T.C.

BALIKESR NVERSTES MAKNE MHENDSL

SEMENTASYON VE ZNCR MALATI MAKNE PROJE 1

SLEYMAN EROLU DANIMAN: YRD. DO. DR. ALAADDN TOKTA

MAYIS 2012 BALIKESR

NSZ ve TEEKKR
Bu proje almas iki blmden olumaktadr; lk blmde elikleri sertletirmek amacyla uygulanan sementasyon ilemi; kinci blmde ise hayatmzn ok nemli ve vazgeilmez paralarndan biri olan zincirlerin retim aamas incelenmitir.

Bana bu proje konusunu vererek malzeme sektrnde kendimi gelitirmemi salayan, konu hakknda ilminden yararlandm yrd. do. dr. sayn Alaaddin TOKTAa, Proje hakknda bana yardmn esirgemeyen kurum ve kurululara, Dier lisans eitimimde bana yardmc olan hocalarma ve asistan hocalarma, Bu gnlere gelmemde byk pay sahibi olan aileme ve arkadalarma teekkrlerimi sunarm.

ZET
Gnmzde elikler gerek yap sektrnde, gerek makine sektrnde, gerekse de serbest kullanm alanlarnda kullanlmas sebebiyle hayatmzda ok nemli bir yere sahiptir. Kullanld yere gre eliklerin bazen yumuak olmas istenmekte bazense yzeyinde belli bir tabakann sert olmas istenmektedir. te eliklerin yzeyinden belli bir et kalnlnda sertletirme yapma ilemine sementasyon denir. eliklerin kullanm alanlarndan biri olan zincirler hayatmzn vazgeilmez elemanlarndandr. En basit olarak tasma zincirlerinden tutup, tekerlek zincirlerine, yk tama ve kaldrma zincirlerine, gemi zincirlerine kadar bu yelpazeyi geniletebiliriz. Dolaysyla zincirler hayatmzda bu kadar yere sahip olduundan dolay zincirlerin dayanm arttrlmal ve paslanmalara kar glendirilmelidir. Bu projede eliklere uygulanan sementasyon ilemini, bunun getirilerini ve zincir imalatnda elie uygulanan ilemler incelenmitir.

II

indekiler
Sayfa No: nsz..I zetII indekilerIII ekil ListesiV Tablo Listesi...VI Giri1 Blm Bir SEMENTASYON 1.Sementasyon lemi2 2.Sementasyon Yntemleri6 2.1.Kat Sementasyon..6 2.2.Sv Sementasyon8 2.3.Gaz Sementasyon..9 2.4.Vakum Sementasyon11 2.5.Plazma Sementasyon11 3.Yzey Sertletirme leminde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar12 Blm ki ZNCR MALATI 1.Zincir Nedir.13 2.Zincir retiminde Kullanlan elikler13 3.Zincir retim Aamalar.13 3.1.Tel ekme.14 3.2.ekillendirme lemi..15 3.3.Kaynak lemi.15 3.4. Kontrol Aamas..16 3.5.Martenzitik Dnm..17 3.5.1.Martenzitik Dnm Nedir.17 3.5.2.Martenzitik Dnmn T-T-T Diyagramnda fadesi.17 3.5.3.Zincirlere Martenzitik Dnmn Uygulanmas..18 3.6.Temperleme...20 3.6.1.Temperleme Nedir..20 3.6.2.Temperleme leminin T-T-T Diyagramnda fadesi.20
III

3.6.3.Zincirlere Temperleme leminin Uygulanmas..21 3.7.Galvanizleme.22 3.7.1.Galvanizleme Nedir22 3.7.2.Zincirlere Galvanizleme leminin Uygulanmas.22 3.7.2.1.Scak Daldrma Galvaniz..22 3.7.2.2.Elektro Galvaniz.24 Kaynaka..25

IV

ekil Listesi
Sayfa No: ekil 1. Karbrizasyon2 ekil 2. Fe-C diyagramnda dementasyon aral...3 ekil 3. ekil 3. Sementasyon derinlii (mm)-Sertlik (HV) grafii.5 ekil 4. Tel ekme kalb.14 ekil 5. Martenzitik dnmde C orann sertlie etkisi.17 ekil 6. Ostenit yapdan martenzit yapya dnm.18 ekil 7. T-T-T Diyagramnda Martenzit eldesi.18 ekil 8. ndksiyon sertletirme19 ekil 9. Sementit+Ferrit yap..21 ekil 10. Su verme ve temperleme ilemi.21 ekil 11. Galvanizleme yntemi ilem sras23 ekil 12. Galvaniz kaplama sonucu zincir yzeyinde oluan tabakalar23 ekil 13. Elektro galvaniz yntemi24

Tablo Listesi
Sayfa No: Tablo 1. Sementasyon sresine gre sertlik deerleri.4 Tablo 2.Sementasyon sresinin zamanla deiimi.7 Tablo 3. Aktifletirilmemi veya az aktifletirilmi sementasyon banyolarnda 880 C scaklkta sementasyon sresi ve ulalabilecek sertleme derinlii.9 Tablo 4. Aktifletirilmi sementasyon banyolarnda 930 C scaklkta sementasyon sresi ve ulalabilecek sertleme derinlii.9 Tablo 5. Zincir retiminde kullanlan elikler..13 Tablo 6. 16 MnCr 5 elii iin kaynak sresine gre mukavemet deerleri..16

VI

GR
Endstrinin en nemli malzemesi olan eliklerin birok kullanm alan vardr. zellikle makine endstrisinde ok geni kullanm alanlar bulmaktadr. rnek kullanm alan olan krank milleri ve dili arklarnn kullanm performanslarnn artrlmas, paralarn d ksmlarnn sert ve anmalara kar direnli, i ksmlarnn ise muhtemel darbelere kar dayankl ve tok olmas gereklidir. eliklerin ierisindeki karbon miktar, yzde olarak belirli bir orann zerinde olduunda, sertletirilme ileminin sonunda d ve i ksmlar sert bir yapya sahip olacandan, bu ekilde uygun malzeme olarak kullanm snrlanmaktadr. Ayrca eliklerde anma ve korozyon probleminden dolay nemli miktarda malzeme kayplar olmaktadr. Bu miktar, ekonomik deeri para olarak 5 milyar dolar/yl olarak tahmin edilmektedir. Miktarn ok yksek olmas bu probleme kar alnacak tedbirlerin nemini ortaya koymaktadr. Bu probleme ilikin alternatif zmlerden birisi sementasyon dediimiz yzey sertletirme ilemidir. En tannm ve en eski bir kabuk sertletirme yntemlerinden biri olan sementasyon ilemi, ierisinde % 0,1-0,25 C bulunan alamsz ve az alaml eliklere uygulanr.

