Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

MODERNZM SONRASI POSTMODERN HAREKET NDE KADININ YER1 Ar. Gr. Driye Kozlu

zet Demokrasinin, kentlemenin, endstriyel devrimin ivme kazand ve hzl bir biimde deitii bir dnem olan 20. Yzyl, ayn zamanda kadnlar ve teki olarak adlandrlan (ecinseller, zenciler, etnik gruplar, Yahudiler vb.) gruplarn daha insanca haklar elde edebilmek iin mcadele ettikleri ve eylemler yaptklar bir dnemdir. zellikle 1960 ve sonras feminist hareketin glendii ve kadn sorunlarnn sanatta ak bir biimde gsterildii yllardr. Modernizmde kadnn kendini konumlandr ve kadn haklar savunusu feminist hareketin temellerini oluturmu ve eitli feminist hareketlerin olumasna etken olmutur. Postmodern feminizm ise postmodern teori ve pratikleriyle biimlenmitir. Modernizmin erkek kadn eitlii savunusunda, kadnlarn ikincil konumdan kurtulamadn belirleyen postmoden feministler; ikilik yaratacak bu sylem yerine, herkes iin eitlii savunmulardr. Yaanlan dnem iinde kadna bak ve kadnn buna ne gibi tepkiler verdiini postmodern sanatlar da yaptlar ile gstermeye almlardr. nsann kendi varln ortaya koyarken ve gelecek kuaklara aktarrken kulland dil ve tarih alanlarnda kadnn kendini var edememesini; sanat dnyasnda hala kadnn baklan bir nesne olarak yer almasn, kadn sanatlarn yaptlarna mzelerde yeteri kadar yer verilmemesini, postmodern feminist hareket iinde yer alan kadnlar eletirmiler, farkl bak alar ve zm nerileri sunmulardr. Anahtar Kelimeler: Modernizm, postmodernizm, feminizm, sanat, kadn.

Bu makale, Bedenini Sanat Nesnesi Olarak Kullanan Kadn Sanatlarn Sosyolojik Adan rdelenmesiadl sanatta yeterlik tezi zerinden oluturulmutur.

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

THE PLACE OF WOMEN IN THE POST MODERN ART AFTER MODERNISM Research Assistant Driye KOZLU

Abstract Being a period where democracy, urbanization and industrial revolution have gained speed and have started to change fast, 20th century is also a period when women and groups that are regarded as others (homosexuals, black people, ethnic groups, Jews, etc.) started to fight for their human rights. Feminist movement gained strength and womens problems started to be reflected clearly in art especially in 1960 and following years. Womens positioning in modernism and defending their rights have laid the foundation for the feminist movement and have been effective on starting many feminist actions. Postmodern feminism has been shaped by postmodern theories and practices. Instead of stating that women could not be saved from being regarded as second class according to women and men equality in modernism, postmodern feminists have defended equality for everyone in order not to create dualism. Postmodern artists have also tried to show the perception of women and womens reactions in their artworks. Postmodern feminist women have criticized and presented solutions regarding womens failure to exist in literature and history, where people express themselves and transfer their expression to the following generations, womens position as an object in the world of art and lack of womens artworks in museums. Key Words: Modernism, postmodernism, feminism, art, woman.

