20.

YZYIL OSMANLI TARH

devlet destekli krte eitim

bahattin demir

krd merutiyet mektebi

Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti, Krtler arasnda okuma ve yazmay yaygnlatrmak iin Krt Ner-i Maarif Cemiyetini kurmutur. Bu cemiyetin amac bata stanbul olmak zere Krtlerin youn olduu yerlere okullar amakt. Cemiyet ilk ve son okulunu stanbulda Krd Merutiyet Mektebi adyla amtr. Okulla ilgili bir baka husus da Osmanl dneminde ve daha sonra Trkiye Cumhuriyetinden gnmze kadar Krt ismini tayan ve devletten para yardm alan ilk ve son okul olmasdr.
II. Abdlhamidin baskc rejiminden kap Avrupaya yerlemi olan Jn Trkler Batnn toplumsal ve siyasal fikirleriyle ili dl olmulardr. zellikle Fransz Devriminden miras kalan eitliki, zgrlk fikirlerden etkilenmilerdir. Bat kurumlarna derin bir hayranlk, Abdlhamid rejimine ise fke duymulardr. ttihad ve Terakki Cemiyeti ilk olarak ttihd- Osman adyla stanbulda Askeri Tbbiye Mektebinde 1889 ylnda kurulmutur.1 Krtler, kuruluundan itibaren cemiyette nemli roller stlenmilerdir. Cemiyetin be kurucu yesinden ikisi Krttr. Bunlardan Dr. Abdullah Cevdet, gerek Jn Trk hareketi ierisindeki fikr faaliyetleri, gerekse II. Merutiyet sonras ve hatta Cumhuriyetin ilk yllarndaki farkl dnce ve grleriyle aslnda tipik bir Jn Trk aydnyd. Dr. shak Skti de yaamnn sonuna kadar istibdat kart mcadelesine devam etmi fakat erken lm sebebiyle merut ihtillin gerekletiini grmemitir. Cemiyetin Abdlhamid iin hazrlad suikast programnn renilmesinden sonra Skti Rodosa, Cevdet Trablusgarpa srlr. Vakitsiz plana ad karan baka bir Krt, Nehrili eyh Abdlkadir de Mekkeye srlr.2 Cemiyet yeleri bundan sonra almalarna lke dnda devam etmilerdir. Cemiyetin yayn organ olan Osmanl gazetesi 1 Aralk 1897 ylnda Cenevrede Dr. shak Skti ile Dr. Abdullah Cevdetin de iinde bulunduu bir grup aydn tarafndan karlmaya balanmtr.3 22 Nisan 1898de, Mikdat Mithat Bedirhan tarafndan Kahirede, Krdis-

Osmanl Maarif Bakanlnn Krd Merutiyet Mektebi ve dier baz okullara parasal yardmda bulunduunu gsteren belge.
Trk Teavn ve Terakki Gazetesi Belge FON KOD:.MF DOSYA NO:15 RADE NO:1328/M-1 1328.M.12

72

tan gazetesinin ilk saysnn yaymlanmasyla Krt tarihinde gazetecilik domu oldu. Bu gazetenin k, Krt toplumu, siyaseti ve aydnlanmas iin ok nemli bir gelimedir.4 Krdistan, daha ilk saysndan itibaren Abdlhamid rejimi tarafndan yasaklanm yaynlar listesinde yer almtr.5 Sultann basklar ve Msr ynetiminin kard glkler nedeniyle gazete burada sadece be say kabilmitir. Krdistan gazetesi tarihindeki ikinci dnem Londradr. Londrada Krdistann yaynn devam ettiren ve Mikdat Mithat Bedirhan ile ayn aileden olan Abdurrahman Bedirhann Avrupadaki Jn Trklerle yakn temaslar olduu ve Jn Trk hareketinin nemli bir Krt kanadn temsil ettii bilinmektedir.6 Krdistan gazetesi, ttihad ve Terakkinin yayn organlarndan olan Osmanl ile birlikte ayn ama uruna yaynlarda bulunmutur. Ayn zamanda her iki gazetenin birbirleriyle yardmlama ve diyalog ierisinde bulunduu bilinmektedir. Osmanl gazetesinin ilan blmlerinde Krdistann yeni saylarnn ktna dair haberler bulunmaktadr: Bedirhan Pzdelerden Abdurrahman Bey birderinin Msrda tess ile nerne balad Krdistan gazetesine devm itmek zre ehrimize gelmi ve matbamzda tab idp altnc ve yedinci nshlarn ner itmidir. Meslei Krd karndlarmz tahsl-i ulme tevk ve tergbdir tebrk ve tark-i hakda devm ile muvaffak bil-hayr olmasn arz ideriz.7 Abdurrahman Bedirhann Krdistan gazetesini kartrken birok sorunla karlatn yine Osmanl gazetesinin ilan blmlerinde grmek mmkndr: Bedirhan Pzde Krdistan gazetesi muharriri Abdurrahman Bey birderimiz bu hafta yine gazetesini nere muvaffak olmamdr. Evvelce dahi iln olunduu gibi hurfatmzn bir ksm Londraya nakil olunduundan ve buradaki hurf ise drt sahife olarak ancak Osmanlnn nerine kaf bir mikdarda bulunduundan

