Tuhfe I Recebiyye

T. C.
HARRAN NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI
TASAVVUF TARH BLMDALI

SML HAKKI BURSEVNN TUHFE-
RECEBYYE ADLI ESER
(NCELEME-METN)

DOKTORA TEZ

Danman Hazrlayan
Do. Dr. Himmet KONUR Zbeyir AKE

ANLIURFA 2008

II

III
NDEKLER

NSZ.................................................................................................................... VII
KISALTMALAR....................................................................................................... X
BBLYOGRAFYA KISALTMALARI ............................................................... XII
GR........................................................................................................................... 1
1. Kaynaklarn Deerlendirilmesi.................................................................................................. 1
1.1. Ana Kaynaklar ................................................................................................................ 1
1.1.1. smil Hakk Bursevnin Kendi Eserleri .............................................................................. 1
1.2. Tl Kaynaklar ................................................................................................................ 3
1.2.1. smil Hakk Bursev ve Eserleri le lgili Dorudan Yaplan almalar............................. 4
1.2.2. Tl almalar .................................................................................................................... 10
2. smil Hakk Bursevnin Yaad Dnemde Osmanl Devletinin Genel Durumu............... 10
2.1. Siyas ve Asker Olaylar ............................................................................................... 10
2.2. Sosyal ve Ekonomik Olaylar ........................................................................................ 15
2.3. Eitim ve retim Durumu .......................................................................................... 18
2.4. Dn ve Tasavvuf Hayt ............................................................................................... 20
BLM I .................................................................................................................. 27
SML HAKKI BURSEVNN HAYTI, AHSYET VE ESERLER ...... 27
1.1. Doumu, Ailesi ve Yetimesi ............................................................................................... 27
1.1.2. Eitimi ....................................................................................................................... 29
1.1.3. Tasavvufa ntisb...................................................................................................... 31
1.1.4. Halfelii .................................................................................................................... 32
1.1.5. eyhlii ...................................................................................................................... 35
1.1.6. Hac Yolculuu........................................................................................................... 36
1.1.7. mda kmeti .......................................................................................................... 36
1.1.8. Veft ......................................................................................................................... 37
1.2. Tarihsel Geliim ve Olaylar inde smil Hakk Bursevnin Kronolojik Olarak Hayt ... 39
1.3. smil Hakk Brsevnin Tarkat, Halfeleri ve Derghnda Postnin Olanlar .................. 44
1.3.1. Tarkat (Celvetiyye).................................................................................................. 44
1.3.2. Halfeleri .................................................................................................................... 47
1.3.2.1. Vahdeti Osman Efendi ..................................................................................................... 48
1.3.2.2. Muhammed Bahddin b. smil Hakk Efendi ............................................................... 48
1.3.2.3. shk Efendi ..................................................................................................................... 48
1.3.2.4. Zati Sleyman Efendi (Ken) ........................................................................................ 48
1.3.2.5. Abdurrhman Efendi ........................................................................................................ 48
1.3.2.6. Mehmed Hikmet b. Ahmed Efendi.................................................................................. 48
1.3.2.7. Dernzde Mehmed Huls Efendi ................................................................................. 49
1.3.2.8. eyh Ahaveyn Efendi ....................................................................................................... 49
1.3.2.9. eyh Ahmed Pertev Efendi ............................................................................................. 49
1.3.2.10. eyh Yahya Efendi ......................................................................................................... 49
1.3.2.11. Abdullah Hasky........................................................................................................... 49
1.3.2.12. Ynus Efendi.................................................................................................................. 49
IV
1.3.2.13. Mehmed Zikr Efendi..................................................................................................... 49
1.3.2.14. Radovili eyh Ali Efendi ............................................................................................. 49
1.3.2.15. eyh Snnet Efendi....................................................................................................... 49
1.3.2.16. elli Abdlaziz Efendi .................................................................................................. 49
1.3.2.17. Yakb Aff Efendi ........................................................................................................ 49
1.3.3. smil Hakk Bursevnin Derghnda Postnn Olanlar .......................................... 50
1.3.3.1. eyh Bahddin Efendi ................................................................................................... 50
1.3.3.2. Hikmet Mehmed Efendi ................................................................................................. 50
1.3.3.3. eyh Mehmed Emin Efendi ............................................................................................. 50
1.3.3.4. eyh Mehmed Bahddin Efendi .................................................................................... 50
1.3.3.5. smil Hakk Efendi ......................................................................................................... 50
1.3.3.6. eyh Rfat Efendi............................................................................................................. 50
1.3.3.7. eyh Mehmed Ali Rfk Efendi ....................................................................................... 50
1.3.3.8. eyh Mehmed Hikmet Efendi.......................................................................................... 51
1.3.3.9. smil Hakk Efendi ......................................................................................................... 51
1.3.3.10. Mehmed Fik Efendi ..................................................................................................... 51
1.3.3.11. eyh Selmeddin Efendi ................................................................................................ 51
1.3.3.12. ftde Efendi................................................................................................................. 51
1.3.3.13. Hfz Bahddin Efendi................................................................................................. 51
1.3.3.14. eyh Cemleddin Efendi................................................................................................ 51
1.3.3.15. Hac Ahmed Rdi Efendi ............................................................................................. 51
1.3.3.16. eyh Ahaveyn Efendi .................................................................................................... 51
1.3.3.17. Mehmed emseddin Efendi ........................................................................................... 51
1.4. smil Hakk Brsevnin Eserleri......................................................................................... 52
1.4.1. Tefsr le lgili Eserleri............................................................................................... 53
1.4.2. Hads le lgili Eserleri ............................................................................................... 54
1.4.3. Fkh le lgili Eserleri................................................................................................ 54
1.4.4. Akid-Kelm le lgili Eserleri................................................................................... 55
1.4.5. Tasavvuf le lgili Eserleri ........................................................................................ 55
1.4.5.1. Genel Tasavvuf Mhiyetteki Eserleri ............................................................................. 55
1.4.5.2. Tasavvuf iir ve Manzm Eser erhleri ......................................................................... 58
1.4.5.3. Vridt Tr Eserler

........................................................................................................ 60
1.4.5.4. iir ................................................................................................................................... 62
1.4.5.5. Vaaz-Hutbe...................................................................................................................... 63
1.4.5.6. Dier Eserleri................................................................................................................... 63
1.5. smil Hakk Brsevnin Tuhfeleri ve Tuhfe-i Recebiyye................................................... 63
1.5.1. Bursevnin Tuhfeleri ................................................................................................. 64
1.5.1.1. Tuhfe-i Vesmiyye .......................................................................................................... 64
1.5.1.2. Tuhfe-i meriyye ........................................................................................................... 65
1.5.1.3. Tuhfe-i Hsekiyye ........................................................................................................... 65
1.5.1.4. Tuhfe-i Halliyye ............................................................................................................ 66
1.5.1.5. Tuhfe-i smiliyye

........................................................................................................... 66
1.5.1.6. Tuhfe-i liyye ................................................................................................................ 67
1.5.1.7. Tuhfe-i Bahriyye.............................................................................................................. 67
1.5.1.8. Tuhfe-i Atiyye................................................................................................................ 68
1.5.2. Tuhfe-i Recebiyye ..................................................................................................... 68
1.5.2.1. almaya Esas Alnan Nsha ......................................................................................... 69
1.5.2.2. Tuhfe-i Recebiyyede Ele Alnan Konular....................................................................... 71
1.5.2.3. Tuhfe-i Recebiyyede smi Geen Sfler ve Dier ahsiyetler ...................................... 76
1.5.2.4. Tuhfe-i Recebiyyenin Kaynaklar................................................................................... 77
1.5.2.5. Tuhfe-i Recebiyyenin Metodu ve slbu....................................................................... 85
BLM II ................................................................................................................ 88
ESM- HSN ERH GELENE VE BU GELENEKTE SML HAKKI
BURSEVNN YER .............................................................................................. 88
2.1. Esm-i Hsn........................................................................................................................ 88
V
2.1.1. Esm-i Hsn erh Gelenei ..................................................................................... 88
2.1.2. Esm-i Hsnnn Anlam ve nemi ......................................................................... 88
2.1.3. Esm-i Hsn ile Kltrel ve Dn Hayt .................................................................. 90
2.1.4. Kuran Kermde Esm-i Hsn.............................................................................. 92
2.1.5. Snnet ve Hadste Esm-i Hsn............................................................................... 96
2.1.6. Tasavvufta Esm-i Hsn .......................................................................................... 97
2. 2. Esm-i Hsn erhleri ....................................................................................................... 100
2.2.1. el-Cevenl-Kebr .................................................................................................. 101
2.2.2. el-Esm ves-Sft, Abdulkhir el-Badd ............................................................. 102
2.2.3. et-Tahbr fit-tezkr, Kueyr, Ebl-Ksm Abdlkerm b. Hevzn (. 465/1072) 103
2.2.4. el-Maksadl-esn fi erhi esmillhil-hsn, Gazzl (. 505/1111) ................... 103
2.2.5. erhu Esmillhil-Hsn, Abdsselm ibni Abdrrezzk b. Abdurrahman Ebl
Hakem el-Endls bnu Berrecn (. 536/1142) .............................................................. 104
2.2.6. el-Emedl-Aks, Eb Bekir bnl-Arab (. 543/1148)........................................ 104
2.2.7 Esm-i Hsn Manzmesi, Abdlkdir Geyln (. 561/1165-66)........................... 105
2.2.8. erh-i Esm-i Hsn, bn-i s-y Saruhn ............................................................ 106
2.2.9. Yakn Dnemde Yaplan Dier almalar ............................................................. 107
2.3. smil Hakk Bursevnin Eserlerinde Esm- Hsn......................................................... 107
BLM III ............................................................................................................. 113
TUHFE- RECEBYYEDE YER ALAN ESM- HSN LE BZI
TASAVVUF KAVRAMLARIN NCELENMES............................................. 113
3.1. Allah ................................................................................................................................... 115
3.2. sm-i Azam........................................................................................................................ 123
3.3. Kef ve Mkefe Yoluyla Allahn Bilinmesi................................................................... 129
3.4. Hayy ................................................................................................................................... 134
3.4.1. nsanda Rh eitleri............................................................................................... 142
3.4.2. ehitlerin Hayt ...................................................................................................... 146
3.4.3. Rhn ve Cismn Hayt ........................................................................................ 147
3.4.4. Berzah...................................................................................................................... 149
3.4.5. Hz. Muhammedin (s.a.v.) Madd ve Mnev Haytnn Mhiyeti .......................... 151
3.4.6. Hz. Muhammedin (s.a.v.) lemlere Rahmet Olmas ............................................. 153
3.4.7. Takld ve Tahkk mn .......................................................................................... 154
3.4.8. Kalbin Hayat Bulmas.............................................................................................. 155
3.4.9. Vahdet-i Vcd........................................................................................................ 156
3.4.10. Mrid ve Mride Sadakat ................................................................................... 158
3.4.11. Hz. Hzr ................................................................................................................ 161
3.4.12. Temessl ve Abdl ................................................................................................ 164
3.4.13. Hz. brhimin mtihan ......................................................................................... 169
3.4.14. Kandil Gecelerinde Klnan Namaz ....................................................................... 171
3.5. Alm.................................................................................................................................... 173
3.5.1. Gayb lmi ................................................................................................................. 175
3.6. Mrd.................................................................................................................................. 178
VI
3.7. Kdir ................................................................................................................................... 182
3.8. Evvel-hir .......................................................................................................................... 185
3.8.1. Ysn Sresini Okumann Faydas ........................................................................... 188
3.9. Zhir-Btn.......................................................................................................................... 189
3.10. Rahmn-Rahm................................................................................................................. 194
3.11. Mdebbir-Mfassl ........................................................................................................... 198
BLM IV............................................................................................................. 202
4. 1. TUHFE- RECEBYYENN NSHA TAVSF ....................................... 203
4. 2. TRANSKRPSYON RETLER............................................................ 204
4.3 TUHFE- RECEBYYENN METN........................................................... 205
4.3.1. el-smu'l-Evvel: el-Hayy.......................................................................................... 211
4.3.3. el-sms-Salis: el-Mrd ....................................................................................... 322
4.3.4. el-smur-Rbi: el-Kdir ......................................................................................... 342
4.3.5. el-sml-Hmis vesSdis: el-Evvel-el-hir........................................................... 354
4.3.6. el-smus-Sbi ves-Smin: ez-Zhir vel-Btn..................................................... 373
4.3.7. el-smt-Tsi vel-ir: er-Rahmn ver-Rahm................................................... 400
4.3.8. el-sml-Hdi Aer ves-Sni-Aer: el-Mdebbir vel-Mfassl.......................... 424
SONU ................................................................................................................... 435
EKLER ................................................................................................................... 438
yet-i Kermeler ndeksi ........................................................................................................... 439
Hads-i erfler ndeksi .............................................................................................................. 448
BBLYOGRAFYA............................................................................................... 455
smil Hakk Bursevnin Eserleri ............................................................................................. 455
Dier Eserler .............................................................................................................................. 457
ZET ...................................................................................................................... 488
ABSTRACT............................................................................................................ 489

VII
NSZ
Felsefenin tanm iin mehur olan felsefeci says kadar felsefe tanm vardr
sz tasavvufun tanm iin de geerlidir. slm tarihi boyunca gerek yaaylaryla
gerekse braktklar eserleriyle insanl aydnlatm olan birok mutasavvf
yetimitir. Bunlarn tasavvufu triflerinde, tasavvufun, ebed sadete nil olmak iin
nefsi tezkiye, zhir ve btn tenvir yn ile klden ziyde bir hl ilmi olarak kabl
ediliini n plana karmlardr.
h. II. asrdan beri tasavvuf, VI. asrdan itibren de tarkat denilen messeseler
vstasyla btn slm dnysnda yaygnlk kazanan tasavvuf hayt, dn ve sosyal
haytmzn ayrlmaz bir paras hline gelmitir.
zellikle Osmanllar dneminde tarkatlar, siyasi, dn, sosyal ve kltrel
haytn her alann kuatan ve bu alanlarda etkinlik ve ynlendiriciliini hissettiren
messeseler olarak karmza kmaktadr.
Osmanl Devleti devrinde IV. Mehmed (1648-1687)den III. Ahmed (1703-
1730)e kadar be pdiahn devrini idrak eden smil Hakk Bursev, siyas ve
iktisd haytn bozulmaya yz tuttuu bir zamn diliminde yaamtr. Onun
yaad dnem daha nceden balam olan tekke-medrese mcdelesinin btn
hzyla srd ve idreciler arasnda tarkat nfzunun azalmaya balad bir
dnemdir. Bursev, Osmanl mutasavvflar arasnda telf asndan en retken ve
ok ynll bakmndan en fazla dikkati eken ahsiyetlerin banda gelmektedir.
Bu dnemde, Balkanlarn en yaygn ve etkin tarkatlarndan birisi ise
mellifimizin mensbu bulunduu Celvetiliktir. Keza bu tarkatn stanbuldan sonra
ikinci merkezinin Bursa olduu, bu ehirde ise sz konusu tarkatn ftadeden sonra
en nemli ve parlak temsilcisinin smil Hakk Bursev olduu kabl edilmektedir.
Metnini transkribe ettiimiz ve inceleme konusu olarak ele aldmz Tuhfe-i
Recebiyye, Bursevnin mrnn sonlarna doru yazd, tarkatta eyhlik, telfte
ise ustalk dnemine rastlayan, birok hl, makm ve stlhn akland bir eserdir.
almamz bir giri ile drt blm hlinde ele aldk. Girite kaynaklarn
deerlendirilmesinden sonra smil Hakk Bursevnin yaad dnemde Osmanl
VIII
Devletinin genel durumunu siys, sosyal, eitim ve dn hayt asndan ele alan bir
deerlendirme yaptk.
Birinci blmde, mellifimizin hayt, halfeleri, postniinleri ile yazm
olduu eserleri hakknda bilgi verdik. smil Hakk, Celvetiyye tarkatna mensp
olduundan bu tarkat ile ilgili olarak ayr bir balk atk. ncelememize konu olan
eser tuhfe tr bir eser olduu iin mellifin telf ettii dier tuhfeleri ve bu arada
zellikle Tuhfe-i Recebiyyenin tantmna biraz genie yer verdik.
kincici blmde ise, incelediimiz eserin konusu arlkl olarak esm-i hsn
olduundan, Esm-i Hsn erh Gelenei ve Bu Gelenekte smil Hakk
Bursevnin Yeri, bal altnda esm-i hsn konusunu iledik.
nc blmde, eserde sras ile ilenen ve mellif tarafndan balklandrlan
on iki esm-i hsny biz de sras ile inceleme ksmnda deerlendirdik. Buradaki
balklar altnda mellif tarafndan, ok deiik mevzlar anlatlmtr. nceleme
ksmndaki hedefimiz daha ok eseri tantma ve inceleme olduu iin biz de ayn
yolu takip ederek esm-i hsn balklarnn altnda deiik tasavvufi mevzlar ele
aldk. ncelememizle ilgili olarak bu hussun zellikle dikkate alnmasnda fayda
vardr. Dier bir syleyile altmz konunun Tuhfe-i Recebiyyede ele aln
biimini dikkatlere sunmaya altk. rnein Hz. Hzr konusunda yaptmz
aklamada slm kaynaklardaki, hatt Bursevnin dier eserlerindeki Hz. Hzrn
mhiyetinin ortaya karlmasndan ok Tuhfe-i Recebiyyede bu konunun nasl ele
alndnn ve hangi hdise veslesi ile konu edildiinin ortaya karlmasna gayret
ettik.
Drdnc blm olan metin ksmnda mellifin imlasna sdk kalmay tercih
ettik. Transkripsiyonda Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi I. Cildinde yer
alan ve tablo hlinde metin ncesine yerletirdiimiz Transkripsiyon aretlerini esas
aldk. Sleymniye Ktphanesi alanlarnn da yardm ile oluturduumuz Tuhfe-
i Recebiyyenin fizik tavsifini tablo olarak metin ncesine yerletirdik.
Uzun ve yorucu bir alma netcesinde ortaya kan bu mtevazi almann
arkasnda phesiz birok kiinin emei var. Metinde yer alan nazm larn
dzenlenmesinde yardmc olan Yrd. Do. Dr. Ekrem BEKTAa, Arapa
metinlerin tashihi iin Yrd. Do. Dr. M. Cneyt GKEye, metnin kurulmas ve
IX
tashihi iin Yrd. Do. Dr. Abdlvahap YILDIZa, hadslerin tahrcinde yardmc
olan Dr. Mehmet DLEKe kaynak temini ve dier hertrl yardmlar iin Harran
niversitesi Ktphanesi Uzman Kadri NEMLye, bu eseri almay bana
tavsiye edip cesretlendiren Sakarya . lahiyat F. retim yesi Do. Dr.
Ramazan MUSLUya, Tez zleme Komitesi yeleri hocalarm Prof. Dr. brahim
DZENe, Prof. Dr. Adnan DEMRCANa, eletirileri ile almamn
olgunlamasna katkda bulunan Prof. Dr. Mustafa TAHRALI ve Prof. Dr.
Dilver GRERe, bilhassa, ok uzak bir meknda olmasna ramen gerek
kendisini ziyretlerimde ve gerekse dier ekildeki grmelerimde bilgisini ve
ilgisini benden hi esirgemeyen tez danman hocam Do. Dr. Himmet KONURa
aileme, alma arkadalarma ve bana tecrbelerinden istifde etme frsat veren
dier tm hocalarma teekkr etmeyi bir bor telakki ediyorum.

Zbeyir AKE
anlurfa -2008

X
KISALTMALAR
a. mlf : Ayn mellif
a.g.e. : Ad geen eser
a.g.m. : Ad geen makale
a.g.md. : Ad geen madde
a.s. : Aleyhisselam
b. : Bin.(olu)
bk. : Baknz
c. : Cilt
ev. : eviren
dr. : Dierleri
h : Hicri
haz. : Hazrlayan
Hz. : Hazreti
st. : stanbul
km : Kilometre
k.s. : Kuddise Srrh
kr. : Karlatrnz
ktp. : Ktphanesi
m. : Mildi
md. : Maddesi
nr. : Numara
nr. : Nereden, neriyat
. : lm tarihi
r.a. : Radyallhu anh
S. : Say
s. : Sayfa
s.a.v. : Sallallhu aleyhi vesellem
sad. : sdeletiren
ss. : Sayfalar aras
tah. : tahkik eden
XI
trc. : Tercme eden
ts. : Tarihsiz
vd. : Ve devm
Vdr. : Ve dierleri
vr. : Varak
Yay. : Yaynlayan, yaynlar

XII
BBLYOGRAFYA KISALTMALARI BBLYOGRAFYA KISALTMALARI BBLYOGRAFYA KISALTMALARI BBLYOGRAFYA KISALTMALARI
ATSBE : Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
ASBE : Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
BEEK : Bursa Eski (Yazma ve Basma )Eserler Ktphanesi
DEFD
DGBT
: Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
: Doutan Gnmze Byk slm Tarihi
DA : Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
DB : Diyanet leri Bakanl
ESBE : Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
FSBE : Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
GFD : Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi
GSBE : Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
HSBE : Harran niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
A : slm Ansiklopedisi
LAM : lm Aratrmalar Merkezi
KAM : Kubbealt Akademi Mecmas
MEB : Milli Eitim Bakanl
MF : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
MFD : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
MFV : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf
MSBE : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
OM : Osmanl Mellifleri
OTDTS : Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl
SDSBE : Sleyman Demirel nivrsitesi Sosyal Bilimler Enstits
XIII
SO : Sicill-i Osmn
SFD : Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
SSBE : Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
TDV. Yay. : Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar
TKAE : Trk Kltr Aratrma Enstits
TTK : Trk Tarih Kurumu
USBE : Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
YYSBE : Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
1
GR
1. Kaynaklarn Deerlendirilmesi
1.1. Ana Kaynaklar
1.1.1. smil Hakk Bursevnin Kendi Eserleri
smil Hakknn ok eser yazan veld bir mellif olduu bilinmektedir. Telif
ettii eserlerin ounda anlatt konu ile ilikilendirip bandan geen bir olay,
haytna it bir kesiti mutlaka zikreder. nceleme konumuz olan Tuhfe-i Recebiyyede
de bu tr bilgiler oktur. Gerek eserin muhteviyatnn deerlendirilmesinde ve
gerekse inceleme ksmnda bu tr veriler hakknda bilgi verilecektir. smil
Hakknn hayt ve dncesi hakkndaki en sahh kaynan yine kendi eserleri
olduu dncesi ile ulaabildiimiz kadar ile eserlerinden istifde ettik.
Yararlandmz kaynaklar dipnotlarda ve kaynakada gsterilmi omakla birlikte
almamz asndan dierlerine oranla daha nemli olan bz eserlere dikkat
ekmek istiyorum.
Kitbn-Netce: Safer 1136-evvl 1136 tarihleri arasndaki vridt ve
erhleridir. Mellif hatt (BEEK, Genel, nr. 64, 506 vr.) bulunan eser Ali Naml ve
mdat Yava tarafndan gnmz alfabesine evrilerek iki cild hlinde stanbulda
1997de neredilmitir. Tuhfe-i Recebiyyede ksa ve kapal olarak geen bz olay ve
kavramlarn tafsltn bu eserde bulmamz mmkn oldu. Hacimli bir eser
olduundan muhtelif konularla ilgili bahisleri bulmak mmkndr.
1

erh-i Esm-i Seba: erh-i Kelime-i Tevhd, Kitbu eceretit-tevhd,
Kitbut-Tevhd, adlar ile de anlan bu eser Halvetiyye ve Celvetiyye tarkatlarnda
slkte esas alnan L ilhe ilallh, Allah, H, Hakk, Hayy, Kayym ve Kahhr
isimlerinin dier bir syleyile esm-i seba nn Trke erhidir. Bir nshas
Sleymaniye Ktp.nde (Pertev P, nr. 637/3, vr. 60
b
-71
b
), bir nshas Fatih Millet
Ktp.nde (eiyye Bl. No : 1252/2), dier bir nshas da stanbul . Ktp.nde (TY

1
Eserle ilgili detayl bilgi iin bk. Erdoan Frat, Kitbn-Netce ve nsan, slm limler Enstits
Dergisi, c. 2, S. 205, Ankara 1975.
2
No:2132/2) bulunmaktadr.
2
Bu risle ile ilgili olarak Ltf Baykal tarafndan bir
yksek lisans almas yaplmtr.
3
Bursevnin eserleri iinde ele ald konu
itibriyle Tuhfe-i Recebiyyeye en yakn eserdir. On bir varktan oluan bu kk
hacimli eserden yeri geldike yararlanmaya altk.
Silsilenme-i Celvet: smil Hakknn kaleme ald en son eseridir. Celvet
tarkat silsilesinde bulunan meyihin terceme-i hllerine dirdir. Eserin son
tarafnda tarkat db ve erknna dir bilgiler de bulunmaktadr. Mellif nshas,
Millet Ktp., eriye, nr. 1040da bulunmaktadr. stanbulda 1291de baslmtr.
Eserle ilgili olarak lyas Efendi, tarafndan bir Yksek Lisans Tezi hazrlanmtr.
4

smil Hakk bu eserde Celvetiyye meyihi arasnda kendisine ayrd ksmda
haytn anlatr
5
ve kendisi ile ilgili bahsin sonunda Bu fakir dhi, kelb-i Ashb-
Kehf sekizinci olduu gibi, bu tarkat- silsile-i Celvetiyyenin otuz ikincisi olmu
olur. Diyerek silsiledeki yerini bildirmi olur.
6
Bu eserin hem matbu hem de mellif
nshasndan yararlandk.
Kitb Tammil-feyz fi-bbir-ricl: smil Hakknn eyhi Osman Fazl
Efendinin hayt, eserleri, yaay, kermetleri, devlet adamlaryla ilikileri ve
sohbetlerine dir bir eser olmakla birlikte eserin ba tarafnda tarkat db ve
erknna dir nemli bilgilere de temas edilmitir. Tamml-Feyzde smil hakk
Bursevnin otobiyografisinin yer almas esere ayr bir orjinallik vermitir.
7
Ayn
zamnda eserde, devrin sosyal, siys ve kltrel zellikleri ile ilgili bilgiler yer

2
Eserin ktphane kaytlar iin bk. Murat Yurtsever, smil Hakk Bursev Divan, Bursa 2000, s. 96;
Ali Naml, smil Hakk Bursev Hayat, Eserleri, Tarkat Anlay, nsan Yay., stanbul 2001 s. 201
3
Bk.Ltf Baykal, Bursev ve Msrnin Tevhid Rislelerinde Yer Alan Vahdniyet Anlay,
(MSBE. Yksek Lisans Tezi), stanbul 1985, (105 s.) Bu almada Millet Ktphanesindeki
nsha esas alnm olup 11 varaklk rislenin transkribi inceleme ksmna ilve edilmitir. (ss. 80-94)
4
Bk. lyas Efendi, smil Hakk Bursevnin, Kitbus-Silsiletil-Celvetiyyesi, (MSBE., Yksek
Lisans Tezi), stanbul 1994.
5
Bursev, Kitbus-Silsiletil-Celvetiyye, Millet Ktp., eriye, nr. 1040, vr. 80
a
.-86
a
.
6
Bursev, a.g.e.86
a
.
7
Temam`l-Feyze gre smil Hakk Bursevnin otobiyografisi iin bk. Ali Naml, smil Hakk
Bursev ve Temam`l-Feyz Adl Eseri II, (yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE.),
stanbul 1994. ss. 79-93; Ramazan Muslu, smil Hakk Bursev ve Tammil-Feyz Adl Eseri-I,
(yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE., stanbul 1994. ss. 8-20.
3
almaktadr.
8
Eserin, mellif hatt ile olan nshas, Topkap Saray Ktp., Revan Kk,
nr. 497, de bulunmakta olup tahkkli neri Ramazan Muslu ve Ali Naml tarafndan
gerekletirilmitir.
smi geen bu eserler dnda istifde ettiimiz dier eserler dipnotlarda ve
bibliyografyada gsterilmitir.
1.2. Tl Kaynaklar
Osmanl Mellifleri: Bursal Mehmet Thir Bey (. 1344/1925) tarafndan
kaleme aln Trke bir eserdir. Mellif bu eseriyle Trklerin kltrsz bir millet
olduklar yolundaki d memleketlerde yerlemi olan anlaya anlaml bir cevap
vermitir. Alt blm ve ciltten meydana gelen eserin ilk blm, mutasavvflara
ayrlrken, dier blmlerde ise sras ile fakih, air, edib, tarihi, hekim vb. meslek
erbabnn haytlarna ve eserlerine yer verilmitir. Eser Osmanl tarihileri
aratrmaclar iin nemli bir kaynak niteliindedir. 1333 tarihli basksnn
sdeletirilmi metni ayrca yaymlanmtr.
9

Ad geen eserin I. Cildinde smil Hakknn ksa biyografisi ile eserlerinin
tam olmayan bir listesi verilmitir.
10

Ydigr- ems: Mehmed emseddin Efendi (. 1936) tarafndan kaleme
alnan bu eserde, Bursada faaliyyet gstermi yetmi iki tekke ile bu tekkelere
hizmet veren eyhlerin hl tercmelerine yer verilmitir. ki ksm hlinde tasarlanan
bu eserin 1. ksm Glzr- Msr adyla Bursa Msr dergah ile ilgilidir.
Konumuzla alkal olan ikinci ciltte ise Ydigr- ems adyla Bursadaki dier
tekke ve zviyeler ile grevlileri tantlmaktadr.
Bu eser Mustafa Kara ve Kadir Atlansoy tarafndan gnmz alfabesine
evrilmi olup yaymlanmtr.
11

8
Naml, a.g.e., ss. 22-42; Ramazan Muslu, a.g.e., ss. 55-63; Mehmet Ali Ayni, Trk Azzleri I, smil
Hakk, stanbul 1944. s. 248; Ramazan Muslu, XVIII. Asrda Anadoluda Tasavvuf, (Doktora Tezi,
MSBE.), stanbul 2002. s. 359.
9
Bk. Bursal Mehmet Tahir Efendi, Omanl Melliflei, haz. A. Fikri Yavuz, smil zen, stanbul
1972, c. I-III.
10
Bk. Bursal Mehmet Tahir Efendi, a.g.e., I, ss. 120-124.
11
Mehmed emseddin, Bursa Dergahlar, Yadigar- emsi, (haz. Mustafa Kara, Kadir Atlansoy.), I-
II, Bursa 1997.
4
Bu eserin 175-199. sayfalar smil Hakk Derghna ayrlm olup, smil
Hakknn hayt,
12
eserleri,
13
derghnn postninleri ve halfeleri
14
yer almaktadr.
Bu eser Bursevnin hayt eserleri, postnin ve halfeleri ile ilgili nemli bilgiler
ihtiv etmektedir.
Sicill-i Osmn : Mehmed Sreyynn (. 1326/1909) 3000 sayfaya yaklaan
byk bir hl termesi ansiklopedisidir. Osmanl devletinin kuruluundan itibren
slm leminden muhtelif meslek ve snflara mensp ahslarn hl tercmelerini
kapsamaktadr. Sicill-i Osmn, birok meslek erbbnn haytna yer vermitir
15

Mellifimizin Tuhfe-i Recebiyyeyi ithaf ettii Recep P ile ilgili salkl bilgiyi bu
eserde bulduk.
Vakiyul-Fuzal: akik-i Numniyye zeyillerinden eyh Mehmed Efendi
(. 1144/1731)nin Vakiyul-Fuzal isimli eserinde IV. Murd-III. Ahmed devrinde
yaayan ulem, meyih devlet ricli ve irlerin biyografileri arasnda smil Hakk
Bursev hakknda da bilgi verilmektedir.
16

Osmanl Tarihi: smil Hakk Uzunarl, XVIII. Asrda yetien ilim ve fikir
adamlar arasnda smil Hakk Bursevyi de sayar. smil Hakk efendi (Bursal),
bal altnda ona sayfa ayrarak kymetl bilgiler verir.
17

1.2.1. smil Hakk Bursev ve Eserleri le lgili Dorudan Yaplan
almalar
Bursev Hakknda dorudan yaplan almalar aada tezler, makale ve
kitaplar eklinde tasnif edilmitir. Ancak dier kaynaklara nisbeten daha fazla
istifde ettiimiz bz kaynaklar bu ksmda zellikle zikretmek istiyorum. Bu
eserlerin bir ksm unlardr:

12
Mehmed emseddin, a.g.e., ss. 175-182.
13
Mehmed emseddin, a.g.e., ss. 183-185. Mehmed emseddin burada smil Hakknn 115 eserini
ismini vermektedir.
14
15
Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, I, IV, (Yayna haz. Nuri Akbayr, eski yazdan aktaran, Seyid Ali
Kahraman), Trih Vakf Yurt Yay., stanbul 1996.
16
eyh Mehmed Efendi, Vakyiul-fuzal, (haz. Abdlkadir zcan, c.III, s. 683. (akik-i
Numniyye ve zeyilleri iinde).
17
smil Hakk Uzunarl, Osmanl Trihi, IV/, Ankara 1988, 604-606,
5
Ali Namlnn smil Hakk Bursev Hayt, Eserleri, Tarkat Anlay, isimli
doktora almas, Hseyin Vassafn Kemal-name-i smil Hakk (Bursev
Biyografisi),
18
isimli eseri, Mehmet Ali Ayninin Trk Azzleri, I smil Hakk
Bursev, isimli eseri, Seyit Avcnn Sfilerin Hads Anlay Bursev rnei, isimli
doktora almas, Murat Yurtseverin smil Hakk Bursev Divn, isimli doktora
almas ile Sakb Yldzn Trk Mfessiri smil Hakk Bursevnin Hayt
isimli makalesi.
1.2.1.1. Lisans Tezleri
Ruhncevz Deringr, smil Hakk Bursev ve Trke Eserleri, stanbul
niversitesi Ktp., nr. 2514.
Osman enel, smil Hakk Bursev'nin Hayt, Eserleri ve el-Furku, .
Merkez Kitaplk, Edebiyt Fak. Ktp., THI nr. 66.
1.2.1.2. Yksek Lisans Tezleri
Hseyin Yenice, smil Hakk Bursev'nin Muhammediye erhihin 1.
Cildindeki Tasavvuf stilh ve Semboller, MSBE., stanbul 1987, 166 s.,
Sunay Ylmaz, smil Hakk Bursev'nin Muhammadiyye erhinin II. Cildinde
Geen Tasavvufi Istlh ve Semboller, MSBE., stanbul 1993, 238 s.
Yusuf elik, smil Hakk Bursev'de Basiret Anlay, MSBE., stanbul.
1994, 88 s.
lyas Efendi, smil Hakk Bursev`nin Kitb`s-Silsileti`l-Celvetiye`si,
MSBE., stanbul 1994, 175 s.
Ramazan Muslu, smil Hakk Bursev ve Temam`l-Feyz Adl Eseri,
MSBE., stanbul 1994. (127 s.+ Metin).
Ali Naml, smil Hakk Bursev ve Tamml Feyz Adl Eseri (ikinci ksm)
MSBE., stanbul 1994 (116 s + Metin).

18
mer zkan, Hseyin Vassaf, Hayat, Eserleri ve Kemlnme-i Hakk Adl Eseri, (GSBE.,
Yksek Lisans Tezi), Ankara 1999, ss. 7-9.
6
Mehmet Ali Akidil, smil Hakk Bursev hayt, Eserleri ve Tuhfe-i
meriyye`si (tenkitli metin), GSBE., Ankara 1996, 96 s.
Aye Gltekin, smil Hakk Bursev`nin Krk Hads erhi zerine Tahric ve
Tenkid almas, SSBE., Konya 1996, 194 s.
Hikmet Gltekin, smil Hakk Bursev Krk Hads erhi Transkripsiyonu ve
Hadslerin Tahric ve Tenkid Kritii (ilk yirmi hads), SSBE., Konya 1996, 244 s.
Naim Avan, smil Hakk Bursev'nin Kitb`l-Envar Adl Eseri, YYSBE.,
Van 1997, 251 s.
M. Zeki Bayemenici, smil Hakk Bursevnin Kitb`s Zikr ve`-eref
Adl Eseri, MSBE., stanbul 1997, 157 s.
brahim apak, Bir Din Felsefesi Problemi olarak Bursal smil Hakkda
Uluhiyyet, MSBE., stanbul 1997.
Rafiye Duru, smil Hakk Bursev'nin erh-i Pend-i Attar, Ege SBE., 1998,
166 s.
Recep Yaman, .Hakk Bursev'nin Kitbs-Sluk Adl Eseri, YYSBE., Van
1998, 203 s.
Fazl Din, smil Hakk Bursev`nin Ed-Drret`l rfaniye Adl Eserinin
Transkripsiyonu ve Tahkiki, HSBE., anlurfa 1998, 108 s.
hsan Soysald, smil Hakk Bursev`nin Kitbu`n-Netice Adl Eserindeki
Tasavvufi Istlhlar, HSBE., anlurfa 1998, 103 s.
eyda ztrk, smil Hakk Bursev'nin ki Tuhfesi: Tuhfe-i Vesmiyye, Tuhfe-
i Aliye, MSBE., stanbul 1999, 210 s.
Ahmet Tatan, Bir arih Olarak smil Hakk Bursev ve Edebi erhleri,
USBE., Bursa 1999, 368 s.
M. Ali Karaveliolu, smil Hakk Bursev'nin Muhammediye erhi (1. cilt)
Ferahu`r-Rh, SBE., stanbul 1999, 757 s.
Veysel Akkaya, Tuhfe-i Ataiyye, MSBE., (baslm), stanbul 1999.
Taner etin, smil Hakk Bursevde Varidt Kltr, USBE., Bursa 1999.
7
Saliha Baryaman, smil Hakk Bursev, Rhu`l-Mesnev (birinci cilt) nceleme
Metin, USBE., Bursa 2000, 621 s.
M. Fatih Hasiek, smil Hakk Bursev`nin Rhu`l-Beyn`nda Nefs Kavram,
MSBE., stanbul 2000, 113 s.
Nuran Dner, Tasavvuf Kltrnde Varidt Gelenei ve Brsev`nin Kitb-
Kebr`i, USBE., Bursa 2000, 185 s.
Muhammet Ali Emeli, smil Hakk Bursev`nin Muhammediyye erhi (II.
cilt) Ferahur-Rh, SBE., stanbul 2001, 360 s.
Ziyaeddin Coan, smil Hakk Bursev ve Ftiha suresi tefsri, MSBE.,
stanbul 2001, 202 s.
rfan Poyraz, . Hakk Bursev "Kitb- Hayt`l-Bal", USBE., Bursa 2001,
217 s.
Mustafa Efe, Rhu`l-Mesnev, smil Hakk Bursev, (ikinci cilt 1b-99b aras)
nceleme Metin, USBE., Bursa 2002, 268 s.
mer zbek, Bursev`nin Ruhu`l-Beyn adl tefsrinde "Usl-i aere",
ESBE., Kayseri 2003, 205 s.
Zlfiye Eser, smil Hakk Bursev'nin Es'ilet's-Sahafiyye ve Ecvibet'l-
Hakkyye simli Eseri, MSBE., stanbul 2003, 276 s.
Mehmet Akif Gnay, Bursev`nin Muhammediyye erhinde Tasavvufi
Kavramlar (III. cildin ilk 105 s), MSBE., 2004, 392 s.
Betl Bal, Bursev'nin Muhammediye erhinde Tasavvuf Kavramlar (III. cilt
192-278 sayfalar aras), MSBE., stanbul 2005, 343 s.
brahim Halil Gler, smil Hakk Bursev'nin erhu'l-Kebir adl eserinin
tantm ve tahlili, MSBE., 2005, 195 s.
Selim akolu, smil Hakk Bursevnin Tuhfe-i Recebiyye Eserininin Tahkk
ve Deerlendirilmesi, MSBE., stanbul 2006 (261 s.). Bu alma, esm-i hsn ile
ilgili bir deerlendirmenin bulunduu giri blm ile 50 sayfalk bir inceleme ksm
ve metinden olumaktadr. Metinde transkripsiyon iretleri kullanlmamtr.
Yapacamz almada ise transkripsiyon iretleri kullanlacak ayrca tasavvuf
8
unsurlarn deerlendirilmesi, smil Hakk Bursevnin yaad dnemde Osmanl
Devletinin genel durumu, smil Hakk Bursevnin hayat, ahsiyeti, eserleri ile
metin incelemesi daha derinlikli olarak ele alnacaktr.
Nizamettin Burak, smil Hakk Bursev'nin Vesletl-Meram (nceleme
Metin), DESBE., 2006. (167 s.).
Enver Trkmen, Osman Bedrddin Erzurumnin Glzar- saminsinde
Bulunan yetlerin Tasavvuf yorumlar ve Rhul-Beyn Adl Tefsrle
Karlatrlmas, FSBE., Elaz 2007.
1.2.1.3. Doktora Tezleri
Nevin Gm, smil Hakk Bursev`nin Kitbl-Envar` ve erh (Hayt-
nceleme-Tenkidli Metin), ESBE., Kayseri 1998, 300 s.
Seyit Avc, smil Hakk Bursev'de Hads Tespit ve Yorumu, SSBE., Konya
1999, 375 s.
Ali Naml, smil Hakk Bursev, Hayt, Eserleri ve Tarkat Anlay, nsan
Yay., 2001, 381 s.
smil Gle, smil Hakk Bursev'nin Rhu'l-Mesnev'sinin ncelenmesi (3
cilt), SBE., stanbul 2003, 498 s.
M. Murat Yurtsever, Bursal smil Hakk Divn (nceleme Metin) (baslm
Dotora Tezi), USBE. Bursa 1990, 762 s.
Skp Yldz, LExegete Turc IsmL Hakk Bursaw, Sa Vie, Ses Oeuvres et
La Methode dans son Tafsir Rh al-Bayn, LUniversite de Sorbonne, Paris, 1972.
Skp Yldz, Byk Trk Mfessiri smil Hakk Bursev, (Franszca Doktora
Tezinin mellif tarafndan yaplan baslmam Trke tercmesi, 1975)
1.2.1.4. Kitaplar
M. Thir Bursal, Mevln eyh smil Hakk el-Celvet, stanbul, 1329.
M. Ali Ayn, Trk Azizleri I smil Hakk Bursev, Mrifet Basmevi, stanbul
1944.
9
Sahhf Esad Efendi, Tercme-i Hal-i smil Hakk, (Pend-i Attr erhinin
Banda), Sleymniye Ktb., Hekimolu Bl. nr. 980.
M.Ali Sbn, Tenvrul-Ezhn Min Tefsri Rhl-Beyn, smil Hakk el-
Bursev, (htisar ve Tahkik), Drul-Kalem, Dimak 1988.
Hasan Turyan, Bir Kmil nsan smil Hakk Bursev, Merassaa Yay., Bursa
2006.
1.2.1.5. Makaleler
M. Ali Ayn, smil Hakk Bursev Hakknda Bir Tedkik Hulsas, Drul-
Funn lahiyat Fakltesi Mecmas, c.II, S. 9, stanbul 1928.
Ahmed Sad Sleyman; Vahdetl-vcd ve Badul-Efkril-Btniyyeti Fl-
Ktbit-Trkiyyeti li smil Hakk El-Bursev, Mecellet Klliyetil db,
Cmiatl-Khire, II. 1968.
Erdoan Frat, Ktbun-Netce ve nsan, slm limleri Enstits Dergisi,
II/205, Ankara 1975.
Dr. Skp Yldz, Trk Mfessiri smil Hakk Bursevnin Hayt, slami
limler Fakltesi Dergisi. S.1, Erzurum 1975, ss. 103-126.
Blent Rauf, smil Hakk Bursev, Translation of and Commentary on Fusus
al-Hkam by Bulent Rauf With The Help Of R. Brass and H. Tolemache, Oxford
and stanbul, Muyiddn ibn Arab Society. 1986, 264 pp.
M. Murat Yurtsever, smil Hakk Bursevnin Kitbl-Envr, UFD,
S.7, c. 7, ss. 279-296.
Yaar Aydnl, smil Hakk Bursevnin Felsefe Tasavvuru, slmi
Aratrmalar Dergisi, C. XVI, S. 2, 2003, ss. 185-194.
Nuran Dner, smil Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt
Kltr, Tasavvuf Dergisi, S. 15, Temmuz-Aralk 2005.
Bursev ile ilgili yaplan dier bz almalar bu aratrma iinde ayrca
zikredilmitir.
10
1.2.2. Tl almalar
Bu balk altndaki tl almalardan kastmz dorudan mellifimiz ile ilgili
olmayan ancak, Celvetiyye tarkat hakknda bilgi verilirken Bursevden de bahsedip
yararlandmz almalardr.
H. Kmil Ylmaz, Azz Mahmd Hdy ve Celvetiyye Tarkat, MFV., Yay.
stanbul 1980.
Selami imek, Keanl Sleyman Zt ve XVIII. Asrda Celvetilik,
(Yaymlanmam Doktora Tezi, ATSBE), Erzurum 2005.
Mustafa Bahadrolu, ftde, Tasavvuf Grleri ve Celvetiyye Tarkat,
(Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, USBE), Bursa 1990.
Hasan Basri calan, XVII. Yzylda Bursada Tasavvuf Kltr,
(yaymlanmam Doktora Tezi USBE), Bursa 1999.
2. smil Hakk Bursevnin Yaad Dnemde Osmanl Devletinin
Genel Durumu
2.1. Siyas ve Asker Olaylar
smil Hakk Bursev, Osmanl Devletini gerilemeye doru gtren olaylarn
balad dnemde (h. 1063-1137, m.1653-1725) yaamtr. XVII. yzyln ikinci
yars ve XVIII. yzyln balar olarak ifde edebileceimiz bu dnemde, Osmanl
Devletinin merkez otoritesinde nemli zaaflarn balad grlmektedir. zellikle
bu dnemde, Valide Sultanlarn devlet ilerine nemli lde kart, devletin
bana ocuk yataki sultnlarn getii ve sadaret makmna geenlerin ynetimde
nemli rol ald, bu yzden de sk sk bu makmlarn el deitirdii grlmektedir.
Btn bunlardan dolay siyas adan bu dnemin pek parlak olmadn ifde
edebiliriz
19

smil Hakk, be padiahn saltanat dneminde yaamtr. Bunlar, IV.
Mehmed (1648-1687), II. Sleyman (1687-1691), II. Ahmed (1691-1695), II.

19
Mustafa Nuri P Netayic l-Vukuat, Kurumlar ve rgtleri ile Osmanl Trihi, (sad. Neet
aatay) TTK. Yay., Ankara 1992, I-II, 254.
11
Mustafa (1695-1703) ve III. Ahmed (1703-1730)dir. Bursev, mrnn ilk otuz drt
senesini, Osmanl tahtnda Kanunden sonra krk yla yakn bir sreyle en ok
saltanat srm olan IV. Mehmed dneminde geirmitir. Bu padiah (IV. Mehmed),
henz yedi yanda bir ocukken tahta km, nce bykannesi Ksem Mahpeyker
Sultann, ardndan annesi Turhan Valide Sultann naibelii altnda saltanat
srmtr. Daha sonralar Kprllerin sadaret dneminin balangcndan itibren
devlet ynetiminden ilgisiz ve habersiz bir ekilde vaktini ounlukla av partileriyle
geirmitir.
20

Kk yata tahta geirildii iin iyi bir eitim alma imknna kavuamayan
IV. Mehmed, tarihe av iptilas olan bir Osmanl padiah olarak gemi,
ocukluunda balad avclktan btn ikazlara ramen vazgememi ve bu durum
onun tahttan indirilmesine sebep olmutur. Padiahn olduka masrafl av partilerini
tertip etmesi ve devlet ileriyle ilgilenmemesi, merkezde devlet idresinde grev alan
idrecilerin gevemesine sebep olmu ve bu durum devletin gittike kan
kaybetmesine yol amtr.
21
IV. Mehmedin saltanatnn ilk yllar Valide
Sultanlarn ekimeleriyle gemitir. Bu dnemde devletin mal durumu bozulmu,
bu bozulmann netcesinde ake birka defa devale edilmek zorunda kalnmtr.
22
Bu durumun da etkisiyle hem merkezde hem de Anadoluda isyanlar meydana
gelmitir.
23
Osmanl ynetimindeki bu karmaa, Osmanl Devletinin Girit ve
Dalmayada savat Venedik Donanmasnn anakkale Boazn abluka altna
almasna sebep olmutur. Byle ac asker olaylar meydana gelirken, merkezde
Byk Valide Ksem Sultan ile padiahn z annesi Hatice Turhan Sultan arasnda,
saray aalarnn ve ocak aalarnn da katld bir rekabet yaanmakta idi. Bu durum
1651 (h.1061) ylnda, ocak aalaryla anlaarak IV. Mehmedi tahttan indirmeye

20
Uzunarl, Osmanl Trihi, TTK. Yay., Ankara 1988, III/, s. 589.
21
Uzunarl, a.g.e., III/, s. 588-589; Cavit Baysun, Mehmed IV, A, VII, 556-557; smil Hami
Danimend, zhl Osmanl Kronolojisi, stanbul 1961, III, 412, 464 .
22
Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Trihi, stanbul ts., s. 268.
23
Andre Miquel, Doutan Gnmze, slm ve Medeniyeti, , (ev. Ahmet Fidan- Hasan Mente),
Birleik Datm, stanbul 1991, I, 352, 354.
12
alan Ksem Mahpeyker Sultann bodurulmas ve ocak aalarnn ynetimdeki
etkilerinin ortadan kaldrlmasyla son bulmutur.
24

Kprl Mehmed Pnn
25
1656 tarihinde sadarete getirilmesine kadar,
Osmanl Devleti ynetiminde det bir fetret dnemi yaanmtr. Mal durumun
dzeltilmesi iin bz tedbrler alan Tarhoncu Ahmed P
26
gibi hamiyetli bz
vezrler de dhil olmak zere hibir ynetici kayda deer bir icraat yapma imknn
bulamamtr.
27
Kprl Mehmed Pnn sadaret grevini almasyla, IV. Murd
dneminden sonra bozulan devlet idresi rayna sokulmaya allm,
28
iteki
ayaklanmalara byk lde son verilmi, d dmanlar sindirilmi, devlet otoritesi
yeniden salanmaya balanmtr.
29

IV. Mehmed dneminin en nemli olaylarndan bir tnesi II. Viyana Kuatmas
olmutur.
30
Merzifonlu Kara Mustafa Pnn, dzenlenmesinde bir maslahat
grlmeyen Avusturya seferine Padiah ikna etmesi ve bu sefer srasnda Viyanay
tedbrsizce kuatmas Osmanl Devletinin bir hezmetle kar karya gelmesine
sebep olmutur.
31

II. Viyana bozgunu det byk felaketlerin balangc olmutur. Budin gibi
nemli bir kalenin bile elden kmasna sebep olan gelimelere kaytsz kalan ve av
partilerine son vermeyen padiaha kar gittike olumsuz bir hava olumaktayd.
stanbulda ulufelerinin verilmemesini bahane ederek ayaklanan askerler, IV.
Mehmedin tahttan indirilip yerine, uzun sredir drt duvar arasnda yaadndan
dolay devlet idresinden habersiz olan II. Sleyman tahta karmlar. Ancak bu
deiiklik problemlere re olmam II. Sleymann devlet ynetimindeki

24
Mustafa Nuri P, a.g.e., s. 254 ; Mucteba lgrel, DGBT., stanbul 1993, XI, 27; Metin Kunt,
(Yayn Yn.Sina Akin), Trkiye Trihi III, Osmanl Devleti 1600-1908, stanbul 1997, s. 32.
25
Kprlnn ahsiyeti ve dnemi iin bk. M. Tayyib Gkbilgin, Kprller A, VI, ss. 892-897;
Uzunarl, a.g.e., III/, ss. 367-401.
26
Tarhoncu Ahmed Pnn ald mal tedbrler hakknda bk. Uzunarl, a.g.e., III/, ss-264-267;
Ziya Karamursal, Osmanl Mali Trihi Hakknda Tetkikler., Ankara 1989, s. 36.
27
Bk. Mucteba lgrel, a.g.e., ss. 28-29; Uzunarl, a.g.e., III/, s. 265.
28
Carl Brockelmann, slm Uluslar ve Devletleri Trihi, (ev. Neet aatay), Ankara 1992, s. 272.
29
Metin Kunt, a.g.e., stanbul 1997, ss 34-38.
30
Bk.Uzunarl, a.g.e., III/, s. 445-459.
31
Bk. Uzunarl, a.g.e., III/, s. 439-459; Baysun, a.g.md., ss. 548-554; Danimend, a.g.e., III, ss.
412-456.
13
baarszl menf yndeki gelimelerin daha da bymesine sebep olmutur.
32
Nitekim II. Sleyman dneminde de malbiyetler birbirini takip etmi, Belgrad, Ni
ve Kanije gibi nemli yerler ile Mora Yarmadas Osmanl Devletinin elinden
kmtr.
Kprl Mehmed Pnn veftndan sonra yerine geen Kprlzde Fazl
Mustafa P, Ni, Semendire ve Belgrad gibi nemli bz yerleri almtr.
33
II.
Sleymandan sonra Osmanl tahtna geen ve drt yla yakn saltanat sren II.
Ahmed dneminde de Osmanl devleti savalara devm etmi, II. Viyana
bozgunundan sonraki Salankamen meydan muharebesi malbiyetle sonulanmtr.
Bundan sonra Osmanl, Avrupa savalarnda hep kaybettii bir dnem yaamtr.
Bu sralarda Varat kalesi Avusturyallarn eline gemi, Sakz adas Venedikliler
tarafndan igal edilmitir. Ayrca ite Irak, Hicaz, Suriye, Trablus, Cezyir ve
Tunusta devleti uratran birok karklklar meydana gelmitir.
34
II. Ahmedin
akabinde Osmanl tahtna oturan II. Mustafa, kendinden nceki padiahlarn aksine
bizzat seferlere itirak ederek askerin moralinin dzelmesine vesle olmu, ilk
Avusturya seferlerinde bz baarlarn elde edilmesine yol amtr. Ancak bu
baarlar devm etmemi, nc Avusturya seferi srasnda meydana gelen Zenta
malbiyeti, Osmanl tarihinin ilk ar antlamas olan Karlofay (1699)
imzalamasna sebep olmutur. Karlofa Antlamasyla Osmanllarn Avrupadaki
ilerlemeleri durdurulmu, Osmanl Devleti tarihinin ilk byk arazi kaybn burada
vermitir. Bu antlama netcesinde Hristiyan devletlerin Osmanl Devletine hara
vermesi kaldrlmtr. Osmanl Devleti, Avrupa savalarnda ve politikasnda, byk
bir devlet olma yerine diplomatik deeri olmayan zamnn byk devletlerinin
amalarn gre ekillendirilen bir ara durumuna drlmtr.
35
Bundan sonraki
dnemin en nemli politikas, eldeki topraklarn muhfaza edilmesi olmutur.
36

Karlofa Antlamasndan sonra, uzun sredir devm eden savalardan dolay gerek
merkezde, gerekse tarada meydana gelen babozukluklarn ortadan kaldrlmas

32
Bk. Uzunarl, a.g.e., III/, 495-496; Bekir Ktkolu, Sleyman II, A, XI, ss. 155-157.
33
Bk. Ktkolu, a.g.md. ss. 157-170.
34
Bk. Cavid Baysun, Ahmed II, A, I, ss.164-165.
35
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Dou-Bat Yay., stanbul 1978, s. 41.
36
Bk. Uzunarl, a.g.e., III/, s. 555-595; Cengiz Orhonlu, Mustafa II, A, stanbul 1979, VIII, ss.
695-697.
14
iin bz dzeltmeler yapma yoluna gidilmitir. Ancak saltanatnn ilk yllarnda,
bizzat seferlere katlarak ordunun moralini ykselten ve merkezdeki otoriteyi
salama ynnde mit veren II. Mustafa, Zenta bozgunundan sonra kendi kabuuna
ekilmi ve babas IV. Mehmed gibi avcla meyletmi, bunun iin de zamnnn
ounu Edirnede geirmeye balamtr. Bu durum merkezde yine karmaann
meydana gelmesine sebep olmutur.
II. Mustafann hocas eyhlislm Feyzullah Efendi de, Padiah nezdinde
kazand gvene dayanarak belli bal makmlar oullarna ve kendisine yakn
olanlara datmtr. Hatt, Osmanl tarihinde eine rastlanmam bir uygulama ile
kendinden sonra, byk olu Fethullah Efendinin eyhlislmlk makmna
getirilmesi iin padiahtan bir hatt- hmayun almtr.
37
Feyzullah Efendinin
padiaha gvenerek devlet ilerine daha fazla karmas, sadrazamlarn tyin ve
azlinde rol almaya almas, gerek ulema arasnda, gerekse de askerler nezdinde
nemli rahatszlklara sebep olmutur.
38.
Bunun netcesinde ulema, asker ve stanbul
ahlisi ayaklanarak Edirneye doru hareket etmitir. Osmanl tarihine Edirne
Vakas
39
veya Feyzullah Efendi Vakas
40
olarak geen ve Osmanl tarihinde
defa meydana gelen eyhlislm katli hdiselerinden biri bu devirde olmutur.
41

eyhlislm Feyzullah Efendi, as yenieriler tarafndan birok hakaretlere maruz
kalm ve bu ayaklanma netcesinde Feyzullah Efendi katledilmitir.
42
II. Mustafa da
tahttan indirilip, yerine kardei III. Ahmed karlmtr (1703).
43
Otuz yanda iken
aabeyi yerine tahta geen III. Ahmed, bir isyandan sonra tahta kt iin, as

37
yet Feyzullah Efendi ayaklanma sonucu ldrlmese idi, Osmanl hkmdar hanedn gibi bir de
eyhlislm hanednn teekkl edecei ve bu makmn belirli ailelere mnhasr kalaca yorumlar
yaplmaktadr. Bk. Vasfi Rait Sevig, (Abdulkadir Altnsu, Osmanl eyhlislmlar, kitabna
yazd nsz) Ayyldz Matbaas A. ., Ankara 1972. s. XLI.
38
Metin Kunt, a.g.e., ss. 51-52; Uzunarl, a.g.e., IV/, s. 15.
39
Abdlkadir zcan, Edirne Vakas, DA, stanbul 1994, X, ss. 445-446.
40
Feyzullah Efendinin hl tercmesi ve ve Edirne Vakasndaki rol iin bk. Orhan Kprl,
Feyzullah Efendi md., A, IV, ss. 593-600; Abdulkadir Altnsu, Osmanl eyhlislmlar,
Ayyldz Matbaas A.., Ankara 1972, ss.98-101.
41
Antony Dolphin Alderson, Btn Ynleri ile Osmanl Hanedan, (ev. efaettin Severcan), stanbul
1998, s. 115.
42
Feyzullah Efendinin feci kibeti iin bk. Uzunarl, a.g.e., IV/, ss. 24-38; a. mlf. a.g.e., ss. 38-45;
Mehmet Serhan Tayi, Feyzullah Efendi, Seyyid, DA, stanbul 1995, XII, 527; Uzunarl,
a.g.e., IV/, ss. 24-45; lgrel, a.g.e., ss. 109-111; Mustafa Nuri P, a.g.e., III-IV, s. 24-25.
43
Bk. Orhonlu, Mustafa II, A, VIII, s.697-699; a.g.e., s. 75.
15
yenierilerin istedikleri altm kadar devlet adamn onlarn eline teslme mecbr
kalmtr. III. Ahmedin saltanatnn ilk yedi ylnda yedi sadrazam grev almtr.
Sadrazamlarn byle sk bir ekilde deitirilmesi, ite de dta da baarl
gelimelere engel olmutur. Daha sonra sadarete getirilen Baltac Mehmed Pnn
orduyla Rusya cephesine gitmesi ve Prut Nehri kenarnda ar Petro kumandasndaki
Rus ordusunu teslme mecbr bir vaziyete sokmas, bunun zerine kar tarafn
teklifi ile nispeten baarl Prut Antlamasnn (1711) imzalanmas bir mspet
gelime saylabilirdi. Ancak Rus tarafnn bu antlama maddelerini yerine
getirmemesi, III. Ahmedin yeni bir sefer iin ordu ile birlikte Edirneye gitmesine
sebep olmutur. Ancak ngiliz ve Hollanda elilerinin devreye girmesi ve Prut
Antlamasnn bz maddelerinin Ruslar tarafndan uygulanmas netcesinde bu
seferden vazgeilmitir. Sadrazam Ali P kumandasndaki Osmanl ordusunun,
Mora Yarmadasn Venediklilerden geri almas ve Giritteki bz kalelerin ele
geirilmesi (1715) de zikredilmesi gereken askeri baarlardr. Ancak ayn baarlar
Avusturya cephesinde gsterilememitir. Bunun zerine Nevehirli Damat brahim
Pnn sadareti zamnnda
44
Pasarofa Antlamas
45
imzalanarak (1718) batda ve
kuzeyde savalara son verilmitir.
46
Bu dnemde bozulan adlet messesesine eki
dzen vermek, ilmiye snfndan olanlarn madd durumlarn dzeltmek ve
yolsuzluk yapanlar cezlandrmaya ynelik bir nizmname karlmtr.
47

2.2. Sosyal ve Ekonomik Olaylar
Bursevnin yaad dnemde Osmanl Devletinin gerek siyas, gerekse
ekonomik adan pek parlak bir durumda olmad grlmektedir. Uzun ve yorucu
savalar zellikle II. Viyana bozgunundan sonra asker alanlarda meydana gelen
baarszlk ve malbiyetler sosyal hayt nemli lde olumsuz etkilemitir. Bu
durum Rumelide gelir getiren topraklarn kaybedilmesine, dolaysyla da para

44
Bk. Uzunarl, a.g.e., IV/, ss. 147-203.
45
Bk. Uzunarl, a.g.e., IV/, ss. 140-146; M. lgrel, a.g.e., XI, ss. 125-126.
46
Enver Karal, Ahmed III, A, I, ss. 165-166; Mnir Aktepe, Ahmed III, DA, II, 34-38; M.
lgrel, a.g.e., s. 115-136.
47
Ahmed Lffi, Osmanl Adlet Dzeni, (sad. Erdin Beylem), stanbul 1979, s. 82.
16
kaynaklarnn kurumasna
48
ve devletin ekonomik adan gittike zaafa uramasna
sebep olmutur. Osmanl maliyesi, srekli borlanmalar yznden ecnebi nfzu
altna girmi, milli kaynaklarn ouna yabanc sermaye el atmtr. Cidd bir mal
reforma gidilmediinden, devletin artan ihtiyalar mevct geliriyle karlanamaz
hle gelmi ve haznede ak meydana gelmitir.
49

Ek mal kaynak oluturmak amacyla bavurulan tai ilemleri ise fiyat
artlarna,
50
yenierilerin ayaklanmalarna, vezr ve hatt padiahlarn kellelerinin
istenmesine yol amtr.
51

Ekonomik skntlarn almas iin devletin halka yeni vergiler koymas ise
re olmad gibi, halkn devlete olan gveninin kaybolmasna yol amtr.
52

Padiahlarn tahta klarnda bahi datlmas adeti ekonomiyi olumsuz etkileyen
sebeplerden biridir. IV. Mehmedin tahta oturmas srasnda datlan bahi, ancak
Sultan brahim dneminde haksz bir ekilde zengin olmu Cinci Hocann
53
serveti
msdere edilerek verilebilmitir.
54

II. Sleymann clus bahiini vermek iin haznede para bulunmadndan i
hazne ve kilerde ne kadar altn, gm kap, kl gibi malzemeler varsa darphaneye
verilmi, buna ramen yetmemitir. Bu skntnn giderilmesi, kapkulu askerlerinin
taknln engellenmesi ve yaklamakta olan baharda sefer hazrlklarnn

48
Osmanlda para darlnn yol at huzurzuzluklar hk. geni bilgi iin bk. Mustafa Akda, Trk
Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, (Celal syanlar), Cem Yay., stanbul 1995, ss. 52-61, 462-
463, 490; a. mlf. Trkiyenin ktisad ve tima Trihi, Cem Yay., stanbul 1995, c. II, ss. 290-299.
49
Vedat Eldem, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda bir Tetkik, TTK. Yay.,
Ankara 1994, s. v.
50
Ake deerindeki kararszln sosyal alandaki olumsuz etkileri iin bk. Akda, a.g.e., c. II, ss. 278-
289.
51
evket Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Trihi, stanbul 1988, s. 147; Ahmed Gner Sayar,
Osmanl ktisat Dncsinin adalamas, Der yay., stanbul 1986, s. 106, 107.
52
IV. Murat (1623-1640) ve Sultan brahim (1640-1648) dneminde yaam olan Koi Bey, bu kt
gidiat ok nceden tespit etmi ve bu tespitlerini her iki padiaha rapor hlinde sunmutur. bk.
Koi Bey, Koi Bey Rislesi, sad. Zuhri Danman, MEB. Yay., stanbul 1993.
53
Cinci Hocan sebep olduu felaketler hakknda bk. Mehmed Halfe, Trih-i Glmn, (haz. mer
Karayumak), stanbul ts., ss. 45-50.
54
Karamursal, a.g.e., s. 34; Mustafa Nuri P, a.g.e., c. I-II, s. 309; Uzunarl, Osmanl Trihi, III/,
s. 241; Cavit Baysun, Mehmed IV A, VII, 548; Nuri nl, slm Trihi, II, stanbul 1994, 321.
17
yaplabilmesi iin zenginlerden imddiye
55
ad altnda para alnmasna karar
verilmitir.
56

II. Ahmedin cls bahii, devm eden savalarn tesiriyle de devleti zor
durumda brakmtr. III. Ahmed dneminde de ayn skntlar yaanm,
57
ancak
devlet ileri gelenlerin msdere edilen mallar ile ihtiya giderilebilmitir.
58

Savalarn son bulmas netcesinde Osmanl Devletinde Lle Devri diye
isimlendirilen zevk ve elence devri balamtr. Tabiat itibryla rahat, zevk ve
sefay seven III. Ahmed bundan sonra vaktini elencelerle geirmitir. Bu dnemde
lle elenceleri, helva sohbetleri ve mesire yerlerinde toplanp zamn geirme
itiyak stanbulu bir elence merkezi hline getirmitir. Bylece stanbulun hayt
tarznda nemli deiiklikler meydana gelmi, Paristen getirilen planlar l
alnarak Kthanede ve Boazii shilinde yeni binlar ina edilmeye balanmtr.
Her taraf renk renk ieklerle sslenmi, bylece kfecilik ad verilen iekilik
meslek hline gelmitir.
Bu dnemde iktisad ve sosyal haytla ilgili yenilik hareketlerine byk nem
verilmi, edebiyt ve sanatta nemli admlar atlmtr. Zamnn ilim adamlar
arasndan bir tercme heyeti kurulmu ve ndir yazmalarn yurt dna kartlmas
da yasak edilmitir. Bu yllarda stanbulda be ktphanenin ina edilmesi de eitim
alanndaki gzel gelimelerdendir.
Bu devirde, Avrupa devletleriyle gelitirilen siyas mnsebetler sebebiyle
elilik teatileri artt. Parise gnderilen Yirmisekiz Mehmed elebi burada birok
messeseleri gezdi ve grdklerini rapor hline getirdi. Kendisine seyahatinde
refakat etmi olan olu Said Mehmed Efendi ise matbaann stanbulda almasn

55
mddiyye: Sava zamanlarnda, sava masraflarn karlamak, bar zamanlarnda da bte an
kapatmak iin halktan alnan rf vergidir. Bk. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Trih Deyimleri ve
Terimleri Szl., MEB Yay., stanbul 1993, II., 63; Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda
ynlk, TTK. Yay., Ankara 1994, s. 48, 49, 52, 89; Yusuf Halaolu, XVIII. Yzylda Osmanl
mpratorlunun skn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, TTK.Yay., Ankara 1991, s. 29.
56
Uzunarl, a.g.e., IV/, 437.
57
Abdulkadir zcan, Clus, DA, VIII, 112-113; Bu dnemde alnan bz mal tedbrler iin bk.
Halaolu, a.g.e., s. 29, 30.
58
Bk. Karamursal, a.g.e., s. 34; Uzunarl, a.g.e., IV/, 486-488; III/, s. 335-337; a.mlf, IV/, s. 320;
zcan, a.g.md., s. 113.
18
salad. 1727 ylnda ilk defa Trke bir kitap matbaada baslmtr. Bu gelimeler
bir nevi Osmanl Devletinin garpllamasnn bir balangc olmutur.
59

III. Ahmed saltanatnn son yllarnda ran ile meydana gelen problemler ve
savalar, Osmanl Devletini bu dnemde megl eden en byk siyas meseleler
olmutur. Bu durum, ite III. Ahmed ve vezri Sadrazam Damat brahim Pnn
itibrn drmtr. Bu dnemde sk sk gerekletirilen seferlerden dolay
ekonomi zayflam ve bunu amak iin ard arda yeni vergiler konulmutur.
Anadoludaki ayaklanmalar ve asayiin bozulmas netcesinde halk stanbula g
etmi ve bu durum isizliin yaygnlamasna sebep olmutur. stanbul esnafnn
iinde bulunduu zorluklar gibi iktisad ve sosyal sebepler, idrecilere kar
honutsuzluun artmasna yol amtr. Bu skntlara ramen padiah ve devlet
adamlarnn elencelerine devm etmesi halkn padiah ve yneticilere olan gvenini
yok etmi, dier taraftan bz makmlara yetkililerin yaknlarnn getirilmesi de bir
ksm devlet erkn ve ilmiye snfnn de memnuniyetsizliklerini dourmutur.
Durum bu vaziyette iken, meydana gelen honutsuzluu ortadan kaldrmak iin
skdar sahrasna tular dikilerek ran zerine sefer ilan edildii hlde,
60
Padiahn
sefere taraftar olmamas ve Sadrazam brahim Pnn ii ardan almas zerine
1730 ylnda Patrona Halil isyan meydana gelmitir. Bu isyan netcesinde Sadrazam
brahim P ldrlm, III. Ahmed de tahttan ayrlmak zorunda kalmtr.
61
2.3. Eitim ve retim Durumu
Bilindii gibi Osmanl medrese sisteminde snf geme yerine kitap bitirme
esas alnmaktayd. Bu syede kbiliyyetli kiilere erken yalarda lim ve mderris
olma frsat tannm olmaktayd. Keza, dersler sk sk tekrarlarla ve karlkl
mnakaalarla ilenip medresenin yaknndaki mescid ve camilerde
62
renilen

59
Bk. Karal, Ahmed III, A, 167-168; Aktepe, Ahmed III, DA, II, 37-38; M. lgrel, a.g.e., s.
133,134.
60
Mehmet Saray, Trk-ran Mnsebetlerinde iiliin Rol, Trk Kltr Aratrma Enstits yay.,
Ankara 1990, s.54.
61
Bk. Uzurarl, a.g.e., IV/, s. 170-210; Karal, Ahmed III, A, I, 168; Aktepe, Ahmed III, DA,
II, 36-37.
62
slm trihinde cmi ve mescitlerin eitim-retim faaliyetleri asndan oynadklar rol hakknda
geni bir deerlendirme iin bk. Johs Pedersen, Mescid, A, VIII, stanbul 1979, ss. 61-71; Sakp
Yldz, Vaaz ve Hutbelerle Cmilerde Din Eitimi, Diyanet leri Bakalnn Rol, Trkiye 1.
19
bilgilerin tatbikat yaplyordu.
63
Bu tatbikat syesinde kuru bir ezbercilik yerine
talebenin muhakemesini gelitiren cedel
64
ilmi ile tanmas salanyordu.
65
Bu
uygulamaya ilve olarak, Osmanlnn ilerleme dneminde talebe, din ilimleri
yannda, matematik, fizik, astronomi ve hikmet gibi mspet ve felsefi ilimlerle de
tehiz edilmekteydi.
66
Duraklama dneminde, zellikle XVI. yzyln sonlarna
doru matematik, kelm ve hikemiyat (felsefe) gibi tefekkr artran akl ilimler ile
din ilimleri arasndaki dengenin akl ilimler aleyhine gittike bozulduu
grlmektedir.
67
Bu durum hem mderris kalitesi itibryla, hem de tedrisat ve talebe
bakmndan medreselerin bozulmas netcesini dourmutur.
68

Ayrca teamllere aykr olarak, medreselerde artk ilm kriterlerin yerine
iltimasn tesirli olmas,
69
bir ksm ulema ocuklarna on be yandan nce ulema
payesi ve mderrislik ruslar verilmesi,
70
para ve rvetle mderrislik unvanlarnn

Din Eitimi Semineri, Ankara (22-23 Nisan 1981), s. 59; Muhirul Hak, slm Toplumu ve
Toplumun Hayatnda Cminin Yeri (trc., Ahmet G), UFD., S.III, C. III, ss. Bursa 1991, 287-
292.
63
Cahit Baltac, XV-XVI. asrlarda Osmanl Medreseleri, s. 44, 45; slmn ilk dnemlerinde tatbik
edilen eitim-retim metodu iin bk. Ahmet elebi, slmda Eitim-retim Trihi, (trc., Ali
Yardm), stanbul 1983, s. 95.
64
Cedel: Doruluu herkes trafndan kabl edilen nermelere dayanan kyas; tartmada rakibi
susturma yntemi anlamnda kullanlan mantk, kelm ve felsefe terimidir. Daha geni bilgi iin bk.
Yusuf evki Yavuz, Cedel, DA, VII, 208-210; Sleyman Hayri Bolay, Felsef Doktrinler ve
Terimler Szl, Aka Yay., stanbul 1996, ss. 92-101.
65
Ziya Kazc-Mehmet eker, slm Trk Medeniyeti Trihi, stanbul 1981, s. 164.
66
Daha geni bilgi iin bk. Selahattin Parladr, Medrese Hakknda Pedagojik bir Deerlendirme
DEFD, IV, zmir 1979.
67
Hasan Akgndz, Osmanl Medrese Sistemi, stanbul 1997.s. 506; Yusuf Halaolu, XIV ve XVII.
Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, TTK.Yay., Ankara 1991, s. 127; Ziya
Kazc, slm Messeseleri Trihi, stanbul 1991, s. 241.
68
Yahya Akyz, Trk Eitim Trihi, Ankara 1985, s. 64. Akl ilimler ile din ilimleri arasndaki
dengenin akl ilimler aleyhine gittike bozulduu ve bu durumun medreselerin bozulmasna neden
olduu fikri bu kou ile ilgili telf edilmi olan eserlerin ounda yer alan yaygn bir grtr.
Ancak bu grn pek de isabetli olmad, zr akl ilimlerin, medreselerin gerilemeye balad
trih olarak kabl edilen XVI. Yzylda da okutulduu iddia edilmektedir. Medreselerin gzden
dmesi ve faaliyet yapamaz hle gelmesinde en nemli faktrn, Osmanl devlet ynetimi ve
sisteminde gerekleen dnsel, siyasal, sosyal ve kltrel Batllama ve Seklerleme
hadsesi olduu ileri srlmektedir. Bu yzden medresenin gerilemesinden yada bozulmasndan
deil, dlanmasndan ihmal edilmesinden, gzden karlmasndan bahsedilmesinin daha doru
olaca iddia edilmektedir. Bu konu ile ilgili olarak daha daha geni bilgi iin bk. Yaar Sarkaya,
Osmanl Medreselerinin Gerilemesi Meselesi: Eletirel Bir Deerlendirme Denemesi, slm
Aratrmalar Dergisi, S. 3., 1999, ss. 23-39.
69
Bu iltimaslara eitli rnekler iin bk. Hseyin Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi-Medrese
Programlar, cazetnmeler-Islahat Hareketleri, stanbul 1983, ss. 148-154; Uzunarl, Osmanl
Devletinin lmiye Teklat, 3.bs. TTK Yay., Ankara 1988, ss. 67-74.
70
lber Ortayl, Trk dare Trihi, TODA., Enstits Yay., Ankara 1979, s. 171, 172.
20
datlmas,
71
ehil olanlarn deil de iltimasllarn medreselere ynetici ve mderris
olarak atanmas medreselerin bozulmasna sebep olan en nemli etkenlerdir.
72

Ayrca, Osmanl Devletinin ykselmesinde byk rol olan medreselerin
knde rol oynayan sebeplerden birisi de bu kurumlarn asl vazfelerini ihmal
ederek siyasetle uramas ve siyasetin de bu messeselere mdhelesi olarak
gsterilmektedir.
73

XVII. yzylda eitim-retim kurumlar olan medreseler ve eitimci olan
mderrisler sayca hayli fazla olmakla birlikte bu saysal fazlalk nitelie
dnmemitir.
74
lm seviyenin dkl, medrese tekilatnn dzeninin
bozulmas netcesinde mderrislerin saysnn artmas bu bozulmalarn ana
sebepleridir.
75

Bu dnemde telf edilen ok miktrda eserin ilm niteliinin olmamas da
eitim durumu asndan bize bir bilgi vermektedir. Medreselerin Osmanl
Devletinde bu ekilde bozulmas karsnda Avrupada matbaann icad ve mspet
ilimlerin yaylmas bilimsel almalarn nn amtr.
76

2.4. Dn ve Tasavvuf Hayt
smil Hakknn yaad dnemin en nemli dn hareketi phesiz
Kadzdeliler Hareketidir. Bursevnin doumundan ok nceleri balam olan bu
hareketin etkisi sonraki yzyllar da etkilemitir. Osmanl Devletinde, IV. Murd
devrinin (1623-1640) balarndan IV. Mehmedin saltanat dneminin (1648-1687)
sekizinci ylna kadar olan mddet iinde dinde bir tasfiye hareketi meydana

71
Kazc, eker, a.g.e., s. 165.
72
Medrese sisteminin yozlamas ile ilgili genel bir deerlendirme iin bk. Nejdet Sakaolu, Osmanl
Eitim Trihi, letiim Yay., stanbul 1991, ss. 32-49.
73
Bayram Kodaman, Abdulhamid Devri Eitim Sistemi, TTK. Yay., Ankara 1991, s. x.
74
lmiye snfnn bozulmas ile ilgili bir deerlendirme iin bk. Ahmet Akgndz-Said ztrk,
Bilinmeyen Osmanl, Osmanl Aratrmalar Vakf Yay., stanbul 1999, s. 307.
75
Medrese sisteminin bozulmas ile ilgili olarak bk. Cahit Baltac, Eitim, (Osmanl Dnyy Nasl
Ynetti, kitab iinde), z Yay., stanbul 1998, s. 255; Atay, a.g.e., s. 153.
76
Bk. Uzunarl, a.g.e., III/, s. 490-495; a.mlf., lmiye Teklat, s. 67.
21
gelmitir ki buna, stanbulda Kadzde Mehmed Efendi adndaki bir vaizin n ayak
olmas dolaysyla Kadzdeliler Hareketi denmektedir.
77

Kanun Sultan Sleyman dneminde (1520-1566) yetimi olan Birgiv
Mehmed Efendinin,
78
Kurn ve Snnet dnda her trl slm gelenei reddeden
selef
79
anlayndan beslenen Kadzdeliler Hareketinin isim babas olan Kadzde
Mehmed Efendi stanbul vaizlerindendir.
XVII. yzyl balarndan itibren, o zamna kadarki dn ve fikr hogrnn
azald ve tasavvuf ehline dmanlk gsteren Kadzdeliler ismi altnda bir vaizler
snfnn ortaya kt ve etkili olduu grlr. Bu vaizler, devlet ilerinin
bozulmasn dindeki bidatlara balamlar ve tarkat dbna sava amlardr.
80
Bu
kat tutum, yukarda deindiimiz medresenin eitimini salt nakl ilimler alanna
doru daraltmasnda etkili olan faktrlerden biri olacaktr.
81
Merkez otoritenin zayf
olmas ve bz saray aalarnn bu mutaassp vaizlerin yannda yer almas
toplumdak dn ayrmann hzlanmasna sebep olmutur. Kadzdelilerin
faaliyyetleri netcesinde, Halvet ve Mevlev tekkelerinde serbest bir ekilde zikirler
yaplmas glemi, bu yzden stanbul halk det ikiye blnmtr. Bz saray
aalarnn da vaizleri tutmas netcesinde tekkelerin baslmas ve eyhlerin tehdit
edilmesi gibi hdiseler vuku bulmutur.
82

77
Ahmet Yaar Ocak, XVII.Yzylda Osmanl mparatorluunda Dinde Tasfiye (Pritanizm)
Teebbslerine Bir Bak, Kadzdeliler Haraketi, Trk Kltr Aratrmalar, XVII-XXI/1-2, s.
208 Kadzdeliler Haraketi ile ilgili geni bilgi iin bk. Cengiz Gndodu, XVII. Yzyl
Osmanlsnda ki Farkl Sf Tipi Abdlmecd-i Sivs ve drs-i Muhtef, LAM Aratrma Dergisi
c. II, S. 2 (Temmuz-Aralk 1997), ss. 21-40; a. mlf., XVII. Yzylda Tekke-Medrese
Mnsebetleri Asndan , Sivsler-Kad-Zdeliler Mcdelesi, LAM Aratrma Dergisi c. III, S.
1 (Ocak-Haziran 1998), ss. 37-75.

78
Uzunarlu, a.g.e., III/, s. 354, 355.
79
Selefiye ve bu mezhebin tasavvufla olan mnsebeti iin bk. Sleyman Uluda, slm Dncesinin
Yaps, Selef, Kelm, Tasavvuf, Felsefe, Dergah Yay., stanbul 1979, ss. 33-72.
80
Medrese ile ehl-i tasavvuf arasndaki tartmalarn geni bir tahlili iin bk. Ferhat Koca, Osmanllar
Dnemi Fkh-Tasavvuf likisi: Faklar le Sofular Mcadelesinin Trihi Serveni, GFD,
2002/I, ss. 73-131; Nihad Smi Banarl, Resimli Trk Edebiyat Trihi, c. I, MEB. Yay., stanbul
1998, ss. 118-120.
81
lhan Tekeli, Selim lkin, Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Oluumu
ve Dnm, Ankara 1993, s.39.
82
Bk. Uzunarl, a.g.e., III/ s. 354-366; M. lgrel, a.g.e., s. 36-39.
22
Kk Kadzde Mehmed Efendi,
83
demogojisi kuvvetli olduu iin ksa
zamnda mehur olup Ayasofya Camii vaizliine ykselmiti. Zamnla taraftarlarn
arttran Kadzde, kendisi gibi tasavvuf ehlinin aleyhinde olan vaizler yetitirmitir.
84
Kadzdenin, bidatlara atarken, tarkat ayinlerini ve bz tasavvuf meseleleri
diline dolayp mnakaa konusu yapt sralarda, eyh Abdlmecid Sivas Efendi de
Halvetlerin ileri gelenlerindendi.
85
Sivas de Kadzdeye ve fikirlerine kar
kmakta, mnakaa konusu olan meseleleri mutasavvflarn inanlar dorultusunda
cevaplandrmaktayd. Bu iki ahs arasnda tartlan meseleler tarihiler tarafndan
aadaki on alt balk altnda toparlamaktadr:
86

1.Akl ilimlerin tahsilinin mer olup olmad; daha sonraki dnemde devm
edecek olan bu tartmaya Bursev de mdhil olmutur. Eserlerinde sdece
medresedeki akl ve dn ilimleri tahsil edip kef ve mhededen b-haber olanlar
ulem-i rsum,
87
ulem-i zhir,
88
ulem-i gfilin
89
gibi sfatlarla niteleyerek onlar
eletirmitir.
2. Hzr Aleyhisselamn haytta olup olmad; Bursev, Tuhfe-i Recebiyyede
bu konuya da temas etmi hatt bandan geen bir soygun hdisesi veslesi ile Hz.
Hzr ile olan bulumasn nakletmitir.
90

3. Ezan, mevlid ve Kurn makmla okumann mahzurlu olup olmad:
Bursev bu hussta da Tuhfe-i Recebiyyede grlerini beyn etmi ve lahn-
makbln inzimm onu Kurniyetden ihra etmez diyerek Kurnn makmla

83
Uzunarl, a.g.e., III/, s. 355, 356.
84
Metin Kunt., a.g.e., s. 277.
85
Sivas hk. bk. Cengiz Gndodu, Abdlmecd-i Svs, Hayat Eserleri ve Tasavvuf Grleri,
(Yaymlanmam Doktora Tezi ATSBE), Erzurum 1997, ss. 50-87; Ocak, a.g.m., s. 216;
Uzunarl, a.g.e., III/, s. 356-366; brahim Baz, Abdlehad Nuri-i Svsnin Hayat, Eserleri ve
Tasavvuf Grleri, (Yaymlanmam Doktora Tezi ASBE), Ankara 2004, ss. 108-121.
86
Bk. Ocak, a.g.m., s. s. 217; Uzunarl, a.g.e., III/, s. 357.
87
smil Hakk Bursev, Tuhfe-i Recebiyye., Sleymaniye Ktp., Esed Efend, nr. 1374, vr. 5
b
, 15
a
, 53
b
,
73
b
.
88
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye., 26
b
.
89
a
.
90
a
, 12
a
, 12
b
.
23
okunabilecei hussunda Peygamberimiz (s.a.v.) dnemindeki bz uygulamalar
delil olarak ileri srmtr.
91

4. Tarkat mensplarnn sema ve devranlarnn ciz olup olmad,
5. Tasliye
92
(Hz. Muhammede salavat okuma) ve tarziye
93
(Sahbeye r.a.
deme)nin icap edip etmedii,
6. Ttn, kahve gibi keyif verici maddeler haram olup olmad; Bursev bu
hussta da grn aklar ve mda ikamet ederken bn Arabyi rysnda
grdn ve kendisine, avm ve havas arasnda kullanlan ve duhan (ttn)
denilen bu nesnenin istimalinin haram olduunu sylediini nakleder ki, kendisi de
ayn kanati paylamaktadr.
94

7. Firavunun mnnn makbl olup olmad,
8. Muhyiddin-i Arabye kfir denilip denilemeyecei; Bursev, Hatmul-
evliy olarak zikrettii bn Arabnin sdk bir takipisi olduunu incelediimiz
eserinde sk sk dile getirir. Derin bir muhabbetle baland bu stadn eletirenlere
hcm eder.
9. Hz. Muhammedin ebeveynin mnla kabre girip girmedikleri,
10. Yezide lanet edilip edilemeyecei,
11. Kabir ve trbe ziyretlerinin ciz olup olmad,
12. Byklerin el ve eteklerini pmek ve selam verirken eilmenin doru olup
olmad,
13. Kandil gecelerine mahsus nafile namaz klnp klnamayaca;
Bursevnin, Tuhfe-i Recebiyyede en fazla zerinde durduu husslardan birisi de bu
mevzdur.
95
Kendi zamnnda bu tartma btn harretiyle devm etmi, hatt
Bursada ikamet ettii bir zamnda Bursa Ulu Caminde bir kiinin lmyle

91
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye., vr. 15
a
.
92
bk. Abdullah Yein v.dr., Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat, Trdav Yay., stanbul
1985, s. 950.
93
bk. Abdullah Yein, a.g.e., s. 948.
94
b
.
95
a
.
24
netcelenen iddetli tartmalar olmutur.
96
Bu konuyu inceleme ksmnda ayrca ele
alacamz iin ksa kesiyoruz.
14. Emr-i bil-mruf ve nehy-i anil-mnkerin farz olup olmad,
15. Rvet almann ciz olup olmad,
16. Bidatlarla amel etmenin hkm,
97

Bu meselelerde Abdlmecid Sivas Efendi zetle u cevaplar vermitir:
Mspet ilimler tahsil edilebilir. Ezan ve Kurn makmla okunabilir. Sema ve
devran cizdir. Hz. Peygamberin anne ve babas mnla gitmitir. Hzr hayttadr.
Yezde lanet vcip deildir. Kabir ve trbe ziyreti cizdir.
98

Kk Kadzde Mehmed Efendi 1635 ylnda lm ise de, onun fikirleri
baka bz vaizler tarafndan devm ettirilmitir. Bu fikirlerin en iddetli mdafii
stvan Mehmed Efendi olmutur.
99
IV. Mehmedin saltanat yllarnda,
stvannin sohbetlerine saraya mensp Baltaclar, Bostanclar, Helvaclar ve
Enderun mensplar da devm ettii iin, bunlar vstasyla saraya nfz ederek
Padiah eyhi unvann almtr. stvan Mehmed Efendi, gerek sarayda, gerekse
halk arasndaki vaazlarnda srekli olarak Kadzdenin grlerini iliyordu.
stvan, sarayda kendine iyi bir evre edinerek ve bu kanalla tyin ve azillerde sz
shibi olmaya balamtr. Kendi dncelerine uygun kiilerden ald rvetin bir
ksmn daha st makmlardakilerle paylaarak, sz konusu kiilerin gerekli yerlere
tyinlerini yaptryordu.
100

Kadzdeliler ile eyh Sivasler arasndaki ekime, Kadzdelilerin bz
tekkeleri basmaya ynelmelerine kadar gider. ki grup arasndaki dmanln
iddetlenmesinde, her iki tarafta yer alan kt niyetli, cahil ve mutaassp kiilerin
byk rol olduu anlalyor. Daha kurulduu devirden beri Osmanl Devleti
bnyesinde yzlerce yl varln yan yana, henk iinde korumu, hatt bzen
ibirlii ortaya koyabilmi tasavvuf mensplaryla medreselilerin byle bir ekime

96
Naml, a.g.e., s. 79.
97
Bu konu ile ilgili tartmalar iin kr. Uzunarl, a.g.e., III/, s. 365-366.
98
Uzunarl, a.g.e., III/, s. 358.
99
Uzunarl, a.g.e., III/, s. 359, 360.
100
Uzunarl, a.g.e., III/, s. 359.
25
iine dmesi, phesiz ilk defa bu kadar iddetli bir ekilde oluyordu. Kadzdeliler,
cidd ilmi tenkitlere dayanamayacak kadar, ilmen zayftlar. Ancak ulemann
kendilerine kar ortak bir cephe tesis edecek kadar cesur ve azimkr olmamalar
yznden onlar bu derece kuvvetlenmi ve takn hle gelebilmilerdir.
Kadzdelilere kar ilm delillerle mcdele eden Krd Molla
101
ve Tatar mm
102

da yalnz braklmlardr
103
stvan Mehmed Efendi
104
reisliindeki
Kadzdelilerin g ve kudretleri mehur nar (Vakvak) Vakasna
105
(4 Mart
1656) kadar devm eder. Bu olayda taraftarlar ve hamileri olan aalarn katledilmesi
onlar zaafa uratmtr. Yeni vezr Boynueri Mehmed P,
106
Kadzdelilerin
ynetim zerindeki etkilerine son vermi fakat onlar da Vezr-i azamn aleyhine
geerek azledilmesine sebep olmulardr. Osmanl Devletinin bu nazik dneminde,
Kadzdeliler Hareketinin douraca korkun sonular tasavvur eden yeni Vezr-i
azam Kprl Mehmed P, yeni olaylarn balamasna frsat vermemek iin,
ald fetva ile, IV. Mehmedin toplad bir ulema meclisinde, bata stvan
Mehmed Efendi olmak zere, Trk Ahmed ve Dvane Mustafa gibi eleba vaizleri
tutuklatr.
107
Bu kiilerin Kbrsa srlmesi ile Kadzdeliler hareketi fiilen sona
erer.
108
smil Hakk Bursev de Kadzdeliler-Sivasler mcadelesinin devm ettii
yllarda yaadna gre, onun da bu olaylara kar bir tepki iinde olmas gerekir.
Eserlerinden anlaldna gre, Bursev dorudan olaylarn iinde olmamakla
birlikte, fikirleriyle Kadzdelilere kar olup tasavvuf ehlinin yannda yer almtr.
lm ve sosyal messeseler asndan XVIII. asrn birinci yarsna bakld
zamn, padiah ve devlet adamlarnn ilm ve sosyal faaliyyetlerin iinde olduu
grlr. II. Mustafann hocas Feyzullah Efendi, Fatihte bir medrese ve bir
ktphane yaptrmtr. III. Ahmed Topkap Saraynda ve Yeni Cami karsnda
halk iin iki ktphane tesis etmitir.

101
Uzunarl, a.g.e., s. 362.
102
Uzunarl, a.g.e., s. 361-362.
103
Uzunarl, a.g.e., s. 361; A.Y.Ocak, a.g.m., s. 223.
104
105
nar Vakas veya Vakai Vakvakiye iin bk.Mustafa Nuri P, a.g.e., c. I-II, s. 258-259.
106
107
Smiha Ayverdi, Trk Trihinde Osmanl Asrlar, c. II, stanbul 1993, s. 85.
108
Bk. Uzunarl, a.g.e., III/, s. 296-299, 303-307.
26
Grld gibi Bursev, Osmanl Devletinin temellerinin sarslmaya balad,
gerilemenin kendini hissettirdii bir dnemde yaamtr. Devletin siyas adan
zayflamas, topraklarnn kaybedilmeye balanmas, halkn dn haytn da olumsuz
etkilemi, zellikle tekke ve medreselerde bu durum aka grlmtr. Bununla
birlikte bu dnemde, smil Hakk Bursev, Abdlgani en-Nablus ve Erzurumlu
brahim Hakk gibi, tesirleri gnmze kadar gelebilen nemli ahsiyetler ortaya
kabilmitir. XVIII. yzyln balarnda, eserleri ve ird ile kntye doru giden
tekke ve tarkatlar slah etmeye alan ilim erbabndan biri de phesiz smil
Hakk Bursevdir. Ancak medrese-tekke arasnda bozulan hassas dengenin
dzeltilmesi mmkn olmam ve bu durum Tanzimata kadar srp gitmitir.
109

109
Bk. rfan Gndz, Osmanllarda Devlet Tekke Mnsebetleri, 3. bs., Seha Ne., stanbul 1989, s.
128-131.
27
BLM I
SML HAKKI BURSEVNN HAYTI, AHSYET VE
ESERLER

1.1. Doumu, Ailesi ve Yetimesi
smil Hakk, kendi hayt ile ilgili bilgileri Kitb- Silsile-i eyh smil Hakk
Bi Tark-i Celveti isimli eserinin

kendisine ayrd ksmnda genie
anlatmaktadr.
2
Bulgaristan snrlar ierisinde yer alan Aydos
3
kasabasnda 1063
Zil-kade/1653
4
Eyll aynda dnyya gelmitir.
5
Aslen stanbullu olup, Aksaray
mevkiinde oturan babas Mustafa Efendi
6
smil Hakknn doumundan bir sene
nce 1062/1652 ylnda byk bir yangna maruz kalmtr.
7
Bu yangn

sonucu btn
ev eylarn kaybedince Aydosta bulunan iftliine yerlemeye karar
vermitir.
8
Daha nceleri stanbulda tasavvuf evrelerle ilgisi olan Mustafa Efendi,
Aydosta bu ilgisini srdrmeye devm etmitir. Bursevnin babas, Zakirzde
Abdullah Efendinin halfesi sfatyla o sralarda Aydosta bulunan Celvet eyhi

Bursevnin Hayat, smil Hakk Bursevnin Hayat, Eserleri, Tarkat Anlay, ismi ile Naml
tarafndan Doktora Tezi olarak allm olup baslmtr. Ayrca Skb Yldz tarafndan (Franszca
Doktora Tezinden ayr olarak) Trk Mfessiri smil Hakk Bursevnin Hayat ismi ile slmi
limler Fakltesi Dergisi, S. 1. de yaymlanmtr. Bu blmn hazrlanmasnda ve
balklandrlmasnda her iki eserden ve Mehmet Ali Ayninin Trk Azzleri I. smil Hakk Bursev,
(stanbul 1944.) eserlerinden yararlanlmtr.

2
Bursev, Kitb- Silsile-i eyh smil Hakk Bi Tark-i Celvet, Haydarp matbaas, 1291. Bundan
sonra sdece Silsile eklinde atf yaplacaktr. (Bu eserin baka bir nshas iin bk., Kitabs-Silsile,
/mst. Zaviye-i Selami eyhi Mehmed Said), Manisa l Halk Ktp., Akhisar Zeynelzde Koleksiyon,
Ariv no. 45 Ak Ze 24/1, 1b-100b. (Eser grntsne www.yazmalar.gov.tr. adresinden ulalabilir,
istifde ettiimiz Millet Ktp. Nshas referans verildiinde Millet Ktp. eklinde ayrca
belirtilecektir.)

3
emseddin Smi, Kmusul-Alm, stanbul,1316, 1/511.

4
Bz kaynaklarda doumu 1652 olarak gsterilmektedir. Bk. Ayni, a.g.e., s. 13.
5
Bursev,

Silsile, s. 101; Gnay Kut, smil Hakk, The Encyclopaeda of slm (new Edition), Vol.
IV, 1978 Leiden. Pp. 191-192.
6.
Skb Yldz, Trk Mfessiri smil Hakk Bursevnin Hayat slmi limler Fakltesi Dergisi, S.
1, s. 104.

7
Bursev,

Silsile, s. 101; Hseyin Vassaf, Keml-name-i smil Hakk, haz. Murat Yurtsever, Bursa
2000, s. 8.
8
Sakb Yldz, a.g.m, s. 104.
28
Atpazar Osman Fazl ile yaknlk kurmu ve henz yanda bulunan olu smil
Hakk ile buluturup elini ptrmt.
9

Babasnn tasavvufla i ie olan muhitinin, smil Hakknn yetimesinde
byk bir tesiri olmutur. Ana-baba cihetiyle her iki ailenin sadttan
10
olmas onun
tasavvuf kltr evresinde yetimesine zemn hazrlamtr.
11
Babas, Bayram
avuun olu, annesi Kerme Hanm ise, Kad Ahmed Efendinin kzdr. Bu
bilgiler nda Bursevnin, baba tarafndan tasavvufa in, anne tarafndan da
ilmiye snfna mensp bir aileden geldiini sylemek mmkndr.
smil Hakk Bursevnin ocukluu hakknda detayl bilgi yoktur. Kendisi,
ocukluunun kk ve tatl bir htras olarak, daha yalarnda iken babas ile
birlikte katld zikir meclislerinde Atpazar Osman Fazl Efendinin kendisiyle
akalatn zikreder.
12
Bursev, efkat ve sevgiye muhta olduu bir dnemde, yedi
yanda iken annesini kaybedince, bykannesinin himayesine braklr ve tahsiline
balayana kadar onun yannda kalr. Babas daha fazla yaamsa da ne zamn veft
ettii bilinmiyor. Bursev, yalnzca babasnn Aydosta veft ettiini, mezarnn da
orada olduunu bildiriyor.
13
smil Hakknn ikisi byk, biri kk erkek
kardeinin olduu kaydediliyor.
14

Bilindii gibi Hakk lakab mellifimizle aynilemi durumdadr. Bu lakapla
ilgili eyhi Osman Fazl u deerlendirmyi yapmtr. Hak isminde Melikte olduu
gibi iddet mns vardr. Hak ismine mazhariyetinden tr mer (r.a.) edd idi.
Senin Hakk Lakabn da iddet iktiz eder.
15

9
Bursev, Silsile, s. 101; H. Kmil Ylmaz, Azz Mahmd Hdy ve Celvetiyye Tarkat, MV. Yay.,
ts., s.240, 241; Ali Naml, smil Hakk Bursev, DA, XXIII, 102.

10
Sadt: Seyyidler, Hz. Peygamberin soyundan gelenler ve onun izinden gidenler. Abdullah Yein,
a.g.e., s. 843.
11
Ayni, a.g.e., s.13.
12
Bursev, Silsile, s.101; Sakb Yldz, a.g.m, s. 105; Ayni, a.g.e., s.13; Naml, a.g.e., 35.
13
Mecmua-i Hakki, Bursa Genel, no. 41, vr. 55
a
, (aktaran Naml). a.g.e. s. 35.
14
15
Bursev, Tammil-Feyz, I, 192.
29
1.1.2. Eitimi
Tahsiline 1070/1659-60 ylnda Aydosta yedi yanda iken balamtr. Bu
sralarda Osman Fazl, Aydostan ayrlm, yerine eyh Ahmed adl bir Celvetiyye
eyhi gelmitir. smil Hakk, be sene Ahmed Efendinin yannda tahsil grm,
okuma yazma ile birlikte Arap ve Trk dilleri zerinde ilk kltrn almtr.
16
On
yanda renimine devm ettii bir srada, ailesinin samm dostlarndan eyh
Abdlbaki, Aydosa uram, mellifimizin Edirnedeki derslerine devm etmesi
iin babasna teklifte bulunmutur. Babas bu teklifi memnuniyetle karlam, eyh
Abdlbaki ile 1074/1664 ylnda Edirnede tahsiline balamtr.
17

smil Hakk, Edirnede eyh Abdulbakiden yedi sene eitim grm, bu
zamn iinde sarf-nahiv okumu, bn-i Hacibin (. 646-1248)
18
fiye ve Kfiye adl
mehur iki eserini batan sona ezberlemi ve mantk eserlerini mkemmel bir ekilde
renmitir. Fkhtan brahim el-Halebnin (. 956/1248) Mlteksn, Kelmdan
Nesefnin (. 537/1142) Kitbul-Akaidini erheden Sadddin el-Teftazannin (.
791/1389) erhul Akaidni, lm-i Adabdan bz risleleri, Mani ve Beyndan
Sekknnin (. 626/1299) Miftahul-Ulmunu, Usl-i Fkhtan brahim el-
Halebnin (. 956/1549) erhul-Menrn, fnun- cziyyeden birok risleleri,
Tefsrden Beydavnin (. 685/1286) Envrl-Tenzlinin batan te birini,
eyhinin bir halfesinden de fkh ve kelma dir bz eserleri okumutur.
19

eyh Abdlbakinin hnikhndaki eitimini baarl bir ekilde bitiren
mellifimiz, icazet alarak Celvetiyyenin stanbuldaki merkezinde yksek eitim
veren eyh Osman Fazl nin derslerine devm etmek iin Edirneden ayrlr. 11
Rebilevvel 1083/1672 Temmuz aynn bir pazartesi gn eyh Abdlbakinin
kendisine verdii mektupla birlikte Osman Fazl nin Atpazarndaki hnikhna gelir.
Bursev, eitiminin nc ve son safhasn burada tammlayarak, Osman Fazl nin

16
Sakp Yldz, a.g.m., I, s. 106.
17
Ayni, smil Hakkya Dir Bir Tetkik Hlsas Darl-fnun lahiyat Fakltesi Mecmuas, c. II.
S. IX, s. 108; Ayni, a.g.e., s. 13.
18
Asl ad Nureddin ibn-i Abdurrahmandr, geni bilgi iin bk. Moh. Ben Ceheneb, bnlhcib, A,
V/, 856-857.
19
Ayni, a.g.m., s. 108; Naml, a.g.e., s. 37; Niyazi Hseyin Bahtiyar, Balkanlarda Trk nlleri:
Ansiklopedik Bilgiler, 1. kitap, stanbul 1999, s.140.
30
tedris ve terbiyesi altnda yetierek geni kltr ile tasavvuf ehlinin unutulmaz
simalarndan olur.
20

Bursev, hankha geldii dnemde eyh Fazl rencilerine lm-i Adb
okutuyormu, o da talebeler arasna katlp bu derse devm etmi. Bundan baka
Kelm ve lm-i Ferizi bir kere daha ondan okumutur. lm-i Belgattan
Taftazannin Mutavvel adl eserine haiye yazan Fazl, bir mddet talebelerine bu
kitb tedris etmi, sonradan Ubeydullah b. Ahmed el-Buharnin (. 747/1346) fkh
alannda mehur Tenkhul-Usln erhe balaynca, bu eseri de tammen
okumutur.
21

smil Hakk, tahsil esnasnda btn kitaplar kendi el yazs ile yazm,
annesinden miras olarak ald on iki bin dirhem gmn nemli bir miktr ile
kitap satn alm ve geriye kalan ksm ile de geimini temin etmitir. Osman
Fazlnin dier bir halfesinden fkh ve kelma it bz kitaplar da okumutur.
22

eyhin meclisinde takip ettii dersler yannda devrin ulemasndan istifde
etmesini bilmi, eyh Muhammed el-Kurra adyla tannan limden tecvid okumu,
Osmanl hatttlarnn mehurlarndan Hafz Osmandan (. 1110/1690) mek dersleri
alm, sls, nesih ve talik yazlarnda baarl denemeler yapmtr. Bz
hocalardan Farsa okumu, Hfzn (. 793/1389) Divnn, Sadnin (.
689/1257) Glistan ve Bostnn, bn-i Kemlin (. 941/1535) Nigristann,
Mevln Celaleddin Rumnin (. 672/1273) Mesnev ve Fih-i m Fhini ve bz
dvanlar incelemi, ounu ezberlemitir. Yine, Hseyin el-Kifnin (. 910/1505)
Farsa olan Cevhirul-Tefsrini okumutur. Bunlarn dnda Klasik Trk
Mziiyle uramtr. leride pek ok ilhler yazp besteleyecek olan mzik
hayran mellifimiz, eitli makmlar hakknda bilgi shibi olmu, nazmda ilk
denemelerini bu dnemde vermitir.
23

20
Naml, a.g.e., 38.
21
A.mlf. a.y.
22
Ayni, a.g.m., s.108.
23
smil Hakknn bu dnemde okuduu kitaplar iin bk. Ayni, a.g.m., s.109.
31
1.1.3. Tasavvufa ntisb
smil Hakk, stanbula geldiinde eyhi Atpazar Osman Fazl, ona beyat
verip evrd tyin etmitir. eyhinden tasavvuf eitimin yan sra zhir ilim ile ilgili
dersler de alr. smil Hakk, Osman Fazl Efendiye intisbndan nce ve intisbnn
ilk zamnlarnda, Allahn kendisi zerindeki nmetlerine dellet ettiini syledii
pek ok rysn nakleder. Bu arada Bursevnin grd rylardan birisi yledir:
Ryasnda Osman Fazl Efendi kendisine Gel greyim, sana bu tarkda istidd
gelmi midir? diye onu yanna arm, smil Hakk, varp ban onun dizine
koyarak uzanp yatmtr. Osman Fazl Efendi, elini onun alnna koyup iki defa
H senin istiddn gelmi. H senin istiddn gelmi dedikten sonra
besmeleyi ekip Ftiha suresini okuyup batan ayaa fledikten sonra Var imdi seni
Bursaya halfe ettim demitir. smil Hakk, ya henz yirmiden biraz fazla iken
bu nefh sebebiyle feth-i ilh vaki olup yet ve hadsler zerine tevlt yazmaya
baladn belirtmektedir.
24

stanbuldaki tahsilinin arlk noktasn, Celvetiyye tarkatnn adab ve
erknna gre slka girmesi ve o zamna kadar yaad evreden ald tasavvuf
terbiyeyi uygulama safhasna sokarak tasavvufu bizzat yaamas, tekil eder.
Atpazarndaki Celvetiyye dergahna yerletii sralarda Osman Fazl, smil
Hakkya slku iin gerekli talimat verir. Ona halvet ve riyzeti telkn eder. aya
yakn halvette kalan smil Hakk, halvet sonunda ulat rh tekml sonucunda
tarkatta kbiliyyet shibi olduunu gsterir. yl boyunca nafile ibdetlerle
birlikte, gece ve gndzn belli vakitlerinde riyzetle megl olur, vird ve zikre
devm eder. Bu arada Celvetiyye tarkatnn kurucusu eyh Mehmed ftde (.
988/1580) ile Aziz Mahmud Hday
25
(. 1038/1628)nin tarkatn adab ve erkn
hakknda yazdklar kitap ve risleleri okur, hem tasavvuf kltrn arttrr hem de
Fazlnin gzetiminde slkn tammlar.
26

24
Bursev,

Silsile., s. 101; Naml, a.g.e., s.39.
25
Hday ve tarkat hakknda geni bilgi iin bk. H. Kmil Ylmaz, a.g.e., ss. 37-121.
26
Sakb Yldz, a.g.m., s. 107-108.
32
1.1.4. Halfelii
smil Hakk, stanbulda tahsilini bitirdiinde 23 yanda idi. Manen belli bir
olgunlua eriince eyhi onu, halfelik vererek 1086/1675 ylnda vaaz ve ird
vazfesi ile skpe grevlendirir.
27
dervile birlikte ayn yln Haziran sonunda,
skpe gelir.
28

Yugoslavyann Belgrad ehrinin 320 km. gneydousunda bulunan skp,
Osmanllarn Edirneden sonra ikinci merkezi ehir hkmndeydi. Osmanl, askeri
glerini buradan kuzeye ynlendirirdi. Halen cami, medrese ve hamamlaryla
Osmanl izini tayan skpte
29
halkn ounluu Trke konumaktayd. smil
Hakk ve dervi arkada birlikte geldikleri skpte ilk nce bir ribata daha sonra
da Meddah Camiinin bir haziresine yerleirler. Yapt vaazlar, cemaat zerinde
byk tesir uyandrr. ehrin ileri gelenlerinden bir grup, skpn mft ve
kadsna mrcaat ederek, tccarlar iin depo olarak kullandklar eski bir binnn
smil Hakkya tahsis edilmesini isterler. Uygun gr alndktan sonra, tamir edilip
elverili bir hle getirilir. smil Hakk bundan sonra derslerini burada verir. Daha
sonra blgenin zengin bir hanm tarafndan kendisine bir zviye yaptrlr.
30

smil Hakk, bu sralarda yirmi drt yalarndayd. stanbulda ikamet ederken
skpe yerleen eyh Mustafa Uaknin kz Aie Hanmla evlenir.
31

smil Hakk, byk bir talebe kitlesine verdii derslerin yan sra, camilerde de
vaazlar vermeye devm eder. Dine uygun olmayan davranlarda bulunan dier din
adamlarn uyarc konumalar yapar. Bu tavr skp mfts ve dier limler
tarafndan ho karlanmaz ve aralarnda husumet balar. Bu atmalar, skpe
yerlemesinin ikinci ylnn sonuna kadar devm eder. Olaylardan haberdar olan
eyh Fazl Efendi, halfesine yle bir mektup yazar: ..Allaha tevekkl et, inaallah
fadl- keremiyle Allah seni insanlardan korur. Allaha yardm edersen Allah da sana
yardm eder. Mskirat- kavliyyeden ve fiiliyyeden hazer edip tahzre mukayyed ol,

27
Uzunarl, a.g.e., c. IV/, s. 604.
28
Ayni, a.g.e., s. 15.
29
skp Hk . Geni bilgi iin bk. Mustafa ZER, skp'te Trk Mimarisi (XIV.-XIX. Yzyl), VI. Dizi
S. 65. TTK., Ankara 2006.
30
31
Ayn, a.g.e., s. 16.
33
levh-i dilde halk mahveyleyip Hakka bak. naallah sizin yznzden erbb-
istidad Allah Tel vakti geldikde cezbeyleyip, ol diyar feth eder. Hemen sabr ol,
ekr ol, kim ol, sim ol, takyy ol, nakyy ol, vera ol, mnzev ol. pheli
grdn eyleri brak, pheli grmediklerine sarl. S-i zanna bis olacak mevaz-
tehimmeden hazer edesiz. Halk ilme ve amele dvet edip itikadiyat ve ameliyat ile
terbiye eyle. An karb, inaallah mevni def olup, r edenler terk-i r ederler.
32

eyhinin nashatlerine ramen smil Hakk, genlik heyecan iinde ateli
konumalarna devm eder. Alkanlklarn terk etmeyen din limlerinin
dedikodularna hedef olmaktan kurtulamaz. Huzursuzluk bir sre daha devm eder.
eyhi, kendisini itidale dvet eden ikinci bir mektup gnderse de netce vermez.
33
Daha sonra eyhi kendisine Arapa kaleme ald ok sert bir mektup gnderir. Ben
seni bu diyara ahlisinin cehlete ve tefrikaya dmesi iin deil, onlarn tadil ve
tevfiki iin gnderdim, sen onlardan cahilmisin. Zr sen mahall artlar bilmiyor,
zamnn icabn yerine getirmiyorsun. Szlerinde hikmeti ihmal ettin. Halbuki ben
sana, halka yapacan dvet ve irda hikmetle, gzel szlerle ve en iyi ekilde
mcdele etmeni tavsiye etmitim. Sen bu nashati unuttun. Nefsini onlarnki ile
birlikte lszce deil, adil ve insaflca terbiyeye al. frat ve tefritle deil, itidalle
hareket etmelisin...
34

Bu ikinci mektuptan sonra, smil Hakk muhliflerine szle hcmdan
vazgeer. Hatt bir ara ayn kiiler toplanarak kendisini meclislerine dvet ederler.
Ama smil Hakk aralarna katlmaz, kendilerine bir mektupla cevap verir.
35

skpe geliinin altnc ylnda gelien bir olay, daha nce aralar bozuk olan
kiiler tarafndan istismar edilerek kendisini olduka zor durumda brakr. Bu
huzursuzluun sebebi; smil Hakk, skpte immlk yapan bir kiiye ders verdii
esnada bilinmeyen bir sebepten dolay aralarnda mnakaa olur. Ortal kartran
bir talebe falkaya yatrlarak 20-30 denekle cezlandrlr. Bu olay, daha nce
aralarnda husumet bulunanlarca bytlerek stanbulda mahkemeye intikl ettirilir.