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

1. Giri 20. yzyl modernizmle birlikte demokrasinin, kentlemenin, endstriyel devrimin ivme kazand, hzl biimde deitii bir dnemdir. Bu dnem, insan haklar ve buna bal olarak da kadn haklarnn da konuulmaya baland bir dnemi temsil etmektedir. Kadnn bu yzylda kamusal alana inmesiyle birlikte karlat sorunlarn ekli deimi; hatta bu sorunlarda art olmutur. Minna Cauern, 1895-1919 aras kartt Kadn Haklar Dergisinde, 19. yzyln, kadnlarn sorunlarnn zlmeden getiine dikkati eker. Ancak 20. yzyla gelindiinde ABDde srdrlen feminist hareketler ve teknolojik gelimeler sayesinde kadn toplumsal hayatn iinde yer alabilmitir. Buna karn Avrupadaki kadn hareketleri ise 1960l yllardan sonra kendisine ait feminist grler ve kavramlar oluturabilmitir. Bu makalede, modernizm sonras srete kamusal alan, sosyal yaam, psikoloji, psikanaliz, tarihsel, sanatsal ve kuramsal erevelerde tartlan, kadn tanmlamalar erkek ve kadn bak alarndan ifade edili biimleriyle incelenmi, kadna ait durumlar ve feminist hareketlerin sanat ya da toplumsal yaam zerindeki belirleyiciliinin dnemsel etkileri ve deien varolu biimleri, farkl alanlardan seilen rnekler zerinden aratrlmtr. 2. Modernizm Sonrasnda Feminist Hareket Sanayi Devriminin etkileri ve teknolojik gelimeler sonucunda lkeler birbirleri zerinde egemen olabilme yar iine girmilerdir. Bu egemen olma yarnn kendini en acmasz biimde gsterdii Birinci Dnya Savayla birlikte, bireyin i dnyasnda ve sosyal yaamnda ortaya kan paralanmlklarn (psikolojide, ekonomide, siyasette, toplumbilimlerinde dnemlere gre Hegelci, Marks veya kapitalist yaklamlarn etkileri ile ortaya kan yeni sorgulamalar) dnsel, sanatsal ve yaamsal alanlardaki retim srelerinde de etkili olduu grlmektedir. lkeleri iin her alanda kendilerinden fedakrlk yapacaklar bir dnem ierisinde olduklarn dnen kadnlar, bu srete etkin ve belirleyici olarak yer alrlar. Sava srasnda, sanayi sektrnde alan kadnlarn saysnda art olur. Ancak zellikle hizmet sektrnde ar ilerde alan kadnlara dk cret verilmesinin yansra, yasal haklar gz ard edilmekte yaptklar en kk hatalar dahi kt davranlar olarak sergilenmekte ve sendikalarda yer almalar engellenmektedir. kinci Dnya Sava ve sonrasndaki yllar (1960lara kadar) kadnlar iin yeni yaplanmalarn kapsnn araland yllardr. Kadnlar ve teki olarak adlandrlan (ecinseller, zenciler, etnik gruplar, Yahudiler vb.) gruplar daha insanca haklar elde edebilmek iin eylemler yaptklar grlmektedir.

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

New Yorkta tekstil sektrnde alan bir grup kadn iinin dk cretlerini protesto etmek amacyla 8 Mart 1857de tarihinde gerekletirdikleri grev, kadn hareketlerinin nemli k noktalarndan biri olarak kabul edilmi, bununla birlikte anlam ve nemi nedeniyle bu tarih ayn zamanda kadnlar gn olarak kutlanmaya balanmtr. Clara Zetkinin nerisiyle 1911 ylnda Almanya ve 1912 ylnda da Fransann ardndan Hollanda ve svete Mart aynn ilk haftas Uluslararas Kadnlar Gn olarak kutlanmaya balanr. kinci Dnya Sava sonrasnda ise kadnlar okul, sendika, i yeri vb. alanlarda idari kadrolarda yer alrlar. zellikle 1930larda Fransz kadnlar modernlemeyle birlikte kendilerini yenilemeye ve eitli i alanlarnda (sendikalama, edebiyat gibi sanatn eitli dallar ve iyerlerinde ynetici kadrolar gibi) yer almaya, bunun sonucu olarak da kiiliklerini gerekletirme ve bireyselleme yolunda nemli admlar atmaya balamlardr. Bu srete kadnlarn geleneksel yapya kar deiimi talep eden radikal kar klarnn yan sra eitli alanlarda elde ettikleri baarlarnn da dikkat ekici biimde artt grlmektedir. Fransann yan sra ngiltere, Almanya gibi dnemin dier egemen glerinde de kadnlar haklarn aramak zere eitli eylemler gerekletirirler. Yksek renime katlmn artmasyla kadnlarn bilim, sanat ve edebiyat alanlarnda aadaki rneklerde de olduu gibi belirgin varolular sergiledikleri grlmektedir. Marie Cruie 1903 ylnda Nobel Fizik dln eiyle paylar. 1906 ylnda Bertha von Suttner bar iin yazd Silahlar Brakn adl romanyla Nobel Bar dln alr. 1932de Amilia Putnam-Earhart, Atlantiki geen ilk kadn pilot olur. Greta Garbo, Marlene Dietrich, Joan Crowford, Katharine Hepburn, Bette Davis, Barbara Stanwyck, Audrey Hepburn, Ingrid Bergman, Gina Lollbrigido, Elizabeth Taylor, Sophia Loren gibi oyuncular ise hem filmleri hem de yaam biimleriyle nlenirler. 1953te Ingeborg Bachmann, Ertelenmi Zamanlar adl iir kitabyla Grup 47 dln, Simone de Beauvair Parisli Mandarinler adl romanyla 1954te Prix Goncourt dln alr. ngilterede II. Elizabeth Kralie olur ve 50 yl boyunca tahtta kalmay baaran bir kadn olarak tarih sayfalarnda yerini alr. Gney Afrikal, Nadine Gordimer 1974 ylnda The Conservationist ile Man Booker dln, ardndan da Nobel Edebiyat dln alr. 1958de Londrada kadnlar atom silahlarnn gelitirilmesine kar yryler yaparlar. Ardndan Avrupada pek ok kentinde kadnlarn krtaj, ocuk says, hamilelikte sosyal haklaryla ilgili olarak mevcut yasalar protesto edilir ve bu konuda iyiletirilmelerin yaplmas ynnde istekler cesurca dile getirilir (Kadolu, 2005:8-368). Bu gelimeler olurken kadnn toplumsal yapdaki alan hala ailesiyle snrldr; erkek darsyla olan ba kurarken ve ev iin gerekli olan ihtiyalar salarken, kadn -ilk bata 4

