CARTER V.

FINDLEY

AHMED MDHAT EFEND AVRUPA'DA

eviren Ayen Anadol

TARH VAKFI YURT YAYINLARI 74

TARH VAKFI

Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yayndr Yldz Saray Arabaclar Dairesi Barbaros Bulvar 80700 Beikta/stanbul Tel: (0212) 227 37 33 - Faks: (0212) 227 37 32 The American Historical Association, 1998 Tarih Vakfi Yurt Yaynlar, 1999 zgn Ad An Ottoman Occidentalist in Europe: Ahmed Midhat Meets Madame Glnar, 1889 , The Amdricm Historiccl RevieW y 103/1 (February 1998), 15-49. Kapak Resmi Ahmed Midhat Efendi Yayma Hazrlayan Hamdi Can Tuncer Kitap Tasarm Haluk Tunay Uygulama MYRA Yaynclk Ltd. ti. Bask Numune Matbaaclk (0212) 629 02 02 stanbul, Nisan 1999 ISBN 975-333-095-2

Prof. Dr. Cantr Vm^fhn Findley Ohio Bya-kt niversitesi Tarih Blmndefrev yapmaktadr. Ba^ltca yaynlar: Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789-1922 (1980); Ottoman Civil OfFcialdom: A Social History (1989) [Trkpe hasm: Kalemiyeden Mlkiyeye: Osmanl Memurlarmm Toplumsal Tarihi, Tarih Vakf Tun Taytnian, 1996] ve John Rothney ile birlikte Twentieth-Century World (4. Bas. 1998). Son yllarda Trkiye^de milliyetpUik ve modernlenme zerinde palifmaktadr. Trk Araftrmalar Dernei^nin eski balkan ve Dnya Tarihi Dernei^nin bakkamdr.

Sivasl meslektalarma, zellikle Turan Alkan Haan Yksel Saim Sava ve mer Demirele

NSZ
Ah! u mnazara zerine bizde nisvnn mestr olmayp mekf ol malarn ne kadar arzu eyledim! Ahmed Midhat Efendi bu szleri zel bir mektubunda yazar. Ama aka syledikenne ters den, aka sylenmesi bir trl mmkn ol mayan, ve iten bir feryatm gibi ortaya kan, kadnlarn kapal deil de ak olmalar arzusunu neden, ne zaman, ve hangi mnazara balammda aklar? Elinizdeki incelemeyi, zellikle de uzun ve aynntl dipnotlar n okuyanlarn bir mkfat, bu sorularn cevaplann renmek olacak! Bir aratrma konusu olarak, Ahmed Midhat Efendiye dolayl bir yol dan ulatm. Uzun zamandan beri, geni aph, son dnem Osmanh m paratorluu ve Trkiye Cumhuriyeti tarihini kapsayan bir kitap yazmay dlyordum. Her dnem iin kitabn ayr bir blm olacakt; her b lmde de birka ana tema incelemeyi dnyordum, bunlardan biri de kltr tarihi olacakt. Can skc olmasn diye, her dnemin kltr hayat n tantmak iin bir yazar listesi vermektense, belli bir yazarn belli bir eserini ele almak istiyordum. Bunun hikmeti, hayal gcne dayanan eser ler yazanlarn, bu fakirin kansnca Trkiyenin hayatn ve Trkiyelilerin kayglarn tarihiler veya sosyal bilimcilerden ok daha iyi aklam ol duklardr. Her dnem iin, zamannn dertlerini aydnlatan bir yazar se ersem, incelediim eserin yalnz kltr hayatna deil o dnemin top lumsal, iktisadi veya siyasi hayatna, belki de hepsine birden k tutacan ngryordum. Abdlhamid dneminin kltr ve toplum hayatn yanstan, ok nemli bir yazar aradmda aklma ilk gelen Ahmed Midhat Efendi oldu. Ama bu kadar velut bir yazar anlamak isteyen kii, onun eserlerinin nere sinden balamalyd.> Bu soruyu kafamda evirip evirirken fark ettim ki rastladm herkes Ahmed Midhatm Avrupa^^dct Bir Cevelan kitabndan sz ediyordu. Kitab bulup okumaya daldm. te bu incelemenin balan gc byledir.

Sadece balangcdr ama... ngilizcede eski bir sz var: jack of ali trades, master of none , yani her sanatta rak olan, hibirinde usta de ildir. ncelememi bitirip bir dergiye sunduumda, redaktrn deer lendirmesi iin yazy gnderdii bir tarihi, bunu jack o f ali trades (her sanatta rak olan) bir inceleme olarak eletirdi. Bu eletiriyi irdelediim de, her sanatta rak olmak sfatnn incelememe veya kendime ait deil, incelenen kitap ve onun yazanna ait olduunu anladm. Bununla yetin medii halde, Ahmed Midhat bununla mehurdur: her eyi yazmaya kal kan, her eyi bilir baba yazar tavr taknan, yani kendi anlay ve dav rannda padiahnn sadk bir kulu olmakla beraber hkm sahibi olan bir yazard. Buna ramen, kitab sadece bir yn genellemeden iba ret deildi. Genellemeler arasnda bir rn tnn bulunduunu sezebilmitim, fakat nasl tarif edecektim, rnty biimlendiren elerden hangilerinin en etkili olduunu nasl tayin edebilecektim? Yazar, kitabn da gerekten birok sanat ile ilgilenmiti; bu onun sanat m nasl gsteriyordu.^ Avrupa^dft Bir Ccvdan hakknda yazdm bir makaleyi yar yarya ta mamlam olduum srada, birden bire, meslek hayatm boyunca bekledi im bir frsatla kar karya olabileceim aklma geldi. Amerikada alan her tarihinin bildii gibi, memleketin en mehur ve en ok okuru olan tarih dergisi, Amerika Tarih American Historical Review adl dergisidir. Sadece Amerikan tarihileri deil, her ihtisas alannda alan tarihiler o dergide makalelerinin yaymlanmasn isterler; bu da rekabeti artrr. Sonu olarak derginin yayn kuruluna herhangi bir inceleme be endirmek ok gtr. Dahas, Amerika zerinde fazla ihtisaslamam bir tarihi iin glk daha da fazladr. Bir Osmanl tarihisi iin, bu biraz da Everest Tepesine kmak gibi bir eydir: Derginin o kadar ok okuru vardr ki en azndan bir ksmnn dikkatini ekebilmek iin Osmanh tarihi hakkndaki bir makalenin iyi olmas yetmez, farkl tarihilik ihtisaslarna da hitap etmesi gerekir. Makalenin teorik bir arl varsa, o zaman hitap edebilecei kitle de artar. Ahmed Midhatn her eye biraz deinen bu kitab bylelikle geni bir okur kitlesine hitap etme imkn yaratamaz myd inde son zamanlarda rabette olan aratrma alanlaryla ilgili birok nokta vard. Seyahat vard, bir arkiyat kongresiyle bir dnya sergisi vard, Avrupa terakkiytnn deerlendirilmesi, kadn konusu ve kadn-erkek ilikileri, kltrler aras mukayeseler vard. Acaba bu her sanatta rak olan kitabn hnerlerin den biri herkese hitap etmesi olabilir mydi.^ Acaba Ahmed Midhatn kendi zamannn okurlarna, anlatp naklettikleri zamanmzn bilginlerinin ilgisini uyandracak myd?

Bu soruya henz cevap veremeden incelememin ilk eklini yarm birakp yeniden dnmeye, yazmaya baladm. Bylelikle, aslnda iki safhal olan, fakat byle olduunu hemen anlayamadm bir srece girdim. lk safhada, ampirik tarihilik yntemlerini kullanarak kitabn ieriini, atfla ryla mukayeselerini deerlendirmeye altm. Kitabn ieriini ve yazann hayat ve eserlerindeki nemini incelerken, zellikle Orhan Okaym esiz Bfin Medeniyeti K arpsnda Ahmed Midhftt Efendi kitabna (stanbul, 1975) borlu kaldm. Stockholm'de toplanan 1889 arkiyat Kongresini, Parisin mehur 1889 Dnya Sergisni, Ahmet Midhat ve seyahat arka dalarnn ziyaret ettikleri dier yerleri, btn bu yerler hakknda yaptkla r mukayese ve yorumlan deerlendirmek, elinizdeki kk kitabn dipnotlarmdan anlalaca gibi, uzun bir yolculua benzeyen bir aratrmaya yol at. Yolun sonuna gelmi olduumu hissedince incelememi derginin redaktrne gnderip kabul veya reddetmesini beklemeye baladm. Garip bir talihsizliktir ki redaktrn deerlendirme sreci olaandan ok daha uzun, tam bir yl srd. Arada, bambaka ilerle megul oldum ve anlaym esasl bir ekilde deimeye balad. O vakte kadar, incelemem iin kuramsal bir ereve yaratamamtm. Bu noktada, aratrmamn byle bir ereve yaratlmasndan ibaret olan ikinci safhas balamak ze reydi. Kolay olmayacakt. Ahmcd Midhatn kitabnda. Oryantalizm ile il gili bir hayli malzeme vard, fakat o, Oryantalist veya arkiyat olmaktansa kitabn ilk sayfalarnda mstagrip (garp, batc) olduunu kaydetmiti. Zamanmzn Oryantalizm kart eletirileri tarafndan dnyay temsil et me amacyla dzenlendii ileri srlen bir bilimsel kongre ve bir dnya sergisinden bahsediyordu Ahmed Midhat; fakat Edward Said gibi ada bir eletirmen, Ahmet Midhatn bunlara yaklam tarzn pek beenmeye cekti. zellikle, Ahmed Midhatn arkiyat Kongresinde tant, kong reden sonra da birlikte yolculuk ettii Madam Glnarn kiiliinde cisimletirilen kadn hakknda da birok ilgin nokta vard; buna ramen kadn konusunun kitabn arlk merkezi olduunu ileri srmek zordu. Her sanatta rak olan bu kitabn incelenmesini o kadar zor klan ney di? Bu soruya cevap verebilmek, yazarn acemiliini deil, ustaln daha yi kavramak anlamna gelecekti. Evvelki aratrmalarmda toplumsal bi limlerden renip uyguladm kuramsal sistemlere ark ilgi duyulmad veya bu sistemler terk edildii iin, uzun zamandan beri ampirisizm sah rasnda susuz gezmekteydim; bunun iin bu muammann zm, n me yeni kuramsal zeminler aan birtakm bulu ve tesadfler eklinde ol malyd. Redaktrn cevabm beklediim yl iinde bambaka ilerle me gul olurken, aratrmamn ampirik safhasn kafamdan kartmak ok fay

dal oldu. rnein o arada, son dnemin maddi etkenlerden ziyade kl tre nem veren milliyetilik incelemelerini okudum. nemli bir baka bulu da, Ohio Eyalet niversitesinden meslektam Xiaomei Chen (avmey n) tarafmdan yazlan, ada in kltr balamnda Oryantaliz min deil, Oksidantalizmin (Batclk ) teorisini kuran bir eser Occidentulism: A Theory of Counter-Discourse in Fost-Mao Chine (Oksidantalizm; Mao Sonras inde Bir Kar Sylem Kuram, Oxford niversi tesi Yaynevi, 1995) idi. Birdenbire, ilk bakta Osmanii aratrmalarna hi hitap etmeyen bir kitapta, sezgilerimi somutiayan, Ahmed Midhatn "mstagrip liini deerlendirebilen, Oksidantalist bir sylem oluumu nun eitli, bazen olumlu etkilerini ortaya karan bir kuram bulmutum. Yine tesadfen, Timothy Mitcheirn ok etkili Colonisin^ E^ypt {''"Msr Smrgeletirmek^ Cambridge niversitesi Yaynevi, 1988) kitab nn ilk sayfalarnda kaynak gsterdii, uzun zaman arayp da bulamadm Arapa bir kitap, yani Muhammed Emin Fikrnin trfdH'Alibb il M a kisini Urubb ("Avrupann yiliklerine Aydnlarn Rehberi, Kahire, 1892) nihayet elime geti. Muhammed Emin Fikrnin kitab, biim ve e kil asndan Ahmed Midhatn kitabndan olduka farkl olduu halde, yi ne 1889 Stockholm arkiyat Kongresi ile Paris Dnya Sergisini ziyareti amalayan ok benzer bir yolculuun anlatsdr. Timothy Mitchell, her iki seyyahn ilgi noktalarndan biri olan Paris Sergisindeki Rue du Caire (Kahire Soka, Ahmed Midhat buna "'Msr Soka der) tehirini de, kitabnn al tablosu olarak kullanmt; Mitchelln sunuunda bu sahne kuramsal yorumlarn harekete geirmekte ok nemlidir. Muhammed Emin Fikrnin kitabn taramaya baladmda inanmak istemediim bir sonuca vardm. Herhangi bir kukuya yer brakmamak iin iki Arap edebi yat uzmanna da gsterdim. Timothy Mitchelln, Oryantalizm kart katklar ok etkili olmasna ramen kuramsal eklektizmi beni hep tedirgin eden Colonising Egypt kitab, ok nemli bir kayna olan Muhammed Emin Fikrnin kitabna fazla sadk kalmamt. Kitabn balndan [Av rupann yiliklerine... Rehber ] sezildii gibi, Muhammed Emin Fikrnin Stockholm arkiyat Kongresi ile Paris Sergisi hakknda kaydettiklerinden, belirli birka noktadan baka (aada not 113e bakiniz), Oryantalizm kart kuramlar destekleyecek bir ey karmak gt. Bu bulgu bana Mitchellm Oryantalizm kart teorisinin abartl olduuna dair bir delil olarak, grnd; bu noktaya dneceiz. Herhalde ben Ahmed Midhat, ona o vakte kadar zorla yaktrmak isteyip de onun yalnz ksmen uyduu Oryantalizm kart kalba sokuturmaktan vazgemeliydim. ncelememin dzeltmeleri iin ok nemli baka bir tesadf, rvin Ce

mil Schickten acil bir mesaj eklinde geldi. Bir kitap bitirmi, yaymevine gndermek zereymi, gndermeden nce bir iki kiiye gstermek iste mi. Kitap geldiinde nce bal, The Brotic Mardin ( Kenardaki ehe vilik^ Londra, Verso Yaynevinden kmak zere) ilgimi ekti. Okumaya balaynca, sadece ilgimi eken deil, Ahmed Midhat incele memin kuramsal glklerini zen fikirler de buldum. Schickin incele mesinin malzemesi, Ahmed Midhatn byk ihtimalle hi beenmeyece i, AvrupalIlarn yzyllar boyunca ^^ark hakknda yazdklan erotik ki taplarn, yani ark hakknda yazlan btn kitaplarn ok byk bir ksmyd. Ciddi bir aratrma iin belki de ok mit verici grnmeyen bu kaynaklarn incelenmesinin ok ciddi bir amac var: bir tekicilik sylemi teorisini kurmak. tekicilik (alUritism)^ bir tekiler sylemi: Artk, hem Oryantalizm-Oksidantalizm, hem Dou-Bat, hem erkek-kadm, aslnda Ahmed Midhatta bulduum btn odak noktalar iin ortak bir zemin yaratan bir kavramsal ereve bulmutum. Bu ereve, sonradan grle cei gibi, ikili kartlklara dayanan anlatlarn deerlendirilmesi iin yeni kuramsal yorumlar karacak bir yapdadr. Schickin bir sylem teorisi balamnda alyor olmas, dikkatimi Michel Foucaultya ve onun Archeolo^ie Au scvvoir kitabna (Bilim Arkeolojisi, Paris, 1969) ekti; bu, Schick ile aramzda Foucault konusunda ok faydah bir fikir ahveriine yol at. Manevi borcum oktur, ehibb-y ktb-i muzrra nn piri olan rvin Cemil Schicke. Tam bir yl sren bir bekleyiten sonra American Historical Review redaktr adlar hi ifa edilmeyen uzman okurlarndan ald deerlen dirmeleri bana gnderdiinde, artk geride braktm bir incelemenin ok ciddi yorumlarn okumak frsat bana nasip oldu. ncelememin, artk deitirmeyi istemeye baladm ilk eklini ok iyi tasvir eden bir deer lendirmede bu incelemenin teori ile artc derecede az ilikisi var iba resini grp buna hak verdim. Bunun tersine, hi teori merakls olmayp ampirisizmden usanmayan baka bir okur, muazzam kaynak ym yani Ahmed Midhatm btn eserleri, yazma halinde kalanlar dahil btn Osmanh seyahatnameleri ve Ahmed Midhatn sarayla ilikilerini belgele yen Babakanlk Arivinin Yldz tasnifindeki vesikalar incelenmeden, Avrupa^da Bir Cevdcn kitab hakknda yazacam makalenin yaymlan maya hazr olamayacana hkmetti. yle ise, Americcn Historical Rcview dergisinde makale yaynlatmak Evereste defalarca trmanmak gibi bir ey olacakt. Derginin redaktr, Indiana niversitesi Tarih Profesr Saym Michael Grossman kendi hatas olmayan bu uzun bekleyilerden znt duyup okurlarn grlerini aramzda deerlendirirken ok dosta dav

rand. Bir yandan deerlendirmelerin bazlarn dikkate alarak, te yandan da aratrmalarmn ikinci safhasnn semerelerini ekleyerek incelememi son haline getirdim. Profesr Grossberg hemen kabul edip dergisinin u bat 1998 saysnda yaymlad. Daha sonra yaptm baz dzeltmeler ve Trk okurlarn houna gideceini mit ettiim Avrupa^da Bir CevcUn kitabnn zevkli Osmanhcasmdan alntlar eklinde baz ekleriyle bu met nin evirisi elinizdeki kk kitap haline geldi. ubat 1998e kadar, yirmi ksur yldan beri Amcrimn Historical Keview dergisinin, kitap tantm hari Osmanl veya Trk tarihi hakknda hibir ey yaymlamad ac bir gerektir. Bunun sebepleri hakknda dn mekredaktrlerin kabul etmemeleri mi, bu alanda alan tarihilerin gereken himmeti buyurmamalar m?- belki bu durumu deitirmek iin bir balang olacak. Elinizdeki kitap hem bir aratrma, hem de bir maceramn semeresidir. kisinin de en nemli sonucu, kltrn iktidar ile ilikilerini aydnlatlma sdr. Oryantalizm kart teorinin kurucusu Edward Said ve takipileri iin (Timothy Mitchell dahil), smrgecilik dnemi Avrupasnda oluan, yelpazesi bilimsel arkiyatlktan edebiyat ile grsel sanatlara, oradan da mstehcen kartpostallara kadar ark ile ilgili her eyi kapsayan Oryanta lizm, sadece, tasvir olunan teki ile karhkl bir etkileim iinde yer alan, o tekini etkileyebilen Foucault tipi bir sylem oluumu deildir. Saidin Orientalism kitabna gre, Oryantalizm, arka hkim olmay... amalayan Batl bir dnce tarzdr, Aydnlanma sonras Avrupa klt rnn ark idare edebilmesini^ve hatta retebilmesinibile salayan bir sistemdir. yle ise Said, Foucaultnun sylem teorisiyle yetinmeyerek, ona bir mutlaklk, bir determinizm yklemitir. ^ Foucault ise byle bir ey yapmak istememiti. Onun iin sylenl iktidarn bir arac, bir etkisi olabilecei gibi, bir engelin, bir direni noktasnn, bir kart stratejinin balangc da olabilir; sylem, iktidar retip destekleyebilecei gibi altn da kazabilir.^
1 Patrick VVolfe, "History and mperialism: A Century of Theory, from Marx to Postcolohialism," American Hisforical Review, 102/2 (Nisan 1997), s. 408-409; Edvvard Said, Orienfalism, New York, 1979, s. 3'ten alntlar. Bu nszn hazrlanmasna henr slup asndan, hem de geni kuramsal bilgilerini paylarken nemli katklar da bulunan Boa Ergene'ye borcum oktur. Pier M. Larson, ''"Capacitles and Modes of Thinking': Intellectual Engagements and Subaltern Hegemony in the Eaj^ly History of Malagasy Christianity," American Historical Review, 102/4 (Ekim '\997), s. 969; M. Foucault, The History ofSexuality (NevvYork, 1990), c, I, s. lOTden alnt.

Saidin Foucaultdan trettikleri Bat smrgeciliini sulamak iin ne kadar elverili olursa olsun, Foucault'nun kendi sylem teorisi burada de erlendirilecek olan kaynak ve olaylara, genellikle de Osmanllann duru muna daha uygun grnyor. Aksi takdirde, Osmanh-lslam kltrnn manevi zn korumak istemekle beraber alafrangal bir hayli ilerlemi olan o anlamda Bat ile etkileimli, karlkl bir diyalog iinde olan Ahmed Midhat nasl anlayacaz? Oryantalizmi Edward Said gibi anla yacak olursak, Ahmed Midhatn hamisi ve Batllama konusunda muhte melen daha ileri giden Osman Hamdinin hem mzeciliine, hem de ark tablolarna ne anlam vereceiz? Dnemin byk oranla Batllaan Osmanl edebiyatnda veya mimarisinde yine zevkle ilenen ark elerini nasl yorumlayacaz? Smrgecilik dneminde Batnn iktidar ne kadar byk ve ne kadar yaygn ise, Bat ve Dou kltrlerinin eidi elerini gz nne ahp irdeleyen Osmanl dnrleri ve sanatkrlarnn hi mi iktidar ve zgrlk paylan yoktu? Ahmed Midhatm, odaklamak istedii tekilere bakt mercekleri dikkatle incelersek belki bu sorular daha derin bir anlay ile yantlayabileceiz. Carter V. Findley
Ohio Eyalet niversitesi, 10 M art 1999

iki kafann bu kadar denk olmas hakikaten tesdfat- garibedendir.^

Son yirmi ylda smrgeciliin incelenmesinde ciddi bir deiiklik ol du; maddecilikten kltre arlk veren zmlemelere d.oru bu kay, AvrupalIlarn dnyay bilisel (cognitive) hkimiyetleri altna alp d ger eklii bu hkimiyetin temsillerine uydurmaya' alma srecini ne kard. Avrupahlar kendilerini yeniden tasvir ettiler, bu tasviri de "Dou nun en iyi bildikleri ucundan, yani Ortadou ve Kuzey Afrikadan balayarak kendilerinin dndaki teki imgelerinin zdd olarak tanm ladlar. Arlkl olarak, burada sz konusu olan sadece Avrupahlarn Douyu ya da genel olarak smrge dnyasn bilisel kontrol deildi; se kin Avrupah erkeklerin cinsiyet, smf, din, milliyet ya da insan zellikleri nin herhangi bir ,bileimi yoluyla tanmlad yerli ve yabanc btn teki lerin bilisel kontrolyd.^ Bilisel kontroln yolu, tekici bir sylem sistemiydi {alteritism, bir
Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan (stanbul, 1307/1889-90), s. 779b. nce Ahmed M idhat'n kendi gazetesi Tercman- H akikafte dizi olarak yaymlanan ki tap, gazete stunu geniliinde ift stun olarak baslmtr ve bu makaledeki say fa referanslannda "a" (sa) ve "'b" (sol) olarak belirtilmitir. Not: Bu makalede zikre dilen OsmanlCG yaynlarn tarihleri, tersi belirtilmedike Hicri tarihlerdir. Baz Osmanl kaynaklar tarihleri Rumi olarak verir. Hem Hicri hem de Rum tarihlerin ya nnda M iladi tarihler de verilmitir. Bu takvimler konusunda bilgi iin bkz, not 53. Edword W. Said, Orientalism (New York, 1979); Said, Culture and Imperialism (New York, 1993), s. 5, 60, 221; Timothy M itchell, Colonising Egypt (Cambridge, 1988); Irvin Cemil Schick, The Erotic Margin: Sexualify and Spatiality in Alteritist Discourse (kacak), s. 2-3, 37-39 (yaymlanmam metin sayfalar); Irvin Cemi! Schick, "The Women of Turkey as Sexual Personae: Images from V/estern Literat re," Zehra Arat (haz.), Deconstructing Images o f "the Turkish Woman" iinde, New York, 1998, s. 83-100; Patrick VVolfe, "History and Imperialism: A Century of Theory, from Marx to Postcolonialsm," American Historical Review (AHR) 102 (Nisan 1997), s. 408-409; Angela W oollacott, "'Ali This Is the Empire, I Told M yself: Australian Women's Voyages 'Hom e' and the Articulation of Colonal \Vhiteness," /\H R K)2 (Ekim 1997), s. 1006, 1019-1021.