SEMENTASYON
1.SEMENTASYON LEM Az karbonlu elik yumuak ve snektir, ilenmesi kolaydr. Ancak anma mukavemeti dktr. alma koullarnda birok elik parann d yzeyinin sert ve anmaya dayankl, i yzeyinin ise tok ve darbelere kar direnli olmas istenir. Sade karbonlu eliklerde bu iki zellik, farkl karbon bileimine sahip eliklerle elde edilebilir. Yaklak % 0,1 C bileimine sahip dk karbonlu bir elik tok bir yapya sahip iken, % 0,9 veya daha fazla karbon bileimine sahip yksek karbonlu bir elik uygun sl isleme tabi tutulduunda yeterli sertlie sahip olmaktadr. Buna gre; dk karbonlu bir elikte yzeyden itibaren belirli bir mesafeye kadar C veya N difzyonu salandnda, elik parann yzeyi sert ve anmaya dayankl, i ksm ise tok bir hal alacaktr. Parann yzeyinden itibaren i ksmna doru karbon difzyonuna karbrizasyon (ekil 1), azot difzyonuna ise nitrrasyon denir. Azot, karbona benzer sertletirme etkisi salar. Karbon ve azotun birlikte kullanld isleme karbonitrrasyon denir.

ekil 1. Karbrizasyon Sementasyon ilemi yksek scaklklarda ostenit faz (ekil 2) blgesinde gerekletirilir. elie gnderilebilecek maksimum karbon oran ostenit blgesinde karbonun difzyon oran ile snrldr. Difzyon oran da artan scaklk ile artacaktr. Bu nedenle. 925 C' de karbon difzyonu 870 C' de meydana gelen difzyondan %40 daha fazladr. Sementasyon iin kullanlan yaygn scaklk derecesi 925 C' dir. Bu sementasyon scakl, derin yzey sertletirmenin istendii paralar iin ilem sresini ksaltmak amac ile 955 veya 980 C' ye kadar kabilir. Bunun aksine, fazla derin olmayan sert yzey tabakas istenildiinde ise daha dk scaklklarda ilem gerekletirilir. nk dk scaklklarda dk sementasyon oran meydana gelmekte dolaysyla yzey derinlii hassas olarak kontrol edilebilmektedir.

ekil 2. Fe-C diyagramnda sementasyon aral

Alamsz karbon eliklerinde teknik bakmdan anlaml bir karbonlama derinlii olarak 2 mm ( en ok 3 mm ) elde etmek iin ortalama 16 saatlik bir sementasyon sresini hesaba katmak gerekir. Parann ite ( gbek, ekirdek ) fazla sertlemesi istenmediinden, sementasyon eliklerinin karbon miktar yaklak % 0,25 ile snrlanmtr. Karbonlanan tabakada ( kabuk ) ise genellikle tektoid bileime ulama ngrlr. Bu noktann almasyla ( C > % 0,8 ) tane snrlarnda oluan sementit a vurma tokluunun ok dmesine yol aar. Ayrca sertletirme srasnda sz konusu tabaka atlayarak pul eklinde kalkabilir. Sementasyon derinlii, ya eliin yzeyinin altnda belli bir C younluuna kadar olan mesafe veya C' un yaynm olduu toplam derinlik olarak tanmlanr. Zaman ve scakln yan sra sementasyon derinliine etki eden faktrler, sementasyon ortamnn C potansiyeli ve eliin kimyasal bileimidir. Ortamn C potansiyeli ne kadar yksek ise, yaynma sonras denge halinde, sementasyon derinlii de o derece fazla olur. Aadaki tablo SAE 8620 eliinin sementasyon ilemi sonrasnda sementasyon sresine bal olarak belirli derinliklerdeki sertlik deerlerini vermektedir.(Tablo 1)
3

Tablo 1. Sementasyon sresine gre sertlik deerleri

Sementasyon ile yzey tabakasnda %0,7 - 0,9 karbon younluu elde edilir. Eriilebilen en yksek sertlik deeri 900 HV' ye kadar kabilir (ekil 3). Malzeme iine doru % C oran azalacandan i ksmlarda sertlik deeri de dk olur. Malzeme iine doru gidildike C emdirme ilemi zorlaacandan sementasyon tabakas kalnlnn en fazla 2 mm olmas istenir ve buna uygun olarak C emdirme sresine gre sementasyon ilemin uygulanaca banyoda tutulur. 2 mmden daha fazla sementasyon tabakas kalnl elde edilmek istendiinde C emdirme sresi eksponansiyonel olarak artacandan bekleme sresi ok fazla olur bu da istenmeyen bir duruma tekabl eder.

ekil 3. Sementasyon derinlii (mm)-Sertlik (HV) grafii

Sementasyon ilemlerinin gerekletirildii tm yntemlerde, sertleme mekanizmasn salayan martenzitik dnm, kafes hacminde deiiklie neden olduundan, sertletirilecek parann distorsiyonuna neden olmaktadr. Bu distorsiyon veya ekil deiimi tamamen nlenemez ancak azaltlabilir. Sementasyon ilemlerinden sonraki boyutsal toleranslar, ferrit faz blgesinde yaplan yzey ilemlerine gre daha dktr. Sementasyon ilemi; dnen millere, yatak paralarna, dililere ve kamalara uygulanmaktadr. Bu ilem ile elde edilen yksek yzey sertlii ve sonuta anma direncindeki arta ek olarak, yzeyde ar artk gerilmeler oluturan martenzitik dnm yardm ile parann yorulma mr artmaktadr. Sementasyon ileminde, elik iinde znebilen maksimum karbon miktar, demir karbon denge diyagram yardm ile belirlenebilir. rnein 925 C' de tutulan bir elik iinde en fazla zlebilecek karbon miktar %1,3' tr. Eer C younluu bu miktardan yksek ise, bu durumda sementit oluumu sz konusu dur. Bu scaklkta parann yzeyi %1,3 kadar karbon bulundururken, parann i ksm dk karbon ieriini korumaya devam eder, Bu srada karbon atomlar difzyonla para yzeyinden itibaren i ksmlara doru ilerleyerek denge konumuna gelmek isterler. Ostenit iyapda karbon atomlarnn difzyon hz, verilen bir scaklkta, yzeyde ve blgeler arasndaki karbon deriiklik farkna ve difzyon katsaysna baldr. elik para, belirlenmi sementasyon scaklnda, yzeyde istenilen karbon miktar
5

bakmndan zengin ve sertleebilir bir tabaka elde edilinceye kadar geen sreye sementasyon sresi ad verilir. Bu sre boyunca, parann yzeyden itibaren i ksmlara doru ilerleyen karbonun ilerleme miktarna veya dier bir tanmla su verme sonucunda yzeyde oluan sert tabakann kalnlna sementasyon derinlii ad verilir. 2. SEMENTASYON YNTEMLER 2.1 Kat Sementasyon Kat sementasyonda, ilemin uygulanaca paralar elik veya dkme demirden yaplm bir kutu iinde odun kmr ve baz reaksiyon hzlandrc maddelerden oluan iri taneli bir tozun iine gmlr ve kutunun az hava almayacak ekilde kapatlarak frna konur. Genel ticari karbonlama bileikleri tekrar kullanlabilirler ve yaklak % 10 - 20 alkali veya dier metal karbonlarn ierirler. Karbrleyici toz olarak, odun kmr, kok kmr, mee kmr, linyit kmr, boynuz tala veya linyit kmr kullanlr. En etkili alkali bileik baryum karbonattr. Baryum karbonat, C miktarnn % 50 - 70' ini ieren balca etkinletiricidir. Etkinletiricinin geri kalan ksm, Na2CO3 kullanlabilirse de genellikle CaCO3' dur. CaCO3, fakir bir etkinletiricidir ve yaklak 815C' de CO2 gazn serbest brakarak bileimi bozulmaya balar, karbonlama scaklna ulaldnda hemen hemen tamamen bozulur. Halbuki BaCO3, bileimi 915 C' de bozulmasna ramen, ki bu yava bir ekilde olur, sabit bir CO2 temini salar. Odun kmr, koktan daha fazla reaktif olduu iin genel olarak en ok kullanlan karbon kaynadr. Bununla birlikte kok, minimum ekme, iyi sl gerilim ve iyi s iletimi gibi belirli avantajlar salar. Bu nedenle, ou karbonlama bileikler i, hem odun kmr hem de kok ierirler. Sadece yakc olmayan zellikler nemli olduunda kok miktar, odun kmr miktarn geer. Reaksiyon hzlandrc olarak baryum karbonat (BaCO3) ve sodyum karbonat (NaCO3) ile az miktarda kalsiyum karbonat(CaCO3) karm kullanlr. Frnda scakln ykselmesi ile kutu iindeki odun kmr havann oksijeni ile birleerek ilk olarak CO2 oluturur ve CO2 odun kmr ile tekrar reaksiyona girerek CO meydana gelir bu da eliin yzeyinde reaksiyona girerek atomik C ve CO2 e ayrr. Atomik C, ostenitik yapdaki elik yzeyinden nfuz ederek yap iinde znr. elik parann yzeyinde bir karbon zenginlemesi meydana gelir, CO2 tekrar odun kmr ile reaksiyona girerek CO oluturur ve oluan CO' de tekrar elik yzeyinde ayrr ve reaksiyon srekli olarak istenilen karbon derinliine ulaana dek devam eder. elie kat sementasyon ilemi aadaki kimyasal denklemlere gre gerekleir. C + O2 => CO2 CO2 + C => 2CO 2CO +3Fe => Fe3C + CO2