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

biyolojik yapsndan dolay- ocuun bakm, bymesi, onun iin salanmas gereken salkl ortam sebebiyle ev iinde kalmtr. Kadn, ailenin zel-mahrem alan olan evin, erkek ise kamusal alann temsilcisi olarak gsterilmitir. Evin dnda yaplan ou i erkeklerle ilikilendirilmitir. Kadn sokakta alveri yapmak, ocuunu gezdirmek gibi yine aile iin yaplmas gerekenleri yapar. Nitekim zel alann ve kamusal alann nerede balayp bittii, bazen zel alana ait olarak grlen problemlerin devletin yasalar tarafndan zlp zlemeyecei ya da devletin mdahalesinin zel alan yok saymas anlamna, gelip gelmeyecei gibi sorular, feminizmin tartt dier konular olarak karmza kmaktadr. Kadnn kamusal alana kmas, zel sorunlarn kamusal sorunlar haline getirmesinden daha ok kadnn kamusal bir zneye dnmesi, kendini sosyal, siyasal ve ekonomik anlamda ortaya koymas, tartmas ve dntrmesi biiminde anlalmas gerektii gr, 1970li yllarda feminizmin temel sorunsal olmutur. Bu balamda feminizm sorusuna ncelikle deinilmesi gerekmektedir. Ksa bir tanmla feminizm; kadnn toplumdaki ikincil konumunu anlamaya, onu deitirmeye ve dntrmeye alan dnce ve eylem btnldr. Kadn zerindeki her trl basknn ortadan kaldrlarak, eit biimde yaam koullarnn salanmas iin balayan hareket, zamanla toplumsal cinsiyet rollerine deinen ve kadn lehine pozitif ayrmcla giden u noktalaryla deiimler yaamtr. Kendi iinde de deien-dnen bu hareket ayn zamanda toplum iinde cinsel anlamda teki diye adlandrlan gruplar asndan da olumlu admlar atlmasna nclk etmitir. Feminist hareketin balang noktas olarak Mary Wollfstonecraftn 1789 ylnda yaymlanan Kadn Haklarnn Savunusu adl kitab gsterilebilir. Feminizm iinde srele beraber pek ok yaklam olumutur. Bunlar arasnda sosyalist feministler, radikal feministler, liberal feministler, yapsalc feministler, lezbiyen feministler, nc dnya feministleri gibi birok yaklam saylabilir. zgrlk taraftarl olarak tanmlanan Liberal feminizm; zihnin bedenden stn olduunu, kadn-erkek eitliini ve kadnn cinsel zgrln savunurken; Marksist feministler de kadn ve i ilikileri zerinde almlardr. Kadnn ev iinde yapt ilerin deersizletirilmesine kar karak nitelik gerektiren konumlarda ve i alanlarnda da baarl olabileceklerini savunmulardr. Radikal feministler, kadnlarn bedenleri zerinde cinsel klelik, taciz, tecavz, pornografi az ya da ok ocuk dourma gibi kurulan erkek egemenliine kar duran politikalar izlemilerdir. Sosyalist feministler ise kadnlarn emeinin erkekler 5