 teki ler sylemi); bu sistem kltrn btn retim srelerine szm t: yaz ve yayn, grsel sanatlar ve gsteri sanatlar, koleksiyonlar ve sergi ler, hl niversiteleri biimlendiren her iki anlamyla disiplinler ... S mrgecilik ann, imdi ok eletirilen tekici Avrupa dncesi bt nyle sulanacak bir dnce tarz deildir. rnein Oryantalizmin bili me, edebiyata ve sanatlara hl deer verilen katklar vardr.^ Ancak, baz tekici temsillerin temsili iddet ierdikleri ve bakalarna da ege men olmak, onlar baml falmakta gayet kullanl olduklar apaktr tekici ifadelerdeki eliki ve istisnalarn skl, bu ifadeleri ve anlam larnn dahmn reten sylem oluumu nun (discursivc formation) sistematik ileyiini rtmez, daha ziyade, bu ileyii yanstr. tekinin zellikleri deiken ve elikilidir, ama hepsi onu Benden farkllatrr. Ayrca, btn tekilerin zmnen ayn olduunun kabul edilmesi vasfla rnn deitirilmesine de yol aar; bunun sonularndan biri de D ounun diilemesi ve cinsellemesiydi. tekicilii bir btn halinde tutan bu ikici (dudlist) epistemoloji, kanlmaz olarak kutuplar zerinde Ben ve teki, erkek ve dii, Avrupa ve D ou kurulmutu; bu kutuplarn karlkh etkileimiyle farkl fikir ve imgeler badndrc bir ekilde oal yordu.^ Bundan baka, 19. yzyl Avrupa dncesindeki evrimcilik, ze3 rn, Said, Culture and Imperialism, s. 111-162 (Verdi'nin >A/c/o's, KiplngMn Kim'), s. 195; "Birok Batl bilinrvinsanj, tarihi ve sonatmtn ... Avrupa'nn tesindeki dnyann bilinmesini salayan gz kamatrc alm alarna leke srmek iste mem." Bernard Levvis, slam and the VVfesf (New York, 1993), s. 99-118, zellikle biliminsanlarnm oryantalizmini tanmlayan s. 101; Partha Chatterjee, The Nation and Its Fragmenfs (Princeton, NJ., 1993), s. 98, Hintbilimcilerin Hint torihyazm ve milliyetiliinin geliimine etkileri. Schi ck, Erotic M argn, s. 100-101. Michel Foucault, Archeologie du savoir (Paris, 1969), s. 31-54, 74, 94-101; Schick, Erotic Margin, s. 5 S 5 7 , 62 {"klielerin iftlemesi" [Nabokov]), s. 95-103, 165-166; Zeynep elik ve Leila Kinney, "Ethnography and Exhibitionism at the Expositions Universelles," Assemblage 13 (1990), s. 55-56. Scbick'In iaret ettii gibi, baz ele tirmenler elikili nermelerin oalmasn ikililiklerin (binorisms)'indirgemeci oldu unu iddia etmek iin kullansalar da, tekici sylem, doasna uygun olarak ikici (duafist) bir temele dayanr. Ayn zamanda, nermelerin elikili olmas da her sy lem oluumunun niteliklerindendir. "Foucault, Archolgie du savoir adU eserinde, tip, iktisat yahut dilbilgisi gibi, ilerinde birok eliki ve tutarsizlk banndran nermeler dizisinin nasl olup da birer sylem oluumu saylabileceklerini aratrr, bu uygulamann altnda yatan btnletirici eleri gzden geirir. Ayn nesneler den sz etme, slup ve bak as birlii, tutarl ve kalc kavramlar topluluu, gn derme alaryla birbirine ballk gibi unsurlar tek tek ele alr ve her birine trl trl istisnalar bulur. Sonu olarak vard kanaat udur: Bir nermeler dizisinden br sylem oluumu yapan, bu nermeler arasndaki anlam farkllklannn sistema tik olmasdr. Yani anlam dalm geliigzel olmayp bir dizge tekil eder." Dola-

4 5

mindeki ve zamandaki uzakl birbirinin yerine geebilen iki kategori ha line getirdi: Avrupann tekisi ayn zamanda onun gelmiiydi. tekici sylem tarih boyunca varolmutur, ama gnmz biliminsanlarnm dikkatini zellikle 19. yzyln tekicilii eker. Teknolojinin ve smrgeciliin ayn anda hzla gelimesi bilgi dzenleme tekniklerinde de hzh bir gelimeye yol amt; teki lkelere ait grntler elle dokunulur, gzle grlr biimde gsterilebiliyordu, seyredenler tasvir edilen yerlere gittiklerinde tam da bu gsterilenleri grmeyi bekliyorlard. Sade ce mzeler ve hayvanat baheleri deil, bilim ve diplomasi kongreleri ve dnemin en belirgin zellii olan ~ dnya fiarlar ile sergileri de byle hayalleri somutlatryor, inanlr olmalarna yardm ediyordu. Telgraf ve fotorafm icad, yaknlk etkisini kuvvetlendiriyor, demiryolu ve buharh gemiler de temsil edilen ile gerek arasnda seyahati hzlandryordu. Sergilerin etkisi 1900den sonra azald; ne var ki bir sre iin dnya san ki bir sergiymi gibi algland. 7 ark tan gelen ziyaretiler de sergilerdeki kalabalklarn arasna katl mlard. Kafalar, yakn zamanlarn Oryantalizm kart eletirilerine, ya da smrgeciliin maddecilik deil, kltrclk asndan yorumlan mas gibi eilimlerine deil de o zamiann Avrupa tekiciliine daha yat knd ^AvrupalIlarn stnl varsaym onlara aalayc gelse de. Ne var ki smrgeci tekicilik o srada eitli direnileri kkrtmt.^ Kimlii biimlendiren btn o deikenlere gre tepkileri farkllaan arkl zi yaretiler, Avrupa modellerini kolayca kabul etrriiyor, bir szgeten geirerek kendilerini nasl grdklerine ve emellerine gre eletirel bir mesafe brakarak yeniden biimi en diriyorlard. ^ Bu direnen sesler Avysyla, iktisat yahut tp deyince, tek bir konu veya bak as, elikisiz bir kav ramlar dizisi deil, aksine bir okseslilikte birlik, bir dzenli tutarszlk olmaldr (rvin Cemil Schick, zel mesaj, 11 ubat 1999). 6 Schick, Erotic Margin, s. 61-1 A. M itchelI; Co/on/s/ng Egypt s. 32, 149, 172-173; Zeynep elik, Displaying the Orient: Architecture o f slam at Nineteenth-Century V/orld's Fairs (Berkeley, Calif., 1992), s. 181. Gyan Prakash, "Subaltern Studi^s as Postcoloni.al Criticism," A H R , 99 (Aralk 1994), s. 1475-1490; Michael Geyer ve Charles Bright, "VVorld History in a Global Age," A H R , 100 (Ekim 1995), s. 1034-1060; Pier M. Larson, "'Capacities and Modes of Thinking"; Intellectual Engagements and Subaltern Hegemony in the Early History of Malagasy Christianity," A H R , 102 (Ekim 1997), s. 995-^002. elik (D/sp/oy/ng the Orient, s. 11, 41-42), bu nitelikleri stanbul sr- Atika Mzesi Mdr, Paris'te eitim grm Osman Hamdi'de (1842-1910) bulur. Osman Hamdi, Ahmed Midhat'n akl hocalarndandr, Istanburdan FransaVa ikisi birlikte gitmiler dir: Avrupa'da Bir Cevelan^ s. 13a-14a, 23a-24b, 26b, 29a, 46a, 51a, 53b, 56b, 72a.

7
8

rupa tekiciliinin elikilerinden g alm olmallar elinizdeki incele menin iddia ettiklerinden biri de budur. Ayrca, kongreler ve sergilerde ziyaretiler birbirlerini etkiliyorlar, bu da dzenleyicilerin ngrp denetleyemedii sonular douruyordu. Btn bunlar, smrgecilik kart milliyetiliin nemli bir bileeni haline gelen Oksidantalist bir kar sy lemin gelitiini gsteriyor, 19. yzyl Avrupasnda seyahat eden Ortadoulu gzlemcilerden biri de Osmanl yazar Ahmed Midhat Efendidir. Avrupa^da B ir Cevelan (1889) adh kitabnda oryantalist 1erin (dar anlamda arkiyatlar, ms terikler) Stockholmdeki bilimsel kongresine gidiini, daha sonra da Pa risteki Dnya Sergisi dahil seyahatlerini anlatr. imdi epeyce unutulmu olan, ama kariyerinin dnm noktasn tekil eden bu kitap, kendini "mstagrip (oksidantalist) olarak tanmlayan bir kiinin sanki bir ser giymi gibi alglanan dnyann iki rneini nasl grdn gsterir. Ahrned Midhatn yazdklarn son yllarn kltr ve smrgecilik aratr malar balamna oturtacak bir alma, Oksidantalizmin hem kendi orta mnda, hem de smrgecilik kart milliyetiliin balamnda incelenme si iin, 19. yzyl Osmanh mparatorluunun ne kadar nemli olduu nun daha iyi grlmesine yardm edebilir.

Xiaomei Chenin ileri srdne gre modern inlilerin kendi kendi lerini anlamalar tarihi olarak lekelenmi, hatta kltrlerin kendilerin den ve birbirlerinden dn aldklanyla ina edilmi olsa bile, in d ncesi Bat dncesinin Jcafaszca kopya edilmi cra bir karakolu de ildi. inde (ve baka yerlerde) Oryantalizme ^^Oksidantalizm ... elik ediyordu ki bu sylem pratii. arkn kendi Bath tekisini ina ederek kendine mal etme srecine aktif olarak ve kendi yaratclyla katlmasna
10 Xaom e Chen, Occidentalism: A Theory o f Counter-Discourse in Post-Mao China (New York, 1995). Ayrca bkz. James G. Carrier (yay. haz.), Occidentalism: Images o f the VVest (Oxford, 1995); Nasrin Rahimieh, Oriental Responses to the West: Comparative Essays in Sefect Writers from the Mslim World (New York, 1990). "Oksidantalizm" ve "Oryantalizm" kelimelerinin ba harflerini iki sylem oluumu ad olarak byk yazacam; aradaki fark belirtmek iin bir bilimsel disiplin olarak "oryantalizmdin (arkiyatlk, msteriki i k) ba harfini kk kullanacam. Avrupa'da bir Cevelan, s. 6a: "msterik" (arkiyat), "mstagrip" (burada, oksi dantalist). Ahmed Midhat bu kelimeyi bir kere, kendisinin arkiyatlarn kongresi ne gnderilmesindeki ironiye iaret etmek iin kullanmtr; ancak terim Ahmed Midhat'n kariyerini epeyce kapsaml tarif eder; Orhan Okay, Bat Medeniyeti Kar snda Ahmed M idhat (1975; yeniden basm, stanbul 1991), bundan sonra Okay, Ahm ed M id h a t

11

yol at. in Oksidantalizminin arpc derecede farkl siyasi amalara hizmet eden iki ayr biime brnmesi nemlidir. Biimlerden birini sa vunanlar kendi toplamlar zerinde hkimiyet kurmak istediler. Dierini savunanlar ise toplumu ideolojik basknn yerli biimlerinden siyasi kur tulua ardlar: 19. yzyl Oryantalizmi ve Oksidantalizmi ulus-devletler dnya siste mi iinde geliti; bu sistem ulus-devleti egemenliin tek meru ifadesi olarak kabul ediyor, ancak sistemin ileyii, bu biimin birka toplum ha ri Avrupa dnda gereklemesine izin v e r m i y o r d u . Bu durumun ste sinden gelmek iin mcadele eden smrge ya da yar smrge toplum lar, son zamanlarda milliyetilik zerine yazlm son derece tevik edici almalara esin kayna oldu: Prasenjit Duara, tek izgide ilerleyen, teleolojik, Aydmlanmac tarih modelinin, zaman iinde evrilen, ama zn hi kaybetmeyen iulusal znede sahte bir btnl nasl yarattn gsterdi.^ Evrimd dnceyle (ki sosyal Danvincilik bu dncenin sadece bir parasyd) etkileim iinde olan bu tarih modeli, kendine uymayan, bastrmak istedii anlatlar geriye, bilindma itti. Bu reddedilen anlatla ra topik modernlii eletirenler dahildi; bunlar kendilerini ou zaman Batnn maddeciliine kar yerli maneviyat savunarak ifade etmilerdi. Partha Chatterjee de smrge (ya da yar smrge) toplumlarnda smrgecilik kart milliyetiliin , emperyalizme kar ak bir mcadeleye girimeden ok daha nce kendi hkmranlk alann yarattn vurgular. Burada iki alan yaratlyordu: Bir d, maddi alan ve d glerin mdahalesini reddeden bir i, manevi alan. Manevi alanda milliyetilik, en gl, yaratc ... projesini balatyordu: "Modern ama Batl olmayan bir ulusal kltr yaratmak. Avrupa Oryantalizmi nasl Avrupal sekin erkeklerin daha geni, tekici syleminin bir parasysa, smrge ve yar s mrge toplumlarn kltrel milliyetilii de o toplumun sekin erkekleri nin tekici syleminin bir parasyd. Dilden cinsiyet ilikilerine kadar bir ok alanda yenilemeyi tevik eden smrgecilik kart tekicilik, ayn za12 13 14 15 Chen, Occidentalism^ s. 4-5, 9. Prasenjit Duara, Rescuing History from the Nation: uestioning Narratives of M o dem China (Chicago, 1995), s. 8-9, 22, 69. Duara, Rescuing History, s. 5, 65. Age., s. 205 vd. Bylelikle, Foucaulfnun "sylem dalm" (discursive dispersion) kavram Ahmed M idhat iin iki anlamda geerlidir: Birincisi, onun Oksidantalizmi bazen elikili olan ifadelerin "dalmna" yol amtr, birlik ve tutarlla deil; kincisi, genel olarak dnceleri, zamanla, ulus-devlet iin oluturulmu tek izgili tarih anlatsnn ardnda kalm, ulus-devletin reddettii anlatlarn "dalmna" ka tlmtr.

manda btn tekilerin hem egemen yabana hem de boyunduruk altmdaki yerli tekiierin bilisel kontroln de hedefliyordu. Yerli se kin erkek Benih imgesi olarak yeni bir ataerkilliin yanmda, rnein, bir yeni kadm kavram ortaya kmt; bu yeni kadn n eitimi ve stn milli kltr e sahip olmas, ona genilemi ama yine de snrl bir bam szlk alan tanyordu. Chatterjeenin iddiasna gre, manevi-maddi, erkck-kadm, sekin-sekin olmayan ikilikleri yznden smrgecilik kart milliyetilik sahte zcln (ze indirgemedlik, false essentialisms) iine hapsolmaktadr.^^ N e var ki o ada yaayanlar bu ikilikleri anlaml buluyorlard; birbirlerini etkileyerek, basit ikiliklerin tesine geen ve z gr khc bir potansiyeli olan analitik ereveler retebiliyorlard. Ancak, smrgecilik kart milliyetilik zerine son yllarda yaplan in celemeler, henz, smrge ve yar smrge toplumlarn heterojenlii ze rinde durmamlardr. Bu makalede tarttmz teorik almalar bala mnda henz incelenmemi olan son dnem Osmanl mparatorluu bu heteroj enliin capcanl bir rneidir: ifte emperyaldi tek rnek deil di, ama sorunun biimi asndan b e n z e rsiz d i.B ir yandan, resmen ba msz, ok-uluslu bir imparatorluk olarak kalmt. te yandan ayrlk milliyeti hareketler ve byk devletlerin smrgecilii karsnda toprak kaybetmi, iktisadi ve siyasi bamlla doru kaymt. Bu koullar altn da, Osmanl toplumu bir ^paralanm burjuva snf yaps ortaya kar mt; bu yapnn iinde, imparatorluu koruma ve modernletirmede ha yati karlar olan brokrasiden yetime Osmanl-Mslman aydnlar, bir de etnik kkenleri farkl, karlar hem ayrk milliyeti hareketlere, hem de dnya ekonomisiyle btnleme srecine bal olan bir gayrimslim ti caret burjuvazisi vard.^ Osmanh-Mslman aydnlar imparatorluk halkla16 17 18 Chatterjee, Nation ond Its Fragments, s. 6-10, 127-128, 134; Partha Chatterjee, Nationalist Thought and the Colonal World {MinneapoViS, M inn., 1986). Wolfe, "History and Im periallsm / s. 418-420; Woollacott, "'AH This Is the Empire/" s. 1003-1029. rnein, Avusturya-Macaristan ve Rusya, sadece fahri adan da olsa "dvel-i mu azzama" (byk devletler) diye tannan okuluslu imparatorluklar olmalar, ama V/allersteinci anlamda belki de hemen hemen yan periferilemi durumlar asn dan ifte emperyaldi 1er. in ifte emper/aldi, nk hem yan smrgeydi hem de nfusunun ounluu Han halkndan olduu halde Han olmayan Manu hanedan tarafndan ynetilen ok uluslu bir imparatorluktu. Yine yan smrge olan okulus lu Osmanh Imparatorluu'nda in 'deki gibi bir ezici etnik ounluk yoktu, ynetim de Trklerin deil, tarihsel olarak padiahn kulu saylan ve Osmanl-Msiman devlet kltrn benimsemi kozmopolit bir ynetici snfn elindeydi. Fatma Mge Gek, Rise o f the Bourgeotsie, Demie o f the Empire: Ottoman Westernization andSocial Change (New York, 1996), s. 3 ve 2.-3. blmler.

19

rn bir arada tutabilmek iin paradoksal bir Osmanl milliyetilii gd yorlard. Bu durum Trk siyasi milliyetiliinin gelimesini erteliyordu; si yasi milliyetilik imparatorluun yan smrge statsne tekabl edebilir di, ancak bu, devlet elitinin imparatorluk ryalarmdan ve zkavramndan vazgemesi anlamma gelecekti. Osmanl eliti kendini etnik olarak deil, devlete hizmetiyle ve Osmanl-slam devlet kltrne uyumuyla tanml yordu. Zamanla, Osmanl eliti mterek kimliklerinin yeniden tanm ve Osmanl-slam ile Bat arasnda bir seim yapmak gerektiinde birbirlerin den aynidlar. Genelde, bir yerinden tutabilecekleri bir imparatorluk kald srece Osmanlla bal kaldlar, bir paras Avrupada olan bir impara torluun yneticileri olarak Avrupaya gitgide daha fazla yneldiler.^^ mparatorluu kerten bunalm (1908-1923) sona erdiinde Trki ye Cumhuriyeti ve Trk milliyetilii ortaya km, birimsel bir ulusal zne nin tek izgideki tarihsel anlatsnn inas balamt. Siyasette ilericer olarak iki gruba, Gen Osmanllara (1 8 6 0 lar-1870ler) ve Gen Trklere (1889'1918, 1908den sonra iktidarda) paye veren bu ana anla t, kendine uygun gelmeyen baka anlatlar ve yaratclarn tutucu ya da gerici diye arkada brakarak yoluna devam etti.^i Ahmed Midhat Batl olmayan rriodern bir Osmanl kltr yaratmay ok istemiti. Ancak, kariyerini Gen Osmanhiann bastrlmas ile Gen Trklerin zaferi arasn da yapmt ve iki grupla da anlaamamt. ncelikli ve igrl Oksidantalist grlerinin unutulup gidenler arasnda olmas, bizi onu yeniden dikkate almaya aryor.

Mtevaz bir aileden gelip kendi yetenekleriyle ykselen Ahmed Mid hat Efendi (1844-1912), baarh bir yazar ve yaymcyd; edebiyatn her alannda kalem oynatrd. Meslekten devlet memuru olmayan nadir Osmanl aydnlarndan biri olarak Osmanl matbuat kapitalizminin douu nun simgesiydi.^^ Yllarca Tercmm-t Ha-kikft>f kartm, gazetedeki ya20 21 M . kr Haniolu, The Young Turks in Opposition (New York, 1995), s. 7-^0. Haniolu, Young Turks, 2. ve 9. blmlerde Weltanschauung'\ann\ inceler; kr Haniolu, Bir Siyasal rgt Olarak 'Osmanl Ittihad ve Terakki Cemiyeti' ve 'Jn T rk l k / I: J889-1902, (stanbul, 1987); Engin A karl, M iddle East Journai 50 (1996), s. 607, o dnya grnn btnselliini sorgular; erif Mardin, The Genesis o f Young Ottoman Thought: A Study in the Modernization o f Turkish Political Ideas (Princeton, NJ., 1962); erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, 1895-1908 (Ankara, 1964). Benedict Anderson, Imagined Communities: Ref/ections on fhe Origin and Spread of Nationalism (Londra, 1983), s. 33-46. Ahmed M idhat ylesine velut bir yazard

22

zlarn ounu da kendi yazmt. Sk sk Avrupal yazarlarn eserlerini kopya eden, popler romanlar yazmaktan hi de sklmayan Ahmed Midhat, her trden 150 kitap yazm, ounu kendi gazetesinde tefrika et miti. Birok Avrupa roman Trkeye evrilmiti, ancak ilk Trk roman cs Ahmed Midhatt.^^ Halkn ounluunun okuryazar olmamas y znden Osmanl Trkesiyle yazlan kitaplarn okuyucu says snrlyd; Ahmed Midhat tiyatro eserleri de yazarak daha byk bir kitleye erimeye almt.24
ki kendi eserlerini basmak iin bir matbaa kurdu (1871). Johahn Strauss, "Les livres et rimprimerie stanbul (1800-1908)," Turguie: Livres d'hier^ livres d'aujourd'hui^ Paui Dumont (yay. haz.) (Strasbourg ve stanbul, 1992) iinde, s. 11. Aynca bkz. Atatrk Ktphanesi, (stanbul, Fatma Aliye Evrak 14/212, Ahmed Midhat'tan Fat ma A l iye'ye^ 9 Austos 1309 (Rumi)/21 Austos 1893: "Artk gazetecilik etmeyece iz. Zira gazetecilik mecburi yaz yazmak demek olup tabibler ise mmkn deil bu na msaade vermiyorlar. Vaka akam saat on birden sonra gazeteye be stun yaz isterler de yazmaya mecbur olmak yok mu? te bizim hastaln balangc bu ol mutur. Amatr gibi yani gnlm isteyerek yorulmayarak yaz yazmakta etibba beis grmyorlar. O halde yalnz kitap yazacam. Bunlardan iktiza edenleri gazeteye geecekler, iktiza edenleri de gazeteye girmeksizin kitap suretinde baslacaklardr. Tercman-! Hakikat gazetehanesinde bana mahsus bir tertiphane ve hu ruf istihzar olunuyor. Gazeteye girmeksizin kitap olacak eyler orada tertip olunacaktr." 23 Okay, Ahmed Midhatj. s. xi, 349; Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak (stanbul, 1987), s. 42-65; Jale Porla,. Babalar ve Oullar: Tanzim at Romannn Epistemolojik Temelleri (stanbul, 1990); Ahmet . Evin, Origins and Development of the Turkish Novel (Minneapolis, 1983), s. 50; Robert P, Finn, The Early Turkish Novel, 1872-J900 (stanbul 1984), s. 8; Johann Strauss, "Romanlar, ah! O roman lar! Les debuts de la lecture moderne dans l'Empire ottoman (1 8 5 0 -1 9 0 0 )/'Turaca, 26 (1994), s. 147, 149-51; Jitka Malekova, "Tudv/ig Bchner versus Nat Pinkerton: Turkish Translations from Western Languages, ] 880-1914," Mediterronean Historical Review 9 (1994), s, 73-99. nci Enginn, Ahmed M idh at Efendi'nin 7"/yofroZor/(stanbul, 1990), s. 2-3; Ahmed Midhat, Alen/o (stanbul,. 1293/1876), s. 66-68'de sosyal Darv/inci terimlerle atfta bulunarak, yle diyordu: "medeniyete bizim gibi mertebe-i kemle henz takarrb etmemi olan yerler iin ise ... okumak bilen ve okuduunu anlamaya muktedir olan nfus birbiri zerine yzde on nisbetini ancak bulabilir. Daha tuhafm ister iseniz unu ihtar edelim ki bizde yazt yazan ve yazdn anlatlabilenier dahi binde bir nisbetini bulamaz yal M aahaza biz nazar- ehemmiyeti yalnz okuyanlara hasredelim. Halk, terakkiyt- medeniyece matlub olan dersi yalnz melleft- cedi de mtalaasndan almakla kalr ise maksadn bu suretle husl pek ok zamanlara tavakkuf eder. Zira el-hlet hzihi olduka reva bulan bir kitap bin beyzden ni hayet iki bin beyz nshaya kadar satlabilmektedir. Bu da be senede ancak sat lp biter. Yz binlerce nfus iin mtlaaya edilen u rabet hi menzilesinde adde dilse sezadr. mdi biz okumak yo2mak bilmeyen nfusu tiyatroda ibretli oyunlar iresiyle terbiye etmeye cidden alacak olsak sanat- tabadan ziyade tiyatro sana tyla muvaffak olabiliriz."