Sementasyon sresi genellikle sementasyon scaklna baldr. Nfuz derinlii zamann karesiyle orantldr (Tablo 2) . En ok kullanlan 930 C sementasyon scakl iin 1 mm derinlie 4 saatte ulalr.

Nfuz Derinlii (mm) Sementasyon Sresi (saat)

0,5

1,5

2,5

(0,5.4)=1

(1.4)=4

(1,5.4)=9

(2.4)=16

(2,5.4)=25

Tablo 2.Sementasyon sresinin zamanla deiimi

Kat sementasyon ileminin stnlkleri; lem iin evre artlarna gre olduka deiik zellikteki frnlar kullanlabilir. zel atmosfere, pahal ara ve gerelere ihtiya yoktur, lem sonras sementasyon scaklndan itibaren yava souma sonucunda, son boyutuna ilenmi paralar iin herhangi bir boyut deiiklii sz konusu olmaz. Yntemin snrlamalar ise, Parada s sementasyon derinlii elde etmek zordur (0.75 mm' den daha ince yaplamamaktadr), Yzeydeki karbon bileenini ve karbon konsantrasyonunu tam olarak hassas bir ekilde kontrol altnda tutmak zordur, lem sonras dorudan doruya su vermek uygun olmadndan ilem sonras paray sertletirmek iin eitli tama aralarna gerek duyulmaktadr, lem sresi olduka uzundur, ok fazla iilik gerektirir, lemin gerekletirildii alma ortam temiz deildir. Karbonlama kaplar: dk karbonlu elik, alminyum kapl dk karbonlu elik ve sya direnli nikel - krom alamndan yaplr. Dk karbonlu elikten kutunun mr, alminyum kaplama ile defalarca artrlabilir. Bir karbonlama kab, gereinden byk olmamaldr. Isnn hzla geirilmesine ve tm paralara yaklak ayn zamanda ulamasn salayacak ekilde, en az bir boyutta dar olmaldr. Doru olarak tasarmlanm bir kutu, karbr ann oluumunu en aza indirecek kadar hzl, ama distorsiyon ve ar sertleme oluturmayacak kadar yava bir soutma hz salayacaktr. Kapak, basit bir metal levhadan ve refrakter malzemeden imal edilir.
7

2.2. Sv Sementasyon Sv sementasyon ynteminde parann karbon miktar ergiyik tuz banyolar aracl ile paraya aktarlr. Tuz banyosunda sementasyon iin, aktif ( veya karbon verici ) olarak sodyum siyanr ( NaCN ) veya Potasyum siyanr ( KCN ) gibi, tuzlar kullanlr. Frn iine konan bu tuzlarn ergiyik hale getirilmesi salanarak tuz banyosu oluturulur. Tuz ierisinde ayrca karbonun para yzeyine geiini hzlandran madde olarak ta baryum klorr (BaCl) veya stronsiyum klorr (StCl) kullanlr. Tuz banyosu ierisinde yaklak 930 C de tavlanr. Bu sayede para yzeyi karbonca zenginletirilmi olur. Bu yntemde sementasyon ilemi, aadaki reaksiyonlara gre gaz faznda cereyan eder. 2 NaCN + O2 2 NaCNO 4 NaCNO 2 NaCN + Na2CO3 + CO + 2N 3 Fe + 2 CO Fe3C + CO2 Sv sementasyon ileminde, tuz banyosu iinde stma srasndaki hzl scaklk deiiminden dolay parada gerilme olumasn nlemek veya azaltmak iin paralar n tavlamaya tabi tutulur. Bu n tavlama scaklklar genellikle 300-600 C arasndadr. lk reaksiyon siyanr tuzu ile havann ara yzeyinde oluur. Dier iki reaksiyon ise, tuz banyosu ile elik arasnda cereyan eder. Aa kan azot da eliin bnyesine alnr. % 40 - 50 NaCN ieren allagelmi siyanr tuzu banyolar saatte 0,8 mm lik bir sementasyon derinlii verir. Yeni bir siyanr banyosu hazrlandnda adet olarak frnda ergitilmi saf NaCN ile balanr. NaCN ilemin hemen banda ayrarak yukarda belirtilen siyanr miktarna ulalm olunur. Milimetrenin birka onda bir mertebesinde sementasyon derinliinin istenildii ince paralarn sl ileminde, % 20 NaCN ieren aktive edilmemi bir tuz banyosu, kullanlabilir. Byk bir banyo eit miktarda sodyum siyanr ile sudan arndrlm sodyum karbonatn beraber eritilmesiyle hazrlanrlar. Sementasyon ileminden sonra paralar dorudan suda soutulurlar. 1,5 mm' ye kadar sementasyon derinlii ( yzey sertleme derinlii ) elde edebilmek iin, % 10 NaCN ieren ve aktive edilmi tabir edilen, banyolar kullanlr. Bu banyolar, ayn zamanda, sodyum nitrit ve potasyum nitrat ieren banyolarla beraber, eliin 200 C' deki martemperleme ileminde de kullanlrlar.