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

tarafndan smrlmesine kar durmu, kapitalist sistem tarafndan oluturulmu snf ayrmcl, rklk ve cinsiyetilii eletirmilerdir. Simone de Beauvoira gre; kadn, tarihin oluumuna katlmamtr, tarihi yapan erkektir. Kadnn ikincil konuma itilmesinden dolay kadn, erkee atfedilen akl ve aknlk dzeyinde olamamtr ve kendisine biilen yapma kimlikle sadece biyolojik dzeydeki olaylarn iinde kalmtr. Bu yap iinde de Beauvoir'a gre erkek, kendini kendi (self) ve kadn teki (other) olarak tanmlar (Ik, 1998:51). Sz edilen bu sreler feminist sanatn olumas iin gerekli altyapy hazrlamtr. Feminist sanatlar da soyut sanat gibi, modernist formlardan yararlanarak benzer plastik sreleri kullanmlardr. Bu arada feminist sanatlar erkeklerden ayr olarak, birbirine benzeyen kitle kltr ve yksek sanat iinde kadnlarn topik (iinde bulunulan dnemlerin etkileriyle kimi zaman kutsal, kimi zaman cinsel bir obje kimi zaman ise varl sadece ev ierisinde tanmlanan vb) imajlarn eletirirler. 1960larn banda i ve dier sosyal alanlarla birlikte sanat dnyasnda da erkek egemen sylemler gndemi belirlemektedir. Kadnlarn, sahipleri de erkek olan galerilerin sergi takviminde yer almas ve yine erkek kratrlerin erkek sanaty tercih etme anlayn ykmalar uzun zaman alr. Kadnlar uzun sre mzelerin byk gsterilerinden ve sergilerinden uzak tutulmulardr. 1959/1960 sergi sezonunda New York Modern Mzesinde kavramsal sanat haber veren On Alt Amerikan Sanat adl bir sergi de yer alan tek kadn sanatnn Louise Nevelson olmas dikkat ekicidir. 1970 ylnda ise Sanat Emekileri Koalisyonu iinde; Devrimci Kadn Sanatlar Birlii, kadnlarn bu koalisyonda yeterince temsil edilmediini belirterek, 1971te Whitney Mzesine kar imza kampanyas balatmtr. O ylki sergide 143 sanatdan sadece 8i kadndr. Mze, eylemler sonucu bu sayy ykseltmitir (Bristol, t.y.). Feminist hareketin sanatta yansmasnn ilk grnd yer Amerikadr. 1970 ylnda Kaliforniyada Fresno State Kolejinin baz retmenlerinin ve rencilerinin oluturduklar Feminist Sanat program, 1971 ylnda Kaliforniya niversitesi Gzel Sanatlar Enstitsndeki programn balamasna etkendir. Judy Chicago, Kaliforniyada Miriam Schapiro ile birlikte alrken; 1973te Arlene Raven ve Shelia De Brettville ile Los Angelesta halk katlml Feminist Sanat Blmn olutururlar. Feminist sanat anlaynn gsterilmesi iin Judy Chicago byk abalar harcamtr. Akam Yemei Partisi (1974-79), Doum Projesi (1980-85) onun pek ok gnll ve sanat katlmyla gerekletirdii nemli projeleridir. Chicago, Akam Yemei Partisini bat 6

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

kltrnde nemli olduunu dnd 39 kadnla birlikte 99 kadna saygnn gstergesi olarak yapmtr. 1977de ise Leslie Labowitz ve Suzanne Lacey gibi sanatlarn, Los Angeles Belediye Binasnda gerekletirdikleri In Mourning and in Rage adl performanslar, cinsellikten dolay ilenen cinayet kurbanlarn gstermek ve basnn bu olaylar manipule eden tavrn eletirmek iindir. Guerilla Girlsn Metropolitan Mzesi'ne girebilmek iin kadnlarn plak olmas m gerekir? (Guerrillagirls, 2007). diyerek ba ektii bir grup kadn sanatnn, poster kampanyalar ile rkla ve cinsiyet ayrmclna kar sanat alannda yzlerini goril maskeleriyle gizleyen eylemleri, sanat tarihinde, sanat alannda ve medyada plak kadn imgesinin ok fazla kullanlmasna ramen, mzelerde, galerilerde kadn sanatlarn ilerinin ayn oklukta sergilenmediine, dikkat ekmesi asndan nemlidir. Ayrca o dnem Modern sanat iinde olan sanatlarn sadece % 3nn kadndr. Fakat eserlerdeki plaklarn ise % 83nn kadn olduu yine feministler tarafndan ortaya konulan bir gerekliktir.

ekil 1: Filette, Robbert Mapplethorpe, 1968

Ecinsel bir fotoraf olan Robert Mapplethorpe, Louise Bourgeoisu, masklen yapya ait olan bir nesneyle ektii (ekil:1 Filette, 1968) Filette adl fotoraf ile kendine gvenen ve alayc bir tebessmle erkek egemen yapy adeta bozguna uratan bir tutum sergiler. nl kadn heykeltra Louise Bourgeois, iin teki (ecinseller, zenciler vb.) olduka nemlidir. Ben, benim, bana ait gibi birinci tekil ahsa ait szcelerden holanmadn, dzenlenen konferanslarda yapt konumalarn da aslnda kendisi hakknda olmadn, onu dinleyenler ve izleyenler hakknda olduunu belirtir. Sartren teki insanlar cehennemdir. szne karlk, Bourgeois ise yle der: Benim iin onlarsz olmak cehennemdir, cehennem onlarn yokluudur (Herkenhoff, 2003:8-25). Bourgeois, kendini gemiin kontrolnde hisseder