32
Ayni, a.g.e., s.16.
33
34
Ayni, a.g.e., s.18.
35
Ayni, a.g.e., a.y.
34
stanbulda eyhinin araya girmesiyle davac, ikyetinden vazgeirilerek cez
almas nlenir. Bundan sonra, skpte kalmasnn uygun olmayacan dnen
eyhi kendisini Kprlye
36
grevlendirir.
37

On drt ay Kprlde kalr. Burada halkn takdr ve sevgisini kazanr. hreti
civar yerleim birimlerine yaylr. Usturumca halknn istei ile 1093/1682 ylnda
eyhinin uygun grmesi zerine Usturumcaya yerleir.
38

smil Hakk, Usturumcada yaklak otuz ay kalr. eyhinin dveti zerine
1096/1685 ylnda Edirneye gider. aya yakn eyhinin evinde kalr. eyhiyle
birlikte bn-i Arabinin Fssunu okur. Bu esnada Celvetiyyenin Bursadaki eyhi
eyh Sunullah Efendinin veft haberi gelir. eyh Atpazar Osman Fazl, bu mevkiye
smil Hakky uygun grr ve Bursaya yerlemesini emreder.
39

Bu emir zerine Bursaya giden smil Hakk, ilk zamnlarda oturacak ev
bulma ve ocuklarnn ile maiyetindeki mritlerinin geimini temin etme
husslarnda zorlanr. Bu sebeple ev eysnn bir ksmn, bz kitaplarn hatt
tespihini bile satmak zorunda kalr.
smil Hakk, Bursada eyhinin tavsiyesi dorultusunda Ulu Cami ve dier
bz camilerde vaaz ve nashate balar. Bir mddet vaaz ve nashat ettikten sonra
kendisine Kurnn bandan balayarak vaaz etmesi iret edilir. O da 1069/1685
ylnn aban aynda Kurn- Kermi batan balayarak vaaz etmeye balar. Ayrca
her vaazn tasavvuf yorumlar ve Farsa iirlerle ssleyip kaleme alr. Bu ekilde
telf etmeye balad eserine Rhul-Beyn fi Tefsrul-Kurn ismini vermitir.
40

36
Kprl, Selanikin 154 km. kuzeybatsnda bulunan bir kaza merkezidir. bk. Kmusl-alm, c. V,
stanbul 1316, s. 390.
37
38
Bursevnin hayatnn bu safhas iin ayrca bk. Nevin Gm, smil Hakk Bursev`nin Kitabl-
Envar` ve erh (Hayat-nceleme-Tenkidli metin), (Baslmam Doktora Tezi), ESBE., Kayseri
1997, ss. 8-10.

39
smil Hakknn Bursaya halfe olarak tayin edilii ile bu tayinden sonra eyh-i Osman Fazlye
yapt muhtelif ziyretlerinin ayrnts iin bk. Bursev, Tammil-Feyz, II, s. 133, 137, 152, 160.
40
Murat Yurtsever, Divan, s.5; Mustafa Akar, Tasavvuf Trihi Literatr, s.140.
35
1.1.5. eyhlii
1097/1686 senesi sonlarna doru smil Hakk, eyhi Osman Fazl tarafndan
stanbula gelmesi iin dvet edilir. Dvetin maksad, tasavvuf ynn takviye
etmek, bu shada derinlemesi iin lzumlu bilgi ve tecrbeleri kazandrmak,
mkllerini gidermede yardmc olmakt. smil Hakk, stanbulda kald
dnemde, eyhinin tavsiyelerini ciddiyetle dinler, szlerini birer birer not ederdi.
smil Hakk, bu minval zere senede be kez stanbula gidip eyhini ziyret
etmitir.
Atpazar Osman Fazl, IV. Mehmed ve II. Sleymann hocaln yapmas,
sarayn i ileriyle zamn zamn ilgilenmesi yznden siyasete kart iddiasyla
Sadrazam Kprl Mustafa P tarafndan 1101 evval/1690 Temmuzunda
Kbrstaki Magosa Kalesine srgn edilir.
41
Srgnden birka ay sonra, smil
Hakk eyhi tarafndan Magosaya arlr.
42
Bu arnn sebebi, Celvetiyye tarkat
eyhliini kendisine devretmektir. eyhi ona, Halfelerim oktur, bzlar haytta,
bzlar da veft etmitir. eyhimden aldm nefes ve tesir benden sonra sana
ulaacaktr, bakasna deil. Zr sen bu ilme shipsin, ayrca senin latf tahrrtn da
var. Ben, zamnnda eyhimin nefes ve dusn aldm, Allahn izniyle bu nefes ve
duy sana veriyorum
43
der.
44

Bu mnev emanetin tevdi ile smil Hakk, Celvetiyyenin eyh Fazlden
sonraki halkasna dhil olmu, tarkat silsilesinde 32. sra kendisine verilmitir.
45

1107-1108 (1695-1696) yllarnda smil Hakk, askerin moral gcn
arttrmak iin II. Mustafann dveti zerine katld I. ve II. Avusturya

41
Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir, Dergah Yay., stanbul 1992, s.125.
42
Uzunarl, a.g.e., c. IV/, s.605.
43
Ayni, a.g.e., s.56.
44
Magosadaki grme ile ilgili daha geni bilgi iin bk. Bursev, Tammil-Feyz II, ss. 11-17.
45
smil Hakk, eyhinin silsilede Hz. Aliye kadar otuz birinci srada olduunu ondan duyduunu,
kendisinin de otuz ikinci srada olduunu belirtir. Bk. Kitabn- Netce, I, 79; Naml, a.g .e ., s. 356
(354. dipnot). Bu huss ile ilgili ayrca bk. Yurtsever, Divan, s. 7; Naml, a.g.e ., s. 291, 355 (348.
dipnot), Vassaf, a.g.e., s. 56; Hasan Turyan, Bir Kmil nsan smil Hakk Bursev, Merassaa Yay.,
Bursa 2006, s. 42.
36
Seferlerinde yaralanarak Bursaya dnmtr.
46
1111de (1700) hacca gitmi, yedi
ay kadar Mekke ve Medinede kalmtr.
1.1.6. Hac Yolculuu
smil Hakk, Hac dnnde Medine ile Tebk arasndaki Ul yaknlarnda
ekynn basknna uram, cann zor kurtarmtr.
47
Bu basknla ilgili en teferruatl
bilgi incelememize konu olan Tuhfe-i Recebiyyede anlatld iin ayr bir balk
altnda anlatmay uygun bulduk. Buradaki bilgilere gre, sz konusu basknda,
haclar zerine saldran ekylar onlarn bir ounu ldrm, binek hayvnlar ile
mallar talan edilmitir.
48
Haclar arasnda bulunan smil Hakknn elbisesi, mallar
ve en nemlisi kitaplarnn tm elinden alnm, zerinde sdece i amarlar
braklmt.
49
Geri canna kymamlard ama gdasz, susuz bir kum yn iinde
braklm ve bz arkadalar bu vaziyete dayanamayarak veft etmilerdi. smil
Hakk da bu duruma dayanamayarak yere ylm, det lm beklerken Hz. Hzr
ile mlaki olmu ve bu durumdan kurtulmutur.
50
Hz. Hzrla grmesi ile ilgili
geri kalan ksm tezimizin inceleme blmnde, Hz. Hzr bal altnda
anlatlmtr.
1.1.7. mda kmeti
smil Hakknn, almamz asndan nemli bir hayt safhas da veftndan
yaklak sekiz yl evvel (1127/1717) gerekletirdii m ziyretidir. Zr Tuhfe-i
Recebiyye bu sre zarfnda yazlmtr. smil Hakk, ma gitmesini birok mnev
iret ve sebeplere dayandrr. mda kaleme ald Tuhfe-i Recebiyyenin banda
Bursadan ma hicrete Hitab- ilh ile memur ve vrd-i gayb ile mecbr
olduunu ifde eder.
51
Baka bir eserinde bu hicretin kendisi altm yedi yanda
iken semv gayb izinle gerekletiini belirtir.
52
m yolculuu elli gn srmtr.

46
Uzunarl, a.g.e., c. IV/ s. 605.
47
Mehmed emseddin, Bursa Dergahlar, Yadigar- emsi, haz. Mustafa Kara, Kadir Atlansoy, Bursa
1997, I, s. 176.
48
a
.
49
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye., a.y.
50
b
.
51
b
.
52
Bursev, Kitbl-Mirat, vr. 88
a
(aktaran Naml, a.g.e., s. 92).
37
m hududunda seyr eden ve krklar diye bilinen abdallarn bulunduunu,
53
bunlarn
fakir dervi sretinde, beyaz elbiseli olarak kendisini karladn ve elini ptn
ifde eder.
54

smil Hakk, mda ikamet ederken vli olan Receb P kendisine ok
hrmet gstermi, ilim meclisine arp bz eserlerini okumutur. Eserin tantm
ksmnda da deinilecei gibi, Bursev, telf ettii eserine Tuhfe-i Recebiyye adn
vererek onun ismine nispet etmi ve eseri ona armaan etmitir.
55

Bursev, Receb P ve mn ileri gelenlerinin m mfts olma ynndeki
srarl tekliflerine muhtab olur, ancak eyhinin, eyhler mft olmazlar eklindeki
szn hatrlamas zerine, mezkr teklifi kesin bir ekilde reddeder.
56
smil Hakk,
mda ikmet ettii sene iinde on adet kitap ve risle yazmtr.
57

smil Hakk, m ikmeti esnasnda bn Arabnin zamn zamn kabrini
ziyret etmi ve onun mneviyatndan istifde etmeye almtr. ma geldikten
sonra efat-i Mustafa (s.a.v.) ve himmet-i Hatml-evliy ile mrnn bakyye-i
hicbnn mnkeif olduunu ve erkn- vcdunu mevkuf-i kri ilh kldn
belirtir.
58

Bursev, yl kadar ikmet ettii mdan nihyet 5 Receb 1132 (5 Mays
1720)de Anadoluya hareket etmek zere ayrlr. 6 ban 1132 (Haziran 1720)de
Konyaya ular.
59
m dn skdarda yerlemi ve burada ird hizmetine
devm etmitir.
60

1.1.8. Veft
skdardaki ikmeti yaklak yl sren Bursev nihyet Bursaya avdet
etmitir. Ayn yl iinde Cami-i Muhammedyi in ettirmi ve 1135/1725 tarihinde

53
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr. 11
b
.
54
Bursev, Kitbl-Mirat, vr. 88
a
55
a-b
.
56
Bursev, Tuhfe-i Hasakiyye, vr., 240
b

57
Sakp Yldz, a.g.m., s. 119.
58
b
-8
a
.
59
Bursevnin m ikmeti ile ilgili geni bilgi iin bk. Mehmer Ali Ayni, a.g.e., ss. 70-75; Naml,
a.g.e., ss.91-104.
60
Bursevnin skdardaki ikmeti ile ilgili bilgi iin bk. Sakp Yldz, a.g.m., ss. 120-123
38
de Hakkn rahmetine kavumutur. u anda Bursada Tuzpazar olarak bilinen
semtte kendisinin ina ettirmi olduu ve halk arasnda daha ok smil Hakk
Tekkesi olarak bilinen
61
Cami-i Muhammednin haziresinde medfundur.
smil Hakk Tekkesi, tekkelerin kapan tarihine (1925) kadar ak kalarak,
dervilere hizmet etmitir. Bu tarihten sonra tevhidhne olan ksm cami, dier
binlar da Kurn kursu olarak gnmze kadar hizmet vermeye devm etmitir.
62

Bursevnin, hayt safhlarnn ounu atladk, anlattmz da ok ksa olarak
zetlemeye altk. Mellifimizin hayt seyrinin zihinlerde bir btnlk oluturmas
asndan faydas olur dncesi ile Tarihsel Geliim ve Olaylar inde smil
Hakk Bursevin Hayt balkl bir tabloyu buraya eklemeyi uygun buldum.

61
Bu tekke, madd ve mnev ynden yre insanna hizmet vermee devm etmektedir. 2007 yl yaz
mevsiminde bu mekna yaptm gezi esnasnda nisbeten dk gelirlilerin oturduu ayn semtteki
yoksul kiilere bu tekke aracl ile sosyal yardm yapldna ahit oldum. Ayn manzaraya yllar
nce skdardaki Hdy Vakfnda da ahit olmutum. lkemizin muhtelif yerlerinde bulunan
buna benzer mekn ve bu meknlarn evresinde teekkl etmi sosyal messeselerin mnev
hayatmz kadar, madd hayatmzn da dzene sokulmasnda etkili olduu kabl edilmelidir.
62
Bk. M. Murat Yurtsever, smil Hakk Tekkesi, DA, XXIII, 110-111; Hasan Basri calan, XVII.
Yzylda Bursada Tasavvuf Kltr, (USBE, Doktora Tezi) Bursa 1999, s. 52.
39
1.2. Tarihsel Geliim ve Olaylar inde smil Hakk Bursevnin
Kronolojik Olarak Hayt
63

Tarih smil Hakk Bursev Osmanl Devletindeki Olaylar
1063/1653 Aydosta dodu. I. Mustafa'nn tahttan indirimesi ve IV.
Murd'n clsu.
1071/1661 Sar Abdullah Efendinin veft.
1074/1664 On bir yanda Abdulbk
Efendi ile birlikte
Edirneye gitti.
St. Gotthard bozgunu ve Vasvar
Antlamas.
1083/1672 stanbula Osman Fazl
Efendinin Ftih
Atpazarndaki tekkesine
geldi.
Lehistan seferi, Kamanienin aln.
1086/1675 Halfe olarak skpe
gnderildi.
Lehlerle Leopol muharebesi.
1087/1676 skpte eyh Mustafa el-
Uknin kz ile evlendi.
Osmanl-Lehistan sulh; Zorawna
Antlamas.
1092/1681 Halfe olarak Kprlye
gnderildi.
Osmanl-Rus bar antlamas; Sakz
fcias.
1093/1682 Halfe olarak
Usturumcaya gnderildi.
Seyahatnamenin yazar Evliya elebinin
lm.

63
smil Hakk Bursevnin kronolojik olarak hayat ksm iin, Namlnn eseri, Osmanl trihi
kronolojisi iin, Osmanl Ansiklopedisindeki bilgiler, tasavvuf ahsiyetlerin veft trihleri iin ise,
Mustafa Akara it Tasavvuf Trihi Literatr ekinde yer alan izelge ile DAsindeki bilgiler esas
alnmtr. Bk. Naml, a.g.e., ss. 113-114; Osmanl Ansiklopedisi, Trih, Medeniyet, Kltr, z Yay.,
stanbul 1996, VII, ss. 245-246; Mustafa Akar, Tasavvuf Trihi Literatr, z Yay., stanbul 2006,
ss. 511-523.
40
1096/1685 ay kadar Edirnede
kald.
Saraydaki altn ve gmten sikke basm.
1096/1685 Halfe olarak Bursaya
gnderildi.
Bosna beylerbeyinin Sing zaferi; Koron
muhasaras;Uyvar kalesinin dmesi;
Lehisten cephesinde Bojan zaferi.
1096/1685 Kurn- Kermi bandan
balayarak vazlarnda
tefsr etmeye balad.
Veziriazam Kara brahim Pnn
azledilip yerine Sar Sleyman Pnn
tyini.
1097/1686 Bursa halfesi olduktan
sonra eyhini stanbulda
ilk ziyreti.
Budinin d.
1098/1687 eyhini ikinci ziyreti. IV. Mehmedin tahttan indirilmesi, II.
Sleymann cls; Eri Kalesinin
d; Bir ake itibr deerli mankur
un piyasaya karlmas
1099/1688 eyhini nc ziyreti. Belgradn elden k
1100/1689 Drdnc ziyreti. Krm Han Selim Girayn Ur zaferi; II
Sleymann Avusturya seferine kmas;
Gladova ve Orsava kalelerinin geri
alnmas, Mecar serdar Arap Recep
Pnn Batucina ve Ni bozgunu;
Veziriazam Bekri Mustafa Pnn azliye
Kprlzade Fazl Mustafa Pnn
sadarete tyini.
1101/1690 Beinci ziyreti. Kanije Kalesinin d; Belgradn geri
aln;
41
1102/1690 Kbrsta eyhini ziyret
etti.
Franszlarn Msrda dedii gmrk
resminin %3 olarak tesbti.
1102/1691 eyhinin veftyla mstakil
eyh oldu.
smil Hakknn eyhi Osman Fazl
lhnin veft; Eb Bekr Behram b.
Abdullah el-Dmaskinin lm; II.
Ahmedin tahta k; Salankamen
bozgunu; Enflasyonu krkledii iin
mankur darbnn yasaklanmas.
1105/1694 Niyz-i Msrnin veft.
1107/1695
I.Avusturya Seferine
itirk etti.
II. Ahmedin lm; II. Mustafann
cls, Malikane sisteminin uygulanmaya
balanmas.
1108/1696
II.Avusturya Seferine
itirk etti.
ehzade(!.) Mahmudun doumu; Azak
kalesinin dmesi; I. Mustafann Olasch
zaferi.
1111/1700 lk defa hacca gitti.
1112/1700
Medne ile Tebk arasnda
bir yer olan Ul
yaknlarnda haclarla
birlikte ekynn
saldrsna urad.
Ruslarla stanbul Antlamasnn
imzalanmas.
42
1114/1703
Ulucamide Kadir gecesi
medrese talebelerinin
dervilerden birisini
ldrmesinden sonra bir
mddet Rhul-Beyndan
verdii vazlarna ara
verdi.
Edirne Vakas; III. Ahmedin tahta k;
Tural altn parann piyasaya
karlmas.
1117/1705 Rhul-Beyn tammlad.
Celveti eyhlerinden Abdlhay Efendinin
veft. (Hdynin halfesi Sal brahim
Efendinin olu).
1122/1710
kinci defa hacca gitti.ki
aydan fazla Khirede
kald.
Veziriazam orlulu Ali Pnn azledilip
yerine Kprlzde Numan Pnn
tyini.
1123/1711
stanbulda iki buuk
aydan fazla kaldktan
sonra Bursaya dnd.
Prut Zaferi ve Bar; Rdvan b. Abdullah
el-Razzaz el-Felekenin lm.
1126/1714 Tekirdaa gitti.
sve kral Charlesn memleketine
hareketi.
1126/1714 ie Hanm ile evlendi. Venedik seferine karar verilmesi.
1129/1717
Tekirdadan Bursaya
dnd.
ehzade (III.) Mustafann doumu;
Belgradn dmesi.
1129/1717 Bursadan ma gitti.
eyh Muhammed Nashnin veft.
Veziriazam Hac Ali Pnn azledilip
yerine Nianc Mehmed Pnn tyini.
1130/1718 mda ikamet etti. Recep P m vliliine atand
43
1131/1719
Tuhfe-i Recebiyyeyi
tammlad.
Byk stanbul zelzelesi; Byk stanbul
Yangn.
1132/1720 mdan skdara gitti.
Abdlaziz ed-Debban veft.
stanbulda devlet tarafndan bir ipekli
imalathanesinin kurulmas; Batya hediye
gnderilen ilk mehter takm (III. Ahmed
tarafndan Lehistana); III. Ahmed iin
tasvirleri Levni tarafndan yaplan
Surname-i Vehbi.
1133/1721 Nureddin Cerrhnin veft.
1135/1723
skdardan Bursaya
dnd.
ran seferinin cepheli olarak al
1135/1723
Bursada Cm-i
Muhammedyi in
ettirdi.
Kirmanahn igali.
1137/1725 Veft etti.
Azerbaycan harekat, Tebriz ve Cence'nin
aln; ehzade (I.) Abdlhamidin
doumu.

44
1.3. smil Hakk Brsevnin Tarkat, Halfeleri ve Derghnda
Postnin Olanlar
1.3.1. Tarkat (Celvetiyye)
Mellifimiz smil Hakk, Celvetiyye
64
tarkatnn nemli simalarndan birisi
olduundan mntesibi olduu tarkattan ksaca bahsetmek gerekmektedir.
Celvetiyyenin anlalabilmesi iin, tasavvuf bir stlh olan celvetin aklanmas
gerekmektedir. Celvet,
65
tasavvuf anlamda nefis tezkiye ve terbiyesinin nemli bir
unsuru olan halvet aamasn tammlayan slikin, ilh nitelikler kazanarak
halvetten
66
kmasdr. Bu durumdaki kulun kendisi de organlar da benlikten
arnd iin onun btn hl ve eylemleri kendisine deil, Hakka nispet edilir.
Zhirde hlk ile olunursa da hakkatte Hakk ile berber olunur. Sana biat edenler,
aslnda Hakka biat emi olurlar,
67
Attnda sen atmadn, ancak Allah att
68

melindeki yetlerle bu duruma iret edildii kaydedilmektedir.
69

bn Arab, ism-i Evvel ile Btnn halvetle; sm-i Ahir ve Zhirin ise celvetle
ilikisinin olduunu syler. Ayn zamnda halvetin dnyev, celvetin ise uhrev

64
Celvetiyye tarkat hakknda daha geni bilgi iin bk. H. Kmil Ylmaz, a.g.e., 143-294; a. mlf.,
Celvetiyye DA, VII, 273-275; Reat ngren, Osmanllarda Tasavvuf, z Yay., stanbul 200, s.
178; Ramazan Muslu, XVII. Asrda Anadoluda Tasavvuf, (Doktora Tezi, MSBE.), stanbul 2002,
ss. 341-353; Selami imek, Keanl Sleyman Zt ve XVIII. Asrda Celvetilik, (Yaymlanmam
Doktora Tezi, ATSBE.), Erzurum 2005, ss. 200-214; Mustafa Bahadrolu, ftde, Tasavvuf
Grleri ve Celvetiyye Tarkat, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, USBE.), Bursa 1990, ss.
92-107.
65
Celvet terimi hakknda bk. bn Arab, el-Fthatl-Mekkiyye f Mrifetil-Esrril-Malikiyyeti vel-
Mlkiyyeti, (haz. Muhammed Abdurrahman Maral), Mektebet-Tahkk bi Daril-hy-i et-
Tursil-slm, 1. Bs., Beyrut Lbnan. 1998 (1418), II, s. 149; Sleyman Uluda, Celvet DA,
VII, 273; Mehmet Zeki Pakaln, OTDTS, c. I, s. 273.
66
Halvet: Uzlet, inziv, yalnzlk tek bana yaamak, topluma karmamak ve ihtilat hlinde
bulunmamak anlamlarnda kullanlan bir terimdir. Daha geni bilgi iin bk. bn Arab, Ftht-
Mekkiyye, II, 149; Ebl-Ksm Abdlkerm b. Hevzn Kueyr, Risle, Beyrut 1413, ss. 101-104;
Sleyman Uluda, Halvet DA, XV, 386; a.mlf., Tasavvuf Terimleri Szl, s.220; Mehmet Zeki
Pakaln, a.g.e., I. s. 713; Himmet Konur, brhm Glen, Hayat, Eserleri, Tarkat, (baslm
Doktora Tezi), stanbul 2000, s.210; Ahmet Krkkl, Balangcndan Gnmze Tasavvuf,
stanbul 1996, ss. 280-281; Abdlbki Glpnarl, 100 Soruda Tasavvuf, Gerek Yay., stanbul
1969, s.33, 54.
67
Fetih 48/10.
68
Enfl 8/17.
69
H. Kmil Ylmaz, a.g.e., s.50; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri, s. 115-116.
45
ynnn ar bastn dile getiren bn Arab, mmin iin hiretin daha hayrl
olduu, bu nedenle celvetin tercih edilmesi gerektii grndedir.
70

Celvet; hayta ve hdiselere itirak (ihtlat) tir, rhun kemline delildir. Halvet
ise; celvetin tammlaycs, celvete gemek iin basamak, celvete hazrlayc hussi
bir hldir.
71
Celvet sdece bir stlhtan ibret olmayp beka makmnn da bir
ifdesidir. Halvet de fen makmnn bir ifdesidir. Bu nedenle Bursev,fen ile
halvetten sonra bek ile celvet lzmdr der.
72
Celvet her ne kadar bir tarkatn ismi
olarak biliniyorsa da gerekte, bu stlh btn tarkatlarn mterek esasn
oluturmaktadr.
73

Aziz Mahmud Hdy
74
(. 1038/1628) tarafndan kurulduu kaydedilen
Celvetiyye, esas itibriyle Halvetiyyenin bir koludur.
75
Bursevye gre ilk defa
brahim Zahid-i Geylan (. 690/1291)de ortaya km, ancak Celvetiyye tarkat
olarak Aziz Mahmd Hdy zamnnda teekkl etmitir.
76
Tarkatn esaslar
77
u
ekilde sralanmaktadr:
1. Tezkiye
2. Tasfiye
3. Tecliye
4. Zikirle ve manev mchede ile megl olmaktr.
78

Celvetiyye tarkat Hdynin veftndan sonra drt beye ayrlmtr;
Selmiyye, Feniyye, Himiyye ve Hakkiyye.
79

70
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, s. 149.
71
Bu konu hk. Ayrca bk. Kueyr, er-Risle, (trc. Sleyman Uluda), stanbul 1978, ss. 239-243.
(Hu-Tevzu); Sleyman Uluda-Seluk Eraydn, Erbin, DA, XI., 270-271; Mustafa Kara,
Tasavvuf ve Tarkatler Trihi, stanbul 1990, ss. 106-107, 214-215; H. Kmil Ylmaz,
Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatler, Ensar ner., stanbul 1994, ss.206-210; Seluk Eraydn,
ile, DA, VIII, 315-316.
72
b
.
73
Seluk Eraydn, a.g.e., s. 270.
74
Hdy Hk. Bk. H. Kmil Ylmaz, Azz Mahmd Hdy ve Tarkat, s. 37-132; a. mlf. Azz
Mahmud Hdy, DA, IV, 340-343; Banarl, a.g.e., c. II, s. 702.
75
Halvet ve Halvetiyye Tarkatnn trihesi iin bk. Himmet Konur, a.g.e., ss. 25-31.
76
H.Kmil Ylmaz, a.g.e., md., s.273; a. mlf., a.g.e., 152; Ahmet Krkkl, a.g.e., s. 271.
77
Tarkatn esas ald esm ve dier esaslar hussunda bk. Abdlbki Glpnarl, Celvetiyye , A,
III, 67-69.
78
H.K.Ylmaz, Celvetiyye, 273; a. mlf. a.g.e., ss.183-184; Selami imek, a.g.e., s. 220.
46
Bursev, Hakkiyye
80
kolunun pri olup Celvetiyyenin en mehr
mntesiplerinden biridir.
81
Kitb- Silsile-i smil Hakk Bi Tark-i Celveti
82
isimli
eserinde bu tarkate olan intisabn ve kendisine kadar silsilede yer alm olan Celvet
meyihinin tercme-i hlini verir.
83

smil Hakk, Halvetiyye ve Celvetiyye arasndaki farkn cim noktasnn yer
deitirmesinden ibret olduunu syler. Celvetiyyenin celvete nispet edilmesini
kulun itibr ve beer sfatlardan syrlarak Hakkn sfatlar ile muttasf bir ekilde
halvetten celvete k na balamakta ve halvetin fen, celvetin bek olduunu
belirtmektedir.
84

Bursevye gre Celvetiyyede ilh elbise giymek vardr. Bunu fen ve bek
erbb belirler. Burada libs, zhir ve btn libas olarak ele alr. Ona gre zhir
libas, mal ve znetler olup pdiah ve zenginlerde bulunduu iin insanlar onlara
rabet ederler. Kutup ve dier evliynn vlmesi ve gpta edilmesi ise btn libsna
ship olmalarndandr. Zhir libas bedeni; btn libas ise kalbi ssler. hsna ermek
iin de erat ve hakkat libsn giyip iki tarafl ceml shibi olmaya baldr.
85

Celvet, yeni bir libasdr. nsnlar bayramdaki sevinlerini yeni bir libas
giymekle ortaya koyarlar. Slikin fendan nceki hl nefsn sfatlar sebebiyle
khne bir libas gibi iken, fendan sonra rahmn sfatlara brnd iin, yeni libas
giymi gibi olur. Ancak iki libas arasnda bir mnsebet yoktur. nk biri sfl ve
zulmn dieri ise ulv ve nrndir.
86

79
a. mlf. a.g.e., ss. 236-242.
80
Hakkyye hakknda daha geni bilgi iin bk. H. K.Ylmaz, a.g.e., ss. 239-240; Selami imek,
a.g.e., ss. 234-249.
81
Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarkatler Trihi, s. 284.
82
Bu eserin tantm iin bk. Akar, a.g.e., s. 277.
83
Azz Mahmd Hdyye kadarki Celveti Silsilesi iin bk. H. Kmil Ylmaz, Azz Mahmd Hdayi,
ss. 153-154.
84
Bursev, Silsile, s. 64; Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr. 33
b
; H. K.Ylmaz, Azz Mahmd Hdy,
s.151.
85
Tuhfe-i Atiyye, 5
b
(aktaran Veysel Akkaya, Kbe ve nsan, (Tuhfe-i Atiyye), nsan Yay., stanbul
2000. s.61.
86
Bursev, Kitbn-Netce, II, 120.
47
Celvetiyyenin srr zuhrdur. Zuhr hafdan sonradr. Mesel rhun fens
haf, beks zuhurdur.
87
bn Abbas (r.a.) Cennetlerin adedi yedidir buyurur.
88
Buna
gre yedi mertebe vardr ki onlarn Halvetiyyeye drd Celvetiyyeye karlktr.
Bunlar:
1- Cennetl-fen fil-efal
2- Cennetl-fen fis-sfat
3- Cennetl-fen fiz-zat
4- Cennetl-bek fil-efal
5- Cennetl-bek fis-sfat
6- Cennetl-bek fiz-zat
7-Cemul-cem
Bunlarn hepsi bakya nzrdr. te Celvetin srr budur. Ve bu netce fen-i
halvetiyyedir. Yedi cennet yedi isme karlktr.
Bunlar: Lilhe illallh, Allah, Hu, Hak, Hay, Kayyum, Kahhar.
89

1.3.2. Halfeleri
Halfe, tasavvufta eyhi adna ird faaliyyetinde bulunan ve lmnden sonra onun
yerine geen kimse iin kullanlan bir terimdir. Szlkte arkada olmak, birinin
arkasndan gelmek, yerine gemek anlamlarna gelen half kknden tretilmi olup
birinin yerine geerek iini, grevini devm ettiren
90
eklinde aklanan halfe
kelimesi terim olarak biri siyasette, dieri tasavvufta olmak zere balca iki iki
alanda kullanlmaktadr.
91

eyh, belli .bir blgedeki mrdlerine bakma, onlar terbiye etme ve kendisi ile
onlar arasndaki irtibat salama ii ile bir mrdi grevlendirirse ona halfe denir.

87
88
89
Bursev, Kitbn-Netce., a.y.
90
Rgb el-sfahn, el-Mfredt, hlf, md, (nr. Kahraman Yay.), stanbul 1986, s. 222.
91
Sleyman Uluda, Halife, DA, 29-300; Mehmet Zeki Pakaln, OTDTS, I, 708-709; Abdullah
Yein, OTABL, 326.
48
eyh: Ben ldkten sonra falan mrd yerime gesin derse onun yerine geen
kiiye eyhin halfesi ad verilir.
92
Kaynaklarda Bursevnin on yedi halfesinin ismi
gemektedir.
93
Bunlar sras ile aaya alyoruz.
1.3.2.1. Vahdeti Osman Efendi
skpldr. Edirnede bulunmas sebebiyle Edirneli olarak mehur olmutur.
ir ve yazardr. 1125/1738de veft etmitir.
1.3.2.2. Muhammed Bahddin b. smil Hakk Efendi
smil Hakk Hazretlerinin oludur. Babasnn veftndan sonra bir sene
hilfette kalp 1138/1726da veft etmitir.
1.3.2.3. shk Efendi
Bursada Veled-i Enbiya Mahallesi imm Abdulazz Efendinin olu olup
mezkr mahallede domutur. 1150/1737de veft etmitir.
1.3.2.4. Zati Sleyman Efendi (Ken)
Aslen Geliboluludur. 1151/1738de veft etmitir. Dvan shibidir. Baka
eserleri de vardr.
1.3.2.5. Abdurrhman Efendi
1164/1751de veft etmitir.
1.3.2.6. Mehmed Hikmet b. Ahmed Efendi
smil Hakk Hazretlerinin evlatldr. eyh Bahaddin Efendinin veftndan
sonra 28 sene meihatt kalp 1165/1752de veft etmitir.

92
Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 219.
93
Bursevnin halfeleri hakknda daha geni bilgi iin bk. Vassaf, Keml-name-i smil Hakk, ss. 72-
83; Mehmed emseddin, a.g.e., s. 182, 186, 187, 190, 191. Naml, a.g.e., ss. 221-230.

49
1.3.2.7. Dernzde Mehmed Huls Efendi
Usturumcaldr. 1167/1754 de burada veft etmitir.
1.3.2.8. eyh Ahaveyn Efendi
1176/1762de Bursada veft etmitir.
1.3.2.9. eyh Ahmed Pertev Efendi
1182/1768de stanbulda veft etmitir. Mretteb dvan vardr. Hz. Hdy
Dergahnda medfundur.
1.3.2.10. eyh Yahya Efendi
Mekke-i Mkerreme'de 37 sene Celveti Tarkatnn yaylmas iin almtr.
1.3.2.11. Abdullah Hasky
1124/1712/de veft etmitir.
1.3.2.12. Ynus Efendi
smil Hakknn stanbuldaki halfesidir.
1.3.2.13. Mehmed Zikr Efendi
1.3.2.14. Radovili eyh Ali Efendi
1.3.2.15. eyh Snnet Efendi
1.3.2.16. elli Abdlaziz Efendi
1.3.2.17. Yakb Aff Efendi
(. 1149/1736)
50
1.3.3. smil Hakk Bursevnin Derghnda Postnn Olanlar
94

Post, Koyun derisinden yaplan minder veya seccde olarak kullanlan sergi
anlamnda olup, tekkelerde belli bir makm ifde eder. Tekkeye eyh olmaya post
geirmek, posta oturmak, posta oturan eyhe post-nin denir. Post-nine seccde-
nin, tekke-nin de denir.
95

1.3.3.1. eyh Bahddin Efendi
smil Hakk Bursev Hazretlerinin olu (. 1138/1726).
1.3.3.2. Hikmet Mehmed Efendi
(. 1165/1752) Ahmed Efendinin olu.
1.3.3.3. eyh Mehmed Emin Efendi
(. 1232/1817) Hikmet Mehmed Efendinin olu.
1.3.3.4. eyh Mehmed Bahddin Efendi
Mehmed Emin Efendinin olu (. 1233/1752).
1.3.3.5. smil Hakk Efendi
Mehmed Emin Efendinin dier olu (. 1260/1844).
1.3.3.6. eyh Rfat Efendi.
eyh Mehmed Bahddin Efendinin olu (. 1273/1856).
1.3.3.7. eyh Mehmed Ali Rfk Efendi
eyh Rfat Efendinin olu (. 1315/1897).

94
Bursevnin postnnleri hakknda daha geni bilgi iin bk. Vassaf, Keml-name-i smil Hakk ss.
84-93; Mehmed emseddin, a.g.e., ss. 182-189; Naml a.g.e., ss. 230-231.
95
Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 422-423; Mehmet Zeki Pakaln, OTDTS, II, 779.
51
1.3.3.8. eyh Mehmed Hikmet Efendi
smil Hakk Efendinin olu (. 1272/1855).
1.3.3.9. smil Hakk Efendi
eyh Mehmed Hikmet Efendinin olu (. 1285/1868).
1.3.3.10. Mehmed Fik Efendi
eyh Mehmed Hikmet Efendinin kardei ve smil Hakk Efendinin olu (.
1324/1906).
1.3.3.11. eyh Selmeddin Efendi
Mehmed Fik Efendinin damad.
1.3.3.12. ftde Efendi
ftade Dergh eyhi.
1.3.3.13. Hfz Bahddin Efendi
Narl Dergah eyhi.
1.3.3.14. eyh Cemleddin Efendi
Mehmed Fik Efendinin olu.
1.3.3.15. Hac Ahmed Rdi Efendi
1.3.3.16. eyh Ahaveyn Efendi
(. 1176/1762).
1.3.3.17. Mehmed emseddin Efendi
(. 1936).
52
1.4. smil Hakk Brsevnin Eserleri
smil Hakk haytnda hi bo vakit geirmemi, bir gn dier gne eit
olmam, dima terakk eden feyizli ve bereketli bir mr srmtr. Tasavvuf
haytnn meyvelerini yazd yzden fazla eser vstasyla insanlkla paylamtr.
Eserlerinde Arapa, Farsa ve Trkeyi ustaca kullanan mellifimiz hakknda
Mehmet Ali Ayni u ifdeleri kullanmaktadr: Trk mtefekkir ve yazarlar
arasnda kalemi smil Hakk derecesinde veld bir zta az tesadf olunur
96
Yine,
Osmanl Mellifleri yazar Bursal Mehmed Tahir, smil Hakknn 105 eserinin
ismini mezkr eserinde zikreder ve bir ksmnn muhtviyat hakknda da bilgi vererir.
smil Hakknn kendi eserlerinde kullanm olduu ifdeler hakknda da u
deerlendirmei yapar: Celvetnin ifdeleri ekseriyet itibriyle bir takm
istirdatlarla dolu olduundan yaz tarzlar itnb andrrsa da, her hlde istifdeyi
mucibtir.
97

Mellifimizin hem nazar hem de amel ynnn ok kuvvetli olduunu yazm
olduu eserleri ile yaam olduu ile ve zdrap dolu haytndan tespit
edebiliyoruz.
Bursevnin, mutasavvf, mfessir ve ir kiiliinin yannda nemli bir rih
olarak da karmza ktn gryoruz. Eserlerinden 50den fazlasn erhler
oluturmaktadr. Hatt Dvn dndaki edeb eserlerinin tamm, Attr, Mevln,
Ynus, Hac Bayram ve Niyz-i Msr gibi irlerin iirlerine yazdklarn da iine
alan erhlerden ibrettir. erh, mellifimizin mfessirliinden gelen yle
vazgeilmez bir temyldr ki iir geleneinde pek rastlanmamasna ramen, kendi
yazd iirlere bile erh yazmtr.
98

Mellifimiz hakknda aratrma yapan btn yazarlar Bursevnin yazm
olduu eserlerin says ile ilgili muhtelif listeler ve tasnifler yapmlardr. rnein:
Mehmed emseddin
99
115, Bursal Mehmed Tahir
100
105, Hseyin Vassaf
101
133,

96
Ayni, a.g.e., s. 3.
97
Bursal Mehmed Tahir, a.g.e., II. s. 124.
98
Bk. M. Murat Yurtsever, smil Hakk Bursevnin Kitbl-Envr, UFD, S.7, c. 7, ss. 279-
296.
99
53
Mehmet Ali Ayni
102
134, Gnay Kut
103
106, Tahsin Yazc
104
yzn zerinde, Ali
Naml telif tarihi belli olmayan ve kayp eserlerle birlikte 122 rakamn
vermektedir.
105
Netice olarak eserlerinin says 120-130 arasnda olduu kabl
edilebilir.
almamzn hacmini gereksiz yere arttrmamak iin Tasavvuf mhiyetteki
eserleri dnda kalan eserlerin nsha tantm ve bulunduklar yerleri yazmadk,
sdece kitap isimlerini vermekle yetindik.
almamzn konusu tuhfe tr bir eser olduundan, mellifimizin dier
tuhfelerini ayr bir balk altnda deerlendirmeyi uygun bulduk.
Tefsr, hads, fkh, akid-kelm, tasavvuf, tasavvuf iir ve manzm eser
erhleri, tuhfeler, vridtlar, iir, vaaz-hutbe gibi ok deiik alanlarda eser vermi
olan Bursevnin eserlerini konularna gre tasnif ederek aaya alyoruz.
106

1.4.1. Tefsr le lgili Eserleri
1.4.1.1. Rhul-Beyn f tefsril-Kurn
107

1.4.1.2. erhun al tefsri czil-ahr lil-Kdil-Beydv
1.4.1.3. Talkatn al evili Tefsril-Beydv (erh-i Tefsr-i Ftiha)
1.4.1.4. Tefsr-i Sretil-Ftiha

100
Bursal Mehmed Tahir, a.g.e., s.124-125.
101
Hseyin Vassaf, a.g.e., ss. 39-44.
102
Ayni, Trk Azzleri, ss. 238-257.
103
Gnay Kut, a.g. md., 191.
104
Tahsin Yazc, smil Haqqi, Encyclopaeda Iranca, Vol. VIII, 1998 Californa, pp. 627.
105
Naml, a.g.e., ss. 165-209.
106
Bursevnin eserleri ile ilgili tespit edebildiimiz kadaryla Sakb Yldzdan sonra en geni
aratrmalardan biri Naml tarafndan yaplmtr. Bu listemizi de ayn mellifin listesini ksaltarak
oluturduk. Bk. Naml, a.g.e., ss. 161-213; a. mlf. smil Hakk Bursev, md. DA, 104-106.
Ayrca Bursevnin eserleri iin bk. Sakb Yldz, Exegete Turc Ismal Haqq_ Bur_saw, Sa Vie,
Ses Oeuvres et La Methode dans son Tafsir Rh al-Bayn, LUniversite de Sarbonne, Paris 1972,
178-313 (Namldan naklen, a.g.e., 232/17 dipnot); Mehmed emseddin, a.g.e., c. I-II, s. 183-185;
M. Ali Ayni, a.g.e., ss.238-257; Vassaf, a.g.e., ss. 37-44; Murat Yurtsever, Divan, Bursa 2000, ss.
9-113; Bursal Mehmet Tahir Efendi, OM, haz. A. Fikri Yavuz, smil zen, stanbul 1972, c. I,
ss.120-124.
107
Rhul-Beynn yazlmas, eitli nsha ve basklar, kaynaklar, metodu ve hakknda yaplm
almalar hussunda detayl bir derlendirme iin bk. Naml, Giri, Bursev, Rhul-Beyn,
Erkam Yay.), I, ss. 43-60; Mustafa Akar, a.g.e. , ss. 139-141.
54
1.4.1.5. Tefsr-i mener-Rasl
1.4.1.6. Tefsru Sretil-Asr
1.4.1.7. Tefsru Sretiz-Zelzele
1.4.1.8. Kitbl-Mirt li-hakik badl-ehds vel-yt
1.4.1.9. Levyih tetealluku bi-badl-yti vel-ehds
1.4.1.10. Mecmat ytil-mntehabe
1.4.1.11. smil Hakknn vridt ve mecma tr eserlerinde bz ksa
srelerin ve pek ok mstakil yetin tefsri de yer almaktadr.
1.4.2. Hads le lgili Eserleri
1.4.2.1. erhu Nuhbetil-fiker
1.4.2.2. erhul-Hadsil-erban
1.4.2.3. erhul-Erbane hadsen
1.4.2.4. Mecma
1.4.2.5. erhul-hads
1.4. 2.6. erhul-hads z tehayyartm fil-umr festen min ehli l-kubr
1.4.2.7. erhul-hads Le-ene ekram alellhi min en yedean fil-ard ekser
min sels
1.4.2.8. smil Hakknin vridt tr eserlerinde ve mecmalarnda yer yer
tasavvuf hads erhlerine rastlamak mmkndr.
1.4.3. Fkh le lgili Eserleri
1.4.3.1. erhul-Fkhil-Keydn
1.4.3.2. Risle-i Mesilil-fkhiyye
1.4.3.3. Risletl-cmia li-mesilin-nfia
1.4.3.4. Kitbul-Fadl ven -nevl
55
1.4.3.5. Ecvibetl-Hakkyye an esileti-eyh Abdurrahmn
108

1.4.3.6. smil Hakknn Kitbl-Htb, Kitbn-Nect gibi eserlerinde de
bz fkh konulara temas edilmitir.
1.4.4. Akid-Kelm le lgili Eserleri
1.4.4.1. erhu uabil-mn
1.4.4.2. erhul-kebir (Rumzl-knz)
1.4.4.3. htiyrt
1.4.5. Tasavvuf le lgili Eserleri
109

1.4.5.1. Genel Tasavvuf Mhiyetteki Eserleri
1.4.5.1.1. Tamml-feyz f bbir-ricl. Bu esrle ilgili bilgiler Kaynaklarn
Deerlendirilmesi ksmnda mevcttur.
1.4.5.1.2. Kitbs-Silsiletil-Celvetiyye. Bu eserle ilgili bilgiler Kaynaklarn
deerlendirilmesi ksmnda mevcttur.
1.4.5.1.3. Kitbl-Htb. tikd ve ibdet konularnn yan sra zellikle eserin
son blmlerinde tasavvuf konularn younlat grlmektedir. (BEEK, Genel, nr.
65, 139 vr., nr. 66, vr. 1-70, mellif hatt; stanbulda 1256 ve 1292de baslmtr; .
Turgut Ulusoy (stanbul 1975) ve Bedia Dikel (stanbul 1976) tarafndan yaplan iki
ayr sdeletirmeden ikincisi olduka bozuktur).
1.4.5.1.4. Kitbn-Nect. tikd ve ilmihl konular tasvvuf adan ele
alnm; bu arada mrifetullh, vcd gibi muhtelif tasavvuf mevzlara da temas
edilmitir (Sleymniye Ktp., ir Efendi, nr. 165, vr. 79-385, mellif hatt;

108
Bu risle Mehmet Demirci tarafndan Trkeye tercme edilmitir. Ayrca bu eserle ilgili Zlfiye
Eser tarafndan bir Yksek Lisans Tezi hazrlanmtr. Bk. Mehmet Demirci, smil Hakk
Bursev (. 1137/1725)nin Ecvibe-i Hakkyyesi, Tasavvuf Dergisi, Yl. 4, S. 10, Ocak-Haziran
2003 Ankara, ss. 9-43; Zlfiye Eser, smil Hakk Bursevnin Esiletus-Sahafiyye Ecvibetl
Hakkiyye Adl Eseri, (yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE), stanbul 2003.
109
Mellifin btn eserleri hakknda detayl bilgi vermemiz hlinde liste hayli uzayacandan, ayrca
almamzn konusuna eserler dhil olmadndan, sdece tasavvuf mhiyetteki eserler hakknda
bilgi verilmitir. Eserler hakkndaki bu tantc bilgiler, Hseyin Vassaf, a.g.e., 37-44; Naml,
a.g.e., ss. 161-213 Ayni, a.g.e., ss. 238-257; Murat Yurtsever, a.g.e., s.10-13; arasnda yer alan
bilgilerin derlenmesi ile oluturulmutur.
56
stanbulda 1290da baslm; .Turgut Ulusoy tarafndan yaplan sdeletirmesi
stanbulda 1983te neredilmitir.).
1.4.5.1.5. erhul-Uslil-aere. Necmddn Kbr (. 618/1221)nn seyr
slkte aslolan on makma dir ehl-i-Usll-aere isimli eserinin Trke tercme
ve erhidir (BEEK, Genel, nr. 70, 37 vr., mellif hatt; stanbulda 1256da ve birisi
Reaht kenarnda olmak zere iki defa da 1291de baslm Mustafa Kara tarafndan
sdeletirilerek Necmddin Kbrnn dier iki eseriyle birlikte Tasavvuf Hayt adl
eserde (stanbul 1980 s.33-70) neredilmitir.).
1.4.5.1.6. Risle-i erh-i Esm-i Seba. Celvetiyye tarkatnda slkte esas
alnan L ilhe illallh, Allah, H, Hakk, Hayy, Kayym ve Kahhr isimlerinin
(esm-i seba) Trke erhidir (Millet Ktp., eriye, nr. 1252, vr. 10-23).
1.4.5.1.7. Risletl-Hazart. Seyyid erf Crcni (. 816/1413)nin et-
Tarift isimli eserinden el-hazartl-hamsl-ilhiyye ve el-insanl-kmil
maddelerinin Trke erhidir. (Sleymniye ktp., Mihriah, nr. 189, vr. 136
a
-164
b
).
1.4.5.1.8. Kitb Huccetl-blia. Dzgn bir tasnfi olmayan eserde muhtelif
tasavvuf konular ele alnmtr (stanbul . Ktp., nr. Ty 2217 , 110 vr., mellif hatt;
stanbulda 1291de Reaht kenrnda baslmtr.).
1.4.5.1.9. Kitb-ecv. Musbet, felket, fet, hzn ve bunlarn hikmetleri
hakknda Arapa bir eserdir (Sleymniye Ktp., Hlet Efendi, nr. 789 vr. 2
a
-25
a
,
mellif hatt).
1.4.5.1.10. Mecl-Ber li-eclit-tebr. Hakkat-i Muhammediyye ve vahdet-i
vcd gibi konulara da temas edilen Peygamber Efendimizin nceden
mjdelenmesine dir Arapa bir risledir (Sleymniye Ktp., Hlet Efendi, nr. 789,
vr. 27
b
-53
b
, mellif hatt).
1.4.5.1.11. Vesletl-merm. Muhtelif tasavvuf konularn yannda Cneyd-i
Bddnin sahh bir slk ve halvetten faydalanmak iin gerekli grd sekiz
artn zhna dir bir eserdir. (Sleymniye Ktp., Hac Mahmd, nr. 2260, vr. 58-
97).
1.4.5.1.12. Mecmuatl-esrr. ki ksmda incelenebilecek olan eserin birinci
ksm bz mutasavvflarn muhtelif eserlerinden nakil ve semelerden oluur. kinci
57
ksm ise Tammil-Feyzde de yer alan smil Hakknn eyhini ziyretleri
srasnda sohbetlerinden tuttuu notlardan meydana gelmektedir (tf Efendi Ktp.,
nr. 1500, 125 vr., mellif hatt).
1.4.5.1.13. Mecmua. Rabbin meleklere, Ben yeryznde bir halfe
yaratacam demiti.(Bakara 2/30) yetinin uzunca bir tefsri, bz Farsa
kelimelerin zh, salavt, dular ve smil Hakknn bz vridtna dir bir eserdir
(Sleymniye Ktp., Pertev P, nr. 637, vr. 219
b
-260
a
).
1.4.5.1.14. Risle-i Nefesir-Rhmn. Bz nfile namazlar, abdest ve namazn
tasavvuf yorumu, bz mbrek geceler, slkte esas olan on iki isim (esm-i isn
aer), hilfet-i zhire, harul-ecsd, H ismi gibi muhtelif konularn ele alnd
smil Hakknn en son yazd risledir (tf Efendi Ktp., nr. 1405, vr. 25-36).
1.4.5.1.15. Esilets-Sahafiyye ve Ecvibetl-Hakkye. eyh Mehmed
Safahnin (. 1146/1733) manzm sorularna verdii cevaplardr (Sleymniye
Ktp., Hlet Efendi, nr. 250,73 vr.).
1.4.5.1.16. Esile-i eyh Msrye Ecvibe-i smil Hakk. Niyz-i Msr (.
1105/1694)nin Mkilim var size ey Hak dostlar eylen gd msra ile balayan
ve pek ok soruyu ieren iirinin erhidir (BEEK, Genel, nr. 745, vr. 112-118;
stanbulda 1288de Maklt- smil Hakk iinde baslmtr, s. 3-8).
1.4.5.1.17. Risle-i Gl (Risle-i Verdiyye). Gl hakknda kk bir risledir
(stanbul Belediyesi, Atatrk Kitapl, Osman Ergin, nr. 975/7).
1.4.5.1.18. erhu Selevt-i bn Me. Ebl-Hasen e-zelnin eyhi
Abdsselm b. Me el-Hasen (. 625/1288?)nin sfler arasnda mehr olan ve
defalarca erhedilen ksa salavatnn Trke tercme ve erhidir (Sleymniye Ktp.,
Mihriah, nr. 217, vr. 76-97; stanbul 1256 ve Bulak 1279da baslmtr.).
1.4.5.1.19. Kitb Zbdetil-makl. Eserde kl, hl, makl, kyl, kl ve kavl
terimleri zerinde durulmu zbde-i kelmn ne olduu beyn edilmi, hl ile
makl ilikisi ortaya konmu ve hsn-i hattn asl, geliimi ve kitbet db ele
alnmtr (H. Selim Aa Ktp., Hdyi, nr. 449, 30 vr.).
1.4.5.1.20. Kitbl-Fasl fil-esrr. Bz tasavvuf terimlerinin zhna dir
kk bir risledir (tf Efendi Ktp., nr. 1501, vr. 16-25).
58
1.4.5.1.21 . Risle f beynil-halve vel-celve. Halvet ve celvete dir ksa bir
risledir (H. Selim Aa Ktp., Hdy. nr. 1797 , vr. 68
b
-70
b
).
1.4.5.1.22. Risle et-Tehacc f hurfit-tehecc. Harflerin esrr ve tasavvuf
yorumuna dir Arapa bir risledir (BEEK, Genel, nr. 162, 15 vr., mellif hatt).
1.4.5.1.23. Hakikul-hurf. lm-i hurfla ilgili Arapa bir risledir (Millet
Ktp., eriye, nr. 1182. vr. 73
b
-79
b
).
1.4.5.1.24. Esrrul-hurf. Harflerin esrrna dir Trke bir risledir.
(Sleymniye Ktp., Hac Mahmd, nr. 2537, vr. 21
b
-30
b
).
1.4.5.1.25. Beyatnme ve iczetnmeler. smil Hakk tarafndan eyh Ahmed
Birmv el-Msr, eyh Ahmed Hamdi ehl-i-Msr, Mukbeleci Mehmed Efendi,
Bahr Hseyin Efendi, Tbzde Mehmed Aa, Muhammed e-m gibi zevta
verilen beyatnme ve iczetnmeler de bz kaynaklarda mstakil birer eser olarak
kabl edilir (Bk. Ayvansary, Hadikatl-cevmi, II, 206-207; Ydigr- ems,
184-185; Hseyin Vassf, Kemlnme-i Hakk, 42; a.mlf., Sefne-i Evliy, III, 53).
1.4.5.1.26. Esrrul-hacc. smil Hakknn 1111/1700de ed ettii ilk
haccndan dnerken kafileye ekiynn saldrs srasnda kaybolmutur. Nazm, nesir,
metin ve erhlerin yer ald eserde vridt dnda hac, Kbe, Haremeyn ve Hiczn
esrr ve bu konularla ilgili tasvvuf/ir yorumlar yer almaktayd.
1.4.5.1.27. Kitbl-Cehr ve vel-ihf. smil Hakknn adn verdii (Nakdl-
hl, vr. 57
a
) bu eserin ktphanelerde yazma nshasna rastlanamamtr.
1.4.5.2. Tasavvuf iir ve Manzm Eser erhleri
1.4.5.2.1. Ferahurr-rh (erhul-Muhammediyye). Yazczde Mehmed
Efendi (. 855/1451)nin Muhammediyyesinin Trke erhidir (BEEK, Genel, nr.
59-61, 323+334+331 vr., mellif hatt; ki ve cilt hlinde muhtelif defalar
baslmtr, Bulak 1252, 1255, 1256, 1258; stanbul 1274, 1294).
1.4.5.2.2. Rhul-Mesnev (erhul-Mesnev). Mevln (. 672/1273)nn
Mesnevsinin ilk 738 beytinin Trke erhidir (BEEK, Genel, nr. 72-74,
200+200+210 vr., mellif hatt; stanbulda 1285 ve 1287de iki cilt hlinde
baslmtr.).
59
1.4.5.2.3. erhi Pend-i Attr. Ferdddn Attr (. 618/1221)n Pendnme adl
eserinin Trke tercme ve erhidir. Genel, nr. 68-69, 149+145 vr., mellif hatt;
stanbulda 1250 ve 1287de baslmtr.).
1.4.5.2.4. erhu Nazmis-sulk. mer ibnl-Frz (. 632/1234)n Nazms-
slk (et-Tiyetl-kbr) adl kasidesinin ilk drt beytinin Trke erhidir
(Sleymniye Ktp., Mihriah, nr. 189, vr. 1-20, melif hatt).
1.4.5.2.5. Kitbul-Envr. smil Hakknn stanbullu mntesiblerinden Evliy
lakabl Dervi Mehmed iin yazd doksan sekiz beyitlik kasdenin yine kendisi
tarafndan yazlm erhidir (Sleymniye Ktp., Mihriah, nr. 189, vr. 21
b
-102
a
,
mellif hatt; Nevin Gm, smil Hakk Bursevnin Kitbl-Envar, (ESBE.,
Doktora Tezi).
1.4.5.2.6. erhi Ebyt- Hac Bayrm- Vel. Hac Bayrm- Velnin alabm
bir r yaratm msra ile balayan alt beyitlik iirinin erhidir (Sleymniye Ktp.,
Esad Ef. nr. 1521, vr. 1
b
-25
b
, mellif hatt).
1.4.5.2.7. erhi Ebyt- Ynus Emre. Ynus Emreye atfedilen kdum erik
dalna anda yedm zmi, smil Hakknn Ynus Emreye atfettii k
Pzdenin nceki athiyyeye nazresi olan kdum bdem dalna anda yedm
zmi, yine Ynusa atfedilen Srttan gel sfta anda saf bulasn ve Adm
adm ileru be lemden ieru msralar ile balayan drt ayr ilhsi smil Hakk
tarafndan erhedilmitir (Sleymniye Ktp., Esad Efendi nr. 1521/ 2, 4, 6, 7; mellif
hatt). Bu erhlerin her biri ayr bir eser olarak kabl edilebilir.
1.4.5.2.8. erhi Nazm- Ahmed. Dinler isen hlimi aydaym ey nevcivn
msra ile balayan hece vezni ile yazlm yedi beyitlik bir athiyyenin erhidir
(Sleymniye Ktp., Esad Ef. nr. 1521/5, mellifin hatt; stanbul da 1330da
baslmtr).
1.4.5.2.9. erhi Ebyt- Hasan el-Kdir. Bu gnl hem Hakkdadr, hem
anda Hak diye balayan iirin erhidir (stanbul . Ktp., nr. TY. 3339/4).
1.4.5.2.10. Risle-i emyye. dem bir demdir msra ile balayan iirin
erhidir. (Sleymniye Ktp., Mihriah, nr. 217, vr. 35-42).
60
1.4.5.2.11. erh-i Nazm-i Hayret. Sinemin banda bitmi bir aata drt
dal msra ile balayan alt beyitlik athiyyenin erhidir (Sleymniye Ktp., Hac
Mahmd, nr. 2749/5).
1.4.5.3. Vridt Tr Eserler
110
1.4.5.3.1. Vridt- Hakkyye (Vridt- Kbr). Zlkade 1114-Safer 1115
tarhleri arasndaki vridt ve erhlerine dirdir. (BEEK, Genel, nr. 86, vr. 111
b
-264
a
,
mellif hatt).
1.4.5.3.2. Rislet Eyyhel-blbl. Rebullevvel 1115te tammlanm
vridt tr bir eserdir. Blbl ile gnl kastedilmitir (BEEK, Genel, nr. 86, vr.
84
b
-110
b
, mellif hatt).
1.4.5.3.3. Mecma. 1115 ve 1116 yllarna it bz vridt ve erhlerine
dirdir. Mecmann ba ve son tarafnda 1114-1118 tarihleri arasnda deiik
kimseler iin yazlan mektup ve iirler yer almaktadr (Sleymniye Ktp., Pertev
P, nr. 645, 106 vr., mellif hatt).
1.4.5.3.4. Min vridtil-fakr smil Hakk min evhiri Zilhicce 1116. 1116
ve 1117 yllarndaki vridt ve erhlerine dirdir (Sleymniye Ktp., Hlet Efendi,
nr. 789, vr. 56
b
-222
b
, mellif hatt).
1.4.5.3.5. Mecma (Maklt- eyh smil Hakk, Mecmatl-hutab vel-
vridt). 1118-1124 tarihleri arasndaki bz vridtn ve erhlerini ihtiv eder. Bir
htra defteri gibidir. Eserde iirleri, dnceleri, bz yet ve hadslerin aklamalar,
hayt ile ilgili bz bilgiler ve mektuplamalar da yer alr (BEEK, Genel, nr. 85, vr.
39
b
-276
b
).
1.4.5.3.6. Mecma. 1112 ylndaki hac yolculuu, Msr ve Hicazda
bulunduu sradaki vridt ve erhleridir. Bu mecmada Msr ulem ve
meyihinden bir ksmna hediye ettii risleler de yer alr (Bayezid Devlet Ktp.,
Genel, nr. 3507, 283 vr. mellif hatt).

110
Bir tasavvuf terim olarak varidt, kalbe gzel hatr trnden zahmetsizce gelen mnlardr. Bu
konu ile ilgili geni bilgi iin bk. Nuran Dner, smil Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve
Bursevde Vridt Kltr, Tasavvuf, Temmuz-Aralk 2005, s. 15.
61
1.4.5.3.7. el-Vridt. mda bulunduu sradaki bz vridt ve erhlerine
dirdir. Eserin sonunda 1130 tarihi kaydedilmitir (BEEK, Genel, nr. 66, vr. 70
b
-
138
b
ve Genel, nr. 67, 150 vr., mellif hatt).
1.4.5.3.8. Mecma. mdaki (evvl 1130-Zilhicce 1130) bz vridt ve
erhleri hakkndadr (stanbul . Ktp., nr. TY. 9793, 42 vr., mellif hatt).
1.4.5.3.9. Kitbd-Dreril-irfniyye. mdaki (1130 sonu -1131 ba) bz
vridt ve erhlerine dirdir (stanbul . Ktp., nr. TY. 4019, 63 vr.).
1.4.5.3.10. Mecmatl-fevid vel-vridt. Zlkade 1131de tammlanm
vridt tr bir eserdir. Eserde smil Hakknn pek ok manzmesi de yer alr
(BEEK, Genel, nr. 87, 184 vr., mellif hatt).
1.4.5.3.11. Vridt. 1-21 Zlkade 1131 trihleri arasndaki vridt ve
erhlerine dirdir (Sleymniye Ktp., ir Ef., nr. 165, vr. 1-79, mellif hatt).
1.4.5.3.12. Mecma. Eserin ilk yarsnda zellikle Osman Fazl Efendinin
eserlerinden yaplan derlemeler yer alr. kinci yarsnda ise smil Hakknn 1132
ylna it bz vridt ve erhleri bulunmaktadr (BEEK, Genel, nr. 41, vridtla
ilgili ksm: vr. 27
b
-70
a
).
1.4.5.3.13. Kitb- Kebr. Zilhicce 1132-Reblhir 1133 tarihleri arasndaki
vridt ve erhlerine dirdir (BEEK, Genel, nr. 71, 135 vr.).
1.4.5.3.14. Kitbz-Zikr ve-eref. Reblhir 1133-Cemziyelevvel 1133
tarihleri arasndaki vridt ve erhleri hakkndadr (Sleymniye Ktp., Hac
Mahmd, nr. 2752, 63 vr.).
1.4.5.3.15. Kitb el-Hakkus-sarh vel-kefs-sahh. smil Hakknn 8
Cemziyelevvel-28 evvl 1133 trihleri arasndaki vridt ve erhlerine dir
Arapa, hacimli bir eserdir. (Hac Selim Aa Ktp., Hdyi, nr. 468, 507 vr., mellif
hatt). Halfelerinden Ahmed Pertev Efendi tarafndan telhs edilmitir (stanbul .
Ktp., nr. AY. 3577).
1.4.5.3.16. Kitb Nakdil-hl (eceratl-yakn vet-tevhd). Zlkade 1133-
Rebiulhir 1134 tarihleri arasndaki vridt ve erhleri hakkndadr (stanbul .
Ktp., nr. TY. 2153, 296 vr.).
62
1.4.5.3.17. Kenz-i Mahf. Eserde Knt kenzen mahfiyyen eklinde balayan
ve mutasavvflar arasnda kuds hads olarak mehr olan rivyet, on blmde
incelenerek erh edilmitir (s. 1-47). 24 Rebulhir 1134te tammlanan eserin geri
kalan ksm ise (s. 47-156) smil Hakknn vridt ve erhlerine dirdir (BEEK,
Genel, nr. 75, 88 vr., mellif hatt; stanbul 1290 ve 1307de baslm; Abdlkdir
Akiek tarafndan Gizli Hazne adyla yaplan sdeletirmesi stanbulda 1967de
neredilmitir.).
1.4.5.3.18. Mteferrikt- eyh Hakk. Cemziyell 1134-Receb 1134
tarihleri arasndaki vridt ve erhleridir (Sleymniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1667,
289 vr., mellif hatt).
1.4.5.3.19. Kitb Mzlil-ahzn. Receb 1134den itibren 1134 ylndaki
vridt ve erhleridir. Vridttan baka birok tasavvufi konulara ve terimlere temas
edilmektedir ( BEEK, Genel, nr. 79, 263 vr., mellif hatt).
1.4.5.3.20. Kitb Haytil-bl. 1135 ylndaki ounlukla aban, Ramazan
aylarndaki vridt ve erhleridir (BEEK, Genel, nr. 84, 177 vr., mellif hatt).
1.4.5.3.21. Kitbl-zzil-dem. Zlkade 1135-Safer 1136 tarihleri arasndaki
vridt ve erhleri hakkndadr (tf Efendi Ktp., nr. 1420, vr. 120-316).
1.4.5.3.22. Kitbn-Netce. Kaynaklarn deelendirilmesi ksmnda bilgi
verilmitir.
1.4.5.4. iir
1.4.5.4.1. Dvn- smil Hakk ( Ftht- Burseviyye).
1.4.5.4.2. Risletl-Mirciyye.
1.4.5.4.3. Min bad m nazamehl-fakr e-eyh smil Hakk bil-lisnit-
trk-min evveli seneti 1117.
1.4.5.4.4. Dier, (eserlerinin neredeyse tammna yaylm pek ok manzmesi
vardr).
63
1.4.5.5. Vaaz-Hutbe
1.4.5.5.1. Meclisl-vaz vet-tezkr.
1.4.5.5.2. Kitbl-Hutab ( Hatbl-hutab).
1.4.5.5.3. smil Hakknn vaz ve nashatlerinde naklettii yetlerden oluan
muhtelif mecmalar da (Mecmat ytil-mntehabe gibi) bu tr eserleri arasnda
mtla edilebilir.
1.4.5.6. Dier Eserleri
1.4.5.6.1. erhu Mukaddimetil-Cezer.
1.4.5.6.2. Kitbl-Furk (Furk- Hakk).
1.4.5.6.3. erhu Risle fil-dbil-mnzara li-Takprzde.
1.4.5.6.4. Nuhbetl-letif.
1.5. smil Hakk Brsevnin Tuhfeleri ve Tuhfe-i Recebiyye
Hediye, armaan, peke hediyelik, garip ve makbl ey, ndde mal anlamna
gelen Tuhfe
111
edeb, tarih ve tasavvuf bir kitap yazm tr olarak ortaya kmtr.
Gerek konu ve gerekse konu ileyi ekli sistematik ve mtecnis olmaktan uzaktr.
Gnmze kadar farkl konularda saylar binlerle ifde edilebilecek sayda tuhfe
kaleme alnmtr.
112

Tuhfelerin yazl sebepleri olarak unlar sralanabilir:
1. Yazarn gittii yerlerde kendisine tevecch eden, ikramda bulunan kiilere
bir armaan olarak,
2. Kendisine sorulan sorulara bir cevap niteliinde,
3. Melliften bir kitap hediye etmesinin istenmesi hlinde.
113

111
emseddin Sami, Kms- Trk, s.385.
112
Tuhfe bal ile Kltr Bakanl yazmalar katalounda kaytl yazmalar iinde yaptmz
aramada mkerrer kaytlarla birlikte tam 2264 eser ismine ulalmtr. Bu say Tuhfe yazma
geleneinin ne kadar kkl ve yaygn olduunu gstermektedir.
113
Veysel Akaya, a.g.e., s. 19.
64
Mellifimiz smil Hakk, tuhfe tr eserlerinin bir ksmn devlet adam olan
eitli kimselere ithf etmitir. Bu eserlerin bir ksmn kendi istei ile bir ksmn ise
ithaf edilen kiilerin istei zerine kaleme almtr. Bu eserlerin muhtevs, hediye
edilen kiilerin suallerine, durumuna ve tasavvuf derinliklerine gre deiiklik
gstermektedir.
Bursevnin tesbt edebildiimiz kadaryla tuhfe tr eserleri toplam on drt
tnedir.
114
Bir ksm zerinde akademik alma yaplmtr.
115
Bu tuhfelerin nemli
olanlar ksaca tantldktan sonra inceleme konumuz olan Tuhfe-i Recebiyye eitli
ynleri ile tantlacaktr.
1.5.1. Bursevnin Tuhfeleri
1.5.1.1. Tuhfe-i Vesmiyye
116

Kitb- Seyr-i Slk adyla da bilinen bu eser Bursevnin h.1133/1722 ylnda
padiah III. Ahmedin Enderun aalarndan olan Vesim mahlasl Seyyid Ahmed
Aaya hediye ettii eserdir.
117
Yaklak 37 varaktr.
118
bn Arbnin Fssul-
Hikemindeki anlalmas g bz beyitlerin erhine dir tasavvuf bir eserdir.
119
Ele
alnan balca konular: Tasavvuf seyr slk, mbyaa ve gerei, tark-i teafff,
sf-i mteaffif, ulul-emr, eyh edinme, ilm-i ledn, marifet ve ksmlar, teganni,
halvet, sohbet ve ksmlar, veysilik, istifar, tarkatn lzmu, zikir telkni.
120

114
Naml, a.g.e., s.217. Bursevnin telf trihlerine gre eserlerinin listesi iin bk. Murat Yurtsever,
a.g.e., ss-10-13.
115
Bu tuhfelerin tantmnda u eserlerden yararlanlmtr. Naml, smil Hakk Bursevnin Hayat,
Eserleri, Tarkat Anlay, ss. 192-201; Veysel Akkaya, a.g.e., ss.19-26; Murat Yurtsever, Divan,
ss. 14-114; Ayni, smil Hakk Bursev, 238-257.
116
Bursev, Tuhfe-i Vesimiyye, (mst. Hlis Tosyav), Sleymniye Ktp., Hac Mahmut Ef., nr.
6362/2.
117
Ayni, smil Hakk Bursev, s. 248.
118
Bu eser ile ilgili iki yksek lisans almas yaplmtr: 1-Recep Yaman, smil Hakk Bursevnin
Kitbs-Slk Adl Eseri, YYSBE., Van; 2-eyda ztrk, smil Hakk Bursevnin iki tuhfesi:
Tuhfe-i Vesmiyye, Tuhfe-i Aliye, MSBE., stanbul 1999 ( Baslm olan nshas iin Bk. eyda
ztrk, M. Ali Akidil, Tuhfe/ Seyr Slk, nsan yay., stanbul 2000, (kitab iinde, ss. 109-
193).
119
Murat Yurtsever, a.g.e., s.84.
120
eyda ztrk, a.g.e., s. 113.
65
1.5.1.2. Tuhfe-i meriyye
121

smil Hakknn mrdlerinden mer skdrye ithaf etmek zere kaleme
ald tasavvufi bir eserdir.
122
Bursev burada kelime-i tevhdi ve tevhdin ksmlarn
detayl bir biimde ele alr. Ayrca esm konusunu da tafslatl olarak zh etmitir.
Eserin 1204 ylnda stanbulda basks yaplmtr.
123
92 varak olup, eserdeki bz
konu balklarn u ekilde sralayabiliriz:
Tevhd, halvet ve celvet, slk, istimddn ciziyyeti, mertebe-i esm, hatm-i
nbvvetin sebebi, sultn, mer isminin erhi, eimme-i erbaa, Eb Hanifenin
ahsiyeti, mn ve ihsan, vahdet-i vcd, telkn-eyhin mhiyeti.
124

1.5.1.3. Tuhfe-i Hsekiyye
125

smil Hakknn skdarl dostlarndan Serhssakiyn
126
Tbzde Mehmed
Aaya ithf edilmek zere kaleme ald tasavvuf bir eserdir.
127
15 Cemziyelhir
1134te tammlanan eserin mellif hattyla olan nshas Ankara niversitesi Dil
Tarih Corafya Fakltesi Ktp.dedir. (. Saib Sencer, nr. 2029, 379 vr.)
128

Bursev bu eserinde slm messeselerini slmn ilk yllarndan alp, kendi
zamnna kadar getirmektedir. zellikle Osmanl messeselerine geni yer vermekte
ve daha nceki slm devletlerinde bulunmayan veya ksa bir tatbkat dnemi
geirmi olan fakat Osmanllarda uzun sre varln devm ettiren messeselerden
sz etmektedir.
129
Teklatlardaki say ve vazfeleri mistik bir hava iinde verir.
Eserle ilgili bir akademik alma yaplmtr.
130
Ziya Kazc tarafndan ksmen

121
Bursev, Tuhfe-i meriyye, Sleymaniye Ktp. Mihriah, nr. 162., 92 vr (Mellif nshas).
122
M. Ali Akidil tarafndan eserle ilgili Yksek Lisans Tezi hazrlanmtr. Bk. smil Hakk Bursev,
Hayat, Eserleri ve Tuhfe-i meriyyesi (Tenkitli Metin) GSBE. (Bu alma baslmtr). Bk.
smil Hakk Bursev, Tuhfe/ Ser u Slk, iinde ss. 8-106.
123
Ayni, a.g.e., s. 248.
124
Murat Yurtsever, a.g.e., s. 90; Naml, a.g.e., s. 200, 201., Veysel Akkaya, a.g.e., s. 20.
125
Bursev, Tuhfe-i Hsekiyye, (mst. belli deil), Sleymniye Ktp., Mihriah bl., nr. 164, 330 vr.
126
Hseki Ba: Baltaclardan birine verilen nvandr. Vazfesi Harameyn vakflarnn tahsil
memurluu idi. Bk. Pakaln, a.g.e., II, 754.
127
Murat Yurtsever, a.g.e., s.91; Ayni, a.g.e., s.249.
128
Naml, a.g.e., s. 200.
129
Veysel Akkaya, a.g.e., s.20.
130
Bk.hsan Kara, smil Hakk Bursevnin Tuhfe-i Haskiyyesi (III. Blm), Yksek Lisans Tezi,
MSBE., stanbul 1997.
66
sdeletirilmi ve transkribe edilmitir.
131
Eserde incelenen konularn bir ksm
unlardr:
Kelime-i Tevhidin erhi, Peygamberimizin (s.a.v.) soyu, sultn- azam, vezr-i
azam, mftil-enam (eyhlislm), Rumeli kadaskeri, Anadolu kadaskeri, Rumeli
emrul-umers, Anadolu emrul-umers, yenieri aas, endern aalar, drus-
sade aas, nakbl-erf.
132

1.5.1.4. Tuhfe-i Halliyye
133

smil Hakknn byk kardei
134
Halil elebinin akid ve ilmihle dir
sorularna cevap mhiyetinde bir risle olup, skdarda kaleme ald bir eserdir.
135
Bursev bu tuhfesinde mnn hakkatini ve ubelerini zh ederken ayn zamnda
konulara tasavvuf yaklam ihmal etmemitir. Eserden bz balklar yledir:
Aksm- mn, lisn ile ikrrn ihtilfn beyn, mnn beleri, tevbe, nezfet ve
tahret, kurbann tafslini beyn, kle zd etmek, ahde vefa, Kurn okumak,
snnete ittiba, dnydan zhd ve irz, yoldan eza veren eyleri kaldrmak, ahd
vef.
136

1.5.1.5. Tuhfe-i smiliyye
137

smil Hakk, mdan dnp skdarda yerletii vakit Neme seferinde
arkada olan Lefkeli Yenieri Hac smilin daha sonraki karlamalarnda
ynelttii sorulara verdii cevaplar ieren tasavvuf mhiyetteki bir eser olup, h.
1131 trihinde yazlmtr.
138

131
Ziya Kazc, smil Hakk Bursevye Gre Osmanl Messeseleri MFD., S. 7, 8, 9,10,
stanbul 1995, ss. 207-220.
132
Naml, a.g.e., s. 199-200; Murat Yurtsever, a.g.e., s. 91.
133
Sleymniye Ktp. Mihriah bl. nr. 165 Mellif Hatt vr. 98. 1133/1720.
134
Bz kaynaklarda bir dostu eklinde gemektedir bk. Naml, a.g.e. (91. dipnot.), s.237; Murat
Yurtsever, a.g.e., s. 81.
135
Naml, a.g.e., 195.
136
Ayni, a.g.e., s.249; Murat Yurtsever, a.g.e., s. 81; Naml, a.g.e., s. 195; Veysel Akkaya, a.g.e., s.
21.
137
Bursev, Tuhfe-i smiliyye, (mst. Mehmet Said), Sleymniye Ktp., Hac Mahmut Ef., nr. 3110;
Hac Selimaa Ktp. Hdayi Efendi, nr. 459, 58 vr.
138
Ayni, a.g.e., s.246; Murat Yurtsever, a.g.e., ss.75-78; Naml, a.g.e., s.194.
67
Bursev, bu eserinde mn ve amel konusunu ele aldktan sonra, vasiyet ad
altnda insann organlarn erat ve tarkat lleri ierisinde nasl idre etmesi
gerektiini anlatr. Eser, 1292 ylnda stanbulda baslmtr. 115 sahifeden ibret
olup ana balklar yledir:
Kalbe dir, semin hline dir, basara dir, lisna dir, karnn haramdan
korumak ve pheli taamdan hfz etmek, ferce dir, ayaa dir.
139

1.5.1.6. Tuhfe-i liyye
140

Bu eserin dier bir ismi de Slkl-mlk tr.
141
smil Hakknn, Vezr-i
Azam Ali Pya ithf edilmek zere kaleme ald ve arlkl olarak melik, insn-
kmil, sultn ve halfe konular zerine aklamalarn yer ald bir eserdir.
142

1.5.1.7. Tuhfe-i Bahriyye
143

smi Hakknn, dostu ve hasbaheler mfettii skdarl Hseyin Bahr
Efendiye ithfen kaleme ald, Trke tasavvuf bir eserdir.
144

Bursev, burada tasavvufla ilgili genel konulara deinmitir. Eserde ilenen
konular ksaca unlardr:
Kelm, H kelimesinin aklamas, kara ve denizin bz esrr, tevhd,
basretle nazar, Hakka vuslat, emnet ve hynet, sr ve hakk ak, kenz-i mahf,
cem ve fark, sr ve manev cennet, amel-i manev.
145

139
Veysel Akaya, a.g.e., s. 22.
140
Bursev, Tuhfe-i liyye, (mst. Muhammed b.Ali el-skdar), Selimaa Ktp., Emir Hoca
Kemanke Bl., Nr.210 vr. 35 (Mellif nshas yok).
141
Daha geni bilgi iin bk. Murat Yurtsever, a.g.e., s.67; Naml, a.g.e., s. 183; Veysel Akkaya, a.g.e.,
s. 22, 23.
142
Bu eserle ilgili eyda ztrk tarafndan Yksek Lisans Tezi hazrlanmtr. MSBE., stanbul
1999. Bu alma baslmtr, smil Hakk Bursev, Tuhfe/Seyr Slk , stanbul 2000 ss. 189-
261.
143
Bursev, Tuhfe-i Bahriyye, (Mst. Dervi Hseyin b. brahim), Sleymniye Ktp., Pertev P, nr.
637/9, 14 vr. (Mellif ns. Yok).
144
Murat Yurtsever, a.g.e., s. 82, Ayni, a.g.e., s. 248.
145
Naml, a.g.e., s. 198; Veysel Akaya, a.g.e., s. 23.
68
1.5.1.8. Tuhfe-i Atiyye
146

smil Hakk bu eseri 1132de m dn skdarda yazmtr. Bu tuhfeyi,
Tekirdada
147
Rodoscuk denilen yerde, kendisine intisap eden Hac Muhammed
Atye armaan etmitir.
148
Tuhfe-i Atiyye, Bursevnin tasavvufla ilgili nemli bir
eseridir. Konular itibriyle tasavvufun dnce boyutu n plandadr. Tuhfe-i Atiyye
genel olarak u konulara temas etmektedir:

rif ve muhakkk fark, Celvetiyye, keml-i dem, niyet, nefs, insn- kmil,
kutbiyyet, rh ve cisim fark, kalb, Kabe, vahdet-kesret, mertebe-i velyet, marifet
ve marifet nrunun tesirleri, Kurn, beyat, nbvvet, sultn, tezevvc-i manev,
hatml-enbiy ve evliy, Haremullh, Harem-i Nebi, Harem-i Sleyman, hilfet,
tevhd.
149

1.5.2. Tuhfe-i Recebiyye
150

ncelememize konu olan Tuhfe-i Recebiyye, Bursevnin m seferi srasnda
m vlisi olan Receb Pya ithaf etmesi nedeniyle bu ismi almtr. Receb P
ile ilgili olarak Sicill-i Osmnde u bilgiler verilmektedir:
Arnavut asll olup kk yandan tibren sarayn hizmetine girerek hazne-i
hmyn kethdas olmutur. 1119/1707de vezirlik pyesi ile Diyrbekir,
1122/1710da Van, 1123/1711de Sivas ve 1124/1712de Trabzon vlilii yapmtr.
Daha sonra 1125/1713te Teke sancayla Yeni Kale ve Azak muhfz,
1126/1714te Kuds, 1128/1716da m, o sene ikinci defa Diyarbekir, ban
1129/1717de Erdel ve Vidin muhfz, o sene m,
151
Rebulevvel 1131de (1719)
Haleb ve 1132/1720de Msr vlisi olup, 1133/1721de azledildi. Sonra tekrar Haleb

146
Bursev, Tuhfe- Atiyye, (mst. Slih b. Ali), Slymaniye Ktp., Badatl Vehbi Ef. Bl., nr. 1537,
75 vr.
147
Mehmet Ali Ayn, a.g.e., s. 252.
148
Bu eser ile ilgili Veysel Akkaya tarafndan Yksek Lisans Tezi hazrlanmtr, MSBE., stanbul
1999. Bu alma baslmtr, bk. Veysel Akkaya, Kbe ve nsan (Tuhfe-i Atiyye) . stanbul 2000.
149
Veysel Akkaya, a.g.e., s.25; Naml, a.g.e., s. 195.
150
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye., Sleymniye Ktp. Esad Ef. nr. 1374.
151
Ylmaz ztunann verdii m Vlileri Listesinde Receb Pnn vliinin (1718-21.02. 1719)
trihleri arasnda olduu belirtilmektedir. Bk. Ylmaz ztuna, Devletler ve Hnednlar-Trkiye
(1074-1990), c. II, s.1145.
69
vlisi olup 1136/1724te Tiflis, Trabzon,
152
1137/1725de Diyarbekir ve Van,
1138/1726da Sivas ve Revan
153
vlisi olup, 1138/1726da veft etmitir.Veftndan
sonra olu Ahmed Bey bir mddet muhfz vekli olmutur.
154

Mehmet Ali Ayni Sicill-i Osmndeki bilgilere istinaden Recep Py yksek
an shibi, mdebbir, mtebassr, cesur, halka hizmeti seven bir adam olarak tavsif
etmektedir.
155
Receb P, ma geldii vakit smil Hakky meclisine dvet
etmi ve ona bz eserlerini okumak istediini bildirmitir. Mellifimiz de bu
tevecche Tuhfe-i Recebiyyeyi kendisine armaan etmek sretiyle karlk
vermi,
156
ayrca Receb Pnn 1130/1718de ma vli olarak geliine trih
dmtr.
157

1.5.2.1. almaya Esas Alnan Nsha
almamzda Tuhfe-i Recebiyyenin esas aldmz nshas, Sleymniye Ktp.
Esad Efendi Bl. No: 1374te kaytl 99 vr. mellif nshasdr. 1131/1718 ylnn
Reblevvel aynn balarnda tammlanmtr.
158
Eserin mellif nshas olduunu teyid eden husslar u ekilde
zetleyebiliriz: 1. Elimizdeki eserin hattn mellifin dier eserleri ile karlatrarak,
2. Eserin sonunda istinsah olduuna dir herhangi bir mstensih kaydnn
bulunmamas, 3. Bursevnin hayt ve eserleri ile ilgili aratrma yapm olan
Mehmet Ali Ayni,
159
Ali Naml,
160
M. Murat Yurtsever
161
ve smil Gle
162

152
Receb Pnn Trabzon vlilii ile ilgili aklama iin bk. Orhan Kl, XVIII. Yzyln lk
Yarsnda Trabzon Eyletinin dar Taksimat Ve Tevcihat, Trabzon Trihi Sempozyumu
(Trabzon 6-8 Kasm 1998), Bildiriler, Trabzon 1999. s. 184, 188.
153
Sultan III. Ahmedin saltanat srasnda (1703-1730) Revan Muhfz Vezir Recep Pya
Revanda bir darphane almas ile ilgili olarak gnderilen 24 Safer 1138 trihli ferman hakknda
bilgi iin bk. Celil Ender, Gmhane Darphanesinin 1735/1736 Yllarndaki Yaps ve Bu
Yllarda Baslan Osmanl Kurular Turk Nmismatik Dernei Blteni,Yl. 2002, S. 37-38. ss. 55-
61.
154
Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, IV., Yayna haz. Nuri Akbayr, Eski Yazdan Aktaran, Seyid
Ali Kahraman, Trih Vakf Yurt Yay., stanbul 1996, s. 1366-1377.
155
156
b
.
157
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye., , vr. 2
a
.
158
a
.
159
Bk. Ayni, smil Hakk Bursev, s. 252.
160
Bk. a.g.e., s. 192; a. mlf., smil Hakk Bursev, DA, XXIII, 104-105.
161
Yurtsever, Divan, s. 70.
70
tarafndan da eserin mellif nshas olduunun ifde edilmesi, 4. DA.nn smil
Hakk Bursev maddesinde eserin birinci sayfasnn kopyas baslm ve altna da
smil Hakk Bursevnin Tuhfe-i Recebiyye adl eserinin kendi hattyla ilk sayfas
(Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr, 1374) eklinde not dlmtr.
163
Fotografta
yer alan nsha ile elimizdeki nsha gerek fizik ve gerekse ktphane kayd
bakmndan bire bir rtmektedir. 5. Tuhfe-i Recebiyyenin sonunda Bu kitb-
cell m- Dimku-mda Hakk kul eliyle baa irmitir. eklinde bir ifde yer
almaktadr.
164

Eserin Sleymaniye Ktp. Pertev P Bl. No: 627/9 da kaytl Seyyid Hasb
el-Hseyni tarafndan talik hattyla 1186/1722 tarihinde istinsah edilmi 15 varaklk
eksik bir nshadan szediliyorsa da
165
gerek yazmalar ve gerekse Sleymaniye
Ktphanesi kaytlar arasnda yaptm taramada szkonusu eser kaydna
rastlayamadm. Ayrca, Murat Yurtsever tarafndan tespit edilip,
166
Bursa-smil
Hakk Tekkesi kitaplar arasnda olduu kaydedilen, 1952 ylnda Rasim Demirayak
tarafndan istinsah edilmi 151 varaklk
167
bir nshadan bahsediliyorsa da bu
nshaya da ulamak mmkn olmad.*
Milli Ktphane yazmalar iinde yaptmz katalog taramasnda Afyon Gedik
Ahmed P yazmalar iinde kaytl Tuhfetr-Receb isimli yazmay tespit ettim.
Ankara Milli Ktphanede eseri inceledim. Mellifi veya mstensihi belli olmayan,
son ksm eksik olan bu eser, muhtev yn ile tammen farkl bir eser olup
Bursevnin eseri olmad tesbt edilmitir.

162
smil Gle, smil Hakk Bursevnin Ruhul-Mesnevsinin ncelenmesi, (Yaymlanmam
Doktora Tezi, SBE.), stanbul 2002, s. 128.
163
Bk. Naml, a.g. md., 104.
164
a
.
165
Yurtsever, a.g.e., s. 70.
166
Yurtsever, a.g.e., a.y.
167
Muhtemelen kk ebatl kada yazlm veya baka eserle birlikte ciltlenmi olmal. nk
eserin asl 98 (99) varaktr.
*
2007 yl Temmuz aynda sz konusu eseri grmek ve aratrma yapmak zere Bursa-smil Hakk
Tekkesine yaptm ziyrette Tekkeye it olan kitaplarn ounun 1980 yl sonrasnda zamnn
idrecilerince muhtelif yerlere datld grevlilerce beyn edilmitir. Mevct kitaplar incelemek
istedimse de kitaplarn henz tasnif edilmedii, ktphanenin tamirde ve kapsnn da kapal
olduu gereke gsterilerek arzumuz tahakkuk etmedi.
71
1.5.2.2. Tuhfe-i Recebiyyede Ele Alnan Konular
Eser genel olarak esm-i hsndan on iki ismin erhi ile ilgilidir. erh edilen
isimler unlardr: el-Hayy (vr. 3
a
-28
a
), el-Alm (vr. 28
b
-50
b
),

el-Murd (vr. 51
a
-59
b
), el-
Kdir (vr. 59
b
-65
a
), el-Evvel (vr. 65
a
-72
b
), el-hir (vr. 65
a
-72
b
), ez-Zhir (vr. 73
a
-84
b
), el-
Btn (vr. 73
a
-84
b
), er-Rahmn (vr. 84
b
-94
a
), er-Rahm (vr. 84
b
-94
a
), el-Mdebbir (vr. 94
a
-
98
a
) ve el-Mufassl (vr. 94
a
-98
a
) isimleridir. Ana balklar, saylan bu isimler olmakla
birlikte mellif bu isimlerle balantl olarak birok dn mevzyu ilemekte ve
birok tasavvuf stlhlar, makm ve hlleri tahlil etmektedir. Sdece sm-i Hayy
misl verecek olursak bu isim ile balantl olarak u mevzlarn ele alndn
grmekteyiz: Rh eitleri (vr. 4
a
), rh-i zt (vr. 4
a
), rh-i sfat (vr. 4
b
), rh-i hayvn
(vr. 4
a
), ehitlerin hayt (vr. 4
a
), rhn ve cismn hayt (vr. 5
a
) berzah (vr. 5
b
), Hz.
Peygamberin madd ve mnev haytnn mhiyeti (vr. 6
b
),

takld ve tahkk mn (vr.
8
b
), rhun hayt bulmas (vr. 4
a
), vahdet-i vcd (vr. 9
a
),

mrid ve mride sadakat (vr.
9
b
), Hz. Hzr (vr. 12
b
).

1.5.2.2.1. Tuhfe-i Recebiyyede Haccn Mensiki
smil Hakk haytnda iki defa hacca gitmitir. Hicri 1111(1700) tarihinde ed
ettii ilk hacc Bursadan gidi ve dn on yedi ay srmtr. Haremeynde
geirdii yedi ayn elli gnn de Medinede, be ay on gnn Mekkede
geirmitir. Hicri 1122 (1711) tarihinde ed ettii ikinci haccna gidi ve dn de
birincisi gibi on yedi ay srmtr.
168

Bursev, Tuhfe-i Recebiyyede hacla ilgili meknlar ve haccn mensiki ile ilgili
tasavvuf ve ir deerlendirmeler yapar. Bu deerlendirmelerin hemen hemen tm
bn Arabnin Ftht- Mekkiyyesinin bir blmn oluturan Esrrl-Hac
ksmndan iktibas edilmitir.
169
Bunlardan birka rnek:
Haccn kutsal meknlar insn- kmilin eitli zlarna benzetilerek ve
birbiriyle kyas edilerek, u ekilde bir zh yaplr: nsn- kmilin sa taraf,

168
Naml, smil Hakk Bursevnin Gzyle Hac ve Kutsal Meknlar, Sf, Gelenek ve Hayat,
Kekl Dergisi, S. 10, Gz 2006, s.24.
169
Bk. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, ss. 795-798.
72
Hacerlesved;
170
kalbi, kabe; cesedi, Harem-i Mutahhara; srr, Araft ve nefsi
Muhassebdir. Peygamberimiz (s.a.v.) mbyaa edememi olanlar Hacerlesvedi
pseler Peygambere (s.a.v.) mbyaa etmi saylyorlarsa, insn- kmile tabi olan
da Hz. Peygambere tabi olmu olur.
171
nsn- kmilin cesedi ile Harem-i Mutahhara
arasnda da yle bir iliki kurulur:
nsn- kmilin cesedi Harem-i Mutahhara gibidir ki bu cesede kt mumele
yapan ve onu zen bir kimsenin kabahati, Kbeyi ykandan daha fazladr. nsn-
kmilin srrnn Arafta benzetilmesi ise; btn ilh isimlerin hakkat nasl
Araftta tecell ediyorsa bu ilh isimlerin ayn ekilde insn- kmilin zerinde de
tecell etmesi nedeniyledir. Devlet byklerini grmek iin halk nasl birbiriyle
yarp izdihma neden oluyorsa, melike de insn- kmili grmek iin ylece
birbirleriyle yaryorlar. nsn- kmilin hayvan nefsi, Mekkenin stnde Mina
yolunda bulunan Muhasseb mevkisine benzetilmitir. Bu mahalde, zamnnda Hz.
Peygamber hac dnnde burada bir miktr istirhat edip uyumutur. Bu nedenle
burada istirhat etmek snnet saylmtr. Bu mevkinin Mekkenin dnda olmas
nedeniyle de cesed ve nefse benzetilmitir.
172

Mekke ve Kbe iki isme mazhardr. Biri Evvel ismidir. Nitekim Kurnda
phesiz insanlar iin kurulan ilk ev (mbed), Mekkedeki (Kbe) dir.
173

buyrulmutur. Dieri ise Allah isminin srrdr.
174
Onun iin Kbenin, evresine
Haremullh denir. Ravza-i Mutahhara aynas da iki ismin sretinin parlad
yerdir: Biri hir ismidir. nk Reslullh (s.a.) peygamberlerin sonuncusudur.
Rhaniyeti itibriyle balang ve ilk olduu gibi cesedi itibriyle hatmiyyeti ve son

170
bn Arab, Hacerlesvedin siyahl ile ilgili u ir yorumu yapar: Hz. dem, hats yznden
cenetten ihrc edilip nasl siydeti kazand ise Hacerlesved de beerin gnahlarn kendisinde
toplayarak cennetteki sir talardan daha stn oldu ve renklerin iinde en asili olan siyh renk ona
lyk grld. Bk. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, s. 890; Hacerlesved simgecilii ile ilgili olarak
ayrca bk. mer Lekesiz, Sevgilinin Evi, Kbe Simgecilii zerine Bir zmleme, Yedi Gece
Kitaplar, stanbul 1997, ss. 169-173.
171
b
.
172
a
.
173
Ali imran 3/96.
174
kr. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, IV, s. 299.
73
olmas sz konusudur.
175
Dieri de Rahmn ismidir. Nitekim Kurnda (Ey
Muhammed!) Biz seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik.
176
buyrulmutur.
177

Bursev, kendi zamnndaki Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebevnin
minarelerinde de mnev iretler bulur. Ona gre Mescid-i Haramn yedi minresi,
Celvetiyyede seyr slkte esas olan lem-i fenya dir esm-i sebaya (L ilhe
illallh, Allah, H, Hak, Hay, Kayym ve Kahhr isimlerine) irettir. nk Kbe
fen fillh makmdr. Mezzin halk namaza ard gibi o isimler de sliki fenya
dvet eder. Harem-i Nebevnin be minaresi ise yine Celvetiyyede seyr slkte
esas olan esm-i hamseye (Vehhb, Fetth, Vhid, Ehad ve Samed isimlerine)
irettir. Bu isimler bek billha dirdir. Cennetin dereceleri bu be isim
karlndadr. nk be minre be vakit namaza irettir ve namaz ibdetlerin
reisidir. Bursev, Mekkede Saf tarafnda defnedilmi olan sekizinci mnev bir
minreden daha basediyor. Bu minreyi Mekkede kald gnlerde kef gz ile
tesbt ettiini ve bunun srrnn bek olduu yorumunu yapar.
178

Bursev, Kbenin drt rkn zerine olmasn mminlerin kalblerine iret
olarak yorumlar. nk mminin kalbi ilh, melek, nefsn ve eytn olmak zere
drt havtrdan hl olmaz. Peygamberler eytn htrdan masumdurlar. Bakalar
ise deildir. Rkn-i Hacerlesved htr- ilh, rkn-i yemn htr- melek, rkn-i
m htr- nefsn ve rkn-i rk htr- eytn yerindedir. Onun iin rkn-i rkde
Ez billhi mine-ikk ven-nifk ve sil-ahlk demek mer olutur. Bursev,
bu duda Irakn ark taraf olduu, btn fitne, nifk ve ikkn Irak tarafndan
ktna bir iret olduu yorumunu yapyor.
179

1.5.2.2.2. Tuhfe-i Recebiyyede ehirlere Yklenen r Mnlar
Bursev, gerek yaad ve gerekse slm lemince kutsal saylan ehirlerle
ilgili eitli ir yorumlar yapar. Bunlarn bir ksmn aaya alyoruz:

175
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, IV, a.y
176
Enbiy 21/107.
177
b
; Naml, a.g.m, s. 24
178
b
.; Naml, a.g.m., a.y.
179
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr, 12
b
; bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, 796; Naml, a.g.m., s. 27.
74
mn Tuhfe-i Recebiyyede zikr olunan on iki isme mazhar olduunu,
180

Msrn ise Btn ismine mazhar olduunu, Hatml-evliynn btn olan srr-
hatmiyyetin zuhra gelmesi iin ma gittiini syler.
181

Mellifimiz, Konyann ism-i Kdire mazhariyetini, Konevnin ilmi
kudretiyle ilikilendirir. Hatml-evliydan sonra ilmi kudret cihetiyle emsalsiz
olduuna vurgu yapar. Kbrsn ism-i Muhta mazhar olduunu, bu ehrin evresi
sularla evrili olduundan Hatml-evliynn feyzinin her taraf kapladn,
Magosa kalesinde medfun olan eyhi Osman Fazlnin ise Konevden sonra ilmi
kudret cihetiyle benzersiz olduunu beyn eder.
182

Bursa, topranda birok madd makm shibi yneticileri barndrd gibi
ftde misli mneviyt leminin sultnlarn da barndrdndan, bu ehir,
Malikel-Mlki vel-Celali vel-krm isimlerine,
183
Edirnenin ism-i Hafze,
184

stanbulun ise ism-i Cmia,
185
mazhar olduu kaydedilmektedir.
1.5.2.2.3. Tuhfe-i Recebiyyede Devlet Tekilt ve dareciler
Daha nce de belirttiimiz gibi Tuhfe-i Recebiyye bir Osmanl vlisine ithaf
edilen bir eser olduundan siysetnme zelliini tayan bir yn vardr. smil
Hakk Bursevnin genellikle kendi zamnna gre deerlendirdii Osmanl
messeselerine, farkl bir bak as getirdiini sylemek mmkndr. Eserde eitli
kademelerdeki devlet adamlar ile onlara bal bulunanlarn nasl hareket etmesi
grektiine temas edilip, yet ve hadslerin altnda vazfeler tasnif edilmektedir.
smil Hakk Tuhfe-i Recebiyyede slm messeselerini slmn ilk yllarndan
alp kendi zamnna kadar getirmektedir. zellikle Osmanl messeselerine geni bir
yer vermektedir. Tekiltlardaki say ve vazfeleri mistik bir yaklamla verdikten
sonra onlardan bz dersler karmaya ve evresindekilere tavsiyelerde
bulunmaktadr. Mellif messeselerdeki tarih kronoloji ve tekmlden ziyde, ders

180
b
.
181
a
.
182
a
-90
b
.
183
b
.
184
b
.
185
a
.
75
alnmas bakmndan, mevct durumun anlatlmasn daha ok tercih emitir.
186

Eserin ana konusu olan esm-i hsn ile devlet kademeleri arasnda henkli bir iliki
kurmaktadr. Konu ile ilgili birka rnei aadaki gibi gsterebiliriz.
Bursevye gre, sultn ism-i Rahmna mazhardr. nk btn dnyev
vazfeler ondan taksim olunur. Yni btn grevliler sultnn izniyle onun adna i
grrler. Seltin ve vkel klliyyet-i esm cihetiyle ilhma mazhardrlar. Allah
sultna hayr dilerse ona hayrl bir vezr nasb eder.
187
Cesed rhsuz olmad gibi
sultn da eyhsiz olmaz. yet sultn rh olsa eyh rhur-rhtur. Sultanlarn ird
ism-i Hakmi telkin iledir.
Nkibl-erf, ism-i kevn olan Muhammed ismiyle zhir olmutur. Sret-i
Hiiyye sret-i Muhammediyyedir.
188
Vezr-i azam Vekl ismine mazhardr ki
erefi sultnn erefine yakndr. Vezr ise Mdebbir ismine mazhardr.
189

Bursev, cemiyetin nizmnn muhfazas iin dengeleyici ve dzenleyici bir
mekanizmann varln gerekli grr. Bu konuda muhtesiblik
190
messesesine
dikkati eker. Cemiyetin selmeti asndan, taknlk yapp haddini aanlarn tedib
edilmesini gerekli grr ve bu hususta Hz. Peygamberin, Hz. meri Medne
arsna muhtesib olarak tyin ediini rnek olarak verir.
191

Eserde, sdece dn ve tasavvufi bahisler yer almaz. Mellifin mcadeleleri,
seyahatleri ve hac yolculuunda ekylar tarafndan soyulmas gibi, bandan geen
hznl hller ile mazhar olduu ilhm ve ikramlar tr otobiyografik unsurlar da
yer alr.
Bursev, sosyal konulara da kaytsz kalmamtr. Receb Pya hitaben
yazlan ve devlet idresinin peranln, halkn sefletini ili bir ekilde dile getiren
dileke tarzndaki bir manzmeye de eserinde yer verir (vr. 60
b
).

186
Konu ile ilgili geni bir deerlendirme iin bk. Ziya Kazc, a.g.m., ss. 207-220.
187
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr.92
a
.
188
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr 93
a

189
a
.
190
Muhtesib: yilikleri emr etmek ktlklerden vaz geirmek gyesi ile kurulan ihtisab messesenin
banda bulunan kii iin kullanlan bir tbirdir. Muhtesib dnin ho karlamayp irkin grd her
trl (mnkeri) ortadan kaldrmaya yetkili idi. htisab messesesinin ilk kuruluu Hz. mer
dneminde olmutur. Geni bilgi iin bk. Ziya Kazc, a.g.m., Osmanllarda htisab Messesesi,
Kltr Basn Yayn Birlii Yay., stanbul 1987; a. mlf., slm Kltr ve Medeniyeti, Tima Yay.,
stanbul 1996, ss. 145-178,
191
a
.-42
b
.
76
1.5.2.3. Tuhfe-i Recebiyyede smi Geen Sfler ve Dier ahsiyetler
Bursev, incelediimiz eserinde bz tasavvuf ahsiyetleri ismen zikreder.
Bzen de isim tasrh etmeden dorudan eserlerinden alntlar yaparak zikreder. Bu
zikretme zamn zamn konuyla ilgili ibretli bir hl, tutum ve sz nakletme
eklinde, zamn zamn da konuyla ilgili bir tartmada murzlarna kar hccet
gsterme veslesi ile olur. Bu isimler bir araya getirildiinde mellifimizin tasavvuf
ahsiyetinin hangi isimlerin etkisi ve katks ile ekillendii sorusu da cevbn bulur.
1.5.2.3.1. Tuhfe-i Recebiyyede ismi geen sfler
En ok ism-i geen mellifin Hatml-evliy veya eyh-i ekber olarak tavsif
ettii bn Arbdir (. 638/1240) (vr. 4
a
, 4
b
, 7
b
, 10
b
, 12
b
, 22
a
, 27
a
, 32b, 37a, 44
b
, 45
a
, 74
b
, 76
b
,
79
b
, 80
a
, 80
b
, 82
b
, 90
a
, 93
a
). brahim b. Edhem (. 161/777) (vr. 13
a
, 83
b
, 22
a
), Maruf Kerh
(. 201/816) (vr. 82
b
), Eb Yezd Bistm (. 262/875) (vr. 9
a
, 11
a
, 26
a
, 44
b
, 55
b
), Cneyd
Badad (. 297/909) (vr. 92
b
), Hallc (. 309/921) (vr. 23
b
), ibl (. 334/945) (vr. 66
b
,
83
a
), mm- Gazal (. 505/1111) (vr. 15
a
, 54
b
), Abdlkdir Geyln (. 561/1166) (vr.
21
b
, 97
a
), Eb Medyen Maribi (. 580/1184) (vr. 22
b
, 50
b
), Mevln (. 671/1273) (vr.
31
a
), Tabduk Emre (. XIV. yy.) (vr. 55
b
),

Ynus Emre (. XIV. yy.) (vr. 55
b
), eyh
Irak (. 650/1403) (vr . 30
a
), Hac Bayram Vel (. 833/1429) (vr. 10
a
), Yazcolu
Mehmed (. 855/1451) (vr. 16b, 26
a
, 34
b
), Seyyid Yahy ( 868/1463) (vr. 34
a
), eyh
Vef (. 896/1491) (vr. 34
a
), mm- arn (. 973/1566) (vr. 82
a
),

ftde (.
988/1580) (vr. 21
b
, 90
b
), Azz Mahmd Hdy (. 1038/1628) (vr. 21
b
, 79
a
), Osman
Fazl lh (. 1102/1690) (vr. 35
b
, 90
b
), eyh Ms es Sadrn (vr. 22
b
), eyh Sinn-
Buhr (vr. 55
a
), mm- Azam (. 150/767) (vr. 28
a
, 69
b
), mm- fi (. 204/819) (vr.
69
b
).
Bursev, eserinde tenkit ettii kiilerin isimlerini genellikle tasrh etmez.
Sdece gittikleri yolun yanllna ve bundan dolay balarna gelmi olan
msibetlere dikkati eker. Ehl-i hicab, muhteceb olanlar, ehl-i zhir, mnkir-i evliy,
hakkatten gfil olanlar v.b. sfatlarla murzlarn vsflandrr. ok az da olsa bzen
hcm ettii bn Teymiyye (. 728/1328) (vr. 15
a
), Mft-i Belh eyh Ali (vr. 46
b
), Eb
Abdullah b. Cneyd (vr. 27
a
) gibi kimi ahsiyetlerin isimlerini de aka beyn eder.
77
1.5.2.4. Tuhfe-i Recebiyyenin Kaynaklar
Tuhfe-i Recebiyye, smil Hakknn telf srasna
192
gre baktmzda,
mrnn sonuna doru, veftndan yaklak yedi sene nce telf edilmitir. Bu
husslar dikkate alndnda Tuhfe-i Recebiyyenin, mellifimizin telfattaki ustalk
ve irddaki eyhlik dneminin bir rn olduu anlalmaktadr
Bursevnin yetime dneminde ald derslerin, okuduu kitaplarn, telftnn
ve zellikle seyahatlerinin Tuhfe-i Recebiyyenin ekillenmesinde dorudan veya
dolayl etkisi eserin muhtevsndan kolaylkla anlalmaktadr. Mellifin eserinde
kulland kaynaklar srasyla aadaki ekilde gsterebiliriz.
1.5.2.4.1. Kur'n- Kerm
Mellifimizin, eserinde birinci derecede bavurduu kaynak Kurn-
Kermdir. Yz doksan dokuz yerde Kur'n- Kerm yetleri referans olarak
gsterilmitir. Her bahsin banda, ortasnda ve sonunda konu ile ilgili yetlere
vukfiyetle atfta bulunulduu gzlenmektedir. Bu vukfiyette mellifin, Rhul-
Beyn gibi tasavvuf bir tefsrin shibi olmasnn da rol byktr. Eserde
peygamberler ve peygamber kssalar da arlkl bir yer tutar.
Tuhfe-i Recebiyyede, Hz.brahim (vr., 13
b
, 14
a
,14
b
, 15
a
, 15
b
, 16
a
, 16
b
, 22
a
, 52
b
), Hz.
Sleyman ( vr., 72
a
, 84
a
, 89
a
), Hz. Ms (vr., 62
a
, 63
b
, 71
a
), Hz. Hzr (vr., 10
b
, 21
b
, 22
a
, 28
b
,
35
b
, 36
a
, 52
b
, 56
b
, 62
a
, 63
b
, 64
a
, 71
a
, 96
b
), Hz. s (vr., 6
b
, 57
a
), Hz. Lt (vr., 60
a
), Hz. Dvd (vr.,
5
a
), Hz. uayb (vr., 62
a
), Hz. Ysuf (vr., 5
a
), Hz. Nuh

(vr., 91
a
) ve dier peygamberlerin
isimleri zikredilip, Kurn- Kermde anlatlan kssalar konuyla ilikilendirilerek
mevz czip ve tatmin edici hle getirilmitir.
yetler bir veya birka kelime hlinde alnarak sarf, nahiv ve ir ynden
tahlil edilmekte mevznun banda veya sonunda yette geen hakkat hussunda
okuyucuyu uyank olmaya, teemml etmeye dvet etmektedir. Metin ierisindeki
yetlerin st ksmna krmz izgi ekilmek sretiyle okuyucunun hem dikkati

192
sml Hakk Bursevnin telf srasna gre eserlerinin listesi iin bk. Murat Yurtsever, a.g.e., s.10-
13. (Burada Tuhfe-i Recebiyye, mellifin telif srasna gre 74. eseri olarak kaydedilmitir).
78
ekilmi hem de esere estetik bir grnm kazandrlmtr. Mellifin atf yapt
yetler almamzn ekinde yer alan yetler ndeksinde gsterilmitir.
1.5.2.4.2. Hads-i erfler
Kaynak olarak ikinci sray hads-i erfler alr. Konuya girmeden nce
Bursevnin hads anlay zerinde durmakta fayda vardr. Bursevnin eserlerinde
naklettii hadslerin nemli bir ksm, sahh olmakla birlikte hads teknii
bakmndan zayf ve mevz kabl edilen rivyetler de mevcttur.
193
Bursevnin
hadsleri senetsiz olarak zikretmesi ehl-i hads ulemsnca eletirilmitir.
194
Bursev,
mutasavvf kimlii nedeniyle eserlerinde sfilerin dier ilim mensplarndan daha
stn olduunu, dni onlardan daha iyi anlayp yaadklarn iddia etmi, bu mnev
otoritesini her alanda olduu gibi hads shasnda da gstermeye almtr. Bunun
sonucu olarak, hadslerin Hz. Peygambere it olduunu gsteren isnad sistemini
cidd bir ekilde tenkit etmi, muhaddislerin kullandklar isnad sistemine kar,
hadslerin dorudan doruya Hz. Peygamberin kendisinden alnabilecei eklinde,
ehl-i hadsin rav zincirine kar hadslerin keif yoluyla alnabilecei eklinde bir
forml gelitirmitir. Keif yoluyla li isnad elde edildiini, kefin muhaddisler
tarafndan kullanlan isnaddan daha gvenilir ve daha stn olduunu ne
srmtr.
195

Bursevnin bu anlayna Ben gizli bir hazne idim, bilinmek istedim ve
mahlkt yarattm
196
kuds hadsini rnek olarak verebiliriz. Bu hadsi slm
leminde itihar bulmu sahh hads mecmalarnda bulmak mmkn deildir. Bu
hads ile ilgili olarak Kenz-i Mahf adyla bir eser yazan mellifimiz eserin
giriinde bu hadsin Arapa metnini verdikten sonra u zh yapmaktadr:
Fthat- Mekkiyyede hadsin kefen sahh, naklen gayr- sbit olduu
yazldr. Yni bu hads-i mezkr geri indel-huffz sbit deildir. Nitekim mm-
Syt, Drer-i Mnteire nam kitbnda L asla leh (asl yoktur) der. Fe-emm

193
smil Hakk Bursev, Rhul-Beyn-Kurn Meli ve Tefsri, I, (Trc. H. Kmil Ylmaz ve dr.),
stanbul 2005, Naml, Giri s. 56
194
smil Hakknn hads anlay konusunda bk. Seyit Avc, Sfilerin Hads Anlay, Bursev
rnei, ss. 282-284.
195
Seyit Avc, a.g.e. s. 297.
196
Acln, II, 2016, s. 132.
79
indel-mkifn sahhtir. Zr huffz, sened ile nakleder, mkifn ise fem-i
Nebevden bizzat ahzedip sylerler. Bir nesnenin sened-i mlmu olmamaktan f-
nefsil-emr adem-i sbtu lzm gelmez. Belki kef sahh olunca esahh olur. Zr
kefte vehim ve hayl olmaz
197

Bursev, hemen hemen btn eserlerinde olduu gibi Tuhfe-i Recebiyyede de
hads metinlerini kaynak vermeden, dorudan nakletmeyi esas alm, maksadnn
sened deil, metin olduunu hissettirmitir.
198
Eserde tesbt edebildiimiz kadar ile
mkerrerlerle birlikte iki yz hads-i erfe atf yaplmtr. Zikredilen hadslerin
tammna yaknn kaynana ulalmtr.
Bursev, hadsleri zikrederken, genellikle hadste gelr ki (vr., 5
a
, 6
b
, 19
b
, 26
b
,
35
a
), eserde gelr (vr., 76
a
, 92b
a
), vefknca (vr., 8
b
, 91
a
), v.b ifdeleri kullanr.
199
Hads-i erfleri ou kez Arapa ibreyle, bzen de Trke ibreyle nakleder. Bzen
de hadsi Arapa olarak zikrettikten hemen sonra yni ile balayan bir cmle ile
hadsin melini verir. Metinde, yetlerde olduu gibi hadslerin de zeri krmz
kalemle iretlenmitir. Tuhfe-i Recebiyyede zikredilen hads-i erfler tezimizin
sonuna eklediimiz Hads ndeksi ksmnda yer almaktadr.
1.5.2.4.3. Tasavvuf ncleri ve Eserleri
Tuhfe-i Recebiyyede, nc kaynak olarak tasavvuf klasikleri ile mellifin
kendisinden nce yaayp mteber olarak kabl ettii tasavvuf nclerinin szleri
gelmektedir. Yukarda Tuhfe-i Recebiyyede ad geenlerin genel bir listesi
verilmitir. Bu ksmda ise ismi geen bu ahsiyetlerden Bursev zerinde en fazla
etki etmi olanlardan birka zerinde durulacaktr.

