2 [ 3
2
05 . 0
) 486 . 1 ( y
t , 3
= + =
( ) 106545 . 2 ] 16 ) 1031 . 2 ( 2 [ ] 16 ) 486 . 1 ( 2 [
2
05 . 0
) 486 . 1 ( y
d , 3
= + + =

Sra x y
s
y
a

0 0 0 0
1 0.05 -0.8 -0.76
2 0.1 -1.486 -1.45
3 0.15 -2.106545 -2.073
319
rnek 10.11

dy
dx
x y = 2 diferansiyel ifadesinde balang art y(0)=-1 verilmi
ve bu eitliin baml eiken ilk drt n deeri Runge-Kuta(5 adml)
yntemiyle hesaplanlarak aadaki tabloda verilmitir. (x=0.5) deerini
drdnc dereceden Adams-Moulton dzeltme ifadesi kullanarak bulunuz?

x y f(x,y)=-2x-y
0.0 -1 -2(0.0)-(-1)=1
0.1 -0.9143122 0.7145123
0.2 -0.8561923 0.4561923
0.3 -0.8224547 0.2224547

zm :

Adams Moulton yntemi zmlerinde sz edildii gibi bu yntem
kapal bir yntem olduundan tahmin deeri kullanmaya gerek duyar. Bu
nedenle n deerleri kullanarak aadaki Adams Bashforth eitlii ile tahmin
deeri hesaplanabilir.
( )
3 n 2 n 1 n n n t , 1 n
f 9 f 37 f 59 f 55
24
h
y y
+
+ + =
|
|
\
|
+
+ =
+
) 1 ( 9 ) 7145123 . 0 ( 37
) 4561923 . 0 ( 59 ) 2224547 . 0 ( 55
24
1 . 0
8224547 . 0 y
t , 1 n

=-0.8224547+(0.1/24)(0.011485907
= -0.81096879

Dzeltilmi deer aadaki eitlikle hesaplanabilir.
( )
2 n 1 n n 1 n n d , 1 n
f f 5 f 19 f 9
24
h
y y
+ +
+ + + =

Burada (f
n+1
) deeri bilinmediinden (y
n+1,t
) kullanlarak (f
n+1
) bulunup
daha sonra dzeltilmi deer bulunabilir.

f
n+1
=-2.x
n+1
- y
n+1,t
=-2(0.4)-(-0.81096879) = 0.01096879
_____________________________________________________ Nmerik Analiz 320
) 2224547 . 0 ( 19 01096879 . 0 ( 9
24
1 . 0
8224547 . 0 y
d , 1 n
+ + =
+

+ 5 0 4561923 0 7145123 ( . ) . =-0.81095924

Benzer ekilde aamal olarak hesaplanan tahmin ve dzeltilmi
deerler hesaplanarak aadaki tabloda verildii gibi bulunabilir.

x y f(x,y)=-2x-y
0.0 -1 -2(0.1)-(-1)=1
0.1 -0.9143122 0.7145123
0.2 -0.8561923 0.4561923
0.3 -0.8224547 0.2224547
0.4 -0.8109687
t
-0.81095924
d

0.0109688
0.5 -0.8195978
t

-0.8195905
d

10.4.4.2 Entegral Yntemleri (Newton-Cotes)

ok adml yntemlerin iyiletirmesi iin yukardaki Adams
yntemlerinde gsterildii gibi dzeltme denklemlerinin kullanlmasdr.
Deneme ve dzeltme denklemleri olarak yksek dereceli entegral formllerini
kullanlmas sz konusudur. Bu ama iin ikinci en nemli yntem Newton-
Cotes ifadeleridir. Entegral yntemlerinde gsterildii gibi bu yntem entegral
alma ilemlerinde temel tekil ettii gsterilmiti. Bu yntemlerin temelinde
baml deikenin bilinen deerlerine eri uydurmak ve daha sonra bu erinin
entegralini hesaplamak yatmaktadr. Adams yntemlerinde olduu gibi Entegral
yntemlerinde, Newton-Cotes ifadelerinde de ak ve kapal formlasyon sz
konudur.

dx ) y , x ( f dy ) y , x ( f
dx
dy
= = (10.95)

+ +
= =
+
1 n
n
1 n
n
x
x
n 1 n
x
x
dx ) y , x ( f y y dy (10.96)

321
=
+
1 n
m n
x
x
m m n 1 n
dx ) x ( f y y (10.97)
Sa taraftaki terimin entegralini almak iin bir polinom olarak f(x,y)ye
yaklam salanmaya allmaktadr. Buradaki f
n
(x) (m.) dereceden
enterpolasyon polinomudur. Eer nokta kullanlrsa polinom ikinci
dereceden, eer drt nokta kullanlrsa polinom nc dereceden olacaktr.
Entegralin hesab iin (m.) dereceden Newton-Cotes entegral formlasyonu
elde edilmelidir. Birinci derecen (m=1) bir polinom iin eitlik aadaki
ekilde yazlabilir. Burada (f
n
) diferansiyel eitlikteki fonksiyonun (x
n
) ve (y
n
)
deki deeridir.

n 1 n 1 n
f . h . 2 y y + =
+
(10.98)

kinci dereceden (m=2) bir polinom iin entegral formlleri eitlii aadaki
ekilde dzenlenebilir.

( )
1 n n 2 n 1 n
f f
2
h 3
y y
+
+ + = (10.99)
nc dereceden (m=3) bir polinom iin entegral formlleri eitlii aadaki

( )
2 n 1 n n 3 n 1 n
f . 2 f f . 2
3
h 4
y y
+
+ + = (10.100)
Entegral formllerinin kapal formda olan ekilleri bir dier deyile
Newton-Cotes kapal entegral ifadeleri de aadaki ekillerde
dzenlenebilirler.
+
+
=
+ +
1 n
1 m n
x
x
m 1 m n 1 n
dx ) x ( f y y (10.101)
Birinci dereceden(m=1) bir polinom iin kapal entegral forml veya Newton-
Cotes eitlii aadaki ekilde yazlabilir. Burada (f
n
) diferansiyel eitlikteki
fonksiyonun (x
n
) ve (y
n
) deki deeridir.

( )
1 n n n 1 n
f f
2
h
y y
+ +
+ + = (10.102)

_____________________________________________________ Nmerik Analiz 322
Buradaki eitliin daha nce gsterilen trapez veya yamuk yntemindeki
eitlikle ayn eitlik olduuna dikkat edilmelidir. kinci dereceden (m=2) bir
polinom iin kapal entegral formlleri eitlii aadaki ekilde dzenlenebilir.

( )
1 n n 1 n 1 n 1 n
f f 4 f
3
h
y y
+ +
+ + + = (10.103)
Buradaki eitliin de daha nce gsterilen simphson 1/3 yntemindeki eitlikle
ayn olduu grlr.

rnek 10.12

Aadaki tabloda bir diferansiyel eitliin tek adml bir
yntemle(Runge-Kutta-Fehlberg) belirlenmi ilk deeri verilmitir. n adm
deerlerinin
dy
dx
x y = 2 diferansiyel eitliinin deerleri ve balang
artnn da y(0)=-1 olduunu dnerek Newton-Cotes ak entegral
formllerinden yararlanarak (x=0.6) iin baml deiken deerini y(0.6) aralk
deerini(h=0.2) alarak hesaplaynz? Ayn problemi adm araln (h=0.1)
alarak tekrarlaynz?

x y y
a
f(x,y)=f
n

0.0 -1.000 -1.0 1.000
0.2 -0.8561921 -0.8561923 0.4561921
0.4 -0.8109599 -0.8109601 0.0109599

zm :
( )
1 n n 2 n 1 n
f f
2
h 3
y y
+
+ + =
Eitlik (10.99) ile verilen ikinci dereceden ak entegral forml yukarda
tekrarlanmtr. Hesaplanacak noktann(x=0.6) zm iin fonksiyonun bu
nokta gerisinde en az nokta (f
n
), f
n-1
) ve (f
n-2
) deerlerinin bilinmesi
gerekmektedir. Bu deerler tabloda alnarak eitlikte yerlerine konularak
istenilen noktann deeri (y=0.6) kolaylkla hesaplanabilir.

( ) ( )
2 . 0 4 . 0 1 n n 2 n 1 n
f f
2
) 2 . 0 ( 3
) 0 ( y f f
2
h 3
y y + + = + + =
+

323
( ) 8598544 . 0 4561921 . 0 0109599 . 0
2
) 2 . 0 ( 3
0 . 1 y
6 . 0
= + + =
y(0.6)=-0.8598544 y(0.6)
an
=-3e
-x
-2x+2=-0.84643
Mutlak Hata() =0.0134244
Adm araln azaltarak (h=0.1) Runge-Kuta-Fehlberg yntemiyle elde
edilen n deerler aadaki tabloda verilmektedir. Bu defa da bu deerler
kullanlarak yukardaki hesaplamaya benzer ekilde y(0.6) sonucu aadaki
ekilde bulunabilir.

Tablo 10.8. R.K.F. yntemiyle elde edilen deerler.

x y y
a
f(x,y)
0.0 -1.0 1.0 1.0
0.1 -0.91451 -0.91451 0.71451
0.2 -0.85619 -0.85619 0.45619
0.3 -0.82245 -0.82245 0.22245
0.4 -0.81096 -0.81096 0.01096
0.5 -0.81959 -0.81959 -0.18041

( ) ( )
4 . 0 5 . 0 1 n n 2 n 1 n
f f
2
) 1 . 0 ( 3
) 5 . 0 ( y f f
2
h 3
y y + + = + + =
+

( ) 8478675 . 0 01096 . 0 18041 . 0
2
) 1 . 0 ( 3
82245 . 0 y
6 . 0
= + + =
y(0.6)=-0.8478675 y(0.6)
an
=-3e
-x
-2x+2=-0.84643
Mutlak Hata() =0.0014375
10.4.4.3 Milne Yntemi

Bu metot trev iin ekstrapolasyonla (y
n+1
) iin bir deer tahmini ile
balanlan bir ok adml yaklam metodudur. Bu metotta birden fazla aralk
iin entegral sz konusudur. Metodun uygulanmasnda Runge-Kutta veya
Taylor serisi gibi tek adml yntemlerle bulunmu n deerler dier ok adml
yntemlerde olduu gibi gereklidir. Bu metotta ak ve kapal entegrasyon
formlleri deneme ve dzeltme denklemi olarak birok ok adml yntemde
olduu gibi beraber uygulanmaktadr. ekil 10.6da tek ve ok adml
yntemlerin grafiksel aklamalar grlmektedir. Bu yntemin kulland
deneme ve dzeltme denklemi Newton-Cotes entegral formllerindeki
_____________________________________________________ Nmerik Analiz 324
noktal ak ve kapal denklemler kullanlmaktadr. Bir baka deyile Milne
yntemi Newton-Cotes kapal ve ak ifadelerinin ardk uygulanmasndan
ibarettir.

) y , x ( f
dx
dy
= (10.104)

+
= = |
\
|
1 n
3 n
1 n
3 n
1 n
3 n
x
x
2
x
x
x
x
dx ) x ( P dx ) y , x ( f dx
dx
dy
(10.104)

Bu metotta tahmin eitlii olarak Newton-Cotes eitliklerinde olduu gibi
aadaki eitlik (10.105)bulunabilir.

( ) ) ( y h
29
28
f 2 f f 2
3
h 4
y y
1
v 5
2 n 1 n n 3 n t , 1 n
+ + =
+
x
n-3
<
1
<x
n+1
(10.105)

Bu eitlikten elde edilen (y
n+1,t
) deeri aadaki (f
n+1
) hesaplamasnda
kullanlarak dzeltilmi deer aadaki dzeltme eitlii (10.106)bulunabilir.
Bu durumda aadaki eitlikte n deerlerle birlikte bilinmeyen kalmam olur.
Ancak tahmin eitlii kullanlmadan daha nceki blmlerde gsterildii gibi
aadaki eitlik dorudan kullanlamaz.

( ) ) ( y
29
h
f f 4 f
3
h
y y
2
v
3
1 n n 1 n 1 n d , 1 n
+ + =
+ +
x
n-1
<
2
<x
n+2
(10.106)

ekil 10.6 ok adml yntemlerin a) kapal sistemler b) Ak sistemlerin
grafiksel gsterimleri.

Kullanlyor
x
F(x)
a
x
F(x
b
x
n+1
x
n
x
n-1
x
n-2

x
n
x
n-1
x
n-2
x
n+1

Kullanlyor
Kullanlmyor
325
rnek 10.13

Aadaki tabloda
dy
dx
x y = 2 diferansiyel eitliinin tek adml bir
yntemle(Runge-Kutta be adml ) belirlenmi ilk drt deeri verilmitir.
Balang artnn y(0)=-1 olarak verildii diferansiyel eitliin Milne yntemi
ile (x=0.6) iin baml deiken deerini y(0.6) aralk deerini(h=0.1) alarak
hesaplaynz?

x y f(x,y)=-2x-y
0.0 -1 -2(0.1)-(-1)=1
0.1 -0.9143122 0.7145123
0.2 -0.8561923 0.4561923
0.3 -0.8224547 0.2224547

zm :

Eitlik (10.104) ve (10.105) srasyla uygulanarak n admlarn bir
sonraki adm deeri olan y(0.6) deeri bulunabilir.

[ ]
3 n 2 n 1 n n t , 1 n
y f 2 f f 2
3
h 4
y
+
+ + =
( ) = + +
4 01
3
2 0 2224547 0 4561923 2 0 7145123 1
( . )
( . ) . ( . ) ( )
=-0.8109678

f
n+1
= -2(x
n+1
) - y
n+1
= -2(0.4)-(-0.8109678)=0.0109678
( )
1 n 1 n n 1 n d , 1 n
y f f 4 f
3
h
y
+ +
+ + + =

=(0.1/3)[ 0.0109678+4(0.2224547)+0.4561923]+(-0.8561923)
y
n+1,d
=-0.810959

_____________________________________________________ Nmerik Analiz 326
10.4.5 ok Deerli Yntemler

ncelenen yntemlerde zellikle Runge-Kutta yntemlerinde iki temel
olumsuzluk sz konusudur. Bunlardan ilki hesaplanm n admlar istemedir.
Yani yntemi uygulamak iin bulunacak noktadan nce belli sayda zmn
n art olarak biliniyor olmasdr. kincisi zm aralnn deitirilememesi
problemidir. Bu iki olumsuzluu yok etmek iin ok deerli yntemler
kullanlmaktadr.

dy
dx
f x y = ( , ) y(x
0
)=y
0
y
1
=y(x
1
)=y(x
0
+h) (10.107)
Taylor serisi anmndan aadaki eitlik yazlabilir. Bu eitlikte her
bir trev ifadesi ayr ayr birer eitlikle yazlp seri ierisine tanrsa daha
nce gsterilen tek adml Taylor serisi yntemi ortaya kar. Ancak eitlikleri
ayr ayr elde tutarak sonra gsterilecei zere bir denklem takm eklinde
kullanp bir dzeltme eitlii kullanacak olursak ok deerli Taylor serisi
yntemi ortaya km olur.
Hata y
6
h
y
2
h
y . h y y
' ' '
0
3
' '
0
2
'
0 0 t , 1
+ + + + = (10.108)
Burada y(0) ve y'=f(x,y) bilindiinden eitlik (10.108) ierisindeki
dier terimlerin tahmin deerlerini aadaki ekilde yazabiliriz.

' ' '
0
2
' '
0
'
0
'
t , 1
y
2
h
hy y y + + = (10.109a)

' ' '
0
' '
0
' '
t , 1
hy y y + = (10.109b)

' ' '
0
' ' '
t , 1
y y = (10.109c)
Eitliklerin her iki tarafn (h), (h
2
) ve (h
3
) ile arparsak eitlikleri
aadaki ekilde dzenleyebiliriz.

' ' '
0
3
' '
0
2 '
0
'
t , 1
y
6
h
y h y . h y . h + + = (10.110a)

' ' '
0
3 ' '
0
2 ' '
t , 1
2
y h y . h y . h + = (10.110b)

' ' '
0
3 ' ' '
t , 1
3
y . h y . h = (10.110c)
327
Yntemi uygulamas iin daha nceki Taylor serisinden yararlanlarak
ok terimli zm rnek zerinde aada gsterildii ekilde gsterilebilir.

Ele alnan diferansiyel eitlik [ y x 2 ) y , x ( f
dx
dy
= = ] eklinde ve balang
art ise [y(0)=-1.0] eklinde verilmi olsun. Bu durumda seri terimleri
ierisinde kullanlacak yksek mertebeden trevler aadaki ekilde elde
edilebilir.

y x 2 ) y , x ( f ' y
dx
dy
= = = y
0
2 0 1 1
'
( ) ( ) = = (10.111a)
y''=-2-y' y
0
2 1 3
''
(( ) = = (10.111b)
y'''=--y'' y
0
3 3
'''
( ) = = (10.111c)

Yukardaki bulunan deerler eitlik (10.108)da yerlerine konularak
tahmini deeri aadaki gibi hesaplanabilir.

9145 . 0 ) 3 .(
6
001 . 0
) 3 .(
2
01 . 0
) 1 ).( 1 . 0 ( ) 1 ( y
t , 1
= + + + = (10.112)

Bu yntemde bulunan tahmini deere bir dzeltme uygulanarak ok
deerli yntemlerin uygulan ekline dntrlebilir. Dzeltme iin ok
farkl uygulamalar bulunmaktadr. Buradaki uygulama bir (r) dzeltme faktr
kullanlarak elde edilen yntemdir.

( )
'
t , 1 1 1 t , 1 1
y . h f . h r y y + = (10.113)

' '
0
2
' '
0
'
0
'
t , 1
y .
2
h
y . h y y + + = (10.114a)
7150 . 0 ) 3 .(
2
) 01 . 0 (
) 3 ).( 1 . 0 ( 1 y
'
t , 1
= + + = (10.114b)
Dzeltme faktr (r=3/8) alnarak [f(x
1
,y
1
)=-2(x
0
+h)-y
1
] ifadesi
aadaki ekilde yeniden zlebilir.

[ ]
'
t , 1 1 1 1 t , 1 1
y .( h ) y x 2 .( h r y y + = (10.115a)
[ ]
1 1
'
t , 1 1 1 t , 1 1
y . h . r y x 2 h . r y y + = (10.115b)
_____________________________________________________ Nmerik Analiz 328
( )
'
t , 1 1 1 t , 1 1 1 1
y x 2 h . r y y . h . r y + = + (10.115c)
y
1
y
1,d

( )
h . r 1
y x 2 h . r y
y
1
'
t , 1 1 1 t , 1
d , 1
+
+
= (10.115d)
Bu durumda dzeltilmi deer yukardaki eitlik (10.44) ile hesaplanabilir.
[ ]
) 1 . 0 (
8
3
1
) 7150 . 0 ( ) 1 . 0 ( 2 ) 1 . 0 .(
8
3
9145 . 0
y
d , 1
+
+
= = -0.914518 (10.115e)
zm denklem takm zm eklinde dnlp eitlikler (10.108)-
(10.110) kullanlarak matris formunda ifade edilecek olursa aadaki ekilde
ifade edilebilirler.

Y
y
h y
h
y
h
y
n
n
n
n
n
=
(
(
(
(
(
(
.
.
.
'
''
''
2
3
2
6
B =
(
(
(
(
1 1 1 1
0 1 2 3
0 0 1 3
0 0 0 1
(10.116)

[ ] [ ][ ]
n 1 n
Y . B Y =
+

(10.117)

Dzeltme ifadesi dzenlenerek ([B].[Y]) ifadesinde ilk terim (y
n+1,t
),
ikinci terim (h.
'
t , 1 n
y
+
), eklinde dnlerek yeni dzeltilmi deer
aadaki eitlikle gsterilebilir.

[ ] [ ] [ ]
h . r 1
2 Y ) x 2 ( h r 1 Y
y
1
t , 1 n 1 n 1 t , 1 n
d , 1 n
+
+
=
+ + +
+
(10.118)
Farkl dzeltme faktrleri kullanlarak bir dizi zm retilebilir. Bunlara rnek
olarak
T
6 / 1 , 4 / 3 , 1 , 8 / 3 R
(
= ele alnabilir.
329
Y
n+1,d
[2]= Y
n+1,t
[2]+r
2
{h.f(x
n+1
, y
n+1,d
)- Y
n+1,t
[2]} (10.119a)
Y
n+1,d
[3]= Y
n+1,t
[3]+r
3
{h.f(x
n+1
, y
n+1,d
)- Y
n+1,t
[2]} (10.119b)
Y
n+1,d
[4]= Y
n+1,t
[4]+r
4
{h.f(x
n+1
, y
n+1,d
)- Y
n+1,t
[2]} (10.119c)

rnek 10.14
Aadaki verilen diferansiyel eitliinin balang artnn y(0)=-1
olarak verildii dnerek ok deerli Taylor serisi yntemiyle (x=0.3) iin
baml deiken deerini y(0.3) aralk deerini(h=0.1) alarak hesaplaynz?

dy
dx
f x y x y = = ( , ) 2 y(0)=-1.0

zm :

Eitlik (10.116) ve eitlik (10.117) ile verilen diziler aada
gsterildii ekilde doldurulabilir.

Y
y
h y
h
y
h
y
0
0
0
2
0
3
0
2
6
1
01
001
2
3
0001
6
3
1
01
0 015
0 0005
=
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
.
.
.
( . )
( . )
.( )
( . )
.( )
.
.
.
'
''
''

B Y .
.
.
.
.
.
.
.
0
1 1 1 1
0 1 2 3
0 0 1 3
0 0 0 1
1
01
0015
0 0005
0 9145
00715
0 0135
00005
=
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(

Y
1,d
[4]= Y
n+1,t
[4]+r
4
{h.f(x
1
, y
1,d
)- Y
1,t
[2]}
[ ] = + = 00005
1
6
01 071448 0 0715 0 000492 . ( . )( . ) . .
_____________________________________________________ Nmerik Analiz 330
(
(
(
(
=
000492 . 0
013536 . 0
071452 . 0
914518 . 0
Y
d , 1

Benzer ekilde (x=0.2) ve (x=0.3) iin (y) deerlerini bulmaya devam
edilerek aadaki Tabloda gsterildii gibi deerler bulunabilir.

x=0.2 x=0.3
Y
1
Y
2,t
Y
2,d
Y
3,t
Y
3,d

-0.914518
0.071452
-0.013536
0.000492
-
0.856110
0.045855
-
0.012060
0.000492
-
0.856199
0.045620
-
0.012237
0.000453
-0.822363
0.022504
-0.010879
0.000453
-
0.822460
0.02246
0.011072
0.000410

rnek 10.15

Milne yntemini kullanarak aadaki diferansiyel eitlii (x=0) ile
(x=4) aralnda integrasyon formllerini kullanarak balang artlar iin
znz. ok adml yntemlerden olan Milne yntemini uygulamak iin
gerekli n deerlerin hesaplanmas eitliin verilen analitik zmnden elde
edilebilir.

y'=4e
0.8x
-0.5y x=0 iin y=2
y e e e
analitik
x x x
= +

4
13
2
0 8 0 5 0 5
.
( )
. . .

x
n-3
=-3 x
n-2
=-2 x
n-1
=-1
y
n-3
=-4.547302219 y
n-2
=-2.306160375 y
n-1
=-0.392995325

zm :
Eitlikler (10.105) ve (10.106) srasyla tahmin ve dzeltme eitlikleri
olarak kullanlarak (x=1)deki deer aadaki ekilde hesaplanabilir.

331
( )
2 n 1 n n 3 n t , 1 n
f 2 f f 2
3
h 4
y y
+
+ =
( )
1 n n 1 n 1 n d , 1 n
f f 4 f
3
h
y y
+ +
+ + =
[ ] ) 960666259 . 1 ( 2 993813519 . 1 ) 3 ( 2
3
) 1 ( 4
547302219 . 4 y
t , 1
+ + =
y
1,t
=6.02272313
[ ] 890802157 . 5 ) 3 ( 4 993813519 , 1
3
1
392995325 . 0 y
d , 1
+ + + =
y
1,d
= 6.235209902 y
analitik
= 6.194594015

Bulunan bu son deer tekrar kullanlarak bu ilem sonunda
(y=6.20485465 ve
t
=-0.17%) olarak bulunabilir. Geri kalan admlar da benzer
ekilde hesaplayacak olursak aadaki tabloda verilen dzeltilmi deerler
bulunabilir. Bulunan deerlerin analitik sonularla karlatrmal grafiksel
gsterimi aada ekil 10.7de izilmitir.

x
n
y
n
f
n
y
analitik
Hata(%)
-3 -4.547302219
-2 1.960666259 -2.306160375
-1 1.993813519 -0.392995325
0 2 3 2
1 6.02272313
t

6.235209902
d

6.194594015 2.8
0.66
2 14.8603072 14.8438161 0.11
3 33.7242601 33.67692253 0.14
4 75.4329487 75.33839959 0.13

_____________________________________________________ Nmerik Analiz 332
0
10
20
30
40
50
60
70
80
0 1 2 3 4
X
Y
Analitik
Saysal
(Milne)

ekil 10.7 rnek 10.14deki problemde ok adml Milne yntemi ile
analitik zmn grafiksel gsterimi.

rnek 10.16

Drdnc mertebeden Adams yntemini kullanarak aadaki
diferansiyel eitlii (x=0) ile (x=4) verilen aralnda integrasyon formllerini
kullanarak balang artlar iin znz. ok adml yntemlerden olan Milne
ynteminde olduu gibi Adams yntemini de uygulamak iin birka n
deerin(x
i-1
, x
i-2
, x
i-3
) hesaplanmas ve verilmesi gerektiinden bu deerler
eitliin analitik zmnden elde edilerek aadaki tabloda verilmilerdir.

y'=4e
0.8x
-0.5y x=0 iin y=2
y e e e
analitik
x x x
= +

4
13
2
0 8 0 5 0 5
.
( )
. . .

x
i-3
=-3 x
i-2
=-2 x
i-1
=-1
y
i-3
=-4.547302219 y
i-2
=-2.306160375 y
i-1
=-0.392995325

333
zm:
Eitlik (10.92) ile tahmin ve eitlik (10.94) ile de dzeltme deerleri
aadaki gsterildii ekilde hesaplanabilir. lk hesaplanacak deer (x=1) iin
y(1) deeri olup bu deerlerin hesaplanmasnda (y
n
) deerlerini nce verilmi
olan n deerlerden veya daha sonra da bulunmu olan dzeltilmi deerlerden,
(f
n
) deerlerini ise verilen diferansiyel eitlikte (x) ve (y) deerleri yerlerine
konularak bulunan deerlerdir.

Tahmin eitlii :
( )
3 n 2 n 1 n n n t , 1 n
f 9 f 37 f 59 f 55
24
h
y y
+
+ + =
Dzeltme eitlii :
( )
2 n 1 n n 1 n n d , 1 n
f f 5 f 19 f 9
24
h
y y
+ +
+ + + =

( )
3 n 2 n 1 n n n t , 1 n
f 9 f 37 f 59 f 55
24
h
y y
+
+ + =
( ) ) 649382908 . 2 ( 9 ) 960666259 . 1 ( 37 ) 993813519 . 1 ( 59 ) 3 ( 55
24
1
2 y
t , 1 n
+ + =
+
y
n+1
=6.002716992 Bal hata(%)

= 3.1%
Bulunan bu sonu olduka iyi olmasna ramen Milne ynteminde elde
edilen sonuca gre biraz daha az hassastr. Dzeltme ifadesi ise aadaki
( )
2 n 1 n n 1 n n d , 1 n
f f 5 f 19 f 9
24
h
y y
+ +
+ + + =
( ) ) 960666259 . 1 ( ) 993813519 . 1 ( 5 ) 3 ( 19 ) 900805218 . 5 ( 9
24
1
2 y
d , 1 n
+ + + =
+
.y
n+1,d
= 6.254118568
t
=-0.96%

Bulunan bu dzeltme sonu da Milnenin sonucuna gre daha ktdr.
nk Milne ynteminde dzeltilmi deer (x=1) iin (y
n+1,d
= 6.235209902) ve
bal yzde hata da 0.66 bulunmutu.

_____________________________________________________ Nmerik Analiz 334
x
n
y
n
f
n
y
analitik
Hata(%)
-3 -4.547302219
-2 1.960666259 -2.306160375
-1 1.993813519 -0.392995325
0 2 3 2
1 6.002716992
t

6.254118568
d

6.194594015 3.1
0.96

Baya Diferansiyel Denklemlerin zm _______________________________ 335

10.5 Yksek Mertebeden Baya Diferansiyel Denklemlerin Saysal
zmleri

ou fiziksel problemin matematiksel modeli yksek mertebeden
diferansiyel eitliklerle gsterilirler. rnek olarak bir yay ktle sisteminin
titreimini temsil eden aadaki eitlik yazlabilmektedir.