Sertleme Derinlii 0,10 0,20 0,20-0,30 0,30-0,40 0,40-0,50 (mm) Sementasyon 10 20 30 40 60 Sresi (dakika) Tablo 3. Aktifletirilmemi veya az aktifletirilmi sementasyon banyolarnda 880 C scaklkta sementasyon sresi ve ulalabilecek sertleme derinlii

Sertleme Derinlii 0,4-0,8 0,8-1,2 1,2-1,4 1,4-1,6 1,6-1,8 1,8-2,0 2,0-2,2 2,2-2,4 (mm) Sementasyon Sresi 1 2 3 4 5 6 7 8 (saat) Tablo 4. Aktifletirilmi sementasyon banyolarnda 930 C scaklkta sementasyon sresi ve ulalabilecek sertleme derinlii Sv sementasyonun olumlu ynleri: - Tuz eriyikleri sy dorudan paraya verdiinden stma sresi ksadr. - Sementasyon olayndan sonra tuz banyolar ierisinde direkt olarak sertletirme yapmak mmkndr. - htiya duyulmas halinde uzun paralar banyolara aslabilir. - lem sonras para yzeyi kat sementasyona oranla daha przszdr. Sv sementasyonun olumsuz ynleri: - Tuz eriyikleri zehirlidir. Bu sebeple banyo zerleri grafitle rtlmelidir. - Banyonun karbon deeri srekli kontrol edilmeli ve yeni tuz takviyesi ile sabit tutulmaldr. - Tuz eriyii banyo kabnn imal edildii gere ile de reaksiyona girer. Ayrca uzun sre almalarda banyo kabnda korozyon zarar oluur. Btn bu ilemler yapldktan sonra para soutulur ve yzeyde martenzitik dnm salanm olur. 2.3. Gaz Sementasyon Gaz sementasyon yntemi genel olarak kat sementasyona benzemektedir. Fakat bu yntemde karbon verici olarak gaz karmlar kullanlr. Gaz olarak doal gaz, metan (CH), etan (CH), propan (CH) ve hava gaz kullanlabilir. Bu gazlardan metan gaz yksek scaklklarda paralanarak demire karbon verir. Bu karbon atomlarnn demirin alabileceinden fazla olmamas gerekir. Hava gaz ise dier gazlara oranla nemli miktarda karbondioksit (CO) ierir.
9

Metan gaznn paralanmasn kolaylatrmak ve karbonu, karbon monoksit (CO) haline dntrmek iin gazla birlikte havada kullanlr. Bu ilem 1000 C deki jeneratrlerde yaplr. Gaz jeneratrden getiinde metan (CH) gaznn yannda az oranda karbon monoksit (CO) ve hidrojen (H) ierir. Hava gazndaki karbondioksit miktar dk olmaldr. nk karbondioksit, karbon monoksiti redkler. Sementasyonun etkisini artrmak iin bu gazlara az miktarda propan ilave edilir. Kk sementasyon tesislerinde direkt hava ve propanla ilem yaplabilir. Bu yntemde kurumu nlemek iin gaz-hava karmna amonyak (NH) ilave edilir. Az karbonlu elik paralar, 850 C ve daha yukar scaklklarda, olduka deiik kaynaklardan elde edilen karbonca zengin bir atmosferde tutularak bu ilem gerekletirilmektedir. Bu yntemin ilk uygulamalarnda, i paras yzeyindeki karbon younluu, karbonun ostenitteki znrlk snrnn stnde olmakta ve bunun sonucunda yzeyde karbrler meydana gelmektedir. Bu eit frn atmosferi, karbon orannn arttrlmasnn istendii para yzeyinde kurum (is) kelmesine neden olmaktadr. Daha sonra gelitirilen modern retim tesislerinde ise, frn atmosferindeki karbon bileenin kontrol altna alnmas ile, para yzeyindeki nihai karbon konsantrasyonu ostenitteki znrlk snrnn altna dmekte ve frn atmosferindeki kurum ya da is oluumu minimuma indirilmektedir. Kontroll sementasyon atmosferleri, endotermik bir gaz (endogaz) kullanlmas ile elde edilmektedir. Endogaz ayn zamanda para yzeyindeki sementasyon reaksiyonunu da hzlandrmaktadr. Endotermik gaz; CO, H ve N gazlarnn karm olup doal gaz, propan veya btan gibi hidrokarbonlarn hava ile reaksiyonu sonucu elde edilmektedir. Kullanlan gazn nem miktarnn C potansiyeli zerinde byk bir etkisi vardr. Nem miktar, gazn i noktasnn tespit edilmesiyle, llebilir. i noktas, su buharnn younlaarak gazdan ayrld scaklktr. i noktas kontrol edilerek, scaklk ve gaz bileimini deitirmek suretiyle, yzeyde hangi C younluunun oluaca hesaplanabilir. Bu yntemde eliin karbon almas deer yntemlere oranla ok daha hzldr. Ayrca karbonun elikteki dalm daha iyi ayarlanabilir. Propan miktarnn dzenlenmesi ile ekirdek ve cidar arasndaki gei sert ya da yumuak olarak ayarlanabilir. Bu sayede karbon miktar istenilen seviyede, % 0,6 - 0,8 orannda tutulabilir. Gaz sementasyon ynteminde uygulamada genel olarak kat sementasyon ynteminde kullanlan scaklk dereceleri kullanlabilir (Tablo 1). lem sresi olarak yine kat sementasyon yntemindeki ilem sreleri kullanlabilecei gibi daha ksa ilem sresinde de ilem gerekletirilebilir.

10

2.4 Vakum Sementasyon Sadece hidrokarbonlarn havas alnm frna girmesine izin verilen bu yntemde, oksijen herhangi bir reaksiyonda rol almad iin, herhangi bir i oksidasyonun olumas sz konusu deildir. Bu ilemde scaklk normalden daha yksek kullanlr ve bu da sementasyon hzn arttrr. Adndan da anlalaca gibi yntem vakum altnda gerekletirilmekte ve youn difzyon meydana gelmektedir. lem sonras yada veya gazda soutma yaplmaktadr. Gaz veya kat sementasyon ile karlatrldnda, ilemin kontrol altna alnmas, taneler aras korozyonun olmamasndan dolay iyileen mekanik zelikler ve yksek ilem scaklndan dolay zamann azalmas gibi stnlklere sahiptir. Vakum sementasyon ilemi, 800 - 1050 C scaklk aralnda yaplmaktadr. Para nce bu scakla kadar stlmakta ve niform stma iin yeteri kadar bekletilmektedir. zellikle, 925 C' nin zerinde gereinden fazla bekletme yapldnda tane bymesinden dolay toklukta bir dme meydana gelmektedir. Ayrca, stma ilemi srasnda yzeyde oksit oluumu nlenmeli veya azaltlmaldr. Bu amala, grafit stma elemanlarndan meydana gelen grafit astarl stma odas olan frnlarda 13 - 14 Pa aralnda vakum kullanm, gayet baarl sonu vermektedir. Ayrca, silisyum karbr stma elemanl seramik esasl stma odalarnda ise 40 67 Pa hidrojen basnc etkili olmaktadr. Yksek Cr, Si ve oksijene kar ilgisi fazla olan alam elementleri ieren elikler, yksek vakum seviyeleri gerektirmektedir. Yzeyi sertletirilecek olan para, sementasyon scaklna kadar stldktan sonra yzeyinde karbon emilimini balatmak iin frn ierisine gaz gnderilir Karbon emilimi, vakum odasna gnderilen metan, propan gibi saf hidrokarbon gaz veya hidrokarbon gazlarnn karm ile salanmaktadr. Hidrokarbon gaznn ayrmas ile elik yzeyinde karbon transferi balar ve ostenit tarafndan karbonun para iine emilimi balar. Bu arada hidrojen gaz da serbest hale geer. Metan ve propan iin reaksiyonlar: CH4 + 3Fe Fe(C) + 2H2 C3H8 + 9Fe 3(FeC) + 4H2

2.5 Plazma (yon) Sementasyon Plazma; maddenin kat, sv ve gaz halleri yannda maddenin drdnc halidir. Plazmann da maddenin dier hallerinde olduu gibi kendine zg durumlar vardr. Plazma, yksek scaklk ve enerji younluuna, iyi elektrik ve s iletkenliine sahiptir. Plazmaya elektrik ve manyetik alanla etki edilebilir. Plazma d ortama kar elektriksel olarak ntrdr. Plazmay dardan