197
Bursev, Kenz-i Mahf, ss. 17-19; Kitbn-Netce I, 85, 48, 325, 389, 437; Bu hadsle ilgili
yorumlar iin bk. Hasan Kmil Ylmaz, Tasavvuf Hads erhleri ve Konevnin Krk Hads erhi,
stanbul 1990, s. 91; Seyit Avc, a.g.e., ss. 265-270.
198
Seyit Avc, a.g.e. s. 283; Bursevnin hadsilii hk.daha geni bilgi iin bk., Hikmet Gltekin,
smil Hakk Bursev, Krk Hads erhi, (Haz, Hikmet Gltekin), nsan yay., stanbul 1998, ss. 35-
115.
199
Bursevnin hadsleri kullanma teknii hussunda daha geni bilgi ii bk. Seyit Avc, Sflerin
Hads Tesbt lleri: smil Hakk Bursev, Bir nceleme Hads Tetkikleri Dergisi, c. 2, S. 1.
80
1.5.2.4.3.1. Muhyiddn bn Arab (. 638/1240)
Vahdet-i vcd dncesini temsilcisi olarak gsterilen mutasavvf bn Arab,
Endlsn Mrsiye ehrinde dodu. XII. ve XIII. Yzyllarda Endls ve mda
yaam byk sfidir. smi Ebbekir Muhammed b. Ali olup knyesi Eb
Abdullahtr. bn Arab ve eyh-i Ekber diye mehur olmutur. 1240 ylnda
mda veft etti. Tefsr, hads, fkh ve krat gibi ilimlerde sz shibi olup
tasavvufta bir r at. Zamnnn ilminden ve feyzinden istifde etmek iin
bavurulan limlerden oldu. bn Arab eserleri ile dolayl olduu kadar dorudan da
Trk kltr haytna tesir etmi bir ahsiyettir. Sekin Trk mutasavvflar aracl
ile etkisi gnmze kadar srmektedir.
200
gnmze kadar Anadoluya geldiinde
Konya Seluklu Saraynda byk ilgi grd. bn Arabi Konyada bulunduu srada
Sadreddin Konevyi yetitirerek Anadoluda tasavvuf haytn gelimesine katkda
bulunmutur. Sadreddin Konev, smil Hakknn Mesnevsini erhettii
Mevlanann hocas oldu.
201
Yzden fazla eseri, Ftuhat- Mekkiyye ve Fsusl-
Hikem bata olmak zere asrlardr slam dnysnda okunmakta ve aklanmaktadr.
smil Hakknn yetimesinde bn Arabinin eserlerinin ve mnev lemdeki
himmetinin byk etkisi olmutur.
202

200
Konev'den itibren gnmze kadar 7 asr boyunca bn Arab ekoln lkemizde devm ettiren
ahsiyetlerden bzlar unlardr: Dvd-i Kayser, Molla Fenr, Muhammed Kutbuddin znik,
Yazczde Muhammed Efendi, Cemal Halvet, dris Bitlis, Sofyal Bl Efendi, ftde
Muhammed Muhyiddn, Aziz Mahmud Hdyi, Nureddin Muslihiddin Mustafa Efendi, smil
Ankarav, Abdullah Bosnev, Sar Abdullah Efendi, Karaba Veli, Atpazar Osman Fazl, Niyz-i
Msr, smil Hakk Bursev, Nasuh Mehmet Efendi, Abdullah Salh-i Uk, Harrzde Seyyid
Muhammed Kemleddin, Muhammed Nuru'l-Arab, Ahmed Ziyeddin Gmhnev,
SalahaddinYiitolu, Ahmet Avni Konuk, Nuri Genosman. Bu ahsiyetleri, talebe ve mritleriyle
birlikte dnecek olursak bn Arab'nin Osmanl topraklar zerinde gnmze kadar uzanan ve
hlen de devm eden mhim bir tesire ship olduunu ve Trk-slam tasavvuf ve edebiyat
zerinde derin bir iz brakm bulunduunu az ok tahmin edebiliriz. Konu ile ilgili geni bir
deerlendirme iin bk. Mustafa Tahral, Muhyiddin bn Arab ve Trkiye'ye Tesirleri
Endlsten spanyaya, Ankara 1996, ss. 69-78; a.mlf. Muhyiddin bn Arab ve Trkiye'ye
Tesirleri KAM, Ocak 1994, Y. 23, S. 1, s. 26.
201
smil Gle, a.g.e., ss. 62.
202
bn Arabnin hayat, eserleri ve fikirleri iin bk. M. Erol Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, DA,
XX, 493-516; a.mlf., Muhyiddin bnul-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve Mertibil-
Vcd, (Doktora Tezi, MSBE.), stanbul 1995; a. mlf., Ekberiyye, DA, X, 544-545;
Hsameddin Erdem, Panteizm ve Vahdet-i Vcd Mukayesesi, Kltr Bakanl Yay., Ankara
1990; Cafer Karada, bnl-Arab, Muhyiddin/tikad Grleri, DA, XX, 516-50; Mahmut
Kaya, bnl-Arab, Muhyiddin/slm Dncesindeki Yeri, DA, XX, 520-522. smil Fenni
Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, nsan Yay., (haz. Mustafa Kara), stanbul 1997, ss. 279-
310; a. mlf., Maddiyyun Mezhebinin zmihlli, Orhaniye Matbaas, 1928, ss. 258-287; Mustafa
Tahral, Fssul-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Bz Meseleler, Ahmed Avni
81
Tuhfe-i Recebiyyede en fazla ismi geen ahsiyet bn Arabdir. Bursev,
Nefes-i Rahmnnin kendisine birka kmilden menfh olduunu syler ki
bunlardan birisi de bn Arabdir. skpte iken azna nefh-i rh ettiini, ssl
elbise giymekten, fazla uyku uyumaktan men ettiini ve duhana habs u haramdr,
rb- nefsn ve eytndir dediini aktarr.
203
Eserin banda musavvirlerden
birisinin bir keklik resmini mkemmel ekilde izerek imtihan yollu bn Arabye
gsterdiini, bn Arabnin ilk bakta resim ile gerei arasndaki ince fark hemen
sezdiini ve resimdeki kekliin ayanda bir noksan vardr, dediini nakleder.
204

Bursev, ry ve hayalden bahsederken Hatml-evliynn u szn nakleder:
kinat hayaldr hakkatte ise gerektir.
205
Bursev, ma gelii ile birlikte bn
Arabnin himmetiyle zulmet-i kevnle perdeli olan ahsnn bu perdelerden
kurtulduunu,
206
mrnn sonuna kadar olacak olan btn olaylarn Hatml-
evliyya gsterildiini,
207
Gemide iken Hz. Hzrn denizde yryerek gemiye
bindiini ancak Hatml-evliy dnda kimsenin farkna varamadn,
208
Hzr
dusnn Ftuht- Mekkiyyede zikredildiini fakat kendisinin bunu yazmayacan
nk zamne mddeilerinin bunu kabl etmeyeceklerini bildiini kaydeder.
209

Keza mellif, Eb Abdullah b. Cneyd isminde Mutezile mezhebine temyl
etmi olan bir eyhin Hatml-evliynn himmeti ve ird ile akdesinin
dzeldiini,
210
ne kadar kitap telif edip mevzularnn ne olaca kendisine defaten
vahideten bildirildiini,
211
btn mahlktn ubdiyetle muttasf olduunu ancak en
yksek derecede Hatml-enbiynn ubdiyeti olduunu, Hatml-evliynn da

Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, I, ss. XXIX-LXIV; a. mlf., Fssul-Hikemde Tezadl
fdeler ve Vahdet-i Vcd, Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, II, ss. 9-38; a. mlf.,
Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, III, 9-63.
203
b
.
204
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr. 4a.
205
206
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr. 7b.
207
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr.10b.
208
209
210
211
82
ubdiyetinin ok yksek olup, ondan daha yksek derecede ibdetin zevkini tadan
kimsenin olmadn,
212
beyn eder.
Bursev, Tuhfe-i Recebiyyede Hatml-evliy ile ilgili olarak ayrca u
nakillerde bulunur:
Allah Tely grdm ki Deccaln eks iin alard
213
, cinlerin kendisinin
emrinde olduunu,
214
sultn- Halebe bir gnde yz on yedi maddede efat
ettiini,
215
Ysn sresinin fazleti ile ilgili bir nakil,
216
Eer murd edersem
kymete dek gelecek aktb isimlerini syler ve hallerini trif ederdim. Ancak am
insanlara merhameten gizledim. T ki grp te inkr etmesinler. nk bildikten
sonra inkrn hkm edttir
217
yet brahim Edhem benim zamnmda olsayd
onu tahtnda ird ederdim
218

1.5.2.4.3.2. Osman Fazl (. 1102/1691)
smil Hakknn belki de haytnda en fazla etkilendii ahsiyetlerin banda
eyhi Osman Fazl gelmektedir.
219
smil Hakknn tasavvuf ahsiyetinin
teesssnde ok nemli bir yere shiptir. Zamnnda vahdet-i vcd izgisini takip
ettiinden ulemann tepkisini ekti. Kutup Osman, Fazl-i lh, Emir Efendi de
denilmektedir. XVII. yy. Anadolu ve Rumeli topraklarnda geliip yaylan tasavvuf
dncenin ve vahdet-i vcd izgisinin nemli simalarndandr. lk tahsilini
umnuda tammladktan sonra Edirneye giderek Azz Mahmud Hdynin halfesi
Sal brahim Efendiye intisap etti.
220

212
213
214
Bursev, Tuhfe- Recebiyye, vr. 58b.
215
216
217
b
.
218
b
.
219
Osman Fazl ile ilgili olarak daha geni bilgi iin bk. Sicill-i Osmn, IV, s. 1297; Ayni, a.g.e., ss.
31-35, 48, 51, 56; Abdurrahman Gzel, Tekke ve Zaviyelerin slm Dncesindeki Yeri ve lgas,
Kemlist Atlm Birlii Yay, Ankara 1992, ss. 102-103; Ramazan Muslu, smil Hakk Bursev ve
Tamml-Feyz Adl Eseri, 69-80; Naml, smil Hakk Bursev ve Tammil-feyz Adl Eseri II, ss.
7-58.
220
Bk. Skb Yldz, Atpazar Osman Fazl DA, IV, 84.
83
Ahmet Hamdi Tanpnar, Osman Fazly devrin en cezbeli, nmuslu ve
cesretli adamlarndan olduunu, padiahlar en sert dille azarlamaktan, camilerde
ok defa tenkit lsn karan vaazlar vermekten kanmadn, IV. Mehmedin
halinde bu vaazlarn uyandrd honutsuzluun hissesi olduunu syler.
221

1683 Viyana kuatmas hazrlklar yaplrken,
222
Osman Fazlnn padiaha
yazd bir mektupta, henz sresi bitmeyen Neme Andlamasnn ihlli ile alan
Viyana Savann Kurn ve slm anlayna ters dtn ve byle bir savan
kaybedileceini sylemiti.
Viyana bozgununun ardndan, 1684de, Osman Fazlnn, nashatlarda
bulunmak zere bizzat padiah tarafndan dvet edilmitir.
223
Osman Fazl, 1687de
yaplan bir savata, Sleyman P adl bir komutann urad hezmet zerine
sava alanndan katn duyunca yle dedii naklediliyor: mkn ve param olsa
bu lkeyi terk eder, Hindistana gerdim. nk, gayreti olmayan bir sultnn
mlknde durmak bouna zamn harcamaktr.
224

Celvetiyye tarkatnn nemli simalarndan olan bu zt, 17. asrn byk
alperenlerinden biri olarak kaydedilebilir. Gnl kadar bilei, dili ve hatt klc da
kuvvetli bir zt olup, devrin yneticilerini doru yola sevketmek iin youn gayretler
sarfetmitir. Bu yzden tenkitlere maruz kalarak nce umnuya srlm, daha
sonra da Magosa Kalesine kapatlmtr. Urad btn skntlarn temelinde
benimsedii vahdet-i vcd fikrinin yatt yorumlar yaplmaktadr.
225

Magosada kald srada, talebesi smil Hakky bir mektupla ararak
kendisindeki tarkat emanetini ona devretmitir. 1102/1691 tarihinde veft eden
Osman Fazl, Magosa kalesi kenarndaki musallda hazrlanan makbereye
defnedilmitir.
Bursev, Tuhfe-i Recebiyyede Pir-i Tarkatm dedii Osman Fazlden eitli
veslelerle bahs eder. Bu sz ve nakilleri zet olarak aaya alyoruz.

221
Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 124.
222
bk. Uzunarl, a.g.e., III/, s. 439-459; Baysun, a.g.md., ss. 548-554; Danimend, a.g.e., III, ss.
412-456.
223
Sakb Yldz, a.g. md., s. 84.
224
Abdurrahman Gzel, a.g.e., s. 102.
225
Sakb Yldz, a.g.e., s. 84.
84
Bursev, Nefes-i Rahmnnin kendisine birka kmilden menfuh olduunu
syler ki bu kmillerden birincisi olarak Pr-i tarkatm dedii Osman Fazlyi
zikreder. stanbulda yannda ders okurken gnein doumundan sonra Ftiha
suresini batan sona kendisinden ders aldn syler.
226

Bursev, ehirler ile esm-i hs arasnda kurduu ilikide Kbrsn ism-i
Muhite mazhar olduunu belirtir. Hatml-evliynn feyzinin her taraf denizlerle
evrili olan bu yeri ihta ettiini ve bu beldeye kudsiyet veren bir hussun da
Magosa kalesinde medfun olan Osman Fazl olduunu syler. Osman Fazlnin,
Konevden sonra emsalsiz olduunu, zellikle Tefsr-i Ftiha-i Konev zerine
yazm olduu erhinin onun ihtal ilmine bir delil olduunu beyn eder.
227
sm-i
zhirin zh veslesi ile Osman Fazlden Hd zhirdir halk mestr sz
nakledilir.
228
Bursev, rh ve lm bahsini ilerken Pr-i tarkatm dedii Fazlnin
hir mrnde, Ol dosta giderim gitmem yabana szn sylediini nakleder.
229

1.5.2.4.3.3. eyh Mehmed ftde (. 988/1580)
ftade, Osmanl pdiahlarndan Knn Sultan Sleymn Hn zamnnda,
Bursa'da yaayan byk vellerden olup, 1490 (h. 895) senesinde Bursa'da dodu.
smi Muhammed olup, babas Manyasl Mehmed Efendidir. ftde
230
lakabyla
mehr oldu. Bursa'nn eitli cmilerinde mezzin ve imm olarak vazfe yapt.
1581 (h. 989) da Bursa'da veft etti. Celvetiyye tarkat, kendi zamnnda kamer
durumunda bulunduu
231
rivyet edilen ftde, devrin devlet riclinin de dikkatini
ekmi hatt Sultan III. Murd kendisini ziyret ederek sohbetinde bulunmutur.
Bursann kads Azz Mahmd Hdynin mnev skntlarn teskn ve
kendisini yaradl gayesine vsl iin Hz. ftdeye komas ve ona tam bir

226
b
.
227
b
.
228
a
.
229
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr .1
9a
.
230
ftde mahlsn almas ile ilgili u rivyet nakedilir: Genlik yllarnda Ulu Cmi ve Doanbey
Mescidi'nde fahr mezzinlik yapan Mehmed Muhyiddin'in sesi ok gzeldi. Halk O'nu dinleyebilmek
iin ezandan nce cminin etrfnda erkenden toplanrlard. Bir gn yapt bu hizmete mukbil
cminin mtevellsi kendisine bir ka akcelik maa tayin etti. O gece rysnda "mertebenden ftde
oldun (dtn) itbna maruz kalan Mehmed Muhyiddin, derhal maa terk ederek kendisine "ftde"
lakabn takt. Daha sonralar da bz iirlerinde kulland sanlan "Muhyiddin" mahlasn brakp
ftde mahlasn kullanmaya balad. Bk. Bursev, Silsile, ss. 77-78.
231
Bursev, Silsile, 63.
85
teslmiyetle balanmas, ftdenin byklne en byk delil olarak kabl
ediliyor.
232

Bursevnin mnen en fazla etkilendii ahsiyetlerden birisi de eyh
ftdedir. Bursev, ftdenin kendisini tark-i fenya
233
ird ettiini
kaydeder.
234
Bursev, Bursa ehrinin mazhar olduu esm ile ilgili zhnda, Bursa,
topranda madd mlkleri barndrd gibi mnev lemin sultnlarn da
barndrdn ve bunlardan birisinin Hz. ftde olduunu syler.
235

Bursev, yeri geldike mnsebet dtke Yazclunun
Muhammediyyesinden (vr. 26
a
), Mevlnnn Mesnevsinden (10
a
.), bn Arabnin
Ftht- Mekkiyyesinden (22
a
.) eitli alntlar yapar. Konevnin Ftiha Sresi
Tefsrinden (90
b
.), Osmn Fazlnin bu tefsre yazd erh ten (90b.) ve Rznin
Tefsr-i Kebrinden (31
a
.) sityile bahseder.
1.5.2.5. Tuhfe-i Recebiyyenin Metodu ve slbu
Bursev, Tuhfe-i Recebiyyede iledii, Hayy, Alm, Murd, Kdir, Mdebbir-
Mufassl, Evvel-hir, Zhir-Btn, Rahmn-Rahm isimlerinden oluan on iki esm-i
ilhiyye ile ilgili olarak sekiz adet balk kullanmtr. Bu isimlerle balantl olarak
anlatlan tasavvuf stlh, hl ve makmlarla ilgili herhangi bir balk
kullanmamtr. Konularn anlatmnda daha ok sohbet slbu hkim olup, bugnk
anlamda belli bir tertip ve dzene riyet edilmemitir.
Tuhfe-i Recebiyyede, genellikle anlatlan konu ile ilgili tanmlayc ksa bir
bilgi verildikten sonra balangta mulak olarak verilen ifdelerin anlalmas,
almas ve konunun delillendirilmesi iin sk sk Kurn'da gelr, Tenzlde
buyurulur veya sdece gelur ki, ifdelerinden sonra Kurn yetlerine atfta
bulunulmutur.

232
Bk. H. Kmil Ylmaz, Azz Mahmd Hdy, s. 181.
233
Yokluk hilik anlamna gelen fen, tasavvufta kulun fiilini grmemesi hli olarak trif ediliyor. Bu
mertebede bulunanlar l file ilallh derler. Bk. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s.
188.
234
235
86
Trkenin yerlemesinde tarkatlarn byk bir rol olduu bilinmektedir.
Medrese, akademik bir messese olduu hlde tekke, iinde vecdi barndran bir
ideoloji veya misyonerlik hareketi gibiydi. Asl tabanlar olan halk kitlelerine sde
bir Trke ile ulamlardr.
236
Bursev de bu gelenei devm ettirerek medresede
Arapa, edebiyatta da Farsann genel kabl grd bir zamnda yaamasna
ramen eserlerinin nemli bir ksmn Trke olarak yazmtr.
237
Hz. demin
cennette lisn- Trk ile konutuunu iddia edecek derecede bir Trke adr.
238

Bursev, Tuhfe-i Recebiyyenin dbcesinde eseri Trke yazmasnn nedenini
ummun menfaatinin temini ve faydasnn daha geni kesimlere yaylmas
gerekesine dayandrr (vr. 3
a
). Her kavmi lgati kendilerine lezz ve itibrlarnda
azzdir (vr. 3
a
) diyerek anadilin ehemmiyetine dikkati ekmitir.
239
Bursev, mderris, mutasavvf, rih pyelerinin yannda ayn zamnda iyi bir
ir ve ediptir. ir ve edipliinin izlerini Tuhfe-i Recebiyyede de grmek
mmkndr.
240
Kitbn, dbce ksm hri,
241
zamnna gre sde ve akc bir
slpla yazld sylenebilir. Eski ediplerimiz, Arapa ve Farsa kitaplarda makbl
olan, bir meseleyi ele alrken konuyu aydnlatmaya ve takviye etmeye yarayan
dnceleri nazmen de ifde etmeye gayret ederlerdi. Hi de kolay olmayan bu
kurala smil Hakknn da riyet ettiini gryoruz.
242
Mellifimiz, manzm sz
sylemede byk bir kudrete hiz olduundan Tuhfe-i Recebiyyede konunun
banda, ortasnda ve sonunda ok miktrda nazm ustaca serpitirmitir.
Metindeki manzmelerin hemen hemen tm aruz vezni ile yazlmtr. Bu
manzmeler nazm bal altnda verilmi olup bir ksm gazel nazm ekliyle bir

236
Erol Gngr, Trk Kltr ve Milliyetilik, s. 207.
237
T.H., smil Hakk, A, V/. s. 1115. (Burada Trke eser says 60 olarak zikredilmektedir).
238
Ayni, a.g.e., s.5.

239
smil Hakk, eserlerinin ounu Trke yazmasnn nedenini yle aklar: Biz her peygamberi,
ancak kendi kavminin diliyle gnderdik ki, onlara (Allahn emirlerini) iyice aklasn ( brahim
14/4) vefknca her rasul kavminin lisan ile geldi ki, tebli ii kolay ola. Bu fakir Hakknn
mdan taraf- Rma avdetinin esrrndan biri de, mn-y mezkrdur. Bu cihetten yazdmz
eserlerin ou, lisan- Trk zeredir, Krk Hads erhi, ss. 118-119.
240
Bursevnin ve eserlerinin edeb yn iin bk. M. Murat Yurtsever, smil Hakk Bursev/
Edebiyt DA, XXIII, 106.
241
Dbcede, anlalmas son derece zor edeb, dn ve tasavvuf mazmunlar yer alm olup adal bir
dil kullanlmtr.
242
Bursevnin manzm sz syleme kudreti hussundaki rnekler iin bk. Ayni, a.g.e., ss. 223-237.
87
ksm da kta ve nazm ekliyle yazlmtr. Mellif ekilden ziyde mn zerinde
durur. Btn manzmeler smil Hakkya it olup didaktik amaldr.

88
BLM II
ESM- HSN ERH GELENE VE BU GELENEKTE
SML HAKKI BURSEVNN YER
2.1. Esm-i Hsn
2.1.1. Esm-i Hsn erh Gelenei

ncelememize konu olan Tuhfe-i Recebiyye, tezimizin giri ksmnda Tuhfe
trnn bir rnei olarak ele alnp incelenmitir. simlendirme asndan byle bir
trden bahsetmek mmkn olmakla birlikte, konusuna baklmakszn her trl eserin
Tuhfe olarak isimlendirilebildii bilinmektedir. ncelediimiz esere muhtev
asndan bakldnda ayn zamnda Esm-i Hsn erhi geleneinin bir paras
olarak kaleme alnd anlalmaktadr. Bu nedenle, buna ilve olarak almamn
inceleme ksmna, esm-i hsn ile ilgili genel bir deerlendirmeyle balamann
uygun olacan dndm.
Bu ksmda, esm-i hsn ile ilgili genel bilgi verildikten sonra srasyla
Kur'n- Kerm, snnet ve hadste esm-i hsn konusu ilenecek, bilhare tasavvuf
adan esm-i hsnnn nemi zerinde durulacaktr. Esm-i hsn erh gelenei
rnekleri iinde tasavvuf mhiyette olan birka tantldktan sonra, smil Hakk
Bursevnin eserlerinde esm-i hsn konusu ile mevz nihyetlendirilecektir.
1

2.1.2. Esm-i Hsnnn Anlam ve nemi
simin oulu olan esm ile gzel, en gzel anlamndaki hsn
kelimelerinden oluan esm-i hsn terkbi yet ve hadslerde Allaha nispet edilen
isimleri ifde eder.
2
Bu terkbin, geni anlamda Kurnn eitli yetlerinde ve

1
sm-i zam konusunu Tuhfe-i Recbiyyenin inceleme ksmnda ele alacamz iin burada ele
almadk.
2
Bekir Topalolu, Esm-i Hsn, DA, XI, 404.
89
hadslerde geen btn ilh isimleri ierdii, terim olarak da hadslerde doksan
dokuz olduu belirtilen isimleri kapsad kabl edilmektedir.
3

Allahn zt yn ile kavranmas mmkn deildir. O halde Allah hakknda
bilgi edinmek iin, sfat ve isimleri vstasyla Onu tasavvur etmek icap eder. Allah,
btn yaratklardan baka olduuna gre, Onun, bizzat kendisine izfe ettii sfat ve
isimler pek tab olarak zel bir anlam tamaktadr. nk zt tibriyle mehul
deyimi ile tavsf edilen Allahn, mcerred bir fikir olarak braklmas, insan zihninin
tab ve kendisine mahsus dnce hamleleriyle badaamaz. u halde Allah
dnebilmemiz iin Onu belirli bir hle getirmek ve hi olmazsa, Onunla kinat
arasndaki ilgiyi tespit etmek arttr.
4

nsanln ekserisi, kinatn bir yaratcs ve idrecisinin bulunduunu kabl
etmekle berber, madde zellii tamadndan Onu duyularyla alglamalar
mmkn deildir. nsan, Allah sdece varlnn delillerinden ibret olan kevn
(lemdeki varlklar) ya da kelm (Kur'n ve dier vahye dayal kitaplar) yetleri
vstasyla tanyabilir. Bu delillerden hareketle elde edilen bilgi ise, eserden messire
intikli ifde eden istidll bir karmdan ibrettir.
5
Kinat ve kinatta olan her ey
Onun kudret ve rahmetinin delilleridir. Kurnda Allaha ok yaklat hatt
Onunla konuma
6
erefine nil olduu bildirilen Hz. Ms (a.s.) dhi Onu
dorudan temya g yetirememitir.
7
Beere izin verilen bilgi, kendi kbiliyyetleri
asndan ancak perdeler arkasndadr.
8

u halde yaratc, ancak kinat ve insanla olan ilikisi bakmndan tannabilir.
Bundan dolay esm-i hsn bilgisi, Allah-lem ilikisine k tutmas ve sonuta
Allah tantmas asndan nem tamaktadr. Ayrca lemin bir paras olan insan,
akl istidlalleri yannda gnl hayt asndan da yaratcsyla mnsebet kurma

3
Metin Yurdagr, yet ve Hadslerde Esm-i Hsn-Allahn simleri, 4.Bsm. stanbul 2006, 17.
4
brhm Dzen, Azz Nesefye Gre Allah, Kinat ve nsan anlurfa lhiyat F. Gelitirme Vakf
Yay., (baslm Doktora Tezi), Ankara 1991, ss. 105-106.
5
Halife Keskin, slm Dncesinde Allah-lem likisi, Beyn Yay., stanbul 1996, s. 22.
6
Nisa 4/164.
7
Arf 7/143.
8
ur 42/51.
90
ihtiycn hissetmektedir ki esm-i hsn bu ihtiycn giderilmesinde de ok nemli
bir konuma shiptir.
9

2.1.3. Esm-i Hsn ile Kltrel ve Dn Hayt
Esm-i hsn, slm toplumunun dn haytnda, kltrnn oluumunda ve
ekilleniinde merkez bir rol oynamtr.
10
Du ve zikirde, ahs isimlerinde,
11
cami,
trbe, dergh ve evlere aslan levhalarda, ok-yay, yaz takm ve benzeri letlerin
sslemelerinde esm-i hsnnn tesri grlmektedir.
12

Esm-i hsn erhleri de dn edebiyatmz erevesinde nemle zerinde
durulmu trlerden biridir. Esm-i hsn, birok edp, mutasavvf, muhaddis ve dier
ilimlerle uraan ilim adamlarna ilhm kayna olmutur. Esm-i hsn, erhl-
esmil-hsn genel ad altnda toplanabilecek telfta konu olmu ve bu konu ile
ilgili eserler vcda getirilmitir.
13
Bu telftn ou eitli hads kaynaklarnda
zikredilen Yce Allahn bir eksii (doksan dokuz)
14
ile yz ismi vardr. Kim onlar
sayarsa cennete girer. O tektir, teki sever.
15
melindeki hads-i erfi merkeze alr.
16

Kur'n- Kerm'de Cenb- Allh'n gzel isimlerinin olduu, Ona o gzel
isimlerle du edilmesi gerektii belirtilir.
17
Ayrca yukarda zikredildii zere,

9
Bekir Topalolu, a.g.md. 404.
10
Esm-i hsnnn Trk kltr hayatna yansmas ile ilgili olarak bk. Sabahaddin Akbay, Saruhanl
eyh lyas ve Manzm Esml-Hsn erhi, (Yksek Lisans Tezi GSBE), Ankara 1996, ss. 35-
36.
11
slm dnys, asrlarca doan ocuklarna Allahn vsflarn belirten adlar vermi, ocuklarnn
Alm, Hakm, Kerm, Rahmn, Vehhb.olan Allahn bu vsflar ile fazletli kullar olmasn
zlemitir. Bu hussta daha geni bilgi iin bk. Nihad Smi Banarl, Resimli Trk Edebiyt Trihi,
MEB. Yay., stanbul 1998, I, 98.
12
Bu konu haknda daha geni bilgi iin bk. Hseyin ahin, Esm-i Hsn ve Eserleri, (Yksek
Lisans Tezi MSBE), stanbul 1989, ss. 28-38.
13
Suat Yldrm, Kurnda Ulhiyyet, stanbul 1997, s. x.
14
Bu doksan dokuz ismin gsterildii tablo iin bk. Bekir Topalolu, Allah, DA, II, 483.
15
Buhar, urut/1165. (Kmil Miras, Sahh-i Buhar Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi,
DB.Yay., Ankara 1987. VIII, s. 191).
16
Bu rivyette sralanan 99 ismin Hz. Peygamberden (a.s.) geldii, birok hads yetkilisince kabl
edilmemektedir. Kurnda olduu hlde bu rivyette yer almayan veya bulunmad hlde orada
grnen isimler, nemli bir yekun tekil etmektedir. Bk. Yldrm, a.g.e., s. x; Esm-i hsn says
ile ilgili deerlendirmeler iin ayrca bk. D. B. Macdonald, Allah, A, I, 362-365; Bekir
Topalolu, Allah, DA, 483, 485; a. mlf, Esm-i Hsn DA, XII., 406-409; Gazl, ,Esml-
Hsn, lh Ahlk, (el-Maksadl-esn fi erhi essmillhil-hsn), Trc. Yaman Arkan, stanbul
1982, ss. 99-101.
17
Arf 7/180.
91
Allah'n bu isimlerinin ezberlenip saylmas ile cennete girilecei mjdesi,
irlerimize ilhm kayna olmu ve Allah'n gzel isimleri erh edilerek eitli edeb
eserler meydana getirilmitir.
18

Esm-i hsn, halk edebiyatnda da etkisini hissettirmitir. lh, nefes,
19

nutuk,
20
devriye,
21
sem,
22
tekerleme, trk, mni, ninni, at ve nashatlerde Allah
lafzyla birlikte Cenb- Hakkn dier isim ve sfatlar yer alm, Onun ycelik ve
kudreti konu edilmitir.
Dvan edebiyatnda ise Cenb- Hakla ilgili olarak mstakil neviler meydana
getirilmitir. Allahn varln, birliini, isim ve sfatlarn, bunlarn eitli
tecelllerini, Onun yceliini ve sensn konu edinen manzm-mensr eitli edeb
eserler vcda getirilmitir.
23
Ayrca tevhid,
24
mnct,
25
zikir, tesbih ve athiyye
26

gibi mstakil nevilerin yannda Trk edebiyatnn eitli trlerinde Allah ile ilgili
Elif, H, Vahdet gibi pek ok mazmun
27
bulunmaktadr.
28

18
Bu hussta geni bir deerlendirme iin bk. Ali Ylmaz, Trk Edebiyatnda Esm-i Hsn erhleri
ve bn-i s-y Saruhn'nin erhi Esm-i Hsn's, CFD, Sivas 1998, S. II, ss.1-35.
19
Nefes, daha ok Bekta-Alevlerin inan ve dncelerini dile getiren iirler ve deyiler iin
kullanlan bir tbirdir. Bk. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 403.
20
Nutuk, tasavvufta bilhassa Bektailikte eyh sz yerine kullanlan bir terimdir. Bk. Mehmet Zeki
Pakaln, a.g.e., II. ss. 706-707; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 415.
21
Devriye, konusu yaradla, dnyya geli ve hirete dne it olan tasavvuf iir trdr. Bk.
Mehmet Zeki Pakaln, a.g.e., I., 442; Sleyman. Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s.147.
22
Sem, aruzun 4 veya 2 mefiln, yhut 4-4 hece ile yazlan ve kendine has bestesi olan halk
edebiyat rneklerinden birine verilen addr. Bk. Mehmet Zeki Pakaln, a.g.e., III, 168.
23
Divan iirinin en nemli kaynaklarndan birisinin tasavvuf (ve dolays ile esm-i hsn) olduu,
birok aratrmac tarafndan ifde edilmektedir. Bk. Kaplan stner, Divan iirinde Tasavvuf,
Birleik Yay., (baslm Doktora Tezi), Ankara 2007, ss. 1-6.
24
Tevhidler, Cenb- Hakkn varln, birliini, kudretini, isim ve sfatlarn anlatan, Onu vp
ycelten eserlerdir. Bk. Mehmet Zeki Pakaln, a.g.e., III. 482; Mustafa Uzun, Allah/Edebiyt,
DA, II, 499.
25
Mnct, stlh olarak ilh dergha niyaz ve du demektir. Cenb- Hakkn af ve mafiretini
niyaz yollu yazlan iirler hakknda kullanlr. Bk. Mehmet Zeki Pakaln, a.g.e., II, 614.
26
athiyye, bz meczuplarn szlerini taklit sretiyle yazlm, zhirde sama grlen, fakat erh ve
tahlili hlinde mnidar olduu anlalan manzmeler hakknda kullanlan bir tbirdir. Mehmet Zeki
Pakaln, a.g.e., III, 310.
27
Mazmun, mn, mefhum, kavram, nkteli, sanatl, ince ve gzel sz anlamnda kullanlr. Bk.
Abdullah Yein, OTABL, s. 596.
28
Mustafa Uzun, a.g.md., 499.
92
2.1.4. Kuran Kermde Esm-i Hsn
Kinat ve eref-i mahlkt olarak insan yaratan Cenb- Allah, insanlardan
kendisine mn etmelerini ve hakkyla tanmalarn istemitir. Her mmin Allah
sevmekle mkelleftir. Muhabbetullh ancak mrifetullhtan sonra oluabilir. Yni bir
eyi veya bir kimseyi sevmenin n art onu tanmaktr. Man-y muhlifi ile
tanmadan sevmek mmkn deildir.
nsnln det mukadder bir sl ile tevcih ettii, Y Rab! Seni ne ekilde
tanyalm? slinin cevb Kurn- Kermde esm-i hsn eklinde karlk
buluyor.
29
phesiz Kurn- Kerm, Allah Tely btn ynleriyle, ship olduu
keml sfatlaryla insanlara tantmak iin Onun katndan btn beeriyete
gnderilmitir. Kurnda en gzel isimlerin Allaha it olduu bildirilir:
En gzel isimler Allahndr. Ona o gzel isimleriyle du edin ve Onun
isimleri hakknda gerei arptanlar brakn. Onlar yaptklarnn cezsna
arptrlacaklardr.
30

De ki: (Rabbinizi) ister Allah diye arn, ister Rahman diye arn.
Hangisiyle arrsanz arn, nihyet en gzel isimler Onundur. Namaznda
sesini pek ykseltme, ok da ksma. kisi ortas bir yol tut.
31
Yine aadaki yet-i
Kermelerde de en gzel isimlerin Allaha it olduu ifde edilir:
Allah, kendisinden baka hibir ilh bulunmayandr. En gzel isimler
Onundur.
32

O, yaratan, yoktan var eden, ekil veren Allahtr. Gzel isimler Onundur.
Gklerdeki ve yerdeki her ey Onu tesbih eder. O, mutlak g shibidir, hkm ve
hikmet shibidir.
33

Esm-i hsny ifde eden yetler yukarya aldklarmzla snrl deil,
hakkatte Kurnda Allahn yze yakn ismi zikredilir.
34
Cenb- Hakkn bu

29
Allahn Kur'n- Kerm vstas ile kendisini tantmas hussu iin bk. Talat Koyiit, Hadscilerle
Kelmclar Arasndaki Mnakaalar, TDV. Yay., Ankara 1989, ss. 112-116.
30
Arf 7/180.
31
sr 17/110.
32
Th 20/8.
33
Har 59/24.
93
isimlerinden her biri keml ifde eden sfatlarna iret eder. Esm-i hsn denilen
Allahn gzel isimleri Onu eitli ynleriyle tantan sfatlardr.
35

Ebbekir bnl Arab (. 543/1148), Allah-kul ilikisinde esm-i hsnnn
rolne dikkati eker ve lemin mhiyetinin gerei gibi anlalabilmesi esmsnn
bilinmesine bal olduunu ifde eder. Zr esm-i hsndan her biri lemdeki
oluumlarn bir ynne iret etmektedir.
36
Gnahn Allahn Gaffr olmasn;
zamn zamn haddi amann Mntakim; hayrn mevcdiyeti rz sn; errin
bulunmasnn da gazab- ilhyeyi gerektirdiini bildiren bnl-Arab, yaratklarda
bulunan her niteliin Allahn isim ve sfatlaryla dorudan ilikili bulunduu, kaz
ve kaderin de Onun Hlk sfatyla ilgili olduu kanatindedir.
37

bn Arab (. 638/1240), Esm-i hsnnn iki trl olduunu, bir ksmnn
akln bulabildii kabl ve idrk edebildii, dier ksmnn ise rnin haber verdii
ve ancak Onun bildirmesi ile insanlarn farkna varabilecei isimler olduunu beyn
eder.
38
bn Arab, esm-i hsn ile balantl olarak besmele hakknda u ir
yorumu yapar:
Allah Telnn Allah, Rahmn ve Rahm isimlerini ihtiv eden Besmele nin
tammlanmas ile lemin yaradl tammlanmtr. Hz. Muhammedin dem
henz su ve amur iinde iken, ben peygamber idim.
39
Hadsinde de ifde edildii
gibi lemin bidyetinde; ve (Ey Muhammed!) Seni ancak lemlere rahmet olarak
gnderdik
40
yetinin iretiyle de lemin nihyetinde yer aldn kayd etmektedir.
41

bn Arab, besmeledeki rahmn ve rahmin Hz. Muhammede, bismin ise Hz.

34
Kurn- Kermde geen esm-i hsn, ztla, kinatla, ilmini, kudretini, yaratma ve ynetme,
merhamet, ltuf ve sevgi ile ilgili isimler eklinde tasnif edilebilir. Daha geni bilgi iin bk. Emine
Yarmba, Kur'n- Kermde Esm-i Hsn ve Mesajlar, (MSBE, Yksek Lisans Tezi), stanbul
2000, ss. 30-36.
35
erafeddin Glck, Kur'n ve nsan, Esra Yay., stanbul 1996, s. 127.
36
Eb Bekir bnl-Arab, Kanunt-tevl, (nr. Muhammed es-Sleyman), Beyrut 1996. s. 639.
(Aktaran Ramazan Bier, Eb Bekir bnl-Arab ve el-Emedl-Aks Adl Eseri, (MSBE,
Doktora Tezi), stanbul 1999. s. 122.
37
Eb Bekir bnl-Arab, el-Avsm Minel-Kavsm, (nr. Muhubiddin el-Hatb) Kahire 1371. ss.
139-140; Ramazan Bier, a.g.e., s. 123.
38
39
Ahmed bn Hanbel, Msned, IV/24.
40
Enbiy 21/107.
41
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, 157.
94
deme iret ettiini, bylece besmelenin lemin balang ve sonunu temsil ettii
yorumuna yer veriyor.
42

Yeryznde bir yaratcy kabl eden her din ve telkknin en nemli zellii,
inand tanrnn zelliklerini tam anlamyla kavramak olmutur. Zira isim olmad
takdrde msemm tannmaz. nsnlar, yaratc, kurtarc, yardm edici gibi
zelliklerini bilmek ve onun karsnda hayet ve hrmet duymak iin tanrnn adn
bilmek istemilerdir.
Muhtelif din mensplar ve milletler yaratclarn eitli isimlerle
anmlardr.
43
Kur'n- Kerm ise yce yaratcy, btn isimleri iinde cem eden
lafza-i cell olan Allah ismiyle anmtr. Kur'n- Kermin zikrettii bu ve dier
lh isimler veslesi ile insan, haytnn her safhasnda ulhiyyet ile bir ba kurma
imknna kavuur. Zafiyle Kav ismine, acziyle Kadir ismine mrcaat eder.
Hastalnda f ismiyle irtibat kurar. Her bir isim Cenb- Allaha bakmamza
veslelik eden birer penceredir.
44

Cenb- Allah, insanln dikkatini esmsna ekmek ve Kurnn btnn
okuyamayanlarn da bu isimlerin dellet ettikleri mnlardan hissesiz brakmamak
iin, esmsn Kurnn btn sreleri iine det serpitirmitir. Bylece her srede
hatt besmelede olduu gibi neredeyse her yette esm-i hsn karmza
kmaktadr.
45

Muhtelif yetlerde Allahn isimleri ile ilgili olarak bz hatrlatmalar
grmekteyiz. Bu huss ile ilgili olarak birka rnei aaya alyoruz.
Allah, adnn mukaddes ve yce olduunu bildirmektedir.
46
Sabah akam
adnn anlmasn ister.
47
Adyla okumasn emreder.
48
Onun adyla avc hayvanlar

42
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, s. 157. bn Arabnin besmele ile ilgili ir yorumu iin ayrca bk.
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, ss. 156-160; II, 122-123, 391.
43
rnein, Hindliler Vinu, Yunanllar Ouranus, braniler ise Yahve demilerdir. Baka
rnekler iin bk. Suad yldrm. a.g.e., s. 43.
44
Zeki Sartoprak, Esm-i Hsn ve Yaratcy Kavrama Meselesi, Kpr Dergisi, K 1995 No. 49,
s. 81.
45
Hangi surelerde hangi isimlerin getii tablo iin bk. Hseyin ahin, a.g.e., s. 15.
46
Rahmn 55/78.
47
nsn 76/25.
48
Alk 96/1.
95
salverilmelidir.
49
Kurbanlk hayvanlar Onun adyla kesilmeli.
50
bdet yerlerinde
Onun ad anlr.
51
Onun adn ananlar menedenlerden daha zlim kimse olamaz.
52

Gibi rnekler oktur.
Kurndaki besmele forml ve Allahn adn anmay emreden veya bildiren
yetlerin hepsi, insanlarn Allaha olan ihtiyalarn ve Onun, insanlardan bunu
istediini gstermektedir.
53

Kurn- Kermde bizzat bu ilh vahyin if olduu ifde edilir.
54
Bu gibi
yetlerin genel muhtevsna bakldnda buradaki ifnn inkr ve sapklk gibi
mnev hastalklar iin sz konusu olduu anlalr. Bununla birlikte ilk dnemlerden
tibren Kurnn beden hastalklara da if olabileceine inanlmtr. Byk
ekseriyeti Kurnda yer alan esm-i hsndan bu maksatla da faydalanlabilecei
kabl edilmi ve bz isimlerin zel tesirleri olabilecei umulmutur.
55
Hads
literatrnde de Kurnn havassna
56
dir rivyetlere yer verilmitir.
57
Kurnn ve
esm-i hsnnn havass
58
erevesinde Shreverd, Gazl ve bn Arab gibi
melliflerce tasavvuf yn ar basan bz eserlerin kaleme alnd bilinmektedir.
59

49
Mide 5/4.
50
Hac 22/34.
51
Nr 24/36.
52
Bakara 2/114.
53
Suad Yldrm, a.g.e., s.43.
54
Kurn- Kermin if olduunu beyn eden yetlerden bir ka rnek: Ey insanlar! te size
Rabbinizden bir t, kalplere bir if ve inananlar iin yol gsterici bir rehber ve rahmet (olan
Kurn) geldi. (Ynus 10/57); Biz Kurndan, mminler iin ifa ve rahmet olacak eyler
indiriyoruz. Zalimlerin ise Kurn, ancak zararn artrr. (sr 17/82); Eer biz onu baka dilde bir
Kurn yapsaydk onlar mutlaka, Onun yetleri genie aklanmal deil miydi? Baka dilde bir
kitap ve Arap bir peygamber yle mi? derlerdi. De ki: O, inananlar iin bir hidyet ve ifdr.
nanmayanlarn kulaklarnda bir arlk vardr ve Kurn onlara kapal ve anlalmaz gelir. (Sanki)
onlara uzak bir yerden sesleniliyor (da anlamyorlar). (Fusslet 41/44).
55
Bekir Topalolu, Esm-i Hsn, 417.
56
Kurnn havass, esm-i hsn ile bz sre ve yetlerin dileklerin kablndeki tesirlerini ifde
eden bir tbir ve bu konuda yazlan eserlerin ortak ad. lyas elebi, Havas lmi, DA, XVI, 522.
57
Bu hadsler iin bk. Muhammed Erolu, Havssl-Kur'n", DA, XVI, 522.
58
Havas ilmi, nesnelerle harf, kelime ve dularn gizli zelliklerinden faydalanarak gaybdan haber
verildii veya varlklar zerinde etkili olduu ileri srlen bir ilim. Daha geni bilgi iin bk. lyas
elebi, a. g. md., 517.
59
lyas elebi, a.g. md., 520; Ayrca bk. Muhammed Erolu, a.g.md., 522-523.
96
2.1.5. Snnet ve Hadste Esm-i Hsn
Allahn gzel isimleri ile ilgili mstakil hadsler pek ok deildir. Esm-i
hsndan bahseden en mehur hads, yukarda da bahsi geen Eb Hureyreden farkl
senet zinciriyle gelen u rivyettir: Yce Allahn bir eksii (doksan dokuz) ile yz
ismi vardr. Kim onlar sayarsa cennete girer. O tektir teki sever.
60

Mezkr hadste geen doksan dokuz rakam ile balantl olarak eitli
kaynaklarda esm-i hsnnn says zerinde tartmalar yaplmtr. Birok lim,
hadste geen doksan dokuz saysnn snrlamay ifde etmeyip okluktan kinye
olduu, Allahn bundan baka isimlerinin de bulunduu noktasnda ittifak
etmektedirler.
61

Gazl, Allahn isimlerinin says ile ilgili olarak yaplan tartmalar hussunda
akla en yakn olan grn, Allahn isimlerinin doksan dokuzla snrl olmadn
savunan gr olduu kanatindedir. Sz konusu kanatini u mislle ifde
etmektedir: Mesel, bin askeri olan bir hkmdar iin birisi dese ki: Hkmdrn
doksan dokuz askeri vardr ki, kim onlar alarak harbe girerse dmanlar malp
eder! Hkmdrn bin askeri olmasna ramen doksan dokuzunun sz konusu
edilmesi onun dosan dokuz askerinin bulunduu iin deildir. Bilkis, onlarla zafer
hsl olduu iindir. nk bu doksan dokuz asker ya ok kuvvetlidir veya zafere
ulalmas iin bin askerden doksan dokuzu kfi gelmektedir. Daha fazla askere
ihtiya yoktur.
62
Ayrca, bu misl, aadaki paragrafta ele alacamz, bu isimleri
sayann cennete girecei hussundaki tereddtleri giderici mhiyettedir.
Bu isimleri sayann cennete girecei meselesi" slm limleri arasnda
tartma konusu olmutur. Bzlar Allah, (c.c.) Cenneti nefis ve mal harcama
karlnda art komutur. phesiz Allah, mminlerden canlarn ve mallarn,
kendilerine verecei cennet karlnda satn almtr.
63
buyurulmaktadr. Cennet
iin mn ve slih amel gerekir. Nasl olur da herhangi bir kimsenin ksa bir zamn
iinde sayabilecei birka ismi saymakla Cennete girebilir? Tarzndaki tirazlara,

60
Buhar, urut/1163. (Kmil Miras, a.g.e., ss.191-194.)
61
Bu konu ile ilgili deerlendirmeler iin bk. Metin Yurdagr, a.g.e., ss. 19-20.
62
Gazl, a.g.e., ss. 282-283.
63
Tevbe 9/111.
97
hadste geen saymaktan maksadn sdece saymak olmad, bunlar toplamak,
aratrmak, okumak, mnlar anlamak ve o mnlarla ahlklanmak olduu ifde
edilerek cevap verilmektedir.
64
Gazl, nitekim batan sona sz konusu hadsin erhi
mhiyetinde olan el-Maksadl-esn fi erhi essmillhil-hsn (Esml-Hsn
lh hlk) isimli eserinde, esm-i hsndan zh edilen her ismin zh iinde
tenbih bal ile kullarn hangi isimden hangi hisseyi almas gerektiine dikkati
ekmektedir.
65

Esm-i hsn ile ilgili, mstakil olarak yukarda zikredilen tek hadsin
varlna mukbil, Allahn, isimlerinin getii hadsler oktur.
66
Allah lafz-
Cellinin iki yz kadar hadste getii tesbt edilmitir.
67
Hz. Peygamber ile esm-i
hsn ilikisi sdece Hz. Peygamberin rd ettii hadslerden ibret deildir. Esm-i
hsnn hakkatn akl ve kalbiyle ondan daha iyi derk eden bir beer olmad gibi,
sretinin de ahdetiyle bu hakkate mazhar olan daha parlak bir yne de olmamtr.
Zr Hz. Muhammed (s.a.v), elinde Kur'n ile beeriyeti mna dvet ederken
insanla sdece Bir Rabbiniz var; Ona kulluk edin. demekle yetinmemi, mmete
nasl bir Rableri bulunduunu ayrntl bir ekilde bilerek zh etmitir. Bu yle stn
bir zh olmu ki mebde ve mntehy birletirmitir. Yni Peygamber (s.a.v.),
Rabbini yle gzel ve mkemmel bir ekilde tanm ve tantm ki, ne ondan nce
gelen, ne de ondan sonra gelmi ve gelecek olan mrifet ve velyet ehli bu tavsif ve
mrifet derecesine ulaamamtr.
68

2.1.6. Tasavvufta Esm-i Hsn
Tasavuf haytta ve tasavvuf kltrnde esm-i hsnya byk nem
verilmitir. Genel olarak Allah anma anlamna gelen zikir ve bunu sk sk ve

64
Zeki Sartoprak, a.g.m. s. 85.
65
Gazl, a.g.e., s. 103, 106, 110, 113,114,118.
66
Hads ve esm-i hsn ile ilgili daha geni bilgi iin bk. Talat Koyiit, a.g.e., ss. 116-128.
67
Zeki Sartoprak, a.g.m. 84; Ayrca esm-i hsn ile ilgili olarak eitli hadslerin erh ve zh iin
bk. Cmis-Sar Muhtasar Tercme ve erhi, Yeni Asya Ne., (haz. smil Mutlu-aban Den)
stanbul 2002, II, ss. 615-624; Kmil Miras, a.g.e., ss.191-196.
68
Peygamber efendimizin Rabbini tavsif ve trif ediindeki mkemmellie misl olarak aada
mhiyetinden bahsedeceimiz Cevenl-Kebr dus verilebilir.
98
devml yapma mnsna gelen vird, esm-i hsndan bir ksmnn belli sayda
tekrarlanmas eklinde yaplmaktadr.
Zikir ve vird hemen hemen btn tarkatlarn mterek vasfn oluturmaktadr.
Her tarkat kendine gre asl olarak kabl ettii bir ismi zikrinde esas tutmu, dier
isimleri ise fer olarak kabl etmitir.
69
Gnein , deiik aynalarda farkl
grnd gibi, esm-i hsnnn da muhtap ve mazharlara gre farkl etki ve
tezhrleri olabilmektedir. Nitekim Rz, bu hussa u ekilde iret etmektedir:
Bir eyh, mrdlerin birinden halveti ve zikretmeyi istediinde, o kimseye krk
gn yalnzl ve zhir-btn temizliini emreder. Bu mddet sona erip tam bir
temizlik hsl olduunda, mrdine Allahn doksan dokuz ismini (el-Esml-
Hsn) okur ve Bu isimleri duyduunda kalbinin durumunu gzet! Hangisinin
tesri daha kuvvetli ve evki daha muazzam oluyorsa bil ki, Allah ancak sana bu
muayyen ismi zikredip anlamaya devm etmen veslesi ile mkefe ve gayb
kaplarn aar
70

Bu zhtan da anlalaca gibi genel olarak insan ve zel olarak da slik,
isimlerin msemmsnn hakkatini kendi kbiliyyeti miktrnca tanr. Onun iin
Allah hakkndaki mrifetler eit deildir. Peygamberlerin, meleklerin vellerin
mrifetlerinin dereceleri, Allahn isim ve sfatlarn ok veya az bilmekle deiir.
Ehl-i tasavvuf bu mndaki mrifet ularna hakkyla muhtap olmak iin ibdet ve
riyzetle kalbi msivdan temizleyip, btn- kalbi det bir yne-i Samed hline
getirir.
Mrifet dereceleri ve mrifette terakk konusu tasavvufun ana konularndan
birini tekil etmitir. Bu huss zerinde duran mutasavvflardan birisi de Gazldir.
Gazl, Allahn lim ve kdir olduunu genel olarak bilen biri ile onun yetlerinin
hrikalarn, yerin ve gn melektunu mihede eden, rh ve cesetlerin yaratln,

69
Deiik tarkatlarn zikirlerinde esas tuttuklar esm-i hsn iin bk. Mehmed Ali Ayn, slm
Tasavvuf Trihi, stanbul 1985 Akabe Yay., ss. 79-84; Necdet Tosun, mm- Rabbn, Kaynak
Yay., stanbul 2007, ss. 79-81; Himmet Konur, a.g.e., s.160; Seluk Eraydn, a.g.e., s.187, 214,
229-230; Hasan Kmil Ylmaz, Azz Mahmd Hdy, ss. 186-192; Dilver Grer, Abdlkdir
Geyln Hayat, Eserleri, Grleri, 3. Basm. nsan Yay., stanbul 2006, ss. 384-387.
70
Fahruddin Rz, Meftihul-Gayb, Beyrut ts. XV. 106. (nakleden Abdulhakim Yce, Rznin
Tefsrinde Tasavvuf, zmir 1996. 131.)
99
mkemmel ve garip sanatlarn grenin mrifet derecelerinin ayn olamayacan
bildirir.
71
Gazl bu konuyu daha da aydnlatmak iin imm- fi rneini verir:
mm- fi gibi kmil ve takv shibi bir limi kapcs da tanr talebesi olan
Mzen (. 264/878) de.
72
Kapcs onu, erat bilen, bu hussta eserler yazm bir
lim olarak tanr. Bu tanma icmldir, tafsltl deildir, ayn zamnda sathdir.
Mzennin tanmas ise byle deildir. Hocasnn her trl vasfn ve mlmt
derecesini tafsiltyla bilir.
73

Gazl, ayn hussla ilgili olarak u misli de verir: On deiik ilimde
derylam bir lim dnelim, bu limin bu ilimlerden sdece birisinde derinlemi
bir talebesi olsun, bu talebenin bile hocasn hakkyla anlad ve tand
sylenemez. Nerede kald ki hi tahsil grmemi hizmetisi tanyabilsin! Eer bu
talebe bir ilimde hocas seviyesinde bir ilimde derinlese hocasn ancak onda biri
kadar tanyabilir. te Allah tanma hussunda insanlarn derece derece olmas da
byledir.
74

Gazlnin zerinde durduu ve tasavvuf adan nem arz eden husslardan
biri de esm-i hsny lafzan ve mn tibriyle kavradktan sonra Allahn ahlk ile
ahlklanma konusudur. Esm-i hsny anlama seviyelerinin birincisi, szlk
anlamyla anlamak, ikincisi, anladktan sonra onlarla inanmak, ncs bu
seviyeleri gerekletirdikten sonra sammyetle balanmak eklinde sralanmaktadr.
Gazlye gre szcklerin anlamn bilmek bir meziyet deildir. Bu derece
Arapaya iyice vkf bir edp ile kaba bir l bedevisinin ortak olduklar bir
derecedir. Demek ki Allahn gzel isimlerinin sdece lgat ynnden mnsn
bilmek bir hner deildir.
75
Bir duyu ve keif olmadan sdece bu isimlerin
mnlarnn Allahn ztnda sbit olduuna inanmak da avmn hatt ocuklarn bile

71
Gazl, a.g.e., s. 93.
72
Eb brhm, smil b. Yahy b. smil el-Mzen el-Msr (. 264/878): mm- finin nde
gelen talebesi olup mctehiddir. Hakknda mm- finin mezhebimin destekisi, eytanla
tartsa onu yener dedii rivyet edilmitir. bk. kr zen, Mzen, DA, XXXII, 246-250;
Heffening, Al-Muzn, A, VIII, 870.
73
Gazl, a.g.e., s. 93.
74
Gazali, a.g.e., s. 93. Ayrca esm-i hsn ve mrifetullh bahsi iin bk. mer Faruk Yavuz,
Gazlde Esm-i Hsn Yorumu, Din Bilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI. (2006), S. 4. ss.
80-85.
75
Gazali, a.g.e., s. 80.
100
ship olabilecei bir seviye olduunu ifde eden Gazl, Allaha yaknlk hussunda
kullarn anlama ve idrak seviyelerini e ayrmaktadr:
Birincisi, tecrbe ve mkefe seviyesidir. Bu seviye hatya dmenin
mmkn olmad bir seviyedir. Kesin brhanla isimlerin hakkati ve Allahn
sfatlaryla nitelenme yolu alr. Allahn bu isimlerin mnlaryla muttasf olduu
onlar iin ayan-beyn olur. Bunlar zhir duyularla deil btn mhede ile idrak
olunur. Bu anlama seviyesi ile kelmclarn tartma netcesinde elde ettikleri ve
statlardan taklit yoluyla alnarak balanlan anlama seviyesi arasnda byk fark
vardr.
kincisi, Allahn sfatlarnn kefinden doan tazm ve Allahn sfatlaryla
nitelenmeye kar ifrat derecesinde arzu seviyesidir. Bu samm arzu, imkn
dhilinde bu sfatlarn mnlaryla muttasf olma ynnde onlar tevik eder. T ki
muttasf olduklar o mnlarla mekn tibriyle deil sfat ynnden bir yaknlkla
Hakka yaknlarlar. Bu noktada kalp sfatn tazmi ile dolar.
76

ncs, Allahn sfatlarndan, elde edilmesi mmkn olan elde etmee,
onlarla ahlklanmaya ve onlarn gzellikleriyle znetlenmeye alma dzeyidir. Kul,
bu seviyede Rabbn, yni Allaha yakn ve meleklerle yolda olur. nk Allaha
yaknlk mertebesindeki meleklere bu niteliklerle benzeyenler, melekler gibi Allaha
yaklarlar.
77

Bu yorumlarn nda tasavvuf adan esm-i hsny deerlendirdiimizde,
Allah hakkyla tanmak iin sdece akl gzlerinin ak olmasnn yetmeyecei
sonucuna varyoruz. Akl gzne ilveten kalb gzlerinin de ak olmas gerektii,
bunun da ancak tasavvuf hayt iinde ve mkefe ile mmkn olabilecei tespitini
yapmak mmkndr.
2. 2. Esm-i Hsn erhleri
Konunun giriinde esm-i hsn ile ilgili olarak zikrettiimiz yet ve
hadslerde belirtilen Allahn rzsnn kazanlmas, sevp elde edilmesi ve nihyet

76
Gazali, a.g.e.,ss. 80-81.
77
Bu konu ile ilgili geni bir deerlendirme iin bk. mer Faruk Yavuz, a.g. m. ss. 75-80.
101
cennete girilmesi gibi tevik ve mjdeler, Mslmanlar arasnda, bilhassa tarkatlarda
ve tasavvuf erbb arasnda esm-i hsn zikrine zel bir nem verilmesine vesle
olmutur.
Ayrca bu huss, yukarda da ksmen deinildii gibi kalem erbbna ve
irlere de ilhm kayna olmu ve esm-i hsn ile ilgili ok sayda mensr ve
manzm eser vermelerinin de sebebini tekil etmitir.
lk esm-i hsn erhleri, Araplar tarafndan Arapa ve mensr olarak
yazlmtr. slm dninin yaygnlamasyla birlikte dier milletlerden insanlarn da
Mslman olmalar netcesinde baka dillerde de esm-i hsn erhleri telf
edilmitir. leriki tarihlerde tefsr, hads, kelm ve tasavvuf gibi slm ilimlerin
tedvin edilmesine paralel olarak esm-i hsn erhleri de bu ilimlerin yorum ve bak
alaryla ele alnmtr.
nceleme konumuz olan Tuhfe-i Recebiyyenin tasavvuf bir eser olmas
nedeniyle bu girite sdece tasavvuf yn ar basan ve emsalleri arasnda temyz
etmi olan birka esm-i hsn erhi tantlacaktr. Esm-i hsn erhlerinden
hangilerinin tasavvuf, hangilerinin kelm veya felsef nitelikte olduunu kesin
hatlarla birbirinden ayrmak mmkn deildir. Zr tasavvufi zannettiimiz bir erhte
kelm ve felsef yorumlara yer verilebildii gibi, kelm veya felsef zannettiimiz
bir erhte de tasavvuf yorumlara yer verilebildiine ahit olmaktayz.
2.2.1. el-Cevenl-Kebr
Bu konuda ilk eser olmas ihtimal dhilinde bulunan, dorudan esm-i hsny
anlatmak ve erh etmek eklinde olmasa da esm-i hsn ile Allaha du edildii
belli olan, daha ok bir du kitb olarak kabl edilmesi gereken ve bu alanda
gnmze kadar ulaan eserlerin banda el-Cevenl-Kebr gelmektedir.
Bu du, Ehl-i Beytten Hz. Hseyinnin (. 61/680) ortanca olu Zeynel-
bidn (. 97/715) tarkiyle gelen rivyetlerle, Hz. Peygambere nisbet edilmitir.
Kaynaklarda bin bir ilh ismi, sarhan ve zmnen ihtiv ettii belirtilen bu du,
zellikle i dnysnda byk rabet grmektedir.
Muhtevsnn gzellii, ifdelerinin akcl ve okunduunda dnyev ve
uhrev bz gzel sonularn elde edilebileceine ilikin rivyetlerin okluu
102
sebebiyle, lkemizde Snn Mslmanlar tarafndan da ilgiyle okunmaktadr.
Muhammed Bkr el-Meclis (. 1110/1698),
78
Hd-i Sebzevr (. 1295/1878),
79

Muhammed Necef el-Kirmn el-Mehed ve Habbullh b. Ali Meded es-Svec el-
Kn gibi melliflerce erh edilmitir. Bunlardan Sebzevrnin erhul-Esm
adyla bilinen eseri defalarca baslmtr. Ahmed Ziyeddin Gmhanevnin (.
1893)
80
Mecmatl-Ahzab adl eserinde de nakledilen Cevenl-Kebr, esm-i
hsn ile ilgili ilk klasik eser olarak deerlendirilebilir.
81

2.2.2. el-Esm ves-Sft Abdulkhir el-Badd
(. 429/1037-38)
82
Arlkl olarak Ear mezhebinin sfat gr zerine
kaleme alnmtr. lh isimler konusunda Ehl-i Snnetin grn savunanlarca
yazlm kapsaml kitaplarn banda yer ald sylenebilir.
83
Bu kitbn daha sonra
ayn konular zerinde eser vermi olan Gazl ve bn Arab gibi mellifler zerinde
etkili olduu kaynaklarda kaydedilmektedir.
84
Zebidnin (. 839/1488), shasnda
ondan daha muhtevl eser grmedim
85
dedii rivyet edilen bu eser, tasavvuf
mhiyette olmamasna ramen tasavvuf felsefesinin temellendirilmesinde etkisi
olduu muhtemeldir. bn Arab tarafndan daha sonralar telif edilmi olan el-
Emedl-aks ile Baddnin el-Esm ves-Sfat adl eseri arasndaki metot ve

78
lim ve mellifi. Hayat ve eserleri hk. Bk. Mustafa z, Meclis, Muhammed Bakr, DA, 253-
255.
79
Hayat ve eserleri hk. Bk. Cl Huart, Hd Sebzevar, A, 43.
80
Nakibend-Hald eyhi, lim ve mutasavvf. Bk. rfan Gndz, Gmhanev, Ahmed
Ziyeddin, DA, XIV, 276.
81
Daha geni bilgi iin bk. Mehmet Toprak, Ceven DA, VII. 462-464; Metin Yurdagr, a.g.e., s.
47; Ramazan Bier, a.g.e., ss. 58-59;; Davut Aydz, Ceven zerine, Yeni mit Dergisi, Ocak-
ubat-Mart 2001, S. 51; Hseyin ahin, a.g.e., s. 21; mit imek, Ceven Meli, Szler Yay.,
stanbul 1992. ss. x-xv.
82
Hayat ve eserleri hk. Bk. Ethem Ruhi Flal, Abdlkahir el-Badd, DA, I, 245-247;
erafeddin Glck, Kelm Trihi, Kiiler, Grler,Eserler, Esra Yay., Konya 1992 s.99-103.
83
lh isim ve sfatlar konusunda ortaya konan Selef grler ile Mutezil grlerin
karlatrlmas iin bk. Muhammed Arui, el-Esm ves-Sfat Fima Beyne Ulemis Selef ve Ehl-
i tizl, slm Aratrmalar Dergisi, S. I, 1997, 31-46.
84
Muhammed Arui, el-Esm ves-Sft, DA, XI. 421.
85
Flal, a.g.md. 246; T.H., Badd, A, II, 213.
103
muhtev benzerlii, Arabnin Baddden faydaland izlenimini vermektedir.
86

Bu eser Muhammed Arui tarafndan doktora tezi olarak ksmen tahkik edilmitir.
87

2.2.3. et-Tahbr fit-tezkr Kueyr, Ebl-Ksm Abdlkerm b. Hevzn (.
465/1072)
Eser brahim Besyun tarafndan tahkik edilerek yaymlanmtr (Kahire 1968).
slp bakmndan daha ok tasavvufi bir nitelie ship olan bu eserde Kueyr,
Ear ekolnn grlerini yanstmakla birlikte, kendine zg bir metot ortaya
koymutur.
88

Ayn mellifin bu konuda erhu esmillhil-Hsn adl bir baka eseri daha
vardr. Bu kitbn et-Tahbr fit-tezkr adl eserinin bir erhi olabilecei hatt slp
farkllndan yola karak bu eserinin bir bakasna it olup Kueyrye isnad
edildii eklinde grler de mevcttur.
89

2.2.4. el-Maksadl-esn fi erhi esmillhil-hsn Gazzl (. 505/1111)
Esm-i hsn ile ilgili mstakil telfler iinde ilk akla gelen eserdir. Mellifin,
akc slbu ve konunun inceliklerine nfzu yannda aklamalarnda tasavvuf
neveyi ihmal etmemesi ve her isimden kulun alabilecei nasbi belirlemeye
almas esere byk deer katmtr.
90
ki kere Trkeye tercme edilmitir.
91

86
lyas elebi, el-Emedl-Aks, DA, XI, 86-87.
87
Muhammed Arui, Abdlkahir el- Badd el-Esm ves-sft Adl Eseri, (MSBE. Doktora Tezi),
stanbul 1994. s. 107.
88
Ramazan Bier, a.g.e., s.60.
89
Bu eser hakknda daha geni bilgi iin bk. Sleyman Akku, Kueyrnin Hayat, Eserleri ve Kelm
grleri, (SSBE baslmam Doktora Tezi) Konya 1997, ss. 39-42; Arui, a.g.e., s. 95.
90
Bekir Topalolu, Esm-i Hsn, 416. Ayrca bk. H. Bekir Karlaa, Gazl/Eserleri DA, XIII,
520.
91
1. Gazl, Esm-i Hsn lh Ahlk (Trc. Yaman Arkan), stanbul 1982. 299 sayfa, Arapa matbu
nshas ile birlikte baslmtr. 2. M. Ferat, Esm-i Hsn erhi, stanbul 1987.
104
2.2.5. erhu Esmillhil-Hsn Abdsselm ibni Abdrrezzk b.
Abdurrahman Ebl Hakem el-Endls bnu Berrecn (. 536/1142)
Endlsl lim ve mutasavvf olup, Tefsrul Kurnil-Azm adyla bilinen ve
ir
92
zellii olan tefsrin shibidir.
93
sim ve sfatlar zerinde ok durulan bu
tefsrde harfler hakknda geni zhat vardr. Endlsl olan bu zt, hem vahdet-i
vcd hem de harfler zerindeki tefsrleri bakmndan bnl Arabye ok tesr
etmi ve onun ncs saylmaktadr.
94
bn-i Berrecn, erhu Esmillhil-Hsn adl
eserinden de anlalaca zere isim ve sfatlar alannda tasavvuf tarihinin en geni
etdne shiptir.
95
Daha ok selef bir anlayla telif edilmi olan bu eser, bu
dnceye gre yazlm esm-i hsn erhlerine kaynaklk etmitir.
96

erhu Esmillhil-Hsn, bn Berrecnn gnmze kadar ulam nemli bir
eseridir. Allahn 13 mehur isminin mnsn sahh rivyetlerle aklam ve
tasavvuf yorumlar yapmtr. Bu eserde Allahn her ismi basamakta ele alnp
yorum yaplr. Birinci basamakta, ismin kayna ikinci basamakta o isme ulamann
sl ve yolu, nc basamakta ise bu ismin hakkat ile ibdet etme hussu
aklanr. Mellifin bu eserinin eitli nshalar Sleymaniye Ktphanesinde
mevcttur.
97

2.2.6. el-Emedl-Aks Eb Bekir bnl-Arab (. 543/1148)
98

Esm-i hsn konusunda mstakil eser vermi olan mellifler arasnda Eb
Bekir bn Arab nemli bir yer tutar. Onun konu ile ilgili henz yazma hlinde
nshalar mevct olan el-Emedl-aks fi marifetil-esm-i hsn ve eflih tel

92
bnu Berrecnn tefsri, metodu, tefsrinden rnekler ile tefsrinin ir zellii ile ilgili geni bilgi
iin bk. Sleyman Ate, r Tefsr Okulu, A. Basmevi, Ankara 1974, s. 130-134.
93
bn Berrecann hayat ve eserleri hakknda daha geni bilgi iin bk. Osman Karadeniz, bn
Berrecn, DA, XIX, 371-372; Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar lim ve Kltr Trihi,
TDV. Yay., Ankara, 1997, 48.
94
Sleyman Ate, a.g.e., s. 131; Mustafa Akar, Tasavvuf Trihi Literatr, stanbul 2006, ss. 138-
139.
95
Akar, a.g.e., s. 139.
96
Ramazan Bier a.g.e., s. 60.
97
bn Berrecn, erhu Esmillhil-Hsn ile bu eserin eitli nshalarnn ktphane kaytlar iin
bk. Hlya Kk, Hamza Kk, Endlsten nemli Bir Sima bn Berrecn SFD. 2002 Gz
S. XIV, ss. 126-140; Akar, a.g.e., s. 139.
98
Endlsl Mlik fakihlerinin nde gelenlerinden, muhaddis, Eb Bekir bnl-Arabnin hayat ve
eserleri hk. bk. Ahmet Baltac, bnl-Arab, Eb Bekir, DA, XX, 488-491.
105
adl eserin Trkiye ktphanelerinde tesbt edilebilen iki nshasna (Hac Selim Aa
Ktp., nr. 499; Sleymaniye Ktp., ehid Ali P, nr. 371) ilveten yurt dnda da
nshasnn bulunduu tesbt edilmitir.
99
Allahn isimlerini yet ve hadsler nda
aklayan ve olduka zengin bir muhtevya ship olan el-Emedl-aksnn, Esm-i
hsn ve Sfatullh bahislerinin edisyon, kritik ve deerlendirilmesi, Ramazan Bier
tarafndan doktora tezi olarak hazrlanmtr.
100

2.2.7 Esm-i Hsn Manzmesi Abdlkdir Geyln (. 561/1165-66)
101

Son derece muhfazakr bir snn olan Geyln, Allahn sfatlar, kader vs.
gibi meselelerde Kur'n ve snnetin zhir zhna baldr.
102
Esm-i Hsn
Manzmesi, isimli eseri esm-i hsnnn iirler ile ksa ksa aklamasndan
olumaktadr. Esm-i hsny efaati gibi zikrederek mnct tarznda kaleme
almtr.
103
Yazma nshalarna ktphanelerimizde deiik isimler altnda
rastlamaktayz.
104
Bu eserin ktphanelerde bulunan deiik nshalarnn kayt
bilgileri Dilver Grer tarafndan tesbt edilmitir.
105

99
lyas elebi, a.g. md. 87; Metin Yurdagr, a.g.e., s. 56; Ramazan Bier, a.g.e., s. 66.
100
Eserin nshalar, muhtevs ve kaynaklar hk. Geni bilgi iin bk. Ramazan Bier, a.g.e., ss. 61-66;
lyas elebi, a.g. md. ss. 86-87, Metin Yurdagr, a.g.e., s. 56; Ahmet Baltac, a.g.md., 490.
101
Abdlkdir Geylnnin eserleri hakknda geni bilgi iin bk. Dilver Grer, a.g.e., ss. 109-127;
Sleyman Uluda, Abdlkdir-i Geyln, DA, I, 236-237.
102
Geylnnin esm sfat ve mtebihat hakkndaki grleri iin bk. Sleyman Ate, a.g.e., s.134-
136.
103
Hseyin ahin, a.g.e., 57.
104
Sleyman Uluda, a.g.md. 236.
105
Bk. Grer, a.g.e., s. 119.
106
2.2.8. erh-i Esm-i Hsn bn-i s-y Saruhn
106
bni s (. 967/1559), Allah'n 99 ismini manzm olarak erh ettii mstakil
bir eser meydana getirmitir. bn-i s'nn erh-i Esm-i Hsn isimli bu manzm
eseri, Trk edebiyat iinde en ok tannan ve en ok yaylan esm-i hsn erhi
olmutur.
107
Sabahaddin Akbay konu ile ilgili, bir yksek lisans almas
yapmtr.
108
bn-i s da bu eserinde Allh Tel'nn gzel isimlerinin her birini ayr
ayr ele alarak, o mbrek ismin anlamna uygun olarak nasl tecell ettiini,
insanlarn dnyda karlatklar ve karlaabilecekleri hdiselerin kendileri iin
hayra dnmesini ve skntlardan kurtulmalarn, belli saylarda zikrederek nasl
salayacaklarn anlatmaktadr.
109

Eserin ismi erh-i Esm-i Hsn'dr. Ancak bz elyazmas nshalarda, Esm-i
Hsn erhi, Ydigr- erh-i Esm-i Hsn,
110
erit-i Esm-i Hsn, Esm-i
Hsn Hakknda Manzme erhi, Havssu'l-Esmi'l-Hsn eklinde deiik isimlere
de rastlanmaktadr.
111

106
Ali Ylmaz, konu ile ilgili makalesinde bn-i s-y Saruhn hakknda u bilgileri vermektedir:
bn-i s'nun asl ad lyas'tr. Ancak babas Necdddin s-y Akhisr'ye izfeten "bn-i s"
(solu) diye tannmtr. 902/1496'da Akhisar (Manisa)'da domutur. Akhisar, o srada liv olan
Saruhan'a bal bir kasaba olduu iin "Sarhn" nisbetiyle anlr. Doduu yer ve memleketi olan
Akhisar'a nisbet edilerek "Akhisr" diye de anlr. bn-i s, nerelerde olduu belli olmamakta
berber medreselerde okumu ve "ulm- resmiyyeyi tahsl" ederek yetimitir. "Ulm- garibe"
denilen cifr, havs, vefk ve ilm-i nucm gibi husslarda zel bir ihtissa ship olduu belirtilir.
ok iir yazm ve bu iirlerinde tasavvufi konulara arlk vermitir. bn-i s, Bayramiyye
tarkatnn Akemseddin yoluyla gelen emsiyye kolunun Tennriyye besine mensptur.
Kendisinden sonra seviyye" adyla yeni bir kol hline gelmitir. Ancak bu kolun bn-i s'dan
sonra nasl devm ettii belli deildir. bn-i s adna, ktphanelerimizde hepsi el yazmas ondrt
adet kitap mevcttur. Bunlardan birisi de erh- Esm-i Hsn'dr. Daha geni bilgi iin bk. Ali
Ylmaz a.g.m., s.7; Cemal Kurnaz-Mustafa Tat, bn s, DA, XX, 91-92; mil elebiolu,
Kann Sultn Sleymn Devri Trk Edebiyat, MEB. Yay., stanbul 1994, s. 85, 90, 92, 106. 113;
Sabahaddin Akbay, a.g.e., ss. 1-5; Reat ngren, a.g.e., s.163-166.
107
mil elebiolu, a.g.e., s.85; a.mlf. "Kltr ve Edebiyatmzda Allah (c.c.)", Trk Dnys
ncelemeleri Dergisi, stanbul 1994, S.142.
108
Bk. Sabahaddin Akbay, a.g.e. (327 sayfa).
109
Ali Ylmaz, a.g.m. s. 7.
110
Sabahaddin Akbay ad geen tezinde, Ydigr- bn Sn erh-i Esm-i Hsn, isimli eserin
transkribini yapm, ayrca ayn eserin faksimilesini de almasna eklemitir.
111
Ali Ylmaz, a.g.m., a.y.
107
2.2.9. Yakn Dnemde Yaplan Dier almalar
Allahn isim ve sfatlar konusu, lkemizin eitli niversitelerinde yaplan
akademik aratrmalara da konu olmutur. almamzn dipnot ksmnda da
ounun knyesi verilen bu aratrmalarn bir ksmnn ismini aaya alyoruz:
Suat Yldrm, Kurnda Uluhiyyet (doentlik almas), Kayhan Yaynlar
arasnda 1997 ylnda neredilmitir. brahim Dzen, Azz Nesefye Gre Allah,
Kinat ve nsan, (Baslm doktora tezi) Ankara 1991, anlurfa lhiyat F.
Gelitirme Vakf Yay; H. brahim ener, Trk Edebiyatnda Manzm Esm-i
Hsnlar, (Baslmam Doktora Tezi), DESBE., 1985; Halfe Keskin, slm
Dncesinde Allah-lem likisi, stanbul 1996. Beyn Yay. (Baslm doktoa tezi);
Metin Yurdagr, yet ve Hadslerde esm-i hsn, Mrifet Yaynlar, 2006; smil
Karagz, Ayet ve Hadslerin Inda Esm-i Hsn, DB. Yay., Ankara 2007; Veli
Ulutrk, Kur'n- Kerm Allah Nasl Tantyor?, (Doktora Tezi), DESBE. 1985;
Ramazan Bier, Eb Bekir bnl-Arab ve el-Emedl-Aks adl eseri,
(yaymlanmam doktora tezi, MSBE. stanbul 1999; Muhammed Arui,
Abdlkhir el-Badd el-Esm ves-sft adl eseri, yaymlanmam doktora tezi,
MSBE., 1994; Sabahaddin Akbay, Saruhanl eyh lyas ve Manzm Esml-
Hsn erhi, yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, GSBE., Ankara 1996; Hseyin
ahin, Esm-i Hsn ve Eserleri, (yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), MSBE.,
1989; Emine Yarmba, Kur'n- Kermde Esm-i Hsn ve Mesajlar,
yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE, 2000; Musa Koar, mm
Maturdde Esm-i Hsn, MSBE., Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, 1992.
2.3. smil Hakk Bursevnin Eserlerinde Esm- Hsn
Bursevnin, esm-i hsn ile ilgili erh ve zhlar almamzn inceleme
ksmnda yeri geldike deerlendirilecektir. Bu ksmda Bursevnin eserlerindeki
esm-i hsn ile ilgili yerlere iret edilip zhat yaplmayacaktr.
Bursev, hem bir Kur'n mfessiri hem de bir mutasavvf olarak telftnn
hemen hemen btnnde esm-i hsnya yer vermitir. Bilhassa bir esm-i hsn
ansiklopedisi nazaryla bakabileceimiz Rhul-Beyn Tefsrinde, esm-i hsnnn
zikredildii yetler tefsr edilirken, bu yetlerde geen isimlerin de zh yaplmtr.
108
Btn isimleri tespit edip deerlendirmek mstakil bir almann konusu
olabileceinden, biz burada sdece Rhul-Beynnn esm-i hsndan genel olarak
bahseden ksmlarna iret etmekle iktif edeceiz.
Ftiha sresi tefsrinde, btn isimlerin mnsn iinde barndran ve bz
limlere gre sm-i Azm olan Allah isminin zh yaplmaktadr.
112

En gzel isimler Allahndr. Ona o gzel isimleriyle du edin ve Onun
isimleri hakknda gerei arptanlar brakn. Onlar yaptklarnn cezsna
arptrlacaklardr melindeki (Arf 7/180) yetin tefsri yaplrken ismin
isimlendirilenden ayr olduuna iret edilir. yet isim ile msemm ayn olsayd,
isimler saysnca isimlendirilenin olmas gerekirdi ki bunun da imknsz olduu ifde
edilir. Ayrca yukarda zikrettiimiz esm-i hsndan doksan dokuz adedinin
saylmasnn sevb ile ilgili Hads-i erfin geni bir yorumu yaplr.
113

De ki: (Rabbinizi) ister Allah diye arn, ister Rahman diye arn.
Hangisiyle arrsanz arn, nihyet en gzel isimler Onundur. Namaznda
sesini pek ykseltme, ok da ksma. kisi ortas bir yol tut. Melindeki (sr 17/110)
yet aklanrken burada geen dunn isim vermek mnsnda olup arma
mnsnda olmad, maksadn isim deil msemm olduu vurgulanr.
114

Bursev, Th sresinin Allah, kendisinden baka hibir ilh bulunmayandr.
En gzel isimler Onundur melindeki sekizinci yetin esm-i hsn ile ilgili olan
ikinci ksmn (Th 20/8) ksaca u ekilde tefsr eder: Bu yet-i kerme yce
Allahn ztnda herhangi bir okluk olmakszn zikredilen isim ve sfatlarn beyn
etmektedir. nk rivyete gre mrikler Raslllh (s.a.v.)n Y Alah, Y
Rahmn dediini duyunca: Muhammed bizim iki ilha tapmamz yasaklarken,
kendisi bir baka tanrya du ediyor, derler. yet metninde Allahn isimlerinin en
gzel biiminde ve en stn olarak gsterilmesi, bu isimlerin Onu kutsal klma ve
tazim etme anlamna gelmesinden dolaydr.
115

112
smil Hakk Bursev, Rhul-Beyn Tefsri, (htisar eden, Muhammed Ali Sabn, Trc. Heyeti,
Abdullah z ve Dir. Damla Yay., stanbul 1995, I, 35-36.
113
Bursev, Rhul-Beyn, III. 273-275.
114
Bursev, Rhul-Beyn, V. 67-68.
115
Bursev, Rhul-Beyn, V, 218.
109
Bursev, Azamet ve ikram shibi Rabbinin ad ycedir. melindeki (Rahmn
55/78) yetinin tefsri
116
ile hemen hemen btn esm-i hsn erhlerinde zerinde
durulan O, yaratan, yoktan var eden, ekil veren Allahtr. Gzel isimler Onundur.
Gklerdeki ve yerdeki her ey Onu tesbih eder. O, mutlak g shibidir, hkm ve
hikmet shibidir. melindeki (Har 59/24) yetinin tefsrini de geni bir ekilde
yapar.
117
Burada, esm ile msemm arasndaki fark, esm-i hsndan 99 ismin
saylmas hussunda zikredilen Hads-i erf ve esm-i hsnnn tevkfilii
118
ile
ilgili eitli aklamalar yer alr.
Bursev, Sabah akam Rabbinin adn an (nsan 76/25.)
119
ile Yaratan
Rabbinin adyla oku! O, insan alakdan yaratt. (Alak 96/1-2)
120
mealindeki yet-i
kermeleri de tefsr ederken esm-i hsn ile ilgili zh ve tespitler yapar.
Bursevnin, esm-i hsn ile ilgili mstakil olarak Tuhfe-i Recebiyye dnda
erh-i Esm-i Seba isimli eserini biliyoruz. erh-i Kelime-i Tevhd, Kitbu
eceretit-tevhd, Kitbut-Tevhd, adlar ile de anlan bu eser Halvetiyye ve
Celvetiyye tarkatlarnda slkte esas alnan L ilhe ilallh, Allah, H, Hakk, Hayy,
Kayym ve Kahhr isimlerinin dier bir syleyile esm-i seba nn
121
Trke
erhidir. Bu eser ile hakknda kaynaklarn deerlendirilmesi ksmnda bilgi
verilmitir. Bir nshas Sleymaniye Ktp.nde (Pertev P, nr. 637/3, vr. 60
b
-71
b
),
bir nshas Fatih Millet Ktp.nde (eiyye Bl. No: 1252/2 ), dier bir nshas da
stanbul . Ktp.nde (TY No:2132/2) bulunmaktadr.
122
Bu risle ile ilgili olarak
Ltf Baykal tarafndan bir yksek lisans almas yaplmtr.
123

Esm-i hsnnn ilendii eserlerden birisi de Ftiha Sresi Tefsridir.
Bursev, Ftihada geen Allah, Rahmn, Rahm, Mlik, isimlerini tefsr eder. Bu

116
Bursev, Rhul-Beyn, VIII, 427.
117
Bursev, Rhul-Beyn, VIII. 603-606.
118
Bursev, Allahn isimlerinin tevkf olduu yni, Kurnda ve sahh hadslerde gelmeyen isimlerle
Allahn isimlendirilemeyecei grndedir. Bk. Bursev, Rhul-Beyn, VIII. 603-606.
119
Bursev, Rhul-Beyn, IX. 423.
120
Bursev, Rhul-Beyn, X. 103-106.
121
Esm-i seba zikri iin bk. H. Kmil Ylmaz, Celvetiyye, ss. 192-195; Seluk Eraydn, a.g.e., ss.
239-240; Himmet Konur, a.g.e., s. 29; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri, s. 176.
122
Eserin ktphane kaytlar iin bk. Murat Yurtsever, Divan, s. 96; Naml, a.g.e., s. 201.
123
Bk.Ltf Baykal, a.g.e., Bu almada Millet Ktphanesindeki nsha esas alnm olup 11
varaklk rislenin transkribi inceleme ksmna ilve edilmitir. (ss. 80-94)
110
eser K. Ziyaeddin COAN tarafndan bir yksek lisans almas olarak gnmz
alfabesine sdeletirilerek evrilmitir.
124

Bursevnin, esm-i hsn konusunu iledii eserlerinden birisi de Kitbus-
Silsiletil-Celvetiyyesidir. Bursev, bu kitbna Allah ismi ile ilgili eitli zhlar
yaparak balar.
125
lem ve demin zhir ve btnna, tecell eden esm-i ilhiyyenin
1001 olduu ancak, Allahn isimlerinin 1001den ibret olmad, Allahn ilminde
setrettii baka isimlerinin de bulunduu kaydedilir.
126
Bursev bu eserinde,
Celvetiyyede tevhd ve usl-i esm
127
esm-i hsn adedi,
128
esm-i feniyye,
esm-i bekiyye
129
gibi konularla ilgili geni aklamalarda bulunur.
Bursevnin esm-i hsndan bahseden eserlerinden birisi de Kitb- Haytul-
Bl isimli eseridir. Allahn esm-i hsnsn en iyi ve en geni ekilde yanstacak
sret olarak insan sretini setiini, bu sretin cismn bir sret olarak
dnlmemesi gerektiini, insan sreti lafzna sretin madd unsurlarna ilve
olarak, insanda var olan mnev kuvvelerin de dnlmesi gerektiini syler.
130

Bursevnin, esm-i hsn ile ilikilendirilebilecek eserlerinden biri de Ben
gizli bir hazne idim, bilinmeyi istedim. Bilineyim diye mahlkt yarattm
hadsinin erh ve zh mhiyetinde olan Kenz-i Mahfi eseridir.
131
Daha ok
tasavvuf evrelerde shiplenilen bu hadsin sahhlii
132
tartma mevzsu olmakla

124
K. Ziyaeddin Coan, smil Hakk Bursev ve Ftiha Sresi Tefsri, (MSBE. Yksek Lians Tezi,
2001, (208 sayfa.)
125
smil Hakk Bursev, Kitabus-Silsiletil-Celvetiyye, Millet Ktp. eiyye Bl. No: 1040. vr. 3
a
-4
b

(daha nce bu nshadan istifde imknmz olmad iin nceki blmlerde matbu nsha referans
verilmitir. Karkla neden olmamas iin bu nshaya yapacamz atflar iin Millet Ktp.
Rumuzu kullanlacaktr.)
126
Bursev, Silsile, vr. 88
a
. (Millet Ktp.,)
127
a
.
128
b
, 88
a
-88
b
.
129
b
-94
a
.
130
Bursev, Kitb- Hayatul-Bl, BEEK, Genel, nr. 84. vr.71
a
dan naklen (rfan Poyraz, smil Hakk
Bursev, Kitb- Hayatul-Bl, (USBE.Yksek Lisans Tezi), Bursa 2001, s. 98.
131
Bu eser Abdlkdir Akiek tarafndan gnmz alfabesine evrilmi olup sdeletirilmitir. Bk.
smil Hakk Bursev, Kenz-i Mahfi, (ev. Abdlkdir Akiek), Bahar Yay., stanbul 2000.
Bilhassa konu ile ilgili eserin u ksmlarna bk. Mukaddime, ss. 17-21, Dokuzuncu Bahis: lem ve
demin Yaratlndaki lh Maksad, ss. 77-84, Onuncu Bahis: ss. 85-235.
132
Bu hadsin sahhliini kabl-inkr eden limlerin isimleri ve tartmalar hk. bk. Seyit Avc, a.g.e.,
ss. 266-270.
111
berber verdii mesaj Kur'n- Kermin bilhassa Zriyt sresinin 56. yeti
133
ile
birlikte dnldnde tereddtlerin ortadan kalkmas beklenir. Zr kinat yoktan
var eden, lemi yaratarak demin emrine veren Allah Tel Kur'n- Kermde,
cinleri ve insanlar ancak kendisine ibdet etmeleri iin yarattn belirtmi,
134
bu
ibdetler vstasyla da kendisini tanyp bilmelerini istemitir. Zriyt sresinde
geen Liyabdn: Bana ibdet etsinler kelimesi, bz mfessirlerce Liyarifn:
Beni tansnlar, bilsinler eklinde tefsr edilmitir. Bu ak Kurn yeti ile sz
konusu hads mn tibriyle birbiriyle ilikilendirilmitir.
135

Bursev, Kenz-i Mahfi adn tayan rislesinin balangcnda bz
muhaddislerin bu hadsin aslnn olmadn iddia ettiklerini, ancak bir eyin belli bir
senedi olmaynca bu durum o eyin aslnn olmadna delil olamayacan belirtir.
136

Bursev, kef ehline gre, bu Hads-i erfin sahh olduunu, zr kef ehli olanlarn,
bizzat Peygamber (s. a. v.) Efendimizden alp sylediklerini, hads ezbercilerinin
ise; nakil yolu ile rivyet ettikleri grn beyn eder.
137

Bursev, Dvannda da esm-i hsndan bahis aar, burada esm-i hsn says
olarak bin bir rakamn zikreder. Bursev, bin bir saysn verirken, Allahn bu kadar
ok isimle msemm oluunu, kesretin vahdette mezc oluu olarak ifde etmektedir.
Noktay fehm eylemekdr bin bir esmdan murd
Hakky vahdet bilnmekdr bu kesretten garaz
138

Bursevnin esm-i hsny iledii nemli eserlerinden birisi de inceleme
konumuz olan Tuhfe-i Recebiyyedir. Ancak bu eserdeki esm-i hsn konusu, gerek
giri ksmndaki muhtev deerlendirmesinde ve gerekse inceleme ksmnda ele
alndndan, tekrara girmemek iin bu ksmda deerlendirme d braklmtr.

133
Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm. (Zriyt 51/56)
134
Zriyt 51/56.
135
Bursev, Kitabn-Netce, I, 456. Ayrca bu yorum ile ilgili dier kaynaklar iin bk. Seyit Avc,
a.g.e., ss. 265-266.
136
Bursev, Kenz-i Mahfi, s.17.
137
Bursev, Kenz-i Mahfi., s. 18.
138
Bursev, Divn, s. 353; M. Murat Yurtsever, a.g.e., s. 141.
112
Bu ksmdaki tespitlerimizi aadaki ekilde zetleyebiliriz:
Yaratlmlar ierisinde esm-i hsny anlayacak, kavrayacak kapasitede
yaratlan insan, Allahn fiillerini ne kadar bilirse isimlerini de o derece tanr. Esm-i
hsn olarak ifde edilen isimler yaratcy bize tantmaya vesledir. Yaratcnn
ztn kavramak mmkn olmadndan, Cenb- Hakka mevcd- mehul
nvanyla ve esm-i hsn vstas ile bakmak gerekir. Cenb- Allah kendisini nasl
isimlendirmemiz gerektiini Kur'n vstasyla, yine kendisi bildirmektedir.
Esm-i hsn says hadste doksan dokuz olarak bildirilmekle berber Onun
isimlerinin bundan daha fazla olduu Gazl ve Bursev gibi limlerce kabl
edilmektedir. Hadste geen doksan dokuz rakamnn esm-i hsnnn zam ve nih
saysn bildirmekten ok, isimlerin en nemlileri, dier isimleri de iine alan cm
isimler veya okluktan knye olarak sylenmi olabilecei kanatindeyiz. Bu
isimlerin ahdet ve gayb lemlerinde tecell eden Vcibl-Vcdun tecellleri
adedince olduu, kinat kitbn okuyabilenler iin bu saynn bilgi ve mahreti
lsnde artabilecei phesizdir.
Esm-i hsn, btn Mslmanlarn ve zellikle Trk milletinin dn ve
kltrel haytnda ok nemli bir yer tutmu, asrlardr tarkat ehline zikir, hakkat
ehline fikir olmutur. slm dnysnn her tarafnda nasslarn destei ile yaratcnn
vsflarn, isimlerini anlamaya ve anlatmaya ynelik olarak, Esm-i Hsn erh
Gelenei genel ad altnda toplanabilecek dn, edeb, manzm, mensr birok eser
vcda getirilmitir.
Bu eserler iinde, bn Arab ekolnn bir mntesibi, vahdet-i vcd
dncesinin bir temsilcisi, esm-i hsn erhi geleneinin bir mensbu olan smil
Hakk Bursevnin eserleri ve zellikle inceleme konumuz olan Tuhfe-i Recebiyye
nemli bir yer tutmaktadr.

113
BLM III

TUHFE- RECEBYYEDE YER ALAN ESM- HSN LE
BZI TASAVVUF KAVRAMLARIN NCELENMES
Eref-i mahlkt olarak yaratlm olan insann bu dnyya gnderili maksad,
Ben cinleri ve insanlar ancak bana ibdet etsinler diye yarattm
1
melindeki yet-
i kermede de ifde edildii gibi Allaha kulluk etmesidir. Birok slm limi bu
yetteki ibdet kavramna mrifet anlamn vermilerdir.
2
Buna gre bu yeti
Ben cinleri ve insanlar ancak beni tansnlar/bilsinler diye yarattm eklinde
mellendirmek yanl olmayacaktr. Nitekim bu mn Kurn- Kermin dier
birok yetleri ile de teyid edilmektedir.
3
Dolaysyla insann en bata gelen temel
grevi her eyden nce Allah isim ve sfatlar ile tanmak, Ona mn ve itaat
etmektir. Allah tanmadan Ona kulluk etmek ise mmkn deildir.
Allah Tel tarafndan insana, iitme, grme, dnme ve bir eyleri yapma
gibi birtakm yetenekler verilmitir. Bu yetenekler syesinde insan Allahn varl,
yaratcl iiticilii ve grcl gibi bz sfatlarn anlayabilir ve renebilir.
Ancak bu eksik bir tanma olacaktr. Bilindii gibi haritadaki bir iret bir ehri
gsterir, ama o irette ehrin binlarn, caddelerini, bykln eklini bulmak ise
mmkn deildir, sdece ehrin varlndan haberdar olunur.
4

Bu nedenle Allahn kendisi hakkndaki beyn ve grevlendirdii bir rehber
olmadan, sdece enfs istidlllerle Onu btn vsflar ile tanmak ve anlamak
mmkn deildir. Allah, gnderdii peygamberler ve kitaplar vstasyla insanlara
hem kendini tantm hem de onlara kulluk grevlerini hatrlatmtr. Genelde btn
ilh kitaplar ve peygamberler Rabbimizi isim, sfat ve fiilleriyle bizlere tantm

1
Zriyt 51/56.
2
Bursev, Rhul-Beyn, VIII, 282.
3
rnek olarak bk. Ankebt 29/61,63; Lokman 31/25; Zmer 39/38; Ynus 10/31; Zuhrf 43/9, 87.
4
Alaaddin Baar, Esm-i Hsn, Zafer Yay., stanbul 2004, s.27.
114
olmakla birlikte zelde bu vazfeyi hakkyla, en mkemmel mnda Kurn- Kerm
5

ve Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) yapmtr. slm limleri tarafndan
Allah esm, sfat ve fiilleriyle tantan esm-i hsn ile ilgili birok eser vcda
getirilmi olup bir ksmna bir nceki blmde iret edilmitir.
Allahn isim, sfat ve fiilleri, Onun ztna nisbet edilen mn ve kavramlardr.
Bu isim ve sfatlar, Allah hakknda ycelik ve aknlk ifde eder. nsanlarda sayg
hissi uyandrr. Zikir ve duda kullanlmalar, dunn ve ibdetin kablne vesle
olur. Kalbe huzur ve inirah verir. Bu huss ile ilgili Esm-i Hsn erhleri
blmnde ksmen zh yaplmtr.
Bursev, esm-i ilhiyye konusu ile yakndan alkadardr. Bu huss ile ilgili
olarak eitildiini ve kendisine bilgi verildiini eitli veslelerle ifde eder. Bu
cmleden olarak ismini sayd birka kmil zttan kendisine nefes-i Rahmnnin
menfh olduunu syler ki, bunlardan birisi eyh Abdlkdir Geylndir. Bursev,
Mekke-i Mkerremede mcvir iken, Geylnnin harem-i Kbede zhir olup,
kendisine esm-i ilhiyyede terakk verdiini beyn eder.
6

ncelememize esas tekil edecek olan Tuhfe-i Recebiyye isimli eserde esm-i
hsn ile ilgili olarak imdiye kadar yaplm olan erhlerde verilen mn ile birlikte
bu isimlerden sradan insanlarn, ehl-i slkn ve devlet idrecilerinin karmas
gereken derslere de iret edilmitir. Ayrca bu eser, makm, kurum, ehir ve
kssalarn dern, tasavvuf mnlarna dikkati ekmesi ynyle de orjinal bir slp
ve muhtevya shiptir.
Burada konuyu ele al tarzmz ile ilgili bir aklama yapmay gerekli
gryoruz. nceleme konumuz olan Tuhfe-i Recebiyyede, esm-hsndan on iki
ismin erh ve zh yaplmtr. simler zh edilirken bu isimlerle balantl olarak
mellifimizin bzen bir htrasn anlattna, bzen devlet ynetimine konuyu
getirdiine, bzen de messeseleri, ibdetleri, ehirleri ve eitli meknlar tasavvuf-
ir yoruma tbi tuttuuna ahit oluyoruz. Konuyu balamndan koparmamak iin
incelediimiz tasavvufi kavram hangi isim veslesi ile ele alnmsa biz de o kavram

5
Allahn kendisini Kurn- Kermde tantmas iin bk. Suad Yldrm, a.g.e., 89-280; Emine
Yarmba, a.g. e., ss. 34-128.
6
b
.
115
ayn ismin alt balnda deerlendirdik. Allagelmi inceleme tekniine uymayan
bu tarzn zikredilen zarretten kaynaklandn belirtmek istiyoruz.
Bursevnin, gerek Tuhfe-i Recebiyyede ve gerekse dier eserlerinde zerinde
genie durduu, ancak eserde balk olarak yer almayan isimlerden birisi de
Bursevnin ism-i azam olarak nitelendirdii Allah ismidir. Allah isminin,
anlatlacak olan dier isimlerle de balants olduundan, incelememizin giriini bu
isimle yapmay uygun bulduk. Kez bu isimle balantl olarak sm-i Azam,
bilhere mutasavvflarn mrifetullhta esas aldklar kef ve mhede metodunu
da incelememize dhil ettik.
3.1. Allah
Allah kelimesinin etimolojisi zerinde slm bilginleri, Arap dili uzmanlar ve
msterikler tarafndan deiik grler ileri srlmtr. Kelimenin herhangi bir
kkten tremi olmayp szlk mns tamad gerek mbdun zel adn tekil
ettii vey szlkte bir anlam olsa bile gerek mbda ad olunca bu anlam
kaybettii kabl edilmektedir.
7
Bununla birlikte Allah kelimesinin eitli kklerden
tremi olabilecei grn ileri srenler de vardr. Bu grlerden en fazla
mteber kabl edileni Allah kelimesinin ilh kelimesinden tremi olabilecei
eklindeki grtr.
8

Allah, btn ilh sfatlar kendisinde toplayan Zta dellet eden zel isimdir.
Esm-i hsnnn hepsi, istisnsz olarak, Allah lafz- celline isnd edilirler, yni onu
tavsif ederler. Halbuki bu lfz herhangi bir mevsfun sfat olamaz. Allahn sfatlar
ve bunlarn fiil ve masdarlar dima kendisine izfe edilir.
9

Gazlye (. 505/1111) gre Allah, hakk varlkta tek olan medih sfatlar ile
llen ve ulhiyyet sfatlarn kendisinde toplayan, hak varln ismidir. Zr
Ondan baka her varlk, biztih varolmaa mstahak deildir. Ondan vcd bulan

7
Bekir Topalolu, Allah, 471; Halife Keskin, a.g.e., ss. 15-68
8
Allah kelimesinin tremi olabilecei kkler hakknda geni bilgi iin bk. Rgb el-sfahn, a.g.e.,
elh, md, ss. 25-26; Bekir Topalolu, a.g.md., 471; Sadreddin Konev, Esm-i Hsn erhi, (trc.
Ekrem Demirli) stanbul 2004, ss. 25-36; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, ss. 42-43.
9
Suad Yldrm, a.g.e., s. 100.
116
her ey, kendi zt tbriyle fni olduu gibi, var olduktan sonra da fndir, yok
olacaktr. Doru olan, Allah lafznn bu mnya gelmesidir. Onun itikk yni
hangi kelimeden tredii ve ekimi hussunda sylenenler, klfetten ve haddi
amaktan baka bir ey deildir.
10

bn Arab (. 638/1240), Allah isminin, bakasna verilmesi ciz olmayan
isimlerden olduunu, Allah Telnn bu ismi kendisine has kldn, mminlerin
de edeb gerei bu ismin haslna dikkat etmeleri gerektiine dikkati eker.
11

Her ne kadar esm varsa, hepsinin medll birdir.
12
diyerek Allah lafznn
cmiiyyetine dikkati eker. A. Avni Konuk da (. 1938) bn Arabnin Ve tahkkan
tek denilen zt- vhid, ifte mnderic oldu szn u ekilde erh eder: Vcd-
mutlak- Hak bir vcd- nmtenhdir ki, keml-i letfetinden n idrk-i uklden
muhtecibdir. Bu mertebe-i tlkta hibir sfat ve isim ile tavsf olunmaz. Fakat bu
mertebeden sft ve esm mertebesine tenezzl edince Allah ismi ile msemm
olur. Binenaleyh Allah zt ile ahad, sft ile vhiddir; ve sfat esmnn
meneidir.
13
Ayn mellifin Fussul-Hikem erhinin Nuh Fass ksmnda geen
aadaki aklamalar, incelendiinde kapal gibi gzken geen satrlarn, daha iyi
anlalaca grlecektir. Bu aklamalar zetle yledir:
Vcd- hakk kendisi iin bir son dnlemeyen (nmtenh) zt- Hakkn
vcdundan ibrettir. Ve Hak bu ahadiyyet mertebesinde btn esm ve sfattan
mutlaktr. Mutlak tbiri mermn anlalmas iin kullanlm olup tlak kaydndan
da mutlaktr. Bu mertebede Allaha nisbet edilen sfat ve esms ekirdein iindeki
aa gibi gizlidir. Vaktki onun kuvvede olan isimleri kemllerini mhede iin
msemmlar olan Haktan yneler, mezhir ve sr taleb ettiler, yni kuvvede olan
bu isimler ey zerinde tezhr etmek sretiyle fiile kmak, grnr olmak
istediler; vcd- mutlak- Hak srf eyya merhameten, mertebe-i ahadiyetten
mertebe-i vhidiyyete tenezzl eyledi. Bu mertebe, mertebe-i ulhiyettir. te bu

10
Gazl, el-Maksadl-esn erhi esmillhil-hsn, s. 37. Gazlnin Allah anlay hk. Ayrca bk.
Sleyman Hayri Bolay, Aristo Metafizii ile Gazl Mtefiziinin Karlatrlmas, Kalem Yay.,
stanbul 1980, ss. 282-299; mer Faruk Yavuz, a.g.m., ss. 86-90.
11
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, IV, s. 198.
12
Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, (haz. Mustafa Tahral, Seluk Eraydn),
stanbul 2005, III, 32.
13
Ahmed Avni Konuk, a.g.e., III, 78.
117
mertebede zt Allah ismiyle tesmiye olunur. Btn isimler bu isim altnda
toplanmtr.
14
Bu nedenle btn isimler Allah iin olmu olur.
15

Konuk, lhn btn sfat ve esmy kapsadndan dolay bir sfat- muayyen
ve ism-i mahss ile kaytl olmadn u mislle aklar: Mesel hasta olan kimse
y ilh! ve y Allah! diye nid etse, bu ismin tahtnda olan ism-i fye; a
kalan kimse y lh! dese Rezzk ismine iltic eder. Dierleri de buna kys
edilsin.
16

bn Arab, Allah ismi ile eref-i mahlkt olarak yaratlm olan insann
mhiyeti arasnda mazhariyet noktasnda bir ilikiye
17
u ifdelerle dikkati ekiyor:
nsan sret-i ilhiyye zere mahlk olduundan bil-cmle esmy cami olan
Allah ism-i erfinin mazhardr. Her mertebe ve taayyn esm-i ilhiyyeden bir
ismin mazhardr. Nasl ki btn paray kapsyorsa, Allah ismi de btn isim ve
sfatlar bnyesinde toplamaktadr.
18

bn Arabnin fikirlerinin anlalmasnda ve intirnda Sadreddin Konevnin
(. 673/1274) nemli etkisi olduu bilinmektedir. Konevnin Allah ismi ile ilgili
olarak kaydedeceimiz grlerini incelediimizde, bn Arabnin bu husstaki
grlerinin iz dmlerini grmek mmkn olacaktr.
Konevnin Allah ismi ile ilgili grleri u ekilde zetlenebilir: Allah
Tel bu ismi, Hakkn ztndan bakasnn ismi olmaktan korumutur. Bunun
nedeni, bu ismin Zt- ahadiyete kmil anlamda dellet etmesidir. Geri btn ilh
isimlerin Hakkn ztna bir delleti vardr. Fakat Allah isminin dndaki her ilh
isim, Zta dellet etmesinin yan sra, selb vey isbat gibi baka bir anlama da

14
15
Konuk, a.g.e., III, 303.
16
A.Avni Konuk, a.g.e., III, 304.
17
nsanlarn, eref-i mahlkt olarak ve ahsen-i takvm de yaratlmasnn, Allahn insanlar ok
sevdiinin bir delili olduu bu sevgiye mukbil insanlarn da Ona itat ve ubdiyetle mukbele
etmeleri gerektii hussu ile ilgili geni bir deerlendirme iin bk. Atilla Yargc, Kur'nn
nerdii deal nsan Modelinin Olumasnda Sevginin Rol, (Baslmam Doktora Tezi ASBE.),
Ankara 2002, ss. 77-89.
18
A.Avni Konuk, a.g.e., I, 113; bn Arabnin Allah ismi ile ilgili grleri iin bk. Ftht-
Mekkiyye, IV, ss. 198-200.
118
dellet eder. Bu sebeple de, dier isimlerde bu isim gibi, Zta dellet etme gc
olmamtr.
19

Konev, ilh isimler iinde btn ilh isimlerin yerine ikme edilebilecek
yegne ismin, Allah ismi olduunu syler. Bundan dolay bir kii Ey Allah!
dedii vakit, yet ehl-i kef ise, bunu sylerken basret zerinde bulunur; ehl-i
kef deil ise, bu durumda Ey Allah! diye nida ettiinde bu kiinin murdna hangi
ismin mahss olduuna baklr; nk bu isim, btn isimlerin mertebesidir.
Bu nedenle, Allah bilen kimse, her eyi bilmitir. Eydan birisinin
bilgisinden mahrum kalan kii, gerekte Allah da bilmiyordur. nk isimlerden
birisinin hkmnn Allah bilmede delleti, hepsinin hkm gibidir.
20

Konevye gre Allah hakknda herkesin kendi tasavvuruna uyan bir Tanr
(ilh) fikri baka bir deyimle, sbjektif bir Tanr telakksi vardr. Oysa Allah
kendisine izfe edilen vsflardan tecerrd bakmndan: Varlk nesnelerinde idrk
ve ihta edilemeyen ve tavsif olunamayan; kendisinden hibir ey hri kalmayan;
zt ve ilmi ile her eyi ihata eden; irdesi kendi kudretine tbi olan; bilgisiyle zt
ayn olan; zt tibriyle de, sfatlar tibriyle de tek olan, ancak, kendisine yalnzca
tahsis yoluyla sfatlar izfe edilebilen; ilim ve mihede bakmndan kuatlamayan;
hakknda bir hkm vermek v.s. doru olmayan; btn sretlerden mnezzeh ve
ayrca, btn ynlerden (vecihlerden) tek olduu iin ynler (vecihler) bakmndan
kavranamayan; cisim vey cismn olmayan; her zamn ve meknda mevct olan;
knhyle bilinemeyen, anlalamayan ve ihta olunamayan; sfat ve isimleri
konusunda yarattklarndan baka olan; akl ve nazar yollaryla kavranmas mmkn
olmayandr.
Tanr hakknda sz shibi olan herkesin, kendi zihninde (nefsinde) tasavvur
ettii bir keyfiyete gre bir Tanr fikri vardr ve o ahs buna ibdet eder. Halbuki o
Allah'tr; ondan baka bir ilh/Tanr yoktur. u halde her nazar shibi iin, ancak
kendi kbiliyyetine gre cat ettii bir ey/ilh kavram ortaya kar. Byle bir insan

19
Konev, a.g.e., s. 37.
20
Konev, a.g.e., s. 38.
119
ise, ancak kendi nazariyatnn mahsl (mecl) olan eyi bulur. u da var ki, bu
tasavvur kuvvetini o insanda meydna getiren de yine Tanrdr.
21

Azz Nesefye (. 700/1300) gre Allah ismi, en bata zikredilen bir isimdir.
Ve bundan daha ycesi de yoktur. Yaratma, dirilik, bilmek, kudret ve irde Allahn
birer sfatdr. Gk, yer, cemd, bitki ve dier btn sretler Allahn birer sretidir.
Allah ismi ise btn bunlar cem eden bir isimdir. Nesef, Allahn ztn tavsf ve
trif eden alm, murd, Kdir isim ve sfatlarn bir tek ismin kapsamnda
grmektedir ki, bu da Allah isminden ibrettir. Bylece Nesefye gre Allah ismi,
ilh zt ile ayn anlamda olmu oluyor. Bu isim tretilmi bir isim olmayp hem
gayb hem de ehdet lemlerini kapsamaktadr.
22

Allahn ztn ve sfatlarn dnme ile ilgili deerli bilgiler veren
mutasavvflardan birisi de eyh Mahmd ebsterdir. ebster (. 720/1320),
Glen-i Rz, isimli eserinde ; Zhir ehlinin akllarnn gzlerinde olduunu, bunlarn
iki gznde de kuru ar bulunduunu ve lemde maddeden baka bir eyi
gremediklerini kaydeder. Bu nedenle Allah hakknda konuanlarn hakkat dile
getirmekten ziyde hep kendi grlerini dile getirdiklerini, zr Allahn ztnn
nelikten de nitelikten de mnezzeh bulunduunu beyn eder.
23

ebster, Allah dnme hussundaki salkl yolun ne olduu ve
dncenin neden bzen ibdet, bzen de felket olduu yolundaki bir soruyu u
ekilde cevaplandrr: Allahn sfatlarn ve nmetlerini dnmek en salkl yoldur.
Allahn ztn dnmek gnahn t kendisidir. Allahn ztn dnmek botur
samadr. Eldekini elde etmeye almak bil ki, olmayacak bir eydir! lemdeki
eyler, Allahn ztndan nurlanan, ztna dellet eden eylerdir. Fakat zt onlarla
nurlanmaz ki! Btn lem onun varlndan meydana gelmiken, varl, nasl olur
da lemden grnr? Yarasann gznde gnei grmeye kudret yok. Allahn pek
parlak, pek nurlu olan ztna kar akln nru, gnee bakmaya alan gze benzer.