( )
w
g
d
dt
b
d x
dt
kx f x t + + =
2
2
, (10.120)

Sistemde yay sabiti(k), ktlenin arl(w) ve ktleye uygulanan d
kuvvet f(x,t) ile gsterilmektedir. ncelikle, yksek mertebeden diferansiyel
eitlikler birinci mertebeden eitlikler sistemine dntrlerek zlmeye
allrlar. Birinci mertebeden diferansiyel eitliklere dntrme ilemi
gerekletirildikten sonra daha nce gsterilen birinci mertebeden diferansiyel
eitliklerin zm yntemleri kullanlarak zmleri yaplr. Burada balang
deer problemlerini gstermeye alacaz. Bu durumda n. mertebeden bir
diferansiyel eitliin (n) adet balang deeri sz konusu olacaktr. Bunlar
bamsz deikenin sahip olduu deerlerdir. Bamsz deikenin yannda
dier deikenlere de deerler verildiinde snr-deer problemleri olarak ele
alnacaktr.

d x
dt
f t x
dx
dt
2
2
=
|
\
| , , , x t x ( )
0 0
= = x t x ( )
0
(10.121)

Fonksiyonun balang deeri ve onun trevi genellikle belirtilir. Biz bu
eitlii iki birinci mertebeden diferansiyel eitlie dntrebiliriz.

d y
dt
d
dt
dx
dt
2
2
=
|
\
| (10.122)
dx
dt
=y, x t x ( )
0 0
= (10.123)
( )
dy
dt
f t x y = , , , y t x ( )
0 0
= (10.124)

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

336
Her bir yksek mertebe iin yeni bir fonksiyon tanmlanarak
mertebenin derecesi adedince eitlik tretilir. n. mertebeden bir sistem iin
aadaki denklem sistemi ardk olarak dzenlenebilir.

( ) ( )
( ) y f x y y y
n n
=

, , ,.....
1
(10.125)
y x A ( )
0 1
= , = y x A ( )
0 2
, ...,
( )
y x A
n
n
=
1
0
( ) (10.126)

Bu denklem sistemi ve bu denklem takmnn balang artlar aada
gsterildii ekilde dzenlenebilir.

= y y
1 2
(10.127a)
= y y
2 3
(10.127b)

=
y y
n n 1
(10.127n-1)
= y f x y y y
n n
( , , ,....., )
1 2
(10.127n)
y x A
1 0 1
( ) = , y x A
2 0 2
( ) = , ..., y x A
n n
( )
0
= (10.128)

10.5.1 Taylor Serisi Yntemi

zm istenen diferansiyel eitliklerin ayr ayr ardk trevleri
alnarak Taylor seri anmnda yerlerine konularak bir adm sonraki zmleri
tek denklem de olduu gibi bulunabilir. Tek denklemde sadece bir eitlik ve bir
seri ii terimler dizisi sz konusu iken burada her bir eitlik iin veya her bir
baml deiken iin bir seri ii terimler dizisi sz konusudur. rnein (x) ve
(y) baml deiken olduu ve bamsz deikenin (t) olduunu dnerek
elimizdeki x(t) ve y(t) eklinde iki eitlik olmas gerektii aktr.

Hata
! 3
) t ).( 0 ( x
! 2
) t ).( 0 ( x
! 1
t ). 0 ( x
) 0 ( x ) t ( x
3 2
+

+

+

+ = (10.129)

Hata
! 3
) t ).( 0 ( y
! 2
) t ).( 0 ( y
! 1
) t ).( 0 ( y
) 0 ( y ) t ( y
3 2
+

+

+

+ = (10.130)

Yukardaki eitlikler ierisindeki (x) ve (y) baml deikenlerinin
istenilen mertebeye kadar trevleri verilen fonksiyonlardan elde edildikten
Baya Diferansiyel Denklemlerin zm _______________________________

337
sonra balang artlarndan hareketle btn bu trevlerin balang deerleri
[x(t)
n
, x(t)
n
, x(t)
n
, , x
m
(t)
n
] ve [y(t)
n
, y(t)
n
, y(t)
n
, , y
m
(t)
n
] bulunarak
seri ierisine tanrlar. Burada (n) verilen nokta deerleri olup bu noktadaki
deerler kullanlarak (n+1) noktasndaki deerler srasyla (x) ve (y) iin
hesaplanabilir.

) t , y , x ( f ) t ( x = ) t , y , x ( f ) t ( y = (10.131a)
) t , y , y , x , x ( f ) t ( x = ) t , y , y , x , x ( f ) t ( y = (10.131b)
) t , y , y , y , x , x , x ( f ) t ( x = ) t , y , y , y , x , x , x ( f ) t ( y = (10.131c)

Burada grld gibi baml deikenlerin trevleri alndka yeni
eitlikler ierisinde trevli ifadelerin bulunaca grlmektedir. Ancak her yeni
trev bir nceki trev ifadesinden yararlanlarak deersel olarak
hesaplanabilme zelliine sahiptir. Bylece balang artlarnn sadece birer
tane verilmesi yeterli olacaktr.

rnek 10.17

Aada verilen iki baya diferansiyel eitlii balang artlarn
kullanarak Taylor serisi yntemini kullanarak balang noktasndan t=0.1
aralk sonraki deerini hesaplaynz?

dx
dt
xy t = + x( ) 0 1 = x t x ( ) ( ) = = 0 1
dy
dt
ty t = + y( ) 0 1 = y t y ( ) ( ) = = 0 1

zm :

Eitlik (10.129) ve (10.130) dikkate alndnda verilen eitliklerin seri
ierisinde kullanlacak daha yksek mertebeden trevleri aadaki ekilde
hesaplanabilir.

= + x xy t = + = x ( ) ( )( ) 0 1 1 0 1
= + y ty x = + = y ( ) ( )( ) 0 0 1 1 1
= + + x xy x y 1 = + + = x ( ) ( )( ) ( )( ) 0 1 1 1 1 1 3
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

338
= + + y y ty x = + + = y ( ) ( ) ( )( ) ( ) 0 1 0 1 1 2
= + + + x x y xy x y x y = x ( ) 0 7
= + + + y y y ty x = y ( ) 0 5
27 ) 0 ( x
4
= 13 ) 0 ( y
4
= 124 ) 0 ( x
5
= 47 ) 0 ( y
5
=

Hata
! 3
) t ).( 0 ( x
! 2
) t ).( 0 ( x
! 1
t ). 0 ( x
) 0 ( x ) t ( x
3 2
+

+

+

+ =
Hata
120
t ) 124 (
24
t . 27
6
t . 7
2
t . 3
t 1
5 4 3 2
+

+
+ =

Hata
! 3
) t ).( 0 ( y
! 2
) t ).( 0 ( y
! 1
) t ).( 0 ( y
) 0 ( y ) t ( y
3 2
+

+

+

+ =

120
t . 47
24
t . 13
6
t . 5
t t 1
5 4 3
2

+
+ + =
Bylece t=0.1 iin bir adm sonraki baml deiken deerleri aadaki
ekilde hesaplanabilirler. Eer istenilen nokta daha ileride ise bu admlar
srasyla tekrarlanrlar.

( ) 9139355 . 0 ) 1 . 0 (
120
124
) 1 . 0 (
24
27
) 1 . 0 (
6
7
) 1 . 0 (
4
3
1 . 0 1 t x
5 4 3 2
= + + =
( ) 909269167 . 0 ) 1 . 0 (
120
47
) 1 . 0 (
24
13
) 1 . 0 (
6
5
) 1 . 0 ( 1 . 0 1 t y
5 4 3 2
= + + + =

10.5.2 Dzeltilmi Euler Yntemi

Tek adml dzeltilmi Euler ynteminde temel eitlikler bu yntemde
de uygulanr. Ancak burada bir denklem takmnn veya birden fazla eitliin
zm sz konusu olduundan baml deikenler srasyla bu eitlikler
kullanlarak dzeltmeye tabi tutulurlar. Dzeltilmi Euler ynteminde
kullanlan eitlikler burada tekrar aadaki ekilde verilmilerdir. Aadaki
eitlikler srasyla gsterildii gibi tahmin ve dzeltme eitlikleri olarak her bir
baml deiken iin dzenlenmilerdir.


339
) t , y , x ( f x
n
= ) t , y , x ( g y
n
= (10.132a)
n n t , 1 n
x . h x x + =
+

n n t , 1 n
y . h y y + =
+
(10.132b)
) t , y , x ( f x
t , 1 n t , 1 n 1 n + + +
= ) t , y , x ( g y
t , 1 n t , 1 n 1 n + + +
= (10.133a)
2
x x
h x x
1 n n
n d , 1 n
+
+
+
+ =
2
y y
h y y
1 n n
n d , 1 n
+
+
+
+ = (10.133b)

Burada ncelikle balang deerleri kullanlarak tahmin eitlikleri
(x
n+1,t
) ve(y
n+1,t
) deerleri hesaplanr. Arkasndan bulunan bu tahmin
deerlerinde yararlanlarak fonksiyonlarn deerleri yeniden hesaplanlarak
(x
n+1,d
) ve(y
n+1,d
) ierisinde bu yeni deerler kullanlr. stenilen nokta deerine
kadar bu ilemler ardk olarak srdrlr. lemler srdrlrken eitliklerin
belirli bir srada gtrlmesi gerekir. Bu yntemin bilgisayara uyarlanmas veya
elle altrlmasnda nemlidir. Bu sra aadaki ekilde dzenlenebilir.

a. Birinci eitlik olan ) x (
n
balang deerleri kullanlarak,
b. kinci eitlik olan ) y (
n
balang deerleri kullanlarak,
c. Birinci eitliin tahmin deeri olan ) x (
t , 1 n+
deeri,
d. kinci eitliin tahmin deeri olan ) y (
t , 1 n+
deeri,
e. Birinci eitlik iin ikinci nokta trevi olan ) x (
1 n+
deeri,
f. kinci eitlik iin ikinci nokta trevi olan ) y (
1 n+
deeri,
g. Birinci deiken dzeltilmi deeri olan ) x (
d , 1 n+
deeri,
h. kinci deiken dzeltilmi deeri olan ) y (
d , 1 n+
deeri hesaplanr.

rnek 10.18

Aada verilen iki baya diferansiyel eitlii balang artlarn
kullanarak dzeltilmi Euler yntemini kullanarak balang noktasndan h=0.1
aralk sonraki baml deiken deerlerini x(0.1) ve y(0.1) hesaplaynz?

dx
dt
xy t = + x( ) 0 1 = x t x ( ) ( ) = = 0 1
dy
dt
ty t = + y( ) 0 1 = y t y ( ) ( ) = = 0 1

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

340
zm :

= + x xy t x(0)=1 = + y ty x y(0)=-1
1 ) 0 ( ) 1 )( 1 ( t y . x x
n n n n
= + = + =
9 . 0 ) 1 )( 1 . 0 ( ) 1 ( x . h x x
n n t , 1 n
= + = + =
+

1 ) 1 ( ) 1 ).( 0 ( x y . t y
n n n n
= + = + =
9 . 0 ) 1 ).( 1 . 0 ( ) 1 ( y . h y y
n n t , 1 n
= + = + =
+

81 . 0 ) 0 ( ) 9 . 0 )( 9 . 0 ( t y . x x
n t , 1 n t , 1 n t , 1 n
= + = + =
+ + +

9 . 0 ) 9 . 0 ( ) 9 . 0 ).( 0 ( x y . t y
t , 1 n t , 1 n n t , 1 n
= + = + =
+ + +

9095 . 0
2
) 81 . 0 ( ) 1 (
) 1 . 0 ( ) 1 (
2
x x
h x x
t , 1 n n
n d , 1 n
=
+
+ =
+
+ =
+
+

905 . 0
2
) 9 . 0 ( ) 1 (
) 1 . 0 ( ) 1 (
2
y y
h y y
t , 1 n n
n d , 1 n
=
+
+ =
+
+ =
+
+

Burada (y
d
)nin hesaplamasnda (x
d
) veya (x
t
) kullanmnda serbestlik vardr.
Daha iyi bir yaklam iin (x
d
) kullanm uygun gzkmektedir. Ayrca ( ) y ve
( ) x deerlerinin ncelikleri yani hangisinin nce hesaplanmas da sonucu
etkileyebilecei sylenebilir.
Birinci adm burada tamamlanmtr. Bir sonraki adm iin hesaplama
yaplmak istendiinde dzeltilmi baml deiken deerleri balang
deerleriyle yer deitirilerek (x
n
x
d
, y
n
y
d
) ve bamsz deiken deeri
artm miktar kadar ilerletilerek ilemler tekrarlanr.

--- %%% ---
Dzeltilmi Euler ynteminin bilgisayarprogram kodlar Visual Basic
programlama dilinde yazlarak aadaki Program 10.2de verilmitir. Bu
program ierisinde kullanlan eitlikler rnek 10.18de kullanlan eitlikler
kullanc tanml fonksiyonlar olarak tanmlanmlardr. Bu programdan ve
yntemin genel uygulamasndan anlalaca zere denklem says arttnda
kullanc tanml fonksiyonlarn says artacak buna bal olarak ta balang
deerleri de artacaktr.


341
Program 10.2. Dzeltilmi Euler ynteminin bilgisayar program(VBasic).

Show
Rem ---------------------------------------------------------
Rem Bu program ikinvi mertebeden bir eitlik iin
Rem dzenlenmitir. Bu eiki eitlik demek ve srasyla
Rem f(X,Y,t) VE G(X,Y,t)eklinde olumutur.Burada (X) ve (Y)
Rem srasyla bamsl deiken (t) ise bamsz deikendir.
Rem ---------------------------------------------------------
h = Val(InputBox("Aralk Deeri(h=0.1) ?"))
X = Val(InputBox("1.Baml deiken Ba.de.(x(t)=1) ?"))
Y = Val(InputBox("2.Baml deiken Ba.de.(y(t)=-1.0) ?"))
t = Val(InputBox("Bamsz deiken Ba.deeri(t=0)?"))
tn = Val(InputBox("Bamsz deiken Son deeri(tn=.5)?"))
Print "t", "X-Tahmin", "Y-Tahmin", "X-Dzeltme", "Y-dzeltme"
Print "--------", "--------", "--------", "--------", "--------"
Print Format(t, " 0.00 "), Format(X, " 0.00000 "),
Print Format(Y, " 0.00000 ")

Tekrar:

Xt = X + h * F(X, Y, t)
Yt = Y + h * G(X, Y, t)

Xd = X + h * (F(X, Y, t) + F(Xt, Yt, t)) / 2
Yd = Y + h * (G(X, Y, t) + G(Xt, Yt, t)) / 2
t = t + h
Print Format(t, " 0.00 "), Format(Xt, " 0.00000 "),
Print Format(Yt, " 0.00000 "), Format(Xd, " 0.00000 "),
Print Format(Yd, " 0.00000 ")

X = Xd: Y = Yd

If t <= tn Then GoTo Tekrar
End Sub

Public Static Function F(X, Y, t)
F = X * Y + t
End Function

Public Static Function G(X, Y, t)
G = t * Y + X
End Function

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

342


10.5.3 Runge-Kutta Yntemi

Bu yntemin uygulanmasnda da dier yntemdekilere benzer ekilde
her admda her bamsz deiken deeri iin (k) bantlar ayr ayr
hesaplanmaldr. rnein (x) ve (y) iin iki diferansiyel eitlik sz konusu ise o
zaman aada gsterilecei gibi (k
1,x
), (k
1,y
), (k
2,x
) ve (k
2,y
) gibi btn
bantlardan ikier tane hesaplanmaldr. Eitlik says arttka doal olarak bu
bantlarn says da artacaktr.. Bir baka deyile ( ) k
1
ve ( ) k
2
ifadesi ( k
x 1,
),
( k
y 1,
) ve ( k
x 2,
), ( k
y 2,
) eklinde drt deer olarak hesaplanmaldr. Ayrca
( k
x 2,
) hesaplanmadan nce ( k
x 1,
) ve ( k
y 1,
) hesaplanm olmaldr. Runge-
Kutta drt adml eitlikler iki diferansiyel eitlik iin, baml deikenler (x),
(y) ve bamsz deiken (t) olmas durumunda, aadaki ekilde
dzenlenebilirler

( )
n n n x , 1
y , x , t f . h k = k h g t x y
y n n n 1,
. ( , , ) = (10.133a,b)
k h f t
h
x
k
y
k
x n n
x
n
y
2
1 1
4 4 4
,
, ,
. , , = + + +
|
\
| (10.133c)
k h g t
h
x
k
y
k
y n n
x
n
y
2
1 1
4 4 4
,
, ,
. , , = + + +
|
\
| (10.133d)

343
) k
2
h
y , k
2
h
x , h
2
1
t ( f . h k
y , 2 n x , 2 n n x , 3
+ + + = (10.133e)
) k
2
h
y , k
2
h
x , h
2
1
t ( g . h k
y , 2 n x , 2 n n y , 3
+ + + = (10.133f)
) k . h y , k . h x , h t ( f . h k
y , 3 n x , 3 n n x , 4
+ + + = (10.133g)
) k k 2 k 2 k (
6
1
x x
x , 4 x , 3 x , 2 x , 1 n 1 n
+ + + + =
+
(10.133h)
) k k 2 k 2 k (
6
1
y y
y , 4 y , 3 y , 2 y , 1 n 1 n
+ + + + =
+
(10.133i)

Bu ekilde Runge-Kutta iki adml veya Runge-Kutta Fehlberg
yntemleri benzer ekilde dzenlenebilirler. Burada dikkat edilmesi gereken
eitlik says arttka her bir bantnn o kadar hesaplanacak olmas
gerektiidir.

rnek 10.19

Aada verilen iki baya diferansiyel eitliklerini balang artlarn
kullanarak Runge-Kutta be adml yntemini kullanarak balang noktasndan
aralk deerini h=0.1 alarak sonraki baml deiken deerlerini x(0.1) ve
y(0.1) hesaplaynz?

dx
dt
xy t = + x( ) 0 1 = x t x ( ) ( ) = = 0 1
dy
dt
ty t = + y( ) 0 1 = y t y ( ) ( ) = = 0 1

zm :

dx
dt
f t x y xy t = = + ( , , ) , x( ) 0 1 =
dy
dt
g t x y ty x = = + ( , , ) , y( ) 0 1 =

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

344
(x) ve (y) iin (k) deerlerinin hesaplanmas :

( ) ( ) ( ) k h f t x y h f
x n n n 1
0 1 1 01 1 1 0 01
,
. , , . , . . ( )( ) . = = = + =
( ) ( ) ( ) k h g t x y h g
y n n n 1
0 1 1 01 0 1 1 01
,
. , , . , . . ( ) . = = = + =
k h f t
h
x
k
y
k
x n n
x
n
y
2
1 1
4 4 4
,
, ,
. , , = + + +
|
\
|
= + +
+
|
\
| ( . ).
.
,
.
, ( )
.
01 0
01
4
1
01
4
1
01
4
f
( ) ( )( ) [ ] = + = + ( . ). . , . , . . . . . 01 0 0 025 0 975 0 975 01 0 975 0 975 0 025 f

= 0 0325625 .
k h g t
h
x
k
y
k
y n n
x
n
y
2
1 1
4 4 4
,
, ,
. , , = + + +
|
\
|
( ) = + = ( . ) ( . ).( . ), . . 01 0 025 0 975 0 975 0 0950625
Hesaplamalar bu ekilde ardk olarak devam edilerek dier (k)
bantlar ( ) k
x 6,
ve
( )
k
y 6,
'ye kadar aadaki ekilde bulunabilir.

k
x 3
0089226
,
. = k
y 3
0092845
,
. =
k
x 4
0 074892
,
. = k
y 4
0083461
,
. =
k
x 5
0 072904
,
. = k
y 5
0 082178
,
. =
085868 . 0 k
x , 6
= 09064 . 0 k
y , 6
=

x x
k k k k k
n n
x x x x x
+
= + + + +
( 1
1 3 4 5 6
16
135
6656
12825
28561
56430
9
50
2
55
, , , , ,

x
n+
= +
1
1
16 01
135
6656 0 089226
12825
28561 0 074892
56430
( . ) ( . ) ( . )

+
9 0 072904
50
2 0 085868
55
( . ) ( . )

=1+(0.01185-0.046307-0.037905+0.013123-0.003122)
= 0.9139936

y y
k k k k k
n n
y y y y y
+
= + + + +
( 1
1 3 4 5 6
16
135
6656
12825
28561
56430
9
50
2
55
, , , , ,


345
= -1+(0.01185+0.048185+0.042242-0.014792+0.003296)
= -0.909217

x t x ( ) ( . ) . = = 01 0913936
y t y ( ) ( . ) . = = 01 0 909217

Bu ekilde istenilen sonular yukardaki ekilde elde edilmi olurlar.

--- %%% ---

Yksek mertebeden baya diferansiyel eitlikler her zaman
denklemler ayr ayr ifade edilmi ekilde karmza kmayabilir. Bazen
de bir tek eitlik eklinde karmza kar ancak ierisindeki terimler bir
dizi katsay ve farkl mertebeden diferansiyellerden oluabilir. Bu
durumda bu eitlikte ardk tanmlamalar yaparak denklem takm
oluturulabilir. Aadaki eitlik (10.134) byle bir denkleme rnek
tekil edebilir.

) x ( F dy
dx
dy
c
dx
dy
b
dx
y d
a
2
2
3
3
= + + + (10.134)

Burada en dk mertebeden trevden balayarak aadaki ardk
tanmlamalar yapabiliriz.

V
dx
dy
= U
dx
y d
dx
dV
2
2
= = (10.134a,b)
Bu tanmlamalardan sonra eitlik (10.134) aadaki ekilde yeniden yazlabilir.
) x ( F dy cv bu
dx
du
a = + + + (10.135)
a
dy cv bu ) x ( F
) u , v , y , x ( f
dx
du
= = (10.136)
dv
dx
g x y v u U = = ( , , , ) (10.137)
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

346
dy
dx
z x y v u V = = ( , , , ) (10.138)

Burada son eitlik olan eitlikler (10.136)- (10.138) zm
yukardaki eitlik (10.133) ile verilen nc mertebeden diferansiyel.
denklemin zm ile zetlenebilir. Burada asl eitlikte verilecek olan
balang artlar grlmemektedir. Bu balang artlar ile beraber f(x,y,u,v),
g(x,y,u,v) ve z(x,y,u,v) fonksiyonlar rahatlkla zlebilirler.

rnek 10.20

Demir ekirdekli bir bobindeki ak ile akm arasndaki deiim
aadaki dorusal olmayan diferansiyel eitlik ve balang artlaryla
(snrdaki deerler radyan cinsinden olacak ekilde) verilmektedir.

) t . 100 ( Sin . 15
dt
dy
10 y 2 y 5
3
= + + t
0
=0 y
0
=0
h=0.02

zm :
10 5 2
2
dy
dt
y y F t + + = ( ). ( )

10
y ) y 2 5 ( ) t . 100 ( Sin . 15
) y , t ( f
dt
dy
2
+
= =

0
10
0 ) 0 sin( . 15
10
y ) y 2 5 ( ) t . 100 ( Sin . 15
) y , t ( f . h A
0
2
0 0
0 0
=
=
+
= =
001 . 0
2
002 . 0
0
2
h
t t
0 A
= + = + =
0
2
0
0
2
A
y y
0 A
= + = + =

( )
0003 . 0
10
0 ) 001 . 0 .( 100 ( Sin . 15
* 002 . 0 ) y , t ( f . h y
A A
=
= =

347
0003 . 0 0003 . 0 0 y y y
0 1
= + = + =
002 . 0 002 . 0 0 h t t
0 1
= + = + =
( )
4 -
2
1
2
1 1
1 1
5.93x10 0.000593
10
4 0.01500005 ) 98 . 2 (
). 002 . 0 (
10
003 . 0 . ) 003 . 0 ( 2 5 ( ) 002 . 0 ( 100 sin( . 15
) 002 . 0 (
10
y ) y 2 5 ( ) t . 100 ( Sin . 15
. h ) y , t ( f . h A
= =
=
+
=
+
= =

003 . 0
2
002 . 0
002 . 0
2
h
t t
1 A
= + = + =

4 -
4
1 A
5.965x10 0.0005965
2
10 x 93 . 5
0003 . 0
2
A
y y = = + = + =

( )
4 - 8.8596e
10
0.0029825 - 4.4328031
* 002 . 0
10
) 10 x 965 . 5 ( 5 10 x 965 . 5 ) 3 . 0 ( Sin . 15
* 002 . 0
) y , t ( f . h y
2 4 4
A A
= =

=
=

0.001186 4 e 8596 . 8 0003 . 0 y y y
1 2
= + = + =
004 . 0 002 . 0 002 . 0 h t t
1 2
= + = + =
10.5.4 Adams-Moulton Yntemi

Bu yntemin denklem takmlarna ve yksek mertebeden diferansiyel
eitliklere uygulanmas dier yntemlerdeki gibidir. Bu yntem ok adml bir
yntem olduundan n adm deerleri denklem takmlarnn zmnde de
herhangi bir tek adml yntemle belirlenmelidir. n adm deerleri
belirlendikten sonra her bir tahmin ve dzeltme eitlii baml deikenin her
birisi iin veya bir baka deyile eitlik saysnca kullanlmaldr. Drdnc
dereceden kapal Adams veya dier adyla Adams-Moulton eitlikleri iki
baml deiken iin, (x) ve (y), aadaki ekilde dzenlenebilir. Baml
deiken says arttka bu ekilde yeni deiken isimleri eklenecek veya
deiken isimlerine yeni bir indis deeri eklenecektir. Fonksiyon isimleri de
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

348
baml deiken isimleri gibi denklem saysnca deiik alnmal veya indisli
olarak kullanlmaldr. Burada baml deikenler (x) ve (y)nin eitlii olan
fonksiyon isimleri srasyla (f) ve (g) olarak tanmlanm ve aadaki eitlikler
bu tanmlamalar altnda yaplmtr.

( )
3 n 2 n 1 n n n t , 1 n
f . 9 f . 37 f . 59 f . 55
24
h
x x
+
+ + = (10.139)

( )
3 n 2 n 1 n n n t , 1 n
g 9 g 37 g 59 g 55
24
h
y y
+
+ + = (10.140)
) y , x ( f f
t , 1 n t , 1 n 1 n + + +
= (10.141)
) y , x ( g g
t , 1 n t , 1 n 2 , 1 n + + +
= (10.142)
( )
2 n 1 n n 1 n n d , 1 n
f f 5 f 19 f 9
24
h
x x
+ +
+ + + = (10.143)
( )
2 n 1 n n 1 n n d , 1 n
g g 5 g 19 g 9
24
h
y y
+ +
+ + + = (10.144)

rnek 10.21

Aada verilen iki baya diferansiyel eitliin balang artlarn
kullanarak Adams-Moulton yntemini kullanarak balang noktasndan aralk
deerini h=0.1 alarak bir sonraki baml deiken deerlerini x(0.1) ve y(0.1)
hesaplaynz? Yntem n adml olduu iin n adm deerleri eitliklerin
devamndaki tabloda verilmitir.

t xy
dt
dx
+ = x( ) 0 1 = 1 ) 0 ( x ) t ( x = =
t ty
dt
dy
+ = y( ) 0 1 = y t y ( ) ( ) = = 0 1

t x x'=xy+t t
y
y'=ty+x
0.0 1.0 -1 0.0 -1.0 1.0
0.025 0.9759 -0.9271 0.025 -0.5756 0.9515
0.050 0.9536 -0.8582 0.050 -0.9524 0.9060
0.075 0.9310 -0.7929 0.075 -0.9303 0.8632

349
zm :
( )
3 n 2 n 1 n n n t , 1 n
f . 9 f . 37 f . 59 f . 55
24
h
x x
+
+ + =

( ) ( ) [ 8582 . 0 . 59 7929 . 0 . 55
24
025 . 0
9330 . 0 ) 1 . 0 ( x
t
+ =
( ) ( )] + 37 0 9271 9 1 . . . = 0913937 .

( )
3 n 2 n 1 n n n t , 1 n
g . 9 g . 37 g . 59 g . 55
24
h
y y
+
+ + =
( ) ( ) [ 9060 . 0 . 59 8632 . 0 . 55
24
025 . 0
9303 . 0 ) 1 . 0 ( y
t
+ =
( ) ( )] + 37 0 9515 9 1 . . . = 0 909217 .
Tahmin deerleri bulunmu olduundan dzeltilmi ifadelerde
kullanlmak zere tahmini fonksiyon deerleri srasyla f(x,y,t) ve g(x,y,t)
aada gsterildii ekilde hesaplanabilirler.
7309 . 0 1 . 0 ) 9092 . 0 )( 9838 . 0 ( t xy ) y , x , t ( f ) x (
t , 1 n
= + = + = =
+

82298 . 0 9139 . 0 ) 9092 . 0 )( 1 . 0 ( x ty ) y , x , t ( g ) y (
t , 1 n
= + = + = =
+

( )
2 n 1 n n 1 n n d , 1 n
f f 5 f 19 f 9
24
h
x x
+ +
+ + + =
[ ) 7929 . 0 ( 19 ) 7309 . 0 ( 9
24
025 . 0
9330 . 0 ) 1 . 0 ( x
d
+ + =
-5(-0.8582)+(-0.9271)] = 0 913959 .

