BLM 2

ZDEER VE ZVEKTR KAVRAMLARI

2.1 Vektrler ve vektr uzay
Tanm : Bir stunlu matris vektr olarak isimlendirilir.

1
1
1
1
]
1

n
x
x
x
.
2
1
X
(2.1)
Vektrler iin aadaki tanmlar verilebilir:
- Temel (Basis):
V vektr uzaynn n adet
n
x ,..., x , x
2 1
vektrler seti dorusal bamsz ise ve V vektr uzaynn
her bir y vektr
n
x ,..., x , x
2 1
vektrlerinin dorusal kombinasyonu olarak aadaki gibi tek
olarak yazlabiliyorsa
n
x ,..., x , x
2 1
vektrler seti V vektr uzaynn temeli olarak
adlandrlr.

n
1 i
i i
x a y
, a
i
: y vektrnn
n
x ,..., x , x
2 1
temeline gre koordinantlar
Verilen bir V vektr uzay iin temel tek deildir. n boyutlu bir vektr uzaynda herhangi bir temel
n elemana sahiptir.
- snrl boyutlu vektr uzay:

V vektr uzaynn temelindeki elemanlarn says snrl ise V vektr uzay snrl boyutlu vektr
uzay olarak adlandrlr.
n boyutlu bir vektr uzaynda herhangi bir temel n elemana sahiptir. Tersine n adet dorusal
bamsz vektr seti n boyutlu vektr uzaynn bir temelidir. rnein aadaki vektrler 3
boyutlu bir vektr uzaynn temelini oluturur.
1
1
1
]
1

0
0
1
1
X
,
1
1
1
]
1

0
1
0
2
X
,
1
1
1
]
1

1
0
0
3
X
.
Aadaki vektr ise dorusal bamsz olmad iin 3 boyutlu vektr uzaynn bir temelini
oluturmaz. ki boyutlu vektr uzaynn bir temelini oluturur.
1
1
1
]
1

0
0
1
1
X
,
1
1
1
]
1

1
1
0
2
X
,
1
1
1
]
1

1
1
1
3
X
.
13
; : X n boyutlu stun vektr
n boyutlu V vektr uzaynn herhangi bir y vektr
n
x ,..., x , x
2 1
vektrler setinin dorusal
kombinasyonu olarak gsterilebiliyorsa, bu vektrler seti n boyutlu V vektr uzayn tarar.
Aadaki n adet vektrler setini ele alalm.
1
1
1
1
1
1
1
]
1

0
.
.
.
0
1
1
X
,
1
1
1
1
1
1
1
]
1

0
.
.
.
1
0
2
X
..
1
1
1
1
1
1
1
]
1

1
.
.
.
0
0
n
X
V vektr uzaynda herhangi bir y=[ ]
T
. ......
n 2 1
y y y vektr
n
x y ... x y x y y
n 1 2 2 1
+ + +
olarak
yazlabilir.
n
x ,..., x , x
2 1
vektrler seti n boyutlu V vektr uzayn tarar.
- Vektr normu :

2
X
=
X X
T
=
( ) x
...
x x
2
n
2
2
2
1
2
+ + +

(2.2)
- Skaler arpm (i arpm) :
u ve v vektrleri n boyutlu vektr uzaynda tanml olmak zere;
v u v u,
T
+ + +
n n 2 2 1 1
v u ... v u v u ) (
(2.3)

skaler arpm ifadesi yazlabilir. Ortogonal iki vektr birbirlerine diktir. Dolaysyla n boyutlu
vektr uzaynda skaler armlar sfr olan vektrler ortogonaldir.

( ) 0 v u,
ise v u olur.
n boyutlu vektr uzaynda n adet vektr bileeni vardr.
- Birim Vektr:
Normu 1e eit olan vektre birim vektr denir. Herhangi bir n boyutlu u vektr iin;
( ) 1
T
v u v u, ise u vektr birim vektrdr.
- Karmak Vektr:
Karmak elemanlar ieren vektrlere karmak vektr denir.
- Gerel Vektr:
Elemanlar gerel saylardan oluan vektrdr.
Gerel vektrler aadaki schwarz eitsizliini salar.

( ) ( ) ( ) v v, u u, v u, .
Schwarz eitsizlii (2.4)
Karmak vektrler schwarz eitsizliini snrl anlam salar. Bu nedenle karmak vektrler iin
aadaki tanmlar verilmitir:
- Hermityen Skaler arpm:
14
( ) ( )
n
*
n 2
*
2 1
*
1
T
* *
v u ... v u v u , + + + v u v u

(2.5)
- Hermityen Normu:
( ) ( )
2
n
2
2
2
1
T
2
u u u ...
*
,
*
H
+ + + u u u u (2.6)
- Dorusal Bamllk:
m 2
,..., ,
1
x x x
stun vektrleri n boyutlu vektrler olmak zere;
0
X X X

+ +
m m 2 2 1 1
c c c ...