Abdurrahman Bedirhan.

(Krdistan) karilerine Osmanlnn Londraya nakline kadar sabr eylemeleri lzmunu iln eyler.8 Jn Trklerin 1902de Pariste yaplan kongresine Krt delegesi olarak Abdurrahman Bedirhan ile Hikmet Baban katlmlardr.9 Krdistan gazetesinin 31. saysnda, Jn Trk kongresine ilikin olarak biri Krte, dieri Trke olmak zere iki yaz yaymlanmtr. Abdurrahman Bedirhann, ttihad ve Terakkinin etkin ve aktif bir yesi olarak bizzat kongrede hazr bulunmas ve kongreye ilikin olarak Krdistan gazetesinde yaymlanan iki yaz, dnemin aydnlatlmas asndan nemli birer belge niteliindedir. Makalelerde yazar ismi olmamasna ramen makaleler byk olaslkla Abdurrahman Bedirhan tarafndan yazlmtr.10 20. yzyl banda imparatorluk snrlar iindeki uluslardan ve ulu-

sal aznlklardan bazlarnn ulusal bamszlk veya ulusal haklar iin verdikleri mcadele, 19. yzylda balam, baz yerlerde halen devam ediyordu. zellikle Balkanlarda ve Ermeniler arasnda gelien bu ulusal nitelikli hareketler, hem Trk milliyetiliinin gelimesini etkilemi hem de nispeten ge de olsa Krtlerde de ulusal uyann ilk nvelerinin olumasnda etkili olmutur. Hem eyh Ubeydullahzade, Bedirhanzade ve Babanzade gibi eski isyanc Krt ailelerinin ocuklarnn hem de zellikle stanbulda eitim gren dier Krt genlerinin ve Krt kkenli aydnlarn Krt ulusal uyannda nemli bir rol oynadklar bilinmektedir. Sz konusu kiiler II. Merutiyetin ilan ediliine dek genellikle ttihad ve Terakki evresiyle birlikte ya da bu rgtn iinde yer alarak II. Abdlhamid ynetimine kar mcadele etmilerdir.

TOPLUMSAL TARH 200 A USTOS 2010 73

Abdullah Cevdet.

1908 ylnda Hrriyet, Msvt ve Uhuvvet sloganlaryla ilan edilen Merutiyetin salad geici zgrlk ortamnda birok cemiyet/dernek kurulmutur. Trkler ve Araplarn yan sra Krtler de youn bir ekilde kendi topluluklarnn karlarn gelitirmeyi amalayan dernekler kurmulardr. Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti (KTTC) de bu dnemin oluumlarndan bir tanesidir. Cemiyetin kurucular, daha nce Osmanlya kar isyan etmi nl Krt ailelerin ocuklar ile stanbulda bulunan Krt aydnlardr.11 Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti, Seyyid Abdlkadirin bakanlnda 19 Eyll 1324 (1908)de Veznecilerde almtr.12 Cemiyet, farkl politik grleri birletiren ok sayda yeye sahip olmutur. Osmanl mparatorluundaki btn halklarnn birliini ve 1876 anayasasn ilan eden Jn Trk devriminin genel iar-

krte eitim
Konumuz daha ok maarif olduundan biz nizamnamenin bu konuyla alakal olan maddeleri zerinde duracaz. Cemiyetin Krt dili ve edebiyatna ayr bir nem verdiini cemiyetin nizamnamesinde grmek mmkndr. Heyet-i darede yer