24

Modern matbuatn yeni yeni gelitip^ ve d dnyayla gitgide daha youn ilikilerin yaand bir toplumda Ahmed Midhatn kitaplar bir al bastryordu. Pek de titiz bir slupu deildi, ama en iyi eserleri h l birok okura hitap eder, baz romanlar da teknik olarak nc saylr.26 Bir keresinde "krk beygir kuvvetinde bir yaz makinesi diye ad taklan yazarmzn poplerlii Charles Dickens ya da Mark Twain ile karlatrlabilir.27 Bu poplerlik biraz da cokun tabiatndan ve cemiyeti toplum grnden kaynaklanyordu.^^ stanbulu brakmann pek g olduunu sylyordu, nk yz nfusu tecavz eyleyen altm yetmi familya nn makm- bwetindeydi.2^ Sultan II. Abdlhamidi (h. 1876-1909) destekleyen Ahmed Midhat kolayca tutucu diye damgalanmtr, ne var ki onun ilerici zellikleri de var d. Merutiyeti Bat modernliinin simgesi olarak kabul eden ilerici ide ologlarn tersine, o baz pozitivist ve sosyal Danvinci fikirlerini paylasa da her eyden nce toplumun, iktisadiyatn ve kltrn deimesi gerek tiine inamyordu.^ Din asndan hi de tutucu deildi, hatta Batllamay
25 1876'dan nce Osmanl Trkesinde sadece 436 kitap yaymlanmt; Strauss, "Les Livres et l'im prim erie/ s. 6. lk Osmanh gazetesi olan Takvim-i Vekayi 1 8 3 rd e, ilk zel gazete Ceride-i Havdis de 1840'ta kt; C. V. Findley, "Knov/Iedge and Education/' Cyril E. Black ve L. Cari Brown, Modernization in the M iddle East: The Otfoman Empire and its Afro-Asion Successors iinde (Princeton, N J . 1992), s. 141. Okay, Ahmed Midhat, s. 12; Finn, Early Turkish Novel, s. 14, 21; Evin, Origins and Development of the Turkish Novel, s, 82; Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Ba k, s. 53-65; Parla, Babalar, s. 60'da Ahmed M idhat'n natralist roman deneyi olan Mhedfn hem yazma ve okuma eylemini romann iine yerletiren bir meta-roman, hem de yazarn kendisini de romann iine yerletiren bir eletirel roman olduuna dikkat ekiyor. Sabri Esat Siyavugil, "Ahmed M idhat Efendi," slam Ansiklopedisi (stanbul, 194088 ),c . ],s . 186. OsmanlI'nn ulusal-st anlayna uygun olarak bu dnce, hem hanehalkm ve ma> haileyi, hem de okuluslu imparatorluun eitli cemaatleri arasndaki ilikileri kaps* yordu: Ahmed Midhat Efendi'nin seyahatte Osmanl Rumlar, Ermenileri ve Yahudile' riyle sosyal ilikileri iyiydi: Avrupa'da Bir Cevelan, 14a-b, 51a, 58a-b, 62b, 1043a. Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 11b. Daha sonra svire'de (886b) kendi sine dalara kma teklif edilince, ismiyle bir kelime oyunu yaparak cevap vermiti; Korkak deildi, ama artk kendisinin "midhot" deildi, nk byk bir ailenin ba bas ve kaleminin "hidmet"ine ihtiyac olanlarn ktibi ve hizmetkryd. Haniolu, Young Turks in Opposition, s. 27-28, 31-32 (modernitenin sembol ola rak merutiyet), s. 96; Niyazi Berkes, The Development o f Secularism in Turkey (Montreal, 1964), s. 281-286, Ahmed M idhat'n ngilizce mkemmel bir ksa deer lendirmesi; Okay, Ahm ed M idhat, s. 7-13, 111; Ahmed M idhat, Sevd-y Sa'y A m el [l'amour du travail'\ byle evirmiti] (stanbul, 1296/1879), s. 4-6, 13, 18-21, 45, ideologlann "sevd-y vatan hrriyet" ansnn tersine giriimcilik ruhunu

26

27 28

29

30

tercih ediyordu. Dier birok Osmanl yazar gibi, an ve yzeysel Batl lamay eletiriyordu; romanlarndaki sonradan grme zppelerin feci son lar bu tehlikeye parmak basyordu.^^ Ama Ahmed Midhat, Osmanl ve Ba t kltrlerini en ufak aynntlarma kadar inceleyip her kltrn iyi ve kt taraflarn bulmaya dier yazarlardan daha fazla nem v e riy o rd u .B u ince lemenin sonucunda da sofra adabndan toplumsal rollere kadar birok alanda deiimi savunmutu. Osmanl ev yaamnda ^patriyarkal hayat sa vunmasna ramen, ocuklar iin ve ocuklar hakkndaki kitaplarn nc yazar,cinsiyetler aras ilikilerdeki deiimin de habercisi olmutu.
ne jkanyordu; Franois Georgeon, "'L'^conomie politigue selon Ahmed M idh at/' Edhem Eldem (yay. haz.), Premiere rencontre international sur VEmpire otfoman et la Turquie moderne iinde (stanbul, 1991), s. 464-465,469-479, Ahmed M dhat' o gnn ikVsadMiberalzmjnih karsnda korumac "milli iktisat" politikasnn haber cisi olarak tanmlar; Ahmet Gner Sayar, Osmanl ktisat Dncesinin adala mas (stanbul, 1986), s. 398-417. 31 erif Mardin, ^Super VVesternIzatlon n Urbn Life in the Ottoman Empre n the Last Quarter f the Nrneteenth Century/ Peter Benedict, Erol Tmertekin, Fatma Monsur (yay, haz.), Turkey: Geographic and Social Perspectives jinde (Leiden, 1974), s. 403-446. Okay, Ahmed M idhat, s. 7-9, 29, 408. Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, 769b (Arap harfleriyle vie patriarchale yaz mt); Okay, Ahmed M idhat, 226-234; Handan nci, ^Ahmed M idhat Efendi ve o cuk Terbiyesi," Trk Dili, no. 521 (Mays 1995), s, 577-589. Osmanl yazarlanndan tam bir feminizmi savunmalann beklemek iin henz vakit ok erkendi, ama kadn basnnn ortaya k 1868"e dayanr: Serpil akr, Osmanh Kadn Hareketi (stanbul, 1994), s. 22-44; biraz daha ge bir dnemde Msr'da benzer bir gelime iin bkz. Beth Baron, The Women's Awakening in Egypt: Culture, Society and the Press (New Haven, Conn., 1994); Ahmed M idhat'n kadnlar hakkndaki dncelerinde geri baz mulaklklar vard, ama "feminizm"! Avru pa'nn slam'a saldnlonnn taklidi olan bir Batc deildi; byle olan MstrU Kasm Emin'in bir eletirisi hak. bkz. Leiio Ahmed, Women and Gender in slam: Histarical Raots o f a Modern Debate (New Haven, 1992), s. 152-164. Ahmed M idhat ka dnlann rtnmesini ve Islamn iffetli davran kriterlerini savunuyordu, ama kadn lora daha fazla frsat tannmasndan da yanayd; bkz. Okay, Ahm ed M idhat, s 159-234; Hakk Tark Us (haz.), Ahm ed M idh at Efendi ile air Fitnat Hanm (Istan bul, 1948), mektuplamalar; Ahmed M idhat, Fatma Aliye Hanm, yahut bir M u harrire-i Osmaniyenin Neeti (stanbul 1311/1893-94); kr., a. y., Fatma Aliye H a nm, yahut b ir Muharrire-i Osmaniyenin N e e ti , nsz, Lynda Goodsell Blake, (yay. haz.) Mge Galin (stanbul, 1998); gnmz Trkesinde yeniden basm: Fat m a Aliye: Bir Osmanl Kadn Yazarn Douu, Bedia Ermat (yay. haz.) (stanbul, 1994), yazanmzn himaye ettii ilk nemli kadn yazar hakknda kaleme ald bi yografi; Carter Voughn Findley, "La soumise, la subversive: Fatma Aliye, romoncidre et fem iniste/' Turcica, 27 (1995), s. 153*176. Ahmed M idhat'n iki kans vard, ancak ikinci evliliinin biimi birok ilerici Osmanl yazarnn okelilii savunma sna yol amt. Fuhu zerine Henz On Yedi Yanda adl bir roman yazan

32
10

33

34

Bu dnemde stanbulda kitap karmak isteyen yazarlar, sansr amanm yollarm bilmek zorundaydlar. Padiahn sadk bir kulu olmasma ramen Ahmed Midhat Efendi bile zel mektuplarnda bu durumdan i kyet ediyordu:
Lkin Trkn lakrd anlayan beri gelsin dedii gibi lakrd anlamak ann da olmayan sansr memurlar kardlar. Bu adamlar devletimize padiahmza an u eref olan hep bu gibi eyleri karyorlar. Bktk usandk, ama kime la krd anlatabileceiz? 35

Sansr amak iin, Ahmed Midhatn sk sk yapt gibi, ilim ve irfa nn hamisi olduunu syleyerek padiah vmeleri gerekiyordu:
Ancak bir mevsim-i ity kendilerine [karilerine] ho geirtecek olan bu eseri Ahmed Midhatn muvafFakiyt- kalemiyesinden add etmekten ziyade her gn bin trl asr- inayet-i hmynlarn mahede ve idrakla bahtiyarl mz arttrdmz padiahmz metb-i akdes efham evketl efendimiz hazrederinin bir inayct-i mahssa-i hmynlar add etmek kadir-inaslk ve krn- nimet vazifesine daha ziyade ve tamam tamamna muvafk olur.^^

Baz konular yazlamazd. Siyasetten uzak durmak gerekiyordu, ama birok sosyal sorun zerinde durulabilirdi; Ahmed Midhat da bu konuyu cazip buluyordu. Patrimoniyal saltanat ile patriarkal aile arasndaki kout luk dnlrse, bu dnemde aile ve cinsiyet ilikileri zerine tartmalar siyasi tartmalarn yerine geiyor, ne var ki sansrcler bu durumun nele re yol aabeceinin farknda deilmi g r n y o r l a r d . ^ ^ Ahmed Mid(1298/1881) Ahmed Midhat 1884^te bir Rum fahie ile il<.inci evliliini yapm ve onu topluma kazandrmt (Okay, Ahm ed M idhot, s. 203, 345). Ahmed M idhat iki kiilik hareminden ya]nzca bir kere sz eder [Avrupa'da Bir Ceveior^ s. 816b: "biz de harem ki olup" svire'de iki saat almt), bu atf Avrupa'daki dm kadnla ra kar tavrn anlamamza yarar. 35 36 37 Atatrk Kitapl, stanbul, Fatma Alye Evrak 14/177, 20 Austos 1308/ 1 Eyll 1892 Fatma Aliye^nin bir mektubunun dibine yazd cevap. Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Ceve/an, 7b, 125a-b, 215b-216a, 445b-447b; Strauss, "Les livres et l'imprimerie," s. 22. A lan Duben ve Cem Behar, IstanbuJ Households: Marriage^ Famiiy and Fertility^ 1880^1940 (Cambridge, 1991), s. 7-8, 87-88, 194-238; Zafer Toprak, "The Family, Feminism, and the State during the Young Turk Perod, 1908-1918," Eldem, Premiere rencontre internotionafe sur l'empire attoman et la Turguie moderne iinde, s. 441-452; Strauss "Les livres et Timprimene," s. 23; akr, Osmanl Kadn Hareketi, s. 27; Findley, "La soumise," s. 175; Mohamad Tavakoli-Targhi, " The Persian Gaze and Women of the Occident," South Asla BuHetin 11 (1991), s. 23: "[Iranl] gezgin ler ... dikkatlerini kadnlar zerine younlatnyorlard, nk onlar iin Avrupai kadnlarn kamu alannda grnmeleri ve davranlar, farkl bir siyaset ve cinsiyet ilikileri dzenini simgeliyordu."

hatm kitabn ksmen de olsa bu st rtl tartmaya erken bir katk olarak okumak mmkndr. Abdlhamidin saltanat sansr ve istibdadn yannda yayncln hzla geliimini ve yeni fikirlerin yaylmasn da getirmiti; bu paradoksu kimse Ahmed Midhattan daha iyi cisimlendiremezdi.

Ahmed Midhat padiaha yaranmann semeresini Stockholmdeki Seki zinci arkiyatlar Kongresine Osmanh temsilcisi seilince grd. Avru pada yetmi bir gn kald, Paristeki Exposition niversellei ve baka grlecek yerleri gezdi, sonra da mesleinde yeni bir donem balatan bir kitap yazd. Ahmed Midhat 1870ten beri kitap yaymlyordu, hedeflerinden bahcas Avrupay Osmanllara ta n tm a k t.lk kitaplar, okuduklarn temel alan seyahat- fkriye ler idi, oysa bu bin sayfalk seyahatname bir seya hat-1 hakikiyeyi anlatyordu:
Romanlarmda imdiye kadar karilerim efendilerim hazertna icra ettirmi ol duum seyahat- fikriye kendimin de fikren vuku bulan seyahaderimin sernere-i haslas olmad iin iki ciheti de hayal zerine mbteni birer seyahat demck idiler, tbu ccvdnnmeyc gdincc: Onun bana ait olan ciheti hayal ol mayp hakiki olmas iin bir cihedni, hem de cihet-i essiyesini hayalden kur tarm olacandan bu hal karinin seyahat-i fkriyelerini de hayal-i mahz ol maktan kurtarup ibh-i hakiki denilebilecek bir mertebeye sl eyler.^^

Hi bilmedii bir lkeye gidip ne yapacan bilemeyen birinin seyaha ti deildi bu; Ahmed Midhatn Avrupa turu hayalilikten hakikilie intikal di.40 Hayalindeki Avrupadan hakikisine giden yolun arkiyatlar kongresi ve dnya sergisi gibi tekici temsillere kmas hayatn bir istih zasdr, ama hakiki ark a gidecek Avrupallar kafalarndaki ilk imgelerin doru kmasn nasl bekliyorlarsa, Ahmed Midhat da Avrupaya ayn beklentiyle yaklaarak bu istihzay tersine evirmitir.
38 39 Okay, Ahm ed M id h a t s. 409-413, Ahmed M idhat bibliyografyas. Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 2b-3a. Age., s. 4b: sadece burada deil, genellikle Ahmed Midhot'n dncesinde, hayal ve hakikat kavramlor\nm, galiba pozUW)2mden esinlenmi nemli bir rol var. Ba ka rnekler iin, kr. Stockholm'd verdii "ark nisvn" hakkndaki nutuk (aa da s. 50); ve Fatma Aliye Hanm ile ortak roman: Bir Kadn ve Ahmed Midhat, H o yal ve Hakikat {\stQr\bu\, 1309/1891-92). Kr. Carter V. Findley, "Roman Ahlak Bo zar m. Devlet Sarsar m?" nalck Festschrift'nde, stanbul, Eren (kacak). M itchell, Colonising Egypt, . 29-30.

40

Ahmed Midhatn ardnda yzlerce yllk bir Osmanl seyahatname ge lenei vard, ancak kitabndan bunu anlayamayz. 1889da byle seyahat namelerin henz birka baslmt, yazarmz da bunlar zikretmiyor. Aksi ne, kendi nemini artrmak iin lim bir Osmanlya bu eserin Avrupay OsmanlIlara ilk tarif eyleyecek ^^ seyahatname olacan kabul ettiriyor. Seyahat anlatlarn kyaslad eserler baka yazarlarn seyahatnameleri de il, kendisinin daha nce yazd kitaplard, amac bu konudaki bilgisini kantlamakt.42 Ahmed Midhat sadece gzlemlediklerini yazacan, seya hat rehberlerinden alnm laflarla kitabn iirmeyeceini belirtiyordu:
Zaten bu seyahatnamede kendi mhedtmdan mada ahvalden bahs etme mek kararndaym. Eer seyahat rehberlerinden istidlal edilebilecek olan mal mat nakleyleyecek olsam seyahatnamemin daha cemiyedi ve tafsilli olabilecei derkr ise de bence bu kitap bir yadigr- seyahat olduundan kendi mhedt ve ihtisasmdan baka eyler cami olmasn gnlm tecviz etmemektedir.43

Ama aslnda baz eski seyahatname yazarlarnn kulland derleme yntemi onun hzl tarzna ok uygundu. nce her gn gezdii yerleri sayyor, sonra da balca turistik yerler hakknda turist rehberi kitaplarn dan ya da buna benzer kaynaklardan kopya ettii bilgileri ekliyordu. Yeni bir ehre gelince daima ksa bir tarihe vermeyi ihmal etmezdi.44 Yine de ona gre seyahati byk bir aratrmayd, sanki bu gezegenden deilmi gibi tarafsz davranmak istiyordu:
41 Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Ceveon, 1004a. Ahmed Midhat, sansrden kamak ya da baka yazarlarn kitaplarn duyurmamak iin zellikle bilmezden gelmi ola bilir. Ayrca bkz. Bernard Levvis, The M slim Discovery o f Europe (New York, 1982); Sinan Kuneralp, "Les Ottomans la decouverte de rEurope: Recits de voyageurs de la fin de l'empire," Etudes turques et ottomanes: Documents de travail, 4 (Arahk 1995), s. 51-58. Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, 71 a-b'de, Paris'teki Ecole des Langues Orientales Vivantes'ta bir retmenin, Ahmed M idhat'n henz Paris'e hi gitmedii dnemde yazd Paris'te Bir Trk (stanbul, 1293/1876) romann, Paris'i ok iyi bi len bir yazarn eseri olarak nitelendirmi olduunu nakleder; 788b'de, Cenevre'ye doru yola karken. Demir Bey adl romannda (stanbul, 1305/1888) okurlarn "fikri" olarak bu kente daha nce gtrdn hatrlatr; 927b'de Konstanz'da ev velce Jan Hus'un hapsedildii bir yerde kaldn kefedince. Mufassal Tarih-i Kurun-f Cedide'e [2 c., stanbul, 1303-05/1886-88) Hus hakknda yazdn belirtir. Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 432a; ayrca bkz. Carter V. Findley, "Ebu Bekir Ratib's Vienna Embassy Narrative: Discovering Austria or Propagandizing for Reform in stanbul?", V/iener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, 85 (1995), s. 41-80, Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 251 a; 376a, 924b, 968a.

13

42

43

44

stanbulda Cambodge vapuruna binerek Marsilyaya ktm gnden beri zihnimi daima Avrupa terakkiyt hakknda kendiiiimce en doru olabilecek bir hkm bulmakla itigl eyledim. Benim iin bu seyahat bir tetebbu-i azm olduundan zihnimi hibir gayret-i hussiyeye hibir nev-i taassuba mahkm etmemek ve gya bu krre-i arz ahalisinden baka bir adam imiim de ahvl-i arz tetebbua gelmiim gibi davranmaa cebr-i nefs eylerim. te bu tavr- btarafne ile Avrupada gerek iyi ve gerek fena her ne hal grmekte isem pigh- muvzene ve mukayeseye alrm.

Ahmed Midhatn tarafszla olan pozitivist inanc, bir fotorafn ger ei yakaladna ya da bir serginin^^dnyay gsterdiine inanan bir an gvenini ifade eder. Ahmed Midhatn Avrupadaki cevelam ksmen biraz ilkel bir bilgi derleme ve yazmadan ibaret olsa da, bu, yazarmzn edebi gayeler gtme sini engellememiti. Edebiyatl, eviri ve derlemeyi betimleyici romanms blmlerle harmanlamasnda, buna bir tutam belagat, diyalog, mi zansen, bir tutam da karakter eklemesiyle ortaya kar. Bunun tesinde bu seyahatnamenin iki zellii belirgindir. Kitabn sonlarna doru Ahmed Midhat, Viyanadaki Osmanh elisi, nl devlet adam ve aydn Sadullah Paann yer ald bir tarmay anlatr. Tartmada Sadullah Paa Avrupanm ilerlemesini maddi ve " " manevi adan deerlendirmeyi nerir. nerinin Sadullah Paadan ktn sylemesi, bu fikre daha bir nem ka zandrmak iin o l a b i l i r N e ki Ahmed Midhat bu fikri zaten kendi layt motifi haline getirmi, ok daha nceki tartmalarda gelitirmiti. Sebebi belki, de maddi-manevi ikiliinin Sultan Abdlhamidin Bat uygarlnn teknik ve fikir den ibaret olduu, birincinin Osmanhlara yararl, kinci nin ise hl baba dne muhta eitimsiz halklar iin tehlikeli olduu gryle kout olmasyd Ama Ahmed Midhatn bu ikilii kullanmas eserine siyasi adan uygun olmaktan te bir ey veriyordu. Maddi-manevi ikiHinin aka tekine uygulanmas Bene de uygulanabileceini alda getirir, bu da basit ikiHi aan bir zmlemeci ereveye iaret eder. Bu da, maddi ilerlemenin dnyasna bir geziyi, modern bir Osmanl kltr nn yaratlabilecei manevi dnyann da dnlmesine dntrr.
45 46 Age., s. 656a-b. Age,, s. 1004b. nemli bir devlet adamt ve diplomat olan Sadullah Paa (18381891) "On Dokuzuncu Asr" adl nl bir iir yazmt; Mahmud Kemal nal, Son Asr Trk airleri, stanbul, 1969, s. 1547-1548; Kenan Akyz, Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi {Ankara, 1970), s. 78-79. Okay, Ahmed M idhat, s. 8-10. Byle dnceler slam dnyasnn baka yerlerinde de geerliydi: Fazlur Rahman, slam and Modernity: Transformotion of an Intellectual Tradition{Ch\cago, 1982), s.'46-47.

47

Ahmed Midhatn Stockholmde kongreye dier katlanlarla, zellikle de aada tanacamz Madam Glnar ve daha sonra birlikte seyahat edecei baka birka Rus ile tanmas, bu farkllk uzam olarak kl tr n^s kefine bir baka unsur eklemiti. Paylatklar dnceler seya hat izlenimlerinin stnde bir st-ses yaratmt, bu st-seste iki toplu mun eski dman ama Bat toplumuna marjinal olduklar iin benzeen yeleri, grdklerini hep birlikte eletiriyorlard. Burada anlatan Ahmed Midhattr, Ruslarn sesini onun azndan duyarz. Yine de Ahmed Midhat sekin erkek tekiciliinin snrlann ap ok sesli, ift cinsiyetli bir eletiri nakletmeye alr.

Ahmed Midhat nce gemiyle stanbul dan Marsilyaya, trenle Kopen haga, sonra da vapur ve trenle Stockholme gitti. sve-Norvein siyasi biimlenmesi yznden arkiyatlann kongresi hem Stockholmde hem de Osloda, ya da o srada bilinen ismiyle Christianiada toplanmt. D a ha sonra, Rus arkadalarndan bir ya da birkayla Berline ( gn), Pa rise (on iki gn), svireden geerek Viyanaya (be gn) gitti ve trenle Triesteye dnerek oradan da vapurla stanbula vard. Eer Osmanh romanclar, son zamanlardaki eletirmenlerin savundu u gibi, roman kltrel deiimi dzenlemek iin edebi bir teknoloji olarak kullandysalar, Ahmed Midhat da benzer biimde, seyahatnameyi Oksidantalist olarak yetki kazanmak zere kullanmt.^^ Avrupallar gezi kitaplarnda bu da gezinin eitli teknolojilerine bal bir edebi tr dr pratik ileri nasl kolayca halledebildiklerini gsterdiyseler, o da Av rupada baanl bir seyahatin gerektirdiklerini ne kadar iyi bildiini anlat maya almt. Gayet dzenli bir insan olduu iin bu byk geziyi daha kk gezilerden mteekkil grm, hepsine cevelan demiti. Rotasn planlamak ve izlemek iin rehber kitaplar, harita ve pusula kullanarak ki tabn gn gn anlat eklinde dzenlemi, aralara grd yerleri ve olaylar sktrmt. Gnn planlarken haritasn inceleyip dolaaca so kaklarn listesini kartt bir yntem gelitirmiti. Daha nce syledii

15

48 49

Duara, Rescuing History, s. 233. Parla, Babalar, s. 57-58; Schick, Erotic Morgin, s. 8-9: "Foucault, toplum gereklik leri bilgisinin ina edildii sylem aralarn tanmlamak iin 'teknoloji' terimini or taya atmtr"; kr. Luther H. Martin, Huck Gutman ve Patrick H. Hutton (yay. haz.) Technologies o f the Self: A Seminar with Michel Foucault (Amherst, Mass., 1988), s. 18.

gibi, seyr temaa edilecek olan bir memleket byle evvelce tetebbu edildii surette pek az zamanda ok yerlerini gezip grp renmek maksad kolayIayor du:
Bu sabah adeta afaktan evvel uyanm idim. Arkadamm [Madam Glnarm] alaturka kahve takm bil-iltizam benim odadaki dolaba konulmu olduun dan ispirto lambasn yakp kahveyi srerek Paris plann da nme yaydm. lk ve ikinci gn gemi olduum sokaklar plan zerinde mrekkep ile izmi idim. Bunlardan kaar defa gemi olduumu da iaret etmek istedim ise de her defas iin birer izgi izmek yollarn plan zerindeki arzna byasen sdrlamayacak bir ey olacan dnp vazgetim. Yalnz o gn nerelere gide ceimi plandan bit-tetebbu pusulasn tanzim ettim. (...) Vaka, rehber ve plan cepte ise de adm banda bir bunlar karp mracaat mmkn olamaz ya? Bunun tarik-i elemi o gn nereye gidilecek ise geilecek sokaklann ismini ufack bir pusulaya srasyla yazp cebine koymaktr. Her sokaa girildike pu sulaya bakp badehu girilecek olan sokan ismi der-hatr ediliyor...^!

16

Yazarmz, bylece, bir gece nce yryecei sokaklan planlayarak g ne erkenden balyor, sonra otele dnp seyahat arkadalaryla buluuyor du. Daha sonra hep birlikte gnlerini balca antlar grmeye hasrediyor lard. Geceleri tiyatroya gidiyor, akam yemeiyle birlikte sohbete dalyor, ya da erkenden odalarna ekilip uyuyor ya da yazyorlard. Arada bir ga zetesine yazd yazlardan ya da gnce tuttuundan bahsetmesi, dzenli olarak bu ileri yapt anlamna geliyor. Aksi takdirde kitabn nasl bu kadar abuk yazabildiim anlamak zor olurdu. Toplad bror ve kata loglar da ona yardmc olmutu:
Gezip grdm yerlerin en ounun tarifnamelerini mubayaa etmek [satn al mak] bu seyahatte en ziyade iime yarayan ahval cmlesine girmidr. Bu yolda mbyaa eylediim resilin mikdar seksene varmtr ki seyahatime mahsus bir mzecik tekili iin toplanan eyann en bahcas bu ktbhanecik demektir.^^

Rehber kitaplar ve haritalardan baka bu Osmanh seyyahnn karsna kltrel olarak alafranga ve alaturka ^^ arasnda kutuplam bir dn50 51 52 53 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 5b, 71b, 248a (alnttntn kayna), 376a, 500a; Woo!lacott, "^All This s the Empre/", s. 1005, 1007-1010. Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 529b-530a. Age., s. 131a, 473b, 484b, 508a, 597a (alntnn kayna), 889a. Bu iki kutbun Trke isimleri talyanca alla franca (Frenk usul) ve alla turca'dan (Trk usul) gelir. Alaturka saatte gn gnbatmyla balar ve iki kere on iki saatlik evrim yapldktan sonra ertesi gn gnbatmnda sone erer. Gnler mevsime gre uzayp ksald iin alaturka gnn alafranga bir saat balangc yoktur. Osmanl

yann sonsuz karmakl da kyor, saatten takvime, giyimden davranla ra kadar kendisini cezbeden birok konuda Ahmed Midhat birinden te kine geiin stesinden gelmek zorunda kalyordu. Bu gibi konularla baa kmak iin, memleketi tetebbu etmek gerektiini savunuyor, gitmeden nce Avrupay renmek iin on be yl bunu yaptn ekliyordu:
Bir seyyah temaa ve tetebbu edecei bir ehirde suret-i cevelnn evvelden gzel tertib eder ise az zaman iinde pek ok eyler grebilir. ... [S]eyyah ken di zamannn hsn-i sarf ve hsn-i istimaline pek byk ehemmiyet verecein den bir memlekette koca bir mr geirip de yine pek ok yerlerini greme mi olan yerliler pek ok olduu halde seyyah ksm pek az bir zaman zarfnda mahall-i mezkru o yerliden daha mkemmel olarak grebilir.