21
Nihat Keklik, Sadreddn Konev'nin Felsefesinde Allah-Kinat ve insan, stanbul, 1967, s. 20;
Dilver Grer, bn Arab'de "Dinlerin (Akn) birlii ve "bdet" Meselesi Hakknda Bir
Deerlendirme, Tasavvuf Dergisi, S, XI, s. 35. (9-54).
22
brahim Dzen, a.g.e., s.113.
23
ebster, Glen-i Raz, (ev. Abdlbaki Glpnarl), MEB Yay., stanbul 1985, s. 12.
120
Gz gnee bakmaya kalkt m kamar, kararr, bir ey grmez olur. Karanlk
Allah ztnn nrudur. b- Hayt, o karanlk iindedir.
24

Esm-i hsn ve bilhassa tevhd konusunda nemli tesbtlerde bulunan
mutasavvflardan birisi de Bursev ile ayn ada yaam olan Niyzi-i Msrdir.
Niyz-i Msr (. 1105/1694), Tevhd Rislesi adl eserinde Allah ismi ile
ilgili olarak u aklamay yapar: Allah, Allah Telnn isimlerinden yle bir
isimdir ki, cmleye dellet eder. Bundan baka isimlerin her biri, baka baka birer
mnya dellet eder. Mesel rahmn, rahme; rahm, gafra; gafr, ekra dellet
etmez. Ama Allah lafz, btn esmya dellet eder.
25
Msr, Allahn ancak Allah
lafz ile tavsf edilebileceini, Allah herhangi bir yerde ve ynde aramann cehlet
olduunu zr yn ve yerin ahdet lemi iin geerli olduunu beyn eder.
26

Msr, Allah mevcdtla kyaslayp, Allah msivdan gayrdr eklindeki bir
zh da yeterli grmeyerek u misli verir: Mesel, Zeydin eline, ayana, gzne,
kulana, burnuna, aklna, fehmine, vehmine ve nihyet kuvvesinden herhangi
birisine Zeyd denilmedii gibi, Zeyd, bu saylanlarn urasndadr da denilmez.
phesiz ki Zeyd denildii zamn bunlarn tamm kast edilmi olur. Msr, bir
kimsenin bu anlay ve kavrayla Allah bir saat anmas bir bakasnn bu anlayla
olmayan bir sene dil ile zikrinden hayrl olduunu syler.
27

Bursev de birok eserinde Allah isminin eitli mnlar zerinde durmu ve
bize k tutacak aklamalar yapmtr. Besmele ile ilgili zhlarnda bu konuyu
anlamaya yardmc olacak bz aklamalarda bulunur. Bursev, Besmelenin
Kur'n srelerinde yer alan yetlerin bir paras deil, bamsz ve bal bana bir
yet olduu eklindeki son dnem Hanefi limlerinin grlerine katldn beyn
eder.
28

Bursev, besmelenin, srelerin birbirinden ayrlmas ve ilk balangta bereket
istemek iin konulduunu bu nedenle her nemli ie besmeleyle balandn,

24
ebster, a.g.e., s. 13.
25
Niyazi Msr, Risle-i Tevhd, Sleymaniye ktp. Mihriah Sultan, nr. 384, (73-84 vr.), s.1; Baykal,
s.95. (Ltf Baykaln a.g.e., iinde yer alan metinden yararlanlmtr.)
26
Msr, a.g.e., s.2.
27
Msr, a.g.e., s.2.
28
Bursev, Rhul-Beyn, I, 34.
121
Kur'nnn anahtar, Levh-i Mahfuzda kalemin yazd ilk ey ve Hz. Ademe inen
ilk yet olduunu syler.
29
Allahn adn anmann n plana kt besmeleden nce
istizenin zikredilmesinin hikmeti ise; kalbi gzel eylerle sslemeden nce, kt
eylerden temizlemek ve tmyle Allaha ynelerek, Allahtan baka her eyden,
btn ynleriyle ilgiyi kesmek olduu belirtilir.
Putperest Araplar bir ie balarken tanrlarnn adlarn anarak Lat ve Uzzann
adyla derlerdi. Dolaysyla Tevhd ehline de bir ie balarken ncelikle Allahn
adn anmas ve bunun neden ne alndn bilmesi gerekli grlmtr. Bu da, nce
Allahn adn anarak, yaplacak ile ilgili fiili sonraya brakmakla olur. Bu nedenle,
bismillhtan sonra bir fiil takdr edilir. Balanacak ie gre bismillhi ekrau:
Allahn adyla okurum v.b takdr edilir.
30
Bursev, Allah isminin ism-i azam
olduunu, gerei yerine getirilmek artyla onunla yaplan dunn, kabl edilmesinin
beklendiini, nk bu ismin dier btn isimleri kapsadn beyn ediyor.
31

Bursev, erh-i uabl-mn (mnn beleri) isimli eserinde, Allah ismi ile
mnev haytn nderlii anlamndaki, Kutbul-aktb ve Sultn arasnda yle bir
balant kurar: Btn insanlar Hak Telya zt, sfat ve beklarnda muhtatr. Zt-
Hak ise sfat ve beks gibi mahlka muhta deildir. Allah Tel, lemleri, esm ve
sftnn mertebelerini izhar iin halk eyledi, yoksa ztnda muhta olduundan deil.
lemin mevcdiyetinden Hak Tel mteessir olmamtr. Hak Tel zerinde eser
varl yoktur. Muhakkak kerm zt yce bir an zere berkarardr. Bundan anlalr
ki her asrda bu esmnn tecell ettii Kutbul-aktb ve Sultn gelir.
32
Bursev,
mlk, vzer ve vkel esm-i klliyye-i lhiyye tahtndadr, demek sretiyle
madd iktidarn zirve noktas bulunan sultn, mlk gibi nvanlarn da esm-i
klliyeden olan Allah ismine mazhariyetlerine iret eder.
33

29
30
31
Bursev, Rhul-Beyn, I, a.y; Bursevnin Lafza-i celle (Allah) ilikin yorumlarnn Slemnin
Tefsrinden muktebes olduu yorumu iin bk. Sleyman Ate, Slem ve Tasavvuf Tefsri, Snmez
Ne., stanbul 1969, s. 233.
32
smil Hakk Bursev, erh-i uabil mn, stanbul 1304, ss. 9-10.
33
a
; Ziya Kazc, a.g.m., ss. 208-209 (Bu makale, Tuhfe-i
Hsekiyyenin bir ksmnn, sdeletirilmi ve transkribe edilmi hlidir.); Bursev, Kitbl-Envr,
Sleymaniye Ktp., Mihriah Sultan Bl, nr. 189/2 vr. 27
a
. (M. Murat Yurtsever, smil Hakk
122
Bu ifdeler Hilfet messesesini Hz. dem kssasna dayandrarak aklayan
bn Arabnin u tesbtleriyle daha iyi anlalacaktr: demde Allah Telnn sreti,
klliyyet ve cemiyyet zere zuhr etmitir ki, bu sretle dem hilfet-i ilhiyyeye
hak kazanmtr. Bu cemiyyet halfeden baka hibir unsurda yoktur. Dolaysyla
halfe olan insn- kmil Allah ism-i cminin mazhardr. lem onun iin
yaratlmtr.
34

Bursev, lillhiin birinci lm kaldrlrsa leh olacan, bu ism-i erfin
btn hak tarkatlarn ehli iin ikinci makmda (nefs-i levvmede) vird edinildiini
lem-i isbat ve makm- celvete ulamaya sebep olduunu syler.
35

Bursev, bir kimse du vstasyla Allahtan bir ey isterse bunu vstasz
olarak dorudan Allah ismi ile istemesi gerektiini, zr bu ismin btn isimlerden
akder olduunu, yet mahlktan isteyecekse kutba tevecch etmesi gerektii zr
bu ismin ecma olduunu ve yznde vsat bulunduuna dikkati eker.
36

Bursev, Esm-i ilhiyyenin kendisine (Allaha) perde ve engel tekil edip
etmeyecei eklindeki bir soruyu u ekilde cevaplandrr: Herhangi bir nesnenin
dahi esm ve sfat kendisine perde olmad halde, Allahn esm ve sfat kendisine
nasl perde olur? Belki esm ve sfatla (gelin duvanda olduu gibi) gayriden
muhteceb olur.
Nasl ki melikler memleket ilerini, grevlendirdikleri nzrlar eliyle
yrtyorsa, Allah da esms vstasyla birtakm ileri grr. Burada esm hizmeti
grevindedir.
37
Ancak bir farkla ki dnyev sultnlar iin iinden kamadklar iin
yni aczden kaynaklanan bir sebeple yardmclara mrcaat ederken, Allah, hikmeti
gerei esmsn icratna vsta yapmtr. Veyhut ilk planda, zhiren houmuza
gitmeyen hastalk lm gibi bir sebeple ikyetin dorudan Allaha gitmemesi iin

Bursevnin Kitbl-Envr, UFD, S. 7, C.7, 1988, ss. 27-296. Makalesi ekindeki transkribe
edilmi metinden yayarlanlmtr.)
34
Konuk, a.g.e., s. 212.
35
Bursev, Ferahur-Ruh, II, 297.
36
a
.
37
b
.
123
hastalk, Azril v.b. vstalar ihds edilmitir. Ama hakk filin Allah olduuna,
sebeplere hakk tesr gc verilmediine mn etmek gerekir.
38

Bursev, Tuhfe-i Recebiyyede Allah isminin, Rahmn, Rabb, Hayy ve
Kayym isimleri ile birlikte esm-i cmiadan olduunu, kelm limlerinden Eb
shk sferayannin doksan dokuz esmy yirmi bee indirgediini bu yirmi bein
sair esmy da kapsadn, ashb- Halvet ve Celvetin ise bu isimleri on iki ve
yediye kadar tenzl ettiklerini kaydeder.
39
Allah ismi ile ism-i azamn birok
kaynakta berberce ilenmesi nedeniyle incelememize ism-i azam ilve etmeyi
uygun bulduk.
3.2. sm-i Azam
Azam, en byk, en ul, en azim demektir. Buna gre, ism-i azam,
Allahn btn esm-i hsnnn mnsn iinde toplayan isim demek olur.
Esm-i hsn ile ilgili eserlerde ele alnan konulardan biri de ism-i azamdr.
Allaha izfe edilen yzlerce isim arasndan birini en byk isim diye tercih etme
giriimleri erken dnemde balamtr. Allahn isimlerinden hangisinin bu zellii
tad konusunda limler arasnda bir gr birlii mevct olmamtr.
sm-i azamn hangi isim olduu konusunda yet ve hadse dayandrlan kesin
bir delilin bulunmay, bu konuda farkl grlerin ortaya kmasna neden
olmutur. slm limlerinden bir ksm, ism-i azam mehur doksan dokuz isim
iinde ararken; bir ksm da bu ismin, sz konusu listenin dnda olduu
kanatindedir.
40

Kurn- Kermde ism kelimesi yirmi yette Allaha nisbet edilmekle birlikte,
azam sfatyla bir niteleme yer almamaktadr. Bir yette Rabbin isminin yce olup
hayrlara vesle tekil ettii ifde edilmi,
41
iki yette ism-i rabbik tamlamasna

38
b
.
39
b
.
40
Bekir Topalolu, ism-i azam, DA, XXIII, 75.
41
Rahmn 55/78.
124
azm sfat,
42
bir yette de ayn tamlamaya al nitelemesi eklenmitir.
43
Bu
yetlerin de Rabbin isminin tenzih edilmesini emretmektedir.
44

sm-i azam hakknda hadslerden birisi Esm bint Yezdden rivyet
edilmitir. Peygamberimiz (s.a.v.) Allahn ism-i azamnn u iki yette olduunu
buyurmutur: Birincisi, lhnz bir tek ilhtr. Ondan baka ilh yoktur. O
rahmndr, rahmdir
45
melindeki yettir. kincisi ise O Allah ki Ondan baka ilh
yoktur. O, diridir, kayymdur
46
mlindeki yettir.
47

bey bn Kab, Peygamberimizden (s.a.v.) ism-i azam kendisine retmesini
istemi, Peygamberimiz (s.a.v) de Bakara sresinin 255. yetinin banda geen
Allah, kendisinden baka hi ilh olmayandr, O diridir, kayymdur
48
cmlesi ile
l-i mrn sresinde geen Allah, kendisinden baka hi ilh bulunmayandr, O,
diridir, kaymdur.
49
Anlamndaki yeti okumu ve ism-i azamn bu iki yette gizli
olduunu sylemitir.
50

Bir ksm bilginler, zellikle mutasavvflarn grne gre ism-i azam sdece
peygamberler ve veller tarafndan bilinebilir, halk tarafndan ise bilinemez. Bu
kimselere gre ism-i azam ile yaplan tm dular kabl edilir, tm istekler yerine
getirilir. Bu ismi bilenler olaanst iler yapabilirler.
51
rnek olarak Kur'nda Hz.
Sleyman kssasnda geen ve yannda Kitaptan bir ilim bulunan kimse
52
olarak

42
Vka 50/96; Hkka 69/52.
43
Al 87/1.
44
yetler ve esm-i hsn ilikisi hk. daha geni bilgi iin bk. smil Karagz, yet ve Hadslerin
Inda Esm-i Hsn, DB. Yay., Ankara 2007, 102-108; Sleyman Bosnal, En Gzel simler
Onu Anlatyor, Esm-i Hsn Tecellleri, Srlar, Rehber Yay., stanbul 2006, ss. 61-63.
45
Bakara 2/163.
46
l-i mrn 3/2.
47
Tirmiz, Devat, 65; bn Mce, Du, 9.
48
Bakara 2/255.
49
l-i mrn 3/2.
50
Mslim, Slatl-msfirn, 258; Bu hads ile ilgili eitli yorumlar iin bk. smil Karagz, a.g.e.,
s. 103; Bekir Topalolu, sm-i Azam DA, XXIII, 75; Bosnl, a.g.e., s. 63.
51
Abdlhakim Yce, a.g.e., s. 167.
52
Bu kiinin Hz. Sleymann veziri saf b. Berayha olduu kaynaklarda ifde edilmektedir. saf b.
Berayha: slm kaynaklarda Hz. Sleymann ktibi vey veziri olup, sm-i azam bildii,
dusnn kabl edildii, kermet shibi olduu nakledilmektedir. Geni bilgi iin bk. Bk. Bursev,
Tuhfe-i Recebiyye, vr. 72
b
; mer Faruk Harman, saf b. Berayha, DA, III, 455.
125
nitelenen kiinin, Belksn tahtn ism-i azam syesinde gz ap kapayncaya
kadar geen bir sre iinde
53
getirmi olabilecei de belirtilmitir.
54

bn Arabye gre, esm-i ilhiyye klliyt itibriyle doksan dokuzdur. lem-
i ekber doksan sekizinin mazhardr. nsn- kmil ise doksan dokuzunun mazhardr.
Doksan dokuzu yze tammlayan isim ise ism-i azamdr. sm-i azam doksan
dokuz esmnn hepsini kapsayan ve hepsinden stn olan bir isim olup vcd-i
mutlak- Haktr. Btn hakkat ve mertebelerin kayymudur. Btn hakkat ve
mertebeler onunla kimdir.
55
bn Arab, ism-i azamn Allah ismi olduu grn
birok yerde ifde etmektedir.
56

bn Arab, ism-i azamn etkisi ile ilgili olarak u olay nakletmektedir: Bizim
arkadalardan biri Kur'n okurken yle bir yete geldi ki, birden o yetin etkisini
grd. Bu durum karsnda arp kald. Bu etkinin sebebinin ne olduunu
bilemedi. Daha nce okuduu yetleri yeniden okudu. Sz konusu yete gelince,
yine ayn etkiyi grd. Sonra birka kez ayn yetleri tekrar etti ve her defasnda ayn
etkilenme meydana geldi. Bylece Kur'n okurken tevfukan karsna kan o yetin
havsla ilgili bir yer olduunu anlad. Daha sonra da, onu kendine bir isim edindi.
Ne zamn istese o etkiyi salyordu.
57

bn Arab, yukardaki satrlarn hemen devmnda, bu olaanst
mazhariyetlere nil olanlarn marmamas gerektiine u ekilde dikkati eker:
Bununla birlikte byle bir olay hibir zamn hakkat ehli olan birini deitiremez,
onu batan karamaz, nk hakkat ehli olan insan, ancak kendinde gerekletirmi
olduu eylerle ferahlar ve huzur bulur, tpk Eb Yezd el-Bistmye ism-i azam
nedir? diye sorulduunda verdii ilgin cevap gibi: sm-i azam sdk ve ihlstr!
Sen sdk ve ihls shibi ol! Sonra istediin ismi ism-i azam olarak al! Eb Yezd

53
Bk. Ben onu, gzn kapayp amadan nce sana getiririm. (Neml 27/40).
54
b
.
55
Konuk, Tedbrt- lhiye, ss. 366-367.
56
Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, IV, 321.
57
bn Arab, Fen Rislesi, (Kitbl-Fen Fil Mhede), ev. Mahmut Kank, z Yay., stanbul
2007, s. 54.
126
el-Bistm bu cevbyla birtakm formlleri sylemeyi ve onlar takld olarak
telaffuz etmeyi deil de asl tahkki tavsiye etmitir.
58

Bursev, ism-i azamn Allah ismi olduunu birok eserinde zikreder. Bakara
sresinin 255. yetinin tefsrinde bu konu ile ilgili grlerini u ekilde aklar:
Allah, yce Rabbimizin doksan dokuz isminden en yce ismidir. sm-i azamdr.
nk bu, tm ilh sfatlar kendinde toplayan zt gsterir, Ona iret eder. Onun
ztyla ilgili hibir nitelik bu ismin dnda deildir. Oysa teki isimler, yce Allahn
ilh sfatlarnn tmne ayr ayr iret etmeyip yalnzca konulduklar anlamlara
dellet ederler.
59

Bursev, isimlerin farkl farkl grlmesinin ve alglanmasnn mbtedler iin
geerli olduu, ancak ileri safhaya varm olan mntehler iin ise her ismin ism-i
azam olduu grndedir. simlerin hakkatnda var olan mn (mnteh iin)
kuvveden fiile km ve her bir esmda btn esmnn srrn bilmesi, bulmas
mmkn olmutur. Bu nedenle mnteh yannda her isme ism-i azam denilir.
60

Bursev, esm-i hsnnn cmlesinin usl (asl) olduunu ve Hakka nisbetle
onlarda klliyyet ve cziyyet olmadn, belki cmlesinin ism-i azam olduunu
ancak bz maksatlar iin bz isimlerin seilmesi, saylmas maksat ve netceye daha
abuk varlmasna vesle olduunu beyn eder.
61

Bursev, ism-i azamn herkes iin bir olamayaca, herkesin ilgisine,
megliyyetine, kbiliyyetine ve vazfesine gre bir ism-i ihtissiyyesinin
bulunduu, bu nedenle farkl kiiler iin farkl isimlerin ism-i azam olabilecei
grndedir.
62
Bursev, Kayym sfatn aklama balamnda bu konu ile ilgili
birka misl verir:
Kayym; Kim kelimesinin mblaa sfat olup her eyi yaratma,
yetitirme, lyk olduu kemle ulatrma ve koruma hususunda srekli bir ekilde
ayakta tutan ve gzeten demektir. Ayn zamnda el-Hayyl Kayym, Allahn

58
bn Arab, a.g.e., s.55.
59
60
b
, 26
a
.
61
Bursev, Kitbn-Netce, I, ss. 307-308.
62
b
.
127
ism-i azamdr, denilmitir. Hz. s (a.s.) lleri diriltmek istedii zamn, Y
Hayyu Y Kayym diye du ederdi. Yine deniz yolculuu yapanlar batma tehlikesi
geirdiklerinde, Y Hayyu Y Kayym diye du ederlermi.
63
Peygamber
efendimizin de bu isimlerle oka du ettii Hz. Aliden rivyet edilmitir.
64
Birok
mutasavvf da ism-i azam ihtiv ettii sylenen eitli du metinleri
oluturmulardr.
65

Bursev, ism-i azam bilmek iin bz niteliklere ship olunmas gerektii
hussu ile ilgili olarak u menkbeyi nakleder: Anlatldna gre, adamn biri
meyihten birine gider ve: Bana ism-i azam dusn retmeni istiyorum der. O
da : Senin bunu renebilme ehliyyetin var m ? diye sorar. Evet cevbn verir.
Gidilen zt: O halde sen, ehrin giri kapsna git, sonra gel grdklerini bana anlat
der. Adam gider ehrin giri kapsnda bekler. Bir de bakar ki yal bir oduncu, eei
ile odun getiriyor. Askerin biri gelir yal oduncuyu dver ve odunlarn elinden alr.
Bu olaydan sonra dner, gidip o eyhe grdklerini anlatr. eyh; ayet ism-i azam
dusn bilseydin o askere ne yapmak isterdin? der. Adam da o askerin helk
olmas iin beddu ederdim cevbn verir. eyh kendisine: O grdn yal
oduncu var ya, ite bana ism-i azam dusn reten odur. der ve: unu iyice
bilmelisin ki ism-i azam dusn ancak u niteliklere ship birisi renebilir:
Sabretmesini bilecek, halka merhamet edecek ve onlara kar efkatli bulunacaktr.
diye ekler.
66

63
Deniz yolculuklarnda okunan, denizi teshir ve ism-i azam ihtiv ettiine inanlan, Ebl-Hasen
zilye (. 656/1258) nisbet edilen Hizbl-bahr isminde mehur bir du vardr. Bu Hizbin, Hz.
Peygamberin ilhm ile kaleme alnd rivyet edilmektedir. Geni bilgi iin bk. Bursev, Tuhfe-i
Recebiyye, vr. 34
a
; D. B. Macdonald, Hizb, A, V/, 548; A. Cour, azil, A, XI, 365;
Sleyman Uluda, Hizb, DA, XVIII, 182-183; Mustafa Salim Gven, Ebl-Hasan zil ve
ziliyye Tarkat, (MSBE. Yaymlanmam Doktora Tezi) stanbul 1999, s. 188.
64
65
Bunlardan birisi, smil Rash Ankarav (. 1041/1631) tarafndan Hikeml-mnderice fi erhil-
mnferice ismiyle erhi yaplan Tunuslu ir ve nahiv limi Ebul-fazl Ysuf b. Muhammed b.
Ysuf et-Tevzer ya da mehr adyla bnn-nahvnin (. 513/1119) Arapa eseri Kasde-i
Mnfericedir. Allaha teslmiyeti dile getiren bu kasde byk bir ne kavumu, hlen Tunusta
en ok okunan eserler arasndadr. Skntl ve kederli insanlarn virdi hline gelmitir. Bu
kasdenin ism-i azam ierdiine, bu sebeple kasdeyi du olarak okuyan kiinin dusnn mutlaka
kabl olacana inanlr. Daha geni bilgi iin bk. Semih Ceylan, smil Ankarav ve Mesnev erhi,
(USBE., yaymlanmam Doktora Tezi) Bursa 2005, s. 254.
66
128
Bursev, ism-i azam, insn- kmil ile balantl olarak da yorumlar. Ona gre
ism-i azamn hakkati btn kmil hakkatlerin birlik mertebesidir. sm-i azamn
mns ise her asrda bulunan insn- kmildir ki o da Allahn halfesi, ilh
emnetin taycs bulunan kutbul-aktb hazretleridir. sm-i azamn sreti ise o
asrn kmil insannn sretidir.
67
Bursev madd saltanatn temsilcisi olan sultn ile
vkel-i devletin, ism-i azam- klliyeye mazhar olduklarn kaydeder.
68
Bursev,
ism-i azamn ilmi ile ilgili olarak da u bilgileri verir:
sm-i azamn ilmi nceki mmetlere haram klnmtr. nk henz
insanln hakkati kmil mnda zuhr etmemiti. Belki sdece o asrn kmil
insannn kbiliyyeti ynyle zuhr etmiti. Reslullahn (s.a.v.) gelmesiyle ism-i
azamn mns ve sreti bulunmu oldu. Yce Allah (c.c.) ona (s.a.v.) ikrm olsun
diye ism-i azam bilmeyi mbh kld.
69

Netice olarak Allahn isimlerinden bir ismin ism-i azam olduunu yetten
remzen, hadsten ise sarahaten anlyoruz. Bu ismin hangi isim olduu ise ihtilfl
olmakla berber bu nitelemeye en yakn ismin Allah ism-i erfi olduunu derc
ettiimiz grlerden anlyoruz. Zr bu isim kll olarak btn esm-i hsny
temsil ettii gibi, her ismi ayr ayr temsil edebilecek bir vsate de shiptir. Bursev
de bu gre katlmakla berber en iyi il hastann hastalna iyi gelen ve ifya
vesle olan iltr fehvsnca ism-i azamn da kiinin o anki durumuna uygun olan
isim olduu grndedir.
Allah ism-i erfi ile ism-i azam konusunu iledikten sonra, kelm limleri
ile mutasavvflar arasnda ihtilfl bir konu olarak bilinen, Allahn ne ekilde
bilinebilecei ve hissedilebilecei hussu zerinde durmakta fayda vardr. Allahn
varl birlii ile ilgili olarak kelm ilminin kulland Hudus delili,
70
mkn
delili,
71
Gaye ve nizm delili
72
gibi birok yol ve yntem var olmakla berber,

67
Bursev, ferahur-Rh, I, 77.
68
b
, 83
b
.
69
Bursev, ferahur-Rh I, a.y.
70
Bekir Topalolu, slm Kelmclarna ve Filozoflarna Gre Allahn Varl (isbt- Vcib), DB,
Yay., Ankara 1992., ss. 80-96.
71
Bekir Topalolu, a.g.e., ss. 96-104.
72
Bekir Topalolu, a.g.e., ss. 104-10.
129
tasavvufta esas alnan ve mellifimiz tarafndan da benimsenen kef ve
mkefe metodu zerinde ksaca durulacaktr.
3.3. Kef ve Mkefe Yoluyla Allahn Bilinmesi
Szlkte perdeyi ve rty kaldrmak, kapal olan bir eyi aa karmak, var
olan ancak nitelii bilinmeyen ey hakknda bilgi edinmek gibi anlamlara gelen kef
kelimesi, Kur'nda trevleriyle birlikte sknty kaldrmak ve resizlii sona
erdirmek mnsnda kullanlr.
73
Kef, perdenin almasyla gizli olann ortaya
kmas demektir.
74
Gayb hakkatlere yaayarak ve tem sretiyle vkf ve muttal
olmaktr.
75
Akln ve duygularn yetersiz kald ilhiyt konularnda dorudan bilgi
edinme yolu anlamnda kullanlan bir tasavvuf terimidir.
76

ki ey arasndaki perdenin kalkmas ve bu iki eyin birbirine kar aa
kmas anlamna gelen mkefe teriminin de ok defa kef anlamnda kullanld
grlmektedir.
77
Tasavvufa mkefe ilmi, sfilere de ehl-i mkefe denilmesi
kefin bu alandaki nemini ifde etmesi bakmndan dikat ekicidir.
78

Bz limler, kefin shhatine ve makbliyyetine dir, Kurn- Kermin
yetlerinden de delil getirmektedirler. Bunlardan birisi Senin perdeni kaldrdk, artk
bugn gzn keskindir
79
melindeki yettir. lmle hirete intikl eden kiinin
gzn rten perde kalkt iin daha nce gayb olan husslar artk aka grr.
Kef ve ilhm ile renmenin stnln kabl eden mutasavvflardan birisi
de Gazldir. Gazl, hyu ulmid-din isimli eserinde, sfilerin keif yolu ile elde
ettikleri bilgilerin, ehl-i zhirin ilim yolu ile elde ettikleri ilimden daha mteber
olduunu birok yet, hads ve menkbelere istinden ileri srmektedir.
80
Gazl, el-

73
Rgb el-sfahn, el-Mfredt, kf, md, s. 650.
74
Sleyman Uluda, Kef, DA, XV, 315
75
Eb Abdirrahman es-Slem, Tasavvufun Ana lkeleri Slemnin Risleleri, (ev: Sleyman Ate),
Ankara 1981, ss. 130-131.
76
Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 311

77
Bk. Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, IV, 313.
78
Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, ss. 383-384.
79
Kf 50/22.
80
Gazl, hyu ulmid-din, III, 41-59.
130
Mnkzda da akln yetersiz kald bz metafizik gereklerin, hatt tp, astronomi ile
ilgili bz bilgilerin ancak kef ve ilhmla bilinebileceini syler.
81

Kef konusu zerinde bn Arab de geni olarak durmu, hatt tasavvuf
anlayn kef yoluyla elde edilen bilgi anlamna gelen mrifet zerine
kurmutur. Allah Tel insann kalbini kerm bir beyt ve yce bir harem eklinde
yaratp, Beytl Haramdan daha erefli bir konuma yerletirdiini ifde eden bn
Arab, kalbe gelen mnlar ise Kbenin etrfnda tavaf yapan insanlara benzetir. Bu
insanlardan kimisinin gfil bir kalble ve takld olarak, kimisinin de mteyakkz bir
kalble, ihlsl bir hlet ve tahkki bir mn ile tavaf yaptn belirtir. Kalbe gelen
havatrn da kimisinin mezmm, kimisinin de memdh olduunu, kim hangi hlette
bulunursa Allah Telnn da ona o ekilde mumele edeceini kayd eder.
82

bn Arab vellerin ilhm ve keiflerini aldklar yere dikkati eker. Ona gre
veller bilgileri peygamberlere vahiy getiren melein ald kaynaktan (yni
Allahtan) dorudan aldklar iin bz keiflere kesin olarak timad edilmesi
gerekmektedir.
83

Allahn ismi, sfat ve varl konusu, mutasavvflarn megl olduklar nemli
konular arasnda yer almaktadr. Bilindii gibi sfiyye, dn hayt konusunda akldan
ziyde kalbe rol vermektedir. Onlara gre bedene bal arzu ve isteklerin asgari
dzeyde karlanmas, buna mukbil rh glerin zm dzeyde srr ve ihlsla
mnev alana ynlendirilmesi sonucunda kef denen vstasz bilgi ve tanma yolu
alr.
84
Allah ancak bu yolla bilinir vey tannr. Gazlnin, yllarca akl ilimlerle

81
Gazl, El-Mnkzu Min-ad-Dall, MEB. Yay., stanbul 1990, s. 62-63, 67.
82
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, s. 796.
83
Muhyiddin-i Arab, Fussul-Hikem, (ev. Nuri Genosman), stanbul 1992, s. 45; Konuk, Fussul
Hikem Tercme ve erhi, I, 218.
84
Kef hakknda daha geni bilgi iin bk. Sleyman Uluda, Kef, DA, XV, 315-317; a. mlf., slm
Dncesinin Yaps, 127-142; Ahmed Avni Konuk, bn Arab, Tedbrt- lhiyye Tercme ve
erhi (haz. Mustafa Tahral) stanbul 2004, s. 200, 383, 390, 372, 451; a. mlf. Fssul-Hikem
Tercme ve erhi, I, 76, 124, 127; Bekir Topalolu, Allahn Varl, s. 133; M. Erol Kl, bnl-
Arab, Muhyiddin DA, XX, 509; Sleyman Uluda, bn Arab, s. 100; Kueyr, Kueyr Rislesi,
ss. 427-434; Hucvir, Keful-Mahcb, ss. 397-410.
131
megliyyetinden sonra bu megliyyetten vazgeip
85
kef ve ilhm metodunu
benimsedii kaynaklarda yer almaktadr.
86

bn Arab, hi kimsenin nesnelerin zn (zt- eyy) bilemeyeceini, bir
kimse bir eyi o eyle ilgili bir huss vstasyla bilebileceini, o eyi biztih (z
itibriyle) tanmayacana gre baka bir eyin aracl ve yardm ile tanyacan
ve bu konuda da o aracy ve yardmcy takld edeceini syler. bn Arab konunun
devmnda yle der: Mdemki bir eyi bilmek ve tanmak iin dier bir eyi takld
etmek zorundayz, o hlde Allah takld ederiz. Allah takld ederek, yni Onun
verdii bilgilere dayanarak, Onun ship olduu merhamet, ilim, af ve muhabbet gibi
sfatlara ship olarak dier nesneleri (eyleri, objeleri) bilir ve tanrz. Baka bir ifde
ile bn Arab, akl esas alan filozoflar gibi eserden messire gitmiyor. Tam tersine
messirden (Allahtan) esere, sanatkrdan sanata gidiyor.
87

bn Arabnin kendi dneminde akl ilimlerin zirvesine ulam olan Fahreddin
er-Rzye yazd mektup, kef metodunun stnlklerini arpc bir uslpla ifde
eder.

bn Arab, sevgi ve takdr hisleri tayan mektubunda, Rz gibi himmeti yce
bir ztn mrn muhdest bilgileriyle zyi etmemesi gerektiini, fikir sultasndan
yakasn kurtarmasnn elzem olduunu, zr Allah tanmann, Allahn varln
bilmeden farkl olduunu belirtir.
bn Arab, akln ancak Allah mevct olmas bakmndan ve selb (onun ne
olmad) yoluyla bilebileceini, bu konuda ulm-i akliye erbbnn ve
mtekellimnin nasbinin bundan teye geemeyeceini syler. Ayrca, Allah
Telnn akln istidll ve tefekkr vstasyla tannmaktan mnezzeh olup, Onu
mhede ile tanmak isteyenin akl istidlllerden uzak durmak mecbriyetinde
olduu vurgusunu yapar.
88

85
Gazl, zhir ilimleri ve tedrsi brakarak hakkate mteveccihen yapt i yolculuunu
otobiyografik ve retici bir slpla el-Munkzda ayrntlaryla anlatr. bk. Gazl, el-Munkz, ss.
54-88.
86
Gazl, hyu Ulmid-dinin erhu Acibul-Kalb blmnde bilhassa lham ile renmenin,
Sofularn Keif Yolu ile Nazariyecilerin Yolu Arasndaki Farkn Beyn ksmnda keif yoluyla
ilim edinmenin lzm ve nemini tafsiltyla anlatr. Bk. Gazl, hyu Ulmid-din, III, 41-58;
Mustafa arc, Gazl DA, XIII, 491.
87
Sleyman Uluda, bn Arab, ss. 113-114.
88
bnul-Arab, Muhyiddn, Muhammed b. Al, Risletud-dav il Tarkl-ilm billh, Fatih ktp., nr.
5079 (vr. 638/1240), vr. 96
b
-98
b
. den aktaran, Bekir Topalolu, a.g.e., ss. 135-136; Topalolu,
132
Fahreddin Rznin mrnn sonlarna doru akl ve istidll yolunu terk ederek
kefin stnln kabl ettii ve tasavvufa meyl ettii u anekdotla
nakledilmektedir: mm Rz bir toplantda mutasavvf Necmeddn-i Kbr
(.618/1221) ile karlam ve dn bilgisinin derinlii ile vnerek ona Allahn
varln isbatlayan yz tne delil bildiini sylemi. Necmeddn cevap olarak: Her
delil ortada biraz phe olduuna dellet etmez mi? diye sorarak, Allah sfinin
kalbine yle bir nr yerletirir ki, o btn pheleri datr, bylece sfinin artk
delillere ihtiyc kalmaz diye cevbn tammlam. Bunu duyan Rznin kendisini
eyhe teslm ederek tasavvufa intisab ettii rivyet edilmektedir.
89

mm Gazl, esm-i ilhiyyeden Rezzk ismini erh veslesi ile kef ve
mkefeden bahsetmektedir. Gazl Rezzk kelimesinin mnsn zh ettikten
sonra rzkn iki eit olduunu sylemektedir: 1-Ak olan; bunlar yiyecekler ve
azklardr. 2-Gizli olan; Bunlar da mrifet ve keiflerdir. Bu da kalpler ve srlar
iindir. Bu rzk daha ereflidir. nk meyvesi ebed hyatndr. Zhir rzkn
meyvesi ise, ksa bir sre iin bedenin kuvvetidir. Allah rzk dilediine yayar,
dilediine daraltr.
90

Bursev muhtelif eserlerinde kef zerinde durmu ve ehemmiyetine dikkat
ekmitir. Ben gizli bir hazne idim.. hadsi zerinde dururken bu hadsin rivyet
asndan sbit olmasa bile kefen sahih olduunu sylemitir.
91
Bursev, sabah ile
gecenin karanl ald gibi kef ile de vcdun perdesinin alp ortadan
kalktn,
92
vctta bulunan karanlk durum ve hlleri ortadan kaldrmann nrlar
lemine ykseldikten sonra gerekleebileceini syler. Zr slik bir makmdan
dier bir st makma terakk etmedike (bulunduu hlin perdesiyle

Allah, DA, II, 477. bn Arabnin Fahreddin-i Rzye yazd mektupla ilgili olarak ayrca bk.
M. Erol Kl, bnl-Arab, Muhyiddin DA, XX, 499; bn Arabnin kef ile ilgili grleri iin
ayrca bk. A.A. Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, I, 76, 124, 127; II, 117, 159, 224, 225,
350; III, 29, 100, 105, 313; IV, 64, 66, 67, 68, 98, 122; a. mlf., Tedbrt- lhiyye Tercme ve
erhi, 265, 372, 379; Muhyiddin-i Arab, Fussul-Hikem, (trc. Nuri Genosman) s. 230; Sleyman
Uluda, bn Arab, ss. 100-114.
89
Bk. Seyyid Hseyin Nasr, Fahreddin Rz, slm Dncesi Trihi, II, (ev. Brhan Krolu,
Editr, M. M. erf-Mustafa Armaan), stanbul 1990, 279.
90
Gazl, el-Maksadl-Esn, 57; Bursev, Rhul-Beyn, VIII, 285.
91
Bursev, Kenz-i Mahfi, s. 17.
92
Bursev, Kitbn-Netce, I, 8.
133
perdeleneceinden), aa makmn durumunun kendisine mbeyyin olamayacana
dikkati eker.
93

Mellifimiz, ism-i Hayy zh ederken hayt sfatnn her eyi kuattn
cansz gibi gzken (cemd) varlklarn bile hayt shibi olduklarn, ancak keften
mahrm olanlarn bunu anlayamayacaklar kanatindedir
94
Bursev, ehl-i slkn
vcdlarn riyzetle kvmna sokup kefe msit hle getirdiklerini, bunun
sonucunda gayb nrlarn kalb aynalarna yansdn,
95
tefrt ehli iin riyzetin sz
konusu olmadn bunlarn mahcplar zmresinden sayldklarn,
96
kefleri olsa bile
muteber olmadklarn syler.
Bursev, mahcblardan kasdnn, mn ve ameli var olup ta bir trl kefe
mazhar olamayanlar olduunu syler. Kefin dhi birok mertebesi olduuna dikkati
eken mellif, son durumun nemli olduunu, zr nice kef shibi vardr ki, lm
annda durumunun deitiini, kiminin ise o anda mnnn arttn syler.
97

Mellif, akl bir badr ki, makm- hicaptr, kalb ise mutlak olup kef
makmdr, akl bedenden mutlak olmadka hakk kefe izin vermez
98
diyerek
kefin mahalli olan kalbe vurgu yapar. Bursevin hemen hemen btn eserlerinde
akla ve akla dayal kltre ynelttii eletirinin temelinde Gazlnin felsef akla
ynelttii sistematik reddiyenin byk etkisi vardr.
99
Bu konuda byk apta bn
Arabnin tesirinde kalan Bursev, kefi hemen hemen vahiyle edeer sayar ve btn
dn meselelerin zmnde kullanlabilecek kesin bir bilgi kayna olarak kabl
eder.
100

Bursev, kef ve mhedenin derece derece olduunu u rnekle aklar:
Mesel bir kimse uzak bir yerden bir ehri grse ve yaknna varmayp, dnp

93
94
b
.
95
a
.
96
97
98
99
Bursevnin felsefe, kef, mhede, akl ve kalble ilgili grleri iin bk. Yaar Aydnl, smil
Hakk Bursevnin Felsefe Tasavvuru, slmi Aratrmalar Dergisi, C. XVI, S. 2, 2003, ss. 185-
194.
100
Bu konu ile ilgili daha geni bilgi iin bk. Yusuf evki Yavuz-Cafer Karada, smil Hakk
Bursev/tikad Grleri, DA, XXIII, 109-110.
134
bakasna ben ehri grdm diye haber verse, bu haber doru ancak nks bir haber
olur. alp en yksek mertebeye ulamak iin gayret sarf etmek gerekir.
Sonu olarak her iki gzl bir deildir. denildii gibi her gz olann da
grme derecesi farkldr. Bzen de gzdeki hastalk nedeniyle var olan bir eyi farkl
bir ekilde grmek de mmkndr. Bu durum kef-i hayl ehlinin durumudur. Kef
odur ki, hayal gz ile deil, belki basret gz iledir.
101

3.4. Hayy
Hayy, szlkte yaamak, diri ve canl olmak anlamna gelen hayt (hayevn)
kknden sfat olup diri olan yaayan demektir. Allahn sfat olarak el-Hayy,
yaayan, keml mnsyla hayt shibi ve srekli var olan, lm olmayan, bk,
ebed ve dim olan demektir.
102
Onun hayt, yokluktan sonra ortaya km
deildir. Nitekim hayttan sonra da Ona lm, yokluk rz olamaz. br dirilere ise
haytn iki ucunda yokluk ve lm rz olur. Hayy kelimesinin zdd, l ve
canszdr. lnn sfatlar ise, bilmemek grmemek iitmemek kendi irdesi ile i
grmeyip bakasnn irdesine mahkum olmaktr.
103

Bu isim, Allah Telnn ebed bir haytla dima diri olduunu ifde eder.
Allahn sbt sfatlarndan biri olan hayt, kesinlikle yaratlmlarda mhede
edilen rh ile bedenin bitimesinden, bedeni kuvvetlerin henk ve uyumu sonucunda
meydana gelen geici bir durum olmayp, btn hayt shiplerinin haytnn
kaynan tekil eden hakk bir hayttr.
104
Yni, Allah (c.c.) tavsif iin kullanlan
Hayy isminin hakkati ile bu ismin mahlkt zerinde akseden hayt vasfn,
birbirine kartrmamak ve kyas etmemek gerekir. Zr btn mahlkt yoktan var
eden, onlarn her trl ihtiyalarn rahmetiyle gren, tmnn isteklerini iiten ve
bu arzulara rahmetli icratyla cevap veren vcip olan ztna mnsip, bir kuts
hayt vardr.
105

101
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr. 33b
102
Rgb el-sfahn, el-Mfredt, s. 197, 198.
103
Suad Yldrm, a.g.e., s. 202.
104
Metin Yurdagr, yet ve Hadslerde Esm-i Hsn, s. 195.
105
Alaaddin Baar, a.g.e., s. 153.
135
Yukarda da belirtildii gibi Allah, bir benzeri olmayan hayt shibidir. Hayy
olan Allah olmasayd, varlk ve varln ship olduu hayt da olmazd. uursuz,
ilimsiz ve kudretsiz hayt Allah iin dnlemeyeceinden bu sfatn Allahn ilim,
irde ve kudretinin esas olduu rahatlkla ileri srlebilir.
106
Allaha mahss olan
haytn mhiyeti ile ilgili en gvenilir ve tartmasz bilgiyi phesiz Kurn-
Kermde ve onun erh ve zh mhiyetinde olan hads-i erflerde bulabiliriz.
Kurn- Kermde Allahn vasf olarak Hayy ismi, lmsz ve dim hayt
shibi olarak,
107
diri ve mutlak ilh ifdesiyle
108
ve yerde de Kayym ismi ile
birlikte toplam be yerde zikredilmektedir.
109
Hayy, Allahn zt ve sbt sfatlar
iinde yer alr ve tenzh sfatlar gibi zt- ilhiyyenin dnda hibir eye taalluk
etmez. Hayy ismi ile evvel, hir, bk, vris ve Hak isimleri arasnda anlam yaknl
vardr.
110

hy masdarndan treyen eitli fiiller birok hadste Allaha izfe
edilmektedir. Bunlarn daha ok hamd sen, kr ve du cmlelerinde yer ald
grlmektedir. Hayy ismi, daha nce zerinde durduumuz doksan dokuz esm-i
hsn hadsinde mevct olduu gibi baka hads rivyetlerinde de gemektedir. Hz.
Peygamberin dularndan birinin yle olduu rivyet edilmektedir: Allahm beni
hak yoldan saptrmandan, senin izzet ve yceliine snrm. Senden baka tanr
yoktur. Sen lmeyen bir dirisin. Cinler ve insanlar ise lmldr
111

slm limlerinin ekserisine gre, Allahn bu sfata ship olmas zorunludur.
nk Onun dier keml sfatlarna ship olmas, ancak hayt sfatyla mmkndr.
Gazlye gre Allah faal ve idrk edicidir. nk hibir fiili bulunmayan ve
idrki olmayan ey l demektir. drkin en dk derecesi idrk edenin kendi ztn
bilmesidir. Kendisini bilmeyen, kendi varlnn uruna ermemi olan, cemd ve
l demektir. Mutlak ve kmil Hayy odur ki, idrk edilen btn eyler onun idrki
altndadr. drk edilebilen hibir ey onun ilminden, yaplabilen hibir ey de

106
Glck, Kurn ve nsan, s. 133.
107
Furkan 25/58.
108
Mmin 40/65.
109
Bakara 2/255; l-i mran 3/2; Th 20/11.
110
Bekir Topalolu, Hay DA, XVI, 550.
111
Mslim, Zikir, 67.
136
fiilinden dar kamaz. Allahn Hayy sfatna snr izmek mmkn deildir.
nk O mutlak Hayydr. Onun dndaki her bir canlnn hayt, hayt verenin
takdrine ve mazharn kbiliyyetine bal olarak snrl ve farkldr.
112
Melek ve cin
haytndan, insan, hayvan ve bitki haytna kadar saysz hayt eitlerinin her biri,
Allahn Hayy olduuna dellet ederler. Ancak bunlardan hibiri Onun kendine
mahss mukaddes haytn anlamak iin yeterli olamaz.
bn Arab, cemdat ve nebttn kendilerine mahss bir haytlarnn
bulunduunu Her ey Onu hamd ile tespih eder.
113
yet-i kermesine istinden
syler.
114
nk hamd ve tesbh etmek haytl olmay gerektirir. Her ey Allah
tesbh ettiine gre o zamn her eyde hayt vardr demek yanl olmaz.
115
Ancak,
insana varncaya kadar hayt dereceleri farkl farkldr. bn Arab, ism-i Hayyn
esm-i hsn iinde en ncelikli isim olduuna ve merkez bir rol oynadna
dikkatimizi ekmektedir.
116

Bitkilerin hayt dereceleri canszlardan, hayvanlarn hayt dereceleri
bitkilerden, insanlarn hayt dereceleri de hayvanlardan kemlt ve fazlet ynnden
daha ileri bir derecededir. Nihyet ehl-i zevk ve hd yannda btn kinat (cem-i
ey) hayt shibidir.
117
Haytsz gibi gzken ve basit unsurlar oluturan zerrelerin
tm kendilerine mahss bir hayt ile hayydirler. Ancak bunlarn haytlar
batndadr. Onu ehl-i kef olanlardan gayrisi idrk edemez.
118

Bu idrk edemeyii bir imtihan srr olarak yorumlayan Konuk, Her ey Onu
hamd ile tespih eder. Ancak, siz onlarn tespihlerini anlamazsnz.
119
yet-i
kermesiyle de iret edildii gibi eynn nutkunun btnda olduunu, Hakk'a ve
riflere nisbeten btnn zhir olduunu syler.
120

112
Gazl, Esml Hsn, s. 221. (Tercme)
113
sr 17/44.
114
115
Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, II, 270. bn Arabnin ism-i Hayy ile ilgili gr iin
bk. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, ss. 392-393; IV, 290-292.
116
117
A.g.e., a.y.
118
Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, s.292; bn Arab, Ftht- Mekkiyye, 292.
119
sr 17/44.
120
Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, s. 293; bn Arab, Ftht- Mekkiyye, IV, s. 301.
137
Konev, ism-i Hayy, karsnda duran hereyi aydnlatan gnee benzeterek
karsna ne ve kim gelirse canlanacan ve hibir eyin ondan gizli kalamayacan
syler. Konevye gre eynn hayt, mutlak el-Hayn haytnn onlar zerindeki
bir feyzi ve tecellsi olduuna gre yaratlm olan her ey canldr. yet onlar canl
olmasalard, Hakkn celline lyk bir kelm ile Kn/Ol szn duyamazlard. Bu
nedenle yn- sbitenin bu kavli iittikleri ve Hakkn emrine icbet ettikleri sbit
olduuna gre onlarn hayt shibi olduklar da kesinlemitir; onlarn haytlarn ise
sdece kmillerden muhakkik olanlar idrk edebilir.
121

rifin bu mhede ile dima temiz bir hayt iinde bulunduunu belirten
Konev, bu durumun ehl-i kef iin byk bir nmet olduunu syler. yet sradan
haytn elemleri onlarda tezhr ederse bile bu onlarn haytlarnn temizliine ve
yaamlarnn lezzetine bir zarar vermez. nk cismn elemler rhn nmetlere
kar koyamaz, aksine rhn nmetlerin darbesi karsnda silinip giderler. Bunun
nedeni mnnn srete stn gelmesidir. Bu durumu anlayamayan perdeli insan,
velde bir sknt grdnde, bunu kendisindeki hl ile kyaslar; halbuki belnn
velnin nefsindeki hkm bu perdeli insann vehmettiinden farkldr. nk velye
gelen eyin sreti, bel, fakat mns ise, sdece ehlinin anlayabilecei bir fiyet ve
nmettir.
122

Konevnin bu zhlarndan anlalan, ism-i hayyn mhiyetini ve hakkatn
hakkyla bilen, anlayan rif iin nr da ho, nr da hotur. Bu dnyda cismen
olmasa da rhen cennet haytn yaar.
tikd mezhep immlar da genelde esm-i hsn ve zelde Hayy sfat
zerinde durmulardr. Bunlardan birisi mm Matrd,dir.
123

121
Konev, a.g.e., ss. 177-178; kr. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, IV, s. 292.
122
Konev, a.g.e., ss. 178.
123
mm Eb Mansur el-Mtrd (. 333/944): Asl ad Eb Manur Muhammed b. Muhammed b.
Muhammed el Mtrd, es-Semerkanddir. Maverannehirde Semerkand yaknlarnda
Maturidde dnyya geldi. Doduu yere nisbetle Matrid denilmitir. Hayat, eserleri ve eitli
alanlardaki grleri iin bk. erafeddin Glck, Kelm Trihi, Kiiler, Grler, Eserler, Esra
Yay., Konya 1992, ss. 76-81. kr zen, Mtrd, DA, XXVIII, 146-151; a.mlf.,
Mtrd/Fkh ve Fkh Uslndeki Yeri, DA, XXVIII, 159-165; Bekir Topalolu,
Mtrd/Kelma dir Grleri, DA, XXVIII, 151-157; a.mlf., Mtrd/Tefsre Dir
Grleri, DA, XXVIII, 157-159; D. B. Macdonald-[Ahmet Ate], Mtrd, A, VII, 405-406.
138
Mtrd, el-Hayy isminin Allahn zt isimlerinden olduunu, ancak Allahn
Hayy oluunda mahlkt gibi organik bir canlln sz konusu olmadn ifde
eder. Mtrd Allahn kendi ztn Hayy olarak isimlendirmesinin
124
Hibir
eyden gfil olmayan, hata yapmayan, yerde ve gkte zerre miktr kadar da olsa
hibir ey kendisinden gizli kalmayan gibi anlamlara gelebileceini belirtir.
125

Mtrd, haytla vasfedilen varlklarn dierlerinden daha yce ve erefli
olduuna iret ettikten sonra Kur'nda, zerinde bitki bitirilmesi ile yeryznn
hayy olarak vasfedilmesi ve yine inanmayanlarn meyyit, inananlarn hayy olarak
nitelenmesinden hareketle haytla vasfedilen her varln dierlerine gre
mertebesinin yce olduunu ifde eder. Bu zh istikametinde Mtrd, Allah
Hayy olarak isimlendirmenin Onu azamet, cell ve kibriy gibi zelliklerle
nitelemek olduunu beyn eder.
126

Yine Matrd, yetl-Krsde geen O, Hayy ve kayymdur
127
ifdesi ile
ilgili olarak yapt tefsrde grn u ekilde aklar: Allah kendinden (biztih)
Hayy ve diridir, yaratklarda olduu gibi ztnn dndaki bir haytla deil!
Yaratklar z varlklarnn dnda gelen bir haytla diridirler, bu nedenle de haytn
ardndan lm mukadderdir. Azz ve cell olan Allah ise lme mruz kalmaktan
mnezzehtir, nk O kendinden diridir, btn yaratklarsa kendilerinden tr
olmayarak hayt shibidirler.
Matrdi, Allahn kendisini ebed haytla diri olarak vsflandrmasn ise,
Onun herhangi bir eyden habersiz olmasnn imkn dhilinde bulunmamas,
yanlgya dmemesi, ilminden ve ihtimmndan hibir eyin kamamas, gkte
olsun yerde olsun zerre kadar bir nesnenin Ona gizli kalmamas hakkati ile zh
etmektedir.
128

124
Bakara 2/255.
125
el-Mtrd, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed, Tevltl-Kur'n, skdar Hac Selim Aa
Ktp. Nr. 40, vr, 61
b
, den naklen, Ms Koer, mm Mtrdde Esm-i Hsn, (MSBE,
baslmam Yuksek Lisans Tezi) stanbul 1992, s. 111; Glck, a.g.e., ss. 78-79.
126
Mtrd, a.g.e., vr., 71
a
. ( Ms Koer, a.g.t., s. 112).
127
Bakara 2/255.
128
Eb Mansr el-Matrd, Tevltl-Kur'ndan Tercmeler, (Trc. Bekir Topalolu), mm Eb
Hanfe ve mm Matrdi Aratrma Vakf, stanbul 2003, s. 28.
139
Sfilere gre haytn derecesi vardr: 1. ilim hayt : Kalbin cehilden
kurtulup ilimle dirilmesi.
129
2. Hayt- cem' : Kalbin tefrika denilen esm ve sfat
tezhrlerinden kurtulup, Zt'a doru bir noktada cem olup toparlanmas. Bu
mnda, kalbin, Allah'tan gayri akla taklan eyleri kovmas, dnce gcn bir
noktada konsantre etmesi sz konusudur.
130
3. Hayt- hak : Vcd hayt demektir.
Sfinin fenfillah ve bekbillah makmna ermesidir.
131

Bursevye gre, Cenb- Hakkn hayt ezel bir sfattr. Hayy odur ki faal ve
idrk shibidir.
132
Mn-y muhlifi ile fiil ve idrki olmayan nesneye meyyit
denilir.
133
Hayy- mutlak, Allah Teldr ki hibir idrk, dnce ilminden; hibir
mefl de fiilinden istisn ve hri deildir. Allahn (c. c) hayt, canl cansz varlk
leminin tmn kuatmtr.
134
Ancak gnein yz koyu bulutla kapl olduunda
grnmeye engel tekil ettii gibi, mahcb yni, hakkati grmee engeli olanlar da,
bu mny idrk etmekten cizdirler. stenilen menzillere ve makbl makmlara
mteveccihen yolculuk yapan hakkat yolcular evvel hayt srrnn kokusunu alrlar
ve sonradan birok hakkat basamaklarn kat ederler.
135

Bursev, Cenb- Allahn hayt srryla btn eyya nfz ediini ise yle
zh eder: Nasl ki bir sanatkr ki bir sanatta stad olur, halka tehir etmek zere
meydana getirecei eserine kemlini yanstr ve bu eserde hibir noksanln
bulunmasn istemez. yle de, Allah Tel, her eyden haberdr olan ve bilerek i
yapan anlamna gelen Alm Habrdir ki hayt verdii her varl, ilm-i kmil
zerine yaratr. Bundan dolay sanatnda noksan yoktur. Ve bu mkemmel sanat
vcda getirmek zere ilmiyle orantl kudreti dhi vardr.

129
Bk. Shreverd, Tasavvufun Esaslar-Avrifl-merf Tercemesi, (haz. H. Kmil Ylmaz-rfan
Gndz), Erkam Yay., stanbul ts. S. 27.
130
Shreverd, a.g.e., s. 70.
131
Shreverd, a.g.e., s. 647.
132
Bursev, Rhul-Beyn, I, s. 440.
133
b
.
134
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr 3
b
.
135
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, a,y.
140
Bursev, bu tesbtine, Rahmnn yaratnda hibir uyumsuzluk
gremezsin
136
melindeki yet-i kermeyi delil olarak ortaya koyar. Konuyla
balantl olarak hikye yoluyla anlatlan bir anekdotu yle nakleder:
Ressamlardan birisi, kt zerinde bir keklii mkemmel olarak resmedip fark
edilmeyecek ekilde bir yerinde kusr yapar ve bunu gizler. Tasvir konusunda
imtihan etmek niyetiyle Hatml-evliyya
gsterir. Hatml-evliy, kendisine

verilen bu resmi inceleyip bu sretin ayaklarnda oranszlk var demesiyle o
ressam insaf edip teslm olur.
137
Yine ayn mnda ikinci bir rnek de u ekilde
nakledilmektedir:
Bir gn Konyada bir ressam bir keklik sreti (heykeli) yapt, bu sret canl
keklie o kadar benziyordu ki, bir avc bunu gerek keklik sanp zerine kapand.
Fakat bn Arab sretlerin nisbetlerine bakp bunun yapma olduunu hemen fark etti.
Bunu bn Arabnin hayl ile hakkat ayrd edip edemediini anlamak ve onu
denemek iin yapmlard.
138

Bu anekdotlar yukarda da zikredilen Rahmnn yaratnda hibir
uyumsuzluk gremezsin yeti kermesiyle balantl olarak dnldnde, Allah
her nesneyi Bursevnin ifdesiyle ilm-i kmil zerine bin etmitir. Kef-i tam
shibi olan bn Arab gibi ztlar eynn gerek zhir ve gerekse btnnda var olan
mkemmellie vkf olduklar gibi, Hayy isminin tecellsinden hibir varln istisn
ve mahrm olmadn da bilirler. Bu nedenle zhiren cansz gibi gzken
mahlktn zikrini de kalb kula ile iitirler. Allahn yaratt bir nesne ile beerin
mdhalesi olmu olan bir nesne arasndaki fark, keskin nazarlar ve ilh bir
mevhibe olan basretlerinin yardm ile kolayca fark edebilirler.
Bursev, Allah Tel keml mertebesinde olduundan kendisine lyk bir
ekilde i grdn ve kemltndan birisinin hayt- ztiyyesi olduunu syler. Bu
kemltnn bir yansmasnn hayt srryla mahlkt zerinde okunabileceini, bu

136
Mlk 67/3.
Mellif, eserin muhtelif yerlerinde bn Arabyi Hatml-evliy sfat ile zikretmektedir bu nedenle
bundan sonra, metnimizdeki Hatml-evliydan kastmz bn Arab olacaktr.
137
a
. Sleyman Uluda, bn Arab, 46.
138
Sleyman Uluda, bn Arab, 45.
141
hussa Herkes kendi mnsip ve ly zerine amel eder
139
melindeki yet-i
kermesinin iret ettiini beyn eder.
Mellif, Allah Telnn ship olduu bu sfat gereince varlk leminde l
olmadn, Hakkn kemline noksan gelmemesi iin, btn mevcdtn hayt
sfatyla kim olduunu kabl etmemiz gerektiini ileri srer.
140
Burada mevcdatta
l bir unsurun, bir czn bulunduunu kabl etmek, hayt sfatnn btn
mevcdatta sr ve nfiz olmasna engel bir durumun varln kabl etmek anlamna
gelir. Bu ekildeki bir dnce ise, Allah Telya it olan hayt sfatnn
mkemmelliine nakse atfetmek mnsna gelir.
141

Bursev, Hayy ismini esm-i sebann
142
beincisi olmas ynyle de
deerlendirir. Nefs-i Rzye
143
mertebesine ulaan kimse iin bu ismin
zikredilmesi ngrlmtr.
144
Bu dzeyde olan kii henz yolun ortasndadr.
Slikin nnde katedecei daha baka yksek makmlar vardr. Ekseriya kefden
haber verenler, nazmen ve nesren sz syleyenler, Hayy ismi mertebesinden
sylerler. Zr bu derece, dalgal deniz gibidir ki, derynn hareket ve sknu rzgr
ile, deirmenin dnmesi su ile olduu gibi, gerek sr gerek mnev olsun lemin
harekt ve sekent haytn sereynndan gelir. Her mahlk bu hussta mecbr
gibidir. Hayy ismi bu nedenle nefs-i rziye metebesinde olan zkirin zikridir.
145

139
sr 17/84.
140
a
.
141
Bursev, erh-i uabl-mn, s. 10.
142
Esm-i seba: Celvetiyye tarkatnda slkte esas alnan L ilhe illallh, Allah, H, Hakk, Hayy,
Kayym ve Kahhr isimleridir. Bu ekilde Allah isimlerle zikretmeye esm zikri ve esm ekmek
ad verilir. Bursevnin bu isimlerinin erhi ile ilgili olarak Risle-i erh-i Esm-i Seba (dier ismi
erh-i Kelime-i Tevhd) isimli bir rislesi vardr. Bk. erh-i Kelime-i Tevhd, Millet Ktp., eriyye,
nr, 1252. Ltf Baykal, a.g.e., ss. 80-94; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 176;
Kitbn-Netce, I, 65, 72, 170; Mustafa Bahadrolu, a.g.e., s. 113.
143
Nefs-i Rziye: Kendi ferdi irdesinden ve isteinden vazgeen cell ve ceml tecellleri gnl
holuu ile karlayan kaz ve kaderin her nevi tecellsi karsnda mutlak olarak rz durumunu
muhfaza eden, szlanmayan, ikyeti olmayan ltfun da ho kahrn da ho diyebilen ve bylece
rz makmna eren nefs. Daha geni bilgi iin bk. Kurn- Kerm, Mide 5/191, Fecr 89/28; Rgb
el-sfahn, el-Mfredt, Rz, md; Kelbz, Dou Devrinde Tasavvuf (Taarruf), (haz.
Sleyman Uluda) Dergah yay., stanbul 1992, ss. 152-153, 294; Sleyman Uluda, Tasavvuf
Terimleri Szl, s. 405.
144
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr .24
b
.
145
a
; erh-i Kelime-i Tevhd, s. 89; Ltf Baykal, a.g.e., s. 63.
142
te Hayy isminin mnsn ve hakkatn kavrayan slik, bu ismi zikrinde esas
tutarsa rziye mertebesini ap tevhde doru yol alma mazhariyetine nil olacaktr.
Bilindii gibi slkn balangc, ortas ve sonu vardr. sm-i hayy yukarda da
zikredildii gibi slkn orta mertebesidir. Bu ismin hakkatna mazhar olanlar,
btn eyy Hakkn hayt ile haytl biliyor, lmn, ayrln sr ve mecz
olduunu derk ediyor ve haytndan lezzet alyor.
Mellif, bz eynn hayt zhir ve bznn da btndr diyerek hayt zhir
ve btn olmak zere ikiye ayrr. Mahcb, yni engelli ve perdeli olanlarn eynn
zhir haytn fark ettiklerini, btn haytn ise ancak kef-i tam shibi olanlarn fark
edebileceklerini syler.
146
Mellifimiz, Hayy sfatn zh ederken bu isimle
yakndan alkal olan insan rhunu da l bir tasnife tbi tutar.
3.4.1. nsanda Rh eitleri
Bursevnin de dhil olduu mutasavvflara gre msiv denilen her varlk
hayy, yni canldr. Zr btn msivllah, Allahn hamdiyle tesbh edicidir; tesbh
ise ancak canldan olur.
147
nsan, Allahn hayt sfatnn en mkemmel
mazhardr. Bu mazhariyet nedeniyle hayt insanlarda pek zhir ve ikr olmu,
dier varlklarda ise derece derece btn ve gizli bulunmutur.
Konuk bu hakkat u ekilde ifde ediyor: Hayt bir emr-i kll-i makledir
ki, hkm cem-i mevcdatta srdir. u kadar ki, her bir mevcdun taayyn bu
haytn zuhruna msid deildir. Hayt, cemdatta gayr-i mahss nebtatta mahss,
hayvnatta zhir ve ahsen-i takvm zere mahlk olan insanda ise azhardr. u halde
indel-muhakkkn, efrd- mevcdattan her bir ferd z-rhdur.
148

Bz varlklarda mesel, cemdatta haytn pek gizli olmas, onlarn cansz
addedilmelerine sebep olmutur. Fakat vcdun her mertebesinde zhir olan ve
tecell edenin Hak olduu gz nnde bulundurulunca varln her mertebesinde

146
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr. a.y; a.mlf., erh-i uabil mn, 10; Konuk, Fussl-Hikem
Tercme ve erhi, I, 36.
147
Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, I, 36.
148
Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, I, 173-174.
143
Hayt sfatnn bir tecellsinin olmas gerekecei muhakkaktr.
149
Bursevye gre
kinattaki btn varlklar hayt srrndan hissedrdr, ancak bu hisedrlk mazharn
durumuna gre farkllk arz eder. Rhu l bir tasnife tabi tutan mellif szkonusu
farkllklara u ekilde dikkati eker:
a. Rh- zt: nsann, cismn unsurlarnn rhudur. Bu rhun ifza edilmesi
tecell-i evvel ve nefes-i rahmn mertebesindedir ki, unsurlarla bkdir. Zr
vcda adem yoktur; sdece muhtelif tavrlarda temessl vardr.
150
Bu rh, zhiren
cansz gibi gzken ceset ve cismn unsurlarn rhudur. Buna btn hayt da
derler.
151
Bursev, bu hayt trne, Bedr-i Habenin
152
veft ile ilgili bir menkbeyi
rnek olarak zikreder. Anlatldna gre Bedr-i Habe veft ettikten sonra,
ykanmak zere teneire konulduunda vazfeli kii bu ztn heybetinden yanna
yaklamakta glk eker ve cenzeyi ykama hussunda tereddt eder. Bu esnda
Bedr gzn ap yka diye seslenip ardndan da eski hline avdet eder. Bursev bu
olay bu ztn zhiren l gibi gzktn, hakkatte ise btn haytnn devm
ettiini ve bu durumun rh- ztye bir misl tekil ettiini kaydeder.
153

b. Rh- sfat: Bu rh eidi bz kaynaklarda akl, ilim ve tedbrin kendisine
verildii nefs-i ntka olarak,
154
ou yerde de rh- ilh olarak gemektedir.
ona rhumdan fledim
155
melindeki yet-i kermeden anlalan rhtur.
156
yet-i
kermede geen nefh (fleme), ierisinde havay tutmaya ve hava ile dolmaya
elverili bir cismin iine hava flemek ve doldurmak demektir. Bu ifde vcda
hayt vermenin knyeli yoldan anlatmdr. Yce Allahn frme fiilini kendi ztna
izfe etmesi, deme ekil verme ve onu insan klna sokmaya bizzat kendisinin
balam olmasndan dolaydr. O halde Yce Allah, demi yaratm ardndan da

149
Mustafa Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi,
stanbul 2005, III, 29.
150
Bursev, Kitbn-Netce, I, 290; Mustafa Tahral, a.g.m. s. 30.
151
a
.
152
Abdullah Bedr el-Habe (. 617/1220): bn Arabnin Fastaki ikmeti srasnda tant ve
kendisine yirmi sene arkadalk ve yoldalk eden veli bir zttr. Bu zt hemen hemen btn
yolculuklarnda bn Arabnin yanndan hi ayrlmam 612/1220 yllarnda Malatyada iken veft
etmitir. Bk. Mahmut Erol Kl, a.g.e., s.19.
153
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr. a.y.
154
Bursev, Kitbn-Netce, , I, 291
155
Hicr 15/29.
156
a
.
144
herhangi bir vstayla deil, biztih kendisi, kendi izf rhundan ona frmtr.
Buradaki izf rh terimi ile kastedilen, vcd ismi ile anlan Rahmn nefestir.
157
.
nsann cz rhlar, gnein yeryznde grnen cz klar gibidir.
Yeryznde gnein klarn hisse hisse gsteren evlerin pencereleri ve
mahallerdir. Btn bu cz klar gnee muzftr, yni gnee nisbet ve izfe
edilir.
158
Aslnda gnein bir tektir. Gnein kursuna gre bu klar icml, yni
toplu olma ve hrite mahallere gre grn de tafsl, yni blmlere ayrlmadr.
Hakkatte ise icml ve tafsl bir tek mndan ibrettir.
159

Gnein klar, gnein nrunun aksi olduu gibi, cz rhlar da ilh
rhun akis ve glgeleridir. Bu durum glge shibi ile glge ve asl ile fer
arasndaki mnsebet gibidir.
160

c-Rh- hayvn: Rh- sfatnin eseri olan bu rh eidine rh-i fiili de
denmektedir. His ve hareketin balangc bu rh vstasyla olmaktadr. Bu rh
eidinin merkezi cier ve yrektir. Bu rh nefs-i ntkann meyvelerinden ve onun
aksindendir. Bu rh nefs-i ntka ile ceset arasnda bir vsta olup his ve hareket
shibi olarak grlen vcda nizm verir.
161

Hayvn rh ilh rhun binei gibidir. Sadet ve ekvet ile sfatlanan bu
rhtur. Nefs-i ntka dorudan Hakka muzf olduu iin o dny ve hirette saddir.
Hayvn rh ise byle deildir. Hayvn rh, nefs-i ntkann bakyyesinden ahz
olunduu iin, onun da baks vardr. Fakat hayvanlarn rhlar ansrdan tevelld
ettii iin baklar yoktur. Hayvan lnce rhu da sner. Fakat insan lnce hayvn
rhu snmez.
162
Istlhta nefis denilen insandaki bu hayvn rhdur ki, zell
(itatkr) ve cemh (isyankr) olur.
163
Dny ve hirette elem duyan ve azap gren
budur. Yni insan vcdunun mruz kald elemleri hisseden, ilh rhdan mstefd
olan nefs-i ntka deil, hayvandaki gibi nefs-i hassse-i hayvniyyedir. Bu

157
Bursev, Rhul-Beyn, IV, 396.
158
b
.
159
Bursev, Kitbn-Netce, I, s. 291; Mustafa Tahral, a.g.m., s. 31.
160
Mustafa Tahral, a.g.m., s. 31.
161
162
Bursev, Kitbn-Netce, I, a.y; Mustafa Tahral, a.g.m. s. 32.
163
145
hissedici hayvn nefis vey rh, hem dny hdiselerinin, hem de hirette vk
olacak azbn elemlerini idrk eder.
164

Yukardaki ifdeleri toparlayacak olursak u sonucu karmak mmkndr:
Birinci maddede zikredilen rh-i zt gayr-i mtehayyizdir, yni mcerreddir ki
lemde yer tutmaz, mhiyeti tam olarak bilinmez, ilh bir srdr. Rh- sfat de
mcerret olmakla berber, idrk leti olan akl gibi, dimala yakn ilikilidir. Bu
nedenle, her ne kadar aralarnda fark olsa da bzen bu rh eidine akl dhi
denilmektedir.
165
Bu rha rh- sfat denilmesinin nedeni rh- ztnin eseri
olmasdr. Bu nedenle bedenin sevk ve idresiyle ilikilendirilmitir.
166
Burada rh-i
sfatyi ele alrken bir hussa dikkat etmemiz gerekir: Yukarda da zikredilen ona
rhumdan fledim
167
beynndan hareketle insan rhunu rh-i ilhnin ayns olarak
telakk etmek yanltr. Tpk gnein gnetendir ancak gnein asl deildir,
mhede edilen ziy, gnee muhtap olan kbiliyyetlerde ve aynalarda grnen
gnein eseridir. Vahdetl-Vcd konusunda sylenen her ey ondandr ama her
ey o deildir eklindeki veciz ifde rh- sfat iin de kullanlabilir.
Rh- hayvn ise dier iki rh eidi gibi tammen mcerret deildir. Mellif
bu eit rhu cierde bulunan kann buharna benzetiyor. Vcdn her tarafna
yaylm olan damar a vstasyla bu buhar, messiriyetini vcdun her tarafnda
ve her eczsnda hissettirdii gibi rh-i hayvn de madd vcdun her tarafnda
etkinliini hissettirmektedir. lm denilen hdise ise insan rhun ayrl ve
hayvn rhun snmesidir.
168
Nitekim Bursev, Kurn- Kermde her canl lm
tadacaktr
169
melindeki yet-i kermede geen ve her canlnn mutlaka tadaca
lmn rh-i hayvn iin sz konusu olduunu, bedenden ayrl elemini hissettiren
ve atete azab ekenin de rh- hayvn olduunu beyn eder.
170
Biztih maddeden
mcerret ama maddeyle faliyyette bulunan cevher anlam yklenen nefs-i ntka
171

164
Bursev, Kitbn-Netce, I, 292; Mustafa Tahral, a.g.m. a.y.
165
b
.
166
167
Hicr 15/29.
168
b
.
169
l-i mrn 4/185.
170
b
.
171
146
rh-i kutsidir ki Zt- Hakka muzftr. Zt- Hakda ise yaratlmlara, varlklara
mahss olan sfatlar bulunmaz. Burada mahlklar yni kevniyyt iin sz konusu
olan lm gibi bz hussiyetlerin Cenb- Hak iin dnlemeyeceini, hliyle
bununla dorudan ilikili olan menfh rh vey rh- insan dediimiz rh tr
iin de lmn olmayaca sonucunu karabiliriz. Rh- insan lmden sonra ceset
yerine ilimler ve ameller eklinde temessl eder ki bu rhun orada idrki tpk
dnyda ayn hislerle olan idrk gibi hakkdir.
172

Bursevye gre bu konu ilme taallk eden eylerden olmayp, anlalmas iin
kefe muhtatr. Ayrca derin bir sr olduundan rhun hakkatndan bahsetmek de
uygun deildir.
173

Mellif, hayt eitleri ile ilgili bahsi burada nihyetlendirirken mevzyu
zhiren lm gibi gzken hakkatte ise yaadklar, Kur'nn nassyla sbit olan ve
ism-i Hayyn parlak bir aynas hkmnde olan ehitlere ve ehitlerin berzah
haytna konuyu getirip bz aklamalar yapyor.
3.4.2. ehitlerin Hayt
ehd: Hak yolda Hak iin Hak sevgisiyle can veren k, sevgilisinin tecell
yla hayta gzlerini yuman kimse iin kullanlan bir tbirdir. Mhede kelimesi
ile balantl olarak da kullanlr; ehl-i mhede, ehl-i uhd gibi. Bu anlamyla:
Bunlar nerede olursa olsun ve hangi srette tecell ederse etsin her yerde ve her
ekilde Hakk mhede eden kimseler anlamna gelir.
174

Bursev, ehitlerin hayt hakknda vrid olan Allah yolunda ldrlenleri
sakn ller sanma. Bilkis onlar diridirler, Rableri katnda Allahn, ltfundan
kendilerine verdii nmetlerin sevincini yaayarak rzklandrlmaktadrlar
175

melindeki yet-i kermede geen nmetlendirme ve rzklandrma meselesine dikkati
eker ve ehitlerin nmetlendirilmelerinin rhn bir nmetlendirme olduunu, ancak

172
b
.
173
Bursev, Ferahur-Rh, I, 238; Rh ile ilgili olarak ayrca bk. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, ss.
59-60.
174
ehd kelimesinin eitli kullanmlar iin bk. Rgb el-sfahn, el-Mfredt, ss. 392-395;
Sleymn Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 490.
175
l-i mrn 4/169.
147
bunun uyku ve uyanklk arasndaki bz hller gibi madd duygularla elde edilen
hiss bir nmetlendirilmeye yakn olduunu beyn eder.
176

Bursev, ehdlerin Allah Telya yakn kimseler olup, cennet meyve ve
hediyeleriyle rzklandrldklarn, bu durumun, onlara bir ikrm ve tazm
olduunu, yette geen rzklandrlmaktadrlar ifdesi ise onlarn gerekten diri
olduklarn tekid ettiini kaydetmektedir.
177

Mellif, Tuhfe-i Recebiyyede gerek ism-i Hayyn farkl ortamlarda farkl
tecellsine ve gerekse berzah haytnda rhn bir hayta mazhar olan ehitlerin
yaadklar hayt veslesi ile rhn ve cismn haytn kyaslamasna yer verir.
3.4.3. Rhn ve Cismn Hayt
Hz. Dvd (a.s.) veft ettiinde Hak Telnn kendisine sana cennetimin
yarsn mubah kldm
178
hitbn tefsr eden Bursev, burada geen yarmdan
maksadn rhn nmetlendirme olduu, dier yarmdan da cismn
nmetlendirmenin anlalmas gerektii, cennet-i mutlakann rhn ve cismnnin
toplamndan ibret olduu grndedir.
179
Berzah haytnda sz konusu olan cennet
ile cehennem ise sdece rha hitap eden, rhun istifde edebilecei vey eziyet
ekecei mukayyed, yni snrlandrlm olan cennet ve cehennemdir.
Bursevye gre berzah hayt her ne kadar mtehayyel ise de rhun idrki
hakkdir. u yaadmz dny hli ve yaanlan olaylar her ne kadar hakkat ise de
yine de haylin glgesidir.
180
Mellif bu hussa aklk getirmek iin u hads-i erfi
nakleder: Dnyda olan uyanklk noksan, lmden sonra olan kmil ve hesap
gnnden sonraki ise ekmeldir.
181
Bu hads-i erften de anlalaca gibi, dnyda
insana verilen z ve duygularn kavrama ve hissedebilme kbiliyyetleri ok
snrldr. Anne karnnda bulunan bir cenin, kendisine verilmi olan bz zlar ve
henz kuvveden fiile gememi olan bz kbiliyyetleri tam olarak kullanamyor. Bu

176
b
.
177
Bursev, Rhul-Beyn, II, 120.
178
Kaynana ulaamadm.
179
a
.
180
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, 5
a
.
181
Kaynana ulaamadm.
148
z ve duygularn inkif ancak doumdan sonra mmkn olabilmektedir. Byle bir
kyasn dny, berzah ve hiret hayt iin de yaplmas mmkndr. Bu zhlar
zikredilen hads-i erf nda ehitlerin hayt iin yorumladmzda, ehitlerin
gerek berzah ve gerekse hesap gnnden sonraki haytlarnn dnyda
yaayanlarnkinden daha fazla inkiaf ettii ve daha mkemmel olduu sonucu
karlabilir.
Bursev, Kurn- Kermde Hz. Ysufun rys gerekletiinde Babacm
ite bu grdm rynn yorumudur. Rabbim onu gerekletirdi
182
melindeki
yeti yorumlarken Hz. Ysufun ebeveyni ve kardeleri hakknda grd rynn
gereklemesini gerein yni hakkn tahakkuku olarak yorumlad grn ileri
srer.
183
Dny hli ry iinde ry gibidir. Glgenin cisme gre her ne kadar bir
vcut ve sreti varsa da gerek sret ve vcut asl dr yni cisimdir. Vcd-i
mmkn olan mahlkt ile vcd-i vcib olan Cenb- Hakkn varlnn mhiyeti
de buna kyas edilebilir.
184
Bundan dolay mahlktn mevcdiyetine, vcd-i zll
yni glge mhiyetinde bir vcut atfedilir.
185
Bu dny hayt, ehl-i keif yannda bir
ynyle hayl ise de bir ynyle hakkattr. Berzah hayt dhi, nee-iuhr yni
hirette tekrar dirilie gre ayndr. Bu nedenle berzahn nam ve cehmi yni
mkfat ve mczta muhtap olma durumu hirete nispeten glge gibi olduundan
ve bir nesnenin glgesini grmek asln grmek gibi olmadndan gerek uyanklk
ancak hirette mmkn ve nasip olur. Gerek gerek uyanklk ve gerekse eynn
hakkatn mhede hussunda enbiy ve evliy arasnda dhi farkllk vardr. Her
ne kadar dnyda aynel-yakn ve hakkal-yakn ile Hakk bilme ve mhede,
kendilerine myesser olmu ve ikram edilmi ise de mhedeye engel olan
perdelerin kaldrlmas orannda, mhede ve ihtalar artar.
186

Yukarda zikredilen perdelerin kaldrlmas ve ihtann daha geni olmas bz
berzahlarn almasna baldr. Bursev birbiri ile bitiik gibi gzken dny, berzah

182
Ysuf 12/100.
183
Bursev, Rhul-Beyn, IV, 277.
184
a
.
185
a
.
186
a
.
149
ve hiret haytn birbirinden ayran ince izgiye dikkati ekerek berzah hakknda
bz aklamalarda bulunur.
3.4.4. Berzah
Berzah, iki lemin aras, kabir, dny ile hiret aras, iki yer arasndaki
geit,
187
farkl iki ortam arasnda yer alan ve bu iki ortama tammyla benzemedii
gibi tam olarak onlardan farkl da olmayan ara ortam
188
mnlarnda
kullanlmaktadr. Istlh olarak, lmle balayp kymete kadar sren zamn ve bu
zamn iinde rhlarn bulunduu mekn, dny ile hiret arasndaki lem
189

anlamna gelmektedir ki bu mn Kurn- Kermde geen berzah kavram ile de
rtmektedir.
190

Bursev, eserinde berzah iin, dny ve hiret arasndaki snr izgisi anlamn
ne karmaktadr. Ve bunu glge ile gne arasnda ve ayr denizlerin suyunun
birbirine karmasn engelleyen snr izgisine benzetmektedir.
191
Bu mn Rahman
suresinde geen (sular ac ve tatl olan) iki denizi salvermitir, birbirine
kavuuyorlar
192
, Aralarnda bir engel vardr, birbirine geip karmazlar
193

melindeki yet-i kermelerde geen mnya da mutbktr. Gne ile glge ve
birbirine kavumu gibi gzken iki deniz hakkatte birbirine karmad hlde
insanlar bunu duyularyla fark etmekten cizdir. Bursev, Sur-i skenderiye denilen
yerde Bahr-i m ile Nil nehrinin kesitii mahalde iki denizin birbirine
karmadnn mhede edildii bilgisini aktarmakta, denizlerin arasndaki engeli,
perdeyi idrk edenin akl olduunu ve bu engele gzle deil aklla grlebilen, fark
edilebilen engel denildiini beyn etmektedir.
194

Nitekim dnyda ezel ile ebed hiret bitimitir ve berzaha gre dny ve
hiret dhi byledir. Berzah, dny ve hiret arasnda bir gei yeri, bir kpr

187
Rgb el-sfahn, el-Mfredt, s. 56; M. Zeki Pakaln, a.g.e., I, s. 209.
188
S.Uluda, a.g.e, s. 95.
189
S.Uluda, a.g.e, a.y.
190
Mminn 23/100.
191
b
.
192
Rahmn 55/19.
193
Rahmn 55/20.
194
b
.
150
mesbesindedir. Berzahn unsurlar, eczlar hirete bitiik olmakla dny, dolayl
olarak hiretle bitiiktir. Bursev bu hussa herkes yarn iin nceden ne gndermi
olduuna baksn
195
melindeki yet-i kermeyi delil olarak ortaya koymaktadr.
Burada yette geen yarn hiret mnsnda kullanlmtr ki bugn, dn ve
yarna bitiik olduu gibi dny dhi ezel ve ebede bitiiktir. Ebedden maksat hiret
haytdr ki sonsuzdur ve Hak Telnn ezeliyyeti zddn tard eden sfat-
selbiyedendir.
196
Yni, bu sfat zdd olan vakt-i evveli tard ettiinden evveliyyeti
yoktur demektir. Allah Tel evveldir, Onun iin mekn tahssi mmkn olmad
gibi, zamn tahssi de mmkn deildir.
Bursev, berzah hayt ile ilgili olarak, ulem-i rsm dedii bz sath
limlerin, ehitlerin rhn haytlar cihetiyle rzklandrldklarndan yola karak
nikhlarnn da mmkn olabilecei grn ileri srdklerini nakleder. Ancak
kendisi bu gre, berzah haytnn hakk, dny haytnn ise ona nispeten hayli
olmas nedeniyle ve hakkatin hayl zerine bin edilemeyecei gerekesiyle kar
kar.
197
Mellif, ehitlerin nikh ile insanlarn cinlerle olan nikhlar meselesini
birbiriyle kartrmamak gerektiini, zr arada mhiyet farknn olduunu belirtir.
Cinlerin melek gibi tammen rhn olmayp, rhn ynlerinin baskn vsf olarak
tezhr ettiini, bu nedenle deiik sretlerde grlebildiklerini, cismniyet
cihetlerinin de bulunduunu ve beer ile olan izdivalarnn bu ynleri ile mmkn
olduunu ifde eder.
198
Bursev, beer ile cinler arasnda cismniyet cihetiyle bir
ortak payda mevct olduundan, cinlerin belli bir ekle brnerek beerle
evlenmelerinin imknsz olmad grndedir.
199

Cennet haytnda ehl-i mnn hr-i n ile evlenmeleri rivyetlerde yer
almaktadr. Hriler aslen nrdan yaratlmlardr. Nrdan izdivac mnda
faydalanmak ise mmkn deildir, tarznda akla gelebilecek bir elikiyi Bursev,
hr-i nin istifdeyi mmkn klacak bir ekil ve mizca brndklerini iddi ederek

195
Har 35/18.
196
b
.
197
a
.
198
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, a.y.
199
151
bu hussa, dil olan yneticilere nrdan krsler vaz olunur
200
rivyeti delil
olarak ortaya koyar. Burada zikredilen nrun, cisimlemi bir zellik kazanm
olmas lzmdr ki zerinde oturulabilsin zh yaplmaktadr.
201
Bursev ism-i hayy
zh ederken Peygamberimiz in (s.a.v) madd ve mnev hayt hakknda da bz
aklamalarda bulunur.
3.4.5. Hz. Muhammedin (s.a.v.) Madd ve Mnev Haytnn Mhiyeti
Peygamberlik zincirinin son ve en mkemmel halkas, nbvvet semsnn en
parlak yldz Hz. Muhammed (s.a.v.), pek ok edip, ir ve mutasavvfa ilhm
kayna olmu; onun sreti, sreti, snneti hakknda binlerce kitap, onun madd ve
mnev hakkati hussunda da klliyyetli miktrda natlar
202
yazlmtr.
Raslullh (s.a.v.), beeriyetin en zirve ahsiyeti olmas nedeniyle zt
haytnn da sir hayatlardan daha mkemmel olmas gerekmektedir. Allah Tel ,
genelde btn peygamberleri ve zelde bizim Peygamberimizi (s.a.v) btn
insanla madd ve mnev hayatta, iktid edilecek bir rnek, bir nmne-i imtisal
olarak gnderdiinden, ftrat da ifrat ve tefritten uzak bir ekilde srt- mstakme
203
mazhar, vasat mertebesinde yaratmtr. Bu mkemmel yaratltan trdr ki
mirac gecesinde Hz. s ve drsi gemitir.
204

Hz. Peygamberin mn da dier insanlarn hatt peygamberlerin mnndan
ierik ve derinlik ynnden ok farkl ve kapsamldr. Zr bizim bilmediimizi de
bilir ve ona mn eder. Bu hussu mellifimiz, Allah ile berber olduum bir vakit
vardr. Ne mukarrebn melekler, ne de gnderilmi dier peygamberler yanma
gelemezler
205
hads-i erfini delil olarak bizlere aktarr.
206

200
Kaynan bulamadm.
201
202
Nat: Hz. Peygamberin mehdine dir yazlan manzmeler hakknda kullanlan bir tbirdir. Daha
geni bilgi iin bk. Mehmet Zeki Pakaln, OTDTS, II, s. 664; Emine Yeniterzi, Dvan iirinde Nat.
TDV. Yay., Ankara 1993; a.mlf. Trk Edebiyatnda Natlara Dir Trkler, XI, 2002. ss. 762-767;
a.mlf, Trk Edebiyatnda Nat, Yamur Dergisi, Nisan-Mays-Haziran 2002; Ali Yldz,Itrinin
Nat, Yamur Dergisi, Nisan-Mays-Haziran 2002.
203
Ftiha 1/6.
204
b
.
205
Acluni, II, 2150, s. 173.
206
b
.
152
Hz. s, annesi Hz. Meryemden tr dny ile zayf bir alkadan baka btn
nefs unsurlardan tammen syrlmtr. Hz. drs ise on alt sene yeme, ime ve
uykudan tammen kesilip Onu yce bir makma ykselttik
207
yet-i kermesinin
iretiyle de sbit olduu zere, semya ykseltilerek bir nevi melek bir hayata
mazhar edilmitir. Buna ramen bu mezkr ztlarda olan idrak Peygamberimizin (s.
a. v.) idrakinden geri idi. Zr Raslullhda olan idrk tamdr. Bu nedenle uyumakla
abdesti bozulmaz, namazda Allah Telnn huzrunda n ve arkaya ayn anda nazar
ederlerdi. nk Cenb- Hakkn vcdu tammen vechdir, yni vcd- Hakk iin
grmeyi engelleyen vey snrlayan arka ve yan gibi bz keyfiyetleri dnmek
abestir. Habbullh, Cenb- Allahn en mkemmel aynas, ekmel-i mezhir
olduundan vechindeki mbrek ba sdece bir taraf deil, n-arka, alt-st, sa ve
soldan oluan e cihet i berber grrlerdi. Cenb- Hakkn vechi hussunda
Bursev, Nereye dnerseniz Allahn yz ite oradadr
208
mlindeki yet-i
kermeyi zikrederek bu hussta bz aklamalar yapar. rnein: Namaz iin
Kbeye mteveccih olann namaz sahih olduu gibi zaruret hlinde her ne tarafa
mteveccih olursa olsun yine sahhtir. nk kayt ile mukayyet olma hli kullar iin
geerlidir. Allah Telnn kaytlardan zde oluu yni tlk tlk- hakkdir.
209

Burada geen Allahn yz ifdesi, mecz bir anlatm olup bunun, Allahn
rahmeti, rzs ve nmeti eklinde anlalmas gerektii zhlar da yaplmaktadr.
210

Bursev, kesfetin Peygamberimizin (s.a.v.) grne engel olmadn, ok
mkemmel bir gz keskinliinin bulunduunu, Araplardan en keskin grllerin
bile Sreyy
211
yldzlarndan ancak alt vey yedisini grebildikleri hlde o zt-
muhteremin on iki adedini berber grebildiini nakleder. Semdaki gne ile
yerdeki parltlar birlikte ayn anda seyr eden o ztn basar ve basretine ey ve

207
Meryem 19/57.
208
Bakara 2/115.
209
b
.
210
Altunta, Kur'n- Kerm Mel, (Bakara 2/115e it 25. Dipnot.), s. 17.
211
Yedi (vey alt) yldzlardr ki; ikier ikier karlkl dururlar ve Ayn getii yerlere yakn
grnrler. Abdullah Yein v.dr., a.g.e., s. 898.
153
ekvan nasl perde olur ve gerektiinde Allah Tely mhede etmekten nasl
alkoyar?
212

Hz. drs, her ne kadar uzun mddet hiss ilerden ve zellikle uykudan
kesilmise de Raslullh hibir ekilde uyumad, evvel ve hir dima uyank idi, zr
uykusu dima mertebe-i haylde idi. Onun sra kalbi mlk ve melektu, iki lemi ve
iki denizi birletiren bir zellie shipti.
213
Zt- Hak btn esm ve sfatlar ile en
mkemmel olarak onda tecell etmitir. Sirlerde olan tecell ise tam olmayp
pdiahn memurlarnda grlen farkllk gibi kbiliyyetleri orannda
deimektedir.
214
Gnein, suyla dolu bir tas yzeyindeki tecellsi ile bir okyanus
yzeyindeki tecellsi farkldr. Bu farkllk gnein mhiyetinden ziyde gnee
mukbil olan ynelerin mhiyet ve kbiliyyetlerinin farkllndan ileri gelmektedir
ki esm-i ilhiyye en azam mertebede Habibullhta tecell etmitir.
215

3.4.6. Hz. Muhammedin (s.a.v.) lemlere Rahmet Olmas
Hak Tel, Hayy ismi ile en bata Muhammed Mustafaya (s.a.v.) nazar etmi
ve Hayy ismine mazhar olan btn mahlkt onun hakkati ile vsflandrmtr.
216

Bursev ism-i hayyn muktezs ile btn insanlarn temiz ftratl olarak
yaratldn, ancak ebeveynlerin ve evrenin etkisi ile sonradan yoldan ktklarn
beyn eder ve bu mny kuvvetlendiren Her doan temiz ftrat zerine doar sonra
ebeveyni, onu Yahdi, Nasran vey Mecs yapar
217
hads-i erfini nakleder.
218

Bundan sonra da vizin vaaz ve mridin ird kr etmez.
Bursev, Peygamber efendimizin Kurnn nass ile lemlere rahmet olarak
gnderildii hlde, bzlarnn bu rahmetten mahrm kalnn bir eliki gibi
grnmesine ilikin u meldeki zh yapar:

212
a
.
213
214
b
.
215
216
217
Acln, II, 1990, s. 125.
218
a
.
154
Geri Peygamberimiz (s. a.v.) hakknda Biz seni ancak lemlere rahmet
olarak gnderdik
219
hitb var. Bu rahmet btn lemleri kapsamaktadr, ancak
gazaba mstahak olanlar bu rahmetten mahrmdurlar ve eytan gibi recm
edilmilerdir. Bu mahrmiyetteki kusr Allahn rahmetini almaktan kanana ittir,
yoksa rahmetteki noksanlktan kaynaklanmamaktadr.
220
Gne n her yere salar,
ancak penceresini kapatp, perdesini ekenin ktan mahrm olmas da
kanlmazdr. Gzn kapayan gndz kendisine gece yapar. Hz. Peygamberin
irdndan kulan tkayp gzlerini kapayann da bu rahmet gneinden mahrm
olmas ilh adletin gereidir. Ve az tad bozulan birisi, nasl bal erbetinden
nefret ederse, hakk kable istidd bulunmayan birisi de hikmetli sz ve sohbetten
nefret eder.
221

3.4.7. Takld ve Tahkk mn
Bursev, hakkat inkr eden anlamndaki kfirleri iki ksma ayrr: Bunlardan
birinci ksm dorudan Kurn yetlerini ve emirlerini inkr edenlerdir ki bunlar
resm, aikr kfirlerdir. Mellif, bu cmleden saylanlara Allahn yetleri
hakknda inkr edenlerden bakas tartmaya girimez
222
melindeki yet-i
kermenin iret ettiini belirtir. kinci ksmda yer alanlarn ise grnte Kurnn
zhir yetlerini inkr etmediklerini ancak mktezsyla da amel etmeyip Kurn-
Kerm'de var olan hakkatlere cidd taraftarlk gstermediklerini, yni zhir
kabllerine mukbil tahkk bir mnlarnn bulunmadn kaydeder. Bursev, bu
ksmda yer alanlarn Ey mn edenler! Allaha, Peygamberine, Peygamberine
indirdii kitba ve daha nce indirdii kitba mn edin. Kim Allah, meleklerini,
kitaplarn, peygamberlerini ve hiret gnn inkr ederse, derin bir sapkla
dm olur
223
melindeki yet-i kermenin birinci derecedeki muhtaplar
olduunu, bu gibi kiilerin sdece sr bir mn ile mn ettiklerini ve tahkk bir

219
Enbiya 21/107.
220
a
.
221
b
.
222
Enbiy 40/4.
223
Nisa 4/136.
155
mndan mahrm kaldklarn belirtir.
224
Bursev, tahkk ve takld mn konusunu
aklarken madd ve mnev kalp ile ilgili olarak bz aklamalar yapar.
3.4.8. Kalbin Hayat Bulmas
Madd ve mnev kalbin birbiriyle olan ilikisine birok mutasavvf dikkat
ekmitir. Madd kalp nasl ki vcdun drt bir tarafna hayat suyu olan kan
pompalayan ve madd hayatn devmlln salayan ok nemli bir organ ise, ayn
ekilde mnev hayatn drt bir tarafna mn nrunu yayan bir merkezden
bahsedilebilir ki buna da mnev kalp denilir. Gazl, kalb denildii zamn bzen,
rh, bzen de nefs dedikleri insann hakkatnn anlalmas, yoksa gsn sol
tarafna yerletirilmi olan et parasnn anlalmamas gerektiini syler.
225

Bursev, vcdun hayat shibi olmasnn, ancak kalbin diri olmas ile mmkn
olabileceini, kalpten hayatn kmas ile kuv ve hislerin de haytiyetlerini
kaybedeceklerini belirtir.
226
Mellifimiz, l iken dirilttiimiz ve kendisine,
insanlar arasnda yryecei bir nr verdiimiz kimsenin durumu, hi karanlklar
iinde kalm, bir trl ondan kamam kimsenin durumu gibi olur mu? te
kfirlere, ilemekte olduklar irkinlikler byle ssl gsterilmitir
227
melindeki
yet-i kermenin zhir ve batin yorumunu sentezleyerek yapar. yet-i kermede
geen l iken diriltilme fiilini hem madd hayt hem de mnev kalp hayt
asndan yorumlar. Mellif, insan kalbinin, cenin ve demin cesedi gibi l
olduunu, sonradan ona rhumdan fledim
228
ile O, dereceleri hakkyla
ykseltendir, Arn shibidir. Buluma gn hakknda (insanlar) uyarmak iin,
irdesiyle ilgili vahyi kullarndan dilediine, kendi indirir
229
yetlerinin iret
ettikleri zere sret ve kalb, hayt bulduu gibi kalp dahi hayt bulup Hdya tbi
olur. Yorumunu yapmaktadr.
230

224
b
.
225
Gazl, Kimy-y Sadet, Bedir Yay., 4. Bask, (trc. A. Faruk Meyan), stanbul 1972 , I-II, s. 18.
226
b
.
227
Enm 6/122.
228
Hicr 15/29.
229
Mmin 40/15.
230
b
.
156
Bursev, Tarafmdan size bir yol gsterici (peygamber) gelir de kim ona
uyarsa, onlar iin herhangi bir korku yoktur, onlar zlmeyeceklerdir. dedik.
231

yet-i kermesini tefsr ederken, yette geen yol gsterici yi, insann kalbine
atlan, hayr ve erri, hak ve btl tehis ve temyiz edebilme vasfn kazandran, bir
nr olarak yorumlar. Bu nr syesinde balangta mn, bilhare ikn (yakn), daha
sonra mhede ve nihyet ayn mertebesi hsl olur.
232
Bu yksek vsflarla
muttasf bulunan bir kalbe ship olmak bir Allah vergisidir. Nitekim bir ksm
insanlar ileri gidemeyip sradan mn ehli olurlarken kimisi de ebed olarak bu
nrdan mahrm kalrlar.
233

3.4.9. Vahdet-i Vcd
Yedi yzyldan beri slm limleri ve tasavvuf ehli arasnda ihtilfl bir mevzu
olan vahdet-i vcd fikrinin menei hakknda eitli grler ileri srlmtr. Bu
fikrin, Hind'den, Msr'dan, Yunan'dan yni eski dinlerden ve filozoflardan szlp
gelen varln mhiyeti vey balangc etrfndaki grlerden ibret olduunu
savunanlar olduu gibi, slm'a ve Kurn- Kerme istinat ettiini ileri sren lim
ve mutasavvflar da vardr.
234

Vahdet-i vcd, bir bilme, Allah'tan baka varlk olmadnn idrak ve uuruna
ship olma, olarak trif ediliyor.
235
uhd tevhdde, yni vahdet-i uhdda
236
slikin

231
Bakara 2/38.
232
b
.
233
a
.
234
bn Arabnin konu edildii hemen hemen btn kaynaklarda onun tasavvuf anlay olan vahdet-i
vcda da yer verilmektedir. bn Arab ve vahdet-i vcd haknda daha geni bilgi iin bk. M. Erol
Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, DA, XX, 493-516; a.mlf., Muhyiddin bnul-Arabde Varlk ve
Mertebeleri (Vcd ve Mertibil-Vcd, (Doktora Tezi, MSBE.), stanbul 1995 ss. 128-254; a.
mlf., Ekberiyye, DA, X, 544-545; Hsameddin Erdem, a.g.e., ss. 38-90; Cafer Karada,
bnl-Arab, Muhyiddin/tikad Grleri, DA, XX, 516-50; Mahmut Kaya, bnl-Arab,
Muhyiddin/slm Dncesindeki Yeri, DA, XX, 520-522. smil Fenni Erturul, Vahdet-i
Vcd, ss. 279-310; a. mlf., Maddiyyun Mezhebinin zmihlli, ss. 258-287; Mustafa Tahral,
Fssul-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Bz Meseleler, Konuk, a.g.e., I, ss.
XXIX-LXIV; a. mlf., Fssul-Hikemde Tezadl fdeler ve Vahdet-i Vcd Konuk, a.g.e., II,
ss. 9-38; a. mlf., Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, Konuk, a.g.e., III, 9-63; Mahir z, Tasavvuf,
Mhiyeti, Bykleri ve Tarkatler, stanbul ts. s. 157; Erol Gngr, slm Tasavvufunun Meseleleri,
5.bs. tken Yay., stanbul 1993. s. 49- 63. Sleyman Uluda, bn Arab, ss. 114-128; Ahmed
Ate, Muhyiddin Arab, A, VIII., 533-555; Banarl, a.g.e., c. I. ss. 120-122.
235
157
her eyi bir grmesi geicidir, birlik bilgide deil grmededir.
237
Vahdet-i vcdda
ise, birlik bilgidedir. Yni, slik gerek varln bir tne olduuna, bunun da hakkn
varlndan ibret bulunduuna, Allah ve O'nun tecelllerinden baka hibir eyin
hakk bir varlnn olmadna inanr.
238
Vahdet-i vcd ehli, bu bilgiye nazar
olarak deil, zevk, hl bir ekilde ulaabilir. Bu makma gelen sfiler, Hakkn
vcd denizine daldklar iin, (fenfillh) orada denizden ve dalgadan baka bir ey
gremez. Kendi vcdunu da bu derydan bir damla olarak kabl eder. Bu hlin
nihyetinde, istirak hlinde damlay da dnemez duruma gelirler.
239

Bursev, Hatml-evliy olarak nitelendirdii ve vahdet-i vcd merebinin
mmessili olarak kabl edilen bn Arabnin tkipisi olduundan, tasavvufun bu
merebine sempati ile yaklar ve eserlerinde bu konuyu eitli ynleri ile iler.
Mellif, iki eyin fazlasyla derin ve zor olduunu, bunlardan birisinin, kaz ve
kader, dierinin ise vahdet-i vcdu zevkle idrak etme meselesi olduunu
kaydeder.
240
Bursev, zevkle idrk etmekten kastnn ezbere konumak, kitaptan
okumak vey taklitle vahdet-i vcd rislesi yazmak olmadn, zr ilhda
denlerin taklit yznden helk olduklarn, muhakkikte ise ilhd ve dalln
olmayacan, eytnn o denli bilgisine ramen sapan ve saptran olmaktan
kurtulamadn belirtir.
241

Mellif, vahdet-i vcd meselesi dolaysyla bz evliyya dil uzatp tarizde
bulunanlar iddetle tenkid eder. Gerek mpted ve gerekse mnteh olsun herkesin
edebini taknmas gerektiini yoksa merddlar zmresinden saylacan syler. Zr
Allah tarafndan makbl olanlar reddedenler Allah tarafndan red edilirler.
242

Bursev, bu hakkati bilmeyenlerin enbiyy alaya alarak zahmet verenler gibi,
evliyya da eziyet verenlerin, phesiz Allah ve Resln incitenlere, Allah dny

236
Vahdet-i uhd: Bir grme, slikin her eyi Allah olarak, Allahn tecllleri olarak grmesi, Ondan
bakasn grmemesi hli. Bu hl sekr, galebe ve gaybet gibi isimler verilen vecd ve istirak hlinde
kendini gsterir. Daha geni bilgi iin bk. Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 553.
237
Sleyman Uluda, a.g.e. a.y.
238
H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf Ve Tarkatlar, s. 302.
239
Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarkatlar, s. 117.
240
a
.
241
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr., a.y.
242
158
ve hirette lnet etmi ve onlara aalayc bir azap hazrlamtr
243
melindeki
yet-i kermeyi zikrederek melun olduklarn ileri srer.
244

3.4.10. Mrid ve Mride Sadakat
Mrid: Rehber, delil, klavuz, yol gsteren anlamnda kullanlan bir terim
olup, tasavvuftaki karl eyhtir.
245
Allah dostu, ilmi ve yaayyla ne kan,
byk insan anlamnda kullanlan eyh,
246
tasavvuf anlamda taliblere rehberlik ve
ird etme liykatna ship olan insn- kmil, rehber ve mrid kiidir.
247

eyh, gnmz genel tasavvuf izgisindeki tarkatlarn en nemli unsuru olup
mutasavvflarca etrfl bir ekilde ele alnmtr.
248
eyh, seyr slk
249
denilen
mnev yolculukta mrdlerine rehberlik eder. Mutasavvflar, mrdin istenilen
kvm ve dereceye gelebilmesi iin bir mridin rehberliine ihtiya duyulduu
hususunda hemfikirdirler.
250

Bu mridlerin vazfesi, Allah iin insanlar halktan Hakka ulatrmaktr.
Okulda hoca ne ise, derghta mrid de odur. Hoca akl ile megl iken, eyh kalp,
rh ile megldr. Bedenin zhir hastalklar iin nasl bir tbbe ihtiyc varsa, btn
haytn hastalklarn, nefsin noksanlarn tehis ve tedvi etmek iin de bir mride

243
Ahzb 33/57.
244
a
.
245
246
Rgb el-sfahn, el-Mfredt, s. 396.
247
Sleyman Uluda, a.g.e., s. 496.
248
eyh-mrd konusu ile ilgili daha geni bilgi iin bk. Himmet Konur, Mesnevde Mrd-Mrid
likisi Tasavvuf Dergisi, Yl. 6, S. 14, Ankara 2005, ss. 149-157; Kueyr, a.g.e., s. 524-537;
Necmddin Kbr, Tasavvuf Hayat [Risle ilel-Him], (Haz: Mustafa Kara), stanbul 1980, 87-
88; Shreverdi, 103-117, 505-518, 519-526; Kelebz, a.g.e., ss. 200-20202; Hasan Kmil Ylmaz,
Anahatlaryla Tasavvuf, s. 61, 193; Seluk Eraydn, a.g.e., ss. 227-228; Slem, a.g.e., ss., 9-19,
47, 56, 77, 107-108; Hucvir, a.g.e., ss. 125-138.
249
Seyr slk: Hakka ermek iin bir rehberin nclnde ve denetiminde klan mnev ve rh
yolculuk. Ehl-i slk, nefsindeki kt huylardan arnd ve iyi huylar edindii lde bu
yolculukta mesfe alr. Seyr slkn gyesi slikin kiisel arzu ve isteklerini yok edip tam
anlamyla kendisini ilh irdenin hkimiyeti altna sokmas, bu sretle dier insanlara rehberlik
yapmasna imkn veren kmil insan mertebesine ykselmesidir. Bir mrdin seyr slkn
tammlamas bu ehliyeti kazanmas anlamna gelir. Bk. Sleyman Uluda, Tasavvufi Terimler
Szl, ss. 467-468; Hasan Kmil Ylmaz, a.g.e., s. 193; Seyr slk ile seyahat arasndaki iliki
iin ayrca bk. Sleyman Uluda, slm Geleneinde Seyhat Kavram, Kekl, Sf Gelenek ve
Hayat, Nisan/Haziran 2005, S. IV, ss. 4-11; Sleyman Solmaz, Divn iirinde Sefer, Trkiyat
Aratrmalar Dergisi, Bahar 2005, S. 17, ss. 133-145.
250
Konur, a.g.m. ss. 149-157.
159
ihtiya vardr.
251
Ancak mrd, hidyetin Allahtan olduunu eyhin ise ilh
hidyete sdece veslelik yapt hussunu akldan karmamaldr.
252

Buna mukbil mrd eyhine kar mutlak bir ballk, hrmet ve hsn zan
iinde bulunmaldr.
253
Tasavvuf klasiklerinde mrdin teslmiyet hli, gassalin
nndeki cenzeye benzetilmitir. bn Arabye gre evliy, Allah Tel
Hazretlerinin diledii ve talim-i ilhisine ttla kld kullardr.
254
Erefolu
Rumye gre ise eyhlik, deniz gibidir, hibir ey onlar bulandrmaz, bulandramaz,
onlarda taayyr denen ey yoktur, taayyr eden kimse asla mridlie yaramaz.
255

Bursev, eyhin gereklilii hussunda Allahtan vesle isteyiniz
256
yetini delil
olarak zikreder ve burada geen vesleyi ise std- btn olarak kabl eder.
257

Bursev, bu konu ile ilgili olarak Eb Yezd-i Bistm (k.s.)den u anekdotu
aktarr: Eb Yezdin mritlerinden birisinden beklenmeyen olumsuz bir davran
sdr olduunda, Eb Yezd Allahn nazarndan skt olan bu adam terk ediniz
demitir. Bu kii Eb Yezdin nazarndan sakt olduu halde, neden Allahn
nazarndan sakt olan kii diye nitelendirilmitir? Bursev, bu szde, mridin
nazarndan skt olann Hakkn nazarndan da skt olmu gibi mumele grdne
bir telmih olduunu kaydeder. Devm eden satrlarda, bahsi geen kiinin, bilhare
eriat diresinin dna kp, birok musbete giriftar olduunu, sdece zhir
musbetle kalmayp, kalbin kararmas ve nrunun karanla dnmesi gibi btn
musbetlere de maruz kaldn kaydeder. Bu durumun hayttan sonra bir nevi lm
olduunu bildirir.
258
Mellif, slikin bu kadar mnev merhleleri kat ettikten sonra
bozulmann nasl mmkn olabileceini u ekilde deerlendirir:

251
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, s. 359; Abdul-Br en-Nedv, Kitap ve Snnetin Ruhuna Gre
Tasavvuf ve Hayat, TDV. Yay., Ankara, 1998, ss. 251-252.
252
Sleyman Uluda, Mrd, DA, XXXII, 48; a. mlf., Tasavvuf Terimleri Szl, 388.
253
Genel olarak mrdlerin ship olmas gereken vsflar iin bk. Eb Tlib el-Mek, Ktul-Kulb,
Umran Yay., (trc. Yakup iek), stanbul 1998, I, ss. 413-432.
254
Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, IV, 143; bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, ss. 514-515.
255
Erefolu Rum, a.g.e., s.427.
256
Mide 5/35.
257
Bursev, Tuhfe-i Vesimiyye, 45
b
.
258
b
.
160
Mezkr mrdin, mride ballnn gerek olmadn yet gerek olsayd
bu geri dnmn olmayacan, nk Allah katnda makbl olann bu
makbliyyetten kmayacan yni kat edilmesi gereken merhleleri geip btn
kaytlar atktan sonra hakk vuslat bulanlarn bir daha nefse boyun
emeyeceklerini kaydeder. Zr, kymetsiz bakrn, byk bir iksirle saf altna
dntkten sonra bir daha bakra dnmesi mmkn deildir der.
259

Mellif, aa mertebede olanlarn yksee kabileceini ancak yksekte
olanlarn ise aa mertebeye inmelerinin mmkn olmadn belirtir. Bursev,
kmil birisinin kusrunu ortaya karmaya ne kadar gayret sarf edilirse edilsin,
muvaffak olunamayaca kanatindedir. Bu kanatini, miski soan diye bakasna
gstermenin hakkati deitirmeyecei ve miski, misk olmaktan karmayaca,
nk gzel kokusunun hakkatten haber verecei misli ile pekitirir.
260

Bursev, mridin, mrdi belli bir hl ve tavra getirebilmesi yni ileyebilmesi
iin kbiliyyetinin msit olmas gerektiine dikkati ekerek u mislleri verir:
Yumurta bozuk olduktan sonra en mkemmel kuun altna konulsa da yavru kmaz;
keza karga yumurtas, tavusun altna da konulursa yine karga yavrusu kar; sert ve
elverisiz ta cillamakla, yne elde edilemez; ancak bir yne yet paslanmsa
temizlemekle parlakl ortaya karlabilir; nk asl ynedir, parlamaya
kbiliyyeti vardr; ancak ta parlatmaya almak emei boa harcamaktr; zr asl
tatr ki parlamaya kbiliyyeti yoktur.
261

Ancak mrdin kbiliyyetinin var olup olmadn tyin etmek o kadar kolay
deildir. Buna ancak mrid karar verir. Bursev, terbiyeye muhta olan bz
sliklerin rtsnn ok kaln olduunu, mridin bu rty inceltip,
hafifletirinceye kadar ok zahmet ektiini, bu hussa Hac Bayram- Velnin,
Akemseddin hakknda muhtemelen zhir ilimden kurtulma abalarna telmhen u
olann azndan mrekkep karasn silinceye kadar ok zahmet ektik
262
szn

259
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr, a.y.
260
b
, a.y.
261
a.