(2.7)
eitliini salayacak olan tm ayn anda sfr olmayan c
1
, c
2
.,c
m
katsaylar bulunabiliyorsa;
m 2
,..., ,
1
x x x
vektrleri dorusal baml vektrlerdir. Bu eitlik yalnzca c
1
=c
2
=.=c
m
=0 iin
salanyorsa
m 2
,..., ,
1
x x x
vektrleri dorusal bamsz vektrlerdir.
rnekler:
1) x
1
=[1 2 3]
T
, x
2
=[1 0 1]
T
, x
3
=[2 2 4]
T

c
1
=c
2
=1, c
3
=-1 iin
c
1
x
1
+c
2
x
2
+c
3
x
3
=[1 2 3]
T
+[1 0 1]
T
-[2 2 4]
T
=[0 0 0]
T
=0 x
1
, x
2
ve

x
3
vektrleri dorusal bamldr.
2) y
1
=[1 2 3]
T
, y
2
=[1 0 1]
T
, y
3
=[2 2 2]
T

c
1
y
1
+c
2
y
2
+c
3
y
3
=0 . Bu eitlik sadece c
1
=c
2
=c
3
=0 iin salanr. Dolaysyla y
1
, y
2
ve

y
3
vektrleri dorusal bamszdr.
Tanm :
A nxn boyutlu bir kare matris olmak zere ( )
nxn
R A
X A y
(2.8)
bants, X ile
y
arasnda bir dnm tanmlar.
imdi acaba yle bir X vektr var mdr ki (2.8) dnm sonucu X ile ayn dorultuda
y

vektr elde edilsin. Eer byle bir X vektr var ise skaler bir sabit olmak zere ;
X y

(2.9)
eitlii yazlabilir. Bu eitlik (2.8) dnm ifadesinde yerletirilirse ;

X X A : sabit bir skaler
(2.10)
eitlii elde edilir. (2.10) eitliini A kare matrisinin karekteristik denkleminin n adet
i

i=1,2,
,n skaler deerleri iin gz nne alrsak
0 X
i
; i=1,2,..,n koulu ile, (2.10) bantsn salayan
i

ler A kare matrisinin zdeerleri;

i
X
ler ise A kare matrisinin zvektrleri olarak isimlendirilir.
i
i

i
X X A
i=1,2,,n
15
i

:A kare matrisinin zdeerleri

i
X
:A kare matrisinin zvektrleri
Sonu olarak; nxn boyutlu A kare matrisi iin n adet zdeer ve n adet X zvektr vardr.
Byleve A matrisinin zdeer ve zvektrleri iin aadaki ifadeler yazlabilir.
0 X X A

0 X I A ] [

(2.11)
(2.11) eitliinde x 0 olabilmesi iin
det
0 I A ] [
(2.12)

olmaldr.
zdeerlere ilikin nemli zellikler:
1. Simetrik ve gerel bir kare matrisin iki farkl zdeerine karlk den zvektrler,
karlkl olarak ortogonaldir.
2. Simetrik ve gerel matrislerin zdeerleri her zaman gereldir.
3. Eer
) ( A
i
(i = 1,2,...,n) A kare matrisinin n adet zdeeri, ( )
1

A
i
ise
1
A
matrisinin
n adet zdeeri ise;

) ( ) (
1 1
A A
i i
i = 1,2,...,n
(2.13)
zellii salanr.
rnek 2.1 :
1
]
1

2 2
3 1
A
,
( )( ) 0 6 2 1
2 2
3 1
A



1 0 4 3
1
2
ve
4
2

,
1 2
3 2
1
1
1
]
1

A
= -4,
1
1
1
]
1

1
]
1

4
1
2
1
4
3
2
1
1 2
3 2
4
1
1
A
16
0
8
3
4
1

2
1

4
1

2
1
4
3
2
1

1

,
_

+
,
_

+
+
+


A
4
1
1, 0 1 3 4 0
4
1

4
3

2 1
2 2
+ +
Sonu olarak ;
1
1

1

ve
2
2
1

olduu aka grlr.
2.3 Karakteristik polinom ve karakteristik denklem
A ) ( p
determinantnn anm ile elde edilen polinoma karakteristik polinom denir.

) ( p
polinomunun derecesi A kare matrisinin boyutuna eittir.

0 p ) (
eitlii ise karakteristik denklem olarak isimlendirilir. Bylece krekteristik denklem

A ) ( p
0 ...
1
2
2
1
1
+ + + + +


n n
n n n
a a a a
(2.14)
olarak verilir.
A kare matrisinin gerel olmas durumunda aadaki zellikler yazlabilir:
- Karekteristik polinom kkleri A matrisinin zdeerleridir.
- zdeerlerin herbirinin birbirinden farkl olmas durumunda Ann n tane katsz zdeeri
vardr.
- zdeerlerden m tanesi eitse (katl zdeer) zdeerlerden biri m katldr.
-zdeerlerden bazlar karmak ise bunlarn elenikleri de Ann dier zdeerleridir.
zdeerler ile Karekteristik Polinomun Katsaylar Arasndaki likiler:
- (2.14) eitliinde 0 alnrsa
n
a A A

A
n
n
a ) 1 (

(2.15)
- zdeerlerin tmnn katsz olmas koulu ile (2.14) karekteristik pol,nomu aadaki gibi
yazlabilir

( ) ( ) ( )
n
p ... ) (
2 1

0 iin
( )( ) ( )
n n
n
1 1 .... .
2 1
A

(2.16)
Sonu 1:
A matrisinin zdeerlerinin arpm determinantna eittir.