Bir Oksidantalist yetkisine sahip olmak, bylece baz eyleri Avrupahlardan daha iyi bilmek anlamna da geliyordu bedeli Avrupallar gibi davranmak da olsa. Rehber olarak alan kiilere baml kalan seyyahlar onlarn esiri oluyordu:
Delili seyyhiye mellifi Baedekerin yerden ge kadar hakk vardr. Yolcu lar bu heriflerin [yani rehberlerin] elinde esirdirler. lk hrriyetlerini de Baedeker sayesinde kazanmaa balamlardr...^^

Yerel rehberler yanl bilgi veriyor, seyyahlar fuhuhanelere gtryor, alveri etmek isteyenleri dellallklar iin cret aldklar maazalar dan baka yere gtrmek istemiyorlard. Kolonyal apka deil brmz fes giymi bir kif olan Ahmed Midhat byle kiilere her eye hkim oldu unu gsteriyordu. O gzel Paris binalarn bir elinde drbn br elintopraklarna giden gezginler iin seyahat rehberlerinde alaturka saati alafrangaya evirme izelgeleri bulunurdu. Takvime gelince, Osmanllar genelde hem hicri ay takvimini hem de rumi yani mali gne takvimini kullanrlard. Rumi takvimde ay lar Jlyen takvimini takip eder; bu takvim ou Osmanl tebaas olan Ortodokslarca kullanld, ama yl hicri takvime gredir. 1880Merde ay ve gne yllarnn ara sndaki fark yznden hicri ve rumi takvimler arasndaki fark aa yukar iki yla kmt. Ahmed M idhat Stockholm'e gidene kadar tarihlerini rumi takvime gre atyor, daha sonra ise kongre programn takip ederek alafranga takvime geiyor; saati ise Paris'e, yani seyahatinin yansna kadar alaturka sylyor; Avrupa'da Bir Cevehn, s. 35a, 51a, 61b, 134a, 473b. Bilindii gibi Trkiye'de uluslararas saat ve takvim 1925'te kabul edildi. 54 55 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 66b (alntnn kayna), 126a-128a, 772b. Age,^ s. 249b-250a. Seyahat rehberleri yazan Baedeker iin bkz. Edvvard Mendelson, "Baedeker's Universe," Yale Review, 73 (1985), s. 387-388, Kari Baedeker (1801-1859) yazd rehber kitaplarn seyyahtan nas\l rehberlerin elinden kurtard n vurgular; James Buzard, The Beaten Track: European Tourism, Literatre^ and the Ways to Culture, 1800-1918 (Oxford, 1993), s. 65-67, 71-72; Alan Silitoe, Leading the Blind: A Century of Gudebook Travel, 1815-1914 {Londra, 1995).

de rehberle incelerken kendisine hayretle bakan yerli halka hak veriyor, ama inatla incelemesine devam ediyordu:
Bir ecnebinin byle haricen ebniye-i cesmeyi temaa etmesi yerlilerin enzr- istigrbm celb eyliyor. Hele bu gn u mektebi temaa eyler iken birka gen adam dahi beni temaa eyliyorlar idi ki kendi halimi yoklaymca bunlarn bana kar dr olduklar istigrba ben de hak verdim. Bir elimde rehber ve dier elimde ifte drbin ile kh rehbere ve kh mekteb-i tbbiye ve yahut ameliyat mektebine bakp tetebbua koyulmu olmaklm bendeki merak ve cehdin derecesinin bu delikanllara gsteriyor idi. Kim bilir bu halime ne mana veri yorlar idi! ... Fakat kendileri benim bulunduum hal ve mevkide bulunsalar idi her grdklerini adeta ezberlemek mecburiyetiyle etraflarna benden ziya de baknarak haralann kayd iin de benden ziyade tela gsterirler idi.^^

Akll Osmanh seyyah, tren ya da gemi seyahatinin stnlklerini de biliyor, duman, kmr tozu ve sarsntlardan kanmak iin gemi seyaha tini tercih ediyordu. Ahmed Midhat kanamayaca tren yolculuklann ksa mesafeler arasnda ve gn kaybetmemek iin tercihen gece yapyor du. Otel rezervasyonu iin nceden telgraf ekmeyi biliyordu, Avrupa ebirlerinin tehlikelerinin farbndayd ve zellikle Almanya ve svirede po lisin seyyahlarn ikyetlerini ciddiye alacam da biliyordu. Saln korumamn nemini de anlyor, ona gre davranyordu.^^ Okurlarna bir Osmanh seyyahnn en az bir Avrupa dilini, tercihen Franszcay bilmeden bann aresine bakamayacan sylemesine de gerek yoktu. Kendisinin bu dili ne kadar iyi bildiini ima etmek iin kongrede gya irticalen ve Franszca yapt, kadmlar zerine ateli bir konumay nakletmiti. K o numa kitapta gayet parlak ve ssl bir blmdr, yle ki insan Ahmed Midhatn bu konumay Franszca olarak da ayn lezzette yapp yapama dn merak eder.^^ Okurlarnn bu ustahk gsterisinden dolay ne kadar gven kazand ise belirsizdir.
56 57 Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevefan, s. 249a-250a, 251a, 643b-644a (alntnn kayna), 859b. Age., s. 9a, 59b, 72b, 343a, 364b-365a, 374a, 375b-376a, 859b-860a, 989b-990a. Trklerin bugn ABD ehirlerini ne kadar tehlikeli bulduklar dnlrse, bir yz yl nce Avrupa ehirlerine ayn tavr gstermeleri ilgintir. Age., s. 164a-167b (bkz. aada s. 50); Muhammed Emin Fikr, Ird'l-Alibb il Mabsini Urubb [Avrupa'daki iyi eyler iin Rehber] (Kahire, 1892), s. 658, A h med M idhat'n, babas! Fikr Paa'nm Arapa konumasn zetlemesini zikreder. Daha sonra yazd bir mektupta Ahmed M idhat Franszcay yozdmdan daha iyi anladn kabul eder; ayn eyin konumas iin de geerli olmas artc olmaya caktr: Atatrk Ktphanesi, stanbul, Fatma Aliye Evrak 14/220, Ahmed Midhat'n Fatma Aliye'ye mektubu, 27 Aralk 1309 (Rumi)/ 8 Ocak 1894 ("Bendeniz Franszca bilirim. Amma bizim bildiimiz anlamaktan ibarettir. Pek fena yazarm").

58

Ahmed Midhatn okurlarna anlatmaya ihtiya duymad noktalar dan biri de Osmanl Mslman seyyahn erkek olmas gerektiiydi, ancak cinsiyet konularna yapt baz atflar zaten b durumu yanstyordu. Avrupal fahieler hakkndaki uyarlar, farkll, kadnl ve cinsel tehlikeyi ylesine bir araya getiriyordu ki Avrupal Oryantalist tekicilii ve ark l kadna kar tutumlar tersine eviriyordu:
algl kahvehane bizim Beyolundaki Konkprdiya tiyatrosu gibidir. Sena [talyanca 5cm^=sahne] zerinde birtakm hanendeler... Bunlar temaaya dal dm srada sa kulama hafif bir ty ile mesh olunduunu hisseyledim. Ba m evirip de sa cihetten arkama bakmda drt kannm oturduunu ve birinin yltn ve kulama dedirmi olduu tyn de henz elinde bulun duunu grdm. Ne kadar bedime gitti.

Bu, Osmanh Oksidantahzmindeki daha byk bir kahba uyar: Bat di idir ve ark iin en byk tehlikesi ehevi oluudur.^^ ]sje var ki Ah med Midhatn Oksidantalist tekiciliinde bu, aada greceimiz gibi, cinsiyet hakkndaki mesajlardan sadece biridir. Yurttalarna en az yardmc olduu nokta para konusudur. Bu konu yu hi dorudan doruya amamtr, ama yapr dolayl atflar sayesinde epeyce debdebeyle seyahat ettii anlalyor. nsanlar kendisine bendetmek iin an ve eref datan bir sultan onu kongreye delege olarak gn dermitir. Yola kmadan nce, dnemin mlkiye rtbelerinin en yksei olan vezaretin hemen altndaki bl rtbesine na olduu iin Fransz ca votre excellence diye arlmaya ve devlet trenlerinde srmal niforma giyip madalyalarn takmaya ve tren klc kuanmaya hak kazanmtr.^^^ Padiahn ihsanlarna m yoksa yaymclktaki baarsna m borludur bi linmez ama, Ahmed Midhat operada en iyi yerler alabiliyor, gnlnn ektii yerde yemek yiyor, eer yorgunsa da tercihi garsonlara brakabili yordu. Yamurda Versailles bahelerini gezerken ayaklarn slattnda, Parise dnmeden nce yeni ayakkab satn alp slaklar a ta b iliy o rd u .B u hareket belki de Versailles ortamna uygundu, ama okurlarndan Ahmed Midhat taklit edebilecek pek az kii kard.
59 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan^ s. 67a-b (alntnn kayna), 583a, 8 11b, 975a, 989b, 1017b; Parla, Babalar, s. 17-21, 79-116; Wool!acott, "'Ali This Is the Empire,'" s. 1021-1026; Schick, Erotic Margin, s. 127-128: Trke'de "frengi" keli mesinin hem bir zhrevi hastalk hem de Avrupal anlamna gelmesi de baka toplumlardaki kadnlar hastalk tehlikesiyle birletiren Avrupa'daki tekici nyarglann bir aynasdr. Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Ceveian, s. 147a. Age., s. 362a, 646b, 743b.

19

60 61

iS

'

20

A hm ed M idhat Efendi, 1897. Tercm an- H ak ik at ve. M usavver Ssrvet-i F n un gazeteleri tarafindan mtereken tertib olun[an] ... Girit muiatacnine ianeten nsha-i yegne-i fevkalade (stanbul, 1 3 1 3 / 1 8 9 7 ), Milli Ktphane, Ankara.

21

M adam Glnar. 1 8 9 0-1891 knda stanbula geldiinde kendisine verilen efkat N ian ile. Servet-i Fnun, no. 15 (1 8 9 1 ), s. 171.

Ahmed Midhat kadar topluluk iinde yaamay seven bir insann tek bana yolculuk yapmas beklenemezdi. Kendini Stockholmdeki tek s tanbul delegesi diye tarif ettii halde pek nadir yalnz k aly o rd u . im d i olduu gibi o zaman da, sergiler ve kongreler sadece bir dnya hayalini gstermekle kalmyor, ok eitli yetime koullarndan gelen kiilerin beklenmedik karlamalarna zemin yaratyordu, Ahmed Midhat iin de zellikle kongre byle bir zemindi. Orada Msrllar ve Ruslar dahil bir ok delegeyle dostluk k u r d u . 6 3 ;gelki de en nemli seyahat becerileri sos yal olanlaryd.

Stockholmdeki en nemli gala Grand HotePdeki resepsiyondu; gar sonlar Msrl kyafetindeydi, opera orkestra ve balesi de bir gsteri yap mt. Ama asil bir Rus hanmyla tanmasyla Ahmed Midhat iin bu gsterinin aaas bir sre iin glgede kald. Birok dil bilen ve kendisiyle hemen Osmanlca konumaya balayan bu hanm adnn Glnar oldu unu syledi:
Rus asilzadegnndan bir kadnn bu kadar drst Osmanlca sylemesi taac cbm mucib oldu. (...) Gittike tevess eden [genileyen, yaylan] musaha be zerine anlald ki bu kadn lisan- mder-zd olan Rusadan mada Fran szca, Almanca, ngilizce, Rumca dahi tekellm ve kitabete muktedir olup epeyce talyanca syler ve Osmanl lisannn gsterdii lzum derecesinde Arabi ve Farisiye de ainadr. (...) Bir aralk ismini sorduumda: Glnar! de mesin mi! Birden bire kulaklarma emniyet edemedim. Ettii tekrarlarda hep bu gzel iek ismini tekrar eyleyince en ziyade buna amaa baladm. Def-i istigrb ve istihrc- hakikat iin, Glnar vaka pek gzel bir isimdir. Elsine-i arkiyeye mensubiyet-i mahssanz hasebiyle zaten beni memnun eylediiniz gibi tezyid-i memnuniyetim iin bir de isminizi Glnar diye haber vermeniz
62 K[arl] U[no] Nylander, Orientalistkongressen i Stockholm-Kristiania nagra Skildringorfran Utlandet{\JppSQ\o, 1890), vii n. 1; ve Paul Haupt, "Report on International Congress of Orientalists/' Annual Report o f the Smithsonian Institution to the End o fju n e /90{Washington, D.G., 1891), s. 85: Verdikleri listelerde "Trkiye"den be (Haupt) ya da alt (Nylander) delege, ayrca Msr'dan en az drt, Rusya'dan da on sekiz delege vardr; Ahmed M idhat drt Msrl ve drt Rus'tan bahseder, ama ba ka bir Osmanimn adn vermez. | Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelon, s. 118b, 119b, 140b, 161a-161b, 220a, 227a-227b, 304a. M srllar Abdullah Fikr Paa (1834-1890), olu Muhammed Emin Fikr Bey (1856-1900), eyh Hamza ve eyh mer'di; onlar da Paris sergisini ve dier yerleri gezmilerdi ama baka tarihlerde; Fikr, Irod; Anouar Louca, Voyageurs et ecrivains egyptiens en France ou X iX e siecle (Paris, 1970), s. 197-208; M itchell, Colonising Egypt, s. 1-2.

22

63

phe yok ki byk bir eser-i nezakettir. Fakat asl milliyetinize mahsus olan isminizi renmek arzusunu da bir vehile men edemiyorum, dediimde czdanmdan bir vizite kad kanp verdi ki zerinde nefis bir hatt- talik ile yaldzl olarak Glnar ismi yazh idi. Dedi ki: Sizce bilinmesi lazm olan is mim ite Glnardr... ^^

Ahmed Midhatn Rus seyyahtan biriyle tanmas ve dostluu by le balad. Osmanllarla Ruslar arasndaki husumet dnlrse, Madam Glnara, sonra da onun vatandana ilgisi artc gelebilir. Ancak, en yksek seviyede kabul gren bir yazar olduu gz nne alndnda Ah med Midhatn bu seyyahlardan bunca holanmas bir tesadf saylamaz; bu durum o sradaki Osmanllann ihtiyatl Rusya politikasna uygundur. Ahmed Midhat, tekici belirlemelerine ilgin benzetmeler getirerek g rlerini hakl karmaya alr: Ruslarn detleri Osmanllann detlerine benziyordu; Frariszlar eer bir Rusu kazrsan altndan Tatar kar derler di, ayn ey bir Osmanl iin de geerliydi. Ruslar Avrupa medeniyetini OsmanlIlardan ok nce kabul etmeye balamlar, epeyce de ilerleme kaydetmilerdi, ama Asyal davran ve detlerini yitirmemilerdi vb. M a dam Glnar vastasyla tant Rus hekim Dr. Boris Yanpolskii her ikisini de grip olduklarnda tedavi edince Ahmed Midhat Ruslarn insanclhn Osmanllann cmertliiyle karlatryordu. Bylesi niteliklerin medeni yet merdiveninin alt basamaklarnda olan halklarda daha fazla olduunu bir sosyal Danvinci not olarak ekliyordu:
Hakikat u Ruslarda grdm hissiyt- insaniyeyi adeta Osmanllara mahsus bildiim mrwet-i keremkraneye ancak kyas edebilirim. Terakkiyt- me deniye mertibinin blsna varm olan halkta hodgmlk kaytszlk pek ziya de oluyor ise de bizim gibi, Ruslar gibi henz bu mertib-i medeniyenin aa kademelerinde bulunan milletierde sfyet-i beeriye mukteziytndan olan mrvvet daha pek ok ziyade oluyor.^^

23

Aynca Ruslarla sohbetlerini Rusya Tatarlar hakknda bir eyler ren menin yolu olarak gryordu; Rusyann Tatarlar ynetmesine ise kar kmyordu.6^ Madam Glnar vastasyla tant sadece Dr. Boris deildi. Profesr Goldvv^ald diye ard (asl ad olan Gottwaldn eski harflerle yazl Trkede baz naho anmlar yapabilirdi) yal bir adam ve kzyla da
64 65 66 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan^ s. 173a-174b. Age., s. 278a, 282b, 359a-b (alntnn kayna). Age,, s. 444a-445a; llber Ortayl, "II. Abdlhamid ve Rusya," Trk Tarih Kurumu Kongresi'nde verdii tebli, Ankara, 14 Eyll 1994.

tanmt.67 Hep birlikte Berline gittiler, profesr ve kz buradan Rus yaya dndler. Ahmed Midhat ve Madam Glnar ise Parise doru yolla rna devam ettiler. Parisi birlikte gezdikten sonra Ahmed Midhat svi rede Dr. Borise kald ve onunla birlikte Viyanaya kadar gitti. Ahmed Midhatn kitabnda Dr, Boris, yal profesr ve Madam Gl narn deien nemleri bir soruyu akla getiriyor: Ahmed Midhatn Rus lar sunuu daha ok pozitivist bir nesnellik miydi yoksa didaktik bir Oksidantalizm mi> M uhtem elen kincisi sz konusuydu, lnn en nemlisi olsa d a< ^ ^ Madam Glnar iin bile. rnein Dr. Yanpolskii saye sinde Ahmed Midhat, tbi halklar arasnda hizmet ettikleri hkmdara bal olan kiileri vme firsat buluyordu; zira 'isminden akt ki bu ta nnm St. Petersburglu hekim bir Polonyalyd. Belki de yleydi, ama bu na dair kantlar Ahmed Midhatn konu hakknda Osmanllk ideolojisin den esinlenen yorumu kadar berrak deildir.70

67

24

Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 175b, 194a: Gottwald iki kitabn hmed M idhat iin Arapa imzalamt, yani Ahmed Midhat muhakkak ki yal ada mn asl adn biliyordu. Ancak, Gottwald kelimesi Arap harfleriyle yazldnda bi rinci hecesi ^gt" kelimesinden zor ayrt edilecekti. Fikr {Irad, s. 609-610) ismini Ktwl olarak verdii yal adam ve Madam Glnar (Kulnr) hakknda Ahmed Midhat'nkine ok benzer dnceler ifade etmiti. N[ikolai] P[avlovi] Zagoskin, Biografieskiy slovar' professorov i prepodavoteley Imperatorskago Kazanskago Universiteta (1804-1904) (Kazan, 1904), s. 226-228, "Yosif Feodorovi Gotvald," (18131897); Rusa metni evirdii iin Jared Ingersoll-CaseyV teekkr ederim. birlikte seyahat etmesini meru gstermek iin hi Almanca bilmediinden Alm an ya'da sknt ektiini, Glnar'n da kadn olduu iin tren istasyonlannda ve gm rk kontrollerinde zorlukla karlatn yazar. Tabii bu Paris'te on iki gn birlikte geirmelerinin bahanesi deildir, yine de daha sonra Glnar'n annesi ve olu yanlanna gelmitir.

68 Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 441a, 786a. Berlin'den Paris'e Glnar'la

69 70

Age., s. 173a-786a: Madam Glnar hikyenin aa yukar yzde 60'nda yer alr. Ahmed Midhat ve Dr. Boris ayrlona kadar ondan bahsederler (1024a). Age., s. 771a, 819b. Ahmed M idhat genliinin bir ksmn Osmanl Balkanlannda geirmiti, Ruslann konumalanndan bir ksmn anlayacak kadar Bulgarca biliyor du; dolaysyla Yanpolskii adnn "polski"den (Polonyal) geldiini sanabilirdi. Dr. Bors'in Rus Imparatorluu'na sadkm gibi grnen ama olmayan Polonyallan eletirdiini anlatr. Ancak Boris'in bir Katolik ad olmas mmkn deildir. Dr. Bo ris, Rus toproklannda, belki Ukrayna'da arazi sahibi olup bir ara Ortodoksluu se en, sonra da fakir den bir Polonya! asilzade ailesinden gelmi olabilir. Dr. Boris ayrca ailesinin ne kadar fakir olduunu, eitimini memleketinde (belirtilmemi) ok zor tamamladn, daha sonra Paris ve Viyano'da tp okuduunu ve St. Petersburg'daki nc doum uzman olduunu anlatr (854b). Rusya'da bu kadar ykselebilen bir kiinin fakirlii muhtemelen grecedir. Kendi kendini yetitiren bir adam olan ve Osmanl milletler sentezini savunan Ahmed Midhat bu hikyeyi ok

Yal Profesr Goldwald ikinci bir edebi vantriokluk rneidir. O r yantalizmi eletirenlerin knad gibi gerekten de cahil ve tarafgir olan baz kiilerin bulunduu bir kongrede, profesr sradyd. Ahmed Midhat onu seksen yanda, Rusa, Almanca, Franszca, Arapa, Farsa ve Trkeyi ok iyi bilen, retmenlikten emekliye ayrlarak KazanMa k tphaneci olan bir kii olarak tasvir ediyor. Profesrn slamiyet zerine yaynlar vard ve bilgili Tatarlarla iyi ilikiler iindeydi. Ahmed Midhat bu kongrede muhibb-i slam pek ok adamlar grmse de u Profesr Goldwadde grdm muhabbet-i slamiye derecesini hi birisinde bul mam olduumu itiraf eylerim diyordu.^ Profesr ise kongrede derin ilim sahibi adamlarn ne kadar az olduuna iaret ederek en limlerinin bile Ahmed Midhat gibi irfan sahibi bir arkldan renebilecei bir ey ler olduunu sylemiti. Ahmed Midhat o srada bir sandalyede oturu yordu, profesr de ayaktayd:
Adeta haberim olmakszn arkamdan takarrub ederek iki eli ile bam tutup salarm kokladktan sonra kafam da pt. Biraz mteaccibne bir tavrla ba m evirip yzne baktmda gzleri sulanm olduunu grp hiss-i dernunu anladm. Derhal kalkp ben de onun elini pmeye davrandm ise de ptrmeyip ona bedel musfahay [tokalamay] tercih eyledi. Franszca olarak dedi ki: alnz olum! Gensiniz. (...) Hikemiyt- hakikiye-i slamiyeyi A vrupaya gstermelisiniz. D in-i Ahm ed bugnk mterakki Avrupay da bahtiyar edecek .ahlak- melekneyi mrisdir [miras brakmtr]. Avrupa her ulm ve her sanayide terakki eylemi ise de hikmet cihetinden hi terakki ede meyip dallet vadisinde pyndr. E n mteammik [derin, uzman] profesrler henz tedkikt- lisaniye ile mtegil olup bu mifth [anahtar] ele aldktan sonra gavmz- [srlar] hikemiye kademelerine ayak atm olacaklardr. al nz. Bu alkan Avrupay siz arkllar, Mslmanlar ird eyleyeceksiniz.