262
Ali hsan Yurt, emseddin isminin nne Ak kelimesinin getirilerek Akemseddin lakabyla
arlmas nedeninin, Hac Bayrm- Velnin: ondan karal gidermekte glk ekmedik
161
nakleder.
263
Bundan anlalyor ki mrdin rtsnn ok kaln olmas ve
terbiyesinin etin olmas kbiliyyetinin olmad anlamna gelmemektedir.
Bursev, lal-i bedehn denilen yakutun aslnn ta olduunu ve kann
cierde terbiye ile kymet kazandn belirterek, ham hlde bulunan mrdin bz
ameliyelerden geip, arnp faydal hle gelebileceine, bylece mrdin mnev
olarak lmden kurtarlp yeniden hayta kavuturulabileceine iret etmektedir.
264

Mellif, hayt ve ism-i hayy ile balantl olarak ml-hayt ve Hz. Hzr ile ilgili
bz aklamalarda bulunur.
3.4.11. Hz. Hzr
eitli kaynaklarda Hz. Ms dneminde yaam ve peygamber olmas
kuvvetle muhtemel, hikmet ve ilim shibi bir ahsiyet olarak tanmlanan Hz. Hzrn
ismi Kurn- Kermde gememektedir. Ancak Kehf sresi'nin 60-82. yetlerinde
yer alan Hz. Ms ile ilgili kssada Derken kullarmzdan bir kul buldular ki, biz
ona katmzdan bir rahmet vermi, kendisine tarafmzdan bir ilim retmitik
265

diye sz edilen ahsn Hzr (a.s.) olduu anlalmaktadr.
266

Hzr, efsnev kiilii ile folklor, tasavvuf, halk inanlar anlaylarnda
etkisini gstermi ve klasik kltre de en geni ekilde yansmtr.
267
Ayrca slm
literatrde zerinde durulan en nemli ahsiyetler arasnda yer almtr.
268

Yukarda zikredilen yetlerde bahsedilen Hzr kssas balangcndan beri en
ok tasavvuf evrelerinde heyecanla ele alnmtr. Bunun nedeni bu kssann,
tasavvufun merkezinde yer alan ird ve ilm-i lednn
269
temsl ediidir. Kssada

eklindeki ifdesi olduunu, eitli kaynaklara dayanarak nakletmektedir. Bk. Ali hsan Yurd,
Akemseddn, Hayat ve Eserleri, MFV. Yay., (dzeltme ve eklemelerle yayna hazrlayan,
Mustafa S. Kaalin), stanbul 1994 s. 24. Bu bilgi Bursevnin yukardaki ifdesi ile eliiyor gibi
gzkse de aslnda hakkat ifde ediyor. nk karaln giderilmesi ameliyesi daha nce bir
karaln varlnn da kabl anlamna gelmektedir.
263
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr . 10
a
.
264
a
.
265
Kehf 18/65.
266
Hamdi Dndren, Ahmet nkal, Hzr, amil slam Ansiklopedisi, www.hyasamil.org.
267
Cemal Kurnaz, Hzr/Edebiyt, DA, XVII, 411.
268
Bu konuda geni bilgi iin bk. lyas elebi, Hzr , DA, XVII, 406-409.
269
Ledn ilmi: Tasavvufta Allahtan vstasz gelen bilgi, ilhm anlamnda kullanlan bir terimdir. Hz.
Hzr ve ilm-i ledn konusu iin bk. Bursev, Kitbn-Netce, I, 304; Hucvir, a.g.e., ss. 201-202;
162
Allah Telnn, Hz. Msnn bilmedii ancak kulu Hz. Hzra rettii ilimden,
yni ilm-i lednden bahsedilmektedir ki tasavvuf yorumlara gre Hz. Ms;
renen, tbi ve mrd pozisyonunda iken, Hz. Hzr ise reten, metb ve mrid
pozisyonundadr.
270

Hzrn abdallarn
271
ncs olarak kabl edilerek en yksek mevkiye
oturtulmas tasavvufun geliiminde nemli bir dnm noktas olmutur.
272
Birok
sf Hzr tarafndan ird edildiini ve onunla grp sohbet ettiini sylemitir.
273

Bunlardan birisi de mellifimiz smil Hakkdr.
Bursev, incelememize konu olan eserinde h. 1112/ M.1700 trihinde
274

Medne ile Tebuk arasnda bir yer olan Ul menziline yakn bir yerde hac yolculuu
esnsnda Hzrla mlk oluunu otobiyografik bir slpla anlatr.
Eky haclara saldrnca kendisinin ilhm- ilh ile btn maln ve kitaplarn
braktn, brhim (a.s.)in atee atldnda zerinde rtden baka bir ey

Abdulhakm Yce, Rznin Tefsinde Tasavvuf, s. 114,118; dris engl, Kur'n Kssalar zerine,
Ik Yay., zmir 1994, s. 292; Sleyman Uluda, Btn lmi, DA, V, 188: a. mlf. Tasavvuf
Terimleri szl, s. 335; Yusuf Kenan Atlgan, Lednn lmin Hz. Ms-Hzr (a.s.) Kssas
Balamnda Kelm Adan Deerlendirilmesi, (baslmam Yksek Lisans Tezi CSBE), Sivas
2006, ss. 54-67; Nurten zler, Tasavvufta Hzr Telakkisi ve Niyz Msrnin Hzr Rislesi,
(baslmam Yksek Lisans Tezi MSBE.), stanbul 2004, ss. 92-93.
270
Sleyman Uluda, Hzr/Tasavvuf ve Halk nanc, DA, XVII, 409-410.
271
Abdl: Tasavvuf ve slm edebiyt alanlarnda kullanlan bir terimdir. Birinin yerine geen,
karlk anlamna gelen bedel ve bedl kelimelerinin ouludur. Tasavvuf anlamda ise "dny
ilgilerinden kurtularak kendisini btnyle Allah yoluna adayan ve ricll-gayb diye adlandrlan
veliler topluluu iinde yer alan sf vey erenler anlamna kullanlmaktadr. Bu kelime yerine
budel kelimesi de kullanlmaktadr. Abdallar, insanlara kar iyi niyetli, kendilerine ktlk
yapanlar balayan, ship olduklar eyleri bakalaryla paylaan, kaz ve kadere gnl holuu
ile boyun eip rz gsteren, haramlardan titizlikle kanan, ibdetlerinde ihls ve sammyeti n
planda tutan, sevgi, efkat, merhamet ve iyi niyet gibi ahlk erdemlerle donanm kimselerdir.
Hads olduu ne srlen rivyetlerde abdallarn saylar konusunda 7, 30, 40, 70, 80 gibi deiik
rakamlar verilmektedir. Yaygn gr ise saylarnn 40 kii olduudur. Ancak abdal konusu ile
ilgili hadslerin byk bir ksm vey tamm titiz muhaddisler ve kelmclar tarafndan senet vey
metin tenkidine tbi tutularak reddedilmitir. Abdal ve budel kelimeleri tasavvuf geleneinde
ifde edildii anlamda Kurn- Kermde yer almamtr. Daha geni bilgi iin bk. Ahmet gke,
"Bir Tasavvuf Terimi Olarak Ricalul-Gayb: bn Arabnin Grleri", Tasavvuf Dergisi, Ankara,
2001, S. 5, ss. 161-201; Ahmet Yldrm, Tasavvufta Riclul-Gayb Telakkisi ve Konuyla lgili
Bz Rivyetler, SDFD., sparta 1997, S. IV, ss.117-147; Sleyman Uluda, Abdal, DA, I,
59-60; Sleyman Ate, Kutub, DA, XXVI, 498-499; Mehmet Canbulat, Abdl, Dn
Kavramlar Szl. www.diyanet.gov.tr; Kelebz, Dou Devrinde Tasavvuf (Taarruf), (haz.
Sleyman Uluda) Dergah Yay., stanbul 1992, 281.
272
Sleyman Uluda, a.g.md., s. 410.
273
Hzr ile grtn beyn eden ztlarla ilgili olarak bk. mer Faruk Hilmi, Hzr Aleyhisselm,
Fatih Yay., stanbul 2002, ss. 202-284.
274
163
olmad durumuna iktiden, tesettre zarar vermeyecek ekilde btn elbiselerini
karp, kfilenin arasndan syrlarak kendisine emredilen tarafa doru yol aldn
anlatr.
275
Bu yolculuk esnsnda taktten kesilip bir yerde ylp kaldn ve geceyi
bu ekilde geirdiini, haytndan midi kesik bir durumda iken, birisinin yanna
gelip kendisine, bulunduu yerden kalkmasn sylediini nakleder.
276
Kendisi,
ayaa kalkmaya meclim yok diye mzeret beyn etti ise de o ztn, Seni haclara
ulatrmaya geldim deyip ellerinden tutup ayaa kaldrdn, mehtbn nda o
ztn yzne baktnda gaipten Hzrdr sesini duyduunu nakleder. Smsna
dikkat ettiinde kitaplarda tasvir edildii gibi olduunu ve kendisini ksa srede
haclara ulatrdn, Ben seninle yine buluurum deyip niden kayplara
kartn anlatr.
277
Bu olaydan sonra ilh bir hitba muhtap olup kendisine
Korunman iin brhim Edhem
278
dusn
279
oku denildiini, ancak mecalsizlikten
o duy lisnen deil kalben okuduunu, etrfna frdn ve bunun tesiriyle
oradan gemekte olan bz ekylarn erlerinden korunduunu nakleder.
280

275
a
; Kitbn-Netce, I, 244-245.
276
b
.
277
smil Hakknn bu gibi zel hlleri ile ilgili olarak, Ayni, smil Hakknn Supra-normal Huss
Hlleri, bal altnda unlar kaydeder: Bu yksek adamn muhtelif kitaplarnda mnsebet
dtke kendi huss hllerine dir verdii bz tafslt, onun ztnda ara sra detin stnde pek
mhim birtakm rh hadseler cereyan etmi olduunu gsteriyor. Her yazs, gyet samm ve
doru bir insan olduuna ahdet eden mellifin vukunu haber verdii o hdiseleri bir vehim ve
hayl mahsl sayamam dedikten sonra bu hussta phesi olanlar ismini zikrettii ilm
mhede ve tecrbeler mahsl kitaplar okumaya dvet eder. Bk. Ayni, a.g.e. s. 81.
278
brhim b. Edhem (. 161/777): Knyesi, Eb shk b. Edhem b. Mansr eklindedir. Belh
blgesinden bir melikin olu idi. Bir gn ava kmt. ninden kard bir tilkiyi takib ederken
birden gaybden gelen bir ses (ilhm) ona: Ey brhim sen bunun iin mi yaratldn ?! Bu ii
yapmaya m memur klndn ?! diye hitab etti. Sonra eerinin n kandan bir ses ona: Vallhi sen
ne bunun iin yaratldn ne de bunu yapmakla emr olundun! dedi. Bunun zerine atndan indi,
babasnn obanlarndan birine rastlad, ubann ynden (sftan) yaplm cbbesini ald, srtna
giydi, at ile birlikte yannda bulunan her eyi obana verdi. Sonra sahrann yolunu tuttu ve
Mekkeye geldi. Burada Sfyn Sevr (. 169) ve Fudayl b. yz (. 187) gibi zhidlerle dotluk
kurdu, daha sonra ma geldi ve burada veft etti. Daha geni bilgi iin bk. Kueyr, a.g.e., ss. 78-
79; Hucvir, a.g.e., ss. 200-204; Feridddn Attar, a.g.e., ss. 144-167; Reat ngren, brhim b.
Edhem, DA, II, 293-295.
279
Sz konusu brahim Edhem dus udur: Allahmmahrsn bi-aynikellet l tenm, veknufn
bi-rknikellez l-yrm, verhamn bi-kudretike aleyn, fel nehlik ve ente sikatn ve
recn. Trkesi: Allahm! Uyumayan gzlerinle bizi koru, sarslmayan rknnle bizi kucakla,
helk olmamamz iin zerimizdeki kudretinle bizlere merhamet et. Sen bizim gvence ve
snamzsn. Bk. Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr. 12
b
.
280
b
.
164
Bursev, eserinde Hz. Hzr ile ilgili ksa ve z olarak, yukarda zikredilen yet-
i kermelerde de mns ksmen derc edilen u bilgileri vermektedir: Kurn-
Kermde yazl olduu zere, Hz. Ms ve Y (a.s.) Hz. Hzrn dveti zerine
yola karken dery kenarnda bir miktr istirhat etiler. stirhat ettikleri yerde b-
hayt
281
olmas nedeni ile o sudan, azk olarak berberlerinde getirdikleri tuzlu
baln zerine bir damlann sramas zerine Allahn izni ile o balk dirilip denize
atlad. nk o hayt suyu ilh rh ve Rahmn feyz sretinde idi ki temas ettii
eyi diriltirdi. Hz. Hzrn ismi de buradan gelmektedir. Kupkuru bir yerde oturup,
zemn hemen tze otlarla enlenmi. Hzr gn dedikleri bu mnsebet iledir.
Havalarn snmas syesinde yeryz batanbaa yeilliklerle dolar.
282
Smir bu
srrn farkna varp, bir kabza alp iclin (dana) heykelinin iine yerletirerek,
danada brme sesi ve hayt eseri ortaya kt. Nitekim bu hussa Bursev, Smir,
yle dedi: Ben onlarn grmedii eyi grdm. Elinin izinden bir avu avuladm
da onu attm. Byle yapmay bana nefsim gzel gsterdi
283
yetini delil olarak
zikretmektedir.
284

Bursev, insn- kmilin nefesinin dahi byle mucizev bir etkisinin olduunu,
bu nefesin, verildii ortam haytlandrdn syler ve bu hussta Eb Yezd-i
Bistm (k.s.)den u sz nakleder: Gafil ulem l gibidir; keif ehli rifler ise
diridirler ve onlardan ders alanlar dahi onlara benzerler.
285
Bursev, Hzrn letfet
peyd ederek eitli sretlerde grnmesi (temessl) veslesi ile temessl ve abdal
bahsine gei yapar.
3.4.12. Temessl ve Abdl
Dn-tasavvuf literatrde yer alan temessl terimi bir varln herhangi bir
keyfiyette mislinin ortaya kmasn ifde eder.
286
Kesf madd unsurlarn, nrn
parlak varlklarn bir de rhnlerin temessl eklinde e ayrlmaktadr:

281
b- Hayat hk. Bk. Ahmet Yaar Ocak b- Hayat DA, I., 1-3; Uluda, Tasavvuf Terimleri
Szl, s.15.
282
a
.
283
Th 20/96.
284
a
.
285
a
.
286
Rgb el-sfahn, msl md, el-Mfredt, s. 700.
165
Birincisi: Kesf unsurlarn yansmalardr ki bunlar ayn deil, gayrdr ve ldr.
rnein, bir insann aynada grnmesi sdece grntden ibret kalr. Yni
aynalarda grnen btn sretler canszdr ve iinde grnenin (insann) hviyeti ve
hakkati ile bir ilikisi yoktur.
kincisi: Madd nrn varlklarn akisleridir. Bu akis znenin ayns olmad
gibi gayr da deildir. Bire bir rtmyor, ancak o nrn varln ou zelliklerini
tayor. rnein, gnee tutulan aynaya yansyan kta, parlama, s, k verme ve
hatt yedi renge ship olma gibi zellikler vardr. Aslda, znede bulunan zellikler
zayf da olsa srete yansmaktadr.
ncs: Nrn rhlarn yansmasdr ki, bu yansma, hem canldr, hem de
ayndr.
287
Yni bire bir iliki sz konusudur. Fakat bu tezhr ve temessl ynelerin
kbiliyyeti orannda gerekletiinden o rhun gerek mhiyeti tam olarak temsl
edilemeyebilir. rnein, Hazret-i Cebril (a.s), Dihye sretinde Peygamberimizin (s.
a. v) huzrunda bulunduu bir anda, grevlendirilmi olduu baka birok ii ayn
zamnda yapm ve ayn anda birok yerlerde bulunabilmitir.
288
Yapt bir i dier
bir ie mni olmamtr.
289

Bu srdan dolay evliydan, ziydesiyle ile nrniyet kazanan ve abdl
denilen bir ksm insanlar bir anda birok yerlerde grlebilmitir.
290
Ayn kiinin
ayr ayr ileri ayn anda yapmas mmkn olmutur.
Bursev, bir insann bu hle nasl gelebilecei hussunda Onu ne bir
uyuklama tutabilir, ne de bir uyku
291
yetinden yola karak bz aklamalar
yapmaktadr. Mellif, zikredilen yeti Allah Telnn hayt- ztiyyesi keml
zerine olduundan, cismn vsflardan ve mevcdtn kaytlarndan ve zaaflarndan
uzak olduu, bunun iin onda mevcdt gibi uykunun arl ve ihtiycnn olmad

287
Hz. snn yerine Yahdlerden birisinin ona tebih olunarak ldrlmesi ve Hz. snn bu lemde
hayat- nrniye ile yaamasnn temesslle ilgisi iin bk. Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve
erhi, III, ss. 126-127, 149, 150.
288
Daha geni bilgi iin bk. Abdullah Yein-Abdlkadir Badll,, Temessl, OTABL, ss. 980-981.
289
Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, II, 228.
290
Cibrlin Hz. Meryeme beer sretinde temessl iin bk. Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve
erhi, III, 151.
291
Bakara 2/255.
166
eklinde tefsr eder.
292
Melekler de ltf olduklarndan onlarda dahi uykunun vey
uyku ihtiycnn arl hissedilmez. Bu nedenle Ramazan aynda, srr-
Samediyyet
293
ve meleklere benzemek vardr. nk gndzleri insan oru
syesinde yeme ve imeden kesilir ve gecelerin ihy edilmesi veslesi ile de uyku
uyankla dnr. Tasavvuf tbrle gndzleri sim ve geceleri kim olmaya
devm eden kii abdl rtbesine ular.
294

Mellifimiz abdl rtbesine ulamak iin drt artn lzm olduunu ve bu
artlar yerine getirenin rhniyeti galip olup Hzr ve melike gibi istedii sretlerde
temessl edebileceini kaydeder ve bu drt art u ekilde sralar:
1. Samtdr ki zhir ve btnn, nefs konuma ve sohbetlerden uzak olmasdr.
Tasavvufi kaynaklarda abdaln drt vasfndan biri olarak zikredilir. Hakkat
noktasnda samt yoktur, nk btn mahlkt Allah zikrediyor. Burada nerilen
rf mndaki konumaktan iktisd etmektir.
295
Bunu salamak ise ancak zikrullha
devm etmekle mmkn olur.
296
Bilindii gibi ehl-i tasavvuf dilin fetlerinden
korunmak iin az konumay vey sktu terch etmiler, hatt bu hasleti tasavvufun
esasndan saymlardr. Allah tarafndan insana iki kulaa mukbil bir azn, keza iki
dudaa mukbil bir dilin verilmesi bouna deildir. Bu tasavvufi hakkat halk diline
ki dinle bir konu vey ki dn bir syle eklinde yansmtr. Tasavvufta
susma, tefekkre vesle ise makbldr. Dnyy dnmeye vesle ise makbl
deildir.
297

2. Uzlettir ki, zhir ve btn, halktan ve deiik eyleri zihnen dnmekten
tammen uzaklamaktr. Bu mndaki bir uzlet, ayn zamnda birinci maddede
zikredilen samta da vesledir. nk halk ile i ie olmayan kimse dilini lzumsuz

292
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr.,11
b
.
293
Hereyin kendisine muhta olduu, kendisinin de hibir eye muhta olmadn belirten bir
kelime. Bu tbiri, ilk defa kullananlardan biri olarak, Shreverd el-Maktl gsterilmektedir. Ona
gre samediyyet, samedden tremitir. O (yni Allah) yok olmayan Bkdir. Yine bu kelimenin,
doyurulmayan dim olduu, ayrca ihtiya hlinde kendisine bavurulan ve bu durumuyla srekli
ihtiyalarn yneldii merkez olduu sylenir. Hereyin O'na ihtiyc var, O'nun hibir eye
ihtiycyoktur. Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, http://www.
tasavvufalemi.com.
294
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr ., 11
b
.
295
296
297
Samt hk. daha geni bilgi iin bk. Eb Tlib el-Mekk, a.g.e., ss. 417-418.
167
mlyni konumalardan muhfaza eder.
298
Bu zamnda lzumsuz konumalar bir
yana lzumlu olarak grlen sohbet ve konumalardan bile tasarruf etmek
gerekmektedir.
299

3. Abdl olma yolunda kat edilmesi gereken nc merhle, c'dur.
300
Oru
tutmaya devm edip iftarda bile yemei az yemek ve hellinden yemei prensip
hline getirmek gerekir.
301

Cu ehlllahn zneti olup sdece yemekten kesilmek deildir. Btn nefs
isteklerden elden geldiince kanmaktr. Haddi aan alk makbl deildir. Zr
hibir ey yemeden imeden yaamak Smed olan Allaha mahsstur.
302

4. Son merhle ise seher dedikleri terk-i nevmdir. Bu mmet iinde sabaha
dek geceyi ihy eden slihler gelmitir. Btn gece ihy edilemezse bile hi olmazsa,
gecenin son te birinde kalkp salavat getirmek ve zikretmek gerekiyor.
303
te bu
drt hasleti kendisinde kmil mnda barndran abdldan olur.
304
Bursevye gre
abdln zelliklerinden birisi de nefsan sfatlar ilh vsflara dntrmektir.
305

Bursev, abdllarn krk kii olduklarn ve m hududunda barndklarn,
mn merkezinde Krklar makm diye bir yer olduundan hareketle, m
ehlinin yanl olarak onlar m merkezinde zannettiklerini ve o makmn, imdi
fsklar makm olduunu zikreder.
306
Ayrca abdllarn Hengam
307
adasnn
yaknnda bulunan Kuseyr isimli bir adackta da toplandklar ve makmlarndan
birisinin de oras olduu bildirilmektedir.
308

298
Uzlet hk. daha geni bilgi iin bk. Eb Tlib el-Mekk, a.g.e., ss. 422-424; bn Arab, Ftht-
Mekkiyye, II, s. 149.
299
300
Cu hakknda daha geni bilgi iin bk. Eb Tlib el-Mekk, a.g.e., s. 424; Kueyr, a.g.e., ss. 140-
144 (Arapa Nsha).
301
302
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, ss. 184-185.
303
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, ss. 178-179; Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, a.y.
304
Eb Tlib el-Mekk, a.g.e., s. 425-426.
305
306
a
.
307
rann Fars krfezinde, Hrmzgn eyleti sular iinde bulunan on drt adadan biri
(www.irankulturevi. com/turkce/iran/hurmuzgan).
308
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr., 12
a
.
168
Bursev, Ricl'l-gaybn lemin ilerini tanzm etmekle grevlendirildiklerini
yle zah eder: Btn ey, Allh Tel'nn Kayym ismi tahtnda dhildir ve
insn- kmil de bu isimle muttasftr. Onun iin lemin mlk, melekt ve drt bir
ynne aktb, immn, evtd- erbaa ve ebdl gibi ricl'l-gayb konmutur
ki lem bunlarla korunur
309
Bursev, abdallarn ricl'l-gayb ismiyle tesmiye edilmesiyle bu makmn
sdece erkeklere mahsus olduu anlamnn karlmamas gerektiini syler.
Buradaki riclden kastn insn- kmil olduunu, dier insanlarn ise insn-
kmile gre kadn mesbesinde olduunu bildirmektedir. Bu sebeple kemle eren
kadnlar da "er" snfna dhildirler.
310
Zr hakkatte erkeklik, yalnzca
sretle/grntyle deil, mn/mneviyat ile olur. Nitekim ebdlden olan bz
kadnlar vardr. yleyse istidd varsa kadn, "er"olabilir.
311

Abdllar ihtiyca binen makmlarndan ayrlp baka yerlere gitseler kendi
sretleri zerine bedel brakrlar ki bu bedel onlarn glgesidir. Glge asldan
bamsz olmad gibi bedel braklan sret dahi asl ile kim olur.
312
Ancak hi
kimse o sretin bedel olduunu bilmez. Tasarrufta ikisi de birbirine eittir. Burada
kesret sz konusu deildir. Bu srr anlayanlar uyku hlinde grdklerinin hayl mi
hakkat mi olduunu da bilir. Bursev, Peygamber Efendimiz (s.a.v)in asl hli yni
hakkati bir olduu hlde, bir gecede nasl bin hayle grnr? eklinde meydana
gelen bir istifhm temesslle zh etmektedir. Nitekim her evin penceresinden
yansyan k gnee yneliktir yni gnei gsterir. Her ne kadar gne drdnc
semda ise de bir kimse grp ben gnei grdm dese doru syler. Aynen
yle de Rh- Nebev (s.a.v) l-y illiyynde olduu hlde temessl ile her
kbiliyyeti olan, kendi vcd ynesinde onu grebilir.
313
Gne nn ynenin
rengine gre renk deitirdii gibi Hzr (a.s.) da herkesin sfat- galibesi yni baskn
vasf zerine muhtelif sretlerde temessl eder.
314

309
Bursev, Kitbn-Netce, II, 82-83.
310
bn Arab, Hz. Meryem ile Asiyeyi bu snfa dhil eder. Bk. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, s.
177.
311
Bursev, Kitbn-Netce, I, s. 241.
312
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr. a.y
313
314
169
3.4.13. Hz. brhimin mtihan
Bilindii gibi Allah Tel Hz. brhimi byk ile imtihana tabi tutmu,
baard her bir imtihan karlnda ona yksek bir mertebe ihsan etmitir.
Bursevnin anlatm ile bunlar srasyla yle sralayabiliriz:
1. Bunlardan birincisi, mal ile imtihandr: Onun binlerce koyunu var idi, bir
melek ile imtihan olunup bir kere tesbh karlnda malnn te birini, ikinci tesbh
mukbilinde, malnn te ikisini ve ncde de malnn btnn hibe etti. Onu
imtihan edenin melek olduunu rendikten sonra o mal bir daha geri almad ve
hepsini vakfetti.
315

Hz. brhimin cmertliinin konu edildii baka bir kaynakta bu hdise u
ekilde anlatlmaktadr: Rivyete gre Hz. brhimin yedi yz bin koyunu vard. Hz.
Cebril, Allahn emriyle Hz. brhimi imtihan iin bir insan sretinde arza indi, bir
dan arkasnda durup Y Kudds diye tesbh etti. Hz. brhim o sesin
heybetinden kendinden geti ve Ey Allahn kulu o ismi bir daha syle, bir koyun
srsn sana balarm dedi. Hz. Cebril Y Kudds diye bir daha tesbh etti.
Hz. brhim bir koyun srsn Hz. Cebrile balad. Hz. Cebril Y Kudds
diye nid ettike Hz. brhim her defasnda bir koyun srsn kendisine hibe etti.
En sonunda btn koyunlarn balad. Hz. Cebril, Hz. brhime Ben
Cebrilim, Allah Tel seni imtihan etti, imtihan kazandn ve seni kendine Halil
(dost) yapt. Benim de bu koyunlara ihtiycm yok. Sana onlar ide ediyorum
deyince Hz. brhim, yet bunlara ihtiycn yoksa, geri almak da cmertliin
anna yakmaz, o hlde bunlar dalara ve sahrya sarverelim, dnydakiler
kymete kadar onlar avlayp, istifde etsinler diye karlk verir. Bir rivyete gre,
imdiki da koyunlarn btn o koyunlarnn soyundandr. Onlar yiyen kii de
dolayl olarak Hz. brhimin misfiri olmu olur.
316
Halil brhim Sofras darb-
meselinin dayanaklarndan birisi de bu ltf hdise olsa gerektir.
317
Bursev, yukarda
da zikredildii gibi Hz. brhimin o koyunlar vakfettiini ve Halilur-rahmnda,

315
b
.
316
Meybud, Ebul-Fadl Reidud-din, Kefl-Esrr ve Uddetul-Ebrr, Tahran, 1361, I, 376'dan
naklen Abdulvahap Yldz, Meybud ve Keful-Esrr Adl Tefsrinde Tasavvuf Kltr,.
(Baslmam Doktora Tezi, HSBE), anlurfa 2000, s. 152
317
b

170
kendi zamnna kadar piirilen mercimek orbasnn
318
o vakfn eseri olduunu
belirtir.
319

Hz. brhim bu makmda tevhd-i efl denilen mertebe ile merref oldu.
320

Ayn ekilde Fahrl-enbiy (s.a.v.)nn saltanat kabl etmeyii, fakr- ztiyi terch
etmesi nedeniyledir. nk abdin sfat, fakr- zt ve Hakkn sfat ise gn-y
ztidir. Allah kuluna yetmez mi?
321
melindeki yet-i kermedeki mnya
kendilerini muhtap kabl eden bz sahbeler de dnydan tam olarak alkalarn
kesip, tecerrd mesleinin mntesibi oldular.
322

2. kinci olarak evlt ile imtihandr: Bu imtihann merkezinde Hz. smilin
kurban edilmesi ile ilgili kssa vardr. Bu imtihann baarlmas karlnda tevhd-i
sfat ihsan edildi. Zr evlat insan sfatlardan olan haytn eserlerindendir. Bu
nedenle bz filozoflar insan nutfesine ml-hayt demilerdir.
323

Hz. brhim, koyunlarndan vazgeip, Hz. smilin kurban edilmesi hussunda
Hakkn szne riyet etti. Bunun netcesinde, lem-i gaybdan ko gnderilmek
sretiyle mkfatlandrld. Ve bu kou kesmesi gemiteki mmetlerden balayp
kymete kadar devm edecek olan kurban kesme detinin yerlemesine vsta oldu.
Hz. brhim bu hayrl ie vesle olduu iin kymete kadar kesilecek olan btn
kurbanlarn sevbna ortaktr. te, srf Allah iin olan bir terk, Allah dilediine
hesapsz rzk verir
324
yetinin de iretiyle, tpk ambarda saklanmakta olan
hubbt tarlaya sap katbekat karln almak gibi bir netce verdi.
325
Bylece
fen bekya tahvil edilmi oldu.
Vcd- mmkinin fens, vcd- vcibin zuhruna hizmet eder, ki vcd-
vcibin eserleri nihyetsiz iken vcd- mmkin ise ebterdir, yni devm yoktur.
326

318
Ades kssasnn deiik bir yorumu iin bk. Semra Tun, Divan iirinde Hz. brhm ve Ades
Kssasna Dir, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Bahar 2005, S,17, ss. 123-131.
319
320
321
Zmer 39/36.
322
b
.
323
324
Bakara 2/212
325
a
.
326
a
.
171
Bu nedenle fn eylerle i tutan kimsenin iinde kr ve bereket yoktur. Krl kmak
isteyen vcd- vcib ile i tutar, yni Onun rzsn kazanmaya alr ki, kr en
azndan bire on, bire yz, takv derecesine gre bire bin ve kmillere ise
sonsuzdur.
327
Zr Allahn yle mkemmel dostlar vardr ki, bir kere zikir ve
tesbhlerinin sevb lem-i kevne smaz.
328

te Hz. brhimin, evldn kurban etme hussundaki emre imtisli, kendi
hayt hkmnde olan evldnn haytn Cenb- Hakkn yoluna fed etmede
tereddt etmemesi fn, sr haytnn gerek ve ebed hayta tebdil olmasna vesle
oldu.
3. nc olarak nefs ile imtihandr: Hz. brhim, Nemrudun ateine atlmak
sretiyle zorlu bir imtihana tbi tutulmutu. Bu zorlu imtihann baarlmas
netcesinde tevhd-i zt buldu. Zr Hz. brhimin nefsi, Zt- Hak ile kendisi
arasnda bir perde idi. Yanmak sretiyle perde ortadan kalknca kendisine dorudan
Zt zuhr etmitir.
329
Bu mertebeye hayt- zt derler. nk bu mertebede efl,
sfat ve zt- hayvniyye yok olup, efl, sfat ve zt- hakkiyye ortaya kar. Fn
olan kimse bek bulur ve zhir olarak dikenlikler iinde iken mn leminde
glistanda ikmet eder.
330

Ancak avm- ns, kendileriyle kyasladklar iin havassn bu yksek hllerini
anlayamyorlar, kendileri gibi zannediyorlar. Bu zan yanltr.
331

3.4.14. Kandil Gecelerinde Klnan Namaz
Giri ksmnda da ksmen deinildii gibi, Kadzdeliler ile Sivsler arasndaki
mnkaa konularndan birisi de kandil gecelerine mahss namazn bidat saylp
saylmayaca hussu idi. Bu tartma, smil Hakknn zamnnda da yaplmtr.
Hatt bu mnkaa, 1114/1703 trihinde, kadir gecesinde, Bursa Ulu Cmiinde ehl-i
tasavvuftan birisinin ldrlmesine kadar ileri gtrlmtr.
332
O sralarda Bursev,

327
b
.
328
329
b
.
330
331
332
Naml, a.g.e., s. 79-80.
172
olaylara bizzt mdhil olmam ancak, ehl-i tasavvuftan yana bir tutum
sergilediini, eserlerindeki grlerinden tahmin edebiliyoruz. Bursev, bu husstaki
grlerini, incelememize konu olan Tuhfe-i Recebiyyede u ekilde aklamaktadr:
Bursev, mmet iinde kmil dereceye ulaanlarn yaptklar ve
sylediklerinin btn, ert ve ilh knun hkmndedir ki her kim kabl edip
amel ederse hidyet bulur. Bu nedenle meyihin snnetine ve evliynn zikrine
rabet etmek gerektir, dedikten sonra konuyu regib namazna getirerek u zh
yapar:
Receb aynn ilk cumasnda klnan namazdr ki, ona slat- regib derler.
333
Bu
namaz iin mm- Gazal, mstehapdr demi ve on bir sene m Emev Cmisinde
o namaz ihy etmi iken, son zamn muhaddislerinden ve itham edici zellii ile
bilinen, bn-i Teymiyye denilen zt ortaya kp o namaz iptal etmitir. Geri sir
yerlerde bu namaz devm ediyorsa da mezkr yerde hl klnmamaktadr. Onlar
azlaryla Allahn nrunu sndrmek istiyorlar. Hlbuki kfirler istemeseler de
Allah nrunu tammlayacaktr.
334
Snen-i meyiha ve ezkr- evliyya rabet edip
amel edenler hidyet bulacaklar, riyet etmeyenler de bu dnyda dahi cezsz
kalmayacaklar.
Bursev, bu duruma bn-i Teymiyyenin mahpusluunu ve namazdan sonraki
tesbhi yasaklayan ada bir mftnn maktl oluunu, ulem-i asr denilen bir
mftnn halka-i zikrin menine dir fetv vermesi zerine olak oluunu ve ona

333
Rivyete gre Peygamberimiz (s. a.v.) Regaib gecesinde, Allahn ltuf, merhamet ve inyetine bol
bol erdiinden, bunlarn kr olarak on iki rekt nafile Regaib namaz klmtr. Oysa Allahn
feyz ve inyetinin bol bol tecell ettii ve yaplan ibdetlerin kabl edildii bir gece olarak kutlanan
bu Regaib gecesine mahsus bir namaz yoktur. nk Peygamberimizin (s. a .v.) bu geceye mahsus
bir namaz kld sbit deildir. Bu gecenin Regaib namaz klmak sretiyle kutlanmas Hicretin
480. ylnda balam olup, bunun reddi hakknda da kitaplar yazlmtr. Bu namazn klnp
klnmamas hakknda eitli grler ileri srlmtr. Sonu olarak bu geceye mahsus bir namaz
olmad, ancak bu gece klnacak kaz ve nafile namazlarnn makbl olaca, ibdetlerin ve
dularn kabl edilecei, Allahn bu gece kullarna bol bol ihsanlarda bulunduu gz nnde
bulundurularak gecenin namaz dhil, ibdet ve du ile geirilerek ihy edilmesi yerinde olur,
hkmne varlmtr (Katip elebi, III, 732). Bursev, Tuhfe-i Hsekiyye isimli eserinde: Sultann
hkmnn balayc olduundan bahisle, mbrek gecelerde klnan nafile namazlarna devm
edilmesi gerektiini, zr bunun Fatih Sultan Mehmed Han zamnndaki ulemann ittifaki ile karara
balandn ve sultnn hkm hline geldiini beyn eder. Bk. Katip elebi, Katip elebiden
Semeler, (haz. Orhan aik Gkyay), MEB. Yay., stanbul 1991, III, s.732; Ziya Kazc, a.g.m,
211.
334
Saff 61/8.
173
yardm eden azm bir limin karn sancsyla helk oluunu rnek verir.
335
Ayrca
kalb haytnn veslesi olan zikri iptal edenlerin ebed hayta ynelik cezlar ise,
kalplerinin hassasiyetini kaybederek mnen lmeleri ve helk olmalar olduunu ileri
srer.
336

3.5. Alm
lim kknden mblaa sfat olan alm, hakkyla bilen demektir. Allah
Telya nisbet edildiinde zamn ve mekn kayd olmakszn kk byk, gizli
ak, her eyi, her hdiseyi hakkyla bilen anlamna gelir.
337
Alm, Allahn vasf
olarak; olmu olan, olmakta olan ve gelecekte olacak olan bilen, kendisine
kinatta hibir ey gizli kalmayan ve ilmi kk-byk, zhir-btn, mmkn-muhl
her eyi kuatan anlamna gelmektedir.
338

Allah (c.c.), limdir, Almdir, Alemdir ve Allmdr. Kurn, Cenb-
Hakkn her eyi hakkyla bildiini ve sonsuz ilim shibi olduunu ayn ismin drt
ayr ekliyle bildirmitir. lim ve bunun mbalaa ekli olan Alm isimlerini
zikrederek Cenb- Allahn sonsuz ilim shibi olduunu, ilminin her eyi ve btn
evreni kuattn, hibir eyin hibir zamn Onun ilminin dnda kalmadn
bildiren Kurn, Alem ismini zikrederek de her eyi en iyi bilenin Allah Tel
olduunu vurgulamtr.
339

Allah, yaratklarn bilemedikleri gizlilikleri ve srlar bilir. O, limdir ve
Almdir. Allahn ilmi snrszdr, mutlaktr ve her mmkne taalluk eder, O, var
da, yoku da bilir.
340
Onun ilmi apaktr ve ilmi kendi ztndan olup asla izf, nisb,
kesb deildir.
341
Bu isim Kurn- Kermin 153 yerinde Allaha nispet edilmi ve
pek ok yerde esm-i hsndan dier bir isimle birlikte kullanlmtr.
342
Buna

335
a
.
336
337
Suat Yldrm, Alm, DA, II, 460.
338
339
Sleyman Ksmene, Allahn Gzel simleri Esm-i Hsn, Yeni Asya Ne., stanbul 2004, s. 70.
340
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, IV, 224.
341
erafettin Glck, Kurn ve nsan, s. 134.
342
Geni bilgi iin bk. Sut Yldrm, a.g.e., ss. 145-149; Said el-Kahtn, Kurn ve Snnette Esm-i
Hsn erhi, trc.Ahmet yibildiren, ss. 86-88.
174
Alm Hakm
343
, Sem Alm
344
, Azz Alm
345
vb.
346
isimleri rnek olarak
gsterebiliriz.
Bursev, Allahn ilminin zt gibi kadim olduunu, zr ztnn evveliyyetinin
olmadn kabl etmenin ayn zamnda ilminin de ezeliyyetini kabl etmeyi zarr
kldn beyn eder.
347
Mahlktn ilmini ilm-i hdis-i kevn Allahn ilmini ise
ilm-i kadm-i vcb olarak nitelendiren mellif, mahlktn ilminin ilm-i ilh
mukbelesinde olduunu yni ondan aks ettiini syler.
348
Mellifimiz bu konu ile
ilgili olarak ayrca u grleri ileri srer:
Bilfiil ve bilkuvve ne kadar mevcd var ise btn Hakkn ilminde
teferrutyla mehd ve mevcttur. Mahlk olarak bizler ancak gzmzle
grebildiimiz u ahdet leminde bilfiil meydana gelmi olaylar hakknda bilgi
shibi olabiliyoruz. Bilkuvve yni bize gre nispeten gayb saylan hdiseler
hakknda bilgimiz mevct deildir.
Cenb- Hakkn ilmi ise ezeli ve ebedi kapsad gibi bilkuvve olan da
kapsamaktadr. lm-i ilhde eynn ezelden beri sbit olan sret ve hakktlarn
ifde eden her eyin ayn- sbitesi vardr. Yni ilm-i ilhde mevct olup madd
vcdu olmayan mevcdt- ilmiyye ey ve hdiseler hussundaki ilim Allaha
mahsstur. Ancak burada ilim ve ayn hllerinin birbirlerinden mhiyete farklar
vardr. Cenb- Hakkn ilmi, sonsuz saydaki eyy kapsamaktadr. Yni, Allahn,
sonsuz saydaki ey iin lzm olan sonsuz derecedeki mlmat, sonsuz derecedeki
makdurat yni yaratlann faydal olabilmesi iin lzm olan belirli bir sret ve
ekilde tutma keza, sonsuz derecedeki isteklere karlk vermek iin lzm olan gayr-
mtenh ilme shiptir.
349

Mellifimiz, bu konuda ok fazla derine dalmamak gerektiini, zr bu ilmin
ok yksek tabakadaki evliynn makm olduunu, Allah Telnn ilminin btn

343
Enm 6/83, 128, 139; Ysuf 12/6, 83, 100; Hicr 15/25.
344
Enm 6/115; Arf 7/200; Ynus 10/65; Ysuf 12/34; Ankebt 29/5, 60.
345
Enm 6/96; Neml 27/28; Ysn 36/38; Mmin 40/2; Fussilet 41/12; Zuhruf 43/9.
346
Dier isimler iin bk. Yldrm a.g.e., s. 147.
347
b

348
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, a.y; kr. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, IV, s. 223.
349
175
eyy kapsadn bilmenin ve Onun, tesadfen, rastgele i yapmayacana dir
kanat shibi olmann kfi olduunu, ne sretle ve nasl bilip yaptn ise
sorgulamann iyi olmadn beyn etmektedir.
350

Bursev, Cenb- Hakkn btn fiillerinin salam bilgi zerine bin
edildiinden sanatnn salam ve iinin de mkemmel olduunu, O, yedi g
tabaka tabaka yaratandr. Rahmnn yarattnda hibir uyumsuzluk gremezsin. Bir
kere daha bak! Hibir atlak (ve dzensizlik) gryor musun?
351
melindeki yet-i
kermenin de bilgi ve ilim zerine messes olan mkemmel nizma dikkati ektiini
beyn eder.
352
Buna mukbil insanlarn ise planlayarak, programlayarak ve letlerin
yardm ile altklar hlde yaptklar ilerin, meydana getirdikleri eserlerin hatdan
hl olmadna dikkati eker.
353

Zr insann ilmi noksandr. htas dar, nazar eksiktir. Sana baktnda
solunu, yukarya baktnda aasn unutur ve ihmal eder. Cenb- Hak ise
sebeplerle i grmekten mnezzehtir. Sebepler Cenb- Allahn icratna ortak deil
sdece hikmeti gerei cad ettii birer perdedir. Her fiili kn hitbna
dayanmaktadr.
354

Enbiy ve evliydan zuhr eden fevkalde i ve hllerin dayana da yine bu
kn emridir ki bu emrin rhu izn-i ilhdir. zn-i ilh olmadan verilen kn emri,
rhsuz ve hareketsiz olan bir lye verilen emir gibi hibir etkisi ve anlam olmaz,
355

diyen Bursev, Alm ismi ile balantl olarak gayb ve gayb ilmi ile ilgili bz
zhlar yapar.
3.5.1. Gayb lmi
Arapa, gaybn, gz nnde olmayan, bilinmeyen, gizli olan, gib vs. gibi
mnlar vardr.
356
Duyu organlar ve akl ile bilinmeyen varlklar ve bunlarn

350
351
Mlk 67/3.
352
a
.
353
354
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, IV, 290; Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr. 29
a
.
355
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr. a.y; Alm ismi ile ilgili genel bir deerlendirme iin bk. bn Arab,
Ftht- Mekkiyye, II, s. 392; IV, ss. 222-224.
356
Rgb el-sfahn, el-Mfredt, s. 552.
176
bulunduklar lem, mnev ve rhn lem gibi eitli anlam ve kullanl biimi
bulunmaktadr.
357
Dier bir anlatmla gayb, senden Hakk'n gizledii her eydir.
Allah'n pek ok lemleri vardr. Allah'n insan vstasyla bakt leme,
vcd ehdet denir. Allah'n, insan vstas olmakszn bakt leme da gayb denir.
Gayb da, ikiye ayrlmtr. Allah gaybn birini, insann ilminde mufassal klmtr.
Yine bir gayb vardr ki onu da insann kbiliyyetinde mcmel olarak yaratmtr.
Birinci gaybe vcd denir, lem-i melekt gibi. kinciye de, gayb- adem lem denir
ki, bu lemi Allah bilir kullar bilmez. Bu ikinci lem bize gre, adem
mesabesindedir. te, adem gaybn mns budur. Gayb- meknn'a gelince; bu
korunmu gayb olup, Zt srdan ibrettir, mhiyetini Allah'tan bakas bilemez.
Bundan dolay da mhiyeti korunmu, akllardan ve basretlerden gizlenmitir.
358

nsnn gayb karsndaki durumunu ve bu alann onun var oluundaki roln
en salam ekilde tespit eden kaynan Kurn- Kerm olduu muhakkaktr. Allah
Tel tarafndan ok nem atfedilen bir terim olmal ki Kurn- Kermde altm
yerde gemektedir.
359
u yet-i kerme, konumuz hakknda kapsayc bir bilgiyi
bizlere aktarp Allahn ilminin her eyi kuattn iln eder:
Gaybn anahtarlar Allahn katndadr. Onlar ancak O bilir. Karada ve
denizde ne varsa hepsini bilir. Den hibir yaprak ve yerin karanlklarnda hibir
dne yoktur ki, Allah onu bilmesin. Ya ve kuru ne varsa hepsi Kitb-
Mbndedir.
360
yetin genel slbundan anlalyor ki, gayb, kaplar kilitli bir
hazne gibidir. Bu haznenin anahtarlar da Allahn elindedir. Nitekim u yet, genel
bir hkm olarak gayb ve gelecei sdece Allahn bildiini haber verir: De ki:
Gklerde ve yerde Allahdan bakas gayb bilmez.
361

Gelecei hi kimse bilemez mi? Allah, kendi katndaki gayb haznelerinin
anahtarn bakasna veremez mi? eklinde akla gelebilecek bir soruya u yet

357
Uluda, Tasavvuf Terimleri, s. 201.
358
Gayb eitleri hk. bk. lyas elebi, slm nancnda Gayb Problemi, MFV.Yay., stanbul 1996.
ss. 68-81; Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Gayb md,
tasavvufalemi.com.
359
lyas elebi, Gayb, DA, XIII, 406.
360
Enam /59.
361
Neml, /65.
177
aklk getirmektedir: Gayb bilen Odur. Gaybn, rz olduu raslden bakasna
bildirmez
362
Demek ki, Gayb Allahdan bakas bilemez hkmnn de bir
istisns sz konusudur. Allahn bildirmesi artyla gayb Allahdan bakas da bir
derece bilebilir.
Allahn sekin kullarnn gabya dir verdikleri haberler hep Allahn
bildirmesine yni vahiy ve ilhmna dayanmaktadr ve onlar bizzt gayb bildikleri
iddiasnda deillerdir. Hatt dnimiz bu iddiay kulluk durumuna uygun grmeyerek
mahzurlarn en byy sayyor ve buna cret edenleri kfir saymaya kadar
varyor.
363
Bu konu ile ilgili olarak Bursevnin grleri zetle yledir:
Allah (c.c.) kullarn nlerindekileri ve arkalarndakileri (yaptklarn ve
yapacaklarn) bilir
364
melindeki yet-i kerme ile ilminin gemi ve gelecei,
ezeliyyet ve ebedyeti ihta ettiini beyn etmektedir. nsanlarda da bir miktr ilim
vardr ancak bu ilim Onun ilminden, kendisinin diledii kadarndan baka bir ey
kavrayamazlar
365
melindeki yet-i kermede de ifde edildii zere, snrldr.
Baka bir syleyile halkn ilmi, Hakkn talmi kadardr.
366
O gayb bilendir. Hi
kimseye gaybn bildirmez
367
yetinden de anlalaca zere gaybn ilmi Allaha
mahsstur. Ancak bz havassna, guyubun bir ksmn bildirir. Onlar da Allahn
izni ile bilebilirler.
368
Gelecekte olacaklarn tm Nebiyyullha mlm idi, bu
nedenle nceden haber verdi, verdii haberlerin btn vka mutbk geldi. Her ne
kadar Cenb- Hakkn ilmine nispeten, btn lemin ilmi, bir sere kuunun
gagasndaki bir damla kadardr. Size pek az ilim verilmitir
369
yet-i kermesinde
iret edilen ve Hz. Peygamberin de dhil olduu bu hitaptaki az ilim Allahn
ilmine nispetledir. Yoksa evvel ve hir Rasulullahn sofra-i ihtasna dhildir.

362
Cin, 72/26-27.
363
Hseyin Cisr Efendi, Risle-i Hmidiyye, Bahar Yay., (Trc. Manastrl smil Hakk, Sad, Ahmet
Gl), stanbul ts, ss. 190-191.
364
Bakara 2/255.
365
Bakara 2/255.
366
b
.
367
Cin 72/26.
368
b
.
369
sr 17/85.
178
Bursev, vahiy ve ilhma mazhar olma hussunda enbiy ve evliy
mereplerinin ve derecelerinin farkllk arz ettiini beyn ettikten sonra, enbiy
iinde en mkemmel derecenin Hatml-enbiyya it olduunu zikreder. Buna delil
olarak, Enam sresinin bir seferde defaten vhideten nazil olduunu, Peygamber
Efendimizin de yz altm be yetten oluan bu sreyi bir anda zabt ve hfz etmek
ile ilmini ihta etmek gibi byk bir mnev kuvvete ship oluunu ileri srer.
Bursev, bu vaziyete benzer bir durumun Hatml-evliy olarak isimlendirdii bn
Arab iin de sz konusu olduunu, bn Arabye istikbalde kendisi ile ilgili olarak,
olacak olanlarn tmnn gsterildii ve ne kadar kitap telf edecei, bu kitaplarn
muhteviytnn tmnn kendisine bildirildiini aktarmaktadr.
370

3.6. Mrd
Allah (c.c.) Mrddir. Yni, irde eden, dileyen, irdesini btn kinata hkim
klan, diledii gibi hkmeden, hkmnde bamsz olan irde ve ihtiyr shibi
olandr.
371
Btn kinatta btn zamnlarda, btn hareketlerde ve btn tavrlarda
Cenb- Hakknn meeti, dilei istei, terchi, emri ve irdesi esastr ve hkimdir.
372

Kurnda Allah Mrd olarak ifde eden bir kelimeye rastlanmaz. Ancak bu
kelimenin trevlerine, ayn anlamdaki meet kelimesinin eitli kullanmlarna pek
ok rastlanr, bunlar Allah tavsif etmek iin kullanlr.
373
Bu kullanmlara u yetler
rnek verilebilr:
Ama Allah dilediini yapar
374
, yetinde yrdu kullanlrken, baka bir
yerde yle (ama) Allah dilediini yapar
375
melindeki yet-i kermede ise ye
kullanlmtr.
376
Kurnda Faln lim yrd, Allahn hem kudretiyle hem de
irdesiyle ilgili olarak geer.
377
Allahn irdesi meselesi birok felsef ve kelm

370
Bursevi, Tuhfe-i Recebiyye, vr. 76.
b

371
Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, III, 75.225-226.
372
Ksmene, a.g.e., s. 339.
373
Glck, a.g.e., s. 139.
374
Bakara 2/253.
375
Al-i mrn 3/40.
376
Glck, a.g.e., a.y.
377
Bosnal, a.g.e., s. 186.
179
tartmalara konu olmutur.
378
Bu ismin, Allahn Alm ve Hayy gibi dier
isimler ile de ilikisi vardr. Mrd olmak iin evvelen Alm olmak lzmdr. Ve
lim olmak ise, ancak Hayy olduktan sonra mmkn olur.
379
Allah Tel
nsanolunu bu esmsna ksmen mazhar etmi ve insandaki cz irde bu esmnn
bir yansmasdr. Bu ismin bir gerei olarak Allah Tel insanolunu hareket ve
inanlarnda serbest brakmtr. dem mrd isminin mazhar olduundan, kendi
irdesiyle emr-i ilhye muhlefet eder ve ondan bz isyankr tavrlar sdr olur.
Melekler insana nispetle nks bir mertebede olduklarndan ve irdeleri de
olmadndan, Hakka muhlefet etmeleri sz konusu deildir. Bu nedenle Gafr ve
Gaffr isimlerinin mahall-i tecellsi olamyorlar.
380

Tuhfe-i Recebiyyede nc srada bu ismin erh ve zh yaplmaktadr. rde
ve meiyyetin evvelen ve bizzt Allah Telnn sfatndan olduu beyn edilir.
381

Meiyyet, Zt- ilhnin bir varln hakkatna ynelmesi olarak trif edilir. Bu
ifdeyi u ekilde aabiliriz: Allahn, birbirine eit olan iki durumdan yni, varlk ile
yokluk, gzel ile irkin, hayt ile lm arasnda bir tercih yaparak bir tarafa
arln koyarak, irde ederek o eyi, istedii ekilde yaratmasdr. Var olan bir
nesne yok da olabilirdi, gzel olan bir ey irkin de olabilirdi, yaayan bir varlk
lebilirdi. O hlde yokluk ile varlk, gzel ile irkin, hayt ile lm arasnda
terchini, olmas gereken istikmette kullanan yaratc irdesini kullanarak bu sonucu
ortaya karmtr ki bu netce Mrd sfatnn bir tecellsidir.
Allahn irdesinin ne ynde tecell edeceini bilemediimiz iin, bize den,
emredileni yapmaktr. lm-i ilhde kfr muhakkak olan Eb Cehl, Deccl ve
emsli gibiler mn ile ykml olmalarna ramen kfre tbi olduklar iin Allahn
irdesi mnlarna deil kfrlerine taalluk etti. Her ne kadar kfr ve dallet, Ama
kullarnn inkr etmesine rz olmaz
382
yetinde de iret edildii zere Allahn

378
Bu konu ile ilgili tartmalar iin bk. Sleyman Hayri Bolay, Aristo Metafizii ile Gazl
Metafiziinin Karlatrlmas, ss. 307-310.
379
Ahmed Avni Kouk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, I, s.
93.
380
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, s. 141.
381
a
.
382
Zmer 39/7.
180
istemedii bir durum ise de kullarnn ameli kfr gerektirdii iin Hak Tel onlar
kfr zerine mdavim kld.
383

Bursev, bu gibi kiilerin ilm-i ilhde kfr zerine mdavim olacaklar belli
iken, mn etme ile ykml olmalar ve Eer Rabbin dileseydi, bunu
yapamazlard
384
yet-i kermesinde beyn edildii zere, istenilseydi bunlarn
kfrne engel olunabilecekken neden engel olunmad hussunda akla gelebilecek
bir soruyu u ekilde cevaplandryor:
Mellifimiz, bu sorunun cevbnn imtihan srr ile aklanabileceini, sonra
levh-i ztlarnda (alnlarnda) kazl bulunan, mn etmeye kbiliyyetlerinin
olmadn bildiren nakn kendileri tarafndan da okunabilmesine imkn tanmak ve
Bize, ne mjdeleyici bir peygamber geldi, ne de bir uyarc
385
szn
sylemelerine frsat tanmamak iin mn etme ykmllne tabi tutulduklarn
syler. Bu gibi kimseler dnyda Size bir mjdeleyici ve sakndrc geldi
386
sz
ile dnyda muhtap oldular. Bu konu ile ilgili dier bir hikmet de, ister inansnlar
ister inanmasnlar enbiyya teblide sevp olduu gereidir.
Nitekim bu hussa Benim cretim, ancak Allaha ittir
387
yet-i kermesiyle
iret edildii zere, peygamberler, tebli mukbilinde mmetlerinden hibir ey
istemeyerek insanlara kar maddyat asndan mstani kalmlardr.
388
Bir kimse
bir iyilik edip iyiliim bilinmedi dese cahil olmu olur. Zr iyilikte muhtabn
kbiliyyeti ve hayrla mukbelesi art deildir. Yoksa tebli vazfesinde bulunup
kavimlerini hidyete erdiremeyen nice peygamberlerin emekleri zayi olmu
olurdu.
389
Onlarn vazfesi sdece tebli etmektir. Netceyi Allah yaratr.
Bursev, Murd ismi ile balantl olarak Allah, fask toplumu doruya
iletmez
390
melindeki yet-i kermeyi yorumlarken, Allah neden bunlarn

383
a
.
384
Enm 6/137.
385
Mide 5/19.
386
Mide 5/19.
387
Yunus 10/ 72.
388
b
.
389
390
Maide 5/108.
181
hidyetini murd etmedi? anlamna gelebilecek bir soruya, nk onlar tati murd
etmediler eklinde cevaplandryor. nk Allah Tel, hidyet etme isteini izhr
eden ve irdesini bu ynde kullanan kimseleri hidyete kavuturur.
Yine, bu kimseler mn ve itatin gzelliklerini dnp mmin ve muti
olsalard olmaz myd? eklindeki bir soruyu mellifimiz, Hak Telnn onlar
kfr zerine cebr etmediini belki onlar, potansiyel kbiliyyet tibriyle kendilerini
kfr zerine cebr ettiler, demektedir.
391
Zr lisn- istidd ile kim ne ekilde ve
neyi Allahtan (c.c.) isterse, Hak Tel da Hallkiyyeti cihetinde istenilen istikmette
yaratr. Cenb- Allahn, bir kiinin ahvlini ilmiyle evvelden bilmesi o kiiyi o
ahval zerine cebr ettii anlamna gelmez. lim mlma tbidir hakkat buna
irettir.
392
Yaradl tibriyle birilerini cebren bir ey yapmaya zorlama diye bir
durum yoktur. Mellifin benzetmesiyle, dnmek zere kurgulanm olan bir
deirmen, dndrlmenin msebbibi olarak suyu gsterip suyun basnc olmasayd
dnmezdim gibi bir mazeret ileri srerse geersiz olur. Zr su binlerce eyya temas
ettii hlde deirmen gibi kurgulanmadklar iin hibirisi dnmyor. Demek ki
deirmen mevct durumuyla kendisi suyu kesb etti, cebr yoktur.
Yine bu konu ile ilgili Bursevnin baka bir misl de udur: Bir kimse, bir
kiiyi arp cebimde olan altn elime ver dese ve arlan kii elini arann
cebine koyup bakr paradan baka bir ey bulmasa ve onun eline, cebinden kan
bakr paray verse o kiinin tirza hakk olur mu? O kii sulayacaksa mutlaka
kendisini sulamas gerekir.
Bu zhlardan anlalyor ki kiinin durumunu, erli vey hayrl olacan
Allah Tel, ilmine istinden nceden yazmtr. Bu kiinin durumunun nceden
yazlm olmas ilimdir. Kiinin istikbalde sergileyecei hl ve hareketler ise
mlmdur. lim mlma tbi olduundan
393
kiinin, Cenb- Allah yazmasayd ben
bu tavrlar sergilemezdim demeye hakk yoktur. nk, bu yazma var olan bir
durumu yanstmaktadr. Bu nedenle erri Allaha nispet etmek terk-i edeptir.
394

391
a
.
392
393
Bu konu ile ilgili olarak bk. Konuk a.g.e., s. 197.
394
b
.
182
Kurn- Kermde Hz. brhimin lisnndan Hastalandmda da O bana if
verir
395
melindeki yet-i kermede Hz. brhim hastal kendi nefsine ify
Allaha nispet etmi. Geri bz veller tabb beni hastalandrd demiler. Ancak bu
da edeptendir, olumsuzluu Allaha deil, tabbe atfetmilerdir.
396
Bu konu kader
konusuna girer ki slm limleri tarafndan ok tartlmtr.
397
Bursev, bu hususta
Hakkn rz olaca ekilde mn getirip fazlaca yoruma gidilmemesi gerektiini
beyn eder.
398

3.7. Kdir
KDR. kknden, Kdir, Muktedir ve Kdir isimleri vrid olmutur. Her de
ayn anlam ifde ederler.
399
Mukaddir, Muktedir, Kudreti mutlak olan ve her hussa
muktedir olan, nihyetsiz kudret shibi.
400
anlamna gelmektedir. Cenb- Hak
sonsuz g kuvvet ve iktidr shibidir. Allahn g ve kudretine snr yoktur. Onun
gc her gcn zerindedir. Kudretinde hibir ekilde acz ve zaaf yoktur.
401
Kudreti
mutlak kemlde olup tasarrufuna hibir ey engel olamaz.
402

Bir ii yapmaya kudreti yettii gibi o eyi yapmamaya da gc yeten kimseye
kudret shibi denilir. Cenb- Hakkn nazarnda bir ile bin birdir. Atoma, hcreye
hkm geip boyun edirdii gibi, dalara, denizlere ve gkyzndeki btn
cisimlere de hkm geip kudretine boyun edirmitir. Allah Telnn bu ismi
ksmen insanda tecell ettii iin insan kendisinde vehm bir kudret hisseder. Bir
insan oturmaya da kalkmaya da g yetirebilir. Oturma ve kalkma hussunda bir
terchte bulunabilmesi syesinde bu esmnn bir tecellsine mazhar olmutur,
diyebiliriz. Ancak bu terchte bulunabilme ans olmayan rnein, dalar gk
cisimleri iin ayn eyi syleyemeyiz. nk, bunlar yaptklar ii terk etme ansna

395
uara 26/80.
396
397
Bu konu ile ilgili birok slm limlerinin grleri iin bk. erafeddin Glck, Kelm Trihi
Kiiler, Grler, Eserler, s. 41-45, 161-162.
398
399
Bu ismim Kurn- Kermde eitli anlamlardaki kullan ile ilgili geni bilgi iin bk. Yldrm,
a.g.e., ss. 178-182.

400
Abdullah Yein ve dr., a.g.e., s. 491.

401
Rgb el-sfahn, kdr md, el-Mfredt, s. 595.
402
Ksmene, a.g.e., s. 189.
183
ship deildirler. nsan, kudretten kendisine verilmi olan ufak bir cilve syesinde,
Allahn ey zerindeki kudret tecelllerini okuyabilecek, anlayabilecek bir seviyeye
ulamtr.
403

Allahn btn sfatlar gibi kudreti de ztdir, yni bir bakas tarafndan
verilmi deildir. Zt olduundan tagayyr etmez, yni zamnla deiiklik olmas,
eksilme meydana gelmesi sz konusu deildir. O kudretin iine aczin girmesi,
engellerin mdhil olmas, onda mertebelerin bulunmas mmkn deildir. Kudret-i
ilhiyyeye nispeten en byk ey, en kk ey kadar kolaydr. Bir nevin btn
fertleriyle meydana getirilmesi bir ferd kadar rahattr. Cenneti yaratmak, bir bahar
kadar kolaydr. Bir bahar yaratmak bir iek kadar rahattr.
404
Nitekim Yce Allah,
bu hussa u yetlerle iret etmektedir: Emrimiz ancak bir tek emirdir. Gz
krpmas gibidir. (Annda gerekleir),
405
(Ey insanlar!) Sizin yaratlmanz ve
ldkten sonra tekrar diriltilmeniz, ancak bir tek insan yaratmak ve diriltmek
gibidir. phesiz Allah hakkyla iitendir, hakkyla grendir.
406

bn Arabye gre Allah Tel, kudretini kn hitabnda gizleyip toplamtr.
Kdir sfat gereince her eyin dizginini elinde bulundurmu ve itaat ettirmitir.
Kn emri ile eyy yaratt gibi, her eyi kararnda ve yrngesinde tutmak
sretiyle itaat etmesini de istemitir.
407
Emretmede Kdirdir ve yaratma konusunda
da muktedirdir. Mahlkttaki nisb, cz kuvvet ve kudret Allah Telnn
kudretinin bir yansmas olup Onun kudretine istind ediyor. Hrsz cezlandrma
ve tedib hussunda kuvvet uygulayan devlet grevlisi nasl ki kendi adna deil
sultn adna haraket ediyorsa, mahlktta grnen btn zhir kuvvet ve kudret de
yaratcya istind ediyor.
408

Bursev, bu ismi irde ve kaderle irtibatlandrmaktadr. nk, Kdir, fiilini
irdeyi gerektiren ve gsteren miktr zerine gerekletirir. Yaratlm olan btn
mahlktta, zellikle canllarn btn uzuvlarnda ince, dakik bir mzan, bir intizam

403
Daha geni bilgi iin bk. Afidddn Sleyman et-Tilmisn, Esml-Hsn, nsan Yay., (ev.
Selahattin Alpay), stanbul 2002, s. 20;
404
Bosnal, a.g.e., s. 146
405
Kamer 54/50.
406
Lokman 31/28.
407
408
184
bulunur. Bu lllkte azck bir inhiraf, bir sapma olsa yaradl maksadna hizmet
etmemi olur. Cenb- Allah bir mahlku vey fiili istedii hlde, irdesine uygun
ekilde yaratamazsa ciz olur ki Cenb- Hak aczden mnezzehtir.
409
Zten kuvvet
zaafn zdd olduu gibi kudret dahi aczin zdddr.
410

Mellifimiz, Allah Telnn kudretine, semvt, arz ve dalarn yaratl ile
bu cisimlerin yrngelerinde muhfaza ediliini misl olarak verir. Bu mislini u
yetlerle delillendirir: Onlar korumak kendisine ar deildir,
411
phesiz Allah,
gkleri ve yeri, yok olup gitmesinler diye (kurduu dzende) tutuyor.
412

Bu yet-i kermeler zerinde dikkatle tefekkr edilse, Cenb- Hakkn mezkr
byk ve ar cisimleri elinde ve yrngesinde tutmakla, kuvvet ve kudretini
insanlara gstermek istedii rahatlkla anlalabilir. Cenb- Hakk, kuvvet ve
kudretini bu mahlklar zerinde izhar ettii gibi, bz mahlktn da kudretine
mazhar etmitir.
413

Bursev, buna rnek olarak Cebrilin Hz. Lt kavmine it yedi ehri
kanatlaryla yerin derinliklerinden semvta doru uurarak darmadan etmesini,
sriloullarnn taknlklar zerine onlara musallat edilen ve Kurn- Kermde
zerinize, pek gl olan birtakm kullarmz gnderdik
414
yeti ile iret edilen
Buhtnnasr,
415
ashbn Kfirlere kar etin
416
durumunu ve Hz. Aliye
dayandrlan, Ben Hayber Kalesinin kapsn herhangi bir madd g ve kuvvetle
yerinden skmedim, tam aksine ben melekt bir kuvvet ve Rabbinin nruyla

409
b
.
410
a
.
411
Bakara 2/255.
412
Ftr 35/41.
413
b
.
414
sr 17/5.
415
Bu gl kuvvetli kullarn, Ninevl Sencrib, Babilli Buhtnnasr vey Cltun ordular olduu,
bunlarn, Tevrat, Mescid-i Aksy yaktklar, srailoullarnn limlerini ldrdkleri ve 70.000
kadar esir aldklar rivyet edilmekte, btn bu musbetlere sebep tekil etmi olan, sril
oullarnn ilk fesdnn ise, Hz. Zekeriyy ldrmeleri ve Ermiyy hapsetmeleri olduu
belirtilmektedir. Daha geni bilgi iin bk. Ali zek-Hayreddin Karaman (ve dr.), Kurn- Kerm
ve Trke Aklamal Tercmesi, s. 281; mer Faruk Harman, Buhtunnasr, DA, XI, 380-381; B.
Cara de Vaux, Buhtunnasr, A, II, 774-775.
416
Fetih 48/29.
185
aydnlanm bir nefs ile desteklendim szn hccet olarak gsterir.
417
Kurn-
Kermde, trihte azgnlk yapm olan toplumlara Allahn kudret ve kuvvetini
gsteren, Kahhr isminin de bir tecellsi mhiyetinde olan birok musbet rnekleri
vardr.
418

Bursev, Kdir isminin insandaki sdece madd tecellsi zerinde durmaz, bu
ismin kuvvet-i btne dedii mn kuvveti zerindeki tecellsine de Hz. Alinin Bir
karncann azndaki yapra zulmen alma karlnda yedi ktay (memleketi)
verseler kabl etmem szn naklederek dikkati eker.
419

3.8. Evvel-hir
Bu iki isim birbirinin mtemmimi olduklar iin mellifimiz tarafndan ayn
balk altnda ele alnmtr. Kurn- Kermde Evvel, O, ilk ve sondur. Zhir ve
Btndr. O, her eyi hakkyla bilendir.
420
melindeki yet-i kermede hir ile
birlikte geer. Bu yetteki durumuna gre Evvel, varlnn balangc olmayan,
421

hir ise varlnn sonu bulunmayan demektir.
422

Evvel-hir isimleri, eitli hads kaynaklarnda zikredilen Yce Allahn bir
eksii (doksan dokuz)
423
ile yz ismi vardr. Kim onlar sayarsa cennete girer. O
tektir teki sever
424
melindeki hads-i erfte geen isimlerdendir.
el-Evvel ve el-hir isimleri btn zamnlarn kuatcln ifde etmektedir.
el-Evvel ismi Onun dndaki her eyin sonradan olduuna, yokluktan sonra var
hle geldiine dellet eder. el-hir ismi, Onun tek gaye olduuna, btn

417
a
.
418
Bu konu ile ilgili olarak bk. madddin Halil, slmn Trih Yorumu, Risle Yay., (ev. Ahmet
Araka), stanbul 1988 ss. 315-320; Mazharuddn Sddk, Kurnda Trih Kavram, Pnar Yay.,
(ev. Sleyman Kalkan), stanbul 1990 ss. 29-55; dris engl, a.g.e., s. 316, 324; Abdullah Yldz,
Trih Bilinci, stanbul 1994 ss. 132-149.
419
b
.
420
Hadd 57/3.
421
Rgb el-sfahn, evl, md., el-Mfredt, s. 39.
422
Rgb el-sfahn, ehr, md., el-Mfredt, s. 13; Bekir Topalolu, Evvel, DA, Xl, 545.
423
Bu doksan dokuz ismin eitli ekillerde gruplandrlmas ile ilgili olarak bk. Bekir Topalolu,
Allah md., DA, II., 483; ayrca doksan dokuz esm-i hsnnn gsterildii tablo iin bk. a.mlf.
Esm-i Hsn, DA, II, 406.
424
Kmil Miras, a.g.e., , s. 191.
186
yaratklarn, kulluklaryla, mit ve korkularyla ve btn istekleriyle Ona
yneldiklerine dellet eder.
425

slm ulems Evvel ve hir isimlerinin, Kurnda getikleri gibi,
berberce kullanlmalarnn gerekliliine dikkat ekmilerdir. nk bu iki kavram,
yaratlm varlklar iin kullanldnda, bir dier varla gre ncelik ve sonralk
gibi belli bir zamn ifde eder. Ayn kelimeler Allaha nispet olunduunda, her iki
kelimenin muhtevsnda ne izfet ne de ncelik ve sonralk dnlebilir. Bu
durumda Allah Telnn evveliyyet
426
ve hiriyeti,
427
Onun zamnn balang
ve son snrlarnn stnde oluu, dier bir syleyile mevhum, faraz vey sdece
zihn bir kavram niteliini tayan zamn mefhmundan mnezzeh oluu
anlamna gelmektedir.
428
Bu mnnn ise, ancak bu iki ismin berberce kullanlmas
hlinde tahakkuk edecei kabl edilmitir.
429

Yukarda geen Hadd sresinin 3. yetinde yer alan O Evveldir ve hirdir
ifdesindeki Evvel kelimesi slm limleri tarafndan Allahn ezel olduu
mnsnda anlalmtr.
430
Allah Tel iin kullanlan hir vasf, Allahn zt
sfatlarndan olan bek
431
sfatnn esasdr. br zt vsflar gibi, bu da ancak
mukbiliyle birlikte anlmaldr.
432

bn Arab, Evvel ve hir isimleri ile ilgili u yorumu yapar: Nasl ki deme
ebl-beer deniliyorsa vakitler iinde Evvele ebl-vakt tbiri kullanlabilir.
Evvel ismine bz mahluklar mazhar olmutur. Buna, nsan nevinden demi,
cennetlerden Adn cennetini, ervhtan akl- evveli, cisimlerden ar, esas unsurlardan
suyu, ekillerden de kreyi rnek olarak gsterebiliriz.
433

bn Arabye gre Allah Tel iin hem evveliyyet hem de hiriyyet vardr.
Esm-i hsnnn tamm Evvel ve hir isimleri ortasnda tecell eder. Allah

425
Said el-Kettn, a.g.e., s. 77.
426
Bu konu ile ilgili olarak ayrca bk. Konuk, a.g.e., I, s. 155, 156, 234, 235.
427
Bu konu ile ilgili olarak ayrca bk. Konuk, a.g.e., I, s. 155, 156, 160, 234, 235.
428
429
bk. Bekir Topalolu, Evvel s. 545; kr. a. mlf. hir DA, I, 542; Metin Yurdagr, a.g.e., s. 210.
430
Ahmet Saim Klavuz, Ezel, DA, XII, 49.
431
bk. Metin Yurdagr, Bek , DA, V, 359-360.
432
Yldrm, a.g.e., s. 264.
433
187
Evveldir, nsn- Kmil ise hirdir, nk, ikinci rtbe olan halfe sfat ile
yaratlmtr. hir isminin en mkemmel mazhar insandr. Halfelik ve immet
insanda nihyet bulduu gibi, cennet ve cehennemde en son kalacak olan yine
insandr, ayrca bn Arab, dny iin evvel, hiret iin ise hir isminin kullanldna
dikkati ekmektedir.
434

Bursev, bu iki ism-i erfin esm-i ilhiyye-i klliyyeden olup zhir ve btn-
lemle ilikileri olduklarndan dolay berberce deerlendirildiini ifde eder.
435
Bu
iki ismin umr- izfiyyeden olduunu yni, birbirine nispet ve mukyese ile
anlalan vsflar olduunu kaydeder.
436

Bursev, devmla Evvel ve hir isimleri ile ilgi u zhlar yapar: sm-i
Evvel, kendisinden nce ve kendisine yakn hibir ey olmayandr. Kurn-
Kermde geen O Evveldir
437
hitbn, Allah Tel btn zt ve sfatyla ncedir,
eklinde anlamak gerekir. O her eyin balangc olmas hasebiyle mebde olduu
gibi, hibir eyin numne ve benzeri yokken her eyi yaratan mnsyla da Mbdi
dir. Her eyden ncedir sznden murd zt ve sfatyla nce oluunu anlamak
gerekir. Yoksa zamnla ilgili bir sz deildir. Zr zamn da dier mahlklar
gibi sonradan yaratlma mnsnda hdistir.
438

Hak Tel, hirdir. Yni Dn ancak onadr
439
yet-i kermesinde de ifde
edildii gibi, btn eynn asl maddesi Ona yneliktir. Her eyin mlk elinde
olan Allah'n n ycedir!
440
yce hitbnda geen melektdan anlalmas gereken
rhtur. Bu nedenle sekeratta olanlara Ysn sresi okunur ki byk faydas vardr.
441

Hak Telnn hir olduu mevcdtn fensndan sonra beksyla ve ervh-
cziyyenin rh-i klliyyeye kavumasyladr. Ancak mevcdtn fen bulmas iki
ekilde olur. Biri, mevt-i tabi, fen-i sr ve byk kymet iledir. Dieri ise mevt-i

434
435
a
.
436
437
Hadd 57/3.
438
a
.
439
Mide 5/18.
440
Ysn 36/83.
441
a
.
188
hkm (tibr), fen-i mnev ve kk kymet iledir. Mevt-i hkmden maksat
udur ki btn mevcdtn yayorken dahi kendi nefislerinde fn, yni zil olma
durumlardr. O'nun ztndan baka her ey yok olacaktr
442
yet-i kermesinden
anlalan odur ki, her ey yok olacaktr, her eyin yn fenya mteveccihtir. Ancak
Allah Telya olan yn mstesndr. Eynn, Cenb- Hakka rac olan yn (ki
rhudur) zt ve vstasz olarak Hak Tel ile mnsebetdardr ki bu yn ile eyya
helk olmak yoktur. Zr rh ilhdir ve Hak Tel fen bulmad gibi Ona bal
olan rh da fen bulmaz. Hatt Sr'a flenince, Allah'n diledikleri mstesn olmak
zere gklerde ve yerde ne varsa hepsi lecektir
443
yet-i kermesinde geen
istisndan kastn rh olduu ehl-i snnet ulemsnca ileri srlmtr.
444

Bursev, her nesne hl kabza-i tasarrufunda olmasna ramen Hak Telnn
Kurn- Kermin muhtelif yerlerinde rc ile yni kendisine geri
dndrlmesinden bahsetmesi nedendir? eklinde akla gelebilecek bir soruyu u
ekilde cevaplandrr: Halk zhir sebeplere nazar eder, sebepten sebebe intikl
ederek ilk sebebe ular ve ona rc eder. Hak yannda ise esbba iltift edilmez.
Ey Haktan hurc ettiinden, hakkat ve hller Ona rci dir (yneliktir)
demektedir.
445

Yukarda Ysn sresinin 83. yetinde geen melektdan maksadn, rh
olduuna ve lm n yaklaanlarn zerine Ysn sresini okumann ok faydal
olduuna iret edilmiti. sm-i Evvel ve hir ile balantl olarak bu konuya
deinen Bursevnin aklamalarn aaya alyoruz.
3.8.1. Ysn Sresini Okumann Faydas
Bursev, Ysn sresinin okunmas ve faydas ile ilgili olarak, Hatml-evliy
olarak nitelendirdii bn Arabden u vkay nakletmektedir: bn Arab, gemite
hastalanp baylm; yle ki kendisini lm zannetmiler; bu esnda sms
korkutucu olan bz kiilerin kendisine eziyet etmek istediklerini, buna karlk,
ellerinde mzrak olan nran yzl ve beyaz elbiseli bz kimselerin ise hcm edip

442
Kasas 28/88.
443
Zmer 39/68.
444
b
.
445
189
dman zerinden defettiklerini grm. Bu kiilerin kim olduunu sorunca, Ysn
sresi olduunu sylemiler. if bulup gzn atnda babasnn, zerinde Ysn
sresini okuyup sona doru geldiini grm. bn Arab ite bana musallat olanlar
eytanlard, bana yardm edip eytanlarn erlerini zerimden defedenler ise Ysn
sresinin kelimt ve ytndan yaratlan melike ve ervh idi. Demektedir.
446

Mellif, ayn konu ile ilgili olarak Bursada bandan gemi bir olay da yle
anlatr: Bursa yerlilerinden birinin, evime cin musallat olmutur ikyeti zerine
ona bir muska yazp evine as demitim. O gece ellerinde mzrak olan korkun
kiiler yattm evin penceresinden hcma getiler, ancak evin iine girmeye
muvaffak olamadlar. nk, o gece srr- Ysn zerine yatmtm. Meer o cin
tifesi yz otuz seneden beri ikyet olunan hnede yerlemiler. Bizi bu kadar
mddetten beridir yerletiimiz yerden niin ayrp peran etmek istersin?
Dediklerinde, ben de bu iten vazgeip erlerinden Allaha sndm.
447

3.9. Zhir-Btn
Zhir, lgat mnsyla, grnen, ikr olan, ak, belli, meydanda olan,
grne gre, sret, d yz, grn, anlalan mnlarna gelmektedir.
448
Zhir,
zuhr vasfna ship olan kimsedir.
449
Allah Telnn bir vasf olarak
kullanldnda, varl ikr olan, varlnda ek ve phe bulunmayan, saysz
hccet ve delillerle varl ak bulunandr. Varlklarn fizik gzellikleri, esm-i
hsnnn kinattaki btn tecellleri Zhir isminin muktezsdr.
450

Kurn- Kermde Zhir, O, ilk ve sondur. Zhir ve Btndr. O, her eyi
hakkyla bilendir
451
melindeki yet-i kermede Btn ile birlikte geer. Bu yetteki
durumuna gre Allah, Zhirdir, delilleriyle varl gn gibi aktr. Btndr, ztnn
hakkat gizlidir,
452
akllar Onun Ztnn mhiyyetini idrak edemez,
453
Allahn

446
b
. Ayrca kr. Ahmed Ate, a.g, md., s. 534.
447
b
.
448
Rgb el-sfahn, zhr md., el-Mfredt, s. 474; Abdullah Yegin, a.g.e., s.1059.
449
450
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, IV, s. 300; Ksmene, a.g.e., s. 472.
451
Hadd 57/3.
452
Rgb el-sfahn, btn, md., el-Mfredt, s. 66.
190
Zhir ve Btn ismi, Onun hem grnen hem de grnmeyen lemlerin yaratcs ve
yneticisi olduunu vurgulamaktadr.
454

Baka bir tanma gre Btn, varln belgeleyen birok delil bulunmakla
duyulardan gizli olup gzle alglanamayan; mhiyyeti bilinemeyen, kemiyyet ve
keyfiyyetle nitelenemeyen, zihnin tasavvur snrlarna girmeyen; mmin kuluna
zhir olmakla birlikte mnkirin nazar ve tefekkrnden gizlenendir.
455

bn Arab, Allah Telnn kendi ztna zhir olduunu, mahlktn Onun
ztn tasavvur edip idrk etmekten ciz olduunu beyn etmektedir. Bu nedenle
bizim iin btn olan gerek kendi zt ile ve gerekse dier mahlktla ilgili olan bilgi,
Onun iin zhirdir. Dier bir ifde ile bir eyin btn olmas yni bize grnmemesi
bize gredir, bize hastr, kendisini btn olarak tantmas bize gredir. bn Arab,
Zhir ismi muktezsnca kinatta ahit olduumuz nev nem, canl cansz btn
varlklarn devern arkasnda gremediimiz bir kuvvet var olduunu, bu kuvvetin
ism-i Btna istind ettiini, ayrca kinatn Zhir, insann ise btn hkmnde
olduunu dile getirmektedir.
456

Bursev, bu iki ismin, izf hakkatlerden olduundan yni birbirine nisbetle
anlalabileceinden dolay berberce deerlendirildiini, bu iki ismin ince, derin ve
ok srlar iine alan kll isimlerden olduunu, kaydeder.
457
Mellifimizin bu iki
esm-i hsn ile ilgili aklamalarn aaya alyoruz.
Hak Telnn Zhir olmas, vcdu (varlnn bilinmesi) hasebiyledir. Zr
varlnn delilleri saylamayacak kadar oktur. Btn olmas ise hakkat
tibriyledir. Zr knh-i ztna yni mhiyyetinin nasl olduu hussuna akl ve fikir
ermez. Bu idrak edememe hli dnyda olduu gibi hirette de devm eder. Zr
hirette idrk edilmesi gerekseydi ve mmkn olsayd dnyda dahi mmkn
olurdu.
458

453
Glck, a.g.e., s. 134.
454
Yurdagr, a.g.e., s. 215.
455
Bekir Topalolu, Btn DA, V, 187.
456
457
a
.
458
191
Btn enbiy ve evliy, Cenb- Allah ve halk ile olan irtibtn esm vstas
ile bilmiler ve halka retmilerdir. Ancak perde gerisini kefetmee insanln
tkati yetmez. Dny ve hirette (dreyn) insanln knh ile idrk edemeyecei
ey, btn- Zt ile ilgili bilgidir. Hak Telnn ulhiyyet ve rubbiyyet yn ile
irtibatl olan, zhir-i Zt ile ilgili bilgilerin bilinmesi idrk edilmesi ise mmkndr.
Bursev, ism-i Zhir ile ilgili aklamalar ryetle irtibatlandrarak u zh yapar:
Mertebe-i rubbiyyetteki Cenb- Hakkn grlebilmesi, ancak Tecell-i Ztn
grlememesi u misle benzer: In gneten alan, ancak gne gibi gzleri
kamatrmayan aya bakmak daha kolaydr. Bu hussa Peygamber Efendimizin Siz
dolunay gecesi ay grdnz gibi Rabbinizi de grrsnz
459
hads-i erfi ile de
iret edilmektedir.
460
Bu hads-i erfte ryet dolunaya tebih edilmitir. Nasl ki
kamer ok parlak olan gnein bir nevi halfesi olup grlebilmesi daha kolaysa
Rubbiyyet mertebesi dahi, Zt mertebesinin bir yansmas olup bu hliyle
mhedesi mmkn olur. Zr zt ve sftda olan tecellyt birbirinden farkldr ki
tecell-i zt idrk mmkn deildir. Belki imek gibi bir anlk mhede mmkn
olur, yet bu mhede iki lahza (an) devm edecek olsa imek gz kr ettii gibi
nr-i zt dahi vcdu yakard. Tecell-i sfat idrk etmek perde arkasndan
mhededir ki gz kamatrmayan ay na bakmak gibidir.
461

Bursev, ism-i Zhir ve Btn balamnda tecell-i zt ve sft ile ilgili olarak
ayrca u rnekleri verir: Geri nr birdir ancak nrun tecellsi farkl olabilir. Vezr
her ne kadar sultnn veklidir ve yetkisini ondan alyorsa da sultna nazar etmede
insanda oluan heybet ve hayret vezrinkinden ok farkldr ve stndr. Ehlullha
olan nazar ile zhir ulemsna olan nazar dahi byledir. Ehl-i takv hakknda
sylenen Onlar grldklerinde Allah hatrlanr sz mcibince bir kimse
baknda bir anormallik ve kalbinde inkr olmamak artyla, hakk bir nazarla
onlara nazar ederse ihtiyr elinden gidip Allah diye der. Zr sfat- Hak onlar
zerinde zhir olur.
462

459
Kmil Miras, a.g.e., II, s. 493-494.
460
461
a
.
462
b
.
192
Sfat- Hakkn ehlllh zerinde zhir olmas ile ilgili olrak Bursev u
anekdotu anlatr: Bir gn, Gazneli Mahmd (. 421/1030) ziyret maksadyla Eb
Yezd-i Bistm (k.s.)nin (. (262/875) trbesine gittiinde trbedra, senin eyhin
nasl bir kimse idi ve mertebesi hakknda ne dnyorsun? diye soru sorar.
Trbedr cevben, Benim eyhim yle bir kimse idi ki onu gren Peygamberi ve
Peygamberi gren dahi Allah grm gibi olurdu. Sultan Mahmd Ey sfi! Bu
ne biim szdr, Eb Cehil de Peygamberi grd ancak fayda vermedi. Trbedr
cevben, Eb Cehil Hz. Peygambere nbvveti cihetiyle deil, Eb Talbin yetmi
nazaryla bakard. Onun iin ilh baktan mahrm oldu. diye szn bitirir.
463

Burada sm-i Zhir ve Btnn birbirinin mtemmi olduklar hussuna dikkat
ekiliyor ki, burada bakmak zhiri, nazar ve niyet ise batn temsil ediyor.
Nitekim, bu meseleye Kurn- Kerm Ve onlar sana bakar grrsn, oysa
onlar grmezler
464
melindeki yet-i kermesiyle iret etmektedir. Bu yet-i
kermede Peygamber Efendimize hitben geri mrikler sana nazar ederler, ancak
seni grmezler. yet seni grm olsalard dvetine icbet ederlerdi, senin aynanda
Hakk grrlerdi anlamn karmak mmkndr. Bursev, bu konudaki grn
takviye iin ayrca Beni (ryda) gren gerekten grm gibidir
465
ve Beni
grene, beni greni grene ve beni greni greni grene ne mutlu!
466
melindeki
hads-i erfleri nakleder. Mellifimiz, bu hadsi zh ederken u aklamalar yapar:
Yni Peygamberi gren Hakk grm olur. Zr, Cenb- Hak en mkemmel
ekilde Hz. Peygamberde tecell etmitir ki ekmel-i mezhirdir. Ondan stn kimse
yaratlmamtr.
467

Bursev, ryetullh ve ryeti Reslullh ilgili olarak ayrca u
deerlendirmeyi yapar: Ne mutlu o kimseye ki, ryet-i ilhiyye ile sadet buldu ve
ne mutlu o kimseye ki Onu greni grd, yni vrisini grd. Zr onun grlmesi
dahi Hakk grmek gibidir. Bu konu ile ilgili olarak eserimizde ayrca u gzel
misle yer verilir: Mesel, bir kimse mihrbn mumundan kendi mumunu tututursa,

463
464
Arf 7/198.
465
Mslim, ry, 2, 10, 13.
466
Deylemi, II/3926; Amed bn Hanbel, Msned, V/257.
467
b
.
193
ondan da baka bir lamba yaklsa her ne kadar zhiren ayr klar ise de, nrun ayn
olmas hasebiyle sonradan tututurulan lamba hkmen birinci kaynak olan mihrbn
mumundan yaklm saylr. Hak ile tutuan kii o fener gibi nru almaya msid
olmaktadr. Bahsi geen fenerin dernu (ii) muma dayanmaktadr ki da aks
etmitir. Zr her zhir bir btna dayanmaktadr, yni zhir hkmnde olan sonradan
tututurulan lamba, btn hkmndeki ilk k kayna olan mihrbn nruna
dayanmakta ve ondan etkilenmektedir. Beden de hareket ve enerjisini rhtan
almaktadr. Dier bir syleyile beden rhla kimdir. Rh, btn; beden, zhir
mesabesindedir.
468

Bu hussu akla yaknlatrmak iin Kurn- Kerm, O'nun nrunun temsli,
iinde lamba bulunan bir kandillik gibidir. O lamba kristal bir fanus iindedir
469

yeti ile temsl getirir. Bu yet-i kermeyi
470
Bursev, yle tefsr eder: Yni insann
bedeni direksiz olan pencere gibidir. Ve kalbi bir ieye benzer ki bedenden daha sfi
ve durudur. Ve nr- mn vey nr- kef onda lamba gibidir. O lambann nru
darya aks ettii gibi mikat (kandillik) dahi o dalmaktan korur.
471
Nasl ki
biri gnein n zaptetmek isterse parlak olmayan bir anak iine su koyup
gnee kar tutar vey aynann yzleri gstermesi arkasndaki siyah kurun ve sr ile
mmkndr. Aynen bunun gibi tecellyt- sft, aynann parlak yz mesabesinde
olan rha tecellsi kesf olan beden syesinde gerekleir. Allah Tel nasl ki rh ile
bedeni birbirine yne etmise zhir ile btn da birbirine yne etmitir.
472
Bedene
nazar etmek rha nazar etmek demektir. Zhire nazar etmek de btna nazar etmek
gibidir.
473
Bu nedenle zhir ve btnn birbirinden ayrlmas mmkn deildir.
Bursev, bu hakkatten dolay bu iki ismi berberce deerlendirmitir.

468
a
.
469
Nr 24/35.
470
Bu yet-i kerme ile ilgili geni bilgi iin bk. adi Eren, Nr yeti Hakknda Bz
Mlahazalar,Yeni mit Dergisi, S. 48 Nisan-Mays-Haziran 2000.
471
Bilindii gibi mikt, iine lamba konan kk hcre demektir. Kapal pencere misli, fnus cam
gibi etrf cameknla evrili dar bir alan ifde eder. Byle dar bir alanda lambann daha
etkilidir, dalmaz. Geni alanda ise k, dalr, kaybolur.
472
473
b
.
194
3.10. Rahmn-Rahm
Rahmn ismi lgatte, btn yaratklara rzklarn veren, her an btn
mahlkt hakknda hayr ve rahmet irde buyuran, btn mahlktna saysz
nmetler veren, nizm ve adlet shibi.
474
gibi anlamlara gelmektedir. Bu isimle
balantl olan rahmet kelimesi ise, rikkat, yufkalk ve ihsan
475
mnsnda
kullanlmaktadr.
476

Allah Rahmndr, Rahmdir. Kurn, hem besmelede, hem de Ftihann
ikinci yetinde Allahn Rahmn ve Rahm olduunu hemen balangta ortaya
koyuyor.
477

Genel olarak kabl edildiine gre Rahmn, rahmetin daha ileri bir derecesini
ifde eder. Allahn sfat olarak er-Rahmn: Btn mahlklara rzklar, yaama
vesleleri ve her trl faydalar hussunda rahmeti yaylm olan rahmet shibi
demektir. Rahmeti, mmin olsun kfir olsun, iyi olsun kt olsun herkese mil
olandr.
478

Allahn Rahmn oluu, ezele, balangc olmaya; Rahm oluu ise l yezele,
lmszle gredir. Bundan dolay mevcdt, Cenb- Allahn Rahmn oluu ile
balangcndaki rahmetinden, Rahm olmasyla da sonuta meydana gelecek
merhametinden doan nmetler iinde byrler ve ondan faydalanrlar.
479
Bu nedenle
dnynn Rahmn, hiretin Rahmi ifdesi kullanlr.
480
Ancak, Allah Tel hem
dnynn hem de hiretin Rahmn ve Rahmidir. O hem mminlerin hem de
kfirlerin Rahmn fakat yalnz mminlerin Rahmidir.
481

Her iki isim de rahmet kknden gelmekte ve Allahn merhametini ifde
etmektedir. Ancak birinin daha geni mndaki merhametine karlk, dierinin

474
475
Rgb el-sfahn, rhm.md., el-Mfred, s. 279; Yein, a.g.e., s. 815.
476
477
Glck, Kurn ve nsan, s. 154.
478
Yldrm, a.g.e., a.y.
479
480
Rgb el-sfahn, rhm.md., el-Mfred, s. 279.
481
bn Kayyim el-Cevziyye, Esml-Hsn, Polen Yay., (ev. Hanifi Akn-Muhittin Korkmaz),
stanbul 2005, s. 123; Glck, a.g.e., s. 156.
195
hussi merhameti vardr.
482
Dier bir ifde ile Rahmn, Vhidiyyetin, Rahm ise
Ehadiyyetin tecellsidir.
483

Ehl-i zhir ve btnn trifine gre Hak Telnn Rahmeti, kiiye hayra
ulatrma ve erden uzaklatrma irdesinin verilmesidir. Bu ekilde deerlendirilirse
sfat Zttan olur. yet hayra ulatrma, ayn zamnda erden uzaklatrma
mnsnda olursa sfat fiilden olur. Ve rahm bu isimden ahz edilmitir.
484

Tuhfe-i Recebiyyede, bu iki isim, birbiriyle olan yakn alkalarndan dolay bir
arada ele alnmtr. Bursevnin bu iki isim ile ilgili deerlendirmeleri aadaki
gibidir.
Rahm, aslnda anne karnnda ocuun teekkl ettii ve beslendii mahaldir.
Yine doum veslesi ile oluan akrablk ve bu akrablarn birbirleriyle olan
karlkl ilikileri iin de rahm kullanlr. Hatt mer bir sebep olmadan akrab ile
(sla-i) rahmi kesen Rahmnn Rahmetinden mahrm kalr.
485

Bu huss ile ilgili kelimelerin mnlarnn tretilmesinde, birletirme esas
alnmaldr. Ahmed, Mahmddan; Livl-hamd de Mahmddan zuhra gelmitir.
Bu nedenle sret ve mnda geerli olan, birletirme ve toplamadr. Talkta ayrlk
sz konusu olduundan sevilmeyen helllerden olmutur. Keza halkn toplanmasna
vesle olduu iin de cuma gn haftann en deerli gn oldu. Akam ve yatsnn
birletirilmesi nedeniyle Mzdelifeye
486
cem denildi. Kavumak, bulumak sevin
nedeni; ayrlk da keder ve gamlanma nedenidir. Bu sebeple dnyya gelenler iin

482
483
Bosnal, a.g.e., s. 75.
484
b
.
485
486
Mekke'de, Arafat ile Mina arasnda bulunan ve Hac'da Arafat'tan sonra vakfe yaplan yer.
Mzdelife kelimesi, "yaklamak, yaknlamak" anlamndaki Arapca "zelefe" kknden tretilmi
olup, "yaklalan, yaknlalan yer" anlamnda, iftial babndan ism-i mekn kalbndadr. Ayrca
buras, "toplanma, bir araya gelme" anlamnda cem adyla da anlmaktadr. Burasnn bu adlarla
adlandrlmas deiik ekillerde yorumlanmtr. Hz. Adem (a.s.), Hz. Havva ile burada bulumu
ve birbirine yaklamlard. Baka bir rivyette ise, akam ile yats namaznn bir arada
klnmasndan dolay Cem' ad verildii sylenmektedir Yine, insanlarn burada toplanarak vakfe
ile Allah Tel'ya yaklatklar Hac esnsnda insanlarn bir araya gelip toplanmalar yhut Mina'ya
yaklam olmalar vey burann Allah Tel'ya yaklalan bir yer olarak telakki edilmesi vb.
sebeblerden dolay bu ad almtr. Daha geni bilgi iin bk. Dursun Ali eker, Mzdelife, DA,
XXXII, 239; Fr. Buhl, Mzdelife, A, VIII, 868-869.
196
sevinilir, hirete genler iin ise znt duyulur. nk doum bir kavuma lm
ise (zhiren de olsa) bir ayrlktr.
487

Rahmet, eitli ekil ve yansmalar olan ilh bir sfattr. Zt, sfat, mm ve
hs olma yn ile farkllamaktadr. Dikkatle etrfa baklacak olsa Cenb- Hakkn
rahmetinin, btn kinata mil olduu ve bu rahmetiyle btn varlklarn yzn
gldrd mhede edilecektir. ster dost, ister dman olsun herkesi rahmetinden
hissedr etmitir. O, merhamet (rahmet) etmeyi kendine gerekli kld
488
yet-i
kermesi mucibince verdii nmetler ve yapt iyilikler tammen vehb-i ilhdir ki
istidd ve liykat karlnda deildir.
489

Her ne kadar eriat her ameli tyin edip bu amel mukbilinde bir sevp tyin
etmise de hakkat kavram olanlar, Allahn nmetlerini, kendi amellerinin bir
karl olarak dnmemiler ve kendi amellerine hi gvenmemilerdir. Hatt,
Mflisn diye bilinen yce bir tife vardr ki emr-i ilh zerine ibdet ederler,
fakat kendileri iin herhangi bir ey biriktirmeyip tmn bakasna hibe ederler. Bu
ifls karlnda Allahn yannda bunlar iin byk bir zenginlik vardr.
490

Rahmet-i ilhiyyenin adedi, esm-i hsn adedi olan yz kadardr ki doksan
dokuzu hirete, biri dnyya mahsstur. Zr dny daracktr ki Allahn geni
rahmetine tahamml yoktur. Bu nedenle rahmetin her trl tezhrn bu dnyda
isteyen kii hakkat noktasnda chil olur.
491
Bir kimse Hz. Sleymn gibi ark ve
garbn shibi olsa be yz yllk bir mesafeye ship olur ki hirette sradan bir ehl-i
cennete on dny kadar bir yer verilir. Bu kadar geni ve kat kat nmetleri bu
dnyda talep etmek akl noksanln gsterir.
492

Yeryznde dalm olan rahmet gsteriyor ki ne kadar esm-i kahriyye-i
celliyye var ise mmine gre tamm, kahr libsndan syrlp, gazapta sakl
bulunan gizli rahmet sretine dnr. Nitekim bir kimse bir gnah ilese o gnah
irkin bir srette gzkr. Sonra kii tvbe edip piman olursa tvbesi o irkin ameli

487
a
.
488
Enm 6/12.
489
490
491
492
a
.
197
gzel bir elbiseye dntrr ve irkinlii rter. Ayn ekilde Allahn ltfuyla
sret-i kahr mestr olup Allah ite onlarn ktlklerini iyiliklere evirir
493
yet-i
celilesinin ireti ile mafiret srr ortaya kar.
494

Bu hussta kbete nazar etmek gerektir. Mmin dnyda yaad btn
mahrmiyyetleri unutur. Kfir de ship olduklarn inkr ettiinden ship
olduklarnn farknda bile deildir. Mmin hi mahrmiyyet yaamam gibi ve
kfir de hi nmet yz grmemi gibi olur. Bursev, bu konu ile ilgili u anekdotu
nakleder: Abbs halfelerinden Harn Red, zindana attrd bir mahkmdan bir
mektup alr, mektupta, Ey Harn! Her geen gnle birlikte senin saltantndan
benim ise mahkmiyyetimden bir gn azalyor. yice dn ki sabaha kadar soukla
mcdele edip titreyen kapc ile ipek yatanda uyuyan hne shibi sabaha berber
kavuurlar. Biri ezy dieri sefy unutur.
495

Btn bu aklamalardan anlalan udur: Zhirinde zahmet ve kahr olan bir
eyin i yznde rahmet ve ltuf vardr. Allah Telnn birok imtihan bu mn ile
ilikilidir.
496

Allah Rahmn ve Rahm iken insanlar niin hastalk ve aclara mbtel
klyor? eklindeki bir soruya Bursev, yine kiinin iyilii iin diye
cevaplandryor ve yle bir misl veriyor: Bir kimse oburluk hastalna tutulsa o
kiiyi, bedeninin sal iin ya gzellikle vey zorla yemek yemeden men ederler.
Bu kiinin annesi o ocuk hakknda herkesten daha efkatli olmasna ramen
ocuunun perhize zorlanmasna yine efkati gerei msade eder. Allah Tel,
kulumun lmden holanmadn bilirim, kulumun holanmad ve zlecei bir
eyi yapmak bana da ho gelmez. Ancak u dikenlik yer mesbesindeki dnydan
hiretin glistanna gemek ve ceml-i ilhiyi perdesiz grmek iin lm
kprsnden gemek gerekiyor. Bunun baka yolu yoktur, lm her ne kadar ac da

493
Furkan 25/70.
494
a
; kr. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, IV, s. 202.
495
496
b
.
198
verse tatmak gerekiyor. Sr lm iin durum bu ise mevt-i mnevde de durum
ayndr. Fenfillh hsl oluncaya kadar slik belki bin lm acs ekiyor.
497

3.11. Mdebbir-Mfassl
Mdebbir, evvelden dnp ileri ona gre ayarlayan. Her eyin evvelden
tedbrini yapan, gren, ilmi ile her eyin kibetini ihta edip ona gre hikmetle i
yapan demektir.
498
Bu ismi anlayabilmek iin dier isimlerle yaplm eitli
terkiplerini de bilmek gerekir. rnein, hikmetle tedbr eden, her iini ok hikmet ve
tedbrle yapan Mdebbir-i Hakm;
499
mahlktn tehlikelere kar korunabilecek ve
kendilerini savunabilecek cihaz ve letlerle donatarak yaratan, kullarn eitli
musbet ve bellara kar korumak iin tedbr alan Mdebbir-i Kdir gibi.
500

Allah (c.c.), Mdebbirdir. Yni mahlktnn her iini bizzat yrten, tedbr,
terbiye ve idresini yapandr. Cenb- Hak her eyin kbetini grerek ve bilerek i
yapar. Her eyi nizm ve intizamla tedbr ve idre eder.
501

Mufassl, ksmlara ayran, fasl fasl ayran, adlet eden, anlamna gelmektedir.
Fasln asl iki eyin arasn, bir aklk meydana gelecek ekilde ayrmaktr.
502

Mufassl, bu mnda hakla batl arasnda hkm vermek anlamnda da kullanlr.
Hayrul-fsln: Hakla batl ayrd edenlerin, hkmedenlerin en hayrls mnsna
gelir
503

Tuhfe-i Recebiyyede, bu iki ismin birbirleriyle olan yakn alkalarndan dolay
bir arada ilendii kaydedilmektedir.
504
Bursev, bu iki ismin aklanmas ile ilgili
olarak u zhlar yapar:
Tedbr, bir eyin sonunu ve sonucunu dnmek ve dikkate almaktr.
Tedebbrn de tedbrle alkas vardr. Tedbr tefekkre yakndr. Ancak tedebbr

497
498
et-Tilmisn, a.g.e., s. 145; Yein, a.g.e., s. 695.
499
Yein, a.g.e., a.y.
500
Ksmene, a.g.e., 311.
501
Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, IV, 134, 136.