kadar yaplan aratrmalara gre bu gazetenin saylarndan gnmze yalnzca dokuzu ulamtr.17 Yukarda cemiyetin Krt dili, Krt edebiyat ve eitim konusunda ok hassas olduu grlmt. Cemiyet, bu hassasiyeti kendi yayn organnda da gstermitir. Gazetenin zerinde durup iledii konularn banda maarif meselesi gelmitir. Gazetenin hemen her saysnda bu konuyla ilgili yazlar ile ilanlara yer verilmitir.18 Gazetenin ilan blmlerinde stanbul dndaki yerlerde Krt dili ve edebiyat ile ilgili almalar takip ettii, destekledii ve bu gibi almalar kitap haline getirmek istedii anlalyor. Krd Teavn ve Terakki Gazetesinin, 17 Zilhicce 1326, Cumairtesi, 27 Knn- evvel 1324, No: 6, s. 50de ak stunlardaki ilan bunu ispatlyor: Diyarbekirde Pirinizade Feyzi Beyefendiye: Mektubunuzu aldk. Krdlerin gelecekteki mutluluuna,

20. YZYIL OSMANLI TARH

22 Nisan 1898de, Mikdat Mithat Bedirhan tarafndan Kahirede, Krdistan gazetesinin ilk saysnn yaymlanmasyla Krt tarihinde gazetecilik domu oldu. Bu gazetenin k, Krt toplumu, siyaseti ve aydnlanmas iin ok nemli bir gelimedir. Krdistan, daha ilk saysndan itibaren Abdlhamid rejimi tarafndan yasaklanm yaynlar listesinde yer almtr.
larn takip eden dernek, kendi programn da oluturmutur.13 Cemiyetin kurulu maksad hazrlanan nizamnamenin birinci maddesinde aklanmtr. Buna gre cemiyetin gayeleri; Kanun-i Esasinin nimetlerini Krtlere anlatmak Osmanllk kimliini, Merutiyet ve mevereti muhafaza etmek Ermeni, Nasturi ve dier unsurlar arasndaki ilikileri dzenlemek Airet ve kabileler arasndaki dmanlk ve ihtilaflar ortadan kaldrmak
74

almak iin Trke ve Krte okuyup yazabilmek, Krteyi bilmedii takdirde geerli bir yabanc dili bilmek gereklidir. Bunun yannda, Krte ilkrenimini kolaylatrmak iin Krte dilbilgisi ve mkemmel bir szlk hazrlatmak, eitim bakanl nezdinde teebbste bulunarak gereken yerlerde ilkokul, ortaokul ve liseler atrmaya almak, bakanln okul aamayaca yerlerde bu eksiklii gidermeye almak da cemiyetin amalar arasndadr.15 Cemiyet, almalarn daha geni kitlelere yaymak iin stanbulda Krte ve Trke haftalk bir gazete neretmeye karar vermitir16. Cemiyetin yayn organ Krt Teavn ve Terakki Gazetesi 9 Kasm 1908de yayn hayatna balamtr. u ana

Maarif, sanayi, ticaret ve ziraati tevik etmek eklinde olmutur.14

aralarnda kltr ve bilginin yaylmasna ynelik yurtseverce ciddi arzu ve almalar takdire deer. En mkemmel Krd ulularndan ve erdemlilerinden Aktepeli Abdurrahman Efendinin19 Krd diliyle bir tarih yazmakta olduuna ve saygdeer edebiyat Ziya Efendinin20 de, 10 yllk aratrmalarnn rn olmak zere msveddesini hazrlad Krde ataszleri ile dilbilgisini ve bir Krde szl yaknda yaynlayacana ve yreli erdem sahiplerinden Hanili Salih Beyin de bu konuda sarf edilen almalar hakkndaki mjdelerinize cidden teekkr edilir ve bu yce himmetler zellikle kutlanr. Mamretlazz (Elaz) Askeri Ortaokulu Osmanlca Kurallar retmeni mer Avni Efendi: Telgrafnz alnd. Kavaid-i Lisan- Krd ve Edeb Tat-

Bedirhan ailesinin erkekleri bir arada (ayaktakilerden soldan nc Mikdat Midhat Bedirhan).