A
n
.... .
2 1
(2.17)
Sonu 2:
zdeerlerden birisi sfr ise
A
=0 olur.
Bu tr matrise Tekil matris denir. Tekil matrisin en az bir zdeeri sfrdr.
-
) ( p
anmndan

( )
n
a + + + ...
2 1 1
(2.18)
olaca kolayca elde edilir.
Sonu 3:
Bir nxn boyutlu A kare matrisinin kegen elemanlarnn toplam, zdeerlerinin toplamna
eittir.
17
1
1
1
1
1
1
1
1
1
]
1

nn n n
n
n
a a a
a a a
a a a
. . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . .
. . . .
2 1
2 22 21
1 12 11

(2.19)

Matris izi (Trace) :
Bir kare matrisin kegen elemanlarnn toplam, o matrisin zi olarak adlandrlr.
[ ]
ii
n
i
a

1
iz A

(2.20)
z zelliini kullanarak bilgisayar destei ile karakteristik polinom
) ( p
nn katsaylar
aadaki
BOCHER algoritmasyla hesaplanabilir.
[ ]
k
k
T iz A olarak tanmlansn:
( )
( )
( )
( )
n n 1 n 2
1 2 n 1 n
1 1
2 1 1 2
3 2 1 1 2 3
n n 1 1 n 2 2 1 n 1 n
p a a ... a a
a T
1
a a T T
2
1
a a T a T T
3
.............................
..............................
..............................
1
a a T a T ... a T T
n

+ + + + +

+
+ +
+ + + +
rnek 2.2 :
1
1
1
]
1

1 3 1
1 1 1
3 2 2
A

( ) 0
3 2
2
1
3
+ + + a a a p
1
a
,
2
a
ve
3
a
katsaylarn BOCHER algoritmasyla hesaplaynz.
[ ] 2
1
1
A z T , [ ] 14
2
2
A z T ve
[ ] 20
3
3
A z T
18
( )
1 2 1 22 11
... ) ... ( a a a a
n nn
+ + + + + +
2
1 1
T a
[ ] 5
2
10
14 2 * 2
2
1
2
+ a

[ ]
( )
6
3
18
20 14 * 2 2 * 5
3
1
3

+ a
( ) 0 6 5 2
2 3
+ p

olarak elde edilir.
2.4 Benzerlik dnm
A kare matrisinin zdeer ve zvektrleri;
(2.10) eitliini salayan
i

ve
i
X
ler olarak tanmlanmt.
T : tekil olmayan bir kare matris olmak zere
X T X

(2.21)
lineer dnm yazlabilir. Bu dnm (2.10) eitliinde yerletirirsek
AT X T X


(2.22)
elde edilir.
T tekil olmadna gre
1
T
vardr. (2.22) eitliinin her iki yann
1
T
ile arparsak;
X X . .T . T
A
.A.T T
1 1

X X . A

.

(2.23)
elde edilir. Son eitlikten aka grlmektedir ki A matrisine ilikin zdeerleri deimedi.

Tanm :
T tekil olmayan bir nxn kare matris ve var ;
1
T R T
nxn
olmak zere
AT T A
1

veya
1
TAT A

biiminde tanmlanan dnme Benzerlik dnm denir.
Benzerlik dnm iin aadaki sonular verilebilir:

- Benzerlik Dnm A matrisinin zdeerlerini deitirmez.
-
( )

A) AT T A
1
( iz iz iz

Modal Matris:
X
i
i=1,2,..,n A matrisinin z vektrleri veya z vektrleri ile orantl vektrler olmak zere
dzenlenen

[ ]
n
X X X M .....
2 1

(2.24)
19
kare matrise A nn modal matrisi denir.
Her bir i=1,2,.,n iin

i
z deerlerine karlk den z vektrler X
i
olsun. zdeer problemi
iin kullandmz
i i i
X X A

( ) n i ,..., 2 , 1

(2.25)
eitliini tekrar ele alalm. Katsz ve gerel zdeerler iin son bant
[ ] [ ]
1
1
1
1
1
1
]
1

n
n n

. . 0 0
. . . . .
. . . . .
0 . . 0
0 . . 0
..... .....
2
1
2 1 2 1
X X X X X X A

(2.26)
olarak ak bir biiminde yazlabilir. A nn zdeerleri katsz ise farkl zdeerlere karlk den
zvektrler de lineer bamszdr. yleyse modal matrisi M tekil deildir. Yani
1
M
vardr. Son
eitlikte (2.24) ifadesi gz nne alnrsa
M A.M
(2.27)
eitlii elde edilir. Burada elemanlar zdeerleri ieren kegen bir matristir.
Son eitliin her iki yan
1
M
ile arparsak