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

ve bunun kendinin oluumunu saladn dnr. Bu dnceleri, dnen, kvrlan, i ie geen izimler, resimler, heykeller ve enstelasyonlar olarak sanatna yansr. 3. Postmodern Hareket inde Kadn ve Sanat Postmodern feminizm, 20. yzyl felsefesi iinde ve postmodern yapnn teori ve pratikleriyle biimlenir. Postmodernizm, felsefe ve teori alannda olduu kadar kltrel ve siyasal alanda da etkili olmutur. Post-yapsalc felsefe ve psikanaliz anlayyla birlikte feminist yaklamlar birletirerek, moderniteden destek alan feminist anlayna kar eletiriler gerekletirirler. Postmodern feminizm, Mary Joe Frugun feminizm ve postmodernizmin birleiminden oluan, A Postmodern Feminist Legal Manifestosuyla kendine yasal bir dayanak oluturmutur. Berktay (2006: 70)a gre, Postmodernist dnce, toplumsal yaplar gzden kararak, yalnzca iktidarn bireyler tarafndan nasl deneyimlenip, uygulandna odaklanma eilimindedir. Postmodernizm, feminizmin aydnlanma dncesine ve onun rettii teorilere karyken; feminizm ise bunun tam tersi bir yapda modernizm ile balantl biimde varolmutur. Feminizm, modernizmle yorulmas nedeniyle postmodernizmle ilikilendirilemez. Ancak baz feministler postmodern yapda bir feminizm oluturulmas iin almlardr. ki yaklamda aydnlanma dncesine ve onun oluturduu hiyerarik yapya kar kmaktadr. Feminizm aydnlanma felsefesine ve bu felsefenin erkek cinsiyeti temeline dayanmasna kar kmaktadr. Postmodernizm ise btnyle aydnlanmay reddetmektedir. Feminizm kadn cinsiyetine verilen deeri ykseltirken, postmodernizm erkek ve kadn cinsiyeti ayrmn reddetmektedir (Yksel, 2001:111). Postmodern feministler, modernizmin erkek - kadn eitlii savunusunda kadnn ikincil konumdan kurtulamadn belirtmilerdir. Postmodern feminist yaklam kadn ve erkek arasnda ikilik yaratmayacak sylemler ortaya koymaya almtr. Postmodern feministler kadn merkezli bir anlayla, siyasal, politik, kltrel ve toplumsal yapy eletirmiler ve kadn yanl yaklamlar oluturmulardr. Modernizmin kadn erkek savunusu iinde, ataerkil yapnn, pratikte korunan ynn eletirmilerdir. Postmodern feminizme gre deiik anlaylar iinde kadnlarn savunusu yaplmaldr. Yaanlan ada kadnlarn tek tip sorunu yoktur ve bu nedenle genelletirilmi sylemlere kardrlar. Irk, snf, cinsiyet, etnik kken gibi farkllklar postmodern feminizmin yaklam iinde deerlendirilir. Bu yaklamda bireysel farkllklar ve tekil yap korunarak, kadnlara ait sorunlar zlmelidir. Kadnlara ait evrensel dorularn olmadn, etnik ve yerel farkllklarn dikkate alnmas gerektiini savunurlar (Yksel, 8

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

2001:111). Feministler, postmodernizmin znenin lm ile ilgili yaklamn, bu alandaki anlatlarn yetersizlii nedeniyle eletirirler. Eer, zne ve znenin sz hakk yoksa o zaman toplumbiliminde, kadn perspektifine, zel bir dikkat gstermenin anlam da yok demektir. Kendilerini glenen zneler olarak ortaya koymaya balayan kadnlar, postmodernizmin bu yaklamyla kendilerine ait anlam ve ierikten yoksun braklm olurlar (Rosenau, 2004:86-87). Bununla birlikte; Modernizmin st-kuram ve st-anlatlarnn toplumsal cinsiyet, snf ve kltrden kaynaklanan can alc farkllklarnn zerini rtp grmezden geldii, liberal eitlik kavramlarnn ve insan haklarna ilikin evrensel sylemlerin kadnlar, siyahlar, dier marjinal ve gsz topluluklar tam olarak hesaba katmad ok aktr. Postmodernist dnce ok seslilii nemseyen yaklamyla, 1960larda yer alan eitli radikal toplumsal oluumlara ekici gelmektedir. Postmodernizmin radikal yan genellikle, eril bir nitelik tayan aynlk ve hiyerari kavramlarnn feminist eletirisiyle ilikilendirilir; nk postmodernist epistemoloji, heterojenlie deer verir ve teki erkek ve kadn kavramlarna kar gl bir sorgulamay temsil eder (Berktay, 2006:69). Dolaysyla postmodern feministler kadn kimliini oluturamaz ve bu nedenle politik yapdan uzaktrlar. Ancak postfeministler, erkekle ilgili yapnn ortadan kalkmas sonucu yerini kadnlkla ilgili deerlerin almasndan yana deildir. Onlara gre eitlie; cinsiyet, snf, rk, etnik kken gibi deerlere baklmaldr. Postmodern feministlere gre kadn-erkek eitlii iin kadn-erkek kartlndan, evrenselcilikten hatta tarihten bile vazgeilebilir. Onlara gre bugne kadar oluturulan her trl gsterge eitlik iin ortadan kaldrlmaldr (Yksel, 2001:113). Bu noktada Sherrie Levinenin almalarnn postmodernist yapy ve postfeminist grleri destekler ynde olduu grlebilir. Sherrie Levine, dier sanatlarn eserlerini kendine mal eder. Walker Ewansn (ekil 2: After Walker Evans, Sherrie Levine, 1981) krsaln zavallln yanstt fotoraflarn, Edward Westonn (ekil 3: After Edward Weston, Sherrie Levine, 1981) olu Neili Grek torslar gibi fotoraflad pozlarn ve bunun yannda Rodchenko, Mondrian gibi sanatlarn yaptlarn fotoraflayarak altlarna imza atmaktadr. Byle yaparak kendine mal ettii tekinin imajlarn (kadnlar, ocuklar, zavalllar, deliler gibi) kamulatrd grlebilir. Ayn zamanda Sherrie Levine yaratc deha olarak gsterilen erkek mitlerinin gururunu krmay nerir. Sherrie Levinenn almalarnda olduu gibi postmodernist srete psikanalizin Freudun ve Lacann grleri tartmalarn odak noktasnda yer almaktadr.