bikat Nmnesi adndaki eserleriniz henz gelmedi. Himmetinize teekkr ve gazetemizdeki tefrika, sonra da kitap biiminde baslmak zere hemen gndermenizi diler ve bekleriz. Krt Teavn ve Terakki Cemiyetinin stanbuldaki merkezinin resmen ne zaman kapatld hakknda elimizde kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Byk bir olaslkla 31 Mart olayndan (1909) sonra kapatlmtr. ttihad ve Terakkinin konumunu glendirip Osmanllktan, Trkle doru kayan politikalarndan KTTC de nasibini almtr. Bu tarihten sonra cemiyetin sadece belli eitim alanlarnda almalarn srdrd grlmtr. Yukarda cemiyetin eitime ne kadar nem verdiini vurgulamtk. Cemiyet, eitim sorununu bir nebze olsun gidermek amacyla belli almalar yaplmasn, programlarn hazrlanmasn, Krt dili ve edebiyat zerine kitaplar karma isteini, Krtlerin youn olduu yerlerde okullarn almas gerektiini dile getirmitir. Cemiyet mensuplarnn en byk amalarndan biri, Krt nfusu arasnda okuma-yazmay yaygnlatrmak ve Krte kitaplar basmak-

t. Bunun iin Krd Ner-i Maarif Dernei kurulmutur. Bu dernein kesin kurulu tarihi bilinmemektedir. Tark Zafer Tunaya, 1919 olduunu belirtse de bu yanl bir tarihtir. 1910 ylnn gazete ilanlarnda bu dernein almalarndan bahsedildiini grmekteyiz.21 Cemiyetin idare merkezinin adresi ise Hoca Rstem Mahallesi Hukuk Mektebi Soka Nafiz Paa hanesidir.22 Burada yaplan almalar Maarif Nezareti ile ibirlii iinde yrtlyordu. Krt Ner-i Maarif Cemiyeti Talimnamesindeki maddelerinden yola karak cemiyetin temel amacnn eitim, maariften mahrum braklm olan Krtleri eitmek ve onlara sanat retmek, imdilik stanbulda Krt ocuklarna bir ilkokul tesis etmek, durum el verdike Krt blgelerinde okullar tesis etmek olduu sonucuna varlabilir. Cemiyetin kurucular arasnda Dr. Abdullah Cevdet, Bedirhanzade Abdurrahman Bey, Bedizzeman Said Efendi, Mutkili Halil Hayal Efendi, Krdzade Ahmed Ramiz de vardr.23 Dnemin nemli aydnlarnn, dil ve din limlerinin bir araya gelmesi ve byle bir messese etrafnda toplanmalar dikkat ekicidir.

Krt Ner-i Maarif Cemiyeti mensuplar Krt ocuklarnn eitimine mahsus olmak zere Mekteb-i Merutiyet24 adyla stanbulda Krtlerin sahip olduu ilk mektebi amlardr. O dnemin Dhiliye Nezaretinin okul hakkndaki karar ve kanaati udur: Divanyolu Hoca Paa Mahallesinde erefiyye Caddesinde yz yetmi be numaral Haim Efendinin sahip olduu handa amlardr. Hann okul olarak kullanlmas iin Maarif ve Maliye Nezaretlerinden gereken btn izinlerin alnd ve bu okulda grev alacak mdr ve retmenlerinin herhangi bir kt hallerinin olmad belirtilmitir.25 Okul isminin Merutiyet olarak seilip konmas Osmanlda bulunan dier unsurlar gibi Krtlerin de Merutiyetin getirdii bu zgrlk havasndan etkilendiini gstermektedir. Krt aydnlar kendi halklar iin siyasi ve kltrel alma ortamnn domasyla byk bir umuda kaplmtr. Tann gazetesinde Krt Ner-i Maarif Cemiyeti balyla yer alan ilanda yle denilmektedir:

TOPLUMSAL TARH 200 A USTOS 2010 75

20. YZYIL OSMANLI TARH

Sultan Mahmud Trbesi karsnda alan Krd Merutiyet Mektebinde okunan bir Mevlid-i eriften sonra, okulun ileri gelenleri, Merutiyetin faydalarndan bahsetmiler, Krdler iin eitimin gereklilii ve faziletleri hakknda, dinleyicilere nasihatlerde bulunmulard.26

basn okulun almasna byk ilgi gstermitir.27 Okulla ilgili ilgin bir belge de, 1911de ksa bir sre eitim bakanl yapm olan Sleymaniye Krtlerinden smail Hakk Babann28 notlar arasnda bulunmutur. El yazsyla yazlm bu belgede, sz konusu okulun ad Krd Merutiyet Mektebi olarak geer. Ad

datlacaktr. Biletlerin onurlu kiilere ve airet Krtlerine verilmesi istenmitir.32 Krt Ner-i Maarif Cemiyeti nizamnamesinde imkn bulduka Krtlerin youn olduu yerlerde okullarn almas gerektiini vurgulamtr. Elimizdeki belgelerden Tercan