AM M A
1

(2.28)

elde edilir. Son eitlik bir benzerlik dnmdr.
Sonular:
- Herhangi bir kare matris benzerlik dnm ile kegen matris biimine getirilebilir.
-
T
A A
1
olmas durumunda A matrisi ortogonaldir.
- A ve
T
A
matrislerinin zdeerleri ayndr.
- Simetrik gerel bir A matrisin zdeerleri gerel, zvektrleri ise karlkl ortogonaldir.
- Simetrik gerel kare matrislerin ortogonal zvektrleriden oluan Modal matrisler iin
aadaki benzerlik dnm ilikileri yazlabilir.
T 1
M M

(2.29)
AM M
T
(2.30)
Karmak elenik zdeerlerin bulunmas durumunda benzerlik dnm:
A matrisinin
jw +
1

, jw 1 karmak elenik zdeerlere ve

n
,..., ,
4 3
farkl
gerel zdeerlere sahip olduunu varsayalm. A matrisinin zvektrlerini hesaplayarak M ve
1
M
matrisleri oluturulduktan sonra yaplan kegenletirme sonunda
20
1
1
1
1
1
1
1
1
1
]
1

n
5
4
3
0 0 0 0 0
0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 w
0 0 0 0 w

AM M A
1

(2.31)
dnm matrisi elde edilir.

kinci bir rnek olarak A matrisinin;
5 5 6 , 5 4 2 2 3 , 2 1
, , , jw jw t t
biiminde 6 adet zdeere sahip olduunu varsayalm.
Grld gibi A matrisi 2 adet gerel zdeere, 2 er adet karmak zdeere sahiptir. Modal
matrisini kullanarak A matrisi iin elde edilecek olan kegenletirme sonucunda;
1
1
1
1
1
1
1
1
]
1

5 5
5 5
4
2 2
2 2
1
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0 0

w
w
w
w

AM M A
1

(2.32)
elde edilir.
2.5 zvektr hesab
Herhangi bir A kare matrisinin z vektrleri 2 farkl yntemle hesaplanabilir.
I. Yntem :
Bu yntemde zdeer tanm ile ilgili verilen (2.11) ve (2.12) eitlikleri kullanlr.
zdeerlerin katsz ve katl olmas durumuna gre zmler farkldr.
Katsz zdeerler in:
-
[ ] 0 A det

n
,..., ,
2 1
katsz zdeerleri hesaplanr.
- her bir
i

, i = 1,2,...,n iin;

[ ] 0 A X
i i

bantsndan
i
X
, i = 1,2,...,n zvektrleri hesaplanr.
Her bir
i
X
zvektrnn ilk eleman
( )
1 i
x
dndaki elemanlar ilk elemana bal olarak
hesaplanr.
Sonuta szkonusu ilk elemana keyfi deerler atanarak zvektrlerin saysal deerleri belirlenir.
Katl zdeerler in:
-
[ ] 0 A det

n
,..., ,
2 1
katl ve katsz zdeerler hesaplanr.
rnein;
21

2 1
,
: katsz zdeerler

5 4 3

: Katl zdeerler
olduunu varsayalm.
[ ]
[ ]

;

0 A
0 A
X
X
2 2
1 1

katsz zdeerler iin

Yukardaki eitliklerden katsz
2 1
,
zdeerlerine karlk gelen X
1
ve X
2
zvektrleri
hesaplanr.
Katl
3
zdeerine karlk gelen X
3
zvektr
[ ] 0 A X
3 3

eitliinden hesaplanr. Dier katl
5 4
ve
zdeerlerine karlk gelen X4 ve X5
zvektrlerinin hesab iin genel bir yntem veremeyiz. nk katl zvektrler her zaman
dorusal bamsz olmayabilir.
II. Yntem:

Bu yntemde adjoint matrisi kullanlr.
Katsz zdeerler in:
A matrisinin
i

, zdeerlerine ilikin
i
X
zvektrleri;
[ ]
i
Adj
matrislerinin sfrdan
farkl stunlar ile ayn dorultudadr. Mesela;
1
1

iin ;
[ ]
1
Adj matrisinin sfrdan farkl stunlar ayn dorultuya sahip (dorusal baml)
olup,
1
X zvektr ile de ayn dorultudadrlar. yleyse
1
X zvektrn; [ ]
1
Adj
matrisinin sfrdan farkl harhangi bir stunu veya bu stuna orantl olarak seebiliriz.
Katl zdeerler in:
Tekrarlanm m katl zdeere karlk gelen zvektrler hesaplanrken [ ]
1
Adj
matrisinin stunlar sfr olacaktr. Bundan kurtulmak iin bu matrisi m-1 kez trettikten sonra katl
i

zdeerlerini yerletirebiliriz.Yani m katl zdeer iin aadaki adjoint matrisinin trevsel

ifadesi

deikenine gre k=0,2,,m-1 kez tretilir.