502
Rgb el-sfahn, fsl., el-Mfredt, s. 573.
503
504
a
.
199
ile tefekkrn arasndaki fark budur ki tefekkr, delile nazar yoluyla kalpte meydana
gelen tasarruftur.
505

Allahn (c.c.) Mdebbir vasfna iret eden Allah, gkten yere kadar her ii
dzenleyip ynetir
506
yet-i kermesi hakknda ulem demilerdir ki Hak Telya
gre tedbr, takdr ve tehyie (hazrlama, hazrlanma) lemin yaratlnn sebepleridir.
Mdebbir ve Mufassl isimlerinin birbirleriyle olan mnsebetlerini bilmek iin
mertebe-i ilhiyye hakknda bilgi shibi olmak gerekiyor. adet mertebe-i ilhiyye
vardr. Birincisi mertebe-i ehadiyyet,
507
ikincisi mertebe-i vhidiyyet,
508

ncs de iki mertebenin arasnda kalan mertebe-i ceml-cemdir.
509

Mertebe-i Ehadiyyet, emr-i ilhinin ilk k mertebesidir. Mertebe-i vhidiyyet
ise o en ve emrin taksmi, bltrmesi mertebesidir. Mertebe-i cem ise tedbr
mertebesidir.
510

rnein bir ekirdek mertebe-i vhidiyyet cihetiyle paralanmay kabl etmez.
Bu ekirdei topraa ektiimizi ve ondan ilk nce iki yapran yeerdiini
dnelim. Bu yapraklardan biri Zta iret eder ki ehadiyyettir, dieri sfata iret
eder ki vhidiyyettir. Zamnn gemesi ile ekilen tohumun kkleri salamlar, mr
uzar ve aacn gvdesi ortaya kar. Bu gvdeden aacn dal budaklar ortaya kar
en sonunda meyve meydana gelir. Bu durumda asl- ecere olan tohumdan ve aacn
gvdesi ile aacn dal budaklarnn toplamndan meyve meydana gelir. Meyvenin
olumasn tohum, gvde, dal ve budaklarn gelimesine balamak tedbrdir.

505
506
Secde 32/5
507
Mertebe-i Ehadiyyet: Arapa, birlik mertebesi demektir. Varln hakkati, kendisiyle berber
baka hibireyin bulunmamas, mertebe-i ehadiyyet olarak kabl edilir. Bu mertebede esm ve
sfat helk olmu (erimi) tur. Bu mertebeye cem'u'l-cem' vey hakkat'l-hakik mertebesi de
denir. Ethem Cebeciolu, a.g.e., (www. tasavvufalemi.org.)
508
Vhidiyyet: Cenb- Hakk'n (c.c.) umm eyda birden birlik tecellsidir. Btn mevcdat
birinindir ve birine bakar ve birinin cddr demektir. Ehadiyyet ise, her bir eyde Hlk- Kll-i
ey'in ekser esms tecell ediyor demektir. Mesel: Gnein ziys btn zemnin yzn ihta
ettii haysiyetiyle vhidiyet mislini gsterir. Ve her bir effaf czde ve su katrelerinde Gne'in
ziys ve harreti ve ziysndaki yedi rengi ve bir nevi glgesi bulunmas ehadiyyet mislini
gsterir. Ve her bir eyde, hussan zhayatta ve bilhassa herbir insanda o Sni'in ekser esms
tecell ettii cihetle ehadiyyeti gsterir. Abdullah Yein ve dr., a.g.e., s. 1034.
509
Cemul-cem: Cemin cemi, Slikin ne kendini ne de halk grmemesi, sdece hakkat sultnn
grmesi. Tefrika msivy grme, cem msivy Allah ile kim olarak grme, cemul-cem ise
Haktan baka hibir eyi grmeme hlidir. Bk. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimler, 116.
510
b
.
200
Dnynn hikmet yurdu, hiretin ise kudret yurdu olmas nedeniyle, dnyda olan
netcelerin ve meyvelerin hem bir sebebe balanm olmas hem de tedrc olmas
Mdebbir isminin muktezsdr.
511

Besmelede isim sralanmtr. Bunlardan biri Allah, biri Rahmn, dieri de
Rahmdir. Allah ile Rahmn isimleri birbirine ok yakndr. Allah lafz en st
mertebede bulunduundan Rahmndan bir derece yksektir. Ancak ikisi de mertebe-
i ehadiyyete bakar. sm-i Rahm vhidiyyete gre iken Mdebbir mertebe-i Ceme
gredir.
Bu zhlardan sonra Bursev, bu ismi pdiah, vezr ve kethdya
512

benzetir.
513
Padiah vezri, vezr de kethdy grevlendirir. Burada vezr Mdebbir
ismine mazhardr. Ancak bu mdebbiriyyetin tafsli kethd vstasyla grnr.
nk bilfiil ve ayrntlarla bizzt uraan, temas eden odur.
514

Ancak bir reis ve bir kethdnn olduu yerler de vardr. Bu gibi yerlerde
kethd vezr mesbesinde olduundan gizli iler onunla istire edilir, ufak ve ksm
ilerin yaplmas iin o grevlendirilir. Bu grevi gerei kethdnn, pdiahtan
gayrsna yzn dndrp tevecch etmesi, makmna muhliftir.
515

Buradaki temslin hakkat ve d lemdeki karl ise udur: lh emir artan
krsiye ve krsiden dahi dny semsna nzl eder. Nitekim Kurn- Kerm, Kdir
Gecesinde felek-i kamerde Beytl-zze
516
denilen yere bir defada indikten sonra
oradan tedrc olarak yirmi senede Peygamber Efendimizin kalbi zerine tenzl
olundu. Nitekim bu hussa Kurn- Kermin Reslm! Onu Rhu'l-emn
(Cebril), uyarclardan olasn diye, apak Arap diliyle, senin kalbine indirmitir
517

yeti ile Biz onu senin kalbine iyice yerletirmek iin byle yaptk (para para

511
b.

512
Kethda (Bey), Sadrazamn muavini durumundaki devlet memuru idi. III. Ahmed dneminde
Dhiliye Nazr (ileri Bakan) grevine eit bir memuriyet idi. bk. Pakaln, a.g.e., c. I. s. 251;
Abdlkadir zcan, Askeri Teklat, Osmanl Dnyy Nasl Ynetti, (kitab iinde) s. 111.
513
514
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr., a.y
515
Bursev, Tuhfe-i Recebiyye, vr., a.y
516
Asl Levh-i Mahfuz'da bulunan Kurn- Kerm'in, Ramazan aynda, toptan indirildii dny
semsndaki yerin ad. Tasavvufta, Hak ile ittisal hlinde cem makmna ulam kalb anlamnda
da kullanlr. Bk. rfan Gndz, Beyt, DA, VI, 86; Bursev, Kitbn-Netce, I, 109, 110, 154.
517
uara 26/193.
201
indirdik) ve onu tne tne (ayrarak) okuduk
518
yet-i kermesi iret etmektedir.
Yni Kurnn para para (necmen necmen) nzl kalpte yerletirmek iindir.
Nitekim hfzla alanlar ksm ksm hfz eder ve tekrar etmekle kalpte yerleir ve
derinleir. Kurnn makmla okunmasnn hikmeti, okumada kolaylk salamaktr.
lh teklif ve emirler bir anda (defaten vhideten) olsa insanlara ok ar gelir. Zr
insanolunun tabiat n ve defi olan eylere tahamml edemez. Birok
ykmllkler tedrcle olmutur. Dikkat edilse yamur yadnda Allah Tel,
bulut vstasyla zararl hle dnmesini engeller ve melike eliyle damla damla
rahmeti damlatr.
519

Bursev, tedrc knununun kinattaki tecelllerinden sonra ayn knunun
mnev lemdeki yansmalarndan da rnekler verir. Allah Tel, vel kullarna
feyzini, yamurdan nceki bir duruma benzer bir ekilde yni onlar bu duruma
hazrladktan sonra verir. Zr def olsa tahamml edemeyecekler. Sokaklarda gezen
bz meczplarda buna benzer bir durum vardr. Bu gibi kiiler nceden bir emek ve
mchede sarfetmeden n olarak bz hrika hllere mazhar olmular ve
sevinlerinden sarho olup ly tutturamamlar. Bu gibi kiilerin ne kendilerine
ne de bakalarna faydas dokunur. Bu nedenle bu gibi kiilere iktid ciz deildir.
Sonu olarak, ar Rahmn ismine, krs Rahm ismine ve sem-i dny ise Mdebbir
ismine mazhardr.
Bursev, yukarda geen sralamay enfs lemi asndan da bir tasnfe tbi
tutar. Mertebe-i enfste bunlarn karl, srr, rh ve kalbdir. Yni ilh bir feyz, ilk
nce srr mertebesinden rh mertebesine ve bu mertebeden de kalb mertebesine gelir.
Kalp bu feyzin tedbr ve tafsl mahallidir ki oradan etkisi kuvya ve kuvdan dahi
zya ular ve dalr. Bursev bu mislden hareketle srrn, Ehad; rhun, Vhid;
kalbin de Mdebbir ve Mufassl isimlerinin mazhar olduunu syler.
520

518
Furkan 25/132
519
a

520
b

202

BLM IV BLM IV BLM IV BLM IV

203
4. 1 4. 1 4. 1 4. 1. . . . TUH TUH TUH TUHFE FE FE FE- -- - RECE RECE RECE RECEBYYENN NSHA TAVSF BYYENN NSHA TAVSF BYYENN NSHA TAVSF BYYENN NSHA TAVSF
Kitbn Yeri Esad Efendi 1374
Kitbn Mellifi El-Bursev, sm l Hakk b. Mustafa el-Celvet
Kitbn smi Tuhfe-i Recebiyye
Kitbn Cildi Yeil bez cilt.
Kitbn Ebad 267 X 165, 225 X 120 mm.
Kitbn Kad Orta kalnlkta, krem rengi, az aherli.
Kitbn Stunu Tek stun.
Kitbn Satr 19 str.
Kitbn Vara 99 (98) vr.
Kitbn
Mrekkebi
Metin siyah mrekkeple, nazm ibreleri krmz mrekkeple
yazlmtr.
Kitbn Yaz cinsi Talik.
Kitbn Mst. Mellif Hatt
Kitbn telf tar. h. 1131
Kitbn Ba 1b de : Bism ... Hadka-i takds tevhd-i zt- pk-i Hd ... ba
de z bu fakr e-eyh sma l Hakk errefellhu bi-mezdi ...
Kitbn Sonu 98ada : nki encma eriti Tuhfe oldur trh-i nn hatm-i
kelm ve hir da vhum enil-hamdu lillhi Rabbil-lemn.
Ketebe kayd 1131 F evili ehri Rebiyyil-evvel sallallhu al shibi
mldihi ve al lihi ve kulli ehl-i vildhi ecme n

204

4. 4. 4. 4. 2. 2. 2. 2. TRANSKRPSYON TRANSKRPSYON TRANSKRPSYON TRANSKRPSYON RETLER RETLER RETLER RETLER

Uzatma
reti
205
4. 4. 4. 4.3 3 3 3 TUH TUH TUH TUHFE FE FE FE- -- - RECEBYYE RECEBYYE RECEBYYE RECEBYYENN METN NN METN NN METN NN METN

[1b] [1b] [1b] [1b] ada-i tads tevd-i t- pk-i ud nesm-i enfs- muaddesn ile
pr br u ber ve glen-i tamd temcd-i cenb- il-kibriy ri-dehn-
midn ile her-dem tze v ter olub, ub-y bl-met alavt- rul-ayt
rava-i kemlt da ser-kede-i illiyyn ve idre-i nihd- drd- l-i l ve
ab- mtel merf-i firdevs-i bern olub dil dehn- lemiyn rubet-i evrd
ve nedvet-i ekr- Rabbl-ibd ile bi-i be ve bd-i nev nem olmadan
l olmaya.
Nam:
hir bnmz ey Br
Neve-yb- ra-i fey-yb l
Ddemiz ren ola eyle naar
oma ayre nighdan ber l
Bade- bu far e-ey sml a errefehul-lhu bi-mezdit-tera
bu vechle lel-i derr-i gfr-nir ve nam- san-na minaa-i gerden-i
biln- rzgr eyler ki otuzbe seneden beri drul-arrm olan Medne-i
Bursadan ar- muaddeseye hicret ve Dimu-m arafna nhete ib-
ilh ile memr ve vrid-i ayb ile mecbr olub bi yz yigirmi ouz tr-i
illinde ber-yi imtil-i fermn- Melik-i Mtel belde-i mekreden edd-i ral
ve rab- izm ve mrfaa- reh-revn- m idp Dimda arbne fr-ke
aldm ve yetmne dem-ke olduumda b-haseb-i tevrdil-feyil-ilh ve
teubir-reil cz vel-kll aif-i-ikem ve marifden nie mecelle teby
ve tafl [2a] [2a] [2a] [2a] ve mcelledt- ulm- lhiyye rze-bend-i tekml oldu enda
emrl-mer-i m, vezrl-vzer-i pr-itim, medr- devr-i mihr mh-
sub u m, cm- fey-fey ve fal-m- Cenb- Receb P
206
t., ,,t. . ,| . _.-
1
araf- Rmdan udm ve avle-zen-i imet-i ayz-
dem itdkde ki tr-i terfi bu namdan mstefd ve bu gher-i elfdan man-y
murddr.
(Tr)
Stde-t ft aret-i Receb P
Ki merdmn- cihn ire nk-nm old

hr iinde receb ferd bu ferd-i zamn
Mesini meh-i r-deh tamm old

Sm- nimetine kh- f in ala
Hemn mre mi smura luf-i mm old

ardan ar gider hem- bd- te-inn
Ki zr-i rnna zr o tnd-rm old

Ald ehre-i dilden seb- ua v m
Zamn- devletin al z-gm old

Sitre revzenesinden melek nere ider
Ki em-i ren-i dem ayn-i cm old

Emr-i cc u vezr-i kebr-i l-n
ekp avfil-i miyyeyi imm old

1
stediinin ve dileinin stnde Allah kendisine iyilikte bulunsun.
207
Ne m belki fr- ru- cihn-tb
iy v nr-dih-i her ab u m old

Nigh rh-nm-y mef- Beyt-i arm
rm dest-dih-i ehl-i istilm old

bb- ada vuf olur kemline dl
uddan aa mkft o selm old

Dus vaf- dehn- avdr anu
ens rehn-i zebn- heme enm old

Didm urf- mcevherle
2
ay tr
O eh var ile krs-nin-i m old
Dger
Vl-i m olca necmi Receb Pn
uba dndrdi ru-i tre nihd- m

up ebdl-i Dim ire yediler didiler
Refaallhu bihi adre livi-m
3
[2b] [2b] [2b] [2b]
Bu meynda kemer-beste-i himmet olub t.|. _.

4
vefnce tal-i ziydeye
lib ve ba rmz mlaaya rb olmala bu cerdede ba r ve esrr
derc ve nad-i mr-i girn-myeden eyym- madde tarrine arc olunup nm-

2
Huruf- mcevher noktal harflerdir. (Mellife ait haiye).
3
Mm-i ibala telaffuz olunur. T ki y-i batn- zuhr idb vezni drt ola ve bu iki tarih bin yz
otuza mahsubdur 1130. (Mellife ait haiye).
4
Allahm ilmimi arttr. (T-h 20/14) Kurn- Kerm Meli (haz. Halil Altunta, Muzaffer ahin)
DB. Yay., Ankara 2006. Bundan sonraki yet melleri alntlar iin bu kaynak kullanlacaktr.
208
nm ve ism-i smlerine nisbet ile Tufe-i Recebiyye denildi. Ve bi-aril-hediyye
cenblarna ref olund.
Nam:
Na- dil-kedir a u lev-i mendir kitb
Her-kese almaz esrr- nihndr kitb

Sne-bend-i sm y zerrn heykeldr av
f- erbb- dile, rz- yemndir kitb

An snblzr- ikmetden getrdi ehl-i ilm
urfe h-y dil in armandur kitb

Andelb-i dil nin elenmeye bu bda
By-i man almaa o glsitndir kitb

ay Monl-y ar fl- ebced-n ider
Mekteb-i irfna bb- imtindir kitb

Bu kitb, l-rayb bir kfe-zr- ib- aybdir ki reng-reng marifet
neregna revzene-i dil olan ayl-i dr tasavvur ve red-i urde-dne ayret-efz
ve by-i gn-gna ikmeti istimm- revi-i aybyye iden dim- ftegn-
aa abr anber-i sr ve mk-i oten ve tubbet-sdr. Her ser-i s- sarnda
bir ai- numn-i aat-kftedir ki dern abbe-i sveyd-y dil dna
nin ve her reyy peyker-i n berg-i-gl-i nev-uhr- kefe bir zer-efndur.
Ruat- mlaa viren andelb-i terne-sza dil-i mr-i o-eln- seerye
sebada olmadan r eyler. Ve dim zemzeme-perdz olub cn u dilden byle
syler ki:
209
Nam:
Ey bu glende gl-i sr-b- re
- ret olan olmaz bu man ly
Berg-i glde fil-aa vardur by-i mecz
Hi dur eyler mi pejmurde dern- d
Ez-cmle bu kitb da vesle-i ayr du [3a] [3a] [3a] [3a] ve vsa-i mafiret-i Cenb-
Kibriy ve zera-i efat-i aret-i Muaf (s. a. v.) olma tevauolunur.
Nam:
Ey gl bstn- lemde
am yeme o fidnlar dikdi
Bir gn elbet verir ola mal
ol toumlar ki leme ekdi
Ve telf-i kelm ve ifde-i mermda lisn- Trk r ve luat- ebn-i asen
itiyr olund t ki, nef i mm ve mil ve fidesi zid ve kmil ola. Alel u
ki, her avmi luati kendilerine le ve itibrlarnda azzdr. Ve bu cihettendr ki
ba ferzne-i Acem demidr:
()
Fris g geri tz oterest
5

Yan, Frisde melat-i tiyye ve alvet-i aliyye vardr ki, ser-ser plde
ve and ve elva gibidir. Bu mandan lisn- Arab gibi r-i nemke mutc
deildir. Egeri luat- Arabiyye luat- urn- -n olmala oterdr. Binen
al-h ehl-i cennet anula tekellm iderler. Egeri ki Frsiyye-i deriyye da aa
il olundu ba edi-i aada vrid olmdur. Zr ba abil-i Arab
urf- erbaay telaffu etmilerdir ki, p ve ve j ve g Acemiyyedir. Ve
bu mamda ziyde ta vardr ki ba rmzda muarrerdir.

5
Her ne kadar (Arapa ) daha gzel ise de sen Farsa konu.
210
Nam :
Geri Turk nem efvh-i cihnda aiy
yz altm dil bilr her dilde bi dil bu dilim

Gyiy oldu luat- ns bir nn- semr
Fris v ayriden her biri old bir dilim.
Ve en-i tarrde olu tekellf ve a-i ar- teassf olunmaduunu
srr v ve illeti rendir. Zr tekellf ile olan kelm b-meze ve belki ibi
bezekr olur, zr mteeddidr.
Ve adde gelr:
6
.|:.| _. |, _.. t,.. t.l-siyyem ihni pern ve fehmi
dvr eyler. Egeri ki fil-cmle sir-i ell mabldr. Nitekim gelr:
7
-.| t,,| _.
[3/b] [3/b] [3/b] [3/b]

Nam:
Fil-meel sz drr-i yekt olsa
nki menr ola nim nedr
adr al fikrin insn
Naar- pkda ne mihre ne drr
Bade- bu kitb, tezciyye-i ar in biln- emra bir mecma-i
mamre vrdr ki, ess ulm- aiyye ve melekt- zeviyyedir. Muaddem bi-
art-tasavvur tertbinde bir ekl-i arb itir ve tavrinde bir arz- bed ibtid

6
Ben ve mmetimin mttakileri zorlamadan kurtulmuuz. Acln, I, 621, s. 205. (Acln iin ciltten
sonra gelen rakam hads no, ikinci rakam ise, sayfa numarasdr).
7
Beynda sihir (etkileyicilik) vardr. Acln, I, 253.
211
olunmu idi. ora vrid-i ayb misfir-hne-i dilde mihmn ve c-nin olub on iki
aded esm-i klliyye-i ilhiyye zerine beyna at- kelm idb maiyye-suvr-
isticl olub mamna revn old. Bu cihetden bu kitb esm-i mekre zerine va
olund. Ve eer-i tasavvur- beer lev-i dilden silindi. Vllhu almun am.
Nam:
Her ne emr eyler ise br-i ud
Bendeye lzm olan utmadr
Her tasavvur kim gelr km- dile
An elv ise de yutmadr
4.3.1. el-smu'l-Evvel: el-Hayy
Malm ola ki ayt- al, itidl- mizca tabi olan uvvetdir. Ve ayt-
a ol fat- ezeliyyedir ki, at- ilmi mcibdir. Pes, ayy odur ki fal ve
derrk ola. yle ki bir nesneni al fil ve idrki olmasa ol nesne meyyitdir. Ve
ayy-i mula Allh Teldr ki, ilminden bir mdrek ve filinden bir mefl
ve ric deildir. Zr eer-i ayt ai-i kevniyyeni cmlesine sr ve km
cemd ve ayvna crdir. Eeri ki, macb olanlar bu mandan fl ve kefle
idrkinden ldr. Zr ayt ndr. Vech-i non budur ki, icb- taayyn-i
kef ile perdelenmitir, vech-i fitb amm- alz ile mutecib olduu gibi. Ve
reh-revn- aat menzil-i merbe ve mamt- mableden ibtid by-i srr-
ayt alurlar. Ve badeh nie maric-i ayyeye tera [4/a] [4/a] [4/a] [4/a] lurlar. Ve srr-
sereyn budur ki, her ni ki bir amelde std ola, elbette ol ameli kendi kemli
zerine bin ider ve anda non olduun istemez. Zr naargh- al olsa
gerekdir. Ve a Tel ittif i utmadan mnezzeh ve mberrdr. Zr Alm
abrdir ki her nesneyi ilm-i kmil zerine bin ider. Anun sununda non
yodur. Ve ilmine gre udret-i zyidesi da vardr. Bu cihetden buyurur:
212
8
L. _. . _. .,| -t. t.. _. _.-| |- _. . t.

Makdir ki, muavvirlerden birisi bir kd zerine stne bir keklik tavr
idb, atml-evliy'ya bi-arl-imtin ar itdikde atml-evliy da bu
reti aya bir are l olandan avldir deycek, ol muavvir inf idb teslm
old. Ve urn'da gelr:
9
.|:t. _|. _.., _: _

Yan herkes kendi mnsb ve ly

zerine amel ider. Pes, a Teln mertebe-i kemlde ly ve sez-vr ne ise
anla amel ider.
Ve kemltndan biri ayt- tiyyesidir. Binen al-h mevcdtda
meyyit yodur, belki cmlesi fat- ayt ile imdir. T ki a kemline
non gelmeye. u adar vardr ki ba eyn yt hir ve ban bndr,
macb olan ayt- issiyeyi idrk ider faa, zr ayt- ayyeyi idrke kef-i
tm lzmdr.
Makdir ki, Bedr-i Habei (k.s.) ved- lem-i fn ldda bery- asl,
serr zerine va olunduda, sil an heybetinden va- yed itmege dir
olmayub taayyr ve mebht aldda Bedr-i mekr orada fet-i ayn eyleyb
sil dedi ve yine line avdet itdi. te bua ayt- tiyye eeri dirler ki bn-
aytdr.
Bu sebebden insnda drl r vardr ki, bir ikr olunan r- t ve biri
10

_- _. ,. ,-..
[4/b] [4/b] [4/b] [4/b] nandan mefhm olan r- ft ve biri da bu run eer
olan r- fiildir ki, r- ayvndir. Ve bu rdur ki mebde-i iss ve hareketdir.
Ve r- evvel ayr- mteayyizdir, zr srr- tdr. Ve r- n da geri ayr-

8
O, yedi g tabaka tabaka yaratandr. Rahmnn yaratnda hibir uyumsuzluk gremezsin. Bir
kere daha bak! Hibir atlak (ve dzensizlik) gryor musun? ( Mlk 67/3).
9
De ki: Herkes kendi yapsna uygun iler grr. (sr 17/84)
10
Ona ekil verdiim ve (ona rhumdan flediim zamn), siz hemen onun iin secdeye kapann!
(Hicr 15/29)
213
mteayyizdir. Fe-emm madini dimdr, al gibi. Anun ra al da
dirler, egeri let-i idrk olan al ile run mbeyninde far vardr. Ve bu ra
r- ft dedigmzi al r- tni eeri olduundandr. Anun bedene
taarruf ve tedbrle teallu itmidir. Pes,
11
_- _.
de olan ifet-i tiyyeden

menf da menf-i-minh gibi t olma lam gelmez. Pertev-i ems gibi ki,
emse mufdr. Velkin min vech ayn deildir, belki avbilde uhr eden
eeridir. Ve r- li mteayyizdir ki, menba gibidir. Yan cigerde olan demi
burdr ki uru-u mnteire asebiyle bedene sr ve ecz-i bedene mildir. Ve
mevt dedikleri r- insnni mufarat ve r- ayvnni inifsdr. Nitekim
urn'da gelr:
12
.| ..| _.. _:
Zr bu evden murd ikrolunan mandr.

ev ile tabr olunduunu vechi budur ki, r- ayvn elem-i mfraati iss
ider ve azb eker. R- insn ise elemden b-aberdir. Ve nrda muazzeb
olanlar elemi da elem-i ayvndir. Zr nefs-i na r- udsdir ki, t-
aa mufdr. t- ada ise fat- kevniyye olmaz. Ve r- insn badel-
mevt berzada ulm ve aml retiyle temel ider. Ve an orada idrki
adir, dnyda ayn- issle olan idrk gibi. Anun hed handa gelr:
13
, ,,, ... t,-|
Yan, geri nf- nam olan nam-i rn ile

mtenimlerdir. Fe-emm nam-i issye arbdir.
14
L.,| .| _,,olan ba avl
gibi. [5/a] [5/a] [5/a] [5/a] Nitekim aret-i Dvd (a. s.) sde-i behit-i ramet oldukda a
Tel buyurdu ki: Y Dvd! Saa nf- cennetimi muba ldm. Zr bundan
murd nam-i rndir ki, nf- ar nam-i cismndir.

11
Ona rhumdan(Hicr 15/29)
12
Her canl lm tadacaktr. (li mran3/185)
13
Rableri yannda rzklara mazhar olmaktadrlar. (li mran3/169)
14
Uyku ile uyanklk arasnda
214
Ell cennet-i mula nam-i rn ve cismnni mecmundan ibrettir.
Binen al-h l-i berza cennet-i muayyededir. Yan ra gre olan nam ve
camdir. Ve ru idrki a olma berza mteayyel olmasn mnfi
degildir. Nitekim l-i dny geri ayn-i ricde olan umr- mteaadr byle
iken yine ll-i ayldir Nitekim adde gelr:
15
L.,. .t. t. t,.
t.| Yan dnyda olan yaaa n ve badel-mevt kmil

ve baden-ner ekmeldir. Ve urnda aret-i Ysuf- dddan (a. s.) bi-aril-
ikye gelr ki:
16
.

t.- _, t,|.-
Yan ebeveyni ve aavn anda grdgi ryn eer-i

uhr etdikde ala tabr itdi. Mea-h l-i dny, ry iinde ry gibidir.
Zr ry line gre issin fil-cmle aat vardr. Nitekim atml-evliy
buyurmudur:
17
.,.-| _. - . t,- :|t.. Yan ll malle nisbet ile ret-i massas
vardr. Egeri ki, vcd- a malldr. Pes, vcd- mmkin ve vcd- vcib
da aa ys oluna. Anun vcd- mmkine vcd- ll dirler. Ve bundan
mtearrr oldu ki dny indel-mkefn min-vech ayl ise min-vech da
aatdr.
Ve berza da nee-i urya gre byledir. Anun berza nam ve
cami ireti nam ve camine gre ll gibi old. Ve bir nesneni lln grmek
kendini grmek gibi olmadndan yaaa-i ayye irete ald ve bu manda
enbiy ve evliy da tefvt zerinedir. Yan geri dnyda aynel-yan ve

15
nsanlar uykudadrlar ldkleri zamn uyanrlar. (Kaynana ulaamadm).
16
Dorusu Rabbim bana (ok ey) ltfetti. (Yusuf 12/100)
17
Kinat hayaldir hakkatte ise gerektir.
215
aal-yan ile mufaal ve mkerremlerdir. Fe-emm icb- cisimden ve akm-
anrdan al olduda ia ve mhedeleri ziyde olur. [5/b] [5/b] [5/b] [5/b]
Ve berza dedikleri dny ve iret arasnda olan add-i fldr. ll ile ems
meynnda ve beynel-bareyn a gibi. Yan l fil-aa emsle ve biri birine
mlte olan iki bardan her biri er ile muteli degildir. Velkin iss-i beer an
fal itmekden cizdir. Nitekim ur-i skenderiyede Bar-i m ile Nli
mltesnda mhede olunmudur. Pes, ol cizi idrk iden aldr. Ve aa ciz-i
mal dirler. Ve anda arafeyni uvveti vardr. Nitekim dnyda ezel ile ebed
iret mctemidir. Ve berzaa gre dny ve iret da byledir. Anun adde
gelr:
18
..t, ,.t ... t. _. Yan ecz-i berza ecz-i irete muttal olmala bil-
vta dny irete muttaldr. Ve bu cihetden urnda gelr:
19
.x| ,.. t. _.. L..|

Yan iretden ad ile tabr eyledi. Zr yevm, emse
ve ade muttal oldu gibi, dny da, ezel ve ebede muttaldr. Ebedden murd
yevm-i iretdir ki l-yentehdir. Ve ezelden murd mebde-i muayyendir. Ve a
Teln ezeliyyeti, ft- elbiyyedendir ki, evveli yodur, dimektir. Pes, evvel
olduu mebde-i muayyen asebiyledir. Nitekim mallinde beyn olunur,
inallhu Tel.
Ve hedn berzada ayt- rniyyeleri cihetiyle merz oldularndan
ulem-i rsm cevz- nika da hib olmulardr. Zr ele-i namdir. Velkin
bunda bhe vardr. Zr nikla temettu itmek, tla intifdr. Berza nami ise
nam-i ftdir.

18
Kim lrse onun kymeti kopmutur. Acln, I, 2618, s.279.
19
Yarn iin nceden ne gndermi olduuna baksn. (Har 59/18).
216
Ve dnyda menmda veya ba avlde nikla tele vi olur. Eger
itilm ile olursa ayl, nefsn ve eyndir. Ve eger bil-itilm olrsa, ba-
ift ve mumelt- manevyyeni temel ve retidir. Yosa fil-aa nik
degildir. Berzada olan idrk ise adir. Nitekim mrr eyledi. Binen al-h
berade olan umr- ayyeyi dnyda olan umr- ayliyye [6/a] [6/a] [6/a] [6/a] zerine bin
ve ys itmek a degildir. Ve bu man cinnle ins arasnda olan izdivc gibi da
degildir. Zr cinn geri rndir, velkin rniyyeti alebe itibriyledir ki,
uver-i mutelifede temel ider. Maa h cism-i lafdir. Ann melek gibi
ism-i laf tahtnda dildir. Ve beer ile izdivc, cismniyyeti cihetindendir. Zr
cismniyyet-i mulada mtereklerdir, egeri ki beer cism-i kefdir.
Ell cihet-i cismniyyet ile taayyn-i ma yznden taavvur idb
izdivc itmeleri mmteni deildir. Nitekim, ehl-i mn cinnde ur-i n ile izdivc
iderler. Maa-h r fil-al nrdandr ve nrla temettu mmki degildir. Zr
mizc- ma bulmudur ki, anla bil-i nikdr. Nitekim yevm-i ymetde
dil olan beglere nrdan krsler va olunur. Zr nr mtecesseddir ki, zerinde
cls itmek mmkindir. Cevhir ile far budur ki, nru cesedniyyeti cevherden
elafdr, cevhiri biri birine nisbet ile tefvti olduu gibi. Bundandr ki nefs-i
klliyyeye, cisme taalludan evvel drre-i beya ve bade taallu yte-i amr
dediler. Zr ytu cevherinde nevan kdret vardr, ulmet-i cesed gibi. Ve bu
ulmet, geri enbiy ve evliyda olmaz. Zr tezkiyye ve tafiyye asebiyle, lefet-i
zide bulmulardr. Fe-emm ansr- iret ile anr- dnyn meynnda far-
am vardr. Ve aret-i Aliden (k. v.) menldur ki:
20
t.,., t. tLx| ..: |
Yan afiyn mhede ve icblar birdir. Zr

yanlerinde tefvt yodur. Fe-emm in, yan perde-i cismniyyeti kef ve
izlesinde uvvet-i mhede ve letafet-i zide vardr. Nitekim Kbeye ilm-i

20
Perde-i gayb alrsa yaknim ziydelemeyecek.
217
yan ve menm veya insilla ryetden ora mhede-i riciyye ile keml-i
iminn gelr. Ve urnda av- beeri matlb olan bu male iminndr
ki, ryete nrdr.
21
,:t, . t. [6/b] [6/b] [6/b] [6/b] Ve Raslul-lh (s. a. v.) ekmell-beer olmala ayt-
tiyyeleri da sireden ekmeldir. Ve mizclar da sir emziceden adeldir. Ve
bu adeliyyet ve ekmeliyyet ile leyle-i isrda rtbe-i s ve derece-i drsi ger
eylemilerdir. Maa-h aret-i sda tecerrd-i nefs var idi ki, teallu yalz
vlidesi Meryem olmala all idi. Ve aret-i drs on alt sene ekl ve rb ve
menmdan bil-klliyye muna olub, t,|. t.t:. t...
22
mcebince felek-i emse
merf ve mcerredt- melektiyyeye mltea old. Ve adde gelr ki:
23
_,|t.,. t.,; t.,. t., Ve bu manda geri mair-i enbiyn mreketleri
vardr. Velkin Cenb- Nebevde olan idrk etemdir. Bu cihettendir ki, nevmle
ade vi olmaz ve nemz iinde mut- lhiyye yznden p pesden
berber grrlerdi. Zr vcd- a bil-klliyye vechdir ve abbul-lh da
ekmel-i mehirdir. Ve ol vechde ki af olmaya, e ciheti mtteiddir. Anun
urnda gelr:
24
. - ,.. |. t..,|.

Buradandr ki, ibn-i sebl l-i arretde her ne arafa

tevecch iderse ble olur. Yan, Kbeye bi-uih mteveccih oln nemz
a oldu gibi, her cnibe bi-ummen mteveccih ve mstabeli da drst
olur.

21
Allah bizleri ve sizleri rzklandrsn.
22
Onu yce bir makma ykselttik. (Meryem 19/57).
23
Gzlerim uyur, kalb gzm uyumaz. Buhr, teheccd, 16, Tevarih, 1, menakb, 24; Deylem,
V/8965.
24
Nereye dnerseniz Allahn yz (zt) oradadr. (Bakara 2/115).
218
Ell ayd abde gredir. a- mulada ayd olmaz. Ve an l, tla-
adr ki, muayyed di mubelesinde degildr. Zr die mubil da
didir ve di, adm yannda yd olunmaz. Bu srr zerinedir ki ehlul-lhdan
birine atse vi olduda elamdulillh dimek zerine itir eyled, Rabbul
lemin kelimesin aa il ve amm itmedi ve ekmeliyyet-i nebevyyedendir ki,
buyurmudur:
25
_.. _,. ; .. ,|. ,. _...,; , . . _| Bundan murd [7/a] [7/a] [7/a] [7/a] tecell-i t
mertebesinde olan inkif- amdir ki, add-i beere gre andan etem yodur. Ba
eyym- ayfda olan tecell-i ems gibi ki, anda al icb- seb yodur. Bundandr
ki, iretde ryet-i a, hirede emse tebh olunmudur ki, ems ol vaitde ecl
ve eherdir. Ve ill subuht- vech-i ilh mrtefi olsa, nr- aani-i t, cmle
ft ve t ir eyler. Bu cihettendir ki, b-perde-i amm- ra-i fitba naar
olunmaz. Zr iddet-i nr addl-baar bile relendirir, ayrileri bi-arl-evl.
Ve iddet-i baaryye-i nebevyye yle idi ki, on iki aded reyyy
26
berber
grrlerdi. Egeri ki, ebr- ren-y Arab ve ayre gre alt ve yediden ziydes
mutefdir ve ol nr ki, eflkde maall-i envr ve zemnde mevi-i avy ales-
seviyye seyr iderd. An baar ve baretine ey ve ekvn nice icb olur ve kem-
yenba mhede ve ryet-i adan an macb lur.
Nam
Kimse bilmez t ey h- Rsl
ayret-i kbrda alur al- kl

25
Benim Allah ile olan bir konumum var, ona ne melek-i mukarreb ve ne de herhangi bir nebiyy-i
mrsel yetiir. Aclun, II, 2150, s. 173. Bu hads ile ilgili geni bir deerlendirme iin bk. Seyit
Avc, a.g.e., ss. 244-245.
26
lker (pervin) yldz. Yedi (veya alt) yldzlardr ki; ikier ikier karlkl dururlar ve ayn getii
yerlere yakn grnrler. Gerdanla benzedii iin Felekiytta Ikd- Sreyy tbir edilir. Bk.
Abdullah Yein v.dr., a.g.e., s. 898.
219
n saa itdi tecell t- a
Gl-ruu zre aradan bitdi gl

Cm- feyden ien ser-mest olur
Neyler aa meclis-i ahbda ml

eri reh-ber iden bulur ar
Geri odur aa her yzden sbl

ayre amaz emini olan
Sendedr vallhi billhi gl

Gl-ruudan nkim aldu by-i a
Alama ey a bu glende gl

Ell drs mddet-i avle umr- issiyyeden ve alel-u menmdan
mnat olduysa da Raslul-lh an ln al b almad ve belki evvel ve ir
dim bdr idi. Zr b mertebe-i aylde olub cm- cihn-nm-y albine
adem-i nzlden n sermest-i bde-i hl ve nisyn olmad. Ve uver-i
nisyn bil-cmle tecellyta dir idi. Ve umr- cismniyyeyi mzdelesi mlk ve
melekte al-vechil-keml nim [7/b] [7/b] [7/b] [7/b] virmek in indi ki, mecmaul-avseyn ve
mltel-bareyndir ki, t- a nut- lhiyye ve kevniyyeni mecmi ile
anca anda tecell itmidir. Sarlerde uhr iden b-asebil-istidd ia-
mteayyinedir, vkel-y mlkde olan tefvt gibi. Ve a Tel ayy ismi ile
ibtid aa naar itmi ve msemmsn an aat ile muttaf lmdr. Ve
220
adde gelr ki:
27
. _. ,,,|. ,. ..| _. |-| |- . re ile tabr eyledi. Maa-
h nrda o man yodur. Zr nefes-i ilhdir ve nefesde ba ecz-i reiyye
vardr. Nitekim eyym- zemistnda hirdir. Ve aldan mad, tadr ve
ulmetden murd, ulmet-i ademdir ki, ayn- riciyyeye gre adem-i vcddur
ve ill ilmullhda abitdir. Anun ayn- bite-i ilmiyye dirler. Ve nr didu
ism-i nrla uhruna dirdir. Zr mlk kr- memleketi eyd-i vkel ile utdu
gibi, esm-i lhiyye da uddm gibidir. Anun aadiyyete naar ile, alatu ve
cealtu ve emlinde ia-i mtekellim vade itiyr eyledi. Ve vidiyyete gre
alan ve cealn dey mtekellim-i maal-ayr r eyledi. Maa-h burada
ayr yodur. Zr bir nesneni esm ve ft kendi tna icb olmaz. Belki anla
ayrden mutecib olur, an- ars gibi.
28
Bu yzden al- lem ayretde
almdr. Zr a uhr perde-i uhr olmudur. urb-i mfri ve hev gibi.
Ve ol re-i kmil teayyun-i nebevde uhr idb sir erv ve taynt da
mertib zerine andan tereu eylediler. Ve nrnyyetleri da urb ve buda gre
tefvt zerine old. amer ve kevkib-i sire ve seyyre ve ems gibi.
B-amdillhi Tel bu ulmet-i kevnle mutecib olan a- fari da
byye-i icb m- cennet-memme udmde efat- Mustafa (s. a. v.) ve
himmet-i atml-evliy ile (k. s.) mnkeif olub erkn- [8/a] [8/a] [8/a] [8/a] vcd mevf-
kr-i ilh ldu davs avl-i randir.
Ve bu dnyda olan itilf ve itilf, mubele ve inirf ezelden n olub
devr-i arde da erv arasnda hveyd olmudur. Nitekim adde gelr:

27
Allah mahlkt zulmetinde yaratt sonra zerine nurunu serpti. Ahmed bn. Hanbel, Msned,
IV/176. Bu hads-i erfin yorumu iin bk. Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, II, s. 220.
28
Gelin duva.
221
29
.|.- t,.. :t.. t. .|. t,.. t.. t.. ..-. .- ; ite bu itilf ve itilf
rdir ve nielerinde da manev viold. Nitekim mfd- laf- nebevdir ki
30
| _|. .|, |. _: .t.-., ..., .,, , ,. L. Yan her mevld frat-
alyye zerine mevld olur ki aa frat- selme dirler. ora ba ftla bi-
asebil-istidd mnarif olur. Sahi mizc sam ve mnarif oldu gibi. Ez-
cmle ebeveyni veya onlar kmnde olan vkel ve uren sebebiyle millet-i
anefiyye ve fra- alyyeden brn olub milel-i mutelife aidi ile mtelevvi
olur. Ve aml-i aba ile tedenns bulur. Ve vii va ve mridi ird aa
kr itmez ve urnda gelr: _,.|t.|| .- ; t.|.| t.

31
Yan, geri ummen ehl-i
leme rametdir. Velkin yeste-i aab olan kimse ol rametden marm ve
eyn gibi mercmdur. Pes, usr bilde ve maaldedir. Nitekim mmtenie
teallu- cd olmama a allayetde ur ve nonndan deildir.
Belki mmtenii madr olmadudr. Yan sir madmlar gibi teallu-i udret
ve cda li deguldr. Nitekim a kendi vcd kendie madr degildir.
Anun
32
. _. _: _|. .

ummundan irc olunmudur.

Ve bir kimse mehrrul-mizc, yan mizcna afr lib olsa erbet-i
aselden teneffr itti gibi n-biln da male-i ikmetden teneffr iderler. Ve
urnda gelr yle:
33
; . t,| _. t-, t.
.: _,.|
Yan, kffr erat- urn-

resm ytnda mcdele itdikleri gibi, ki anlara kffr- rsm ve ai dirler.

29
Rhlar tpk donanml askerler gibidir. Birbirlerinden holananlar uyum salarlar; birbirlerinden
holanmayanlar ise uyumsuzluk iinde olurlar. Eb Davd, Edeb, 16.
30
Her doan slm ftrat zere doar ebeveyni onu Yahudiletirir veya Hristiyanlatrr ya da
Mecusiletirir. Acln, II, 1990, s. 125.
31
(Ey Muhammed!) Seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik. (Enbiy 21/107).
32
Allahn gc her eye hakkyla yeter. (l-i mran 3/6)
33
nkr edenler mstesna, hi kimse Allahn yetleri hakknda tartmaz. (Mmin 40/ 4).
222
Kffr- aat da urn- a ytnda [8/b] [8/b] [8/b] [8/b] mcdele iderler, ki anlara
kffr- ai dirler. Zr
34
| t,
..| _,.| t,,

vefnca mn- resm ile mmin
olmular. Velkin dire-i mn- aden ricde almlardr. Zr eger mhede
ehli olsalar, ilm-i ilh uunda mcdele itmezler ve ai- lhiyyeyi inkr
lmazlard. Maa-h evhid-i tevd mer gibidir ki uver-i ai andan
mnakis ve gzlye gizlu yodur. Fe-emm nr olanlar
35
; ,. ,,| L., ,..

.,,

mdnca grr krlerdir.
Nam :
Yzer deryda mhler yine deryy grmezler
Gezer mecnnlar arda v ary grmezler

Egeri ar-i nr olup grrler lemi gzler
Vel ol nr iinde ala aray grmezler

ry- Ysuf grmez e l em-i amdan
Ne Ysuf belki bu dny v m-fhy grmezler

Grrler drl drl cmelerde seyreder ol h
Raiyyet ann idp suln-i b-hem-ty grmezler

Anrdan baanlar kr-i mder-zde benzerler
lcyla almaz gzleri eyy grmezler

34
Ey mn edenler! Bakara (2/137).
35
Ve onlar sana bakar grrsn, oysa onlar grmezler. (Arf 7/198)
223
ular kim amad cn gzlerin dnyda ey a
Yarn ol b-baretler cihn-ry grmezler.

Ve dde cn kde olmaa bi, albi re-i ayt bulmasdr. Zr ayt
mefd olca, avss ve uvv da mefd olur ve urnda gelr:
36
t.,,-|. t.,. t: _. |
Yan alb-i insn meyyit gibidir, cenn ve cesed-i dem gibi.

ora,
37
,-..
_- _. ,.
ve da
38
t,. _. t., _. _|. .| _. | _.|,
mutes zre
ret ve alb ayt bulduu gibi, alb da ayt bulub tbi-i Hud olur. Nitekim
urnda gelr:
39
,,,|. - . .. ,. _..

.-, ,. ;

Pes, bu Hud fil-aa ol nr- tevfdir ki, alb-i insna maf olur. Ve
alb ol nrla ayr ve er ve a ve bl temyz ve te ider. btid eer-i mn ve
andan n ve andan mhede ve yndr. te bu ft- celle [9/a] [9/a] [9/a] [9/a] ile ittif tevf-
i sdandr. Ve balar tevf-i m ehli olub mula mertebe-i mnda alurlar.
Ve balar da, marm-ebed olurlar. Ve dimilerdir ki:
40
|.| ; _. |.| ; _, _. _,
Ve bu maal esrr- aderdendir ki ifs

memndur, herkes kendi zevnde bulma gerektir.

36
l iken dirilttiimiz.. yetin tmnn meli: l iken dirilttiimiz ve kendisine, insanlar
arasnda yryecei bir nur verdiimiz kimsenin durumu, hi, karanlklar iinde kalm, bir trl
ondan kamam kimsenin durumu gibi olur mu? te kfirlere, ilemekte olduklar irkinlikler
byle ssl gsterilmitir. (Enam 6/122)
37
Ve ona rhumdan flediim zamn (Hicr15/29)
38
Kullarndan dilediine irdesiyle ilgili vahyi indirir. (Mmin 40/15)
39
Her kim hidyetime tbi olursa onlar iin herhangi bir korku yoktur ve onlar znt ekmezler.
(Bakara 2/38)
40
Herhangi bir delil istemeksizin kabl eden, kendisi de makbl olur; herhangi bir sebep aramakszn
rededen de red edilir.
224
Ve iki nesne ziyde am ve mkildir : Bir, ikrolunn esrr- a ve ader
ve bir da, vadet-i vcd zevle idrk itmek. Ve zevle didugimiz budur ki
resmden hfle sylemek y maallinden ouma veya taldle vadet-i vcd
rislesi yazma kifyet itmez. lda denleri ekeri tald yznden dmlerdir.
Zr muade ild ve all olmaz. eyn bu adar marif-i ilhiyye ile ll ve
mull oldi. Zr lem-i ta dul ve ai-i vcbiyyeyi fehmi yoidi. Ve
bundan fehm olundu ki, eger mbded ve eger muntehdir ikisi da bb- edebdedir
ve ill merdddur. Ve merdd- ilh nice merdd ise, mabl-i ilh olanlar
merddi da merdddur. Zr anlar mahar- tmdr. Velkin macblar bu srr
bilmeyb am aldlar. Ve enbiyya s ile tari itdikleri gibi, evliyya da
eiyetden li olmadlar ve meln oldular. Nitekim urnda gelr:
41
-; t,..| _. . ,,..| |. . , _,.|

Makdir ki Eb Yezd-i Bism
42
(k. s.) dervilerini birinden bir n-sez
nesne dr olduda Eb Yezd an anda:
43
. L. _. Lt.|.. . dedi. Zr
Eb Yezd naardan s olan naar- adan s gibi idi. Buradandr ki fz-
ulb- meyi gerekdir dirler. Mad- meyi muandir, yosa muallid
mteeyyiler degildir. ora ol mrd hadd-i erden ric olb nie batla
mbtel old. te bu bet-i hiredir, bet-i bne ise yne-i albi reyni ve

41
Allah ve Resln incitenlere Allah, dnyda ve hirette lnet etmitir. (Ahzab 33/57).
42
Eb Yezd Tayfr b. s b. Srn (. 234/848): Btn tasavvuf ve tabakat kitaplarnda
kendisinden bahsedilirse de bu bilgiler genellikle onun menkbeleri, szleri ve athiyelerine dir
olup bunlar arasnda hayatyla ilgili az bilgi bulunmaktadr. Bayezd tasavvuf trihinde sekr, fen,
melmet, tevhd, mrifet, muhabbet, mirac ve sar gibi konulardaki szleri ve athiyeleriyle
tannr. O slikin kendisinden geip, benliini yok ederek Hakka ermesi gerektii dncesindedir.
Daha geni bilgi iin bk. Sleyman Uluda, Byezd-i Bistm, DA, V, 238-241; Feridddn
Attar, Tezkiretl-Evliya, (Trc. Sleyman Uluda), lim ve Kltr Yay., Bursa 1984, ss. 198-245;
Hucvur, Keful-Mahcb, (Trc. Sleyman Uluda), Dergah Yay., stanbul 1982, ss.204-206;
Kueyr, a.g.e., ss. 91-93.
43
Allahn nazarndan sakt olan bu adam terk ediniz.
225
nru zulmete tebeddlidir.
44
_|t.. .t, t,.| ve bua fil-cmle aytdan ora [9/b] [9/b] [9/b] [9/b]
memt dirler. Zr eger ayt- ayye olsa ebed mevt yz grmez ve mubil-i
a mdbir olmaz.
Nitekim dimilerdir:
45
.- t. |. | Yan, aa vulat- ayye bulub,
cem-i berzi ve uyddan gr idenler bir da evf- nefse dnmezler. Zr
iksr-i aam ile, nus- ar eheb-i ibrz oldudn ora bir da eheb, nusa
istile itmez. Bundan fehm olunur ki, ednlar al olrlar. Velkin allar edn
olmzlar. Anun bir kimse her end ki idb bir kmili zln araym dise,
anda altundan ayr nesne bulmaz ve nn ten ve derecesinden tenzl itmee
dir olmaz ve bir ey misk olsa, oan retinde ibrz itmekle aatna eyn
gelmez. Zr ryia-i ayyibesi srrn amz ider. Bundandr ki rete itibr yodur.
Nam :
sn-i t olca dil-berde
stne alas- fir neyler
ay olmasa cild-i zerrn
Szlerim tufemi tezyn eyler

Ve blda evf nefse rc itmez denildi. Zr evf aa avdet ider ve
ai- esm ve ftla telebbs eyler. Zr fen ile alvetden ora be ile celvet
lzmdr. T ki slik ekmeliyyet mertebesine r ola ve srr- avdet y kendi nefsine
id olan srr- nbvvet veyad ayre rci olan srr- risletdir. Ve bu dereceye
gelince slik o evr gr eyler ve bas vafe ider ve eker merdd olur ve
merdda bir da ilc olmaz.

44
Allah muhfaza!
45
Vuslata ermi olsalard dnmezlerdi. Kitbn-Netcede bu szn Eb Sleymn Drnye it
olduu kaydedilmektedir. Bursev, Kitbn-Netce, I, s. 24; II, s. 371.
226
Nitekim mrr itdi. Zr yumura fsid olsa her ne male mr tatna vaz
olunsa beesi ve ayt olmaz. Ve kealik beya-i z [10/a] [10/a] [10/a] [10/a] vus altna osalar
yine z-i bee mtevelld olur. Ve are-i amm alet ile yne olmaz. Nitekim
ba meyi-i Acem dimidir :
Tvna pk gerden zi jeng yne
Velkin ne yyid zi seng yne
46

Yan bir yneni ehresi jengr-beste olsa amel ile cil bulur. Zr al
ynedir ki bil-i cildr. Velkin a olsa tasl olunmaz ve olunsa da amel yi
olur. Zr al adr ki bil-i alet degildir. Sul olunursa ki: Bu beyitden
masd nedir ki ibul-Menev dimidir :
Ger tu seng ara v mermer ev
n be-ib dil resi gevher ev
47

Zr bundan istile mefhmdur ki kelm- sba mulifdir? Cevb budur ki:
Bunda iki mlaa vardr. Evelkisi budur ki, seng ile tabr itdgi let-i abna
dldr ki terbiyesinde ubet vardr. Zr icb- kef ehlini terbiye iden mrid,
talf-i icb idince o tab eker. Nitekim ac Bayrm Vel
48
(k. s.)
Aemseddn
49
anda : u oln azndan mrekkeb arasn silince o

46
Aynay pastan temizlemekle parlatabilirsin; ancak tatan ayna yaplmaz. (Mesnev, C., V., Beyit
457-458). bk. http://semazen.net/show_text_main.php?id=325&menuId=110
47
Eer sen ta, kaya ve mermer dahi olsan gnl shibine ulatnda cevher olursun.
48
Hac Bayram Veli (. 833/1430): Anadolu topraklarnda doup byyen bir Trk mutasavvf
tarafndan kurulmu ilk tarkat olan Bayramiyyenin pridir. XIV. Yzyln ilk yarsnda Orhan
Gazi dneminde Ankarada dodu. Orhan Gaz, I. Murd, Yldrm Bayezid, elebi Mehmed ve II.
Murd devirlerini idrak eden ve kurduu Bayramilik tarkatyla Anadolunun mnev yapsnn
ekillenmesinde byk katklar olan Hac Bayram- Veli Ankarada veft etti. Daha geni bilgi
iin bk. Nihat Azamat, Hac Bayram- Veli, DA, XIV, 442-447; Ali hsan Yurd, a.g.e., ss. 21-
22; Fuat Bayramolu-Nihat Azamat, Bayramiyye, DA, V, 269-273.
49
Akemseddn (. 863/1459): Asl ad emseddn Muhammed b. Hamzadr. Akemseddn veya
Akeyh adyla hret bulmutur. Fatihin hocaln yapm, mutasavvflk, irlik ve tabiblik yn
olan bir ahsiyettir. 792/1390 ylnda mda dodu. Fatih 1453 ylnda stanbulu muhasara etmek
iin ordusu ile Edirneden yola knca Akemseddn, Akbyk Sultan ve devrin dier tannm
227
zahmet ekdik dimidir. Pes, icb kef ve slki ab olmadan n-bil olma
lzm gelmez. Nitekim lal-i beden
50
al ddr, Fe-emm n cigerde terbiye
ile ymetdr olur.
Ell slik n- ciger yemelu ve emden mercn dkmeldr, t ki r feye
sr ola. Ve ikincisi budur ki, seng ile murd mula seng degildr, belki bil-i
terbiye olan adr, lal-i mekr gibi. Nitekim ba evliy ni elinde yuvalayub
nef-i nefes itdikde cevher olmudur. Zr n trbdr ve cemi madin trbde
perverde olur. Ve bu manya nrdr ki, ol beyt ki il-i mekr dimidir:
Evliy r hest udret ez ilh
Tr-i ceste bz-gerden-ez-rh
51
[10/b] [10/b] [10/b] [10/b]

Yan geri enbiy tlm ou geri dndrr, Fe-emm a-i mbrem ise
dndrmez ve li zerine ib ider. Ve r (a. s.) atl itdgi olan anda;
52
.t: , denild ki srr- mekre rcidir. Zr ak al sad olmaz. Nitekim
bls anda urnda gelr: _,.t:| _. t:
53
Yan, eyn aleyhi m-yesteiu
vech-i arda ouz bi yl veyd otuz bi sene bdet idb, ret-i sadde r-
nm oldudan ora imtin- secde-i dem ile ilmullhda olan evet-i tiyyesi
uhr eyledi ve sadet-i ra ve mn- riyyesi fide lmayub kfir oldi. te
buradandr ki, balar sba ve balar laa naar eylediler. Velkin evl olan

eyhleri de yzlerce mritleriyle ona katldlar. Fetihten sonra Ayasofyada klnan ilk cuma
namaznda hutbeyi okumu ve Eyyb el-Ensrnin kabrini de Fatihin istei zerine o kefetmitir.
Bayramiyyenin emsiye kolunun kurucusudur. Kaynaklarda iyi bir hekim olduu bildirilen
Akemseddinin tp trihinde mikrop fikrini ilk defa ortaya atan ve hastalklarn bu yolla bulat
fikrini ilk defa ne sren tabib olduu kabl edilmektedir. Akemseddinin hayat ve eserleri iin
bk. Ali hsan Yurd, a.g.e., ss. 15-40; Orhan F. Kprl-Mustafa Uzun, Akemseddn, DA, II,
299-302; Reat ngren, a.g.e., s. 155-158.
50
Yakuta benzeyen krmz ve deerli bir ss ta.
51
Allah Tel cnibinden evliynn yle bir gc vardr ki, atlan oku yolundan geri evirirler.
52
Kfir olarak ekillendirilmitir.
53
Ve kfirlerden oldu. (Sad 38/ 74)
228
54
t.- _.. t. deyb ibn-i vat olmadr. Nitekim, adde gelr:
55
| |- t.|.,. _:. |..
Yan, hirde eer-i sadet olan mn ve aml-i

lia zerine olub timeyi aa tefv gerekdir. Zr sn-i time ehli olan
kimse b-esebil-lib m hulia leh olan kre mheyydr. Ve ba evliyya
sadet-i alyyeleri mnkeif olma
56
-; _. t,..| t,-| _. .,| ,,|

yetinden
medur. Ve belki balarna ayn- bitesini avli, bil-klliyye cnib-i
adan il olunur. atml-evliy gibi ki, Dery-y Maribe dulu vatinde il
iril-mr olca avli hir olmudur. Ve buradandr ki dimilerdir:
57
_|,- |,||
Yan, leyleden murd ayb- tdr ki, herkesi avl-i afiyyesi oradan uhr
itmekdedir. Ve bu leyl nehr ol uhrat milidir. Egeri nefs-i insndan ric
nesne yodur, fefhem cidden.
Ve afe-i Tenzlde msbetdir ki, aret-i Ms ve Ya (a. s.) aleb-i
rla giderken dery [11/a] [11/a] [11/a] [11/a] kenrnda bir midr msteri oldlar ve orada b-
ayt olmala zd in istib itdikleri semek-i mlie reas ibet idicek ol
semek bi-inil-lhi Tel zinde olub kendini deryya ald. Zr ol ml-ayt
r- ilh ve fey-i Ramn retinde idi ki, ibet itdgi nesneyi zinde lurdi. Bu
sebebdendir ki, r dediler. Zr bir zemn-i uk zerine cls itdikde ol ar-
ybis nebtla ter tze old. Ve rz- r dedikleri bu mnsebet iledir. Zr ol
eyymda uvvet-i reb ile an- zemn emen-zr olur ve yeil renge girer. Naar
eyle ki, Cebrlin (a. s.) rkib oldu zdem(?)-ki aa feresl-ayt dirler a-i

54
Ben gerekten mminim.
55
Amel ediniz, zra herkes yaratl istikametinde ynlendirilir. Acln, I, 430, s. 147.
56
Dny hayatnda da, hirette de onlar iin mjde vardr. (Ynus 10/ 64)
57
Gece (ok eye) gebedir.
229
Ms ve ulzmde her nereye va- adem itdiyse sebz-reng old. Ve Smir aa
muali olub oradan bir aba a itdi. Nitekim urnda gelr:
| _. ., ,.,..

.| .

58
Ve ol abadan cesed-i cle tarh idecek, anda uvr ve
eer-i ayt uhr eyledi. Zr mar olan aba feresl-ayt eeri olmala
aytdan yine ayt l old. nsn- kmili nefesi da byledir ki, il olundui
maalde ayt- aniyye uhr ider. Pes, kelm, ayy- a olana
murenetdedir ve bu mamda, Eb Yezd-i Bistm (k.s.) buyurmudur ki:
59
., ; .| _-| _. t..|. t..- ,,. _. t.,. ,:.|. ,..- Yan, ulem-i filn
mevt gibidir. Nitekim uref-i mkifn aydr ve anlardan az idenler da
onlara gredir.

Nam :
Zll-i fey-i ud bi-i aytmdr
b- zemzem-i Kbe if-y tmdr

Sipen-ne-i dnyda mr-i ndir
Zamn- ire dek illet-i ebtmdr

Klb man v by-i nesm o nefesim
emm-i anber esrr- ayyibtmdr

Bu bar-i ikmet iinde alem olup avv
Eerlerim drerine adef devtmdr [11/b] [11/b] [11/b] [11/b]

58
Elinin izinden bir avu avuladm (Taha 20/96).
59
Siz ilminizi l olarak llerden aldnz; biz ise ilmimizi lmsz olan yce diriden aldk.
230

Hediyye olmain dest-i Receb Pya
alem-rev-i ikem aba o bertmdr

Dim- m- erf ire skinm a
Aan riy- ulbe bu gne Furtmdr

Ve urnda gelr: . ; .. .-|. ;

60
Yan, Allh Teln ayt-
tiyyesi, keml zerine olub evf- cismniyye ve nut- kevniyyeden mberr
olmala anda klet-i b ve menm olmaz. Ve melike da abi-i lafe ehli
olmala kefet-i bdan berlerdir. Anun iym- ramanda srr- amadiyyet
ve teebbh-i melike vardr. ol cihetden ki iym- nehrla ekl rb mrtefi ve
ym- leyl ile, menm yaaaya mbeddel olur. Ve bu man istimrr zerine olsa
ebdl rtbesi uhr ider. Nitekim dimilerdir ki drt alet ile insn terevun
pyesi bulur. Terevun odur ki, rniyyeti lib olub murd eyledi retlerde
temel ider. r ve melike ve emli gibi. Ve ol hr alette biri, amtdr
(sukt) ki, hir ve bn mudese-i nefsniyyeden slim ola. Bu man ise
ikrullha mdvemet ile l olur. Ve biri dai, uzletdir ki hir ve bn
aldan ve mlatdan tebuddur ve uzlet sebeb-i amtdir. Zr aldan
munat olan kimseni lisn mlyaniden al olur. Ve belki m-yan olan
ikr itmek bile at- ardr. Ve biri da, c dur ki, devm- avme mel
olub ifr da tall ve ell-i ayyibden itmek gerekdir. Ve biri da, seher
dedikleridir ki, terk-i nevm dir. Ve bu mmet-i merme iinde aba dek iy-yi
leyl ider liler gelmidir. Hi olmazsa bri l-i arde ym idb alavt ve

60
Onu ne bir uyuklama tutabilir, ne de bir uyku. (Bakara 2/255)
231
ikre ihtimm lzmdr. Ve bu drt alet vcd- insnda keml bulsa ebdlden
olur.

Ve ebdl, r neferdir ki, m uddunda seyr iderler, nefs-i Dimda degil
faat, nitekim ehl-i m byle zum [12/a] [12/a] [12/a] [12/a] iderler ve rlar mam dey itibr
eylerler. imdi ol mam fesea mamdr. Nitekim, ehl-i mhedeye rendir. Ve
msde gelr ki: uayr
61
tairle cezre-i Hengm
62
urbunda bir cezre-i
aredir ki mam- ebdldir. Yan ebdl ekeriy orada mctemi olurlar. Ve
ebdl dedikleri ft- nefsniyyeyi nut- Rabbnyyeye tebdl itdikleri
hasebiyledir. Ve dediler ki, bir acetleri olub sefer itseler, mamlarnda kendi
retleri zerine bedel alorlar ki ol bedel anlar lldr. Ve ll mallden
mfraat itmedgi gibi ol da aat- mbeddel-minh ile im olur. Velkin hi
kimse ol reti bedel olduun bilmez. Egeri aat birdir. Yan, taarrufda ikisi
birbirine muvfdr ve arada keret yodur.
Ve bu mam fehm iden menmda mer olanlar ayl ve aatlerini da
fehm ider. Meel bir gicede Raslullh (s. a. v.) nie bi ayle grnr. Maa-h
ilye-i aliyyesi zerine ise grnen birdir. Zr temeldr ki, aat- videye
rcidir. Nitekim her neni revzenesinden mnakis olan pertev, emse rcidir.
Bir kimse pertevi grdkde ben gnei grdm dise, fil-cmle adir. Egeri ki
gne felek-i rbidedir, r- nebev al-y lliyinde oldu gibi. Ve herkesi
vcd, aa-i nr- Muammed zerine mebndir. Pes, an gren kendi
ynesinden grr. Egeri ricden an ider.
Buradandr ki, r (a. s.) herkesi fat- libesi zerine temel ider ve bu
temelden r aat itibr olma lzm gelmez. Nitekim bu far a
elift- erbaada ccc- m ile avdetde gelrken Ul dedikleri mevia arb
yerde mareke-i Arab ve arbede-i ku- Arb old. Far bil-itiyr tecerrd

61
Bu Kusayr berr-i Msr- Yemen tarafnda olan Kusayrn gayrdr. (Mellife it not.)
62
rann Fars krfezinde, Hrmzgn eyleti sular iinde bulunan on drt adadan biri. Bk.
(www.irankulturevi. com/turkce/iran/hurmuzgan).
232
idb bir am ve bir servl ile file meynndan ub cnib-i aybden memr
olduum arafa gitdim. Ve bende uvvet-i diyyeden eer almamala ir bir
yerde ylub gice iinde yalz aldm. [12/b] [12/b] [12/b] [12/b] Ve aytmdan meys olub bira
sat mrrundan ora yanma bir imse geldi ki, zerinde libsdan bir servli
vard, faa ve benim oradan ymm uun iltizm eyledi. Ben da arekete
adem-i meclimi ar itdikde, Ben seni buradan aldurub ccca le
gelmiimdir dey, ellerimden utub yuar aldrd. Ben da av-i amere aru ol
mhtb yzne naar ldumda, cnib-i aybden rdr dey ifde eylediler.
Fil-aa ilyesini mlaa itdikde kitblarda mersm olan vechle buldum. Ve
cz vatde beni ccc nzl itdgi maalle il idb, Ben saa yine buluurum
dedi ve yib old. te r fat- bas ve lys fat- abdr diyenler man-y
mekrden dediler. Zr r vcd sebeb-i bas- vcddur ki anla ayt-
tze l olur.
Dediler ki, arada r ve deryda lyas olur. Egeri ki ba evtde
birbirlerini mamlarnda da olurlar. Nitekim atml-evliy rkib-i sefne iken
r, dery zerinden yryb gelb dil-i sefne old. Velkin dil-i sefne
olanlar bu mandan b-aber idiler. Ve bu mamda da tafl vardr ki, ba
rmzda derc olunmudur ve r ayt- libesi olduundan ekeriyy dus
budur ki, zikr olunur:
63
,.... ., _,| _-. ,||. ,. ; |;t, , t, _- t, Zr her velni mam
ikrinden malmdur. Nitekim erkn- Kbe da byledir. Meel mefde rkn-i
r urbunda
64
-; . t..| t..| _. ,, .| _. ,,|| dey du olunur. Zr,
Ir araf ardr ve ne adar fiten var ise ol arafdan uhr ider. Ve m maall-i

63
Ey diri ve gl olan Allahm! Senden baka ilh yoktur. Marifetinin nuru ile kalbimi ihy etmen
iin yalvaryorum.
64
Allahm! ikaktan, nifaktan ve s-i ahlaktan sana snrm.
233
reyy olmala fitenden mafdur. att nci bahr ayn on [13/a] [13/a] [13/a] [13/a] ikisinde
reyy ab vatinde ul idicek ft ve almeti cem-i memlikden ve u
mdan mrtefi olur. Keret-i fevkih-i m andandr.
Ve mda, vat-i Mehdde fitne-i Sfyn olsa gerekdir. Faa ol bir kimsedir
ki Acemde Sfyn dedikleri meviden uhr idb nie bi aril-i nsla m
zerine geldikde ur-yi mdan bir aryede matl olduda etbi Medne-i
Mnevvereye ori ulmt gibi mteveccih olub ol mam- lni rmetini hetk
ve nie fesd ve fetkde ora aramullh sevdsiyla ub beynel-aremeyn ar
mna olub cmlesine asf volsa gerekdir. Aralarndan Cheyne ablesinden
faa bir kimse al olub an lisnndan bu l-i hil malm olsa gerekdir.
Nitekim evilde cesed-i Nebevye ad v olub nfl-leylde r adar a ki
yedlerinde lt- afr vard. Minber-i erf urbuna geldikde yer yarlub bil-klliyye
asf va olmudur.

Nam:
Gl-i rusra ounmaz r
Fss- mess eylemez ad-bn
Yetmi bi ferite bl aub
Gice gndz olur nigah-bn

le Tel:
65
t..,.|, ,.,.
Pes, bir suln ki, cnd- ar ve sem f ve risi

ola ve adan naar- ma bula. An zam-nk itmege kimdr ki dir olur ve
b- cef ile kimdir ki, aa ounur. Ve bu far mareke-i mekreden ora tenha
alduumda itb- ayb vrid olub brhm Edhem dusn ou t ki maf
olasn denildi ve ol du budur:

65
nk sen gzlerimizin nndesin. (Tur 52/ 48)
234
t.... ,. ,|,.. t.,|. ,...,t..- ,; .| ,.:, t...: t..; _.| ,.,., t..- ,,||
t.yt-
66

[13/b] [13/b] [13/b] [13/b] Ve far ol maalde oladr btb idim ki lisnm du- mekrle
idreye dir olmayub, ikr-i alb eyledim ve erfma nef itdim ve oraya ba
err- Arab mrr eyledikde, biiznillhi Tel naarlarndan yib ve
terrularndan maf oldum.
Nam :
ekdii minetleri ekmez kimse
Aa g itdi ud ayriye ld sn
An kim yeryzne itdi alfe ol h
Derd m mlkni ol deme ld isn

Malm ola ki Allh Tel, aret-i brhmi (a. s.) emr-i am ile
mbtel ld ki, her biri mubelesinde bir mertebe-i liyye l old. Biri: Ml idi
ki ibtil-i asen bilindendir. Ve an nie bi oyun var idi. Ve bir melek ile
imtin olunub bir kerre tesb mubelesinde l mln ve ikinci tesbte iki
lni ve ncde lini da hibe eyleyb ol msebbii ferite oldu hir
olduda brhm bir da ol ml abl itmeyb vaf eyledi. Ve allur-ramnda
l ab olunan orb-i ades
67
(ki adese ems-i Peygamber bereket ile du
eylemidir, zeytn-i uds gibi), ol vafn rndandr.
Ve bu mamda tevd-i efl dedikleri mertebe ile merref old. Zr i-i
ml un malesindendir ve efl-i lem fte bbdr ve farl-enbiy aleyhi
ve aleyhims-selm abl-i salanat itmed far- tiy mlaa ile idi. Zr

66
Allahm! Uyumayan gzlerinle bizi koru, sarslmayan rknnle bizi kucakla, helk olmamamz iin
zerimizdeki kudretinle bizlere merhamet et. Sen bizim gvence ve snamzsn.
67
Ades kssasnn deiik bir yorumu iin bk. Semra Tun, a.g.m., ss. 123-131.
235
fat- abd, far- t ve fat- a, n-y tdir. Ve ebden da balar bu
mesleke slik olub tecerrd ve ini- tamm zerine aldlar. Ve bu manda
urnda gelr:
68
.,. t:, . _,||

Ve biri: Veled idi ki, eb-i sml ile mbtel old. Ve bu

mubelede tevd-i ft isn olund. Zr veled ft- insniyyeden ayt
rndandr. Anun kem nufe-i demiyyeye ml-ayt dirler. [14/a] [14/a] [14/a] [14/a] Pes,
velede bi-asebi-ret ayt- ayvniyye ebeveynden ve ayt- insniyye
adan muttal olur. Egeri ayt- l ayt- niyyeni rndandr. Nitekim
blda mrr eyledi ve millet-i brhmiyye ki teslm ve oyun ol teslmi retidir.
Lcerem oyun fed geldi ve admden eb-i arbn det olmala yine taarrubi
ol vechle old ve eb-i am denildi. Zr insn mutaar- lemdir ve oyun cz-
insndr ki fat- teslme dirdir. Ve teslm, aamu-ft ve essd-dndir.
Nitekim Kuranda gelr:
69
. . ... _,.|

Ve insn indal-lh am olmala, cz- insn da am oldu. Ve eb-i
urbn ile snnet-i demiyyeyi iy eyledi. Zr tesb, cem-i eyya mildir. Fe-
emm urbn itmek deme madr. Ve buradandr ki, nimet-i vcda kre
aa lzmdr ve bu aa iki srr mtemildir. Biri: at- taallu-i ml ve biri
da, at- taallu-i nefsdir. at- taallu-i evvel hirdir. Zr ml nden-nefs
mabbdur ve at- taallu-i nefs budur ki, ol urbn kendi nefsi kmndedir.
Pes, an eble kendi nefsini eb itmi olur. Velkin rif-i esrr olan ile olmayan
bir degildir. Ve bundan mstefddr ki, aret-i brhm oyunlarndan at-
taallu itmekle lem-i aybdan keb geldi ve ol eb, snnet-i mmet-i merme

68
Allah kuluna yetmez mi? (Zmer 39/36)
69
phesiz Allah katnda din slmdr. (li mran3/19)
236
olub il yevmil-ym b-isb arbn eb olunmadadr ki cmlesi r- alle
imdddr. te li-eclil-lh terki emeresi byle olur.
70
t.- ,x, t., _. , .

Nitekim anbarda mafz olan ubbi kit-i zra aub ifn itmekle bi-adedi
dne vcd bulur ve fen, beya mbeddel olur. Vcd- mmkn ile vcd-
adm da byledir. Yan vcd- mmkini fens vcd- vcibi uhruna
medddir ki, vcd- vcibi r ml-nihyedir. [14/b] [14/b] [14/b] [14/b] Vcd- mmkin ise,
ebterdir. Anun vcd- mmkin ile i utan kimseni krnda rib ve bereket
olmaz ve eeri lem-i nde alur. Pes, vcibdir ki, vcd- vcib ile kr utasn ki
ednel-emr ribi birine ondur. Ve mertib-i terade birine yz ve birine bi ve
birine b-ayr- isb olur ki, kmmel lidir. Zr anlar bir kerre ikr ve
tesblerini ecri lem-i kevne maz ve bu mertebeye remz idb, atml-
evliyn avme-i rukunda gelr:
71
,:.t. .t.,.,,t. . ;. ..|. ..-| ,|t.,

Ve kelime-i irde lem-i erv ve lem-i ilim dildir. Ve ilmul-llh b-
nihyedir. Pes, lem-i Rabbnden dr olan da b-nihyedir ki, lem-i la
tevecch-i kllni eer ve netcesidir. te, brhm eb-i veled ile ayt- ft
buld. Yan ret-i ayt srr- ayta mbeddel old. Ve ft- btiyyeyi t-
aa ibtid brhm ilbs itmekle ymetde ibtid iktis iden ve ulle giyen odur.
Naar eyle ki, ebde nie ret-i man old ve ftda man ret buld. Ve
brhmin nci ibtils: btil-i nefs idi ki te-i Nemrda il olund ve bu
mubelede tevd-i t buld. Zr nefs-i brhm t- a perdesi idi. Pes,
perde muteri olca anla mutecib olana t uhr ider ve bu mertebeye ayt-
t dirler. nki efl ve ft ve t- ayvniyye fen bula, efl ve ft ve t-

70
Allah dilediine hesapsz rzk verir. (Bakara 2/212)
71
Allahm gkler, yerler ve onlarn aras dolusu ve dilediin kadar hamd olsun sana.
237
ayye uhra gelr. Ve fn olan kimse anla be bulur ve ret-i rde
glistn- manda mum olur. Velkin avm- ns bu many idrk idemeyb
ys- nefs iderler ve avl-i av kendi lleri gibi ann eylerler, bu an ise fsid
ve bu itid ksiddir ve bu mertebeye vul [15/a] [15/a] [15/a] [15/a] bulanlar avl ve efli bil-
cmle erat ve nn-i lhiyyedir ki, her kim abl idb amel iderse hidyet-i
a bulur. Anun snen-i meyia ve ekr- evliyya rabet iderler
Ve ol alt- nfile ki, ehr-i Recebi ibtid cuma gicesi lurlar ve aa alt-
reib tl iderler. mm- azl
72
yl-Ulmda
73
aa alt- mstaabbe
dimi ve Dim-mda Minre-i Beyada
74
on bir sene mum olub Cmi-i
Emevde ol alt iy eylemi iken mteair-i muaddiinden bn-i Teymiyye
75

72
Hccetl-slm Eb Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzl et-
Ts (. 505/1111), Ear kelmcs, fi fakihi, mutasavvf, filozoflara ynelttii eletirilerle
tannan slm dnr. Hayat ve eserleri hk. geni bilgi iin bk. Mustafa arc, Gazl, DA,
XIII, 489-505; Kasm Kufralu, Gazzl, A, IV, 748-760; Necip Taylan, Anahatlaryla slm
Felsefesi, Ensar Ne., stanbul 1983, ss. 255-286.
73
hy ulmid-dn: Gazzlnin Badat terk ederek kendini tefekkre ve dern bilgiye verdii
dnemin en nemli rn ve dn, ahlk, felsef, tasavvuf muhtevsyla slm dncesinin en
nemli en dikkat ekici eserlerinden biridir. Drt ana blmden meydana gelmi olup alt ylda
(489-495) tammlanmtr. Daha geni bilgi iin bk. Mustafa arc, hy Ulmid-Dn DA,
XXII, 10-13; H. Bekir Karlaa, Gazl/Eserleri DA, XIII, 523.
74
Badattan ma gelen Gazl, vaktinin nemli bir ksmn Emevye Cmiinin minarelerinden
birine kp, vaktini zikir, ibdet, tefekkr ve Kurn okumakla geirdii kaydedilmektedir. Bu
cmiin minreleri stanbul minreleri gibi ince ve dar olmayp, iinde oturma ve kalmaya msit
bir genilikte olduu kaynaklarda bildirilmektedir. Bursev, Emev Cmi ve bu minrenin fazleti
ile ilgili olarak Tuhfe-i Atiyyede u bilgiyi verir: Cmi-i Emev, cmi-i sahbedir ki gayra
kyas olunmaz. Hussan ki ona muttasl olan minre-i beyzya, hir zamnda Hz. s (a.s) nzl
itse gerektir, diye kavl-i rcih vardr. Daha geni bilgi iin bk. beydullah Kk, mm Gazl:
Hayat, Eserleri, ahsiyeti, Tesri, Hizmetleri, mm Gazl, hyu Ulumid-dn, (Giri ksm),
Bedir Yay., stanbul 1974 s. xxv; Mustafa arc, Gazl, a.g.md., 492; Bursev, Tuhfe-i
Atiyye, vr. 55
a
.
75
Ebl-Abbas Takyyuddn Ahmed b. Abdilhalim b. Mecdiddn Abdisselm el-Harrn (.
728/1328): Gr ve eletirileriyle slm dncesinin gelimesine tesir eden Selef lim, mctehid.
(661/1263) ylnda Harranda ilim ehli bir ailede domutur. Ehl-i snnet mezheblerinden birisi
olan Hanbeli mezhebinin ileri gelen limlerindendir. bn Teymiye, Hicri yedinci yzyl sonunda
Selef akdesini ihy iin faaliyet gsteren ilim ve dnce adamlarndan en fazla tenkit edilenlerden
biridir. Selefiyye mezhebini savunmak, inan sistemini sahbe ve tabiin zamnndaki ekle
evirmek isteiyle yola kan bn Teymiyye, nakli tercih etmitir. Ona gre Kurn ve snnetten
baka kurtulu yolu yoktur. Bu sebeple akl, naklin karsna konulamaz. Esas olan nakildir; akl ise
idrak ve tasdik edicidir. Onun en ok tenkit edildii yn, bidat hakkndaki grleridir. Bidatlere
iddetle muarz olan bn Teymiyye, evliynn takdisine ve trbelere yaplan ziyretlere hcm
etmitir. Hayat ve eserleri hk. geni bilgi iin bk. Ferhat Koca, bn Teymiyye, Takyddn DA,
XX, 389-405; M. Sait zervarl, bn Teymiyye, Takyddn/tikad Grleri DA, XX, 405-413;
Moh. Ben Cheneb, bn Teymiyye, A, V/, 825-829; Ramazan een, Harran Trihi, TDV.
238
dedikleri mttehim uhr idb ol alt ibl eylemidir.
76
Ve il hel-n cmi-i
mekrde iys imte olunmudur. Egeri erf- lemde imeti mstemirdir.
le Tel :
77
.|, . . .L,| .,,
.t:| : | . ,.. . ,,.

Ve bizim armzda mftlerden biri, esn-i teravde det-i adme zerine
tesb ounmadan men itmi idi, ora matl old. bn-i Teymiyye mabs oldu
gibi. Bilmedi ki, tesb da urndr ve lan-i mabl inimm an
urniyyetden irc eylemez. ud gibi ki bi-t Raslallh (s. a. v.) an
istim ider ve men itmezdi, u ki tesbii leyl-i tervie ziyde iti
vrdr. Zr ehl-i tesb olan melike nzl ider.
Ve bir mft da ki, allme-i ar denilrdi men-i ala-i zikre mteall
fetv virdikde eell old. Ve aa inet eyliyen ut- ulem-i rsmdan birini da
emsnda olan fuult azna aksidb heyet-i aba zerine helk old. te
sebeb-i ayt- ulb olan umr ibl ve tal idenleri cezlar memt- alb ve
helk-i alebdir ve inkisr-i ulbden init- fey uli muarrerdir ki mula
aytdr.
Nam:
Beden-i dem old n mikt
Ki o arf- zcce-i dildir
Mnker lma gl ynesin
Var bir stda pasn sildir [15/b] [15/b] [15/b] [15/b]

Yay., Ankara 1996, ss. 102-111; Kzm Sarkavak, Dnce Trihinde Urfa ve Harran, TDV.,
Yay., Ankara 1977, ss. 46-72.
76
Genel olarak tasavvufa kar olarak bilinen bn Teymiyyenin, bu temel kabln aksine lml ve
gerek tasavvufa taraftar olduu eklinde de bz grler mevcttur. Tasavvuf hakkndaki gr
iin bk. Mustafa Kara, bn Teymiyye, Takyddn/Tasavvuf DA, XX, 413-414. George Makds,
Kadir Sfisi bn Teymiyye, (ev. Vahit Gkta) Tasavvuf Dergisi, Temmuz-Aralk 2007, S.
XIX, ss. 401-411.
77
Onlar azlaryla Allahn nurunu sndrmek istiyorlar. Halbuki kfirler istemeseler de Allah
nurunu tammlayacaktr. (Saff 61/8)
239
Ve Sre anamz mmine olmala ol da tee ar olunma in brhm gibi
tecrd olunduda, aysndan ellerini memeleri zerine va itmekle l altde
snnet-i nis old. Nitekim Hcer, maall-i Kbede sml ile terk olundukda,
Hcer, insden y bir kimse var midir? Dey bi-arit-tefau kub beynes-Saf
vel-Merve say itmekle l beynel-mileynel-aareyn say itmek ccca ara-
i meslke old. Ve a Tel ikr olunan Sre ki mm-i sa- neb ve Hcer ki,
mm-i sml nebdir, amellerini iy eyledi. Zr ar-i ata bulundular ve
aralar menzil-i rya vul idi. Pes, sir erbb- vulu lleri dai anlara ys
oluna.
Nam,:
usrev-i ilm-i man kem midir sulndan
Kim anu fey asndan cihn memnn olur
n bunu merb ola gftr u girdr am
Her ne ilerse anu da itdgi nn olur

Ve dimilerdir ki, mrn- o elnden blbl-i b-nev l-i brhmi
mhede idicek ol da an irince pervne gibi kendin tee il ve r
tekbrzede terk-i vcd-i msiv ldda o mubelede Allh Tel an hezrdestn
eyledi. Ve bi bir ism-i ilhyi zebne getrb o avzla syledi ve bu cihetden
mmtz ve sir mrn arasndan ser-efrz old.

Nam:
Neden old saa bu let-i a
Syle ey blbl-i seher syle
Ne sebebden drr bu mertebe av

240
Yad yandrd bizi nleleri,
Rengine dndi ek-i vleleri
Yzne yo m yosa bir gleri

Reng by-i gle mi boyand
te-i sr-i berge mi yand
Ne in cmleden uyand

Ouyub geri yazmad sende [16a] [16a] [16a] [16a]
Dilenrsin vel bu glende
ande buldu bu nameyi ande
Syle ey blbl-i seer syle

Virmi iken saa vili gl el
Nie bir bar firle del
alama rz aden gel
Syle ey blbl-i seer syle

Ve bu nr- brhm ki nr- celldir, dnydan mrtefi olmaz. Zr Nemrdlar
mteibdir. Velkin nla muteri olmama mmkindir. Zr alller
mtbidir. Pes, bu nr- celli bn nr- cemldir, yan ret-i rde gldr ve
urnda gelr: t.. , _.: t. t,
78
Bunda itb, ret-i nradr ki cemertdr,

78
Ey ate! brhim iin serinlik ve esenlik ol! dedik. (Enbiya 21/69)
241
ecrm- cemert ise nrla muriadr. Pes cemert nrla im olmala nr denildi.
Anun arreti bile olduu gibi burdeti da biledir.
Ell ret-i nr berd ve selm olur. aat- nr olmaz ve ill ayn ve
ai mnalib ve mtebeddil olma lzm gelr. ar- iksrle ns ehebe
inlb da byledir. Yan mnalib olan fat- nsdr, mdde evvelkidir ve
a-i Msda saareni siri da byledir. Yani As-y Msn siri ibtil
itmesi lt- sir mevddna gre degildir. Belki anlarla im olan heyete
gredir. Ve As-y Msn ubniyyeti da byledir. Anun as kel-
evveldir, eger ubane mteavvil olaydi asa aatndan ric olurd ve Msn
an tenvlden imtin heyet-i riasi in idi. Anun urnda gelr:
79
_|; t,.,. t..,... .-. ; t..-

Yan sret-i lya ide olunma, cevher-i

evvel besyladr. Nitekim nee-i urda anr- l zerine bin olunub
heykel-i insn sl olur ve bundan fehm olunur ki, tede srr- b vardr. Velkin
yanub yalma ister, t ki ol srr- ilh uhr ide. Ve yanub yalmadan murd,
derd-i ilh ile fn olmadr. [16/b] [16/b] [16/b] [16/b]
Nam :
Benim derdim yazlmaz Yazcolundan artudur
An adrnda bende badan ad lzm- belv
u kim tirya meyl eyler bu zehri dadn bilmez
u kim degildir atmadi ol loma-i elv

Ell, evveli nr- muabbet ve andan nradr ve andan vaf- yid ile
alna avdetdir. Zr nriyyet nrniyyeti vaf- r oldu gibi, ki iddet-i
irdr, a da ifr- muabbetdir. Anun a Telya l olunmaz.

79
Al onu! Korkma! Biz onu imdi ilk hline sokacaz. (Taha 20/68)
242
Zr ft itidl zerinedir ki, keml-i t itidl-i ftdadr ve a- msiv sz
olmala insna iti old. Zr teallu- zidi vardr, bu cihettendir ki, hir-i
dny, bn- insn gibi nr ve nr cmidir. Nrdan murd nr- amer ve ems ve
nr- sirc ve emlidir. Nr mahd tedir, sebeb-i cemiyyet budur ki, ba bild-
bridede nr kifyet itmeyb nra itiyc- av vardr, ar- rre ise byle
degildir. Anun ba add olca nesneleri terle iktif iderler. Ve al kll
tadr te lzmdr. Teemml eyle l-i nbvveti ki, ablel-bie Cebel-i irda
mteabbid iken, ba evtda arret derna ol dar mtedd olurdu ki,
kendilerini cebelden aa ar idecekleri gelrdi. Ekmell-istidd oln li bu
olca sirler ne adar iddetl tee mutclardr, ys oluna. Ve erbb- avli
dnyda ekdikleri me ve lm cmlesi talf-i vcd ve tecliyye-i mirt
indr. Anun adde gelr:
80
_..;t. _..; ,. t,,.; _|. ,| ..
Yan, enbiy ve kmmel-i evliyn nr- t keml-i uhruna istiddlar
olmala ol man ynelerine mnakis oluncaya dek dest-i ahr ve cellde alet
buldlar. [17/a] [17/a] [17/a] [17/a]
Pes, slik-i a neden alar ve alarsa ebed glmez, zr vl olmaz. Ve bu
far a, terk-i edeb ve mamn- ad-i sba mulifdir, yosa edid-i
enbiy ile mbtel oldum dirdim. te, bu ari her atvesinde bi bm ve berza
vardr. adde gelr:
81
,:| _. t,,. x.| _. t.,., ,.:

Geri bunda ba aia
mteall iret vardr. Velkin remz ider ki evvelden ire dek demler ibtil ile
ger eyler. Ve hibir mamda insn bu nee-i dnyn kmi olan te-i cellden
al olmaz. Ve yeti ibtil-i mevtdir. Egeri ki kmmeli intillerine arb lleri

80
Bellarn en by peygamberlere daha sonra derecesine gre dierlerine (gelir). Acln, I, 372,
s.130; Tirmiz, Zhd, 16.
81
Kklmde yetm, byklmde de garip oldum. Acln, I, 238. Bu hadsin deiik bir zh
iin bk. Bursev, Kitbn-Netce, I, s. 463.
243
bir midr iffet zerinedir. Nitekim sre-i Nar aa dldr ve anda:
82
.x..

buyurdu nr- vadet ile nr- kereti if ve setrine iretdir. Ve seyl nasb ve
firz asebiyle al olan deryya vule dek alayub grlemekden l olmad
gibi, insn da al ve inye grnceye dek o meelli lden l olmaz.
Naar eyle itir vatinde atabe ki li nicedir, ora seyrini kl ile setr idb
bir da te ba gstermez. te, nr-i adan ora nr- muabbet reti budur ki,
marr umm ve ayrden yann gidb fil-cmle tb almadr. Ve brhmi
ret-i nrla ibtils aat- ala ibtilsnda ora idi. Anun muteri olmad.
Zr nr- ullet albinden cem-i ecz-i vcduna sr olmu idi. Nrla nr ise bir
yerde mctemi olmaz. Bu sebebdendir ki, mmin r zerinden mrr iderken,
nr aa itb idb;
83
t. t. . t. _.. t, - der.
Sul olunursa ki: Cem-i kmmelde sereyn- mekr vardr. Pes, nin kimi
ehdet ve kimi ayr yzden mbtel oldlar? Cevb budur ki: Ol mann her
kmile gre hir vcdu ve uhru ar degildir. [17/b] [17/b] [17/b] [17/b] Eger uhr itse dny
cennet gibi olurdi ve av- ns ibtildan urtulurdu. Bu cihetden dimilerdir ki:
rifin bir yz vardr ki, eger ol yzle ala grnse al an mabd itti
iderlerdi. Ba nar Meryem ve sy itti itdikleri gibi. Ve bu mertebeden
ora tab ve ir nerede alur. Ve ol yzden murd bil-vsa olan veche
dr ki nr- ta dirdir ve bu nr- t vech-i ft ile mutecib olmala al-
lem ys- nefs eylediler ve nr- t da ver-i perde ba gstermedi, nehr-
zemistnda ems gibi ki, seb ile istitrndan teri olmaz. Ve krre-i hav ol
tere mni olur. Cesed-i insnla, envr-i r gibi.

82
Ondan balanma dile. (Nasr 110/3)
83
Ey mmin ge! nk nurun narm sndryor.
244
Pes ems yine kel-evvel olub ba avr asebiyle nr mutef oldu gibi
nr- r da kel-evveldir. Yan bn- insnda teri var ve hirinde yodur.
Zr hirinde olan r- mutelife nefs-i ayvniyyeni rdr fefhem cidden.
Ve ayt dedikleri nesne ki rubetle muttafdr. te an nice ir ider ki
hzem-i rabi nr ir itmez. Pes, ir cihet-i cmia uhrundan oradr ki
ybsetdir. Ve ybset aat- ayta r olmaz. Zr aat- ayt nef-i
lhidir ki, re ile mevfdur. Belki ret-i ayta r olur. Zr ret-i ayt
trbe muttaldr ki, trb ybset ile mevfdur.
Bundan fehm olundu ki, cehennemde muteri olan ret-i ceseddir. Yosa
aat- vcd ve nefs-i na degildir, ol cihetden ki nefs-i na sadet-i
aliyye ile muttasfdr ve herkesi vcdunda aytla aa irtib vardr. Ve hav
ayy ismine ve u Muy ismine ve te Mmt ismine ve trb b ismine ve
cem-i ey llerine gre birer ikier ve daa ziyde [18/a] [18/a] [18/a] [18/a] esmya mahar
olmulardr. Bu cihetdendir ki, ba meyi-i rm dimidir:

Yitrdm Ysuf Kenn ilinde
Bulund Ysuf u Kenn bulunmaz

Yan, macb iken eyya naar- al ile naar iderdim ve baa Kenn-
keretden ayri nesne grnmezdi. Bu cmle aldr, a bunu neresidir? Derdim.
ora naar- ala naar myesser olduda, gzme Ysuf-i vadetden ayri
nesne grnmedi. Zr eyyi mahir-i esm ve esmy da mahar- msemm
grdm. Bu mandan tr naarmdan ayr gidb yrdan ayri almadi. Yan
ayr didgm meger yri reti imi. Ben ise mhede iderdim ve bende aat-
ryet yoidi. Nitekim, pdih tebdl-i cmede grenler bilmezler.
245
Pes, mhede vardr. Velkin ayr olma itibriyledir. aan ki pdih
oldu hir olub naar-i suln ile naar iderler, aa ryet derler aat-i
uhddur. Ve bundan l old ki, pdih her lde raiyyeti bulur. Velkin raiyyet
pdih ret-i mtenekkirede grdkde bilmez.
Bu sebebden denildi ki:
84
.,. ; _:|

Yan a, ala kendi nefislerinden

areb iken, al a grmezler, mhler deryda uyu grmedikleri gibi. att
makdir ki ballar mctemi olub Gel varalm, falan yerde bir bal varm ki,
uyu grmdir. dirler, uyu andan oralm. Dey ol bal atna geldiklerinde ol
da burada udan ayri nesne var idgin baa gsteriz. Ben da size uyu
gstereyim dimi. Ve bu tarr olunan kelmdan a ey ile tayd lzm
gelmez. Zr fil-aa, a taayyn ve l-teayynden mnezzehdir. Belki
mertib asebiyle nrunu uhruna remzdir. Ve bu mam tafli vardr, zev-i
ayye mutcdr. a Tel iza eyleye. [18/b] [18/b] [18/b] [18/b] Zr ev-i a olmada
y ild veya inkr l olur ki, ikisi da mezmmdur. Ve seln ve beglere vesar
avm ve ava gerekdir ki srr- vadetden aberdr olalar. Ve vahdet-i vcdun
evini alblerinde bulalar ve tevehhm-i teaddudi izle ideler. Ve vcd-
mmkinden ba iderlerse da vcd- vcibe vesle olma zerine ba ideler. Zr,
madn-bit olan vcd- vcibdir ve vcd- mmkin an rndandr. R-
ayvn r- insnini rndan oldu gibi. Egeri ki mamna gre her biri
adr. Zr fil-cmle vcd tatnda dildir. Ve nefs-i vcda bl dimek a
degildir, meger ki bl if ola, Muill isminde dil olanlar gibi.
Sul olunursa ki: Nefs-i vcd a olub r- vcd da vcd-i aa
mstenid olca taie ve alil neden lzm gelr? Cevb budur ki: Tebl-i
esmdan ndir ve ill
85
,,.... . _|. _,
mcebince her nesne kendi ar-i

84
Biz ise ona sizden daha yaknz. Fakat siz gremezsiniz. (Vaka 56/85)
85
phesiz Rabbim dosdoru yoldadr. (Hud 11/56)
246
mai zerinedir:
86
.-| t.. _| L| .., . dedikleri aa nrdr. Zr her
malda bir nefs vardr, y hir veya bn. Ve her bir nefs aa muttaldr.
Zr a aldr ve mal aldan mnfl olamaz. Zr al umr-
ifiyyedendir, fehmi ab nesnedir, a mun ola.
Naar eyle, cmii ayyimi yedinde olan fitilden cem andl ve meb
d olunur. Ve ol fitilden bir cz nr eksilmez. Hemn evvelki li zerine alur.
Ve andl ve meb if olunduda cmlesini nr, fil-aa nr- fitili
bna mual olur. Zr al- envrdr. Bu cihetden aralarnda cihet-i cmia
vardr ve e-i ns uver-i andl ve meb gibidir. Ki pertev-i nr- t
ittialiyle mtail olurlar. [19/a] [19/a] [19/a] [19/a]
Ve indel-mevt nr- ayt alna rc ider ki nr- tdr. Cesed alna rc
itdgi gibi ki trbdr. Ve urnda gelr:
87
; _., .| t,,|. _. _.| ,..,.

_... _-| _| -

Yan imsk-i nefs-i nay kendi tna nisbet eyledi. Nitekim nef da
byledir ki,
88
_. ,. ,-..
_-
dedi. Buradandr ki, pr-i aratimiz (k. s.) vat-i

irde demidir: Ol dosta giderin gitmem yabana.
Ve ayt mevtle mnat olma budur ki, av-i r, hir ve bn- cesedden
mnat olur. Bu intdan ise fen-i srf lzm gelmez. Nitekim ems indel-
urb zavn cmle mariinden cem ider. Ve vech-i ar ll-i ma olur, cesed

86
Allaha ulaan yollar mahlktn nefesleri adedincedir. eitli kaynaklarda Necmeddn-i Kbrya
isnd edilen bu szn zh iin bk. Bursev, erh-i Usl-i Aere (nr. Mustafa Kara, Tasavvuf
Hayat iinde), stanbul 1980, ss. 33-70.
87
(yetin btn meli) Allah (len) insanlarn rhlarn ldklerinde, lmeyenlerinkini de
uykularnda alr. lmne hkmettiklerinin rhlarn tutar, dierlerini belli bir sreye (mrlerinin
sonuna) kadar brakr. phesiz bunda dnen bir toplum iin elbette ibretler vardr. (Zmer
39/42)
88
Rhumdan flediim zamn (Nahl 16/ 2)
247
gibi. Fe-emm f nefsil-emr ol avi emsle bdir. Zr emse zevl gelmez, belki
tatel-ar seyrle mstetir olur.
Ve ayt menmla mnat olma budur ki, av-i r bn- cesedden
munfl olur, hirden degil. Zr, hiri zerine r- ayvnyi lior ve r-
insn b- erv elinden malline avdet idinceye dek r--ayvn teneffs
ider ve eer-i ayt ba alur. Velkin ona nf- ayt dirler. Anun vrid
olmudur ki:
89
.| .| Yan b mevte bezer. ol mandan ki av-i r
bndan mnat olmada mtereklerdir ve bundan fehm olunur ki, ibr-ry
olan r- insndir. Velkin ayl gzyle grr ve ill r alnda
mcerredtdandr. Ve bu da hir olur ki r- insnni kemltndan ie-mend
olmayan kimse nim gibidir ve nim da ayvna bezer ki ayt non
zerinedir.
Pes insn- n, insn- ayvndir, inn- a degil. [19/b] [19/b] [19/b] [19/b] Bu sebebden
adde gelr ki:
90
_,|t.,. t..; t.,. t.. Nitekim blda mrr eyledi. Yan b
dedikleri man, enbiyn (a. s.) ve kezlik kmmel-i evliyn mertebe-i ayline
nzl ider faa ve albler ol mandan mafdur. Zr albi adan gh olan
kimseni aflet reti anca hirinde olur. Bn maall-i vay ve ilhmdr. Ve
eger yle ki bnlar da ble mstetir olsa avm- ns gibi ol lde insn-
ayvn olma lzm gelr. nsn- kmil ise her lde melekden berterdir, melekde
b olmyaca, insn- kmilde da olmaz. Ve zhirde olan b an melek
mertebesinden tenzl itmez. Zr, aa ret-i b dirler ve melek nrdan maldur.

89
Uyku lmn kardeidir.
90
Gzlerim uyur ama kalb gzm uyumaz. Buhr, teheccd, 1; Eb Davud, taharet, 79.
248
Nitekim adde gelr:
91
. _.|.- Yan anr ukmini izle idb abiat-
lafe mertebesinde melek gibi beni nr l ve zulmet-i kefet-i cesedden maf
eyle. Bu cihetden ayyibi severler ve d ve anber ve emli ile dim taayyub ve
tebaur iderlerdi. T ki km-i anr mestr ola. Ve melikeni nihdna mulif
nesne bulunmya. Bundandr ki mlk vesir kibr- ns badel-vu taayyb
idb namza ym gsterirler. T ki revi-i kerhe-i bedeniyye ve anr ile
melikeye eiyyet bulunmaya ve maall-i mnctda terk-i edeb olunmaya ve ol
vatde istiml-i misvk fidesi da bundan hir olur. Zr dehn- insn
gzergh- urndr. Ve anr ki cesed-i insn erkndr, an ve kedret ve
ryia-i kerhesini izle lzm gelicek, avr- abe ile mlevves dehn ve tedns-
i abdan itmeni mans nedir?
92
.| ; .. t.
Ve urnda gelr:
93
.,.,| ; _. _-| ,.|- t.
Yan ikmet-i al ibdet-i

[20a] [20a] [20a] [20a] adr. Ve ibdet-i a nela ve avle olur, yosa mnf gibi inb
ve kerhle olmaz. Pes bide vcibdir ki ol ne esbbn tal eyleye. T ki
fermn- a istisn idb esrriyle im ola ve ilfna olan zeraii sedd eyleye.
Zr ilf- istib emre ve istil ate medddir. Anun bir kimse Allh
Tel bu tat bize ab itmidir dise kfir olur. Zr at rametdir. Egeri nefse
abdr. Zr tezkiye l olmada runeti badir ve tab bes aa
icbdr. urnda:
94
t.,.- ; _. t. ,:| |-

Vrid oldu ey-i nfia-i ayyibeye
gredir. Ey-i arra-i abeye gre degildir. Zr a abdi kendinden tebd iden
esbb mb lmadan mnezzehdir, belki dim tarb ider ve esbbn gsterir

91
Beni nr kl. Mslim, 525; Buhr, V, 2327.
92
Bu sapklktan baka bir ey deildir.
93
Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm. (Zariyt 51/56)
94
Yerde ne varsa hepsini sizin iin yaratt. (Bakara 2/29)
249
ve buyurur:
95
. _| ..
Ve buyurur:
96
,.|, ,,.- _. ,. ,. . _
nsn, a
yolunda insn ve belki kendi nefsini bile terk itmek lzm gelicek msiv ande
alur.
Pes, mmine vcibdir ki, vcdunu hir ve bnnda mnfi-i tevecch-i
ilh olan avlini l itdikten ora umr- tavda da tedd eyleye ve ab,
ehevt- asseden ve nefs, hev-i mueden ve alb, emim-i aldan pk
olmada melekiyyet mertebesine nice l olur? Maa-h insn melekden
ldir. Zr insn, kll lem, melek ise cz lemdir. Kll ise cz den erefdir.
Ve melike anda gelr:
97
| ; t.. t.

|.. t..
Yan, melikeni mamt-

riyye ve manevyyesi vardr ki, an tecvz itmezler. Leyle-i mircda Cebril,
erf- melikeden iken sidreyi tecvz itmedi gibi. Raslullh ise (s. a. v.) lem-i
terkbi irvesine va- [20/b] [20/b] [20/b] [20/b] adem itdikten ora seyr-i bas ile da nerelere
erdiin Allh bilr. Anca u adar vardr ki ol mam- vadete dulde,
98
.,.| t.
. ; |; buyurdu. Ve ubdiyyetini tadim eyledi, t ki rifler bu remzi
fehmeyleyb terk-i edeb itmeyeler ve vadeti keretde f ideler. Ve bnlar ne
adar nr- aat ile meml olursa da hirde akm- erata ve a tavya
riyet eyleyeler, aks itmeyeler. Zr ild ve alldir.
Ve bu mamda yan vul- a ve iti- cenb anda buyurdular:
99
, . . _| il. Nitekim blda ger itdi. Ve vati tenkr ve ta itdugunden
hir olur ki o man dim degil idi. Egeri ki istir-i hd l idi ve

95
O hlde Allaha koun. ( Zariyt 51/50)
96
(Reslm) sen Allah de, sonra onlar brak, daldklar bataklkta oynayadursunlar! (Enam 6/91)
97
(Melekler yle derler:) Bizim her birimiz iin, bilinen bir makm vardr. (Saffat 37/164)
98
Ben kulum, Allahtan baka ilah yoktur.
99
Allah ile berber geirdiim anlar vardr. Acln, I, 226.
250
buradandr ki, buyurur:
100
t., ,. t., -
Yan, tadl-i r, gh c ve gh
ibda oldu gibi tadl-i manev da, gh hd- mde ve gh hd- dadr.
Ki hd- evvel, niyye gre fil-cmle istitr lidir. te c fidesi budur. Bu
cihetden banlarna edd-i acer iderlerdi ve aret-i Alni da (k. v.) detleri
idi. Ve ehl-i ad geri bu many cer iderler. Velkin mecr oldularndr ki,
cle ilc ab itmeyb hemezt- ehevtle zam-nk almlardr. Belki man-y
mekr erbb- ai indinde a ve mustamdir. Ve srr budur ki acerde
let-i mdde vardr. Raslullh ise vcd- erfleri r- lafleri gibi lem-i
melektden dim ude ad iderdi. Pes acer al ile tadl olund t ki, zemnde
arr-dde olub ehl-i mlki aa davet ve mam- vadete ird ideler.
Pes eger ol hd- bai evtde olmayub belki mstemir olsa idmet-i
tebl muaal alurdi. Anun intillerine [21/a] [21/a] [21/a] [21/a] arb:
101
.x.. ,, ..-, _,..

vrid oldu. Zr ol vatde emr-i tebl tamm olmudi. Ve kendileri vulat- aa
muntar idiler ki, keretden vadete rc-i zamn idi. Bu demde ise, nr- vadet
ile istitr gerekdir. Ve buradan:
102
.. ,| .. ,||

srr da hir oldu.