[ ) 8632 . 0 ( 19 ) 82298 . 0 ( 9
24
025 . 0
9330 . 0 ) 1 . 0 ( y
d
+ + =
] + 5 09060 0 9515 ( . ) ( . ) = 080922875 .

t x x'=xy+t t
y
y'=ty+x
0.0 1.0 -1 0.0 -1.0 1.0
0.025 0.9759 -0.9271 0.025 -0.5756 0.9515
0.050 0.9536 -0.8582 0.050 -0.9524 0.9060
0.075 0.9310 -0.7929 0.075 -0.9303 0.8632

0.1 0.9139
t

0.913959
d

-0.7309

0.1 -0.9092
t

-0.909228
d

0.82298

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

350
10.6 Eitliklerin Yaknsama Zorluklar

Saysal yntemlerde her zaman istenilen sonular istenilen hassasiyetle
elde etmek mmkn olmaz. Eitliklerin yaps sonularn analitik sonulara
yaknsamasn belli artlarla salamaktadr. ou zaman saysal zmlerde
kararllk dediimiz bir kavramn irdelenmesi gerekebilir. nk her admda
sonua doru gidip gidilmedii bunun ne kadar doru olduu sorgulanmaldr.
Bir sonucun doru olup olmad da elde karlatrlabilecek bir baka sonu
olmasna baldr. Karlatrlacak bir analitik sonu ou zaman bulunmaz.
nk eer elde bir analitik sonu varsa saysal zm yapmann anlam
kalmaz. Bu nedenle ou saysal zmlerde zmn doru olup olmad ne
dzeyde kararl olduu ve ne kadar hata ile elde edildii aratrlmaldr. Bu
karlatrmay ou zaman bilinen rnekler zerinde alan ve doru sonular
veren yntemlerin bilinmeyen ve yeni elde edilecek sonular iin de doru
sonular verebilecei temeline dayanr.
Bir problemde bir yntemin iyi dierinin kt sonu vermesi veya
bunun tersi sz konusu olabilmektedir. Burada sz edilen konu bunlarla ok
ilgili olmasna karlk esas problem istenen sonuca bazen yaklaamama veya
sonu bazen hemen elde edilirken ok kk farkllklarda bazen de sonuca
ulalamamas mmkndr. Bu problemin yapsndan kaynaklanabilecei gibi
yntemin kendisinden de kaynaklanabilmektedir. Onun iin ok etkin bir kural
sonutan emin olabilmek iin bir problemi birden fazla yntemle zmek ve bu
sonular karlatrmaktr. rnek olarak bir diferansiyel eitliin genel zm
ae
ct
, be
dt
gibi ifadelerin farklar veya toplamlar eklinde kabilmektedir.
Burada (c) ve (d) negatif fakat (c) sabiti (d) den ok kkse byle bir zorlukla
karlalabilmektedir. Byle durumlarda ve genel problemlerin ounda zm
adm aral deitirilerek sonulara bakldnda bize byk lde fikir
verebilir. Bu konu ile ilgili genel bir fikir vermesi asndan aadaki rnek ele
alnmtr.

rnek 10.22

Aada verilen iki baya diferansiyel eitliin balang artlarn
kullanarak herhangi bir basit yntemle adm araln deitirerek elde edilen
sonular karlatrnz. Ayrca problemin analitik zmn kullanarak
sonularn doruluunu kontrol ediniz.


351
= x x y 1195 1995

x( ) 0 2 =

= y x y 1197 1997

y( ) 0 2 =

Analitik zmler

x t e e
t t
( ) =

10 8
2 800

y t e e
t t
( ) =

6 8
2 800

zm :

slerin hepsi negatif ve ok farkl byklkte olduundan tipik bir
kararllk ve yaklam problemi olarak incelenebilir. Bu eitlikleri ncelikle
adm araln h=0.1 alarak ve Euler yntemi ile bir adm zlrse aadaki
deerler bulunabilir.

x
i
= 2 y
i
= -2 t
0
= 0 t = h =0.1

x x h f x y x x y
i i i i i i i +
= + = +
1
01 1195 1995 . ( , ) . ( )

y y h g x y y x y
i i i i i i i +
= + = +
1
01 1197 1997 . ( , ) . ( )

x(0.1)
s
=640 y(0.1)
s
=636

Ayn adm bykl iin analitik eitliklerden bulunan sonular aadaki gibi
elde edilirler.

t 800 t 2
e 8 e 10 ) t ( x

=
187 . 8 34 e 44388 . 1 187308 . 8 e 8 e 10 ) 1 . 0 ( x
) 1 . 0 ( 800 ) 1 . 0 ( 2
a
= = =

y t e e
t t
( ) =

6 8
2 800

912 . 4 34 e 443881 . 1 91238 . 4 e 8 e 6 ) 1 . 0 ( y
) 1 . 0 ( 800 ) 1 . 0 ( 2
a
= = =

Bu problemin bir baka zm de ak zm yntemi yerine kapal
zm yntemi kullanmaktadr. Buraya kadar gsterilen yntemlerin bir
ksmnn ak bir ksmnn ise kapal yntemler olduu daha nce gsterilmiti.
Ak yntemlerin esas yeni bir adm iin deikenler, (x
i+1
) ve (y
i+1
),
zlrken daha nceden zlm deikenler, (x
i
) ve (y
i
), veya balang art
olarak verilmi deerlerin kullanlmas esasna dayanmaktayd. Kapal ekilde
dzenlenmi Euler Yntemi aadaki eitlik eklinde yazlabilir.
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

352
x
i+1
=x
i
+h.f(x
i+1
,y
i+1
)
y
i+1
=y
i
+h.g(x
i+1
,y
i+1
)
Burada trev fonksiyonlar f(x,y) ve g(x,y) eer dorusal deilse
zmek zordur. Ancak ele aldmz eitlik dorusal olduundan aadaki
admlar uygulanarak zlebilir.

x
i+1
=x
i
+0.1(1195x
i+1
-1995y
i+1
)
y
i+1
=y
i
+0.1(1197x
i+1
-1997y
i+1
)

x
y
i
i
+
+
(
1
1
=
1 1195 01 1995 01
1997 1 1997 01
1
( . ) ( . )
( . )
x
y
i
i

Sistemin zm yaplrsa aadaki deerler elde edilirler. Bu sonulara
bakldnda analitik olarak elde edilen sonulara olduka yakn olduklar
grlebilir.

x
i+1
= x(0.1) = 8.23
y
i+1
= y(0.1) = 4.9

Bulunan deerlerin analitik sonularla karlatrmas ve zmn farkl bir
adm aral (h=0.0001) iin elde edilmi dier deerleri aadaki tabloda
verilmitir. Aadaki tabloda ilk adm aral (h=0.1) iin yaplan zmde
saysal sonular ok anormal km ve kullanlamaz dzeyde olduu
grlmektedir. Hemen bu yntemin bu problem iin uygun olmad sonucu
karlabilirdi. Ancak ayn yntemde adm aral kltldnde yntemin iyi
alt problemin kendi yapsndan kaynakland grlmektedir. Bir baka
kan sonu ise ak yntem yerine kapal yntem kullanmak ise adm aralna
gerek duyulmadan daha iyi sonu alndn gstermektedir.

h=0.1 h=0.0001
Aklama x(0.1) y(0.1) 2.91 -1.39
Analitik 8.19 4.91
Euler Ak 640 636 2.64 -1.36
Euler Kapal 8.23 4.90 2.60 -1.41


353
10.7 Snr Deer Problemleri

Diferansiyel eitliklerin zlmesi iin mertebelerine bal olarak bir,
iki veya daha fazla bilinen deerlerine ihtiya duyulur. Denklemin zm iin
bu bilinen deerler kullanlr. Bilinen deerleri kullanlmas ile daha nceki
konularda sylenildii gibi diferansiyel denklemin bu bilinen deerlere ilikin
zm bir baka syleyile zel zm elde edilmi olur. Denklemlerin
zlmesi iin gerekli olan bu artlar balang artlar veya snr artlar olarak
karmza kar. Genelde zamana bal problemlerde balang artlarna ve
koordinatlara bal diferansiyel eitliklerde snr artlarna gerek duyulur. u
ana kadar gsterilmeye allan yntemlerdeki basit diferansiyel eitliklerin
ounda balang artlar kullanlmtr. Baz problemlerde ise ayn noktadaki
deerler yerine bamsz deikenin iki veya daha farkl deeri iin farkl
noktalardaki baml deiken deerleri biliniyor olabilir. Bu tr problemlere
snr deer problemleri denilmektedir.

10.7.1 Kestirme Dzeltme Yntemi(Shooting)

Diferansiyel eitlik ve yksek mertebeden diferansiyel eitlikten
tretilen denklem takmlarnn trev balang deerleri yerine snr deer
dediimiz baml ve bamsz deikenin karlkl baz bilinen noktasal
deerleri kullanlarak zm yaplabilir. Bunun iin bilinen bir deerden ardk
olarak yeni deerler elde etmek yerine bir balang deeri seerek bilinen
noktasal deeri salayp salamadnn aratrlmas bu zm ynteminin
temelini tekil eder. Balang deer problemlerinde olduu gibi rasgele bir
balang deeri seilir. Ardndan bu seilen deer kullanlarak daha nce
gsterilen yntemlerden birisi ile zm srdrlr. Denklemin verilen snr
deerine ulaldnda bu snr deere baklr. Burada seenek sz konusu
olabilir. Birincisi seilen deer kullanlarak ulalan snr deer istenen deerin
altndadr. kincisi seilen deer kullanlarak ulalan snr deer istenen
deerin stndedir. ncs ise seilen deer kullanlarak ulalan snr deer
istenen deere eittir. nc durum aslnda istenen durumdur. Ancak bunun
hemen salanmas zor olabilir.
Kestirme yntemi rasgele seilen bu tahmini balang deerlerini
kullanarak bunlardan elde edilen snr deerlerin uygun olmamas durumunda
yeni ancak ncekilere gre daha iyi tahmin edilmi bir balang deeri tahmini
yapar. Aada verilen eitlikle kullanlan iki balang deeri ve bu balang
deerlerinden elde edilen snr deerleri kullanlarak yeni bir tahmin balang
deeri elde edilir.

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

354
( ) 1 S D
1 S 2 S
1 T 2 T
1 T T
+ = (10.145)

Burada kullanlan deikenler ;

- T1 lk tahmin edilen trev birinci balang deeri,
- T2 kinci tahmin edilen trev kinci balang deeri,
- S1 lk tahmin iin hesaplanan snr deeri (T1 iin),
- S2 kinci tahmin iin hesaplanan snr deeri (T2 iin),
- D Denklemle verilen veya istenen snr deeri
- T Yeni hesaplanan tahmin deerini gstermektedirler.

Bylece yeni yaklak tahmini balang deeri elde edilmi olur.
Bulunan bu deerle sonuca ulalmas muhtemeldir. Eer bu tahmin deeri ile
de sonuca ulalamamas durumunda dier tahmin deerlerine gre daha iyi bir
snr deer elde edilmesi gerekir. Hesaplanan snr deerler uygun oluncaya
kadar istenen snr deere en yakn iki tahmin deerini yeni tahmin deeri elde
etmek iin birka aama kullanlabilir.

rnek 10.23

Aada snr deerleri ile birlikte verilen ikinci mertebeden baya
diferansiyel eitlii kestirme dzeltme yntemi ile znz. Saysal zm iin
bamsz deiken adm araln ( t =0.2) olarak alnz.

d x
dt
t
x t
2
2
1
5

|
\
| = . x(1)=2 x(3)=-1

zm :

Problemdeki yksek mertebeden diferansiyel eitlii aadaki ekilde
denklem takm eklinde dzenleyebiliriz.

y
dt
dx
= x .
5
t
1 t
dt
dy
|
\
|
+ = x(1)=2 x(3)=-1
y(1)=-1.5 (tahmin)

355
Bu problemde eer [dx/dt=x'(1)] trev deeri verilmi olsayd o zaman
bu problem balang deer problemi olarak incelenebilirdi. Oysa bu problemde
srasyla (t=1) ve (t=3) iin baml deiken deerleri olan ve snr deerler
olarak tanmladmz [x(1)=2] ve [x(3)=-1] deerleri verilmitir. Ancak
Kestirme Dzeltme ynteminin uygulamasnda sylenildii gibi, eer (t=1)
noktasndaki eim [x'(1)=-1.5] olarak varsaylrsa bu problem balang deer
problemi olarak zlebilir. Ancak bu durumda da (t=3) iin [x(3)=-1]
deerinin salanmas gerekir. Aadaki tabloda [x'(1)=-1.5] balang tahmin
deeri iin yaplan hesaplamalarda elde edilen sonular grlmektedir.

x'(1)=-1.5 x'(1)=-3 x'(1)=-3.5
Zaman Uzaklk Hz Uzaklk Hz Uzaklk Hz
1.00 2.0 -1.5 2.0 -3 2.0 -3.5
1.20 1.751 -0.987 1.499 -2.510 1.348 -3.018
1.40 1.605 -0.478 0.911 -2.068 0.787 -2.599
1.60 1.561 0.043 0.619 -1.655 0.305 -2.221
1.80 1.625 0.594 0.328 -1.252 -0.104 -1.867
2.00 1.803 1.186 0.918 -0.844 -0.443 -1.521
2.20 2.105 1.832 -0.007 -0.417 -0.712 -1.167
2.40 2.542 2.542 -0.045 0.040 -0.908 -0.794
2.60 3.128 3.324 0.013 0.538 -1.026 -0.381
2.80 3.880 4.185 0.175 1.087 -1.060 0.054
3.00 4.811 5.128 0.453 1.691 -1.00 0.547

Adm aral ( t =0.2) iin [x'(1)=-1.5] balang tahmini ile snr
deerlerden birisi olan x(3)=4.811 bulunmutur. Problemle birlikte verilen snr
deer [x(3)=-1] olduundan bu varsaym istenen sonutan uzaktr. kinci
varsaym tahmin deeri [x'(1)=-3] alnarak yaplan hesaplamada [x(3)=0.453]
bulunmutur. Bulunan bu ikinci sonu ta istenen deere yaklam olmasna
ramen istenilen deer deildir. O zaman yntemin yeni tahmin deeri
oluturmak iin verilen eitlii olan eitlik (10.145) kullanlarak aada
gsterildii ekilde yeni daha iyi bir tahmin deeri hesaplanabilir.

( ) 1 S D
1 S 2 S
1 T 2 T
1 T T
+ =

5 . 3 ) 811 . 4 0 . 1 (
) 811 . 4 ( ) 453 . 0 (
) 5 . 1 ( ) 3 (
) 5 . 1 ( T =

+ =

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

356
Yeni hesaplanan tahmin deeri (T=-3.5) olarak bulunmutur. Bylece
yeni tahmin olan [x'(1)=-3.5} iin de yeni bir hesaplama yaplmaldr. Bu yeni
tahmin deeri iin yaplan hesaplamada ayn tabloda gsterilmi ve (t=3) iin
bulunan (x) varsaymn yaptmzda doru deer olan x(3)=-1 bulunmutur.
Bylece nc tahmin deeri uygun bir tahmin ve snr deerlerini de
salamaktadr.

rnek 10.24

rnek 10.23de problemi iki birinci mertebeden eitlik ekline
dntrerek dzeltilmi Euler yntemi kullanarak tekrar znz. zmde
adm araln ( t =0.2) alarak balang trev deerlerini nceki rnekte
olduu gibi kullanarak snr deerlerden birisi olan x(3) deerine kadar zm
ilerletiniz.
= +
|
\
| x t
t
x 1
5
. x(1)=2 x(3)=-1
Yukarda verilen eitlii iki birinci mertebeden diferansiyel eitlik
eklinde ifade edecek olursak aadaki gibi yazabiliriz.

x' = s x(1) = 2
s' = t + x - 0.2 t. x s(1) = x'(1) -1.5
Dzeltilmi Euler ynteminde tahmin ve dzeltme eitlikleri, bunlarn
hangi sra ve ncelikte hesaplanmas gerektii, daha nce verildii gibi
aadaki ekilde yukarda tanmlanan deikenler iin yazlabilirler. Burada
(x) birinci (s) ise ikinci baml deiken olarak tanmlanmlardr. (s) tanm
yerine dier blmlerde sklkla kullanlan (y) tanm da kullanlabilirdi.
Eitlikler hesaplanma srasyla yazlarak aadaki ekilde hesaplamalar
yaplabilir.

1.Adm
2 x
n
= 5 . 1 s
n
= 1 t
n
= 2 . 0 h =

5 . 1 s ) t , s , x ( f x
n n n n n
= = =
6 . 2 ) 2 ).( 1 ).( 2 . 0 ( ) 2 ( ) 1 ( x . t ). 2 . 0 ( x t ) t , s , x ( g s
n n n n n n n n
= + = + = =
7 . 1 ) 5 . 1 ).( 2 . 0 ( 2 x . h x x
n n t , 1 n
= + = + =
+

98 . 0 ) 6 . 2 ).( 2 . 0 ( ) 5 . 1 ( s . h s s
n n t , 1 n
= + = + =
+


357
98 . 0 s ) t , s , x ( f x
t , 1 n n t , 1 n t , 1 n 1 n
= = =
+ + + +

36 . 2 ) 7 . 1 ).( 1 ).( 2 . 0 ( ) 7 . 1 ( ) 1 (
x . t ). 2 . 0 ( x t ) t , s , x ( g s
t , 1 n n t , 1 n n n t , 1 n t , 1 n 1 n
= + =
+ = =
+ + + + +

752 . 1
2
) 98 . 0 ( ) 5 . 1 (
2 . 0 2
2
x x
. h x x
1 n n
n d , 1 n
=
+
+ =
+
+ =
+
+

004 . 1
2
) 36 . 2 ( ) 6 . 2 (
2 . 0 ) 5 . 1 (
2
s s
. h s s
1 n n
n d , 1 n
=
+
+ =
+
+ =
+
+

2.Adm

752 . 1 x
n
= 004 . 1 s
n
= 2 . 1 t
n
= 2 . 0 h =

004 . 1 s ) t , s , x ( f x
n n n n n
= = =
53152 . 2 ) 752 . 1 ).( 2 . 1 ).( 2 . 0 ( ) 752 . 1 ( ) 2 . 1 (
x . t ). 2 . 0 ( x t ) t , s , x ( g s
n n n n n n n n
= + =
+ = =

5512 . 1 ) 004 . 1 ).( 2 . 0 ( 752 . 1 x . h x x
n n t , 1 n
= + = + =
+

497696 . 0 ) 53152 . 2 ).( 2 . 0 ( ) 004 . 1 ( s . h s s
n n t , 1 n
= + = + =
+

497696 . 0 s ) t , s , x ( f x
t , 1 n n t , 1 n t , 1 n 1 n
= = =
+ + + +

378912 . 2 ) 5512 . 1 ).( 2 . 1 ).( 2 . 0 ( ) 5512 . 1 ( ) 2 . 1 (
x . t ). 2 . 0 ( x t ) t , s , x ( g s
t , 1 n n t , 1 n n n t , 1 n t , 1 n 1 n
= + =
+ = =
+ + + + +

6018304 . 1
2
) 497696 . 0 ( ) 004 . 1 (
2 . 0 752 . 1
2
x x
. h x x
1 n n
n d , 1 n
=
+
+ =
+
+ =
+
+

5129568 . 0
2
) 378912 . 2 ( ) 53152 . 2 (
2 . 0 ) 004 . 1 (
2
s s
. h s s
1 n n
n d , 1 n
=
+
+ =
+
+ =
+
+

Bu ekilde (t=3)'e kadar ilerletilir. Sonuta hesaplanan deerler
aadaki tabloda verilmilerdir.

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

358
x'(1)=-1.5 x'(1)=-3 x'(1)=-3.423875
Zaman
t
n

Uzaklk
x
n

Hz
s
n

Uzaklk
x
n

Hz
s
n

Uzaklk
x
n

Hz
s
n

1.00 2.0 -1.5 2.0 -3 2.0 -3.423875
1.20 1.752 -1.00400 1.45200 -2.52800 1.36723 -2.95866
1.40 1.60183 -0.51296 0.99247 -2.10572 0.82028 -2.55581
1.60 1.55031 0.00968 0.61362 -1.71313 0.34893 -2.19449
1.80 1.60145 0.52103 0.31134 -1.33297 -0.05323 -1.85689
2.00 1.76216 1.09269 0.08473 -0.95019 -0.38929 -1.52747
2.20 2.04184 1.71726 -0.06429 -0.55142 -0.65945 -1.19251
2.40 2.45216 2.40518 -0.13130 -0.12480 -0.86134 -0.83973
2.60 3.00670 3.16521 -0.10962 0.34025 -0.99024 -0.45804
2.80 3.72061 4.00424 0.00938 0.85299 -1.03936 -0.03750
3.00 4.61020 4.92689 0.23606 1.42132 -1.00000 0.43071

Tahmin edilen ilk balang art (s
n
=-1.5) iin snr deer olan [x(3)=-1]
salanamad ve [x(3)=4.61020] olarak bulunduu iin bir nceki problemde
olduu gibi bu defa balang deerinin [s(1) = x'(1) -3] alarak benzer ekilde
snr deere kadar zm admlar ilerletilir. Bu zm de tablo zerine
ilendiinde bunun da nceki problemdekine benzer ekilde snr deere yakn
ancak salamad grlmektedir. Yeni tahmin balang deeri dzeltme
kestirme eitlii ile veya yine aada verilen dorusal ilikiden elde edilebilir.

( ) 1 S D
1 S 2 S
1 T 2 T
1 T T
+ =

423875 . 3 ) 61020 . 4 0 . 1 (
) 61020 . 4 ( ) 23606 . 0 (
) 5 . 1 ( ) 3 (
) 5 . 1 ( T =

+ =

Yukarda elde edilen yeni tahmin deeri olan (s
n
=-3.423875) deeri iin
dzeltilmi Euler yntemi ile elde edilen deerler yine ayn tabloya ilenmitir.
Elde edilen yeni deerlere bakldnda problemle birlikte verilen [x(3)=-1]
snr deerini salad grlmektedir. Bu son balang art iin elde edilen
bilgisayar kts aadaki tabloda verilmitir. Bu tablodaki dzeltilmi
deerler yukardaki tabloya da ilenmitir.


359

rnek 10.25

Makine mhendislii s transferi problemlerinde kullanlan
geniletilmi yzeylerdeki s aktarmna ilikin olarak tek boyutlu bir ubuk
zerinden aadaki ekilde gsterildii gibi kararl bir durumda s transferi
gerekletirilmektedir. Is transferi probleminin matematiksel ifadesinin
aadaki diferansiyel ifade ile verildii bilinmektedir.

) T T (
dx
T d
a
2
2
2
+ = 0 ) 0 ( T = 100 ) 1 ( T =

Burada kullanlan tanmlamalardan sabit deerler ve diferansiyel
eitliin analitik genel ve zel zm, kanatn(ubuun) uzunluu birim
uzunluk (1.0m) olarak alnarak, aadaki gsterildii ekilde verilmitir.

A . k
p . h
2
= =2 T
a
=0
T(x A e B e T
x x
a
) . . = + +
T(x e e
x x
) . ( ) =

13786028
2 2

q(x)
q
c
=h.P(T-T
a
)dx
q(x+dx)
T
a

T
1
x=0

T
2
x=L

q=-k.A.(dt/dx)
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

360
zm :

Yukarda verilen analitik zm ifadesi kullanlarak ubuk boyunca(x)
scaklklarn(T) deiimi aadaki tabloda hesaplanmtr.

x T(x) x T(x)
0.0 0.0 0.625 44.168
0.125 6.965 0.750 58.7086
0.250 14.367 0.875 76.937
0.375 22.6729 1.00 100.00
0.500 32.4027

Diferansiyel eitlikte (T
a
=0) ve ( 2 = ) olduundan eitlik aadaki
ekilde dzenlenerek saysal zm dzeltilmi Euler yntemi ile aadaki
admlar uygulanarak zlebilir.

) T T (
dx
T d
a
2
2
2
+ = 0 ) 0 ( T = 100 ) 1 ( T =

) T 0 ( 4
dx
T d
2
2
+ = 0 T 4
dx
T d
2
2
= 0 T 4 T =

y T = 0 ) 0 ( T =
T 4 y = ) 0 ( T ) 0 ( y =

n n p , 1 n
T . h T T + =
+

n n t , 1 n
y . h y y + =
+

2
T T
h T T
1 n n
n d , 1 n
+
+
+
+ =
2
y y
h y y
1 n n
n d , 1 n
+
+
+
+ =

1.Adm
0 T
n
= 50 y
n
= 0 x
n
= 25 . 0 h =

50 y ) T , y , x ( f T
n n n n n
= = =
0 ) 0 ).( 4 ( T . 4 ) T , y , x ( g y
n n n n n
= = = =
5 . 12 ) 50 ).( 25 . 0 ( 0 T . h T T
n n t , 1 n
= + = + =
+


361
50 ) 0 ).( 25 . 0 ( ) 50 ( y . h y y
n n t , 1 n
= + = + =
+

50 y ) x , y , T ( f T
t , 1 n n t , 1 n t , 1 n 1 n
= = =
+ + + +

50 ) 5 . 12 ( 4 T . 4 ) x , y , T ( g y
t , 1 n n t , 1 n t , 1 n 1 n
= = = =
+ + + +
5 . 12
2
) 50 ( ) 50 (
25 . 0 0
2
T T
. h T T
1 n n
n d , 1 n
=
+
+ =
+
+ =
+
+
25 . 56
2
) 50 ( ) 0 (
25 . 0 ) 50 (
2
y y
. h y y
1 n n
n d , 1 n
=
+
+ =
+
+ =
+
+

2.Adm

5 . 12 T
n
= 25 . 56 y
n
= 25 . 0 x
n
= 25 . 0 h =

25 . 56 y ) T , y , x ( f T
n n n n n
= = =
50 ) 5 . 12 ).( 4 ( T . 4 ) T , y , x ( g y
n n n n n
= = = =
5625 . 26 ) 25 . 56 ).( 25 . 0 ( ) 5 . 12 ( T . h T T
n n t , 1 n
= + = + =
+

75 . 68 ) 50 ).( 25 . 0 ( ) 25 . 56 ( y . h y y
n n t , 1 n
= + = + =
+

75 . 68 y ) x , y , T ( f T
t , 1 n n t , 1 n t , 1 n 1 n
= = =
+ + + +

25 . 106 ) 5625 . 26 ( 4 T . 4 ) x , y , T ( g y
t , 1 n n t , 1 n t , 1 n 1 n
= = = =
+ + + +
125 . 28
2
) 75 . 68 ( ) 25 . 56 (
25 . 0 5 . 12
2
T T
. h T T
1 n n
n d , 1 n
=
+
+ =
+
+ =
+
+
78125 . 75
2
) 25 . 106 ( ) 50 (
25 . 0 ) 25 . 56 (
2
y y
. h y y
1 n n
n d , 1 n
=
+
+ =
+
+ =
+
+

Benzer ekilde (x=1.0) oluncaya kadar hesaplamalar yrtlr veya
yukardaki birinci mertebeden eitlikler balang artlar ile birlikte bilgisayar
program ierisine tanp zlrse aadaki tabloda gsterilen sonular elde
edilirler.

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

362

x
n
x
n+1

T
n

T
n+1,t

T
n+1,d

y
n

y
n+1,t

y
n+1,d

n n
y T =
t , 1 n
T
+

n n
T 4 y =
1 n
y
+

0.0 0.0 50 50 0
0.25 12.5
12.5
50
56.25
50
56.25
0
50
0.50 26.5625
28.125
68.75
75.78125
68.75
78.125
106.25
112.5
0.750 47.07013
50.585
103.90625
113.378
103.90625
113.378
188.28125
202.343
1.00 78.930
85.253
163.9648
178.137207
163.9648
178.137207
315.7336

Yukardaki tablodaki sonulara bakldnda seilen balang tahmin
deeri (y
n
=50) ile problemde istenen snr art olan (x=1) iin (T=100C) art
salanamamtr. Bylece daha nceki rneklerde olduu gibi bir baka tahmin
balang tahmin deeri kullanlmaldr. kinci tahmin deeri ise (y
n
=100)
olarak seilmitir. Yukardaki tahmin deeri ve ikinci tahmin deeri iin
dzeltilmi Euler yntemi bilgisayar program ile elde edilen sonu pencereleri
aada verilmitir. Bu pencerelerde kullanlan deikenler ve veri
balklarndaki (X) ve (Y) deikenleri srasyla birinci ve ikinci baml
deikenleri gstermektedir. Bylece bu problemde kullanlan birinci deiken
(T) iin (X) deikeni kolonuna, (y) deikeni iin ise (Y) kolonuna
baklmaldr. nk dzeltilmi Euler yntemi iin verilen bilgisayar program
genel deikenler iin dzenlenmitir. Bu blm iin dzeltilmi Euler yntemi
bir alt program eklinde dzenlenerek bu blm olan Kestirme Dzeltme
yntemi iin ayrca bir bilgisayar program yazlabilir.


363

Bu iki tahmin deeri sonularna bakldnda her ikisi de (x=1) iin
snr deer olan (T=100C) snr artn salamamaktadr. Bunlardan ilki
[T(1)=85.25391] ikincisi ise [T(1)=170.50781] eklinde bulunmutur. Bunlarn
birisi istenen snr deerin altnda dieri ise stndedir. Bylece bu varsaymlar
ile elde edilen zmler kullanlarak nc varsaym deeri aadaki ekilde
tahmin edilebilir.