11

termik ve manyetik olarak sktrarak enerji younluunu ve scakln snrsz bir ekilde ykseltmek mmkndr. Bir gaz atomuna o gazn iyonlama enerjisinden daha byk bir enerji verildii zaman, o atomdan bir elektron ayrlr ve atom iyonize olur. Bu olay, bir gaz ktlesi iin gerekletirilirse plazma elde edilmi olur. Plazmay s, n, manyetik ve elektrik enerjisi ile elde etmek mmkndr. Ancak, pratikte plazma en ok elektrik enerjisi yardm ile elde edilmektedir. Plazma sementasyon ileminde, elektriksel boalma (glow discharge) plazma kullanlmaktadr. Yzey mhendislii uygulamalarnda elektriksel boalma bir doru akm veya alternatif akm kaynandan oluturulmaktadr. Her ne kadar iki eit elektriksel boalma kullanlyorsa da yzey sertletirme ilemlerinde yalnz doru akm elektrikse l boalma yaygn olarak kullanlmaktadr. Bir elektriksel boalma plazmann, iki elektrot arasna birka yz voltluk potansiyel fark uygulanmas ile 10 milibar kadar dk bir basnta oluturulabilmektedir. Sisteme gnderilen gaz (metan), meydana gelen elektrik alan ierisinde iyonlar ve elektriksel boalma ile parlama olay grlr. 3.Yzey Sertletirme leminde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Yzey sertletirme ileminde, ilemin doru ve gvenilir olmas asndan aadaki hususlara dikkat edilmelidir. -ncelikle yzeyi sertleecek malzemenin yaps ve bu yapya uygun su verme scaklklar bilinmelidir. - yaps bilinmeyen elikler ile karlaldnda yaplmas gereken en doru yntem deneme yoluyla tav derecesi ve ortam bulunur. Bunun iin sertletirme yaplacak malzemeden alnan numuneye yzey sertletirme yntemi uygulanr. Ortaya kan sonuca gre tav derecesi belirlenir. -Sertletirme yaplacak i paralar daha nceden eitli ilemler grm olabilir. Bunun sonucu olarak da i paralar zerinde izgi, derin katmer gibi hatalar olabilir. Bu hatalar yzey sertletirme ileminde yap deiikliine neden olabileceinden ilem ncesi bu hatalarn giderilmesine allmaldr. -Biimleri girintili kntl olarak farkl olan malzemelerin sertletirilmesi esnasnda arplmalar oluabilir. Bunu nlemek iin 1200 C de birka saat tutulmu mercimek tanesi byklndeki kok kmr ierisine gmlerek bekletilir. Bekletme ilemi kapal ortamda yaplmaldr. -Sertletirilecek paralarn tavlanmasnda kullanlan ksa tr aralar ilemin baarsn yakndan etkiler. Bu sebeple ince azl ksalar, tel kafesler veya eitli asklar gibi i parasnn scakln etkilemeyecek tutma aralar kullanlmaldr. -Tavlama ncesinde ilem yaplacak malzeme zerindeki ya, kir veya tufal tabakas mutlaka temizlenmelidir.

12

ZNCR MALATI
1. Zincir Nedir? Birbiri iine gemi bir dizi metal halkalardan meydana gelen balama ve hareket iletim elemanlarna zincir denir. Zincirler ok deiik biimlerde yaplan halka ve baklalardan meydana gelir. Balama eleman olarak kullanlan halkal zincirler ok eski tarihlerden beri kullanlmaktadrlar. En eski kullanm M.. 2500'de Mezopotamya'da Ur ehrinde ve daha sonra da Msrllarda grlmektedir. Asurlular M.. 8. yzylda S eklinde balantlar olan dkme bronz zincirler kullandlar. Roma mparatorluunda bronz zincirler gemilerin balanmasnda ve ev eyas olarak kullanld. Kle ve mahkumlar zincirlenerek balanrlard. Ortaalarda ve rnesansta zincirler, halatlarn zorlama altnda kopmalar sebebiyle ziraat, inaat, tama gibi birok alanda gittike artan bir ekilde kullanld. 2. Zincir retiminde Kullanlan elikler Zincir retiminde kullanlan elikler genellikle sementasyon elikleridir(Tablo 5). DIN Normu C 10 C 20 13 NiCr 6 15 Cr 3 15 CrNi 6 14 NiCr 14 21 NiCrMo 2 20 MnCr 5 SAE AISI 1010 1020 3115 5015 4320 3310 8620 5120 Kimyasal Bileimi (%) Mn P S 0,300,035 0,035 0,60 0,300,035 0,035 0,60 0,300,035 0,035 0,50 0,400,035 0,035 0,60 0,400,035 0,035 0,60 0,400,035 0,035 0,70 0,650,035 0,035 0,95 1,30 0,035 0,035

C 0,07-0,13 0,18-0,23 0,10-0,17 0,12-0,18 0,14-0,19 0,14-0,20 0,17-0,23 0,17-0,22

Si 0,40 0,30 0,150,35 0,150,40 0,40 0,40 0,40 0,40

Cr 0,650,85 0,400,70 1,401,70 0,600,90 0,350,70 1,20

Mo 0,150,25 -

Ni 1,351,50 1,401,70 3,003,50 0,400,70 -

Tablo 5. Zincir retiminde kullanlan elikler 3. Zincir retim Aamalar Zincir retimi temel olarak 7 aamadan meydana gelmektedir. lk olarak sementasyon ilemi grm olarak alnan ubuk profil istenilen zincir boyutlarna tel ekme makinesi ile ekilir. Daha sonra bu ubuk kesme-eme-bkme makineleri vastasyla istenilen boyutlara
13

kesilir ve eilip bklerek baklalar halinde birbiri iine geirilerek makineyi terk eder. Zincir buradan kaynak makinesine gider ve her baklalar otomatik olarak kaynak edilir. Kaynak edildikten sonra kaynak salamln lmek zere kontrol sistemine gnderilir. Zincir kontrolden de getikten sonra salamln ve dayanmn arttrmak iin slah etme ilemi yani; martenzitik dnm ilemi (su verme) ve temperleme (menevileme) ilemi uygulanr. Daha sonra elie kaplama ilemi uygulandktan sonra zincir imalat tamamlanm olur. 3.1 Tel ekme Piyasadan tedarik edilen yuvarlak ubuk profil eer retilecek zincir iin gerekli aptan daha byk ise ncelikle bu profile ekme ilemi uygulanr. Profil bir matris kalb ierisinden geirilerek istenilen ap lsne getirilir(ekil 4).