[ ] { }

i
adj
d
d
k
k

k=0,1,2,,m-1 (2.33)
k nn her bir deerine ilikin matris ifadelerinde i

yerletirilerek elde edilen sabit
matrislerin sfrdan farkl stunlarndan herhangi biri katl zvektrler olarak seilebilir. Bu ilem
m-1 adet sabit matris iin uygulanrsa m adet katl zdeerlere ilikin zvektrler hesaplanm
olur. Ancak bu yntem hesaplanacak olan zvektrler dorusal bamsz deil ise doru olarak
hesaplanamayabilir.
rnek 2.3: Aadaki A matrisinin zvektrlerini hesaplayarak modal matrisini elde ediniz.
22
1
1
1
]
1

1 3 1
1 1 1
3 2 2
A
zm:
[ ]
1
1
1
]
1

+



1 3 1
1 1 1
3 2 2

A
,
[ ]
3 , 2 , 1
0 6 5 2 det
3 2 1
2 3

+

A

3 tane katsz zdeer vardr. Herbir katsz zdeere karlk gelen zvektrleri hesaplayalm:

1
1

iin;
[ ]
1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

0
0
0
x
x
x
2 3 1
1 0 1
3 2 1
31
21
11
1 1
0 A X
11 21 11 21 11
11 21 11
11 31
31 21 11
31 11
31 21 11
x x 0 x 2 x 3 x
0 ) x ( 2 x 3 x
x x
0 x 2 x 3 x
0 x x
0 x 3 x 2 x
+ +
+

+
+
+
1
11
11
11
11
1

1
1
1
]
1

x
x
x
x
X
iin
1
1
1
]
1

1
1
1
1
X

2
2

iin;
[ ] 0 0 A X
1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

32
22
12
2 2
1 3 1
1 3 1
3 2 4
x
x
x

( )
12 32 32 12 32 12 12
12 22 22 12
22 12 22 12
32 21 12
32 22 12
32 22 12
x
11
14
x x x
11
14
0 x x
11
1
3 x
x
11
1
x 0 x 11 x
0 x 3 x 3 x 2 x 4
0 x x 3 x
0 x x 3 x
0 x 3 x 2 x 4
+

,
_

+

+

+ +
+ +
+
23
11
11
14
11
1
12
12
12
12
2

1
1
1
1
1
1
]
1

x
x
x
x
X
iin
1
1
1
]
1

14
1
11
2
X
3
3

iin benzer ilemler sonucunda ,
1
1
1
]
1

1
1
1
3
X
olarak bulunur.
Modal matrisi ise aadaki ilem admlar ile hesaplanr:
[ ]
1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

3 0 0
0 2 0
0 0 1
1 14 1
1 1 1
1 11 1
1 3 1
1 1 1
3 2 2
12 3 15
2 2 0
10 25 15
30
1

12 3 15
2 2 0
10 25 15
30
1
1 14 1
1 1 1
1 11 1
1
1
3 2 1
A.M M A
M
M X X X
rnek 2.4 : Bir nceki rnei II. yntem (Adjoint matrisi yntemi) ile znz
zm:
1
1

,
2
2

,
3
3

olarak hesaplanmtr.
[ ]
1
1
1
]
1

+



1 3 1
1 1 1
3 2 2

A
,
[ ]
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
1
1
1
]
1

+ +
+ +
+

4 3 8 3 2
1 5 2
5 3 7 2 4
2
2
2



A Adj
Adjoint matrisi 1, -2 ve 3 zdeerleri iin hesaplanrsa aadaki sabit matrisler elde edilir.
1 iin
1
1
1
]
1

2 5 3
2 5 3
2 5 3
, 2 iin
1
1
1
]
1

14 14 0
1 1 0
11 11 0
, 3 iin
1
1
1
]
1

4 1 5
4 1 5
4 1 5
Bu sabit matrislerden aadaki modal matrisi kolayca yazlabilir.
[ ]
3 2 1
X X X M
1
1
1
]
1

1 14 1
1 1 1
1 11 1

rnek 2.5:
1
1
1
]
1

1 0 0
1 2 1
1 1 2
A
matrisine ilikin modal matrisini elde ediniz. Elde ettiiniz modal
matrisini kullanarak A

matrisini hesaplaynz.
zm:
0 ) det( A
karekteristik denkleminmden
1
2 1

,
3
3

olarak elde edilir.
24

1
2 1

katl zdeer iin bamsz zvektrleri hesaplayalm:
1. katl zdeer iin:
11
1 21
31
1
1 1 1 x
1 1 1 x
0 0 0 x

1 1
1 1
1
]
1 1
1 1
] ]
X A 0 0

11 21 31
x x x 0 + +
31
x
=0 seelim (keyfi) ,
21 11
x x
11
1 11
x 1
x x 1
0 0
1 1
1 1