Tatarlara gelince, yal adam perian bir entelektel duraanlk manza ras iziyor, Rus boyunduruu altna girdikten sonra Tatarlarn ilerleme kaydetmediklerini ekliyordu; yine de Osmanl-Rus savanda Osmanl esirlerle kurduklar iUkiler bir para canlandrc olmutu. 1 8 8 9 da Tatarlar byle deerlendirmekten vazgeilmiti; dolaysyla
beenmitir. Dr. Boris'in "insan- kmil" olduunu syler. Madam Glnar' da ayn ekilde betimlemitir (463a, 838b). Bir tasavvuf terimi olan bu tanmlamay Ahmed M idhat'n bir gayrimslim ve sonra da bir kadn iin kullanmas onun tutucu bir dindar olmadn gsteriyor. 71 72 Age.^s. 175b-]7a. Age., s. 195a-196a; kullanlan kelimeler profesrn fikirlerini Ahmed M idhat'n maddi-manevi ikiliiyle ve Sultan Abdlhamid'in teknik-fikir kutuplaryla uyumlu klar; Okay, Ahmed Midhat^ s. 266-268.

da bu gr deerlendirmek zordur. Belki profesrn yama yorulabilir, ya da Almed Midhatm Tatarlar nemsememesinden, hatta Ruslar d manlatrmak istememesinden kaynaklanyor olabilir7^ Gottwaldn Avru pa bilimini eletirisine gelince, yal profesr pek de nemli bir arkiyat saylmazd, yaynlar filolojinin tesine geememiti. Ne var ki gven veri ci kelimeleri ve Ahmed Midhatn ban pmesi, tekici kutuplamalar arasnda hatrda kalacak bir kpr kurmutu. Kongrede Ahmed Midhatm en fazla ilgisini eken ahs Madam Gl nard. ok gemeden asl adn ve bir kontes olduunu renmiti, ama Madam Glnar Ahmed Midhattan kitabnda asl adm zikretmemesini ri ca etti. Yazarmz sz verdi ve ondan nceleri Madam Glnar diye, sonra lar da sadece Glnar diye bahsetti; bu adlandrma ona bir eit Trk kimlii veriyor, ayn zamanda da bu kimlii eikte brakyordu7^ Acaba
73 M adam Glnar ile Tatarlar zerine benzer bir konuma iin ayrca bkz. Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 445a-447a, bu konumann sonunda Ahmed M idhat/ Tatarlar ve Iranllar dahil baka Mslman halklarla karlatrldnda Osmanhiann stn bilimsel geliimini salad iin Osmanl padiahn vyor; Alexandre Bennigsen ve Chantal Quelquejay, Les mouvements ndtionaux chez les Musufmans de Russie (Paris, 1960), s. 1; Edward J. Lazzerin, "Gadidism at the Turn of the Tv/entieth Century: A View from Within," Cahiers du monde russe et sovietigue 16 (1975), s. 2A5~277] Abdullah Battal-Taymas, Kazan Trkleri (Ankara, 1966), s. 117vd; Franois Georgeon, Aux origines du nationalisme tura Yusuf Akura (1876-1934) (Paris, 1980), s. 16-18 [Trke basm: Trk Milliyetiliinin K kenleri: Yusuf Akura, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996]. Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 198-199b: "Vaka Osmanlla ait her hususa nm- sahihiniz Glnar olduunu kabul ettim." Ahmed M idhat'n Glnar'a Madam Glnar, Glnar, daha sonra "arkada" bile demesi dikkat ekicidir. Kitapta ona hibir zaman "Glnar Hanm''' dememesi, kabulnn slamiyet ile ilgili deil de, srf "Osmanlla ait," snrl bir kabul olduunu gsteriyor. "Arkada" demesi, "yeni kadn" imgesinin oluturulmasnda anlaml olmaktan baka, Ortadou'da se yahat eden ve "fahri erkek" muamelesi gren Avrupah kadnlarn durumunu akla getiriyor; Helen Wheat!y, "From Trveler to Notable: Lady Duff Gordon in Upper Egypt, ] 862-] S69," Journal o f World History 3 (1992), s. 93; Woollac 6tt, "'Ali This s the Empre'," s. 1007. Daha sonra basnda veya yazar olarak kendi kitaplannn balk sayfalarnda, Glnar'n ad "Glnar Hanm" olarak geiyor, be(ki kendi iste iyle; bkz. "Glnar Hanm, Nam- Dier M adam Olga de Lebedef," Servet-i Fnn 15 (1891), s. 170-173. Fatma Aliye'ye yazd mektuplarda Ahmed Midhat ondan Glnar Hanm veya Glnar diye bahseder. rnein, Glnar Hanm'n stanbul'a bir ziyaretinden sz ederken yle yazar: "Glnar Hanmefendi dostumuz hl bizdedir. Dnk cuma gn inecek idi ama hava bozduu iin inemedi. Hava dzelinceye kadar da bizde olacaktr. Keke hava daha ok zaman dzelmese! Aman ne g zel mr geiriyoruz. Gndzleri akama kadar telif tahrir ile ve Franszca Trke kraat ile zaman geiriyoruz. Akamlan yemekten sonra btn familya halk topla narak gelsin masallar! Biz kendisine ark masallar sylyoruz, kendisi bize Avrupa hikyeleri sylyor. Hem artk kardelii dahi mertebe-i laykcsma vardrdmzdan

26

74

Ahmed Midhat da Madam Glnar imgesi zerinde oynamay Glnarn kendisi kadar ilgin buluyor muydu> Asl ad Olga Sergeyevna Lebedevayd (1854->). Ahmed Midhatm ilgisini nce Trkesinin gzelliiyle ekmiti. Anlattna gre Kazan blgesindendi, ailesi Tatar ii altr yor, soylu Tatar aileleriyle gryorlard, Tatarcay oktandr konuu yordu ve St. Petersburga gittiinde Osmanhca renmeye balamt. Birok Avrupa dilini konuuyor, Osmanlcada kullanabilecek kadar Arap a ve Farsa biliyordu; ayrca piyano alyor, resim yapyordu. Osmanl detlerine hayrand, evde alaturka elbise giyiyor, ocuklarnn bama fes takyor, seyahat ederken otelde Trk kahvesi yapabilmek iin gerekli mal zemeyi yannda bulundumyordu.^^ Rusadan Osmanlcaya evirdii bir kitab Ahmed Midhata gstermi, Ahmed Midhat evirinin hemen he men hi dzeltme gerektirmemesine ap kalmt. stanbulda yaymla mak iin bir kopyasn istediinde. Madam Glnar hemen elindeki metni v e rd i.A h m e d Midhat, Glnarn yazh Osmanlcasndan baka bir yerde sz ederken, Krm Tatarlarndan Gasprah smailin (1 8 5 1 -1 9 1 4 ) kar d Tcrcmdn gazetesinden hi de aa kalmadn yazyordu.^^
bir salonda bizim alaturka uzun oturmaa yaslanp uzanmaa da mezunum." (A ta trk Kitapl, Fatma Aliye Evrak, 14/174, 19 Terin-i Evvel 1307/31 Ekim 1891). 75 Ahmed Midhat, Avrupa'da BirCevean, s. 173b-174a, 197b, 261b, 529b; A. N. Kononov, Biobibliografieskiy slovar' oteestvennikh fyurkologov, dooktyobrskiy period, 2 .b. (Moskova, 1989), s. 143-145, 'Tebedeva, Ol'ga Sergeevna (Gyul'nar-khanum)"; Nazan Bekirolu, "Unutulmu Bir Msterik: Olga d Lebedeva/ Madam Glnar," Der gh. Edebiyat Sanat Kltr Dergisi 4, No. 46 (1993), s. 8-10. Kononov, s. 143'te Lebedeva'njn modern Tatar edebi dilinin ncs ve velut bir yazar olan Kayyum Nairi (1824-1902) ile okuduunu belirtir; Bennigsen ve Quelquejay, Les mouvements nationaux chez les Musulmons de Russie, s. 38-39; Battal-Taymas, Kozan Trkleri, s. 121-128. Kononov'un makalesini evirdii iin Jitka Malekova'ya teekkr ederim. Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 196b-199a; B. M . Dantsig, Blijniy Vbstok [Yakn Dou] (Moskova, 1976), s. 301; Kononov, Biobibliograiieskiy slovar', s. 144: Madam Glnar 1888'de stanbul'a giderek Aleksandr Pukin'in OsmanlcaVa evrilen eserlerini yaymlamak istemiti, fakat sansrcler Glnar'n Rus propagan das yaptndan kukulanarak kitabn baslmasn yasakladlar; Stockholm'de Gl nar ile tanan Ahmed M idhat onun yapt eviriyi gzden geirdi ve stanbul'da yaymlanmasn salad. Pukin'in Glnar'n evirdii eserleri M etel ve Pikovaya D am a idi. Kar Frtnas (stanbul, 1 3 0 7 /1 8 8 9 -9 0 ) ve K t Oyunu (stanbul, 1309/1891-92) adyla yaymlandlar; Bekiroiu, "Unutulmu Bir Msterik," s. 9. Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 782b; Alexandre Bennigsen ve Chantal Lemercier-Qeulquejay, La Presse et fe mouvement national chez les Musulmons de Russie avant 1920 {Pans, 1964), 35-46; Lazzerini, "Gadidism at the Turn of the Century," s. 245-277; Hakan Krml, National Movements and National Identity among the Crimean Tatars, 1905-1916 (Leiden, 1996); Mehmet Saray, Trk Dnyasnda Ei tim Reformu ve Gasprah smail Bey (1854-1914), Ankara, 1987; Martin Kramer, s lam Assembled: The Advent of the Mslim Congress (New York, 1986), s, 36-54.

27

76

77

28

Daha sonra, seyahatleri srasnda Madam Glnar genellikle btn 19. yzyl eitimli st snf hanmlarnda grlen davranlar sergilemiti. Ahmed Midhatm dinlii ve erkencilii yannda Madam Glnar uykuya da ha ok ihtiya duyuyor, sk sk kendini hasta hissediyor, baz gnler otel den hi kmyordu. Louvreu gezmek gibi ok istedii eylerde artc bir canllk gsteriyor, ama ehri gezmeye pek hevesli olmuyordu. Ahmed Midhat sk sk sla hasreti ekiyor, oysa Glnar evini zlyorsa bile gs termiyordu; Pariste bir mektup alana kadar da byle srp gitti. Mek tupta Glnarn annesi ile gs hasta olan ve seyahat etmesi gereken do kuz yandaki olu Saann Parise gelecei bildiriliyordu. Yah kontes ve kk ocuk geldiinde, Madam Glnarn annesinin ve orada olmayan kocasnn iradelerine boyun eii Ahmed Midhat ok artt.^^ rnein Ahmed Midhat Madam Glnar Pere Lachaise mezarln gezmeye da vet ettiinde, annesi kadnlarn sinirleri zayftr, byle manzaralara daya namaz diye bu ziyareti yasaklyordu. Bir yzyl getikten sonra Madam Glnarn garipliklerinden hangilerinin kendine ait olduu, hangilerininse o srada geerli cinsiyet, snf ya da milliyet faktrlerinden kaynaklandn bilemiyoruz. 1 8 8 9 da kadnlarn giyim tarz yznden de Ahmed Midhat ile ak atamam ve baz gnler dar kmak istememi olabilir.^^ Zaten Ahmed Midhat iin nemh olan Madam Glnarn bir Trk dostu, arkada ve aydn bir yanda olmasyd. Glnarla beraber gezdikle rinde ok daha fazla rendiini yazyordu. Mzelerde resimler hakknda inayet eyledii bilgiler yazarmz iin bir ird- azm hkmn al mt: Tepeden trnaa kadar kulak kesilerek ifadt- vakasn adeta hrz- can ediyor idim.^ ^
78 79 Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s, 443a. 545a, 546a, 687a, 726a-727b, 776a. Age., s. 688b. Madam Glnar' sadece yazarimzm gzleriyle grmek, Glnar' an lamaya alrken bir adm daha atabilmeyi speklatif hale getiriyor. Bkz. Mark S. Micale, Approaching Hysteria: Disease and Its Interpretations (Princeton, N.J., 1995); ve Carroll Smith-Rosenberg, "The Hysterical V/oman: Sex Roles and Role Conflict in 19th Century America," Smith-Rosenberg, Disorderly Conduct: Visions o f Gender in Victorian America {Hey/ York, 1985), s. 197-216, 330-335. Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 353a, 392a, 574b, 578a. "Tepeden trna a kadar kulak kesilerek" imgesinin Freudcu yorumunu bir kenara braksak bile, Ahmed Midhat'n kendini Madam Glnar'a baml biri gibi tasvir etmesindeki cin siyet rol kaymasna iaret etmemiz gerekir. Tersine, Oryantalist sylem, seyahati erkek tekelinde grme eilimindedir: Woollacott, "'Ali This Is the Empire'", s. 10221025. Ahmed M idhat'n kltrl, yaratc kadnlara tapnmaya ne kadar hazr oldu u, mektuplarnda Glnar', giderek de Fatma Aliye'yi z evlatlarna tercih etti ini sylemesinden belli oluyor. Atatrk Kitapl, Fatma Alye Evrak, 14/171,

80

Tantklar resepsiyonda batan aa elmaslara brnmt Madam Glnar, ama byle eyler ve dier kadnlarn stlerinde balarnda ne oldu u umurunda deildi; bilirnsel meseleler hakknda konumulard. "ki ka fann bu kadar denk olmas hakikaten tesdft- garibedendir.^ ^ Pariste ki son gecelerinde Madam Glnar yazarmza Osmanlcadan Rusaya ve Rusadan Osmanlcaya baz edebi eserler evirmek planlarn anlatm.ve yardmn istemiti. Kendi almalarnn bu ii sonuna kadar gtrmeye engel olacandan korksa da Ahmed Midhat reddedemedi; Osmanllar ve Rusar, diye yazyordu, her ikisi de Avmpadan birok ey dn aldklar halde birbirlerine yabanc kalan komulard. Ayrca, sahici meziyetleriyle clib-i nazar- hayret olan kadnlar ise ... nev-i beerin en gzel, en nazik, en mukaddesi olan ksmna mensubiyet erefini muhafaza ediyorlard.^^ Madam Glnar bylece anlatya Ben ve teki arasnda nc bir zne konumu kazandrmakla kalmam, yeni kadnn da ncs olmutu.^^ Ancak daha sonra Ahmed Midhatn hayal krklna uradna dair belirtiler. Madam Glnarn bu imaj ete kemie brndrmekteki yarar nn pek de uzun mrl olmadn gsteriyor.^^ Ne var ki yeni kadn
26 M art 1307/7 Nisan 1891, bunun bir rneidir: "u kadna Avrupa'da tesadfm de ... hakikaten beenmi idim. Meer benim grdm, takdir eylediim derece den de pek ziyade imi. Hem Hristiyan hem Moskof olmasa idi sizin kadar da onu seviyorum der idim ama o yabanclk mani oluyor. Lkin sizden sonra sevdiim bir kadn daha var ise Glnar'dr demekte asla teredddm yoktur. Am a bu "severim"lerin hkmnde olan ciddiyeti iyi dnmelidir. Bu sevgi evlat sevdasndan hemire sevdasndan daha pek ok lidir. nk ite otuzdan mtecaviz nfuslu bir familya babas olduum holde br Naci ile bir de Mustafa Refik'ten bakas benim iin 'alniyet-i lem-i matbuatta medr- fohr olamamlardr. Aliye ile Glnar ise bana o fahn ve onun mucib olduu zevk-i ruhaniyi kazandrmlardr ... [B]enim asl hemirem asl kzm olum bunlardr. Haksz grmezsiniz ya.^ bvvet ve uhuvvet-i tabiiye behiyet-i [?] adiye leminde vardr. nsaniyet leminde ondan daha li ey ler bulunmaldr. Deil mi kzm? Hem A llah'a hem sizlere hamd ederim ki bana i te o li eyleri kazandryorsunuz ve kazandrdnz. V ar olunuz!" 81 82 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 779b. Age,^ s. 775a-783b. M adam Glnar gerekten de Pukin, Lermontov ve Tolstoy'un eserlerini Osmanlcaya evirdi; birka Rus yazarlan hakknda olmak zere Osmanlca eserler de yazd; aynca en az bir slm eseri Rusa'ya evirdi. Aynca bkz. Gl nar Hanm, "slam Kadnlarnda Hrriyet" Kadn dergisinde no. 12-15 (1324/1909) tefrika edildi; kr. Bekirolu, "Unutulmu Bir Msterik," s. 9; Kononov, Biobibliografieskiy slovar', s. 144-145; "Glnar Hanm," Servet-i Fnn 15 (1891), s. 170-173 (1890-1891'de stanbul'u bir ziyaretinde yaptkiann anlatyor). Chatterjee, Nation and its Fragments, s. 127. Atatrk Kitapl, stanbul, Fatma Aliye Evrak 14/ 217, Ahmed Midhot'ton Fatma Aliye'ye 1 Kanun-( Evvel 1309/ 23 Aralk 1893 ("Hata ile ziyan yalnz kendisine etmemidir. Bana do ziyan etmidir. Zira ben onu Millet-i Islamiyelerinde Avrupa iin bir vesile-i neriye ittihaz etmek emeliyle yetitirmek istiyor idim. Bunu uarak sevinerek kendisi de kabul etmi idi amma sonunu getiremedi."); 14/6, 13 Mart 1310/25 M art 1894 (Ahmed M idhat, Fatma Aliyenin yazarl aleyhinde dolaan

83 84

fikrine uzun sre ok byk nem verilecekti. Mslman Osmanllar ka dnlarn sadece iffet ve ismetleriyle deil baardklaryla da eref ka zanmalarna henz alamamlard. Ahmed Midhatn anlatsnda Madam Glnar, yllar sonra Trkiye Cumhuriyetinde kadnlarn kamusal hayata girmesini meru klmak iin genelgeer milliyeti syleme giren cinsiyet siz, baarl kadn imgesinin artc derecede erken ortaya kdr. Kongreler ve sergiler Avrupasndan hi rkmeyen Ahmed Midhat iin Dr. Boris okuluslu bir imparatorluun model tebaas, yah profesr bilgece tarafszln mkemmel bir rnei, Madam Glnar da baarl kadn idealiydi. Hem AvrupalIydlar hem de deildiler, Ahmed Midhatn anlatsnda kltrleraras bir keif ve etkileim cevelannda ideal teki benlikler oldular.

Ahmed Midhatn hakiki Avrupada gittii balca yerlerden birinin

baz iftiralarn Glnar tarafndan ziyareti Amerikal kadnlara nakledildiinden p helenerek Glnar' ziyaret ediyor;.mlakatta Farisi hocas da hazr bulunuyor; Sizin terokkiytnz hikyeye giritim. Tasdik yolunda hsn-i mukabelede bulundu. Buna te ekkrle b e ra b e r,k a d n la rn hepsi sizin gibi munsf deildir. Bir takm da Aliye Hanm' istirkaben yle sylyorlar byle ediyorlarm'... Aliye Hanm'm ... fazln gstererek rkebsn tekzibe muktedir olduunu serde balaynca biraz rengi atarak ve fakat yine tasdikten geri durmayarak Amerikenlerin mlakatn hikye eyledi ... Sze dair olan mbahase zerine Acem Efendi 'Adem stanbullu bir kadn o kadar da olamaz ya? Babas kardei yardm eyledikleri gibi yardmn asl byn dahi Ahmed Midhat ediyor!' demesin mi! Tamam! te seyyidesinden agirdin ald fikir! Glnar yerin den frlayarak herife kar mdafaaya balad. Sizi o kadar sena eyledi ki Acem mutla ka iinden 'canm sen evvel byle sylemez idin amma imdi ne oldu da tebdil-i lisan eyledin?' demitir. Bunun zerine ben ... lisan- ikn' Acem babaya evirdim ... Ah! u mnazara zerine bizde nisvnn mestr olmayp mekf olmalarn ne kadar arzu ey lerdim!"). Madam Glnar birka yl Osmanl aydnlaryla mektuplamaya ve onlan zi yaret etmeye devam etti; Bekirolu, "Unutulmu Bir Msterik/' s. 10; "Glnar Hanm Madam Olga d Lbedef/' Kadn 1, no. 16 (26 Ocak 1324/ 8 ubat 1909), s. 7-8. 85 Ayfer Karakaya Stump, "The Emergence of a Feminist Nationalist Discourse; A Case Study of Kadn Magazine (1908-1909)" Lisansst tezi (Ohio State University, 1996); akr, Osmanh Kadn Hareketi; Deniz Kandiyoti, "Slave Giris, Temptresses, and Comrades: mages of VVomen in the Turkish Novel," Feminist Issues 8 (1988), s. 35-50; Si bel Erol, "Formation of a Kemalist Female Identity in Turkish Fiction: A Comparative Analysis" (yaytmlanmam makale). Standart milliyeti tanhyazimmn belirlediinin aksine Trk kadnnn zgrlemesi 1923'te Cumhuriyetin lanndan sonra balama mtr. Ahmed Midhat'n dncesinde, "ciddi" kadn imgesinin gelitirilmesinde bir sonraki adm, imgenin Madam Glnar'n egzotik kiiliinden yerli Fatma Aliye'ye kaydnlmasjdr (bkz. Dipnot 34). Ahmed Midhat Fatma Aliye'nin biyografisini 1893'te ya zar. Tarihte byk ailelerin iinden eitimli ve baarl kadnlar yetimiti; bu anlamda biraz Glnar'a benzer kadnlarn uzun ama zayf bir tarihi vardr. Matbaacln gelimesiyle, tam da o srada, basn byle kadnlara nemli bir kamusal ses kazandr maya balamt.

30

Stockholmde Grand H otelde Landberglerin Sekizinci arkiyatlar Kongresi delegelerine verdikleri davet (3 Eyll 1 8 8 9 ). Solda M.j.srl ulemadan biri bir hanmla konuuyor, ortada iki Cezayirli Kral II. Oscar ile konuuyor, krahn hemen sanda Cont Landberg var. nde Kontes Landberg ran delegesi Muhsin Hann kolunda, ve tam sada bir Ermeni delegesi Veliaht Gstaf ile gryor. Ny Illustrerad Tidnin^j 14 Eyll 1889, Stockholm Kraliyet Ktphanesi.

Douyu dierinin de dnyay temsil ettii dnlen meknlar olduu nu belirlemitik, o halde bu seyahati hakkmdaki fikirlerini incelemek iin en mantkl balama noktas arkiyatlarn kongresi ve evrensel sergidir. Stockholm arkiyatlar Kon gresindeki paneller ve bildiriler dzeni bi ze tandk gelecektir, ancak kongre gnmzdekilerden daha uzun sr mt (1-12 Eyll 1889), bugn ahtmzdan daha kamusal, daha resmi ve trensel bir nitelii v a rd .K o n g re nce Stockholmde, sonra da daha mtevaz llerde Christianiada (Oslo) ald. sve-Norve Krah II. Oscar (h. 1872 -1 9 0 7 ) Asiller M e c l i s i n d e k i ^ ^ al ve kapan oturumlarnn bakanln yapt. Belli bir olay iin drt dzeydeki kyafederden biri mec buri olabiliyordu, delegeler de koa koa otellerine gidip byafet deitiri yorlard.^^ Sosyal programda, Drottningholm yazlk saraymda Kral tarafindan verilen bir gece daveti vard; ge vakit arkiyatlarn dnnde btn ehir klandrlacakt, bir de eski Uppsalay a^ gezi yaplacakt. Uppsalada, eski skandinav tanrlarndan Thor, Odin ve Freyanm efsanevi mezarlarn da (skandinavlann zamanda ve zeminde uzak olanlar benzersiz bir ekil de bir araya getirmeleri) biliminsanlarna. Dou aratrmalannm gelecei ne imeleri iin Vikinglerin detince, baldan yaplan ve Ahmed Midhatn idromel (Fr. hydromet) dedii iki boynuzlarda su n ulm u tu .A yrca,
32

86

Bu, 1873'te Paris'te balayan bir dizi bilimsel kongrenin sekizincisiydi, 1973'te Pa ris'te ad Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi oldu, 1997'de Bu dapete'de otuz beincisi topland; Bernard Levvis, Islam and the West (New York, 1993), s. 103-104; Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevehn, s. 117a-301a; Ignaz Goldziher, "Vom Stockholmer Orientalisten Kongress," Pester Lioyd (Budapete), no. 249, 10 Eyll, 1889 (Eski Semitizm aratrmalarndan Malay-Polinezya ve Orta Asya'ya kadar alt oturumda 106 tebli sunulmu, fakat in ve Japon aratrmalarna hi otu rum aynimamt; Goldziher [1850-1921] Budapeteli ok saygn bir Arapa ve slam uzmanyd); Nylander, Onentolistkongressen^ eitli katlmclarn anlattklar; Haupt, "Report on International Congress," s. 86; R. N. Cust, "The International Congresses of Orientalists," Hellas: Organe de la Societe Phifhellenigue d'Amsferdam 6 (1897), s. 342-371; Anouar Louca, "En marge du huitieme Congres des Orientalistes," Cahiers d'histoire egyptienne9 (1957), s. 68-80; Baki Asiltrk, "Ahmed Midhat Efendi Msterikler Kongresinde", Trk Dili, no. 521 (Mays 1995), s. 570-576. Asl adyla Riddarhuset bu olay iin zellikle giriin iki yanndaki bayraklar, hiye roglifler ve sfenkslerle sslenmiti: Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 134a141b, 219b; Nylander, Orientalistkongressen, s. 6; N y lllustrerad Tidning (14 Eyll 1889), s. 307. rnn gndelik elbisesinden frak ceketine abucak geirilmesi gibi ilerde yardmc olsun diye Grand Hotel'de bir hizmeti tutmutu.