Krt Teavn ve Terakki Cemiyetinin stanbuldaki merkezinin resmen ne zaman kapatld hakknda elimizde kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Byk bir olaslkla 31 Mart olayndan (1909) sonra kapatlmtr. ttihad ve Terakkinin konumunu glendirip Osmanllktan, Trkle doru kayan politikalarndan KTTC de nasibini almtr.
(Erzincan)n Eylaledi?( ) kynden Hasan Efendi namnda bir ahsn Tercanda cemiyetin ve okulun bir ubesini amak niyetiyle stanbula gelerek cemiyete ye olduktan sonra amak istedii cemiyet ve okul iin hkmetin kurumlarna bavuruda bulunduu grlmektedir. Tercan ubesinin almasna dair elimizde maalesef daha fazla belge bulunmamaktadr.33 Mekteb-i Merutiyetin almasna herhangi bir engel kmamtr. Devletin gereken btn kurumlarndan izin alnmtr. Bu belgelerden nce okulun mdr ve ders veren hocalar hakknda kaynaklarda farkl isimler telaffuz edilirken,34 bu belgelerle bu karklk bir nevi giderilmi oldu: Okulun mdrlne Bedirhanzadelerden Abdurrahman Bey getirilmitir. retmen olarak Darlfnundan kl, Bayezid ders-i mlarndan (cami hocas) Abdullah Efendidir.35 Okulun kesin olarak ne zaman kapandna dair elimizde herhangi bir belge ve bilgi bulunmamasna ramen Sreyya Bedirhan, Krdistan gazetesinde okulun al ve kapanna dair bir yaz yazmtr.36 Yazda okulun al amacnn Krtler arasnda eitimi yaygnlatrmak olduu ve bunun iin de ilk nce Krtlerin

76

Krd Ner-i Maarif Cemiyeti kendisini varlkl Krtlerin balaryla finanse etmitir. Okulun al srasnda Abdurrahman Bedirhan, otuz Trk Liras bata bulunmu ve her ay yardmda bulunacan vaat etmitir. Balangta sadece otuz Krt ocuk eitim grrken, daha sonra bu rakam gittike artmtr. Ermeni

geen belgede nakden ikrmiyye olarak mektibe verilen (nakit olarak okullara verilen ikramiye ) diye belirtilen bir liste de yer almaktadr. Listenin 13. srasnda yer alan Krd Merutiyet Mektebine verilen miktar 1.900 kuru olarak yazldr.29 Bu yardmn yaplmasnda smail Hakk Babann rol olup olmad insann aklna geliyor. smail Hakk, Krt Teavn ve Terakki Cemiyetinin yelerindendi.30 Cemiyet yneticileri okulun masraflarn karlamak ve devamlln salamak iin bir gece dzenlemilerdir.31 Bunun yannda yine ayn amala okul iin 2.550 adet yardm bileti bastklar grlyor. Bu biletlerin bir blm stanbulda, kalanlar ise tara vilayetlerinde

kendilerine ait okullar amas gerektii belirtilmitir. stanbulda alacak okul daha sonra Krdistanda kurulacak ubeler iin bir nevi pilot okul olacaktr. Okulun kapanma sebebi ise ttihad ve Terakki iindeki Trk eilimin yava yava glenerek levhalardaki Krt kelimesine dahi tahamml edememesi, okulun bir an nce kapatlmas iin hkmetin almalarda bulunmas, sk sk tacizlerle okul ynetimini rahatsz etmesi ve yneticilerin artk buna tahamml edememesidir. Btn bu sebepler yznden okul idaresi okulu kapatmak zorunda kalmtr. Okuldaki eitim diliyle ilgili elimizde herhangi