1 1
1 1
] ]
2. katl zdeer iin:
12
1 1 22
32
2
1 1 1 x 1
1 1 1 x 1
0 0 0 x 0

1 1 1
1 1 1
1
]
1 1 1
1 1 1
] ] ]
X A x

12 22 32
x x x 1 + +
12 22 32
12 22 32
x x x 1
x x x 0
+ + +
+ +

32
x
=1 seelim (keyfi) ,
22 12 32 12
x x x x 1
12
2 12
x 1
x x 1 2
1 1
1 1
1 1

1 1
1 1
] ]

3
3
katsz zdeer iin:
13
3 23
33
3
1 1 1 x 0
0 1 1 1 x 0
0 0 2 x 0

1 1 1
1 1 1
1
]
1 1 1
1 1 1
] ] ]
X A
13 23 33
x x x 0 + +

33
, x 0
seelim.
23 33 13 13
x x x x +

elde edilir.
Elde edilen 3 tane bamsz zvektr kullanarak
25

1 2 3
1 1 1
M x x x 1 2 1
0 1 0
1
1
1
]
1
1
]

Modal dnm matrisi kolayca yazlabilir. Modal matrisini kullanarak aadaki Jordan kanonik
formdaki kegenletirme elde edilir.
1 0 0

0 1 0
0 0 3

1
1

1
1
]
1
A M AM
rnek 2.6 : Bir nceki rnei II. yntem (Adjoint matrisi yntemi) ile znz
zm:
0 ) det( A
karekteristik denkleminmden
1
2 1

,
3
3

olarak elde edilmiti.

[ ]
[ ]
( )( ) ( ) ( )
( ) ( )( ) ( )
( ) 1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1 2 0 0
1 1 2 1
1 1 1 2
1 0 0
1 2 1
1 1 2
2

A
A
Adj


=1 iin matris stunlar sfr olur.

( ) [ ]
[ ]
1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

3 0 0
0 1 0
0 0 1
1 1 1
1 0 0
0 1 1
2
1
,
0 2 0
1 1 1
1 1 1
0
1
1
0 0 0
2 2 2
2 2 2
3
2
1
1
,
0
1
1
2 0 0
1 1 1
1 1 1
1
4 2 0 0
1 3 2 1
1 1 3 2
1
3 3
2 1
AM M
M M
A
A
1
X
X X

Adj
iin
iin
Adj
d
d
26
Katl zdeerler ieren kare matrisler iin her zaman bamsz zvektr bulunamayabilir. Aadaki
rnekler ile bu durumu inceleyelim:
rnek 2.7:
1 0 1
0 1 2
0 0 2
1
1

1
1
]
A matrisinin zdeer ve zvektrlerini hesaplaynz.
[ ]
1 2 3
det 0 1, 1, 2 A >
1
1
katl zdeeri iin
12
1 22
32
0 0 1 x
0 0 0 x
0 0 1 x

1 1
1 1
1
]
1 1
1 1
] ]
X A 0 0
yazabiliriz. Son ifadeden grld gibi
1
1
]
A
nn rank 1 dir.
1
1
]
A
nn Sfr uzaynn
boyutu 2 olduundan katl zdeerler iin
[ ]
T
1
1 0 0 X ,
[ ]
T
2
0 1 0 X
biiminde 2 dorusal bamsz zvektr seilebilir.
3
X
katsz zdeeri iin ise
[ ]
T
3
1 0 1 X zvektr seilebilir.
Elde edilen 3 tane bamsz zvektr kullanarak

1 0 1
M 0 1 0
0 0 1
1
1

1
1
]
,
1
1 0 1
M 0 1 0
0 0 1

1
1

1
1
]
Modal dnm matrisi kolayca yazlabilir. Modal matrisini kullanarak aadaki Jordan kanonik
formdaki kegenletirme elde edilir.
1 0 0

0 1 0
0 0 2

1
1

1
1
]
1
A M AM
rnek 2.8 :

1 1 2
0 1 3
0 0 2
1
1

1
1
]
A matrisinin zdeer ve zvektrlerini hesaplaynz.
zm:
[ ]
1 2 3
det 0 1, 1, 2 A >
27
12
1 22
32
0 1 2 x
0 0 3 x
0 0 2 x

1 1
1 1
1
]
1 1
1 1
] ]
X A 0 0
1
1
]
A
nn rank 2 olduu iin,
1
1
]
A
nn sfr uzaynn boyutu 1 dir. Sonu olarak katl
zdeerler iin
[ ]
T
1
1 0 0 X biiminde sadece 1 tane bamsz zvektr bulabiliriz.
3
X
katsz zdeeri iin ise
[ ]
T
3
5 3 1 X zvektr seilebilir.
Sonu olarak 2 bamsz zvektr ile A matrisini kegenletiremeyiz.
Bu rnekten grlmektedir ki eer A matrisi katl zdeerlere sahip ise her zaman bamsz n
zvektr bulmak mmkn deildir. ,Bylece kegenletirme mmkn olmaz. Nitekim katl
zdeerlere sahip olan kare matrislerin Jordan Kanonik Form olarak isimlendirilen kegen
forma yakn bir dnm salayan zel temel vektr seti bulmak mmkndr.
rnein 4 tane katl
1

zdeere 1 tane karsz

2

zdeere sahip olan sistemin

kegenletirilmi biimi aadaki farkl Jordan kanonik formlardan birine sahip olabilir.
1
1
1
1
2
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0