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

ekil 2: After Walker Evans, Sherrie Levine, 1981.

ekil 3: After Edward Weston Sherrie Levine, 1981.

Psikanaliz kadn erkek ayrmn psikolojik olarak aklamaya almaktadr. Freud'un kadn ve erkein aile iinde rollerini belirlemek amacyla yapt deneysel almas, daha da nemlisi ocuun yetime srecinde geirdii cinsel kimlik srecini betimlemesi, ada feminist teorinin en nemli temel talarndan birini oluturmaktadr. Freud kadn haklar hareketinin, dzeltmeyi amalad durumlar yalnzca tehis etmektedir. Freuda gre, Oidipal dnemde cinsel arzular uyanan ocukta annesine youn bir cinsel istek ve ballk geliir. Onun bu istei babasn kendisinin kart rakibi olarak grmesine yol aar... Babasn rakibi olarak grmesi ayn zamanda onda idi (hadm) edilme korkusunu da gelitirir. di edilme korkusu erkek ocukta annesiyle cinsel ba kurma arzusundan baskn kmaktadr. "Bu durum erkek ocuun babasyla gl bir biimde zdeleerek babay ve bylelikle de dier erkeklerle de iliki olarak fallik (erkek cinsel organ) gc ve iktidar annelik bana tercih etmesiyle gerekleir". Ksacas bu devre ocuun kart cinsteki ebeveyne ynelik cinsel fanteziler ve bunlarn bastrlmaya uramalardr. Viktoryan burjuva evlerinde cinselliin derin bir ekilde bastrlmasnn bir paras olarak aklanmaktadr. "Penise, ocuun cinselliinin simgesi ve gelecekteki gcn kayna ya da kz ocuklarn durumunda ise g yoksulluu olarak da nem vermektedirler" Freud'a gre de, erkek reme organ biyolojik bakmdan da kadn reme organndan stndr. Feministler Freud'un grlerinin, libidonun eril olmas gibi n kabullerinin erkek yanls olduuna inanmaktadrlar (maner, 2006).
Lacan'a gre genel bir kategori olarak 'kadn'dan bahsedemeyiz. Byle bir kategori yoktur. Kadn simgesel dzende ifade edilemeyen ve ayna evresinin sonucu olarak retilen eksiklikten baka bir ey deildir. Kadn erkein annesiyle yeniden btn olma, sevilme ve istenme duygularnn yaratt bir arzu; bir "a objesi"dir. Baka bir deyile kadn bir fantezi, bir hayaldir: hibir zaman tatmin edilmesi mmkn olmayan bir arzuyu besleyen hayal (Durudoan, 2007:57).

10

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

Lacana gre kadn, dil dnyasna, sembolik dnyaya girememektedir. nk dilin edinilmesi esnasnda fallustan, farklln tannmas yoluyla ise dili kuran sembolden yoksun olduunu renir. Onun dille ilikisi, olumsuz bir iliki, bir yoksunluktur. Dolaysyla kadn, ataerkil yaplarda, teki (muamma, gizem) olarak yer alr ve bu nedenle de (erkek) dilin dnda grlr (Wilson, t.y.).