bir belge olmamasna ramen, eitim dilinin Krte olduunu yazan aratrmaclar vardr.37

sonu
KTTC, Krtler arasnda okuma ve yazmay yaygnlatrmak iin Krt Ner-i Maarif Cemiyetini kurmutur. Bu cemiyetin amac bata stanbul olmak zere Krtlerin youn olduu yerlerde okullar amakt. Cemiyet ilk ve son okulunu stanbulda Krd Merutiyet Mektebi adyla amtr. Okulla ilgili bir baka husus da Osmanl dneminde ve daha sonra da Trkiye Cumhuriyetinden gnmze kadar Krt ismini tayan ve devletten para yardm alan ilk ve son okul

olmasdr. II. Abdlhamid dneminde Krte lgat ile elifbalarn yasaklanp toplatlmas ve gmrkten ieri sokulmamas iin alnan tedbirlerden38 sonra Krt adyla bir okulun almas ilgin ve nemlidir. ttihad ve Terakkinin ksa srede Osmanlclktan Trkle doru evrilmesi Krtlerin am olduu kurumlarn kapanmasna neden olacaktr. ttihad ve Terakki de II. Abdlhamid gibi Krte eserlerin toplatlmas ile yakndan ilgilenecektir.39
osmanl kaynaklarnda krtler alma grubu

bahattin demir

Krd Ner-i Marif Cemiyyeti ile ilgili belgeler

babakanlk osmanl arivi, dahiliye nezareti muhabert- umumiye idaresi (dh.mui.), dosya no:127, gmlek no:19, 1328..29.
Dhiliyye Nezret-i Cellesine Devletl Efendim Hazretleri Krd Ner-i Marif Cemiyyetine merbt mertiyyet mektebinin masrifine medr olmak zere cemiyyet-i mezkre tarafndan tab ve temsl itdirilp cem-i int hakknda ki talmt-nmeye tevfkan li-ecl-tahtm ikinci dire-i belediyyeye tevd klnan drt bin ksr lirlk ine biletleri hakknda cemiyyet-i mezkre tarafndan marif nezret-i cellesine bil-takdm tevd ve evrk- mteferriasyla berber leffen takdm ve tesyr klnan arzuhal zahrna dire-i mezkre riysetinden yazlan der-kenrda mezkrl-mikdr biletlerden dersadetde sarf olunaca anlalan bin alt yz yetmi be lirl talmt-nme ahkmna tevfkan tahtm idilmi ise de taraya gnderilecek olan tasavvurunun tahtminde tereddd olunarak istifsr- mumele idilmi ve mezkr nizm-nme ahkm dersadetce tertb olunacak inta mil olup tarada sarf olunacak biletlerin stanbul dire-i belediyyeleri tarafndan tahtmine cevz grilamamasna ve nki bu gibi intn bil-hire talmt-nme mcibince tasfiye-i hesbna buraca imkn bulunamamasna binen? keyfiyyetin savb- l-i dver-nelerinden lzm- istzn bil-havle meclis-i emnetden ifde klnm olmala iktizsnn emr ve ebn ve evrk- mtekaddimenin ide ve isr buyurulmas mtemenndr olbbda emr fermn hazret-i men lehlemrindir. Fi 22 abn sene 328 ve fi 14 Austos sene 326 ehr- emni mza

babakanlk osmanl arivi, dahiliye nezareti muhabert- umumiye idaresi (dh.mui.), dosya no:60, gmlek no:2, 1328. m.19
Dahiliyye Nezret-i Cellesine Devletl Efendim Hazretleri Hoca Rstem mahallesinde Mekteb-i Hukk Sokanda Nafiz Pnn hnesini merkez-i idre ittihz iden Krd Ner-i Marif Cemiyyeti tarafndan mekteb-i

TOPLUMSAL TARH 200 A USTOS 2010 77

mertiyyet nmyla Krd ocuklarnn talm ve tedrsine mahss olmak zere Divnyolunda Hoca P mahallesinde erefiyye cddesinde yz yetmi be nmerol Haim Efendinin taht- tasarrufundaki hnede gdna ruhsat- itas istida olunan mekteb-i ibtidyenin tess ve gdnda mahzr olmad gibi mdr ve muallimlerinin istihdm mni bir kt? hlleri bulunmad anlalm olmasna binen mezkr hnenin vrg ve rsm- siresi kem-kn mutasarrfndan istihsl ve gdnda marif-i ummiye nizmnmesinin yz yiirmi dokuzuncu mddesi ahkmna riyet olunmak zre mekteb hlinde istiml zmnnda if-y muktezs hussuna marif nezret-i cellesinden vuk bulan ir zerine r-y Devlet karryla bil-istizn irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penhi eref-sudr buyurularak marif ve mliyye nezret-i cellelerine tebligt icr klnm olmala nezret-i cellelerince de if-y muktezsna

20. YZYIL OSMANLI TARH

himmet buyurulmas siyknda tezkire sen-ver terkm olundu efendim. Fi 15 Muharrem sene 328 fi 14 Kann- sn sene 325 Sadr- azam mza

babakanlk osmanl arivi, dahiliye nezareti idare (dh. id.), dosya no:126, gmlek no:17, 1329 .ca.16
Dahiliyye Nezret-i Cellesine Devletl Efendim Hazretleri Dersadete giderek Krd Ner-i Marif Cemiyyetine intisb iden Tercnn ) karyeli Hasan Efendi Eylaledi( hkmet-i mahalliyyeye mrcaatla cemiyyet-i mezkreye merbt olmak zere Tercnda Cerbeze ubesi nmyla bir klb ve bir mekteb tess itmek zere hkmet-i mahalliyyeye mrcaat eyledii cihetle istifsr- KRD NER- MARF CEMYYET: (Tann, No: 563, 28 Mart 1910, Sayfa 3) Dnk Pazar gn Sultn Mahmud trbesi karusunda kin Krd Mertiyyet mektebinde mevlid-i erf cenb- seyyidl-mrseln karit buyurulmudur. Bu vesle ile idre-i mertann fevidinden ve devr-i sbkn vatan ve millete ad rahnelerden bahs olunduu gibi du-y devm- mr fiyet cenb- hilfetpenh tekrr ve mevcd Krdlere marifin lzm ve fazili hakknda baz nasyih icr idilmidir.
den Latin Harflerine eviren, M. Emin Bozarslan, Deng Yay., Sweden, 1988. Krdistanda Maarif, Krd Teavn ve Terakki Gazetesi, 8 Muharrem 1327, Cumairtesi, 17 Knn- sn 1324, No:9, s.78-79. Krdeye Dair, Krd Teavn ve Terakki Gazetesi, 25 Zilkade1326, Cumairtesi, 6 Knn- evvel 1324, No:3, s.18-19. Krdistanda ex Evdirehmen Axtepey (Akhtepeli eyh Abdurrahman) adyla nl olan bu zat byk bir airdir. En nl eseri, peygamberin miracn ayrntl bir biimde konu alan Ravdatnnam adl iirsel eseridir. Ziya Efendi, sonradan Ziya Gkalp diye tannd. Turancln ve Trkln teorisyenliini yapt. Onun 1909da Selanikteki ttihad ve Terakki Kongresine katlncaya dek Krte zerinde alt biliniyor. Krd Ner-i Marif Cemiyyeti, Tann, No: 563, 28 Mart 1910, s. 3. Babakanlk Osmanl Arivi ( BOA), Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi (DH.MU.), Dosya No: 60, Gmlek No:2, 1328. M.19. smail Glda, Krdistan Teli Cemiyeti, Doz Yay., stanbul, 1991, s. 248. Mekteb-i Merutiyet, Yeni Tann, No:502 33, 26 Knn- sn 1910, sayfa 3. BOA., Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi (DH. MU.), Dosya No: 60, Gmlek No: 2, 1328. M. 19. Tann Gazetesi No: 563, 28 Mart 1910, Sayfa 3. Cell Cell, a.g.e., s. 69 70.

mumele idilmesi zerine cevben Tercn kaimmakaml vekletine yazlan tahrratda mekteb in marif-i ummiyye nizm-nmesi ahkmna tevfkan ruhsatna istihsl ve klb tessine gelince cemiyyetler kannunun on beinci mddesi mcibince klbler cemiyyetden madd olduundan bunun in de kann- mezkr ahkmnn tadbk itdirilmesi lzm gelecei ve ancak tess olunacak i bu klbun Krd Ner-i Marif Cemiyyetinin bir ubesi olarak tannmas nezret-i cellelerinin emr ve irdesine va-beste olduu bildirilmi olmala kannen tessine mmnaat kabil olmayan mezkr klbn Krd Ner-i Marif Cemiyyetinin bir ubesi makamnda kablu caiz olup olmayaca istizn olunur ol-bbda emr fermn hazret-i men lehl-emrindir. fi1 Cemzi-yel-evvel sene 1329 fi 17 Nisan sene 1327 Erzurum Valisi Mhr

lanlar
MEKTEB- MERTYYET (Yeni Tann, No: 502 33, 26 Knn- sn 1910, Sayfa 3) Krd ocuklarnn talm ve tedrsine mahss olmak zere Mekteb-i Mertiyyet nmyla bir mekteb gdna Krd Ner-i Marif Cemiyyeti tarafndan vki olan mrcaat ve istid zerine irde-i seniyye sdr olmudur.

RESM GD (Yeni Tann, No:516 47, 9 ubat 1910, Sayfa 3) Krd Ner-i Marif Cemyyeti tarafndan Mekteb-i Mertiyyet namyla gdna msade-i resmiyye istihsl olunan mektebin nmzdeki cuma gn Sultan Mahmud trbesi karusunda rof? bey ecz-hnesi fevkinde resmi gd icr idilecekdir. Nutk- ird idecek olanlarn evvelce heyet-i idreye malmt virmeleri lzmdr.

dipnotlar
1 2 3 4 5

28

7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17

78

Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C.1, Hrriyet Vakf Yay., stanbul, 1984, s.19. Wadie Jwideh, Krt Milliyetiliin Tarihi Kkenleri ve Geliimi, letiim Yay. 1999, s.206. erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 18951908, letiim Yay., stanbul, 1983, s.106. Cell Cell, Krt Aydnlanmas, Avesta Yay., stanbul, 2001, s. 25. Abdullah Kran, Krdistan Gazetesi ve 1902 Jn Trk Kongresi, Tarih ve Toplum, c. 37, s. 221, Mays 2002, s. 4. Fatih nal, 2. Merutiyet, Ulusuluk ve Krt Ayrlk Hareketi, Dou Bat 2. Merutiyet 100. Yl, C.2, s. 46, Austos, Eyll, Ekim 2008, Ankara, s. 71. Matbt- Cedde, Osmanl, No:24, 15 Tern-i sn 1898, s. 10. ln, Osmanl, No:60, 10 Mays 1900, s. 4. Malmsanij, lk Krt Gazetesi Krdistan Yaymlayan Abdurrahman Bedirhan (1868 1936), Vate Yay., stanbul, 2009, s. 19. Abdullah Kran, a.g.m., s. 6. Malmsanij, Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi, Avesta, stanbul, 1999, s.23-24. Tark Zafer Tunaya, a.g.e. s. 409-413. Cell Cell, a.g.e., s. 59. KTTCN, Madde 1. KTTCN, Madde 11 12. KTTCN, Madde 10. Krd Teavn ve Terakki Gazetesi, Kovara Kurd Tirk =Krde Trke Dergi, Arap Harflerin-

18

29

19

30 31

20

32 33 34

21 22

35 36 37 38

23 24 25

39

26 27

smail Hakk Babanzadenin, Maarif Nazrl dnemiyle ilgili bilgi iin. Mustafa Ergn, kinci Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908 1914 ), Ocak Yay., Ankara, 1996, s. 178 179. Malmsanij, lk Krt Gazetesi Krdistan Yaymlayan Abdurrahman Bedirhan, Vate Yay., stanbul, 2009, s. 86. Malmsanij, a.g.e, s. 87. B.O.A., Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi (DH.MU.), Dosya No:129, Gmlek No:9, 1328. M.7. BOA., Dahiliye Nezareti Mtenevvia (DH.MTV.), Dosya No:28, Gmlek No:5, 1329. S. 4. BOA., Dahiliye Nezareti dare (DH.D.), Dosya No:126, Gmlek No:17, 1329 .CA.16. Kadri Cemil Paa (Zinar Silop), Doza Krdistan (Krdistan Davas), Haz. Mehmet Bayrak, z Ge Yay., Ankara, 1991, s. 28-29. BOA., rade Maarif (.MF.), Dosya No:15, rade No:1328/M-1, 1328. M. 12. Malmsanij, a.g.e., s. 90-91. Malmsanij, a.g.e., s. 92. BOA, Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT), 1024/41, 5.7.1906. BOA, Zabtiye Nezareti (ZB), 591/86. BOA, Maarif Nezareti Maruzat (Y.PRK.MF), 5/32. Fuat Dndar, Modern Trkiyenin ifresi: ttihat ve Terakkinin Etnisite Mhendislii (1913 1918), letiim Yay., stanbul, 2008, s. 405.