ekil 4. Tel ekme kalb nce filmainler kangal halinde hammadde olarak getirilir. zerleri pasl olduu iin ncelikle bu paslarn giderilmesi gerekir. Pasl halde ekme yaplrsa kalp anmas meydana gelir. Ayrca kan profilin zerinde yzeyinde kusurlar oluur. Pas, ya mekanik ya da kimyasal yolla giderilebilir. Mekanik yolla pas giderme ileminde birbirine dik iki makara zerinde kvrlan telin yzeyindeki oksit atlatlr. Daha sonra tel metal fralar arasndan geirilerek tel temizlenir. Dier bir mekanik yntem ise metal bilye pskrtmektir. Bylece pastan kurtulunmu olunur. Kimyasal ilemle (dekopajla) oksit giderme ise slfrik asit (H2SO4) ve hidroklorik asit (HCl) banyolarnda yaplr. Filmain kangallar asit banyolarna daldrlr. Pas tabakasnn kalnlna ve banyonun asitlik derecesine gre belli bir sre banyoda tutulur. Banyoda fazla kalrsa asitteki hidrojen elie nfuz eder ve elii krlgan yapar. Banyoda gereinden az kalrsa pas kmaz. Banyodan karlan kangallar scak veya souk suda iyice ykanarak asit kalntlarnda iyice temizlenir. Daha sonra kire banyosuna daldrlan kangallar bylece son asit kalntlarn da kirele ntralize etmi olurlar. Bu yzey paslanmalarna engel olur. Bazen fosfat banyosuna da daldrlrlar. Bylece korozyona kar iyi bir koruyucu tabaka elde edilir. Son olarak su ile ykanrlar ve 100 oC lik frnlarda kurumaya braklrlar. Souk tel ekme ileminde genellikle kuru ekme yaplyorsa toz eklinde sodyum sabunu ierisinden tel geirilir ve bylece yalanm olur ya da slak ekme yaplyorsa tel sv yan
14

ierisinden geirilir. Islak ekme sadece 0,5 mm den ince tellerde uygulanr. Yalama ileminin amac profilin enelerin arasndan kolay gemesine ve profilde herhangi bir atlamaya izin vermemektir. Daha sonra tel ekme tezgahna aktarlan profil ucu sivriltilerek matris deliinden geirilir. Daha sonra bu u zel enelerin arasna sktrlarak tel ekme ilemi balatlr. ekme ilemi mekanik veya hidrolik olarak yaplr. 3.2. ekillendirme lemi ubuk profil, tel ekme yntemi istenilen boyutlara ekildikten sonra ekillendirme makinesine gelir. Burada profile ncelikle kesilecei yerlere hassas llerle entik atlr. Bu sayede kesme srasnda olas kayma durumunun nne geilmi olur. Daha sonra mekanik bak yardmyla profil kesilir ve uzunluu zincirin bir halkasn oluturacak boyuta indirgenmi olur. Kalba gelen kesilmi profil kalp stne oturtulur ve mekanik parmaklar yardm ile bklerek halka haline getirilir. Burada profile tonlarca basn uygulanmaktadr. Bylece eme ilemi kolaylkla meydana gelir. Halka haline getirilen profil mekanik bir kanca vastasyla ortas, sonraki gelecek profilin ekseni dorultusunda olacak ekilde tutulur. Bu sayede gelen ubuk halkann ortasndan geer ve mekanik parmaklar tekrar dz profili bkecek ekilde hareket ederler. Bylelikle halka kapanr ve halkalar aras balant kurulmu olur. Bu ekilde birbirini izleyen ilemler dorultusunda zincir, ular ak ekilde retilmi olur. Zincir buradan ularnn kapatlmas iin kaynak makinesine gnderilir. ok eitli zincir ekilleri vardr. Ama her zincir eidi iin ayr bir makine kurulmasna gere k yoktur. Makine zerinde o zincir eidine uygun kalplar yerletirilir. Eer baka tr zincir imalatna geilecek olursa makine zerindeki kalp sklp retilecek zincire uygun kalp taklr. 3.3. Kaynak lemi ekillendirme makinesinden kan zincir kaynaa hazr hale getirilmek iin nce temizlenmesi gerekir. Bu sayede kaynak kalitesi artar ve oluabilecek kaynak hatalarnn nne geilmi olunur. Zinciri temizleme ilemi mazot veya su ile yaplr. Temizlenmi zincir kaynak edilmek zere kaynak makinesine getirilir. Zincire uygulanacak kaynak eidi zincirin konstrksiyonu gerei aln kaynadr. Makineye giren zincir ncelikle n stma ilemine tabi tutulur. n stma sresi genellikle 3 saniyedir. Bu ilemin amac zincirin kayna srasnda ani scaklk artmas dolaysyla oluabilecek atlama veya i gerilmeleri minimuma indirmektir. gerilmelerin oluumu zincirin dayanmn azaltacandan bu ilem gereklidir. Kaynak ilemine hazr hale gelen zincir elektrodun bulunduu blme gelir. Kaynak iin kullanlan elektrot eidi genellikle bakr havya elektrotudur. Elektrot, kaynak ilemini yapmak iin otomatik olarak aa inerek zincire temas eder. Bu srada zincirin her iki tarafnda bulunan eneler zinciri birbirine doru bastrr.
15

Burada zincire uygulanan basn yaklak 3 bar civarndadr. Elektrottan geen akm sayesinde zincirin aln ksmlar birbirine kaynatlr. Kaynak srasnda aln ksmlarnda s caklk yaklak 920 oC ye kadar kar. Zincirin kaynak sresi 1-1,5 saniye arasna deimekte olup en uygun kaynak sresi 1,3 saniyedir. Fazla kaynak sresi zincir zerinde yer yer istenmeyen yanma veya atlamalara sebep olur. Dk kaynak sresi ise ekme mukavemetinin azalmasna neden olur. Zincir imalatnda kullanlan 16 MnCr 5 (SAE 5115) eliinin kaynak sresine bal sertlik deerleri aada gsterilmitir. Kaynak sresi Max. ekme dayanm (sn) (N/mm2) 1,6 670 1,8 690 2,0 731 Tablo 6. 16 MnCr 5 elii iin kaynak sresine gre mukavemet deerleri 3.4 Kontrol aamas Zincir kaynak edildikten sonra eme-bkme veya kaynak srasnda olumu oluabilecek hatalar belirlemek zere bir dizi testten geirilir. Bu test hem mekanik olarak hem de gzle yaplr. ncelikle kaynak makinesinden kan zincir test makinesine getirilir. Burada bir platform zerinde 2 adet ekici bulunmaktadr. Bu ekicilerin birbirinden uzakl yarm metre olmakla birlikte istenildii ekilde kalibre edilebilir. Platform zerine gelen zincir, ekiciler yardm ile birbirine zt ynde ekilir. Burada ekme kuvveti zincirin akma mukavemetini amamaldr. Yani zincir baklalarnda oluan gerilme elastik ekil verme blgesinde olmaldr. Aksi halde zincir baklalarnda tahribat olur ki bu istenmeyen bir durumdur. ekme kuvveti akma mukavemetinin yaklak 0,8 kat bir kuvvette yaplr. Bu srada eer kaynak srasnda bir hata olumusa, kaynak edilmemi blge gibi, bu ekme ilemi srasnda kaynak blgelerinin birbirinden ayrlmas ile ortaya kar. Byle bir durumda baklalar birbirinden ayrlr ve daha sonra birletirilmek zere ayr bir blgeye alnr. Gzle kontrol testinde zincir, ekme safhasnda iken gzle kontrol edilir. Bu kontrol aamasnda zincir zerindeki arplmalar, eksen kayklklar, olas darbelere maruz kalan blgeler tespit edilir. Hatal baklalar bulunduklar yerlerden kesilip karlr tekrar birletirilmek zere ayr bir blgeye alnr.