Nam:
h kim bu lem-i keretde aldm ben arb
indan dr olub urbetde aldm ben arb

Gl cemlinden cd ddm o yri ayfa kim
Blbl-i eyd gibi asretde aldm ben arb

100
Bir gn doyar, bir gn a kalrm. Msned, V/254
101
Rabbine hamd ederek tesbihte bulun ve Ondan balama dile. (Nasr 110/3)
102
(Ey Muhammed!) Senin gsn ap geniletmedik mi? (nirah 94/1)
251
Nie demlerdir vaandan olmuum macr ben
andedir vulat ile firatde aldm ben arb

Derdime dermn umarken derd iinde aldm h
Mbtel-yi hicr olub minetde aldm ben arb

Zevra-i dil ay girdb- aa dd n
Byle ser-gerdn olub ayretde aldm ben arb

Ey mmin! Eger ab- afletden bdr oldusa,
103
..| ,| t.- t.,| t..t.t. .., t.t,- .| . ..-|
dey vird eyle. Zr, ehl-i

b vat-i bdride ret-i yaaa ve ayt buldular gibi sen da aat- yaaa
ve ayt buldun.
Ve seni mevti anca intildir ki bir neden bir neye veyd bir
maalleden bir maalleye gersi ve ar seni lami ekl itmeyb cesed-i evvel
zerine mar olursun. Zr, berekt- nefs-i udsyye-i hire cismie srdir. Ve
bu mandandr ki, nfs- udsyye erbb anda intil ile tabr itmek gerekdir.
Zr anlarda aat- mevt yodur. Nitekim urnda gelr:
104
t,-| _, .| . _,,. _. _.., _.| |.. ;

Ell bunlar ebed ay-i ayyedir. Zr fey-i ayt- [21/b] [21/b] [21/b] [21/b] tiyye
bulmulardr. r (a. s.) b- aytla il-iriz-zamn zindeg bulduu gibi. nki;
ulmet-i r-i lemde bi-i be-i cesed olan ml-ayt buluna. ulmt-

103
ldkten sonra bizi dirilten ve rhlarmz bizlere ide eden Allaha hamd olsun, dn yine
Onadr. Mslim, Zikir 59; Tirmiz, Edeb, 28.
104
Allah yolunda ldrlenlere ller demeyin. Hayr, onlar diridirler. Ancak siz bunu bilemezsiniz.
(Bakara 2/154).
252
vcd- demde da fey-i ayt- cvd bulunur. Velkin alebkr olma gerekdir.
bel geri r, ol ba bil-aleb nil oldu. Velkin, neesinde ol mann
ulune istidd vridi. Ve fil-aa lisn- istidddan malb olmu old. T ki
ibdullha nef-i r ve ife-i nefs ile idmet-i ilhde ola. nsn da fey-i
ilhye mstaid olca, gh olur ki malb bil-aleb l olur ki aa, cezbe-i
lhiyye derler. Bu retde a aa alib olmu olur. Nitekim dimilerdir ki:
105
-| .,. t.| Ve malbda fat- istina vardr. Anun mecblar ehl-i
nz ve slikler ehl-i niyzdr.
Ve bu far aye nefes-i Ramn bir a kmilden menfdur, fe lillhil-
amd u vel-minnetu. Biri pr-i aratmdr ki, stanbulda Muavvel
106
dersine
mel iken bi seksenbe tariinde badel-ir lem-i manda sre-i Ftiay
minel-arn ilel-adem nef itmidir. Ve biri atml-evliydr ki, bild-
Rmiyyeden skbde mutavan iken azma nef-i r itmi ve libs- dbli ve
itik-i a ve keradan men eylemi, (teemmel fi hazihil-telmi). Ve avm ve
avs arasnda mtedvil olan dune, ab ve armdr ve rib-i eyn ve
nefsndir dimidir. Ve biri kber-y aratmzdan Bursede sde olan ey
ftdedir ki ar-i fenya ird eylemidir. Ve biri uem-i aratmzdan
skdarda mtevr-i k-i fen olan ey Hdydir ki, ar-i beya remz
eylemidir. Ve biri, ey Abduldir el-Clndir
107
ki, Mekke-i Mkerremede

105
rif Hakkn avdr.
106
Mutavvel: Arap edebiyatna it Allme-i Taftazan (. 797 /1395)nin mehur bir kitab olup,
Telhsul-Mifth adl eserinin bir erhidir. Yzyllar boyunca Trk medreselerinde Arapa aslndan
okutulmutur. Bk. Hseyin Atay, a.g.e., s. 93, 100 190; Abdulkadir Dalar, Klsik Trk Edebiyt
erh Gelenei ve Hac brhim Efendinin erh-i Beletna Dir, Trkish Studies/Trkoloji
Aratrmalar, Volume 2/2 Spring 2007, s. 164. (161-178); Uzunarl, lmiye Teklat, s. 21.
107
Abdlkdir Geyln (.561/1165-66) : Tam ismi Muhyiddn Eb Muhammed Andulkdir b. Eb
Slih Ms Zengdost el-Geyln eklindedir. Kadiriyye tarkatnn kurucusudur. 470te (1077)
Gln eylet merkezine bal Neyf kynde domutur. Geylnnin babas, Eb Salih Msnn
dindar bir kimse olduu bilinmekle birlikte, devrin tannm sfilerinden Eb Abdullah Savmainin
kz olan annesi mml-Hayr Emetl-Cebbar Fatmann da kadn velilerden olduu kabl edilir.
Kk yata annesini kaybeden Abdulkadir, dedesi Savmanin himayesinde byr ve tahsiline
devrin ilim ve kltr merkezi olan Badatta devm eder. Orada, Eb Galib bin Baklln, Cafer es-
253
mcvir iken arem-i Kbede hir olub esm-i lhiyyede tera vermidir. Ve
biri, [22/a] [22/a] [22/a] [22/a] mtdan madd olan Cebele
108
nm aabada medfn olan mehr
lim brhm Edhemdir ki, zhde dellet itmidir. Ve biri rdr (a. s.) ki, am-
i Kbede vat-i seherde ml olub ayr-du eylemidir. Ve dus ne vechle
oldu burada ikr olunmaz. Zr zamn mddeleri abl itmezler. Ve ol du
atml-evliyn Ftt- Mekkiyesi
109
ebvbndan bir bb- madur:
110
.t.- ,:t, .t. t.| t,.| . t,| ,|
Nam :

o m grd bir fari dnesi armn ola
albini her kesi esrre bir mazen ola

Nice demlerdi ki alard yetm-i dehr olub
Fal- adan imdi mstebid m albi en ola

Serrc, Eb Tlib bin Yusuf gibi limlerden hads, Eb Said Muharrimi, Eb Hattb gibi
hukukulardan fkh; Zekeriyy-y Tebriz gibi dilcilerden de dil ve edebiyt renimi grr. Ksa
zamnda usl ve fr ve mezhepler konusunda geni bilgi shibi olur ve Ebl Hayr Muhammed
bin Mslim Debbas vstasyla tasavvufa intisap eder. Badata gittii zamn mensp olduu fi
mezhebini brakarak mizacna daha uygun gelen Hanbeli mezhebine giren Abdlkdir-i Geylni,
hayatnn sonuna kadar her iki mezhebe gre fetva vermi, ancak yaad dnemde Hanbelilerin
imm olmu ve bundan dolay kendisine "Muhyiddn" (dni ihy eden) nvan verilmitir. Eserleri:
1-El-Gunye li Tlib tarkil-Hak. 2-Fethur-Rabbni vel-Feyzr-rahman. 3-Fthl-Gayb. 4-
Fyzt- Rabbaniye ve Evrdil-Kdiriye. 5-Mektbt. 6-Srrl-Esrr ve Mazharl envr. 7-
Delil. 8-Sircl-Vehhc fi Leyletil Mirac. 9-Uslid-dn. 10-Esml-Hsn. 11-Kitab- Hamse-i
Geylni. Hayat ve eserleri hakknda daha geni bilgi iin bk. Dilver Grer, a.g.e., ss. 55-141;
Sleyman Uluda, Abdlkdir-i Geylan DA, I, 234-239.
108
Cebele: Suriyede Lazkiyenin gneydousunda bulunan kk bir liman ehri. ehirdeki en
nemli cmilerden biri Cmius-Sultan brhimdir. brhim b. Edhemin mezarnn burada olduu
rivyet edilmektedir. Bk. Abdlkerm zaydn, Cebele DA, VII, 184; Reat ngren, brhim
b. Edhem, DA, II, 293.
109
Ftht- Mekkiye: Muhyiddn bn Arabnin (. 638/1240) tasavvuf grlerini en geni
boyutlaryla aklad eseri. Geni bilgi iin bk. Mahmud Erol Kl, el-Fthtl-Mekkiyye,
DA, XIII, 251-258; M. Mustafa akmaklolu, el-Fthtl-Mekkiyye, Tasavvuf Dergisi, Yl:
4, S. 1, Temmuz-Aralk 2003, ss. 424-468.
110
Allah bizleri ve sizleri bu Bbn feyzinden nasbdr etsin; nk O feyiz ve ihsan shibidir.
254
r iinde grd ise blbl lma aceb
Gide gide belki cy sa-i glen ola

Kimin ge ala verd-i glistn- dili
Kimine nev nem snbl gibi erken ola

Her ne dirlerse disnler ay ayr- a
Yrdan ald naar- emi hele ren ola

Ve tarr-i mekrden malm oldu ki ayt- riyye munata olur, ayt-
ayye olmaz. Zr r- insnni cem-i mevnda cesede ve ecz ve mevdd-
cesede tealluu vardr ve ecel matdur.
Makdir ki, seln-i maribden birini ni ayet dndr ve ibetl-
ayrt vel-r ve ehlul-llhdan birine mbyaa ve irdet-i r etmi idi. N-gh
mare ve mevte mrife olduda irdet getrdigi ey an blini zerine gelb
line muali olduda dedi ki, sizi vcduuz meli-i ibda lzm ve mlz
ayre mevf ve mlzm iken mevtiiz acbdir. Size bir bedel virelim dedikde
pdih orada r idi. Y ey! Bu man mmkin midir? Dedi. Ol da neam
dey cevb [22/b] [22/b] [22/b] [22/b] virdi, ve benim bir kermem vardr ki, l add-i zenne
rededir. An bu aeki sulna fed idelum dey oradan ym gsterib gelb
nesinde duterine bu li ar idicek, duter da pederden terbiye bulmu ve
riftdan olmu idi. Ry- r gsterdikde fil-l mutaara olub bl-erva
revn- pkini teslm ve ft- dnydan cesed-i nafini selm eyledi. Ve ol tn
at bulub nie demler da bu sary- sipende demler srd.

255
te:
111
..| _. .,. ,| . ..| esrrinden bir da budur. Zr ayrt ve
asent, adaa-i mliyyesi olduu gibi, eyi kermesi da adaa-i nefsiyyesi
old ve l- be buld. Egeri bu man am ve fehmi da nesnedir, fe-emm
ecel klliytdan ise da, bu mamda muallatdandr ve ehlul-llhdan olan
riclin byle taarruft- acbesi vardr. Avm- nsa kermet-i evliy adr dimek
kifyet ider. Maa-h bir nefis bi nefse mebs olma mmkindir.
Mervdir ki, ey Ms es-Sadrn
112
ki atml-evliyn eyi olan Eb
Medyen Maribni
113
ekbir-i abndan idi. Bir gn ve bir gicede yetmi bi
atim iderdi. Srr budur ki, gn ve gice yigirmi drt satdr, seksenyedi sene ve lt
aya mebs olca her gn ve her gice bana det zerine bir atme der. Pes bize
nisbetle yigirmi drt sat ve aa nisbetle o adar mddet-i avle olur.
114
t.| . t-,..
Ve makdir ki bir kimse Mrda nesinden amrn alub frna ab in
gtrr iken cnb olmala amri kenr- Nle oyub, bery-i itisl uya av
itdikde kendini bir ehirde buld ki Mra bir ayl mesfe idi. Orada [23/a] [23/a] [23/a] [23/a] alt yedi
sene adar mek ve teehhl ve evld oldudan ora bir gn orada ber-y itisl bir

111
Sadaka, bely def eder mr ziydeletirir. Acln, II, 1593, s. 22; Feyzl-Kadir, III, 3122.
112
eyh Ms Sidrn: Mehur vellerden. On ikinci asrda yaamtr. eyh Eb Medyen Maribnin
sohbet halkasnda bulunanlardandr. Hakknda birok menkbe anlatlmtr. Bu menkbeler iin bk.
Abdurrahman Cm, Nefhatl-ns, (trc. Lmi elebi, haz. Sleyman Uluda-Mustafa Kara)
Mrifet Yay., stanbul 1995, ss. 775-777.
113
uayb b. el-Hseyn el-Ensr el-Endelus (. 594/1198): Medyeniyye tarkatnn kurucusu Kuzey
Afrikal mutasavvf. Maribin Cneydi diye tanmlanan Eb Medyen, Muhyiddn bnl-Arab
gibi Marib sfilerini etkilemitir. Muvahhidler dnemi Endls, Fas ve Cezyir topraklarnda
hayatn srdrmtr. Ald gl eitimle slm disiplinlerde saygn bir konuma ulam ve
bilhassa tasavvuf hayata dir yaklamlar ile dikkat eken bir isim olmutur. Horasan tasavvuf
geleneinin ftvvet anlayn takip etmitir. eyhu-yh, stdl-evliy, sultnl-vrisn,
Ebn-Nect ve Sd gibi nvanlarla anlan Eb Medyennin Bat slm dnysndaki yeri
genellikle Abdlkdr-i Geylnnin Dou slm dnysndaki yerine benzetilir. Hayat ve
tasavvufi dncesi iin bk. Tahsin Yazc, Eb Medyen, DA, X, 186-187; Kadir zkse, Eb
Medyen uayb el-Ensrnin Tasavvuf Dncesi, CFD, Sivas 2007, XI, S.2, ss. 161-196; bn
Arab, Ftht- Mekkiyye, I, s. 785.
114
Kudreti yce olan Allah her trl noksandan mnezzehtir.
256
uya av idb ser gsterdikde kendini Nl kenrnda buld ki amri henz orada
ururdi. nesine geldikden ora mtezevvic oldu ehre aber irsl idb tnini
ve evldn istid eyledi. Anlar da bade zamnin gelb biri birlerini buldular. Ve
nie mddet bir yerde mueret ldlar.
115
Ve bunu emli ayy--zamn ve mekn
ve basa mteall r- kere vardr. Ve bundan nefesin imtidd ve adaa ile
nefsin l- be ve mddetini izdiyd fehm olund.

Nam:
Ey Receb P bu man mjde olmaz m saa
Bb- mr devlet-i cvid almaz m saa

Bir el kn- se v bir el bar-i a
a sen eylikleri ecrini lmaz m saa

On yedi yl h v d f ola gy kh- f
S-be-s erf- lem hep seilmez mi saa

Na- mhr-i salanat Allhu vid ounur
n ineyn alas bir gn biilmez mi saa,

Dir bu a devr-i dny ire irmezden
Ia bezm-i cihnda cm iilmez mi saa

115
Bu menkbenin az deiik ekliyle anlatld yer iin bk. Abdurrahman Cm, a.g.e., s. 777.
257
Sul olunursa ki:
116
t,-| .| |-

Namn medlli nedir? Cevb budur ki:

Eer-i mevt ve ayt icd ve ihr eyledi, dimekdir. Bu ise fat- ldr. Zr
cmle al bir yere gelseler nef-i ra ve da idm- eer-i ayta dir
degillerdir. Anun, urnda gelr:
117
.,, .| t-,..
.-. ,| _. _: :|.

Yan her nesneni melekt ve ri
aba-i adadr. Eger abini al itmese melekl-mevt aa dir olamaz. Ve
mevt ymetde ret-i keb-i emlade temel idb beynel-cenneti ven-nr
Yay (a. s.) yediyle ebolunsa gerekdir ki [23/b] [23/b] [23/b] [23/b] bir da ehl-i cennet ve nra mevt
r olmasa gerekdir. Anun
118
. ; |- _,.| _. t, denilse gerekdir. Ve Yay
yediyle eb olundi isminde ve msemsnda olan srr- ayta dirdir. Anun
istihd olunduda ni c eyledi. Ve ol n zerine yetmi bi n olmada
skin olmad.
Ve kmmel-i evliy da byledir. Yan bir lim anlardan birini y atl
veyd a-yi ara nefiy (ve aa eylese ki o da atl kmndedir) Kendisi atl
veya nefiyle mbtel oldudan ora nie bi adamn da lanna sebeb olur.
Zr adde gelr:
119
_,. |. t,,. _. _. _|. . ,.. ...

Veree-i enbiy ise, enbiy
ukmndedir, belki bu mmeti ekmili, metblarna tebeiyyet ile mumelede
muaflardr. Anun ulefdan aret-i Omn ve aseneyn aertn
demleri n meydn- cellde ad hezr serler aln old. Ve her biri sicnlllhda

116
lm ve hayat yaratandr. (Mlk 67/2)
117
Her eyin hkmranl elinde olan Allahn an ycedir! Siz yalnz Ona dndrleceksiniz.
(Ysn 36/83)
118
Ey iki meknn sakinleri! Bundan sonra lm yok ebedlik var.
119
Herhangi bir peygamberi ldren ya da herhangi bir peygamber tarafndan ldrlen iin Allahn
gazab iddetli olur. Buhr, Meazi, 25; bn Hanbel, II, 492.
258
cezsin buld. Ve Mansur-i allc
120
atl eden pdih ve vezrin balarina neler
geldi ve ne teler yandi tevrde mbeyyendir.
Ve bizim armzda emr-i mekru nazri uhr eyledi ve ne mandan
olduun kimse bilmedi. Pes, mlk ve vzerya gerekdir ki hev ve ehevte tabi
olmayalar ve kelm- a abl ideler. Ve ar- nefsniyyeden azer lalar ve
da .| _, yt..-.yt.x. _
121
remzini fehm ideler. Ve bir kimseni aatndan teft
itmedike muaeeye ym gstermeyeler ve ehl-i ara istim itmeyeler. Zr
dimilerdir ki,
122
_-, .., _. ve ill eer-i ulm serdir. u ki erbb- hle
teallu eyleye. Bu sebebden zamnmz riclinden ond degiliz. ,.t, . t.-|.
123

Ve ayat- feres na-y bela retinde temel ider. Nitekim Cebril rkib
olurdu. [24/a] [24/a] [24/a] [24/a] Ve badu yerler emenzr lurdi. Ve na retinde oldu fil-
haa netini iti itmez. Zr lem-i melektden olmala aat- aliedir.
Belki o retde hir oldu netcna delldir ki, veldu eeri veledi oldu an
da eeri fey-, aytdr. Ve adde gelr:
124
,,.. t..- _. ,- | . Yan

120
Ebl-Mugs el-Hseyn b. Mansr el-Beyzv (. 309/922): rann Fars eyletinin Tur ehrinde,
Hicri 244de (858) domutur. Babasnn mesleinden veya insanlarn gnllerindeki srlar pamuk
gibi atp altst ettiinden kendisine Hallac denmitir. Asl ad Hseyin bin Mansur el
Beyzavidir. Tasavvufun gelimesine nemli katklarda bulunan nl mutasavvftr. "Enel-Hak"
ifdesini kullanmas zerine hakknda deiik grler ortaya kmtr. Badatta eitli fikir ve
davranlarndan dolay nce hapsedilmi, daha sonra Hicri 309 (922) ylnda idam edilmitir.
Hallacn idam fetvs dn olmaktan ok siyasi bir karar olup ancak siyas basklar ve entrikalar
sonucunda karlabilmitir. Bursevnin birok kitabnda ismi zikredilir. Bursev, onu mezun
olmad ilh srr ifa etmekle eletirir. Daha geni bilgi iin bk. Sleyman Uluda, Hallc-
Mansr, DA, XV, 377-381; Bursev, Kitabn-Netce, 157, 362; Mustafa akmaklolu,Enel-
Hakk Sz Balamnda Mevlnnn ataht Yorumu, Tasavvuf Dergisi, Ankara, 2005, S. XV,
ss. 191-223; Bursev, Ferahurr-Rh, (Mustafa Utku neri) I, 343; Schimmel, Tasavvufun
Boyutlar, 65-77; Himmet Konur, a.g.e., ss. 205-206.
121
Hasmlarnn kendisini megul ettii kimsenin vay hline!
122
iten arnr.
123
Allah bizi ve onlar slah etsin.
124
Velud olan siyah kadn, velud olmayan gzel kadndan efdaldr. Acln, I, 1499, s. 457; Mslim,
Nikah, 49.
259
am olan beya tndan, veld olan siyh efaldr. Zr anda srr- tensl vardr.
a Tel ise avlimin evhir ve bevnn biri birine bend itmi ve r ve
manev nice netce gstermidir. Anun buyurur:
125
|. _. . , _:
Yan, an-i
ayr- mnasm yodur ki, anda un- lhiyyeden bir en olmaya, icd ve idm
ve ia ve men ve izz ve ill ve ibt ve nefy ve emli gibi. Ve ecsm ve erv
teallut ve nikt tekrnden selsil-i memdde ve rriyt- mevle olub
tecell-i ilh efzn olur. Ve esm ve ft meryii ve meclisi keret ve klliyyet
bulur. Ve bu mandandr ki Arab atnda remeke yan ra dedikleri feres
mabldr. Baal mecrdur. Zr amdir. Ve bur ba as baale mbih
olmadan fi-nefsil-emr baal olmas lzm gelmez. Belki bura blda ikr olunan
feresl-aytdr ve bundan da fehm olunur ki, erbb- be ehl-i fendan afaldr.
Zr erbb- be liben irdla memrlardr ki ayr-i ziddir ve bir kimseni bir
manda kemli olub eri olmasa an er evt- arbede munaf olur ve
ocai synr. Naar eyle ki Raslullh (s. a. v.) bir Arbni mn in ne adar
temir-i sa iderlerdi. Zr anda sevd- slm tekr vardr. Ve gh vid kel-elf
olur. Nitekim mehrdur [24/b] [24/b] [24/b] [24/b]
Nam:
Ocamda yansun erm diyen
Oca syinmezden odun yasun er
o yansun ymet olunca o nr
Grnsn gne vr av-i r

Nam:
Bstn- lem ire l naar serv-i seh
nki olmaz meyvesi olur bu bn ktehi

125
Gklerde ve yerde bulunanlar, (her eyi) Ondan isterler. O, her an yeni bir ilh tasarruftadr.
(Rahman 55/29)
260

Ser eker t sidreye meyl-i hner iden ged
Sernign eylerler ir b-hner ser-ke seh

Ve indes-sfiyyetil-muan ayt fat- vcdyyedir ki t- ala
imdir, ki ol ta hviyyet dirler. Nitekim urnda gelr:
126
. ; | ; _-| .

Yan ayt ve ulhiyyet fat- hviyyetdir. Ve hviyyet-i
tiyye teayyn-i ilhni evvel ve ir kelmdr. Nitekim teayyn-i kevnini
evvel r- Muammed ve ir neet-i insniyyedir. Ve yevm-i ineyn ki lisn-
Trkde bazarirtesi dirler. An areketi fat- aytdandr. Anun lemde ayy
olmad nesne yodur ve mtekeffil-i sadet-i dreyn ve sulnl-kevneyn (s. a. v.)
ol giceni seerinde terf-i lem-i hd itmilerdir. Zr ramet-i lemiyndr ki
ayt baendedir. Bu sebebdendir ki her leyle-i ineyn ebvb- cennet alur ve Eb
Leheb
127
mubele-i mjde-i mild- nebevde bir cariye zd itdgi in ol gice
leheb-i nr ve te-i dza ve arret-i dili at in bir midr uyla muntaf olur.

Nam:
Ey fr-i ry- lem-tb rek-i fitb
Rava-i adn olur b- arnda fey-yb

B Leheb dzada feyiden olcak mstef
Cennet ire mmine kevserden olmaz m arb

126
O diridir. Ondan baka hibir ilh yoktur. (Mmin 40/65)
127
Eb Leheb (. 2/624): Hz. Peygamberin amcas ve en azl dmanlarndan biri. lmne kadar
dmanln devm ettirdi. smi zikredilmek sretiyle hakknda sure (Tebbet) nazil olan ilk mrik
oldu. Peygamber Efendimiz iin yaplan suikast plan ve uygulama faaliyetleri iinde aktif rol ald.
Eb Tlibin veftndan sonra Hiilerin reisi oldu. Bk. Mehmet Ali Kapar, Eb Leheb, DA, X,
178-179.
261

Ve ism-i hayy b-asebis-slk dire-i misededr ki nefs-i rye
mertebesidir.[25/a] [25/a] [25/a] [25/a] uru- a erbb meynnda mterek olan esm-i
tiyyedendir. Zr fey-i ayta sebeb ve ar- hviyyet olmaa ensebdir. Ve
dery, ret-i haat ve srr- cem olmala rkib-i sefne olanlara vird, y ayy! y
ayymdur.

Nam:
Bu haat baridir bunda kenr olmaz begim
ayri deryda bu drri h-vr olmaz begim

Srr- pk-i l-yezl alb inde gizlidir
Genc-i mafdir ki her gz ikr olmaz begim

arei deryya v rde ir gr errei
Var yo it ki bundan zge kr olmaz begim

h- ule-i nriyle zer-menc alem
Dil gibi mlk-i bedende nkr olmaz begim

e-i nmsi ser-t-p ikest itmek gerek
Bu melmet meclisidir bunda r olmaz begim

Pend-i a-i gedy h ise de l abl
a dilinden syler anda itiyr olmaz begim

262
Ve dimilerdir ki, ayy ve ayym ism-i azamdr. Sul olunursa ki: Pes
ayrileri ism-i aar olma lzm gelr? Ve urnda gelr:
128
_..-| t..; |. ... t. t,| _.-| . | . . _

Yan ani isimle ikr

iderse cmlesi esm-i sndr. Cevb budur ki: Esm-i sn olmada
itirkleriden ora biri birlerine nisbet ile cemiiyyet ve iada tefvtleri vardr.
Nitekim sver ve yt- urnyye kelm- adm olmada mtereklerdir. Velkin
ba vchla aralarnda mufala vardr. Nitekim ba blea demidir:
_.|, t, ...t. ., ,,. , _:

129
Yan, sver ve yt belat ve feat ve istiml-i
feil ile tefvtleri vardr. Ve bundan Kelm- aa non lzm gelmez. Belki
cmlesi keml-i ilhdir. [25/b] [25/b] [25/b] [25/b]
Binen al-h ismul-llh ve ism-i Ramn ve ism-i Rabb ve ism-i Hayy ve
ism-i ayym esm-i cmiadandr. Ve mtekellimnden Eb s sferayn
130
bu
dosan douz esmy yigirmi bee tenzl idb ol yigirmi bei sir esmyi cmi
bulmudur. Velkin ofiyye-i muhain on ikiye tenzl itmilerdir ki, l erbb-
alvet ve ab- celvet ia iderler. Egeri yediye dek mttefeun aleyh ve m-
fev on ikiye dek mutelefn fih.

128
De ki: (Rabbinizi) ister Allah diye arn, ister Rahman diye arn. Hangisiyle arrsanz
arn, nihyet en gzel isimler Onundur. (sra17/110).
129
Nasl olur iki eli kurusun ile Ey arz! Suyunu yut birbirine benzer.
130
Eb shak Rknddn brhim b. Muhammed b. brhim el-sferyn (. 418/1027): Byk slm
limlerindendir. mrnn byk bir ksmn fkh, hads ve kelm ilmiyle uraarak geirmitir.
Fkhta mctehid limlerden kabl edilmi ve stad olarak anlmtr. fi fkhlarndan olup,
Eari kelmclarndan biri olarak tannmaktadr. Hatt Eariyenin sistemli bir kelm ekol hline
gelmesine nemli katklar olmutur. Allahn emirlerine uymayan, gnahkar ve kt huylu
idrecilerle yaknlk kuran kimselerin rivyetlerine gvenilemeyeceini savunmutur. Fikirlerinde
hem Maturid, hem Eari ve hem de Mutezileye yakn eler tayan nitelikler dikkat ekicidir.
Eb shakn, Kurn- Kermin icaz ve kermet ile ilgili husslarda Mutezile; kesb teorisi ile
ilgili husslarda Ear ve kelm sfatnn aklanmas mevzlarnda, Matridiye yakn bir tavr
taknmas, orta yolunu takip ettii ve tammen belli bir dnce akmnn iinde telakki
edilemeyecei izlenimini vermektedir. Eb shakn ne kan zelliklerinden bir tnesi de,
snnetullha aykr olan kermetleri reddetmesidir. Be reddetme zelliinden tr bz limlerce
eletiriye maruz kalmtr. Bk. Salih Sabri Yavuz, sferyn, Eb shk, DA, XXII, 515-516.
263
Ve bu tefvt da mbtedye gredir. Zr mnteh yannda her isme ism-i
aam denulur. ol cihetden ki uvvetde olan meni fle gelmi ve her birinde
cem-i esm srrn bilmidir. nki herkesi ism-i itiiyyesi vardr aa gre ol
isim am olur. Naar eyle ki bir kimse kttbdan olsa meel aa ism-i aam ba
alfe olmadr. Egeri bu ilfeti m-versnda da nie mertib vardr. Velkin
arine gre itibr olunur. Ve velyet-i m gibi ki sire gre um-i esmdandr.
Velkin adret-i um ki cem velyt cmidir, andan ve sarlerden aamdr.
Pes arde olan kimse mustaidd ise menzile iruur, eger malb kesb ise ve eger
iti ise nil olmaz.
Makdir ki abdan biri intili vatinde ubiyyetini oluna rec eylemi.
ib- ilh vrid olmu ki, ubiyyet mertebedir ki mr olmaz. Velkin
ulmudan aa da ifa idelum denilmi.
Pes ubiyyet alanat gibi itiidir ki herkese mr olmaz. Vezret ise
velyet gibidir ki umr- kesbiyye retindedir. Ve bir kimse ol mertebe ehlini
naarn alma da ol mertebeden hie-mend add olunur. Seyr eyle ki meclis-i
sulna dil [26/a] [26/a] [26/a] [26/a] olan kimsede suln gibi navet ve istikbr vardr.
Ve sulnl-rifn Eb Yezd-i Bismden (k. s.) menldur ki: ymetde
cem enbiy benim sancam altnda mar olsa gerektir. dimidir. Yan tatel-
liv-i Raslullhda (s. a. v.) mar olurlar. Nitekim gelr:
131
.t,.| , _.| ,-. . _. | Velkin Eb Yezdi sulnl-kevneyne ziyde
iti olmala livy kendie nisbet itmidir. Nitekim av- suln ve av-
vezr, liva-i suln ve liva-i vezre bizim sancamz dirler. yle ki: Eger an
tatnda ecneb grseler, bizim tate-i livmzda neylersin? Dey redd iderler. arb

131
Adem ve sonrakiler kymet gnnde sancamn altnda olurlar. Kenzl-Ummal, XIV, 637.
Ahmed b. Hanbel, Msned, V/157, 175.
264
mandr ki, srrn rifler bilrler ve evliy-i mmeti ba enbiy zerine
tefevvu iddi itdikleri buradandr.
Ve Muammediyye
132
kitbnda gelr: Dne kim dem yedi, ger gevher olsa
bamiyem. Yan Raslullh bamaz veyd dem ara hub ve ala
ibtilsndan ora cennetde ekl itdgi dnei kendm fil-meel gevher olsa, ki
azin-i mlkde bulunmaz. Mariyeni g-vreleri gibi, dem aa bamaz. Zr
cennetde badu siyh ve sepd em gibi a ve arayla ibtildan muaddem idi. Ve
a ve aradan murd ceml ve celldir ki
133
.,, ,.|-
yetinde yedeyn ile murd

anlardr. Egeri ki ayri ireti da vardr. Bundan fehm olunur ki keml-i insn
tedrcidir ve vesle-i keml-i adr. Velkin mrebbye mevfdur.
Nam:

Smur-i fa uradm aldm aberleri
Grdm ver-i fda bisyr eerleri

Ab dmetinde ger itdi demlerim
Ednya oldi anlar al naarlar

132
Yazcolu Mehmedin (855/1451) Osmanl dn tasavvuf kltrnn olumasna katkda bulunan
manzm eseri. Mellif eserini nat ve ayn zamnda mevlid olarak nitelemektedir. Mevlidlerde yer
alan btn blmleri ieren ve dn trenlerde mevlid gibi okunduu bilinen eser siyer-mevlidler
arasna girecek dn-destn bir muhtev tamaktadr. Eser balca ksmdan oluur: 1. Yaradl,
2. Hz. Peygamberin hayat, savalar, mcizeleri, ve yaknlar, 3. Kymet almetleri ve hiret
hayat. Muhammediyye sde ve samm ifdesi, akc slbu ve halk dili tbirleriyle asrlardan beri
geni halk kitleleri zerinde etkili olmutur. Eserin ilm neri, Amil elebiolu tarafndan
gerekletirilmitir. Agah gl ve Abdlkadir Akiek tarafndan gnmz alfabesiyle
gerekletirdikleri basklar vardr. smil Hakk Bursev Muhammediyyeyi Ferahur-rh adyla
erh etmi olup bu erhin birok basklar yaplmtr. Mustafa Utku bu eseri sdeletirerek
yaymlam, Abdlvehhap ztrk, Bursev erhi ile birlikte metni gnmz alfabesiyle
yaymlamtr. Geni bilgi iin bk. Mustafa Uzun, Muhammediyye, DA, XXX, 586-587; mil
elebiolu-Keml Eraslan, Yazc-olu, A, XIII. 366; smil Hakk Bursev, Ferahur-Rh I-II,
(haz. Mustafa Utku), Uluda Yay., stanbul 2000; Yazcolu Muhammed, Muhammediyye,
Ferahur-Rh erhi ile, (haz. Abdlvahhap ztrk), elik Yay., stanbul 2005; Naml, a.g.e., ss.
171-172; Muhammediyyenin Bursa derghlarnda okunan kitaplar arasnda olduu hususu iin bk.
Hasan Basri calan, a.g.e., s. 234.
133
Ellerimle yarattm (Sad 38/75).
265

Pk olsa nola yinem std elindedir
f olan dern eker mi kederleri

Bir ald gitdi ikiligim anla srrm [26/b] [26/b] [26/b] [26/b]
Rh- udda eyledim drt seferleri

Kne irince ekdiguni hi bilr misin
Zinhr virme bilmeze a gherleri

Ve kibr- ulem-i hir ve bndan olub ubr- aki-py dde-i evliyn
irimedi (?) Yan Muammed bin Al el-akm et-Tirmiz
134
(k. s.) buyurmudur
ki: Rabl-zzeyi abde hezr kerre ret-i beerde mtemeil grdm. Ve baa
buyurdu ki: Eger zevl-i mndan avf iderse alt- fecri far ve snneti arasnda
r bir kerre bu duy ou. Ve ol du budur ki ikr olunur:
., _,| _-. ,||. ,. ; |; . t, :; -| t, ; ..| ,., t, , t, _- t,
,- t, ,..-, _..- . t, . t, ,.... _,.-|
135

134
Eb Abdullh Muhammed b. Ali b. Hasen et-Tirmiz (. 320/932): Velilik konusundaki
grleriyle tannr. Onun geride brakt eserler incelendiinde, mfessir, muhaddis, fakh,
mtekellim, sf, mtefekkir, dilci, mctehid gibi ok ynl bir lim olduu grlmektedir. Daha
ok hatml-evliy konusundaki fikirleri ile dikkati eken Tirmizye gre nasl bir hateml-
enbiy varsa bir de hateml-evliya vardr. En mehur eseri Hatml-Evliydr. Vellii neblikten
stn tutmakla sulanmtr. Daha geni bilgi iin bk. Sleyman Uluda, Hakm et-Tirmiz, DA,
XV, 196-198; Hucvir, a.g.e., ss. 178-179; Feridddn Attar, a.g.e., s. 558-567; Molla Cm, a.g.e.
s. 254-255; Ahmed Subhi Furat Tirmiz Ab Abdillh, A, XII/I s. 386-388; Fikret Karapnar,
Hakm et-Tirmiz ve Ona it bir Mecma Mrife Dergisi, Gz 2005, S.2; Salih ift, Hatmul-
Evliy, Eb Abdullh Muhammed B. Ali el-Hakm et-Tirmiz, Tasavvuf Dergisi, S. 15, ss. 351-
376.
135
Ey! Hayy ve Kayym, semavat ve arz en gzel ekilde yaratan, ey cell ve ikrm shibi, ey Allah!
Mrifet nurunla kalbimi ihy etmen iin sana yalvaryorum. Ey! Allah, ey! Allah rahmetinle bana
merhamet et. Ey rahmet edenlerin en merhametlisi.
266
Teemml eyle bu dudaki ayy ve ayym isimleriyle bed idb, yetinde
ramet malb ve mesl old. Ve andan murd ramet-i adr ki nr- marifet ile
iy-i albdir. Zr marifetul-llh olmada alb, meyyit ve ne-i mulim gibidir.
Ve nefs ve eyn nr- ikir ve nr- marifet ile mard ve muteri olur. ayri
nesne anlara kr itmez, itse da teri all olur. Ve marifetden murd, t ve ft
ve efl-i a marifetdir ki mertib-i lhiyyedir. Ve mehir-i esm olan eyya
ldr ki mertib-i kevniyyedir. Ve bu mertibde nieleri ilda db I
ifesinden olurlar. Zr aarlu yerler ve mezli-i adm olan maaller vardr.
Anun urnda gelr:
136
....| _. .-|, _,.|
Ve yine gelr: . - . . t

137
.
Ve adde gelr:
138
,.... - t... t.
Pes, marifet-i kmile gerekdir ki, ild ve all ve zendaa ve ittihd ve ull
ve emli inirftdan nect [27/a] [27/a] [27/a] [27/a] l ola. Ve bu marifet, fil-cmle eva
mutcdr. ar-i mai ikir ve riyt ve mcheddr. Ve fil-aa dd-
ilhidir. Ve bu marifetdendir ki ayy ismi ile insn ve sir eyn ymn bile.
Ve ayym ismi da byledir.
Makdir ki maribde kibr- meyidan bir kimse var idi ki aa Eb
Abdullh bin Cneyd dirlerdi. Velkin Muteziliyyl-meheb idi ki inf- vad
ve al- efle il ve ism-i ayym ile abdin taalluni inkr iderdi. T ki,
Endlsde atml-evliy elinden arb- ird- msekkiyyl-itm n idb, ikr
olunan mdde-i elede mehebinden rc eyledi. Yan kibr- ulem ve
meyiden madd iken henz marifetinde non ve ur var idi. Ve atml-
evliy araf- adan aa ramet-i a old ki an tefhim ve tarfi ile s-i fehm
ve ur- marifetden al old. te bu da istidd lidir. Ve bizim

136
En gzel isimler Allahndr. Ona o gzel isimleriyle du edin ve Onun isimleri hakknda gerei
arptanlar brakn. (Arf 7/180).
137
Allahn kadrini gerei gibi bilemediler. (Enam 6/ 91).
138
Seni gerei gibi tanyamadk. Mnv, Feyzl-Kadir, II/410; ls, II/399; III/239; XIII/241.
267
zamnmzda ba y vara-i ilda dm idi. Aran olanlar ildn teyd
eylediler ve kendi da murr old. Egeri an irde dir kimse var idi ve ir,
suln elinden mesmm old.
Pes aynel-yan l olmada slik berzi-i ilimden al olmaz. Ve bu
maleler srr- ayt ve nr- aydan marmlardr. Anun vude al- vech
iderken,
139
t.| - .,.-| - t,-| - _,- _.- ,,|| dimek gerekdir. Ve bunda
a Teln menmda ryeti a olmaa dellet vardr. Zr Raslullh (s. a.
v.) bira defa let-i insilde ve beynen-nevm vel-yaaa a Tely bb-
emred retinde grm ve belki let-i yaaada zu- Mednede aa ml
oldu Tefsr-i Rb fehnde
140
ve emlinde muarra ve msellemdir. Zr
grnen niseb ve ifetden tecerrdi asebiyle hvviyyet-i t degildir. [27/b] [27/b] [27/b] [27/b] Ve
aa nrdr ki adde gelr:
141
_.| . Yan nr- mcerred mer olma mmkin
degildir. u ki nr- ems gibi aani ola. Ve ill mmkindir nr- amer gibi
ve seb-i ra ile mutecib olan ems gibi. Pes amer ve ems-i mutecib ikisi
ryetde berberdir. Ve urnda gelr:
142
; t..| . .

Yan Allh Teln nr fat vardr ki, nr- t
zeerine medd olunmudur. Nitekim Tenzlde gelr:
143
. _|. . Ve bu nurla

139
Allahm, yzm, haya, hakkat ve rz yz yap.
140
Ebl-Ksm Hseyin b. Hseyin b. Muhammed b. Mufaddal er-Rgb el-sfehn (. 502/1108):
Rgb- sfehn diye mehr olmutur. Doum trihi kesin olarak bilinmemektedir. Aslen sfehanl
olup, Badtta oturdu. mm- Gazl ile ayn asrda yaayan, hayat ve hocalar hakknda fazla
bilgi bulunmayan Rgb- sfehnnin Mtezile frkasna mensp olduunu iddi edenler varsa da
Fahreddn-i Rz, Esas-t-Takds adl eserinde onun Ehl-i snnet tikdnda olduunu bildirmitir.
Fkhta fi mezhebine tbi olup, onun Mtezil olduu rivyeti yanltr. Btn hayatn Kurn
tefsrine ve ahlka ilikin eserlerin telfine hasretti. Geni bilgi iib bk. C. Brckelmann, Ragb
Isfehn, A, IX, 593-594.
141
yle bir nru nasl grebilirim ki!
142
Allah gklerin ve yerin nurudur. (Nr 24/35)
143
Nr stne nr. ( Nr 24/35)
268
a idrk itmek mmkn olur ki aa idrk-i baar dirler, yosa nr-
aaniyi baar idrk eylemez. Nitekim urnda gelr:
144
t.,; :.. ;
Zr
amr hviyyete rcidir.
Ve leyle-i mircda va olan ryet lem-i nrda idi ki, eadiyyet-i ecz ve
uvv ile ryetdir. Zr alb, r-yi alb ve alb da, alb retine girub nriyyet-i
alyyeleri ile grrler. Zr insn aati mirtl-areteyndir ki, aret-i
lhiyye ve aret-i kevniyyedir. Ve aret-i kevniyyede rtbe-i icbiyye badir ki,
rtbe-i mahardr. Fe-emm aret-i ilhiyyede icb yodur. Zr bdin Cenb-
aa bil-vsa olan cihetidir. Pes insn- kmili istiddnda vardr ki cem-i
teayyntdan mula olan a idrk eyleye. Velkin bu idrki al mam-
tefrdle tahaudan gelr ve kendi(?) ta ve aybl-aybe tecvz itmez. Zr bu
mertebede idrk mteazzirdir.
Ell eger ilmi ve eger hdu mam- malmi vardr, eger lim ve
eger mhid bu mam m-versnda ilim ve mhededen cizdir. Zr avr-i
al ve ilim ve hddan ricdir. Ve fuahn ryet-i ayliyye ve miliyye ve
ftiyyeyi inkr itdikleri bldr. Zr bizim eratimizi tenzih ve tebhi cmia
[28/a] [28/a] [28/a] [28/a] olduun cehldir. Ve ehil ve n-ehli adem-i teden ndir. Zr ryet-i
ayliyyeye nie av ehldir. Nitekim mm- Azamdan
145
ve ayrlerden
mervdir. Ve bu far ay da violmudur. Ve bb- emred retinde
temel itdgi ret-i beeriyyeni ekmels-sver olduuna dirdir. Ve ba

144
Gzler Onu gremez. (Enm 6/103)
145
Eb Hanife (. 150/767): Asl ad Numan olan mm- Azam Hazretlerinin knyesi, Eb Hanife
Numan bin Sabit bin Zta bin Mhtr. Asl isminden ok, en byk imm mnsna gelen "mm-
Azam" lakabyla tannr. Eb Hanifenin kelime mns hakka taraftar ve tlib demektir. lmi
konulardaki derin vukfiyetinin yan sra doru bildiini sylemekten ekinmeyen, zamnnda
eine ender rastlanan bir cesrete ship olduu ak bir ekilde grlmtr. Emev ve Abbasiler
zamnnda, zindana atlma pahasna da olsa teklif edilen grevleri kabl etmemesiyle bir taraftan
ilminin izzetini korumu, dier taraftan da halfe ve idrecilerin yaptklar veya yapabilecekleri
yanl uygulamalara meruiyet kazandrabilme tehlikesini ortadan kaldrmtr. Daha geni bilgi
iin bk. Muhammed Eb Zehra, Eb Hanife, (ev. Osman Keskiolu), DB. Yay., Ankara 1992;
Mustafa Uzunpostalc, Eb Hanife, DA, X, 131-138; Yusuf evki Yavuz, Eb Hanife/Akaide
Dir Grleri, DA, X, 138-143; Ali Bardakolu, Eb Hanife/Literatr, DA, X, 143-145.
269
aml-i hasene da ret-i insnda temel itdgi da aa nrdr. Ve el-
av lem-i lde mhedeleri msellemdir. Zr srrn msivdan tecrd ve
ala ve mlaasn bil-klliyye ta iden kimse tecerrd-i tla mnsebet
bulub ol vechle idrk eyler. Ve ryet-i ayliyyeyi inkr iden cihet-i ldan olan
ryeti, eedd-i inkrla inkr eyler ve aa al vcd gstermez ve ir y
muaileden veya sofesiyyeden olur. Vel-iya u Billhi Tel.

Nam:
Gel ey dostn gel
Yrimden aber vireyin
Eger bilmezsez bil

Belldr yrimi izi
Adr dostumu yzi
Feye andurayin sizi

hir bn oydm
An delline uydum
Menzil nerededir uydum

Nr-i ber urur her yaa
Aub gzii ba saa
timad iderse baa
270

Slik-i a olur ise
Nefsi opra lur ise
ayi dost bilr ise
Dostumdan aber vireyin
Bade, bu malle gelince ala m-feteallh ism-i ayy ba ai
ird olund. Egeri ki esrra nihyet yo ve ikem-i ilhiyye ayet odur. Velkin
bezm-i irfne bu cm kf ve sofra- merdne bu mide kfdir.
146
... _|. . ..-| ... _|. . ..-| ... _|. . ..-| ... _|. . ..-| .:. _|. | :.| .:. _|. | :.| .:. _|. | :.| .:. _|. | :.| [28/b] [28/b] [28/b] [28/b]

146
Nmetlerine kar Allaha hamd, sonsuz keremine kar da Ona krler olsun.
271
4.3.2. el-smus-Sn: el-Alm

Ey ilmine marr olan gel bu ilimden nkte bil
Ger erre del var ise al an idrk l

Taa berzadr bu sz idrke mnidir bu gz
Grmek dilerse yze yz emide oma erre l

Ms an ayrndr hem r ser-gerdndr
Bu marifet meydndr bunda gerekdir ehl-i dil

lm-i lednn nmdr s-i an cmdr
riflere inmdr evin srerler muttal

Gel meclis-i irfna gel r itme adan el al
Frat demidir fil-meel almaz saa bu ay u yl

Malm ola ki Allh Teln ilmi, t gibi admdir. Zr tn
evveliyyeti malm olmayaca ilmini evveliyyeti da mal degildir. u adar
vardr ki ilmi eeri mertebe-i ilhiyyeden hir olmudur ki, bu mertebe aadiyyet-
i tiyye ve vidiyyet-i fatyyeyi cmia ve muadr. Ve ilm-i di, kevn
ilm-i adm, vcub mubelesindedir. Ve a ilmine di dimek teallu
itibriyledir. Nitekim urnda gelr:
147
:.. _,..t-.| ,|.. _.-
, Pes, ne adar bil-

fil ve bil-uvvet mevcd var ise cmlesi a ilminde taflen mehddur. Zr

147
Andolsun, iinizden, cihad edenleri ve sabredenleri belirleyinceye ve durumlarnz ortaya
koyuncaya kadar sizi deneyeceiz. (Muhammed 47/31)
272
ol mertebede her mevcdu ayn- bitesi vardr. Velkin ilim ve ayn llerini
biri birlerine nisbetle nevan tefvtleri vardr. Ve a Teln ey-i ayr-
mtenhiyyeye ilmi mudir. Yan ayr- mtenh olana, vcd- gayr- mtenh
olan malmt ve madrt ve murdta teallu itmidir. Ve Allh Tel bilr ki,
ey ayr- mtenhiyyedir.
Pes Allh Teln ilmi, ey-i ayr- mtenhiyyeyi mudir dey bilmek
kfdir. Ne vechle bilr dey sul itmek, eyu degildir. Zr bu mam av-
evliyn ulmundandr. Ve Allh Telda ittif ve keyfe mettefa i yodur.
[29/a] [29/a] [29/a] [29/a] Belki cmle efli, ilm-i a zerine mebndir. Anun uni metn ve
kr mstakemdir. Nitekim urnda gelr:
148
L. _.
t.. _. _.-| |- _. . t.
. _. .,| -t.

Nitekim ism-i evvelde mrr eyledi. nsndan ise ghce ittif

nesne v olur. Ve ad oldu retde da nondan l degildir. Zr lminde
non oldu gibi ltla mzvele ider. Ve lt st elinde olursa da ol kr
tekmilden rdr. a ise esbbla muleceden mnezzeh olub her fili
149
_:
ib
zerine mebndir.
Anun enbiy ve evliydan taarruft- acbe ve avr- arbe udr itdi
ki sir al andan cizdir. Zr anlar efli kn emrine mendur. Ve bu emri
ri, in-i ilhdir. Pes bir kimse bir uda in-i ilh olmadan kn dise eeri
uhr itmez. Zr meyyit gibidir ki is ve hareketden memn ve matdur.
Makdir ki belde-i Bursada sde Seyyid Bur ki, Emr Suln
150
dimekle
hret-ybdr. Yldrm Bayezid an kermesi und ultn tezevvc itdikde,

148
O, yedi g tabaka tabaka yaratandr. Rahmnn yarattnda hibir uyumsuzluk gremezsin. Bir
kere daha bak! Hibir atlak (ve dzensizlik) gryor musun? (Mlk 67/3)
149
Ol! der. Bakara (2/117)
150
Emr Sultan (. 833/1429): Buhrda dodu. Asl ad emseddn Muhammeddir. 770 (1368-69)
yl civarnda doduu rivyet edilmektedir. Bursaya Ydrm Bayezid dneminde yerlemitir.
Bursada hreti ok ksa zamnda yaylan emseddn Muhammed, giderek ehrin en ok sayg
273
Yldrm bu mandan gh olca ikisini bile atline r nefer dem gnderib
mubele-i Emre geldiklerinde Emr, onlar zerlerine
151
..t- ,. ,. .- -,. ; ,.t:

ouyub nef idicek, ol nefes tz ter-i

cellden cmlesini vcdleri pejmurde ve add olub, meks-i vrtr-i ankebut-i
ahre oludiler. Yerleri l addler Trbesi dey marfdur. Ve Mevln
Fenr
152
ol vatde ai-i Bursa ve mft-i suln olub bu le vf olca suln ol
vaitde Manisa semtinde bulunmala aa nme tarr idib teskn-i nire-i aab-i
h ld. Ve ill sre-i Ysnde olan ab- arye gibi ahali-i Bursan
cmlesi helk olurlard.
153
[29/b] [29/b] [29/b] [29/b]

gren ahsiyetlerinden biri hline gelir. Emr Sultan veya Emr Seyyid adlar ile anlmaya, ulema
ve meayih arasnda da tibr grmeye balar. Yldrm Bayezidin kz Hundi Sultanla
evlenmitir. Emr Sultann ldkten sonra da asrlarca Osmanl ordusundan himmetini
esirgemediine inanlmtr. Trk edebiyatnda Emr Sultan hakknda yazlm birok manzme
bulunmaktadr. Bursev, Tuhfe-i Atiyye isimli eserinde Emr Sultan Cmiini esrrl, fazletli ve
mbarek yerler zmresinden sayarak yle der: Ve Bursada Muhammed Buhr ki -Emr Sultan-
denmekle mehurdur. Onun cmii ve Cmi-i Kebr dah meznn- envr ve mehzn-i
esrrdandr. Daha geni bilgi iin bk. Hseyin Algl-Nihat Azamat, Emr Sultan, DA, XI, 146-
148; Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, DB. Yay., Ankara 1993, ss. 264-65; M.
Cavid Baysun, Emr Sultan, A, IV, 261-263; Bursev, Tuhfe-i Atiyye, vr. 55
b
.
151
(Onlar helk eden) korkun sesten baka bir ey deildi. Birdenbire snverdiler. (Ysn 36/29)
152
Molla Fenr . (834/1431): 751 (1350) ylnda dodu. Knyesi emseddin Muhammed b. Hmza
eklindedir. Osmanl Devletinde tasavvufa ilgi duyan ilmiyye mensplarnn nde
gelenlerindendir. Fenr, Murd Hdvendigr zamnnda (1360-1389) kad (ilk Osmanl
eyhlislm) olmutur. Tasavvuf dncesinin ekillenmesinde Muhyiddin bnl-Arabnin tesiri
vardr. bnl-Arabye nisbet edilen Ekberiyye mektebinin grlerini Anadoluda temsil eden
limler arasnda yer almaktadr. Geni bilgi iin bk. Hseyin Atay, a.g.e., s.149; Mustafa Bilge,
a.g.e., s. 30-32, 232-241; Reat ngren, Osmanl Devletinin lk eyhlislm Molla Fenrnin
Tasavvuf Yn, Trkler, (nr. Hasan Celal Gzel v. dr.), Ankara 2002, XI, 114-119; brhim
Hakk Aydn, Molla Fenr, DA, XXX, 245-246; Tahsin Grgn, Molla Fenr/Dncesi,
DA, XXX, 247-248; Sleyman Ate, r Tefsr, s. 222.
153
Bu olay kaynaklarda u ekilde anlatlmaktadr: Hundi Hatun rysnda grd mnev iretler
zerine, Rumeli taraflarnda seferde bulunan babasnn rzsn almadan Emr Sultan ile evlenmi,
dnte durumu renen padiah gazaba gelerek kzyla damadn ldrmek zere Sleyman P
komutasnda krk kiilik bir kuvvet gndermi, ancak Emr Sultann kermetiyle bunlar birer
kadd (kuru ceset) kesilmitir. Bursann Yldrm semtindeki Kaditler Mezarl adnn bu
olaydan kaynakland rivyet edilmektedir. Bunun zerine Molla Fenr, Yldrma,
ldrlmesini emrettii ztn Peygamber soyundan gelen bir kii olduunu, Anadoluya imdiye
kadar byle deerli bir ztn ayak basmadn, onun kaynpederi olmasnn kendisi iin bir eref
veslesi olmas gerektiini, onu ldrmek iin gnderilen adamlarn bir anda kadde dntn,
ona bir daha tecavz edilmesi hlinde btn ehrin helk olacan bildiren bir mektup
gndermitir. Bk. Hseyin Algl-Nihat Azamat, a.g.md., 147.
274
Nam:
Evliyya ounma ki ir
Bara ahr-i adan o ounur
Alta k-i meellet denb
ste sre-i Ysn ounur.

lel-lhu Tel:
154
,,.|- t. ,,,.,| _,, t. ,|.,
Yan Allh Teln ilmi,

ezeliyyt ve ebediyyt mutdir.
155
t. t., ; .|. _. _., L,-, ;
Yan al ilmi
ise, a talimi adardr. Pes liml-ayb ve-ehdet adr.
156
.-| ,,. _|. ,L, .
Yan Allh Tel ba avna ba uyb bildirir.

Anun dimilerdir ki: t. t.,. |L- ... ,,x| ,|.,; . _,. t _.
157
as budur ki,
cem-i uybu ilmini selb itdi ve ibeti budur ki, ayb-i mula ilmini Allh
Telya muf ldi, fefhem cidden.
Ve umr- mstabeleni klliyt Nebyyellha malm idi. Bu sebebden
ibr eyled ve cmlesi via muab geldi. Zr d ve maddur. Egeri ki
ilm-i aa nisbetle cem-i lemi ilmi bir usfr minrnda are gibidir.
Anun buyurur:
158
,| ; ,|.| _. ,.,.| t.

Ve bu ibda Nebyyel-lh dil oldu

retde llet-i ilmi, ilm-i aa nisbetledir. Ve ill ulm- evveln ve irin
ofra- iasna maar, u ki ilm-i ai-i klliyye cm- albine arb-

154
O, kullarn nlerindekileri ve arkalarndakileri (yaptklarn ve yapacaklarn) bilir. (Bakara 2/255)
155
Onun ilminden, kendisinin diledii kadarndan baka bir ey kavrayamazlar. (Bakara 2/255)
156
O gayb bilendir. Hi kimseye gaybn bildirmez . (Cin 72/26)
157
Kim, Hz. Peygamberin gayb bilmediini iddi ederse isabet ettii hussta yanl yapm olur.
158
Ve sana rh hakknda soru soruyorlar. De ki: Rh, Rabbimin bilecei bir itir. Size pek az ilim
verilmitir.(sr 17/85)

275
krdir. Ve adde gelr:
159
,... _|. ,,.. t.: ,. ,,|. t.. _.- ; Bunda ia
mteair olduuna dellet vardr. Zr ilim eger kesb ise mar ve mudr ve
eger kef ise midr-i uli, midr-i uhr nr- ta rcidir. Rtbe-i keynde
ise ia-i kmile ve uhr- tm mmkin degildir. Bu cihettendir ki, ba vridt
nisyn ve adem-i f ve ab va olur. Ve ol vrid olan maall bil bulmyaca,
muyaadan geri dner ve alna avdet ider [30/a [30/a [30/a [30/a] ki, lem-i aybdir. Ve ol ayb
fil-aa ol ahib-i vridi bn- vcdudur. uhr asebiyle hir ve bn
hasebiyle bn denilr, bilmeyen an ricden geldi ys ider.
Naar eyle ki, nr- em aabe-i mcevvefede d olunub, oradan eme
mutal olur. Ve em anla el ve elvni mlaa lur. aan ki ol aabede
ba ra uhr ide, ol nru eme ittiline mni olur. Maah ulmet-i
riada nr yine kel-evveldir. av- nsda hf ve ab byle olca, ys eyle
ki avm- ns li nicedir. Anun degme ryy semezler ve derece-i
aylden hadd-i kefe gemezler. Maaha uhrt- ilhiyyeye mecl olmada
cmlesi berberdir. Bu sebedendir ki, ehl-i slk riytla talf-i vcd iderler. T ki
ynelerine envr-i ayb mnakis olub hd ve iaya bad ola.
Mehrdur ki ey Ir,
160
irdet ile bb- mride geldikde ol gice drtyz
via grdi. Ve cmlesin ab eyledi, keyfiyyetini gren bilr ve bu manda
merib-i enbiy ve evliy tefvt zerinedir. Ekmeli, atml-enbiy ve atml-

159
Kendini vdn gibi ben seni vemem. Nesai, tatbik, 47.
160
Fahreddn-i Irk (. 688/1289): Knyesi brhim b. Bzrcmihr b. Abdilgaffr- Hemedn
eklindedir. Lemaat adl eseriyle tannan mutasavvf irdir. Konyada Sadreddin Konevnin
hizmetine girmi ve onun bnl-Arabnin Fussl-Hikem ve el-Fthtl-Mekkiyye adl eserini
erhettii derslerine itirak etmitir. Tasavvuf trihinin en nemli eserlerinden biri olan Lemaat
burada kaleme ald. Mevln Celleddin ve Mevlev evreleriyle yakn dostluklar kurdu. Kaleme
ald Lemaaat adl eserden onun vahdet-i vcd inancna gnlden bal bir sf olduu
anlalmaktadr. Aslen Shreverdiyye tarkatna mensp olmakla birlikte Kalender bir hayat tarzn
benimseyen Fahreddn-i Irk, Allahn cemlinin, gzel yzl insanlarda tem edilebilecei
kanatindedir. Bu sebeple eserlerinde zellikle ak, k ve mak kavramlar zerinde durmutur.
Hayat ve eserleri hk. geni bilgi iin bk. Orhan Bilgin, Fahreddn-i Irk, DA, XII, 84-86.
276
evliydr. Teemml eyle ki, sre-i Enam defaten videten nzl itmidir. Pes, an
def ab ve f ve ulmn ia itmek ne adar uvvetdir, idrk oluna.
Efrd- mmetden olanlar ise yalz namn hf itmek lzm gelse bira gn
idmne mutcdr. Ve atml-evliyn da hli bu sret zerinedir. Zr defaten
videten ayn- bitesini cem-i avli tarf olunmu ve ne adar kitb telf
idb her birini mnnda ne denlu ulm derc olunacadr, beyn lnmdr.
Ktb-i munnefesi alimallh bi cilde bli olma gerekdir, farif cidden. [30/b] [30/b] [30/b] [30/b]

Nam:
Ne gelir ne geldi mili an
Devr idelden ber bu ar- felek
hiri nr bn mamr
ey olunca cihnde byle gerek

Nam:
Cihn bir cm ey-i Ekber an fey-i cn-ba
Bu bezme gelmiyen insn olur ayvn gibi va

Yazlmaz lev-i smn-i sipihre byle bir ret
Ne vur u ne Bihzd ne Mn grdi bu na

Yedi bi ylda irdi menzil-i mada bu yolda
Felek alt yze or srerdi ayl dem ra

Anla ceng iden kfirleri li yaman old
Anla ul olan mminler old abet yai

277
Bugn ferzend-i ekber dedi sml aya
Gezer p-y peder ile anun ari v feri

Bade insn ibtid li talddir ki are bil-dell itiddr. Nitekim dr-
slmda nev nem bulanlar eker mualliddir. Zr ebeveyne veya ehl-i
beldeye tbilerdir ve bu mama iret idb adde gelr:
161
_| L.| _|. .|, |. _: Nitekim ism-i evvelde mrr eyledi. Yan bir
kimseni ebeveyni veya ehl-i beldesi ne male dn zerine ise anlar czibesiyle ol
dn zerine alur. Ve al ve fer ve at ve seamn aramaz. u ki ar-i
sedddan inirf ziyde ola. Yan mizcna km-i imkn lib ve alna ehvet
mstevl olub itidlden meyl eyleye. Ve bade li bi-tevfl-llhi Tel ilmel-
yandir ki vcd- a ve vcb ve vcd ve vadeti ve ft- lhiyye ve
kemlt- Rabbnyyeyi naar ve istidll ile bilmekdir. Velkin bu naardan murd
eerden meire istidlldir, yosa tertb-i muaddemt itmek degildir. Zr herkesi
madr degildir.
Pes bir kimse bir seyl-i vafir veya bir drat- [31/a] [31/a] [31/a] [31/a] mntehy, ecz-yi
mtevfiri grdkde, sbnel-llh dirse add-i taldden ar. Zr byle
dimekden mad Allh Tely aczden tenzihdir ve uniyla keml-i udretine
istidlldir.
Ve ilmel-yan odur ki, anda al ek ve bhe olmaya. Eger lime bir
mddede drb gelse an line ilim dimezler. Anun ilim, yane muf old.
Zr yan, ilmi albde istirridir, yosa nefs-i ilim degildir. Anun ilmil-
yani ifetini ley esed gibi a idenler a itdiler. Pes, an ifeti beled-i
Badd gibi mm a ifeti bilinden olur. Zr her belde Badd olmadu

161
Yeni doan her ocuk (slm) ftrat() zerine doar. Buhr, Ceniz, 80; Feyzl-Kadir, V/33,
(6356); Cmis-Sar, IV, s. 1338. (Yeni Asya Yay.); Bu hads ile ilgili bir deerlendirme iin bk.
Gazl, Kimy-y Sadet, I-II, ss. 30-31.
278
gibi her ilim da yan, yan rsi ve mstear olmaz. Anun ulem-y rsin
memd oldular. Nitekim urnda gelr:
162
,|.| _. -.|
Nie ulem vrdr ki

bir nesne zerine ad-i alb itdikden ora, fes idb bir ayr- vechle da ad-i
alb eyler ve evvel bildgi kendie cehl olur ve kef-i af-i ayli da byledir.
Anun her kefe ve her ilme itid ve itimad yodur, belki o male
libsdan r oln li andan asen olur. Bu cihetden vrid old ki:
163
.t-.| _,., ,:,|. Yan dn-i adm ve itid- umm- ns ne zerine ise
siz da ol ad zerine olz. Bu sebebden ba mmler ulemdan fal geldi
ikyet olunmudur ki: Tefsr-i Kebr
164
ahibi Fared-dn er-Rz
165
ki, lim-i
zamn idi ve an ba thmet ile pdih- Bel aps idb mddet-i avle zindnde

162
limde derinlii olanlar. (li mran3/7)
163
Aczelerin dn anlayn size tavsiye ediyorum. Acln, II, 1774, s. 70.
164
Tefsr-i Kebr (Meftihul-ayb): mm Rznin en nemli eseridir. Tefsr, mellifin lmnden
sonra bnul-Hu ve Suyti tarafndan toplanp dzenlenmitir. Bu eser imdiye kadar Kurn
zerine yazlm en nemli kelm tefsrdir. 23 cild hlinde Trkeye evrilmitir. (trc., S.
Yldrm, L. Cebeci, S. Kl, S. Doru), Aka Yay., Ankara 1988-1995. Bu eserle ilgili geni
bilgi iin bk. Abdulhakim Yce, Rznin Tefsrinde Tasavvuf, (yaymlanm Doktora Tezi)
alayan Yay., zmir 1999; Hidyet Ik, Dinler Trihi Asndan Fahreddn Razi ve Eserleri,
(SSBE, Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya 1998, ss. 52-55; Seyyid Hseyin Nasr, Fahreddn
Rz, slm Dncesi Trihi, II, (ev. Burhan Krolu, Editr M. M. erif-Mustafa Armaan),
nsan Yay., stanbul 1990, II, ss. 276-277; Bursev, Ferahur-Rh, (Mustafa Utku neri), I, 382-
383.
165
Fahreddn-i Rzi (. 606/1210): Knyesi Eb Abdillh (Ebl-Fazl) Farddin Muhammed b. mer
b. Hseyn er-Rz et-Taberstn eklindedir. Kelm, felsefe, tefsr ve usl-i fkh alanndaki
almalaryla tannan Ear alimidir. Dnceleri ve eserleriyle l2. yzyln mceddidi kabl
edilen Fahreddn-i Rzi, bilim ve dn hkmleri birbirine yaklatrarak, bu konuda kendine has bir
metod gelitirmitir. Eserleri ile slm dnce trihinde derin izler brakan Rzi, 543/1149
trihinde ran snrlar iindeki Rey ehrinde dodu. lk derslerini babasndan ald. Doduu
ehirde ve Merganda devrin mehur hocalarndan dersler ald. Belli bir olgunlua geldiine kanat
getirince Harezme Mutezillerle tartmaya gitti. Ardndan Buhr, Semerkand ve Gaznede
bulundu. Sonra Herata yerleti. Burada kendisine tahsis edilen medresede dersler verdi.
Keramlerle giritii bir tartma yznden, onlarn teviki ile 1209 ylnda zehirlenerek ldrld.
Bilgi probleminde ve akl yrtmede akl sebep, bilgiyi onun sonucu olarak grmedii gibi, akln,
bilginin kayna olduu grn de reddeder. Ona gre Allah akletmeyi yaratr ve bilgi onu
zorunlu olarak izler. Bursev, Rz hakknda lim-i ehl-i zamnih iken Necmeddn Daye
yznden mlzem olcak insaf edip eyhin emriyle halvetine nzl etti, feemm ulm-i resmiye
efkr onu alp ve halvette karr-dde olamayp hir oradan kt ve kendi murd zerine gitti. Ve
il-hzel-n dillerde dstn olup baz ahvali sylenir (Kitbn-Netce, II, 398). Hayat,
dncesi ve eserleri hk. Geni bilgi iin bk. Yusuf evki Yavuz, Fahreddin er-Rz, DA, XII,
89-94; J. H. Kramers, Rz, A, IX, 645-646; Seyyid Hseyin Nasr, a,g.e., II, ss. 267-285;
Hidyet Ik, a.g.e., ss. 14-62; Bursev, Ferahur-Rh, (Mustafa Utku neri), I, 382.
279
ald. Ve marr ve mdde olmala ilim yznden ula bir re bulmadi. ir
gicesindeki ab an atl itseler gerek idi, ol gice itisl ve tib mstafir olub
Y Rabbel-lemn! Cmle ullar ve cariyeleri al ve edn dnl-ande ne
itid zerine iseler ben da ilmimi yle oyub eln anlar itidleri
zerineyim [31/b] [31/b] [31/b] [31/b] deyb lev-i dili na-i taavvurtdan sde ve ulm-
naariyyeden taliye idb irtesi afv olund.
Ve eker mtekellimn, u Muammed ehristn
166
evir-i amarde
mam- aczda arr idb inf itdiler ve resl-eibbil-slmiyye Eb Al
Sndan
167
da menldir ki dimidir:
168
,|. t. . .|. . _.t- | _,| Ve yine an
kelimt- mablesindendir ki gelr:

166
Ebl-Feth Muhammed b. Ebil-Kasm Abdlkerm b. Eb Bekir Ahmed ehristn (. 548/1153):
Ortaa slm dnysnn en byk din trihisi olup, 469 (1076) ylnda Horasann kuzey
snrnda bulunan ehrstnda domutur. Krkl yalarnda iken Nizmiye Medresesinde
mderris olmu ve burada vermi olduu vaazlar syesinde halkn takdrini kazanmtr. Dinler ve
mezhepler trihi bakmndan ortaa slm dnysnn en nitelikli eserlerinden biri olan el-Milel
ven-Nihal isimli eseri kendisine hret kazandrmtr. Geni bigi iin bk. Muhammed Tanc,
ehristn, A, XI, 393-396; Yusuf Ziya YRKAN, Ebl-Feth ehristani: Milel ve Nihal
zerine Karlatrmal Bir nceleme ve Mezheplerin Tetkikinde Usl, (Notlarla Yayna
Hazrlayan: Murat MEM) Kltr B. Yay, Ankara 2002. (XVII+257 s.); Aygn Akyol,
Msaraatl-Felsifeye Gre ehristnnin Felsefi Grleri, (Yksek Lisans Tezi ASBE),
Ankara 2003, ss. 6-13.
167
bn Sn (.428/1037): slm Me okulunun en byk sistemci filozofu, ortaa tbbnn nde
gelen temsilcisidir. Bat orta anda Avicenna diye tannmt; yakn zamnlarda batllar da bn
Sn adn kullanmaa baladlar. Dnydaki btn ilim erbab tarafndan, dnynn gelmi gemi
en byk limlerinden biri olarak kabl edilen byk slm limi ve filozofu bn Sn, tahminen
981 trihinde Buhrnn Efene Kynde dodu. Belhli olan babas Abdullah, Samanoullar
(Samani) hkmdar Nuh b. Mansur zamnnda baehirleri olan Buhrya gelerek buraya
yerleti. Abdullah smillerle temasa geerek onlarn da etkisiyle evini felsefe, geometri ve
matematik ile ilgili konularn tartld bir mekn hline getirdi. bn Sn byle bir ortamda
byd. Orta alarn felsef dnce trihinde birok bakmdan benzeri olmayan bir ahsiyettir.
Byk slm filozoflar arasnda Gazl, Fahreddn er-Rz ve dierlerinin hcumlarna ramen
asrlarca slm felsefesi geleneine hakim olmu son derece tafsltl ve mkemmel bir felsefe
sistemi kuran tek kii odur. Felsefe, mantk, ilhyat, tp ve dier konularla ilgili olarak yzlerle
ifde edilen eserleri vardr. Hayat, eserleri ve dncesi hakknda daha geni bilgi iin bk. Fazlur
Rahman, bn Sin, slm Dncesi Trihi, II, (ev. Osman Bilen, Editr M. M. erif ), nsan
Yay., stanbul 1990, II, ss. 99-125; Hilmi Ziya lken, bn Sn, A, V/, ss. 807-824; mer
Mahir Alper, bn Sn, DA, XX, 319-322; Ali Durusoy, bn Sn/ felsefesi, DA, XX, 322-
331; Arslan Terziolu, bn Sn/tp, DA, XX, 331-336; Alper, bn Sn/eserleri, DA, XX,
337-345; Bekir Karlaa, bn Sn/etkileri, DA, XX, 345-353; Tahsin Grgn, bn
Sn/literatr, DA, XX, 353-358; Necip Taylan, a.g.e., ss. 202-223; bn Snnn tasavvufla
alkas konusunda yaplm almalar ile bn Snnn tasavvufla ilgili eserleri hakknda geni
bilgi iin bk. Dilver Grer, Sf bn Sn (. 428/1037) ve Makamtl-rfni, Tasavvuf
Dergisi, S. 6, Ankara 2001, ss. 119-158.
280
169
| t... ,.... - t... t. ., t..t. t.,|. ,. ,... _. ..| -. ,..x.,
Nam:
Nedendir bu iildi o ucundan yaya orsunlar
Cihnda aladan yosuli kimdir bya sorsunlar

Bilenler sylemezler bilmeyenler y neden syler
ehirde varsa bir lim dnya orsunlar

Neden girdbe ddi zevra- dil bar-i ilm ire
An aynel-yan ehli olan deryya orsunlar

Cehlet bir maradr kim eibb andan cizdir
lcn belki Lomn- ekm sya orsunlar

Nin m olur blbl zemistn iricek ir
Neden syler zebni -i gyya orsunlar

Nedir ol kimiy v smiy dedikleri al
Yznden belldr bir ib-i smya orsunlar

Cihn emn emn olsa gerek dirler dem-i ir
An srrn ey a Receb Pya orsunlar

168
Sonuta bir ey bilmedii dnda herhangi bir bilgi elde etmez.
169
nsanlarn kurtuluu, ancak senin mafiretinle mmkndr. Vasfedenler seni tavsf etmekten
cizdir. Tvbemizi kabl buyur. Beeriz biz, seni gerei gibi tanyamadk. Bu sz ile ilgili bir
yorum iin bk. Konuk, Fussl-Hikem erhi, I, 124.
281
Ve ikr olunan ilimde o kimseler allete dm ve davay ucundan
bana hengmeler umudur. Ve buradandr ki ife-i fiyye tecell ilm dirler.
Velkin bu mertebeni ib ilm-i mcerred ile shib-i ird olmaz.
Ell, ilmi eger kesb olub akm ve erae teallu iderse andan ie-
mend olanlar cehl-i eratden al olurlar. Ve eger kef olub marif-i lhiyyeye
dir ise andan behre-mend [32/a] [32/a] [32/a] [32/a] olanlar cehl-i aratdan nect bulurlar. Velkin
ikisini da tm irdi degildir. Zr evvelkini irdi hir-i erate ve ikincini
da hir-i aratadr. ol vecheden ki ilim mertebesidir ve ayn olmada ird
mmkin degildir. Zr fil-cmle am gibidir ve amn szne uyub slik olan
kimse ir, bir hde ser-nign olur. Naar eyle, ar-i acda ve ayride ehl-i
tecrbe olanlar dell itti iderler. Mula tarf-i alye iltift itmezler, hatt
zamn-i risletde da vat-i esfrda bir p-rev tayn olunurdi. Zr, urnda
gelr:
170
_-, t. ; ,.| ,:, ; _, _.., t. | t.

_|
Yan umr ve avl-i cziyyeyi

bilmek mute-y nbvvetden degildir. Pes vay ve tarf-i ilh olmadu
mevida rey ve dell ile amel olunur. Velkin mucize mute-y
nbvvettendir. Zr teyd indir ki ser-ken-i dehr anla ser-fr iderler. Ve kr-
tebl tamm olur. Kermet-i evliy ise byle degildir. Zr evliy ahab- davet
degildir, belki itiyrla mbyaa idenleri ird ider ve bunlar tebr-i ilh ile sn-i
timelerin bulurlar. Fe-emm aldan ketm iderler. Zr ilma arret yodur.
Enbiy ise byle degillerdir. Belki ba umr- afiyye-i nefsiyyeyi li-ecli-arre
avimlerine ihr ve ifa iderler. Ve bu uda araf- adan menlardr. Ve
hibir nesne ile iftir itmezler. Belki
171
-, . _.., _

-.,|. ,|.,. ..

mcebince
fal ve ramet-i aa naar iderler. Ve belki fal ve ramet iinde Mufal ve
Rami mhede lurlar ve anla evt o olur. Ve adde gelr:

170
De ki: Ben tredi bir peygamber deilim. Bana ve size ne yaplacan da bilmem. Ben sdece
bana vahyedilene uyarm. Ben sdece apak bir uyarcym. (Ahkf 46/ 9)
171
De ki: Ancak Allahn ltuf ve rahmetiyle, yalnz bunlarla sevinsinler. (Ynus 10/58)
282
172
-. ; | .| .,. t. Veled-i demden murd bi-asebil-rf nev-i insndr.
Pes, nev-i insndan ilim ve marifet ve kemltda efal olca melikeden
vesirden da eref olur ve fari ubdiyyet ile olur. Zr, [32/b [32/b [32/b [32/b] ubdiyyet
mertebe-i al ve Rubbiyyet mertebe-i adr. Ve urnda gelr:
173
|
. .,. t t.| .

Yan Raslullh (s. a. v.) bir ismi da Abdullhdrki

indallh eref-i esmdr. Ve urnda gelr:
_.-| _.| ; ; t..| _. _. _:

.,.
174
Yan ehl-i sem ve ehl-i ar ve belki
cmle-i ey ubdiyyet ile muttafdr. Velkin Raslullh ubdiyyeti cmleden
ekmeldir. ol cihetden ki arifdir. Zr ubdiyyetinde kemli marifeti midrdir,
marifeti ise etemdir.
Ve atml-evliy da byledir. Anun arnda ve sir arda an
fevnde ev-i ubdiyyet-i i yodur. Zr mehed-i ekber ve vri-i ekmeldir.
Ve vrii kemli mevr minh kemline tabidir. Pes, her kim ki ekmell-istidd
ola metb ilim ve ameli aa ekmeliyyet ile intil ider. Kmil ve n da
li ona gredir. Pes, sadet ol kimseye ki kendi vcdunu ulmetini nr- vcd-
ala izle eyleye ve snen-i lyia-i nebevyye ile amel idb nr al nr ola.
Ve bade, bi-inillhi Tel l olan aynel-yandir ki ilme murin
olan mkefe ve mhede ve muyenedir. Bu retde gzlye gizlu almaz ve
aynel-yan ehli bir da am olmaz ve ilme murin didgmiz budur ki, ayn
al ilimdir. Yan evvel ilimle bilinur ve bade ol ilme muvf olan vechle
aynle grnr. Pes, ilim mertebe-i mn ve ayn mertebe-i isndr ve isn al
mndr ki in an evfndan bir vaf- ziddir. Ve eger ayn ve isn mertebe-i

172
Fahr olmasn ben dem oullarnn seyyidiyim. Acln, I, 616, s. 203.
173
Allahn kulu (Muhammed), Ona ibdet etmek iin kalktnda (Cin 72/19).

174
Gklerdeki ve yerdeki herkes Rahmna kul olarak gelecektir. (Meryem 19/93).
283
ilim ve mna muvf gelmese ona ilim ve mn dimezler. Zr al ve fer biri
birine mub gelmez. Meel bir dam Kbeye bir vechle mn ve ilim zerine
olma gerekdir ki varb mhede itdikde ilfi maya, belki bilub ve mn
geturdugi [33/a] [33/a] [33/a] [33/a] ret zerine bula. Bu cihetden vcibdir ki, mmen bih olan umra
kem yenbei ilim ve mn zerine ola. Zr irete macb giderse orada mftai
olur ve bundandr ki yevm-i ymetde her ifeye a Tel itikdleri retinde
tecell idb uver-i mutelifeye teavvl itse gerekdir. Nitekim ad-i ade
mbeyyendir.
Tefekkr eyle, enbiy ve kmmel-i evliyn avlin ki anlara bu taavvl
yodur. Zr anlar dnyda vech-i mm ile bilmiler ve ol vechle mn getrmler
ve aa gre mhede bulmulardr. Pes, a da vech-i muladan tecell ider.
Yan bir vechle ider ki cem-i esmn tecellytn cmi ve aina vsidir ve
bu mertebe ol ulle-i cennete bezer ki, gl-i ad-berg gibi t t ve her t bir
drl renk zerinedir ki yetmi t ve yetmi levndir. Ve bir ceybden telebbs
olunur. Yan ol yetmi renk olan t t ulleni yaas birdir. Ve elvn- mutelife
gsterir ve lbise ealet olmaz. Zr dny libs gibi kef degildir. te mmin-i
arnda bu temili bir o fehm itdi ise say eyle ki vech-i klliden tevecch idesin
ve lem-i l yoluna gidesin ve ill Kbe dirken Trkistna arsn.

Nam:
Her kimi kim ola virdi dim Allh h
Bu iki yzden irir ol bire vallh o

Ger alt- emme vechullhi isterse ym
Be vaitde vechii n- cigerle var y

284
Bedr olunca mh seyr eyle felek arnda kim
Mihr-i lem-tbla ba nice olur r-be-r

aret-i kevniyyeden lem-i udse eri
Ala t kim saa Allhdan utlu apu

n lem ekdi serin eflke ori ay
Bb- ada perde-ve her kim ki itdi ser-fr
[33/b] [33/b] [33/b] [33/b] Ve bunda da ayn, yane muf old. Zr bu mertebeni da rusi
vardr. Meel bir kimse bir sat yerden bir ehri grr, velkin ehr ucuna
gelmedike mhedesi tamm olmaz. yle ki eger oradan dnb vrub ayre ben
ehri grdm dey aber virse aberi n olur. Pes, mhede tefvt zerinedir.
Cehd eyle ki abaa-i ulyya iresin. Naar eyle ki bir yerden pdih- vat veya
vkel-yi ardan biri alay ile giderken herkes seyrna ar ve her kimi ki
ddesinde llet yo ve reh-gra da arbdir an mhedesi etemm olur.
Ell her iki gzl bir degildir ve gh olur ki llet-i emden n mehd,
va mulif heyet ile grr. Nitekim kef-i ayli ehlini lidir. Pes, ol kef ki
dde-i ayl ile degildir, belki ayn-i baret iledir. Anda a olmaz ve bda ryet
ile insilde olan ryeti meynnda far vardr. att ehl-i insil, insilla
vusi mnta olmaz. Egeri lem-i isden aybbet itmidir. Zr ur- tmdr.
Ehl-i b ise byle degildir. Fe-emm Raslullh ki (s. a. v.) menmla vusi
mnta olmma, an aiinden idi. Zr ayn- albi ziyde b-dr idi. Binen
al h menm yaaa kmnde old. Kmmel-i mmetde bu man itibr
olunmadi. Egeri ki anlar da baretleri yaaa zerinedir. T ki al ile fer
mstev olmaya.

285
Nam:
Kevkeb-i seyyr cz ebr ile bulur icb,
Degme ebr ile vel urd itmez iticb

Ve urnda gelr:
175
t.|. _.
bu limden murd ilm-i aidir ki

vaiy ve kefle ldr yosa ilm-i akm degildir. Zr akm ziydeliginde
ibadul-lha arec vardr. [34/a] [34/a] [34/a] [34/a] Anun adde gelr:
176
,.:.t. _.:. Yan ben
size bir nesneden ibr itmedike sul itmeuz. Zr belki suliiz emr-i ceddi
nzlne medd ola. Bu retde akm- lhiyye mtekeir olub ben-isril l
gib r l olur. nki:
177
. t.,|. _.-. ; t.,
mcebince du mstecbdr. Pes,

ayr- vechle ar- bb itmeuz buradandr ki, evrd- uy ve ehl-i irdet urn
ve adden mstenba gerekdir ki itirla olan her evrd merdddur. Zr, ayvn-
afe taml-i eal-i kere gibidir. Ve ba evrd ki nudan cem olunmudur;
izbl-bar ve Vird-i ey Vefa
178
ve Vird-i Seyyid Yay
179
ve emli gibi.

175
Rabbim! lmimi arttr. (Th 20/114)
176
Ben sizi braktka siz de beni ( kendi hlime) braknz. Acln, I, 417.
177
Ey Rabbimiz! Bizden ncekilere yklediin gibi bize de ar bir yk ykleme. (Bakara 2/286)
178
eyh Vefa (. 896/1491) : Konyal eyh Musluhiddin Mustafa, Bursada medfun Abdullatif
Kudsnin halfesi olup zhir ve batn ilimlerini hazmetmiti. dilde rifne iirler yazm, birka
eser telif etmi ve stanbulda kendi adyla anlan Vefa semtinde gmlmtr. Vird-i eyh Vef
kendisine isnad edilen bir virddir. Bursev, Tuhfe-i Vesimiyyede bu virdin iret-i nebevye ile
kaleme alndn, terkb ve lafzlarnn da kitb ve snnetten alndn beyn eder. Bk. Reat
ngren, Musluhiddin Mustafa, DA, XXXI, 269-271; a.mlf., Fatih Devrinde Belli Bal
Tarkatler ve Zeyniyye, (Yksek Lisans Tezi MSBE), stanbul 1990, ss. 93-114; a.mlf.,
Osmanllarda Tasavvuf, s. 186, 188, 194-197; Nazif ahinolu, Vef/eyh Vef, A, XIII, 254;
a.mlf, Vird, A, 318-320; Cm, Nefhat, ss. 683-686; Bursev, Tuhfe-i Vesimiyye, Sleymaniye
Ktp., Hac Mahmud Efendi Bl. Nr. 2260, vr, 69
b
; eyda ztrk, a.g.e., s. 184;
179
Halvetiyye tarkatnn ikinci pr olarak kabl edilen Yahy-y irvnye (. 868/1463) it Vird-i
Settar isimli eserdir. Hz. irvannin tertibi olan bu eser, Halvetiyye belerinin hepsinde ok
nemsenen 104 kitabn zeti olduu ifde edilmekte ve zikir esnasnda okunmaktadr. "Vird-i
Yahya" ya da "Evrd- erf" diye de bilinmektedir. Bk. Cmi, Nefhat, ss. 700-702; Reat
ngren, a.g.e., s. 32, 39; Hatice Karaam, Dervi mer Fud Efendinin erh-i Vird-i Settr
Adl Eseri ve Tasavvuf Grleri, (nceleme-Metin), (yaymlanmam, Yksek Lisans Tezi
DESBE), zmir, 2006, ss. 16-17.
286
Bunlar muhdet malesinden degildir. Belki cem mudedir ve an arar
yodur.
Ve adde gelr ki:
180
,x. ,. t., .. _. Yan rifi her gn ve belki her
sat ve belki her nefes teras gerekdir. Zr
181
_,...| ,, _| |

mcebince
mamt tamm olsa ve derect nihyet bulsa da seyr-i fillha ayet yodur. Ve
ill ilm-i a mnteh olma lzm gelr. t ve ft ve efl-i aa ise intih
yodur.
182
,,|. . .
Ve Mesnevde gelr:
Ey birder b-nihyet dergehist
Her kuc ki mi-resi billh myist
183

Ve ilim ile ayni meynnda far olduu gibi ayn ile an arasnda da
vardr. Pes, tera ilimden ayna ve ayndan ayna ve aadr. Mervdir ki bir
kerre Raslullh (a. s. v.) yigirmi kerre besmele ret itdiler. Pes, eger her kerre bir
man-y cedd l olmasa tekrr lzm gelr ve tecellde tekrr olmaz. Ve bir gice
iki rekat namzla ym idb aba dek,
184
,,:-| ,.| ,.| ,.,. ,,| .x. t,. ,,.,. ,,,...

yetini ret buyurub
merraten bade ur terdd eylediler. Bunu [34/b] [34/b] [34/b] [34/b] da evvelki gibi srr vrdr ki,
her kerrede bir avm ve ol avmi bir drl gnhn istir itmilerdir. Avma
ise nihyet oldu retde air ve kebire nihyet olur m? Pes, yet-i mekre nie
bin kerre tekrr olunsa vech vrdr. Ve yeti mans budur ki: Eger sen anlara

180
ki gn eit olan ziyndadr. Acln, II, 2405, s.180, 305.
181
Ve phesiz en son var Rabbinedir. (Necm 53/42)
182
Allah her eyi ihta eden ve her eyi bilendir. (Bakara 2/247)
183
Ey karde! Sonsuz dergah vardr, her nereye varrsan billhi
184
Eer onlara azap edersen, phe yok ki onlar senin kullarndr. Eer onlar balarsan, yine phe
yok ki sen mutlak g shibisin, hkm ve hikmet shibisin. (Maide 5/118)
287
ab iderse anlar seni ullardr. Yan ullara ab itmi olursn; ayriye
degil. ular oldu retde hirdir. Zr istiladr, olmadu retde da
indel-eariyye ber olana lm cizdir. Nitekim ba av dnyda ma-
derect in mbtel oldiler. aret-i Yay (a. s.) gibi ki anda
185
,..., ,. t.
vrid old. Yan fil- maiyet degil, adi bile v degil iken ser-i mbreki at
olunb bir zniyyeye hediyye gnderild. Ve ol vaitde melike muali olub szn
ve giryn oldler. Ve Muammediyye (de) gelr ki:

Feritehler didi y Rab ne idi u Yayn
Didi Yay beni sevdi sevenler byle bulur l

Velkin bu ibtil dnydadr, iretde tab yodur. Meger ki tal-i cevher
in ba avm- mminne ola. Pes, indel-al bir kimse abdine bil-sebeb
tab itmek mcevvezdir. Velkin bil-fide vi oldi yodur. Zr her
mucevvez vi degildir. nfz- vad handa bile ekmil-i ns ilfna hib
olmulardr. Zr kermi li odur ki, tavf itdgi nesneyi tencz itmez. Zr abde
anda nect ve fide vrdr. Fe-emm vad byle degildir. Yan her vad olunan
nesne bi-kmil-kerem mneccezdir. Emm her vad byle degildir, belki
baanda ulf vrdr ve urnda :
186
,
,|. _|. t.... t. t..| t.

Dey du itdikleri
ulfl-vad tevehhmnden degildir. Belki ol [35/a] [35/a] [35/a] [35/a] mevde ziyde
rabetlerindendir. Nitekim enbiy da buyurdlar:
187
. .. _..
Yan mevd oln

nureti vuunda pheleri yoidi. Velkin rabetlerinden isticl iderlerdi. Ve

185
O herhangi bir gnaha yeltenmedi.
186
Rabbimiz! Peygamberlerin aracl ile bize vadettiklerini ver bize. (li mran 3/194)
187
Allahn yardm ne zamn! dediler. (Bakara 2/217)
288
ariyye-i niyyeni mans budur ki ve eger lara mafiret iderse, yan tevf-i
tevbe ile, zr irki adem-i mafireti mendur. Nitekim gelr:
188
, ., | .x, ; .

Pes, sen emrinde lib ve kmde mstaill ve murd zerine mstevlsin
ve tevfde da ve ikmet-i beda vardr. Pes, kimse saa itiraa veya tab-i
km itmege dir degildir. Ve bundandr ki Raslullh (s. a. v.) eger fet-i
Mekkede ve eger ayrde ba mrikne msade itdi ve alarnda efat abl
eyled ve efate terb iderdi. Zr ol mafvv olanlar kimini kendi ve kimini
da rriyyetinden nie kimseler kemer-bend-i slm olsalar gerek idi. Ve burn
mlatndandr ki, Eb Cehl
189
ve Esd dedikleri kimseyi cennetde grdiler.
Mad ise anlar kendileri degil belki, Eb Cehl oli krime
190
ve Esdi olu
Attb
191
idi ki, bunlar dire-i slma dil oldlar ve pederleri irk zerine mab
olub sicnl-llh olan cehennemde mabs aldlar. Ve adde gelr ki:

188
phesiz Allah, kendisine ortak koulmasn asla balamaz. (Nisa 4/48)
189
Eb Cehil (2/624): Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ve Mslmanlarn azl dmanlarndandr.
Resulullh tarafndan bu mmetin firavunu olarak vsflandrlmtr. Asl ismi Amrdr. slmn
douundan sonra, yapt byk dmanlktan dolay, cehletin babas anlamna gelen Eb
Cehil knyesi bizzat Peygamber Efendimiz tarafndan kendisine verilmitir. Ebl-Hakem yerine,
bu sfat ve knye ile slm trihine gemitir. Her trl dmanlktan ekinmemi, Peygamber
Efendimize yapt saldr ve hakaretlerinden birinin sonrasnda hem kafas yarlm, hem de Hz.
Hamzann Mslman olmasna sebep olmutur. Hicret gecesi Peygamber Efendimizin ldrlmesi
plan kendisi tarafndan tertiplenmitir. Bedir Savann harcamalarnn byk ekseriyetini kendisi
karlam ve bu savaa katlmtr. Bk. Mehmet Ali Kapar, Eb Cehil, DA, X, 117-118.
190
krime b. Eb Cehil (. 13/634): Hicretten 47 veya 49 yl nce dodu. slmn en byk ve en azl
dman olan Eb Cehilin oludur. Mslman olmadan evvel savalara katlp, mslmanlara
kar her trl mcadeleyi vermitir. Mekkenin fethini mteakiben ummi af ilan edilmi olmasna
ramen, affn dnda braklan az saydaki kiilerden biridir. Fetihten sonra ldrlme korkusuyla
Mekkeden kamtr. Yemende bulunurken hanmnn giriimiyle affedilmi ve Medineye
gelerek mslman olmutur. Medineye giderek slm faaliyetlere katld. Bk. Abdullah Aydnl,
krime b. Eb Cehil, DA, XXII, 42-43.
191
Attb b. Esd (. 13/634): Hicretten on yl nce Mekkede dodu. Mekkenin fethedildii gn
(17 Ramazan 8/8 Ocak 630) mslman oldu. Hz. Peygamber Hneyn Seferine kaca esnada
onu Mekke vlisi tayin etti. Ayn yl hac emirlii vazfesi de verildi. Bu grevler kendisine
verildiinde yirmi yalarndayd. 13/634 ylnda Mekkede veft etti. Bk. Fahrettin Atar, Attb b.
Esd, DA, IV, 93.
289
192
.; ,., t,-; . ; Yan krimeni pederi Eb Cehl her end irk
zerine gitdiyse de an sebb itmekle olu krimeye eiyet itmez. Zr iitdikde
arbet asebiyle mtee olur. Ve bunda sedd-i eria vrdr. Yan bir nesne erre
medd olsa fidesi var ise da terk itmek gerekdir. Ba mamt ve merbt
da byledir. Ve Attab, fet-i Mekkede adet-i sinni variken cnib-i Nebevden
Mekkede istilf olund. Zr keml-i insn ve ddyyet sinn sl ile degildir.
Ve belki ba [35/b] [35/b] [35/b] [35/b] ads-sinn olanlar nie kemlt ile l-rdeler zerine
tafl olunmulardr. Egeri ile-i lisndan bir yanda degil belki bi yanda olan
bile al olmaz.
Bu far a yigirmi yanda iken pr-i aratm arnil-bedr-i n-adr
ey Seyyid Fal-i ilh (k. s.) nefesi nefsi ile bild-i Rmiyyeden belde-i skbe
istilf olunduumda edid-i biyr ekildi. Ve nie cm zehr-nk imtin ald.
u ki mceb-i malam, yan mute-i laabm a srr zerine, ala
tedd ve b-nihye tehdd iderdim. av- ns ziyy ve heyetinde olan asede ve
ret-i alde r-nm olan fesede zerime hcm eyleyb, gh ar- suln ve gh
atlim iln iderlerdi. ir oradan urucla memr olub cnib-i Bursaya
mteveccih oldum. Ve ol ad zerine ehl-i arb mstevl olub ehirlerin ir ve
kendilerin ite-i dem mihr itdiler. Pes, dny eger ad ile arb ve eger abbla
mamr ola. Murd a olan ibd, kenef-i afaada mestr, mjde-i nectle
mesrrdur.
Nam:
Her nedel olursa urb-i civr
Netmege dir olur glleri r
Kimse tekdr idemez deryy
Olur stnde vel ba bur

192
llere hakaret etmek sretiyle dirilere eziyet ektirmeyin. Kenzl-ummal, XIII, 510, 541.
290

Ve aret-i Ms ve Ya ve r (a. s) anda urnda gelr:
Yan ra iki drl ilim t.... _. .- t.,.| t.t,. _. .,. .-.

t.|. t..| _. t..|.
193

verilmi idi: Biri, ilm-i rametdir ki, ilm-i eratdr. Ve biri da, ilm-i lednndir
ki, ilm-i aatdr. Zr ilm-i aat, ilm-i erat zerine mebndir. Pes, mm
muallem olmada rif ve mkif olmaz. Nitekim urnda gelr:
194
; t..| :|. ,,., . ,|.:

[36/a] [36/a] [36/a] [36/a] Bu melektdan murd esrr ve
ai-i lemdir ki dde-i baret ile mhede olunur. Ve bu mertebe l
olmada hibir kimse dire-i velyete adem bamaz ve velyet olmayan neb
da olamaz, Zr iri derect- velyet, evveli derect- nbvvetdir ki
nbvvetden rislete ve risletden azmiyyete tera olunur. Ve ll-azm
ekmel bizim Raslmzdr (s. a. v.). Zr cihdla memr olduu gibi e-y ns ile
da ziyde mbtel idi. Anun buyurur:
195
,,t. _.. _., t. Yan bir neb ben
tafiyye olunduum gibi tafiyye olunmad. Zr eiyyet sebeb-i tafiyye ve bi-i
tecliyyedir. Anun hd ekmel ve urbi etemdir ve ymetde mmet mmet
deyb sir enbiy gibi nefs nefs dimedugi aa dldir. Zr byye-i nefsden al
bulmu ve ala a olmudur.
Ve ekmil-i mmeti da aa tbidr. Anun ymetde bu mmetden bir
avm, aragh- ara gelseler gerekdir ki enbiy anlara ba iderler. ol mandan
ki anlarda bm-i nefs ve aar- cn olmadu gibi elem-i mmet da yodur. Belki
zdeler ve balarna ultnlardr. Ve bundan fehm olundu ki, Ms (a. s.) mertebe-i

193
Derken kullarmzdan bir kul buldular ki, biz ona katmzdan bir rahmet vermi kendisine
tarafmzdan bir ilim retmitik. (Kehf 18/65)
194
Bylece biz, kesin mn edenlerden olmas iin brhime gklerin ve yerin melektunu
gsteriyorduk. (Enm 6/75)
195
Benim ektiimi hi kimse ekmedi. Acln, II, s. 180.
291
nbvvete det-i lhiyye zerine ar-i velyetden gelmi ve nbvvet ve
velyeti mecmn irz eylemi idi:
196
.. ,.|.t.. _.|.. _|. ,.,. _. buyurdu
sm-i Bn ba aiine gre idi ki aret-i ra isn olunmu idi ve aa
bnl-bn dirler ki ebndr ve Ms bu mertebeden umr- hile ile imtin
olundukda inil-i amr l olmayub bi-i itir ve bdi-i iftir old. Ve ilm-
i lednni min ay huve talm olunmz. Belki levzimi yznden iret olunur.
lsm ile defineye remz olundu gibi. [36/b] [36/b] [36/b] [36/b]
Ve insn vcd da lsm- r ve r da nin- srr- seriyydir. Ve ola
avl-i bedene muali olur. Rz- nihn ve srre da vuf bulur. Zr b-yne
ret r-nm olmaz ve aretil-imkn umma yne-i vech-i Ramndr. Velkin
icb- taayyn ryete mnidir.
Ve bu far aya tufeni bu maallini tarrde inde-ab vrid-i ilh
ve itb- ayb old ki icb ikidir: Biri, icb- ben dir ki icb- rndir ve
nehr aa iretdir. Zr lem-i erv lem-i nrdur. Ve bir da, icb- ten dir
ki icb- cismndir ve leyl aa telvdir. Zr lem-i ecsm lem-i ulmetdir. Ve
nn nota-i aadiyyet ve lem-i cem-i tdir ki taayyn-i evvel rniyye
muttaldr. Anun icb- evvelde noa birdir ve icb- nde noa ikidir.
Zr, taayyn-i n olan lem-i ecsma nrdr. Ve bu ikiden yan bir ile ikiden
mctemi olan muellee lem-i insndr ki taayyn-i lidir. Anun t ve ft
ve efl cmidir. Pes, insniyyet perdesi ve cismniyyet ve rniyyet perdeleri
zil olsa taayyn mumail olub mteayyin olan vech-i b uhr ider.

196
Sana retilen bilgilerden bana, doruya iletici bir bilgi retmen iin sana tbi olaym m? (Kehf
18/66)
292
Nam:
Tufe-i bar anda her bir nnanber bal
Noa-i anberdir muavvdir dern- bal
r Ms gibi byle dmedi utlu sefer
Kefle aldm bu yolda ay hem-pl

Ve ilm icbdr dedikleri icb- rnye dirdir. Zr ilm ve marifet fat-
rdur ve icb olma urr ve pindre gredir. Nitekim eker ehl-i ulm- rsm
anla muttasfdr. att mft Ebs-Suud
197
tarr-i tefsrden ora li
mteayyir old dey mtevtirdir. [37/a] [37/a] [37/a] [37/a] Veyd ilm, lim ve malm arasnda
nisbet olub ineyniyyete dir oldu indir. Nitekim eker mkifn bu varaya
dmlerdir. Ve ill lim, fat- erfe-i lhiyyedir. Pes, icb olmadan ber ve
ar.
Ve atml-evliy buyurmudur ki: ilm cehli icbdr. Yan limde
icb- cehl olmaz. Zr ilim cehl izle ider ve insn bu dnyya ilim ve marifet

197
Ebussud Efendi (. 982/1574): Hoca elebi olarak da bilinir, tam ad Mehmed Ebussuud el-
maddir. Aralk 1491de skilipte domu ve 23 Austos 1574de stanbulda lmtr. Osmanl
Devletinin zirveye vard dnemde Kann Sultan Sleyman ve II. Selime eyhlislamlk
yapm din ve devlet adamdr. Akkoyunlu Devletinin son dnemlerinde Uzun Hasan tarafndan
bir arada stanbula gnderilmi ve Fatih Sultan Mehmed tarafndan hrmetle alkonulmu olan iki
limin (Mustafa mad ve Ali Kuu) torunudur. Babas Msfa madinin olu ve II. Beyaztn
gzde limlerinden olan Mutasavvf Muhyiddin Mehmeddir. (eyh Yavs; trbesi skiliptedir),
annesi de Ali Kuunun kzdr. 1533te nce Bursa, sonra da stanbul kads olmutur. 1537de
Rumeli kazaskerliine terfi etmitir. 1545te eyhlislamla getirilmi ve lmne dek (28 yl 10
ay) bu grevde kalmtr. Eypsultn Mezarlnda, adyla anlan Dar-l Hadsin bahesinde
medfndur. Osmanl eyhlislamlar arasnda daha ok verdii fetvalarla tannan Ebussuud Efendi,
zellikle Batnilii benimseyen mutasavvflara kar koymutur. Ebussuud Efendinin Trke,
Farsa ve Arapa 20den fazla eseri bulunmaktadr. Bunlann en nls Bursevnin burada
zikrettii ve Arapa kaleme alp Kann Sultan Sleymana sunduu radl-Aklis-Selim il
Mezyal-Kitbil-Kerm adl Kurn tefsridir. nl fetvalar ise eyhlislm Ebssud Efendi
Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat ad altnda derlenerek yaymlanmtr. Ebussuud Efendi
ayrca iir de yazmtr. Bk. Ahmet Akgndz, Ebssud Efendi, DA, X, 365-371; M. Erturul
Dzda, eyhlislm Ebssud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, stanbul 1983; M.
Cvid Baysun, Ebusud Efendi, A, IV, 92-99; Murat Akgndz, XIX. Asr Balarna Kadar
Osmanl Devletinde eyhl-slmlk, (yaymlanmam Doktora Tezi MSBE), stanbul 1999, ss.
34-40; Uzunarl, lmiye Teklat, ss. 149, 153, 176-179; Hseyin G. Yurdaydn, Trkiye Trihi
II, (iinde, Dnce Trihi ksm), (Yayn Yn. Sina Akin) s.218; Ktip elebi, Ktip elebiden
Semeler, II, MEB. Yay, (haz. Orhan aik Gkyay), stanbul 1991, ss. 363-364.
293
ve mhede in geldi. Pes, rif-i billh b-perde ve chil, macbdur ve mm
muallem min indillh olsa icbdan al olur. Sul olunursa ki: Marifet ve
mhededen anisi efaldr? Cevb budur ki: Al olan marifetullhdr ve
mhede an mertibindendir. nki marifet-i tmme ola, mhede da aa
munamm olur.
Bu mandan tr Allh Tel baar al eyledi ve am emm olund.
att kffr amya tebh lnd. Naar eyle ki, gice iinde nede em olmasa
l nicedir. Pes, em-i nr-i f ve baar nr-i enfsdir. Ki ol nr- fni r
bu nr- enfs ile mhede olunur. yle ki, baarda nr ve fer olmasa, nr-
emdan amya fide olmaz. eb-pere ile fitb ikyesi gibi olur. Nr- baret ile
nr- aati da buradan bir o fehm eyle ve emii kel-i tevdle ren l. T
ki, tecrd-i tevde iresin.
Ve yne-i srri da dest-i tefrdle mukem sil. T ki, ceml-i a gresin.
Ve ayddan al olub mam- lda urasn ve mnkirler gibi a grnmez
dimiyesin. Zr, hir gzi masst ile muayyed olduu gibi em-i baret da
malt ile muayyeddir. Ve ayd [37/b] [37/b] [37/b] [37/b] zevline ise imkn vardr. Gz asaa
ki, gzde bir llet olsa ki, masst kem yenbei idrke mni olsa kel aa
mulece itmekle ol ayd an gznden zil olub kel-evvel bil-i idrk olur. Ve
a Tel adrdir ki bir macbu hirinde icb- issi ve bnndan icb-
ali kef idb b-perde aa ar- ceml ide. Nitekim tesviye-i uffda kell-
cevhir dde-i lem ve dem Resl- Ekrem (s. a. v) buyurdu ki:
198
_.. _. t.: _.|- _. _. Yan namzda ameri leyle-i bedirde emse
mubele-i tmmesi olduu gibi aa da mut- lhiyye vi olub e cihet bir

198
nmdekini grdm gibi arkamdakini de gryorum. Kenzl-ummal, VII/629, 630; VIII/300;
Msned (bn Hanbel), II/379.
294
olurdi. Ve ayd bil-klliyye zevl bulurdi. Zr vcd- a vech-i muladr,
fefhem cidden.
Ve ol muaddi-i mude ki afasnda iki kk gzleri var idi ki namz iinde
m-versn anla grrdi, dimidir. asndan mad kelm- istihz ve tari
mtemildir. Nezu billhi Tel.

Nam :
Ne bilsn b-ahret bar-i ilmi neydgin ey dil
Ki Ms ciz old zr elinden ibu deryda
Almaz sne-i gl andelbi ayriye ta
Virilmez bde-i man bu meclisde begim yda

Nam :
Al ey sne sende kenz olan esrr grsnler
al ey me lev-i sdeye r grsnler

Dern- ne-i dilde yanar ol em-i kfr
Gzi alar anda ber uran envr grsnler

Almazsa eger st elinden ibu gn gzler
Yarn ol ara-i asretde h u zr grsnler

Syndrmezler ise te-i ahr anrda
aub dery gibi gzler ab-i nr grsnler

Neden am olur gzi olan [38/a] [38/a] [38/a] [38/a] / dnyda ey a
Hemn say eyleyb ry-i ull-ebr grsnler
295

Ve bu tarrden mefhm oldu ki, nefs mirat- ryete perde degildir. Anun
yneye naar iden yneyi grmez. Belki mnakis olan reti grr. Pes, mertebe-i
mahariyyet ve ridl-kibriy dedikleri da perde olmaz, arse kn perde
olmadu gibi. Zr t- a ft ile mutecibdir ve lem ve dem an fatdr.
Pes, ortada ayr olmyaca kimden mutecib olur. Belki kendini gren yine kendidir.
ynede olan r ve mer gibi ki, ikisi birdir. Ve yne mertebe-i ftdr ki icb
degildir.
.,. t-|; -.; _. .- ,..| .| .t.- ...| t,| _. .t. L.- .t.
t.| ,
199
Ve ife-i Mutezileni alar buradan fehm olund. Zr ib-
Msda
200
_.. _|
beeriyyete nrdr. icb- issi ise elbette mni-i ryetdir.

Ve ol adin srr da hir oldu ki gelr:
L., _,, .| _,, t. t,,. t. t.,.,. ,. _. t..- t.,.,. .. _. t..-
|. .,,:| | ; ,,, _| ,- _
201
Zr, geri bunu hiridir an mrtedi ile nr
arasnda icb olduun gsterir ki mni-i ryetdir. Fe-emm mrtedi kendi
icbndan mutecib olmaz. Nitekim det-i Arabdr ki eyym- itda yzlerin ve
balarn rid ile setr iderler, anca grr gzleri alur ve ol rid kendilerine icb ve
mni-i ryet olmaz. Zr kendi perdesidir. Ve bundan zhir oldu ki aa gre
icb olmadu gibi ala gre da yodur. Yan al al grmesi, a
a grmesi gibidir. Zr al hir-i adr ve a Tel ism-i hir ile

199
Bunu ren, ezberle, nk bu marifetin zdr. Zt ve sfatn hakikdr. Ayrca yolu
armaktan ve ilhda girmekten korun. te, salkl yol budur.
200
Beni (dnyda) katiyen gremezsin. (Arf 7/143)
201
Gmten ve altndan ikier cennet olup, onlar elde ettim. Cennet ehli ile Rableri arasnda sdece
vechi zerindeki kibriy rids vardr. Mslim, mn, 296.
296
msemmdr, bn [38/b] [38/b] [38/b] [38/b] ile msemm olduu gibi. Nitekim maallinde gelr,
inallhu Teal ve bu man ziyde amdir ki herkes bu deryya av itmemi ve
her slik bu marifet yoluna gitmemidir. Ekeri mulid ve macb alm ve al ve
fikri, z ve zaan gibi yabanlara almdr.