1
1
1
1
1
1
1
]

1
1
1
1
2
1 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0

1
1
1
1
1
1
1
]

1
1
1
1
2
1 0 0 0
0 0 0 0
0 0 1 0
0 0 0 0
0 0 0 0

1
1
1
1
1
1
1
]
1
1
1
1
2
1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0

1
1
1
1
1
1
1
]
1
1
1
1
2
1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 1 0
0 0 0 0
0 0 0 0

1
1
1
1
1
1
1
]
2.6 Baz formlar ve tanmlar
Bilineer Form:
ij
a
gerel sabitler ve
n
R
i i
y , x olmak zere;

) , ( y x a
T
n
1 i
n
1 j
j i ij
Ay Ay B X X

(2.34)
biimindeki ifadeye Bilineer Form (biim) denir.
Quadratik (Karesel) Form:
Eer X vektr
y
vektrne eit ise;
28

( ) X X X X A A , x x a ) x ( Q
T
n
1 i
n
1 j
j i ij

(2.35)
biimine Quadratik (karesel) biim denir.
Hermityen Formu:
Eer A matrisi hermityen ise ( )
a a ji ij

*

( ) X X X X A A , x x a H
*
n
1 i
T *
n
1 j
j
*
i ij

(2.36)
biimine Hermityen biim denir.
Kesin Yar Kesin Pozitiflik ve Kesin Yar Kesin Negatiflik:
A matrisi simetrik gerel matris olmak zere; A matrisinin X X A Q
T
quatratik biimi iin
aadaki tanmlar verilebilir:
X=0 iin
0
T
X X A
olmak zere,
a)
0 0
T
> X X X A iin
ise; Q quadratik biimi kesin pozitif (positive definite)dir.
b)
0 0
T
X X X A iin
ise; yar kesin pozitif(positive semidefinite)dir.
c)
0 0
T
< X X X A iin
ise; kesin negatif (negative definite)dir.
d)
0 0
T
X X X A iin
ise; yar kesin negatif (negaitve semidefinite) dir.
Szkonusu tanmlar iin aadaki Sylvester kriterlerini verebiliriz.
Teorem 2.1:
Simetrik gerel bir A matrisine ilikin x
T
Ax quatratik biiminin pozitif tanml olabilmesi iin
gerek ve yeter koul aadaki determinantlarn tmnn pozitif olmasdr.
0 a
11
>
,
0
a a
a a
22 21
12 11
>
,
0
a a a
a a a
a a a
33 32 31
23 22 21
13 12 11
>
,.,
0
a ...... a a
.
.
.
.
.
.
.
.
a ..... a a
a ..... a a
nn 2 n 1 n
n 2 22 21
n 1 12 11
>
,
) a a (
ji ij

Teorem 2.2:
Simetrik gerel bir A matrisine ilikin x
T
Ax quatratik biiminin negatif tanml olabilmesi iin
gerek ve yeter koul aadaki determinantlarn salanmasdr.
29
0 a
11
<
,
0
a a
a a
22 21
12 11
>
,
0
a a a
a a a
a a a
33 32 31
23 22 21
13 12 11
<
, .,
ise tek n , 0
a ...... a a
.
.
.
.
.
.
.
.
a ..... a a
a ..... a a
ise ift n , 0
a ...... a a
.
.
.
.
.
.
.
.
a ..... a a
a ..... a a
nn 2 n 1 n
n 2 22 21
n 1 12 11
nn 2 n 1 n
n 2 22 21
n 1 12 11
<
>


rnekler:
1) Aadaki simetrik gerel kare matrisine ilikin quatratik formun tanmlln inceleyelim.

1
1
1
]
1

4 1 3
1 1 2
3 2 10
A

[ ]
1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

3
2
1
3 2 1
T
x
x
x
4 1 3
1 1 2
3 2 10
x x x x A x
3 2 3 1 2 1
2 2 2
x x 2 x x 6 x x 4 x 4 x x 10
3 2 1
+ + + + +
0 10 > ,
0
1 2
2 10
>
,
0
4 1 3
1 1 2
3 2 10
>
oduundan A matrisine ilikin x
T
Ax karesel form pozitif
tanmldr.
1) Aadaki simetrik gerel kare matrisine ilikin quatratik formun tanmlln inceleyelim.