87

88 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 113a: Acelesi olduu zaman madalyala

89

Age., s. 177b-180b; Ignaz Goldziher, "Vom Stockholmer Orientalisten-Kongress," Pester Lloyd (Budapete), no. 249, 10 Eyll 1889.

garsonlarn Msrl byafetine girdikleri bir resepsiyon verilmi, bir gece de Giuseppe Verdinin Aida operas oynanmt. Pek memnun kalan bir Msrl delegeye gre bu operann kongreye ok uyduu hi de sr deildi Sosyal olaylarn bilim ilerini bastrma tehlikesi bagstermiti.^i Kongrenin dzenleyicisi Kont Carlo Landberg centilmen bir Arapa uz manyd, parah bir aileye damat olmutu, skenderiyede bakonsolostu ve biiiminsanlannm hamisi Kral Oskarn kiisel d o s t u y d u . Kontes Land berg, Ahmed Midhat ve dier resmi delegelerin nazik evsahibesiydi. Ahmed Midhat yle bir anlatr ki sanki hem Kontes Landbergin hem de Madam Glnarn kendisine gsterdikleri ilgi iki kontesin arasnda terbi yeli bir rekabet halini alm, bakalar da bunu fark etmiti. Kongre sona erdii srada Kont Landberg baz delegeleri gcendirmiti, basnda baz eletirel yazlar km, anlalan kont da takatinin sonuna gelmiti. Ah med Midhatn anlattna gre kapan ziyafetine geldiinde sarhotu ve delegeleri daha da gcendiren szler sarfetmiti.^3 Bu arada, halk iin
90 91 Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 145b-157b, 209a-213a; Fikr, Irad, s. 665-668, 703. Nylander, Orientalistkongressen, s. 26, 51-52, 93-94; H, O., "Der achte nternationale Orientalistenkongress," Deutsche Rundschau 61 (1889), s. 300; Haupt, "Report on interr^ational Congress," s. 91: "Toplantnn bilimsel nitelii ... skandinav evsahiplerinin neredeyse ar misafirperverlii, zellikle de programa katlanlara an ilgi gsteren turistler [seyreden yerliler] yznden epeyce bozulmutu." Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 146a; K. V . Zettersteen, Carlo Landberg som Orientalst {ppsa\Q, 1942), s. 27-30; Sven Dedering, "Landberg, Cari (Carlo)," Svenskt Biografiskt Lexikon iinde, Gran Nilzen, yay.h. (Stockholm, 1985-1987), 22, s. 231-233: Landberg (1848-1924) doktorasn Leipzig'de alm (1883), bir Ital yan asalet unvan elde etmi (dolaysyla "Carlo," Austos 1884), ve zengin, daha nce boanm bir Alman hanmla evlenmiti (Kasm 1884). Landbergler Ahmed M dhat'fn M adam Glnar ile tant Grand Hotel'deki resepsiyonu vermilerdi; Fikr, rada s. 666, ve Ignaz Goldziher, "Vom Stockholmer Orientalisten-Kongress," Pester Uoyd, no. 250, 11 Eyll 1889, her ikisi de zengin dekoru ve garsonlarn ger ee uygun kyafetlerini anlatr, Kahiremdeki El-Ezher'de eitim grm olan Goldzi her bu kyafetler iin "kusursuz" diyordu. Resmi delegelere gsterilen zel ilgi kongrenin zellikle de rk terimlerle eletiril mesine yol am olabilir. Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 261b (kontes lerin rekabeti), s. 208b-213a (Aida temsil edilirken Iran delegesi Muhsin Han Kral Oscor ile kraliyet locasnda, Ahmed M idhat da yanndaki locada Kontes Landberg ile oturmutu, Msr ve Fransa delegasyon bakanlan da onlann yanndaki locaday d), s. 220a-222a (Ahmed M idhat, Msrl Fikr Paa, Fransa'dan Charles Schefer [1820-1898] ve baz dier delegeler saraya, kraln huzuruna davet edilmiler, A h med M idhat da birinci snf Gustav Vasa nianyla taltif edilmiti), s. 331 (son ziya fet). Haupt, "Report on International Congress," s. 88 (Msr, Hindistan, ran, Ja ponya ve OsmanlI mparatorluu dahil yirmi hkmet resmi delege gndermiti); 33

92

93

kongre bir dnya sergisi kadar elenceli bir gsteri halini almt. Delege lere yakalarna takmalar iin rozetler verilmiti. Bylece her yerde delege olduklar anlalyor, polis ya da grevlilerin yardmna bavurabiliyor, e hir iinde de bedava seyahat edebiliyorlard. zellikle egzotik kyafetli de legeler getiinde muazzam kalabalklar onlar seyretmeye geliyordu Profesr Gottwalda atfedilen kongre deerlendirmesi, dier kantlarla birlikte, kongrenin bilim ynnn yksek bir standard srekli tutturamadn gsteriyor, O zamann en nemli bilim adamlar katld halde,^5 Ahmed Midhat ve Msrl delegeler baz Avrupallann ne kadar cahil oldu una amlard.^<^ Ahmed Midhatn ou vakti slamiyet hakknda yanl bilinenleri dzeltmekle geiyordu. Resmi olarak kabul edilen be Avmpa

Fikr, Irad, s. 703 (opera). 1 8 9 rd e Landberg bu "akldan kmayacak" gnler y znden salnn hl "bozuk" olduunu yazarak kendisine yneltilen eletirilere atfta bulunuyor; Actes du huitieme Congres International des orientalistes, tenu en 1889 Stockholm et Christiana, Blm 2 (Leiden, 1893), s. iii-iv. 94 95 34 Ahmed M idhat, Avrupa'da BirCevefan, s. ]2]b -1 2 2 a , T34b, 158b, 78b. Age., s. 170b-172a, yazanmz Hindolog Oxfordlu M ax Mller'den (1823-1900) ok etkilenmiti; Nirad C. Chaudhuri, Scholar Extraordinary: The Life o f Professor the R t Hon. Friedrich M ax Mller, P. C. Londra, 1974). Kongrede verilen tebliler iin bkz. Actes du huiteme Congres international des orientalistes; Ecole des Langues Orientales Vivantes, Recueil de textes et de traductions publie par les professeurs de l'Ecole des langues orientales vivantes o l'occasion du Vllle Congres internati onal des orientalistes tenu Stockholm en 1889,, 2 cilt (Paris, 1889). Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 223b-225a: "...antikacnn [!] birisi asr- saadet-i cenb- risalet-penahde nm- nm-i hazret- peygamberiye mahsus ola rak darb edilmi meskukttandr diye ortaya bir altn karm ve imdiye kadar meskkt- kadme fenni nazarnda bu nmrae mhed ve malm olmadndan pek ok kimseler dr- hayret olmu ise de biM-ahire keyfiyet vsl- sem-i ittilmz oldukta hususi itimalarn birisinde ne asr- sadet-i nebeviyede ve ne de hulef-y ridn zamanlannda sikke-i Islamiye darb olunmayp ilk sikkenin am'da darb olunduu tevrih- slamyece muhakkakttan bulunduunu beyn eylediim gibi (...) yanllk tashh olunmu ve birok erbb- tedkk bundan dolay meraktan kurtulup memnun olmutur. Kezalik sarf- Arabi'ye dir olan kitablar meynnda 'Emsile dediimiz ve eski usl-i tedrisiyemizce mifth- sarf makamnda okuduu muz kitab Arapa mdr Trke midir?' diye bir mbahase-i garibe meydan alarak Araba olmasn iddia edenler, "Bu kitabn bir de erhi vardr. Kse Efendi nmnda bir ztn eser-i telifidir. Trke olsa idi buna lzum kalr m idi?'"' (Ahmed Midhat Rusuk'ta medrese tahsili grmt: 206a). Kongrede Arapa bilenler Farsa bilen lerden daha oktu, ancak ou Avrupai arkiyat inceledikleri metinleri ancak ke lime kelime takip edebiliyordu. Ahmed M idhat, kelm ve sufiliin Avrupal slam bilginlerinin en ilgi duyduu konular olduunu, ancak bu alanlarn ruhuna yabanc kaldklarn ve Mslman bilginlerin ibirliine ihtiya duyduklarn yazyordu; Mslmanlar da Avrupallarla alarak bir eyler renebilirlerdi.

96

dili ve Dou dillerinde verilen bildiriler de gz nne alnnca kongre adeta bir Babil Kulesiydi* Ahmed Midhat bir oturumun bakanln yaptnda, Arap aratrmalaryla ilgili bildirileri anlamadklarndan ikyet eden Msrl delegeler iin Arapadan ve Arapaya eviri yapmaya zen gstermiti. Anlalan dinleyiciler sonutan memnun kalmt Kongre hakkndaki grlerinde bugnk oryantalist kart eletiriler gibi sert olmayan Ahmed Midhat, grp dinlediklerinden zevk alyordu. Sorunlara da neyse ki iyi niyetle yaklayordu, Landbergin kongre vasta syla sadece Avrupa Dou aratrmalarn deil D ounun bilimsel geli mesini de tevik etmek istemesini, kongreye Doulu biliminsanlarn sa dece Avrupada bilimin ne kadar gelimi olduuna hayran kalmaya deil bu projeye katlmalar iin davet e t m e s i n i , katlanlardan bir ksm onay lyordu, ama bu gr paylamayanlar da vard ve bunlar, bazen de rk terimlerle, "Doulu delegelerin bilimsel nitelikten yoksun olduunu ile ri sryorlard .9^ Stockholm Kongresinde, birok farkl kltrel deer bir arada olup resmi program her ziyaretinin deneyimlerini kontrol edemiyordu; Pa risteki 1889 Exposition niversellede ise her ey ok daha youndu. Herhangi bir gzlemcinin serginin hepsini birden sindirmesine imkn yoktu; Osmanl sansrnden geecek bir yazda serginin baz ynlerinden bahsedilemezdi. Bu Exposition tricoloree ayn anda Fransz Devriminin yznc yln kutluyor (Ahmed Midhat kesinlikle bunun lafn edemez di), Fransa nc Cumhuriyetinin salamlamasn gsteriyor, Avrupa glerinin smrgeleri zerindeki hkimiyetlerini sahneliyor, sanat ve teknolojideki son ilerlemeleri sergiliyor, birok lkeden gelen ziyareti ve sergicileri bir araya getirerek uluslarn bir araya gelmesine yardm ediyor-

97

Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 144a, 160b-164a; Fikr, Irad, s. 655658: babas Fikr Paa Hassan b. Sabifin iiri konusunda Arapa bir konuma yap mt (. 674); Ahmed M idhat bu konumay Franszca zetlemiti; ardndan Hol landalI nl Arapa uzman Michael Jan de Goeje (1836-1909) ve Fikr Paa tart mlard. Goldziher, "Vom Stockholmer Orientalisten Kongress," Poster Uoyd, no. 249, 10 Eyll 1889, Arapa yedi tebli verildiini belirtir. Ignaz Goldzher, "Vom Stockholmer Orientalisten-Kongress," Pester Lloyd, no. 204,

98

6 Eyll 1889; no. 249, 10 Eyll 1889; no. 254, 15 Eyll 1889 (Landberg'i meslek ve
ark ve Garp bilim insanlannn birbirini tam amiam alan hakknda "gl fikirler" yaratt iin ver); Nylander, Onentalisfkongressen, s. 34-36; Haupt, "Report on International Congress," s. 88, 91. 99 H. O., "Orientalistencongress," s. 300; Nylander, Orientalisfkongresseny s. 70-74 (Berlin^den A. V/eber^in yorumlar, "o Mslman suratlarda ... zek prlts pek yok tur" szleri dahil), s. 116 (R. Rost); Mitchell, Colonising Egypt, s. 2.

36

'O

i j

g *5 9-.>: >W^ a

^ = S ^^
C/D

: g. " g <. S 9 S
V -^

N ) c J j:;

Kahire Soka, Exposton niverselle, Paris, 1889. Eski Kahirenin bu yeniden anlandnlmasm bir Fransz giriimci yaratmt. Sokak, Msrdan getirilen zgn yap malzemesiyle sslenen cephelerden ibaretti. Msrl zanaatkarlar alyor, turistler eeklere binip geziyor, kahvehanede danszler gbek atyordu. Sergide gezmeyi kolaylatrmak amacyla tekerlekli sandalyeler hizmete sunulmutu; ortadaki kadn )unlardan biriyle geziyor. William Walton^ Chefs-doeuvre de l^Exposition niverselle de PuriSj 1889 (Philadelphia ve Paris, 1 8 8 9 ), s. xx.

du ve 32 milyon ziyaretinin gezdii bir elence fuarydi-^^^ Muazzam bir blgede kurulmutu, uzun bir alan Trocaderodan Champ de Marsm en ucuna kadar gidiyordu, daha ksa bir alan Esplanade des Invalides b o yunca, bu ikisini birletiren dar bir erit de Quai dOrsay boyunca uzan yordu. Dolaysyla Parisin en nemli ak alanlarnda, bir ksm geici olaca niyetiyle yaplan sergi binalar yer almt. Serginin en nemli yap lan Eyfel Kulesi ile demir ve camdan yaplm ftrist bir yap olan Palais des Machinesdi (Makineler S a r a y ) . 1 0 2 Byk plana gre ikili tekicilik cisimletirilerek en byk ve en gzel yerler Avrupann ne kadar ileri olduunun sergilenmesine ayrlyor, geri kalan ksmlarda da dnyann di er ksmlarnn ne tuhaf ve pitoresk olduu g s t e r i l i y o r d u .^03 Ne kadar azimli bir gzlemci olursa olsun, Ahmed Midhatn her eyi anlatmasna imkn yoktu. Onu okuyan, o srada Buffalo Billin Vahi Bat gsterisinin Pariste olduunu, ya da baz Asya kltr sergilerini gezen Paul Gauguin ya da Claude Debussy gibi yaratc sanatlarn kendi ... kltrlerini bir yana itip baka bir kltr kucaklayacan asla bilemez di. Ahmed Midhat smrgelerdeki kylerin Pariste kurulmasyla hi
1CX) Pascal Ory, L'Expo niverselle (Brksel, 1989); Smithsonian Insttution Libraries, The Books o f the Fairs: Materials about World's Fairs, 1834-1916, in the Smithsonian Institution L/brarfes (Chicago, 1992), s. 1-62, 136-142; Paul Greenhalgh, Ephemeral Vistas: The Expositions Universelfes, Great Exhibitions and World's Fairs, 7 5 5 /-/9 3 P (Manchester, 1988), s. 37; Richard D. Mandell, Paris 1900: The Great World's Fair (Toronto, 1967), s. 17-24; Timothy Mtchell, "The World es Exhbition," Comparative Studies in Society and History 31 (1989), s. 217-236; elik, D/splaying the Orient; Utz Haltern, "Die 'VVelt als Schcustellung": Zur Funktion und bedeutung der internotlonalen Industriecustellung im 19. Und 20. Johrhundert," Vierteljahrschrift fr Sozial- und Wirtschaftsgeschichte 60 (1973), s. 1-40; Christian Beutler, Weltaustellungen im 19. Johrhundert {hAn\h, 1973), s. 176-183. 101 Musee d'Orsay, 1889: La Tour Eiffel et rExposition niverselle (Paris, 1989), s. 254, 260-263, 266-267 (harita ve mekn planlar). 102 Roland Barthes ve Andre Martin, La Tour Eiffel (1964); Musee d'Orsay, 1889, s. 164-195; Stuart Durant, Palais des Machines: Ferdinand Dutert (Londra, 1994); John W. Stamper, "The Galerie des Machines of the 1889 Paris VVorId's Fair," Technology and Culture 30 (1989), s. 330-353; Miriam R. Levin, When the Eiffel Tower Was New: French Visions o f Progress at the Centennial o f the Revolution (South Hadley, Mass., 1989). Ahmed M idhat Eyfel Kulesi'nden pek istifade edeme mi, ykseklerden korktuu iin ikinci kattan yukar kmamt {Avrupa'da Bir Cevelan, s. 537a-540a). 103 elik ve Kinney, "Ethnography and Exhibitionism," s. 36. 104 Greenhalgh, Ephemeral Vistas, s. 218-219; Roy Howat, "Debussy and the Orient," Recovering the Orient: Artists, Scholars, Appropriations iinde, Andrew Gerstle ve Anthony M iller, yay.h. (Chur, svire, 1994), s. 45-81; Schick, Erotic Margin, s. 160161 (Gauguin hakknda); elik, Displaying the Orient, 3-5. Blmler.

lg ilen m em iti.S m rg e halklaryla hibir dayanma gstermemi, on lara glmeye Avrupallar kadar hazr olmutu:
Perde aldkta saha-i temaa zerinde kuzgni siyah erkek ile yedi kadn grld. Erkeklerin birisi kabak, dieri kavala ebih bir ddk ve ncs ne santura ne kanuna benzemeyen ve onlardan baka da hibir eye tebih edile meyen bir saz alyor idi. Kadnlardan birisi daire ve dieri de testisi bakrdan maml bir darbuka alp tekiler raksa hazr ve amade bulunuyorlar idi. Afrika konsertosuna ite bu sazlarn velvelesine zammeten bir de acb garb ark ile bed olunarak [balayarak] kadnlar dahi ellerini ayaklann arptp kalarn, gzlerini, dudaklarn trl harekda tahrikten ibaret bir raksa koyuldular ki erbb- temaa glmekten atlayacak dereceye geldiler. Biz dahi kendimizi zabtedemeyerek gzlerimiz yaarncaya kadar kahkahalarla gldk.^06

40

Ahmed Midhata gre aslnda bu bir dnya sergisi deil, Avrupann ilerlemesini ve onunla karlatrldnda Osmanlnn nerede olduunu lmek iin bir sosyal Danvinci cetveldi. Stockholmde olduu gibi baz eylerden holanyor, bazlanndansa holanmyordu. En beenmedii yer, Rue du Caire, Kahire Sokayd. Timothy Mitchelln ok yaknlarda bu sahne zerine yazd etkiU eleti rinin tersine Ahmed Midhatn itiraz sokan btnne deil, belli bir ynneydi. Bir Fransz giriimcinin yapt Kahire Soka, bina cepheleri ve birka kk binadan oluan 2 5 e 160 metrelik bir sokak manzarasyd. Hakiki yap elemanlar ylesine bir araya getirilmiti ki gayet eski ve tozlu g r n y o rla rd .K en d i ileriyle megul Msrl esnaf soka can landryor, bu arada ziyaretiler eeklere binip sokakta g e z e b i l i y o r l a r d . ^ ^ 8 Almed Midhat ne bu eski ve egzotik Oryantalist karmaaya saldrd ne de
105 Ory, L'Expo niverselle^ s.

88, 99-106; Greenhalgh, Ephemeral Vistas, s. 82-109.

106 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 806a-808b (Ahmed Midhat Paris'ten d nen bu Sudanl danslar Paris'te deil, daha sonra Cenevre'de, Dr. Boris ile bera ber seyahat ederken grmt); kr. 438a (Ahmed Midhat Bern Etnografya Mzesi'ndeki Afrika sergisini "tuhaf" bulmutu). 107 Fikr, irad, s. 128: "toz rengi" ya da "tozlu" (muber), M itchelTn Co/on/s/ng Egypi'to (s, 1) belirttii gibi "kirli" deil. "Kirli," giriimci Baron Delort'un Kahire'yi bakmsz gibi gstermeye altn ima ediyor; "tozlu" iki yan l olan kadim bir ehrin gereki bir grnmn vermek iin aba harcandn gsteriyor: "yle ki badanay toz rengi yaptrtt." 108 Mitcheil {Colonising Egypt, s. 1; "World as Exhibition," s. 217), sokakta alan zanaatkrlann "Doulu gibi giyinmi Franszlar" olduunu sylyor. Kayna Fikr ise (Irad, s. 128-133) zanaatkarlann, eeklerin ve eekilerin Msr'dan geldiini ak a belirtiyor. Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 526a-527a; elik, Displaying the Orient, s. 70, 75-78 (MitchelI' zikreder); Musee d'Orsay, 1889, s. 109 (sokakta 160 Msrl alyordu), s. 261 (harita).

iinde danszlerin gbek att kahvehanenin nnde bir cami cephesi olduundan sz etti.o^ O , tamamen danszlere odaklanmt:
Sergi-i ummideki Msr soka Fransa ahlakiynunu byk byk itirazlara m ecbr eylemi bir yerdir. Zira sergiyi tem edenlerin en mergb mracaatghlar buras olup sebeb-i rabet ise ne Msrdan sevk edilen mamlt- sna iye ne eekler ve eekiler ve ne de orada yaplm olan Msrkri binalarn letfet-i mimariyesi deil belki yalnz hanende ve rakkase karlarn teganni etmele ri ve gbet atmalar kaziyesinden ibaret bulunmasdr. Bu karlarn.hemen kffesi kendilerine birer Mslman ismi taknmlar ise de hi birisinin slamdan olmad mertebe-i tahakkuktadr. En ou Tunus ve Ivlsrn Yahudi karla rndan ve biraz Msrn Kbtiyelerindendir. Bu karlarn trl evz ve harekda vcdlarn bit-tahrik raks etmeleri bizim buralarca dahi mstahsenttan addolunacak eyler olmayp hatta Tunusta ve Msrda bile raksn bu trls n grm ek bunlara mahss olan baz hcra yerlere gitmeye vabeste olduu ve bu temnm bir nevi sefahat sayld malmdur. ( ...) Franszlarn balet denilen oyuncu kzlar hemen rplak zann olunacak srette dar fanilalar ve tller, brmckler ile telebbs ederek tiyatrolar saha-i temlarnda birer bacaklarn nevbet nevbet balarndan yukarya kadar kaldrmak derecesindeki evz ve harektyla Msr rakkaselerinden daha az m yoksa daha ok mu mherrik olduklarn elbette krilerimiz takdir etmilerdir. Bizim burada asl enzr- mlahazaya arz edeceimiz ey Avrupallarn u Msr ve Tunus rakslarna ldrasya br rabetie can atmalar kaziyesidir...

Parislilerin bu danslar saatlerce st ste seyretmeleri Ahmed Midhat ok artmt. Rakkaselerin en mehuru gzel Fatma 'Tunuslu bir Ya hudi engisiydi. Bir gzellik msabakasnda birinci olmutu ve bir yass kadayif cesametinde olan altn madalyasn gsnde tayordu. Fatma kendisini bir kucak canfes ve brmck iine gark etmiti fakat sinesi, ensesi, kollan m e y d a n d a y d !A h m e d Midhat nisvan- arkiyenin hi109 Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelon, s. 504b-505a ve 1023a. Kendi Oksidantal tekicilii yznden eski ve otantikin benzer ekilde ayn yerde bir araya gelmesini Avrupa ehirleri hakknda bir "kural"a dntrmt: Seyyah iin grmeye deer olan eski ehirdir. 110 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 526a'527b. Msrl ve Tunuslularn Ahmed M idhat'n sosyal Darv/inci evrim merdiveninde Osmanl Trklerinden (ve anlalan Ruslardan) daha aada olmas dikkat ekicidir, belki Stockholm'de tant Msrllardon pek sz etmemesinin de sebebidir. Yukarda szn ettiimiz Sudanl dans lara gsterdii tepkiye baklrsa Sudanllar merdivenin daha da aalarndadr.

111 Yahudi olduunu belirtmesinin amac iffet ve mestriyet gibi Islami kriterlere uy
masnn beklenmeyeceini gstermek olabilir. Ayn sebeple Ahmed M id h afm ve dier Ortadoulu nc yazarlarn romanlarnda gayrimslim kadnlarn nemli rol vardr: Okay, Ahm edM fdhat, s. 159-166; Joseph T. Zeidan, "The Image of the Jew in the Arabic novel, 1920-1973," S h o fa ri (1989), s. 58-82.

bir snfnda bu kyafeti kimse grmemitir diyordu. Ona gre Kahire Soka bir temsili iddet alanyd, ancak iddet cinsiyet konularna odakla nyordu ve bu konularn yanl temsili Oksidantalist eletirmene bir silah sunuyordu. Ahmed M idhatn Stockholm de tant Msrhlardan Muhammed Emin Fikr (yazd Arapa seyahat kitab MitcheUn eleti risinin kaynayd) aslnda Kahire Sokam ve rakkaseleri Ahmed Midhattan daha ok beenmi, yine de baz eletirilerini dile getirmiti.^^ Ahmed Midhat en ok ve olumlu etkileyen Makineler Sarayyd. Bir sergide grlebilen en son byk mhendislik deneyi denebilecek bu yapnn ats kemerlerle desteklenmiti. Bu kemerlerin her biri iki bkl112 elik ve Kinney, "Ethnography and Exhibitionsm / s. 43, !a belle Fathma'r\\n da bir resmi var; elik, Displaying the Orient, s. 23, 25, 26, 76, 77, Kahire Sokaj'ndan baka sahneler; elik, 1893 Chicago Sergisi'ndeki Kahire Soka'n da anlatr, 113 MitchelTa {Coionising Egypt, s. 1) gre. Kahire Soka "Msrl ziyaretileri irendir mi" ve sokan "uzanda" durmulard, "en utandklar" ey de cami cephesinin ardnda bir kahvehane olmasyd, bu kahvede (Fikr, Irad, s. 136"dan) "Msrl kz lar gen erkeklerle dans ediyor, den/iler dnyordu." Ancak Fikr soka aynntlanyla ve olumlu bir slupla anlatr, eletirileri belli noktalara yneliktir. Sokak "ok ekiciydi," "ark slubundaki" bir kahvehane gibi kurulan adr "grlmemi bir ih tiama sahipti" (bkz. s. 128-129); giriimci Msrl tacire vg (s. 129-132), bu tacirin Kahire Soka'ndaki malla dolu dkkn (fuar planndaki "Msr ars" m?) Pa ris'teki Msrllann buluma ve mektuplarn alma yeriydi; s. 136Ma hi de tepki gstermeden caminin sadece dtan cami olduunu "baka bir ey deil", iinde "Msrl rakkaseler iin" bir kahve yapldn, "klelerin" {'abd. Sudanllar m?) rak settiini ve dervilerin dndn anlatr; kadn ve erkeklerin birlikte dansettiini sylemez; s. 232-233^te yukarda bahsedilen adrda seyirciler rakkaselerin hareket lerine ve "eski Msrl tarzndaki" kyafetlerine hayretle bakarlar, bir Mevlevi dervii de dnp durur; s. 346-347'de "gzel Fatma"nm Tunuslu bir Yahudi olduunu be lirterek ark tarznda giyinmi olduunu syler ve hi de knamadan gsn rten tln "altndakini gizlemediine" dikkat eker, byle bir gzellii yaratt iin A l lah'a krederek bitirir. Eletirileri iin bkz. s. 233: adrdan karken, Avrupai ilan rakkaselere abartl tepki gsterdikleri iin, kendisini ve dier Msrllan o adra girdikleri iin, dervii de tarikotine hi uygun olmad halde yle bir yerde "dans" eder gibi bir ey yapt iin eletirir; seyircilerin ok yeni bir ey grme gibi bir ba haneleri vard; Msrl seyyahlarn bahanesi Msr'da byle yerlere sadece ipsiz sap szlar gittii halde burada saygn insanlann da gitmesiydi; derviin bir bahanesi olamazd; s. 374-376: Kahire Soka'nn yanindaki muazzam Palais des Industries Diverses'in iindeki Msr sergisini Iran ve Fas sergileriyle karlatrarak Msr h kmetinin ve halknn neden lkelerinin maliann gstermek iin aba harcamadk larn sorar ve dardaki Kahire Soka'nn karmaasna dnmeyi tercih ettiini syler. Stockholm'de de ayn yazar benzer ekilde onaylar; Nazik Saba Yared, Arab Travellers and Western CivHization, Sumayya Damluji Shahbandar, ev. Tony P. Naufal ve Jana Gough, yay.h. (Londra, 1996), s. 73, 82, 97-98, 108-109, 1 10, 114, 121; Louca, Voyageurs et ecrivains egyptiens, s. 199-203. 114 Greenhalgh, Ephemeral Vistas, s. 155.

m demir hatldan yaplmt. Tabana ve yukarda birbirlerine dedikleri yerde oynar olan bu hatllarn meydana getirdii kemer 1 1 0 metrelik ak lkla rekor krm. 4 2 0 metre uzunluundaki bu binann kapsad muaz zam alanda her boydan makineler, hatta lokomotifler sergileniyordu:
...yekpare bir salon halinde ise de drt taraf otuz nmetro kadar arznda irvan ile muhattr ki birok kk makineler dahi bu iryanlara yerletirilmitir. iryanla rn arasnda kalan aklk boyunca bir de cisr-i seyyar [seyyar kpr] yaplmtr. Bu cisr-i seyyar tamam iryanlar irtifama msayi gayet muhkem demir ardaklar zerinde bir batan bir baa kadar kzak gibi kayp seyir ve hareket eder. yle bir suret-i acibede ki demir ardak dediimiz iki cenahl demir yol makine galerisini ekl-i tulansince boylu boyuna kat ederek cisr-i seyyarn da iki ular bu demir yollar zerine mevz [konulmu] olduundan yer altndan gizli makineleri ve onlara merbut teller yastasiyle koca bir sal cesametindeki cisr yay a yava galeri nin bir bandan dier bana kadar kaydrlp gtrlr. Bunu inadan maksat erbb- temy galerinin zeminine konulmu olan makinelerin stnden geir terek gerek onlar ve gerek iryanlarda meyz olan eyay bir nazar- mil ile te maa ettirmektir. Binaenaleyh cisr-i seyyar benim bulunduum terasaya takarrub edinceye kadar drbn ile galerinin her tarafn temaa eyledikten sonra bu cisr-i seyyara da binerek ve galeriyi boylu boyuna onun rey-i ahestesiyle gezerek ge rek drbn ve gerek gzlk ile temaam ikmal eylemi idim.^^^