( ) 1 S D
1 S 2 S
1 T 2 T
1 T T
+ =

6483375 . 58 ) 25391 . 85 100 (
) 25391 . 85 ( ) 50781 . 170 (
) 50 ( ) 100 (
) 50 ( T =
+ =

Yeni tahmin deeri 58.648339 olarak bulunmutur. Bu tahmin iin
yukardaki zmler iin kullanlan bilgisayar program kullanlarak aadaki
pencerede gsterilen sonular elde edilebilir. Aadaki sonulara bakldnda
[T(1)=100] snr art salanmtr.

Bulunan bu son deerler problemde verilen analitik sonularla
karlatrlarak hata mertebeleri belirlenebilir. rnein saysal ve analitik
zmlerde (x=0.5) noktasndaki scaklk deerleri [T(0.5)
an
=32.4027] ve
[T(0.5)
sa
=32.98969] eklinde bulunmulardr. Ayrca her bir tahmin deeri iin
elde edilen sonularla analitik sonularn grafiksel gsterimi de aadaki
ekilde gsterilmitir. Grafikten anlalaca gibi iki tahmin deeri olduka
ayrk ancak bu iki tahmin deeri arasndaki hesaplanarak alnan tahmin deeri
analitik sonula neredeyse rtmtr. Yukardaki tablolardan da bunu grmek
mmkndr.

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

364
0
40
80
120
160
200
0.00 0.50 1.00 1.50
X(Mesafe)
T

(
S
c
a
k
l
k
)
y=50
y=100
y=58.65
Analitik

10.8 Programlar

Program 10.3 Yksek mertebeden diferansiyel denklemlerin veya denklem
takmlarnn Euler yntemi bilgisayar program(Visual Basic)

Show
Rem ---------------------------------------------------------
Rem Bu program ikinvi mertebeden bir eitlik iin
Rem dzenlenmitir. Bu eiki eitlik demek ve srasyla
Rem f(X,Y,t) VE G(X,Y,t)eklinde olumutur.Burada (X) ve (Y)
Rem srasyla bamsl deiken (t) ise bamsz deikendir.
Rem ---------------------------------------------------------
h = Val(InputBox("Aralk Deeri(h=0.2) ?"))
X = Val(InputBox("1.Baml deiken Ba.de.(x(t)=2) ?"))
Y = Val(InputBox("2.Baml deiken Ba.de.(y(t)=-1.5) ?"))
t = Val(InputBox("Bamsz deiken Ba.deeri(t=1)?"))
tn = Val(InputBox("Bamsz deiken Son deeri(tn=3)?"))
Print "t", "X-Tahmin", "Y-Tahmin", "X-Dzeltme", "Y-dzeltme"
Print "--------", "--------", "--------", "--------", "--------"
Print Format(t, " 0.00 "), Format(X, " 0.00000 "),Format(Y, " 0.00000 ")

Tekrar:
X1 = X + h * F(X, Y, t)
Y1 = Y + h * G(X, Y, t)


365
t = t + h
Print Format(t, " 0.00 "), Format(X1, " 0.00000 "), Format(Y1, " 0.00000 ")
X = X1
Y = Y1
If t <= tn Then GoTo Tekrar
End Sub
Public Static Function F(X, Y, t)
F = Y
End Function
Public Static Function G(X, Y, t)
G = t + X - 0.2 * t * X
End Function

Program 10.4 Baya diferansiyel denklemlerin zm(MATHEMATICA)

NDSolve[{y'[x]==z[x],z'[x]==-y[x],y[0]==0,
z[0]==1},{y,z},{x,0.,Pi}]
{{y -> InterpolatingFunction[{0., 3.14159}, <>],

z -> InterpolatingFunction[{0., 3.14159}, <>]}}
z[0]==1},{y,z},{x,0.,Pi}]

z[3]/.%
{-0.989984}
Plot[Evaluate[y[x]/.%1],{x,0,2}]
-Graphics-

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

366

Plot[Evaluate[z[x]/.%1],{x,0,2}]
-Graphics-

Plot[Evaluate[z[x]/.%1],{x,0,Pi}]
-Graphics-


367

dx/dt=xy+t x(0)=1
dy/dt=ty+x y(0)=-1 denkleminin zm.

NDSolve[{x'[t]==x[t]*y[t]+t,y'[t]==t*y[t]+x[t],x[0
]==1,
y[0]==-1},{x,y},{t,0,1}]
{{x -> InterpolatingFunction[{0., 1.}, <>],

y -> InterpolatingFunction[{0., 1.}, <>]}}
z[0]==1},{y,z},{x,0.,Pi}]

z[2]/.%
{-0.416147}
Plot[Evaluate[y[x]/.%1],{x,0,2}]
-Graphics-

_____________________________________________________ Nmerik Analiz

368

]==1,
y[0]==-1},{x,y},{t,0,1}]

y[0.4]/.%157
{-0.717359}
y[0.2]/.%157
{-0.834091}
x[0.2]/.%157
{0.852189}
Plot[Evaluate[x[t]/.%157],{t,0,1}]
-Graphics-

Plot[Evaluate[y[t]/.%157],{t,0,1}]
-Graphics-


369

x[0.2]/.%157
{0.852189}
y[0.2]/.%157
{-0.834091}
y[0]/.%157
{-1.}
x[0]/.%157
{1.}


]==1,
y[0]==-1},{x,y},{t,0,1}]

Table[Evaluate[y[t]/.%1],{t,0,1,0.1}]
{{-1.},{-0.909219},{-0.834091},{-0.771094},{-
0.717359},
{-0.670465}, {-0.628291}, {-0.588888}, {-
0.550368},
{-0.510795}, {-0.468065}}
Table[Evaluate[x[t]/.%1],{t,0,1,0.1}]
{{1.}, {0.913939}, {0.852189}, {0.810635},
{0.786351},
{0.777219}, {0.781699}, {0.798687}, {0.827436},
{0.867519},
{0.918837}}
%3//TableForm
1.
0.913939
0.852189
0.810635
0.786351
0.777219
0.781699
0.798687
0.827436
0.867519
0.918837
_____________________________________________________ Nmerik Analiz

370
N[Table[Evaluate[x[t]/.%1],{t,0,1,0.1}],10]
{{1.}, {0.9139394401}, {0.8521887118},
{0.8106349969},
{0.7863506835}, {0.7772187799}, {0.7816986258},
{0.7986872422}, {0.8274364012}, {0.8675192562},
{0.9188366763}}


NDSolve[{y'[x]==-2x-y[x],y[0]==-1},{y},{x,0,.5}]
{{y -> InterpolatingFunction[{0., 0.5}, <>]}}
Table[Evaluate[y[x]/.%7],{x,0,.5,0.1}]
{{-1.}, {-0.914515}, {-0.856195}, {-0.822457}, {-
0.810962},

{-0.819593}}
N[Table[Evaluate[y[x]/.%7],{x,0,.5,0.1}],8]
{{-1.}, {-0.91451481}, {-0.85619488}, {-
0.82245708},

{-0.81096173}, {-0.81959336}}
Plot[Evaluate[y[x]/.%7],{x,0,.5}]
-Graphics-

_________________11

KISM DFERANSYEL
DENKLEMLERN
ZMLER

11. KISM DFERANSYEL DENKLEMLERN ZMLER

ou nemli fen ve mhendislik problemleri ksmi diferansiyel
eitlikler olarak ifade edilirler. Tipik olarak scakln koordinatlarn fonksiyonu
olmas gibi. Bu blmde bu tr problemlerin saysal zm yntemleri
gsterilmektedir. Ksmi trevli diferansiyel eitliklerin zm genellikle Sonlu
Fark yntemleriyle zlrler. Ancak son zamanlarda Sonlu Eleman yntemleri
de ksmi trevli eitliklerin zm iin yaygn olarak kullanlmaktadr. Sonlu
fark yntemleri daha ok dzgn geometrilerde iyi sonular vermesine ramen
sonlu eleman yntemleri hem dzgn geometrilerde hem de dzgn olmayan
karmak geometrilerde olduka iyi sonular vermektedir. Sonlu eleman
yntemi karmak geometrileri kk gen, drtgen, piramit ve dzgn
olmayan prizmalar gibi alan ve hacimlere blerek altndan uygulama alan
olduka genitir.
Sonlu eleman esasl gelitirilmi hazr yazlmlar da bulunmaktadr.
Bunlara rnek olarak Ansys, Ideas, Fluent, Fidap verilebilir. Bunlarn bir ksm
ok genel hazrlanm olup birok mhendislik problemlerine ait modller
iermektedir. Bir ksm ise zel konular kapsayacak ekilde snrlandrlm
olabilmektedir. Bu tr yazlmlarda diferansiyel eitliklerin en genel zmleri
birok snr art altnda ve byk bir malzeme veya akkanlar ktphanesiyle
tanmlanabilmektedirler. Bu yazlmlarda genel yap aadaki ekilde
zetlenebilir.

- Problem geometrisinin tanm
- Problemin tr ve varsaymlarnn seimi
- Kullanlacak malzeme ve zelliklerinin seimi
- Snr veya balang artlarnn tanm
- Varsa farkl zm yntemlerinden uygun olan yaknsama
kriterleriyle beraber belirlemek
- Sonularn ilenmesi(grafik, animasyon, rakamsal data, v.s.)
______________________________________________________Nmerik Analiz

372
Bu tr yazlmlar son zamanlarda mhendislerce yaygn olarak
aratrma birimlerinde kullanlmaktadr. Eer zlecek problem ok zel
tanmlamalar gerektirmiyorsa ou zaman etkin bir ekilde kullanlabilmektedir.
Ancak bu tr yazlmlarn kullanm, problemlerin tanm, snr artlarnn
verilmesi ve zellikle de sonularn yorumu iyi bir mhendislik bilgisi
gerektirdii hi unutulmamaldr. Bulduunuz sonularn doru olup olmad,
bu sonularn hangi diferansiyel tanmlamalarn hangi varsaymlarla zm
olduu mhendislik altyapsyla yakndan ilgilidir. Bu ve devam eden
blmlerde bu tr programlarda zm yaplan diferansiyel eitliklerin ok
basitletirilmi ekillerinin nasl zldklerine ilikin saysal alt yapdan sz
edilecektir. Aadaki blmlerde ksmi trevli eitliklerin nasl ortaya ktklar
ve mhendislik problemlerin neyi nasl temsil ettikleri zetle gsterilmeye
allmaktadr.
Eer (u) (x) ve (y) bamsz deikenlerinin bir fonksiyonu olarak ele
alnrsa, (u) byklnn bir ok ksmi trevli terimi sz konusudur. Bu
trevlerin fiziksel anlam mhendislerce matematik bilgisi alt yapsndan
genelde bilinmekle birlikte burada u sylenebilir. Baml deiken (u)
herhangi bir byklk olabilir. Bu hz, scaklk, basn ve gerilme gibi daha
birok bykl temsil ediyor olabilir. rnein bu bamsz deiken bir hz
ifade ediyorsa bu hzn nelere gre deiim gsterdii ve bunlarn hangisinin
ihmal hangisinin zme dahil edildii bu diferansiyel eitliklerle
tanmlanabilir. Fiziksel olarak bir hz byklnn kartezyen koordinatlarda
her dorultuda deiimi sz konusu ise o zaman hz tanmnda bu koordinatlarn
yani (x), (y) ve (z) dorultularnn her bamsz deiken olarak
bulunmaldr. Eer bu deiim iki boyutlu bir dzlemde sz konusu ise o
zaman bu dzlemin koordinatlar problemin matematiksel tanmnda yer almak
durumundadr. Yani bu durumda hz rnein (x) ve (y) koordinatlarna bal
olur.

2
2
u
x
,
2
2
u
y
, ,
z
u
2
2

y x
u
2

(11.1)

Burada verilen ksmi trevler birinci, ikinci veya daha yksek
mertebelerden olabilir. Ayrca bunlar bir yn sabitlerle de ilikili olabilirler.
Bu eitliklerin oluturulmas aada da ksmen gsterilecei gibi temel fizik
kanunlarndan, enerjinin korunumu, ktlenin korunumu ve hareket kanunlar
gibi, hareketle tretilirler. Dolaysyla diferansiyel eitliklerin oluumunda
btn parametreler dikkate alndnda ve ihmaller sz konusu olmadnda ok
karmak ifadeler kabilir. Ancak bir ok problemin matematiksel modelinde
baz ihmaller sz konusu olup bu ihmal veya varsaymlarla denklemler
oluturulmaktadr.
Ksmi Diferansiyel Denklemlerin zmleri ______________________________

373
kinci mertebeden bir ksmi trevli eitlik genel bir tanmlamayla
aadaki ekilde gsterilebilir. Bylece genel herhangi bir ikinci mertebeden
ksmi trevli eitlik aadaki ekilde yazlabilir.

0 g u . f
y
u
e
x
u
d
y
u
c
y x
u
b
x
u
a
2
2 2
2
2
= + +
(11.2)

Burada kullanlan arpanlar kullanlarak ( ) ac 4 b
2
= tanmlamas
yaplarak diferansiyel eitliklerle ilgili aadaki genel snflandrmalar
yaplabilir.

= 0 ise parabolik tip ksmi diferansiyel denklemler
> 0 ise hiperbolik tip ksmi diferansiyel denklemler
< 0 ise eliptik tip ksmi diferansiyel denklemler

Bu genel tanmlamada baz terimlerin olmamas baz terimlerde
arpanlarn deiken olmas, bu deikenlerin nelere gre deitii ksmi trevli
diferansiyel eitliin zm yntemlerini deitirir. Bu konu bir ok
mhendislik uygulamalarnda ska karlalan baz bu genel tanmlamalarn
zel trleri tanmlanmtr. Bu trleri ok bilinenleri olan Laplace ve Poisson
denklemleri yukardaki genel ifadenin zel halleridirler. rnein Laplace
eitliinde (b=0), (a=c=1) ve dier arpanlar sfr olmas durumu iin yazlm
bir eitliktir. Benzer ekilde Poisson eitlikleri iin b=0), (a=c=1) ve eitliin
sa taraf sfrdan farkl durumu sz konusu ise sylenebilir. Bu eitlikler eliptik
tip denklemler olarak uygulamalarda ska karlalan eitliklerdir.

0
y x
u
x
u
2
2
2
=

(11.3)
) y , x ( f
y x
u
x
u
2
2
2
=

(11.4)

11.1 Eliptik Tip Ksmi Diferansiyel Denklemler

Bir s transferi probleminde, kararl ve iki boyutlu bir sistemde isi
aknn ekil 11.1de gsterildii gibi sadece (x) ve (y) ynnde gerekletiini
varsayalm. Plakann kalnlnn(t) ok ince olduunu veya bir baka ekilde
______________________________________________________Nmerik Analiz

374
nc boyutunun iyice izole edildiini kabul ettiimizde s enerjisi sadece (x)
ve (y) ynnde akabilecektir. Is geii denildiinde bir ok durum anlalabilir.
Burada sz edilen gei s iletimi anlamndadr. Yani ortamda kat bir kontrol
hacmi sz konusu ve s enerjisinin bu kat hacim veya iki boyutlu durumda
yzey ierisindeki bir elemandan dierine gemesi durumu incelenecektir. Bu
inceleme s transferi bilgisine sahip okuyucular iin ok yabanc deildir.
Ancak yabanc olanlar iin s iletiminin temel yasas olan Fourier s iletim
yasas her dorultuda uygulanarak genel eitlik karlmaya allacaktr.
Dzlemin (x) dorultusundaki s geii s iletim yasasna dayanlarak
aadaki eitlikle verilmektedir.

dx x x
0
+ =
x
q
x
u
) dy . t ( k =
(11.5)

Burada (k) malzemenin fiziksel bir zellii olan sl iletkenlik katsays,
(t.dy) s enerjisinin akt yzey alan, (u/x) scaklk gradyeni ve (q) ise (x)
dorultusunda geen s miktarn gstermektedir. Bu eitliin nceden
sylenildii gibi Fourier s iletim kanunundan yazld unutulmamaldr. imdi
(x) dorultusunda sol yzeyden geen s miktarn byle yazarken (x)
dorultusunda sa yzey iin ise aadaki eitlik (11.7) eklinde yazlabilir.

dx x x
0
+ =
dx x
q dx
x
u
x x
u
) dy . t ( k
+
=
(
\
|
(11.6)

ekil 11.1. ki boyutlu s transferi iin kontrol yzeyi

imdi biraz aklamal olarak eitliklerin elde edilmesinde yarar vardr.
nk diferansiyel eitliklerin salt zmnden ziyade mhendislikte bu
y
0

x
0

y
x
dx
dy
t

375
diferansiyel denklemin zm ile neyi bulduumuzu ve bulduumuzun anlam
ok daha nemlidir. Yine matematik bilgilerinden hatrlanaca gibi diferansiyel
tanmndan bir dorultuda rnein (x) dorultusunda kontrol yzeyine gelen ve
ayrlan s miktarlarnn fark bu dorultuda net s deiimini verecektir.

x
q
x
u
) dy . t ( k =
(11.7)

dx x
q dx
x
u
x x
u
) dy . t ( k
+
=
(
\
|
(11.8)

net , x dx x x
q q q =
+
(11.9)

net , x
q dx
x
u
x x
u
) dy . t ( k
x
u
) dy . t ( k =
(
|
|
\
|
|
\
|
(11.10)

2
2
net , x
x
u
. dy . dx . t . k q
= (11.11)

Benzer ekilde (y) ynnde kontrol yzeyine giren ve kan s miktarlar ve bu
iki s miktar arasndaki fark olan net s deiimi (x) ynndekine benzer
ekilde aadaki ekilde yazlabilir.

0
y y =
y
q
y
u
) dx . t ( k =
(11.12)
dy y y
0
+ =
dy y
q dy
y
u
y y
u
) dx . t ( k
+
=
(
|
|
\
|
(11.13)

net , y dy y y
q q q =
+
(11.14)
net , y
q dy
y
u
y y
u
) dx . t ( k
y
u
) dx . t ( k =
(
(
|
|
\
|
|
|
\
|
(11.15)
2
2
net , y
y
u
. dy . dx . t . k q
= (11.16)

Kontrol hacmine iletimle akan toplam s miktar (x) ve (y) ynndeki
net slarn toplam eklindedir. Burada gelitirilen eitliin baka hi bir enerji
trnn sistemde etkili olmad sadece s iletiminin sz konusu olduu
durumun ele alnd unutulmamaldr. rnein eer sistem ierisinde s
retimi sz konusu olsayd bu ifadenin de bu miktara eklenmesi gerekirdi.
______________________________________________________Nmerik Analiz

376
Sistemin sl dengede olduu yani sisteme giren ve kan enerjinin eit olduu
ve bunun zamanla bir deiim gstermedii dnldnde iki dorultudaki
yani (x) ve (y) ynndeki net s geileri toplam sfr olmaldr. Bu anlatm
aadaki eitlikle ifade edilebilir.

0 q q
net , y dx x
= +
+
(11.17)
0
y
u
. dy . dx . t . k
x
u
. dy . dx . t . k
2
2
2
2
=
(11.18)
0
y
u
x
u
2
2
2
2
=
(11.19)

Burada elde edilen son eitlik (11.19) iki boyutlu ve ksmi trevli bir
diferansiyel eitliktir. Bu eitliin zm iin baz snr artlarna gerek
duyulur. Bu eitliin zm ne verecektir ? sorusuna yukardaki ilemler
sonunda u cevab rahatlkla verebilmeliyiz. ki boyutlu bir dzlemde yani (x)
ve (y) dorultularnn oluturduu bir dzlemde herhangi bir noktada yani
herhangi bir (x,y) noktasndaki scaklk deerini verecektir. zm bize scaklk
deerini verecektir.Burada (u) tanmnn scaklk deikeni olarak kullanld
hatrlanmaldr. Ayn yapdaki diferansiyel eitlik dier mhendislik dallarnda
baka bir bykln hesaplanmas iin gelitirilmi olabilirdi. rnein
Elektrik mhendisliinde bir dzlemde ak dalm da benzer yapdaki bir
diferansiyel eitlikle ifade edilmektedir.

2
2
2
2
2
u
x
u
y
+
|
\
| = (11.20)

Yukardaki operatr Laplace operatr ve eitlik ise Laplace eitlii
olarak bilinmektedir. Eer sistem ierisinde s retimi( q& ) sz konusu ise
eitliin yaps deiirdi. Yani kontrol hacmi veya yzey kendinden bir enerji
reten bir yapda olsayd denklemin yaps deimeliydi. nk sisteme bir de
retim enerjisi girecekti. Bu durum dikkate alnarak scaklk dalm ifadesi

0 dy . dx . t . q q q
net , y dx x
= + +
+
& (11.21)
0 dy . dx . t . q
y
u
. dy . dx . t . k
x
u
. dy . dx . t . k
2
2
2
2
= +
& (11.22)

377

k
q
y
u
x
u
2
2
2
2
&
=
(11.23)

imdi bu eitliin Poisson eitlii trnden olduu sylenebilir. Bu yeni
eitlikle eitlik (11.19) veya (11.20) eitlii farkl eitliklerdir. Grld gibi
fiziksel olaylarda kk bir deiiklik farkl bir varsaym farkl bir matematiksel
ifade olarak ortaya kmaktadr. Is retimi gibi daha bir yn enerji trlerini
problemin tanmna dahil edilseydi diferansiyel denklemin yaps olduka
deiik olacakt. Yukardaki eitliin sfra eit olmayp koordinatlarn
fonksiyonu cinsinden bir sabit veya deikene eit olmas durumunda Poisson
eitliine dnecei daha nce sylenmiti. Bu durumda genel gsterimle
yukardaki iki boyutlu enerji retimli scaklk dalm eitlii aadaki ekilde
de yazlabilir.

) y , x ( f
k
) y , x ( q
y
u
x
u
2
2
2
2
2
= = =
|
|
\
|
&
(11.24)

Burada ) y , x ( q& enerji retimin koordinatlara gre deiimini
gstermektedir. Bu retim sabit bir deer ve her noktada homojen de olabilir. O
durumda eitliin sa taraf sabit bir deer olur. Bir dier byklk olan s
iletim katsays olan (k) deerinin de sabit bir deer olarak ileme alnd
unutulmamaldr. Laplace ve Poisson eitliklerinin analitik zmleri farkl snr
artlar altnda olduka karmaktr. Bu nedenle bu ve buna benzer eliptik
eitliklerin zmlerini saysal yntemlerle zmek yerinde olacaktr. Aada
bu ve buna benzer eliptik diferansiyel eitliklerin saysal zmlerinden sz
edilecektir.

11.2 Ksmi Trevli fadelerin Sonlu Fark zmleri

Ksmi trevli eitliklerin hepsinin zm iin bir yol, bu eitlikleri
sonlu fark eitlikleri eklinde temsil etmektir. Kitabn nceki blmlerinde
sonlu farklar konusu ierisinde gsterilen aklamalar burada uygulanmaya
allmtr. Hatrlanaca zere zlmek istenen eitlikler ierisinde birinci,
ikinci veya daha yksek mertebeden ksmi trevler bulunmaktadr. Bu trevli
terimler ncelikle sonlu fark eitliklerine dntrlr daha sonra zmne
gidilir. Yine hatrlanaca zere sonlu fark eitlikleri yazlrken zm
ortamnda dmler kullanlmaktayd. Bu dm noktalar sonlu fark
eitliklerinin yazlmasnda gerekli olan koordinatlar belli noktalard. Aadaki
______________________________________________________Nmerik Analiz

378
ekil 11.2de bir zm dzlemi ve bu dzlem zerindeki dm noktalar
grlmektedir. Bu ekilde grld gibi sonlu fark zmlerinde ncelikle
zm dzlemi zerinde byle zgara sistemi denilen ve dmlerden oluan
yap oluturulur. Bu yapnn amac her bir dm noktasnda baml deiken
deerini belirlemektir. Bu dmlerin koordinatlar bir baka deyile bamsz
deiken deerleri belli olduundan her bir dm noktas iin zm
yaplacak denklem esas alnarak bir eitlik yazlr. Bylece zm bekleyen
dm saysnca eitlik oluur. Daha sonra elde edilen denklem takm istenilen
bir saysal denklem takm zme yntemlerinden birisi kullanlarak zlr ve
her bir dmdeki deiken deerleri elde edilir. Sonlu fark zmlerinin
temelinde bu yatmaktadr. Elbetteki dm noktalarnn oluturulmasnda
dm aralklarnn eit olup olmamas, snrlarn dzgn olmamas ve
snrlardaki snr artlarnn durumuna gre farkllklar sz konusu olabilecektir.
Bunlar ilerleyen konularda ksmen ele alnacaktr.

ekil 11.2. zm dzleminde Sonlu Fark eitlikleri iin dmlerin
oluturulmas.

Sonlu fark eitlikleri yazlrken Taylor serisi anmndan
yararlanldn biliyoruz. Burada tekrar olarak herhangi bir mertebeden trevin
sonlu fark karl aada ksaca gsterilecektir. Bu sonlu fark konularnda
uzunca gsterildii zere sonlu fark eitliklerinin yazmnda ileri, geri veya
merkezi fark yazmlarnn da sz konusu olduu unutulmamaldr. Taylor serisi
anmnda fonksiyonun srekli olduunu dnerek aadaki eitlii aralk
deerini (h=x) alarak aadaki ekilde yazabiliriz.

y
j+1

y
j

y
j-1

y
j-2

y
j+2

x
i-2

x
i-1
x
i
x
i+1
x
i+2
x
i+3

x
y

379
Hata h
6
) x ( ' ' ' f
h
2
) x ( ' ' f
h ) x ( ' f ) x ( f ) h x ( f
3 i 2 i
i i i
+ + + + = + (11.25)

Buradan birinci mertebeden bir sonlu fark eitlii elde etmek iin
Taylor serisinde birinci mertebeden trevin dahil olduu terimi alp dier
terimleri hata olarak darda brakrsak aadaki eitlik elde edilir. Bu
eitlikten birinci mertebeden trev terimi ekilirse birinci mertebeden sonlu fark
eitlii elde edilmi olur. Ancak bu sonlu fark eitlii ileri yn sonlu fark
eitliidir. nk elde edilen Taylor serisi ileri nokta iin almtr.

Hata h ) x ( ' f ) x ( f ) h x ( f
i i i
+ + = + (11.26a)

Hata
h
) x ( f ) h x ( f
) x ( ' f
i i
i
+
+
= (11.26b)

imdi ikinci mertebeden bir sonlu fark eitlii elde etmek iin Taylor
serisinde iki nokta iin fonksiyonun anm kullanlmaldr. ikinci mertebeden
trevin dahil olduu terimleri alp dier terimleri hata olarak darda brakrsak
aadaki eitlikler elde edilir. Bu eitlikten ikinci mertebeden trev terimi
ekilirse ikinci mertebeden sonlu fark eitlii elde edilmi olur. Ancak bu sonlu
fark eitlii ileri yn sonlu fark eitliidir. nk elde edilen Taylor serisi ileri
noktalar iin almtr.

Hata ... h
! 3
) x ( f
h
! 2
) x ( f
h ). x ( ' f ) x ( f ) x ( f
3 i
' ' '
2 i
' '
i i 1 i
+ + + + =
+
(11.27)
Hata ... ) h 2 (
! 3
) x ( f
) h 2 (
! 2
) x ( f
) h 2 ).( x ( ' f ) x ( f ) x ( f
3 i
' ' '
2 i
' '
i i 2 i
+ + + + =
+
(11.28)

Son iki eitlikten (11.27) iki (2) ile arplarak ikinci eitlik olan
eitlik (11.28)den karlacak olursa aadaki eitlik (11.29) elde
edilebilir. Bu eitlikten ikinci mertebeden trev ifadesi eitliin sol
tarafna alndnda eitlik (5.29) aadaki gibi bulunur. Bulunan eitlik
ikinci mertebeden trev ifadesi olacandan nc mertebe ve sonras
trev ifadeleri hata terimi iinde dnlmelidir.

Hata h 2
! 2
) x ( f
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
2 i
' '
i 1 i 2 i
+ =
+ +
(11.29a)
______________________________________________________Nmerik Analiz

380
Hata
h
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
) x ( f
2
i 1 i 2 i
i
' '
+
+
=
+ +
(11.29b)

Burada ikinci mertebeden sonlu fark eitliine dikkat edildiinde
eitliin yazld dm noktas(i) ancak bu eitlii oluturan dier terimlerin
indisleri hep ileri noktalardan (i+1, i+2) olumutur. Bunun nedeni ileri yn
sonlu fark eitlii olarak yazldndandr. Benzer ekilde geri yn ve merkezi
yn eitlikleri daha nceki blmlerde gsterildii gibi burada tekrar aadaki
ekilde elde edilebilirler.

Hata ... ) h (
! 3
) x ( f
) h (
! 2
) x ( f
) h ).( x ( ' f ) x ( f ) x ( f
3 i
' ' '
2 i
' '
i i 1 i
+ + + + =
(11.30)
Hata ... ) h 2 (
! 3
) x ( f
) h 2 (
! 2
) x ( f
) h 2 ).( x ( ' f ) x ( f ) x ( f
3 i
' ' '
2 i
' '
i i 2 i
+ + + + =
(11.31)

leri yn sonlu fark ifadelerinin karlmasna benzer ekilde burada da
birinci eitlik olan eitlik (11.30) iki ile arplp ikinci eitlik olan eitlik
(11.31)den karldnda aadaki ikinci mertebeden geri yn sonlu
fark ifadesi bulunabilir.

Hata h ) x ( f ) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
2
i
' '
i 1 i 2 i
+ + =

(11.32a)
Hata
h
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
) x ( f
2
i 1 i 2 i
i
' '
+
+
=

(11.32b)
leri ve geri yn sonlu fark eitliklerine benzer ekilde ancak bu
defasnda Taylor seri anmnda bir ileri ve bir de geri nokta anm
kullanlarak elde edilen eitlikler aada verilmitir.

Hata ... ) h (
! 3
) x ( f
) h (
! 2
) x ( f
) h ).( x ( ' f ) x ( f ) x ( f
3 i
' ' '
2 i
' '
i i 1 i
+ + + + + =
(11.33)
Hata ... h
! 3
) x ( f
h
! 2
) x ( f
h ). x ( ' f ) x ( f ) x ( f
3 i
' ' '
2 i
' '
i i 1 i
+ + + + =
+
(11.34)
Esas noktann ilerisindeki nokta olan f(x
i+1
) anm ile f(x
i-1
)
anmnn toplamlar alnarak yeni bir eitlik eklinde ifade edilecek

381
olursa aadaki eitlik bulunur. Buradan da, ikinci mertebeden trev
ifadesi eitlik (11.35) eklinde elde edilebilir.

Hata h ) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f ) x ( f
2
i
' '
i 1 i 1 i
+ = +
+
(11.35a)
Hata
h
) x ( f ) x ( f 2 ) x ( f
) x ( f
2
1 i i 1 i
i
' '
+
+
=
+
(11.35b)

Burada herhangi bir dm noktas iin birinci, ikinci veya daha yksek
mertebeden sonlu fark eitliini yazarken hangisini ileri yn m? Geri yn m?
Yoksa merkezi yn m? sonlu fark eitliini yazacamz nemlidir. Bunun iin
ok emel bir yaklam udur. Eer eitlii yazlacak dm noktas zm
dzleminin ierisinde bir yerde ve her ynde yeterince dm varsa merkezi
yn sonlu fark eitliinin kullanlmas uygun olur. Ancak dm noktasnn
yazlacak dorultuda ilerisinde dmler yoksa o zaman doal olarak geri yn
sonlu fark eitlii kullanlmaldr. Bir dier durum ise eitlii yazlacak dm
noktasnn yazlacak dorultuda gerisinde dmler yoksa o zaman doal olarak
ileri yn sonlu fark eitlii kullanlmaldr.
Aada ikinci mertebeden iki tane trev ieren ve yukardaki
blmlerde elde edilen Laplace eitliinin sonlu fark karl aada
gsterildii ekilde bulunabilir. Burada trevlerin karlklar yazlrken
dmlerin i dmler olduu varsaylm ve bu nedenle merkezi yn sonlu
fark eitlikleri kullanlmtr.

= +
|
\
| =
2
2
2
2
2
0
u
x
u
y
(11.36)
Eitlik (11.35b) kullanlarak dnm yaplacandan bu eitlikte
kullanlan (f) fonksiyonu yerine (u) fonksiyonu kullanlmaldr. Ancak bir
ayrnt olarak sonlu fark eitliklerinde fonksiyonun sadece bir deikene bal
olduu durum f(x) iin sonlu fark eitlikleri karlmtr burada ise fonksiyon
u(x,y) iki bamsz deikene baldr. Bu nedenle sonlu fark eitliklerinde
kullanlan indis(i) yerine iki indis(i,j) kullanlmaldr. Bu indisler (i) ve (j)
srasyla (x) ve (y) ynndeki dmleri gstermektedir.

) y , x ( ' ' u ) x ( f
j , i j , i i
' '
(11.37)

2
j 1 i j i j 1 i
2
2
) x (
) y , x ( u ) y , x ( u 2 ) y , x ( u
x
u
+
=
+
(11.38)
______________________________________________________Nmerik Analiz

382
2
1 j i j i 1 j i
2
2
) y (
) y , x ( u ) y , x ( u 2 ) y , x ( u
y
u
+
=
+
(11.39)
2
1 j i j i 1 j i
2
j 1 i j i j 1 i
2
2
2
2
) y (
) y , x ( u ) y , x ( u 2 ) y , x ( u
) x (
) y , x ( u ) y , x ( u 2 ) y , x ( u
y
u
x
u
+
+
+
=
+
+
(11.40)
0
) y (
u u 2 u
) x (
u u 2 u
2
1 j , i j , i 1 j , i
2
j , 1 i j , i j , 1 i
=
+
+
+
+ +
(11.41)
Eer (x) ve (y) dorultularndaki dm aralklar olan (x) ve (y)
srasyla (h) ve (k) olarak gsterilirse eitlik (11.41) aadaki ekilde
dzenlenebilir.

0
k
u u 2 u
h
u u 2 u
2
1 j , i j , i 1 j , i
2
j , 1 i j , i j , 1 i
=
+
+
+
+ +
(11.42)
Eer (x) ve (y) dorultularndaki dm aralklar olan (x) ve (y)
srasyla (h) ve (k) birbirlerine eit (h=k) ise bu durumda da eitlik (11.42)
aadaki ekilde elde edilir.

( ) 0 u 4 u u u u
h
1
j , i 1 j , i 1 j , i j , 1 i j , 1 i
2
= + + +
+ +
(11.43a)
0 u 4 u u u u
j , i 1 j , i 1 j , i j , 1 i j , 1 i
= + + +
+ +
(11.43b)

rnek 11.1

nce bir elik plakann boyutlar 10x20cmdir. Kararl rejimde s geii
durumundaki snr artlar ve plaka dzlemindeki scaklk dalmn veren
ksmi trevli eitlik aada verilmitir. ekil ile gsterilen zm dzlemindeki
(1), (2) ve (3) dmlerindeki scaklklar sonlu fark eitlikleri kullanarak
bulunuz.

2
2
2
2
0
T
x
T
y
+
|
\
| =

383
T(x,0)=0 T(x,10)=0 T(0,y)=0 T(20,y)=100

zm :
Dmler zm dzleminin ierisinde olduu ve (x) (y) ynndeki
aralklar eit olduundan eitlik (11.43b) kullanlabilir.

2
2
2
2
0
T
x
T
y
+
|
\
| = =( ) 0 T 4 T T T T
j , i 1 j , i 1 j , i j , 1 i j , 1 i
= + + +
+ +

(1) nolu dm iin : ( ) 0 T 4 0 0 0 T
1 2
= + + +
(2) nolu dm iin : ( ) 0 T 4 0 0 T T
2 1 3
= + + +
(3) nolu dm iin : ( ) 0 T 4 0 0 T 100
3 2
= + + +

Oluturulan denklemler matris formatnda aadaki ekilde
dzenlenerek uygun bir yntemle zldnde aadaki scaklklar el
edilebilirler.

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
100
0
0
T
T
T
4 1 0
1 4 1
0 1 4
3
2
1

0C
0C
0C
100
1 2
3
10c
20c
______________________________________________________Nmerik Analiz

384

T
1
=1.786C T
2
=7.143C T
3
=26.786C

rnek 11.2

nce bir elik plakann boyu 20cmdir. Kararl rejimde s geii
ksmi trevli eitlik aada verilmitir. ekil ile gsterilen zm dzlemindeki
(1), (2) ve (3) dmlerindeki scaklklar sonlu fark eitlikleri kullanarak
bulunuz.

0
x
T
2
2
=
T(x,0)=0 T(x,10)=0 T(0,y)=0 T(20,y)=100

zm :

Bu rnek problemde ekle bakldnda (y) dorultusunda bir scaklk
deiimi yoktur. Bylece scaklk dalm tek boyutlu ve sadece (x)
ynndedir. Bylece problemin diferansiyel eitlii aadaki ekilde sonlu fark
eitlii eklinde yazlabilir.

( ) 0 T 4 T T T T
x
T
j , i 1 j , i 1 j , i j , 1 i j , 1 i
2
2
= + + + =
+ +

2
1 i i 1 i
2
j 1 i j i j 1 i
2
2
h
) x ( T ) x ( T 2 ) x ( T
) x (
) y , x ( T ) y , x ( T 2 ) y , x ( T
x
T
+
+
+
=
+
=

0 ) x ( T ) x ( T 2 ) x ( T
1 i i 1 i
= +
+

(1) nolu dm iin : ( ) 0 0 T 2 T
1 2
= +
0C 100
1 2 3
20cm

385
(2) nolu dm iin : ( ) 0 T T 2 T
1 2 3
= +
(3) nolu dm iin : ( ) 0 T T 2 100
2 3
= +

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
100
0
0
T
T
T
2 1 0
1 2 1
0 1 2
3
2
1

T
1
=25C T
2
=50C T
3
=75C

rnek 11.3

rnek 11.2deki elik plakann boyutlar(10x20cm) ve snr artlar
ayn kalmak artyla sadece dm saylarn deitirerek, aadaki ekilde
gsterilen dmlerlerdeki (1, 2, 3,..., 21) scaklk deerlerini hesaplaynz.

2
2
2
2
0
T
x
T
y
+
|
\
| =
T(x,0)=0 T(x,10)=0 T(0,y)=0 T(20,y)=100

0C
0C
0C
100C
1
10cm
20cm
2 7
8
21
3
15
______________________________________________________Nmerik Analiz

386
zm :
Bu defasnda i dm says (21) olduundan dm saysnca eitlik
yazlacaktr. Aada btn dmler yerine farkl olan (1), (2), (7), (8), (14),
(15) ve (21) numaral dm eitlikleri yazlmtr. (h=2.5 cm) olup her iki
dorultuda eit olduundan sonucu etkilememektedir.

( ) 0 T 4 T T T T
j , i 1 j , i 1 j , i j , 1 i j , 1 i
= + + +
+ +

(1) 1. Dm (T
2
+0+0+T
8
-4T
1
)=0
(2) 2. Dm (T
3
+T
1
+0+T
9
-4T
2
)=0
(3) 7. Dm (100+T
6
+0+T
14
-4T
7
)=0
(4) 8. Dm (0+T
9
+T
1
+T
15
-4T
8
)=0
(5) 14. Dm (T
13
+100+T
7
+T
21
-4T
14
)=0
(6) 15. Dm (0+T
16
+0+T
8
-4T
15
)=0
(7) 21. Dm (T
20
+100+0+T
14
-4T
21
)=0

-4 1 1 T1 0
1 -4 1 1 T2 0
1 -4 1 1 T3 0
1 -4 1 1 T4 0
1 -4 1 1
... ... ... ... ... = ...
1 1 -4 1 T19 0
1 1 -4 1 T20 0
1 1 -4 T21 -100

Yukardaki denklem takm btn dmler iin oluturulursa (21)
bilinmeyenli bir denklem takm bulunur Bu denklem takm herhangi bir
denklem takm zm yntemi kullanlarak zldnde aadaki deerler
bulunmaktadr. Buradan (h) deerinin kltlmesi veya bytlmesi dm
saysn artrmak veya azaltmak dnda denklemlere bir katks
bulunmamaktadr.

T
1
=0.3530C T
8
=0.4988C T
15
=0.3530C
T
2
=0.9132C T
9
=1.2894C T
16
=0.9132C

387
T
3
=2.0103C T
10
=2.8323C T
17
=2.0103C
T
4
=4.2957C T
11
=6.0193C T
18
=4.2957C
T
5
=9.1531C T
12
=12.6537C T
19
=9.1531C
T
6
=19.6631C T
13
=26.2893C T
20
=19.6631C
T
7
=43.2101C T
14
=53.1774C T
21
=43.2101C

----- %%%%% -----

Sonlu fark eitliklerinde Laplace veya Poisson denklemi trndeki
eitliklerin sonlu fark karlklarn yazarken elde edilen eitlikler denklem
yazlan nokta dnda evre drt noktay kullanmaktadr. Eitliin yazld
nokta ile be nokta kullanmaktadr. Bu durum aadaki ekil 11.3de
gsterilmektedir.

ekil 11.3 ki boyutlu sonlu fark eitliklerinde dm says(be
noktal) eitlii etkileyen dmlerin gsterimi.

Yukarda gelitirilen sonlu fark eitliklerine benzer ekilde ancak
kullanlan nokta says artrlarak daha etkin ve ok nokta kullanan sonlu fark
eitlikleri de yazmak mmkndr. rnein eitliin yazld merkez dm ve
bu dme komu, apraz dmler dahil, btn noktalar dikkate alnarak
gelitirilen sonlu fark eitliinin ekilsel gsterimi ekil 11.4de gsterilmitir.
Bu be ve dokuz dm kullanan eitliklerin farkl bir gsterimi de aadaki
eitliklerle verilmektedir.

i,j+1
i+1,j
i-1,j
i,j-1
i,j
______________________________________________________Nmerik Analiz

388

ekil 11.4 ki boyutlu sonlu fark eitliklerinde dm says(dokuz
noktal) eitlii etkileyen dmlerin gsterimi.

=
=
2
2
1
1
1 4 1
1
0 u
h
u
i j i j , ,
(11.44)
=
=
2
2
1
6
1 4 1
4 20 4
1 4 1
0 u
h
u
i j i j , ,
(11.45)
Eitliklerde dm saysnn armas dolayl olarak aralk deerinin
azaltlmas sonularn daha hassas elde edilmesini salar. Bununla birlikte
eitlikte kullanlan dm says arttnda da sonularn daha iyilemesi
beklenmelidir. rnek 11.1 iin hem aralk deeri hem de sonlu fark
eitliklerinde kullanlan dm says farkl alarak hesaplanan scaklk
deerlerinin karlatrmal sonular aadaki Tablo 11.1de verilmitir.

Tablo 11.1. Izgara aralnn ve kullanlan dm saysnn sonuca
etkileri.

Be Nokta
h=5cm
Be Nokta
h=2.5cm
Dokuz Nokta
h=2.5cm

Nokta Deer Hata Deer Hata Deer Hata Analitik
T
1
1.786 -0.692 1.289 -0.195 1.093 0.0005 1.0943
T
2
7.143 -1.655 6.019 -0.531 5.485 0.0032 5.4885
T
3
26.786 -0.692 26.289 -0.195 26.093 0.0006 26.0944
i,j+1
i+1,j
i-1,j
i,j-1
i,j
i+1,j+1
i+1,j-1
i-1,j+1
i-1,j-1

389
11.3 Ksmi Trevli fadelerin terasyonla zmleri

nceki blmde gsterilen denklem takmlar Gauss Eleme gibi
yntemlerden birisi ile zlerek dorudan sonuca gidilir. Sistemin ardk
olarak daha nce denklem takmlarnn zmnde gsterilen Gauss-Seidel
benzeri bir yntemle zlmesi durumunda iterasyon sz konusudur. terasyon
yntemlerine bavurulmasnn belki de en nemli nedeni bilgisayar bellek
problemidir. nk iki boyutlu bir zm dzleminde h=1 alndnda dm
says 100 ise aralk deerini azaltp h=0.1 yapldnda dm says 10,000
olmaktadr. Bunun anlam 100x100 boyutunda bir matris ile uralmas
demektir. Halbuki iterasyon zmde sadece 100 eitlik bir baka deyile
yaklak 100 deerin bilgisayar belleinde saklanmas yeterli olacaktr.
Denklem dzenleme ilemlerinde ilk bakta her bir bilinmeyen iin bilgisayar
programna ayr bir eitlik yazlyormu gibi anlalmas mmkndr. Ancak
programlama teknikleri asndan dnldnde bunun olduka zor ve
dm saylar arttnda karmak bir hal alaca sylenebilir. Bu nedenle
eitlikler burada gsterildii ekilde zlyor ancak ayr ayr denklem
saysnca kodlama yapmak gerekmemektedir. Denklemlerle elde edilen yeni
deerlerin eski deerlerle deiimi ve deiken katsaylarnn saklanmas
matrisler kullanlarak gerekletirilebilir. Bylece program kodlar ierisinde
ok snrl sayda satr yazmak yeterli olmaktadr. Ama gnmz
bilgisayarlarnda bellek eskisi kadar sorun olmamaktadr. Bu nedenle
kullanclarn zm yntemi serbestisi olduka artmtr.

11.3.1 Gauss Seidel Yntemi

Gauss Seidel yntemi olarak da bilinen iterasyon ynteminde birinci
eitlikten birinci bilinmeyen (x
1
), ikinci eitlikten ikinci bilinmeyen (x
2
) ve
nc eitlikten de nc bilinmeyen (x
3
) v.s. ekilerek denklemler yeniden
dzenlenir. Bu yntem Leibmanns yntemi olarak bilinmektedir.
Bilinmeyenlerin tamamna birer balang deeri ve iterasyonu durdurmak iin
bir durdurma hata() kriteri verilerek iterasyona balanlr. Eitlikler yukardaki
rneklerden ve nceki konulardan zellikle denklem takmlarnn zm
yntemlerinde gsterildii gibi denklem takmlarnda bilinmeyen saysnca
eitlik sz konusu olup bunlarn genel yaps aadaki ekilde grlr.

______________________________________________________Nmerik Analiz

390
1 n n , 1 3 3 , 1 2 2 , 1 1 1 , 1
b x . a ... x . a x . a x . a = + + + + (11.46a)
2 n n , 2 3 3 , 2 2 2 , 2 1 1 , 2
b x . a ... x . a x . a x . a = + + + + (11.46b)
3 n n , 3 3 3 , 3 2 2 , 3 1 1 , 3
b x . a ... x . a x . a x . a = + + + + (11.46c)
n n n , n 3 3 , n 2 2 , n 1 1 , n
b x . a ... x . a x . a x . a = + + + + (11.46n)

Burada her bir eitlikten bir bilinmeyen ekilecek olursa aadaki denklemler
elde edilirler. Aadaki ilk denklemden balayarak son denkleme kadar
denklem saysnca belirlenen balang deerleri kullanlarak ardk olarak
bilinmeyenler zlr. Ancak bu zmlerde btn denklemler bir defa
zldnde istenen sonu elde edilemeyebilir. Bunun iin birinci
zmlerden sonra tekrar baa dnlerek bulunan deerler balang deerleri
yerine kullanlarak ilemler ayn bilinmeyen deerler arasndaki hata deeri
istenen hassasiyet elde edilinceye kadar tekrarlanr.

x
b a x a x a x
a
n n
1
1 1 2 2 1 3 3 1
1 1
=

, , ,
,
. . ... .
(11.47a)

x
b a x a x a x
a
n n
2
2 2 1 1 2 3 3 2
2 2
=

, , ,
,
. . .... .
(11.47b)

x
b a x a x a x
a
n n
3
3 3 1 1 3 2 2 3
3 3
=

, , ,
,
. . .... .
(11.47c)

x
b a x a x a x
a
n
n n n n n n
n n
=

, , ,
,
. . .... .
1 1 2 2 1 1
(11.47n)

Dorusal denklem takmlar zm yntemleri blmnde gsterildii
gibi burada dikkat edilmesi gereken nemli nokta, her bilinmeyen zlrken
bir nceki iterasyonda bulunan en yeni bilinmeyen deeri bir sonraki eitlikte
kullanlarak yaknsamann hzl olmas salanabilir.


391
rnek 11.4

nce bir elik plakann boyutlar 10x20cmdir. Kararl rejimde s geii
ksmi trevli eitlik aada verilmitir. rnek 11.1de zm yaplan
problemin bu defa iterasyonla, zm dzlemindeki (1), (2) ve (3)
dmlerindeki scaklklar sonlu fark eitlikleri kullanarak bulunuz.

2
2
2
2
0
T
x
T
y
+
|
\
| =
T(x,0)=0 T(x,10)=0 T(0,y)=0 T(20,y)=100

zm :
rnek 11.1de olduu gibi aadaki sonlu fark eitlii kullanlarak
zlecek denklemler aada tekrarlanmtr.

2
2
2
2
0
T
x
T
y
+
|
\
| = =( ) 0 T 4 T T T T
j , i 1 j , i 1 j , i j , 1 i j , 1 i
= + + +
+ +

-4T
1
+T
2
=0 T
1
-4T
2
+T
3
=0 T
2
-4T
3
=-100

imdi yukardaki eitlikten srasyla her bir eitlikte bir bilinmeyen
ekilerek dier bilinmeyenler cinsinden yazlr. Daha sonra her hesaplanan
deiken sonraki eitliklerde kullanlr.

T
T
1
2
4
= T
T T
2
1 3
4
=
+
T
T
3
2
100
4
=
+

0C
0C
0C
100
1 2
3
10c
20c
x
y
______________________________________________________Nmerik Analiz

392
Yukardaki eitliklerde balang deerleri olarak ( 0 . 2 T
0
1
= ),
( 5 . 7 T
0
2
= ) ve ( 0 . 30 T
0
3
= ) alnarak aada gsterildii ekilde iterasyona
balanlr. Ancak her yeni bulunan deer bir sonraki eitlikte kullanlrsa ilk
deikenin balang deerine( 0 . 2 T
0
1
= ) gerek olmayabilir.

1. terasyon
875 . 1
4
5 . 7
4
T
T
0
2 1
1
= = =
96875 . 7
4
30 875 . 1
4
T T
T
0
3
1
1 1
2
=
+
=
+
=
9921875 . 26
4
100 96875 . 7
4
100 T
T
1
2 1
3
=
+
=
+
=
2. terasyon
9921875 . 1
4
96875 . 7
4
T
T
1
2 2
1
= = =
24609375 . 7
4
9921875 . 26 9921875 . 1
4
T T
T
1
3
2
1 2
2
=
+
=
+
=
81152344 . 26
4
100 96875 . 7
4
100 T
T
2
2 2
3
=
+
=
+
=

Balang deerlerinin iterasyon says zerinde etkisi byktr. yi bir
balang deeri daha az iterasyon says demektir. Yukardaki iterasyonlar
srdrlrse aadaki Tablo 11.2de verilen sonular elde edilebilir.

Tablo 11.2. Farkl iterasyon saylarnda elde edilen scaklk deerleri.

Ba.
Deeri
terasyon saylar
Dm 1 2 3 4 5 6
1 2.0 1.875 1.992 1.812 1.789 1.786 1.786
2 7.5 7.969 7.246 7.156 7.144 7.143 7.143
3 30.0 26.992 26.812 26.789 26.786 26.786 26.786


393
11.3.2 SOR Yntemi

SOR (Successive Over Relaxation) yntemi denklem takmlarna
uygulanabilen bir yntem deildir. Ancak denklem takmlarnn temeli her bir
nokta iin oluturulmu denklemler olduu iin dolayl olarak uyguland
sylenebilir. Genelde dmler iin yazlan eitliklerde balang deerlerini
kullanarak yeni yaklak deer elde etme yntemidir. Denklem yazma
ilemlerinde ilk bakta her bir denklemin bilgisayar programna ayr ayr
kodlanyormu gibi anlalmas mmkndr. Ancak programlama teknikleri
asndan dnldnde bunun olduka zor ve dm saylar arttnda
karmak bir hal alaca sylenebilir. Bu nedenle eitlikler tek tek ardk olarak
zlmekte ancak denklemlerin katsaylar ve zm sonular matrislerde
sakland iin program kodlar ierisinde ok snrl sayda satr yazmak yeterli
olmaktadr. Yaklak deerleri elde ederken dm saylarna ve nceki
deerlerin yaknsamasndan hareket edilerek daha hzl bir yaklam
salayabilen bir uygulama eklidir. rnein Laplace eitliini sonlu fark
karlklarn (u
i,j
) noktas iin dzenlediimizde aadaki gibi yazabiliriz.

u
u u u u
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
,
( )
,
( )
,
( )
,
( )
,
( )
+
+
+
+
+
=
+ + +
1
1 1
1
1 1
1
4
(11.48)

Burada eitliin st indisi olarak kullanlan (k) indisi iterasyonu temsil
etmektedir. Bir ok eklide tanmlanmas mmkn olan bu indisin temel
fonksiyonu eitlikleri srasyla zerken zlen her eitliin sonucu bir sonraki
iterasyonda ve bir dier eitlikte kullanlmas iin dzenlenmek durumundadr.
Bu durumda eitliin sa tarafnda nceden iterasyona girmi veya girmemi
noktalar bulunabileceini gstermek zere (k) veya (k+1) olarak
gsterilmilerdir. SOR ynteminin temelini oluturan eitlik aadaki ekilde
dzenlenmitir.

u u
u u u u u
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
,
( )
,
( )
,
( )
,
( )
,
( )
,
( )
,
+
+
+
+
+
= +
+ + +
(
(
1
1 1
1
1 1
1
4
4
(11.48)

Bu eitlikte sa taraf terimlerinden olan ikinci terimin eitlik pay
ksmnn zm sonunda yani kararl zm elde edildiinde sfr olmas
gerektii gstermektedir. Bu terimin be noktal sonlu fark eitlii ve aralk
deerlerinin eit olduu durum iin dzenlenen eitliktir. Burada sa taraftaki
parantez ierisindeki ifadenin sfra doru gitmesi beklenir. nk iterasyonla
zmde (k+1) indisli terim ile (k) indisli terim arasndaki farka gre iterasyon
durdurulacaktr. Bir baka gsterimle ( ) 0 u u
k
j , i
1 k
j , i
=
+
artnn salanmas
______________________________________________________Nmerik Analiz

394
temel ama olup bunun salanmas veya belli bir hata ile salanmas (i,j)
dm iin zmn tamam olduu anlamna gelmektedir. Bu yaklam
hzlandrmak ve eklenen bu terimi kontrol etmek iin optimum bir arpan()
ou zaman kullanlr. Bu durumda eitlik (11.48) aadaki ekilde tekrar
dzenlenebilir.

u u
u u u u u
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
,
( )
,
( )
,
( )
,
( )
,
( )
,
( )
,
+
+
+
+
+
= +
+ + +
(
(
1
1 1
1
1 1
1
4
4
(11.49)

Burada kullanlan () yaklam hzn artrmaktadr. Bu arpan
kullanlmadan da sonuca gitmek elbette mmkn olmaktadr. Ancak iterasyon
says artmaktadr. Bu yaklam faktr de denilen optimum arpan ar
byklk veya kklkleri esas deikenin yeni deerine dengeli bir ekilde
eklemeyi salar. nceki zlen rnek problemlerden rnek 11.3 SOR yntemi
ile farkl yaklam arpan () kullanlarak zlm ve istenen sonuca
ulalmas iin gereken iterasyon saylar aadaki Tablo 11.3de verilmitir.
Bu tablodan grlecei gibi dm saylar deitiinde optimum yaklam
arpan deeri de deimektedir. Bylece yaklam arpannn sabit bir deeri
yoktur. Bu arpan kullanlmadan yaplan iterasyon veya yanl seilmi bir
yaklam arpan deeri iterasyon saysn artrr.

Tablo 11.3. Yaknsama faktrnn iterasyon saysna etkisi

h=2.5cm
(Dm Says=21
h=1.25cm
(Dm Says=105

terasyon
Says

terasyon
Says
1.00
1.10
1.20
1.30
1.40
1.50
1.60
20
15
13
12
15
18
23
1.00
1.10
1.20
1.30
1.40
1.50
1.60
1.70
70
58
46
35
29
26
28
36
opt
1.3
opt
1.5

Optimum yaknsama faktr her zaman tahmin edilemeyebilir. Ancak
birka iterasyondan sonra bir optimum deere yakn deerler tahmin etmek

395
mmkndr. Ancak bir baka adan bakldnda bilgisayar hzlarnn ve
belleklerinin bu kadar art bir sistemde birka iterasyon fazla yapmann ne
sakncas var diye dnlebilir. Bu uygulamalarn gelitirilmesi yeni yolarn
denenmesi ok daha uygun seimlerin bulunmas iin her zaman gereklidir.
Dzgn geometrilerde rnein dikdrtgen eklindeki bir zm dzleminde
optimum yaknsama faktrnn aadaki eitlikle elde edilebilecei literatrde
verilmektedir.

cos cos

NI NJ
+
|
\
| + =
2
2
16 16 0 (11.50)

Burada (NI) ve (NJ) dikdrtgen dzlemde srasyla iki dorultudaki
aralk saysn gstermektedir. Bu eitlik zlerek optimum yaklam deeri
(
) aadaki ekilde tarif bulunabilir.

opt
NI NJ
=
+ +
|
\
|
4
2 4
2
cos cos
(11.51)

Eitlik (11.51) kullanlarak dikdrtgen bir zm dzleminde farkl
dm saylarnda elde edilen optimum yaklam deerleri Tablo 11.4de
verilmitir. Bu deerlerle Tablo 11.3.deki deerler karlatrlacak olunursa iyi
iterasyon saylarna sahip olduu grlmektedir. Bir uygulamada optimum
yaklam deerini belirlemek yerine bu deerin ka olarak alnmas gerektiinin
bu tablolardan baklmas gerektii sonucu karlabilir. Deilse Aralk saylarn
veya yaklam deerini deitirerek iterasyon saysn belirlemenin anlamszl
ortadadr.

Tablo 11.4. Aralk saysna gre optimum yaklam faktr

Aralk says
NI = NJ
Yaklam faktr
opt

2
3
5
10
20
100

1.000
1.072
1.260
1.528
1.729
1.939
2.000
______________________________________________________Nmerik Analiz

396
11.3.3 Poisson Eitliklerinin terasyonla zmleri

terasyon yntemleri Laplace eitlii trndeki eitliklerde olduu gibi
Poisson eitliklerinde de uygulanabilir. Bu tr eitliklerin Laplace
eitliklerinden fark sadece eitliin ksmi trevleri dnda bir deerinin daha
mevcut olmasdr. Doal olarak denklem takmnn veya iterasyon uygulanacak
eitliklerin yazmnda bu sabitin veya koordinatlara bal bu deikenin dikkate
alnmas gerekir. Aadaki eitlikler bunlara bir rnek olarak gsterilebilir.

k
q
y x
2
2
2
2
&
=

0 y x 2
y x
2
2
2
2
= +

(11.52)

rnek 11.5

Aadaki ksmi trevli eitlik dikdrtgen kesitli ve 6x8cm
boyutlarndaki bir ubuu dndrmeye alan kuvvetin analizini temsil
ettiini dnerek verilen snr artlar iin be noktal sonlu fark eitliklerini
kullanarak baml deikenin() aadaki ekilde verilen noktalardaki
byklklerini hesaplaynz.

a. Dmler aras mesafe 2cm alarak ve dm says (6) iin
herhangi bir yntemle,

b. Dmler aras mesafe 1cm ve dm says (35) iin iterasyonla
znz?

0 2
y x
2
2
2
2
= +

0 = (Btn Snrlarda)

1
8cm
6cm
2
3
5
4
6
2
+2=0
x
y

397
zm (a) :

Problemin zmne balarken zm dzleminde geerli diferansiyel
eitliin sonlu fark eitliklerini verilen snr artlarn kullanarak btn i
dmler iin yazmamz gerekir. Aada verilen be noktal sonlu fark eitlii
kullanlarak denklemler yazlabilir.

1
1
1 4 1
1
2 0
2
h
i j
+ =
,

1
4
1
1 4 1
1
2 0
+ =
i j ,

1. 0+0+
2
+
3
-4
1
+8=0
2.
1
+0+0+
4
-4
2
+8=0
3. 0+
1
+
4
+
5
-4
3
+8=0
4.
3
+
2
+0+
6
-4
4
+8=0
5. 0+
3
+
6
+ 0-4
5
+8=0
6.
5
+
4
+0+ 0-4
6
+8=0

Sistemdeki simetri gz nne alnarak aadaki eitlikler yazldnda
bilinmeyen saysnn dm saysndan ok daha az olduu grlr. Ayn
deerlere sahip deikenler (1) ve (3) nolu deikenler iin dzenlenirse
aadki iki eitlik elde edilir.

6 5 2 1
= = =
4 3
=

3
- 3
1
+8=0
1
=4.56
2
1
- 3
3
+8=0
3
=5.72

zm (b) :

Bu durumda her bir i dm iin aadaki sonlu fark iterasyon
ifadesini(Seidel) kullanarak ve yaknsama hatasn (=0.001) alarak 25
iterasyon sonunda sonular alnabilir. Bu sonular elde edebilmek iin
kullanlan balang deerleri ve sonular aadaki tablolarda verilmitir.
______________________________________________________Nmerik Analiz

398

( )

i j i j i j i j i j , , , , ,
= + + + +
+ +
1
4
8
1 1 1 1

Tablo 11.4. rnek 11.5 iin Poisson eitliinin iterasyonla zm sonular.
(a) balang deerleri. (b) sonu deerleri.

14 2 6 30 2 6 14
2 5 4 6 50 4 6 2 5
30 52 55 52 30
35 57 60 57 35
30 52 55 52 30
2 5 4 6 50 4 6 2 5
14 2 6 30 2 6 14
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
(
(
(
(
(
(
(
(
(

2 042 3047 3353 3047 2 043
3123 4 794 5319 4 794 3123
3657 5686 6335 5686 3657
3181 5960 6647 5960 3818
3657 5686 6335 5686 3657
3124 4 794 5319 4 794 3124
2 043 3048 3354 3048 2 043
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
(
(
(
(
(
(
(
(
(

(a) (b)

Eer bu probleme yaklam faktr uygulanarak zlrse, bu durumda
eitlik aadaki ekilde yazlabilir. Eitlik (11.31)den optimum yaklam
faktr de
opt
=1.383 olarak bulunarak sadece 13 iterasyonda ayn hassasiyetle
sonuca ulalabilmektedir.

( )

i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
,
( )
,
( )
,
( )
,
( )
,
( )
,
( )
,
( ) +
+
+
+
+
= + + + + +
1
1 1
1
1 1
1
4
4 8

11.4 Trev Snr art Altnda zm

imdiye kadar olan problemlerde kararl durumdaki sistemlerin i
dmlerindeki bilinmeyenlerini snrdaki byklklerin bilinmesi durumu iin
incelendi. Ancak birok problemde snrdaki byklklerin bilinmemesi
bunlarn yerine baml deiken trevinin verilmi olmas mmkndr. Bu
durum sl sistemler iin dnldnde yzeyden radyasyon veya tanmla

399
s kayb durumu iin sz konusu olabilir. Ayrca yine sl sistemler iin
snrlarda deerler yerine simetri snr art veya yaltlm yzey snr artlar
sz konusu olabilir. Aadaki ekil 11.5de trev snr artnn ekilsel
gsterimi verilmitir. Bu tr snr artnda snrdaki bir dmn deerinin nasl
hesapland ise aadaki eitliklerle verilmitir.

ekil 11.5 Trev snr artnn ekilsel gsterimi.

Trev snr art altnda iki farkl durum sz konusudur. Bunlardan birincisi
trev deerinin bir sabit deere eit olmas dieri ise sfr deerine eit
olmasdr. Bu trev deerlerinin sabit veya sfr deerlerinden birisine eit
olmas mhendisliin farkl dallarnda farkl yorumlara neden olabilir. rnein
snrda trev deerinin sfra eit olmas yaltlm yzey veya simetrik yzey
anlamna gelmektedir.

0
dx
d
=
0
x dx
d
i 1 i
=
+

i 1 i
=
+
(11.53)

a
dy
d
=
a
y dy
d
j 1 j
=
+
a . y
j 1 j
+ =
+
(11.54)

a
dy
d
=

0
dx
d
=

b =
c =
x
y
______________________________________________________Nmerik Analiz

400
Burada kullanlan (i) e (j) indisleri srasyla (x) ve (y) ynndeki dmleri
gstermektedir. Eitlik (11.53) ve (11.54) incelendiinde trev snr artl
yzeylerde, bir baka deyile (i+1) ve (j+1) indisleriyle gsterilen yzey
zerindeki dmlerde baml deiken() deerleri i dm deerleri
cinsinden ifade edilebilmektedir. Bu durumda trev snr artl problemlerde
ncelikle snrdaki dm eitlikleri bulunur ve o dm kullanlmak
istendiinde eitlii kullanlr.

rnek 11.6

Aadaki ekilde geometrik boyutlar ve snr artlar verilen
dikdrtgen eklindeki bir plaka ierisinde homojen olarak s retimi Q=5
(W/m
2
) sz konusudur. elik plakann boyutlar 4x8cm, kalnl 1cm ve s
iletim katsays k= 0.16 (W/mC) eklinde olduunu, n ve arka yzeylerinin
mkemmel izole edildiini varsayarak aadaki ekilde gsterilen
dmlerdeki scaklk deerlerini bulunuz?

ekil 11.6 rnek 11.6 iin zm dzlemi ve snr artlar.

T
1
T
2
T
3
T
4
T
3

T
5
T
6
T
7
T
8
T
7
T
6

T
2

T
1

T
5

T
9
T
10
T
11
T
12
T
11
T
10
T
9

T
5
T
6
T
7
T
8
T
7
T
6
T
5

T
1
T
2
T
3
T
4
T
3
T
2
T
1

20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
T
y
= 15

T
y
= 15

401
zm :

Denklemlerin oluturulmas iin kullanlacak be noktal sonlu fark
eitlii aadaki ekilde yazlabildii bilinmektedir. ekil 11.6 incelendiinde
eit dm noktalar ayn indislerle gsterilmitir. Bu nedenle bulunmas
gereken scaklk says dolaysyla oluturulmas gereken denklem says en son
sekiz(8) nokta olmaldr. Bu noktalar (T
5
), (T
6
), (T
7
), (T
8
), (T
9
), (T
10
), (T
11
) ve
(T
12
) eklindedir. Bu noktalar iin yazlan denklemler aada verilmilerdir.

= =
2
2
1
1
1 4 1
1
T
Q
k h
T
i j ,

Dm Eitlik Dm Eitlik
5. 20+T
1
+T
6
+T
9
-4T
5
= -5/0.16 9 20+T
5
+T
10
+T
5
-4T
9
= -5/0.16
6 T
5
+T
2
+T
7
+T
10
-4T
6
= -5/0.16 10. T
9
+T
6
+T
11
+T
6
-4T
10
= -5/0.16
7 T
6
+T
3
+T
8
+T
11
-4T
7
= -5/0.16 11. T
10
+T
7
+T
12
+ T
7
-4T
11
= -5/0.16
8 T
7
+T
4
+T
7
+T
12
-4T
8
= -5/0.16 12. T
11
+T
8
+T
11
+T
8
-4T
12
= -5/0.16

Burada dikkat edildiinde baz eitliklerin kulland dmler plakann
dndadr. Bu durumda on iki eitlikle sistemi zmemiz mmkn
olamayacaktr. Ancak snr artndan dolay herhangi bir ifadeyi
kullanmadmz iin bunlar devreye soktuumuzda bilinmeyen saysnca
eitlik oluacaktr. Daha nceki bilgilerimizden trev snr artlarn aadaki
ekilde dzenleyebiliriz.

15
y
T T
y
T
5 1
1
=
=
|
|
\
|
15 T T
5 1
=
15
y
T T
y
T
6 2
2
=
=
|
|
\
|
15 T T
6 2
=
15
y
T T
y
T
7 3
3
=
=
|
|
\
|
15 T T
7 3
=
______________________________________________________Nmerik Analiz

402
15
y
T T
y
T
8 4
4
=
=
|
|
\
|
15 T T
8 4
=

Yukardaki eitliklerde bulunan (T
1
), (T
2
), (T
3
) ve (T
4
) yerlerine
konularak eitliklerin yeni durumu aadaki ekilde elde edilebilir. Ayrca
ierideki dm says ile eitlik says da eitlenmi olur.

Dm Eitlik Dm Eitlik
5. 20+(T
5
-15)+T
6
+T
9
-4T
5
= -5/0.16

9 20+T
5
+T
10
+T
5
-4T
9
= -5/0.16
6 T
5
+(T
6
-15)+T
7
+T
10
-4T
6
= -5/0.16 10. T
9
+T
6
+T
11
+T
6
-4T
10
= -5/0.16
7 T
6
+(T
7
-15)+T
8
+T
11
-4T
7
= -5/0.16 11. T
10
+T
7
+T
12
+ T
7
-4T
11
= -5/0.16
8 T
7
+(T
8
-15)+T
7
+T
12
-4T
8
= -5/0.16 12. T
11
+T
8
+T
11
+T
8
-4T
12
= -5/0.16

Dm Eitlik Dm Eitlik
5. T
6
+T
9
-3T
5
= -36.25

9 T
10
+2T
5
-4T
9
= -36.25
6 T
5
+T
7
+T
10
-3T
6
= -16.25 10. T
9
+2T
6
+T
11
-4T
10
= -31.25
7 T
6
+T
8
+T
11
-3T
7
= -16.25 11. T
10
+2T
7
+T
12
-4T
11
= -31.25
8 2T
7
+T
12
-3T
8
= -16.25 12. 2T
8
+2T
11
-4T
12
= -31.25

Bu eitliklerin matris formundaki ifadesi aadaki ekilde yazlabilir.

(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
25 . 31
25 . 31
25 . 31
25 . 36
25 . 16
25 . 16
25 . 16
25 . 36
.
4 2 0 0 2 0 0 0
1 4 1 0 0 2 0 0
0 1 4 1 0 0 2 0
0 0 1 4 0 0 0 2
1 0 0 0 3 2 0 0
0 1 0 0 1 3 1 0
0 0 1 0 0 1 3 1
0 0 0 1 0 0 1 3
12
11
10
9
8
7
6
5
T
T
T
T
T
T
T
T

Eitliklerin zmnden dmlerin scaklk deerleri aadaki ekilde
elde edilirler. Simetri dikkate alnmasayd zlecek denklem says artacak
buna bal olarak da matris boyutlar byyecekti.

403
ndis Scaklk ((C) ndis Scaklk ( C)
1. 74.09985 7. 172.7715
2. 126.1243 8. 183.35.86
3. 157.7715 9. 89.92526
4. 168.35.86 10. 145.24.14
5. 89.09985 11. 177.5816
6. 141.1243 12. 188.28.27

Bu sonulara bakldnda snr artlarn salad grlr. Snr
artlarndan ) 15 / ( = y T st ve alt snrlarda salanmtr.

15
1
09985 . 89 09985 . 74
1
5 1
1
=
=
|
|
\
|
=
T T
y
T
x

15
1
1243 . 141 1243 . 126
1
6 2
2
=
=
|
|
\
|
=
T T
y
T
x

11.5 Dzensiz Snrl geometrik Sistemlerin zm

Birok sistemin snrlar dikdrtgen zgara oluturmak iin uygun
olmayabilir. Bu durumda snra yakn dmlerin dikdrtgen dnda kontrol
alanlar oluturmas gerekecektir. Daha nce oluturduumuz be noktal zgara
sistemini genel ekilde dm aralklarnn deiebilir olmasna gre aadaki
ekil 11.5.deki gibi ematize edebiliriz.

ekil 11.7. Dzgn olmayan geometrilerin zgara sistemi
u
2

u
1

u
3

u
4

2
h
1
h
3
h
4
h
______________________________________________________Nmerik Analiz

404

u
x
u u
h
|
\
1 0
0 1
1
(11.38)

u
x
u u
h
|
\
0 3
3 0
3
(11.39)

2
2
u
x x
u
x
=
|
\
| (11.40)

2
2
3 0 3 0 1 1
1 3
05
u
x
u u h u u h
h

+
( ) / ( ) ( ) / ( )
. ( )

=
+
+
(
2
2
1 0
1 1 3
3 0
3 1 3
h
u u u u
( ) ( )
(11.41)

Benzer ekilde

2
2 2
2 0
2 2 4
4 0
4 2 4
2 u
y h
u u u u
+
+
(
( ) ( )
(11.42)

Eitlik (11.41) ve (11.42) birletirilerek Laplace eitliinin karl aadaki
= + =
+
+
+
+
+
2
2
2
2
2 2
1
1 1 3
2
2 2 4
3
3 1 3
2
u
u
x
u
y h
u u u
( ) ( ) ( )

+
+
+
|
\
|
(
(
u
4
4 2 4 1 3 2 4
1 1
( )
(11.43)

rnek 11.5.
Yar dairesel bir plakann yarap (a=1) ve bu plaka evresel olarak
100C scaklktadr. Sistemin kararl durumda olduunu varsayarak aada
verilen analitik zm yannda sonlu fark zmn h=0.2 alarak bulunuz.


405
T r
c
n
r
a
n
n
n
( , ) sin( )
|
\
|
=
4 1
2 1
2 1
1
2 1
(11.44)

ekil 11.8 Dzgn olmayan snrl sistemlerde zgara sistemi.

ekil 11.7.de grlecei gibi simetriler dikkate alndnda on yedi(17)
bilinmeyen grlmektedir. (2), (3), (7), (12) ve (17) nolu dmler dzgn
zgara sistemine sahip deiller. Bu dmlerin ksa olan analitik geometriden
hemen bulabiliriz. rnein T
2
ile T
17
dmlerinin uzunluklar 0.8990h ve T
3

ile T
12
dmlerinin uzunluklar 0.5826h olarak bulunabilir. Bu durumda eitlik
(11.43) uygulanarak be noktal sonlu fark notasyonu deerlerini aadaki
ekilde bulabiliriz.

Dm (2)
1
0 2
11715
1 4 2247 1
10532
0
2 2
( . )
.
.
.
= T (11.45a)

Dm (3)
1
0 2
21691
1 54328 1
12637
0
2 3
( . )
.
.
.
= T (11.45b)

1 2 3
4 5 6 7
8 9 10 10 11 12 10
13 14 15 16 17
2
5
9
14
100C
0C
______________________________________________________Nmerik Analiz

406
Dm (12)
1
0 2
1
12637 54328 21691
1
0
2 12
( . )
. . .
= T (11.45c)

Dm (17)
1
0 2
1
10532 4 2247 11715
1
0
2 17
( . )
. . .
= T (11.45d)

Buradaki dmler dndaki dmler iin de benzer ekilde(dzgn
geometride olduu gibi) eitlikler yazlarak on yedi denklem yazlr. Bu
denklemlerin zmnden elde edilen sonularla analitik olarak verilen eitlik
(11.44)den elde edilen sonular karlatrmal olarak aadaki Tablo 11.5da
verilmitir.

Tablo 11.5. rnek 11.6daki problemin. analitik sonularyla saysal
(sonlu fark) sonularnn karlatrmas.

x y Dm Sonlu
Fark
Analitik
(Seri)
0
0.2
0.4
0
0.2
0.4
0.6
0
0.2
0.4
0.6
0.8
0
0.2
0.4
0.6
0.8
0.8
0.8
0.8
0.6
0.6
0.6
0.6
0.4
0.4
0.4
0.4
0.4
0.2
0.2
0.2
0.2
0.2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
86.053
87.548
92.124
69.116
70.773
75.994
85.471
48.864
50.436
55.606
65.891
84.189
25.466
26.501
30.102
38.300
57.206
85.906
87.417
92.094
68.807
70.482
75.772
85.405
48.448
50.000
55.151
65.593
84.195
25.133
26.109
29.527
37.436
57.006

_________________12

PARABOLK TP KISM
TREVL DENKLEMLERN
ZM

12. PARABOLK TP KISM TREVL DENKLEMLERN
ZM

Bir nceki blmde incelediimiz ksmi trevliHata! Yer iareti
tanmlanmam. eitlikler, zamana bal olmayan kararl durumdaki sistemleri
temsil etmekteydi. Bu tr problemler eliptik tip ksmi trevli ifadelerle tarif
edilmektedir. Kararsz durumdaki sistemleri temsil eden ifadeler ise zamana
bal olduundan olduka nemli bir konu tekil etmektedir. Bu blmde
parabolik tip eitliklerin sonlu fark zmleri zerinde durulacaktr.

Zamana Bal Is Ak

Bir cisim ierisinde scaklk zamana bal olarak deitiinde, bu bi
kararszHata! Yer iareti tanmlanmam. durum s ak problemidir. Bu
fiziksel durumu parabolik tip ksmi trevli bir eitlikle temsil edebiliriz. Is
ak iin basit bir problem olan, evresel olarak izole edilmi bir ubuk
ierisindeki tek ynl s ak problemini ele alalm.

_____________________________________________________Nmerik Analiz

408

ekil 14.1. Zamana bal s ak problemi iin tek boyutlu ubuk.

ekil 14.1.de gsterilen sistemde ubuk ierisinde (x) ynnde
herhangi bir noktann scakl (T) ile gsterildiinde ve snn soldan saa
doru (u/x) gradyeni etkisiyle sabit kesitte aktn varsayalm. Malzemenin
s iletim katsays(k) olarak gsterilmektedir.

Giren s miktar :
kA
T
x
(12.1)
kan s miktar :

+
|
\
|
|
\
| kA
T
x x
T
x
dx
(12.2)

Eitlik (12.1) ile eitlik (12.2) arasndaki fark sistem ierisinde
depolanan enerji miktarn verecektir. Eer (c) s kapasitesi, () younluk ve (t)
zaman olarak tarif edilirse s dengesini aadaki ekilde yazabiliriz.

+
|
\
|
|
\
|
|
\
| = kA
T
x
kA
T
x x
T
x
dx c Adx
T
t
( ) (12.3)
k
T
x
c
T
t
. .
2
2
= (12.4)

Eitlik (12.4) kararsz durum ak iin ana matematiksel modeldir. Biz
burada s ak iin kardk ancak malzeme difzyonu, akkan ak ve
kablolarda elektrik ak iin ayn ifade kullanlmaktadr. Sistemin iki veya
boyutlu olmas durumunda ise aadaki ekilde eitlikler karlabilir.
L
Alan
dx
Parabolik Tip Ksmi Diferansiyel Denklemlerin zm __________________

409

k
T
x
T
y
c
T
t
. .
2
2
2
2
+
|
\
| = (12.5)
k
T
x
T
y
T
z
c
T
t
. .
2
2
2
2
2
2
+ +
|
\
| = (12.6)
Diferansiyel eitliin bulunmas problemin zm iin yeterli deildir.
Bu eitliin balang ve snr artlarn salayan zmnn elde edilmesi
gerekir. Tek boyutlu s ak problemi iin balang art, ubuun btn
noktalarnn balang scakl vardr. Ayrca ubuun geometrik snrlarnda
da verilen veya bilinen artlar sz konusudur. Aada balang ve snr
artlar tanmlamas gsterilmektedir.

T(x,t)
t=0
=T(x,0)=f(x) (12.7a)
T(0,t)=C1 (12.7b)
T(L,t)=C2 (12.7c)
Genelde pratik olarak snr artlar her zaman sabit deer olarak
(rnein scaklk) deil scaklk gradyeni olarak verilebilir. Bu durumda
zamanla deien bu tr snr artlar iin aadaki ifadelerden yararlanlr.

A T t B
T o t
x
F t
1 1 1
0 ( , )
( , )
( ) + =
(12.8a)
A T L t B
T L t
x
F t
2 2 2
( , )
( , )
( ) + =
(12.8b)

Eer malzeme zellikleri de deikenlik gsteriyorsa bu durumda
eitliklerde kullanlan sabit deerleri rnein s iletim katsaysn deiken
almak durumundayz. Bu deikenliklerde gz nne alnarak eitlik aadaki
gibi dzenlenebilir.

x
k x
T
x
Q x c x x
T
t
( ) ( ) ( ) ( )
|
\
| + = (12.9)

x
k x y z
T
x y
k x y z
T
y z
k x y z
T
z
( , , ) ( , , ) ( , , )
|
\
| +
|
\
| +
|
\
| +
_____________________________________________________Nmerik Analiz

410
Q x y z c x y z x y z
T
t
( , , ) ( , , ) ( , , ) =
(12.10)
12.1 Ak zm Yntemi

Burada saysal zm ynteminin uygulan gsterileceinden
ncelikle diferansiyel ifadelerin sonlu farkkarlklarn yazarak ie
balayabiliriz. Tek boyutlu s ak iin olan eitlii dikkate alalm.

T
t
k
c
T
x
=
2
2
(12.11)
T
t
x x
i
t t
T T
t
O t
j
i
j
i
j
= =
=
+
+
,
( )
1
(12.12)
2
2
1 1
2
2
2 T
x
x x
i
t t
T T T
x
O t
j
i
j
i
j
i
j
= =
=
+
+
+
,
( )
( )
(12.13)
Eitlik (12.12) ve (12.13) eitlik (12.11)de yerlerine konularak

T
k t
c x
T T
k t
c x
T
i
j
i
j
i
j
i
j +
+
= + +
|
\
|
1
2 1 1 2
1
2 .
( )
( )
.
( )

(12.14)
Burada T
i
j+1
deerini hesaplarken T
i
j
deerlerini bilmiyoruz.
Bilinmeyen bu deerler (t=0) anndaki balang deerleridir. Bunlar balang
snr art olarak verilerek zme geilebilir. Her bir (t) admnda ise bir
nceki zaman admnda elde edilen deerler balang deeri olarak alnp
iterasyona devam edilir. Eitlik (12.14)deki t ve x etkili byklklerdir.
Literatrde [(k. t/cr(t)
2
] deerinin (1/2) deerine eit alnmas durumunda
hem eitlik basitleecek hem de sistemin zmnde kararszlk olmayaca
belirtilmektedir.

k t
c x
.
( )

2
1
2
= (12.15)

411
T T T
i
j
i
j
i
j +
+
= +
1
1 1
1
2
( ) (12.16)
rnek 12.1.

Byk bir elik plaka 2cm kalnlndadr. Eer balang scaklklar
yzeyden uzakln bir fonksiyonu olarak aadaki ekilde verilirse; Scaklk
dalmn her iki yzey 0C scaklkta tutulduunda (x) ve (t)nin fonksiyonu
olarak bulunuz.

T=100x 0x1
T=100(2-x) 1x2
Plaka ok byk olduu iin dikey dorultudaki s kaybn ihmal
edebiliriz. Bylece eitlik (12.11) kullanlabilir.

zm :

elik iin :
k=0.13 (Kal/sn.cmC)
c=0.11 (Kal/gC)
=7.8 (g/cm
3
)

x=0.25 alnrsa toplam sekiz(8) dm tekil edilmi olacaktr. Eitlik
(12.15) kullanlarak (t) bulunabilir.

k t
c x
.
( )

2
1
2
=

t = =
( . )( . )( . )
( )( . )
.
011 7 8 0 25
2 013
0206
2

T(0,t)=0
T(2,t)=0
Balang artlar :

T=100x 0x1
_____________________________________________________Nmerik Analiz

412
T=100(2-x) 1x2
Bu veriler nda hesaplanan zaman(t) ve scaklk (T) deerleri
aadaki Tablo.14.1de gsterilmitir. Tabloyu doldurmaya (t=0) an olan
balang scaklklarn ileyerek balayabiliriz.

T T T
i
j
i
j
i
j +
+
= +
1
1 1
1
2
( )

Tablo 12.1. Zamana bal s ak problemi sonular

Uzaklklar
t x=0 x=0.25 x=0.50 x=0.75 x=1.0 x=1.25
0
0.206
0.412
0.619
0.825
1.031
1.238
1.444
1.650
1.856
2.062
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
25.0
25.0
25.0
25.0
21.88
21.88
18.75
18.75
16.16
16.16
13.67
50.0
50.0
50.0
43.75
43.75
37.5
37.5
32.03
32.03
27.34
27.34
75.0
75.0
62.5
62.5
53.12
53.12
45.31
45.31
38.67
38.67
33.01
100
75.0
75.0
62.5
62.5
53.12
53.12
45.31
45.31
38.67
38.67
75.0
75.0
62.5
62.5
53.12
53.12
45.31
45.31
38.67
38.67
33.01

Analitik zm :

T
n
n x
e
n
n t
=
+
+
=
800
1
2 1
2 1 1
2
2 2
0
0 3738 2 1
2
( )
cos
( ) ( )
. ( )

Scaklk deerlerinin Farkl noktalar iin zamana bal deiimi
aadaki ekil.14.2.de gsterilmitir.

413
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
1
0
Zaman adm
S
c
a
k
l
k
(
T
)
x=0,25
x=0,50
x=0,75
x=1,00

ekil 14.2. rnek 12.1.deki plaka ierisindeki scaklk dalm.

rnek 12.2.

Bo bir tp balangta %2 etil alkol buharyla doldurulmutur. Tpn
alt ksm alkol havuzunda olup alkol tp ierisine buharlamaktadr. Alkol
evresi 30C sabit scaklkta tutulmakta ve buhar basnc 0.1 atmosferdir.
Tpn st ksmnda alkol buhar darya akmaktadr. Burada molekler
difzyonu dikkate alarak alkol konsantrasyonunu zamann ve (x) mesafesinin
fonksiyonu olarak bulunuz.
MoleklerHata! Yer iareti tanmlanmam. difzyon ifadesi
aadaki ekilde verilmektedir.

c
t
D
c
x
=
2
2

Burada (D) difzyonHata! Yer iareti tanmlanmam.
katsaysn(cm
2
/sn) gstermekte ve bu ifade ayn zamanda sl
difzyon(k/c=cm
2
/sn) tanmyla da uyumaktadr. 30C scaklkta D=0.119
cm
2
/sn ve yzeyde alkol oran %10 civarndadr.

_____________________________________________________Nmerik Analiz

414

zm :
Tp boyunu be arala blelim(x=20/5=4cm)
Musade edilen maksimum zaman admn daha nce verilen
ifadelerden, eitlik (11.15), aadaki ekilde hesaplayabiliriz.

D
t
x
t
( )
.
( )
2 2
1
2
0119
4
= =
t=67.2 sn
Balang artlar : c(x,0)=2.0
Snr artlar : c(0,t)=0.0 c(20,t)=10.0

(t=0) anndaki deerlere karar vermek iin kk bir sapmayla (x=0)
hari btn noktalarn konsantrasyonuna balangta 2.0 verebiliriz. Alkol
difzyonunun sonlu fark eitlii daha nce elde edildii gibi aadaki eitlikle
hesaplanabilir.

c c c
i
j
i
j
i
j +
+
= +
1
1 1
1
2
( )

Tablo 12.2. Zamana bal alkol konsantrasyonu deerleri.

Uzaklklar
t x=0 x=4 x=8 x=12 x=16 x=20
0 0.0 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0
67.2 0 1.0 2.0 2.0 6.0 10
134.4 0 1.0 1.5 4.0 6.0 10
201.6 0 0.75 2.5 3.75 7.0 10
268.8 0 1.25 2.25 4.75 6.875 10
336.0 0 1.125 3.0 4.562 7.375 10
403.2 0 1.50 2.844 5.188 7.281 10
470.4 0 1.422 2.344 5.062 7.594 10
537.6 0 1.672 3.242 5.469 7.531 10
604.8 0 1.621 3.57 5.386 7.734 10
Kararl 0 2.0 4.0 6.0 8.0 10


415
Zaman ilerledike alkol konsantrasyonu dorusal bir ekil alacaktr.
Konsantrasyon yzdesi (x=20) %10dan (x=0) %0a doru deiecektir.
Konsantrasyon yzdelerinin zamanla deii grafiksel olarak ekil 14.2de
gsterilmitir.

Analitik zm :

c x t
x
n
n x
e
n
n n t
( , ) ( ( ) ) sin
. /
= + +
=
2
1
4 16 1
20
1
0 119 20
2 2 2

12.2 Crank-Nicolson Yntemi

Ak yntemde diferansiyel ifadenin sonlu fark karlklar
yazlrken(u/t) iin ileri yn sonlu fark karl kullanld. Ancak zaman
ifadesi dndaki ifadeler iin merkezi yn sonlu farklar kullanld. Bu
yntemde ise zaman ifade dndaki ifadelerin merkezi fark iadelerinin de
zaman ortalamas alnmaktadr.

u
t
x x
i
t t
u u
t
j
i
j
i
j
= =
=
+
,
1
(12.17)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Zaman Admlar
K
o
n
s
a
n
t
r
a
s
y
o
n

Y
z
d
e
s
i
(
c
%
)
x=4
x=8
x=12
x=16

_____________________________________________________Nmerik Analiz

416
ekil 14.2. rnek 12.2.deki alkol konsantrasyonunun zamanla deiim
yzdesi.

2
2
1 1
2
1
1 1
1
1
2
1
2
2 2 u
x
x x
i
t t
u u u
x
u u u
x
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
= =
=
+
+
+ |
\
|
+ +
+ +
+
,
( ) ( )
(12.18)
u
x
k
c
u
x
=
2
2
(12.19)
u u
t
k
c
u u u
x
u u u
x
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j +
+ +
+ +
=
|
\
|
+
+
+ |
\
|
1
1 1
2
1
1 1
1
1
2
1
2
2 2
( ) ( )
(12.20)

r
k t
c x
=
.
( )

2
(12.21)
+ + = + +
+ +
+
+
+
ru r u ru ru r u ru
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
1
1 1
1
1
1 1
2 2 2 2 ( ) ( ) (12.22)

r=1 alnrsa
+ = +
+ +
+
+
+
u u u u u
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
1
1 1
1
1
1 1
4 (12.23)

rnek 12.3.

rnek 12.2de verilen alkol difzyonu problemini kapal yntem olan
Crank-NicolsonHata! Yer iareti tanmlanmam. yntemiyle bulunuz.

x=4, r=1 ve D=0.119 cm
2
/sn
2
2
1 c
x D
c
t
=

Balang art c(x,0)=2.0
Snr artlar c(0,t)=0 c(20,t)=10.0

Merkezi Fark
t
j+1/2

Merkezi Fark
t
j

Merkezi Fark
t
j+1


417
zm:
r D
t
x
t
= = =
( )
.
( )
2 2
1 0119
4

t= 134.4 sn

-0.0+4u
1
-u
2
=0.0+2.0
-u
1
+4u
2
-u
3
=2.0+2.0
-u
2
+4u
3
-u
4
=2.0+2.0
-u
3
+4u
4
-10.0=2.0+10.0
Yukardaki eitlii LU yntemiyle zebiliriz
.
L =
(
(
(
(
4 0 0 0
1 375 0 0
0 1 3733 0
0 0 1 3732
.
.
.

U =
(
(
(
(
1 0 25 0 0
0 1 0 267 0
0 0 1 0 268
0 0 0 1
.
.
.

zmn Ax=b=Lux olduu hatrlanrsa (Ly=b) ve (Ux=y) lduundan
Crank-Nicolson ynteminin zm bulunabilir. Analitik zm ile Crank-
NicolsonHata! Yer iareti tanmlanmam. yntemi zmleri aadaki
Tablo 12.3.-12.4de gsterilmitir.

Tablo 12.3. Tp ierisindeki alkol konsantrasyonunun Crank-Nicolson
yntemiyle zm sonular.

Uzaklklar
t x=0 x=4 x=8 x=12 x=16 x=20
0.0 0.0 2.0 2.0 2.0 2.0 10.0
134.4 0.0 1.005 2.019 3.072 6.268 10.0
268.8 0.0 1.103 2.391 4.386 6.864 10.0
403.2 0.0 1.328 2.922 4.873 7.315 10.0
537.6 0.0 1.543 3.250 5.255 7.686 10.0
_____________________________________________________Nmerik Analiz

418
Tablo 12.4. Tp ierisindeki alkol konsantrasyonunun analitik zm
sonular.

Uzaklklar
t x=0 x=4 x=8 x=12 x=16 x=20
134.4 0.0 1.078 1.956 3.190 5.826 10.0
268.8 0.0 1.0108 2.430 4.271 6.50 10.0
403.2 0.0 1.339 2.904 4.872 7.286 10.0
537.6 0.0 1.542 3.254 5.247 7.531 10.0

12.3 Theta ( ) Yntemi

Bu yntemde bir () tanmlayarak bu deikenin farkl deerleri iin
zaman aralklarn deitirebiliriz.

u
x
k
c
u
x
=
2
2
(12.24)
u u
t
k
c
u u u
x
u u u
x
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j +
+ +
+ +
=
|
\
|
+
+
+ |
\
|
1
1 1
2
1
1 1
1
1
2
1
2 2

( )
( )
( )
( )

(12.25)
Eitlik (12.25) (=0.5) iin Crank-Nicolson ynteminin ifadelerini
vermektedir. Eer (=1) alnrsa bu yntem kapal yntem (imlicit
methodHata! Yer iareti tanmlanmam.) olarak bilinmektedir.
r
k t
c x
=
.
( )

2
(12.26)

+ + =
+ +
+
+
ru r u ru u
i
j
i
j
i
j
i
j
1
1 1
1
1
1 2 ( ) (12.27)

Herhangi bir deer alabilen() iin genel ifade aadaki ekilde
yazlabilir.

+ + =
+ +
+
+
+
+
r u r u ru r u
i
j
i
j
i
j
i
j

1
1 1
1
1
1
1
1 2 ( )
[ ] r u r u r u
i
j
i
j
i
j
( ) ( ) ( ) 1 1 2 1 1
1 1
+ +
+
(12.28)

419
12.4 ki ve Boyutlu Parabolik Tip Ksmi Trevli fadeler

ki ve boyutlu durumda da tek boyutlu durumdakine benzer ekilde
ifadeler geniletilir. Sadece dier ynlerdeki ifadelerin sonlu fark karlklarnn
yazlarak eklenmesi yeterlidir. Ancak aralklarn farkl olmas ve eklenen terim
saylarnn deimesi nedeniyle baz sabit saylar deimektedir.

ki boyutlu s aknn diferansiyel ifadesini ele alalm :

T
t
k
c
T
x
T
x
= +
|
\
|
2
2
2
2
(12.29)
x=y=

ise ak yntem(explicitHata! Yer iareti tanmlanmam.) iin
aadaki ifade bulunur .
r
k t
c
=
.
2
(12.30)

T T r T T T T T T
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
, , , , , , , ,
(
+
+ +
= + + +
1
1 1 1 1
2 2 (12.31)
veya
T r T T T T r T
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
, , , , , ,
( ) ( )
+
+ +
= + + + +
1
1 1 1 1
1 4 (12.32)
xy

ise ifade aadaki ( r) eitlii aadaki ekilde deitirilerek ifadede
kullanlabilir.
[ ]
r
k t
c x y
=
+
.
( ) ( )

2 2
1
8
(12.33)

Crank-Nicolson Ynteminin ifadesi ise aadaki gibi dzenlenebilir.

[
T T
r
T T T T T T
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
, , , , , , , ,
+
+
+ +
+
+
= + + +
1
1
1 1
1
1
1 1
2
2 2

]
+ + + +
+
+ +
+
+
T T T T T T
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
i j
k
, , , , , , 1
1 1
1
1
1 1
2 2 (12.34)
_____________________________________________________Nmerik Analiz

420
12.5 Programlar

Program 12.1 ki boyutlu parabolik tip birden fazla ksmi trevli eitliin
bilgisayar program(Vbasic)

Dim u(41, 41), unew(41, 41), v(41, 41), t(41, 41), tnew(41, 41) As Single
1:
m = InputBox(" M Deerini Giriniz (m = 10):")
n = InputBox(" N Deerini Giriniz( n = 10):")
ifreq = InputBox(" ifreq Deerini Giriniz( ifreq = 20):")
jmax = InputBox(" jmax Deerini Giriniz( jmax = 10):")
xmax = Val(InputBox(" xmax Deerini Giriniz (xmax = 100):"))
ymax = Val(InputBox(" ymax Deerini Giriniz( ymax = 25):"))
pr = Val(InputBox(" pr Deerini Giriniz (pr = 0.733):"))
dtau = Val(InputBox(" dtau Deerini Giriniz (dtau = 0.5):"))
taumax = Val(InputBox(" taumax Deerini Giriniz( taumax = 80.5):"))

Show
Print " m, n, ifreq,jmax, xmax, ymax,pr, dtau, taumax "
Print m; " "; n; " "; ifreq; " "; jmax; " "; xmax; " "; ymax; " "; pr; " "; dtau; " ";
taumax

jmaxp1 = jmax + 1
mp1 = m + 1
np1 = n + 1
floatm = m
floatn = n
dx = xmax / floatm
dy = ymax / floatn
dysq = dy * dy
dysqpr = dysq * pr
yoverx = dy / dx
Rem ----------------------------------------------------------------------
Balang Deerlerinin Verilmesi
Rem ----------------------------------------------------------------------
icount = 0
For i = 1 To mp1

421
For j = 1 To np1
u(i, j) = 0#
unew(i, j) = 0#
v(i, j) = 0#
t(i, j) = 0#
tnew(i, j) = 0#
Next j
Next i

For i = 1 To mp1
t(i, 1) = 1#
Next i

Rem ----------------------------------------------------------------------
Rem Zaman artmlarnn yaplmas
Rem ----------------------------------------------------------------------

tau = 0
4 tau = tau + dtau
icount = icount + 1

Rem ----------------------------------------------------------------------
Rem Yeni scaklk Deerlerinin Hesaplanmas
Rem ----------------------------------------------------------------------

For i = 2 To mp1
For j = 2 To n
tnew(i, j) = t(i, j) + dtau * (((t(i, j + 1) - 2 * t(i, j) + t(i, j - 1)) / dysqpr) - (u(i, j)
* (t(i, j) - t(i - 1, j)) / dx) - (v(i, j) * (t(i, j + 1) - t(i, j)) / dy))
Next j
Next i

Rem ----------------------------------------------------------------------
Rem Yeni Hz(U) Deerlerinin Hesaplanmas
Rem ----------------------------------------------------------------------

For i = 2 To mp1
For j = 2 To n
unew(i, j) = u(i, j) + dtau * (((u(i, j + 1) - 2 * u(i, j) + u(i, j - 1)) / dysq) - (u(i, j)
* (u(i, j) - u(i - 1, j)) / dx) - (v(i, j) * (u(i, j + 1) - u(i, j)) / dy) + tnew(i, j))
_____________________________________________________Nmerik Analiz

422
Next j
Next i
Rem ----------------------------------------------------------------------
Rem Yeni Hz(V) Deerlerinin Hesaplanmas
Rem ----------------------------------------------------------------------
For i = 2 To mp1
For j = 2 To np1
v(i, j) = v(i, j - 1) + yoverx * (unew(i - 1, j) - unew(i, j))
Next j
Next i

Rem ----------------------------------------------------------------------
Rem Yeni Hz(unew) ve Scaklk(tnew) Deerlerinin Balang
Rem Deerleriyle Deitirilmesi
Rem ----------------------------------------------------------------------

For i = 2 To mp1
For j = 2 To n
u(i, j) = unew(i, j)
t(i, j) = tnew(i, j)
Next j
Next i
Rem ----------------------------------------------------------------------
Rem Sonularn stenilen Aralklarda Yazdrlmas
Rem ----------------------------------------------------------------------
If icount <> ifreq Then GoTo 13
icount = 0
Print " Boyutsuz Zaman :"; tau: Print
Print " Hz dalm Deerleri (u) ": Print
For k = 1 To mp1
i = mp1 - k + 1
For j = 1 To jmaxp1
Print Left$(u(i, j), 6); " ";
Next j
Print
Next k
Print: Print " Hz Dalm Deerleri( v) ": Print
For k = 1 To mp1
i = mp1 - k + 1
For j = 1 To jmaxp1

423
Print Left$(v(i, j), 6); " ";
Next j
Print
Next k

Print: Print " Scaklk Dalm Deerleri(t) ": Print
For k = 1 To mp1
i = mp1 - k + 1
For j = 1 To jmaxp1
Print Left$(t(i, j), 6); " ";
Next j
Print
Next k
13 If tau - taumax <= 0 Then GoTo 4
End Sub

_____________________________________________________Nmerik Analiz

424

_________________13

ZLM PROBLEMLER

13. ZLM PROBLEMLER

Problem 1.

2
2
2
2
0
T
x
T
y
x y + = = ( , )
Aadaki ekil ierisinde yukardaki ksmi trevli denklemin geerli
olduunu ve dzlemin scaklk dalmn verdiini biliyoruz. Gsterilen snr
artlar iin gsterilen dmlerdeki scaklk deerlerini bulunuz.

zm :

2
2
2
2
0
T
x
T
y
+ =
T j T
x
T T T
y
i i j i j i j i j +

+
+ +
=
1
2 2
2 1 2 1
0
, ,
( )
,
( )
, ,

x y h = =
Arlklar eit ve eitliin sa tarafnda terim olmadndan(f(x,y)=0) yukardaki
eitlik aadaki ekilde yazlabilir.
100C
75C
50C
0C
1 2
3 4
____________________________________________________ Nmerik Analiz

426

T T, T T T T
i j i j i j i j i j i j + +
+ + + =
1 1 1 1
2 2 0 ,
, . , , ,

T T T T T
i j i j i j i j i j + +
+ + + =
1 1 1 1
4 0 ,
, , , ,

Bu notasyona gre (1), (2), (3) ve (4) dmleri iin yazlrsa

T T T
T T T
T T T
T T T
2 3 1
1 4 2
1 4 3
2 3 4
75 100 4 0
50 100 4 0
75 0 4 0
0 50 4 0
+ + + =
+ + + =
+ + + =
+ + + =

4 1 1 0
1 4 0 1
1 0 4 1
0 1 1 4
175
150
75
50
1
2
3
4
T
T
T
T

1 0 25 0 25 0
0 375 025 1
0 0 25 375 1
0 1 1 4
4375
19375
118 75
50
1
2
3
4

. .
. .
. .
.
.
.
T
T
T
T

1 025 0 25 0 25
0 1 00667 0 2667 0 2667
0 0 1 0 2857
0 0 0 1
4375
51667
35268
40 626
1
2
3
4

. . .
. . .
.
.
.
.
.
T
T
T
T

T
1
=71.87
o
C
T
2
=65.62
o
C
T
3
=46.87
o
C
T
4
=40.626
o
C
zlm Problemler ________________________________________________

427
Problem 2.

Aadaki ekil ierisinde yukardaki ksmi trevli denklemin geerli
olduunu ve dzlemin scaklk dalmn verdiini biliyoruz. Gsterilen snr
artlar iin gsterilen dmlerdeki scaklk deerlerini bulan denklem
takmnn katsaylar matrisini ve eitlik vektrn bulan bir bilgisayar
programn yaznz

[A].[T]=[B]

zm :

2
2
2
2
1 1
2 2
0
2 1 2 1
0
T
x
T
y
T T T
x
T T T
y
i j i j i j i j i j i j
+ = =
+
+
+ +
=
+ , , , ,
,
( )
,
( )

x y h = =

dmler iin:
2
2
2
2
T
x
T
y
+ = T T T T T
i j i j i j i j i j +
+ + + =
1 1 1
4 0 ,
, , , ,

zoleli snrlar iin :
T T T T
i j i j i j i j + +
+ + =
1 1 1
2 4 0 ,
, , ,

Yukardaki eitliklere gre sonlu fark eitlikleri aadaki ekilde
yazlabilir.Ancak simetriden dolay T
1
=T
2
, T
3
=T
4,
T
5
=T
6
olduundan sadece
denklem yeterlidir.

100C
50C
50C
zoleli Snr
1 2
3 4
____________________________________________________ Nmerik Analiz

428
( )
( )
( )
1 50 100 4 0
3 50 4 0
5 50 0 2 4 0
3 2 1
5 4 1 3
6 3 5
T T T
T T T T
T T T
+ + + =
+ + + =
+ + + =

3 1 0
1 3 1
0 2 3
150
50
50
1
3
5
T
T
T

1 1 3 0
1 3 1
0 2 3
50
50
50
1
3
5
/
.
T
T
T

1 1 3 0
0 1 0375
0 2 3
50
37 5
50
1
3
5
/
. .
T
T
T
1 1 3 0
0 1 0 375
0 0 1
50
375
556
1
3
5
/
. .
.
T
T
T

T
5
=55.6
o
C = T
6

T
3
=37.5-[55.6(-0.375)]=58.35
o
C = T
4

T
1
=50-[-1/3.58.35]=69.45
o
C = T
2

Problem 3.

Bir deniz alt gemisinin deiik zaman dilimlerindeki llen hz
deerleri aadaki tabloda verilmitir.

Zaman t(h) 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0
Hz v(km/h) 6.0 8.8 8.2 10.8 12.4 10.4 8.4 7.2 6.4

Alnan yol
(km)
0.0 ? ? ? ?

a) Trapez kural ile iki zaman aralnda alnan yolu bulunuz.
b) Trapez veya Simpson kural ile integrasyon yntemlerinin birisinin
bilgisayar programn yaznz.

zlm Problemler ________________________________________________

429
zm

a) Trapez (Yamuk) Kuralnn genel ifadesi
I
s
=
h
v v v y
n
2
2
0 1 2
[ ( ......... ) ] + + + +
h=t
2
-t
1
=0.5
V dT
t
t
.
.
=
=
0
4 0

V dT
t
.
.
=
0
0 5
=
h
v v
2
05
2
6 0 8 35
0 1
( )
.
( . ( ) . + = + =
V dT
t
.
.
=
0
1 0
=0 25 6 0 9 2 2 88 8 2 . ( . . ( . ) . + + =
V dT
t
.
.
=
0
4 0
=0 25 6 0 6 4 2 88 9 2 108 12 4 10 4 8 4 7 2 . .[( . . ( . . . . . . . )] + + + + + + + +
I
s
=36.7 km bulunur.

b) Trapez yntemi bilgisayar program(BASIC)

INPUT XO,XN,N
H=(XN-XO)/N
DIM [ENSION] Y(N+1)
DO FOR I=1 TO N+1:
INPUT Y(I)
ENDDO
TT=0
CT=0
T=Y(1)+Y(N+1)
DO FOR I=2 TO N
IF (I/2)=FIX(I/2) THEN TT=TT+4*Y(I)
ELSE CT=CT+2*Y(I)
ENDDO
T=(T+CT+TT)*(H/3)
WRITE T
END

____________________________________________________ Nmerik Analiz

430

t 1 3 5 7 13
v 800 2310 3090 3940 475

Problem 4.

Paratle inen birisinin hz ve zaman deerleri aada verilmektedir.

Time (s),t 1 3 5 7 13
Hz v(cm/s),v 800 2310 3090 3940 475

a) t=10 sn iin (v) deerini Lagrange enterpolasyon yntemiyle
znz.
b) En kk kareler yntemiyle bulunuz

zm :

a) Lagrange enterpolasyonla zm :
g x L x y
i
i
n
i
( ) ( ). =
=
0
1

g t L t V
i
i
i
( ) ( ). =
=
0
4

L V L V L V L V L V g t
g t L L L L L
0 0 1 1 2 2 3 3 4 4
0 1 2 3 4
800 2310 3090 3940 4755
= + + + + =
= + + + +
. . . . ( )
( )

Bu eitlikte L L
0 1
, ,......... katsaylar belirleyelim.

L
t t t t
0
3 5 5 13
1 3 1 5 1 7 1 13
576
= =

=
(t - t ) (t - t ) (t - t ) (t - t
(t - t )(t - t )(t - t )(t - t
t - 28t + 266t - 1028t +1365
1 2 3 4
0 1 0 2 0 3 0 4
4 3 2
)
)
( )( )( )( )
( ).( )( )( )

zlm Problemler ________________________________________________

431

L
t t t t
1
1 5 5 13
3 1 3 5 3 7 3 13
160
= =

=
(t - t ) (t - t ) (t - t ) (t - t
(t - t )(t - t )(t - t )(t - t
t - 26t + 216t - 646t + 455
0 2 3 4
1 0 1 2 1 3 1 4
4 3 2
)
)
( )( )( )( )
( ).( )( )( )

L
2
128
= =
(t - t ) (t - t ) (t - t ) (t - t
(t - t )(t - t )(t - t )(t - t
t - 24t +174t - 424t + 273
0 1 3 4
2 0 2 1 2 3 2 4
4 3 2
)
)

L
3
288
= =
(t - t ) (t - t ) (t - t ) (t - t
(t - t )(t - t )(t - t )(t - t
t - 22t +140t - 314t +195
0 1 2 4
3 0 3 1 3 2 3 4
4 3 2
)
)

L
4
5760
= =
(t - t ) (t - t ) (t - t ) (t - t
(t - t )(t - t )(t - t )(t - t
t - 16t +86t - 176t +105
0 1 2 3
4 0 4 1 4 2 4 3
4 3 2
)
)

g t t ( ) ( ) = +
+ +
+
4
800
576
2310
160
3090
128
3940
288
4755
5760

+

+

+ +
+ t
3
800 28
576
2310 26
160
3090 174
128
3940 140
288
4755 86
5760
(
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
)
+ +
+ +
+ t
2
800 266
576
2310 216
160
3090 174
128
3940 140
288
4755 86
5760
(
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
)
+

+

+

+

+

t(
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
)
800 1028
576
2310 646
160
3090 424
128
3940 314
288
4755 176
5760

+ +
+ +
+ (
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
)
1365 800
576
455 2310
160
273 3090
128
195 3940
288
4755 105
5760

g t t t t t ( ) . . . . . = + + 1763 44 875 392 868 181362 66386
4 3 2
bulunur.
t=1 iin g(t) 800
t=5 iin g(t) 3090.04
t=10 iin g(t)= 5430.54 ?

____________________________________________________ Nmerik Analiz

432
b) En Kk Kareler yntemiyle zm :

n t
t t
a
a
V
V t
i
i i
i
i i
2
2
0
1
.

5 29
29 253
14895
112575
0
1
a
a

5a
0
+29a
1
=14895
a
1
=
14895 5
29
0
=
a

29a
0
+253a
1
=112575
5a
0
+253[
14895 5
29
112575
0
=
a
]
-14.62a
0
=-17371.0345
a
0
=1188.169
29(1188.169)+253a
1
=112575
a
1
=308.767
g(t)=1188.169+308.767t
t=1 g(t) 1496 ok hatal
t=10 g(t) 4275.84

Problem 5.

f(x)=0 eklindeki bir fonksiyonun basit iterasyonla kknn
bulunmasnda genel terimi x
n+1
=g(x
n
) eklinde verilmektedir. x=g(x) eklinde
eitlik blndne gre; ve (x
0
) balang deeri ve nun verildiini
dnerek eitlii salayan bir kkn bulan bilgisayar algoritmasn/bilgisayar
programn/ak diyagramn yapnz.

zlm Problemler ________________________________________________

433
zm :

INPUT X
0
.
ITE =0
a
=*1.11
DO WHILE (
a
>)
ITE = ITE+1
x=g(x
0
)

a
=ABS((x-x
0
)/x)*100
x
0
=x
ENDDO
OUTPUT X,
a,
ITE

Problem 6.
Okunan 100 elemanl bir vektr 10*10 boyutundaki bir dizinin
elemanlarna aktaran bir algoritmay /program yaznz.

zm :

Array A(100),Array B(100)
N=10
DO FOR I:=1 TO 100
INPUT A(I)
ENDDO
K=0
DO FOR I:=1 TO N
DO FOR J:=1 TO N
K=K+1
B(I,J)=A(K)
ENDDO
ENDDO

____________________________________________________ Nmerik Analiz

434
Problem 7.

Yukardaki ekilde gsterilen sistemde (=40) ile ( ) arasndaki iliki
aadaki ifadeyle verilmektedir. iin balang deerini 20
o
alarak eitlii
salayan deerini

a) basit iterasyon
b) Newton-Raphson yntemi ile znz

R R R
1 2 3
0 + = cos( ) cos( ) cos( )
R
r
r
1
1
2
= R
r
r
2
1
4
= R
r r r r
r r
3
1
2
2
2
3
2
4
2
2 1
2
=
+ +
.

r
1
=10 r
2
=6 r
3
=8 r
4
=4

zm :

a) Basit iterasyon yntemi :
=40 =?
R
r
r
1
1
2
10
6
5
3
16666 = = = = .
R
r
r
2
1
4
10
4
2 5 = = = .
R
r r r r
r r
3
1
2
2
2
3
2
4
2
2 1
2
100 36 64 16
2 610
0 733333 =
+ +
=
+ +
=
. . .
.
f R R R ( ) cos( ) cos( ) cos( ) = + =
1 2 3
0
= + = 16666 2 5 0 73333 0 . cos( ) . cos( ) . cos( )
r
2

r
3

r
4

x
y

r
1

zlm Problemler ________________________________________________

435
= 2 4 40 2 5 . cos( ) . .cos( ) cos( )
= 2 4 0 766044 2 5 . . . .cos( ) cos( )
f ( ) . . .cos( ) cos( ) = 16339 2 5 40
2 5 16339 40 . .cos( ) . cos( ) =
cos( ) [ . cos( )] / . = 16339 40 2 5
=g()
balang
=30

=10.10
4

g( )
30 74.95
74.95 71.900
71.900 71.701
71.701 71.74539
71.74539 71.735616
71.735616 71.73778
71.73778 71.73730
71.73730 71.73741
71.73741 71.737386

|
n
-
n-1
|=|71.737386-71.737401|

=2.3.10
-5
< olduundan,
=71.737386

bulunur.
f( ) 0 0 .

b) Newton-Raphson)

Newton - Raphson ynteminde fonksiyon ve fonksiyonun trevi
kullanldndan
____________________________________________________ Nmerik Analiz

436

n n
f
f
+
=
1
( )
' ( )

f ( ) . . .cos( ) cos( ) = 16339 2 5 40
f ' ( ) . .sin( ) sin( ) = 2 5 40

n
f() f()*(/180)
n+1
=
0
-f()/f()
30
o
-1.5159 0.01878 110.69306
110.69306 2.18653 72.527
72.527 0.04016 71.739
71.739 1.22*10
-4
71.73720
71.73720 -8.74*10
-6
71.73737

|
n
-
n-1
|=|71.73737-71.73720|
=1.7.10
-4

n
=71.73737

bulunur.
f
n n
( ) . . .cos( ) cos( ) . . = =
16339 2 5 40 9 610 0
6

Not:
f ( ) . . .cos( ) cos( ) = 16339 2 5 40
f() yani fonksiyonun trevi bulunurken radyan dereceye
dntrlmelidir.
f ' ( ) [ . .sin( ) sin( )].
= 2 5 40
180

Problem 8.

Gauss-Seideliterasyon yntemleri ile denklem sistemlerinin zm
aadaki genel ifade ile verilmektedir.
a) Gerekli tanmlamalaryla beraber yntemin bilgisayar programn
yaznz.
b) Aada katsaylar matrisi ve eitlik vektr verilen denklem
takmn bu yntemle znz. (=10.10
4
)

zlm Problemler ________________________________________________

437
x
a
b a x
a x
i
k
i j
i i j j
k
j
i
i j j
k i n
j i
n
+ +
=
=
=
= +
=

1 1
1
1
1
1
1
,
,
( )
,
( ,....., )
[ .
. ]

4 1 0 1 0
1 4 1 0 1
0 1 4 1 0
1 0 1 4 1
0 1 0 1 4
100
100
100
100
100
1
2
3
4
5
.
x
x
x
x
x

zm :

b) Denklem takmnn Gauss-Seidel yntemiyle zm
4 1 0 1 0
1 4 1 0 1
0 1 4 1 0
1 0 1 4 1
0 1 0 1 4
100
100
100
100
100
1
2
3
4
5
x
x
x
x
x

X
1
0
0 = X
2
0
0 = X
3
0
0 = X
4
0
0 = X
5
0
0 =
X X X X X
1
2 4
1
1
1
2
100 4 = + = ( ) / ..........
o o

X X X X X
2
1
1 3 5
2
100 4 3125 = + + = ( ) / .
o o

X X X X
3
1
2 4
3
1
100 4 32 8125 = + + = ( ) / .
o

X X X X X
4
1
2
1
3 5
4
1
100 4 26953125 = + + + = ( ) / .
o

X X X X
5
1
2
1
4
5
1
100 4 23925781 = + + = ( ) / .

____________________________________________________ Nmerik Analiz

438
terasyon x
1
x
2
x
3
x
4
x
5

0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
1 25.0 31.25 32.8125 26.953125 23.925781
2 26.0742 33.74023 40.17334 34.50622 25.19149
3 24.8085 34.9475 42.36345 35.6866 25.1847
4 24.8152 35.49848 42.79627 35.79144 25.0732
5 24.92676 35.66244 42.8634 35.752 25.0225
.... .... ..... ...... ......
25.00 35.714 42.857 35.714 24.999

Problem 9.
Aralk yarlama Bisection ynteminin algoritmasn zetle yaznz.

zm :
a) ki balang deeri ile ileme balanr ve bu balang
deerlerinde fonksiyon farkl iaretlere sahiptir.
b) ki balangi deerinin ortalamas alnarak yeni bulunan deer iin
fonksiyon deeri hesaplanr.
c) Fonksiyon nceki iki fonksiyon deerinden hangisi ile ters iaretli
ise o deeri veren x deeri ile yeni bulunan x deerinin ortalamas
alnarak ilem srdrlr.
d) |x
n+1
-x
n
|< ise ilem durdurlur.

Problem 10.

Suyun Kinematik vizkozitesi () scaklkla aada deerlerle ilikili
olduu belirlendiini farzederek 64F iin () deerini uygun bir enterpolasyon
yntemiyle bulunuz.

TF 40 50 60 70 80
1.66 1.41 1.22 1.06 0.93

zlm Problemler ________________________________________________

439
zm :

T
o
F
1/2

2

2

1/2

40 1.66
-0.25
50 1.41 0.06
-0.19 -0.03
60 1.22 0.03 0.03
-0.16 0
70 1.06 0.03
-0.13
80 0.93

P=

0
h

P=
64 60
10
0 4
= .
64 deerine en yakn nokta 60 ve nokta ortalarda olduu iin merkezi
fark enterpolasyon kullanmalyz.

y
y y
P y
P P
y y
p
=
+
= +
+
0 1
1 2
2
0
2
1
2
1 2
1
2 2
( / ).
( )
. !
( )
/

+
P P P
y
( / )( )
!
/
1 2 1
3
3
3
1 2

y
p
=
+
+ + +
+ + +
122 106
2
0 4 05 016
0 4 0 4 1
4
0 03 0 03 0
. .
( . . )( . )
. ( . )
( . . ) ...
y
p
=1.14+0.016-0.0036
y
p
=1.1524

Problem 11.

x y
0 10
3 29
2 -8
5 65
____________________________________________________ Nmerik Analiz

440

Yukarda verilen noktalar kullanarak x=10 iin y deerini bulunuz.
(Cevap : y x x x = + +
3 2
9 5 10)
zm :

x y
0 10
2 -8
3 29
5 65

g(x)=L
0
y
0
+ L
1
y
1
+ L
2
y
2
+ L
3
y
3

L x
x x x
0
2 3 5
0 2 0 3 0 5
( )
( )( )( )
.( ).( )( )
= =

(x - x ) (x - x ) (x - x )
(x - x )(x - x )(x - x )
1 2 3
0 1 0 2 0 3

=
x - 10x + 31x - 30
3 2
30

L x
x x x
1
0 3 5
2 0 2 3 2 5
( )
( )( )( )
( ).( ).( )
= =

(x - x ) (x - x ) (x - x )
(x - x )(x - x )(x - x )
0 2 3
1 0 1 2 1 3

=
+ x x x
3 2
8 15
6

L x
x x x
2
0 2 5
3 0 3 2 3 5
( )
( )( )( )
( ).( ).( )
= =

(x - x ) (x - x ) (x - x )
(x - x )(x - x )(x - x )
0 1 3
2 0 2 1 2 3

=
+
(x x x
3 2
7 10
6

L x
x x x
3
0 2 3
5 0 5 2 5 3
( )
( )( )( )
( ).( ).( )
= =

(x - x ) (x - x ) (x - x )
(x - x )(x - x )(x - x )
0 1 2
3 0 3 1 3 2

=
+ (x x x
3 2
5 6
30

Paydalar (+30) a eitlersek;

g x ( ) ( ) = +
(x - 10x + 31x - 30)
3 2
30
10
x x x
3 2
8 15
6
40
+
( )
zlm Problemler ________________________________________________

441
+
+
(x x x
3 2
7 10
6
(-145) +
+ (x x x
3 2
5 6
30
(65)

g x x x
x
( ) [ ] [ ]
[ ] [ ]
=
+
+
+ +
+
+
+
10 40 145 65
30
100 320 1015 325
30
310 600 1450 390
30
300
30
3 2

g x x x x ( ) = + +
130
30
1110
30
1970
30
10
3 2

g x x x x ( ) = + +
13
3
111
3
197
3
10
3 2

x=0 g(x)=10
x=2 g(x)=-8
x=3 g(x)=29
x=5 g(x)=65
x=10 g(x)=-1280

Problem 12.

x y
0 16
1 -3
2 -16
3 -17
4 0
5 41

Yukarda verilen deerleri kullanarak Merkezi Fark tablosundan
yararlanarak (x=3.5) iin (y) deerini bulunuz.

zm :
x 0 1 2 3 4 5
y 16 -3 -16 -17 0 41

____________________________________________________ Nmerik Analiz

442
Nokta (x=3.5) ortalarda olduu iin merkezi fark kullanabiliriz.

x y y
1/2

2
y
3
y
1/2

4
y
0 16
-19
1 -3 6
-13 6
2 -16 12 0
-1 6
3 -17 18 0
17 6
4 0 24
41
5 41

y
y y
P y
P P
y y
p
=
+
+ +
+
0 1
1 2
2
0
2
1
2
1 2
1
2 2
( / ).
( )
. !
( )
/

+
P P P
y
( / )( )
!
/
1 2 1
3
3
3
1 2

P
x x
o
=

=

=
2
35 3
2
0 25
.
.

y
y
y
y
y
y
0
1
1 2
2
1
2
0
3
1 2
17
0
17
24
18
6
=
=
=
=
=
=
/
/

y
y
p
p
=
+
+ +
+
+

= + + +
=
17 0
2
05 05 17
05 05 1
4
18 24
05 05 05 05 1
6
6
85 0 2 625 0
11125
( . . )( )
. ( . )
( )
.( ).( . )
.
. ( . )
.

zlm Problemler ________________________________________________

443
rnek .13

Aadaki diferansiyel eitlii Euler Taylor serisi ile zerek sonular
karlatrnz ?

dy
dx
x y xy = + +
y(0)=1
h=0.025 y(0.1)=?
zm
y
n
=1
y x y x y
n n n n n
'
= + +
y y h y
n n n +
= +
1
.
'

1. Adm
x
n
=0 , y
n
=1 , h=0.025
y
n
'
= 0 + 1 + 0.1 = 1
y
n+1
=

1 + 0.025.1 = 1
y
n
=1.025
2. Adm
x
n
=0.025 , y
n
=1.025
y
n
'
= 0.025 + 1.025 + 0.025 * 1.025 = 1.075625
y
n+1
= 1.025 + 0.025 * 1.075625
3. Adm
x
n
=0.05 , y
n
=1.051890625
y
n
'
= 0.05 + 1.051890625 +0.05 * 1.051890625 = 1.15448515625
y
n+1
= 1.051890625 + 0.025 * 1.15448515625
4. Adm
x
n
=0.075 , y
n
=1.0807527539
y
n
'
= 0.075 + 1.0807527539 + 0.075 * 1.0807527539 = 1.23680921
y
n+1
= 1.0807527539 + 0.025 * 1.23680921 = 1.111672984
Sonu : y(0.1) = 1.111672984 ( Euler Metodu ile)

____________________________________________________ Nmerik Analiz

444
zm ( Modified Euler Metodu le)
x
n
, y
n
= 1
y
n
'
= x
n
+ y
n
+ x
n
y
n

(y
n+1
)
p
= y
n
+ h. y
n
'

(y
n+1
)
p
'
= x
n+1
+ y
n+1
+ x
n+1
y
n+1

(y
n+1
)
c
= y
n
+ h.(
y y
n n p
' '
( ) +
+1
2
)
(y
n+1
)
p
=(y
n+1
)
c

(y
n+1
)
p
'
= x
n+1
+ (y
n+1
)
p
+ x
n+1
(y
n+1
)
p

y
n+1
= y
n
+ h. (
y y
n n p
' '
( ) +
+1
2
)
1. Adm
x
n
=0 , y
n
=1 , h=0.025
y
n
'
= 0 + 1 + 0 . 1 = 1
(y
n+1
)
p
= 1 + 0.025 . 1 = 1.025
(y
n+1
)
p
'
= 0.025 + 1.025 + 0.025 * 1.025 = 1.075625
(y
n+1
)
c
= 1 + 0.025 . (
1 1075625
2
+ .
) = 1.0259571289
(y
n+1
)
p
= 1.0259571289
(y
n+1
)
p
'
= 0.025 + 1.0259571289 + 0.025 * 1.0259571289 = 1.07657031
y
n+1
= 1+ 0.025 . (
1 10765703125
2
+ .
) = 1.0259571289
2. Adm
x
n
=0.025 , x
n+1
=0.05 , y
n
=1..259571289 , h=0.025
y
n
'
= 0.025 + 1.0259571289 + 0.025 * 1.0259571289 =
1.0766060571289
(y
n+1
)
p
= 0.05 + 0.025 * 1.076606057 = 1.05287228
(y
n+1
)
p
'
= 0.05 + 1.05287228 + 0.05 * 1.05287228 = 1.15551589
zlm Problemler ________________________________________________

445
(y
n+1
)
c
= 1.0259571 + 0.025 . (
107660605 115551589
2
. . +
)
= 1.05387098
(y
n+1
)
p
= 1.05387098
(y
n+1
)
p
'
= 0.05 + 1.05387098 +0.05 * 1.05387098 = 1.15650226
y
n+1
= 1.025957 + 0.025 . (
10766060 115650226
2
. . +
)
y
n+1
= 1.05387098
3. Adm
x
n
=0.05 , x
n+1
=0.075 , y
n
=1.05387098 , h=0.025
y
n
'
= 0.05 + 1.05387098 + 0.05 * 1.05387098 = 1.1565645
(y
n+1
)
p
= 1.05387098 + 0.025 . 1.1565645 = 1.082785096
(y
n+1
)
p
'
= 0.075 + 1.082785096 + 0.075 * 1.082785096 = 1.23899397
(y
n+1
)
c
= 1.05387098 + 0.025 . (
11565645 123899397
2
. . +
) =
1.08382834
(y
n+1
)
p
= 1.08382834
(y
n+1
)
p
'
= 0.075 + 1.08382834 + 0.075 * 1.08382834 = 1.24002434
y
n+1
= 1.05387098 + 0.025 . (
11565645 124002434
2
. . +
) = 1.08382834
4. Adm
x
n
=0.075 , x
n+1
=0.1 , y
n
=1.08382834 , h=0.025
y
n
'
= 0.075 + 1.08382834 + 0.075 * 1.08382834 = 1.240115469
(y
n+1
)
p
= 1.08382834 + 0.025 * 1.240115469 = 1.11483123
(y
n+1
)
p
'
= 0.1 + 1.11483123 + 0.1 * 1.11483123 = 1.32631435
(y
n+1
)
c
= 1.08382834 + 0.025 . (
12401154 13263
2
. . +
) = 1.115922
(y
n+1
)
p
= 1.115922
(y
n+1
)
p
'
= 0.1 + 1.115922 + 0.1 * 1.115922 = 1.3273918
____________________________________________________ Nmerik Analiz

446
y
n+1
= 1.08382834 + 0.025 . (
12401154 13273918
2
. . +
) = 1.11592218
Sonu : y(0.1)= 1.11592218 ( Modified Euler Metodu ile)

rnek .14
Aadaki diferansiyel eitlik iin analitik zm verilmitir. Adams
yntemini kullanarak en az adm sonundaki hatann ne olacan
belirleyiniz?

dy
dt
t =
2
1 , y(1)=0 , y
t t
n
= +
3 2
3 2
1
6

zm
Predictor
y
n+
=
1
y
h
f f f f
n n n n n
+ +

24
59 37 9
1 2 3
.(55. . . . )
Corrector
y
n+
=
1
y
h
f f f f
n n n n n
+ + +
+
24
9 19 5
1 1 2
.( . . . )
1. Adm : lk 4 adm Runge Kutta-4 ile belirlenecek, daha sonra Adams
Metodunda 3 adm daha ilerlenecektir.
y
n+
=
1
y k k k k
n
+ + + +
1
6
2 2
1 2 3 4
.( )
k hf x y
n n 1
= ( , )
k hf x h y k
n n 2 1
1
2
1
2
= + + ( , )
k hf x h y k
n n 3 2
1
2
1
2
= + + ( , )
k hf x h y k
n n 4 3
= + + ( , )

x=1 , y(1)=0 , h=0.5
k
1
0 = , k
2
115625 = . , k
3
015625 = . , k
4
0375 = .
y(1) = 0 +
1
6
. ( 0 + 2 * 1.15625 + 2 * 0.15625 + 0.375 )
zlm Problemler ________________________________________________

447
y(1) = 0.16666
2. Adm : x = 1.5
k
1
= 0.375 , k
2
= 0.65625 , k
3
= 0.65625 , k
4
= 1
y(1.5) = 0.1666 +
1
6
. (0.375 + 2 * 0.65625 + 2 * 0.65625 + 1 )
y(1.5) = 0.8333335816
3. Adm : x = 2
k
1
= 1 , k
2
= 1.40625 , k
3
= 1.40625 , k
4
= 1.875
y(2) = 0.8333 +
1
6
. ( 1+ 2 * 1.40625 + 2 * 1.40625 + 1.875)
y(2)= 2.25000
4. Adm : x = 2.5
k
1
= 1.875 , k
2
= 2.40625 , k
3
= 2.40625 , k
4
= 3
y(2.5) = 2.250 +
1
6
. ( 1.875 + 2 * 2*(2.40625) + 3 )
y(2.5) = 4.6666668057
5. Adm : x = 3
( ) y
n p +1
= 4.6666 +
05
24
.
. ( 55 * 6 - 59 * 3.75 + 37 * 2 - 9 * 0.75 )
y(3) = 8.33333340038856
f(i+1) = 8.75
( ) y
n c +1
= 8.33333340 +
05
24
.
. ( 9 * 8.75 - 19 * 3.75 + 5 * 2 - 0.75)
( ) y
n c +1
= 8.333334
6. Adm : x = 3.5
y(3.5)
p
= 8.3333334 +
05
24
.
. ( 55 * 8.75 - 59 * 6 + 37 * 3.75 - 9 * 2)
= 13.5
____________________________________________________ Nmerik Analiz

448
f(i+1) = 12
y(3.5)
c
= 13.5 +
05
24
.
. (9 * 12 + 19 * 8.75 - 5 * 6 + 3.75)
= 13.5
7. Adm : x = 4
y(4)
p
= 13.5 +
05
24
.
. ( 55 * 12 - 59 * 8.75 - 37 * 6 - 9 * 3.75 )
= 20.41166667337
f(i+1) = 15.75
y(4)
c
= 20.41666 +
05
24
.
. ( 9 * 15.75 + 19 * 12 -5 * 8.75 - 6)
= 20.416667337

zlm Problemler ________________________________________________

449

KAYNAKLAR

1. Steven, C. C., and Raymond, P.C., Numerical Methods for
Engineers, McGraw-Hill, 1990
2. Curtis, F. G., and Patrick, O.W., Applied Numerical Analysis,
Addision-Wesley Publishing, 1994
3. Stephan, W., Mathematica a System for Doing Mathematics by
Computer, Addision-Wesley Publishing, 1991
4. Akta, Z., ncl, H., ve Ural, S., Saysal zmleme, O.D.T..,
1981
5. Chao, C.C.,Using IBM PC Basic for Business,Burgree
Communications, 1985
6. Eren, ., Mikro Bilgisayarlar iin Pascal, Faklteler Kitabevi,
1992

____________________________________________________ Nmerik Analiz

450

451

NDEX

A

Ak saysal yntem, 410
Ak Sistem, 312, 324
Adams Bashforth, 312, 315
Adams Moulton, 312, 315, 316
Adams, 312, 320, 348
Ak diyagramlar, 7
Algoritma, 6, 7, 34,84, 94, 105, 108
Alt gen matris, 98
Analitik zm, 3, 30
AND, 9
ANSYS, 6, 372
Ara dzeltme, 292, 293
Aralk Yarlama, 31, 35
Aralk, 31, 33, 55
Ayrtrma Yntemi, 98

B

Bal hata, 14, 294
BASIC, 7, 27,195, 265
Basit terasyon Yntemi, 31, 44, 45,
123, 445
Balang Deer problemleri, 276
Balang deerleri, 119
Balang artlar, 280
Baya diferansiyel eitlikler, 272,
278
Baya Diferansiyel
ikinci dereceden, 272
Belirli entegral, 201
Belirsiz entegral, 201
Belirsiz Katsaylar, 229
Bessel, 161, 192
Binom, 154, 159, 162
Birim matris, 93
Birinci mertebeden trev, 181
Bolzano, 33

C

Cholesky, 101
Crank-Nicolson, 415

ift Kat integral, 236
ok adml yntemler, 311, 324, 330
ok deerli, 326
ok Deikenli, 260
ok Noktal Trev, 188
zm dzlemi, 379

D

Denklem zm yntemleri, 76
Denklem takm, 191
Denklem takmlarnn zm, 56
Denklemlerin kklerinin bulunmas,
30
Determinant, 69, 72, 73, 84
Diferansiyel Denklem:
Aanalitik zm, 283
Adams Moulton, 314, 348
Adams Yntemleri, 312
Adams, 312
ok adml Yntemler, 311
ok Deerli Yntemler, 326
Deiken katsayl, 273
Dorusal olmayan, 273
Dzeltilmi EulerYntemi,
339;
Entegral Yntemleri, 320
Milne Yntemi, 323
Runge-Kutta Yntemi, 342
Sabit katsayl, 273
Taylor, 336
Yksek Mertebeden, 277, 335
Diferansiyel denklem: Baya, 272
Diferansiyel Denklem:
Dzeltilmi Euler, 285
Euler, 285
Genel zm, 280
Heun yntemi, 288
Katsaylarna gre, 273
Mertebe, 274
Mertebelerine ve derecelerine,
273
452

zel zm, 280;
Runge-Kutta yntemleri, 296
Runge-Kutta; Drt adml,
303;
Runge-Kutta-Fehlberg, 308
Taylor Serisi Yntemi, 280
Diferansiyel eitlik, 353
Diferansiyel eitlikler: yksek
mertebe, 335
Diferansiyel ve integral hesap, 200
Diferansiyel, 200, 272
Difzyon, 419, 423
Difzyon: Molekler, 418, 423
Doal tanm, 431
Doru uydurma, 164, 245, 246
Dorudan eleme, 87
Dorusal denklem takmlar, 77,249,
391, 480
Dorusal enterpolasyon, 153
Dorusal olmayan denklem
sistemleri, 113, 117, 124, 452
Dorusal yaknsama, 46
Dorusallatrlm fonksiyon, 258
Drt adml Runge-Kutta, 304, 306
Dm, 379, 407
Dzeltilmi Euler, 289, 292, 310,
339
Dzeltme faktrleri, 328
Dzensiz Snrl geometri, 403
Dzgn olmayan geometriler, 403
Dzgn olmayan snr, 398

E

Eri Uydurma, 164, 242,252, 260,
267, 468
Eri uydurma:
2. Dereceden polinom, 248
Doru uydurma, 245, 246
Ek matrisi, 70
Ekponansiyel, 242
Eleme alt program, 122
Eliminasyon, 79
Eliptik, 374
En kk kareler, 243
Entegral hesab, 200, 214, 226, 280
Entegral:
Ak tip entegrasyonda, 207
Balang deerli, 206
Kapal entegrasyon, 208
Ortalama deerli, 206
Saysal entegral, 207
Simpson yntemleri, 216
Trapez yntemi, 208
Enterpolasyon, 40, 137, 151
Enterpolasyon:
Geri yn, 158
leri yn, 153
Merkezi fark, 161
Ters, 173
Eitlik vektr, 80, 105
Euler yntemi, 287
Euler, 285, 300, 310, 311; Basit,
288; Modified, 289
Euler, 311
Excel, 12, 43, 111

F

Fehlberg, 309
Fluent, 6, 371
FORTRAN, 7
Fourier s iletim yasas, 411
Fourier says, 414
Fourier, 375

G

Gauss Eleme yntemi, 77, 98
Gauss Eleme, 81, 93, 389
Gauss eliminasyonun, 85
Gauss Jordan, 93, 94, 95
Gauss Seidel, 107, 108, 124, 389
Gauss Siedel yntemi, 106, 389
Gauss-Eliminasyon, 76, 83, 92
453

Gauss-Jordan, 94, 449
Geri farklar, 141
Geri yn sonlu fark, 141, 381
Geri yn trev, 180
Geriye doru elde etme, 82
Grafik yntem, 30
Gramer yntemi, 72, 76, 249
Grashof, 430
Gregory, 154, 159
Gregory-Newton, 153, 154, 156,
159, 162, 191, 193

H

Hassasiyet:
ift hassasiyetli, 24;
Tek hassasiyetli, 24
Hata tanmlar, 15
Hata, 188
Hata:
Bal, 16;
Bal hata, 28;
Gerek deer, 16;
Kesme hatas, 19, 28;
Mutlak, 17;
Yaklak, 16;
Yaklam, 17;
Yaklam hatas, 17, 18;
Yuvarlatma hatas, 23, 28

I

IDEAS, 372
Iraksama, 46
s geii, 385, 411
zgara, 378, 405

ki adml Runge-Kutta, 297, 303
ki bilinmeyenli, 116
ki boyutlu Lagrange enterpolasyon,
176
ki Katl Entegral, 234
leri yn sonlu fark, 134, 139, 381
leri yn trev bants, 182
leri yn, 136
leriye doru elenme, 79
ntegral, 207
letim Sistemleri, 5
terasyon, 41, 44, 106, 107
teratif, 111

J

Jacobi, 107

K

Kapal Sistem, 313, 324
Kartezyen koordinatlar, 373
Katsaylar matrisi, 72, 100
Kestirme Dzeltme Yntemi, 353
Kestirme yntemi, 354
Ksmi trev, 372, 410
Ksmi Trevli Eitlik:
Eliptik, 374;
Hiperbolik, 374
Parabolik tip eitlikler, 407
Parabolik, 374
Ksmi trevli eitlikler, 372
Kiri yntemi, 41
Kiri, 39, 42, 44
Kofaktr, 70
Kk bulma ilemi, 30
Kk, 30; Grafik, 31; kk bulma, 30

L

Lagrange enterpolasyon, 153, 164,
165, 176, 218, 456
Lagrange katsaylar, 167, 169
Lagrange, 167, 218
Laplace denklemleri, 275
Laplace operatr, 377
Laplace, 374, 382, 388, 394
Leibman, 390

M

Maclaurin, 26
MAPPLE, 127
MATHEMATICA, 7, 12, 24, 177,
178, 197, 238, 239, 267, 268, 364,
365, 367, 369, 370, 371
Mathworks, 13
454

MATLAB, 7, 12, 13, 14, 71, 85
Matris, 58;
Alt gen matris, 60;
Bant matris, 61;
Birim matris, 60;
arpma, 66;
Dikdrtgen matris, 59;
Ek matris, 64;
Kare matris, 59;
Kofaktr matris, 63;
Kegen matris, 60, 61;
Ortogonal matris, 65;
Satr matris, 59;
Simetrik, 61, 62;
Stn matris, 59;
Ters matris, 64;
Transpoz matris, 61;
st gen matris, 60
Matrisin transpozu, 70
Matrislerde blme, 67
Matrislerde toplama, 65
Matrislerin arpm, 66
Matrislerle ilgili ilemler, 58
Merkezi fark, 146, 194
Merkezi yn trev, 183
Merkezi yn, 147, 149, 460
Metin leme, 6
Milne yntemi, 324
Milne, 312, 325, 330
Modfed Euler, 294, 311
Multivalued, 326
Mutlak Hata, 35, 212, 294
Mutlak yaklam hatas, 43

N

Newton Cotes, 207
Newton Raphson, 53, 114, 121
Newton-Cotes, 207, 320, 324
Newton-Raphson, 31, 50, 52, 53,
442, 444

O

Optimum yaknsama faktr, 395
OR, 9
Orta Nokta yntemi, 301, 303
Ortalama deer teoremi, 131
Ortogonal, 65

P

Parabolik tip, 436
Parabolik, 485
PASCAL, 7, 238, 266
Pivot eleman, 93
Pivotlama yaparak eleme, 87
Pivotlama, 86, 87, 90
Pivotlama:
Ksmi pivotlama, 86;
Tam pivotlama, 86
Poisson eitlikleri, 275
Poisson, 374, 378, 388, 397
Polinom Uydurma, 246
Polinomlar, 242
Prandtl, 430
Program tasla, 7, 105
Program, 108, 122, 125, 171, 172,
186, 195, 214, 226, 227, 238
Program, 215, 250, 265, 266, 267,
268, 295, 303, 307, 341
Program, 364, 365, 367, 369, 370,
371; Euler, 341
Program, 76, 84, 95, 436, 467
Program: BASIC, 29; FORTRAN,
29; PASCAL, 29, 41, 55
Programlama Dilleri, 6
Programlama, 4

R

Ralston yntemi, 301
Rasyonel Dalml, 256
Regrasyon: Dorusal, 265
Regula Falsi, 40
Reynolds, 430
Runge-Kutta drt adml, 343
Runge-Kutta Fehlberg, 308, 310
Runge-Kutta, 296, 298, 310

S

Sadeletirme ile beraber pivotlama
yaparak eleme, 87
Sadeletirme yaptktan sonra eleme,
87
455

Sapma, 243
Saysal zm, 4
Saysal Entegral, 465
Saysal Trev, 179, 191, 192, 195,
461
Sekant, 31
Seri, 12, 21
Shooting, 353
Snr Deer problemleri, 276, 353
snr artlar, 280, 478
Simphson, 222, 236
Simphson1/3, 216, 466
Simpson 3/8 Kural, 222
Simpson 3/8 saysal, 223
simpson 3/8, 228
Simpson, 231, 260
Sonlu Eleman, 372
Sonlu fark, 129, 136, 137, 149, 183,
378, 413, 460
SOR, 394

T

Tablo leme, 6
Taslak alt program, 65
Taslak Program, 10, 62, 73, 83, 94,
108, 124, 139, 171, 215, 227
Taylor serisi, 22, 50, 129, 153
Taylor, 20, 26, 114, 115, 118, 131,
187, 188, 280, 284, 326, 472
Tek deikenli, 115
Tekrarl yap, 9
Terim hatas, 132
Ters enterpolasyon, 173
Ters matrisi, 70
Trapez kural, 467
Trapez yntemi, 211
Trigonometrik, 242
Trev Snr art, 400
Trev, 21, 53, 133, 137, 148, 188,
190, 261, 279, 292
Trev:
Geri yn, 185;
leri yn, 185;
Merkezi fark, 185;
Saysal trev, 182

deikenli, 118
st gen matris, 79, 81, 93, 98
stel Dalml, 251, 255
stel fonksiyon, 258

V

Vbasic, 215, 250, 436, 295, 307
Vektr, 69
Veri Taban, 6
Visual Basic, 36, 73, 84, 95, 122,
172, 186, 341

Y

Yaknsama, 45, 350
Yaklak zm, 30
Yaklak kk, 34, 43, 53
Yaklam arpan, 395
Yaltlm yzey snr art, 399
Yamuk, 231
Yer Deitirme, 39
Yksek mertebe, 336
Yksek mertebeden trevler, 137
Yzde Bal Hata, 212

Numerik Analiz-76-100

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Numerik Analiz-76-100

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bu blmde, kitap boyunca

kullamlacak olan temel

) =... =f(xJ = ise, fn(c) = olacak ekilde en az bir

= fonksiyonunun sabit noktasn bulunuz.

= fonksiyonunun sabit noktasn bulmak aslnda

Q(x)dx = a Q(x ) + a Q(x )

[( ( ....) ( ..)] (8.82b)

[( ( ..) ( ..)] (8.84)

T(x,0)=0 T(x,10)=0 T(0,y)=0 T(20,y)=100

) aadaki ekilde tarif bulunabilir.

You might also like