16

3.5 Martenzitik Dnm 3.5.1 Martenzitik Dnm Nedir ? Martenzitik dnm malzemeyi yksek scaklklara soutup eitli yntemlerle ani bir ekilde soutup olduka sert bir yap elde etme ilemidir. Bunun iin nce numune 900-950 o C scakla kadar stlr. Bu scaklk deerinde belli bir sre tutulduktan sonra ani olarak soutulur. Bylece martenzit dnm salanm olur. Martenzitik dnmn saland bu yzey izilmeye ve entie kar ok dayankl olmasna karn ekil deitirme tokluk yeteneini kaybetmitir. Martenzitik dnmde malzemedeki %C oran sertletirmede nemli yer tutar (ekil 5). Malzeme ierisindeki C orannn artmas malzemenin su verme ilemi sonras daha sert bir yap elde edilmesine yol aar. %0.2 C orannda sertlik 450 HV olurken semente edilmi eliklerde sertlik 825-850 HV ye kadar kabilmektedir.

ekil 5. Martenzitik dnmde C orann sertlie etkisi 3.5.2 Martenzitik Dnmn T-T-T Diyagramnda fadesi Martenzit tek fazl bir kat eriyiktir. Ostenitin muhtemel perlit dnmesi, souma hznn dnme hzndan byk olduu durumlarda vuku bulmaz(ekil 7). Byle olduu zaman da tetragonal kafes yapsna sahip yeni bir faz ortaya kar (ekil 6). Bu arada sz konusu elik hzla soumaya devam etmektedir. Bu da karbon atomlarnn ayramadan demir kafesinde skp kalmalarna neden olur. Olaylar sonucu oluan bu yar kararl faz martenzit diye adlandrlr.

17

ekil 6. Ostenit yapdan martenzit yapya dnm

ekil 7. T-T-T Diyagramnda Martenzit eldesi Diyagramdan da grld gibi ostenit fazna stlm demir tekrar perlit fazna gemeyecek ekilde hzl bir soutma salanrsa martenzit elde edilir. Burada A erisi B erisine gre daha ksa srede soutulduunu gstermekte buda malzemenin daha yks ek distorsiyon ve entik mukavemetine olduunu belirtmektedir. Burada B erisi ayrca kritik soutma zamann da ifade eder. Bu sreden daha yksek soutma srelerinde artk malzeme iinde beynit veya perlit dnm balar. Bu srenin altnda soutma sre lerinde ise yap %100 martenzit yapdadr. 3.5.3 Zincirlere Martenzitik Dnmn Uygulanmas Zincir testten ktktan sonra sertliini arttrmak zere martenzit dnm ilemi uygulanmas gerekmektedir. Bu ilem su verme dediimiz bir ilemle gerekletirilir. Bu ilem genellikle indksiyon sertletirme dediimiz bir yntemle gerekleir.
18

ndksiyon stma sistemi; bir indksiyon bobini, bir alternatif akm g kayna ve i parasndan meydana gelir. G kayna ile balantl olan bobin, istenilen stma ynne bal olarak farkl ekillerde tasarlanr ve zerindeki akmdan dolay manyetik alan meydana gelir (ekil 2.6a). Manyetik alann bykl akma ve bobin zerindeki sarg saysna baldr. Uygulanan yksek frekanslar 500Hz-15MHz arasnda deiir. elik ostenite dntke, indksiyon akmna gsterdii diren de der. eliin ostenitlenmesi istendiinden, indksiyon nitesi stmay kritik deerin stne tayabilmek iin adaptif bir ekilde g arttrmaldr. ndksiyon sertletirme ileminde i paras, endktr diye adlandrlan ince bakr borudan yaplm, yksek frekansl akm ileten bir bobinin iinde tutulur. Aynen bir transformatr halinde olduu gibi, bobinin meydana getirdii manyetik alan, nasl transformatrn ikincil sargsnda bir akm oluturuyor ise, burada i paras transformatrn ekirdei ve ikincil sarglar durumunda olduundan, parann yzeyinde ayn frekansta fakat ters ynde indksiyon akmlar ortaya kar (ekil 8).

ekil 8. ndksiyon sertletirme ndksiyon akm parann tm kesitinde niform biimde dalmaz, yzeyde ok youndur. Bu olaya yzey etkisi ad verilir. Bu indksiyon akmlar hzla parann snmasna neden olur ve ostenitizasyon scaklna kadar snm ksmlar hzla soutularak, yzeyde sert bir tabaka elde edilir. Soutma iin zincirin saldrld havuzdaki suyun scaklnn 35 oC yi gememesi istenmektedir. Bunun nedeni soutma hznn yksek olmas martenzitik dnmn salanmasdr.

19

Zincirde elde edilen martenzit yap sert ve anmaya kar direnli bir yap olmasna karn olduka krlgan bir yapdr. Bu zincirlerde istenmeyen bir durumdur. Bu durumun giderilmesi iin zincir ikinci bir sl ileme tabi tutulur. 3.6 Temperleme 3.6.1 Temperleme Nedir? Temperleme, dzensiz souyan paralarda oluan i gerilmeleri yok etmek amacyla uygulanan bir sl ilem eididir. Burada nemli olan nokta temperleme ilemi su verme ileminden hemen sonra yaplmas gerektiidir. Aksi halde malzeme iinde kalc i gerilmeler oluur ve dzeltmesi imknsz hale gelir. Su verilmi elikte tetragonal martenzit ve dnmemi ostenit yaps vardr. Bu iki yap birlikte dengesiz haldedir. Temperleme ileminin amac martenzit yap iinde skm C atomlarn difzyon etmektir. Bu ilem eliin A1 scaklnn altnda bir scakla stlmas ve burada yava olarak soutulmas durumuyla meydana gelir. Istma ve soutma ilemi elikte izotermal olarak meydana gelmelidir. Bu sayede C atomlar martenzit yap iinden difzyon yolu ile ayrlr ve demir atomlar ile birlikte Fe3C (sementit) yapsn oluturur. Burada martenzit yap paralanr ve tetragonal kafes yaps kbik bir yapya dnm olur. Ksaca denilebilir ki temperleme ilemi martenzit yapnn ferrit+sementit e dnme ilemidir. Soutma ilemini malzememiz karbonlu elik olduu iin havada yapmak en uygun soutmay salar. Temperleme ilemi alak ve yksek scaklkta temperleme ilemi olmak zere ikiye ayrlr; 150-300 oC de temperleme ilemine dk scaklkta temperleme denir oluan yap temperlenmi martenzittir. Sertlikte ok byk deiim olmaz ancak i gerilmeler azaltlm olur. 500-650 oC de temperleme ilemine de yksek scaklkta temperleme denir. Bu durumda i gerilmeler tamamen giderilir fakat sertlik ve mukavemette bariz azalma grlr. 3.6.2 Temperleme leminin T-T-T Diyagramnda fadesi Temperlenme sonucu martenzit yap sementit+ferrite (ekil 9) dnr. Bu sayede martenzit yapnn ok sert ve krlgan zellii giderilir, sertlii giderilmi, tok ve mukavemetli bir yap elde edilir.

20

ekil 9. Sementit+Ferrit yap Aadaki ekilde temperleme ileminin su verme ilemi ile birlikte gsterilmi hali grlmektedir (ekil 10). Su verme ilemi tamamlanm elik bir sre bekletildikten sonra temperleme ilemi balatlr. lem gren elik merkezi ve yzeyi eit olacak ekilde stlr. Eer gerekliyse kesikli stma ilemi de yaplabilir. stenilen scakla stlan elik burada bir sre bekletilir ve yava bir ekilde soutulur. elik yine izotermal olarak soutulur.

ekil 10. Su verme ve temperleme ilemi

3.6.3. Zincirlere Temperleme leminin Uygulanmas Su verme sonucu zincirde oluan ok sert ve krlgan yapnn giderilmesi iin zincire temperleme ilemi uygulanr. Bu sayede sert ve krlgan yap giderilir mukavemetli, sertlii giderilmi zincir elde edilir.