Nam :
Dil cnm ar-i a eva n revn old
alem elde yalmaz yle bir abuk inn old

Gzm ai grr dim dilim vafiyledir im
Elimde snn tarrine mem revn old

Da gy msn ey andelb-i dil bu b ire
Ki gitdi mevsim-i nev-rz fal-i mihr-i cn old

ar dd- dilim ara synmez teim al
Gzm dery zm k ciger derdiyle n old

Ne yerim var ne yurdum var ne adan ayri derdim var
Geh Bursa baa a geh m iyn old

Ve bade bi-tevfillhi Tel l olan mertebe-i aal-yandir ki aynel-
yani aatine vldur. Meel bir kimse Kbeyi efvahden iidb ve
tbden ouyub vcduna itid ve avline rab- fd itmek ilmel-yan
mertebesidir. Ve ati bevad ve ay-yi feyaf iderek varub areme dil mhede-i
beyt-i siyeh-pe nil olma aynel-yan pyesidir ki, ilm-i afini uhr ve
uvveti fle burz ve bn hire tecellsidir. Ve ol beyti sebeb-i van idrk
297
ve aini mala ve srryle mteai olma aal-yan derecesidir. Ve
bu manya vuf ise am ve mutc- tarf ve tevfdir. Zr aremul-llh l
olund.
Maa-h, a Teala beyt ve aremden mstani ve skn ve imetden
anidir. Velkin alb-i insn- kmile ninedir ki a Tel [39/a] [39/a] [39/a] [39/a] aret-i
Dvda (a. s) itb idb buyurmudur ki:
202
.:. t.,, _| . t,
Yan y Dvd!
Benim in bir beyt tefri ve taliye eyle ki orada skin olaym. aret-i Dvd
buyurdu ki: Y Rabb! Sen skndan mnezzehsin, saa ne male ne tehyie
ideyin ? a Tel buyurdu ki: Y Dvd! albii pk ve r eyle. Zr yerlere
ve gklere mam Velkin, abd-i mtta ve mnta albine gencaye bulurum.
Yan envr- tm ile aa tecell iderim. Zr benim ile o makle insn-
kmil arasnda vsa yodur. Pes, envrm ile albi arasnda da perde olmaz. Zr
ma gerek dan kendini alamaz ve nib rnmez ve aa ry- cellden
grnmez, belki meynda nz u niyz bir olur ve sz sz ittihd bulur.
Pes, bunda insn- kmili ziyde vsat-i albine iret vardr. Anun
mill-emnet vel-esrrdr ki ar ve sem ve cibl an amlden ib eylediler. Zr
bil-vsa feye istiddleri yo ve ala aralarnda cb-i nrniyye ve
ulmniyye pek o idi. Bu cihetden ilfet deme myesser old. ilfet ise alfe
mstalif retinde hir olmadr vezrle suln gibi. Ve bu cihetden adde gelr:
203
,.,.-| .. _|. .. _|. | |- . Ve yine gelr:
204
,. _|-.. | |- .
Yan demi al itdikde an t ve ft ve efline

mirt ve mahar ve mecl eyledi. Ve kendi serdiat- zzet ve aamet ve kibriy

202
Ey Davud! Benim iin iinde yerleeceim bir ev hazrla. Kenzl-Ummal, XII/287.
203
Allah demi kendi sreti zerine yni sret-i hakkiyyesi zerine yaratt. Mslim, Birr, 115.
298
ile mutecib ve mstetir old. T ki, demi grenler a grm olalar ve insn-
kmil-i bulanlar a bulalar. Zr,
205
_,.|t.| _. _.. . ,.

mertebesinde ekvne
telebbsden an ve t- mula uyd- kintdan mstandir. Velkin keml-i
isticl in tecell ider. [39/b] [39/b] [39/b] [39/b]
Ve Beytullh ble-i aati retidir. Ve ol ble-i aat vcb- vcd ve
vadet-i vcdle muttasfdr. Anun beyt, mml-urya ma old ki
evveliyyet ile mevfdur. Pes, beyt vcd- a gibi vadet ile muttaf old. Yan
muallye iki ble olmaz. Zr yz birdir ve Kbe cem-i mescidi cmi olduu
gibi, vechul-llh da cmle-i ayniyyt vdir. Ve vech-i insn mahar- vech-i
Ramndr ki muladr. Anun urnda gelr:
206
. - ,.. |. t..,|.

Ell, cem-i vch vech-i aa nrdr. Zr ey esmya dir ve esm
da msemm ile imdir. Vch- raiyyet vech-i sulna nr olduu gibi. Bu
sebebden dnyda suln bir olur. Zr, lul-llhdr. Pes, mall- vadet ile
muttaf olca ll da viddir. Ve bir maluldan allt grnmek t asebiyle
degildir, belki ft ve temelat asebiyledir. Nitekim cmdan man olan
neni vasanda yanan em her cnibde bir reti grnr. Maa-h emi
vadeti vardr. Pes, bundan mefhm old ki, alb-i insn- amil ble-i aatdr ve
andan mnarif olan bleden mnarif olur ve namz buln bulur. Bu cihettendir
ki, mbyaa lzmdr. Zr insn- kmile olan mbyaa aa mbyaadr.
Nitekim urnda gelr: . .,t,, t.. ,..,t,, _,.|

207
Ve yine gelr:

204
Allah demi yaratt ve onda tecell etti. Acln, I, 1251, s. 379.
205
Allah btn lemlerden mstanidir (Kimseye muhta deildir, her ey Ona muhtatr. (li mran
3/97).
206
Nereye dnerseniz Allahn yz ite oradadr. (Nahl 16/76)
207
Muhakkak ki sana biat edenler ancak Allaha biat etmektedirler. (Fetih 48/10)
299
208
. t| ... .| L, _.

Ve bu beyat umm raiyyeti sulna olan

beyatidir. Zr beyatden ric olsa mbted olur ve adde gelr:
209
_. ,|.t- .,. t. .t. t. ., ,| Ve u erbb- istidd aba
mbyaatidir. att sulna mbyaa olundudan ora kendi da abdan bir
kimse bulub mbyaa itmese ehl-i bidat olur. Ve ebed menr olmayub zln
bulur ve istidrc ve mekrle [40/a] [40/a] [40/a] [40/a] olan avlini yeti her yzden rmne ar.
Velkin seln-i zamn bu srr- ilhden b-aberler ve mhede-i insn-
kmilden b-baarlardr. Anun kendileri mster olmadlar gibi arlarnda
olan raiyyeti da avm ve av rat yz grmezler ve li-ecli-arret
tebdl-i mam idb bir yerde urmazlar.
Mlk- dle zamnlarnda ise ab ve ricl erf- bilddan edd-i ral
iderler. Ve istill in sye-i sulna giderlerdi. Velkin (?) gerekdir ki acuz-i
dehri fens arb old. Ve mari-i dny ilc-peir olmayub urb itiar buld.
Pes, lecek astaya ilc olmaz. Nitekim mehrdur ve vi olan avli cmlesi
tecellyt- lhiyye malesidir. Anun rif olan skt ider. Zr ala
muaraa olmaz ve urnda gelr:
210
. . ... _,.|
Yan aat- dn
teslm ve iniyddr. Eger res olanlarmz emr-i aa teslm ve inyad idb
dnylarn dnlerine tbi lsalard cem eyn, ins ve cinn anlara ser-fr
iderler ve raiyyet da selmet-i ser ile tselm olurlard. Zr raiyyet ayadr ki
selmet ve ar baa tabidir. Velkin dnlerini dnylarna tabi lub aks itdkleri
n ne adar rbele var ise dmenlerine yapur. Ve mulif olanlar el ve dil
zeredirler. Ve raiyyet da keml-i drbda alurlar. Nitekim zamnmzda
mhede olunur ve lemde l mevcd olan atb l- leme mberete

208
Kim Resle itaat ederse Allaha itaat etmi olur. (Nisa 4/80)
209
Zamnn immn tanmayan, cahiliyye lm zerine lr. Ahmed b. Hanbel, Msned, IV/96.
210
phesiz Allah katnda din slmdr. (li mran 3/19)
300
men degillerdir. Belki a ve ader ile cereyn iderler. Ve mehrdur ki olan
alamada meme virmezler ve geliie varm dimilerdir. Trk szdr amma
ziyde manidardr. Ve urnda gelr :
211
.- ,| t. . t.

Yan eyym- rat ve
minetde rc Allh Telyadr.
Ve abet-i ret-i dny fen bulub cevher-i alsi ile aa rc itse
gerekdir. [40/b] [40/b] [40/b] [40/b] Ve atml-evliy kelmnda gelr ki, insn- kmili yemni
acerl-Esved ve albi Kbe-i mad ve cesedi arem-i Muahhara ve srr,
Araft ve nefsi Muaabdir. nteha bit-tercme Yan adde gelr ki: Bir
kimse benim mbyaama r olmasa ve gelb acerl-esvedi tabl eylese ol
kimse baa mbyaa itmi olur. Zr Hacerlesved ret-i yemndir ve aat-
yemn insn- kmildir. Anun bu yemni ibine mbyaa iden aceri varub
tabl itmese mbyaa-i slm a olur. Ve kmmel-i evliydan nielerine acc-
sr myesser olmamdr. Ve dimilerdir ki aret-i Hd ve aret-i Sli (a. s.)
da avimlerine mel olmala acc nab olmad.
Sar enbiy geldiler ve gitdiler ve yetmi adar peyamber beyne-af vel-
Merve ve yetmi da bir-i zemzem ile bb- Kbe meynnda medfn oldlar. Ve
ziydeye da avl vardr. Ve insn- kmili cesedi arem-i Muahhara olca ne
adar muaam olma gerekdir, ys oluna. Anun an cesedine sle veya
albine elem ile taarru iden fel bulmadi. Zr Kbeyi hedm itmekden eedir.
Ve ulem-i billh olanlar lamleri zehr-nkdr. Yan anlar ybet ve alarnda
s-i male sebeb-i helkdr ve inkisrdan itirz itmek gerekdir. Zr insn-
kmili abli, abl- a ve reddi da redd-i adr. Ve inkisr- bi redd-i
ebeddir. Nitekim zamnmzda ba atb ve etbnda mhede olund. Ve insn-
kmili srr Araftdr ki cem-i ai-i esm-i ilhiyye orada vafe iderler. Ve
ol srr ibini grmege melike izdim iderler. al- lem pdihlar ve

211
Biz Allahn kullaryz ve biz Ona dneceiz. (Bakara 2/156)
301
begleri grmege izdiam itdikleri gibi. Ve cem-i ey aa secde lurlar ve
manbn tehnie iderler. Nitekim an mbyaasndan mazl [41/a] [41/a] [41/a] [41/a] olanlar
tazye iderler. Zr mubet-i amedir ve insn- kmil kendi kendie secde lr.
att intil ittikde cemaat ile kendi namzna r olur ve kevn cihetinden scid
ve vcb yznden mescd olur. Zr an aati aret-i kevniyye ve aret-i
ilhiyyeni mecmun avidir. Nitekim Raslullh (s. a. v.) taiyytda
212
_,.| t,, ,,|. .| der. Yan kendi kendie selm verir. Zr bu selm
itibrladr ki velyetden nbvvete ve melekiyyetden beeriyyete ve cemden
fara ve adan aladr. Ve insn- kmili nefs-i ayvniyyesi Muaebdir.
Muaeb, Mekkeni stnde Min yolunda bir maaldr ki Raslullh (s. a. v.)
acdan avdetde oraya mrr idb bir midr c ve be varb mster
olmulardr. Anun orada cz- rm itmek snnetdir. Ve Muaeb Mekkeni
ricinde olmala cesed ve nefs gibi olmudur ki, b nefs-i ayvniyyeni
eerdir. Ve an arrghi ceseddir ve an cesedi da albi gibi muahhar ve
nafdir. Zr berekt- r bi-kmil-mcvere srdir ve gil ki, gle mcvir ola,
andan o-b olur ve feyinden fey alr. Nitekim urnda gelr:
213
t,, ., ; ,.|

Ve imdi al eker nefs-i ayvniyye mertebesinde

almdr. Anun nuret yodur. Meel, yz bi ayvan boynuzlarna birer l
tal idb ceng ve arbe gnderseler bir insn ameli adar amele dir olmazlar.
Nfs- ayvniyye ehli ile insn- kmil da byledir. Buradandr ki her bir sefer-i
merda erv- afiyn ur lzmdr. r olmasalar mer ve menr
olmaz. Zr ayrileri ulumt- teayynt ile muteciblerdir. Ve tav, nr ve fs
ve fcr, ulmtdr. Binen al-h [41/b] [41/b] [41/b] [41/b] kfiri kfri ulmetini, nr- mn ve
tav ile mubele itmek gerekdir. Zr ulmet nefsin ulmeti ile mndafiolmaz. Ve

212
Selm senin zerine olsun ey neb!
213
Yeryz, Rabbinin nuruyla aydnlanr. (Zmer 39/69)
302
urnda gelr:
214
_,...| .. t.,|. t.- t:

Yan mn ubeleriyle muteberdir. Pes,
uab- mn olmyaca, b-an ve fru bedene vl ecere gibi olur. Andan ise
emere gelmez. Ve kfir irki geri ulm-i amdir. Nitekim Tenzlde gelr:

215
,,L. ,|L| .|

Fe-emm ba kfirde ret-i adl bulunur. Adl-i Nirevn gibi. Ve ret-i
adl ile nib-i a olur. Ba evtda ehl-i slm zerine tasalluuna fil-cmle
sebebdir. Pes, ehl-i mnda fat- adl gerekdir ki uab-i mndan ube-i amedir.
Anun eerde gelr:
216
..| ,.t ..|t, ve urnda gelr:
217
|t, t...
L.. Yan
a Telda adl ve fal fatlar vardr. ulm yodur, zr kii kendi uluna
ulm eylemez, belki abati var ise crmi midr tedb ider ki, adldir veyd
afv ve isn ider ki faldr.
Ve evil-i mmetde fal lib idi. Zr alda mn- kmil vridi. Evir-i
zamnda ise adl lib gerekdir. Zr siyset olmada al mtenebbih olmaz. ol
cihetden ki, mnlar nk ve icblar aldir. Ve kfiri ymetde bir zs Uud
ai gibi ve cesedi gnlk mesfe alz olsa gerekdir. Ki dnyda nefislerini
leti icbdir ve begleri tazr-i rfleri bu manya dirdir. Ve insn dl
olca, mberet itdgi kr yetinden avf itmez. Zr adl abeti
mamddur. Nitekim urnda gelr:
218
..|| ,t.|

ve yine gelr:
219
t.t,.. t-, ;

214
Mminlere yardm etmek ise zerimizde bir haktr. (Rum 30/47)
215
nk ortak komak elbette byk bir zulmdr. (Lokman 31/13)
216
Semavat adletle kimdir; Bu sz deerlendiren bn Arab, adletin hakka meyil olduunu haktan
uzaklamann ise adletten sapma anlamna geleceini belirtir. Daha geni bilgi iin bk. bn Arab,
Ftht- Mekkiyye, II, 61.
217
Adletle hitlik ettiler yetin tamm Allah, melekler ve ilim shipleri, ondan baka ilh
olmadna adletle hitlik ettiler. Ondan baka ilh yoktur. O, mutlak g shibidir, hkm ve
hikmet shibidir. (li mran 3/18)
218
Gzel sonu takv iledir. (Th 20/132)
303
Tefekkr eyle ki, Raslullh (s.a.v.) :
220
_,.|t.|| .- ; t.|.| t.

lemi ile muallem

ve ramet-i tmme ile mevf ve mkerrem, [42/a] [42/a] [42/a] [42/a] yine aret-i mer ve Al
gibiler (r. a.) aa celld olmulard. yle ki, vcibl-atl olanlara meramet
itmeyb: |. _|. t, ... . .. t,
221
buyururlard. Ve Eb Cehl atli aberi
mnakis olduda secde-i kr itdiler. Ve Yehd iinde ayye ibn-i Aab
222

dedikleri melna ki ehl-i irk iinde Eb Cehl gibi idi, ele geldikde Raslullh
buyurdular:
223
...t, ,.. . _.:., ,| Ve atline emr eylediler.
Ve atml-evliy buyurmulardr ki: dd- miil olana meveddet-i miil ile
mumele olunmaz. Yan bir kimse geri insniyyetde senile mterekdir.
Velkin alda saa ddr. Pes, ol dd aradan ref itmedike saa ve ayriye rat
olmaz. Zr bed al her nerede ise ala zamet virir. Buradandr ki a Tel
cihdla emr itdi. T ki dmanlar atl olunub dostlar yeryznde mster olalar ve
edddan al olalar.
Ve bir arda niz- memleket olsa
224
t.,.. -; |.t. mcebince mnzaa ve
itille sebeb olan alfe-i nyi atl itmek merdur. Nitekim Suln Selm-i evvel
gnnde birderi orud nm eh-zde niz- salanat idicek Suln Selm an atl

219
Allah, bunun sonucundan ekinmez de. (ems 91/15)
220
(Reslm!) Biz seni lemlere ancak rahmet olarak gnderdik. (Enbiya 21/107)
221
Ey mer! Onun boynunu vur ve ey Ali! Onu ldr.
222
Huyey b. Ahtb: Hayber Yahudilerinin reislerindendi. Peygamber Efendimize kar ok byk
mcdele etmitir. Bursevnin ifdesiyle mrikler iindeki Eb Cehil rolun Yahudiler iinde icr
etmitir. Mslmanlara kar birok tuzak kurmu, Hayber Seferinde ldrlmtr. Peygamber
Efendimizin hanmlarndan Safiyyenin babasdr. Bk. Hseyin Algl, slm Trihi, I, Gonca
Yay., stanbul 186, s. 389, 398, 448, 449, 456.
223
Ey Allahn dman, Allah sana kar bana frsat vermedi mi?
224
kisinin sonuncusunu ldr. Mslim, III, 1853. Bursev, baka bir yerde bu hadsi u ekilde
nakleder: Kaan iki sultna mbyaa olunsa ikinciyi katlediniz. Zr, sebeb-i mefsede ve ihtill
odur, evvelkisi deil. Bk. Kitbn-Netce, II, s. 157.
304
idb Birderimle memleketi eleb yeri zerini baa ve altn oa virdim
dedi.
Naar eyle ki, insn anrnda tadl bulunmasa mizc mnarif ve mar
olur. al- lem da anr gibidir ki, her anisini cihetinden itill gelrse an
sl itmek gerekdir. Y abs veya tazr veya add ve la. Bu arda ise bular
eker ut ve vltdan mrtefi old.
Pes, kime siyset gerekdir ve Raslullh (s. a. v.) meri Radyallhu anhu
Medne-i Mnevvere suna mutesib nab itmilerdi. T ki al mumelede
biribirlerine taaddi itmiyeler ve yal yola [42/b] [42/b] [42/b] [42/b] gitmeyeler. Zr her arda
225
_,. t. srr vardr ki, al- lem enfs ve f avlde ber--ber
degillerdir.
Nitekim Allh Tel madende ehebi ve nebtde ecere-i vavai ve
ayvnda insn ekmel uret zerine al eyledi. Velkin her iki nev arasnda
mtevass da al eyledi. Maden ve nebt arasnda keme gibi ki lisn- Trkde
aa mantar dirler ve nebt ve ayvn arasnda nale gibi ki urma aacdr. Ve
ayvn ile insn arasnda nasns ve rd gibi. Nasns bir maldur ki, - insn
zerinedir ve rd ki maymndur, andan insn gibi efl-i acbe dr olur. Ve alb-i
insn da nefesle r arasnda miynedr ve urnda gelr:
226
_. t.|t- t.,| . _,,
Yan sd ki dem ile fer arasndan gelr. ki meyyit

arasndan tevelld iden ayy gibidir. Ve ilm-i frat da byledir. Zr dem ki
ehvet-i nefsniyye ve fer ki umr- sfile-i cismniyyedir. kisi da esbb-
cehldendir. Pes, gerekdir ki vcduda umr- nefsniyye ve cismniyyeye vcd
virmeyb umr- liyyeye luvv-i himmet gsteresin ki, ilm-i erefl-melektdr.

225
nsan ve insanck.
226
Onlarn karnlarndaki fk ile kan arasndan (szlen) ienlere hlis ve iimi kolay st iiriyoruz.
(Nahl 16/66)
305
u ki, ilm-i billh. Zr bir nesne ki, ecelll-malmt ola, aa taallu iden
ilim da ecelll-ulm olur.
Pes, lisnda olan belat ve feat veya alemde olan sn- kitbet veya dest
p vesir aada olan kemlt, albde olan marifetul-llhdan edndr. Binen
al-h rif-i billh ne adar ciz ve r olsa yine ayriden adar ve ekmeldir.
Ve bu maleye akm dirler, gerekse hirde mm olsun ve andaki marifetllh
yodur, lim ise de chil kmndedir. Fikr eyle Bir-i Mreys
227
dedikleri kimseyi
ki mm Eb Ysufun
228
kirdi olmu iken al- urn davsna [43/a] [43/a] [43/a] [43/a] dub
Baddda Memn
229
alifeyi vesiri ill ve izll eyledi.
Evliydan biri bir gice bir ribda misfir olub orada eyn gricek, nereden
gelrsin dey sul idicek, Badddan gelrm dedi. Y Baddda yerie kimi
alodu? Dedi. bls da Biri alodum dey cevb virdi.
230
Ve Bir-i mekr
veft idb abre va olunduda cehennem an zerine hucm idicek ehl-i
mabereni bb olanlar avflerinden pr oldular. te ba bildda lim retinde
byle ll ve muill kimseler vardr ki iblse bedel olmulardr. Ve al hevsna

227
Birin ismi Ruhl-Beynda ocuklarn ihtiyarlatlmas konusunun aklanmas veslesi ile u
ekilde gemektedir: Ahmed ed-Devrak yle der: Komularmzdan bir adam genken ld. Bir
gece onu rymda, yalanm hlde grdm. Kendisine: Bandan neler geti? dedim. Bana: Bir
bizim kabristana defnedildi. Cehennem bir soluyu soludu ki, onun etkisiyle kabristandakilerin
hepsinin salar aard, dedi. Bu olayda ad geen Bir el-Mreys (Mreys Msrda bir kydr)
fkh Eb Ysuftan okudu ama kelmla urat. Kurnn yaratldn iddia etti ve Badattta
birok insan yoldan kartt. Bursev, Ruhl-Beyn, IX, 351.
228
Eb Ysuf ( 182/798): Eb Hanfenin nde gelen talebesi, mctehid hukuku ve ilk
kdlkudttr. h. 113 ylnda Kufede dodu. Gerek adalar ve gerekse daha sonraki dnemlere
mensp limler Eb Ysufun ilminin yan sra ahsiyetinden, ahlk ve karekterinden vgyle sz
ederler. Hanef mezhebinde eser telf eden ilk fakih olup en mehur eseri mal hukuk alanndaki
Kitbl-Harcdr. Bk. Salim t, Eb Ysuf, DA, X, 260-265; Kasm Kufral, Eb Ysuf,
A, IV, 59-60.
229
Memn (813/833): 15 Reblevvel 170te (14 Eyll 786) Badat yaknlarndaki Ysiriyede
babas Hrnrredin halfe olduu gece dodu. Mutezileyi resm mezhep olarak iln etti. h. 212
(827) trihinde yaymlad bir emirnme ile herkesi bu mezhebin temel grlerinden biri olan
Kurnn mahlk olduu dncesini benimsemeye zorlad. Bu nedenle bata Ahmed b. Hanbel
olmak zere birok lim ikence grd. Daha geni bilgi iin bk. Nahide Bozkurt, Halfe Memun
dnemi ve slm Kltr Trihindeki Yeri, (yaymlanmam Doktora Tezi ASBE), Ankara 1991.
(176 s). a.mlf. Memn, DA, XXIX, 101-104; Mustafa Demirci, Beytl-Hikme, nsan Yay.,
stanbul 1996, ss. 49-52.
230
kr. Kitbn-Netce, II, s.314.
306
muvfaalarndan al anlar ne idgn bilmemilerdir. Zr ellerinde mizn-
erat yodur. Ve bir imseni erat cihet, imtin olunmada itidya li
degildir. Gerese anda l olsun ve gerese olmasn. Zr hl dedileri edebe
murin olmala mabldr. Ve urnda gelr:
231
,,.:t.. ; , ; -,.|.
Meel
bir imseni zerine evliydandr dey trbe ve ubbe bin iderler. Maa-h
iinde al itid itdgi gibi cn yodur. Ve aa vflar, vf olurlar. Ve
mer olan Memn alfe kendi nefsinde bu adar melekt- falas variken
aa mhted olmayb, al- urna aville ll olmala l arsusda bb-
trbesi mula ve cnna bir ftiha our yodur. Zr reh-i sedddan mnarif
olmala avm- ns bile ulb andan dnmdr. Ve m iinde da bu
maleler vardr. Pes, ilm-i mcerred insna kifyet itmedi. Belki aynel-yanden
ie-mend olma vcib geldi. T ki, unn ve kk bil-klliyye alndan mnali
ola ve ayet mertebesi uhra gele. Ve esrr- Kbedendir ki, l yedi aded
minreyi mtemildir ki, ar-i fenda i itdikleri [43/b] [43/b] [43/b] [43/b] esm-i sebaya iretdir.
Zr Kbe mam- fenfil-lhdr. Anun Raslullh (s. a. v.) yevm-i fetde
Mekkeye dlbend-i siyh ile dul itdiler. Zr nr- siyh urce gre alel-
envrdr. Nitekim nzle gre alel-envr nr- aardir ki, kemle dirdir. Bu
sebebdendir ki ife-i fiyyeni mbted ve slikleri siyh ab ve mnteh ve
vllar yeil ab giyerler. ua ki tclar eker avlde yeil renkdir. Fe-emm
siyh dlbend l macrdur, irsl-i ar gibi. Zr edn-i ns ir olmudur. Ve
Raslullh Mekkede on sene meks itdiler. Bu cihetden urnda yt- secde on
drt old ki on drdncs eadiyyet-i mecmladr. Ve arem-i Medne be aded
minreyi mtemildir ki be aded esm-i beya remzdir ki mecm on iki olur. Ve
Mekkede aremullhda af cnibinde medfn olmu bir minre-i mine-i
manevyye da vardr ki, yetde mnteh ve aml-csse ve mzeyyenedir.
Nitekim eyym- mcveretimde ar- arem mna olub ol minreni vech-i ara

231
Derken evlerinden baka hibir eyleri grnmez hle geldiler. (Ahkaf 46/25)
307
dabbetl-ar gibi brz dde-i kefle mhede olund. Ve andan murd srr-
bedr ki fenda bn olmudur. Ve ol vatde uhr aratimz olan Celvetiyyeyi
cm ile remzdir. Ve bu man elft- erbaada vi olmu idi. Ve ol eyymda esrr-
aremi mutev bir kitb- cell telf olunub ccc- m ile gelrken Ul
dedikleri mevia arb maalde arbede-i Arab vi olmala sir ktb-i
nefsemiz ile ayi old. Ve defa-i niyede bir eer-i cell da sera olund. hir
olan budur ki, o male esrr beynen-ns uhr murd- a degildir. Nitekim
vlidem atml-evliyn ba evran gice iinde yibden atf itdiler ve min-
bad eeri belrmedi. [44/a] [44/a] [44/a] [44/a] ,

Nam :
Her ne ilerse ekm dn,
ikmetinden sul olunmaz an
Her ne yz gsterir ise tadri
Vechi bu al ile bilinmez an

Ve dimilerdir ki insn slkunda aynel-yan mertebesine vl olmada
ib-i ird olmaz. Pes, ol vaitde aa ubul-ird dirler. Nitekim aal-yan
mertebesinde ubul-vcd olur ki ubul-atb ve av-i aam dirler. Fe-emm
ba haal-yan ehli vardr ki efrd- evliydan olma itiyr iderler ve taarruf
ve ubiyyeti abl itmezler. Zr ubiyyet mertebedir ve gh olur ki efrddan
balar marifetul-llhda uubdan ekmel olurlar. Mad ise marifetdir, mertebe
degildir. Ve ubiyyet dedikleri vezret gibidir ki vezrl-vzer alfe-i suln
oldu gibi, uub da alfe-i adr. Ve efrad, arem-i pdihde olan av-
yn gibibidir ki kimi manb abl ider ve kimi abl itmeyb mteid olur.
Velkin fen ve be aynel-yan ve haal-yan ile l olur ki ird
anlara mendur. Ve davet ve ird ve kendi nefsiyle tedden efaldr. Zr
308
ibd- a aa hidyetdir ki enbiy ve mrseln meslegidir. Ve bu mertebede
a ve al itibr olunur ve esm ve fat- a yerl yerinde riyet lnur.
Egeri ki mertebe-i ulhiyyeti mstenidi hviyyet-i tiyyedir ki srr cem-i
eyya srdir. Nitekim ba esrda derydan bur ub eczs erfa mnteir
olur. Ve ibet itdgi yerler nedvet bulur ki aa srr- ayt dirler.

Nam :
Yr h ayr h dr ire her deyyr h
Yerde her seyyr h v gkde her ayyr h

Her per v her melek her ferd-i ins her felek
Cennet rvn u mlik cmle nr u nr h [44/b] [44/b] [44/b] [44/b]

Her ecer h her emer h her acer h her meder
bitt u mhre-i mihr meh-i devvr h

ehr-yr u r-kh u usrev rn h
Leyl v Mecnn u ma - ddr h

Bar-i mevc-engz mh v amu mr-b h
Llv mercn h v gevher-i h-vr h

Ysemenler h emenler h dikenler h durur
Blbl gl-ona v gl-zr snbl-zr h

Cy-br u kh-sr u ber brn u berd
k u b u bd u nr u ber-i te-br h
309

Kbe v put-ne v mey-ne v bstn-sary
Skin u meskn u nz u nimet u r h

v mft v ey u fi v rind-i cihn
lem-i hejdeh hezr ire ne var her var h

ay a bu taayynden mnezzehdir vel
Ar ider yneden ddrn her br h

Ve haal-yan mertebesini bn vardr ki aa aat-i aal-yan
dirler ki bu man Raslullha madur (s. a. v). Yan efrd- mmet ne adar
keml bulsalar ve mam- tecellde ems gibi ferd-i devrn olsalar yine ol mama
irmezler. Ve an ry- tecellsin grmezler. Salanat gibidir ki bir h-zde tata
cls itmedike an ulvvni bilmez ve evni idrk eylemez. Zr bil-uvve ve
bil-fil miynnda far- am vardr.
Makdir ki, sulnl-rifn Eb Yezd-i Bistm (k.s.) bir vat-i inbisda
mam- Rasle dul itmek murd itdikde oradan bir nr- aan uhr idb,
Eb Yezdi ir eyledi ve dulden memn old. Bu mamdandr ki ur-
Raslde ki bir minber-i l urlub atml-evliy ol minbere ud ve kemalt-
a ve tecellyt- Raslullh beyn ve tarf ile memr olduda ki cemi erv-
enbiy ve evliy heyet-i cesed itmeleri zerine temel idb ol mecls-i l ve
mafel-i mtelide [45/a] [45/a] [45/a] [45/a] r idiler. atml-evliy da minber-i mekre ud
idb ademe-i Raslullhdan bir derece aada ym eyledi. Zr derece-i uly
Raslullha ma idi. Ve ol minberi derect zerine bis onulmu idi ki l
cevmi-i seln menbirine a dedikleri oradan medur. Srr- budur ki
Raslullh bil-vsa va- adem itdgi maalle ayriler bil-vsa ve perde
310
zerinden baarlar ve ill terk-i edebdir. Ve bu mandandr ki insn- kmili
seccdesine basmazlar ve intil itdikten ora da istiml itmezler. Belki teberrk
ve temessu iderler. ol mandan tr ki ol maall, yan seccde maall-i
tecellytdr. Pes, fil ve macb olan aa bama mri-i tenezzl ve mcib-i
tedelldir.
Sul olunursa: Mam- nzle dul myesser olmadu retde drdan
seyrine yasa varmi dir? Cevb budur ki: Aa mni yodur. Nitekim vech-i ardan
kevkib-i mnre seyr olunur. Velkin ol mama kimseni eli irmez ve cennetde
vesle dedikleri mam ki Raslullha madur ki hl rava-i mbrekeni
retidir ki cennetde temel itse gerekdir. Buradandr ki Rava yan cism-i laf-i
Resli amm iden abr-i munfi, Kbeden efaldr. Zr blda mrr eyledi ki
cesed-i muahhar, insn- kmil, aramul-llhdr ve Kbe ol aremi retidir.
Pes, vesle ravn ve rava da aatte haal-yani retidir ki mans
sde-i abr olan vcd- nazfdir.

Nam :
Ey Resl-i mcteb t ne gevherdr seni
Cmleden adri iki lemde berterdir seni

Srra irmez aat al idrk-i cihn
Cism-i pki gyiy r- muavverdir seni

Fey-i esm v ft mahardr lebleri
albie t tecellsi muarrerdir seni

Ravaa dil olan alur by-i ayt [45/b] [45/b] [45/b] [45/b]
R- uds demleriden cn-perverdir seni
311

Ebruvn abe avseyni ev edn nadr
Aks-i nr- t ile emi mnevverdir seni

dmet-i natn nola ani eylerse abl
sitnede ezelden abd-i kemterdir seni.

Ve ehl-i icb anlardr ki ucub-i ulmniyye-i alze-i kefe ile macb
olmulardr avm gibi. Veyd ucub-i nrniyye-i raa-i lafe ile macb
olmulardr, ba ava gibi. Zr av nieleri cem hucbden al olub
aynel-ayne irmilerdir. Ve cb-i ulmniyyeden murd ecsm ve nrniyyeden
murd, ervdr. Ve her bir avr bir perdedir. Pes, dnyda bu perdeleri aanlar
dny ve iretde amdan al olurlar.
Ve emi perdesi yedi oldu semvt- seba iretdir. Ki bu yedi abaa
lem-i kevn fesddan olub ar krsye nisbetle kefetden l degildir. Egeri
ki abaat ara gre lafdir. Pes, emi yedi abaasndan illet zil olmada
rny ve ryet-i tmme l olmadu gibi sefer-i manev ile semvt- sebi
da menzilini bur itmedike inkif l olmaz. Zr lem-i kevn fesddan
olan muaam icbdr. Ve anr- insn iretde talf olunub mam- ar
krsde arr ider. Zr ar ve krs umr- cismniyyeni umr- rniyyeye
arebdir. Cennet ise rndir. Anun ehl-i cennete ail yodur. Ra ail
olmadu gibi. Bu cihettendir ki orada alb lb olur. Yan bu dnyda alb ile
idrk olunan nesne orada lb ile idrk olunur. Bu sebebden mhede-i ilh l
olur ve bu many idrk itmeyen l-i ireti, l-i dnyya ys idb alat ider.
Nitekim bir kimse yaaada ve menmda bir saat-i ncmiyyede mar ve
marib arasn [46/a] [46/a] [46/a] [46/a] seyretmegi inkr ider. nki be varr. Belki bir saatden
312
ealde mesfe-i mekreyi at ve seyr ider. Ve bdr olduda yaaada olan
kmn bulnna murr olur.
Bu far aya bir defa e-i bild- mardan bir ehri anda
istikl l olduda ol gice derie-i dde-i aylim, glen-sary- lem-i mile
kde olub bir kimse beni alub edn-y mddetde dnyy ser-te-ser seyr itdirdi ve
her ehre ki mrr vi old. An amndan bir midr tenvl olund. T ki
mkilim olan ehre ger idb perde-i ikl mnkeif old. Ve her ehr skini bir
smda ve am bir nde idi ve tatel-ar da bi aded ehr varimi ki oraya
istilf olundum ve Raslullh (s. a. v.) bi tariinden ora (ki add-i fldr)
vcd- erfleri kmiy oldu hir old. Teemml eyle, t ki -i mekrede
irt baretle ren ola.
Ell lem-i ry ki lem-i mil ve mahar- ism-i lafdir. ai
istibd ve inkr idenlere dell celdir. Yan lem-i iret da lem-i mil gibi
laf ve nrndir. Pes, yaaada mstenkir olan bde msellem oldu gibi,
dnyda mstabad olan man da iretde mstarb olur. le Tel:
232
,..-, .:, ,| t. . _. ,,| .,
Pes, mtezili derd-mendi orada gzleri alur.

233
.,t..|t:,-| _,| Makdir ki ulem-i kibrdan zzeddn Abdsselm
234
ki
zamnnda mft-i uds idi. Ayn emvt iin olan adat ve dularn
vulun inkr iderdi ve meyyitin cnna degmez dey fetv virirdi. nki bu

232
Artk, hi hesap etmedikleri eyler Allah tarafndan karlarna kmtr. ( Zmer 39/47)
233
Duymak ve grmek ayn deildir. Acln, II, 2137, s.168.
234
Eb Muhammed zddn Abdlazz b. Abdisselm b. Ebil-Ksm es-Slem ed-Dmak (.
660/1262): 577 (1181) ylnda Dmakta dodu. Azziye Medresesi ile Emevyye Cminde
mderrislik yapt. Msr kadlna atand ve burada fi mezhebinin otoritesi hline geldi. Son
derece muttaki bir dindar olan Abdisselm bir fetvsnn yanlln anladktan sonra delll
artarak sz konusu fetva ile amel edilemeyeceini iln ettirdiine dir rivyetler vardr.
Tasavvuf ynnn bulunmasna mukbil sem ve raksa kar km, Ragib ve Berat gecelerinde
snnet telakkisiyle klnan namazlar gibi bz yaygn uygulamalara da iddetle muhlefet etmitir.
Bk. H. Ynus Apaydn, bn Abdisselm, zzeddin, DA, XIX, 284-287.
313
dnydan gz yumd da ve gzleri ald ve aat ne idgin idrk eyledi. Bir kimse
an rysnda grb itdgi inkrdan ve virdgi fetvdan sul [46/b] [46/b] [46/b] [46/b] itdikde ol da
bu bbda a itmiz ve ayrt ve asent ecri erv- emvta degermi dedi.
Dnyda idecei inf orada itdi. Zr ilmine marr idi. Maa-h aynel-yan
mertebesi yoidi. Dimedi ki virdgm fetv r- pk-i Resle ar olunur ve ilf-
mer olursa mftai olurum. Nitekim mft-i Bel ey Al bir uda va
mulif fetv virdikde ol gice temel-i Nebev vi olub l y Al! dey
fetvsn redd itdikde ol da bdr olub keml-i yaaasndan fetvy terk ve emr-i
tavy berk eyledi ve bildi ki, o male nesneler mar- dergh- Nebevdir.

Nam :
lim iken chil old nki emr-i dni gr
Kendini illetde od seyr it Izzd-dni gr
Meyyite meyyit nie teln ider eyvh aceb
Reh-nm lzm ise imdi var ehl-i ayni gr

Ve urnda gelr:
235
,. _..| .. _. t: _.

_..| -; _.
Yan dnyda b-
baret olan iretde bar olmaz. Zr her keml ki dnyda fevt ola iretde ule
gelmez. ol cihetden ki iret maall-i teklf degildir. Kemalt ise aml-i lia
zerine mebndir. Nitekim adde gelr:
236
. _. ,|., ,| t. ,|. . . ,|. t., _. Yan
ilm-i dirset ve kesb ile mil olan, ilm-i veraet ve vehbye nil olur ki ilm-i
lednn dedikleridir. Pes, an ki slk ve amel-i li ve tavs olmaya, an
marifi, marif-i eyniyyedir. Anun hibir insn o male eyn yznden
mhted olmaz. Zr eyn mull ismine mahardr. Ve insn eyn olmas ism-i

235
Kim bu dnyda krlk ettiyse hirette de krdr. (sr 17/72)
236
Bildii ile amel eden kimseye Allah bilmediklerini de retir. Acln, II, 2542, s. 265.
314
mullde olduundandr. Velkin all ve ill ne vechledir at mhted insn ister
ki an fehm ve te eyleye. Zr zamnede mekkr ve memkrlar oald ve eker
ns a [47/a] [47/a] [47/a] [47/a] ve bl far itmekden ald. Sul olunursa ki, badel-veft nice
keml l olmaz ki, nie umr- afiyye uhra gelr? Cevb budur ki: Orada
macbe mnkeif olan umr- kevniyyedir ki, avl ve ehvl-i iret dirler. Masd
ise umr- lhiyye inkifdr ki, t ve ft ve efl-i aa dirdir ki, aa ilm-i
ilh dirler. Pes, anlar mads ilm-i kevn olur.
Ell umr- kevniyyeni inkifndan marifet-i aa tera l olmaz.
Nitekim bir kimse avl-i riciyye ile muayyed olsa renc-berler gibi ol kimse
avl-i ulemy bilmez. Ve ulem da ulm- resmiyyeye mtail olsalar anlar
da ulm- ayyeden b-aberlerdir. Bu cihetden ulem-i aynel-yan eker
evhiri terk itdiler. att am ve libs ve emli aydnda olmadlar. Belki l-
ab ve nefse aldlar ve hir a- ilh ile r eker gibi aldlar. Ve a
anlar teayynt- perdelerini te gibi ir idb ir ceml-i malb grdiler ve
mam- urda urdlar ve bezm-i nsde cm- tecell evin srdiler.

Nam :
A imi lara feryd-res
Zhide gel ayr l li kes

Adr sliklere o reh-nm
Adr her atve ire hem-nefes

Kr- pr-sd ister ise gr
ayri bir kra da itme heves

315
aladr emi v albi aladr
riicek bara dir vz kes

Andelb ala feryda gel
Mnker olmazdan evvel bu afes

ay netse gerek dnyda sen
Msiv-y a o Allh bes

Sul olunursa ki: Sliki li nicedir ki yolda alm ve menzil almamdr.
Yan geri bil-fiil slki vardr, velkin mr adem-i msade veyd
mridi fdnndan ceml-i aa gzleri bir o almamdr? Cevb budur ki:
[47/b] [47/b] [47/b] [47/b] Bu maleye badel-mevt tera vardr. Belki l-i itirda malb
ayana gelr. Ve ayn- baret ile uhd ehli olur. Zr ar-i alebde bulund ve
urn'da gelr:
237
. _|. -| ... .| :., ,. |. . _| -t,. .,, _. -, _.

ite bu hicret-i
riyyeye gredir. acc- r da byledir. Yan bir kimse niyyet-i accla
nesinden bir ave ric olsa ve orada veft eylese an in ecr-i acc yazlur ve
ol ki, able-ur veft ider marmdur ve kelik hicret-i manevyye ki, acc-
manevdir. Zr d naargh a ve malb srr- muladr. Pes, bu da
ne-i abiatden brne ve sefer-i urevde musinlere merhn olmudur. al-i
itirda an in inkif- baret vardr. Zr hicret-i manevyyeden murd, ref-i
ucb ve menzil-i inkifda nabdir. Pes, niyyet ve areketine gre murd bulur
ve nabin alur ve bu inkif, berzada efzn olur ve airde da m-fevne tera

237
Kim Allaha ve Peygamberine hicret etmek amacyla evinden kar da sonra kendisine lm
yetiirse, phesiz onun mkfat Allaha der. (Nisa 4/100)
316
ider ve mam- kebe Varca izdiyddadr ve ilel-ebed bu inkif teradedir.
Zr seyr-i ill-llha nihyet yodur ve ol man ki lem-i kef olan dnyda
ziyde olmadadr. lem-i laf olan iretde nice olma gerekdir ve tera yalz
slik iken mteveff olana gre degildir. Belki cmle-i valin dim sefer itmekde
ve her nefes menzil-be-menzil gitmekdedir. Anca dnyda vllar li
uvvetldir ve ktb-i eriyyede gelr ki, bir kimse atm-i urn itmeden mab
olsa berzada an in bir melek tayn ve urn talm olunur. Ve byn-
mminn da byledir gerek oumaa bed itdikden ora veft eylesun ve gerek
ablel-bed. Zr bunlar mar olmala, bunlar [48/a] [48/a] [48/a] [48/a] in keml-i urev vardr.
Fe-emm badel-bul tar iden kimseye tedrik yodur. Anun derect-
sfilede alur. Zr rie denilse gerek ki,
238
| Yan rl-urn iretde
rat ile memr olub oudua her arfine bir derece i olunsa gerekdir ve
buradan f- urn olanlar faleti hir old. Velkin mad, amele murin
olan fdr ve adde gelr:
239
t.| ...t. t. _. |.| t: | Yan urn faleti
ol adardr ki, bil-far tavr olunub bir ihb ve deri iine va olunsa bereket-i
urn ile ol deri muteri olmaz ve amele-i urn, yan urn ratna
mlzemet idenler da byledir. Zr rileri cild-i beerleri ihb gibidir ki
bnlarnda olan urn aa va olunmudur. Pes, ol ihb ve urn biribirine
tems ve ittili variken rii derisi ve vcd muteri olmaz ve ill urn da
muteri olma lzm gelr. urn ise kelm- lhidr ki itirdan mberrdr.
Ve dediler ki, urn ret-i Muammediyye ve bil-aksdr. Nitekim atml-
evliy buyurur:
240
_.; ; | _.t..| ,.| |.| t. Yan ben kitb- ilhyim

238
Oku ve terakk et.
239
Kurn alevler iinde de olsa yanmaz. Kenzl-Ummal, I/517; Tabern, el-Mucemul-Kebr,
V/459.
240
Ben Kurnm ve seb-i mesniyim ve rhlarn rhuyum, ulamadm rh yoktur.
317
ki cem ai- cziyye ve klliyyeyi cmi ve mudr. Zr urf ve kelimt
ve yt ve sver-i tekvniyye, urf ve kelimt ve yt ve sver-i tenzliyye gibidir.
Nitekim urnda gelr:
241
L.. t.:
Yan rdan murd; r, hviyyet-i

tiyye ve kitb- mesrdan mad, kitb- vcddur ki anda urf- un ve
kelimt- ayn ve yt, erv ve sver, uver-i miliyye ketb olunmudur ve ra-i
menr nefs-i Ramndir ki, mhiyt- mmkint zerine menrdur. Nefs-i insn
elf ve urf zerine menr oldu gibi ve rur-rdan murd bn- rdur.
Zr [4 [4 [4 [48/b] 8/b] 8/b] 8/b] r- ayvn, r- insnni hiri ve r- insn da, srr- bn
hiridir. Pes, rur-r, srr- ilh olmu olur ki an bedene taalluk yodur. Ol
iki ru taallu gibi. Ve bunda hir olur ki urn ret-i Muammediyye
olca sir sver-i Muammediyye olan vereeni da reti olmu olur. Zr anlar
da ai- urn ile mtea ve alyla mtealllardr. Ve anlar
retleri nr- Cell ile muteri olmayca ol ver-i lhiyyeye tabi olanlar
retleri da muteri olmaz. Zr uver-i alyyeni urna civr ve ver-i
feriyyeni da ver-i alyyeye urbi vardr. Bu retde ver-i feriyye urna
bil-vsa mual olmu olurlar. Velkin bunlar ol ver-i tabiadr ki,
metblarna tald itmekde ur itmezler.
Zr adde gelr ki:
242
,- _. . .| Yan bir kimse ere muabbet itse
elbette ol muabbet vesetiyle an arine gider. Ve bi-aderil-imkn aa tald
ider bu cihetden urnda:
243
,,.t,| _. _|. _.
dey al ile ayd olund. T ki,

m- fria mnaia ola ve biz filn velni muibbiyim veya arindeyim veya

241
Satr satr yazlm Kitaba. (Tr 52/2)
242
Kii sevdii ile berberdir. Eb Davud, edeb, 19.
243
yetin tammnn meli yledir: Atalarndan, elerinden ve ocuklarndan iyi olanlarla berber
oraya girerler. (Rad 13/23)
318
benim babam veya ceddim flandr dimekden imsk eyleye. Zr adde gelr:
244

,:,t..t, _..t. ,,|t..t, t.| _..t,; ,.t. _.,t, Yan al- lem iretde baa aml-i
lia ile geldikleri vaitde siz nesebe itimad idb Peyamber bizim ceddimizdir
dey arabete itimden amlden al gelmeyesiz. Zr neseb-i a tav ve
aldr yle ki, bir kimse ahret-i nefse mlik ve ricsden bil-klliyye slim ve
pk olsa him degil ise de yine l-i Rasldur. [49/a] [49/a] [49/a] [49/a]
Nitekim Selmn- Fris (r. a) anda gelr:
245
,,,| _. t.. t.|. ve bu man
ile bisyr kimseler al-i Rasl ve ehl-i beyt olmulardr. Egeri hirde siydetleri
yodur ve bu tarr olunan man-i lafe eger semie dil ve eeri ihnie vl
olduysa, o ikmete nil oldu ve zamnda Lomn mertebesin buldu. Zr
Lomn iki drl ikmeti var idi ki biri, ikmet-i bbiyye idi; ikmet-i Eflun ve
Clns ve Sor ve Bor ve emli gibi ve biri da, ikmet-i eviyye idi;
ikmet-i enbiy ve evliy gibi. Nitekim urnda gelr:
246
.:-| t..| t.,.| ..|

Ve
ikmet eyy l m-hiye aleyhe marifetdir. Ve her nesneni alna vufdan
ora yerl yerine va itmekdir.
Nitekim ns anda gelr:
247
,,|t.. t.| |. Yan al medrine naar
idb al ve edn-y llerine gre o griz. Ve alya edn ve bil-aks
muamelesi itmez. Zr ikmetden ricdir. Anun Seyyidl-enar Sad bin
Mu meclis-i Rsle udm itdikde,
248
,:.,. _| . dey ym ile emr itdi. Bu

244
Ey Hioullar! Herkesin ameli ile bana geldii gnde sakn siz neseplerinizle gelmeyesiniz.
(kaynan bulamadm).
245
Selman bizden ev halkmzdandr. Acln, I, 459.
246
Andolsun, biz Lokmna Allaha kret diye hikmet verdik. (Lokman 31/12)
247
Herkese hak ettii deeri veriniz. Acln, I, 209.
248
Efendiniz iin (ayaa) kalknz. Buhr, IV/1511.
319
arda ise bu aia nil ve bu mumelta dir ndir olma gerekdir. Ve bir
kimse, bu eva irenler ikmet-i Lomn neylerler dise Lomn tar itmi olur.
Zr, Lomn al ikmeti, ikmet-i evyyedir. att nbvvetinde itilf
itdiler. Ve atml-evliy an ikmetinden tr aff- enbiyda imet eylemi ve
ulmuna mteall nice cevhir sylemidir. te zamne mddelerini avli
byledir ki cz marifet ile enbiy zerine tefevvu iddia iderler. Pes, bu
iddialarndan marifetleri eyn oldu malm old. [ 49/b] [ 49/b] [ 49/b] [ 49/b]

Nam
amdulillh kmil-i insna irdi bu gl
Derdine dermn bulub Lomna irdi bu gl

Seyl-ve alalara ykseklere alar iken
Gide gide bet ummna irdi bu gl

Her cihetden o zamn olub aleb-kr an
Cn iinde b-cihet cnna irdi bu gl

Dest-i udretde bugn utsa nola cevgn gy
bu meydn ire o merdne irdi bu gl

im idi rz eb bb- ubdiyyetde ol
adr iinde obet-i sulna irdi bu gl

Far u acz u illet ile ki bildi nefsini
Bu sebebden ay Ramna irdi bu gl

320
Bade- yevm-i cuman ibtid areketi ism-i almden vcd buld. Bu
cihetden dem cuma gn al olunub talim-i esm ile merref old. Ve ymet
da cuma gn im olaca nala abitdir. Zr ym- sat ile ulm-
cziyye, ilm-i kllye muttal ve fer, al l olur. Bu cihetdendir ki cevmide
badel-ar sre-i Nebe tilvet olunma det-i adme-i eimmedir. Zr km,
yevm-i ymete mteallidir. btid cuma gn badel-ar ounub ora sir
eyym arlarna da tamm olund. Ve cennetde mam- kebde yevm-i
cumada ryet-i ddr va olsa gerekdir ki, ol mhededen herkese biaderil-
istidd ilm-i cedd-i ilh l olur. Ve ol gn ol mama msret idenler bu
dnyda aata mbderet idenlerdir. Ve anda olan mhede bunda olan ilm-i
lhini uvvet ve afna tbidir. Zr baar ryetde nice ise baret da byledir.
Pes, bunda ryet-i [50/a] [50/a] [50/a] [50/a] baar af olsa idrk-i eyda r oldu gibi,
ryet-i baret da af ola idrk-i ada n olur. Ve ism-i almi srr
kinta sr olup cem-i ey mucidini bilmidir. Yan kendi t asebiyle. Zr
t- a asebiyle idrkden cizdir. Nitekim gelr: ,.... - t... t.
249

Yan
250
t.,.-, t... _:| ,,.-, t...t.
Ve eyda olan ilim ve ayt eeridir ki enbiy ve evliyya tekellm
itmiler. Ve tesbleri mesm olmudur. Nitekim uyr ve cibl aret-i Dvd ile
(a. s) tesb iderlerdi ve Mekke-i Mkerremede acer-i mtekellim mtevtirdir. Ve
yevm-i ymetde meini avt vl oldu maalle dek acer ve ecer ve sir
ey ehdet itseler gerekdir. Ve asb en virenleri ecsdn ar ekl itmedgi
ktb-i eriyyede mesrdur. Pes, eyda ilim ve ayt fatlar olmasa nice
ehdete dir olurlard. Fe-emm bu semdan aamm olanlar an inkr eylemiler

249
Seni gerei gibi tanyamadk.Mnv, Feyzl-Kadr, II/410.
250
Seni senin llerine gre deil kendi llerimize gre tandk.
321
ve tekellm-i eyda nice tevilt- aliyye sylemilerdir. Fe-emm ehlullh
indinde merdddur. Zr anlar kelm- eyy iitmilerdir.
Ve bu far a evaili-i limde umrni,
251
. ; |; dedigin iidirdim ve
nemde bir ors var idi ki vat-i seerde laf- fa-i cehr ile sml Efendi h
dey beni bdr iderdi. Ve bu rz kef idp bu mamda ird eylemek memn
degildir. Zr kuf- kevniyyedendir. rifi bunu m-versnda da avl-i
acbiyyesi vardr. Ve kef-i kevnden olan kef-i meleke ve kef-i cinne ve kef-i
ubra ve kef-i amre itibr yodur. Zr mabl olan ilim ve kef-i ilhdir ki
rifleri [50/b] [50/b] [50/b] [50/b] mam- kebde tefvtleri anladr ve aa kermet-i ilmiyye
dirler. Nitekim ria dta kermet-i kevniyye dirler.
Ve kermet-i kevniyyede iki kimse mehrdur: Biri ardir ki Abduldir el-
Geylndir (k. s.). Ve biri arbdir ki atml-evliyn eyi Eb Medyen
Maribdir (k. s.). Ve bu ikisi da evir-i mrde taattub itmilerdir. Ve sulna
murin olan eyde bu iki kermeti biri lzmdr. Zr eger suln ve tevabi bil
ve mstaid iseler kermet-i kevniyye ile malb olurlar. Ve bil-ere ser-fr
lurlar. Ve ill kermet-i ilmiyye ile ey kendisi anlar dnysna taalludan
al olur ve dery gibi mteayyir olmayup alur. Ve bizim armzda kermet-i
kevniyye memn ve mesdddur. Zr alk adem-i biliyyetinden n istihzya
medd olur ki sebeb-i helkdir.
Pes, al kermetden mestr oldular kendilerine nfidir. Ve Mrda eker
bildda l olan evliyn ekeri ricl bilindendir ki ehl-i taarrufdur. Cmleni
fii n-nnl-Mrdir (k. s.). Makdir ki bir aczu veledini timsa alup
Nle gtrp ibtil itdikde n-nn aa nid idicek ol veledi ayyen cevfinden
kenra il eyledi. t aret-i Ynusu (a. s.) il eyledgi gibi. Velkin bild-
Rmda fet-i onsaniniyyeden muaddem ve bade ehl-i fen ve bedan

251
Allahtan baka ilah yoktur
322
kmmel-i evliy gelmidr ki anlar taarrufat- kevniyyeye iltift itmemilerdir.
Egeri ki cem-i ey anlara ser-fr itmidir. Nice mnd olmaz ki anlar siydet-i
um ve ilfet-i kbr ile im ve muttaflardr.

Nam :
ey-i gl st-i vat olma ne gdr ay
Y meger ird u talm ide ol l-kibriy
lmii amlii k-i fenda setr idp [51/a] [51/a] [51/a] [51/a]
aa aru ala gstermekden an l ay

Vallhu alml-afiyyt.
4.3.3. el-sms-Salis: el-Mrd
Malm ola ki irdet ve meiyyet evvelen ve bi-t Allh Teln
fatndandr. Velkin meiyyet at- ilhiyyeni bir nesneni aat arafna
tevecchidir. Gerek ol nesne isim olsun ve gerek fat ve gerek t olsun. Ve irdet
iki emr-i cizi birini tae t- ilhiyyeni taalluudur. Yan mmkini iki
araf vardr ki, biri vcd ve biri ademdir. Pes, taallu-i t ani cnibe olursa
murd- ilh irdetden teallf itmez. Binen al-h meiyyet irdetden
muaddem olur. Ve bu taaddme taaddm-i t dirler, zamn degil. Egeri ki
a t ve fat arasnda tadim ve teeir olmadu gibi ft arasnda da
yodur. Ve ol ki ad-i udsde gelr:
252
_,.. _..- ,.,. Bu sebadan murd
taalluu sebidir. Zr mcib-i ramet admdir ki ubb- tdir. Ve mcib-i
aab didir ki ibad cerimdir. Ve eelde zamn olmama asebiyle
taaddm-i t denildi.

252
Rahmetim gazabmn nne gemitir. Buhr, tevhid, 15, 22, 28; Mslim, tevbe, 14, 16.
323
Ve a Teln emri iki drldr: Biri emr-i teklf ve biri da emr-i
irddir. Nitekim ubdiyyet da ikidir ki biri, ubdiyyet-i tiyye ve biri da
ubdiyyet-i teklfiyyedir. Ve emr-i teklf irdeti mstelzim degildir. Belki imtin
in da olur. Nitekim ilmullhda kfri mtea olanlar mn ile memr
oldlar. Eb Cehl ve Deccl
253
ve emli gibi. Velkin kfr zerine meb
oldularndan mnlarna irdet-i lhiyye taallu itmedi. Belki kfrlerine taallu
itdi. Zr her nesne irdet-i aladr. Egeri ki kfr ve all r ile degildir.
Nitekim urnda gelr:
254
., ;

.:| t,.| _
Ve irdet anda gelr:

255
|.. t. . t. |

. Sul olunursa ki: Murd olmadu [51/b] [51/b] [51/b] [51/b] retde nin
emr itdgi abe uretindedir? Cevb budur ki: ikr olunan imtin indr. T ki
lev-i tlarnda olan na-i adem-i istidd o mminlere hir ola ve bir da

256
x|t,| --| ||. _

mcebince mlzem olalar ve ymetde
,.. ; ,., _. t..t-t.
257
dimeyeler. Zr ,.. ,., ,:.t- ...
258
ibiyle dnyda
muab oldlar. Ve bir da enbiyya teblide ecir vardr. Gerek avmi ol daveti
abl itsnler ve gerek itmesnler. Nitekim urnda anlardan bi-aril-ikye
gelr:
259
. _|. ; -|

. Pes, bir kimse bir iylgi idp iylgm bilinmedi dise

chil olmu olur. Zr eylgde muab mefln-bihin biliyyeti ve ayrla

253
Deccl: lh dinlerde kymet alametlerinden saylan ve insanlar doru yoldan saptrmaya
alaca kabl edilen olaan st glere ship kii. Bk. Krat Demirci, Deccl, DA, IX, 67-
69; Zeki Sartoprak, Deccal/slmiyette Deccal, DA, IX, 69-72.
254
Ama kullarnn inkr etmesine raz olmaz. (Zmer 39/7)
255
Eer Rabbin dileseydi, bunu yapamazlard. (Enm 6/137)
256
De ki: En stn delil yalnzca Allahndr. (Enm 6/149)
257
Bize ne mjdeleyici bir peygamber geldi, ne de bir uyarc (Mide 5/19)
258
Size mjdeleyici ve sakndrc geldi. (Mide 5/19)
259
Benim cretim, ancak Allaha ittir. (Ynus 10/ 72).
324
mubelesi ar degildr. Ve ill hidmet-i enbiy ve evliy ayi olma lzm gelr.
Maa-ha al bir eylk ayi degildir. Ve bir da davet olunma mute-y
istidd- meduvv ve davet itmek mceb-i biliyyeti ddir. Bu sebebden her
d ve meduvv biliyyeti oldu mertebe ile muamele olunur. Ve buras esrr-
aderdendir. Allh Tel fehmini sn eyleye. Ve gh olur ki teklfde irdet da
olur mminlere olan teklf gibi ki, irdet-i lhiyyeye murin olmala mn vcd
bulmudur.
Ve urnda gelr ki:
260
t,,. .... t,,... t..|

Bu yeti mamununda uubet

olmala ecille-i ehl-i tefsrden madd olanlar nieleri ar-i sedddan mlar.
Ve alla bin-i tevili ymlardr. Yan geri hirde Allh Tel fs ve fe
ile emr itmez. Nitekim buyurur :
261
t.-.|t, .|, ; . _

Velkin
262
t,,... t..|

malelerinde emirle murd emr-i irddir. Yan fslarna irdetini tealludr.
Ve irdetinden murd [52/a] [52/a] [52/a] [52/a] teallf itmiyecek. Anlar da fs olurlar. Sul
olunursa ki: Nin aetlerini murd itmedi? Cevb budur ki: Anlar t murd
itmediler. Anun urnda gelr:
263
_,..t.| .| .,, ;
Yan hidyet-i beyn ile

hidyet ider. Velkin hidyet-i tevf ile hidyet itmez. Zr anlar itiyrlarn kfr
ve alle arf itdiler. Sul olunursa ki: mn ve aat snni mlaa idp
mmin ve mu olsalar olmaz myd? Cevb budur ki: Mmtenidir. Zr ayn-
bitelerini kmi degildir. vVe bu sebebden a arafndan anlar kfr zerine
cebr lzm gelmez. Belki anlar kendilerini asebil-istidd kfr ve all zerine
cebr itdiler. a Tel da al eyledi. Zr lisn- istidd ne kmi sul ve aleb

260
Onun refah iinde yaayan mark elebalarna (itaati) emrederiz de onlar orada ktlk ilerler.
(sra 17/16)
261
De ki: phesiz, Allah irkin ileri emretmez. (Arf 7/28)
262
Onun refah iinde yaayan mark elebalarna itaati emrederiz (de onlar orada ktlk ilerler.)
(sra 17/16)
263
Allah, fask toplumu doruya iletmez. (Maide 5/108)
325
itdi ise, a Tel allayeti cihetinden men itmedi ve ill a Telya fat-
kmilesinde non lzm gelr.
264
,| _. . _|t..
Ve ilim malma tabidir
265
dedikleri buradan malmdur. Ve alda cebr
var mdr yo mdr ve kesb dedikleri nedir? bundan mefhmdur. Zr kesb maalli
tayinine dirdir ki maall-i kevndir. bla ile siyba naar eyle ki andan ren
delil yodur. Zr siyb devernnda b arbyla mecbriyyet iddia eylese kendi
biliyyeti ile mlzem olur. Pes, an biliyyeti kesbdir. Ve bir std bir nesneyi
kd veya lev veya ayri nesne zerine resm idp kirdi eline virse, kird ol
resm zerine na itmekde std tadd itdgi maalli tecvz itmez. Maa-ha
kendisi na itmekde mutr.
Pes, ayr ve er lev-i tda mrtesmdir, an tecvz itmek olmaz. Bir kimse
ksemde altun vardr baa an ar ve yedime vir dey ere emr eylese ol da
ksede felsden, yan manrdan [52/b] [52/b] [52/b] [52/b] ayrsn bulmasa ib-i kse ne dimege
dir olur? Zr ksesinde bulunan odur, bu retde kendini levm itsn. Nitekim
ad-i udsde gelr:
266
...; _.|, . bu cihetden erri Allh Telya isnad
eylemek terk-i edebdir. Maa-ha mrddir. Anun lisn- brhmden (a. s)
urnda gelr:
267
_,.., ,. ,..

Yan mara kendi nefsine ve ify aa
nisbet eyledi. Egeri ki ba evliydan
268
_... ,,,L| da vidr. Velkin

264
Allah bundan mnezzehtir.
265
lim mlma tbidir tbirinin erh ve zh iin bk. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, IV, s. 224.
266
Sdece kendi nefsine levmetsin. Ahmed bn Hanbel, Msned, II/263; bn Mce, es-Snen, XII/329.
267
Hastalandmda da O bana ifa verir. (uara 26/80)
268
Doktor beni hastalandrd.
326
269
_... . dimeyp, emr abbe isnd itdgi da edebdir. Ve lisn-
rdan gelr (a. s.)
270
t,,,. t. Yan, ayb kendi irdetine avle idp ora
ayrda
271
,, t. dedi. Ve mmin cinden gelr:
272
.. ,,, ,,, |
Bu cihetden
adde gelr:
273
,,| ; .| Mmin arnda, bu mam esrr- ader mamdr.
ev nab olsa al n irs almaz. Ve deryya vl olan seyl gibi m
olur. Velkin mkilt- ulm ve mult- avldendir. l eger kendini mn ve
tat ve ayr ve asent zerine buldusa kr-gzrlda tasr itme. Zr ayn-
bitede olan sn-i istidd, ezel mirt- ebedde hir olmudur.
Makdir ki Belm bin Br
274
bu adar kermetden ora mndan mnseli
old. Zr bir kerre nimet-i mna kr itmedi dey mesrdur. Ve atml-evliy
buyurmudur ki: Allh Tely grdm ki Deccl es in alard. a
Teln alamas ve glmesi ve fera ve nzl ve bunlar emli nut-i
kevniyye ki anda yt ve eadde vi olmudur. Murd- a oldu zre
mn getrp tevil ve keyfiyyetinden bah itmemek gerekdir. Nitekim ul- aife
ehli tevil itmilerdir. Fe-emm [53/a] [53/a] [53/a] [53/a] ehlllh anlar bu uda tayb ve taie
itmilerdir.
Ve a Teln mertebe-i ftda temeli ciz oldu blda mrr
eyledi. Ve Deccl esndan murd e-i tdir ki kfrdr. Ve ehl-i kfre

269
Allah beni hastalandrd.
270
Onu yaralamak istedim (Kehf 18/79)
271
Rabbin diledi ki (Kehf 18/83)
272
Yoksa Rableri onlara bir hayr m diledi? (Cin 72/10)
273
Ktlk sana (it) deil.
274
Tevrat ve slm kaynaklarda, nceleri iyi bir mmin iken daha sonra Hz. Ms ve kavmi aleyhine
hile tertipledii iin cezlandrld rivyet edilen kii. Bk. mer Faruk Harman, Belam b.
Br, DA, V, 389-390; D. B. Macdonald, Belam, A, II, 464-465; Erefolu Rum, Mzekkin
Nfus, Metin Yay., stanbul 1996, s. 180; adi Eren, Kur'nda Tebih ve Temsiller, Akademi
Yay., stanbul 2006, ss. 48-49.
327
iret yodur. Zr iretden murd cennetdir. Ve abet, mula mmin ve
mutta olanlardr. Nitekim urnda gelr:
275
_,...|| ,t.|

Ve bu srr zerinedir
ki, Deccl a gzi averdir. Yan ayn-i ysrisi var. Velkin ayn- ymnas
yodur. Zr Deccal, aat- dnydan ibretdir ki ol arafnda olan gz aa
nrdr. Nitekim a cnibde olan em irete dirdir. Bu cihetdendir ki
ymetde sedy ar ana oyup oradan cennete ve eiyy oluna koyup
oradan cehenneme sev itseler gerekdir.
Pes sadet, ehl-i yemne ki ibl alardr. Ve ulmt- ymetde envr-
mminn arf- yemn ve uddmda say itmek buradandr. Ve uddm muarrebn
cihetidir ki, insn cebhesi aa nrdr. Bu cihetden tr oldular vaitde
cebheden bed itdirirler. Zir ayn cnib-i aatdr. Nitekim ebrr a arafdan
bed itdirirler ki, maa semt-i cennetdir ve ol arafdan bed itmek memndur. Zr
muvcehe-i cehennemdir. Ve Raslullh (s. a. v.) irmdan illde alla a
cniblerini iret itdikleri iki vech indr: Biri budur ki, umm-i mminni
irddr. Zr eker-i ns ebrr malesidir. Ve biri da budur ki anlar vcdlar
ser-tbe-p vech olmala yemn-i veciheleri ber--berdir. Nitekim blda mrr
eyledi ve bu manda meel-i mehr- Trkdir ki: Erenleri a ve olu birdir
dirler. Marifet-i lafedir. Fe-emm evle idrk itmelidir.
276
|.. _. ,:t, .t.
[53/b] [53/b] [53/b] [53/b]
Nam:
T-be-key ayd-i e-cihet ey dil
blei lem-i l eyle
a u olu gzetme git yolua
Maad aret-i all eyle

275
Sonu, Allaha kar gelmekten saknanlarndr. (Arf 7/128)
276
Allah bizi ve sizi kendi fazlndan feyizdr etsin.
328

Ve urnda gelr :
277
:,. _: | ., | t:,. | .| t..

Bunda eyden murd

madmdur. Zr mevcda taallu-i irdet itmek, l taldir. Meger ki an bir
lden bir le tavl in ola ve ayn- biteni geri vcd- ilmisi vardr. Fe-
emm vcd- rici ve aynisi yodur. Bu cihetden mevcda madm denilr. Pes,
min-vechin mevcd ve min-vechin madm old. Bu cihetden yan vcd
yznden kn ibn sem itdi ve imtil idp ayn- ric ile mtekevvin old.
Bu retde kn aata maml old. Nitekim ulem-i ehl-i aat umman ve
ba ulem-i hir hib olmulardr. Ve kn kelimesine kelime-i aret
dimilerdir ki ibtid esm- mkevvent anla almdr.
Nitekim lem-i ervda
278
_|, |t ,:,, ,.||

kelimesiyle mnfet olmudur.

Ve ibtid lisn- ra gelen beldr. Naar eyle ki hemze ile bed olund. Zr a
Tel mebde-i evveldir ve erv da b ile tekellm itdiler. Zr b teayyn-i
evveldir. Anun noas birdir. Nitekim sban tarr olund ve a Teln
al- lemi irdeti, itiyrdir. Egeri ki muteiyt- esm ve ft ve itit-
biliyyt zerine icb- nefs itmidir. Velkin bu cb- nefsi, itiyr mnfi
degildir. Zr esm ve fat an zerine taakkmi yodur. Ve ill t- Br
mstal olmam olur. Ve al itdgi ey ilminde olan malmtdr.
Nitekim ad-i udsde gelr:
279
t,.-. .: ,.: l irih. Yan kenz eger maf
ve mualsem olsa anla intif olunmaz. a Tel da esm ve ft ve kenzin
ihr eyledi, t ki ai ve mhiyyt, vcdla [54/a] [54/a] [54/a] [54/a] mtemetti olalar. Ve ad-i

277
Bir eyi diledii zamn, Onun emri o eye ancak Oldemektir. O da hemen oluverir. (Ysn
36/82)
278
Ben sizin Rabbiniz deil miyim? (Onlar da), Evet (Zmer 39/71)
279
Ben gizli bir hazne idim. Acln, II, 2016, s. 132. Bu hads-i erfin erh ve zh ile ilgili
Bursevnin Kenz-i Mahfi isimli bir eseri vardr. Bu eserde mezkr hadsin kefen sahh; fakat
naklen sbit olmadn beyn etmektedir. Bk. Bursev, Kenz-i Mahfi, s. 17.
329
udsde gelr:
280
,,,|. _,; ; _|. -,,| |-| ,.|- Yan malt al itmekde
fyide malta rcidir la degil. Zr, l kendi tnda andir. Ve
hviyyet-i tiyyesi mertebesinde kendie keml cils vardr. Pes, kint al itdi
ki ddeleri aa ala ve ulumt- ademden al olalar. Ve nie tecellyt
ilminde ald ve ryia-i vcd emm itmedi ki anlara mmtenit dirler. Ve
adsde gelr:
281
,.|. _. , .|.. Yan insn ilmi irmedgi nesneler vardr ki
anlar a bilr. Ve ba kibr kelimtnda gelr ki:
282
t: t.. ., t:.; _. _,|
Yan, Allh Tel muaf- tekvne yt- snini cmle yazm ve nim- esm
ve ft, kem yenba dzmdr. Binen al-h ilminde b olan faraa bu
lemi milidir. Yosa fevnda olan man degildir. Zr, eger bu mbdet
fevnda andan ebda ilmullhda nesne olsa y acz veya bul lzm gelr. Allh
Tel ise ikisinden da mnezzehdir. Anun urnda mev-i kerede buli
emm eyledi.
Ve denildi ki: ki alet vardr ki beyne ve beynallh anlardan afal yodur. Ki
biri teslm ve biri rdr. Ve iki alet da vardr ki, beyne ve beynel-al anlardan
eabb yodur ki biri sn-i ul ve biri sedr.
Ve Raslullh (s. a. v.) aczi emm eyledi ve uvvet ve udret ihr itmekle
emr ld ve adde gelr:
283
,- _. _|. | .t-.| ,-, .
Meger ki acz ve af ve
illet, fi-nefsil-emr aa gre ola ki memddur. Ve kesel da acze mla
old. Yan mmin ne gerekdir. Bu cihetden evliy at- aa msraat

280
Mahlkt benden istifde etsinler diye yarattm. Yosa onlardan yararlanmam iin deil. Kaynana
ulaamadm.
281
Veya kendi ilmin iinde braktn. Tabern, el-Mucemul-Kebr, IX/13.
282
Yaratlm olan ekilden daha gzel bir ekil dnlemez.
283
Bir ylan ldrme kousunda dahi olsa Allah cesreti sever. Kenzl-Ummal, X/451.
330
itdiler, cii am- nefse msraat gibi. Zr tezkiye sebebiyle vcdlar iffet
bulmudur. [54/b] [54/b] [54/b] [54/b]
Sul olunursa ki: Muaat urn nicedir? Yan an ilmiyle tecell vi
old mi yosa ilmullhda mektm m ald? Cevb budur ki: Allh Tel yt-
tekvniyye ve tenzliyyeden her ne ki irsl eyledi cmlesi mteall- ilm-i aldr.
Egeri balarna mula ve afdir. att
284
_.,,: nzl itdikde Cebrl kf dedi,
Raslullh alimtu buyurdu, ve Cebrl h ve y ve ayn ve d didke her
birinde alimtu buyurdlar. Pes, eger madr- beer olmasa alimtu dimezlerdi
ve sir urf- muaaa da byledir.
Ve kaf, he, ayn, ad hisb-i icml ile yz osan be ider ki, Mehdni
urb-i urc zamndr. Ve dimilerdir ki ulm- urn dr: Biri, ilmullhda
mektm olan knh-i t ve ai- esm ve fatn marifetdir. Anun, tndan
bah idenler taie itdiler, mm- azali gibi. Ve biri da, Raslullha ve av-
mmete ma olan ilimdr, ilm-i muaat ve mteabiht gibi. Ve biri da,
ol ilimdur ki mme-i nsa mebldur. Pes, bundan hir old ki tecell va olan
umru cmlesi mebla- limdir. lmullhda alan ise anca Allh Tel bilr.

Nam:
Gelsn beri ol nkte-i urn bilenler
Gelsn beri ol ikmet-i Lomn bilenler

Bu enfs f abe bilme vcd
Vardr ola nefsini ve Ramn bilenler

284
Kf H Y Ayn Sd. (Meryem 19/1)
331
Bu mekteb-i irfna almaz nie demdir
Mift- lh yi bugn n bilenler

Bilmezlere sz ddi bu meclisde acebdir
Dem-beste olub sylemedi an bilenler

Olsa neaceb vl- ser-menzil-i ta
a gibi i bu yoli erkn bilenler

Ve urnda gelr:
285
. t., | ; yt.. t.
Yan sizi meiyyetiiz a

meiyyetine tabidir. att Tevbede gelr: ,.,| ,,,|. t. ,.
286
Yan adan
tevfle ibal bulunmada abdden [55/a] [55/a] [55/a] [55/a] da ihtid bulunmaz. Nitekim ba
uref-i Acem dimidir:

Slikn b-ki-i dost be-cy ne-resend
287

Yan cezbe-i a olmada slk ve vul l olmaz. Bu da istidda
rcdir. Ve balar dimilerdir ki:

Dd- ak-r biliyyet ar nst
Belki ar-i biliyyet dd- ust
288

285
Allahn dilemesi olmadka siz dileyemezsiniz. (nsan 76/30)
286
Sonra (eski hllerine) dnsnler diye, onlarn tvbelerini de kabl etti. (Tevbe 9/118)
287
Cazibe-i Hak olmadka sluk ve vsul hsl olmaz.
288
Allahn vermesi iin kbiliyyet art deildir, Belki kbiliyyetin art onun vermi olmasdr.
332
Velkin bu sz esrr- adere mulifdir. Zr fey-i ades eyn aret-i
ilmiyyede vcdlarn ve istiddlarn mcib ve fey-i muaddes aret-i
ayniyyede ol istiddlar muteiytn uhrun mcibdir. Ve bundan aretl-
ilimde istidd r olma lzm gelmez. Belki evvelkiden mad teayyn ve
ikinciden murd ol mteayyini akm- ezeliyye ile burzidir. Fehmi da
nesnedir.
El-l istiddt mecle degildir, belki tayn ve ihr aa mufdr ve
bu daadan trdr ki dirler:
289
|.| ; _. |.| ; _, _. _,

Sul olunursa ki: Pes, du itmekde fyide almaz, maa-ha Allh Tel
Vehhb Feyydr? Cevb budur ki: Du ayn-i fyidedir. Zr lisn- cismn,
lisn- rniyye ve lisn- rn, lisn- istidda tbidir. Binen al-ha lisn-
istidd ezelde adan ne aleb itmi ise cem-i evrda olan elsine da an aleb
itmelidir. Ve malb olan nesneyi a Tel feyaiyyeti cihetinden ifa ider ve
ifa itmedgi nesne fil-aa malb degildir. Belki, dny ve iretde ayn
mesl veya bedel veya emlinden mfa olan malb olandr.
290
,.- _.t.|t, , .t. .- ,,.t.
Bundandr ki ehl-i irdet olanlar da meiyyet-i

adadr. Yan bir kimseni mrd olmas, a irdetine mevfdur. Bu
udan meyi-i arat dediler ki, umm ve u ehlini kendi [55/b] [55/b] [55/b] [55/b] lleri
zerine terk itmek geredir. T ki a Tel murdn ihr eyleye ve Eb Yezd-i
Bism (k. s.) buyurdu ki:
291
| ; _. .,.| Ve fil-aa irdet terk-i irdet
degildir. Belki a irdetine tabi olup kendini t- ada ifn itdgi gibi

289
Herhangi bir delil istemeksizin kabl eden, kendisi de makbl olur; herhangi bir sebep aramakszn
rededen de red edilir.

290
Bunu iyi anla, nk bu derin bir meseledir, zerinde dnlnce hakkat ortaya kar.
291
Mrd irdesi olmayandr.
333
irdetini da irdet-i ada ifn itmek gerekdir. Pes, irdet fil-aa terk-i irdet
ile olur. Sul olunursa ki: rdet madme teallu idecek, a Tel nice murd
olur ki vcd- adm ile mevcddur? Cevb budur ki: Murd fil-aa abddr ki
mmkindir ve a Mrddir veyd irdet addr ki ai-i esm ve
fatdan birine taallu ider. Zr t- lhiyye
292
_. ,,- _. mad olmaz.
Sul olunursa ki: eye mrd old dirler. Maa-ha irdet aa dr? Cevb
budur ki: ey eger vadet-i vcd srrna vl ve hviyyet-i tiyye nrua nil
ise aa irdet, aa irdetdir. apdu Emre dedikleri bundandr. Zr ey Sinn-
Bur istil-i Ttrda, Acemden Anaolda Analya dedikleri ehre arb bir
aryeye nzl itdikde apdu da varp eye mbyaa itdikde ne iledi dey
sul olnaca; biz de vard eye apdu dimesiyle, apdu laabyla mlaab
olmudur. Ve Ynus Emre dedikleri, apdu alfesidir ki dnyya ferd
gelenlerdendir. Zr mm iken lisnl-aybdir ki syledgi ai mertebe-i
kemle dir olmala kmmel-i evliy an abl itmilerdir. u adar vardr ki fil-
al mmliginden n, ba ibrt lt- meyiden ricdir. Meel a
Telya sen cn gerek baa dey cnla tabr eylemidir. Murd mabb
dimekdir, zr cn mabbdr. Anun herkes [56/a] [56/a] [56/a] [56/a] cnn aknur veyd cn
dimek ayy dimekdir. Zr cn ki rdan maddur. Nef-i ilh ile ayy oldu
gibi bedeni da r- ayvn ile muydir. Ve ba elf vardr ki a zerine
lna mes- lav variken eran l olunmamdr. Fe-emm efendi ve
sbn ve suln gibileri l itmek lisn- meyidir. Zr anlar keml-i taime
dir olduuna naar iderler ve bir da lna menlardr. Eger men
olmasalar ve llar a olsa an zerine tarr olunmazlar. Zr mctehid bile
degme lle a zerine muarrer olmaz. Fe-keyfe rif-i billh ve ilhm- avm-
nsa ccet degil ise de av- nsa brhndr. avadan murd muted

292
Olduu gibi.
334
olanlardr. Ve urnda gelr:
293
. .,t,, t.. ,..,t,, _,.|

Yan Rasle ve vri-i
Rasle mbyaa itmek hemn aa mbyaadr ve iki el birdir. Anun
irdeti urundandr ki eye itir eylemeye. Zir aa itirdr. Ve aa
itir kfrdr ve melikeni t..| ,.., t,,. ..., _. t,,. _.-.|

294
dedikleri
itirlarndan degil idi. Egeri fil-cmle ryias vardr. Zr melike-i
nrnyeden ulmta mteall nesne dr olmaz. Veyd melike-i ariyye idi
ki bunlar memr ve menhlerdir. Melike-i melektiyye ise memrlardr. Faa
pes, aralarnda far l old. Zr menh olan neesi memrdan edndr. ol
cihetden ki mamda ehl-i anra mladr. Ve ba melike vardr ki vech-i
ara mlzmlardr, cinn gibi. Semvta urc itmezler. Nitekim ba melike da
semvtdan ara nzl ve hbt itmezler. Ve balar da nzl ve urca
menlardr. Nitekim mallinde mbeyyendir. [56/b] [56/b] [56/b] [56/b]
Ve Hart ve Mrt
295
l olunn melekler ki ulem-i tefsri eker anlar
anda a-i fi eyleyp maiyyetlerine hib olmulardr. Anlar bu mandan
maumlardr. Zr urnda gelr:
296
|.., ,..| t. . .., ;

., t.

Pes, bir
kimse anlar adem-i metlerine hib olsa redd-i na itmekle kfir olur. u
ki semdan mnzel oldular mtevtirdir. Ehl-i melekt ise ab- nrnleri
asebiyle ekl ve rb ve menm ve av- abi-i kefe ve levzm- anr-
aliadan mberrlardr. Sul olunursa ki: Cizdir ki ab- beere tavl olunmala
beer gibi mam olmayalar? Cevb budur ki: Tavl-i mekrde, alb-i aat

293
Sana bat edenler ancak Allaha bat etmi olurlar. (Fetih 48/10)
294
Onlar, Orada bozgunculuk yapacak, kan dkecek birini mi yaratacaksn? (Bakara 2/30)
295
Kurn- Kermde adlar geen ve insanlara sihir rettiklerine inanlan iki melek. Bk. Krat
Demirci, Hart ve Mrt, DA, XVI, 262-264; A. J. Wensinck, Hrt ve Mrt, A, V/, 305-
306; Yusuf evki Yavuz, Esam, Eb Bekir, DA, XI, 354.
296
Allahn kendilerine verdii emirlere kar gelmeyen ve kendilerine emredilen eyi yapan melekler
vardr. (Tahrim 66/6)
335
vardr. ai ise istile itmek muldir. Zr ayret ve adem-i itimda medd
olur.
Pes, rt ve Mrtu vech-i arda ret-i beerde temel itdikleri
Cebrli ret-i Dyede
297
temeli gibidir ki bu temel anlar aat-
melekiyyeden irc itmez. Nitekim insn- kmil lem-i melekte urc idp ret-i
melekde temel eylese bu temel an aat- beeriyyeden armaz. Zr
temel ve taavvur dedikleri mdde-i aliyye zne r olan ldr ve r
mar tn tayr itmez. Nitekim abe ve zencini sevd, lzm- aat
degildir. Belki retine lzmdr. Ve ill cem-i efrd- beer esved olma lzm
gelr. Zr, aat- insniyyede mtereklerdir. El-l melek aat- beere
mteavvil olmaz ve insn da byledir belki insn melek evfiyle muttasf olur.
aret-i drs (a. s) on alt sene ekl ve rb ve bdan mnat oldu gibi ve melek
gibi mrevviin olur, r (a. s.) gibi. Zr rniyyet [57/a] [57/a] [57/a] [57/a] ve nrniyyeti glibdir.

297
Dihye b. Halfe b. Ferve el-Kelb (. 50/670): Hz. Peygamberin Herakleiosa eli olarak
gnderdii sahbidir. Cebrilin Dihye sretine girerek Hz. Peygambere vahiy getirdii ve
ashaptan birounun onu Dihye zannettii hussu kaynaklada nakledilmektedir. Enes b. Mlikin
ifdesine gre Dihye ashbn en gzeli olup iri csseli ve beyaz tenli idi. Bk. Ali Yardm, Dihye b.
Halfe, DA, IX, 294; H. Lammens, Dihye, A, III, 586.
336
Ve ey Bedreddn el-Malb
298
ki aret-i sya r- mcessem dimidir.
Galatdr zr s Meryemden tevelld itmidir. (a. s.) ve alarnda t.L| :|, t.t:
299

vrid olmudur. Pes, nice r mcessem olur. Ve aat- beeriyye ile ym itmek
ilm-i beeri, ilm-i melekden ziydeligini mnfi degildir. Zr alb lidir ki
inkif ve tecellden l olur. t., _. ..-, _.-,

300
Ve bundan fehm olunur ki
insn- kmilde ne adar uv var ise yine badet-tezkiyye uli zerine bdir.
Velkin kef ve tecell ile mstetir ve mutefi olmudur. ol m-i cr ki ferini
elvn- remdan iderler. uan zerine adu vaitde elvn- rem grnmez
meger cz r grine, eger b ker degil ise maa-hz her rem levn-i ma
ile im ve kmi civrnda olana sr degildir. Belki her biri yerl yerinde
mteayyindir. Usl ve avl-i uv da byledir. Teemml olunma gerekdir ve
eger ul bil-klliyye mnali olsa, mnteh olanlar add-i teklfden brn olup
aat- melekiyyeye istile lzm olur. Zr akm bir nevi nehiydir ve
melekde nehy olmaz. Egeri fil-cmle yn uvvetinde ise de. Nitekim adem-i

298
Bedreddin Simv (. 823/1420): Knyesi Simavna Kads Olu eyh Bedreddin b. Mahmud
eklindedir. Osmanl fakih ve mutasavvf, nemli bir isyn ve ihtill hareketinin balatcs olarak
bilinir. eyhin, zellikle hiret ve cismn hair hakkndaki tevl ve yorumlar birok tenkide
uram ve bz limlerce tekfr edilmesine neden olmutur. Saray evresine yaknl ile bilinen
Azz Mahmud Hdy I. Ahmede yazd tazkirede ondan aslm olan ve Allahn gazabna
uram bulunan eyh Bedreddin diye sz etmektedir. Varidt adl eserinde bedenlerin dirilmesini
ve kymet hllerini inkr edip ilhd ve ibhilie saptn, halkn itikadn bozduunu, ehl-i
snnete muhlefet ettiini, Kzlbalarla bir olup isyan ettiini belirtmektedir. (Yaltkaya, 166-169)
Bursev yukarda da zikredildii zere eyh Bedreddini tenkid etmekle berber hibir eserinde
onu tekfr etmemitir. Baka bir eserinde ondan u ekilde bahs eder: Onun Vridt nm kitbnda
baz sakat nesne vardr, velkin irfn ve vicdn tmm olmayan ona vkf olmaz ve onu sedd
kys eder. Ve ez-cmle, Hz. sya (a.s.) rh-i mcessem dediidir. Bu ise galattr. Zr, rh-i
mcessem Cibrl gibidir ki, hakkat- melekiyyesi zerine bk iken sret-i Dhyede grnrd. s
ise byle deildir. Belki Meryemden tevelld etmitir ki, Meryem beerdir. Pes onun rh olduu
galebe-i rhniyyetledir, yoksa hakkat- beeriyyeden hric olduu yoktur. Ve lyas dah drsin
bir sretidir, yoksa rh-i mahz deildir. te marifette bu bb mefth olmadka netceye vusl
myesser olmaz. Bursev, ayrca Bedreddini enfs mertebesini fka haml etmekle ve saltanat
davsna dmekle itham etmektedir. (Kitabn-Netce, II, 157). eyh Bedreddn ve eserleri hk.
daha geni bilgi iin bk. M. erafeddin Yaltkaya, Simavne Kadsolu eyh Bedreddin, (haz. Hamit
Er), Kitabevi Yay., stanbul 1994; a.mlf., Badr-Al-Dn Smv, A, II, 444-446; Bilal Dindar,
Bedreddin Simav, DA, V, 331-334; Ayni, smil Hakk, s. 105; Mustafa Akda, ktisad ve
tima Trih, ss. 268-277, 286, 299; Uzunarl, a.g.e., I, 360-367.
299
kisi de yemek yerlerdi. (Mide 5/75)
300
Oysa Allah, rahmetini dilediine tahsis eder. (Bakara 2/105)
337
iynla med olundular an ir ider. Meel bir kimseyi med idp u kimse a
yemez diseler bu sz med olmaz. Zr ekl-i acer itmek alnda n- insndan
degildir. Ve insn- kmil metde melek ile mterekdir. u adar vardr ki
melekde olan ibdet, fil-al abdr, zr nrdan mabdur. nsnda ise teklfdir.
Zr trbdan maldur ve cin da byledir. Zr nrdan [57/b] [57/b] [57/b] [57/b] vcda gelmidir.
Ve insn imeti imtin- bil-ayr malesidir, imet-i enbiy gibi. Yan
a mratyla mamdur, yle ki: Nefsi ile taliye olunsa maiyet
nndandr ve be-i imkndan tr. adde gelr:
301
,| _. _ ; _,. . _... _| _.|:. ; ,,|| Ve urnda gelr:

302
-|.
. ,| .x,|

t. ,,. _. ... t.
Yan laf- mafiret ba zellt udrun

ir ider. Ve mafr oldu enbi udr olduna dellet ider. Zr mamda
aat- zenb olmaz. Binen al-ha vi olan suver enb-i mestre olup r
n-peyd olur ve urnda gelr:
303
, ., | .x, ; .

Yan irki mafr ve

mestr olmadu adem-i vcdundandr. Zr mriki tevehhm-i teaddd
itmesinden aat- tevd lemden mrtefi olmaz.
Pes, ret-i irk vardr. Mmin ba avl ve efli kendie veya Zeyd ve
Amra nisbet itmesi gibi. Velkin mmine gre mafurdur. Zr mmin fil-al
muvaiddir, kfir byle degildir. Pes, kfir tevehhm-i teaddd ile muaeb olur.
Ve bu tarrden malm oldu ki ins ve cinn ve melekden her biri aat-
maadr ki aida mutelif oldular gibi verde da mtebyinlerdir. Ve
melek ve cinn, beer retinde hir olduu bi-aril-temeldr. att melekl-
mevt bile her-kesi ameline gre temel idp grnr. T ki insn ve amelini

301
Allahm, beni gz ap kapama ve daha az sreliine nefsime teslm etme. Mnv, Abdurrauf el-
Mnv, Feyzl-Kadir, erhu Cmius-Sar, II/116; Eb Davd, Edeb, 1; bn Hanbel, Msned,
V/43.
302
Bylece Allah, senin gemi ve gelecek gnahn balar. (Fetih 48/2)
303
Allah, kendisine ortak koulmasn asla balamaz. (Nisa 4/116)
338
sn ve ubu hir ola. Zr aat- melekiyyesi retiyle temelde fyide
yodur. Ve ri da an mhedesine at getrmez. att Raslullh (s. a. v.) ki
Cebrl aa yigirmi senede yigirmi drt bi kerre nzl itmidir. Bu [58/ [58/ [58/ [58/a] a] a] a]
nzlt cmlesi temel zerinedir. Kimi lem-i isde ve kimi da insilde ve
an ret-i aliyyesi zerine anca iki defa mhede itmilerdir: Biri, cebel-i
irda ki l aa cebel-i Nr dirler. Orada b-at olup maiyyn-aleyh oldlar.
Ve biri da, Leyle-i Mircda Sidretl-Mntehda ki mam- Cebrldir ve
orada mteayyir olmadlar. Zr evvelki lem-i mlkde vi oldu ki, y ve
kefdir ve mall-i fardr. Ve ikincisi lem-i melektde l oldu ki, vsi ve
lafdir ve mam- cemdir.
Ve melek ksm- viddir ki ancak mu ve sad ve nrndir ve anlarda
ve ve ulmn olmaz. Ve Hrt ve Martu muezeleri bi-aril-itbdr.
Nitekim ba av- beere vi olur.
Ve cinn iki smdr ki: Biri, mmin ve mui ve biri, kfir-i dir. sm-
evvele cinn ve sm- nye eyn l olunur. Pes, cinn ve eyn aat-
vadedir ki, nrdan maldur. Nitekim urnda gelr:
304
t. _. t. _. t-| |-

ve eyni basn mn, nf-u emmreni mumainne olmas gibidir. Ve
blsi adem-i mnndan kll eyni da adem-i mn lzm gelmez. Nitekim
Eb Cehl ve Deccl ve emli kfr zerine mab oldlar. Velkin anlarla hem-p
olan nie mrikler amme-bend-i slm oldlar.
Ve ins da, cinn gibi iki smdr ki: bunlar da sueds ve eys vardr.
Ve sued ve ey aat- vadedir ki, turbdan maldur. Ve Raslullh
Aleyhissalatu Vesselm bieti ins ve cinnedir, faa zr bunlarda ab- mnaza
vardr. ayriler mnazadan slimlerdir. Ve cem-i kinta mebdr diyenler bu

304
Cini de yaln bir ateten yaratt. (Rahman 55/15)
339
srr bilmediler. Velkin cem-i kinta tarf olunup cmlesi taim ile
imlerdir.
Pes, melek ve cinni aatleri birdir ki said [58/b] olanlara melek ve a
olanlara cinn ve eyn denilmidir, diyen kimse, a-i fi itmidir. Ve mam-
temyzden dr dmdr. Egeri ecille-i ehl-i tefsrden madddr. Zr lefet ve
terevvuunda itirklar aatlerini ittiadn mstelzim degildir. ol mandan ki
lefet ve terevvuun insn- kmilde da vardr. Maa-ha aat muyiredir ve
nr ve nr arasnda olan tefvt hirdir. Zr nr anrdandr ki kefdir, laif
oldu retde da ab nra mulifdir, zr muridir.
Naar ve teemml eyle ki cinni iffet ve eveti inse libdir. Anun bil-
sebeb inse taarru iderler ve anlar da aralarnda meahib-i mutelife vardr.
Raf ve itizl ve aderiyyet ve emli gibi. Ve anlarda rif-i billh alldir ve rif
oldu retde da add-i beerden dndur. Zr beer ir-i maltdr ki
muaddemeni kemltn v ve ziydeyi da mutevdir. Anun H
kelimesi aam- ekr- ofiyyedendir. Zr H laf, nefes-i drla cem
merice mrr idp her birini keyfiyyetinden a itdikden ora efede mnteh
olur, vv gibi. Ve belki hav mnteir olup maa- muayyende arr itmez. Zr
srr- srdir. Ve nki cinn atml-enbiyya ser-fr itdiler. Ve urn anlar
ba avlini tebyn eyledi. atml-evliyya ve sir vereeye da mnd oldlar.
att ibl-Muammediyyeni
305
cinden mrdi olmak mehrdur. Nitekim

305
Burada shibl-Muhammediyye olarak ismi geen Yazcolu Muhammeddir. XV. Asr Osmanl
melliflerinden Yazc Slihin olu olup kaynaklarda Mehmed (Muhammed) veya Ahmed Bcan
olarak ta gemektedir. Muhammediyenin yazar Yazcolu Muhammed, Osmanlnn kurulu
yllarndan sonra, Fatih Sultan Mehmed Hann babas Sultan Murd Han ve ksmen de Fatih
zamnnda, ulemann ok olduu bir devirde yaamtr. Bu dnemin nde gelen ulemalar arasnda
Molla Fenr, Akemseddin ve Molla Yegan gibi nl ahsiyetler vardr. Ankaradan Edirneye
giderken Geliboluya urayan Hac Bayram- Veliyi grnce ona balanm ve onun sekin
halfeleri arasna girmitir. Bk. mil elebil-Keml Eraslan, Yazc-olu, A, XIII. 363-368;
Sleyman Ate, ar Tefsr Okulu, s. 223.
340
ba ulem uvvet-i tav ile mfty-akleyn old. Tefsr-i Teysr ibi mer
Nesef
306
gibi.
Ve bundan fehm olund ki cinni da neelerine gre uv-y mutelifeleri
vardr. Ve irdet-i da anlar da nlarndandr. Velkin [59/a] [59/a] [59/a] [59/a] akm ve
kemlde inse tabi oldularndan insden st ve ey itti iderler. Ve istiddlar
adar nil-i derect olurlar ve anlar mamlar Arfdr ki orada emere-i aml
ile mtemetti olurlar. Ve alara ve melikeye mertebe-i insnda tecell-i ilh
yodur. Zr insn mecma-i kebiri ve ceml ve cell ve kemli cmidir. Sairler
ise an eczs gibidir. Ve irdet ki albde olan inbidr, ibtid uhr itdikde
menmdan bdr olma gibidir ki evvel-i menzildir. Eger irdet-i da ise irl-
menzil olan yane irince amer gibi yigirmi sekiz menzil devr ider.
Nitekim urnda gelr:
307
,,..| -.|t: t. _.- t.. t.. ..|

Ve irdet-i
tevbeyi mcibdir. Ve meyi elinde tevbe itdkleri Raslullha mbyaa ve yed-i
kermelerin ab gibidir. Zr kii kendi kendii ird idemez. Meger a Tel
an bil-vsa ird eyleye, veysl aran gibi (r. a.).
Ve tevbeden ora inbet denilr. Nitekim urn'da gelr:
308
t-.. ,. . _| ,.

ve yine gelr: Yan inbet tevbe zerine mum

olmadr. u adar vardr ki eger ise maiyyetden ve eger mui ise msivdan
rc ider ve rci zerine im ve mstemir olmaa da tevbe ve inbet dirler.
Nitekim Raslullh beher yevm yzer kere istifr iderlerdi ve andan murd be-i

306
Eb Hafs Necmddn mer b. Ahmed en-Nesef es-Semerkand (. 537/1142): 461 (1068) ylnda
Buhr yaknlarndaki Nesef ehrinde dodu. Hanef fakihi, muhaddis, mfessir ve kelmc olarak
bilinir. Bursevnin atf yapt et-Teysir f ilmit-tefsr ismli eserin yzlerce nshas gnmze
kadar ulamtr. Bk. Aye Hmeyra Arslantrk, Nesef, Necmeddn, DA, XXXII, 571-573;
a.mlf., Eb Hafs mer en-Nesefi`nin (. 537-1142) "et-Teysir fi`t-tefsr" adl eserinin tahlili ve el-
Bakara suresi`nin tenkidli neri, (Doktora Tezi MSBE), stanbul 1995, (233 s.)
307
Ayn dolam iin de konak yerleri (evreler) belirledik. Nihyet o, erilmi kuru hurma dal gibi
olur. (Ysn 36/39)
308
Samm bir tevbe ile Allaha dnn. (Tahrim 66/8).
341
inbetdir. Zr anlarda heyet-i mulime-i cismniyye ve heyet-i nrniyye-i
rniyyeden eer yoidi. Belki nrul-envr ile devr iderdi. Yan heyet-i
rniyyede telvnt olmala ol na da anlardan mnemm idi. Bu sebebden
mertebe-i ri, icb- nrn add iderler. Ve cb-i kevniyye-i mula mrtefi
olmada aynel-ayn uhr itmez dirler.
Pes, irdet ile mmin ve mhede ile musin olma gerekdir. Ve bu iki
mertebeni [59/b] [59/b] [59/b] [59/b] fevnda nbvvet ve rislet vardr ki hl bb mesdddur.
Nitekim adde gelr:
309
.,.| ,,., ,.| ,,. Ve bu mamda da kelm-
ker vardr. Velkin malli taammli yodur, ikr olunan esrr fehm iden rife
ebvb- irt meftadr.

Nam:
Almaz bb- man elde mift olmasa evvel
Ki ilm itid dilde mukem lmasa evvel

Nice ta-i ders-i marifet eyler bu meclisde
aatda bu fenn-i a- pk bilmese evvel

rdet ub-i kib retidir olmasa d
Dner r olur ir afa almasa evvel

rerdi ibet ser-menzil-i mada her slik
Eger or gidp semte yol yalmasa evvel

309
Peygamberlik gitti, tebirt kald. Buhr, tbir 2, 4, 10; Mslim ry 6, 7.
342
Nice yz gsterir yne-i dil dde-i cna
An bir ehl-i dil jengr- mdan silmese evvel

Zer-i li gibi f olmaz idi cevheri an
Bu a teinde dil yanup yalmasa evvel

Belrmezdi eer lev-i dil zre ay her kez
alemden na- a anda ger yazlmasa evvel

vallhu dirul-mrd ve huvel hd er-red
4.3.4. el-smur-Rbi: el-Kdir
adr ismi ter olund. Zr udret, irdeti levzmndandr ve bu drt isim
evtd- erbaaya dirdir. Nitekim tafli Kitbl-itbmzdadr.
310
Ve udret
aderdendir. Zr dir flini mute-i irdet olan mdr zerine i ider yle
ki: Eger ol fli vefi-i irdet zerine vcda getrmege dir olmasa ciz olur.
Allh Tel aczden mnezzehdir. Pes, udret aczi mubilidir, uvvet af
mubili olduu gibi. Velkin uvvet beere ve sir ayvna gre iddet ve albet-
i bnyeden ibretdir ki, [60/a] [60/a] [60/a] [60/a] anla efl-i aya mtemekkin olur. a
Telya nisbet ile ise lzm olan efl-i aya temekkndr. Nitekim semvt ve
ar ve cibli al eyledi ve anlar imsk ve f itdi.
Nitekim. urn'da gelr: , ;
t.,L.-
311

Ve gelr:
312
;. | ; t..| ,.., .

310
Bursevnin mn, ibdet, tasavvuf ve tarkatlerle ilgili olup 20 blmden oluan eseri. Bk. Naml,
a.g.e., s. 190.
311
Onlar korumak kendisine ar deildir. ( Bakara 2/255)
343
Bu yetlerde teemml eyle ki, Allh Tel ecrm- aleyi ne vechle imsk
eyler t ki udret ve uvvetini aat saa hir ola. Ve kendi udretini
maltnda ihr itdgi gibi ba maltn da mehir-i udret eyledi.
Cebrl gibi ki heft aded medin-i avm-i aret-i L (a. s.) ser-i eh-bli ile
ar-i erdan evc-i sreyyya ref idp ser-nign eyledi.
Ve Butnnar anda gelr:
313
.., |, _|| t.| t,. ,:,|. t.
Yan Butnnar
ve avmi kfrde iken ne mertebede ab- iddet ve bs idiler. Ve aret-i ab
(r. a.) alarnda gelr:
314
t.:| _|. ..|
te kiminde uvvet-i cesed ve kiminde

uvvet-i udsiyye dolundu atta aret-i Mrte keramellahu vechehu bb-
Hayberi alve ar itdikde altm yetmi adar kimse mctem olub yerinden
tark edemediler. Ve srrndan sul olunduda dediler ki:
315
| ,.. :-, ; ,.t..- ., ,,- t, ,.| t. _. :,.. t,, ., _.. ,.:|. ., ., _.:
Ve ba muaddin geri bu n aln cer iderler. Velkin mecr
oldularndandr. Zr aret-i Alden bu male nevdir mtevtirdir.

Nam:
Nedir be-zr- ecatde r
Aldir Aldir Aldir Al
ecat sevet an ndr
Bunula olurlar olanlar vel

312
phesiz Allah, gkleri ve yeri, yok olup gitmesinler diye (kurduu dzende) tutuyor. (Ftr 35/41)
313
zerinize, pek gl olan birtakm kullarmz gnderdik. (sr 17/5).
314
Kfirlere kar etin (Fetih 48/29)
315
Ben Hayber Kalesinin kapsn herhangi bir madd g ve kuvvetle yerinden skmedim, tam aksine
ben melekt bir kuvvet ve Rabbinin nuruyla aydnlanm bir nefs ile desteklendim.
344
Ve andan ar-i seferde sul idp sizi esb-i rh-vr ve Dldl-i ber-riiz
nin srmez [60/b] [60/b] [60/b] [60/b] dediklerinde cevb virp, benim feres ve baalm el tarlasn
ignemez dedi. Ve yine buyurdu ki: Eger baa bir mreni azndan yapran
ulmen a itmek mubelesinde yedi ilmi virseler abl itmem dedi. te ulvv-
i himmet-ricl byle ve adl yznden l olan uvvet-i bna da yledir.

Nam:
Bugn ilm-i adle var m vl ey Receb P
Nice ola bu al byle l ey Receb P

Grnmez be-zr-i adl fal iinde riz
Balsa ara-i merdn l ey Receb P

Neden meyl eylemez semt-i ala merkez-i lem
Kemlin buld devri itilli ey Receb P

Eger bu byle alursa ar bir gn Benl-Afar
Ya Mehddir veya s meli ey Receb P

Musaar olsa br dostua mhr-i Sleymn
Yiter cinnler itdi mekr-i vl ey Receb P

Grnse f- udretde ru-i pr-nr- smur
Uursa lne-i dilden melli ey Receb P

Bu ar- l-i a pek ounsun ibu demlerde
Cihn yle ursun l l ey Receb P
345
Ve dimilerdir ki ubul-abdan acez ve yine andan ader yodur. Acz
budur ki uvvet-i nefsniyyeden brn olmudur. Ve udreti budur ki udret-i
lhiyye ile uhr eylemidir. Zr alfedir, alfe ise mstelifi heyeti zerinedir.
Mstelifin heyetinden bir heyeti da udretdir. Ve adde gelr:
316
, . ... ... . _. Yan bir kimse lini bilse ki imkn- ademdir ve
vcdun alasa ki vcd- ifdir, ol kimse vcd- ani Rabbine itin
bilr. Pes, vcd- a Allh Teln olca cem-i kemlt da fil-aa
andr. Nitekim [61/a] [61/a] [61/a] [61/a] elm pdihdr. Velkin abn her kime tevcih iderse
ol da pdih uvveti ile ol elm ve memlikde z-udret olur.

Nam:
Mav eyleyp r- ada vcd
a dilinden tevd ider lar
Ref idp dillerden cmle uyd

Pdih vezri vekl eyledi
Seni elin benim elimdir dedi
a syledi her ne sz kim syledi

316
Nefsini tanyan rabbini tanr. Acln, II, 2532. s. 343; Zerkei, s. 129; Sehav, s.419. Bursevnin bu
hads ile ilgili deerlendirmeleri iin bk. Seyit Avc, a. g. e., ss. 270-274.
346
Bedenleri erir fenya gider
Gnlleri uar havya gider
Fen bulur varl beya gider

Al fikri telere yandrp
Cn dili fey- aa andrp
ikr-i a ey a uyandrp

Begm bu a gedn cretine baup an itmeyesin ve aa bu ve ara
utmayasun. Zr bb- aa mlzm bir alb-i slim dervidir ki, g- cn
ib- ayb sem itdikde rebb- dili da almaa balar. Ve tate-pre stnde
zr bem gibi mesini d-tr lev zerinde vz virp iler. ayretinden cihnde
ayr olmaduun syler. Ve srr- aat mihmn-ser-y rete tenzl idp ullara
hdan aber eyler. Zr ezz-i ey marifetullh ve alvetne-i dilde, mhede-i
hdr. udreti var ise syle ve uvveti midr bir eer eyle. T ki ehl-i fehm
olanlar ev-yb olalar ve eeriden meiri bileler ve menzilini bulalar ve
aal-yane irp fey-i yrla olalar.
Ve urn'da gelr: |.| _.| ,:,|. t.|.|

317
Yan beni sril Thde lem-i
udretden menn ve selv yerlerdi ki biri [61/b] [61/b] [61/b] [61/b] terrencebin ve biri da sumn-i
semn idi. Velkin bu lem-i udreti adrini bilmediler. Zr bu adar eerin
mhede iderken lem-i ikmete iltift idp
318
.- t. _|. ,.. _|
dediler. Allh

317
Size, kudret helvas ile bldrcn indirdik. (Bakara 2/57)
318
Ey Ms! Bir tek yemekle yetinemeyiz. (Bakara 2/57)
347
Tel buyurdu ki:
319
,- . .|t, _.| . .| |.,...|

Yan lem-i udretden bil-
tab l olan nesne lem-i ikmetde esbbla vcda gelenden ayrludur. Zr
lem-i ikmet lem-i esbbdr ve esbbn medr insndr. Yan insn malb
olan nesneni gerek ma olsun ve gerek ayri olsun esbbna taallu itmedike
vcd bulmaz. Meger ndir ola ki. lem-i udretden bil-sebeb uhr eyleye, ehl-i
tevekkl fti gibi. Ve teebb-i esbbla vcd bulan nesnede ise arec vardr.
Pes, anlar esbb yznden areci itiyr itmeleriyle aly terk idp edny aldlar.
Anun a buyurur:
320
,.||. t. ,:| ,. .. L,.
Yan siz l th-i

udretdesiiz, mr- ikmete dil olmada malbz vcd bulmaz. Ve bunlar
terk-i edeblerinden tri il-hel-an al iinde renc-berlik dedikleri man ald.
Ve al, tal-i ma in enva-i anie ve kra ddiler. T ki bu zameti ekp
321
t,.. :, t,,. ,, ,,|
mucebince cennetde olan r- udrete kr eyleyeler.

Ve bundan fehm olund ki fil-al sukn areketden evldr. Zr aldr ve
areket emr-i r iledir. Pes, ehlllh lem-i udrete naar idp skin oldlar. Zr
mte-y cem dir. Ve avm-i ns lem-i ikmete baup mtearrik oldlar.
Zr mceb far dr. Velkin areketde ar budur ki ala mtearrik ola,
nefsine mdale itdirmeye ve ill kr meymn olmaz. