T.C.

FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

BZANS MPARATORLUUNDA SARAY TEKLATI

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Sezgin GLAY

HAZIRLAYAN Zilhace ATA

ELAZI - 2007

T.C.
FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

BZANS MPARATORLUUNDA SARAY TEKLATI

YKSEK LSANS TEZ

Bu tez // tarihinde aadaki jri tarafndan oy birlii/oy okluu ile kabul edilmitir.

Danman

ye

ye

Bu tezin kabul, Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun //.. tarih ve . sayl kararyla onaylanmtr.

II

ZET Yksek Lisans Tezi Bizans mparatorluunda Saray Tekilat Zilhace ATA

Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal

Saray, hkmdarn oturduu byk bina olmann yan sra ynetimin merkezi olmas asndan nem tar. Bizans mparatorluunda saraylar mimari olarak byk ve gsterili binalard. Bu byklk ve gsteri Bizansn gcn temsil ediyordu. Romann daha ok Sasani ran saraylarndan etkilenerek yaptrd byk ve gsterili saraylar, Bizans mparatorluuna miras kalm ve Bizans da bu mirasn hakkn vererek ok daha byk ve gsterili saraylar meydana getirmitir. Konstantinopolisin kuruluundan itibaren genel olarak XII. yzyla kadar imparatorlar Byk Sarayda oturmu ve devleti buradan ynetmilerdi. XII. yzyldan sonra yeni saraylar yaplm ve bu saraylar imparatorluun merkezi olmutur. Yeni yaplan saraylar da gsteri ve ihtiam ynnden Byk Saraydan geri kalmayacak gzellikte ve byklkte ina edilmitir. Sonu olarak Bizans saraylar, gerek imparator ve ailesinin oturduu malikane olmas gerekse de ynetimin merkezi olmas sebebiyle incelenmeye deerdir. Anahtar Kelimeler: Saray, Ynetim, htiam

III

SUMMARY Masters Thesis Palace Organization in the Byzantine Empire Zilhace ATA

The University of Frat The Institute of Social Science The Department of History

Palace was not only big structure that emperor were living in, it was also important because palace was c:[entre of the management. The meaning with the palace was to attract attention to the power of the Byzantine trough both palaces beautiful appearance and the architecture. The power of Byzantine was comparing with the palaces size. How big and imposing palace was, Byzantine was as much as strong and powerful and the empire would be able to manage to the others. All those big and imposing palaces who built under Roma period were mostly inspired by Sassanid Irans palaces and they were handed down from Roma to Byzantine Empire. Byzantine Empire successfully continued to build bigger and more imposing palaces. Since foundation of Constantinople which was succession of Roma, until XII century Great Palace was imperial residence and emperors was administering country from here. After XII century new palaces were built and they became a centre of management. New palaces were in no way inferior to the Great Palace. As a result Byzantine Palaces are still fascinating and a theme of many investigation and research by being both imperial residence and having a wonderful architecture.

Key Words: Palace, Management, Splendour

IV

NDEKLER ONAY SAYFASI..II ZET....III SUMMARY.IV NDEKLER..V NSZ..VIII KISALTMALAR..X KONU VE KAYNAKLAR..XI GR 1. Saraylar...1 2. Romadan Bizansa Gei..2 3. stanbulun Kuruluu ve Corafi Konumu...12 BRNC BLM STANBUL SARAYLARININ KURULUU VE GENEL YAPISI 1. Saraylarn Corafik Konumu.. 21 2. Saray Mimarisi... 23 3. Saray Kompleksi. 25 3.1. mparatorun Resmi Dairesi.. 26 3.2. Taht Odas 26 3.3. Saray Odalar 26 3.4. mparator Malikaneleri. 27 3.5. Kilise ve apel.. 27 3.6 Hipodrom.. 29 3.7. Resmi Kurum ve Dier Yaplar 30 4. mparatorluk Saray Dndaki Saraylar...... 31 5. mparatorluk Saraylar. 32 5.1. Byk Saray..... 33 5.1.1. Byk Saraydaki Daireler. 37 5.2. Dafne Saray. 38 5.2.1. On Dokuz Yatak Mahkemesi 39

5.3. Kutsal Saray.. 39 5.4. Mangana Saray 40 5.5. Blakherna Saray.. 42 5.6. Tekfur Saray 44 6. mparatorun zel Mlk Olan Saraylar.. 47 6.1. Myrelaion Saray...... 47 7. Kaynaklarda Ad Geen Sur indeki Dier Saraylar 48 KNC BLM YNETMN MERKEZ SARAY 1. mparatorun Seilmesi ve ktidar Anlay 50 2. Tanrsal ktidar ve Saraya Yansmas 53 3. Saray ve Ynetim... 54 3.1. Ynetime Dinin Etkisi. 58 3.2. Din ve Devlet Politikas 58 3.3. Bakaldrlar ve mparatorun Deimesi.. 58 4. Bizans Diplomasisi.. 59 5. Konstantinopolisteki mparatorlar..... 64 NC BLM SARAY YAAMI VE MPARATOR 1. mparator ve Saray Trenleri.. 79 2. Dinsel Trenler... 82 3. Saray Elenceleri 85 4. mparatorun Gnlk Yaam... 85 5. mparator Ailesinin zel Yaam 86 5.1. Saray Kadnlar. 87 5.1.1. Anne.. 89 5.1.2. E, mparatorie. 91 5.1.3. Kz Karde ve Kz Evlat 96 5.2. Evlilik... 97 5.3. Boanma... 98 6. Saray Entrikalar.. 99

VI

DRDNC BLM TRK BZANS LKLER 1. Trklerle Bizansllarn Karlamas. 102 2. Seluklu Bizans likileri 104 3. Osmanl Bizans - likileri. 106 4. Bizansn Osmanlya Etkileri 109 SONU. 112 KAYNAKLAR.. 116 EKLER.. 124 ZGEM... 126

VII

NSZ Bizans mparatorluu, Avrupa ve Asyann kesitii noktada, stratejik ve corafik bakmdan hala nemini kaybetmeyen stanbul ehrinde kurulmas itibariyle, ksa srede bymesini ve gelimesini salayarak bir cihan imparatorluu oldu. Bu sebeple dnya tarihinde hem siyasi adan hem de kltr ve medeniyet tarihi asndan nemli bir yer edindi. Bir devleti siyasi, idari, kltrel, ekonomik ve sosyal olarak yanstan en nemli kurumlardan birisi saray tekilatdr. nk bu tekilata bakarak devletin halkla ilikisini ve devletin gcn anlayabiliriz. Tarih sayfalarna bakldnda, saray ne kadar byk ve gsteriliyse devletin o kadar gl olduu dnlr. Bizans mparatorluunu bu adan incelemek yerinde olacaktr. Devletin gcnn ve gelimiliinin simgesi olarak saraylar gsterilebilir. Bizans mparatorluunda saraylar imparator ve ailesinin oturduu malikane olmann dnda ynetimin merkezi olmas itibariyle ok nemlidir. Mimari adan zaten saray kompleksi bir ehir grnmndedir. Etraf surlara evrili devlet idare merkezi olarak ina edilmitir. Saraylarn byklk ve gsterii grenleri hayran brakacak derecede grkemliydi. Konu olarak Bizans mparatorluunda Saray Tekilat bal altnda Bizansn idare merkezi stanbuldaki (Konstantinopolis) saraylar ve saray tekilat hakknda genel bir deerlendirme yapmaya altk. Tezimizin giri blmnde; saraylar hakknda genel bir deerlendirme, Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas ve Dou Roma mparatorluu baehri Konstantinopolis ya da bugnk deyimiyle stanbul ehrinin kuruluu anlatld. Birinci blmde; stanbuldaki saraylarn kuruluu, corafik konumu, mimarisi, saray kompleksi ve stanbuldaki mparatorluk Saraylar ve mparatorlara ait dier saraylar konularna yer verildi. kinci Blmde; Saraylarn ynetimin merkezi olmas itibariyle Bizans mparatorluunun ynetimi, imparatorun seilmesi, imparatorun iktidar anlay, dinin ynetime etkisi, diplomasi, doudaki imparatorlardan belli bal birka rnek ve dou imparatorlarnn genel bir deerlendirilmesi yapld. nc blmde; imparator ve

VIII

ailesinin saraydaki gnlk yaamlar, saray trenleri, imparatorluk kadnlar, evlenmeboanma ve saray entrikalar konular anlatld. Sonu blmnde ise; Trklerle Bizansllarn ilk defa karlamalar, Seluklu Bizans, Osmanl Bizans ilikileri ve bu devletlerin birbirlerine olan etkileriyle ilgili bir deerlendirme yapldktan sonra genel bir deerlendirme yapld. almamz srasnda yardmlarn esirgemeyen Tarih Blm retim

grevlilerine bata Tarih Blm Bakan Sn. M. Beir Aan Hocama, Danmanm Sn. Yrd. Do Dr. Sezgin Glay Hocama, ve kaynaklarda yardmc olan Sn. ner Tolana, yazm aamasnda bilgi ve tecrbesine bavurduum Sn. Ali Ayyldza, evirileri yapan Sn. Fatih Ataa, almalarma hz vermeme sebep Sn. Fatih nala, manen yalnz brakmayan tm arkadalara ve aileme sonsuz teekkrler.

Zilhace ATA ELAZI - 2007

IX

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m C. S. s. ev. trz. ist. Ank. T.T.K. T.K.A.E. Yay. Vol. Kt.

:ad geen eser : ad geen makale : Cilt : Say : sayfa : eviren : tarihsiz : stanbul : Ankara : Trk Tarih Kurumu : Trk Kltrn Aratrma Enstits : Yayn : Volme : Ktphane

KONU VE KAYNAKLAR 1. KONU Bizans mparatorluu diye bir isim ok sonradan ortaya atlmtr. Aslnda bu isim, daha Romallar Konstantinopolise hakim olmadan nce, bugn Topkap Saraynn bulunduu blge olan Akropoliste Yunanistandan gelen Megaral Yunanllarn sann doumundan 667 yl nce koloni olarak Byzantion adyla kurduklar ehir isminden devirmedir. Bizans aslnda Dou Romadr. Bizansllar ad verilen Dou Romallar stanbulun fethine kadar Yunanca konumalarna ramen kendilerini Romal olarak grmlerdi. Roma, Doulu karakterini mparator Herakleios devrinde (610 641) almaya balamtr. te bu Doulu karakteri onun daha sonra Bizans olarak isimlendirilmesine yol amtr. Bizans ismi, XVI. yzylda Alman hmanist Hieronymus Wolf (1516 1580) tarafndan Dou Romay ifade etmek iin kullanlm, sonra bu isim giderek yaygnlk kazanmtr. Avrupada XVI. yzylda balayan Bizans aratrmalar, XVII. Yzyl balarnda Fransz Kral XVI. Louis desteiyle daha da gelimi, 1892 ylnda Almanyann Mnih ehrinde bir Bizans Aratrma Enstits kurulmu, Rusya, Balkan lkeleri ve Avrupadaki niversitelerde Bizans tarihi, sanat, dili her ynden incelenmeye balanmt. Washingtonda bulunan Dumbarton Oaks, 1930lardan, zellikle 1940 ylndan itibaren dnyada Bizans aratrmalarnn en kapsaml yapld merkez haline gelmiti. Bugn Fransada Bizansla ilgili yz akn dernek, vakf ve kurum bulunmaktadr. 1924 ylndan itibaren aralklarla Bizansla ilgili konferanslar dzenlenmeye balam, 1955 ylnda da benzer bir konferans stanbulda yaplmtr. Trkiye, Eski Yunan ve Bizans eserlerini en ok barndran lke ve Bizans tarihinin merkezi olmasna ramen Trkiyede hibir niversitede Bizans Tarihi Krss kurulmamtr. Bizans tarihi almalar Trk niversitelerinde anabilim dal olarak bamsz bir akademik disiplin olarak varlk gsterememitir. Gnmzde Bizans tarihi dersleri ortaa tarihi anabilim dalnn bir alt blm olarak birka niversitede verilebilmektedir. 1990 1991 yllarnda Prof. Dr. Nevra Necipolunun Amerikadan dnp Boazii niversitesinde greve balamasyla, bu niversitedeki tarih derslerine ilk defa Bizans tarihi alnm, ancak o da Bizansn ge dnem sosyal ve ekonomik tarihiyle

XI

ve Bizans Osmanl talyan likileriyle snrl kalmtr. stanbul niversitesinde Ortaa Tarihi Anabilim Bakan Prof. Dr. In Demirkent, (2006 ylna kadar) Ankara niversitesi Dil, Tarih, Corafya Fakltesinde Prof. Dr. erif Batav, Ankara niversitesinde Prof. Dr. Melek Deliba Bizans tarihi konusunda aratrmalarn srdrmektedir. Bizans ve Osmanl mparatorluklarnn baehri stanbulda zellikle bu iki imparatorluun kalbi olan Sultanahmet Hipodrom Meydan ve evresindeki Bizans ve Osmanl eserlerine fazla zen ve sayg gsterilmemi, blgenin yapsna uymayan binalar yaplm, tarihi kalntlar korunmam hatta yok edilmitir. Bizans sarnlarnn zerine binalar yaplmasna gz yumulmu, eski Bizans Saraynn kalntlarnn zerinde arkeolojik kazlar yaplmas gerekirken bu blgeye mimari yapy bozan binalar yaplmtr. Bu durum da Bizansla ilgili aratrmalarn yaplmasn zorlatrmtr. Bu yzden toplum olarak tarihimizle ve kimliimizle alakal birok konuda gereklerin anlatlmasnda zorluk ekilmitir. Corafik konum olarak dnyann nemli bir yerinde stratejik bir neme sahip olan ve uzun yzyllar dnya siyasetinde yer alan Bizans Devleti, ynetimiyle, kltryle, sosyal hayat ile her zaman ilgi ekmi ve aratrma konusu olmutur. zellikle konu bal olan Bizans Saraylar, dneminde komu devletleri hayran brakan ihtiam, mimarisi, debdebili yaam, entrikalar ve ynetimin merkezi olmas asndan incelenmeye deerdir. Ancak kaynaklarn snrl olmas bu konuyla ilgili genel bir deerlendirme yapmaya imkan verecek dzeydedir. Bizde bu almada Bizans Saraylarn (stanbuldaki ynetimin merkezi olan saraylar) genel hatlaryla ele aldk. 2. KAYNAKLAR Genel olarak, Bizans tarihi hakkndaki bilgimiz pek muhtelif trde Bizans ve Bizans d kaynaklara dayanr. Bilgiye gtren ipularn, genel tarihi ak bazen byk, bazen daha az kabiliyetlerine uygun olarak tafsilat ve isabet bakmndan trl llerde tasvir eden Bizans tarihi ve vekayiname yazarlarnn eserleri tekil eder. Bylece teekkl eden tablo, bir taraftan dou ve bat, daha sonralar da slav kaynaklar, dier taraftan da geri kalan Bizans kaynaklarnn salad malzeme ile nemli lde tamamlanr. Trl

XII

mnasebetlerle kaleme alnm yazlar, sefaretnameler, mektup ve nutuklar, tarih eserlerinin verdii bilgiyi ou zaman byk apta tamamlamakta ve daha parlak bir aydnla kavuturmaktadrlar. Bununla beraber btn bu kaynaklar bize devletin iktisadi hayat, hukuk ve idare sistemi hakknda pek eksik bilgi vermektedirler. Bu hususta bize saray, idare ve ordunun mahiyeti ve iktisadi nizam zerine mevcut resmi veya gayri resmi kaytlar ile Bizansn zellikle zengin olduu kanun eserleri ve ayrca papirsler ve sonraki devir iin ise bilhassa vesikalar yardmc olur. Fakat Bizans vesikalar ancak XI. yzyln ikinci yarsndan itibaren bol miktarda mevcut olup, Makedonya hanedan zamanna ait sadece pek az vesika ele gemitir; ondan evvelki devirler iin ise hibir Bizans vesikas zamanmza intikal etmemitir. Btn bunlara zel bir kaynak grubu olarak arkeolojik malzeme katlabilir: Sanat antlar, kitabeler, sikkeler, mhrler, v.b. antsal malzeme Bizans aratrmalarnca, eskia tarihi aratrmalarna oranla ok daha kk lde deerlendirildii cihetle Bizans tarihi tetkikleri son zamanlarda bunlara gittike artan bir ilgi gstermektedir. Konumuzla alakal kaynaklara gelince, tarihi konular incelenirken ilk bavurulan kaynaklar genelde dnemin tarih kitaplar ve kroniklerdir. Bir ksm dorudan elimizde olan, bir ksm hakknda da dolayl olarak bilgi edindiimiz dnemin tarih kitaplar ve kroniklerden saray tekilat hakknda dorudan bilgiye ulamak mmkn deil ancak satr aralarnda konuyla ilgili bilgileri bulabilmekteyiz. Bunlar iinde, Bilge Umar tarafndan evrilen Anna Komnenann Aleksiad adl eseri, Fikret Iltan tarafndan evrilen Niketas Khoniatesin Historias bata gelen eserlerdir. Yine Orhan Duru tarafndan evrilen Prokopiusun Bizansn Gizli Tarihi adl eseri kendi dnemiyle ilgili olarak saraylar hakknda bilgi vermektedir. Saraylarla ilgili olarak en ok faydalandmz eserlerden biri Bilgi Altnok tarafndan evrilen Tamara Talbot Ricen Bizansta Gnlk Yaam kitabdr. Burada imparator ve imparatorluk ailesi, saray yaantlar, saray grevlileri, imparatorluk saraylar konularnda bilgi vermektedir. Yine bu konularla ilgili olarak hsan Baturun evirdii Michel Kaplann Bizansn Altnlar kitabndan istifade ettik.

XIII

Konuyla alakal olarak en ok istifade ettiimiz makalelerden biri; Toplumsal Tarih Dergisinde yaynlanan ve Glgn Krolu tarafndan kaleme alnan Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar adl makale konumuzla balantl olduu iin almamzda en ok kullandmz kaynaklardan oldu. Yine bir dier makalemiz de Hayat Tarih Mecmuasnda yaynlanan Midhat Sertolu tarafndan yazlan Bizans Saraylar ve Saray Maceralar adl makaledir. Bu makalede de imparatorluk saraylar, imparatorlarn yaam, saray yaam ve saray entrikalar konularndan istifade ettik. Konumuzla alakal olarak Bizans siyasi tarihiyle ilgili kaynaklar da inceledik. Bunlarn banda Michael Grantn Romadan Bizansa, Georg Ostrogorskyin Bizans Devleti Tarihi, M. V. Levtchenkonun Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, Barbara Hillin Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, Edward Gbbonun Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Charles Diehlin Bizans mparatorluu Tarihi, Auguste Baillyin Bizans mparatorluu Tarihi, Paul Lemerlenin Bizans Tarihi adl eserlerinden konumuzla alakal ksmlarndan istifade ettik.

XIV

GR 1. Saraylar
Hkmdarlarn oturduu byk bina
1

anlamnda kullanlan saray kelimesi: eski

Farsa sradaden gelmekte olup, Farsada umumiyetle ev, mesken, konak, menzil manasna gelen, Trkede de bu manalarla birlikte, daha ziyade byk konak, hkmdarn ikametgah yani saray, kasr, kk manalarnda kullanlan bir kelimedir. Bu kelimenin Arapalam ekli suradik olup, hususiyle sera-perdenin karldr ve adr perdesi, harem perdesi ve padiah ota manasna gelmektedir. Sera ve Seray kelimeleri Farsada mecazen dnya, cihan, alem manalarnda da kullanlm ve trl terkiplerde de eitli manalar almtr. Trkede ise, bilhassa bu kelime ile tekil edilmi iki mrekkep isim, kervansaray (karban-sera) ve sahil-saray (sahil-sera) ok kullanlmtr. Bunlardan birincisi kervanlarn konaklad byk han, ikincisi ise deniz sahilindeki konak, yal manasnda Osmanl Trkesinde bugn de bilinmektedir. Saray kelimesi ayn zamanda, dier birok Trk lehelerinde mevcut olduu gibi ark Trk lehesinde hakiki ve mecazi anlamlarnda yani hem byk ev, mahfel ve kasr- sultani hem de dnya ve ahiret manalarnda kullanlmaktadr.
2

Saray anlamna gelen, Latince platium, Greke palation

kelimesinin, Romada imparator saraynn yer ald Palatine Tepesinden kaynaklandna inanlmaktadr. Buras 3. yzyla kadar Roma imparatorlarnn resmi ikametgah olduundan, kelime literatre bu ekilde girmitir. Roma mparatorluunun doudaki Hristiyan blm olan Bizansta da saraylar palation ya da hkmdar evi anlamna gelen basileos oika gibi adlarla anlmtr. 3 Ynetimin merkezi sarayd. Roma imparatorlarnn Romada tara kentlerinde ve yazlk yerlerinde yaptrdklar saraylar imparatorluk konutlarnda yeni bir anlay ortaya koydu. Saray ynetimin merkezi olmaktan kt; banyolar, tiyatrolar, stadyumlar ve baheleriyle hkmdarn keyfi iin kurulmu kk bir kent haline geldi. mparatorluun ikiye blnmesiyle stanbul ve Ravennada da saraylar ina edildi. Vandallar tarafndan yamalanan Roma saraylar birer ykntya dnt.4
1

Meydan Lorousse Ansiklopedisi, Saray Maddesi C. 10, st. 1979, s. 958 slam Ansiklopedisi, Saray Maddesi,C. 10, st. 1966, s. 205 3 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 12 4 Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Sant / Sor Maddesi C. 20, st. 1986, Milliyet, s. 10190

Farkllklarn yan sra gerek Romada gerekse ortaan dier devletlerinde hemen hemen ortak bir unsur vard. Bu, ehir yaam ve bu yaam ierisindeki ehirlerin genel mimari yapsdr. Zira, ortaa devletlerinin ehir kompleksine baktmzda, ehrin etrafnn surlarla evrili olduu, bu sur ierisinde ise en merkezde idarenin yapld saray onun yan banda ibadethane gze arpmaktadr. ehrin dier yaplar ise bu merkez etrafnda kendilerine yer oluturmutu. ster eskia toplumlarnda olsun ister Hristiyan, ister Mslman devletlerinde olsun bu anlay ve yap aa yukar ayn olmutur. nk devletlerin ortak endie ve ortak politikalar olan savunma, idare ve dini en iyi ekilde yanstacak bir ehir yaps oluturmakt. Roma mparatorluunun dou temsilcisi veya devam olan Bizans devletinde de benzer bir mimari yap vardr. Bakentin merkezinde surlar iinde Bizansn siyasi, askeri, adli, dini ksaca tm ynetimin merkezi saray kompleksi yer almaktayd.

2. Romadan Bizansa Gei

Bir ehir devleti olarak balayan ve dnya imparatorluu haline gelen Romann dnya tarihinde nemli yeri vardr.5 Roma tarihi, ilka dediimiz byk tarihi devirler dramnn son perdesidir: Roma tarihi ile bir devir sona ermekte ve arkadan yeni birisi balamaktadr. 6 Rum kelimesi, Roma ve Bizans imparatorluklarna delalet eden bir tabir olup, bazen, Romallar devleti iin, bazen de Bizansllar iin kullanlmtr. Orta Asyada da bu tabir Roma devleti manasna gelmektedir. Sonralar kelimenin manas gittike daralmtr.
7

Roma-Rum kelimeleri, Anadolu yerlisi kelimelerdir. Prof. Dr. Ramsay Grek medeniyetinde Asyal unsurlar-Asian. Elements in Grek Civilization adl kitabnda diyor ki: Hesychius
8

dan rendiimize gre Kume-Kome-Rume-Rome kelimeleri Anadolu

kylerinin Anadoluya mahsus kurulu tarzlarn gsteren kelimelerdir. Bu kyler bir sokak (Ruma) veya bir cadde (Rume) zerinde bir srada dizilmi evlerle kurulurlar. Ky bydke sokak oalr. Bir ky halk veya komu kadnlar birbirlerine kometis derler.
5 6

Hasan Karakse, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Ank. 2002, s. 261 Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C. 1, Ank. 1998, s. 2-3 7 slam Ansiklopedisi, Rum Maddesi , C. 9 , st. 1964, s. 766 8 Eski Yunan dilinde bir lgat sahibidir, skenderiyelidir.

Rume, Rome kelimeleri daha ziyade su kenarnda ve su geitlerinde kurulan kylere verilen adlardr. Grlyor ki Avrupadaki Roma kelimesi Anadoluda Rum olmutur. 9 Roma tarihinin baka tarihlere benzemeyen bir ciheti vardr: buna da bir ehrin ad bir devletin tarihine alem olmutur. Bu tarih aslnda, Roma dahil btn talya ve Akdeniz kavimlerinin mterek tarihidir. Roma M.. IV. Yzyl ortasnda, hala kk ve alelade bir ehir devletiydi. Kati genileme ihtiyacn M.. IV. yzyln ikinci yarsnda duydu. Roma devleti M.. I. yzylda yani kuruluundan alt asr sonra Atlantikten ta Frat boylarna kadar uzanan tekbir devlet olarak, Akdeniz havzasnda, tarihte ilk defa siyasi bir mekan vahdeti kurmaya muvaffak oldu. Fakat Roma tarihinin cihan tarihindeki nemi, devletin srd bu uzun mrden deil, belki, onun devlet olarak yapt tesirlerle medeniyet ve kltr baarlarndan gelmektedir: her eyden evvel bat dnyasna miras kalan tam devlet mefhumu, bir ehir devleti halinden Akdeniz dnyasnda bir cihan devleti haline gelen bu Roma devletinin eseridir. Roma devleti ve yaratt medeniyet ve kltr kymetlerinin byk ounluu bugnk medeni dnya devletleri iinde hala tesirini gstermekte devam etmektedir.10 Dnya tarihine damgasn vuran byle bir devletin ynetimi ve gelimesi partici ve pleb diye ikiye ayrlan Roma halknn iinde yaad eski Roma devleti krallk rejimi altnda bulunan bir ehir devleti idi ve bunun btn hususiyetlerini tayordu. Fakat bu devlette teokratik bir nizam yoktu. nk burada kral (rex), Tanr veya Tanrnn vekili deildi. Bir bakma Roma cemaatinin vcuda getirdii byk ailenin babas demek olan kral, devletin siyasi, askeri, adli ve dini efi, baka bir deyimle en yksek idare amiri, en yksek komutan, en yksek hakimi ve en yksek sahibi idi. Kraln btn bu salahiyetleri ise onun tam hukuklu vatandalardan ald bir emretme kudretine dayanyordu. Kral yapt ilerde de ihtiyar meclisine danrd. Roma, ikiye blnmesinden ok daha nce, daha talyaya bile tam hakim olmadan, Etrsk Krallar zamannda vaziyet biraz deimi grnyor. Krallar Etrsk hkmdar
9

10

Cemal Mersinli, Roma-Rum Kelimeleri, Belleten, C. V, S. 17-18, s. 159 Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C. 1, Ank. 1998, s. 2-3

elbiseleri giydiler, ta taktlar, asa tadlar ve tahta oturmaya baladlar.11 Etrsk Krall dneminde Eski Akdeniz-Anadolu yksek ehir kltrnden ve dolayl olarak Gney talyan Grek kolonilerinden etkilenmeye balam, ayrca ekonomik ve kltrel ilikilerle ran kltr emberiyle irtibat kurmutu. III. yzyldan itibaren Sasaniler ile yaad etkileim, daha sonra Bizans tarafndan Araplar ve Trkler ile de srdrlmtr. Yzyllar sonra imperiumlatka belirli bir lde Doulularken, yayld yerlere Roma karakterini de alayan bu dev boyutlu yapnn corafi alannda artk ar basan Helenistik kltr hamurunun yorulduu blgeler, ilerdeki blnmede zaten Dou Roma mparatorluuna dnecekti. Klasik Grek biimin ncesine ve Douya ynelerek klasik zihniyetten uzaklaan Helenizmin Ge Roma ile bulutuu kltr sentezinde Dou geleneinin elerini bnyesine katan Bizans, batan beri ayrca pagan Bat Romadan farkl olarak, daha onunla ortak aty paylarken bile, Konstantinin yneliinde grld gibi, bir Ge Roma-Helenistik-Hristiyan-Dou kimliine kavumutu. 12 Gerekte bir inan lehine reddedilmesi gibi sarsc olaylarn tek bir bireyin kiisel deneyiminin sonucu olarak ortaya kmas enderdir. ounlukla, sorunlu ve karmaa dolu dnemlerde duyarl kiilerin yaama kar deien bak alar ve tutumlar gelitirmelerinden doar. Hristiyanlk dneminin balamasyla Roma byle bir dnemden geiyordu. Bir yandan tek tanrl bir inan olan Yahudilik, dier yandan dou kkenli mistik inanlarn yaygnl sonucu, Romallarn birou akld davranlar olan ve pek ou insan zaaflarnn en zayflarna sahip ok sayda tanrya dayanan eski pagan inanlarnn geerliliini sorgulamaya balamlard. Romann giderek artan ekonomik ve siyaset sorunlar da bu kukularn glenmesine katkda bulundu. Bunun yan sra almalar yalnzca sahiplerini varsllatran ve devlete bir yarar olmayan byk kle nfusuyla, ngilterede Northumberlandden Galya ve spanyaya, oradan Kuzey Afrikaya ve oradan da tm talya, Yunanistan, Trkiye, Suriye ve Msra kadar uzanan geni topraklaryla ve bundan da anlalaca gibi ok eitli uluslaryla Roma mparatorluu ynetilebilmek iin artk ok bykt. Roma ekimelerle blnrken egemen snflar etkin olmayacak kadar kendi isteklerini gerekletirmeye ynelmiti; yneticiler tembellemiti ve aydnlar ynetimi giderek daha ok eletiriyorlard. Caeserlerin yerlerini
11 12

Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C. 1, Ank. 1998, s. 53-54 Gme Karamuk, Dalm Roma mparatorluunun Alannda Roma Zihniyetinin zleri, Belleten, C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 628 - 629

baka caeserler aldysa da bunun bir yarar olmad. kmeyi durdurmak iin ortak ynetim sistemi ortaya atld. Diocletionus (284-305) Romada da merkezilemi ynetimin yerini almak zere blgesel ynetim merkezleri kurulursa durumun dzeleceine inanmaya balamt. Bunun iin sarayn bugnk Anadolu yakasnda olan Nikomediaya (zmit) tad ve orada kendisini Romann doudaki topraklarnn hkmdar sayarak evresini Doulu ya da daha ok Persli bir hkmdarn debdebesi ve protokolyle donatt. Ayn zamanda da ortak ynetici atad. Bunlardan biri yani Maximianus Milanodan talya ve Afrikay dieri yani Constantus, Trierden (bugnk Almanya) Galya, Britinya ve spanyay ve sonuncusu olan Galerius da Selanikten Illyria (bugnk Dalmaya ve Transilvanya), Makedonya ve Yunanistan ynetecekti. Oysa bu nlemler durumun iyiye gitmesine yardmc olmad: Bunun yerine bu ortak ynetim ilkesi, tek bir btnn paras olmakla vnen insanlarda blnme dncesini dourdu. Umutsuzluk, knt ve tembellik Romada egemen olmay srdrd ve i sava ktnda, Diocletianus karlat glklere srtn dnerek, Adriyatik kylarnda imdi Split diye bilinen yerde kendisi iin yaptrd grkemli saraynda yaamn srdrmek zere inzivaya ekildi. Bin drt yz yl sonra, on sekizinci yzyln byk ngiliz mimar Robert Adam bu sarayn kalntlarn byk bir hayranlkla inceledi ve onun birok niteliini zamann beenisine uyarlad. 13 Henz dalmam Roma mparatorluu tek bana bir Avrupa, Asya veya Afrika imparatorluu deil, hepsinin birlikteliini oluturan bir Akdeniz gcyd ve Akdeniz birliinin canl temsilcisiydi. O zamanlar ortak bir uygarlk emberini oluturan Akdeniz dnyas kendi iinde oldum olas ok kltrl bir yapya sahipti. Nitekim Romann blnmesiyle, siyasal corafyalarn en kapsaml biimde Grek Dou ile Latin Bat ana kategorilerine ayrmas, esasnda teden beri tabanda var olan karakter farklarnn eninde sonunda tavana yansmasyd. Romann yani Akdeniz birliinin paralanmas demek, budur, her ne kadar o Akdeniz birlii varln bugn bile belirli bir lde tartmasz srdryorsa da. Elbette ki bu ana kategoriler kendi ilerinde birer homojen yapya sahip deildi, ama her imparatorlua zg olan yerel kltrler okluunun stndeki ortak uygarlk at yapsnn yerini bu Osmanlda da byleydi, aynen Romada olduu gibiAkdeniz birliinin paralanmasyla, gitgide daha bariz bir biimde, daha rahat alglanabilecek biimde iki odakl bir yap ald. lerde, bu srecin balamasndan ok
13

Tamara Talbot Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 15- 16

sonra, slamn ortaya k ve Greko-Romen uygarlk emberine fetihleriyle girmesiyle, eski Akdeniz birliinin bozulmu iki odakl tablosuna bir yenilik eklenmi, o iki dnya arasna, yani Grek Dou ile Latin Bat arasna, onlarn ayrmlamasn olsa olsa daha da krkleyecek olan bir slam kltr emberi adeta bir takoz gibi girmi 14 ve bir zaman tesis edemeyecei bir bar vazeden Hristiyanln aksine hi ekinmeden kl ile silahlanm olarak ortaya kmtr. Bu kl daha Peygamber hayatta iken, Filistine kar birka kk ve pek baarl olmayan aknlar eklinde, Roma devletinin eyaletlerini yalamt.
15

Akdeniz birliinin paralanmas sonucunda, yzyllarn aknda, artk kendi damgalarn ortak damgann stnde vurgulayabilen kltr oda ar basmaktadr. Ancak bunlar da yine ana kategorilerdir. Din Ortaan ok nemli bir siyasal faktr olduundan, burada tablonun tarifi din gruplar ile srdrlebilir: Dou Hristiyanl-Bat Hristiyanl ayrmas, XI. yzyln ortasnda artk tam bir byk kopua, Kilise kopumasna varacak lde asrlar srecek olan bir yabanclama ve bu iki Hristiyan atsnn ya da kltr emberinin arasna giren bir slam kltr emberi. Roma zihniyetinin izleri zerinde dnrken, n planda beliren bir konu, siyasal kltrdr. Gerek Roma mparatorluunun alannda, gerekse Roma ynetiminin Dou Roma-Bat Roma biiminde ikiye blnmesinden sonra burada bir bat corafyasndan elbette sz edilebilirken, henz siyasal kltryle farkllam bir Bat dnyas yoktur. Kkenleri Avrupann tarihsel geliiminde yatan ve kendine zg bir uygarlk atsn artran Bat kavram, henz Antikitede var olmayan bir zihniyettir. Zaman iinde ve ancak Cermen faktr iin iine girince Avrupann oluumuyla Erken Ortaan
16

ileri

safhasnda dnyaya gelecek olan Bat, Roma mirasn batan beri sahiplenmekle birlikte, Antikiteden uzaklaan mstakil bir evren olarak, Bizans karsnda artk erginlemesi kantlanm lk Bat mparatorluu olan Karolenj mparatorluunda hayat bulacakt. Romann ikiye blnmesinden ve araya giren nc bir gcn Batnn Doudan uzaklamasn hzlandrdndan bahsederken, din gruplarna gre bir kltr tasnifi yaplrken Dou Hristiyanl ile Bat Hristiyanl arasna giren bir slam kltr emberi denmiti. te bu tasnife siyasal kltrleri de ekleyecek olursak, tarihsel gelimesinde din
14

Gme Karamuk, Dalm Roma mparatorluunun Alannda Roma Zihniyetinin zleri, Belleten, C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 621- 622 15 Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan, C. I, Ank. 1989, s.12 16 Gme Karamuk, Dalm Roma mparatorluunun Alannda Roma Zihniyetinin zleri, Belleten, C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 621- 622

ile devleti birka yzyllk bir srete birbirinden uzaklatran Bat Hristiyanl ile onunla badaan Bat siyasal kltr karsnda Hristiyanlk olsun, slam olsun, ite burada din fark herhangi bir ekilde ortak siyasal kltr emberine mensup olmaya engel deiltarihsel gelimelerinde din ile devleti bir btn olarak kurumsallatran Dou Hristiyanl ve slam, yine kaba tasnif iinde, Dou siyasal kltr ana kategorisinde birlikte gryoruz. 17 Roma mparatorluunun geirmi olduu kltr ve din krizi cihan tarihinin en mhim hadiselerinden biridir. Antik putperest medeniyet Konstantin tarafndan IV. asrn balangcnda tannm, Byk Teodos tarafndan ayn asrn sonunda esas din ve devlet dini ilan edilmi olan Hristiyanlkla arpt. Birbirinin tamamyla aksi iki telakkiyi temsil eden bu iki zt unsurun yekdieriyle bir kere arptktan sonra hibir zaman anlama iin iltisak noktas bulamayaca ve birinin dierini tardedecei farz olunabilirdi. Fakat hadisat bunun tamamyla aksini gsterdi. Hristiyan Grek-ark medeniyeti tevlit ettiler. Bu medeniyetin merkezi Roma mparatorluunun yeni payitaht Konstantiniye (stanbul) oldu. 18 Umumiyetle bu kabil bir mezhep tebdili bir kavmin, yahut bir devletin tarihinin balangcnda bunlarn mazisinin ruhlarda salam temelleri atmad veyahut kaba ve iptidai tasvirlerden baka bir ey yaratmad zamanlarda vuku bulur. Bu takdirde kaba putperestlikten Hristiyanla gei kavimde yahut devlette derin bir buhran tevlit ederiz. Fakat IV. asr Roma tarihi iin vaziyet btn btn baka idi. mparatorluk devlet ekillerinde zaman iin kemale ermi asr dide bir medeniyete malikti; arkasnda, fikirleri ve gr tarzlar halk arasnda kk salm bir mazisi vard. Bu devlet IV. asrda bir Hristiyan devleti eklini almakta, yeni mazisiyle hali ihtilafa dmekte, hatta bazen bu maziyi inkar etmekte, bizzarure had bir kriz ve derin bir hercmer geirecekti. Artk putperest dnyann, halkn ihtiyalarn hi olmazsa dini sahada karlamad aikard. Yeni ihtiyalar, yeni arzular domutu: Bunlar birok ve muhtelif sebeplerden dolay, ancak Hristiyanlk tatmin edebilirdi. 19

Gme Karamuk, Dalm Roma mparatorluunun Alannda Roma Zihniyetinin zleri, Belleten, C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 623 18 A. A.Vaslev, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Mfid Mansel, C.1, Ank. 1943, s. 51 19 A. A.Vaslev, a.g.e. s. 51- 52

17

Roma mparatorluunun hzl bir ekilde bymesi ve snrlarn geniletmesi, devletin tek merkezli idaresinde bir takm sorunlar ortaya kard.20 Byk Roma mparatorluunun 395 ylnda imparator I. Theodosiusun lmn mteakip imparatorluk topraklarnn iki olu arasnda idari bakmdan ikiye ayrlmasyla Balkan yarmadas, Anadolu, Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Msr lkelerini kapsayan dou yars, imparatorluun bat yarsnn daha 476 ylnda ortadan kalkmasyla - bizim dou Roma mparatorluu veya Bizans mparatorluu adyla tanmladmz- Byk Roma mparatorluunun tek temsilcisi olarak kald.
21

Kavimler gnn balamasyla byk

kitleler halinde Tunay aarak gneye sarkan kavimlerin yama aknlar 22 ve dier siyasi, askeri, ekonomik sorunlardan dolay Bat Roma siyasi hakimiyetini kaybederken dou paras olan Bizans siyasi yaantsn yaklak olarak bin yl gibi bir sre daha devam ettirdi. 23 Roma 410da yamaland zaman Konstantinopoliste gnlk yas ilan edildi. Dou Roma mparatoru II. Theodosius bunun dnda Bat bakentine pek az yardm etti. Fakat Theodosiusun bakanlar bu olaydan sonra Konstantinopolisi byk surlarla kuatmaya baladlar. Hala gnmz stanbulunu evreleyen Theodosiusun surlar, ortaa boyunca Roma mparatorluunun ayakta kalan bakenti olarak Konstantinopolisin zapt olunmaz konumunu zetledi. Herhangi bir dman 1453e kadar bu surlarda gedik amad. 24 Romann bir paras olan Bizans, Kavimler gne ve dier siyasi gelimelere muhatap olmasna ramen, Romann aksine yklmadan daha az tahriplerle kmtr. te Kavimler gnde asl hedef Bizans olmasna ramen Bizansn paralanmamasnn bir takm sebepleri olmutur. Bu sebeplerin banda sahip olduu corafi konum, maddi ve kltrel zenginlikleri gelmektedir. Burada, ticari ilikilerin eskilii, deneyimli zanaat gelenei, daha lml bir klelik gibi unsurlar, Roma mparatorluunun karlat bunalm yumuatyordu. Ayrca Bizans, kle ve kolon isyanlarn bastrmay ve en az batdaki kadar iddetli barbar saldrlarn durdurmay baard. Dou, Helenistik krallklarn eski byk dou krallklarndan devrald ekonomik, siyasal ve kltrel deerleri henz korumaktayd. Yz binlerce kiinin yaad

20

21

M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, st. 1999, s. 13 In Demirkent, 1082-1302 Yllar Arasnda Bizans-Bat likilerine Ksa Bir Bak, Tarih Dergisi, S. XXXVI, st. 2000 s. 137-154 22 In Demirkent, 14. Yzyla Kadar Balkan Yarmadasnda Bizans Hakimiyeti, I.Kosova Zaferinin 600. Yldnm Sempozyumu (26 Nisan 1989) Bildiriler, T.T.K. Yay. Ank. 1992, s.1- 11 23 M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, st. 1999, s. 13 24 Peter Brown, Ge Antikada Roma ve Bizans Dnyas, ev. Turhan Kaar, st.2000, s. 85

stanbul, skenderiye ve Antakya, ok gelimi ticaret ve sanayi merkezleriydi. Bat siteleri can ekiirken, Bizans mparatorluunun belirli kentleri byme eilimi gsteriyordu.25 Bugn, ilim aleminde Bizans mparatorluu ad altnda tannan ve bin yldan fazla sren uzun mrl devlet, aslnda bir Dou Roma mparatorluudur. Nitekim, Bizansllar kendi devletlerinin ad olarak bunu hi kullanmamlardr ve imparatorluun adna Roma Devleti ve kendilerine de Romallar demilerdir. Dou Roma Devletinin balangc 330 yldr ve Bizans ad, modern devirde bu devletin tarihi aratrmaya baland zaman, bat ilim aleminde kullanlmaya balanmtr. 26 Bizans mparatorluu kavram tarihilerin bir icaddr ve mparatorluun hayatta olduu dnemde hibir zaman kullanlmamtr. mparatorluun Yunanca ad Basileia tn Romania (Roma mparatorluu) veya sadece Romania idi. Dou Roma halk da kendisini Romal olarak adlandrrd. Trkler ve Araplar ise Rum kelimesini kullanrlard. Bat Avrupa'da imparatorluktan "Bizans" diye bahsedilmeye balanmas Alman tarihi Hieronymus Wolf'un 1557 ylnda Corpus Historiae Byzantin adl eserinin yaymlanmasnn ardndandr. 1648 ylnda Byzantine du Louvre (Corpus Scriptorum Histori Byzantin) ve 1680 ylnda da Du Cange'nin Historia Byzantina adl eserlerin yaymlanmasndan sonra Montesquieu gibi Fransz yazarlarn arasnda Bizans kelimesi popler hale geldi.
27

Zira bu yeni devletin merkezi

olarak seilen yerde, M.. yzyllarda Byzantium adnda bir ehrin bulunmasndan kaynaklanr. I. ve II. yzyllarda, doudaki fetihlerden sonra ok byyen ve hudutlarn ar derecede genileyen Roma mparatorluunun dou arazisi, ok uzaklara kadar eriiyordu. Ayn zamanda Msr, Suriye ve Anadolu gibi eski medeniyetlerin beii olan bu sahalar, imparatorlukta her bakmdan ar basmaya balamt. stelik bu lkeler, merkez Romadan ok uzakta bulunduklarndan idare edilmeleri glkle karlanyordu. Bu yzden II. ve III. yzyllarda imparatorlar artk, Romada oturmuyorlard ve mparatorluk iin yeni bir merkez aranyordu. mparator Byk Konstantin, stanbulun bulunduu sahay imparatorluk merkezi olmak bakmndan ok uygun bulunduundan burada ina ettirdii yeni ba ehrinin 330 ylnda aln yapyor ve eski merkez Roma terk edildiinden gittike ihmale uruyordu.

25

26

M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, st. 1999, s. 13 erif Batav, Bizans mparatorluu Tarihi Son Devir (1261-1461) T.K.A.E. Yay. Seri: III, S.A.25, Ank. 1989, s. 5 27 lber Ortayl, Son mparatorluk Osmanl, st. 2006, s. 44

Merkezi douya nakledilen devletin ordusu ve idare tarz Romal, dili ve kltr Latindi. Bu yeni muhitte ise, oktan beri burada yerlemi bulunan Yunan dili ve kltr ile Dounun saray, devlet grenei ve terifat bunlara eklenecekti. Ayrca, IV. yzylda devletin dinleri arasnda serbest braklan Hristiyanlk da kuvvetlenince, gelecekteki Bizans toplumunu oluturan unsurlar tamamlanm oluyordu.
28

Latince VI. yzyln

ortalarna dek sarayn resmi dili olmasna ramen, imparatorluk giderek daha Yunan ve Hristiyan bir kimliine brnmekle, Atina ve Roma gelenekleriyle ilikisini giderek kesmekteydi. Tarihiler VI. yzyln ilk yarsn imparatorluun tarihinde bir ayrm izgisi olarak kabul etmekte ve bundan dolay da sonraki dnemlerde Roma yerine Bizans terimlerini kullanmay tercih etmektedir.
29

Bu suretle eski Roma mparatorluundan ok

farkl ve yeni corafi artlarn belirtildii temeller zerinde gelien imparatorlukta, daha VI. yzyln sonunda Latince tamamyla unutuluyor ve onun yerine Yunan dili ve kltr alyordu. Bundan sonraki yzyllarda bu yeni devletin en mhim problemleri arasnda, devletin resmi dini haline gelen Hristiyanlk iin de ba gsteren itikat mnakaalar ile devleti d dmanlara kar savunmak en byk yeri alyordu. mparatorluk bu tarihten sonra, hayatnn sonuna kadar hudutlarn savunabilmek iin btn kuvvetlerini harcamaya mecbur olmutur. IV. yzylda dou snrlar Sasanilerin tehdidi altndadr ve bu hal slamiyetin gelimesiyle Sasani Devletinin sona ermesine kadar srer. IV. ve V. yzyllarda kuzeyde ve batda Cermen ve Trk kavimleri, bunlarn arkasndan da Islavlar ortaya karlar. Trk kavimleri ile Islavlar, bundan sonraki yzyllarda imparatorluu en fazla megul eden ve varln tehdit eden dmanlarn banda gelir. Hristiyanln kuvvetlenerek yaylmaya balad IV. yzyldan sonra, iine dt byk mezhep kavgalar ve bunun sonunda Latin kilisesiyle ortaya kan ihtilaflar imparatorluu ieriden kemiren balca meselelerindendir. VI. ve VII. yzyllarda Balkanlarda ve talyada byk arazi kaybna urayan ve Anadoluda slamiyetin hcumlar neticesinde hudutlar ok daralan imparatorluk, sadece Anadolu ile Yunanistandaki arazisini koruyabiliyor ve bu suretle gerek Bizans devleti haline geliyor. Bundan byle Ortodoks mezhebi ile Yunan dili ve kltr imparatorluun iki temel unsuru
28

erif Batav, Bizans mparatorluu Tarihi Son Devir (1261-1461) T.K.A.E. Yay. Seri: III, S.A.25, Ank. 1989, s. 5 29 John Freely, Saltanat ehri stanbul, ev. Lale Eren, st. 1999, s. 98

10

haline gelir ve bu vasfn imparatorluk hayatnn sonuna kadar srdrr. Msr, Suriye ve Filistini slamlara kaptran talya da, Cermenlerin ve Balkanlarda Islavlarn yerletii arazisini kaybeden devlet baehrinin nne kadar gelen Araplar glkle geri pskrtr. VII. ve VIII. yzyllarda Arap istilas, Islav aknlar ve ieride patlak veren ikonaklazm mcadeleleri yznden ok buhranl bir dnem yaayan imparatorluk IX. yzyln sonundan balamak zere toparlanmaya balar ve X. yzylda slam aleminin zaafa uramas ve i ihtilaflara dmesini de frsat bilerek kar taarruza geen Bizans uzun zamandan beri ilk defa arazisini geniletir, XI. yzylda parlak devirlerden birini yaar. Fakat bu yzyln ikinci yarsnda douda Trk kavimleri, Batda Normanlar imparatorluu tehdide balar. XI. yzyln ikinci yarsnda idaredeki beceriksizlik ve buna paralel olarak mahalli ve askeri durumunun sarslmas zerine XII. yzyln sonuna doru sratle kme alametleri gsterir ve 1204te IV. Hal seferi dzenleyen Hristiyan ordularnn hcumlar sonularnda paralanr. mparatorluk arazisinin byk bir ksm Latinler arasnda bllr ve Grek halknn bir ksm Bat Anadoluya snr ve merkezi znik olmak zere geirdii 57 yllk srgn hayatndan sonra baehir stanbulda kurulan Latin mparatorluunun zayflamas ve znik mparatorlarnn dirayetli idareleri sayesinde, 1261de eski baehrini alarak orada yerleir. Lakin bundan sonra yeni bir hayata balayan imparatorluk, eski devirlerin bir glgesinden ibarettir. Maliyesi, ordusu bozulmu, yeni ve kuvvetli d dmanlara evrilmi bulunduundan bu yeni artlarn mcadele dolu hayatna dayanamayarak sonunda Trkler tarafndan ortadan kaldrlr. 30 Pagan devletin Hristiyan devlet olduu ve Romann sahip olduu stnl Konstantinopolise kaptrd, Konstantinosun saltanat, pekala, Bizans tarihinin balangcdr. Ama ayn zamanda, Roma tarihi ile Bizans tarihi arasnda belirgin bir kesinti olmadn da unutmamak gerekir. Bizans tarihi, yzyla yakn bir sre, Justinianosun imparatorluun birliini yeniden salamak konusundaki baarszlna kadar, Roma imparatorluunun devam gibi grnr. Romann ve barbar istilalaryla kar karya olan Yunanistann miras, ite bu yzyl boyunca yava yava Bizansa aktarlm ve derin

30

erif Batav, Bizans mparatorluu Tarihi Son Devir (1261-1461) T.K.A.E. Yay. Seri: III, S.A.25, Ank. 1989, s. 6 - 7

11

etkilerle ilenen devlet, Bizans imparatorluunun temel zellikleri olacak olan zellikleri almtr. 31 IV. yzyldan itibaren, Roma mparatorluunun grnteki birliine ramen birok defa imparatorluun iki ksm ayr imparatorlar tarafndan idare edilerek birbirinden ayrlmaya balad. Nihayet 395 ylnda imparator Byk Theodosios (379-395) lrken iki olu Arkadios ve Honoriosa ikiye blnm bir miras brakt. Bylelikle oktan beri hazrlanmakta olan ayrlk kesinlemi oldu. Bundan sonra da Dou Roma mparatorluu kurulmu bulunuyordu. 32

3. stanbulun Kuruluu ve Corafi Konumu

Her insan topluluu bu dnya yznde muhakkak bir yer igal eder. Buna biz corafi mekan diyoruz. Tarih ayn mekan zerinde eitli istikametlerde gelimi nice insan gruplar tanmaktadr. Corafi faktrler, tarihe messir kudretler iinde ancak bir imkanlar grubunu tekil ederler. u halde bir tarihi oluun iyice anlalmas iin, insan topluluunun zerinde yaad memleketin alelitlak corafyasnn bilgisi deil, bu mekann iinde o topluluun hayatna corafi faktrler eklinde tesir eden imkanlar grubunun bilgisi lazmdr.33 Bundan dolay Konstantinopolisin corafi konumunu genel hatlaryla tantacaz. mparator, niin eski Romay terk ederek hkmdarln merkezini arka naklediyordu? Caeserlarn mrik ve gayrimemnun ehrinden az zevk duyan Konstantin, onun yerini hakl olarak, imparatorluun karlat yeni zaruretlere kafi gelmeyecek vaziyette buluyordu. Got tehlikesi, Pers tehlikesi, Tuna boyunda ve Asyada kendini hissettiriyordu. Illiryann kuvvetli halk, mdafaa iin mkemmel menba arz ediyordu; bu mdafaay tanzim iin Roma pek uzakt. Docletion bunu vaktiyle anlam ve O da arkn cazibesini duymutu. Herhalde Konstantinin Yeni Romay kurduu gn Bizans mparatorluu balamt. 34

Paul Lemerle, Bizans Tarihi ev. Galip stn, st. 2004, s. 13 Charles Diehl, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R. Yularkran, st. 1939, s. 12-13 33 Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C.I, Ank. 1998, s. 1- 2 34 Charles Diehl, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R. Yularkran, st. 1939, s. 10-11
32

31

12

Konstantinos iinde bulunduu sert koullarda, savan ya da bar halinin deiik gereklerine gre saygnlnn gsterii ierisinde, geni imparatorluun eyaletlerini birbiri ardndan geziyor, ya da bulunmasnda zorunluluk duyulan yerlere uarcasna yetiiyor, kiisel ya da imparatorluun dmanlarna kar her zaman iin tetikte duruyordu. Gnencinin doruuna geldii gibi yaamnn da sonuna yaklat zaman gc ve tahtn gvenlii bakmlarndan daha az deikenlie elverili olabilecek bir hkmdarlk konak yerinin saptanmas gerektiini tasarlad. Bu elverililie gre yapt seimde Avrupa ile Asyann birletii noktay yeledi. Amac, Tuna ile Tanais (Don) arasnda yaayan barbarlar yerlerinde tutmak, alaltc bir antlamann ksteklerine zor dayanan Pers Kralnn tutumunu daha yakndan denetleyebilmekti. Konstantinos, adnn nn sonsuzlatracak bir kent kurma tutkusundan da kendini kurtaramyordu.35 Konstantinos gzn Byzantion kentine, kendi adn tayacak olan yeni, yenilenmi kente ve imparatorluun gelecekteki bakentine dikmiti. Gelecekte bakent olacandan emindi ama bu konuda verdii karar risk tayordu.36 sadan 330 yl sonra, imparator Konstantin drt gn sren enlikler arasnda imparatorluun merkezini Romadan Boazii kylarna resmen tad ve imparatorlua yeni bir bakent balad. Be yldan beri buna almaktayd. Hristiyanlk fikrinin gcn anlam ve zaferini sezmi olan bu usta politikac, imparatorluun birliini ancak Hristiyanln salayabileceini de hissediyordu Eer yeni bir dnce, genletirilen bir iktidarn manevi atsn tekil edecekse, bunun kutsal ve ei grlmedik bir ehirde k samas gerekiyordu. yle bir ehir ki ihtiamda dii kurdun ehrini, Romay geride brakabilsin. Efsaneye gre bizzat Tanr, uyuyan imparatora grnd ve ona bakentinin yerini gsterdi. Konstantinin saltanatnn bu iki byk olay Hristiyanln kabul ve Romann Bizans lehine terk
37

edilii

mutlak

suretle

birbiriyle

balantldr.

Konstantinopolis Konstantinin ehri bundan byle Romann ve Romus ve Romulusun ehrinin yerine geiyordu. Megore gmenlerinin, ilerinde Bizans adl birinin nderliinde gelip Avrupa kylar zerinde Boaziinin gney ucuna yerlemelerinden beri bir yldan az bir zaman gememiti. Bunlar nderlerinin adndan dolay Bizans ismini

35

Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, ev. Asm Baltacgil, C.2, st. 1995, s. 6-7 36 Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 19 37 Auguste Bailly, Bizansmparatorluu Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 11

13

verdikleri bir koloni kurmulard. 38 ehir bu ad uzun mddet tamtr. O, Trakyann ve Greklerin dier ehirleri arasnda erefli bir mevkiye sahiptir. Evvela sa domadan nce, 601 yl Ispartallarn hakimiyeti altnda kald. Bu ehir adeta Avrupann bir kaps, Avrupadan Asyaya gemek iin bir kpr idi.
39

Yunanistan ile Karadeniz kaplar

arasnda deiim, aralksz ve nemliydi. Hakim bulunduu boazn denize ald yerde ve tam dou ile baty ayran snrda yer alan yeni koloni, corafi bakmdan ideal transit, antrepo, ykleme ve boaltma noktas oluyordu. Arabistandan, randan, Msrdan kervanlar hep ona, Haliin mkemmel barnana doru yneliyordu, btn Akdeniz ehirlerinden ticaret gemileri gelip yklerini oraya boaltyorlar ve oradan ipek, tahl, baharat, fildii, sanat eserleri, kymetli madenleri yklyorlard. ki dnyay birbirine ulatran deniz kanalnn bekisi Bizans onu diledii gibi ap kapayabiliyordu. Med savalar sresinde askeri bakmdan oynad nemli rol, mevkiinden ileri gelmektedir. ttifakn kymetine akl eren ve karln detmesini bilen Bizans, sadan sonra II. Yzyln sonunda Yakndounun en nemli ehirlerinden biri haline gelmiti. 40 mparatorluk kenti adyla kazand yzeysel konumuna gre incelersek: yarmada zerinde kurulmutur.
42 41

Bizans

Konstantinopolisi Avrupann en gney dousundaki uzanty oluturan gene benzer bir Byk Konstantin, ehri tesisi esnasnda, ehri geni bir surla techiz etmiti. 43 Bizans ehri, kuzeyde Hali, gneyde Marmara ve batda .S. 447de yani Ge Roma dnemi Konstantinopolisin son genilemesi srasnda II. Theodosius tarafndan yaptrlan kara surlar ve daha sonra denize bakan ksmlar da evrelemek zere ina edilen savunma duvarlaryla snrlandrlmt. Savunma dairesinin d snr izgisi 20 kilometreden fazlayd ve bunun 5.3 kilometresini Hali kysnda uzanan surlar, 7 kilometresini Theodosius surlar ve 20 kilometresini de Marmara Deniz surlar oluturmaktayd. Bizans duvarlarnn evreledii alan da yedi tepe vardr. Bunlarn alts Halie paralel giden yamatan dieri ise iki doruktan meydana gelip ehrin gneybat ksmnda Marmaradan ykselir. 16. yzyln ortasnda yazan Fransz gezgin Pierre Gilles (Petrus Gyllius), Bizans ehrinin topografyasyla ilgili nclk eden almasnda bu yedi
Auguste Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 12 N. Iorga, stanbulun Zabt Hakknda hmal Edilmi Bir Kaynak, ev. Fazl Ikzl Adnan S. Erzi, Belleten, C.XIII, S. 49, Ank. 1949, s. 120 40 Auguste Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 12 41 Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, ev. Asm Baltacgil, C.2, st. 1995, s. 7 42 John Freely - Ahmet S. akmak, stanbulun Bizans Antlar, ev.F.Glru Tanman, st. 2005, s. 3 43 Philipp Schweinfurt, stanbul Suru ve Yaldzl Kap, Belleten, C. XVI, S.62, Ank. 1952, s. 261
39 38

14

tepeyi nian olarak kullanmtr. Birinci tepeyi Konstantinopolis yarmadasnn ucundaki yksek yer olarak belirlemi, Hali srtlarnda bulunan be tepeyi de srasyla numaralam ve gneybatda Marmara denizindeki ikiz doruklu tepeyi de yedinci tepe olarak isimlendirmitir.
44

Krk beinci enlem zerinde bulunan imparator kenti yedi tepesinin

zerinden Avrupa ve Asyann karlkl kylarna hkmeder. klimi lman ve salam, topra verimli liman gvenli ve genitir. Ankaradan buraya gelen dar yol rahatlkla savunulabiliyordu. Boazii ve Hellespont (Dardanelles / anakkale Boaz) Konstantinopolisin iki kaps saylabilir. Bu iki nemli geidi elinde bulunduran hkmdar, bunlarn denizden gelecek herhangi bir dmana kar kapayp ticaret gemilerine ak tutabilir Bu nitelikleri Konstantinopolisi doal olarak byk bir hkmdarln merkezi ve bakenti yapmaktayd. 45 Sonunda Konstantinos kendine uygun bir yer buldu Buras Avrupadan Frat Irmana giden yolun, Ege ve Karadenizi birbirine balayan Boazii adl deniz geidiyle ok grkemli biimde kesitii noktayd.46 Roma mparatorluu asndan IV. yzyln bandaki en nemli olaylar, iten klelerle kolonlarn balattklar devrimci dalga, dtan da barbar saldrlar oldu. mparatorluun eski bakenti (Roma) ekonomik bir bunalmn katksyla devletin siyasal merkezi olarak nemini yitirdi. 330da stanbul Boaz kylarnda kurulan yeni bakent, Yeni Roma ya da Konstantinopolis olarak adlandrld. Yeni bakent eski Megara kolonisi Byzantionun stnde kuruldu ve daha sonra bir Ortaa imparatorluunun merkezi oldu.47 Bizans mparatorluu, iinden kt Roma mparatorluu gibi bakentiyle zdelemitir: Yeni Romadan Konstantinopolisle, imparatorluun btn kentlerini geride brakarak en parlak dneminde 400.000e yakn bir nfusa ulamtr.
48

Dardan

gelen nfusun art nedeniyle imparator (Konstantin) acil bir konut sorunuyla karlatysa da, sorunu bizi imrendirecek bir yetkinlikle zd. Bugn hala kentin kuzeyinde bulunan Belgrad Ormanlarndan kereste, Proconnessusdan ( Marmara Adas) da mermer salanabiliyordu. Zamann inaat birlikleri yeterince mimar ve kalfa salayamadklarndan imparator yanlarna kendi teknik okullarnda yetien raklar da grevlendirdi. artc
44

John Freely - Ahmet S. akmak, stanbulun Bizans Antlar, ev.F.Glru Tanman, st. 2005, s. 3 Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 22 46 Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 20 47 M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, st. 1999, s. 11 48 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur st. 2001, s. 55
45

15

bir hzla bitirildi. Roma bir gnde kurulmamtr derler ya, Yeni Roma neredeyse bir gnde yaplmt. 49 Konstantinin yeni Romas 324-336 yllar arasnda kurulmutur. 330da idareciler ehre yerlemeye baladlar. Yani ehrin merkezi olan Konstantin Forumunda krk gn sren enlikler yapld. Devlet adamlar Romadan stanbula arldlar. mparatorla birlikte ehrin imarna katldlar.50 Kuruluundan itibaren stanbulda da, Romadaki gibi saray, forum ve hipodrom yapld. Kent, Romadan, Atinadan ve imparatorluun dier kentlerinden tanan antik sanat eserleriyle donatld. stanbul ve evresi, tara ynetiminden ayr tutuldu; Roma gibi, birok baklk ve imtiyazdan yararland.51 Trakyadan ok sayda halk getirilerek ehirde iskan edildi. Bu nfusun ok sratle artt ehirde V.yzylda, Romadan daha kalabalk olduu anlalyor. Bu nfusun beslenmesi daha Konstantin dneminde byk zorluklar karyordu. Bunun iin Msr, Suriye ve Anadoludan buday, arap, ya getirilerek halka datlyordu. Konstantin zamannda bu imparatorluk ehri, grld gibi Grek ehri Byzantionun doal bir devam deil, batan sona bir hamlede gerekletirilmi ve gen Roma dnyasnn mimari esprisiyle donanm yeni bir kurulu idi.52 Yeni Byzantionun tarihlendirilmesi tam kesin deilse de trensel al gnnn 326 ylna rastlam olduu sanlr. Konstantine adanarak Konstantinopolis denmesine ise 330 ylnda baland. mparatorun o srada Tuna zerinde olmas btn bu hareketleri daha da canlandrd. Yeni kentin bir stnl de Hali gibi ok iyi bir limana sahip olmasyd. Ayrca hem karadan, hem denizden savunulabiliyordu; Kk Asyann ve Suriyenin nemli sanayi ve kltr merkezlerine gerek kara, gerekse deniz yoluyla ulam kolayd. Konstantin buray tam bir Hristiyan kenti yapmak iin gsterdii kararllk dikkate deer.
49 50

53

Yeni ynetimin merkezi Hristiyan bir bakent olmalyd, eski Romann kar

Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 20 www. turkeyistanbul.com/html/modles.php?name 51 M. V. Levtchenko, a.g.e. s. 11 52 www. turkeyistanbul.com/html/modles.php?name

16

koyan dinsiz kurum ve kurulularndan bamsz olmalyd. Konstantinin dindar yeniliklerinin hepsi ok baarl olmalyd. Nika Konseyi birlemi Roma Dnyasn yalnz bir imparatorluk altnda tantyor sonradan ortaya kan ynetimin ileri kiliseyle birlikte ynetileceinin ak iaretlerini veriyordu. Dini birlikler bundan byle imparatorluk politikasnn en temel ekliydi. Konstantinopolis batnn yz ve Danubiann savunmas iin bir strateji merkezi ve ayn zamanda Ortodoksluun kalesi, yeni kurulmu kilise ve devletin bekisi olmalyd.
54

Konstantinin yaratt kentin tek bakenti olacan ve

orann yeni ya da ikinci Roma anlamnda altera Roma adyla anlacan- halbuki gayri resmi olarak daha 324 ylnda bile byle dendiini sanyoruz- balangta duyurmam olabilir. Bu, nihai amac olsa da steinin gereklemesi yaknd Konstantinopolis, imparatorun oturaca kent olarak kuruldu ve bir ynetim merkezi olarak geliti55 Bizansn bata, imparatorluk hukuku olmak zere Ge-Antik/ Roma geleneini srdrd bilinen bir gerek. mparatorluk olmann yani merkezilemenin gerekleri zamann ve corafyann koullarna uyarlamak bugn zerinde yaadmz topraklarn Bizansl / Rum / Yunan yneticileri tarafndan da srdrlmtr. Merkezilemenin gereklerini banda politik gcn, parann, metann, nfusun, sanatn topland bir bakent yaratmak gelir. te, imparator I. Konstantinos IV. yzylda Konstantinopolisin temellerini attnda, eski Roma kentine rakip ona ayn imparatorluk geleneini devam ettiren, yeni, Hristiyan bir bakentin alt yapsn kuruyordu.56 Konstantinin Bosphorustaki bakenti bulduunda niyeti, ikinci Romay kurmakt. mparatorluk brokrasisinin btn sistemi bu yeni karargaha kopyalanmt. talyann soylu aileleri de orda yerletirilmeye yreklendirilmiti. Halkn geim ve yer ihtiyac da salanmt. 57 Konstantinin bu uygulamas: imparatorluun merkezi olarak Nova Romay kurmas gerek i ve gerekse d politika bakmndan son derece isabetli olmutur. Zira yzlerce seneden beri Roma mparatorluu iin Balkan Yarmadas talyadan daha mhim roller oynamak da idi. En iyi asker ve imparatorlar Balkan Yarmadas temin etmek de idi.

53

Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 21 N.H. Baynes and H. St. L.B. Moss, Byzantum An Introducton To East Roman Cvlzaton, London 1962, s. 2 - 3 55 Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 21 56 G. Ece Turnatar, Bizans Dneminde Konstantinopolisin aesi Toplumsal Tarih, S.12, st. 2003, s. 86 57 N.H. Baynes and H. St. L.B. Moss, Byzantum An Introducton To East Roman Cvlzaton, London 1962, s. 2 - 3
54

17

Trakya Yarmadasnn dousunda, stanbul Yarmadasnn ucunda kurulan yeni imparatorluk merkezi devrin geopolitik zaruretlerinin bir icab olduu gibi 226 senesinden beri daimi surette iki cephede harp yapmak da olan imparatorluk iin de yerinde bir hareketti. Avrupa ile Asyann adeta birbirlerine kavutuu noktada, en mhim boazn mntehasnda, kara ve deniz yollarnn telakisinde hakim bir mevkide olan yeni imparatorluk merkezi iki byk tehlike blgesi tekil eden Frat ile Aa Tuna arasnda tam merkezde olmas dolaysyla her iki kltr dnyasnn aracl roln de zerine alm bulunuyordu. 58 Konstantinopolis, incelikler kraliesi, medeni dnyann payitaht idi. Kuvvetli mdafaa duvarlar gerisinde, Allahn muhafaza ettii bu ehir, sinesinde saysz gzellikler saklyordu. Btn ziyaret edenleri ahenkli gzellii ve muhteem merasimiyle hayrete dren Ayasofya; on neslin, gzelliini artrmak iin altklar mukaddes saray, hkmetin ahaliyi elendirmek iin btn oyunlar iinde toplad At Meydan, etrafnda Bizans hayatnn topland debdebesi, pazarlarn zenginlii, meydanlar ve sokaklar dolduran ve ehri mzelerin en dikkate deeri haline koyan eski sanatn aheserleri stanbul, yalnz bana yedi fevkalade gzellik (acaibi sebai alem)- vaktiyle btn eski alemin bildii kadar- arz etmekle gurur duyard. Bir muharririn dedii gibi O, yedi yldz gibi bunlarla sslenmiti. arkta olduu gibi garpta da, yabanclar Bizans altn yldzlar iinde parldayan dnyada esiz bir ehir diye tahayyl ederlerdi. Araplarda olduu gibi Slavlarda, uzak Fransada olduu gibi talyada Bizans cazibesi ve medeniyetinin yapt tesir derin idi; Makedonyal imparatorlar zamannda Grek devleti mevcut devletlerin en kuvvetlisi idi; ve takdirde beraber, Bizans, dnyann hrsn ilerisi iin ar tehlike- arttryordu. 59 Konstantinopolisi daha nce hi grmemi olanlar bylenmilerdi; dnyada byle ulu bir kentin var olabileceini akllar almyordu. Yksek surlarna, surlar epeevre berkiten byk burlarna, azametli evlerine, bizzat grmemi olan hi kimsenin inanmayaca saydaki yksek kiliselerine diktiler gzlerini; dierlerinin hepsinden stn olan kenti enine boyuna szdler. stedii denli cesur olsun, her erkek bu grnt karsnda titredi. 60

Afif Erzen, stanbul ehrinin Kuruluu ve simleri , Belleten, C. XVIII, S. 70, Ank. 1954, s. 144 Charles Diehl, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R. Yularkran, st. 1939, s. 112 60 Andrew Dalby, Bizansn Damak Tad Kokular, araplar, Yemekler, ev. Ali zdemir, st.2004, s. 11
59

58

18

Hibir ad Bizansnki kadar itibara ve ne sahip olmamtr; muazzam ve karmakark facialarn birbiri ardnca daha gz alc bir akn hayallerde canlandracak bir baka ad bulunmaz. Onu duyunca hkmdarlar, imparatorluklar, kilise ileri gelenleri: Erguvani bir ss iinde sra sra kafileler halinde gzlerimizin nnden geer. Dounun gnei altnda amfi basamaklarna ylm, cokun haykrlar ve hiddetli naralar ile mavi veya yeil earpl araba koucularn izleyen kalabalklar hatrlarz. Barbar ve ei grlmemi batl inanl ve zalim bir medeniyet; politika facialar, ak facialar, din facialar, almalar, entrikalar, zorbalklar sonu gelmez din bilimi tartmalar, hadm suikastlar, kymetli talarla bezenmi giysiler, mozaiklerle ilenmi mermer saraylar dnrz. Efsanevi zenginliklerin, siyasi anlayn ihtiamdr.
61

Dounun ve batnn btn sanat

hazineleri stanbula gelip st ste ylyor ve birbirine karyordu. Ticaret ve fikir merkezi stanbul, kendini estetie olduu kadar metafizie kaptrm stanbul, hem son derece insancl duygularla dolu olan ve hem de insan hayatna kymet vermeyen stanbul, mahallelerde kaynaan kalabalklarla mermerden ve altndan saraylarda ihtiam saan sekinler tablosunu ayn zamanda gzlere seren stanbul, fikrin btn hnerlerini son incelik derecesine vardran ve fakat btn ilkel ihtiraslara kar duramad bir atlma arzusunu muhafaza eden stanbul gerekten yeni bir dnyann merkezi, birbirinin iine girip eriyerek Bizans medeniyetini douracak olan medeniyetin Roma, Antik ve Dou medeniyetlerinin karmas ve birleme noktasyd. 62 Konstantinopolisin kurulmas, ayn zamanda, yeni bir uygarln k noktas oldu. Bu uygarlk, Bizans uygarl adn hak ediyordu, nk o gne kadar, tarihte hibir kent Konstantinopolis kadar kendine zg ve srekli etki yapmamt. mparatorluk her yandan tehdide, saldrya urayacak, istila edilecek, ama Konstantinopolis, btn bunlara, on bir yzyl boyunca direnecekti. Ve Bizans uygarln oluturan Yunan-Latin, Dou ve Hristiyan elerinin birlemesi, Konstantinopolisin surlarnn korumas altnda, bu kentin saraylar, manastrlar ve iliklerinde gerekleecekti.63 mparatorluk artk Romann deil Konstantinopolisindi Konstantinopolis artk imparatorun oturduu ve hkmet ilerinin yrtld bir ynetim kentiydi.64
Auguste Bailly, Bizans mparatorluk Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 9 Auguste Bailly, Bizans mparatorluk Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 22 63 Paul Lemerle, Bizans Tarihi ev. Galip stn, st. 2004, s. 31 64 Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 22-23
62 61

19

BRNC BLM STANBUL SARAYLARININ KURULUU VE GENEL YAPISI

Saray anlamna gelen, Latince palatium, Greke palation kelimesinin Romada imparator saraynn yer ald Palatine Tepesinden kaynaklandna inanlmaktadr. Buras III. yzyla kadar Roma imparatorlarnn resmi ikametgah olduundan kelime literatre bu ekilde girmitir. Roma mparatorluunun doudaki Hristiyan blm olan Bizansta da saraylar, palation ya da hkmdar evi anlamna gelen basileos oikia gibi adlarla anlmtr.1 M. Laberte Byk Saray (Grand Polais) adl kitabnda imparatorlarn konutunun farkl dnemlerde yaplm, birbirleriyle uyumlar tartmal yaplar ynndan meydana geldiini yazmaktadr. Btnn onuncu yzylda savunma amacyla oluturulduu da unutulmamaldr. Tpk Moskova Kremlininde ve bir zamanlar sultanlarn saraynda olduu gibi salamlatrlm duvarlarla evrili geni bir yapyd. inde geni baheler, avlular, revaklar, muazzam kabul daireleri, hkmdar, ailesi, sarayn yksek rtbeli subaylar ve muhafzlar iin ok sayda konutlar, nihayet birbirinin zerine skm ve yalnzca papalk Romasna benzetilebilecek kiliseler, apeller, ibadethanelerden oluan bir dini binalar ynyd.2 mparatorluk bir kez blndkten sonra, ok gemeden byk Konstantinosun kurduu Konstantinopolis hi deilse imparatorluun dou yarsnda bakent olarak kabul edildi. Yeni kurulan, daha dorusu yeniden kurulan bu kentin yukarda grdmz gibi birok olumlu nitelii vard. Bu avantajlar bir kent olarak yaamasn ve yzyllarca Bizans mparatorluunun bakenti kalmasn salad. mparatorun oturduu yer niteliiyle Konstantinopolis yalnzca yneten ehir deil, ayn zamanda imparatorluun da merkeziydi.3 Konstantinopolisin byk yaplarnn kuruluu Konstantin ile Jstinyen devri arasnda uzanr.4 Justinianus, kamu yararna iler yaparken kendi saygnln ve rahatn da unutuyor deildi. Yangndan zarar gren Bizans saray yeni bir anlaya gre grkemli
1

www. Tarihvakfi.org.tr/haberayrinti.asp?ID=541 Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 193 33 Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 24 4 www. turkeyistanbul.com/html/modles.php?name
2

20

biimde onarld. Kaplar ya da ats nedeniyle Khalke denilen giri ve byk salon tm yap zerine bir dnce verebilir. Geni bir kare kubbeyi tutan ok byk stunlar ve yer demesiyle eitli renkten mermerle kapl duvarlar vard. Renkler iinde lakonya zmrt yeili, phrygiolnn ate krmzs ve deniz mavisi, mavi damarl beyaz ta seiliyordu. Kubbedeki ve duvarlardaki mozaiklerde Afrikallarla ve talya halklarna kar kazanlan utkular simgeleniyordu. Yaz aylarnda Justinianus, zellikle Teodora, Marmarann Asya yakasnda, Kadkye yakn yerde bulunan zengin Heraeum saray ve bahelerinde kalyorlard. Zamann ozanlar, bu sarayn betimlemesinde doayla sanatn gzellikleri arasnda mutlu ve az rastlanlan gzellik uyumunu, tepelerle aalklarn tatl havasn vmlerdir. Ne var ki, imparatorla imparatorienin peinden gelmek durumunda olan ok sayda grevli ve hizmetli, kendilerinin kald yerlerin yetersizliinden yaknyorlard.
5

Bizans devrinde stanbulda mevcut bulunan yaplarn en nemlileri arasnda, phesiz ki saraylar saymak lazmdr. Ancak, bir ikisinin harabesi mstesna olmak zere, bugn bunlarn oundan geriye bir iz bile kalmad. Muhteem Bizans saraylar Latin istilas ve idaresi (1204-1260) devrinde evvela yama edildi, sonra harap olup gitti.6

1. Saraylarn Corafik Konumu

Bizans imparatorluk saraylarnn yerinin belirlenmesi hususunda, balangta Roma geleneklerine uygun olarak belirli kurallar srdrlmtr. mparatorluun doudaki ikinci bakenti olarak kurulan Konstantinopolisin ilk imparatorluk saray olan Byk Saray da, Selanik ve Sirmiumdaki gibi saray ve hipodrom bir btnlk oluturacak biimde kurulmutu. Romallarn yaamnda hipodrom, atl araba yarlarnn yan sra resmi ve dini trenlerde imparator ile tebaasnn bir araya geldii nemli bir toplant alan olmutur. Saraylarn kurulduu blgenin deniz manzarasna sahip oluu ve deniz ulam iin liman kurulmasna olanak vermesi gibi doal avantajlar, imparatorluk saraynn yerinin belirlenmesinde nemli rol oynamtr. Daha ge dnemlerde ise Blakherna Saraynn yerinin seilmesinde, bakentin nemli kiliselerinden biri olan Tanr Anasna adanm

Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Bizans ev. Asm Baltacgil, C.4, st. 1994, s. 85 - 86 6 Midhat Sertolu, Bizans Saraylar Ve Saray Maceralar Hayat Tarih Mecmuas,C. 2, S. 12, st. 1976, s. 12

21

Blakherna Kilisesinin bulunmasnn yan sra, Haliin deniz ve orman manzaras ile denizden ulam imkan da etkili olmaldr. Bizans saraylar denize ve manzaraya hakim, teraslandrlm yamalar zerine kurulmutur. evresi aalar, iek tarhlar ve emeleri olan, cennetin bir mikrokosmosu olarak alglanabilecek grkemli, geni bahe ve parklarla kuatlmtr. Bu saraylar, tek ve byk bir blok yerine birbirlerine merdiven, koridor ve gei mekanlaryla balanan, baheler iine dalm yaplardan oluan komplekslerdir. Saraylarn tmnde grlen bir dier ortak zellik de, saray yaplarnn evresinin kaln bir duvarla kuatlarak gvenlik altna alnmasdr. Tasvirlerden anlald zere, Bizans saraylar surlarla evrili kentlere benzemektedir. 7 Sonraki alarn gelimesini etkileyen yaplardan biri Konstantinin Ayasofyann yapld tepenin gneye bakan yamalarna kurulan saray idi. Bu saray sonradan Bizans mparatorlar tarafndan geniletilerek, Hipodromun gneyinden Marmara sahiline kadar inen byk bir saraylar kompleksi eklinde ehrin gneydou kesini kaplayacaktr. Konstantinin portikleri ikisi, bu saraylarla ilikili olarak, I.Tepenin etrafn dolanarak kuzeye doru dieri Dafne Sarayndan balayarak sahil boyunca surlara, yeni Etyemeze kadar uzanyordu.8 Deniz kysnda Hipodromdan Ayasofyaya uzanan ve daha sonra Osmanl Trkiyesindeki sultanlarn malikanesi olan sarayn kaplad grkemli alan kaplyordu. Saray kydayd; kayalarn stnde yksekte...9 Bu alan kydaki surlara kadar bayr aa iniyordu ve buradan grnen manzara Marmara Denizinden Halie ve daha douya, Asya kysn ve hinterlandn (ard blge) kucaklayan boazn Marmara Denizine alna kadar uzanyordu. Bu kapal alan iinde saysz yap vard ve her iki durumda da imparatorun malikanesi ve mlk olmann yan sra, kilisenin en kutsal emanetleri ve ulusun en deer verdii yaptlar da buralarda korunuyordu.10

Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 13-14 8 www. turkeyistanbul.com/html/modles.php?name 9 Samih Rifat, Yitik Kente Yedi Kap Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69-70, st. 1998, s. 47 10 Tamara Talbot Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 40

22

2. Saray Mimarisi
Bizans dnemi saray mimarisine ilikin aratrmalar yetersiz, bu yaplarla ilgili bilgiler dank
11

ve malzeme aratrmalar henz emekleme devresinde olmasna ramen

12

baz kyaslamalar yapmak mmkndr.

Roma mparatorluunun ark ve Garp

mparatorluklar olmak zere ikiye ayrlmasndan biraz sonra Garpteki medeniyet dnyas karanlklamaya balam. htilallerden ve siyasi karklardan nispeten azade olan ark mparatorluu ise terakki yolunda daha ilerlemek imkan bulmutu. Zaten Roma hakimiyeti Ege medeniyetinin merkezi pek deitirilmemiti. Filvaki kuvvet ve kudret Romaya gemi fakat irfan ve sanat stnl yine Yunanistanda ve arkta kalmt. Asya ve Afrikadaki mhim Helenistik merkezler Yunan medeniyetini her tarafa yayyorlar, Asya kltr ve sanatlar bu ceryanla kucaklayordu. te arki Roma mparatorluunu aydnlatan bu k onun merkezi olan Bizansta mhim bir medeniyet ve sanat kurdu. Bu itibarla 327de siyasi ve idari sebepler dolaysyla Roma mparatoru Byk Konstantin, vaktiyle Megarallarn bir kolonisi olan Bizans ehrini arki Roma mparatorluunun baehri yapmt. Yeni Roma denilen bu ehre 330 da messisi olan Konstantine izafeten Konstantinopolis ismi verildi ve btn Anadolu ve Suriyeye kadar imtidadeden bir lkenin payitaht oldu bilahire Bizans mparatorluu ismini alan bu devlet 1453te Bizansn yani stanbulun Trkler tarafndan fethine kadar bin seneyi mtacaviz bir zaman yaad Romann idari ve siyasi kanunlarna gre bir Yunan muhiti iinde kurulan bu memleket Garptan ziyade arkla ve Asya ile sk temasta bulunuyordu. VIII. asrn balarna kadar imparatorlar siyaseten burasn tamamyla bir Roma ehri haline getirmek ve ona benzetmek istediler fakat sonralar Asya ve Yunan tesirleri galip geldi. IV. asrda Konstantinopolis, yani stanbulun tesisi gerek tarih gerek sanat bakmndan byk bir hadise olmutur. Konstantin yeni Roma denilen stanbulu az bir zaman iinde muhteem binalarla sslemek istemi ve birok gzel binalar yaptrmtr.

11 12

zkan Erturul, Bizans Kltr (Genel Bak), st. trz. s. 16-18 Semavi Eyice, znikde Bir Bizans Kilisesi , Belleten, C. XIII, S. 49, Ank. 1949, s. 39

23

Birka sene iinde stanbul revaklarla evrilmi forumlar, sarnlar, zafer kemerleri, saraylar gibi eserlerle sslenmitir. 13 Saraylar da kapal i bahelere ya da kemerli kaplarla evrili, galerilerle balanan avlulara alrd. Katlar sokaa doru teraslarla uzant yapar, pencereler genellikle cumbal olurdu. Saraylardaki byk salonlar ok sayda konuu atafatl biimde arlamaya elverecek biimde tasarlanr, yaama mekanlar ise byk rahatlk sunacak biimde dzenlenirdi. Halkn yaad evlerden farkl olarak saraylar, banyolardan balayarak her trl konforu sunard.14 Bizans saraylarn grm olanlar, tavan ve duvarlarn rengarenk parlayan mozaiklerle, zeminin ise imparatorluun eitli eyaletlerinden getirilmi renkli mermerlerle kapl, gsterili yaplar olduklarndan sz ederler. Saray yaplar, kullanldklar dnemler iinde deiik konulu resimlerle bezenmitir. Bezemede, Hristiyan inanc ile ilgili dini kii ve kompozisyonlar, imparator ve ecdat portreleri, imparatorlarn kahramanlklarn gsteren sava ya da av tasvirleri hemen her dnemde tercih edilmitir, ancak tamamen din d konularla bezenmi blmlerin olduu da sylenmektedir. rnein Khrysotriklinosun duvarlarnn tamamen bitkisel desenlerle bezenmi olduu bilinmektedir. Eustathios Makrembolites, saray bahesindeki bir pavyonda saflk, dayankllk, lmllk ve adalet gibi erdemlerin gen kz grnmnde kiiletirildii alegorik figrlerden sz etmektedir. Ayrca saray baheleri ve Boukoleon Liman, antik kentlerden getirilmi pek ok heykel ve kabartmalarla sslenmiti. Saraylarda gz kamatran kumalar, deerli metal ve talarla ssl avize, kandil ve kap kacak kullanlyordu. Grenleri hayrete dren, zel bir mekanizma sayesinde alan ve automata olarak adlandrlan mekanik eyalar, zellikle yabanc eli ve ziyaretileri etkilemek iin kullanlyordu. Cremonal Liutprand, Bizans sarayndaki kkreyen aslan, zerinde akyan kular olan aalar, yerden tavana kadar ykselen taht gibi automatalarn benzerlerini Badattaki Aa Saraynda grdn belirtmektedir. 15

Sanat Ansiklopedisi, Bizans Sanat Maddesi , C.1 st. 1998, s. 258-260 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st. 2001, s. 66 15 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 14
14

13

24

Bizansn dinsel olmayan mimarisi hakknda, kilisenin kendisi hakknda bildiklerimizden daha azn biliyoruz, hemen hemen hibir ey hayatta kalmamis. Mozaiklerin neyi betimlediklerinin veya fildileri zerindeki baz iddialarda dinsel olmayan binalarn neye benzedikleri hakknda bilgi sahibi deiliz.
16

Konstantinopoliste,

Byk Sarayn yer mozaiklerinin ou beyaz bir zemin zerine balk pulu biiminde yaplm hayvan resimlerinde oluur. Bu dekor, o zamana dek etkisini Antakyada gsteren sonra da Konstantinopoliste srdren dou helenizminden etkilenmi grlr.17 Virtozca teknikleri ve renk etkileri yaratma asndan ou zaman gz kamatrc olan Bizans sanat, hem imparatorluun saray evresinde ve kilisede dzenledii karmak trenin grkemini ve aaasn yanstan bir ayna, hem de Bizansn byk ilgi gren, zaman zaman da yeniden canlandrlmaya allan klasik dneme zg gemiinde alan bir kap ilevi grr. Aslnda Dumbarton Oaks koleksiyonunda bulunan silenuslu gm tabak ve byk sarayn mozaikleri gibi antik dnemlere zgym gibi grnen ustalkla ilenmi sanat yaptlar sras ile VI. ya da VII. yzyldan kalan bu yaptlar ilk bakta, Bizansllarn Romal pagan atalar tarafndan yaplm izlenimini verir.18 stanbulda Bizans dnemi saray yaplarnn ok az bir blm kalntlar halinde gnmze ulaabilmitir. Byk Saraydan gnmze, hangi yaplarla ilikili olduu henz kesinlememi olan bir kule ile Sultanahmet Klliyesinin arastas altnda kalm olan apsisli, revakl zengin deme mozaiklerine sahip bir yap kalnts ulamtr. 10-11 yzylda geniletilen Boukoleon Saraynn cephesi, arkadaki tonozlu salonun bir blm ile antsal merdiven ksm, Blakherna Sarayndan ise Tekfur Saray ve Anemas Zindan denilen yaplar ile sarayn hangi blmne ait olduu bilinmeyen pencereli cepheler ve dehlizler kalmtr. 19

3. Saray Kompleksi
Bizansn sembol olan Byk Sarayn temelleri stanbulu kuran I. Konstantinos devrinden balyor, yani IV. yzylda. Her imparator yeni yaplar ilave ediyor. Evet
16 17

David Talbot Rice, The Byzantines, London 1962, s. 94 Sophe Orcasberro, Mozaiin Ksa Bir Tarihi ev.Elif Gktepe, Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69-70, st. 1998, s.153 18 Gary Vkon, Bizans Sanat ev. Deniz Hakyemez - Yurdanur Salman, Sanat Dnyamz Dergisi, S.69-70, st. 1998, s. 12 19 Semavi Eyice, Anemas Zindan ve Kulesi, stanbul Ansiklopedisi, C.II, st.1959, s. 853-859

25

ilavelerle byyor. Byle yeknesak bir btn deil bu saray.

20

Saray alannda, ilerinde

imparatorlarn aileleriyle birlikte ikamet ettikleri zel dairelerinin olduu yaplarn yan sra senato, taht, tren salonlar ve yemek salonlar, ayrca kilise ve apel gibi dini yaplar, hamam, kla ve saray alanlar iin barnma mekanlar, hazrlk, bakm, depo, sarn, ahr ve avlular, oyun salonlar ve darphane, tak, deerli kuma ve giysilerin hazrland atlyeler de bulunmaktadr. 21 3.1. mparatorun Resmi Dairesi Konstantinopolisteki kompleks yedi sarayn dnda Oktagen (sekiz keli yap) diye bilinen imparatorun resmi dairesini de kapsyordu. Pantheon diye bilinen imparotorienin resmi malikanesi Dafne sarayna bitiik olan Ayestefenos kilisesinin yanndayd bunlarn her ikisi de imparatorlar tarafndan kutsal olaylar iin kullanlrd. 3.2. Taht Odas Devletin taht odas, VII. yzyln sonlarnda zeri bir kubbeyle rtlen bitiikteki Khrysotrikliniumdayd. Taht bir mihrap gibi, byk salonun en ucunu oluturan apsiste duruyordu. Burada taban salonun tabann dzeyine gre daha ykseltilmiti ve altn srma bir kumala rtlyd. Bu platforma kan basamaklar porfirdi; tahtsa imparatorlar tarafndan kullanlan tm dierleri gibi tepesinde bir glgelik (kanopi) bulunan ift aralkl bir klineye benziyordu; nne bir tabure konurdu. Tepesindeki apsisin kavsi cam mozaikten yaplm bir sa betimlemesi ve Krallarn Kral yazsyla bezeliydi. Bu taht odas X.yzyla kadar en nemli ve en kutsal oda olarak kald ve iinde imparatorluk tacn ve sslerini barndrd. Buna da deerli ta kakmal iki tane org bulunuyordu. Theophilosun gren elileri aknla dren, mekanik taht da buraya kurulmutu.22 3.3. Saray Odalar

Ekrem In, Bizans yok demekle Bizans yok olmaz Prof. Dr. Semavi Eyice ile Bizans sanat zerine Sanat Dnyamz Dergisi, S.69-70, st. 1998, s. 103 21 Semavi Eyice, stanbulda Abbasi Saraylarnn Benzeri Olarak Yaplan Bir Bizans Saray, Belleten, C.XXIII, S. 89, Ank. 1959, s. 79-99 22 Tamara Talbot Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 40

20

26

Saray kompleksi iinde her biri belli bir dizi tren iin kullanlan ok sayda salon, konferans odalar ve resmi odalar vard. 23 Kabul salonlar sarayda verilen davetlere yklenerek gsterili yemeklerin dzenlendii yerlerdi.24 Bunlardan en nemlileri arasnda Onopodion (Daphne Sarayna giri salonu) diye bilinen yap, adaylar odas (imparatorluk muhafzlar tarafnda kullanlan oda), imparatorluk askerlerinin salonu (bunlar saray muhafzlarnn bir blmyd ve imparatorluk askerleri olarak hareket ederlerdi), Lykhni (Tribunal yaknnda, imparatorun Tribunale geldiinde nce kabul edildii daire, planl kubbeli yap) ve en nemlisi de kompleks iinde tm yaplara ulaabilen saraya ilikin Khalke bulunuyordu. Justinianosun zamanndan beri bu mozaik kompozisyonlarla bezeli bir oda ieriyordu. Khalkeyle ayn hizada, ama onun kuzeyinde bulunan pavyon biimindeki dier geit saray ile imparatorun hipodromdaki locasn birbirine balyordu. 3.4. mparator Malikaneleri mparatorluk ailesinin yazn kald nci Saray ve yalnzca k aylarnda kald dier malikaneleri de ieren komplekste 20.000 hizmetlinin grev yapt dnlr. Erguvan Saray ya da Marmarann kylarna yakn olan Magnavra Sarayndaki zifaf odas gibi belli amalar iin kullanlan baka malikaneler de vard. Bunlardan ikincisinde, yalnzca imparatorienin zel olarak belirlenmi kurallara gre ykanmas gereken evlendii gn izleyen bir hamam vard.

3.5. Kilise ve apel Saray kompleksi iinde ok sayda kilise ve apel bulunuyordu. Bunlardan en ok sayg gren; Khrysotriklinionun iinde ya da yanndaki sylev vermek iin kullanlan Aziz Theodoros Krss, Sigma ve vaftizhaneydi.25 Kiliselerin fikri gelimee olan byk hizmetleri halkn sempatisini ekmee ve ayn zamanda siyasi hayat zerine mhim tesirler icra etmeye velhasl sanatta ruhi bir teevv kendini gstermee balad. Kilise daha III. yzylda ahaliden ayr bir tekilat vcuda

23 24

Tamara Talbot Rice, a.g.e. s. 41-42 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st. 2001, s. 79 25 Tamara Talbot Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 41-42

27

getirmi, tedricen hkmete de nfuz etmi, sonralar ise kilise ile hkmet arasnda bir fark kalmamtr. Bizansta bilhassa Jstinyen dneminde ykselmeye balayan saray, hamam, ve saire gibi binalar arasnda en ok gze arpan kiliselerdir. Mteakip devirlerde imparatorlarn kilise inasnda birbirine rekabet ettikleri bir gerektir. stanbulda yer yer ykselen ve adetleri yzleri aan kiliseler, bunun en beli ifadesidir. Bizans mimarlar stanbul ve evresinde saysz kilise ina etmilerdir. Bu yzden bunlar mtedeyyin halk tarafndan sevildikleri gibi imparatorlar tarafndan da daimi surette himayeye mazhar olmulardr. 26 apel, kk kilise yani ayazma. Sarayn iindeki bu tapnak aslnda deiik okumalar hak ediyor. badet yerinin sarayn iine alnmas ve bu kk kilisenin ehrin katedralinde daha grkemli ayrntlarla bezenmesinin zerinde dnmeliyiz Bir saray apelinde toplu ibadet yaplan bir anda rahiplerin ve papazlarn arkasnda apsis, orada da sa var. Ona dnk ekilde yerletirilmi sralarda oturanlar ise muhtemelen kraln maiyetindekiler, onlarn arkasnda da kral var. Yani gklerin kral ile yerlerin kral kar karya ikisinin de maiyeti, vekilleri hemen nlerinde. Sanki kraln locasnn konumu bu yzden en arkada yaplm. Ancak unu unutmayalm ki apel zaten sarayn iinde. Yani ruhani dnyevinin iinde ve rahip de kral da byle.
27

Sarayn kapsndaki Blakerna

Kilisesi imparatorluk apeli haline gelmiti; bu esiz sarayn imparator, imparatorie ve saysz soylular dini trenleri burada iliyorlard. Byk Pulkeriadan Konstantinos Dragazese varana dek btn imparator ve imparatorieler bouk sesi bugn hala kriptadan gelen kutsal kaynakta (hagiasma) ykanmlard. V. ve XV. yzyllar arasnda bakentin buraya gelmemi hibir sakini, Bizansa gelip de buray tavaf etmemi, hibir yolcu yoktu. Porphyrogennetoslarn muazzam bakentinden daha fazla ziyaret edilen bir tapnak yoktu. Yok edilemez giysi, Meryemin Himation ya da Maphorionu nihai olarak buraya yerletirilmiti. Bu nl kyafet, Leonun saltanat srasnda, 469da Kudste dindar bir Musevi hanmn evinde bulunmu, nce Aziz Petrus ve Markos kilisesine emanet edilmiti. Romanos Lakapenos Sloven ve Bulgarlarn ar vahi Simeon ile grmeye
26 27

Aziz Ogan, Fethiye Camii , Belleten, C. XIII, S. 50 Ank. 1949, s. 273 www. google.com.tr. / apel

28

giderken ruh flemesiyle hamile kalan Meryeme inanmann salayaca korumay hibir okun delemeyecei dncesiyle zrh olarak bu elbiseyi giymiti.28 3.6. Hipodrom Hipodrom at binenlerin, atlarn meydan anlamna gelir. 29 Augustaionun gneyinde bulunan ve Konstantinos tarafndan bakentle ayn gn, 11 Mays 330da kurulan Hipodrom, ilk gnden beri Konstantinopolisin yaamnda birincil rol oynaya gelmitir. Romadaki Circus Maximusa yknlerek yaplmtr. X. yzyla dek tahtadan olan, daha sonra mermer denen tribnler 30.000 ile 50.000 arasnda izleyici alabiliyordu. Konstantinopolisliler at yar tutkusunu Romadan almlard. Yarlar cretsiz azk datm kaldrldnda bile ilgi ekmeyi srdrmt. XII. yzyla dek hibir bayram, yldnm ya da zafer olmazd ki yarsz kutlansn. Taraftarlar balangta renklerle belirlenen drt demos ya da takm halinde rgtlenmiti; ancak ksa srede Beyazlarn Mavilere, Krmzlarn da Yeillere dahil olmasyla geriye balca iki takm kalmt. Bunlarn ilevi yalnzca yarlarn dzenlenmesi ve maliyetin karlanmasyla snrl kalmyordu: Bu iki takmn yksek unvanl bakanlar ( demarkhos) yzlerce demoiden oluan milisleri ynetirdi; bu milisler de kent asayiinden sorumlu olduklar gibi gerektiinde surlar korurlard. 30 Hipodrom, Bizansta genel yaantnn merkezidir. Kaynaan kprdanlar, mlevves izbelerde mayalaan halk, orada ortak varlnn, ktlesinin, gcnn, bilincine erer. Orada kaderinin hakimini imparator despot, otokrat, basikus-seyreder; uzaktan ona tanrsal bir nefesin hareket halindeki tasviri gibi tapnlr; fakat bazen de, boanan bir kzgnlk patlay iinde ona kar ayaklanr ve bu, mesela, bir Andronikos Komnenusa pist zerinde uygulanan korkun ve ayrntl ikence halini alr. Btn Bizans tarihileri bir nokta zerinde birleirler: Agoradan ziyade, forumdan ziyade, sirkin duvarlarnn ii halk ihtiraslarnn kabard potadr. Hipodromun durumuna gredir ki, Konstantin imparatorluk sarayna yn verdi ve Justinionus, Ayasofyay bina
Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 183 www. istanbul.gov.tr/Default.a&px?pid=300 30 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st. 2001, s. 61
29 28

29

etti, diye yazyor. Alfred Rimbaud, dikbal Ortodoks Kilisesi bile metropoln hafife gneydouya eilmesine rza gsterdi. Bu itibarla sirk, kutsal saraya, kiliseye ve ehre kanunu empoze ediyordu. Her ey ona ba emeye mecburdu. ki muazzam dikilita sayesinde bugn bile belli olabilen hipodrom ekseni, btn Bizans dnyasnn ekimine tutulduu eksen idi.31 Baka zamanlarda, Hipodrom, Bizans halkna tiksindirici deil erefli enlikler sunard; generallerin malup dmanlara kar zaferlerini, bu halk orada kutlard. Hukuki tartmalar da orada izlerdi. Zira mahkemeler oradaki kemerler altnda vazife grrlerdi. Nihayet idam cezalar sirkin erevesi iinde infaz olunur, zamann konumun mahkumlar uratt akla gelmez ikenceler orada uygulanrd. Hatta bazen seyirciler bir dinsizin veya rvet yiyen bir nemrudun diri diri yaklmas ziyafetine bile koarlard. Btn bu sebeplerden tr, hipodromun nemi Bizans hayatnn en nemli safnda yer tutard. Btn bir halkn ihtiraslar orada karlar, oalr ve onun mermer duvarlar iine hapis olunca ortak cezbenin lgnlna kadar taard.32 3.7. Resmi Kurum ve Dier Yaplar Bu kompleks iinde gemilerin limana gvenle girmelerini salayan ve ayn zamanda da bir rle sistemi araclyla imparatorluun uzak yrelerine de sinyaller gnderen Pharos Feneri dalk bir burun zerindeydi. Balca resmi yaplar ve depolarn yan sra imparatorun kiisel kullanm iin stn kaliteli lks malzemelerin retildii ipek tezgahlar, imparatorluk imalathaneleri ve atlyeleri de ayn kompleks iindeydi. mparatorun sava atlarn, binek atlarn ve pelo taylarn barndran kiisel ahrlar elinin altndayd; hipodromdaki yarlarda kullanlmak zere ayrlan yar atlar da ayn yerdeydi. mparatorlarn Anadoluda geyik ve ay avlarken kullandklar kpek ve italar barndran kulbeler ve tavan ve av kularn izlerken kullandklar ahinleri barndran kafesler, garip hayvanlardan oluan olaanst koleksiyona sahip zel hayvanat bahesinin yaknndayd. Yine imparatorun kuhanesi, silahhanesi, darphanesi, hazinesi ve arivleri de ayn evredeydi.33

31 32

Auguste Bailly, Bizans mparatorluk Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, trz. s. 49 Auguste Bailly, a.g.e. s. 56 33 Tamara Talbot Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 42

30

4. mparatorluk Saray Dndaki Saraylar

Proasteion denilen sayfiye saraylar, imparatorluk saraylarna oranla daha az saydaki yaplardan oluan ve geici srelerle kullanlm yaplardr nk imparatorlar iyi vakit geirmek iin birden ok sayfiye sarayn kullanabiliyordu. Bizans mparatorlarnn Byk Saray ve Blakherna Saray dnda kendi mlkleri olan ya da ailelerinden kiilerin sahip olduklar saraylar ve byk evleri (domus-oika) de vard. Szgelimi Theodosius ailesinin ehirde birok saray vard. I. Theodosiusun birinci kars Aelia Flavia Flacillann saray I. blgede (Ayasofya ile Manganlar aras), ikinci kars olan Gallann saray ise II. blgede (hipodromun kuzeyi ile Sarayburnu aras) yer alyordu. Ayrca ehrin X-XI. blgesi (Fatih-ehzadeba) iinde, adn Flacilladan alan bir saray daha vard. Theodosius ailesinden, 6. yzyln tannm simalarndan luliana Aniciann saraylarndan biri de ehzadebanda, Polyeuktos Manastr Kilisesinin kuzey ya da kuzeybatsnda bulunuyordu. 34 Manuel Komnenosun Kariye yaknnda Theodoros Metakitesin yaptrd zel bir saray (gnmze ulamad), Ttabzondaki Komnenoslar Saray Bizans saray yaplarnn rnekleridir. Yazlk saraylar da ayr bir grup oluturur. stanbulda Bostancda Brias Saray, Samandrada bir saray, Rhegion (Kk ekmece ) Saray, Aretas (Haramidere) Yazlk Saray, Hepdoman (Bakrky) Saray, Anadoluda Silifkede Akkale Saray, Milette Baris iftlii yaknndaki saray, Frat kysnda Digenis Akrites bu trn rnekleridir. Trabzondaki Komnenoslar Sarayna ilikin bilgiler azdr. Bu saray, konuk odalar, imparator dairesi, hazine blm, ariv ve hkmet yapsndan oluuyordu. XI-XII. Yzyllara tarihlenen yap, ulam g bir kayala kurulmutu. Bat ynndeki sarayn dousunda bir yol, gneydeki odalarla surlar arasnda da geni bir alan vard. Gnmze ulaan odalar deiik zamanlara tarihlenir. Destek duvarlaryla glendirilen teraslar, ana blm ayryordu. Gneydou kedekiler en gl ve yksek yaplard. Bunlardan sonra epiphamia denen ana salon ve oturma odalar geliyordu. Mahkeme yaps tek blmlyd.

Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 14

34

31

Sarayn duvar ve pencereleri gnmzde de durmaktadr. Teraslar, toprak ve molozla kapl olduundan odalar ve blmler kesinlikle belirlenememektedir. Ancak st katlarn alt katlardan nemli olduu bilinmektedir. Orta blm ilgintir, yannda gneydoudaki kare planl yapnn mparatorie Theodorann yatak odas olduu sanlmaktadr. Trk dneminde buras terkedilmitir. Ancak bu blme bir Trk hamamnn yaplm olmas ilgintir.35 Her uygarlkta olduu gibi, Bizansta da imparatorun saray bir ekim merkezi olmu, dier soylular ve st dzey yneticilerin saray ve evleri imparatorun sarayna yakn yerlere kurulmutu. Theodosius dneminin soylularndan Antiokhos ve Laususun halen kalntlar grlebilen saraylar hipodromun kuzeybatsnda, Justinianusun nl komutanlarndan Belisariusun saray, Byk Sarayn pek uzanda olmayan Konstantin Forumu (emberlita) civarnda bulunuyordu. Palaiologoslar dneminin nl isimlerinden Theodore Metokhitesin saray ise Blakhernann kuzeyinde, Khora Manastr (Kariye) yaknlarnda yer alyordu. Erken Bizans dneminde zel saraylar iin Sarayburnu ile Yenikap sahili (I-IX. blge), Beyazt-Gedikpaa (VII. blge) evresi ile Fatih-ehzadeba (X-XI. blge) arasndaki blgenin tercih edildii grlmektedir. II. Theodosius dnemi kara surlarna yaplncaya kadar, surlarn dnda olan Samatyada soylu ve zenginlerin malikanelerinin bulunduu, temel kazlarnda ortaya kan mimari kalntlar ve deme mozaiklerinden anlalmaktadr. Bizansta imparator ve soylularn yan sra patriklerin de saraylar vard. Konstantinopolis patriinin saray, Ayasofyann gneyinde bulunuyordu. 36

5. mparatorluk Saraylar
Bakenti, ehirlerin kraliesi Konstantinopolisten drt bir yana k sam olan Bizans mparatorluu 1100 yl sreyle varlk gsterdi. Ortaan en uzun mrl kurumu

zkan Erturul, Bizans Kltr (Genel Bak), st. trz. s. 16-18 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 15
36

35

32

oldu.37 Bizans saraynn btn ortaa tarihinde nl debdebesi, ince ve kark terifat usulleri komu kavimleri hayran brakan ihtiam 38 dneme damgasn vurdu. Hi phesiz ki uzun asrlar dnya siyasetinde var olan bir devletin iinde bulunduu siyasi, ekonomik ve kltrel hayatn ortaya koyan en nemli unsurlardan birisi saray ve saray yaamdr. Bizans saraynn siyasi ve toplumsal yaamdaki yerini ve nemini, ulaabildiimiz balca byk saraylardan bahsederek bunu ksmen de olsa ortaya koymaya alacaz. 5.1. Byk Saray phesiz Bizans saraylar iinde en eskisi ve en nemlisi, Byk Konstantin tarafndan kurulup yzyllar boyunca yeni yaplarn eklenmesi ile geniletilen Byk Saraydr. Saray hakknda bilgilerimiz, toprak stnde bulunan ve sarayn hangi blmne ait olduunu bilemediimiz kalntlarla, saray grm olanlarn anlattklarna dayanmaktadr. Sanat ve mimarlk tarihilerinin sarayla ilgili yaynlarnda verdikleri bilgiler ve rekonstrksiyonlar, gereklii arkeolojik kazlar olmadan kantlanamayacak yorumlar olarak kalmaktadr. Bizansn en eski saray olan bu saray kompleksine Bizansllar; Palation (Saray), Hieron Palation (Kutsal Saray), Basileos Oikia (mparator Evi), Hipodromou Palation (Hipodrom Saray), Palaion Palation (Eski Saray), Orta Bizans dnemindeki en yaygn kullanlan adlandrlyla Mega Palation (Byk Saray) demilerdir. 39 Byk Konstantin, Roma mparatorluunun Romadan sonra doudaki ikinci bakenti olarak setii ve Konstantinopolis adn verdii kentte, hipodromun dousu ile kentin katedrali olan Ayasofyann gneyinde kalan dzle, imparator ve ailesinin resmi ikametgah ve ayn zamanda imparatorluun ynetim merkezi olacak bir saray yaptrmt. IV. yzylda ina edilen sarayn planyla ilgili bilgi bulunmamasna karn, Diokletianusun Splitteki saray gibi dikdrtgen planl, etraf surlarla evrili bir Roma askeri kamp (castrum) grnmnde ve muhtemelen ayn llere sahip olduu
Donald M.Ncol, Bizansn Soylu Kadnlar On Portre, 1250-1500 , ev. zden Arkan, st. 2001, s. 1 M.Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, st. 1986, s. 176 39 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 15
38 37

33

dnlebilir. Saray, Konstantinden sonra tahta geen hemen tm imparatorlar tarafndan yeni yaplarn eklenmesi, bazlarnn yktrlarak yerine baka yaplarn ina edilmesiyle geniletilmiti. 40 Bizans mparatorluk saraylarnn kesin snrlarla ayrlan iki blmde incelenebilir; imparatorluun ilk yzyllarnda hkmdarlar hemen hemen daima Byk Sarayda oturdular. Bu yap sklkla Bukoleon Saray ya da Mor Saray adlaryla anlr. 41 Ayasofya saray gurubu ierisinde ilk srada yer alan
42

hem Zosimos tarafndan hem

de Khronikonda anlatlan Byk Saray, Hipodromun hemen dousuna doru, Birinci tepedeki bahenin ortasnda, Marmaraya kadar inen teraslar zerine kurulmutu. Bu byk kompleks, 43 ilk nce I. Konstantinos (306-337) zamannda yapld ve I. Justinyanus (527-565) tarafndan hemen hemen yeniden ina ve birok imparatorlar tarafndan da muhtelif zamanlarda tamir edilip geniletildi. Ahrkap srtlarnda bulunuyor ve bugnk Sultanahmed Camii ile brahim Paa Hamamn ve ksmen de nndeki park kapsayan sahay iine alyordu. Byk Saray tekbir binadan ibaret deildi. Birok zamanlarda yaplm ilavelerden meydana geliyordu. Lakin bu ilaveler arasnda bir ahenk gzetilmiti. Bununla beraber d grn bir saraydan ok, ortaa atolar gibi, mstahkem bir mevkie benzerdi. Ancak, Bizans mparatorlar ayn zamanda Ruhani Reis sfatn da tadklarndan halkn zerinde ihtiam duygusu yaratmak iin, i sslemelere son derece itina etmilerdi. Bu saray krk hektarlk bir alanda yaplmt. Genel olarak Ayasofya civarndaki bir bina grubu ile Marmara kysndaki bir bina grubundan mrekkepti.
44

Bu binalardan,

sekizgen planl ve kubbeli, sonradan sarayn taht odas ve merasim merkezi olacak olan Khrysotriklinos (Altn Hol); Magnavra denilen bazilika eklinde bir tren salonu; deniz kenarndaki Bukoleon Saray; Augusteiona alan, sarayn antsal girii Khalke;
Semavi Eyice, stanbulda Bizans mparatorlarnn Saray:Byk Saray, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, S.3, st.1988 Eyll, s. 3-36 41 Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 192 42 Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray Maceralar Hayat Tarih Mecmuas, C. 2, S. 12, st. 1976, s. 12 43 John Freely - Ahmet S. akmak, stanbulun Bizans Antlar, ev.F.Glru Tanman, st. 2005, s. 27 44 Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray Maceralar Hayat Tarih Mecmuas, C. 2, S. 12, st. 1976, s. 12
40

34

Hipodromdaki imparatorluk locas Kathisma en dikkate deer yaplard.

45

I.

Konstantinosun yapt ksm 532 ylndaki Nika ihtilali srasnda harap olmutur. Bu ihtilal, rken Yunanllkla ilgisi olmayp Yunan kltr ile yetimi olan Slav asll I. Justinyanus devrine rastlar. 527 ylnda 35 yanda bulunduu srada imparator olan bu zat, hilekar ve haris kimseydi. Gayesi, eski Byk Roma mparatorluunu ayakta tutmaya harcamtr.46 Byk Sarayn ana girii bir ift gz alc tun kapdan oluuyordu. Bu sarayda dlenemeyecek bir debdebe iinde Bizansn kalbi atard. VI. yzylda Justinyanus Ephesostan getirdii tun atlar buraya koyduunda, bu kompleks iinde o kadar ok eski sanat yapt toplanmt ki, bu alan gerek bir mzeye dnmt. VIII. yzyldan sonra bu koleksiyona dzenli bir biimde imparatorlarn ve imparatorluun kahramanlarnn heykelleri eklendi.47 Theophilos dneminde (826-842) Byk Saraya yeni blmler yaptrlmtr. Bunlar arasnda, Trikonkhos adndaki yonca planl kabul salonu, giriindeki yarm daire eklindeki revak (Sigma) ve avlu (Phiale), Tetraseron, Mysterion, Pyksites, Eros, Karianos, Margarites, Kamilas, Mousikos ve Saksideimo adndaki yaplar vardr. Theophilosun zevkine uygun olarak, bu yaplarn mimarilerinde ve sslemelerinde slam saraylarndan etkilerin bulunduu kaynaklarda belirtilmitir. Bu dnemde Konstantinopolis ile Badat saraylar arasnda karlkl armaanlar alnp verilmitir. Halife Harun Reidin sarayndaki mekanik aygtlarn (autamata) ayns Bizans Saray iin de yaplmt. Magnauradaki alt basamakla klan ve Sleymann Taht olarak adlandrlan taht yabanc elilerin ziyareti srasnda, gizli mekanizmalar sayesinde tavana kadar ykselirken, tahtn iki yanndaki altn kaplama bronz aslan heykelleri kkryordu. II. Justinusun ina ettirdii Khrysotriklinosta yer alan ve Theophilosun bizzat kendisinin yapt byk bir dolap, iki altn org ve bir mekanizma sayesinde zerinde kular uuan altn aa grenleri hayrete dren eyalard. Bu yllarda sarayn, Konstantin dnemindeki Romal grnmnden uzaklaarak daha doulu bir grnm kazand anlalmaktadr.

45

46

John Freely - Ahmet S. akmak, stanbulun Bizans Antlar, ev.F.Glru Tanman, st. 2005, s. 27 Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray Maceralar Hayat Tarih Mecmuas, C. 2, S. 12, st. 1976, s. 12 47 Tamara Talbot Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 44

35

mparator I. Basileos (867-86) ise Kainourguion, Pentakoubouklion ve Aetos adndaki yksek yap ile polo alannn (Tyzkanisterion) yaknlarna Hagios Elias ve Nea kiliselerini ina ettirmiti. Bu dnemden itibaren imparatorlar, Sarayburnu yaknlarnda kurulmu olan Mangana Saraynda oturmay tercih etmilerdir. VII. Konstantin ve taht orta I. Romanos Lekapenos dneminde (913-59) ise Khalke ve birok saray yaps onarm grm ve Kamilasta byk bir ktphane ina ettirilmiti. I. Manuel Komnenos (1143-80), Boukoleonun yukarsndaki terasa Altn Andron denilen maiyet salonunu ekletmiti. Komnenos ailesinin Bizans tahtnda olduu yllarda Blakherna Saray nem kazanmt, ancak Mangana ve Byk Saray halen kullanlyordu. Fakat ksa bir sre sonra mparator II. Isaakhios Angelos, sarayn terk edilmi yaplarnn inaat malzemelerini baka yaplarda kullanmak zere sktrmt. 1204 - 1261 yllar arasnda stanbulu igal eden Latinler Byk Saraya yerlemi ve ilk toplantlarn burada yapmlard. Latin igalinin bitmesinden sonra, VIII. Mikhail Blakherna Saraynn onarm tamamlanncaya kadar Byk Sarayda ikamet etmiti. Sonraki yllarda Byk Saray iyice sszlam, buradaki yaplarn ta ve mermerleri baka yaplarn inaatnda devirme malzeme olarak kullanlmtr. stanbulun fethedildii yllarda Byk Sarayn metruk bir halde olduunu, Batllarn, yapt gravrler ve Fatih Sultan Mehmedin kaleme ald Farsa beyit gstermektedir: Kayserin kasrnda rmcek perdadarlk ediyor. Efrasiyabn saraynda da bayku nevbet alyor. 48

Byk Saray terkedilmi imparatorlar ina ettirdikleri yeni saraylara yerlemiler ancak, mparatorluun yeni mekanlar hibir ekilde Byk Saraydan (great palace) asa bir dzeyde olmayp an yazarlar oras iin hayranlk uyandran tanmlamalar brakmlardr. Terk edilmi Byk Saray (Great Palace) yklmaya yz tutmutur. XV. yzylda da artk sadece bir harabe olan saray Trklerin zamannda tamamen yklmtr. 49

Semavi Eyice, stanbulda Bizans mparatorlarnn Saray: Byk Saray, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, S.3, st.1988 Eyll, s. 3-36 49 A.A.Vasiliev, History Of The Byzantine Empire 324-1453, Vol. II, 1976, s. 503 ve Margaret Mullet and Roger Scott, Byzantium And The Classical Tradition, T.T.K. Kt. 1981, s. 107- 108

48

36

Byk Sarayn byk bir blm grne gre XII. yzylda yklmaya balamtr, ayrca yaplan kaz sonular sarayn bir blmnn p toplama merkezi (ana plk) olarak kullanldn gstermektedir. mparator daha sonra yeni bir saraya snr duvarlarnn altn boynuz ( golden horn) olarak bilinen yere yakn bir saraya Blakhernaya tanmtr. Sarayn bir ksm, baka bir deyile Tekfur Saray (tekfurun sarayi) diye Trk ismi ile bilinen veya The Palace of the Constanine Porphyrogenitus ( Konstantin Porphyrogenitusun Saray ) olarak bilinen ksm halen yaamaktadr. 50 Geni bir alana yaylm, byk bir kompleks oluturan Byk Saraydan gnmze, sadece hangi yaplara ait olduu henz anlalmayan bir rampal kule, halen Mozaik Mzesi olarak kullanlan ve zemini deme mozaikleriyle kapl, apsisli ve revakl bir mekan ile, Pittakia olarak adlandrlan Ayasofyann dousundaki blgede, stanbul Arkeoloji Mzelerinin srdrd arkeolojik kazlar sonucu gn na kan mimari kalntlar ve duvar resimleri ulaabilmitir. 51 5.1.1. Byk Saraydaki Daireler Byk Saray, gayet geni bir i avlu, yedi koridor, drt kilise, dokuz vaftiz yeri, drt kla, byk daire, be byk divanhane, byk yemek odas, prenslere mahsus on daire, yedi zel daire, daireleri birbirine balayan yol, bir ktphane, bir silahhane, bir manej yeri, iki hamam ve bahede birbirinden ayr sekiz kkten meydana gelmiti. Btn bu daireler o ekilde dzenlenmiti ki, imparator hi dar kmadan sarayda kabul resimlerinde, Ayasofyada dini trenlerde veya hipodromda at yarlarnda hazr bulunabilirdi. Odalarn duvarlar resim ve mozaiklerle sslyd. Her odann duvar ssleri, kullanlna ve zelliine greydi. Ayasofya civarndaki binalar grubu Halki, Dafni ve Kutsal Saray ad altnda ksmdan kuruluyordu. Halki veya Halke sarayn giri blmn tekil eder ve bu isimli koridordan dolay byle anlrd. Bu koridor, sarayn Ayasofya= Ogsteon meydanna alan kapsna ulard. Bu ksmda bu koridordan baka, Hz. sa adna bir kilise, Ruhani
David Talbot Rice, The Byzantines, London, 1962, s. 95 Semavi Eyice, stanbulda Bizans mparatorlarnn Saray:Byk Saray, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, S.3, st.1988 Eyll, s. 3-36
51 50

37

meclisin Konsistiyoryum adl toplant salonu, muhafzlara mahsus karakol, mabeyncilere ait daireler, byk ziyafet salonu, kabul salonu ve mahkeme salonu bulunmaktayd. Konsistiyoryuma fildii ile ssl kapdan girilirdi. Bunun sonunda ve ykseke bir yerde imparatorun muhteem bir taht bulunmaktayd.52 5.2. Dafne Saray Ayasofya grubundaki ikinci saray Dafnedir. I. Konstantinos tarafndan ina ettirilen bu merkezi bina, brlerinden daha yksek olup mparatorun resmi ikametgah idi. Buras ile Hipodromda bulunan ve imparatorlarn oyunlarn seyretmeleri iin yaplm olan Katizma arasnda balant vard. yle ki, saraydan doruca Katizmaya gemek mmkn bulunuyordu. Dafne birok kabul salonlarndan, kiliselerden ve dairelerden mrekkepti. Romadan getirilmi olan Dafne heykeli dolaysyla bu isimde anlrd. Bu sarayn Ogsteon denilen dairenin tavanna kymetli talarla ve altnla byk bir ta ilenmi bulunuyordu. Dafne, st rtl bir koridorla balard. Bu koridor, sekiz keli bir binaya varrd. te, yukarda bahsettiimiz blmler, burada idi. Halki ile Dafne arasnda Triklinyum diye anlan mehur ziyafet salonu bulunmakta idi. Buras Roma usulndeydi. Yani davetliler yattklar yerde yemek yerlerdi. Resmi ziyafetler iin kullanlan Triklinyum, bu ekilde yz misafiri alacak byklkteydi. mparatora ve zel misafirlerine ait ksm ise, on dokuz kiilik olduundan, on dokuz yatakl Triklinyum diye anlrd. Herkes yemeini uzanm ve yar yatm halde yerdi. Yemek kaplar som altndand. Yemekten sonra meyve getirilen altn kaseler o kadar ard ki, elde deil, st erguvan renkli kumalarla rtl iki tekerlekli arabalarda tanrd. Tavandaki halkalardan, yaldzl meinlerden halkalar bulunan ip sarkar, ular vazo eklindeki meyve kaselerinin kulplarna balanr ve bu ipler ekilerek kaseler sofrann zerine alnrd. Dairenin her taraf altn yaldzlyd. Ayn ekilde olan tavan, zamanla harap olduundan VII. Konstantinos Porfirogenetos (912-959) tarafndan onarlm ve yer

52

Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray Maceralar Hayat Tarih Mecmuas, C. 2, S. 12, st. 1976, s. 14

38

yer sekiz keli hcreler ilave olunmutu. Bu hcreler dal ve yaprak motifleri tayan dantel eklinde oyma mermerlerle sslenmiti Hz. sann doumu yortusu ile han suya atlmas treni gnlerinde, imparator devlet ricalinden, kumandanlardan ve ehrin ileri gelenlerinden on iki kiiyi buraya davet eder kendisi dahil olmak zere, on kii Hz. sann son yemeini temsil ederlerdi. 5.2.1. On Dokuz Yatak Mahkemesi Bu binann nnde ise On Dokuz Yatak Mahkemesi denilen geni bir avlu ve bunun nnde bir sed vard. Yksek memuriyetlerin verilmesi, asalet nvanlarnn tevcihi gibi trenler burada yaplrd. mparator, yannda patrik bulunduu halde bu seddin zerinde, trende hazr bulunacak br kiiler ise Triklinyumu sedde balayan revaklarn altnda yer alrlard. mparatorla mparatorie sedde kan merdivenleri trmanrlarken, en ileri devlet erkan da basamaklarda dururlard. Yeni imparatorlar, Ogsteon salonunda ta giydikten sonra buraya gelerek sedde karlar ve alklanrlard. mparatorie, seddin nndeki parmakla kadar ilerler ve byk han nndeki mumlar yakarlard. br binalar ina edildikten sonra Dafne zamanla metruk bir hale gelmitir. mparatorlar da burada artk oturmaz oldular. Yalnz, adet olan baz trenler iin gelir ve trenden sonra giderlerdi. 5.3. Kutsal Saray Bu gruptaki nc ksm, Kutsal Sarayd. Buras ii saray saylmaktayd. Genel ekli Rumcadaki Sigma harfine benzediinden, bu isimle veya Trikong diye de anlrd. Burada, byk bir meydan vard. Ortasnda, kenarlar gml bir havuz ve bu havuzun ortasnda kabuk eklinde altn bir tekne bulunurdu. Bunun iine gelip geenlerin alp yemesi iin eitli yemiler konulurdu. Bu meydandan sonra, on be stuna dayanan geni bir revak gelir ve bunun altnda drt mermer stunun tuttuu kubbe ile rtl

39

imparatorluk taht bulunurdu. Resmi gnlerde ve bayramlarda imparatorlar burada oturarak saray halknn tebriklerini kabul ederlerdi. Yine burada IX. Yzylda mparator Teofilos (829-842) ina edilmi iki katl ve Badat kkleri taklit edilerek yaplm bir saray bulunduu bilinmektedir. sarayn en nemli bir dairesi de Hiris-Triklinyum denilen yerdi. mparator II. Jstnos (565-578) tarafnda ina edilip kendisinden sonra mparator Tiberyus (578-582) tarafndan geniletilen ve muhteem hale getirilen bu daire, sekiz kenarl bir bina idi. zerinde bir kubbe ve kubbenin etrafnda on alt pencere vard. Sekiz kenardan her birinin zerinde bir mihrap hcresi bulunur ve bunlardan birbirine geilirdi. Kapnn karsna rastlayan hcrenin, kanatlar gm kapl iki kaps vard. Kapnn birinin zerinde Hz. sann, brnde Hz. Meryemin resimleri mevcuttu. sarayda, saraya ait evlenme, kabul resimleri ve bazen ta giyme trenleri yaplrd. Bu trenlerin ou, ran hkmdarnn seremoni usullerinden alnmt. Bu salon, sarayn avlusuna bitiikti ve avludan dorudan doruya buraya girilirdi. mparator, byk bir perdenin arkasnda bulunurdu. Kendisini ziyaretilere gsterecei zaman tahtna oturur ve ailesine mensup olanlar, devlet ve saray erkann yanna alrd. Sonra perde alr ve imparator grnrd. Salonun arkasnda imparatorun yazlk ve klk zel daireleri bulunmaktayd mparatorun yazlk dairesi ise tek kattan ibaret olup, burada bir yatak odasyla salon bulunuyordu. Altnda zemin kat vard. 5.4. Mangana Saray Mangana Saraynn yeri, gnmzde Sirkeci-Cankurtaran tren istasyonlar arasnda bulunmakta olup, akropoln dousunda, Deirmenkap ile ncili Kk arasndadr. Buradaki yaplar askeri blge iinde kaldndan ziyaret edilememektedir. Blgede, 1921-23 yllar arasnda, Demangel ve Mamboury arkeolojik kazlar yapmlardr. Kazlarda ortaya karlan yaplar, Bizans kaynaklar ve blgedeki kalntlar grm seyyahlarn da verdii bilgilere dayandrlarak Mangana Sarayna ait birimler olarak tanmlanabilmitir. Ayrca bu blgede, Hagios Georgios Mangana, Hodogetria ve

40

Soteros Philantropos manastrlarna bal kurulular olan kilise, apel, mezar binas, vaftizhane, hastane ve yallar evi gibi yaplarla ktphane, hukuk ve felsefe okulu ve amfi tiyatro olduu da bilinmektedir. 11-15. yzyllar arasnda ayakta olan bu yaplarn byk bir ksm Osmanl dneminde yktrlm olmasna ramen, teras duvarlar ve sarn olarak da kullanlm baz alt yap kalntlar halen mevcuttur. Kentin en gzel manzarasna sahip bu alanda, mparator Mikhail Rhangabenin (811-13) ve mparatorie Zoenin kuzeni Sklerinann (11.yy) konaklar yer alyordu. I. Basileos (867-76) tarafndan yaptrlm olan ve adn, blgede yer alan bir kule ve sava ara gereci deposundan alan Mangana Saray, dier Bizans saraylar gibi baheler iinde kurulmu eitli blmlerden oluuyordu. kametgah olarak kullanlan ana blm ise olduka gsterili, be katl bir yapyd. Sevgilisi Sklerinann kona da bu civarda olduundan, mparator IX. Konstantin Monamakhos bu saray yeniden yaptrrcasna onartmt. Bizans tarihinde zellikle X - XII. yzyllar arasnda bu sarayn kullanldn gsteren olaylar vardr. Mikhail Dukasn dul ei Maria ve olu bu sarayda hapsedilmilerdi. Anna Komnena, babas I. Aleksios Komnenosun ar hastal srasnda buraya tandn ve burada babasnn yaama veda ettiini belirtmektedir. Sarayn sahil surlarna yakn olmas nedeniyle, denizden gelebilecek dman saldrlarndan korkan imparatorlar daha gvenli bir yer olan Blakherna Sarayna yerlemeyi uygun grmt. 53 mparatorlarla imparatorielerin nikah trenlerinin burada yaplmas adetti. Sonra, alklar arasnda Manganadaki zifaf odasna giderlerdi. Zifaf odasnda helezon eklinde zel bir yer vard. mparator ve zevcesi, kilisede nikahlarn kyan rahip tarafndan balarna konulan gelin ve gvey talarn burada brakrlard.54 Mangana Saraynn teras heykellerle bezeliydi; oraya konduu bilinen en son heykel mparator Phokosun (602-610) bstyd. Saray IX. Yzylda terk edilmi
55

bir

sre ynetim hizmetleri iin kullanlm ve daha sonra mparator II. Isaakhios Angelos tarafndan XII. yzyl sonlarnda yktrlmtr. XIII. yzyl banda blgedeki kiliseleri ziyarete gelen Rus haclar sarayn kalntlarn bile grememilerdir.
Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 19 54 Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray Maceralar Hayat Tarih Mecmuas, C. 1, S. 1, st. 1977, s. 32 55 Tamara Talbot Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 43
53

41

Gnmzde, Mangana Sarayna ait olmas mmkn yap kalntlardan ilki, Soteros Philantropos Ayazmasnn arkasndadr. Ksmen demiryolu tarafndan tahrip edilen bu kalnt, blmden oluan, stndeki katlar ile ilgili bilgi vermeyen, dikdrtgen planl bir alt yapdr. Bu kalntnn yaknlarnda, saray olma ihtimali fazla, ii toprak ve moloz dolmu bir alt yap kalnts daha vardr. Denize doru alan kalntnn saray artran cephesinde sadece stun kaideleri ve payelerin alt ksmlar mevcuttur. Bu yap kalntsnn yaknlarnda bir de hamam kalnts vardr. 60.37x39.45 m llerindeki alt yap nef ve buna bal iki yan kanattan olumaktadr. Sarn olarak kullanlm ii toprak dolu kalnt, drt nefli bazilikal plandadr. Dikdrtgen planl yapnn iki uzun taraf desteklerle glendirilmitir. nefli yapnn orta blm (merkezi sarn), 33 kubbeli tonoz ile rtldr. Kubbeler uzunlamasna sra oluturmaktadr. Merkezi sarncn ortasndaki enine aks, kubbe ile rtlmtr. Aralarda kubbeleri destekleyen, alternatif olarak sralanm 10 stun ile 10 havari paye bulunmaktadr. Bu tayclarn stlerinde, beyaz mermerden stun balklar ve zerlerine ha ilenmi impostlar vardr. 5.5. Blakherna Saray II. Theodosius dnemi surlar (5. yzyl) yaplncaya kadar, Blakherna adndaki yerleim Konstantinopolise komu bir kasaba veya ky durumundayd. ehir surlarnn batya alnmasndan sonra, kentin XIV. blgesi olan bu yerleim blgesinde, Bizansn nemli kiliselerinden biri olan ve Meryemin alnn (maphorion) muhafaza edildii Theotokos Kilisesi bulunuyordu. Bizans imparatorlarnn ehrin dndaki bu nemli kiliseyi ziyaretleri srasnda kullandklar, kiliseye galeri veya merdivenle balanan ve Triklinos olarak adlandrlan yap; kabul salonu, ibadet yeri ve yatak odasndan oluan, imparatora ait kk bir kkt. mparator burada giysisini deitirip dinleniyor ya da nemli dinsel trenlerde ziyafetler veriyordu.
56

Ve av kk olarak da kullanmaktaydlar.

57

Bu yapya

daha sonraki yllarda Soros, Danubios, Okeanos ve Anastasios denilen blmler eklenmiti. XI. yzyla kadar belirli zamanlarda kullanlan Blakhernadaki sayfiye saray, zellikle Komnenos ailesinin Bizans tahtnda olduu dnemden itibaren bytlm, etraf gl

Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 20 57 Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray Maceralar Hayat Tarih Mecmuas, C. 1, S. 1, st. 1977, s. 28

56

42

surlarla evrilerek koruma altna alnm, 1453 ylna kadar kullanlan byk ve gsterili bir imparatorluk saray olmutur. 58 Byk Saray gzden karan I. Manuel Blakhernay ylesine geniletip gzelletirdi ki; yeni malikanenin kurucusu olarak benimsendi.
59

Bu saray I. Manuel

Komneneosun (1143-1180) saltanat srasnda parlak bir saray yaamnn merkezi oldu. 1204te Hallar Konstantinopolisi igal edip kutsal topraklar Mslmanlarn elinden kurtarmak yerine buray yamalarken; Blakhernann da grkemli eyalarn soyup bu srada saray da tahrip ettiler.60 Nitekim Bizans zapt ettikten sonra Latin imparatorlar burada oturmular, lakin medeniyete geri olduklar iin ok harap etmilerdir. Domuz kzartmak iin salonlarn orta yerinde yaklan atelerden duvarlar simsiyah oldu. Ssl odalara hayvan balayp ahr haline getirildi. Nitekim ehir yine Rumlarn eline geince mparator VII. Mihael Paleologos (1261-1282) ancak esasl surette onardktan sonra burada oturabilmitir.61 mparator ve saray halknn deniz yolunu kullanarak buraya geldikleri, bunun iin Hali kysndaki Ksilo Porta (Ahap Kap) nndeki rhtm kullandklar bilinmektedir. Blakherna saray kompleksi, Halie kadar inen dik bir yama zerindeki teraslar zerine kurulmutur.
62

Sarayn mimarisine bakacak olursak; Grek tarihilerin en sk kullandklar

tanmlamayla bu yksek, ok yksek konutlar ta hypsita, ta hypsitotata buradayd, bizim villehardounimiz de yksek Blakerna Saray diye adlandryor. Zeminin bu noktadaki ykseltisi hatr saylr derecede olmakla birlikte Blakherna Saraynn mimarlarnn yaplarn olutururken bununla yetindiklerini sanmamak gerekir. Eimi ok sert olan bu kadar geni bir sarayn kuruluuna hi de uygun deildi. Kap nlerinde ve bina ilerinde ok sayda taraa ve dz ayak avlular ina etmek gerekiyordu. Bu amaca ulamak iin baz yerlerde muazzam tonozlar yapld, baz yerlerde de temelleri tepenin eteklerinde bulunan koskoca istinat duvarlar oluturularak ylan toprak desteklendi. Bylece sarayn evresinden geni gezinti alanlar elde edildi. ehrin iine bakan saray buradan btn bakente ve varolarna hakimdi. Taraalar, varln hala srdren ve Konstantinopolisin

Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 20 59 Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 192 60 Tamara Talbot Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev.Bilgi Altnok, st. 2001, s. 45 61 Midhat Sertolu, a.g.m. s. 29 62 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 20

58

43

altnc tepesini, Blakherna Saray tarafndan tamamen kaplanan yedincisinden ayran olduka derin bir vadinin zerinde yer alyordu. Bat blm belki de en ilgin olan; koskoca tonozlarn zerinde ykselen imparatorluk konutu burada Konstantinopolis surlaryla birleiyor ve bu birliktelik surun uzunca bir blmnde sregidiyordu; antsal sur ve kuleler sarayn duvarn oluturuyorlard. mparatorlar, dorudan krlara bakan pencere ve balkonlardan bugn Eybn kutsal kubbesinin ve zarif minarelerinin ykseldii yerdeki Kosmidionun geni ve glgelik derinliklerine gz gezdirirken Trakya ovalarnn meltemini ilerine ekebiliyorlard. 63 Blakherna saray kompleksinden gnmze en iyi durumda ulaan yap olan Tekfur Saraynn Manuelin yaptrd saray olduu gr yaygndr. Bu yap dnda, Blakherna Sarayndan gnmze Anemas Kulesi ya da Zindan adn tayan, Isaakhios Komnenosun yenilettiini kitabesinden rendiimiz, 14 numaral burcun altnda bulunan, sarayla balantl olduu son yllarda yaplan temizlik ve restorasyon almalarnda ortaya karlan tonozlu dehlizler ve hangi yapya ait olduu bilinmeyen pencereli duvarlardan baka bir kalnt ulamamtr.
64

Anemas, mparator Aleksiosa suikast hazrl srasnda yakalanan

65

Arap kkenli bir Mslmandr ve yakalandktan sonra kendi adyla anlacak olan Blakherna Saraynn zindannda pek ok nemli ahs ile birlikte mahkum olarak tutulmutur. 1403te Konstantinopolise gelen spanyol Eli Ruy Gonzales de Clavijo da eserinde, Blakherna Sarayn ayrntl bir ekilde anlatp, Anemas Kulesinin yabanc eliler iin geici ikametgah olarak kullanldn belirtmitir. 66 5.6. Tekfur Saray Tekfur Saray olarak bilinen binann ykntlar Konstantinopolisteki Bizans saray mimarisinin yasayan tek rnei olarak saylmaktadr. Saray ehrin kuzey ksesindeki Blakherna blgesinde bulunup sarayn u katli dikdrtgen ve ak bir pasaj seklinde giri

Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 194 - 195 Semavi Eyice, Anemas Zindan ve Kulesi, stanbul Ansiklopedisi, C.II, st.1959, s. 853-859 65 Anna Komnena, Alexiad, ev. Bilge Umar, st. 1996, s.51 66 Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur, Timur Nezdine Gnderilen spanyol Sefiri Clavijonun Seyahat ve Sefaret zlenimleri, ev. .R. Dorul, st. 1993, s. 49
64

63

44

katli bir yaps vardr. Binann tamam Konstantinopolisteki dinsel olmayan genel mimari stili hakkndaki ok deerli bir kanttr. 67 Roma ve Erken devir Bizans saraylar, ehrin merkezinde Hipodrom civarnda bulunurdu. 7 8. yzyldan itibaren Hali kylarndan tepeye devam eden surlara bitiik blmde, geni bir alana yaylm Blakherna Saray kompleksi, fethe kadar kullanld. Sarayn gnmze gelen tek pavyonu, surlara bitiik ina edilmi Tekfur Saray tannan bu yap Bizans saraylar hakknda fikir veren bir rnektir. 69 Tekfur aslnda Ermenice bir szck. Ta tayan anlamna geliyor.
70 68

ad ile

Bizanstan
71

bugne kalm tek saray, Bizans dneminin ta giyme trenlerinin mekanyd.

Bizanstaki ad kesin olarak bilinmemektedir. Seyyah ve tarihilerin Alman Prensesin Saray, Konstantin Saray, Porphyrogennetos Saray, Yksek Ev, Deerli Saray ve Palatium mperatoris gibi adlarla andklar yapnn Tekfur Saray olduu sanlmaktadr. 72 Buras mparator VII. Konstantinos Porfirogennetos (912-959) tarafndan yaplm olmakla mehurdur. Bu unvan, sarayda ve saltanat odasnda domu olan prenslere verilirdi.73 Bu sarayn II. Teodosyos (408-450) zamanndan beri mevcut olduu ve bu srada surlarn dnda o zamanlar Gotlarn oturduu yedinci mahallede bulunduu iddia edilmitir. Hatta I. Justinyanos (527-565) tarafndan onarld iin bir ara Justinyanos Saray diye anld bilinmektedir. Bizans yaplar zerinde incelemelerde bulunan baz uzmanlarsa, bunun Blakherna Saraynn bir paras olduunu ileri srmlerdir. Bazlar ise Ayasofya meydanndaki Bizanstan itibaren mesafeleri gsteren mil tandan, yani Milliyaryumdan itibaren yedinci milde bulunduu iin Heudoman diye anldn sylemilerse de Heudoman Saray Milliyaryumdan yedi mil mesafede bulunan Makri Hara= Yaknky yani Bakrkydeydi

J.M.Hussey, The Cambridge Medieval History, Vol. IV The Byzantine Empire Part II, Goverment, Church and Civilisation, Cambridge 1967, s. XXX 68 http://www.istanbulyeditepe.com/caglar-boyu-istanbul-eserleri/tekfur-saray.asp 69 http://www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/bizanssanat.htm 70 http://www.arkitera.com/v1/haberler/2004/04/14/tekfur.htm 71 www.evrensel.net/01/08/24/toplum.html 72 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 21 73 Midhat Sertolu, a.g.m. s. 30

67

45

Dier bir iddiaya gre de, buras I. Konstantinos tarafndan yaplm ve I. Justinyanos tarafndan onarldktan sonra Heudoman mahkemesi ad verilmitir. Ancak, eski planlarn incelenmesinden, Heudoman mahkemesinin buraya bitiik olan bir bur olduu anlalmaktadr ki, bunun yanndaki kap Kerko Porta diye anlan mehur Kirka Pili= Cambazhane kapsdr. Btn bu bilgilerin mukayese yoluyla deerlendirilmesinden kan netice ise udur: Trkler tarafndan Tekfur Saray- ve bir ara da Kibrithane- diye anlan bu yer I.Konstantinos tarafndan yaplm, I.Justinyanos tarafndan onarlm, nihayet VII. Konstantinos tarafndan yenilenmi ve onun lakabyla Porfirogennetos diye anlmtr. Blakherna, Bizans imparatorlarnca daimi ikamet yeri olarak seildikten sonra, Tekfur Saray daha da nem kazanmtr. D cephesi klasik Bizans mimarisinde grnen kark tarz krmz tula-tamermer karm bir yap tarzna sahip olmakla birlikte pencerelerin evresinde bulunan krmz beyaz mozaikler asndan nemli bir deer tamaktadr.
74

Bugn bu saraydan

yalnz drt duvarla pencereler ve alt katn bir ksm stunlar kalmtr. Drt ke ve katl olan binann cephesi mozaiklerle sslyd. Zemin kat, iki sra stunlara dayanan kemerlerle rtl bulunuyordu. Avlu tarafndan, yani kuzey ynnden girilen ksmda drt ke bir ayakla ayrlm, her biri ikier kemerden mrekkep iki ksm vard. Bu stunlarn talar yumuak olduu iin zamanla levha levha dklmtr. Sarayn ikinci katnda dikdrtgen eklinde byk bir sofa vard. Buras, trenlere mahsustu. Cephe tarafndaki balkon, darya doru km kemerler zerine oturtulmutu. ehre bakan yzndeyse bir ehniin vard ve salona rastlayan ksm bir mihrap eklindeydi. Bugn yalnz bunun dayand ta kntlar kalmtr. Sarayn bu kat, surlarn hemen bir misli yksekliindeydi. Genel grn ise, muhteem ve zarifti. Bahsettiimiz ehniin bir kubbe ile rtl binann st ise beik rts denilen ekilde bir atyla kaplyd. Binann etrafndaki mermer kuak hala duruyorsa da, yapy tutan stunlarn hepsi zelzeleler dolaysyla yklmt. Mermerlerin cilas kaybolmu, stun balklarnn oymalar ksmen harap olmu, ksmen toprakla dolmutur. Dardaki kemerler topraa gmlm, zemin katn kemer ve kubbeleri km, saray tam bir harabe haline gelmitir.75
74 75

www.netyorum.com/say/117/20030109-08.htm Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray Maceralar Hayat Tarih Mecmuas, C. 1, S. 3, st. 1977, s. 54

46

6. mparatorun zel Mlk Olan Saraylar

6.1. Myrelaion Saray Gnmze salam durumda ulaan Myrelaion Manastr Kilisesi (Bodrum Camii), Aksaray ile Laleli semtleri arasndaki blgededir. 11. yzyl ortalarnda Tarihi oannes Skylitzes, IX. blgede, Myrelaion Kilisesi ile mparator I. Romanos Lekapenosun zel mlk olan bir sarayn varlndan sz eder. Patriada, Romanostan nce de burada bir manastrn bulunduu, adnn ikonoklazma hareketinin en radikal imparatoru V. Konstantin tarafndan, pis kokulu anlamna gelen Psarelaion olarak deitirildii belirtilmitir. Sudada, burasnn nceleri Sofist Krateriosun kona olduu, daha sonra bu zel arazinin Romanos (920) tarafndan ele geirilip, buradaki daha eski bir rotundonun sarnca dntrlerek zerine saray ve bitiiine de alt kat byk bir kripta (mezar apeli) olan kilise ina ettirildii yazlmtr. mparator burada kendisi ve ailesi iin saray, kilise ve mezarlktan oluan bir kompleks oluturmutu. Kilisenin kriptasna I. Romanosun ei ile ailesinden pek ok kii gmlmt. Kei Georgios ve Tarihi Theophanes, mparator Romanosun saray bir sre kullandktan sonra kadnlar manastrna dntrm olduundan sz etmektedir. D. Talbot Ricen 1930 ylnda ve stanbul Arkeoloji Enstitsnn, Rudolf Naumannn bakanlnda 1965-66 yllar arasnda yapt kazlarla, Bodrum Camiinin altndaki kripta ve bitiiindeki merkezi planl yap ayrntl olarak incelenmitir. Bu almalar srasnda, merkezi planl yap ayrntl olarak incelenmitir. Bu almalar srasnda, merkezi planl yapnn zerine ina edilmi olan saraya ait duvar temel kalntlarndan sarayn plan elde edilebilmitir. Rotundonun dou yars zerinde saray yaps, bat yars zerinde de sarayn nnde ak bir teras eklinde uzanan avlu yer alyordu. Birbirine bitiik olan saray ile kilise arasnda, kk bir kpr vastasyla gei salanmt. ki ya da katl saray binasna, ortadaki dikdrtgen planl 8x22 m llerindeki ana binann zemininde bulunan ve 5 stun zerine oturan 6 kemerli bir revaktan giriliyordu. Revak blmnn her iki yannda (kuzey ve gneyinde), kanat biiminde kare planl mekanlar vard.

47

Ge Antik dneme ait (IV - V. yzyl) olan fakat yapl amac bilinmeyen Rotundonun, ilk kullanl evresinde, Romadaki Pantheon Tapna ve Selanikteki Hagios Georgios Kilisesindeki gibi zerinin kapak biiminde byk bir kubbe ile rtlm olmas mmkndr. Kuzey ve gneyde iki antsal girii olan yapnn i duvarlarnda, karlkl gelecek ekilde yarm daire ve dikdrtgen byk niler vardr. 10. yzylda yeniden kullanlan yapnn iine 70 tane stun yerletirilmi, zeri apraz tonoz ve sarayn altna gelen ksm ise saray yapsnn arln karlamak zere sarn haline dntrlmt. Rotundonun gneyinde bulunan, 80li yllarda otopark yapmak amacyla kaldrlan yarm daire eklindeki 8 basaman da sarayla balantl olduu dnlr. Benzer ekildeki basamaklar, hipodrom yaknndaki Antiokhos Saraynda da vardr. Buradaki kemerli giriin kuzeyinde, duvar mozaikleri ile yeniden kullanlm mimari plastik paralar ele gemitir. stanbulun fethinden sonra, ilk olarak Giovanni Valvassore tarafndan tahta bask olarak yaplm (1520) stanbul panoramasnda, Coliseo de Spriti olarak adlandrlm yarm daire bir yap ile zerinde iki katl bir bina kompleksi dikkati ekmektedir. Buras Rotundonun olduu blgeye denk dmektedir. Naumann, bu yapnn Myrelaion Saray olabileceini belirtmektedir. 76

7. Kaynaklarda Ad Geen Sur indeki Dier Saraylar

Bizans kaynaklarnda, Bizans imparatorlarna ait kent surlarnn iinde, dnda ve dier ehirlerde olan ve byk bir ksm gnmze ulamam birok sarayn ya da kkn ismi gemektedir. Bu yaplarn ou Bizans dneminde kullanlamaz hale gelmi veya yktrlarak ortadan kaldrlmtr. Hagios Agathonis Saraynn, Forum Taurinin gney dousunda olmas mmkndr. Bu civardaki mparatorluk Hamamnn yannda ise mparator I. Leonun Forum Tauri Saray bulunuyordu. Julianus ve Sophia limanlar civarnda, adn yaknndaki Aziz Kosmas ve Damianosa adanm kiliseden alan Kosmas ve Damianos Saray vard. Theophanes, ad geen bu sarayn, II. Justinianus dneminde (569-70) yaptrlm olabileceini belirtmektedir. mparatorie Aelia Verinann (457-74) Sophia Liman
Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 22-23
76

48

civarnda Bazilika Saray bulunuyordu. 7. yzylda Patris Bonos tarafndan yaz scandan korunmak amacyla yamaca dayal bir saray yaptrlmt. mparator Romanos Lekapenos (920-44) zamannda bu saray yeniden yaptrlrcasna onarlmt. Bonos Saraynn Fatih semtinde, Yavuz Sultan Selim Camiinin bulunduu tepede, ayn isimle anlan ak su sarncnn yaknlarnda olduu sylenmektedir. mparator I. Konstantinin annesi Helenann 4. yzyln balarnda yaptrlm olan ve Heleniana adn tayan saray, Heleniana veya Kserolophos (Esekap-Cerrahpaa?) adn tayan semtteydi. Vlanga (Langa) ya da Eleutherus (Akasaray-Yenikap) blgesinde mparatorie Eirenenin (780802) bir saray olduu bilinmektedir. 77

Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 23-24

77

49

KNC BLM YNETMN MERKEZ SARAY

On ikinci yzyla kadar Konstantinopolisteki Byk (ya da Kutsal) Saray yalnzca iktidardaki ailenin malikanesi deil, ayn zamanda devlet ynetiminin de merkeziydi, nk sivil ya da askeri her devlet grevlisinin ynetimdeki mevkisine gre sarayda bir mevkii vard.1 Btn devletlerde saraylar yalnzca ikamet yeri, yenilip iilen, elenilen ve hkmdar ailesinin oturduu bir mekandan ziyade asl nemini ynetimin merkezi oluuyla, idarenin, ekonominin ynlendirildii hkmet merkezi olarak nem tamaktadr. Btn bunlarn yan sra saraylar btn millet ve kltrlerde devletin gcn, politikasn ve toplumsal yapy en iyi ekilde aksettiren yaplar olmutur. Zira ou zaman devletin bykln, ina ettirdikleri gz kamatrc yaplarla ortaya koymaya alan devletlerin yan sra, zaman zaman son derece sade yaplarla devletin politikasn bu sade mimariyle ifade etmeye alan devletler de olmutur. 2

1. mparatorun Seilmesi ve ktidar Anlay

Bizans medeniyetini oluturan btn unsurlar, imparatorda birleir ve kaynar. Bizans milletlerin stnde ykselir, fakat Bizansn doruundaki tahtnda bir kii oturur ki bu, dier birok unvanlar arasnda despot, otokrator, basileus gibi adlar tar. Birbirlerini izleyileri imparatorluun tarihini yapan olaylar incelemeden nce, hkmdarn ne olduunu gzden geirmek gerekir; zira mutlak imparatorluk dncesi, onu kiiletiren insanlar kim olursa olsun yzyldan yzyla kalr. Ar ilemeli dokusu gz kamatrc kvrmlarla yere dklen elbiselerinin ve mantosunun ihtiam ile canl bir ilah haline gelmi; ayanda erguvan rengi ayakkablar, banda kymetli talarla bezenmi tac, altn kua, altn gerdanlklar ile btn o topoz, safir ve yakutlar rma iinde k saan ve kaskat duran imparator, dier insanlar iinde bir insan olmaktan kar. O dini ikonlarn en parladr. Elinde tuttuu egemenliin bizzat
1 2

Tamara Talbat Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 39 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st.2001, s. 31-32

50

semboldr. Bu egemenlik sadece Roma mparatorluunun miras deildir; o buna dou mutlakiyetlerinin etkisiyle denetimsiz, hudutsuz bir otoritenin inancn da etkilemitir. Romada imparatorun ou zaman, gc korkun kaprisler halinde beliren, bir tiran olduu gerektir. Fakat bu ya delice davran ya da kurulularn meru klmad bir ar giditir. Bizansta hal byle deildir, imparatorluk gc orada gerekten mutlaktr. Ne bir devlet ileri gelenleri kurulu, ne de bir millet temsilcileri meclisi ald kararlarn doruluunu denetime tabi tutulamaz. Kilise bile, itirazlara ve baz isyanlarna ramen, ona ba eer ve stnln kabul eder. O savaa ve bara karar verdii gibi dini inanlarda da son sz syler; kanuna itaat etmez, onu yaratr. Hkmdar akll, kararl ve devletin karlarna bal olduu zaman,

imparatorluun kendi ululuu ve refah dorultusunda etki yapan bir gcn iyiliklerini hemen duymas bununla izah edilir. Fakat tek hakim zayf, kaygsz ve aklsz ise yaylar kopan devlet, en yksek zirvelerden ba dndrc bir hzla uurumlara doru kayar. Byle bir mutlakiyetin lsz karakteri, btn Bizans tarihi boyunca saltanat kavgalarnn ve kuvvete bavurmalarn bu kadar sk olmasn izahta bize yardm eder. Bunlar zulme kar elde olan tek silahlard.
3

Halka bu yce greve halkn isteiyle ykselmi sradan

insanlar olarak grlmek isteyen kimseler olduklar izlenimini vermek iin byk aba harcayan Roma caeserlerinin aksine, Constantinus tek hkmdar olur olmaz bir imparatorun makamn, glerini ve unvanlarn ald. Ayrca hem Roma mparatorluunun yneticisi ve hem de tanrnn yeryzndeki vekili olarak tm dier krallardan nde geldiinde srar etti. Konstantinopolisin imparatorunun yeryzndeki yce hkmdar olduu kavram Constantinusun ardllarnca da desteklendi ve 395 ylnda imparator I. Theodosiusun lm zerine Roma mparatorluunun Dou ve Bat olarak blnmesine karar verilene kadar tartmasz srd. Dou, Arkadiusun imparator olduu Konstantinopolisten ynetilecekti. Romadan ynetilen batysa ikincil blge saylyordu. 4 mparator sadece ordunun ba kumandan, en yksek hakim ve yegane kanun koyucusu olmakla kalmaz; o ayn zamanda kilisenin ve doru inancn koruyucusudur. O tanrnn setii kiidir ve bu sfatla sadece hakim ve efendi deil, ayn zamanda tanrnn kendisine emanet ettii Hristiyan devletinin yaayan semboldr. O, fani-beeri
3 4

Auguste Bailly, Bizans mparatorluk Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 9-10 Tamara Talbat Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 20

51

atmosferin dnda tanr ile dorudan doruya ilikili olup kendine zg bir siyasi-dini kltn konusudur. Bu klt gnbegn imparatorluk saraynda etkin seremonilerle, kilise ve btn maiyet alaynn katlmas ile icra edilir; sa-sever hkmdar tasvir eden her resimde, onun kutsallatrlm ahsn evreleyen her eyde, onun herkes nnde sarf ettii veya kendisine hitap eden her kelimede ifadesini bulur. Tebas onun nnde yere kapanmak suretiyle, proskynese ile selamlarlar. Ancak Bizans saray seremonisinin ar ihtiam gibi bu debdebe iinde tezahr eden imparatorluun her eye kadir azametinin kk de RomaHellenistik gelimede mndemitir. te Bizans imparatorluk saraynn bu kendine mahsus ihtiam ve Bizans mparatorluunun douyu anmsatan baz hayat formlar doudan Sasani Devletinden ve daha sonra Arap hilafetinden dorudan doruya alnp benimsenenlerle birlikte daha da belirli bir hale gelen bu dou unsurlaryla bir zamandan beri dolu gelimeden domutur. 5 Tahta en iyi olan geer idealine bal kalmay kuramsal olarak srdren

Bizansta tahtn babadan ola gemesi ilkesi ilemiyordu. 6 Tpk eskiden Romada olduu gibi, imparatoru (basilevs) ordu ilan eder ve bir kalkan stnde kaldrarak iktidara getirir; senatonun ve halkn yapt ise sonradan bu seimi onaylamaktr; Konstantinopoliste bu trenler Hipodromda yaplr.7 Ancak hkmdarlk unvannn veriliinin en nemli aamas yine de Ayasofyada gerekleir: Patrik yeni hkmdara tacn giydirir. Bylece artk hkmdar kendisini Tanrnn seilmi kulu Tanrnn yeryzndeki vekili olarak tantr. Gkyznde Tanrnn tuttuu yeri dnyada o doldurmaktadr. mparatora patriin ta giydirmesi, imparatorun yeryznde Tanrnn seilmi temsilcisi olduu inancnn grsel kant olarak yorumlandndan, btn Bizansta olaanst nemli bir eylem saylyordu. Bylece imparatorlar ksa bir sre sonra kutsal kiiler kadar sayg grmeye baladlar.8 Zaten dnya Tanrnn krallnn bu suretinden ibarettir. Elbetteki Tanr kimi isterse onu seecektir. Kendi setii kiinin eksikliklerini de onu tahtndan ederek cezalandrr: mparatorun mutlakiyeti bylece zorbalkla yumuatlm olur.9

5 6

Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ank. 1995, s. 28 - 29 Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, ev. Elif Gkteke Tut st. 2003, s. 33 7 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st.2001, s. 31-32 8 Tamara Talbat Rice, a.g.e. s. 31 9 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st.2001, s. 32

52

Bizansllarn insanlarn yaad topraklarn hepsine (oikavrene) hkmetmek gibi bir iddias vard. Her ne kadar Arap halifeliinin gc karsnda bu dncelerini biraz deitirmek zorunda kalm olsalar da, Bizansllar iin, en azndan ilke olarak, yabanc diye bir ey yoktu. mparator anlama imzalamazd. teki glere yaplan tm anlamalar imparatorluk karlarna aykr dse bile, karlksz ve tek yanl dn verme biiminde ele alnrd. Bizans imparatorluu tm lkeleri, bamsz ve kendisinden daha gl olsalar bile, belli bir hiyerariye gre sralard. Elbetteki tm Hristiyan halklarnn babas ve hkmdarlar ailesinin ba olarak grd Romal Konstantinopolis mparatoru kendisini bu hiyerarinin en stne yerletirirdi. mparatorlar dier hkmdarlar ya arkada yada oul biiminde nitelerdi, yada batl lkelerinin hkmdarlar iin geerli olduu gibi karde kabul edilirdi. Her devletin sz konusu sralamadaki yeri gereksinimine gre deitirilebilirdi, saygnln arttran bir hkmdarn Bizans mparatoruna yaknlk derecesi de artard.10

2. Tanrsal ktidar ve Saraya Yansmas

Saray yaam grkemli bir dinsel oyundu. Bu oyunda mparator byk bayramlarda sarayn altn yemek salonunda (Khrysotriklinos) masasnda on iki konuk arlar, nemli gnlerde ise zenle seilip getirilmi yoksullarn ayaklarn ykayarak sa rol oynar yabanc konuklarn karlanmas evrensel olma iddiasndaki bu Hristiyan imparatorluunun iktidar anlayn btn aklyla gsterir.11 mparator sadece ordunun ba kumandan, en yksek hakim ve yegane kanun koruyucusu olmakla kalmaz; O ayn zamanda kilisenin ve doru inancn koruyucusudur. O Tanrnn setii kiidir ve bu sfatla sadece hakim ve efendi deil, ayn zamanda Tanrnn kendisine emanet ettii Hristiyan devletinin yaayan semboldr. O, fani-beeri atmosferin dnda Tanr ile dorudan doruya ilikili olup kendine zg bir siyasi-dini kltn konusudur. Bu klt gnbegn imparatorluk saraynda etkin seremonilerle, kilise ve btn maiyet alaynn katlmas ile icra edilir; sa-sever hkmdar tasvir eden her resimde, onun kutsallatrlm ahsn

10 11

Michel Kaplan, a.g.e. s. 47 Michel Kaplan, a.g.e. s. 33

53

evreleyen her eyde, onun herkes nnde sarf ettii veya kendisine hitap eden her kelimede ifadesini bulur.12

3. Saray ve Ynetim
Bizans, deien koullara yeni biimler de vermeyi bildii yksek nitelikli bir ynetim anlayn Roma mparatorluundan miras almtr.13 Yeni bir devlet merkezinin kurulmas zorunlu olarak ona uyumlu bir sivil ve askersel ynetimiyle dzeninde kuruluunu gerektirir.14 stanbulun bir blgesini tmyle kaplayan gsterili imparatorluk saray, ynetimin btn yollarnn ulat hkmet merkeziydi.15 mparatorluun genel kuruluu ierisinde nemli yer tutan yksek dereceli grevler snfta toplanmaktayd: 1.nller 2. spectabilisler ya da sayg duyulanlar 3. clarissimiler ki (sayg deerler anlamndadr) . Romann sadelik zamanlarnda bu addan kapal biimde bir sayg deyimi olarak yararlanlyordu. Sonralar ise btn senato yelerinin, dolaysyla btn eyalet yneticilerinin zel sfat haline geldi.16 Antik geleneklere sk skya bal kalmak Bizans mparatorluunun zel bir kudret kayna idi. Grek kltr geleneklerine dayanmak kudretiyle Bizans yzyllar boyunca dnyann en nemli kltr ve aydnlanma merkezi olarak ayakta durmutur. O, Roma Devletinin geleneklerine dayanarak ortaa dnyasnda bir devlet olarak stn durumunu muhafaza etmitir. Bizans Devleti emsali bulunmayan, ok geni ve yetitirilmi bir memurlar cihazna, stn bir sava tekniine, gelitirilmi bir hukuka ve ok ileri bir iktisadi ve mali sisteme sahiptir. Emrindeki ok byk servetler vardr ve devlet btesinin parasal iktisadi temeli gittike glenir. Bu bakmdan Bizans Devleti, ilkel doal iktisadiyatlar ile muahhar antik devir ve ortaa lkelerinden esas bakmdan farkldr. deme gc en iyi devrelerinde hemen hemen sonsuz grnm uyandran Bizansn kudret ve itibar her eyden nce paraca zenginliine dayanr. Bu grntnn arka yz ise, bu devletin her eyi ve herkesi bu mali
12 13

Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ank. 1995, s. 29 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, st.2001, s. 33 14 Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, ev. Asm Baltacgil, C.2, st. 1995, s. 18 15 M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, st. 1999, s. 20 16 Edward Gbbon, a.g.e. s. 20

54

gereksinmelerine kle yapan hazinecilik zihniyetidir. Onun mkemmel yetitirilmi idare cihaz ayn zamanda en vicdan tanmaz smrnn bir aleti idi. Brokratik devletin belkemiini tekil eden usta Bizans memurlar messesesi en kt bir ahlakszlk numunesidir. Bizans memurlarnn atasz halini alm irtikap ve ihtiras halk iin en korkun bir musibet idi. Devletin serveti ve yksek kltr, halk kitlelerinin yoksulluu, hukuk yoksunluu ve hrriyetsizlii bahasna salanmtr.17 mparatora en yakn grevliler, gloriosi unvanyla anlan dou Prafectus pratoriosu stanbul valisi, guastor, daireler bakan ile iki maliye memuru idi. En yksek memur, imparatorluun byk bir ksmn yneten, blgenin yasama, yrtme ve yarg ilerinden sorumlu dou Prafectus pratoriosuydu. Onu, bakenti yneten stanbul valisi izlerdi. Daireler bakan (magister officiorum), imparatorluk saraynn bakan ve babakand. Saray muhafz birliklerinin (schola), gvenliin, posta hizmetlerinin bayd; yabanc elilerin kabuln de iermek zere uluslar aras ilikileri yrtrd; son olarak da, imparatorun buyruklarn ileten ve grevlilerin dilekelerini yantlayan drt mhrdarl ynetirdi. Kutsal Saray guastoru (genellikle deneyimli bir hukuku) adalet ve gnlk hukuk ilerinin yrtlmesiyle grevliydi. Hazine comesi hazineyi zel ve devlet arazileri comesi ise, imparatorun zel hazinesini, saraylar, arazileri, haralar, v.b. ynetirdi. Emirlerinde ok sayda grevli olan bu sivil yksek memurlara, iki asker stanbul garnizonu birliklerine komuta eden ve ayn zamanda ordunun ba olan askeri komutanlar (magistri militum) ya da prasentalis de katlrd. Bu yksek memurlarn almalar, Diocletianus dneminden beri consistorium diye adlandrlan imparatorluk konseyi tarafndan dzenlenirdi. Grevlerini tanmlamak biraz zor olmakla birlikte, imparatorluk seimlerinden d siyaset konusundaki en nemli ilere, adalete ilikin en hassas sorunlara kadar balca siyasal rol stlenen senato ya da synklitos kurumu da korunmutu. Senatonun nemi, devletin o gnk ve gemiteki tm yksek grevlilerini bir araya toplamasndan; yeler arasndaki en zengin ve en etkili unsurlarn karlarn dile getirmesinden kaynaklanyordu.18

17 18

Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ank. 1995, s. 30 M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, st. 1999, s. 21

55

stanbul senatosunun yeleri, irsi hukuka uygun olarak Roma senatr ailelerinin evlad idi ve stanbul senatosunun hukuki bakmdan Roma senatosu ile eitlii ancak Konstantinos zamannda saptanm olmasna ramen daha byk Konstantinos eski Roma aristokrasisinin temsilcilerini byke sayda stanbula ekmeye muvaffak olmutu. Ancak stanbul senatosuna bunlardan baka, her eyden nce st derecedeki imparatorluk memurlar, illustres, spectabiles ve clarissimi girmek imkan buldu. Esas bakmdan senatrler, ister eski aristokrat ailelerinden, ister yeni memuriyet asillerinden olsun, byk arazi sahipleri idi. Bu en yksek itimai tabakann asl arl senatoya mensup olmalarnda deil, bu zenginliklerinde ve imparatorluk hizmetindeki mevkilerinde idi. Saylar IV. yzyln ortalarnda 2000 kadar olan senatrlerin ounluu da iftliklerinde yaamay tercih etmekteydi. Aktif senato yesi olarak fiilen herhalde, imparatorluun en yksek memurlarnn mensup olduklar illustreslerin tekil ettii sayca en kk grubun temsilcileri faaliyet gstermekteydi.19 Senatodaki toprak sahipleri, imparatorluun gcn, doal olarak kendi karlar dorultusunda kullanmaya alyorlard. Ama senato ne tek ne de birlemi bir snf temsil ediyordu. ktidar ve nfus iin etin bir mcadeleye girimi eitli gruplardan oluuyordu. Bu gruplardan birinin ynetimini kabul eden taht kanlmaz ekilde dierleriyle mcadeleye srkleniyordu.20 En yksek rtbelerde bulunanlar senatoya giri hakkna sahip olur. VII. yzyldan beri senato bir tartma ve karar alma mercii olarak ilevini yitirip senatrn, einin hatta dul einin ve ocuklarnn dahi olduu bir toplumsal snf haline gelmitir. Bununla birlikte unvanlar miras olarak devredilmez. Bir senatrn olunun da babasndan sonra senatr olabilmesi iin unvan almas gereklidir.21 Bizans mparatorluu, sivil ynetim ve adalet bakmndan dou ve llyricum olmak zere iki prafecturaya ayrlmt. Prafectus pratoriolarn maiyetindeki ilk memurlar dou Prafecturasnda (Msr, Dou, Pontos, Asya, Trakya) llyricumda (Daya, Makedonya) iki tane olan yedi diocsisin bandaki vicariuslard. Diocesisler provincialara blnrd. Bizansta 60 provincia vard. Her provinciann sivil ynetimini, balca grevleri vergi salmak ve toplamak, dzeni ve adaleti salamak olan prasidiolisler yrtrlerdi.22 Bu yasalarn uygulanmas balca iki ilemden ibaretti: 1. genel olarak saptanm vergi tutarn, her eyalete,
19 20

Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ank. 1995, s. 35 M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, st. 1999, s. 21 21 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st.2001, s. 40-41 22 M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, st. 1999, s. 21-22

56

her kente ve de Roma mparatorluunun her bireyi ile bltrmek, 2. eitli vergileri toplamak ve imparatorun kasalarna atmak23 Ynetim, en st dzeyde merkezi bir duruma getirilmiti. Dorudan stanbul tarafndan atanan bir memurlar ordusu, taradaki nemsiz grevleri bile stleniyor ve halk vesayet altnda tutuyordu. Sonuta, yerel zellik tm ifadesini yava yava yitirdi. Sivil halk, memurlar kast tarafndan haklardan yoksun, yalnzca vergi deyen bir sr olarak grlyordu. Kamu grevleri parayla satn alnyordu ve bu yolla greve gelenler, dedikleri paray, kukusuz en ksa srede vergi ykmllerinden kartmaya bakyorlard. Despotik ve brokratik Bizans mparatorluu: Halk kitlelerini, kamu ilerine katlmn tamamen dnda tutmaya almakla birlikte, V. ve VII. yzyllarda bunu tam anlamyla baaramad. Sz konusu iki asrlk dnemde, demeler ya da Hipodrom hizipleri olan maviler ve yeiller, hem eski demokrasinin bir kalnts hem de nemli bir siyasal etken olarak gzkr. adalarna gre demeler ikili bir grnm sergiler; bazen Hipodromdaki spor oyunlarnn taraflar, bazen de Bizans mahallelerinin siyasal rgtleridir. Bizans demeleri, Helen ve Roma dnemindekiler gibi, kentlerin mahalle ya da ynetim birimlerinin temsilcileriydi. Belirli ekonomik ve gvenlik ilerini yapar; mahalledeki dirlik ve dzenlii salar; ayn meslekten kiiler ayn mahallelerde oturduklarndan, genellikle ayn meslee sahip olurlard. ounlukla, ynetim birimlerinin halk meclisi ilevini grrlerdi. steklerini ortaya koyabilecekleri sirkte, Hipodromda toplanrlard. Her deme, yarmalarda rakibini mizansen ve kazand baarlarla gemeye alrd. Yaknlk balarna gre mahalle halkn evresinde toplayan bir merkez olur ve bu ekilde genileyip, zgn bir siyasal parti oluturarak, hem sivil hem de askeri, byk zerk rgtlere dnrd. Manojlovicin ulat sonulara gre, maviler, stanbulun en aristokratik mahallelerinde, senatrlerin, erafn ve zenginlerin saraylarnn, konaklarnn bulunduu yerlerde otururlard. Yeiller ise, toplumun daha demokratik kesimini, tccarlar, zanaatlar, denizcileri temsil ediyorlard. Hipodrom, kamuoyunun kendisini, ynetimin bazen dinlemek zorunda kalaca kadar yksek sesle ifade ettii tek mekand. Hkmet, demeler arasndaki gizli ekimelerden yararlanarak ounlukla, birine yklenmek iin dierine dayanyordu. Ama, bu siyaset her
23

Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, ev. Asm Baltacgil, C.2, st. 1995, s. 44

57

zaman yrmyordu. Ynetime kar duyulan kzgnlk, bazen yle bir dzeye kyordu ki, yeiller ve maviler birlikte isyan ediyorlard. Szgelimi, 532de, 30.000i akn insann hayatna mal olan korkun bir katliamdan sonra bastrlabilen Nika ayaklanmas da byle olmutur.24

3.1. Ynetime Dinin Etkisi

415te Theodosiosun ablas Pulkheria, imparatorluun ynetimini ele geirdi. Anthemios yerini, 405ten nce grev yapan Avrelianosa brakt. Ynetim bundan byle belirgin bir dinsel ehreye brnd. Pulkheriann etkisiyle saray, bir manastra dnt. Gn, mezmurlar ve ncil okumakla balyor, kilisenin emrettii tm ayinler tam saatinde yaplyordu. Hkmet bu duruma yakr biimde hogrszln, dinsel eziyetin nem kazand bir grnm ald. 416da, papalarn kamu grevine getirilme hakk kaldrld; zellikle eyalet valisi yaplmadlar.25

3.2. Din- Devlet Politikas

Justinion, imparatorluun o eski ihtiamn geri getirmek isteiyle, bir fermannda yle diyordu: Gemite var olan her eyi deeri azalm olmakla birlikte yeniden kuruyoruz Romallarn adn soynakl, devletimizden gemiin daha byk bir lde canlanmasn salayacaz. Yeni imparatorun biricik hedefi bu muazzam topraklar zerinde Tek devlet, Tek kanun ve Tek kilise prensibini yerletirmekti. Gerekli mali, askeri ve hukuki reformlardan sonra , kiliseyi her trl vastay kullanarak avularnn iine almak istiyordu. Ksaca tarihte cesaropapizm diye bilinen devlet adam olmak; yani hem imparator hem de papa olmak, Justinionun temel din devlet politikasnn vazgeilmez ilkesi olmutur. Zira o kendisini Tanr tarafndan seildiini ve btn icraatlarnda hata yapmamas iin melekler tarafndan gzetildiine inanyordu.26

3.3. Bakaldrlar ve mparatorun Deimesi

Bizans yaamnn her yn en kk ayrntlara kadar dzenlenmi olmasn karn, Konstantinopolisin yoksullar her zaman gnlk gereksinmelerinden o kadar yoksundular ki bakaldrmakla kaybedecek hibir eyleri yoktu. Bunun iin honutsuzluklarn ifade etmekten hibir zaman kanmadlar.27 Ezilen kitlelerin, bu dnemde sk sk patlak veren bakaldrlar,
24 25

M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, st. 1999, s. 22-23 M. V. Levtchenko, a.g.e. s. 33 26 Mehmet elik, Siyasal Sistem Asndan Bizans mparatorluunda Din-Devlet ilikileri (Kuruluundan X. Yzyla kadar), C. 1, Elaz,1994, s.62-63 27 Tamara Talbat Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 47

58

iinde bulunduklar umutsuzluun gstergesi idi. yi belirlenmi bir hedefle geliiyor ve ounlukla imparatorluk ynetiminin en byk nefreti toplam temsilcilerine suikastlar eklinde sergileniyordu.28 Bakentte sk sk bakaldrlar oluyordu. Bu sk sk hkmdarn deitirilmesiyle son bulurdu. Bunun sonucunda Bizans tahtnda dokuz hanedan ve saysz gasp birbirini izledi. Yine de batan beri tm imparatorlukla imparatorun kendisine deilse bile imparatorluk makamna kar derin bir sayg duyulurdu.29

4. Bizans Diplomasisi
Antik geleneklere sk skya bal kalmak Bizans mparatorluunun zel bir kudret kayna idi. Grek kltr geleneklerine dayanmak suretiyle Bizans yzyllar boyunca dnyann en nemli kltr ve aydnlanma merkezi olarak ayakta durmutur. O, Roma Devletinin geleneklerine dayanarak ortaa dnyasnda bir devlet olarak stn durumunu muhafaza etmitir. Bizans devleti emsali bulunmayan ok geni ve yetitirilmi bir memurlar cihazna, stn bir sava tekniine, gelitirilmi bir hukuka ve ok ileri bir iktisadi ve mali sisteme sahiptir. Emrinde byk servetler vardr ve devlet btesinin parasal iktisadi temeli gittike glenir. Bu bakmdan Bizans devleti; ilkel doal iktisadiyatlar ile muahhar antik devir ve ortaa lkelerinden esas bakmndan farkldr. deme gc en iyi devrelerinde hemen hemen sonsuz grnm uyandran Bizansn kudret ve itibar her eyden nce paraca zenginliine dayanr. Bu grntnn arka yz ise, bu devletin her eyi ve herkesi bu mali gereksinmelerine kle yapan hazinecilik zihniyetidir. Onun mkemmel yetitirilmi idare cihaz ayn zamanda en vicdan tanmaz smrnn bir aleti idi. Brokratik devletin belkemiini tekil eden usta Bizans memurlar messesesi en kt bir ahlakszlk numunesidir. Bizans memurlarnn atasz halini alm irtikap ve ihtiras halk iin en korkun bir musibet idi. Devletin serveti ve yksek kltr, halk kitlelerinin yoksulluu, hukuk yoksunluu ve hrriyetsizlii bahasna salanmt. Krizler devresi III. yzyln yaratt koullar Diokletionusun byk reform eserinde messir oldular. Daha nceki gelimenin bir muhasebesini yapmak ve meydana gelen gelimeleri bir sistem iinde birletirmek suretiyle Diokletionus btn devlet idaresinin temelden reorganizasyonunu gerekletirdi. Diokletionusun reformu Byk Konstantinos tarafndan gelitirilip tamamland ve bylece Bizans sisteminin k noktas olan yeni bir idare nizam meydana geldi. Btn nemli noktalar ile Diokletionus Konstantinos nizam tm
28 29

M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, st. 1999, s. 165 Tamara Talbat Rice, a.g.e. s. 47

59

erken Bizans devri boyunca varln korudu. Bu nizamn asl temelleri olan imparator kudretinin otokrasisi, devletin merkeziletirilmesi ve brokratlatrlmas ise Bizans yaad srece devam etti. Diokletionus ve Konstantinosun btn tedbirlerine, grmezlikten gelinemeyecek bir ekilde, karklklar devresinde sarslm olan imparator otoritesinin kuvvetlendirilmesi ve imparatorluk kudretini ykseltmek gayesi hakim kalmtr. Sadece senatonun ve mazideki cumhuriyet devrinde kurulmu dier faktrlerin nfuzunu kstlamaya deil, ayn ekilde tek tek idare makamlarnn yetkilerini tam olarak saptayarak bylece byk kudret birikimlerini, nerede olursa olsun nlemeye almak gayreti bundandr. Sivil ve askeri, merkezi ve eyalet idarelerinin yetkileri byk bir ihtimamla birbirine kar snrlandrldlar. Tek tek idare dallar, hiyerarik bir sisteme uygun olarak organize edilmi devletin banda bulunan ve btn devlet cihazn merkezden idare eden imparatorun ahsnda birleir. 30 Dou Roma mparatorluunun sivil ynetici snf, hayatta kalma sanatn zor bir okulda rendiler. mparatorlar, diplomasinin sava kadar nemli olduunu, dolaysyla bir o kadar pahal olmas gerektiinde srar ediyorlard. te tam da batl senatrlere vergi borlarn demeyebilecekleri sylendii srada Konstantinopolisin senatrleri, Atillann imparatorluunu nihayetinde ykacak olan denei karlamak iin karlarnn mcevherlerini satmaya zorlandlar. Zira brokrasi genellikle sadece imparatorun tevecchnden destek alan acmasz yabanclar tarafndan ynetiliyordu. Anastasiusun praefectus praetoriosu Suriyeli Marinus Bat Roma kerken Dou imparatorluunu kurtaran tipik mali uzmanlardand: ve stelik gece bile, ( Marinusun ) yatann baucunda asl kalem ve mrekkep, yastnn yannda yanan bir lamba dururdu ki, dncelerini not alabilsin; gndz de bu dncelerini imparatora anlatabilsin ve ona nasl davranlmas hususunda akl verebilsin. mparatorun saray yetkilileri hepsinden nemlisi byk hadm mabeynciler - geleneksel ynetici snfn dndan deviriliyordu. Bylece saraydaki glge hkmet, imparatoru tebaasndan koparm oluyordu. Gerekten de Bizans idaresinin srr, bu herkesten nemli ve arka plandaki bir avu insann tarallarn nabzn brokrasinin cilal ynetiminden ok daha iyi tutabilmesiydi. Konstantinopolis, imparatorluun Grek ekirdeinin ok uzanda kalan, geleneksel brokrasinin devirildii hrsl tarallarn hedefi olmutu. 31

30 31

Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ank. 1995, s. 30 - 31 Peter Brown, Ge Antikada Roma ve Bizans Dnyas, ev. Turhan Kaar, st.2000, s. 87

60

Bizans diplomasisi, askeri tedbirleri ikmal ederek, btn dnyada, imparatorluun nfuz ve itibarn temine alyordu. Mnasip surette para ve hediyeler datarak imparatorluun dmanlarn birbirinden mahirane ayrmakla imparatorluun hudutlar zerinde dalgalanan Barbar kavimleri Bizans hakimiyeti altna sokuyor ve zararsz bir hale getiriyordu. Din propagandas ile de onlar Bizans nfuz dairesi iine alyordu. Hristiyanl Karadeniz kylarndan Habeistan yaylalarna, sahralarna gtren din heyetleri orta zamanda Grek politikasnn en bariz vasflarndan biriydi. Bu suretle imparatorluk, Suriye ve Yemen Araplar, imali Afrika Berberleri, Ermenistan hudutlarnda Lazlar ve Tzanesler; Tuna boylarnda Heruler, Gepidler, Lombardlar Hunlar ve hatta kiliselerinde Roma mparatoru iin dua edilen uzak Gol ktasnn hkmdarlarna kadar birok kavimleri kendisine tabi yapmtr. 32 Eski Yunan kltr ve Roma devlet geleneini miras alm olan Bizans Devleti, esasl diplomatik teamllere sahipti. Btn dnyay bir tek Hristiyan Roma imparatorunun hakimiyeti altnda birletirmeyi nihai bir hedef olarak benimsemi olan Bizans asndan diplomasi, devlet menfaatlerini gerekletirmek ve korumak iin, genellikle birok mal ve can kaybna sebebiyet veren savalardan daha nce gelmekteydi. En sava tutkunu imparatorun bile amalarna ulamak iini kl yerine diplomasi sanatna bavurmay daha avantajl grdkleri anlalmaktadr. Bizans Devleti dier devletlerle ilikilerin dzene sokulmas ve sava tehlikesinin azaltlmas amacyla bazen uzun sren grmelere sahne olan mahirane ve ok ynl diplomatik giriimlerde bulunmutur. Bizans Devlet brokrasisinde diplomasi ile ilgilenmek zere zel bir birim bulunmaktayd. En yksek devlet bakan denilebilecek Magister Officiorum, maliye ve askeri grevlerinin yan sra resmi trenlerin dzenlenmesi, yurt dna gnderilecek elilerin seilmesi, yabanc elilerin karlanp arlanmas ve imparatorun huzuruna karlmas gibi protokol grevleriyle de ykmlyd. Bizansn d politikasna ilikin bu tr grevler, muhtemelen M. VII. yzyldan itibaren Logothetes tou dromou ad verilen mstakil bir birime bal olarak birok tercman bulundurulmakta ve scrinium barbarorum denilen dier bir alt makam stanbula gelmi olan yabanc heyetlerin bakentte kaldklar srece bu amala hazrlanm zel misafirhanede arlanmalar, gezilerinde rehberlik edilmesi, hareketlerinin izlenmesi gibi

32

Charles Diehl, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R. Yularkran, st. 1939, s. 37

61

grevler ifa etmekteydi. Elilik heyetlerinin geli ve gidilerinde bakent dndaki seyahatlerinde gvenlik ve asayi yine ilgili devlet makamlar tarafndan salanmaktayd. Bizansn d ilikilerinde diplomasiye arlk vermi olmas, Bizans diplomasinin karakterini eitli ekillerde etkilemitir. Diplomatik giriimler arasnda nezaket kurallarna nemle riayet edilmesi, anlamalara genellikle uyulmas, kar tarafa deerli hediyeler verilmesi, mmkn mertebe tenkitten saknarak olumlu hususlarn vlmesi, bazen siyasi amal evlilikler yaplmas ve srekli imparatorluun ihtiamn vurgulamaya ynelik tedbirlerin alnmas gibi uygulamalarn yan sra, dier devletler arasndaki dmanlklarn krklenmesi, i karklklar srasnda asillere destek verilerek kkrtlmas, elilere veya dier nemli ahslara rvetler verilerek lkeleri aleyhine faaliyet yapmalarnn salanmas gibi entrikalara da bavurulmaktayd. Her insann bir bedeli olduu anlayndan hareketle btn bu pahal diplomatik entrikalar, imparatorluun yce karlar adna yaplr ve lke iin asla prestij kayb olarak grlmedii gibi baar olarak alglanrd. mparator VII. Konstantinos (913 959) De Administranda mperio adl eserinde olu Romanosun dikkatlerini teki milletlere ekmekte ve onlarn corafi, tarihi, kltrel, ekonomik ve siyasi durumlarnn yan sra nc lkelerle ilikilerinin de izlenip devlet menfaatlerine uygun olarak onlarn birbirine drlmesine ynelik avantajlarn karlmamasn tavsiye etmekteydi. Dier lkelerle yaplan anlamalarn Bizans asndan balaycl da yine, umumiyetle imparatorluun menfaatleri lsnde sz konusu olabilirdi. mparator I. Anastasiosun (491 518) lke karlar iin gerektii takdirde imparatorun yalan sylemesi veya anlamay bozmas kanun gereidir sz burada hatrlanabilir. 33 Komu lkelere kar isabetli politikalar belirleyebilmek ve uygun artlarda onlar birbirine drmek iin o lkelerin stratejilerini, i problemlerini, zayf noktalarn ve dier devletlerle ilikilerini bilmek gerekiyordu. Bu konularla ilgili bilgilerin toplanmas ve ayrntl raporlarn hazrlanmas elilerin temel grevleri arasnda yer almaktayd. Bunun bir neticesi olarak Bizansa mahsus bir yenilik olmak zere, Eski Yunanda grlen ve balca nitelii gr bir sese sahip olma ve iyi konuabilme olan hatip diplomat (Orators, Advocates) tipinin yerini artk, belli bir eitimden geen ve balca grevi gittii lkelerde gzlemlerde bulunup bilgi toplamak olan gzlemci diplomat tipi alm bulunmaktayd. Bu sebepledir ki, devleti temsil etmek
33

Casim Avc, slam Bizans likileri, st. 2003, s. 45 - 46

62

zere gnderilecek elilerin seilmesinde byk titizlik gsterilirdi. Elilerin resmi, sivil veya askeri kesimden olmasndan ok, grlecek konularn zelliine gre birikimli, yetenekli, dil bilen, ikna kabiliyetine ve gerekli diplomatik kvrakla sahip olmasna dikkat edilir, kendilerini imparatorluk menfaatlerine adayabilecek ideali sergilemeleri beklenirdi. Bizansa gelen yabanc elilere uygulanan protokolle ilgili bilgiler I. Justinianosun (527 565) magister officiorumu Petros Patrikiosa izafe edilen De Cerimoniis adl eser ile VII. Konstantinosun (913 959) istei zerine telif edilen ve ayn ad tayan eserde yer almaktadr. Bizansa gelen yabanc eliler stanbula varmadan nce Kadkye ( Khalkedan) veya ehrin dier giri noktalarna ulatklarnda ilgili devlet birimince grevlendirilen temsilci tarafndan karlanrd (apantesis). Burada elilere yolculuun nasl getii, herhangi bir aksaklk olup olmad sorulur ve her trl ilgi gsterilirdi. Daha sonra elilerin ayn zamanda yakn takibe alnmas imkann da veren zel binada ( metaton, aplekton, palatium) arlanrd. Misafirhane yatma, beslenme ve snma iin gerekli donanma sahip olduu gibi iinde veya hemen yaknnda sadece elilere mahsus bir
34

hamam (balaneion) da yer almaktayd. Eliler

niformal ve zrhl korumalar eliinde misafirhaneden saraya veya dier yerlere normalde zel yetitirilmi ve sslenmi atlar zerinde gidip gelirlerdi. Eliler Logothetes tou dromou tarafndan karlandktan sonra saraydaki zel kabul salonunda imparatorun huzuruna karlrlard. Bu merasimin ana gayesi mzakereler olmayp sarayn gz kamatrc debdebesi iinde elileri etkilemek ve cihan imparatoru (basileus tes oikumenes) olarak imparatorun gcn ve ihtiamn sergilemekti. Kabul salonundaki taht zerinde altn ta ve mor (erguvani) merasim elbisesiyle marur bir edayla oturmakta olan imparatorun huzuruna, tren kyafetleri giyinmi, senato yeleri ve dier yksek devlet erkan da protokol srasna girerek tanzimlerini sunar ve imparatorun evresindeki yerlerini alrlard. Bundan sonra Logothetes tou dromou eliinde salona alnan eliler, altndan yaplm suni aslanlarn kkreyileri ve yine altn kaplama aalarn zerindeki altn kularn tleri arasnda bir veya defa yere kapanmak suretiyle imparatora doru ilerlerdi. yerlere kapanlr, erguvan krmzs harmanisinin etei plrd.
36 35

mparatorun nnde

Bu tr trenlerde imparator

genellikle sessiz ve sakin kalr, onun adna elilere Logothetes, yolculuun nasl getii ve kendi devlet bakanlarnn nasl olduu gibi hususlara dair genel sorular sorard. Dier taraftan,
34 35

Casim Avc, slam Bizans likileri, st. 2003, s. 47 Casim Avc, slam Bizans likileri, st. 2003, s. 48 36 Paul Lemerle, Bizans Tarihi ev. Galip stn, st. 2004, s. 11

63

eliler, imparatora doru yaklap beraberindeki mektubu sunmaya hazrlanrken taht, zel ayarlanm hidrolik bir sistemle yukarya doru ykseltilir ve bylece imparatorun eriilmezlii (di endeixin, thaumaste) vurgulanmak istenirdi. Trenin son ksmnda bir iyi niyet, dostluk ve bar simgesi olarak getirilen hediyeler imparatora takdim edilirdi. Suni olarak yaplm hayvanlarn sesleri arasnda elilik heyeti salondan ayrlrd. Resmi kabuller dnda elilerin onurlarna yemek verilir ve bu srada eliler imparatorla grp konuma imkan elde edebilirlerdi. Yemekte kendilerine, altn tepsiler ierisinde belirli miktarda gm hediye edilirdi. Elilerin istek zerine daha baka gayri resmi sebeplerle imparatorla ksa veya uzun sreli grmeleri ve konumalar da mmknd. Kendi elilerinden, gnderildikleri lkeler hakknda mmkn olduu kadar ok ynl bilgi ve istihbarat almalarn isteyen Bizans Devleti, lkeye gelen yabanc elileri yakndan takip eder ve onlarn devlet menfaatlerine byk zen gsterirdi. Eliler, ayn zamanda casusluk yapabilecekleri dikkate alnarak yakndan takip edilir, hatta bu yzden genel uygulamann aksine bakente yaklatklarnda deil, daha lke snrndan ieriye girer girmez imparatorluk yetkilileri tarafndan karlandklar olurdu. Elilerin uluslar aras hukuka uygun olarak dokunulmazlklar kabul edilmi olmakla birlikte, lke aleyhine altklar tespit edilen veya devlet otoritesine kar saygszl grlenler hapisle cezalandrlrlard. 37 5. Konstantinopolisteki mparatorlar Dou mparatorluunun btn olumsuz olaylarn hatta vergi arlndan kaynaklanan tehlikeli durumlarn stesinden gelmesine karn, imparatorlar (her ne kadar devletlerini onlar ya da danmanlar ayakta tutabildiyse de) ounlukla yle heyecan verici ve gsterili kiilie sahip deillerdi.
38

Romann ilk Hristiyan imparatoru I. Konstantinos, kentler iin yer seimi

konusunda, kendisinden bin yl nce gelen Yunanl yerleimciler kadar iyiydi. M.S. 330da Byzantionu kendisinin doudaki yeni bakenti, ikinci Roma olarak seti. Onun tarafndan yeniden kurulan ve Konstantinopolis diye yeniden adlandrlan saygdeer kentin yazgsnda, bin yz yl sreyle, gnmzde genellikle bakentinin zgn adndan tr Bizans

37 38

Casim Avc, slam Bizans likileri, st. 2003, s. 49 Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 61

64

mparatorluu olarak bilinen ge dnem Roma mparatorluunun bakenti olarak dnya apnda bir ne kavumak vard. 39 Balangta Konstantinopolis, en iddial deyile, Romann kk eitiydi. Muazzam Roma mparatorluu, ilk nce reformcu imparator Diocletionus (284 305) tarafndan yrrle konulan bir dzenlemeyle 286da idari olarak ikiye blnm ve Konstantinopolis, Konstantinos tarafndan dou yarsnn bakenti olmak zere seilmiti. mparatorluun iki yarsnn ok farkl yazglar oldu. ki bakentin de Roma ksa sre sonra bat bakenti olarak yerini Milanoya brakt ve Bat mparatorluu sonunda 476da yok oldu. Romann kaderinde, talyann 19. yzyldaki yeniden birlemesine dek, bakent statsn 1400 yl tekrar ele geirememek yazlyd. Ama papalar btn dnem boyunca Tiberin hemen karsndaki Vatikan kentinden ruhani dnyay ve geni bir dnyevi nfuz alann ynetmeyi srdrdler. Bu arada Dou imparatorlar istikrarl bir monariyi, kimi zaman zorbaca, kimi zaman barl hanedan deiiklikleriyle kesintiye urasa da, olduka uzun dnemler boyunca srdrdler. Byle yeni bir hanedann ortaya k, tarihi Prokopios tarafndan yle aktarlr: I. Leon imparatorluk tahtna oturduunda, llirya kkenli gen ifti, Zimorkhos, Dityvistos ve Justinos orduya katlmaya kararl olarak Vederianodan geldiler. Byzantiona dek tm yolu yayan kat ettiler; vardklarnda kendi srtlarndaki pelerinlere evdeyken sarp tam olduklar ifte pimi ekmeklerinden baka hibir eyleri yoktu. Bu gen ifti Justinos, gnn birinde, Prokopiosun sekiz ciltlik savalarnn kahraman ve ayn yazarn Gizli Tarihinin kt adam olan kanun koyucu ve Fatih I. Justinianosun babas imparator I. Justinos olacakt. 40 Bizans mparatorlarnn katldklar savalara ilikin olduka ok ey biliyoruz. Az ya da ok cokuyla taraf tuttuklar hizip atmalarna ilikin fazlaca ey biliyoruz. Ne var ki, bu imparatorlarn birey olarak, gnlk hayatlarnda nasl birileri olduklarna ilikin ok az ey biliyoruz. Bizans tarihi, ada tarihilerin yazd bir dizi yk anlatc tarihle olduka kapsaml olarak ele alnmtr; ama bu tarihler kiisel alana nadiren deinir. Bize saray hayatn gerekten olduu gibi yanstr grnen yalnz birka metin var. Prokopiosun ki barut gibi
39 40

Andrew Dalby, Bizansn Damak Tad Kokular, araplar, Yemekler, ev. Ali zdemir, st.2004, s. 13 Andrew Dalby, Bizansn Damak Tad Kokular, araplar, Yemekler, ev. Ali zdemir, st.2004, s. 14

65

eletirel, daha dorusu kfrbazdr. Onun Gizli Tarihi bunlardan biridir. Birka yzyl sonra bilgin Mikhail Psellosun Chronogoraphia balkl kuru ve gzlemleyici saray anlarnda Psellos, ynetimleri altnda yaad on imparatordan birini yle tantr: VIII. Konstantinos ok iri yaryd, boyu iki buuk metreye yakn olup olduka salam bir fizie sahipti. Karn kaslar gl, bnyesi ne yerse yesin hazmedecek denli iyiydi. Sos hazrlamakta ok becerikliydi;
41

son ki trl trl az tatlar olan insanlarn itahn uyandrmak istercesine

yemeklerine renk ve lezzetlerle eni katard. Boaznn ve cinselliin hkm altndayd. Zevk dknl, eklemlerinde bir hastala neden olmutu. zellikle her iki aya o denli kt durumdayd ki, yryemiyordu ve imparator olduundan bu yana, onun bir yere yaya gitmeyi yelediini bilen yoktu; eyere salam oturduu iin her yere atla giderdi. VIII. Konstantinos, u anda bildiimiz kadaryla, btn Bizans imparatorlar listesinde tek amatr abayd. Marcionus; Marcionusun dnemine ilikin kaynaklarmz yeterli deildir. Ancak dindar ve yrekli olduu aka bilinmektedir. Dier taraftan Dou mparatorluunun iinde bulunduu glklerin Batnn ki kadar tehlikeli olmad onun zamannda anlalmaya balanmt. 42 I. Leon; Leon adn tayanlarn ilki olan bu imparator, kahramanlk yada hi deilse krallk lsne gre Yunanllarn beenmeyecei prensler dizisinden kendisine verdikleri Byk sanyla ayrlmtr. Zaten velinimetinin (Germen generali Aspar) basksna gsterdii sert dirente, Leonun grevinin ve ayrcalklarnn bilincinde olduunu ortaya koyar. mparator I. Leon gl bir saduyuya sahipti ve etki altnda kalmadan dnebilirdi. Dou mparatoru I. Leon, Byk sann hak etmese de dikkate deer yetenekleriyle sivrilmiti; zihni aydnlk, alkan ve akll bir kiiydi, amalarna nasl ulaacan bilirdi. Okuma yazma bilmemesine karn, edebiyat ve bilimin deerini kavramtr. Bir filozofa maa balamasn eletiren saray adamna u yant verdii sylenir: Tanr izin verse de yalnzca bilim adamlarna para versem! Zenon; mparator I. Leonun hemen arkasndan damad Zenon tahta kt (474 491). Onun konumu ok zayft. len imparatorun damad olarak ailede sevilmemesi bir yana, aile
41 42

Andrew Dalby, Bizansn Damak Tad Kokular, araplar, Yemekler, ev. Ali zdemir, st.2004, s. 15 Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 64

66

iinde de rakipleri vard. Senato yelerinin oluturduu aristokrasi ondan nefret ediyor ve sonradan grme diye horluyorlard. Isaurial olduu iin gerek halk gerekse ordu tarafndan desteklenmiyordu. Kiisel nitelikleriyle ordunun saygsn kazanabilecek bir adam da deildi. Fiziksel grnyle kimseyi etkileyemezdi. Kahraman deildi. stelik hazine neredeyse iflas etmiti. Zenonun dnemi, orduda kan ayaklanmalarla geti; on yedi yl tahtta kalmay, becerikli ve kimsenin gznn yana bakmayan bir ynetim tarzyla baarabilmiti. 43 Krallar soyundan yetimi bir kahramann hibir ruhsal ve bedensel nitelii bulunmadan, hibir kral soyundan gelme niteliine ve de yksek yetilere sahip olmadan Roma Erguvann kuanan aalk Isaurialdan tiksinmesi doald. Teodosius soyunun snmesinden sonra, Marcianus ve Leon, yaradllar gerei, Pulcheriann ve senatonun seimini kabullendiler. Bu iki hkmdardan sonuncusu, sz dinleme ve minnet borcunu imparatora ar biimde deten Asparn ve ailesinin katilinin eliyle tahta kabildi, bu yzden de lekelenmi oldu. Kz Ariadnenin olu olan torunu henz ocuk yatayken Leonun ve Dou mparatorluunun hibir kar kmasna uramakszn onun kalts oldu; Isaurial olan babas mutlu Trascalisscus, bu barbar adn brakarak Yunan ad olan Zenonu ald. Byk babasnn lmnde olunun tahtna saygyla yaklat ve bir kayra olarak imparatorlukta ikinci adam olmay kabul etti. Gen alma yoldann anszn ve zamansz lm, tutkusunu bundan daha iyi destekleyici durum bulunamayacandan, kendisi zerinde kukularn domasna neden oldu. O sralarda Konstantinopolis sarayn kadnlar ve bunlarn tutkular ynetiyordu. Leonun dul ei Verina, imparatorluu kendi mal olarak ilan edip, Dounun asasn eline vermi olduu nankr ua tahttan indirmeye kalkt. Bakaldrmadan haber alan Zenon, ivedilikle Isauria dalarna kat ve aalk senato oy birliiyle, Afrika seferindeki alakl bilinen Verinann kardei Basiliscusu ibana ard. Ne var ki gaspnn saltanat bunalml ve ksa sreli oldu. Kvanmayanlar (memnun olmayanlar) Zenonu kat yerden geri ardlar; ordu komutanlarn, bakenti ve de ne dmanlaryla karlamay ne de onlardan balanmay istemeyi gze alamayan ve btn ailesini, yreinde insanlk tamayan bir yenenin alk ve souk aclarna arptrmasna brakan Basiliscusu ele geirdiler. Gz pek Verina, ne boyun eiyor ne de erin iinde yaayabiliyordu. Ordusuna komuta etmekte olan generali yitirdii halde abasn srdrd. O komutann saygnl yok olduktan sonra isteini elde etti. Suriyede ve Msrda yeni bir imparator ortaya koydu. Yetmi bin kiilik bir ordu kurdu ve, o an
43

Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 65 - 67

67

geleneklerine inanmak gerekirse, Hristiyan keilerin ve puta tapan byclerin nceden bildikleri gibi, son soluunu verinceye dek verimsiz bakaldrlarla yaad. Entrikalar Douyu altst ederken, kz Ariadne tatllnn ve ballnn btn kadnlk nitelik ve erdemleriyle n salmaktayd. Kanda kocasn yalnz brakmad ve dnnde annesinden eini balama kayrasnda bulunmasn yalvararak istedi. 44 I. Anastasius; Zenonun lmnde Ariadne, bir imparatorun kz, anas ve dulu niteliiyle, evlenmek zere elini ve imparatorluu sarayn eski hizmetkarlarndan Anastasiusa verdi. Anastasius, yirmi yedi yl kalacak ve onun deerlilii, halkn beenisini yanstan u szlerle tantlanacakt: Bildiiniz gibi saltanat srn! 45 mparator Anastasiusun dnemi Dou Roma mparatorluunun o adaki niteliini zetler. Bir zamanlar teoloji dersleri veren Anastasius
46

olduka kat dini kurallara balyd

ama din adam deildi. Fakat onun byk n, imparatorluk maliyesini dzeltmesinden gelmektedir. Onun, bu sonuca yolsuzluklar nleme ve savurganla set ekme yolunda att admlarla vardn grrz. 47 Bir vergiyi ehirlerin o zamana kadar vermek zorunda olduu altn vergisini kaldran tek ge Roma mparatoruydu. Mthi alkanl sayesinde, ld zaman hazinede otuz iki bin libre (yaklak 14.500 kg) altn fazlas vard. hisselerini ona mal etmek suretiyle ok mbalaalandrmtr.
49 48

Prokopius,

imparator Justinianusun hizmet ve erefini, bu hkmdarn seleflerinin, bilhassa Anastasiusun, Bir Edessa kroniinde Anastasiusla ilgili bilgiler gzmze iliir: Bu uzak snr ehrinde imparator, halknn kk babas di. Hatta dini dncelerinin muhaliflerine gre bile Anastasius iyi bir imparatordu, keileri sever, fakir ve dertlileri korurdu. Din politikasnda Dou Roma toplumunun bir rn olduunu sylemek hata olmaz. Samimi bir monofizit olduu halde, her eyden nce dini bar iin almt. Her trl arl yasaklad. Anastasius 517de Romadan gelen bir rahipler heyetini kabul etti; bu kabul Hristiyanlk dnyasnn dou ve bat yollarnn ne kadar ayr dtn gsteriyordu. Batdaki Katolik kilisesi kapal bir elit halini almt; gelimemi lkelerdeki smrgeci gler gibi Roma kilisesi, kendisini ve grlerini slah olmaz dnyaya
Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Bizans ev. Asm Baltacgil, C.4, st. 1994, s. 7 - 8 45 Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Bizans ev. Asm Baltacgil, C.4, st. 1994, s. 9 46 Peter Brown, Ge Antikada Roma ve Bizans Dnyas, ev. Turhan Kaar, st.2000, s. 91 47 Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 69 48 Peter Brown, Ge Antikada Roma ve Bizans Dnyas, ev. Turhan Kaar, st.2000, s. 91- 92 49 Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr 363den 1071e Kadar, ev. Fikret Iltan, st. 1970, s. 9
44

68

gerekirse g kullanarak kabul etmek zorunda hissediyordu. Aristokrat gemilerinden g bulan Roma kilisesinin senatr piskoposlar boynu eik, kltrden yoksun halk karsnda kendilerini ok stn gryorlard. Din adam olmayan hkmdara ne yapmalar gerektiini sylemeye almlard. Romal heyet Anastasiusa Katolik inancn halka bir halnn kararllyla kabul ettirmesini syledi. Oysa Dou Roma imparatoruna byle bir tavsiye bir baka dnyadan, daha barbar bir dnyadan gelmi gibiydi. Anastasius cevabnda bir hizbin grlerini btn dierlerine kabul ettirmek iin sokaklar, kan deryasna dndremeyeceini yazd. i, imparatorluunun yarsn yasad hale sokmak deildi; tebaasnn zengin inan yelpazesini bir araya getirebilecek bir forml bulmakt: Size bar diliyorum dedi papaya, size barm sunuyorum. te bu noktada yollar ayrlyor: Ortaada Bat Avrupaya kilise militan, fikri hakim oldu. Btn gr ayrlklarnn altnda istikrarl, birleik bir imparatorluk olan, konsensus politikalarnda da uzun sredir hner kazanm olan Bizansta byk Kilise Bar ideali iin urat. Son cmlesinde Anastasius papaya Justinianusun grkemini gsteren kelimelerle seslenecekti: Bana engel olabilirsiniz muhterem efendim; bana hakaret edebilirsiniz fakat bana emredemezsiniz 50 I. Justinos; I. Justinos lliryal bir kylyd; erlikten subay snfna ykselmi ve 65 yanda comes excubitorum (koruma birlii komutan) olmutu. Bizans tahtna 68 yanda kt. Kendi haline braklm olsayd, dokuz yl sren saltanatnn her annda, uyruklarnca, seimlerinin ne denli kt olduunu onlara anlatm olacakt. Bilgisizlii Teodorikinkine eitti. Bilimden yoksun olmayan bir ada, ne gariptir ki, iki hkmdar da okuma bilmiyordu. Justinosun kesi Got Kralnnkinin aasndayd. Onun sava sanatndaki deneyimi, bir imparatorluu ynetmesi iin ie yarayamazd. Her ne denli deerliydiyse de zayflk duygusu onu belirsizlikle gvensizlie ve korkuya yneltiyordu. 51 Saygdeer bir askeri gemie sahipti ama, sivrilmi biri deildi. Ne kltr ne de ynetim deneyimi vard. Dmanlar onun cahil olduunu ve adn yazarken mhr kullandn iddia ederlerdi. Bu nedenle geri zekal ve aptal olduu sylenirdi. I. Leon, Zenon ve Anastasiusun aksine I. Justinos askerlik mesleinde ykselmiti. Eer I. Byk Constantineinden sonra en
Peter Brown, Ge Antikada Roma ve Bizans Dnyas, ev. Turhan Kaar, st.2000, s. 91- 92 Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Bizans ev. Asm Baltacgil, C.4, st. 1994, s. 39 - 40
51 50

69

byk imparator olacak kiiyi Dou tahtna oturtmasayd, dokuz yllk dnemi tarihte pek fark edilmeyecekti; nk ne savam ne de byk harcamalar yapmt. ocuu olmam, len erkek kardeinin olu Justinianusu kendisine varis gstermi ve hzla ykselmesini salamt.
52

I. Justinianus; Justinianusun saltanat tahta kndan balayarak lmne dek otuz sekiz yl yedi ay ve on gn srmtr. Justinianus, srasyla Dardania, Dacia be Bulgaria adlar verilen bakmsz ve yabanl bir lkenin barbarlarndan, ad san bilinmeyen bir ailenin ocuu olarak, gnmzde Sofya denilen Sardica renleri yaknnda dnyaya geldi. Talihini, amcas Justinosun servenci ruhuna borludur. 53 Amcas Justinos ile Yneten ehire bir Balkan kynden srklenmiti:

Justinianusun anadili Latinceydi. Justinos muhafz birlii komutan iken kazara imparator olduu zaman, varisi Hustinianusun Latinceye imparatorluk dili olarak deer vermesi kynde deil, Konstantinopoliste olmutu. Justinianus, Konstantinopoliste Greke teoloji literatrne derin bir ainalk kazand ve anti-monofizit hizipten yana tavr ald. Yine Konstantinopoliste demimonde (kibar fahieler evresi) ile iliki kurdu: Hipodrom hizipleriyle politika oyununa giriti, yar atlar yetitiren Teodorayla evlendi.
54

Justinianus, sevilerinin (ak) konusunu

yceltmekten ve zenginletirmekten kvand, sevgilisinin ayaklarna Dounun hazinelerini serdi. Justinosun yeeni belki de dinsel kuruntulara kaplarak bu nikahsz karsna kutsal yasal e niteliini vermeyi kararlatrd. Ne var ki, Roma yasalar, bir senatrn aalk kkenli yada tiyatro mesleinden gelen onursuz bir kadnla evlenmesini kesinlikle yasaklyordu. mparator Justinos adna, eskiden kalma hukuk kuraln kaldran bir yasa yaymlad. Kiiliklerini tiyatroda aalatm olan mutsuz kadnlara (fermann deyiiyle) onurlu pimanlk olana veriliyordu. Onlara en nl Romallara eit bir evlenme yapabilmeleri izni salanyordu. Bu hogr fermanndan hemen sonra Justinianus ile ann saygnl lsnde saygnla ykselen Teodorann evlenme trenleri yapld. Justinos erguvan yeenine giydirince, Konstantinopolis Patrii de tac, Dou imparatorunun ve imparatoriesinin balarna koydu. Roma geleneklerinin kat tutumunun hkmdar elerine tand onurlar ne
52 53

Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 153 Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Bizans ev. Asm Baltacgil, C.4, st. 1994, s. 38 - 43 54 Peter Brown, Ge Antikada Roma ve Bizans Dnyas, ev. Turhan Kaar, st.2000, s. 93

70

Teodorann tutkular ne de kocasnn byk tasarlar iin yeterliydi. Justinianus, Teodoray kendisine eit dzeyde bamsz saltanat orta olarak tahta oturttu. Eyalet yneticilerinin istenen ballk (biat) yemininde Teodorann ad Justinianusunkiyle birlikte anld. 55 rnek alnacak bir kendini tutma (nefse hakimiyet) ve kanklk yeteneine sahipti. Ne var ki Teodoraya kar duyduu aktaki ballk, ok sayda ve deiik gnl servenlerine girimi olsayd hep etkili olmayacakt biiminde zararl olmu, sert ynetim rejimi de bir bilginin zeniyle deil bir keiin bo inanlarna gre saptanmtr. Yemekleri gsterisiz ve ksa sreliydi. Byk perhiz gnnde iecei yalnz su oluyor ve sebzelerden baka ey yemiyordu. ki gn iki geceyi hibir ey yemeden geiren Justinianusun mizacndaki gllk ve dinsel ball da byleydi. Dinlenmesi hibir lyle dzenlenmemiti. Bir saatlik uykudan sonra ruhsal canll vcudunu da kamlyor, afak sknceye dek gezindiini ve okuyup altn gren mabeyncileri akna dnyorlard. Bu denli dzenlenmi bir yaam onun zamann da oaltyordu. Bu zaman bilgiler edinmek ve ileri ynlendirmek yolunda kullanyordu. Yerli yersiz ve ince noktalara inen karmalaryla ynetimin genel akn bozduu yolunda ona sulama da bulunulabilirdi. Mzisyenlerle mimarlarn, ozanlarla bilim adamlarnn, hukukularn ve din bilginlerinin mesleksel bilgileri zerine bile sz sahibi olma savndayd. Hristiyan mezheplerinin badatrlmas konusundaki giriimi baarsz kalmsa da Roma hukuku zerindeki almas, abasnn ve becerisinin soylu bir antdr. mparatorluun ynetilmesinde daha az ussal ve daha az mutlu oldu. Saltanat byk ykmlara sahne olmutur. Halk ezilmi ve kskn duruma dmt.56 Justinianus bu imparatorluun eitliliinin, byklnn ama ayn zamanda elikilerinin de simgesi olmutur.
57

Allahn sevgilisi, vekili ve dnya yznde mmessili

sfatyla gerek giritii ve dini mahiyetleri itiraz gtrmeyen harplerde gerek dnyada Ortodoks dinini yaymak iin sarfettii byk gayretlerde, gerek kiliseyi idare ve din muhalefetini bastrma tarznda Ortodoksluun ampiyonu olmaya alt. Btn hayatnca, ihtirasl ve muhteem bu iki hayalin tahakkuku iin alt. Bu Makedonya kyls, iki byk fikrin byk

55

Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Bizans ev. Asm Baltacgil, C.4, st. 1994, s. 47 - 48 56 Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Bizans, ev. Asm Baltacgil, C.5, st. 1995, s. 279 - 280 57 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st.2001, s. 18

71

mmessili idi: mparatorluk fikri, Hristiyanlk fikri; bu iki fikre sahip olmasndan tarihte lmez bir isim brakmtr. 58 II. Justinianos; Babas IV. Konstantinos (668-685)un lm zerine Bizans mparatoru olan II. Justinianos, ihtiyatszlk ve tedbirsizlii ile bazen lgnca olan hareketlerinin bir neticesi olarak stanbulda 695de bir ayaklanmaya sebebiyet vermi ve tahtndan indirilerek burnu kesildikten sonra Krmda Kersona srgn olarak gnderilmitir. 59 Bizans tarihilerinden VIII. asrda yaayan Teofanisin yazdna gre, Justinianos menfasna giderken Amasra Adasnda bulunan Kiros adl bir rahiple konumak imkann bulmutur. Bu konuma esnasnda Kiros, eski imparatora tahtn tekrar elde edeceini haber vermitir. Gayesi belki sadece, dm bir insann maneviyatn ykseltmek belki de zayf bir ihtimalle de olsa ileri de bir menfaat salamak olan Kirosun eer kehaneti kmazsa bir ey kaybetmi olmayacan, fakat aksi vuku bulduu taktirde ok eyler kazanabileceini de dnm olmas muhtemeldir. Muahher baz mellifler tarafndan ismi yanl olarak Kiriakos eklinde zikredilen, bu rahibin ehemmiyetsiz gibi grnen bu kehanetinin nasl bir netice verdii bilinir. Filhakika Justinianos mitsizlie dmeyerek uzun ve kark maceralardan sonra 705 ylnda tekrar Bizans tahtn elde etmitir. Kendisinden sonra tahta geenlerden ve 695 ayaklanmasnda aleyhinde alanlardan korkun bir surette intikam alrken, Justinianos stanbul patrii Kallinikosun da dmanca hareketlerini hatrlayarak, bu zatn gzlerini oydurduktan sonra Romaya srgn etmitir. Bo olan patriklik makamna da 706 yl banda Amasral Rahip Kiros getirildi. Kirosun patriklii, velinimetinin ikinci defa imparatorluu boyunca yani 711e kadar devam etmitir. Yeni bir ayaklanma neticesinde tekrar tahtn kaybeden Justinianos ldrlnce Kiros da makamn terk etmek mecburiyetinde kalmtr. 60 III. Leon; III. Leon Isaurial, Araplara kar zafer kazanan ilk Bizans imparatorudur. 718 ylnda Araplarn Konstantinopolis kuatmasn kaldrmalarn salamtr. 61 Mikhail Stratiotikos; Daha ok uzun yllar hkm sreceine dair bir kehanete lnceye kadar inancn muhafaza etmi olan yetmilik imparatorie (Teodora) ruhunu daha teslim etmeden saray, Mikhail Stratiotikos adnda yalca bir memuru tahta kard. Ordu bu
Charles Diehl, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R. Yularkran, st. 1939, s. 28 Edward Gbbon, The Decline and Fall of the Roman Empire, New-York, Trsz, C. II, s. 873 60 Semavi Eyice, Amasra Bykadasnda Bir Bizans Kilisesi, Belleten, C. XV. S. 60, Ank. 1951, s. 475 477 61 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st.2001, s. 20
59 58

72

imparatoru tanmaktan imtina etti ve kendi bakumandanna ta ve taht salamaya azimli olarak derhal stanbul zerine yrd. Mikhail hi mcadele etmeden tahttan feragat etti ve kumandan Isaakios Komnenos imparator oldu. Isaakios Komnenos; Dier birok Bizans asilzadesi gibi Isaakios da ancak iki nesilden beri asalet snfna dahil olmu bulunmaktayd. Babas Trakyal bir sava, muhtemelen ulah asll olup II. Basileiosun taktirini kazanmt. mparatordan Paphlagoniada arazi koparm ve orada Castra Comnenon adnda byk bir saray ina ettirmiti; buras hala (bunun deitirilmi ekli olarak) Kastamonu adn tamaktadr. Isaakios ve kardei Ioannes babalarnn arazisini ve askeri kabiliyetlerini tevars etmiler ve her ikisi de Bizans aristokrasisine mensup kzlarla evlenmilerdi. Isaakiosun kars, eski Bulgar Krallk ailesinden bir prenses, Ioannesin zevcesi ise byk Dalasseni ailesinin variselerinden birisiydi. Zenginliine, ordunun bakumandan bulunmasna ve ordu tarafndan desteklenmesine ramen Isaakios, hkmet tedbirlerinin memurlar tarafndan durmadan baltalandn, sabote edildiini mahede ediyordu. ki yl iinde sabr tkendi, bir manastra ekildi. Olu yoktu; bundan dolay Konstantinos Dukas kendine halef seti. Baldz Anna Dalassena onun bu hareketini asla affetmeyecekti. Konstantinos Dukas (1059 1067); Konstantinos Dukas, Bizans asalet snfnn pek muhtemel olarak en eski ve en zengin ailesinin reisi bulunmaktayd. Fakat kariyerini sarayda yapmt. Isaakios bundan dolay onun her iki parti tarafndan da tutulacan mit etmiti. Fakat ksa zamanda Konstantinosun eilimlerinin mensup olduu snfn temayllerine uymad meydana kt. mparatorun hazineleri bombotu; ordu tehlikeli bir lde kudretliydi. Problemi zmek iin bavurduu are silahl kuvvetleri azaltmak oldu. siyasete ait bir nlem olarak Konstantinosun att bu adm pekala savunulabilirdi; fakat buna mukabil Bizans tarihinin hibir devresinde devletin mdafaa glerini azaltmak cihetine gidilmemesi gerekirdi. zellikle bu srada atlan byle bir adm gerekten birok felaketi davet edebilirdi. 62 Saltanat sekiz yl srd ve bu, Isaakios Komnenosun politikasna kar ve onu imparatorlua ykseltmi olan asker takmna kar kesin bir tepki devri oldu. Siviller, memurlar, burjuva snf yeniden iktidara sahip olduklarn grdler; senato tekrar en mtevazi kastlara mensup yksek dereceli memurlar kalabalnn istilasna urad. Bu bir burjuvalama rejiminin bir demokratlamas, bir eit radikalizmin askerlere ve kilise mensuplarna kar zaferi idi. Ordu azaltld, fakirletirildi, tehlikeli eflerin yerine kendilerine gvenilen kabiliyetsizler getirildi, komutanlar zellikle
62

Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan, C. I, Ank. 1989, s. 42-43

73

korku veren snr garnizonlarnn mevcudu hie indirildi. Sekiz yl sresince Konstantinos Dukas bu tahrip politikasn mutaassp bir inatla devam ettirdi. Fakat 1067de ldnde asker takm, bir kere daha, galip gelecekti. Bu, imparatorluun kuvvetlerini tketen bir denge oyunu idi. 63 Konstantinos Dukas 1067 ylnda lnce gen olu VII. Mikhaili ana-imparatorienaibe Eudokia nezaretinde arkada brakmt. Ertesi yl Eudokia, bakumandan Romanos Diogenes ile evlendi ve onu imparatorlua ykseltti. 64 Romanos Diogenes; Konstantinos Dukasn dul ei Eudokia, hakl bir ne sahip general Romanos Diogenes ile evlenmekte acele etti. Bylece askeri aristokrasi, stnln tekrar ald; ordu ve efleri imparatorluun btn ikramlarna ve ihsanlarna eritiler. Romanos sekin bir asker ve samimi bir vatanseverdi; fakat kar karya kald grevi zmek iin dahi olmak lazmd. Devletin emniyetinin Ermeniyeyi geri almay gerektirdiini anlad. Fakat Bizans ordusu artk elli yl nceki gibi mkemmel bir sava aleti olmaktan uzakt. Eyalet birlikleri, kendi blgelerini aknlardan korumaya yetmedikleri gibi, imparatorun seferlerine katlmak imkanna da sahip deildiler.
65

Seluklulara kar savalarn yeniden balamas ile kendini

gsteren bir prestij politikas, tembellik ve siliklik politikasnn yerini ald kaybedilmi olan bir gelenek, bir hkmdarn askerlerinin banda sefere k yeniden grld. 66 Aleksios Komnenos (1081-1118); mparator Aleksios Komnenosun olu, drt kz olmutu. Ioannes, oullarnn en yalsyd ama btn ocuklarnn yaa en by, Nikephoros Bryennios ile evli bulunan ve Kaisarissa eref unvann tayan Anna idi. Aleksios, Ioannesi dier ocuklarna tercih etmekte olup hi kukusuz onu kendisine halef semi ve bu sebeple de onun krmz imparator papular giymesine msaade ederek ona Basileos nvann vermiti. Ana imparatorie Irene ise btn nfuzunu Anna lehinde kullanmaktayd ve kocasna Ioannesi ekitirmekten bkp usanmyordu. Ioannesin kararlarnda aceleci ve mtereddit olduunu sylyor, erkee yaramayan, gevek yaay biimiyle alay ediyor, onun iler-tutar yerini brakmyordu. Bazen sz Bryenniosa getiriyor ve onu gklere karyordu. Aleksios da yatam ve hakimiyetimi paylaan kadn, akln banda deilmi gibi beni kznn lehine fikir
63 64

Auguste Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Haluk aman, C. 2, st. trz, s. 273 Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan, C. I, Ank. 1989, s. 48 65 Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan, C. I, Ank. 1989, s. 48 66 Auguste Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Haluk aman, C. 2, st. trz, s. 273

74

deitirmeye ve hakl ve lmeye deer dzene kar mcadeleye srmeye almaktan vazge. Bizans imparatorlarndan, tahtna layk kendi olunu bir tarafa brakp tacn damadna teslim eden var m? Byle bir ey olmusa bile biz bunu kaide deil ancak istisna sayabiliriz. Benim durumuma gelince, benim gibi, hukuki olarak deil de akrabalarnn kan ve Hristiyanla aykr bir ayaklanmayla iktidara ulam bir kimsenin, halefini tayin ederken kendi et ve kann bir tarafa brakp bu Makedonyaly semesi karsnda btn Bizans kahkahay atp benim aklm yitirdiimi zanneder demiti. Aleksios, Makedonya blgesinin en zengin ve kudretli ehirlerinden Orestias meneli olduu iin Nikephoros Bryenniosa Makedonyal derdi. Aleksios, kimsenin olmad kadar iine kapank ve dzenbazd; dalavereyi en byk aklllk sayar ve planlar zerinde pek az konuurdu. Hayatnn sonu yaklatnda Mangana Saraynn grkemli salonlarnda, zor nefes alarak lmle sava halindeydi. Olu Ioannes, onun sonunun gelmekte olduunu gryordu. Annesinin kendisini sevmediini ve hkmdarl ablasna aktarmak istediini de biliyordu. Bu sebeple, kendisine taraftar olan akrabalarna meseleyi at. Bunlarn hepsinden ok kardei Isaakiosa gveniyordu. Annesine grnmeden hastann yatt odaya girip, zntsndenmi gibi kendisini babasnn stne atarak gizlice onun mhr yzn parmandan karp ald. Bazlar onun bunu babasyla anlaarak yapm olduunu sylemektedir. Ioannes hemen gvendii adamlarn etrafna toplad; onlara elde ettii baary haber verdi ve sratli bir at stnde, silahl kiiler refakatinde Byk Saraya kotu. Managana Saraynda ve ehrin sokaklarnda, taraftarlar ve bu haber zerine toplanan kalabalk onu sevinle imparator olarak selamlamaktaydlar. 67 Aleksios Komnenosun d politikasnda zdrapl durumlarn artmas nihai olarak kaybedilen talyan hkm ve Bizans otoritesinin Balkanlarda ciddi olarak zayflamasyla, Bizans gcnn Asyada tamamen kt gze arpyordu. Dahili (i) hadiseler, denge durumlar ok zayflam merkezi bir hkmeti gsteriyordu. Ciddi ekonomik zorluklar, paradaki develasyon, stunlarn (ki eski sosyal ve ekonomik dnemin yapsndaki dalmalar (veya kendi tasarladigi) kurmak zorundaydim. atlaklar). Aleksios, Ben yeni tesisler ve yeni balanglar iin ehrin byk yaplarnn

67

Niketas Khoniates, Hstora (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), ev. Fikret Iltan, Ank. 1995, s. 3 -4

75

Onun restorasyon ii, her naslsa, geici ve yzeysel olarak basarili oldu. Erken Ortaa Bizansnn durumu Heraclius'un ve III. Leoun zamanndaki ile benzerlik gsteriyor ve kn snrlarnda olduuna benziyordu, ama ayni zamanda imparatorluk ok olaanst olmazsa bile uzun sure kendi politikasn yeniden kurmasn salayacak i kaynaklara (zenginliklere) sahipti, ve batan baa her ey Asyay kontrol altnda tutma denemeleri ve imparatorluun en byk arzusu idi.68

Ioannes Komnenos (1118-1143); Aleksiosun 37 yl ve drt buuk aylk hkmetinden sonra Ioannes imparator sfatyla devletin ynetimini eline ald; akraba ve dostlarn yaknlklarna uygun oranlarda mkafatlandrd. Kendisini ok sevdiini hissettii ve tahtn de herkesten ok borlu olduu kardei Isaakios ile ok sk bir ballk iindeydi. Ona tahtta ve sofrasnda kendisine e yer verdii gibi, babas Aleksiosun daha nce Isaakiosa bahetmi olduu Sebastokrator unvann da tasdik ve teyid etti. Kendi danmanlklarna, akrabalarndan Parakoimomenos unvann verdii Ioannes Komnenos ile Protovestiarios Gregorios Taronitesi tayin etti. Bunlardan Ioannes, iler btnyle kendi isteine uygun yrmediinde, kzgn kzgn kalarn atard ve kendisini o kadar byk grmekteydi ki, ksa zamanda makamndan oldu. 69 Ioannesin birok olu vard. Bunlardan en yals Aleksiosu, purpur ve krmz papu (imparatorlara mahsus papu) giymesine msaade ederek, ereflendirmiti; ahali kendisini imparator olarak selamlarken bu olunun adn zikretmek zorundayd. Daha kk yata olan oullar, Andronikos, Isaakios ve en kk olu Manueli Sebastokrator unvanyla ereflendirmiti. mparator Ioannes (1143 yl nisannda) ava kt ve srden ayr yaayan bir yaban domuzuna rastlad. Mzran hayvann gsne saplad eli geveyip mzra kaydrd. Elinden kurtulan mzrak da bu arada imparatorun yannda bulunan ve ularna zehir srlm oklarla dolu kuburlua arpt. Tersine dnen kuburluktan den zehirli oklardan birisi de imparatorun kk parma ile yzk parma arasndaki ete batt. Zehirlenme bir sre sonra yayld ve

68 69

George Ostrogorsky, Hstory Of The Byzantne State, Belgrad 1968, 356- 357 Niketas Khoniates, Hstora (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), ev. Fikret Iltan, Ank. 1995, s. 5

76

sonunda hayati nemdeki uzuvlara ulat. Yava yava bu uzuvlar souyarak canszlatlar ve imparator da pek az sonra ruhunu teslim etti.70 Manuel Komnenos (1143-1180); Manuelin imparator seilmesi ve baehre baarl girii dolaysyla icra edilen Tanrya kr ayininden sonra Manuel Patrik Leon Styppes vefat etmi olduundan patriklik tahtna ve kilisenin dmenini eline almaya layk ve ayn zamanda byk kilise (Ayasafya)de bana imparatorluk tacn giydirecek bir adam aramaya balad. Bunun iin akrabalarnn en nemlileri, senatrler ve yksek ruhanilerle istiarede bulundu. Birok kii zerinde duruldu ve nihayet byk ounluk Okseia manastrna mensup bir kei, Mikhail, zerinde birleti. nk bu, namusu ile tannm, ok aydn bir kiiydi. Bylece Mikhail patrik seildi ve derhal kendisini patrik olarak kutsayan Manueli imparator olarak takdis etti. mparator kiliseye girdiinde aabeyi Isaakios da refakatindeydi ve iki karde hi kimsenin mit etmeye bile cesaret edemediini gerekletirerek birbirlerine bar pc verdiler. ok abuk fkelendii ve ou zaman anlamsz nedenlerle insanlar lsz cezalara arptrd iin Isaakiosu halk sevmiyordu. stelik O, koca cssesine ramen korkan biriydi ve erkee benzer taraf yoktu. Btn bunlardan tr her iki kardein gerekten hkmdar sfatna layk, hakim babalar Ioannes, Manueli ta ve taht iin setiinden dolay herkes tarafndan vld ve hatras bir kez daha tebcil olundu. mparator Manuel, ay eksik otuz sekiz yl hkmdarlktan sonra ld. Pantokrator kilisesi giriinde, yan tarafta gmldr. 71 Dou mparatorlarn genel olarak deerlendirecek olursak: mparatorluklarn Bizans dnemine tayan Dou imparatorlar (tmyle silik kiiler olmasalar da) kiilikleriyle ve yaptklaryla ne kan insanlar deillerdi; yine de uzun sre tahtlarnda kaldlar ve Dou mparatorluu yle ya da byle Batdaki karl gibi kmeyip yaamn daha yzlerce yl srdrd. Dou da, Bat da barbarlarn etkisine ayn derecede akt. Sonlarnn ayr olmas, politik koullarnn farkllndan deil, yneticilerinin karakterlerinden kaynaklanmtr. Batda Theodosiusun soyu tkendikten sonra ( .S. 455) imparatorlar ksa mrl kuklalar oldu.
Niketas Khoniates, Hstora (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), ev. Fikret Iltan, Ank. 1995, s. 26 Niketas Khoniates, Hstora (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), ev. Fikret Iltan, Ank. 1995, s. 35 - 154
71 70

77

Onlar imparator yapan da, tahttan indiren de kendi ordularnn komutanlaryd. Komutanlarn tamam istisnasz Germendi. te yandan Douda imparatorlar, tahtlarn silah ya da entrikayla tehdit eden hrsl ve gz ykseklerde olan komutanlar srayla ortadan kaldryorlard Ordularnda Germenlerin hibir zaman batdaki gce ykselmemi olmas, bu ii kolayca baarmalarn salamtr. 72

72

Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 72

78

NC BLM
SARAY YAAMI VE MPARATOR
Ynetimin merkezi imparatorluk binas, dier bir deyile tm emirlerin kt Konstantinopolisteki imparatorluk saraylar,1 sadece mimarisi ve ihtiamyla deil Bizans siyasetine yn veren olaylaryla, entrikalaryla, elence yaamyla da olduka dikkat ekmitir. Bu anlay ierisinde bu blmde, imparatorun ailesinde-protokole, dinsel trenlerden-lenlere uzanan bir tabloyu vermeye alacaz. Bu tabloyu verirken de amacmz Bizans siyasetini, toplumsal yapsn ksmen de olsa ortaya karmaktr.

1. mparator ve Saray Trenleri

Saray yaam byk blm sylevlerden meydana gelen trenlerle

dzenleniyordu. mparatorun huzurunda yalnzca encomia (vc konumalar) deil ama ayn zamanda dn sylevleri ve cenaze treni sylevleri de veriliyor, mezar yaztlar okunuyordu. Kent evresinde geit alaylarnn dzenledii dinsel enlikler, bir greve terfi edilme trenleri ya da Hipodromda dzenlenen oyunlar saray yaamn renklendiriyordu. Btn tren alaylarnda, lenlerde ya da ayinlerde rtbe srasna sk skya bal kalnyordu; nde imparator ve imparatorie, onlarn ardnda Caesar, nobilissimos ve kuropalates gidiyordu. Unvan ve resmi grev tayanlara rtbelerini gsteren nianlar verilmiti. mparator yalnzca kendine ait parlak erguvani-kzl giysiler giyiyor ve erguvan rengi mrekkeple yazyordu. Erguvan rengine yakn br renkler imparatora en yakn rtbelere ayrlmt. Doruk noktas imparatora ulaabilmek olan bu mutlak hkmdarln kiisel niteliini gz nne alrsak, sz konusu kuralarn nemi aka anlalr. 2 Ortodoks kilisesinin ikona-krclk stndeki zaferi, dinde ekilciliin gelimesine, eski geleneksel seremonilere dne, sarayda terifatn, st mevkilerin, unvanlarn artmasna katkda bulunmutur. Bu ekilcilik, terifat, mevkiler anlamsz deildi; her birinin, devletin siyasal rgtlenmesinde nemli bir varlk nedeni ve yeri vard. Kurumsal bakmdan mutlak irade sahibi basileuslarn davranlar, uygulamada, zincirleme seremoniler ve karmak bir terifatla yneten snfn ortak bilgeliini ve deneyimini
1 2

Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Bezs/ Cami Maddesi C. 4, st. 1986, Milliyet , s. 1718 Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, ev. Elif Gkteke Tut, st. 2003, s. 32

79

simgeleyen protokol kurallaryla snrlanmt. O ada hibir ey, imparatoru kat protokol kurallarna uymaktan alkoyamaz; yaam tarzn geleneksel ekillerine kar kmasna izin veremezdi. Seferde ya da dndnde; sirkte; nadide mermerler ve muhteem mozaiklerle bezenmi saraynn geni, atafatl dairelerindeki kabullerde; Ayasofyaya ya da baka bir kiliseye gidiinde, imparator her admn bir seremoni kuralna gre atyordu. Bizans hkmdarn insanln geri kalanndan ayran byk fark vurgulamaya ynelik bu karmak protokol ve abartl sayg sayesinde, imparator Tanrnn yeryzndeki temsilcisi gibi grnyordu.3 Tm ynetim saray ve kamu grevleriyle ilikili kiilerin, soylularn ve memurlarn srasn kesin ekilde belirleyen bir hiyerariye dayanyordu.4 Mevkiler sivil olsun, askeri olsun, hizmet yada komuta kademelerine karlk gelir. Mevkilere gelecekler imparator emriyle belirlenir, mevkileri her an geri alnabilir. Buna karlk unvanlar ve bu mevkilerin nianlar ilke olarak yaam boyu geri alnmaz. Bunlara artk kaldrlm eski yksek memurlarn adlar verilir. (Sezar, magistros, patrikios, konsl, protospatharios yada birinci kl gibi)5 Bu makamlara, ou zaman gerek ve hiyerarisi iyice belirlenmi grevler de ekleniyordu. En yksek mevkiler genellikle hadmlar tarafndan igal edilen preapositos yada seremoni bakanl, parakimomenos yada bamabeyincilik, protovestiarios yada gardropubalk idi.6 Unvan ve mevki hiyerarisi, geni lde birbirine kouttu. Daha nemli bir mevkie geildike daha yksek bir unvan elde edilir. Mevkiinin de kazandrd bir iktidar vardr, ortak toplumsal konumu ykselten unvandr. Bir kiiyi tanmlarken adndan nce unvan belirtilir, mevki ise belirtilmek zorunda deildir, dolaysyla ikincildir. XI. yzyldan balayarak alak mertebedeki unvanlar satn alnabilir oldu, hatta imparator VII. Konstantinosun yazd trenler kitabnn iinde bu unvanlarla ilgili bir tarife bulunmaktadr.7 Saraydaki tren kurallar, en st dzey grevlilerin imparatorlarla belli bir samimiyet iinde olmalarna olanak tanr, zellikle de imparatorun bu kiilere altn salonda verdii yemekler srasnda; her birinin saray hiyerarisi iindeki yerine gre hkmdara ne kadar yakn oturabilecei bellidir. Saray yaamna getirilen bu kat dzene
3 4

M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi ev. Maide Selen, st. 1999, s. 175 M. V. Levtchenko, a.g.e. s. 144 5 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st. 2001, s. 40-41 6 M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi ev. Maide Selen, st. 1999, s. 144 7 Michel Kaplan, a.g.e. s. 35

80

(taksis) Bizansllar byk sayg duyar ve st dzey grevlileri bu kurallar taktika adn verdikleri kitaplarda toplard.8 Saray trenleri hem karmak hem de sk kurallara balyd. X. Yzyla gelinene kadar o denli karmaklamt ki, aydn ve yetenekli imparator VII. Konstantinos Porphyrogenitos bunu tm ayrntlaryla trenler kitabna kaydetmeyi gerekli grmt. ncelikle Konstantinos treni i uyumun d biimi olarak tanmlam ve trenlerin saray saygnln arttrdna ilikin inancn ifade etmitir. Onun tanmlad belli bal trenler dizisi Justinionos zamannda incelenmi ve imparatorun bakentinden ayrlnda ve oraya dnnde, hipodromdaki oyunlar gibi trenler de hazr bulunmasnda, elilerin kabulnde, dinsel ve resmi bayramlarda olduu gibi ta giyme srasnda imparatorluk ailesindeki doumlarda, evliliklerde ve cenazelerin gmlmesi srasnda izlenecek kurallar belirlenmitir. Fakat ince ayrntlar X. Yzyla kadar kesinlememiti. Bu trenlerin banda gelen mparatorun uurlanma ve karlanma trenidir. Bir imparator bakentinden ayrld yada oraya geri dndnde oullar, patrik,senatrler, st dzey ordu ve donanma mensuplarna kent snrlarnn uygun bir noktasnda uurlanr ya da karlanrd. Eer Avrupaya yapt bir seferden dnyorsa, o zaman bu karlama treni bakentin batsnda kara surlarndaki Hebdoman Kalesinde yaplrd. Bazen de ayn evrede bulunan bir adrda yer alrd. Karlama treni yapldktan sonra, imparatorun bakentine altn kapdan girmesi ve muhafzlarnn banda atl olarak Mese ya da Ana caddeyi kat ederek Theodosios ve Konstantinos forumlarn getikten sonra Hipodrom yanndan ilerleyerek geriye Byk saraya ulamas gelenek olmutu.9 Saray trenlerinden ikincisi elilik heyetlerinin kabul trenidir. Bu trenin ilk sahneleri eli ve maiyeti Bizans snrna vardnda balard. Konstantinopolise vardnda diplomat ve maiyetindekiler kendilerine ayrlan eve gtrlrlerdi. Toplant iin karlatrlan gnde, elinin kendi hkmdarndan imparatora getirdii ve imparatordan alaca armaanlar herkesin grebilmesi iin sarayda sergilenirdi.

8 9

Michel Kaplan, a.g.e. s. 35 Tamara Talbat Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 48-49

81

mparatoru grr grmez herkesin dizleri zerine kmesi beklenirdi. Bu grnm grkemi onu grme ayrcalna sahip kiiler zerinde istenen etkiyi yaptktan sonra eli tahta doru gtrlrd; ama ilerlerken basileusun nnde diz kmek zere kere durdurulurdu. mparatorlarn giyimi: mparator yakasnn evresi, gsnn ve srtnn ortasna kadar mcevherler ve ilemelerle bezeli bantlar ile sslenmi gsterili brokardan yaplm dar ve uzun bir giysi giyerdi. Talar biim asndan zamana gre biraz deiirdi.10 mparatorlar mor giysiler, mor ayakkablar giyerlerdi. Mor odalarda ya da salonlarda dolarlard. Mor Bizansn kutsal rengiydi.11 Mor, Bizans imparatorlarnn ve imparatorielerinin simgesi. Mor odalarda douyorlar, mor salonlarda tahta kyorlar, ldkten sonra mor lahitlere konuluyorlar.
12

Koyu erguvan rengi bir deniz kabuklusundan alnm ve yalnzca

imparatorun kutsal kiiliine zg klnarak sarayn kullanmna ayrlmt. Tahtn ayrcalndan, buna el uzatacak tutkulu kimseler, hkmdarn saygnlna kar su ilemi saylyorlard. 13 Erguvani ipek kuma yalnzca imparatorun kullanm iindi. mparator, st dzey grevlilerine ve anlama yapt yabanc hkmdarlara bu kumatan yaplm grkemli armaanlar verirdi.14

2. Dinsel Trenler
Vaftiz Treni: Yzyllar getike imparatorun hem kiisel konumunu glendirmek hem de mevkiinin onurunu arttrmak iin evresindeki grkemi arttrmak zere ayrntl bir saray treni geliti. mparatorun her kesmi grn, tpk debdebeli bir dekor nnde deimez bir biimde gzler nne serilen bir bale gsterisi gibi kurallara uygun olarak dzenlenmi ve tasarmlanmt. Katedrale giderken ve orada dnerken yaplan resmi trende yer alan herkes beyaz giysiler giyiyorlard. mparatorluun en soylular alayn en nnde yrrd. Onlar binlerce yldz gibi parldayan yaklm mumlar tayan imparatorluk alaylar izlerdi. Yksek

10 11

Tamara Talbat Rice, a.g.e. s. 50 Orhan Duru, stanbul Bizans Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69-70, st. 1998, s. 57 12 Prokopius, Bizansn Gizli Tarihi, ev. Orhan Duru, st.2001, s. 7 13 Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi Bizans, ev. Asm Baltacgil, C.4, st. 1994, s. 63 14 Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st.2001, s. 74

82

mevkideki bir soylu, imparatorun bebeini tarken erguvan giysiler iindeki babas onun peinden giderdi. Seyirciler bile gsterili giysiler giyerlerdi. 15 mparatorun Defnedilme Treni: Bir imparator ldnde gvdesi, banda tac, zerinde divitissionu, khlamysi ve erguvan rengi papularyla on dokuz Klineli salona konurdu. Ayasofya katedraline bal olan ruhban snf ve senatrler atlar syleyerek evresinde dururlard. kere, Git mparator, Efendilerin Efendisi, Lordlarn Lordu seni aryor diye bardktan sonra, imparatorun gvdesi saray muhafzlar tarafndan Khalkeye gtrlrd. Oradan da Mese yoluyla son dinlenme yerine tanrd. len hkmdarn son dinlenme yerine varldnda ne kp, Gir mparator: Krallarn Kral, Efendilerin Efendisidiye barmak terifatya derdi ve sonra da yine o, Tacn kar diye barrd. Bu szler zerine devlet tac l adamn bandan karlr ve yerine erguvan renginde bir ember taklrd. Bundan sonra tabut kapatlr ve gmlrd. Bir imparatorie sz konusu olduunda da benzer bir tren yaplrd.16 Dinsel Bayramlar: sann temsilcisi rolndeki imparatorun her biri kendine zg bir biimde kutlanan balca dinsel bayramlarda yerine getirmesi gereken grevleri vard. Pagan geleneklerinden birou Hristiyan trenlerine uyarlanmt. Bylece bir pagan gelenei olan 15 Austosta babozumunun kutlanmas imparator ve patriin pek uzak olmayan bir bada babozumu bayramn kutlamak zere bir alayn banda kenti terk etmeleri iin bir nedendi. Bu gibi olaylarda imparatorun atnn bacaklarna ve kuyruuna ipek kurdeleler balanr ve koumlarna mcevherler kaklrd. Noel gnnn saptand X. yzyln sonuna kadar Gne Tanrsnn onuruna 25 Aralkta ulusal bir bayramn kutlanmas gelenek olmutu. Bu kutlamalar srasnda Gne Tanrsn temsil eden imparator kken olarak Gne Tanrsnn simgesi olan bir hale ile ortaya karak bir tr geleneksel bir pantomim oynard 17 mparatorla konuklarnn, Noel gn On Dokuz Divanl Evde nasl akam yemei yedikleri stne, kronolojik olarak yzyl kapsayan en az drt tasvir var. lki, kuramsal bir tasvir: Seremoniler Kitabnn bir parasn oluturuyor, aada tasvir edilecek olayda kitabn derleyici Liutpranda ev sahiplii ediyordu. Burada, imparatorun Ayasofyadan
Tamara Talbat Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 47-48 Tamara Talbat Rice, a.g.e. s. 55 17 Tamara Talbat Rice, a.g.e. s. 52
16 15

83

saraya gtrld olay anlatlr bize. Hkmdarn bu zel gnde, akam yemeinde yannda hazr bulunanlar tarafndan nasl dalkavuka bir alkla selamland anlatlr; konuklar arasnda, Liutprand gibi Phrangoi ya da Frenkler ile Harun gibi Agarenoi ya da Araplar gibi, imparatorlua uzak yerlerden gelen insanlarn da bulunduunun dorulandn grrz. Ancak yemek salonunda neler olup bittii konusunda bilgi verilmez. kinci tasvir, 949da ziyaretlerinin ilkinde Konstantinopolisin onu hala etkileyecek gc olduu bir zamanda Liutpranddan gelir. O dnemde, kendisi byle anlatr bize, akam yemeinde uzanma uygulamas sarayda bile istisna haline gelmiti. Hz. sa Efendimizin bizzat doduu gnde, burada sofraya daima on dokuz yemek takm konulur. mparator ve konuklar bu vesileyle, normal olarak yaptklar gibi sofraya oturmayp divanlarna uzanrlar ve her ey, gm deil, altn kaplarda sunulur. Ama yemeklerden sonra adamlarn kaldramayaca kadar ar olan ve mor kumala rtl sedyeler stndeki altn anakla meyve getirilir. Bunlardan ikisi sofraya yle konulur: Tavandaki aklklardan aa altn yaldzl deriyle kapl ve altn halkalarla donatlm ip asldr. Bu halkalar, anaklardan kan kulplara tutturulur ve alttan yardm eden ya da drt adamla anaklar, tavandaki hareket edebilen bir aygt yoluyla sofrann stne indirilir ve ayn yolla tekrar kaldrlr. Noelde unlar olur. O (imparator) Mslman tutsaklar getirir ve bu masalara oturtur. mparator altn masasnda yerini aldnda, her biri iki tekerlekli kk arabalarn stnde drt altn kap getirilir. Bu kaplardan inci ve yakutlarla kapl olan birinin, Davutun olu Sleymana; benzer biimde kaplanm olan ikincisinin, Davuta; ncsnn skendere ve drdncsnn Konstantinosa ait olduu sylenir. Bunlar imparatorun nne konur ve baka hi kimse o kaplardan yiyemez. mparator sofradayken onlar orada durur; o kalktnda onlar da kaldrlr. Ondan sonra Mslmanlar iin, baka masalarn stne birok scak ve souk yemek konur ve imparatorluk terifats duyuruda bulunur: mparatorun ba stne yemin ederim ki, bu yemeklerde hi domuz yoktur! bunun ardndan irili ufakl gm ve altn tabaklardaki yemekler imparatorun konuklarna sunulur. Sonra organon (org) denilen bir ey getirilir. Bir zeytinya presine benzer, dikkat ekici ahap bir nesne olup salam deriyle kapldr. Derinin stne kacak, biimde iine

84

altm tane bakr boru yerletirilmitir ve onlarn derinin stnde grnen blm altn yaldzldr. Farkl uzunlukta olduklarndan onlarn ancak kk bir blmn grebilirsin. Bu yapnn bir yannda, bir demircininki gibi bir krk yerletirdikleri bir delik var. Organonun iki ucuna ve ortasna ha yerletirilmitir. Kr altrmak iin iki adam gelir ve usta ayakta durup borularn stne basmaya balar ve her boru, akorduna ve ustann alna gre, imparatora vg ezgisini seslendirir. Bu arada konuklar masalarna oturtulur ve ellerinde zillerle yirmi adam ieri girer. Konuklar yemeyi srdrrlerken mzik de srer gider. 18

3. Saray Elenceleri
Bizans enliklerinin says yksekti.
19

Konstantinopoliste ya da dier byk kentlerde

oturduundan Hipodromdaki sirk gsterilerine ve araba yarlarna bakanlk etmek imparatorun grevi idi. Kkeni pagan olmasna karn bu tr elenceler Bizans tarihinin byk bir blmnde, yalnzca kentin kurulmasnn onuruna 11 Maysta zel kutlamalarn yer ald Konstantinopoliste deil, fakat belli aralarla evredeki dier Hipodromlarda da dzenleniyordu. Bu olaylarn balca esi her arabaya yan yana drt atn koulduu araba yarlaryd. Konstantinopoliste oyunlarn balamas iin iaret vermek imparatora dyordu. Her gnn sonunda yarlar bitiinde kazananlara dllerini datrd; bunlar bir aurigarion (altn bir arma) gm bir mifer bir kemerden oluurdu.20 Ayrca elilerin grevlerini bitirmesinden sonra, ounlukla imparator onun onuruna bir len verirdi. Konuklar kesin bir ncelik srasna gre oturtulurdu.21

4. mparatorun Gnlk Yaam

Yasa ve dzenin tek kayna olarak imparator zorunlu olarak ok megul bir insand. Onun iin gn uzundu. Her sabah kapsnn kere vurulmasyla uyandrlrd. Dua etmek zere Altn salona giderdi sonra kahvaltsn etmek zere Altn tahtna otururdu. Kahvaltsn ettikten sonra mabeyincisini kabul eder ve o gnn ilerini onunla grrd sonra kendisiyle grlecek nemli ileri olan bakanlar ve grevlileri kabul ederdi. O gnn

Andrew Dalby, Bizansn Damak Tad Kokular, araplar, Yemekler, ev. Ali zdemir, st.2004, s. 103105 19 Andrew Dalby, Bizansn Damak Tad Kokular, araplar, Yemekler, ev. Ali zdemir, st.2004, s. 103 20 Tamara Talbat Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 52 21 Tamara Talbat Rice, a.g.e. s. 49-51

18

85

ileri sonulandrldnda bakanlar ekilirdi, ama patrik ounlukla imparatorla len yemei yemek zere kalrd. mparator hemen hemen dzenlenen her resmi belgeyi imzalamak

zorunluluundayd. Her belgenin tepesine zel bir yaz tryle ve ok byk harflerle imparatorun ad ve unvan yazlr, imparator imzasn erguvan rengi mrekkeple belgenin altna atard. mparatorun imzalad her belge ariv dosyalarna kaydedilirdi mparatorlar ok megul kimseler olmalarna ve Bizans yaamnn (ve zellikle de saray yaamn) dikkatle tanmlanm kurallarla skca denetlenmesine karn, Bizans hkmdarlarnn yalnzca birer kukla olduklarn dnmek yanl olur. Hepsi de dengeli ve salam kiilikli insanlard; birounun ilgilendii pek ok konu vard ve bo saatlerini kendi kiisel zevkleriyle ilgilenerek geirirlerdi. Bazlar ok arkada canlsyd ve kendileriyle ve aile bireyleriyle resmi olmayan yemeklere katlmalar iin konuk davet etme alkanlndaydlar ve buna karlk uyruklarnn evlerindeki yemek davetlerini de kabul ederlerdi. Hepsi de gizlilik iinde tam bir aile yaam srerdi. VI. Leon polisin, serserilerin tutuklanmas iin verdii emri uygulayp uygulamadn bizzat grmek zere geceleyin yalnz bana ve klk deitirerek Konstantinopolis sokaklarnda gezmeyi alkanlk edinmiti. Leon haber vermeden manastrlar gezmeyi ve son dakikada yemek yemek zere orada kalmay ok severdi. IV. Mikhael (1034-1041) devrim korkusu iinde yayordu ve insanlarn belki de ona kar fesat tertip etmek iin gruplar halinde toplanp toplanmadklarn grmek zere Konstantinopolis sokaklarnda atyla dolard.22

5. mparator Ailesinin zel Yaam

Btn imparatorluk saraylarnn kaplar dzenli bir biimde her lenden sonra saat te kilitlenir ve ertesi gn afakla birlikte alrd. Kaplar kapama ve ama grevi ayn zamanda papazlk rtbesine erimi bir rahip olan kapc bana verilmiti. mparatorluk ailesinin zel yaam kaplarn kapanmasyla balard. lle yaz akamlarnda erkekler ok ve cirit atmak yada gre karlamalarn izlemek gibi sporlarla urarlard. VIII.
22

Tamara Talbat Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 53-55

86

Konstantinos gladyatr dvlerini artran bir dv olan gymnopodiay yeniden gndeme getirmiti. VI. yzylda satran ve tavla gibi oyunlar doudan Konstantinopolise gelmiti ve sksk sarayda oynanyordu. VIII. Konstantinos dama ve zar oyunlarnn tutkunuydu. IX. Yzylda Theophilos randan poloyu getirdi. Polo ksa bir srede Bizansta yaygnlat; Konstantinopolisteki ve dier kentlerdeki hipodromlarda sksk halka ak malar dzenleniyordu. XIII. Yzylda o kadar yaygnd ki, Trapezos (Trabzon) imparatorluu kurulduunda orann imparatorlar iin zel bir polo sahas yapld. Konstantinopolisteki imparatorlar bu oyundan o kadar holanyorlard ki birou bu oyunu kendi zel polo sahalarnda oynuyorlard, ama hava kt olduunda da soytarlar, cceler, takliti komedyenler ve akrobatlar soylu efendilerini elendirmek zere her zaman el altndaydlar. Komnenoslarn saltanat srasnda yaam zellikle en ve tasasz, biraz batl ve temelde adat. Bu hanedann imparatorieleri soyfiyedeki villalarnda balolar, konserler ve mim gsterileri dzenlemekten ok holanrlard. Bu villalar batan beri imparatorlarn kklerini at kulbelerini ve atolarn yaptrdklar bakentin dndaki ekici evrelerde olurdu.23 5.1. Saray Kadnlar Eski a Hristiyanlnda ve zelikle manastr evrelerinde, kadn iki zt kutup ierisinde deerlendirilmektedir; bir yanda kadn iinde Havvann izini tayan, kendini beenmi, itaatsizliin semboldr ve ahlaki olarak ykselmek isteyenler iin byk bir engeldir. br tarafta ise, kadn ayn zamanda Meryem idi. Kontroll, mtevazi ve kendisini dine hizmete adam kadnlar vlyor, zellikle din iin ehit veya gazi olmu ve manastr ehli kadnlar erkeklerle eit olarak grlyordu. 24 Her ne kadar bilgimiz yeterli olmasa da, grebildiimiz kadaryla ynetimdeki erkeklerin ounluu ikinci snf kiiler dince sz geenlerse kadnlard. Bu kadnlar gerekten etkileyici kiiliklere sahiplerdi. Yalnzca kilise ve manastr konularnda ok nemli bir ilevi yerine getirmekle kalmyorlar, ayn zamanda dier meselelerde de aktif bir ekilde yer alyorlard ve onlar Bizans tarihindeki gl rollerini srdrdler. 25
Tamara Talbat Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 46 Turhan Kaar, Ioannes Chrysostomusun D: Dou Roma Bakentinde Din ve Politika , Belleten, C. LXVII, S. 250, Ank. 2004, s. 757 25 Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 80
24 23