21

Su banyosundan karlan zincir soumaya braklmadan tekrar bir indksiyon stma sisteminden geirilir. ndksiyon stma sisteminde zincir istee gre yaklak 500-650 oC scakla kadar stlr. Bu scaklkta bir sre bekletilen zincir indksiyon frnndan karak havada soutulmaya braklr. stee gre soutma ilemi kurun banyosunda da gerekletirilebilir. Kurun banyosu zincirde iyi bir izotermal soutma salar fakat soutma srasnda ortama zehirli gaz emisyonu yapt iin pek tercih edilmeyen bir soutma eididir. 3.7 Galvanizleme 3.7.1. Galvanizleme Nedir? Galvanizleme, demir ve elik paralar stne ince bir inko tabakas kaplama ilemine verilen genel bir addr. Boya dnda, demirli metallere en ok uygulanan koruyucu kaplamadr. Bu koruyucu kaplama sayesinde zincirdeki paslanma minimum seviyeye indirilmi olur. Uygulama alanlar arasnda, yaplarda kullanlan elik iskeletler, metal sa levhalar, cvatalar, somunlar ve teller saylabilir. Koruyucu malzeme olarak inko kullanlmasnn nedeni en yksek koruma etkisini gstermesidir inko kaplama, demirli metallerin atmosferdeki oksijenin ve su buharnn andrc (korozyon) etkisinden korunmasn iki yolla salar: Galvanizlenmi paradaki demirin havayla temas etmesini nler; kaplama, demir ieren metali ortaya karacak biimde atladnda, kr evreleyen inko, demir iin bir tr katot korunmas salar. Kimyasal adan paslanma, metalin yzeyinde karmak demir oksitlerinin olumasdr. Bunlar temelde, d kabuk ya da deerlik elektronlarnn, demir atomlarndan oksijen molekllerine gemesine yol aan iyonlu bileiklerdir. Ama inko, demirden daha elektropozitiftir. Yani, baka bir elementle kimyasal tepkimeye girerek, kolayca deerlik elektronlarn yitirebilir. inde demir bulunan metalle elektriksel temasnn salanmas durumunda, inko kaplama, atmosferdeki su ve oksijenin ilk hedefi olacaktr. Ayrca, atlak kkse, inkonun anma rnleri bu yarklar doldurur. 3.7.2. Zincirlere Galvanizleme leminin Uygulanmas 3.7.2.1 Scak Daldrma Galvaniz Galvanizleme ilemi zincir imalatnda, genellikle scak daldrma ilemi ile yaplmaktadr (ekil 11). Bu yntemde zincir, 450-500 C scaklktaki erimi inko iine daldrlr. Yzeyinin ok temiz olmas gerektiinden, parann stndeki mazot ve ya artklar, bir alkali banyosunda temizlenir. Ardndan zincir, kabuksuzlatrma ileminden geirilir, yani yzeyindeki oksit ya da karbonat, hidroklorik asitten ya da slfrik asitten oluan bir baka banyoda giderilir. Bundan sonra, akkan bir inko-amonyum klorr zeltisi uygulanan para, inkoya daldrlr. Zincire yapan inko kaplama, gerekte tabakadan oluur. Dtaki ar inko kaplamann altnda, iki demir-inko alam tabakas vardr: Demirin stnde ok
22

ince bir dk inko tabakas (FeZn3); onun stnde de bir yksek inko tabakas (FeZn7). inko, haddeden ekilebilen bir metaldir; ama alam tabakalar kolayca krlabilir ve dklmelerini nlemek iin, olabildiince ince tutulmalar gerekir. Daldrma ilemi tamamlandktan sonra, zincir hemen karlr, fazla inko aktlr ve havayla ya da suyla soutulur. Scak daldrma galvaniz ileminde kaplama kalnl genellikle 40-60 m arasndadr. Scak daldrma galvanizlenmi paraya kaynak yaplamaz, kaplama blgesi kalktka tekrar bir kaplama gerektirir, daldrma ilemi alam inko banyosunda yaplr.

ekil 11. Galvanizleme yntemi ilem sras Galvaniz kaplama sonucu zincir yzeyinde oluan tabakalar u ekildedir (ekil 12):

1. Eta ( ) tabakas. %100 inkodan oluur. 2. Zeta ( ) tabakas. Yaklak %94 inko ve %6 demir ierir. 3. Delta ( ) tabakas. Yaklak %90 inko ve %10 demir ierir. 4. Gama ( ) tabakas. Yaklak %75 inko ve %25 demir ierir. 5.Zincir.

ekil 12. Galvaniz kaplama sonucu zincir yzeyinde oluan tabakalar

23

3.7.2.2 Elektro galvaniz Elektro galvaniz yntemi ile yzey kaplama ynteminde zincir, iinde anot ve katot elektrotu bulunan elektrolitle dolu olan bir kazann iine daldrlr. Anot elektrotuna inko (Zn), katot elektrotuna ise kaplanacak zincir taklr(ekil 13). Yksek akm, dk gerilim reteci ve redresr ile elektrik verilip anottan elektron koparlp katoda yani malzemenin yzeyine yapmas salanr. lem sonucunda pasivasyon yaplarak kaplamann kalc olmas salanr ve kaplama ilemi bitirilir. Elektro galvaniz ileminde kaplama kalnl genellikle 8-12 m arasndadr.

ekil 13. Elektro galvaniz yntemi Elektro galvanizlenmi bir paraya kaynak ilemi uygulanabilir, kaplama blgesi kesinlikle kalkmaz, kaplama saf inko ile yaplr.

24

KAYNAKA
[1] -Malzeme Bilgisi Cilt-II Prof. Dipl. Ing.H-J.BARGEL & Prof. Dr. Ing.G. SCHULZE evirenler: Prof. Dr. efik GLE &Do. Dr. Ahmet ARAN Gebze-1987 [2] - Nasl alr - Bilim, Teknoloji ve catlar Ansiklopedisi, Geliim Yaynlar 3.cilt syf 865-867 [3] - Prof. Dr. rfan Ay, malat Yntemleri 2 Ders notlar - 10. Blm Tel ekme, syf 1-8 [4] - Parrish G. Carburizing: microstructures and properties (Karbrleme: mikro yap ve zellikleri) ASM INTERNATIONAL-1999 [5] - Serdar Z. Elgun, Time-Temperature-Transformation (T-T-T) Diagram 1999 [6] - Tlbenti, K.- Ylmaz, M. Yakma Aln Kayna. Kaynak Dnyas. [7] - Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006 syf 3-4 [8] - Sementasyon ilemi yaplan eliklerde mikro sertlik ve mikro yap deiimlerinin incelenmesi, Uur zsara, Ramazan Ylmaz, F. Alpaslan Ekerer, Hseyin Uzun Sakarya niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi [9] - 5. Yksel, M., eliklerde Sementasyon, Metalurji, say 41, s:11 - 17, Aralk,1985 [10] Mesleki eitim ve retim sisteminin glendirilmesi projesi (MEGEP), Metal Teknolojisi Yzey Sertletirme 2, T.C. Milli Eitim Bakanl - ANKARA 2007 [11] - www.istanbul.edu.tr [12] - www.mmfdergi.gazi.edu.tr [13] - www.scribd.com [14] - www.bicaksanati.com

25