Bu balamda Lacan ve Freudun kadn, erkein gerisinde ve ondan daha aa olarak konumlandrmalar feminist kadn yazarlar ve sanatlar bu tartmalarn iine ektii grlmektedir. Dilin yapsndan ve psikanalizden yola karak Hlne Cixous, Luce Irigaray ve Julia Kristeva, yapsalclk ve post-yapsal dncede feminizmin kendi sorunsalnn gelimesinde ve deimesinde nemli olan isimlerdendir. Dil, cinsellik, znellik, arzu, simgeler, sylemler ve eril dnyann eletirilmesi odaklandklar alanlardr. Hlne Cixous, kadn ve erkek arasnda oluturulan kartlklardan yola karak diil ses-diil yazn nerisini oluturur. Ona gre hiyerarinin ortadan kaldrlmas ve ataerkil dzenle mcadele ancak diil yazn ile olabilir. Bat geleneinin oluturduu akl/kalp, doa/kltr, konuma/yaz gibi kartlara Irigaray ve Kristeva gibi yaklaarak olumlu bakmaz. Cixous, yazma ediminin, kadnn konuma karakterine benzediini ve konumada snrlar zorlayan kadnn yazn alannda da kendine bir uzam oluturmas gerektiini, dil ve beden arasnda kurulan ilikinin diilik ve yazn arasnda da kurulabileceini ve kadnn bedeniyle olan ilikisinin kltrel olarak nceden oluturulduunu syler. Feminist evreye, iktidar ve ataerkil yapy kullanarak kendilerine kar salamaya altklar gerekesiyle kardr. Yahudi ve kadn olarak yaad ifte dlanmaya, kadnlarn yaadklar basky gstermeleri asndan Psychoanalyse et Politique (Politik-Psikanaliz) grubunun yannda yer alarak kar durmutur (wikipedia, t.y.). Irigarayn da kadna, cinsellie, tekine ve fallus retisine yaklam dil ve psikanaliz kldr. Oluturulan zne teorilerinin erkekler iin olduunu dnr. te yandan Kristeva ise bat feminizmini kuak olarak inceler. Birinci kuak 1968 ncesidir ve bu feministler erkeklerle sosyal adan ve hukuk alannda eit haklara sahip olma, ayn zamanda paylama arzusundadrlar. Kristeva, buradaki cins farkllndan daha ok, ayn cinsin farkllklarna ynelinmesi gerektiini belirtir. Bu farkll temsil edecek alan ise dildir. kinci kuak (1970ler) bu farkll grrler ve zdeleme yerine bu farkllktan yola karak kendilerine yeni bir sylem oluturmaya balarlar. Kristeva, ikinci kua, kadn ve kadn gc fikirlerini 11

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

saplantl hale getirmeleri, annelii ve ocuk dourmay grev gibi gstermeleri asndan eletirir. Kristevaya gre; nc kuak feministler her kadnn tek, znel, zerk ve farkl olduunu savunmaldrlar. Kadnlarn oul olarak konumasndan ok, tekil farkllklarn ortaya koyan konumalar yapmalar gerektiini belirtir ve Biz yerine ben sylemini ne karr (Durudoan, 2007:58-61). Ayrca bu dnemde tartlan kadnn bedeninin kimlii konusu ile ilgili olarak ne kan Freud ve Lacann grleri dikkat ekicidir. Kadnn bedenin kimliini kazanmasnda cinselliin, cinsel kefin nemli bir yeri vardr. Freudla birlikte psikanaliz bu konunun zmlenmesinde nemli bir konuma sahiptir. Cinsel kimliin yaplandrlma sreci denilebilecek bu duruma; Freud anatomik yapnn psiik sonular olarak, Lacan ise cinsellii oluturan znenin toplumda kendine yer edinmesi olarak bakar. Cixous, Irigaray ve Kristevann bu dnemdeki eletirilerinin ve dncelerinin yansmalarn, sanat Barbara Krugern (ekil 4: Untitled, 1981) almasnda grmek mmkndr. Kruger, Your/My ya da dier almalarnda kulland I/You gibi dile ait temsilleri, zneyi deitirmek iin kullanarak, eserlerinde erkek egemenliinde olan dnsel ve toplumsal yaplara eletirel gndermelerde bulunur (Owens, 2001:236-237).

ekil 4: Untitled, Barbara Kruger, 1981

Beden ve sanat eletirisi zerine dikkate alnmas gereken bir dier sanat ise Cindy Shermandr. Shermann almalarnda, kadnn tm alanlarda ki (toplumsal, sanatsal, imgesel, tarihsel srelerde) varolu veya yeral biimlerinin yine kendisi tarafndan canlandrld grlr. Her bir tiplemesine, performans gsterisine, fotorafik grntsne veya videoart eklinde gerekletirdii almalarna bakldnda, Shermann tutumunun arzu edilen kadn (bakan tarafndan/erkek tarafndan) bak asn ters yz etme eklinde gerekletii grlmektedir.

12

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

ekil 5: Untitled #210, 1990 Cindy Sherman

ekil 6: Untitled Film Stills 1977-80, Cindy Sherman

ekil 7: Untitled #302, 1993 Cindy Sherman

Sherman, gncel, popler, tarihsel, sanatsal (nl ressamlarn rprodksiyonlar gibi) durum veya kiileri canlandrd almalarnda kendini, peruklar, makyaj ve kyafetlerle deitirerek bir baka kiiye dntrrken ayn zamanda ok bilindik bir yapt da kendi yaptna dntrmeyi baarr (ekil 5: Untitled #210, 1990). Sherman, postmodern yapdan ve feminist yaklamlardan destek alarak; kararsz, endieli kadn rollerini ve cinsiyetiyle birlikte kadna biilen cinsel ve toplumsal rolleri de sunar (ekil 6: Untitled Film Stills 1977-80) (ekil 7: Untitled #302, 1993 ) (Topuolu, 1998:71).

ekil 8: Marilyn, Andy Warhol, 1967

Kadnn, sanatsal almalarda yer al kimi zaman Andy Warholun Marilyn Monroe (dnemin en nl, en sansasyonel ve cinsel obje olarak sunulan kadn) almalarnda olduu gibi popler kltrn ne kan deerlerinin ele alnmas biiminde de yanstlabilmektedir. 13

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

SONU Modernist ve postmodernist srelerde ele alnan kadn olma, kadn olarak varolma biimlerinin, zellikle iki byk dnya sava ncesi ve sonras dnemlerde, sosyal yap, sanat ve kamusal alanda farkl biimlerde tanmland ve bu tanmlamalarda Freud, Lacan, Kristeva, Irigaray, Cixous, De Beauvoir, Sartre gibi isimlerin ne kt grlmektedir. Kadnn kendine ait durumlar ele alp, tanmlama ve buna uygun durular belirleme srecinde hem kendi cinsi hem de kar cinsle etkileim ve iletiim ierisinde olduu grlmektedir. Bunun sonucunda yazn, siyaset, sendikal hareketler, protesto eylemleri gibi almalarda kadn ve teki diye adlandrlan ecinseller, zenciler, etnik gruplar ve sanatlarn dayanmasnn, kadnn kendi ve kendiyle birlikte tekilerin haklarnn iyiletirilmesine ynelik ihtiyaca dikkat ekmesi asndan nemli olduu grlmektedir. Ayrca Cixous, Irigaray, Kristeva, Sherman, Kruger, De Beauvoir rneklerinde olduu gibi postmodernist srete eitimli kadnlarn retimlerinin dnsel, sanatsal ve toplumsal alanlarda yeni almlara neden olduu izlenebilmektedir.

14

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2009-03

KAYNAKLAR BERKTAY, F., (2006). Tarihin Cinsiyeti, 2. Basm, Metis Yaynlar, stanbul. BRISTOL, (t.y.). Feminism in Art, Feminism Within The Art World, Eriim: 12 Mart 2008, http://www.bristol.ac.uk/Depts/History/Sixties/Feminism/art.htm DURUDOAN, H., (2007). Unes Femmes: Kristeva, Psikanaliz ve Kadn, Cinsiyetli Olmak Sosyal Bilimlere Feminist Baklar, Derleyen: Zeynep Direk, 1.Basm, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. GUERRILLAGIRLS, (2007). Text: Some of our greatest hits, Eriim: 18 Ocak 2008, http://www.guerrillagirls.com/posters/index.sht HERKENHOFF, P., (2003). Louise Bourgeois, First Published, Phadion Press Limited, Hong Kong. IIK, E., (1998). Beden ve Toplum Kuram, 1. Basm, Balam Yaynlar,stanbul. MANER, D., (2006). Psikanalizm ve Feminizm, Eriim: 6 ubat 2008, http://www.fel sefeekibi .com/site/default.asp?PG=1185 KADIOLU, S., (2005). 20. Yzyl ve Kadn Bat lkelerinde Kadn Hareketleri, 1. Basm, Gri Yaynevi, stanbul. OWENS, C. (2001). Discourse of Others: Feminist and Postmodernism (1983), Art and Feminism, Editor: Helena Reckitt, Peggy Phelan, First Edition, Phadion Press Ltd., Hong Kong. ROSENAU, P.M., (2004). Postmodernizm ve Toplumbilimleri, Bilim Sanat Yaynlar, Ankara. TOPUOLU,N., (1998). Bir Gsteri Sanat Olarak Fotoraflkta Ynetmensel Tavr zerine Notlar, Sanat Dnyamz, Say: 67, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. WILSON, E., (t.y.). Grnmez Flaneur, ev: Aksu Bora, Filiz ulha, Eriim: 22 Haziran 2008, http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=42&dyid=138 0 YKSEL, M., (2001). Feminist Hukuk Kuram ve Feminist Dnce Teorileri, Marmara nv. Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul.

15