Asansrl, hem elektrik hem de gazla aydnlatlan Palais des Machines ileri teknolojinin doruuydu. Ashnda btn sergi elektrik ve gazla aydn latlmt, fskiyelere fkran sular renklendirmek iin elektrik ampulleri taklmt, Eyfel Kulesi tepeden trnaa aydnlatlmt, geceleri tepesinden renkli spodar ehri a bouyordu. Makineler Saraynda cisr-i seyyarlar ok etkileyici olsa da Ahmed Midhat asl byleyen ...bizim memlekette peyda ve istimali kabil olan kk ve ucuz ve naf makinelerdi, ... kazzazla, rmeciHe, nakha, dikiilie, ayakkabcla, matbaacla ve ev ilerine ait makineleri inceliyordu. Hemen iin ekonomik ynn dnerek bin frankhk bir gaytan ve erit makinesinin bir ailenin geimini temin edebileceine iaret etmiti. stanbul zanaatkarlar Parise gnderilseler Osmanh sanayi ini canlandrabilecek ne makineler satn alabilirlerdi. n
115 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelon, s. 496b, 649b-650b; Musee d'Orsay, 1889, s. 164-195; Durant, Palais des Machines^ s. 40"ta pont roulant electrique'\ gsterir. 116 Musee d'Orsay, 1889, s. 34-35; Halid Ziya Uaklgil, Krk Yl (stanbul, 1969), s. 263; Beutler, Weltaustellungen, s. 194-198; Fikr, rad, s. 207-208. 117 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 649b-654b, 677a-683a; zanaatkrlonn Paris'e gitmelerinin zorunlu olarak devletin tevikine bal olmas tam bir Osmanl

43

Ahmed Midhatn deerlendirmeleri zellikle kongre ve sergi zerin de younlam olmakla birlikte, Avrupann maddi ve manevi ilerlemesini lme abas btn anlatsna hkimdi. Avrupal tekiyi maddi-manevi kartl temelinde deerlendirmek, Osmanl-Mslman Beni ayn kav ramlarla dnmek demekti. Ancak bunu yaparken, tekabl eden katego-

Grafk 1. zerinde Ben-teki, Erkek-Kadn, Maddi-Manevi, Dou-Bat, SekinAlt yazl olan ikili mercekler art arda dizilmitir. Ben ile kinci Ben bu mercekler dizisinin kar ucunda bulunan teki Bene doru bakyorlar. kinci Ben, merceklere Benden daha yakn durduundan, Ben merceklere doru bakarken, hem ikinci Beni, hem de ikisinin merceklere yansmalarn grr.
varsaymysa da, yazarmzn bireysel giriimi savunmasjyla eliir. Makineler hak knda syledikleri Osmanl sanayiindeki gelimeleri bildiini gsterir; Halil nalck ve Donald Quataert, yay. h.. A n Economic and Soc/al History o f the Ottoman Empire, 7300-/9/-^(Cambrdge, 1994), s. 888-933.

rilerine farkl deerler yklenen ikili deil drt-blml bir analitik tablo oluturur. imdiye kadar sz edilen kategorilere Dou-Bat, sekin-sekin olmayan gibi deikenler, Madam Glnar ile cinsiyet konulan da katlrsa, aslnda ikiliklere dayal analitik bir tablonun hcrelerinin sratle oalabi lecei anlalr. Byle bir incelemeyi sraya dizilmi ikili merceklerle temsil edebiliriz. Her mercekte iki taraf birbirinden ayran hat, teki merceklere tam denk dmediinden,,Ben, art arda dizilmi merceklerin iinden baktnda, tekiyi iki deil, ok dilimli olarak alglar. nc zne konumundaki kiinin gerek yabanc, gerekse kadn olmas, o ikinci Benin, Ben ile teki arasndaki ikili merceklere yansmasna yol aar. Grafik 1, bylelikle tekici ikiliklere dayal bir incelemenin basit bir ikiliin tesine geerek nasl ok boyutlu, ok kategorili bir sonuca vara bileceini gstermektedir. Bu sre ise, ortaya baz sorular kartmakta dr. Avrupa Oryantalizminin bir nitelii sylem dalm (discursive dispersion) olduuna gre, Ahmed Midhatn Oksidantalizminde de onu da ha iyi anlayabilmemize yarayacak baz elikiler yok mudur.> Bir Oksidantalist anlatda, zellikle manevi ilerleme fikri anlaml olabilir miydi?^^ Ahmed Midhatm baz temalar ele al bu sorular cevaplamaya yardm edebilir. Ahmed Midhat Avrupann mpt^ddi ilerlemesini sokaklarn amurunu alp gtren kanalizasyon ebekesinden tutun, elektrie kadar birok alanda anlatmt. Sk sk, rnein demiryollar ve matbaalardan bahseder ken Osmanhlann bu alanlarda ne kadar ileri olduunu belirtiyordu. Yine de asl odak noktas Avrupayd. Deerlendirmesi Pariste ekil almt; Makineler Sarayndan dndnde Madam Glnara Avrupann tah minlerinin tesinde ilerlemi olduunu, sergideki makinelerin de bunu kantladn syledi. Ahmed Midhatn Avrupay maddi ilerlemeyle bir
118 Ahmed Midhat^n bu noktada kelimeleri kullanndaki tutarszhk, bu almaya il ham verdi: Avrupa'da Bir Cevelan, s. 225b, bilim ve sanayide "terakkiyt/ ama manevi "teerriiyof; s. 413b, "Yalnz tiyatrolar deil boz rez)\Qne kitaplar ve sade ce arklar bile ahlak ve db- umumiyeyi o kadar mthi bir surette tesmim eder ler ki ... namus-perestan- hkemya kanlar alatrlar."; s. 657a, hem maddi hem de manevi "terakkiyt"a atf; s. 771a, manevi ve maddi terakkiyt, ama ayn zamanda maddi "terakkiyt" ve manevi "tedenniyt"; 1004b, Sadullah Paa'nn "Avrupa'nn terakkiytn maddi ve manevi olmak zere ikiye taksim" nerisi; kr. Atatrk Ki tapl, Fatma Aliye Evrak,1 4 /1 8 0 , 15 Kanun- sni 1308/27 Aralk 1892: "... Hele benim kendi kefim olmak zere Avrupa'nn terakkiyt-( maddiyesini tedenniyt-f maneviyesinden kirh ayrm da imendferler telgraflar ticaret filanlar hususunda Avrupa oyeste-i taklid ise de maneviyt hususunda layk- nefretidir hkmn kim vermi?"

4^

tutma eiliminde olduunu bilen Madam Glnar ona "^..terakkiyt- maddiyesinin her cihetini beenmeye ayan bulduunuzu ka defalar sy lemi idiniz... diyerek daha nce byk binalar, bulvarlar, parklar ve olaanst dzenlilii de beendiini hatrlatt. Ahmed Midhat Avru pann genel olarak refah iinde olduunu kabul ediyordu, ancak asl ks kand '"mucizkarane icatlaryd. Baka bir yerde Avmpallarn yasalara saygsn vmt. Avrupadaki erkek ve kadn garsonlarn temizliini ve eliabukluunu tekrar tekrar vyordu; stanbulda ise aksine, zevk sahibi bir insan irendirmeyecek pek az lokanta v a r d . Alayc bir tavrla, Boaz vapurlarndaki yolcula rn, altnda hi de yanltc olmayan Kapudan ile musahabet memndur evirisi olmasna ramen, est defmdu de parler cu capitcine^^ yazl lev hay grnce kaptann konumasnn yasak olduunu, ancak yolcularn onunla pekl konuabileceini dndklerini anlatyordu. Viyanada Ringstrassede dolarken Ahmed Midhat sadece niversite ve sanat m zesi arasmda grd muazzam binalar yznden deil, yirmi-yirmi be yl iinde ortaya km btn bir yap ve mekn kavram yznden ak na dnmt. Ama en artc olay Pariste bana gelmiti: Bibliotheque Nationalein katalounu nereden satn alabileceini sorduunda, otuz be yldr bir komisyonun bu katalog zerinde altn, hl bitiremedi ini, ancak birok cilt halinde bir gn yaymlanacan r e n m i t i . 122 Btn bu unsurlar ""maddi ilerleme olarak tanmlamak bu kategori nin fazlaca esnetilmesi olurdu. Ama Ahmed Midhat, Viyanada Sadullah Paa ile konuurken tam da byle yapyordu. Avrupann maddi ilerlemesi sadece yksek binalar, temiz sokaklar ve uygarca yaama biiminde de ildi. Ayn zamanda her ulus, kltr rnlerini dzenleyerek ktphane lerde, mzelerde ve kamusal antlarda sergiliyor, bylece ilerlemesi mevcudiyet-i maddiyeye brnyordu; oysa Osmanl, ilerlemenin bu y nnden hl y o k s u n d u . 1 2 3 Ahmed Midhat bylece sanki bir sergi olan
119 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 656b-657b. 120 Age,^ s. 468a, 748a, 935b-936a, 939a. Baka durumlarda da Osmanlj'daki koullarm Rusya'daki koullara gre daha iyi olduunu belirten Dr. Boris, kaba garsonla rn basit bir soruya, adn sylemeye terbiyenin msaade etmeyecei birtakm yerle rini kajmodon cevap veremediklerini sylyordu. 121 Age., s. 936b-937a. Yazarmz Konstanz-Lindau arasnda Bodensee glnde bindi i bir vapurda servis yapan gayet nazik, becerikli ve birok dil konuan bir gen ka dnla tannca bu karlatrmay yapma lzumunu hissetmiti. 122 Age,, s. 637a, 1001 o. 123 Age., s. 1004b-1005b.

dnya anlaym kabul ediyor, ancak bunu, bir toplumun dnyann geri kalann kontrol altna almas deil, kendi kltrel gelimesine ivme ka zandrmas olarak yorumluyordu.^^^ lerlemenin bu fiziki biimlerinin al tnda yatan sreleri, anlay ve kltr unsurlann Madam Glnar kadar tam kavrayamyordu; belki Madam Glnar da Ahmed Midhatn kltr bir farkllk zemini olarak elde tutma ihtiyacn tam anlayamamt. Yaza rmz OsmanlIlar Avrupadaki terakkiyt- maneviyenin taklit edilme mesi konusunda uyaryordu. Bu etiket altnda toplad unsurlara bir gz atmak onun ne demek istediini ayrntlandracaktr. 19. yzyl Avrupallannn hyftfetvt davmntflcr konusundaki beklenti lerinin stesinden gelmek zorunda kalan Ahmed Midhat, Osmanl ve Avmpa yaam biimlerini irili ufakl birok ynden karlatrmak gibi nazik bir sorunla yz yze kalmt; bu i, bugn yaasayd karlaabileceinden ok daha karmakt. Takdim edilme, kartvizit gibi hassas ileri, kongre iin gerekli kyafetin inceliklerini, kadn ile erkein serbeste bir arada ol masna izin vermekle kalmayp erkein bir valye gibi davranmay bilme sini gerektiren treleri de bellemek zorundayd. Ak sakalh bir profesrn gen bir hanmn elini pmesi kadar tersi olmalyken acayip ne olabilirdi?^^^ Stockholmde arkl delegelerden bazlan Batl kyafet giymi, bazlar giymemiti. Ahmed Midhatn fark ettii gibi, arkl byafetlerini karmam olanlarn nasl davranlacan bilmeleri beklenmiyordu. Batl kyafet giymi olanlarn ise en ufak kusurlar bile affedilmiyordu:
Resm, gayr-i resm gn-gn adamlar ile vuku bulan mlakat ve mbahestmdan anladma gre Avrupallarm biz Osmanllan ve Msrleri ve bir de ranllar ksmen mtemeddin addeyliyorlar. Bu temeddnm z ksmen diye kayda sebep kisve-i cedide-i milliyemizi lbis [giymi] olanlarla bir de kisve-i kadime-i milliyemizi lbis bulunanlar yek dierinden adeta baka baka birer ksm addetmelerinden nidir. Bu taksimlerinde hakl olup olmadklarn bah124 Yazarmzn Berlin, Paris ve Viyana'ya gitmeden nceki mze tecrbelerinden bah setmek iyi olacak. stanbul'daki Asr-j Atika Mzesi Mdr Osman Hamdi Bey'in himayesinde olan Ahmed Midhat Osmanl topraklanndan getirilmi byk bir anti ka eser koleksiyonu olduunu biliyordu; Osmanllarn hi mzesi olmadn ima ederken abartyordu. lk grd Avrupa mzeleri Stockholm'deki Nordik Mze ve Oslo dndaki BygdMe bulunan dnem binalar mzesiydi {Avrupa'da Bir Cevelan, s. 235a-237b, 272a-277b; Nylander Orientolistkongressen, s. 64-65). Btn bu mzeler, bir toplumun bakalannn zerindeki egemenliini deil de, kendi gemi ini sergiledii mzelerdi. Nordik Mze giriim ruhunu kamlam, bir Osmanl et nografya mzesi kurulmasn nermiti, byle bir mzede sergileneceklerin zengin likte ei olmayacakt ve Nordik Mze'nin Stockholm'e ziyaretileri ektii gfbi, et nografya mzesi de stanbul'a ekecekti. 125 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevehn, s. 232a-b.

se katamayacam. nk zihnimde mstahzr oan eyler bu yoldaki nuhakemta msait deildir.

Madam Glnar ona yol yordam reterek yardm ediyordu, ama bu da durumun iyice gzne batmasma sebep oluyordu:
yn- dikkattir ki stokholm de ben ve Fikr Paa ve mahdumu Em in Bey birlikte gezindike halkn enzr- istigrbn pek az celbeyliyor idik. H atta ni formamz lbis bulunduumuz zamanlarda bile yle halkn muhceme dere cesindeki enzar- cst csuna hedef olm uyor idik. Yanmzda eyh H am za ve eyh m er ve Cezayirde Tilimsan kads Seyyid uayb bin Abdullah ve mahkeme-i eriye azasndan Beir bin Bustan bulunduu zamanlar ise hangi sokaktan geecek olsak nm zde ardmzda binlerce erbb- merak bizi te maca iin mzdchsLmcn beraber yryorlar idi. ( ...) Dnlmelidir ki birka kere bu zadar ile beraber byk ktphane etrafndaki baheye ve Opera ti yatrosu nndeki parka gittiimizde etrafmza toplanan halbn miktar sekiz on bini tecavz eyleyerek...

Kongrede Avrupal biliminsanlannn tavr da ilginti:

Bundan da kat-i nazar kongreyi tekil eyleyen ulema bizimle konutuklar za man adeta mtemeddin bir halk ile adeta kendi cinslerinden adamlar ile konuuyorlarmasma tavr- itilf ile grp konutuklar halde aramzda eyhler ve yahut Cezayirliler bulunduklar zaman gya bir baka neviden mahlklar pighmda bulunuyorlar imi gibi hemen tavrlarn deitiriveriyorlar idi...^^^

Avrupahlar Ahmed Midhatm rezalet diye niteledii baz eylere aldr etmiyorlard. Folis sokakta pantolon dmelen ak bir adama mdahale edebiliyor, oysa aiftelerin mzikhollerde toplanp kfretmesine ve erkekle rin dikkatini ekmek iin kt mermiler atmalarna ses karmyorlard. Dolaysyla, Avrupanm db- resmiye ve gayr- tesmiyesine dair kendi leri iin bile birtakm kitaplar telif ve neredilmi bulunduundan Osmanl1ar iin bunlarn birka tanesinden muktebis olarak bir kitap telifi taht- vcubda gibi bir eydir diyordu Ahmed Midhat. ok gemeden de bu ko nuda bir kitap y a z acak t.A v ru p ann her eyini taklit etmeye gerek yoktu belki, ama eer Avrupa dab bir kitabn konusu olabiliyorsa, Avrupann btn "manevi ilerlemesi gerekten de k iinde miydi acaba> ICyafet ve davranlar bizi tekrar bireye getiriyor. Dou-Bat karla126 Age., s. 227a-b. 127 Age,, s. 217a, 226b-228a 128 Age., s. 217a, 226b-228a (alntlarn kayna); Nylander, Orientalistkongressen, s.

6.

129 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 229b, 582b; Avrupa Adb-f Muaereti, yahut Afafrar]ga (stanbul, 1312/1894-95).

trmalarmda en karmak konu kpt^dtnli.nn statsy&Vi\ bu sorun da anla lmas g 19. yzyl normlar yznden iyice iinden klmaz hale gel miti. rnein Ahmed Midhat ile ilk karlat akam Madam Glnar hemen, mesturiyet hari Osmanl kltrnn her ynne hayran olduu nu sylemiti. O gece, daha sonra bale yznden bu konu tekrar alm t; her ikisi de danslarn yar plakln tasvip etmiyorlard. Avrupah ka dnlarn da neredeyse Mslman kadnlar kadar rtl olduu bir devirde iecollet(^fey2i da o hafif bale kostmleri nasl giyilebiliyordu?^^^ Ahmed Midhatn pek ard anlar olmutu. Stockholmde Grand H otele vardnda, ykanmak ve sa kestirmek istediinde odasna bir ka dn berber ve bir kadn banyo hizmetlisi geldiinde ok sklmt;
Bir de be dakika sonra bakaym ki elinde kocaman bir anta ile oda ua ile beraber bir kadn (badel-isdzn) ieriye girdi. Arkasndaki hafif m anto gibi bir eyi attktan sonra altndan yirmi iki, nihayet yirmi be yalarnda bir kz lap selamlayarak berber olduunu anlatn ki, kollar dirseklerden yukarya ka dar plak ve gerdam gs ve enseye kadar dekolte, koyuca lepiska sal, mavi gzl, iri yapl bir mahbbe-i dil-r!

Ahmed Midhat berber kadna 'teslim olduktan sonra,

... ki kadn soba borusu gibi bklm kocaman bir muamba ile beyza ek linde azm bir de leen getirmiler idi. Bunlar[n] istihmm levazm olduu nu anladm. (...) Ben soyunup istihmm iin cmlesinin kmalarn bekliyor idiysem de herkes ku halde biraz orta yalca fakat o da berber gibi endam mtenasib ve kollar ve ensesi plak ve gsnde kunduraclarn nl gibi beyaz keten bezinden mamul gsl bir kadn odada kald. Baz mukaddimt- tehyitiyle anlatt ki kendisi de dellaktr. Bizdeki skn berbere tesli miyet halindeki skndan ziyadeye vard. El ve ka gz iaretiyle artk bp gitmesini ve benim kendi kendime istihmm edeceimi anlayor isem de ka dn bil-akis bizi soyundurmaa yardm etmek istiyor. Adeta komik bir hae geldik. Fakat bu kadn berberden daha vakur olduundan harekt- vakas mahza mukteza-y memuriyeti olduunu vakar- fevkaladesiyle gsteriyor idi. Buna da teslim o l d u k ...
49

Ahmed Midhat dellakn bir Mslman erkein mahremiyetine say gsnda da hibir kusur bulamamt. svete kadnlarn da yaygn olarak
130 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 174b, 186b; Nora eni, "La mode et le vetement feminin dans la presse satirique dMstanbul la fin du X lX e s\hc\e Presse Turgue et Presse de Turquie iinde, Nathalie Clayer ve di. (yay.h.) (stanbul ve Pa ris, 1992), s. 190-209; Findley ""La soumse," s. 154-156, pee ve korse slam ve Av rupa ataerkilliini simgeleyen alternatiflerdir. 131 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 114a-l 15b.

50

altklarn belirtiyordu, ...lkin bu memletin gerek erkekleri gerek ka dnlar levzm- iffete ziyadesiyle riayetkar olduklarndan bu istihdamn hibir cihetle fesad fenal grl mey erek mstahdemler de istihdam edenler de honut kalmaktaydlar. Daha sonra da iffetiyle alan birok kadnla karlam ve daima bundan olumlu bir ekilde b a h s e t m i t i . 1 ^ 2 Bu gibi dnceler Osmanl okurlarnda bilisel bir uyumsuzluk yaratyor muydu acaba? Eer yleyse iffetine bilgili olma erefini de ekleyen yeni kadna, Madam Glnar sayesinde daha da aracaklard. Ama Osmanl okurlarm asl sarsan iffetli davranmayan kadnlard. B tn AvrupalI kadnlar gnahkr olarak tanmlayanm bir Avrupa kart asla olmasa da, Ahmed Midhat Avrupadaki gece hayatndan nefret etmi, Madam Glnar da buna ok armt. Fahielerin davranlar yznden dehete kaplmt. Bu tepkisi dneme zg bir ikiyzllk deildi, ro manlarnda ar Batllamanni3^ ktlklerini akhndan karamayan bir Mslman Osmanh reformcusunun cemaati ahlaklyd. Onu dertlere asl garkeden ise, Avrupallarn Mslman toplumlara ar bir erotizm ykledii temsillerdi. Stockholmde Mslman kadnlar zerine bir tebli hakknda irticalen konuurken Ahmed Midhat harem kadnnn ehvetli bir odalk imgesiyle gsterilmesini eletirmi, bunun msebbibi olarak da biliminsanlarm deil daha ok Avrupah yazar ve a irleri gstermiti. Byle bir kadnn Oryantalist ressam slubunda bir tas viriyle sze balam, temposunu hi bozmadan, Osmanl byklerinin annelerinin de ite bu kadna benzedii fikrine saldrarak szn ataerkil slupta bitirmiti:
imdiye kadar Avrupa bizim bild- arkiyeye yalmz bir levha-i dil-r tem a as gibi bir nazarla bakar idi. Zira mdekkik ve mtetebbi olan Avrupa feyle soflarnn arka taharri-i hakike koyulmalar bin-nisbe yeni bir ey olup im diye kadar ahvl-i arkiye yalnz nakka- hayal olan deb ve uarnn tasvir ve tersimi erine kalm idi. Bunlarn tasavvur ve tasvirlerine gre ark nisvn
132 Age., s. 113b, 114a-l 17a (alntnn kayna), 616b, 748a-b, 887a-888a, 936a. 133 Mohamad Tavakoli-Targhi, "magining VVestern Women: Occidentalism and EuroEroticism," Rodical America 24 (1990), s. 73-87; Tavakoli-Targhi, "Persian Gaze and Women of the Occident," s. 22, 26. 134 Mardin, "Sper V/esternization in Urban Life," s. 415-416; Ahmed M idhat, Avru pa'da Bir Cevelan, s. 67a-b, 579a-581a, 81 lb-812a, 975a, 989b, 1017b. RusyaVa gre Osmanii'daki durumun daha iyi olduu bir baka nokta: Madam Glnar ve Dr. Boris ile konumalarndan sonra, yazarmz istenmeyen kiilerin akn yijznden Rusya'nn zarar grdne, nk elitin Avrupa'dan gelen kumarbazlar ve elence dnyasndan kiilerle bir arada olmay istediine kanaat getirmiti (444b, 471b472b, 1017b).