1
1
1
]
1

1 0 4
0 3 2
4 2 1
A

[ ]
1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

3
2
1
3 2 1
T
x
x
x
1 0 4
0 3 2
4 2 1
x x x x A x
3 1 2 1
2 2 2
x x 8 x x 4 x x 3 x
3 2 1
+ + +
0 1> ,
0
3 2
2 1
<

,
0
1 0 4
0 3 2
4 2 1
A det >

0 A det olduu iin A matrisine ilikin x
T
Ax karesel formu tanmszdr.
30
kililik (Dualite) zellii:
Dorusal zamanla deien dinamik bir S
1
sistemine ilikin dualite (ikililik) zellii aada
verilmitir.

ekil 2.1.
1
S
dinamik sistemi

ekil 2.2.
1
S
sisteminin duali (
2
S
dinamik sistemi)
1
S
sistemi iin;
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( )

;

+
t t ) t (
t t t t ) t (
x C y
u B x A x
2
S
sistemi iin;

+
) t ( ) t ( B ) t ( w
) t ( v ) t ( C ) t ( ) t ( * A ) t (
z
z z
*
*

: ) t ( A
*
A(t) nin karmak elenii

: ) t ( B
*
B(t) nin karmak elenii

: ) t ( C
*
C(t) nin karmak elenii
Yukardaki sistemde A(t),B(t),C(t) matrisleri karmak matrislerdir.
2
S
sistemi
1
S
sisteminin duali (ikilisi) dir ve aadaki zellikler salanr:
31
x(t): n boyutlu durum vektr
u(t): m boyutlu giri vektr
y(t): q boyutlu k vektr
z(t): n boyutlu durum vektr
v(t): q boyutlu giri vektr
w(t): m boyutlu k vektr
A(t): Elemanlar zamann srekli paral fonksiyonu olan nxn boyutlu karmak durum matrisi
B(t): Elemanlar zamann srekli paral fonksiyonu olan nxm boyutlu karmak giri matrisi
C(t): Elemanlar zamann srekli paral fonksiyonu olan qxn boyutlu karmak k matrisi
-
1
S
sistemi durum denetlenebilir

2
S
sistemi durum gzlenebilirdir.
-
1
S
sistemi durum gzlenebilir
2
S
sistemi durum denetlenebilirdir.
Burada A(t), B(t) ve C(t) matrisleri karmak matrislerdir. Bu matrislerin gerel matrisler olmas
durumunda S
2
dual sistemdeki -A
*
(t) ifadesi A
T
(t), B
*
(t) ifadesi B
T
(t) ve C
*
(t) ifadesi ise C
T
(t)
biimine dnr.
Orijinal S
1
sisteminin durum denetlenebilirlii ve durum gzlenebilirlii iin aadaki tanmlar
verilebilir.
(1) S
1
sisteminin [t
0
t
1
] aralnda btnyle durum denetlenebilirlii iin gerek ve yeter koul
aadaki kare matrisin tekil olmamasdr. Karmak olmayan sistemler iin * notastonu yerine T
yazlr.


dt ) t , t ( ) t ( B ) t ( B ) t , t (
0
*
t
t
*
0
1
0

(2) S
1
sisteminin [t
0
t
1
] aralnda btnyle gzlenebilirlii iin gerek ve yeter koul aadaki
kare matrisin tekil olmamasdr.


dt ) t , t ( ) t ( C ) t ( C ) t , t (
0
t
t
*
0
*
1
0

Dual S
2
sisteminin durum denetlenebilirlii ve durum gzlenebilirlii iin aadaki tanmlar
verilebilir.
(1) S
2
sisteminin [t
0
t
1
] aralnda komple durum denetlenebilirlii iin gerek ve yeter koul
aadaki kare matrisin tekil olmamasdr.


dt ) t , t ( ) t ( C ) t ( C ) t , t (
0
*
t
t
*
0
0
1

(2) S
2
sisteminin [t
0
t
1
] aralnda komple gzlenebilirlii iin gerek ve yeter koul aadaki kare
matrisin tekil olmamasdr. Karmak olmayan sistemler iin * notastonu yerine T yazlr.


dt ) t , t ( ) t ( B ) t ( B ) t , t (
0
t
t
*
0
*
0
1

Burada
) t , t (
0

orjinal S
1
sisteminin Durum Gei matrisi,
) t , t (
0

ise dual S
2
sisteminin
Durum Gei matrisi olup aadaki eitlikler ile verilebilirler.

), t , t ( ) t ( A ) t , t (
dt
d
0 0


I ) t , t (
0 0


), t , t ( ) t ( A ) t , t (
dt
d
0
*
0


I ) t , t (
0 0

(Karmak A(t) iin)

), t , t ( ) t ( A ) t , t (
dt
d
0 0


I ) t , t (
0 0

(Gerel A(t) iin)
) t , t (
0

ve
) t , t (
0

matrisleri iin aadaki iliki yazlabilir.

) t , t (
0

=
) t , t (
0
*

(Karmak A(t) iin)

) t , t (
0

=
) t , t (
0
T

(Gerel A(t) iin)

32