87

Bizans kadn dmanl konusunda nldr ve ounlukla ataerkil bir devlet olarak gsterilmitir. Kukusuz Bizansta kadn dmanlar vard; yaadklar dnemde seslerinin duyulabilecei ve geride grlerine ilikin kantlar brakabilecekleri bir konumdaydlar. Eitimli din adamlar snfnn yeleri ya da okuryazar ileciler olarak kutsallklar dolaysyla adalarndan sayg gryorlard; yazdklar toplanyor sonraki kuan yararlanmas iin kopya ediliyordu. Tarihilerin almalar iin bu yazlar yok olmadan korunabildi nk kendi dnemlerinde nem tamaktayd. Ne var ki kadnlar stne pek gnl okayc olmayan grlerin ya da buyurgan eletirilerin okluu baz eyleri haber vermektedir. Yasa, vaaz ya da benzeri eylerin seslendirilme skl, ounlukla sz konusu malzemede ifade edilen gereklerin yerine getirilmediini gsterir. Ataerkil bir toplumda bitmeyen sorun u ekilde ifade edilebilir: Kadnlar sz konusu toplumun sreklilii iin son derece nem tadklar halde ne sahip olduklar nemin farkna varmalarna, ne de o nem dorultusunda hareket etmelerine asla izin verilmez. Bizans gerek ekonomik gerekse ocuk dourma asndan kadnlarn nemini zellikle hukuk alannda kabul etmitir. 26 Bizansl kadnlar manastra kapatlmyordu ve kstlayc giyim yasalarna tabi deillerdi. Ama sokaklarda ok fazla kadn grmek allagelmi bir ey deildi ve kadnlar genellikle pee takyorlard. Dnemin tarihileri bir olayn ne kadar sarsc olduunu vurgulamak iin ounlukla sokaklara kan ya da peelerini yrtan kadnlar betimler. Kadnlarn evde yabanc erkeklerle karlamasn nlemek ve bu karlamadan doabilecek tehlikeler konularnda yal General Kekaumenosun saduyusuna ilikin 11. yzyl sylentileri kadnlarn kendi evlerinde serbest olduklarn gstermektedir. mparatorienin sarayda harem dairesi olsa da, bu blm ana kabul salonlarndan yalnzca perdeyle ayrlan ve erkeklerin girmesine izin verilen bir blmd. mparatorienin hamileliinin son gnlerini geirdii ve doum yapt ayr bir oda vard. Bu oda erguvan rengi denmiti. mparatorun meru ocuklarn belirten erguvan-odada-doan ya da porfirogennitos unvannn ortaya kmasna yol amtr. mparatorie bu blmde hamileliinin son gnlerini doacak ocuu iin giysiler dikerek geiriyordu. Giysi dikmek her toplumsal dzeyden kadn iin kukusuz tek ticari etkinlik olmasa da, en nemli etkinliklerden biriydi.
27

26

Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, ev. Elif Gkteke Tut, st. 2003, s. 15 27 Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, ev. Elif Gkteke Tut, st. 2003, s. 17

88

Saraylarda kadnlar gndelik ilerin uzanda, harem dairelerinde yaard.28 Bizans imparatorluu, IV.yzyldan 1453te dne dein, bin yl egemenlik kurmutur. Bu bin yl boyunca kadnlara yaamn hemen her alannda snrlamalar getirilmiti. Bunlardan bazlar yasal tebli dierleri de ima eklindeydi. IX. Yzyldan Bizansn dne dek, Bizansllar, kadnlar konusunda ender rastlanr bir tutuculuk sergilemilerdir. Kadnlar toplumdan tamamen soyutlamak adna admlar atmlardr. rnein, imparatorluk ailesinin kadnlar sarayn iinde erkeklerden uzak zel bir blgeye yerletirilmiti; kentli kadnlar da Konstantinopolisin byk katedrallerine gittiklerinde tapnan sol tarafna, sada oturan erkeklerden uzaa otururlard.29 XIII. ve XIV. Yzyllarda Bizansl kadnlar, nceki kuaklara gre daha zgr hissediyorlard kendilerini ve yaptklarnda olsun, sylediklerinde olsun daha fazla zgven sergilemekteydiler. Bizans toplumu, btn dnemlerde de olduu gibi kelimenin tam anlamnda yine ataerkildi. Ancak sksk da imparatorie, prenses, ana rahibe gibi kimliklerle de gl mtehakkim kadnlar karyordu. Bunun en nl rnekleri Justinionosun kars mparatorie Theodora, entelektel prenses Anna Komnena ve VIII. Yzyl sonunda yaayp tam bir imparator olarak hkm sren, hatta az kalsn Charlenogne ile evlenecek olan imparatorie Eirenejdi.30 5.1.1. Anne Bizansl ideal imparatorluk annesinin nasl olduu konusunda bir fikir edinmek iin bir takm sylevlerden, ark szlerinden ve tesellilerden yararlanlabilir; ohrili Teofilaktosun Konstantinos Dukas ve annesi Alanial Mariaya, Aleksios Komnenos ve annesi Anna Dolasseneye hitaben verdii sylevler teselli ve Prodromosun sebastokratorissa Eirenenin olu iin syledii doum gn arks bunlardan birkadr. XI. yzyl ortalarndan imparatorluun bitimine kadar Bizanstaki kadnlar iin en gl ideolojik rol anne rolyd. Orta dnem Bizansnda mr boyu bakire kalarak cinselliin yadsnmas ve rahibelerin (gerekirse) klk deitirmesi iktidara giden birer yoldu. Komnenoslarn aile imparatorluunda hanedan devam ettirmek amacyla ocuk yaplmas
28 29

Michel Kaplan, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st.2001, s. 80 Diane Toullatos-Mles, Bizansta Kadn Besteciler ev. Asuman Kafaolu-Bke, Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69-70 , st. 1998, s. 144 30 Donald M. Nicol, Bizansn Soylu Kadnlar On Portre,1250-1500, ev. zden Arkan, st. 2001, s. 3

89

kadnlarn en nemli grevleriydi ve dolaysyla da kadnlarn potansiyel olarak en ok g saladklar alan buydu. deolojiyi hem yanstan hem de yasalara dken hukuk, babann lmnden sonra reit olmayan bir ocua vesayet edecek en uygun kiinin anne olduunu kabul ediyordu. Dul kadn ailesinin reisi olarak kabul ediliyor, cinsiyetleri vesilesiyle kadnlara verilmeyen kimi sorumluluklar stleniyordu. Btn mallar ocuklar iin korunup
31

saklanmak zere dul annenin ynetimi altndayd; eitim, evlilik ve drahoma konularn

halletmek onun greviydi. Yasa gerei ocuklar annelerinin haklarn elinden alamyordu ve ona sayg gsteriyordu. Annelikle ilikilendirilen ilk erdem dourganlktr. Teofilaktos Mariaya hitaben yazd sylevde, Tanrnn annelii sevdiini dile getirerek annelerin kurtuluunu ilan etmitir; Anna Dolasseneye vgsn onun dourgan anneliiyle dorua karmtr. Anna elbette Mariadan daha baarlyd; Mariann bir ocuuna karlko, sekiz ocuk dourmutu. Teofilaktos gerekten de ocularn mutluluk verdiini anneye deinirken 112. Mezmuru alnt yaparak Annaya kutsanm diyebilirdi. Anna Komnene iin bir cenaze treni konumas yazan 12. yzyl retorikisi Tornikes, ocuklarn bir kadn iin kocadan daha nemli olduunu nk erkekle kadn arasndaki zlmez ba glendirdiklerini ve ball ilk bataki duruma getirdiklerini vurgulamtr. Ailenin torunlara ve torunlarn torunlarna uzanan genilemesi Annann nasl br kadnlar getiini ve onlarn baarlarn glgede braktn ortaya koymaktadr. Ailenin yalnzca geniletilmesi deil, iyi ve saduyulu bir biimde ynetilmesi de annenin greviydi. Mariaya bir annenin ocuklarnn lln gzetmesi gerektii hatrlatlyordu; Anna ise ailesinin btn farkl dallarn birletiren ve onlara yardm eden kk olduu iin vlyordu. ocuklarn dnyayla yzlemeye hazrlanmak iin zihinlerinin gelimesi gerekiyordu; bunun iin uygun retmenler tutmak ve ocuklar ll, lml olmaya altrmak yine annenin greviydi. Anna Dolassene imparatorluk saraylarnda ll ve sagrl bir atmosfer yaratmt ve ailesi nasl yaanmas gerektii konusunda canl bir rnek olutururken, evrelerindeki insanlar erdemli olmaya tevik etme roln stleniyordu. Eirenenin olu iin yazlan doum gn sylevi bile, ksa olmakla birlikte Eirenenin olunu asker olmaya hazrlayaca beklentisi tayan bir ifade ieriyordu. Brienniosun
31

Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, ev. Elif Gkteke Tut, st. 2003, s. 81

90

verdii bilgiye gre Anna Dolassene kk oullarnn ilerideki eitimi iin aba gstermitir. Sylevde deinilmeyen bir baka benzer grevse dinsel anlamda rehberlik salanmasyd. Anna Dolassene bu alanda da grevini yerine getirdi: Aleksios iin Roussele kar dzenledii seferde ona elik edecek manevi bir baba tayin etti. Hoca tutmak annenin ie uygun kiilerle, yani imparatorluun aydn snfyla ilgili bilgi sahibi olmasn, onlarla temas kurabilmesini gerektiriyordu. ocuk bakmak kadnlarn kendi insiyatifleriyle hareket edebilecei ve bundan dolay vg kazanabilecei bir edimdi. Yenilenme ancak kabullenilmi bir rol iinde, yeniliki davran o rol iin uygunsuz olarak alglanmad srece gerekleebilir. Bu olgu, VI. Konstantinosun annesi ve naibi, 8. yzylda yaam imparatorie Atinal Eirene tarafndan ortaya konulmutur. Henz tahta kamayacak kadar gen bir imparatorun annesi olarak kazand gl konumdan yararlanan ve egemen ideolojinin kadnlar iin meru grd bir rol oynayan, Atinal Eirene, olu reit olduktan sonra iktidar tam anlamyla elinde tutmay baarmtr. Ama kilisenin nezdinde bir anne olarak hreti, daha sonraki kuaklarn nezdinde ocuunu kr eden anne roln glgelemesine karn, yaptklar rahatszlk yaratmtr. Tek bana hkm srd dnem grece ksadr. Bizansta olmas beklendii zere iyi bir anne yaamn Tanrya yneltmeliydi, bu da zamannn ounu ocuklar iin dua etmeye ayrmak demekti. Teofilaktos Alanial Maria iin dua etmekle soluk alp vermenin ayn ey olduunu sylemitir. Anna Dolassene ise btn gecelerini dualar ve gzyalar iinde geiriyordu ve bylece ocuklar iin zaferi garantiliyordu. Aleksiosa skitlere kar kazand zaferlerden dolay defne dallarndan ta giydiren, Anna Dolassene oldu. Cennetle insanlar arasnda dindarca araclk etmek yalnzca aileyle snrl deildi, ama annenin zel rol teki inanlara da ayrntl bir ilgi ve zen gstermesini gerektirmiyordu. 32 5.1.2. E, mparatorie Herhangi bir mutlakyet rejiminde erkekler ve kadnlar mutlak hkmdarla ilikilerine gre tanmlanrlar; Bizansta da durum byleydi. mparatorun evresindeki btn erkekler imparatorla olan ilikilerine gre tanmland iin, Komnenoslar dnemin tarihsel
32

Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, ev. Elif Gkteke Tut, st. 2003, s. 84 -85

91

balamnda kadnlara da aynsn uygulamak kabul edilebilir bir yntemdir. Bu bir toplumsal cinsiyet (gender) fark deil, siyasal bir sistemdir. Kadnlarn imparatorla ilikisi, gerek kendileri gerekse toplum hakknda o dnemde en nemli eylerden biriydi. Kimisi imparatorun karsyd, kimisi ise duldu. Bizans toplumu ve ideolojisinde farkl medeni durumlarn yaratt etki ak ve anlalr bir hale gelecektir. 33 Bizansta imparatorienin ayrcalkl bir konumu vard. mparatorla evlenince ta giyiyor ve o andan itibaren imparatorluk meruiyetinin aktarmcs olarak grlyordu. Gsterili giysilerini giyerek kendi kadnlarnn eliinde tren ve ayinlerde yer alyordu. lenlerde yneticisiyle birlikte bir masas vard. mparator ldnde imparatorieye tahtn varisini seme ya da onunla evlenme arsnda bulunulmas, imparatorluun ilk yzyllarndan itibaren bir gelenek haline gelmiti. Bizans, tahtn babadan ola getii bir toplum olmamasna karn, saltanattaki aileler arasnda bir ba bulunmasna deer veriliyordu. Eski imparatorienin yeni imparatorla evlenmesi bu ba en ekonomik biimde salyordu. Yeni imparatorun seilmesi de imparatorienin kiiliine ve imparatorluun o zamanki zel durumuna bal olarak imparatorienin insiyatifine braklabilirdi. Birok imparatorie zellikle 8. yzylda Atinal Eirene ve 9. yzylda Teodora, henz tahta kacak yaa gelmemi oullarna naiblik etmilerdir. Ne var ki, 11. yzyl kadnlarnn siyasal gc ve 12. yzylda uradklar nfuz kayb, bireysel beceriye ve dolaysyla beceriksizlie bal deildir. Ayrca bu aklama gerektiren bir olgudur. 34 Bizans imparatorielerini, daima mnzeviler olarak dnmeye ok hazrz, fakat ok az ynetimde kadnlarn, Bizans mparatorluunda olduundan daha iyi bir konumu ya da daha nemli bir rol veya politika ve ynetim zerinde daha byk etkisi olmutur. Bu, hakl olarak iaret edildii gibi, ortaadaki Yunan tarihinin en dikkate deer noktalarndan biridir Bizans tarihinin hemen her yzylnda ya kendisi saltanat sren ya da daha ok egemen gle tahta ortak olup, imparatorlar iktidara getiren kadnlara rastlanr. Bu kadnlar da ne otoritenin ne kan belirticileri, ne de esas eksikti. 35

33 34

Donald M.Nicol, Bizansn Soylu Kadnlar On Portre, 1250-1500 , ev. zden Arkan, st. 2001, s. 3 Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, ev. Elif Gkteke Tut, st. 2003, s. 18 35 Charles Diehl, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R. Yularkran, st. 1939, s. 80

92

mparatorlua mensup Bizansl ideal e ayn zamanda ideal hkmdar eiydi. Art arda imparatorie olan iki imparatorie Eirene Piroska (Macaristanl Eirene) ve BerthaEirene-in srasyla Prodromos ve Ohrili Basileiosun yazd iki mezar yazt, imparator karsnn hangi erdemlerle hatrlanmasn diliyorsa, onlar ne karmtr. Prodromosun Eirene Piroska iin yazd mezar yazt ksayd ve soylu bir kan, soylu bir aile ve dourganlk niteliklerini ieriyor, kibir ve kendini beenmilikten kanma, alakgnlllk gibi yan anlamlaryla manastr yaamn kapsyordu. Prodromosun Eirenenin kocas II. Ioannes iin yazd mezar yaztnda Eireneye bir kez daha deinilmitir. Bir kez daha imparatorun kars, tad soylu kan ve gl ailesinden tr vlm, btn batnn efendisi olarak betimlenmitir. Yine dourgan bir anne olarak baarlar yceltilmi, oullarnn ve kzlarnn says da belirtilmitir. Bar zamanlarnda kocasna elik etmek bir imparator einde vgye deer bir davran olmakla beraber, kocasyla birlikte sefere gitmek ayr bir konuydu. Basileios, Berthann batda savaa giderken Manuele elik ettiine deinmez, ama saray yazar Ioannes Tzetzes, Berthann yle yaptn belirtmitir: Dristnadaki (Silistre) bir dostuna yazd bir mektupta Tzetzes, Berthann sefere gitmesiyle, imparatorienin ndan yoksun kaldn belirtmekle, Berthann, byk olaslkla bir eytann drtmesi sonucu yumuak ve hassas imparatorielerin doasna aykr davrandndan yaknmaktadr. Tzetzesin seferde kocalarna elik eden imparatorielere ynelik dmanca tutumu, 11. yzylda Eirene Dukaina, Aleksiosla birlikte yolculua ktnda da gzler nne serilmitir. Anna Komnene, Eireneyi eve dnmesi konusunda uyaran kaba kfrl yazlarn, imparator ve imparatorie iftinin adrnn kapsndan atldn anlatmaktadr. deal eten bir erdem daha bekleniyordu: En azndan 12. yzylda, ideal ein kocasna umutsuzca, umarszca ak olmas gerekiyordu. Bu, yalnzca karkoca ilikisi iinde yaanmasna izin verilen bir duyguydu. mparatorluun sonuna kadar, kadnlarn ykc ve dizginlenmez ehveti, meru bir koca dnda herhangi bir erkee yneldiinde eletiriliyordu. Akominatosun 12. yzyl tarihi, tutkularn dizginleyemeyen ve zina ileyen kadnlarn saylp dklmesiyle doludur. Ama yasal gereklere uyulduunda Bizansllar duygularn da vurulmasndan yanaydlar. Basileios, Bertha ile Manuel arasnda var olan gr birlii ve uyumdan sk sk sz etmektedir. Prodromosun, Anna Komnenenin Kafkas gelini Teodora iin yazd mezar yazt, bir erkekle kars arasndaki akn dokunakl bir

93

tablosunu izmektedir: Teodora hastayd, lmek zereydi, ama hi ikayet etmiyordu. Tek dilei sefere gitmi olan, can kadar sevdii kocasn grebilecek kadar yaamakt. Kocasnn yokluu cann yakyor, akln bandan alyordu. Sonra Ioannes ortaya kt: Teodora onu sevgiyle kucaklad, alad; kocas da inleyip alad. Teodorann gerdanndaki ukurlar gzyalaryla doldurdu; yzn ve altn rengi salarn okad; kederinden baylacak gibiydi. Bu yazt, Bizansllarn karkoca sevgisinde vefa anlayna dair ayrntl bir rnektir. Sz konusu anlay 11. ve 12. yzyllarda halkn gitgide daha ok sevip benimsedii bir anlaytr. 36 deal e ve hkmdar kars iyi bir aileden gelme, dourgan, kocasna ak, muhtalara kar merhametli, hayr ileriyle kendini gsteren bir filantropia ile dolu kadnd. Bu adan imparatorienin da dnk bir rol vard; insanlarla konumas, onlarn gereksinimleriyle ilgilenmesi bekleniyordu. Bir dereceye kadar, adaletin arklarna da mdahalede bulunabilirdi. mparatorienin merhameti, sulular, lm cezasndan kurtarabilirdi. Ohrili Basileios, Bertha-Eirenenin baarya ulaan mdahaleleriyle ilgili belirli rnekler vermemektedir, ama Anna Komnene Aleksiadda yle bir olaya ilikin kayt dmtr: Annesi Eirene, Aleksiosa yalvararak Mihael Anemas son dakikada kurtarmtr. Kukusuz byle balama taleplerine yalnzca imparator uygun bulursa karlk veriliyordu, ama ideal roln iinde adalete aldr etmemeye varan bir merhamet, bir e ve hkmdar kars iin erdem saylyordu. nemli bir ilev yrtmlerdi. 38 mparatorieler iinde biri vard ki Teodora Kbrsl bir Yunanlyd. Babas Konstantinopolis hayvanat bahesinde bakcyd. Zaten yozlam toplumun deerlerini daha genken umursamama cretkarl, ona Yarm Dnyann Kraliesi unvann kazandrd. Daha da artan cretkarlyla Dou Yarm Krenin imparatorielii konumuna ykseldi. Fakat Teodora dncesiz ve uar bir kadn deildi. Ayrca ister arkcl benimsesin, isterse azizelii, setii yolda ekinmeden yrrd Teodorann nn
37

mparatorie olmayan kutsal kadnlar da

36

Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, ev. Elif Gkteke Tut, st. 2003, s. 88 37 Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, ev. Elif Gkteke Tut, st. 2003, s. 89 - 90 38 A.A.Vaslev, Hstory of the Byzantine Empire 324-1453, Vol. II, Wsconsin 1976, s. 441

94

glgeleyecek, onu unutturacak giriimler olmusa da, gl kiilii Bizansn mozaikleri gibi parldamaktadr. Kukusuz, tvbekar olmas ve dardaki yaamdan elini ekmesi Justinianusa kurduu bir tuzakt. Justinianus onu sabahtan akama kadar tavan arasndaki gsterisiz odada iplik eirirken bulurdu.
39

Justinianusun kalbini kazandktan sonra kendisiyle

evlenmeye ve beraberce tahta kmaya muvaffak olunca herkesin nefret ve hayretine mucip olmutu. Yaad mddete -548de lmtr- imparatorun zerinde mutlak bir nfuz sahibi olduu ve devleti onun kadar belki ondan daha fazla idare ettii muhakkaktr. Kusurlarna ramen paray, nfuzu severdi ve taht muhafaza iin ekseriye hain, gaddar, kinlerini unutmazd- bu byk haris ahsiyetin yksek kabiliyetleri, iddeti, metaneti, kararl ve kuvvetli bir iradesi, doru ve berrak bir siyasi duygusu vard ve belki ahane kocasndan daha doru gryordu. 40 Teodora, gzpekliini halkn arasndaki kargaalar ve saraydaki terr olaylarna dek uzatt. Evlendikten sonra namuslu, hibir tartmaya meydan vermeyecek denli temiz kalmtr ve amansz dmanlar bile bu konuda ona kar hibir sz sylememilerdir. Her ne denli, Akakiosun kz aka doymusa da, grevi ve durumu karsnda keyifleri ve alkanlklarnda gsterdii zveriler dolaysyla karakterinin salaml vlmeye deerdir. stekleri ve dualarna karn, hi yasal olu olmad; Justinianusla evliliinin tek meyvesi olan kz da kk yatayken yaamn yitirdi. Bununla birlikte, imparator zerindeki etkinliini, her zaman iin srdrd. Beceriklilii ya da deerlilii ile kocasnn sevgisini kazanmasn bildi. Evliliinin yirmi drdnc, saltanatnn yirmi ikinci ylnda kanserden ld. Dounun en temiz ve en soylu kadnlaryla evlenebilecek olan Justinianus, bu fahie komedyenin arkasndan, onulmaz aclarla gzya dkt. 41 Teodora dneminde, btn kadnlarn ahlak bozulmutu. Kadnlar kocalarn aldatnca bir ceza grmyorlard ve byle bir davran onlar iin ne bir tehlike yaratyor ne
Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 155 Charles Diehl, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R. Yularkran, st. 1939, s. 29 41 Edward Gbbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Bizans ev. Asm Baltacgil, C.4, st. 1994, s. 51
40 39

95

de bir zarar veriyordu. Zira yaptklar kantlanan kadnlar bile ceza d kalyorlard. nk, hemen imparatorieye gidiyorlar ve kocalarna kar dava aarak bir sular olmayan kocalarn da mahkemeye srklyorlard. Haklarnda bir ey kantlanamayan kocalar, aldklar eyizin bir kat para demek zorunda kalyorlar ve sadk olmayan elerinin gsteriye giriip utanmadan aklarna arda bulunduklarn yeniden grmek azabna katlanyorlard. Aklarn ouysa, gerekte aklk grevleri nedeniyle kazan salayp geinmekteydiler. Bu durumda artk kocarln azlarn kapatp krbatan kurtulmaktan memnun grnmelerine amamak gerekir. Kocalar, karlarnn yaptklar her eyi ho grp farknda deilmi gibi davranmaya, karlarnn ileri ne kadar edep d olsa ses karmamaya balamlard. 42 5.1.3. Kz Karde ve Kz Evlat deal kz karde ideal kz evlatla ayn nitelikleri sergiliyordu. kisi de ailelerini sevmek ve onlara hizmet etmek durumundayd. Manuel Straboromanosun Eirene Dukainaya erkek kardei Mihael Dukasn lm zerine yazd tesellide bir kz kardeten beklenen ideal davran rnei sergilenmektedir. Eirene Mihaelin hastal boyunca yiyip imeden ve uyumadan kendi saln yitirmek pahasna kardeine bakmt. zverisinin nedenlerine yaptta deinilmemekle birlikte izlerini sradan bir gzlemcinin grebilecei biimde hala yznde tad belirtilmitir. Eirene erkek kardei iin yas tutuyordu, ama zntsn yiite ve sessizce yklenmiti. mparatorie yorgunluktan ve zntden km grnyordu. Bunun sebebini Manuele bir dostu syledi; aksi taktirde Manuel, Eirenenin hasta olduunu sanacakt. Burada Aleksios Komnenosun son hastalnda derin bir ballkla babalarna bakan kz gibi ideal kz evlat figrleriyle bir paralellik vardr. Aleksios Komnenosun kzlar hep hazrdlar; annelerine destek oluyor, babalarn doyuruyor, alnn siliyor, annelerini olabilecek daha kt eylerden koruyarak ailenin moralini yksek tutmaya alyorlard. Kz karde ve kz evlat rolleri ne kadar dokunakl ve pratik adan nemli olursa olsun kadna pek iktidar bahetmez. Komnenos aile imparatorluunun bir paras olarak kz karde ve kz evlatlar e niteliiyle nemliydiler, ama e seimine bizzat katldklarna ya da bunu herhangi bir ekilde etkilediklerine ilikin

42

Prokopius, Bizansn Gizli Tarihi, ev. Orhan Duru, st. 2001, s. 110

96

elimizde hi kant yoktur. Yazglarnn potansiyel anlam ve nemi araclar iin iktidara dnmedi. Anne olma srasnn kendilerine gelmesini beklediler. 43 5.2. Evlilik Aile kurmak iin Bizansllarn kullandklar bir takm yntemler vard. Gerek fiziksel evlilik ok nemli olmakla birlikte bu, yntemlerden sadece biriydi. Yaygn olarak kullanlan bir baka yntem manevi akrabalkt. Bu, fiziksel akrabalkla ayn ykmllkleri tayan bir bad. Daha da yaygn bir yntem evlat edinmeydi. Evlat edinme bir yenilik deildi, yzyllardr sren yaygn bir uygulamayd. Ama 11. ve 12. yzyllar boyunca daha ok aile evlat edinmeye balamtr. Bu durum karlkl ykmllk ve sadakat gerektiren bir ba yaratlmasna giderek daha fazla nem verildiini gsteriyordu. 44 O dnem boyunca evlilik balar zorunlu olarak hem nem hem de sayg asndan artt; bu durumun haber verdii kltrel deiim baarl Komnenoslar tarafndan imparatorluun dnme uratlmasyla tamamland. Deiimin kkenlerinin Makedonya Hanedanna dayanmasna ramen 15. yzylda ayakta kalan imparatorluk, o hanedann ynettii imparatorluk deildi. Aile adlarnn kullanlmas yalnzca, esas olarak aileye daha geni anlamda da evlilik birliine verilen nemi vurguluyordu. Aileler arasndaki ittifaklar nem tarken kadnlarn da e olarak bir rol vard. Bununla birlikte e seme gc ve evlenince tadklar nem toplumdan topluma deiiklik gstermitir. mparatorluk ailesine ye 11. yzyl kadnlarnn ou evlilik konusunda konuma zgrlne sahipti ve aile karlarnda rol oynadklar dnldnden, ounlukla bu evlilikleri bizzat ve serbeste ayarlayabiliyorlard. Bu ideoloji kadnlara gerek bir g veriyor, tarihsel kaynaklarda kadnlarn grnrln arttryordu. Zira 11. yzyl siyaseti destek gruplar oluturarak imparatorluk iktidarnn ele geirilmesi evresinde dnyordu. 45 Bizans imparatorluunun altn anda gerek bir Romalnn yani Bizanslnn bir yabanc ile evlenmesi hi de ho karlanmazd. X. Yzylda Konstantinos Porfirogennetos, imparatorluk ailesinin yeleri ile baka lkelerden kiiler arasnda ayarlanan evliliklere kar srarla uyarmt olunu. Birtek Franklar istisnayd, sebebi de mesnetsiz bir iddiayd: Gya
43

Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji,ev. Elif Gkteke Tut, st. 2003, s. 91 44 Barbara Hill, a.g.e., s. 62 45 Barbara Hill, a.g.e., s. 63

97

Byk Konstantinos Frank dnyasndan gelmiti. Aradan 200 yl getiinde ise imparatorlar artk etnik saflklarn korumakta srarl davranmay gze alacak durumda deillerdi. Bizans meydana getiren hakiki Romallarn, Hristiyan aleminin dier blmnden ayr bir rk olduu hikayesi savunulamazd. XII. Yzylda Komnenos hanedanndan drt ya da be imparator, bat Hristiyan, yani Latin kadnlarla evlendi. Son hanedan Palaiolagoslarn damarnda saf Romal kannn dolat pek sylenemezdi. Bizansn son yzyllarnda diplomatik evlilikler ve onlara elik eden drahonalar, ynetici snflarn varlklarn srdrmek iin bavurduklar bir are haline gelmiti.46 Bakirelik Bizans toplumunda sayg gren bir durumdu. Fakat kilise hukukuna gre tek eli evliliin geerli olduu, zinann su sayld bir toplumda imparatorlarn ounun metresi vard ve elerini aldatmaktan ekinmiyorlard. XII. yzylda e aldatma serbest ve neredeyse resmi kabul grd bile sylenebilir. 47 5.3. Boanma: VI. yzyla kadar rzal boanmaya izin veriliyordu. Daha sonrasnda ise boanma nedeni olan olaylarn, durumlarn bir listesine rastlanmaktadr: Zira iktidarszlk, delilik ve ihanet. Kilise iki insann evliliini Tanrnn taraflardan birinin lmne kadar srmesini istedii bir birleme olarak gryordu. Kadnlar iin bu gelimenin sonular iki trl tartlabilir. Birincisine gre, kolay boanma kadnlarn zararna oldu, nk kocalar daha gen ya da daha gzel bir kadn uruna onlardan yasal olarak kurtulabiliyordu. Bununla beraber kadnlar da mutsuz evlilikten daha kolay kaabiliyordu. Ayrca kilise birlemenin bozulamayacanda srar ederken, evlenirken seim yaplmasn da savunup desteklemitir. Daha nce bir kadnn tercihlerine hi bavurmam bir kltr iin bu yeni bir eydi. Yine de boanmaya ilikin olas nedenlerin listesi erkekler iin daha kabarkt; ok uzun sre ev dnda kalarak kocasn honutsuz eden bir e de baz dnemlerde bu listede bulunmutu. Bir baka yeni gelime, taraflardan biri manastr yaamna girmeyi dilerse kilisenin boanmaya izin vermesiydi. Erkek de kadn da kutsal yemini etmek amacyla einden boanabiliyordu. Kimi zaman erdemli bir ift ocuklar bydkten sonra farkl manastrlarda yaamak zere birbirlerinden ayrlyordu.
46 47

Donald M. Nicol, a.g.e. s. 11-12 Angeliki E. Laiou, Arzu, Ak ve Delilik: Bizansllarn Gzyle Cinsel likiler , Cogito Bizans, S.17, st. 1999, s. 187

98

Bir kadnn drahomas yani evlenirken ailesinden alp getirdii mallar stndeki haklar olabildiince savunulmutur. Evlilikle ok fazla mal koullara baland iin, hukukun kadnlarla ilgili olarak gndeme geldiini grebileceimiz alanlardan biri mal anlamazlklaryd. Kocas ynetebilse de drahoma kadnnd. Kocann drahomann azalmasna gz yummas durumunda kadn bu mal ynetme hakkna sahipti. Kadn ayrca kocasnn evlenirken verdii ve drahomann belirli bir oranna gre saptanan dn armaanlarna da tmyle sahip oluyordu ve bunlar kullanabiliyordu. Elbette gerek drahomadan gerekse dn armaanlarndan evlilikten doacak ocuklarn yararlanmas amalanyordu; eer kadn kocasndan nce lrse bu mallarn mirass olarak ocuklar babalarndan nce geliyordu. Ailenin babas ldnde dul kars ocuklarn ve mal mlkn doal muhafz oluyordu. Ailenin reisi olarak bir erkein btn yasal ykmllklerine ve bunlar yrtecek yasal yetkiye sahipti. Mallarn ynetimi, ocuklarn eitimi, drahomalarnn salanmas ve ocuklarn evlendirilmesi kocasnn lmyle beraber kadnn omuzlarna ykleniyordu. Dul kadn bir imparatorieyse, bunlara imparatorluun ynetimi de ekleniyordu. Yasal haklar asndan dul olmak bir kadnn elinde tutabilecei en gl konumdu. Yeniden evlenmesi durumunda dul kadn, ilk ailesi ve mallar stnde dn armaanlar dndakisahip olduu btn denetimini ounlukla yitiriyordu. Dolaysyla yeniden evlenme kadnlar iin g kaybna neden olan bir seenekti. 48

6. Saray Entrikalar
mparatorluk saray kiisel karlar, dzenci ihtiraslar, kanl hnlar kargaaln barndrmaktan baka bir eye yaramyordu. Btn Bizans tarihi boyunca, imparatorluun azametli iktidar, onu

kavrayamayacak kadar zayf ellere dt zaman bu hal kendini gsterecektir. ktidarn efsanevi cazibesi derhal azgn ihtiraslar yaratacak, efendisinin yannda yaayanlarn her biri tahtn basamaklar zerinde yalnz kalmay ve nihayet frsat dnce onu igal edeni de kovmay kurarak, birbirini boazlamaktan baka bir ey dnmeyeceklerdir. 49

48 49

Barbara Hill, Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, st. 2003, s. 15 - 16 Auguste Bailly, Bizans mparatorluk Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1,st. trz. s. 18

99

Konuya ilikin bir rnek olmas asndan; II. Romanos (959-963) zamannda ordu kumandanlarndan Mikeforos Fokas, Girit adasn Araplardan alarak byk bir hret kazanmt. Bu srada Bizans saraynda sefahat, Theodora devrindeki dereceye ulam bulunuyordu. Romanos genliinde, lakonyal Teofano adl son derece gzel ve uh bir kzla evlenmiti. Kendisi de iri yar, mavi gzl, son derece yakkl bir delikanlyd. Teofano, bir sre sonra, 975-1025 yllar arasnda imparatorluk edecek olan II. Vasilyusu dourunca saraydaki mevkii bsbtn salamlat. Nihayet, kocasyla birlikte imparatorluk tahtna kt. Romanos o srada yirmibir, Teofano ise on sekiz yanda idiler. Gen kadn, gzellii ve cazibesiyle kocasnn zerinde byk bir nfuz sahibi olmutu. Hatta kaynvalidesiyle grmcelerini o sayede saraydan uzaklatrd. Romanos, imparator olduktan drt yl sonra lnce Teofano drt ocuuyla dul kald. Bunlardan ikisi erkek, ikisi kzd. Gen kadn be yandaki olu Vasilyus ile iki yandaki olu Konstantinos adna devleti idareye balad. Bu srada devletin en nfuzlu adam, Anadolu ordusu kumandan ve Girit fatihi Nikeforos Fokasd. Kendisi sert, sessiz ve kederli grnl idi. II. Romanos vefat ettii zaman her eyi yapabilirdi;lakin hibir ey yapmayarak gzel Teofano ile iliki kurmay tercih etti. mparatorie onu stanbula getirmiti. Kendisine olan hayranln biliyordu. Bu adam hi sevmemekle beraber, mevkiini korumak iin evlenme teklifini kabul etti. Bylece Nikeforos Fokas 963 ylnda imparator oldu. Teofanoya olan ak ise, her gn biraz daha artmaktayd. te bu zat, dmanlarna kar kendisini korumak iin denize yakn ve emniyetli bir yerde oturmay doru bularak Teodosyus ve Urmizdas saraylarnn etrafn tahkim etti. Teodosyus saraynn dou ve bat tarafna baz blmler ilave ederek, burasn yollar ve teraslar vastasyla birletirdi. Nikeforos Fokas, bir sre sonra savalara gitmek iin Teofanoyu yalnz brakmaya balad. Gen kadn bu srada kocasnn yakkl yeeni Joannis imiskis ile iliki kurdu ve ona ak oldu. Nihayet bu yzden 969 ylnda kocasn sarayda uyurken ldrtmtr. mparator yeeninden phelenmi ve onu bir mddet evvel ehirden srmt. Lakin imiskis, Teofano ile daima gizlice haberlemekte idi. Bu sayede btn tertibat alnd. 969 yl Aralk aynn onuncu gecesi, saat bete, dondurucu bir poyraz eser ve buram buram kar yaarken imiskis yannda arkadalar bulunduu halde deniz tarafndan sandalla geldi ve gizlice sarayn rhtmna kt. Evvelce kararlatrld gibi, slkla iaret verince, sarayn

100

yukar seddinde bulunan ve bir gn nce Teofano tarafndan ieriye alnm olan arkadalar ipe bal bir sepeti aaya salverdiler. Bu vasta ile, imiskis en sonra olmak artyla, hepsi birer birer yukarya ktlar ve ellerinde yaln kllar bulunduu halde imparatorun odasna hcum ettiler. Lakin, onu yatanda bulamadlar. Bu yzden de ok ardlar hatta panie kaplr gibi olup kamak istediler. Bu srada o civarda rastladklar bir saray hademesini yakalayp kendisini imparatorun bulunduu yeri sylemeye mecbur ettiler. Nikeforos Fokas, ayak sesleriyle uyanarak srayp kalkt. Lakin, bir kl kafasn yard. Kanlar iinde yere yuvarland. Srkleyerek imiskisin yanna getirdiler. O da sakalndan yakalayp: -Nankr!.. Hizmetlerimi unuttun deil mi? Halbuki ben olmasam tahta kamazdn. stelik utanmadan beni srgne gnderdin. Bakalm seni imdi kim kurtaracak? Diye haykrd ve klcnn kabzasyla vurup enesini datt. Sonra eliyle kafasn kesti. O srada olay duyan muhafzlar, saray kuatm bulunuyorlard. Bunun zerine imiskis imparatorun kesik ban pencereden onlara gsterdi. Nikeforos Fokasn ldne kanaat getiren muhafzlar, yeni imparatoru alkladlar. imiskis, bu olay zerine hemen Ayasofyaya kotu ve patrikten kendisini imparator olarak takdis etmesini istedi. Lakin patrik, kocasnn katili Teofano ile ilikilerini kesmedike bunu yapamayacan syledi. imiskis, cinayete itirakini kesin ekilde reddederek onu feda edip imparator oldu. imiskis ile evlenmeyi uman Teofano ise Knal Adadaki manastra kapatld. Henz yirmi dokuz yanda bulunan ve btn gzelliini muhafaza eden gen kadn, bu de katlanamad. Bir ay sonra Knal Adadan kap Ayasofyaya snd. mparator bunu haber alnca hemen yakalanarak Anadoluya srlmesini emretti. Teofano bunun zerine son bir grmede bulunmak iin yalvard. Karlatklar zaman ise, vefasz an hakaretlere bodu. Yanndan zorla karld. imiskis, elli bir yanda bulunduu halde lnceye kadar, yani yedi yl sreyle gen kadn felaket iinde yaad. Ondan sonra stanbula, ocuklarnn yanna dnd. Lakin gururu gibi, hrs da snmt. Kutsal sarayn bir kesinde itibarn kaybetmi olarak yaad ve yle ld. 50

50

Midhat Sertolu, Bizans Saraylar Ve Saray Maceralar Hayat Tarih Mecmuas, C. 1, S. 1, st. 1977, s. 33,35

101

DRDNC BLM
TRK BZANS LKLER
Trkler, Bizans mparatorluunun bin yl akn sresi iinde temas etmi olduu pek ok millet arasnda zaman as ve iliki younluu bakmndan ilk sray almaktadrlar. nk Bizans mparatorluu kuruluundan yklna kadar devaml ekilde, deiik isimler altnda da olsa, Trklerle siyasi, askeri, ticari, kltrel balarn srdrmtr ve bu temas sadece snr tesinde kalmayp, V. yzyln ilk yarsndan itibaren nce Hunlarn daha sonra Avarlar, Ouzlar, Peenekler, Kumanlar gibi Balkanlar yoluyla gelen Trklerin Bizans topraklarnda yerlemesiyle de ok daha yakn ilikilerin kurulmasna neden olmutur. Bylece geni kitleler halinden gerekleen bu yerlemeler sonucunda, Trklerin, imparatorluun eitli etnik kkene mensup halk arasnda, belki de en byk grubu oluturduunu sylemek, hi de yanl bir yorum olmaz. 1 1. Trklerle Bizansllarn Karlamas Trklerle Bizansllarn ilikisi 1071de Trklerin Bizans ordusuna kar Malazgirt Savan kazanmasndan, 1300 yl balarnda Osmanllarn tarih sahnesine kmas ve 1453 ylnda Konstantinopolisin istila edilmesi srecinde geen ortalama 350 yllk bir sre ile snrl deildir. Aslnda Bizansllarla Trklerin ilikisi 1071 ylndan ok daha gerilere gider. Bizansllarn Trklerle ilikileri Orta Asyadaki baz Trk boylarnn slamiyetle tanmasndan ok daha nce balamt. Anadoluya ilk gelen Trkler Bulgar Trkleridir. 530 ylnda Bizans ordular tarafndan bozguna uratlan Trklerin bir ksm Bizans tarafndan Anadoluya geirilerek Trabzon havalisi ile oruh, yukar Frat blgelerine yerletirildiler. 2 Bizansllarla Trklerin ilk diplomatik ilikileri VI. yzyln ortalarnda balamt. mparator Justinianos dnemi tarihisi Prokopios 552 558 yllar arasn ele alan Hyper ton Polemon (Savalar) adl sekiz kitaptan oluan eserinde Vandal, Got ve ran savalarn anlatrken kendilerini yakndan etkileyen Hunlar ve Avarlar gibi kavimlerin zelliklerinden
1

In Demirkent, Trk Yaamnn Bizansa Etkilerinden Birka rnek, Tarih Boyunca Trklerde Ev ve Aile Semineri (25-26 Mays 1998) Bildiriler, st. 2000, s. 145 2 Mustafa Ekincikli, Trk Ortodokslar, Ank. 1998, s. 76

102

bahsetmektedir. Trklerin VI. yzyldan ok nce Orta Asyada yaadklar bilinmektedir. Ancak 552 ylnda ilk kez Gktrk Kaanlnn ortaya kna kadar Bizans kaynaklarnda Trk ad gememitir. Trklerin bu sahada nceleri belki bir boy veya bir kabile halinde yaamalarna karlk daha sonra byk bir devlet haline gelmelerinin ve ticaret (ipek) yolunun gvenliini salama grevini stlenmi olmalarnn adlarnn duyulmasnda nemli bir etken olduu sylenebilir. VI. yzyln ikinci yarsnda Bizans mparatorluunun da nemli bir meselesi olan Trkler bylece tarihi kaynaklarda yer almlardr. 3 Bizans mparatorluu zellikle 540lardan sonra doudan Sasaniler, batdan Franklar, Gotlar gibi barbar kavimlerin tehdidi altndayd. Bizans, usta olduu diplomasi sanatn kullanarak dardan gelen saldrlar durdurmaya alyordu. Bu dnemde Bizans mparatoru olan II. Justinosun Trklerle ibirlii yapmas iin bir frsat dodu. Bu ibirliinin salanmas her iki tarafn da yararnayd, 568-569 yl bu ibirliinin dnm noktas oldu. 4 X. yzyl ortalarndan itibaren Orta Asyadan ran yoluyla Dou Anadolu Blgesine g edip imparatorluk topraklarnda yerlemi Trk topluluklar da vard ve bunlar daha o sralarda Bizans ordularnda grev almaya balamlard. Nitekim bu dnemde kaleme ald De Cerimoniis adl eserinde mparator VII. Konstantinos Porphyrogennetos, saray muhafzlar arasnda Ferganal Trklerin bulunduunu yazmtr. Ayrca XI. yzyl balarnda mparator II. Basileios devrinde yurtlar Orta Asya steplerini terk ederek batya g etmi ve Anadoluda Bizans topraklarna yerleerek imparatorluk hizmetine girmi Trk kabilelerinin varlndan da haberdarz hatta bu Trkler arasndan mparator III. Romanos Argyrosun saltanat dneminde 1029 ylnda protospatharios unvanyla taltif edilen ve sahip olduu stn meziyetlerle orduda en yksek mevkilerden birine kadar ulaan kumandan Georgios Maniakesi belirtmek gerekir. XII. ve XII. yzyllarda ise, Bizans ordularnda ok sayda Peenek Trk grev yapmaktayd. Her ne kadar bunlarn saysn tam olarak bilmek mmkn deilse de, bu dneme ait eserlerde, Bizansn giritii btn savalarda ve Hallara kar halkn gvenliinin salanmas

3 4

Hatice Palaz Erdemir, 6. Yzyl Bizans Kaynaklarna Gre Gktrk-Bizans likileri, st. 2003, s.6-7 Orhan Duru, Bizans artyor, Cogito Bizans, S. 17, s.369

103

amacyla tekil olunan btn birliklerde, hatta Anadolunun birok kalesindeki garnizonlarda Peenek subay ve askerlerinin bulunduuna dair kaytlar grmekteyiz. 5 2. Seluklu Bizans likileri Bizans mparatorluu, XI. yzylda Seluklu Trklerinin Anadoluya girileri ve ksa srede Ege ve Marmara Denizi kylarna kadar ulaan aknlar sonucunda Trkler ile youn bir iliki iine girdi. mparatorluun yabanclar bnyesinde toplama politikasna uygun olarak Trkler de, eitli milletlerden gelenler gibi, ya g etmek ya da esir alnp getirilmek suretiyle Bizans dnyasna katld. Bunlar arasnda birok kiinin, saray unvanlar bahedilerek aristokrat snf iinde yer aldn ve zellikle askeri alanda yksek mevkilere ktn gryoruz. 6 Anadoluda devlet kurmu, belli bir uygarlk seviyesine ulam Anadolu Seluklular (1040 1246) XI. yzyln ortalarndan XIII. yzyln ortalarna kadar Bizansllarla snr komusu olarak i ie yaamt. Bizans kurumlarna ve Bizans halkna hi de yabanc deildi. Anadolu Seluklular bile Anadoluda Trkler arasnda bir birlik salayamamt. XII. yzyln sonlarnda Konya ehri etrafnda grnen merkezi idare henz yoktu. Sadece Bizansla deil Anadoludaki eitli gler kendi aralarnda mcadele etmekteydiler. Bu arada Anadoludaki asl byk g Danimendliler olup, bu iki Trk gc zaman zaman atyordu.
7

Seluklu Trkleri Anadoluya geldiklerinde

Anadoludaki Trklerden renecekleri bir ey yoktu. Sayg duyup rnek alacaklar sadece Bizans uygarl vard. Seluklular Anadoluya geldiklerinde salamca oturmu toplumsal ve siyasal dzenlemeler buldular. Bizansn topraklarn ele geiren Seluklular onlarn devlet dzenini de almlard.
8

Anadolu Seluklular Bizansllarla savamasna ramen

ilikilerini, savatan ok kltr ve ticaret al-verii zerine gelitirdiler. ki devlet arasnda dikkate deer bir politik ve kltrel alveri vard. Ayrca Bizans mparatorluunda Mslman tccarlarn ticaret yapmalarna izin veriliyordu. Bizans devlet kademelerinin nemli mevkilerinde zellikle Aksoukh ailesinden Trkler, Seluklu devlet kademelerinde de Bizansllar yer alyordu. Manuel, Seluklu kltrne hayranln en somut ekilde
In Demirkent, Trk Yaamnn Bizansa Etkilerinden Birka rnek, Tarih Boyunca Trklerde Ev ve Aile Semineri (25-26 Mays 1998) Bildiriler, st. 2000, s. 145-146 6 In Demirkent, Tatikios (Trk Asll Bir Bizans Kumandan) , Belleten, C. LXVII, S. 248, s. 93 7 Tuncer Baykara, Trkiye Seluklularnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, st. 2004, s. 72 8 V. Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, ev. Azer Yaran, st. 1988, s. 340
5

104

Byk Sarayn iinde oymal tavanl, Seluklu tarznda bir salon ina ettirerek gstermitir. 9 Gerekten de, Bizans mparatorluu btn ortaa boyunca geri kalm Bat toplumuna ilgi duymam, buna mukabil Dounun kltrne her zaman ak olmu ve etkisinde kalmtr. Seluklularn Anadoluya yerlemesinden nceki yzyllarda, Balkanlar yoluyla alnan Trk kltrnn yan sra, Bizans dnyasnda slam sanatnn etkileri de bilinen bir husustur. Bu devir iin bir iki rnek vermek istersek, IX. yzylda Tasvir Krc dnemin son imparatoru olan Theophilos (829-842)un ehrin dnda (Kkyal semtinde) ina ettirdii Bryas Sarayn gsterebiliriz. Bir Bizans tarihisi eserinde, Bryas Sarayn esiz gzellikteki bu saray, Badat Abbasi saray mimari tarz ve desenlerinin taklit edilerek ina olunmu bir kopyas idi szleriyle tarif etmitir. X. ve XI. yzyln ilk yarsnda hkm sren Makedonya hanedan devrinde, slam maden ileme sanatnn Bizansta moda olduunu, imparator IX. Konstantinos Monomakhos devrine ait bir tacn etrafndaki motiflerde Samarradaki sarayn sanat temasnn taklit edildiini, hatta baz deerli eyalarn zerinde slam sslemeleriyle yar kufi yazlarn bulunduunu belirten gnmz sanat tarihileri, ayrca bu zaman blm iinde gerek stanbulda gerekse stanbul dnda yaplm binalarn yzlerinde grlen ta oymaclnn da slam sanatn yansttn sylerler. 10 X. yzylda Trk boylarnn Anadoluya gelmesiyle balayan karma evliliklerde daha ok Trkler Bizansl kadnlarla evleniyordu. Bugn ksrlatrlm anlamnda kullanlan idi ortaada Seluklulardaki, yabanclarla evlenen Trklerden treyen melez kua ifade ediyordu. 11 Temel olarak kozmopolit yapdaki Osmanl Devletinin oluumuna doru giden yol kozmopolit bir ortamda oluacakt. Osmanly oluturan temel ilke bugne kadar hep n plana kartlan din uruna savama ksaca gaza dncesinden ok, o dnemde Anadoluda var olan sosyal yapnn gerei olan uzlamac felsefe ve bu arada Bizans mirasndan mmkn olduu kadar faydalanmak olacakt. Osmanl ite bu uzlamac felsefe
9

10

John Ash, Bizansa Yolculuk, ev. zge zgr, st. 2005, s. 151 In Demirkent, Trk Yaamnn Bizansa Etkilerinden Birka rnek, Tarih Boyunca Trklerde Ev ve Aile Semineri (25-26 Mays 1998) Bildiriler, st. 2000, s. 147-148 11 Bilge Umar, Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, st. 1998, s.254

105

ve Bizans kurumlar zerinde Osmanl Devletinin temellerini atacakt. Bunun da birletirici gc bata slam dini ve Anadoludaki deiik kltrlerin ve rklarn sentezi oldu. Bu kompleks sentez Osmanly yaratt. Bu sentez oluumu iinde yalnz savalar ve slam dinini ne kartarak, Bizansn etnik, kltrel, kurumsal katksn inkar edersek Osmanlnn oluumunu Trk kltrnn ve kimliinin kkenlerini tam olarak anlamamz mmkn olmaz. Anadoludaki Mslman ve Hristiyan gruplar birka yzyl iinde yan yana yaamay renmiler, karlkl evliliklerle ve Anadolu Hristiyanlarnn Mslmanl seip Trklerin arasna katlmalaryla birka yzyl iinde Anadolu Trk kimliine yeni bir etnik boyu yeni bir fiziksel grnm yeni bir kltrel sentez katmlardr. Yalnz Osmanl deil biz de bugn bu sentezin uzantsyz. 3. Osmanl Bizans likileri 1300l yllarda yeni yeni ortaya kan, henz devlet olma aamasndan uzak olan Osmanllarn Seluklulardan alaca bir model kalmamt. 1243 ylndan sonra, Seluklular Anadoluda arln hissettirmekten uzakt. Seluklu sultanlar Moollarn bir kuklas haline gelmiti. Anadolunun byk bir blm Moollarn randa kurduklar lhanllar Devleti tarafndan ynetiliyordu. Osmanllar dahil Anadolu Trkmen beylikleri randan atanan lhanl valilere vergi vermeye baladlar. Ancak lhanllar kendilerine biraz daha uzak olan Orta ve Bat Anadoluda uzun vadeli siyasi yaplar oluturamadlar.
13 12

Osmanllarn Bizanstan etkilendii gibi Seluklulardan, ran- Sasani mparatorluundan da etkilendii bir gerektir. Ancak bu etkileim hibir zaman Bizans kadar etkili olmamtr. Trkler nlerinde duran byk bir uygarln kltr mirasna srt evirmeyecek kadar pratik zekaya sahip insanlard. Nitekim onlar da bu miras reddetmeyerek, bir sentez yaparak aldklar miras gelitirdiler. Osmanl Devleti bu sentez zerinde olutu. Bu sentezin oluumunda Trklerin uyum salama yetenekleriyle Bizansn katks byk rol oynad. Osmanl mparatorluu Bizans mparatorluu ile birleerek domutur. Asyada byk bir g olmadan evvel Avrupada nemli bir g olmutur. Osmanllar Mslmanlardan olduu kadar Seluklu Mool rejiminden de rnek almlardr. Fakat Seluklu Devleti daha kk alanlar kapsamtr. Genelde yresel geleneklerin ve komu Bizansn etkisi altnda kalmtr. Tarihi sre iinde arlkl olarak Seluklulardan ok
12 13

smail Tokalak, Bizans Osmanl Sentezi, st. 2006, s. 192 evket Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, st. 1999, s. 21

106

Bizans ile olan ilikileri Osmanl Devletinin kurumlar iin bir model oluturdu. Osmanl Bizans modelini, kltrn, devlet kurumlarnn ileyi eklini, Mslman olmu Bizansllardan rendiler. 14 Osmanllar, devaml glenmesini ounlukla sava kazanmakla deil, hakim olduu yerlerdeki insanlara iyi davranmasyla, onlar kendi sistemiyle adil bir ekilde uzlatrmasyla salamt. Osmanllarn bu politikas istimalet politikas olarak adlandrlr. Bu toleransl yaklam Roma mparatorluunun da balca politikasyd. stila ettikleri blgelerde bir dzen ve uzlama salamak iin olduka politik ve toleransl yaklarlard. Genelde Romann salamaya alt dzene Roma bar anlamnda PaxRomana deniliyordu. Osmanl, Roma/Bizans dzenin birok uygulamasn kolayca kendine adapte etti. Osmanllardan ok daha nce hem Roma hem de Bizansta kullanlan, Osmanllarn sadece ismini deitirerek uygulad toprak rejimi ve eitli yasalar temel alarak devlet olma aamasna doru ilerlemilerdi. Dolaysyla, Osmanllar zaten var olan ekonomik sistemi fazla deitirmeyerek, bu sistem iinde kylnn eskiye oranla durumunu daha da iyiletirdi. Osmanllarn nfusu tpk Bizansta olduu gibi krsal arlklyd, ekonomisiyse tarma dayalyd. Bizans, krsal blgedeki kyl retimini nitelere ayrm, buna gre retimi takip ederek vergilendirme yapyordu. Bu nite bir ailenin i gc zerine ekillenmiti. Bu da bir kar kocann bir ift kzle bir gnde srebilecei toprak miktaryd. Bizansta buna oike/zeugarion deniyordu. Osmanllardaki adysa ift hane sistemi oldu. ift hane sistemi, Osmanl sosyal ekonomik yapsn, onu belirleyen belli bal kurum ve kanunlar, tahrir sistemini, miri arazi rejimini, kyl ekonomisini, sosyal ekonomik sorunlar kucaklayan ve aklayan bir teoridir. Roma mparatorluu dnemine kadar inen bu sosyal, ekonomik, mali sistem Bizans ve Osmanl mparatorluklarnn kuruluunu ve uzun mrn aklayan temel rejimi ifade eder. 15 Bizansn en yakn snr komusu olan Osmanllar ileride kalc bir devlet sistemi kurmay, Bizans kurumlar ve Bizansllardan rendiklerini kendilerine uyarlayp, bir sentez yaparak baarmlard. Osmanl ad verilen Trk boyu doru zamanda doru yerde bulunuyordu. Karlarnda gittike gcn kaybeden byk bir imparatorluk ve onun bin
14 15

smail Tokalak, Bizans Osmanl Sentezi, st. 2006, s. 196 Halil nalck, Osmanl Devletinin Kurulu Problemi, Dou Bat Makaleler I, st. 2005, s.120

107

yldan fazla bir zamanda oluturduu devlet modeli vard. Bizans devlet modelini tanmak iin Osmanlnn nnde yz elli yllk sresi olacakt. Aslnda Osmanlnn devlet olma aamasndaki engel Bizans deil, daha ok Trk beylikleriydi. Btn bu bilgilerin altnda Osmanl Devletinin oluumu incelendiinde, Osmanl Devletinin oluumuna Anadolu Seluklu Devletinin deil, Bizans mparatorluunun model olduu grlr. Zaten Anadolu Seluklular da, ondan nce kurulan Mslman devletler de Bizans ve ran-Sasani modellerini rnek almlardr. Osmanllar ile Bizans uzun sre i ie yaam, Bizanstan Osmanllara kltr ve bilgi aktarm ok eitli yollardan olmutu. Kltr ve bilgi aktarmnda etkili olan yollar yle sralanabilir: 1. Karlkl evlilikler yoluyla (zellikle Mslman erkeklerle Bizansl kadnlarn evlenmesi), 2. Yerli Hristiyan halkn din deitirmesi, ele geen Bizansl esirler yoluyla ve uzun yllar iki toplumun yan yana yaamas sonucu, 3. Ticaret yapma ve karlkl politik karlar nedeniyle ilk yllardan balayarak aralklarla 1450 ylna kadar sren politik askeri ibirliiyle, 4. ounlukla Trklerin Ordudan ve ynetimden tasviye edilerek kozmopolit kurumlamann oluturulmas, 5. Konstantinopolisin 1453 ylnda ele geirilmesiyle Bizans idari kurumlar ve ele geen Bizans brokratlar sayesinde Bizans mirasnn zmsenmesi. 16

29 Mays 1453 Sal gn Trk fethiyle Osmanl mparatorluunun payitaht olarak slam dnyasna kazandrlan stanbul, 1123 yl nce yine bir Mays gn Roma
16

smail Tokalak, Bizans Osmanl Sentezi, st. 2006, s. 201

108

mparatorluunun yeni bakenti ilan olunmu ve btn ortaa boyunca dnya tarihindeki stn mevkinini korumutu. Corafi konumunun zellii yzyllarca siyasi, askeri ve ticari adan hep nem tamt. Mevkinin nemi yannda sahip olduu tabi gzellikler cazibesini daha da arttrm, ona ehirlerin Kraliesi unvann kazandrmt. Dou ve Bat milletlerinin hayranln eken, zenginlii ve zerafetiyle adeta yabanclar byleyen bu muhteem ehir, slam dnyasn da cezp etmiti. Bunu, henz Arabistan snrlarnn dna kmam Mslman ordularna, stanbula sahip olmann salayaca stnl anlatmak gayesiyle Peygamberimizin syledii stanbul mutlaka fethedilecektir. Onu fetheden kumandan ne gzel kumandan ve o ordu ne gzel ordudur eklindeki hedef gsteren szlerinden biliyoruz.
17

Fatihin stanbulu fethiyle Osmanlnn Bizans mirasn

zmsemesine son nokta konuldu. Klasik Osmanl dzeni bu miras zerine ina edildi. Lks saray yaam, lks giyim kuam, hadmlar, trenler, sultanlarn ounun arap imesi, kendilerinin yeryznde Allahn glgesi olduklarn ifade etmeleri gibi uygulama ve anlayn hibiri slamn temel ilkeleriyle rtmyordu. Btn bunlar Osmanlya zellikle Bizanstan gemiti. 4. Bizansn Osmanlya Etkileri Bizans snrlar iinde kozmopolit etnik yapy 1200 yl baaryla ynetebilecek devlet dzeni geleneini Romadan alarak gelitirmiti. Ayn kozmopolit yap zerinde hakimiyet kuran Osmanlnn kendine miras kalan bu devlet mekanizmasna srt evirip yeni bir sitem gelitirmesi aklc deildi. Osmanllar, 1300 ylndan 1453 ylna kadar geen yz elli yllk devlet olma aamasna gei srecinde, devletin etkin bir ekilde ilemesinde eksik kalan yap talarn tamamlama ansn Bizansn komuta merkezi olan stanbulu ele geirdiinde (1453) elde etti. Kurumlarn isimleri korunarak ya da ufak tefek deiikliklerle Bizansn byk miras, bin ksur yllk devlet idaresi deneyimiyle kurumlar Osmanlya uygun hale getirildi. Ksaca zetlersek, Bizansn Osmanlya en son etkisi 1453 ylnda Konstantinopolisin Trkler tarafndan fethedilmesiyle oldu. Bizans miras stanbulun fethiyle Osmanlnn klasik devlet dzenine gemesine son olarak yardmc oldu. Osmanl bu klasik devlet oluumunu Trklerden deil, devlet kurumlarnn

17

In Demirkent, Fetih ncesinde Bizansn Siyasi Durumu , 1. Uluslar aras stanbulun Fethi Konferans (24-25 Mays 1996) Bildiriler, st. 1997, s. 32

109

yardmyla ve halkn Bizans-Osmanl sentezi iinde oluan siteme adapte edilmesiyle oluturdu. 18 Fuad Kprlnn Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri adl kitabnda da durum u ekilde yorumlanmtr: lkada Yakn Dou tarihinin en mhim meselelerinden biri, ran ile Yunan-Roma medeniyetlerinin birbirleriyle mcadeleleridir. Bu mcadelelerin Sasaniler devrinde yeniden kuvvetlendiini gryoruz. Bu iki byk medeniyetin bin yldan fazla sren temaslar esnasnda birbirinden iktibaslarda bulunacaklar pek tabiiydi. Keyaniyan devrinin bir takm anane ve messeseleri, skender istilasndan sonra kurulan muhtelif Asya monarileri vastasyla, Roma mparatorluuna intikal etmiti. Roma, Kk Asya ve Elcezire ftuhatndan sonra, daha ok ran tesiri altnda kald. Miladn birinci yzylndan balayan bu devaml tesir, Sasani mparatorluunun kurulmasndan sonra (M.S. 228) bsbtn kuvvetlendi. Milli ananelerin kuvvet ve kymetini idrak ederek hakimiyetlerini o salam esaslar zerine kuran bu slale zamannda, ran mparatorluu, o aralk i karklklar arasnda bocalayan, iktisadi ve manevi bakmlardan bitkin bir halde bulunan Romaya kar stnln pekala hissediyordu. Kendi zaaf ve gerilemesi karsnda Sasani Devletinin ykseldiini gren Roma artk ran bir rnek telakkiye balamt. Diocletienin saray, mabut mertebesine karlan hkmdarn nnde secde etmek adeti gibi adetleriyle, kark terifat kaidelerine bal memurlar ve hadmlaryla bizzat o devir adamlarnn da iddia ettikleri gibi, Sasani saraynn bir taklidi idi. Sasani tesiri Dou Romada dahi uzun mddet kuvvetle devam etti. A. Christensen, Sasani ve Romen adetleri arasnda benzeyiler bulunduunu yazd gibi, F. Cumont, N.P. Kondakov, J. Ebersolt gibi alimler de Bizans saraynda sasani adet ve kyafetlerinin, bir takm rtbe ve memuriyetlerin taklit edildiinden bahsediyorlar. E. Quatremere, daha bundan bir asr evvel, Bizans saraylarndaki top ve evkan oyunlarnn randan iktibas edildiini hakl olarak sylemitir. Diehl, daha sonralar devaml temasta ve ticari ve siyasi ok sk mnasebetlerde bulunan bu imparatorluun birok noktalardan onlara benzediini sylyor mesela saraylarn ve saray hayatnn ihtiam ve debdebesi, terifat usulleri, saray ve saray entrikalarnn devletin siyasi hayatndaki mhim mevkii, askeri ihtilallerin
18

smail Tokalak, Bizans Osmanl Sentezi, st. 2006, s. 226-227

110

okluu, harem hayat, debdebe ve gsteri merak, kan dkmek zevki Bizansta olduu kadar Badatta da mevcuttu. Bir taraftan Yunan-Roma medeniyetinin, dier taraftan eski Dou medeniyetlerinin mirass olan Bizans, yeni doan slam medeniyeti zerinde elbette mhim bir tesir edecekti. Kesin bir surette ortaya kyor ki, Bizans medeniyeti, dier btn medeniyetler gibi kendisine ksmen varis olan slam-Trk medeniyeti zerinde messir olmutur. Maddi ve manevi hayatn btn tecellilerinde bu tesiri bulmak kabildir. 19

19

Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Trk Messeselerine Tesiri, st. 1986, s. 207-223

111

SONU
Roma mparatorluunun 395 ylnda imparator I. Theodosiusun lmn mteakip imparatorluk topraklarnn iki olu arasnda idari bakmdan ikiye ayrlmasyla Balkan yarmadas, Anadolu, Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Msr lkelerini kapsayan dou yars, imparatorluun bat yarsnn daha 476 ylnda ortadan kalkmasyla bizim Dou Roma mparatorluu veya Bizans mparatorluu adyla tanmladmz Roma mparatorluunun tek temsilcisi olarak kald ve yaamn 1453 ylna kadar srdrd. Bizans ya da Dou Roma mparatorluu M.S. 330dan 1453e kadar olmak zere bin yldan daha uzun yaad. Bu dnemde gnnn en nemli gc sayld ve Avrupa kltrnn biimlenmesinde en nemli rol oynad. Bizans, Hristiyanl resmi dini olarak kabul eden, Hristiyan retisine gre yaamaya ve bakalarn ynetmeye balayan ilk byk devletti. Bylece Bizansllar hem zel yaamlarnda hem de toplumsal ilerinde ou zaman zalimce, iddetle ve haince davransalar da, onlar iin Hristiyanlk ilkeleri her zaman ok nemli oldu ve Hristiyanln dayand erdemlere kar duyduklar sayg Avrupann temelde Hristiyan olan uygarlnn erevesini oluturmak zere kuaktan kuaa aktarld. Roma devlet tarz, Grek kltr ve Hristiyan inanc Bizans gelimesinin ana kaynaklardr. Bu unsurlardan biri karlrsa Bizansn varl dnlemez. Ancak Helenist kltr ve Hristiyan dininin Roma devlet ekli ile bir sentez haline bizim Bizans imparatorluu olarak adlandrmaya altmz tarihi teekkl meydana getirmitir. Bu sentez Roma Devletinin arlk noktasnn, krizler devri olan III. yzyln gerektirdii gibi douya kaymas ile mmkn klnd. Arlk noktasnn bu yer deitirii Roma mparatorluunun Hristiyanlatrlmas ve yeni baehrin Boazii kenarnda kurulmas ile ifadesini buluyordu. Bu iki olay Hristiyanln zaferi ve devlet merkezinin kesin olarak hellenize edilmi douya nakli Bizans devresinin balangcn ifade eder.

112

Bizans saraylar denize ve manzaraya hakim, teraslandrlm yamalar zerine kurulmutur. evresi aalar, iek tarhlar ve emeleri olan, cennetin bir mikrokosmosu olarak alglanabilecek grkemli, geni bahe ve parklarla kuatlmtr. Bu saraylar, tek ve byk bir blok yerine birbirlerine merdiven, koridor ve gei mekanlaryla balanan, baheler iine dalm yaplardan oluan komplekslerdir. Saraylarn tmnde grlen bir dier ortak zellik de, saray yaplarnn evresinin kaln bir duvarla kuatlarak gvenlik altna alnmasdr. Tasvirlerden anlald zere, Bizans saraylar surlarla evrili kentlere benzemektedir. Bizans saraylar mimari adan bakldnda Roma saray mimarisi tarznda yaplm, ihtiam, byklk ve gsteri bakmndan Roma mparatorluunu aratmamtr. Sadece sarayn mimarisi deil iinde kullanlan eyalar da gz kamatrc gzellikte ve zenginlikteydi. Ne kadar byk ve gsterili olursa saray, Bizans mparatorluunun gcnn gstergesi olarak yorumlanrd. Saraylar ynetimin merkeziydi. Bizans mparatorluu buradan idare edilir, imparator, devlet yneticileri ve saray grevlileri saray kompleksi iinde kendileri iin yaplan yaplarda kalrd. mparator sadece ordunun bakumandan, en yksek hakim ve yegane kanun koyucusu olmakla kalmaz; O ayn zamanda kilisenin ve doru inancn koruyucusudur. O tanrnn setii kiidir ve bu sfatla sadece hakim ve efendi deil, ayn zamanda tanrnn kendisine emanet ettii Hristiyan devletinin yaayan semboldr. O fani-beeri atmosferin dnda tanr ile dorudan doruya ilikili olup kendine zg bir siyasi-dini kltn konusudur. Bu klt gnbegn imparatorluk saraynda etkin seremonilerle, kilise ve btn maiyet alaynn katlmas ile icra edilir. Ancak Bizans saray seremonisinin ar ihtiam gibi bu debdebe iinde tezahr eden imparatorluun her eye kadir azametinin kk de Roma Helenistik gelimede mndemitir. te Bizans imparatorluk saraynn bu kudrete mahsus ihtiam ve Bizans mparatorluunun douyu anmsatan baz hayat formlar doudan Sasani Devletinden ve daha sonra Arap hilafetinden dorudan doruya alnp benimsenenlerle birlikte daha da belirli bir hale gelen bu dou unsurlaryla bir zamandan beri dolu gelimeden domutur.

113

Her ne kadar bilgimiz yeterli olmasa da, grebildiimiz kadaryla ynetimdeki erkeklerin ou ikinci snf kiilerdi ve sz geenlerse kadnlard. Bu kadnlar gerekten etkileyici kiiliklere sahiplerdi. Yalnzca kilise ve manastr konularnda ok nemli bir ilevi yerine getirmekle kalmyorlar, ayn zamanda dier meselelerde de aktif bir ekilde yer alyorlard ve onlar Bizans tarihindeki gl rollerini srdrdler. Bizans tarihinin hemen her yzylnda ya kendisi saltanat sren ya da daha ok egemen gle tahta ortak olup, imparatorlar iktidara getiren kadnlara rastlanr. Bu kadnlarda ne otoritenin ne kan belirtileri ne de esas eksikti. mparatorie olmayan kutsal kadnlar da nemli bir ilev yrtmlerdi. Bizans saraylar kendi bana bir ehir gibi tesis edildiinden halktan bir kopukluk sz konusuydu. Saray kompleksinde saray yaayanlar saltanat srerken halk sefalet ve zorluklarla hayatn idame ettiriyordu. Bu durum da halkn sk sk isyan etmesine sebebiyet veriyordu ki bu da ou zaman imparatorun tahtndan indirilmesiyle sonulanyordu. Bu durum, Tanrnn yeryzndeki vekili olan imparatorun kt idaresinden dolay Tanr tarafndan cezalandrlmasyla yorumlanrd. Bizans mparatorluunda grlen bu saltanat Seluklu ve Osmanl Devletleriyle karlatrdmzda farkllklar gze arpar. Seluklu ve Osmanl Devletlerinde de byk ve gsterili saraylar yaplm ama Bizans mparatorluundaki gibi bir ehir grnmnde saray kompleksi ina edilmemitir. nk Seluklu ve Osmanl Devletinde yneticiler halktan kopuk yaamam ve halkyla btnlemitir. Bizans mparatorluunda sk grlen bu isyan ve bakaldrlar Seluklu ve Osmanl Devletlerinde sk grlen bir olay olmamtr. 29 Mays 1453 Sal gn Trk fethiyle Osmanl mparatorluunun payitaht olarak slam dnyasna kazandrlan stanbul, 1123 yl nce yine bir Mays gn Roma mparatorluunun yeni bakenti ilan olunmu ve btn ortaa boyunca dnya tarihindeki stn mevkiini korumutu. Corafi konumunun zellii yzyllarca siyasi, askeri ve ticari adan hep nem tamt. Mevkiinin nemi yannda sahip olduu tabii gzellikler cazibesini daha da arttrm ona ehirlerin kraliesi unvann kazandrmt. Dou ve Bat milletlerinin hayranln eken zenginlii ve zarafetiyle adeta yabanclar byleyen bu ehir slam dnyasn da cezp etmiti. Nihayet 1453 ylnda stanbul ehrinin fethiyle

114

Bizans mparatorluu sona erdi. Devletler yklsa da farkl milletler tarafndan kurulan devletlerde messeseler yine devam eder. Siyasi olarak devlet son bulsa da messeseler yenilenerek ve gelitirilerek ileriye tanr, yeni kurulan devletlerde hayatn devam ettirir. Zira Pers medeniyeti Helen medeniyetinde, Helen medeniyeti Roma medeniyetinde, Roma medeniyeti de Bizans medeniyetinde hayatn devam ettirmitir. Bu durum slam medeniyetinde de ayndr. Bir devletin yok olmas, o devletin yaratt medeniyetin yok olmas anlamna gelmez. Karlkl kltrel alveri, kendine ait olmayan kltr kendine adapte eden toplumun gelimesine hizmet ediyorsa, bu kltr alverii her zaman mmkn olur. Kltr ve medeniyetleri siyasi ekimelere alet etmemek gerekir. Netice de bu deerler insan ve insanlk tarihi iin nemlidir. Kltr ve medeniyet alannda baz devletler ok ilerleme kaydetmiler bu alandaki rollerini ok iyi stlenmilerdir. Bu gelimeler dier devletler tarafndan da benimsenmi ve gelitirilmitir. Trk devletlerinden Seluklu ve Osmanlda bunu grmek mmkndr. Kompleksli olmad ve ufkunun geni olmas sebebiyle mevcut olan bu deerleri almlar ve kendilerine gre dzenleyerek daha da gelitirmilerdir. stanbulun fethiyle Osmanl devlet ve saray dzeni protokolleriyle, kurulu dneminden ok deiik bir karakter gsterir. Osmanllar, stanbulun fethinin hemen ertesinde ok daha karmak bir devlet ve saray ynetim sistemi gelitirdi. stanbulun fethiyle Bizansn idari mekanizmasnn merkezini, bu mekanizmann ileyi eklini ok yakndan grerek renme frsat buldu. Osmanl Devletinin yeniden yaplanmasnda, Bizansl brokratlarn bilgi birikiminden, devlet ynetim tecrbelerinden olduka faydalanld. Onlardan Bizans brokratik idare ekli ve saray protokolleriyle ilgili ok ey renildi. Osmanldaki karmak, gsterili saray trenleriyle giyim kuam birdenbire olumad.

115

KAYNAKLAR
1. Tetkik Eserler ANNA, Komnena, Alexiad, ev. Bilge Umar, stanbul 1996 ASH, John, Bizansa Yolculuk, ev. zge zgr, stanbul 2005 AVCI, Casim, slam Bizans likileri, stanbul 2003 BAILLY, Auguste, Bizans Tarihi, ev. Haluk aman, Tercman 1001 Temel Eser, C. 1, stanbul trz BAILLY, Auguste, Bizans Tarihi, ev. Haluk aman, Tercman 1001 Temel Eser, C. 2, stanbul trz BATAV, erif, Bizans mparatorluu Tarihi Son Devir (1261 1461) Seri: III, S.A. 25, Ankara 1989 BAYKARA, Tuncer, Trkiye Seluklularnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, stanbul 2004 BAYNES, N. H. and H. St. L. B. Moss, Byzantium An Introduction To East Roman Civilization, London 1962 BROWN, Peter, Ge Antikada Roma ve Bizans Dnyas, ev. Turhan Kaar, stanbul 2000 CLAVJO, Ruy Gonzales de, Anadolu, Orta Asya ve Timur, Timur Nezdine Gnderilen spanyol Sefiri Clavijonun Seyahat ve Sefaret zlenimleri, ev. . R. Dorul, stanbul 1993 ELK, Mehmet, Siyasal Sistem Asndan Bizans mparatorluunda Din Devlet likileri (Kuruluundan X. Yzyla Kadar) , C. 1. Elaz 1994

116

DALBY, Andrew, Bizansn Damak Tad Kokular, araplar, Yemekler, ev. Ali zdemir, stanbul 2004 DEMRCOLU, Halil, Roma Tarihi, C. 1, Ankara 1998 DIEHL, Charles, Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R. Yularkran, stanbul, 1939 EKNCKL, Mustafa, Trk Ortodokslar, Ankara 1998 ERDEMR, Hatice Palaz, 6. Yzyl Bizans Kaynaklarna Gre Gktrk Bizans likileri, stanbul 2003 ERTURUL, zkan, Bizans Kltr (Genel Bak), stanbul trz FREELY, John Ahmet S. akmak, stanbulun Bizans Antlar, ev. F. Glru Tanman, stanbul 2005 FREELY, John, Saltanat ehri stanbul, ev. Lale Eren, stanbul 1999 GIBBON, Edward, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, ev. Asm Baltacgil, C. 2, stanbul 1995 GIBBON, Edward, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi Bizans, ev. Asm Baltacgil, C. 4, stanbul 1994 GIBBON, Edward, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi Bizans, ev. Asm Baltacgil, C. 5, stanbul 1995 GIBBON, Edward, The Decline and Fall Of The Roman Empire, C. II, New-York trz GORDLEVSK, V. , Anadolu Seluklu Tarihi, ev. Azer Yaran, stanbul 1988 GRANT, Michael, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, stanbul, 2000

117

HILL, Barbara, Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, ev. Elif Gkteke Tut, stanbul 2003 HONIGMANN, Ernst, Bizans Devletinin Dou Snr 363den 1071e Kadar, ev. Fikret Iltan, stanbul 1970 HUSSEY, J. M. , The Cambridge Medieval History, Volme IV, The Byzantine Empire Part II, Goverment, Church and Civilisation, Cambridge 1967, s. XXX KAPLAN, Michel, Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, stanbul 2001 KARAKSE, Hasan, Ortaa Tarihi ve Uygarl, Ankara 2002 KOMSYON, Bezs / Cami Maddesi , Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C. 4, stanbul 1986, Milliyet KOMSYON, Bizans Sanat Maddesi , Sanat Ansiklopedisi, C. 1, stanbul 1998 KOMSYON, Rum Maddesi , slam Ansiklopedisi, C. 9, stanbul 1964 KOMSYON, Saray Maddesi , Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C. 20, stanbul 1986, Milliyet KOMSYON, Saray Maddesi , slam Ansiklopedisi, C. 10, stanbul 1966 KOMSYON, Saray Maddesi , Meydan Lorousse Ansiklopedisi, C. 10, stanbul 1979 KPRL, M. Fuad, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul 1986 LEMERLE, Paul, Bizans Tarihi, ev. Galip stn, stanbul 2004

118

LEVTCHENKO, M. V. , Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, stanbul 1999 MULLET Margaret and Roger Scott, Byzantium And The Classical Tradition, T.T.K. Ktphanesi 1981 NICOL, Donald M. , Bizansn Soylu Kadnlar On Portre 1250 1500, ev. zden Arkan, stanbul 2001 NKETAS, Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri) , ev. Fikret Iltan, Ankara 1995 OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ankara 1995 OSTROGORSKY, Georg, History Of The Byzantine State, Belgrad 1968 ORTAYLI, lber, Son mparatorluk Osmanl, stanbul 2006 PAMUK, evket, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, stanbul 1999 PROKOPUS, Bizansn Gizli Tarihi, ev. Orhan Duru, stanbul 2001 RICE, David Talbot, The Byzantines, London 1962 RICE, Tamara Talbot, Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, stanbul 2001 RUNCIMAN, Steven, Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan, C. I, Ankara 1989 SCHLUMBERGER, Gustave, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, stanbul, 2000 TOKALAK, smail, Bizans Osmanl Sentezi, stanbul 2006 UMAR, Bilge, Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, stanbul 1998

119

VASILIEV, A. A. , Bizans mparatorluu Tarihi, ev. Mfid Mansel, C. 1, Ankara 1943 VASILIEV, A. A. , History Of The Byzantine Empire 324 1453 , Volme II, Wisconsin 1976 2. Makaleler DEMRKENT, In, 1082 1302 Yllar Arasnda Bizans Bat likilerine Ksa Bir Bak , Tarih Dergisi, S. XXXVI, stanbul 2000, s. 137 154 DEMRKENT, In, 14. Yzyla Kadar Balkan Yarmadasnda Bizans Hakimiyeti , I. Kosova Zaferinin 600. Yldnm Sempozyumu (26 Nisan 1989) Bildiriler, Ankara 1992, s. 1 11 DEMRKENT, In, Trk Yaamnn Bizansa Etkilerinden Birka rnek , Tarih Boyunca Trklerde Ev ve Aile Semineri (25 26 Mays 1998) Bildiriler, stanbul 2000, s. 145 154 DEMRKENT, In, Tatikios (Trk Asll Bir Bizans Kumandan) , Belleten, C. LXVII, S. 248, Ankara 2003, s. 93 110 DEMRKENT, In, Fetih ncesinde Bizansn Siyasi Durumu , 1. Uluslar aras stanbulun Fethi Konferans (24 25 Mays 1996) Bildiriler, stanbul 1997, s. 32 - 40 DURU, Orhan, stanbul Bizans , Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69 70, stanbul 1998, s. 57 DURU, Orhan, Bizans artyor , Cogito Bizans, S. 17, stanbul 1999, s. 369 ERZEN, Afif, stanbul ehrinin Kuruluu ve simleri , Belleten, C. XVIII, S. 70, Ankara 1954, s. 131 154

120

EYCE, Semavi, Anemas Zindan ve Kulesi , stanbul Ansiklopedisi, C. II, stanbul 1959, s. 853 859 EYCE, Semavi, stanbulda Abbasi Saraylarnn Benzeri Olarak Yaplan Bir Bizans Saray , Belleten, C. XXIII, S. 89, Ankara 1959, s. 79 99 EYCE, Semavi, stanbulda Bizans mparatorlarnn Saray: Byk Saray , Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, S. 3, stanbul 1998, s. 3 36 EYCE, Semavi, znikte Bir Bizans Kilisesi , Belleten, C. XIII, S. 49, Ankara 1949, s. 37 - 51 EYCE, Semavi, Amasra Bykadasnda Bir Bizans Kilisesi , Belleten, C. XV, S. 60, Ankara 1951, s. 469 - 491 IORGA, N. , stanbulun Zabt Hakknda hmal Edilmi Bir Kaynak , ev. Fazl Ikzl Adnan S. Erzi, Belleten, C. XIII, S. 49, s. 107 147 IIN, Ekrem, Bizans Yok Demekle Bizans Yok Olmaz Prof. Dr. Semavi Eyice le Bizans Sanat zerine, Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69 70, stanbul 1998, s. 103 NALCIK, Halil, Osmanl Devletinin Kurulu Problemi , Dou Bat Makaleler I, stanbul 2005, s. 120 KAAR, Turhan, Ioannes Chrysostomusun D: Dou Roma Bakentinde Din ve Politika , Belleten, C. LXVII, S. 250, Ankara 2004, s. 745 767 KARAMUK, Gme, Dalm Roma mparatorluunun Alannda Roma Zihniyetinin zleri , Belleten, C. LXVIII, S. 253, Ankara 2004, s. 621 632 KROLU, Glgn, Sur inde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar , Toplumsal Tarih Dergisi, S. 152, stanbul 2006, s. 12 24

121

LAOU, Angeliki E., Arzu, Ak ve Delilik: Bizansllarn Gzyle Cinsel likiler, Cogito Bizans, S. 17, stanbul 1999, s. 187 MERSNL, Cemal, Roma Rum Kelimeleri , Belleten, C. V, S. 17 18, Ankara 1941, s. 159 161 OGAN, Aziz, Fethiye Camii , Belleten, C. XIII, S. 50, Ankara 1949, 271 303 ORCASBERRO, Sophie, Mozaiin Ksa Bir Tarihi , ev. Elif Gktepe, Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69 70, stanbul 1998, s. 153 RFAT, Samih, Yitik Kente Yedi Kap , Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69 70, stanbul 1998 SCHWENFURT, Philipp, stanbulun Suru ve Yaldzl Kap, Belleten, C. XVI, S. 62, Ankara 1952, s. 261 267 SERTOLU, Midhat, Bizans Saraylar ve Saray Maceralar , Hayat Tarih Mecmuas, C. 1 / 2, S. 12 / 1 / 2 / 3, stanbul 1976 1977 TOULLATOS MILES, Dane, Bizansta Kadn Besteciler , ev. Asuman Kafaolu Bke, Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69 70, stanbul 1998, 144 TURNATAR, G. Ece, Bizans Dneminde Konstantinopolisin aesi , Toplumsal Tarih, S. 12, stanbul 2003, s. 86 VIKON, Gary, Bizans Sanat , ev. Deniz Hakyemez Yurdanur Salman, Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69 70, stanbul 1998, s. 12 3. Dier Kaynaklar www.google.com.tr./apel www.turkeyistanbul.com/html/modles.php?name www.Tarihvakfi.org.tr/haberayrinti.asp?ID=541

122

www.istanbul.gov.tr/Default.a&px?pid-300 http://www.istanbulyeditepe.com/caglar-boyu-istanbul-eserleri/tekfur-saray.asp http://www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/bizanssanat.htm http://www.arkitera.com/v1/haberler/2004/04/14/tekfur.htm www.evrensel.net/01/08/24/toplum.html www.netyorum.com/say/117/20030109-08.htm

123

EK I

124

EK II

125

ZGEM

1979 ylnda Elazda dodum. lk, orta ve lise tahsilimi tamamladktan sonra 1996 ylnda Frat niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blmn kazandm. 2000 ylnda lisans eitimi tamamladm. 2005 2006 Eitim ylnda Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Genel Trk Tarihi Anabilim Dalnda yksek lisans eitimine baladm.

126