bir sedir zerine geliigzel uzanvermi bir mahbbedir ki plak ayaklarna giydii ncili terliklerin birisi yerde ve dieri parmaklan ucundadr. Libas ise tesettrden ziyade tezeyyn iin yapldndan sedirden aa uzatt bacakla r yar ak bir halde bulunduu misillu karn ve sinesi de hayal gibi ince ve effaf tller ile mm mestrdur. Perian salan plak omuzlaryla sedirden aa uzavermi olduu kolu zerine doru bklm bklm dalmtr. Kendi sinden birka m etro uzaa konulmu bir murassa nargilenin ylan gibi kvrml marpucu elinde ve onun da murassa ve kehrbal azl azna karb bir va ziyettedir. Birka sedefli dolap ve iskemle ve rahle ile tavana aslm fanuslar odann ziyneti olup kaimen bir zenci cariye rengarenk tavus tynden maml yelpaze ile mirvaha-zendir. te imdiye kadar Avrupann tasvir eyledii ark nisvan budur. Vaka bu levha temaas gzlere letafet verir gzel eylerden ise de bir hakikat olmayp bir hayal, bir iirdir. O kadar hayaldir ki ondan mtevellid fikir ve itikad dahi mahz- hayal olur. Zira zann olunur ki, bu vcud kendi hanesinin sahibesi zevcinin zevcesi ve evladnn validesi deil, belki yal nz hane sahibi olan erkein huzztna [hazzedilen eyler] hizmetkr bir e lencesidir. N e byk hata! Bugnk gnde asl gzeli hakikatte arayan mdekkik ve hakikat-perest Avrupa iin bu gibi hayalt clib-i nazar- ehemmiyet olamazlar. Bugn muhtc- hakikat olan Avrupa iin dostum eyh H am zanm bu telifi ite u hayalt- muaaay mnhasif ederek hakikati ortaya koyacak sr- ciddiyeden olduu iin fevkalade yn- tebriktir. Telif-i mezkru okur iseniz size muhtasaran tasvir eylediim hayal ile hakikat arasndaki fark- azmi grrsnz. Bu fark az sz ile ben de size imdi gsterebilirim. ... Milletlerin tedldki ise yetitirmi olduklar byk adamlarn tayn-i mahiyeeri ile mmkn olabilir. Osmanl milletinin yetitirdii byk adamlar Avrupaca zaten tannm olduklar cihetie yeniden tantdrmak klfetine hacet yoktur. Herbiri mesleklerinin adeta mucidi, messisi addolunan byk askerler, byk diplomatiar, byk amiraller, byk ekonomlar, byk limler ve edibler ve sanatlcrlar tarih-i Osmaniyi tezyid ehemmiyetiyle en aaal tarihler iddma idhal eylemilerdir. Hem her meslekte temeyyz yalnz bir snfa mahsus kalmamr. Sunf-i ett yekdierine tedhl etmitir. Mesela rleri pene-i kahrnda ze bn eyleyen bir sultan- Osmaniynn ihss- nzike-i airnesi kendisini bir gzleri ahya zebn eyleyerek o yoldaki manzmt- edibnesiyle debnn da sultam olduunu gstermitir. Hanedan- cihangir-i Osmaniynn anl zas meynnda sr- iiriyesiyle hret-ir olan debnn miktar yediye sekize var maktadr. Kezlik idare-i devlete zamanlarnn en byk diplomadan, ekonomlar, amiralleri, seraskerleri olan vzera ve mera meynnda fezil-i lmiye leri ile mmtaz olanlann miktar yzleri geer. ... imdi bu kadar muvaffakiyet ler Avrupann konkubin [concubine] yani hl an yalnz huzzt- nefsniyeye hizmetten ibaret mstefreelerdir [odalk, cariye] zanneyledii analarn evlad iin istiksr olunmaz m? Konkubinzadelerden ne umulur? Hayr efendi ler hayr! Onlar el-yevm Avrupann evld- tabiiye tbir eyledikleri mahlklar dan ibaret kalr ki onlardan ne bir ceneral ne bir amiral ne lim ne edib ne sa-

natkar snfnda adamlar yetiemezler. Evld faziliyet-i maddiye ve maneviye dersini en evveJ vaiideJerin agunda aJrJar. ... E er ark nisvn levhalarda te maa ettikleri konkubinlerden ibaret olup da arkllar dahi huzzt- ehvniyenin medr- teskini olan byle bir smf mahlktan doma evlddan ibaret bu lunsalar idi ark bunca fezil-i maddiye ve maneviyesiyle bugnk Avrupa gibi mdekkik bir Avrupann nazar- tetebbu ve tedkikine yeste grlr m idi? Edebiyat ve hikemiyt- arkiyeyi tedkik iin byle yzlerce ulem-y benmn itima edecei kongreler teekkl eyler mi idi? ark kadmlarfnn] ne olduklan[nn] anlalamamasnn sebebi, hal-i mestriyeteri ise anlarn yetitirdikleri oullar mestur kalmamlardr. aaa-i n- terakkilerini arken ran illeri, garben Okyanus- Adas sahilleri, cenuben Hindistan ve imalen nsf Frengistan ile mahdd bir lke-i vasi iinde milel-i mtenevviadan mterekkib yz elli mil yon kadar nfls olduklar halde cihanm nazar- ehadederine arz eylemilerdir. te bu oullarn faziletierine nazaran validelerinin fazilederini de istidlal etmek mdekkik olan feylesoflar iin pek kolaydr. Fzl dostum hazret-i eyh byle alkan ve terakki-perest oullar yetitiren nisvn- arkiyenin hukuk ve vezif bizce bi-phe keam- ilahi olan Kuran- Kerim ile ehdis-i peygamberde ve kaffe-i tedkikt ve ihtisast- ilmiye ve edebiyeleri ayt ve ehdis~i mezkre ze rine mbteni bulunan ulem ve deb nezdinde nasl tayin ve tasvir olunduu bu kitabda cem eylemitir. Gnlm arzu eyler ki kitab- mezkr Avrupa lisanla rna tercme edilsin. Kendi lisan- maderzdm olmayan Franszcada kudrct-i kalemiyem kifayet eylese idi bu tercmeyi ben der-uhde eder idim. Fakat hakik-perest olan Avrupada byle bir mhim eserin tercmesine bezl-i himmet ey leyecek erbb- gayretin fkdanna kil deilim. Kaviyen mid ederim ki bir de il birka sahib-i gayret bu tercmeye bezl-i himmet edecektir...^

Burada eriatta cariyeliin ve odalk ocuklarnn meruiyetini, o o cuklarn da ok kabiliyetli ve ok tahsilli olabileceklerini iyi bilen yazar mz, bu noktalardan sz etmeyerek, AvrupaJ dinleyicileri nnde Islami kadnlar savunmak iin dnemin Avrupa rkl ve sosyal Danvinciliinden esinleniyor. Burada reddedilen ark kadn imgesi ise, yine Pariste rastlanan rakkaselerin trndendir. Bu kitapta sunulan birok kadm imgesinden, dansz kzlarn ve fahielerin Almed Midhatn deerlendirme emasndaki maddi ilerleme ve ahlaki rmlkten hangisine uyduunu grmek ok kolaydr. Peki

135 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 164b-167a, Ahmed Midhat, bildiri su nan eyh Hamza Fethullah'n mulak slubunu anlayamad iin zetiemektense irticalen kendi fikrini aklamt. eyh Hamza grlerini Bkrat'l-Kelm 'ala Hukuka'n-Nis fri~ls(om (Kahire, I8 9 I) adl kitapta yaymlamt; Louca, Voyageurs et ecrivains egyptiens, s. 203>206. El-EzherMe okumu Ignaz Goldziher eyh Hamza'nn bildirisini o oturumun en ilginci olarak grmt: "Vom Stockholmer Orientolisten-Kongress/' Pester Uoyd, no. 249, 10 Eyll 1889.

olumlu imgeler nereye uyuyordu> Osmanl normlanna ters gelen, dm kadmlarm da tam kart olan ve portreleri olumlu izilen Avrupah kadn lar hepsinin stnde de Madam Glnar anlatdaki btn insanlardan daha fazla gze arpyor. Ahmed Midhat'n dilevc toplum zerine dnceleri, kadnlar hakkndaki grlerini daha geni bir balama oturtur. Kendisini olumlu etkile yen birok AvrupalIyla, rnein kendisine iyerlerini gezdiren iadamlaryla tanm olmasna r a m e n , yazarmz Avrupa toplumunu sanayile meyle birlikte ortaya kan hastalklarla zdeletiriyordu. Burada veriler, maddi ilerleme ve manevi rme resmine tam olarak tekabl eder. Ah med Midhatn ekirdek aileye ve modern metropoldeki yalnz bireye ba k, bir sosyologun bakdr. Ona gre gerek mutluluk insann kendi evinde kendi ailesiyle yaamasdr. Madam Glnar ile birlikte o gzel Paris binalarnda yaayanlarn kendi evlerine sahip olmadklarn rendiklerinde ok a r m l a r d , 1 3 7 stanbul, Moskova ya da St. Petersburgda ... hemen her familyann kendi hususi hanesi bulunup stanbulun yerlisi olanlar meynnda kira hanelerinde ikamet eyleyenler yzde on nisbetinde bile kalmadnda hemfikirdiler (Madam Glnar Rusya hakknda yanlyordu). Bu yzden hanelerin mtevaz olmas nemli olmuyor, sahiplerinin ma nevi zenginlik iinde olduunu, oysa Parislilerin sadece grnte zengin olduunu ispat ediyordu.
136 Ahmed M idhat, Avrupa'da Bir Cevelon, s. 55a, 523a-525b, 827b-829a. 137 Age., s. 658b: Madam Glnar, 2,5 milyon Parislinin 30.000 at altnda yaadn gsteren istatistikler hatrlamt; bundan yola karak Ahmed Midhat 800'de Tden az Parislinin iinde yaadjklan binalann sahibi olabileceini hesaplamt/. Paris'te sanayilemeye bal byme, kinci mparatorluk altndaki byk imar hareketleri ve merkez mahallelerinin durmadan deer kazanmas yznden kiralar artm, in aat irketleri speklasyona balamt, d mahallelerde ise iiler sefil koullarda yayorlard; Ann-Louise Shapiro, Housing the Poor o f Paris, 1850-1902 (Madison, Wis., 1985), Bl. 2-4; Adeline Daumard, Les bourgeois et !a bourgeeoisie en France depuis 1815 (Paris, 1987), s. 106-107; Daumard, Maisons de Paris et proprietalres parisiens au X IX e siecle (Paris, 1965); Norma Evenson, Paris: A Century o f Change, 77-/ 97S (New Haven, Conn., 1979), s. 199-218. Muhtemelen konu hakknda ok sz edilmesi yznden Ahmed M idhat Paris'teki konut sorunundan IstanbuTdakinden daha fazla haberdard. 138 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 659b-660a, 662a. Yazarmz stanbuTdaki ev fiyatlarn veriyor, demek ki koullar biliyor olmal; ne var ki, syledikleri ko nut piyasasyla deil de, romanlarnda evin ataerkil otoriteyi ve ailenin btnl n, kira evinin ise bu deerlerin yitiriliini simgelemesiyle ilgili olabilir: Parla, Ba balar, s. 100-101. Bir sanayi ncesi ehri olarak stanbul sakinlerinin basit, ahap evlerin mlkiyetine sahip olmalar hl olaan olabilirdi, ancak sk sk kan yan gnlar ve ehre gler yznden ev sknts vard, ayrca uluslararas standartlara gre de konutlann nitelii dk olabilirdi; Duben ve Behar, stanbul Households,

S3

Paris hanelerinin iinde yaananlara gelince, gazete istatistikleri do umlarn te birinin gayrimeru olduunu g s t e r i y o r d u . ^3 9 Birok aile ocuklarm stninelere v e r i y o r d u . Gereki romanlarda anlatlan aile ilikileri korkuntu. Gayrimeru doanlara Fransz aile hayatnn en basit rahatl bile ok grlyordu. Dinsiz yetiiyorlard. Milliyetilik bile par tizanca siyasi blnmeler yznden zayflamt. Meru bir akrabas olma yan, mlksz, dinsiz, siyasi olarak milletine deil bir sr siyasi partiden birine balanan ve dierlerine husumet besleyen bir adam dnn. te 2,5 milyon Parislinin te biri byle feci durumdayd. Buna karlk, Ahmed Midhat kendi evinde cisimlenen viepp.triO'rcctle^ tercih ediyordu. Anlatlanlara gre Madam Glnar bu iddialan ylesine inandrc bu luyordu ki bir zamanlar Rusyay yaanmaya deer bir yer bulmad hal de, Almed Midhat sayesinde oradaki hayat tarzn beenir olmutu. u maddi ilerleme-manevi rme dengesinde yazarmz teselli eden ey, bizim arkllar gibi henz mteahhir bulunan milletler tedenniyt- maneviyeden masuniyetle bu yzden biI-tab mtehassl olan bahtiyarlklar n muhafaza edebilecekleri halde Avrupallarn o bahtiyarha nail olama yacaklar kaziyesidir.... Osmanllar Avrupann manevi ilerlemesini arzu etmemelidirler, nk bizim iin Avrupann terakkiyt- maneviyesini arzu eylemek medeniyet-i kadimemizin ve diyanet-i slamiyemizin bizde peyda eyledii maneviyat feda demektir.1^^ Maddeten ilerlemi ama manen rm Avrupann dengi, maddeten fakir ve geri ama manen zengin ve bozulmam bir Osmanl dnyasyd; ne ki, bu dnya zenginleebilirdi, sadece modern makinelerle deil, Avrupahlarn en iyi fikirleri ve en insanca nitelikleriyle.

. 32-35, 49. St. Petersburg ya da Moskova'da, Madam Glnar'n sosyal ortamnda muhtemelen herkes kendi evinin sahibiydi, ancak ounluk iin konut sorunu Paris'tekinden kat kat beterdi; Joseph Bradley, Muzhik and Muscovite: Urbanization in Late }mpena} Russia [Berke\ey, Calif., 1985), s. 53-56, 194-215; James H. Bater, St. Petersburg: fndustrialization and Chonge (Londra, 1976), s. 173->181. 139 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 767a; Rache! Fuchs, Poor and Pregnant in Paris: Strategies for Survival in the Nineteenth Century (New Brunswick, N.J., 1992), s. 4, 36: Paris'teki gayrimeruluk oranj yzyln ilk yars iin yzde 30'dan fazla, btn yzyl iin ise en az yzde 25'di. 140 George D. Sussman, Selling Mothers' Milk: The Wef-Nursing Business in France, 1715-1914 (Urbana, 111., 1982), stannelii ounlukla annenin almak zorunda oluuna balar. 141 Ahmed Midhat, Avrupa'da Bir Cevelan, s. 765b, 771 b, 1005b.

Ahmed Midhatn cevelan onu arkiyatlarn kongresi ve dnya sergisi gibi AvrupalIlarn tekici gzbaclk sahnelerine tam olsa bile, yazarmza gre bu seyahat eskiden hayal ettii Avrupadan hakiki Avrupaya bir giditi. Orada, hem Avrupah tekide, hem de OsmanlMslman Bende iyiyi arayarak, Osmanl siyasi dnrlerinin ayrcalk tand konularn tesinde zmleme yaparak ve byk bir yaratclkla anlatsna d sesler hem de bir kadn sesi katarak tekine ayrlm maddi alan kefetmekle kalmad, Ben iin talep ettii ahlaki ya da manevi alan, yani modern Osmanl kltrnn yaratlmas iin esas olan bir dnya zerinde de dnd. Yazarmzn maddi ve maneviye yapt gndermeler mantk tu tarll asndan yorumlanacak ifadelerden deildir. Aksine anlam dal myla (enunciative dispersion) vasflandrlan bir sylem oluumunda Ben ve tekine verilen dier isimlerdir. AvrupalIlarn Oryantalist tekicilii nasl teki hakknda elikili iddialarda bulunmusa, ama bu iddi alar tekini Benden ayrrken tutarl olmusa, AJhmed Midhatn Oksidentalizmi de maddi ve manevi iin elikili nermeler ortaya kar m, bu nermeler maddi tekini manevi Benden ayrrken tutarl hale gelmiti. Maddi ve manevinin zc (ze indirgemeci; essentipilist) terminolojisi, nihai olarak tekici kutuplamann tesine geen bir zmleme iin simgesel referans noktalar olmutu; bu zmlemede de baz maddi olmayan unsurlar giriimci ruh, olaand dzenlilik, yeni kadn dncesi maddi olduu sylenen tekinin dnyasndan al np manevi Benin dnyasna katlmaya deer b u l u n u y o r d u . 1 ^ 2 indeki Oksidantalizm lke iinde bazen zulm bazen de kurtulu demek idiyse, Ahmed Midhatn Oksidantalizmi de baskc bir rejime sa dakati, Osmanh toplumunun sosyal, ekonomik ve kltrel olarak glen mesiyle birletiriyordu. Bu da onun siyasi ilericilerin topik modernleme grlerine muhalif olmas iin yeterliydi. Ne var ki 1880 ile 1908 arasn da stanbulda bu ilerici topyalarn yaymlanmas mmkn deildi; yine de bu dnemde daha genel olarak yeni fikirler hzla oalp yaymland. Daha sonra, ulusal tek izgili anlatnn dalgas Ahmed Midhatn fikirleri ni geride brakacakt. Ancak bu fikirler onun dnemini anlamak iin art tr ve deerleri de baki kalacaktr. 1908 ncesi dnemde, Bat ile Douyu, madde ve ruhu dengeli ekilde birletirmeye alan tek
142 Kr. Chatterjee, Naton and Its Fragments^ s. 132-134, Hindistan'da kadnann z grlemesi konusunun zaman iinde "maddi" dnyadan (smrgeciyle tartlabilir) "manevi" dnyaya (smrgeciyle tartlamaz) geirildiini gsteriyor.

55

nemli Osmanl dnr olan^^^ Ahmed Midhat Efendi, bir Oksidantalist Osmanl dnrnn btn yaratclyla Avrupa ile i ie olurken, Avrupann her yerde etkisi duyulan fakat her eye hkim olamayan kltr gcne kar direnebileceini gstermiti.

56

143 Ok ay, Ahm ed M idhat, s. 408, 1908 devri m inden sonra ayn kaygjy slamc air Mehmed Akif (1873-1936) ile sosyolog ve milliyeti ideolog Ziya GkalpMn (18751924) de duyduuna iaret eder. 144 Steven Best ve Douglas Kel ner, Postmodern Theory: Critical Interrogations (New York, 1991), s. 55: Foucault, her yerde iktidarn etkisinin duyulmasnn her eye h kim olup olmamasndan ayrt edilmemesi yznden yanl yorumlanr; bu tuzaa den yazarlardan biri Edward Said, biri de Tim othy MitchelI'dr: Schick, Erotic hAargn, s. 94), VVoife, "History and mperialism," s. 407- 409.

DZN
Abdullah Fikr Paa 18, 2 2 , 3 3 , 3 5, 48 Abdlhamid II, 9 , 14, 2 5 ; dnemi v, 12 Afrika 1 Ahmed Midhat: .Batllama eletirisi 10; cemiyeti toplum gr 9 ; kadnlar hakkndaki grleri 10; kariyeri 7 ; Oksidantalist grleri viii, 7 , 1 9 , 4 1 , 4 5 , 5 5 ; Osmanllk ideolojisi 2 4 ; Sarayla ilikileri ix; seyahatname anlay 13, 15; sosyal Darwinci fikirleri 8 , 9 , 2 3 , 4 1 ; ti yatro eserleri 8; "yeni kadn" anlay 2 9 , 55 Aida 33 Almanya 18 alteritism bkz. tekicilik A m erican Historical Review vi, ix Amerika Tarih Dernei vi anlam dalm {enuncianve dispersion) 55 Arap aratrmalar 35 A rchhlo^k du snvoir ix Asr- Atika Mzesi 3, 4 7 Atlas Okyanusu 52 Avrupa, Avrupahlar 1, 5, 7 , 12, 14, 15, 17, 2 5 , 2 9 , 30, 3 5 , 4 0 , 4 2 , 4 5 -4 8 , 5 0 -5 2 , 5 4 -5 6 ; Dou aratrmalar 3 5 ; kadnlar 4 9 , 5 0 , 53; medeniyeti 2 3 ; Oryantaliz mi 4 5 ; tekicilii 3; ehirleri 1 8; ayrca bkz. Bat Avusturya-Macaristan mparatorluu 6 aydnlanmac tarih modeli 5 Baedeker (seyahat rehberi yazar) 17 Bat 7 ; dncesi 4 ; uygarh 10, 14; ayrca bkz. Avrupa BorU Medmiycti Kartsnda Ahm ed Midhat E fm d i vii Berlin 1 5 ,2 4 , 4 7 Beir bin Bustan 48 Beyolu 18 Bibliotheque Nationale 4 6 Bodensee 4 6 Budapete 32 BufFalo Bili 39 Cenevre 13, 4 0 Ceride-i Havadis 9 Cezayir, Cezayiriiler 48 Champ de Mars 39 Chatterjee, Partha 5 Christiania bkz. Oslo Colonising E^fypt Vni in 4 , 6; aratrmalar 3 2; dncesi 4 ; Oksidantalizmi 5, 55 Debussy, Claude 39 Dickens, Charles 9 Dou 1, 2 , 3 2 ; aratrmalar 3 2, 3 5 ; DouBat karlatrmalar 4 8 ; dilleri 35; ayr ca bkz. ark Duara, Prasenjit 5 Dnya Sergisi (Exposition niverselle, Paris 1 889) vii, viii, 4 , 12, 2 2 , 3 2, 3 5, 38, 55 Dvel-i Muazzama 6 Ersoy, Mehmed Akif 56 Esplanade des Invalides 39 Exposition niverselle bkz. Dnya Sergisi Eyfel Kulesi 3 9, 4 3 El-Ezher 3 3 , 52 Fas sergisi 42 Fatma Aliye 2 8 -3 0 Foucauit, Michel ix, 15, 5 6; sylem teorisi
X, xi

57

Fransa, Franszlar 3, 2 3 , 3 3 , 4 1 ; nc

Cumhuriyeti 35; Fransz Devrimi 35 Freya (skandinav tanrs) 32 Gauguin, Paul 39 Gen Osmanllar 7 Gen Trkler 7 Goeje, Michael Jan de 35 Goldziher, Ignaz 33, 52 Gottwald (Profesr) 2 3 -2 6 , 34 Gkalp, Zya 56 Grossberg, Michael ix, x Glnar (Madam, Olga Sergeyevna Lebedeva) vii, 1 5 ,1 6 , 2 1 -3 0 , 3 3 ,4 5 - 5 0 , 53, 54 Gstaf (sve veliaht) 31 Hamza (eyh) 2 2 , 4 8 , 51, 52 Hassan b. Sabit 35 Hindistan 3 3 , 5 2 , 55 ran Sergisi 42 ran, ranhlar 2 6 , 33, 4 7 , 52 rfd'l'Alibb il Mahsini Urubb viii skenderiye 33 smail Bey (Gaspral) 2 7 stanbul 3, 9 , 11, 15, 2 1 , 2 2 , 2 7 , 2 9 , 4 6 , 4 7 , 53, 55 sve 15 , 49 svire 1 5 ,1 8 , 2 4 Japonya 33; Japon aratrmalar 32 Kahire 3 3, 37 Kahire Soka (Rue de Caire) viii, 3 6 , 3 7 , 4 0 -4 2 Kazan 2 5 ,2 7 Konkordiya Tiyatrosu 19 Konstanz 13, 4 6 Kopenhag 15 Landberg(K ont) 31, 33-35 Landberg (Kontes) 33 Leipzig 33 Lermontov, Mihail 2 9 Lindau 4 6 Louvre Mzesi 28 Makineler Saray (Palais des Machines) 38, 3 9 ,4 2 ,4 3 ,4 5 Manu hanedan 6 Marsilya 14, 15 Msr Sergisi 42 Msr, Msrllar 2 2 , 33, 3 7, 4 0 -4 2 , 4 7 Msrl delegeler 34, 35

Msrl seyyahlar 42 Mitchell, Timothy viii, x, 4 0 , 56 Moskova 5 3 , 54 Muhammed Emin Fikr viii, 18, 2 2 , 4 2 , 48 Muhsin Han 3 1 , 33 Mller, Max 34 Mslman kadnlar 4 9 , 50 Mslmanlar 25 Nordik Mze 4 7 Odin (skandinav tanrs) 32 Okay, Orhan vii Oksidantalizm viii, 4 , 5 ,1 5 Orientdlism x Orta Asya 32 Ortadou 1, 2 6 Oryantalist tekicilik 55 Oryantalist ressamlar 50 Oryantalist sylem 28 Oryantalizm vii, viii, x, xi, 2 , 4 , 5; kart kuramlar vii, viii, x, 3, 35 Oscar (II sve laal) 3 1 -3 3 Oslo (Christiania) 15, 3 2 , 4 7 Osman Hamdi Bey xi, 3, 4 7 Osmanh m paratorluu, Osmanllar 4 , 6 , 2 3 , 2 6 , 3 0 , 3 3 , 4 5 -4 8 , 5 4 ; edebiyat xi; kltr xi, 10, 14, 4 9 , 55; milliyetilii 7; Oksidantalizmi 1 9 ; okurlar 5 0; ro manclar 1 5 ; sanayii 4 3 , 4 4 ; toplumu 55; Trkleri 41 mer (eyh) 2 2 ,4 8 teki X , 2 , 6 , 14, 4 4 , 55 tekicilik {alteritism) ix, 1, 15, 19; tekici ikilikler 4 5 ; sylem 3, 5; temsiller 2 , 1 2 Palais des Industries Diverses 4 2 Palais des Machines bkz. Makineler Saray Paris, Parisliler 3, 1 3, 1 5 -1 7 , 1 9 , 2 4 , 2 8 , 2 9 , 3 2, 35, 3 9 , 4 3 , 4 5 -4 7 , 5 2, 5 3; bi nalar 17; haneleri 54 Pukin, Aleksandr 2 7 , 2 9 Quai d'Orsay 39 Ringstrasse 4 6 Rue de Caire bkz. Kahire Soka Rusya, Ruslar 6 , 15, 2 2 -2 4 , 2 6 , 4 1 , 4 6 , 50, 53, 54 Sadullah Paa 14, 4 5 , 4 6 Said, Edward vii, x, xi, 56 Schefer, Charles 33

55

Schick rvin Cemil ix Servct-i Fnun 20 , 21 Seyyid u'ayb bin Abdullah (TiUmsan kad s) 4 8 Sosyal Danvincilik 5 Smrgecilik 2 ; dnemi x, xi; kart milli yetilik 4 -6 ; kart tekicilik 5 sylem dalm (discursive dispersion) 5, 45 sylem oluumu {discursive formation) 2, 55 St. Petersburg24, 2 7 , 53, 54 Stockholm vii, 15, 17 , 2 2 , 2 7 , 3 1 , 3 2 , 40 4 2 , 4 7 -5 0 ark, arkhlar ix, x, 3, 4 , 2 5 , 5 2 ; nisvn (Doulu kadnlar) 5 0 -5 2 ; ayrca bkz. Dou arkiyatlar Kongresi (1 8 8 9 , Stockholm) vii, viii, 1 2 , 3 1 , 32, 3 5 , 4 8 , 5 5 ; arkh delegeler 4 7 Tctkvim~i Vekayi 9 Tatarlar 2 3 , 2 5 -2 7 Tercman 2 7 Tercman-t Hdkikat 1, 7, 20

The Brotic Mcrgin ix Thor (skandinav tanrs) 32 Tolstoy, Lev 29 Trieste 15 Trocadero 39 Tunus 41 Trk milliyetilii 7 Trkiye Cumhuriyeti 7 , 30 Twain, Mark 9
ulus-devletler 5 Uppsala 32 Verdi, Giuseppe 33 Versailles baheleri 19 Vikingler 32 Viyana 14, 15, 2 4 , 4 6 , 4 7 W eber, A. 35 Xiaomei Chen viii, 4 Yanpolskii, Boris (Rus doktor) 2 3 , 2 4 , 3 0 , 4 0 , 4 6 , 50

59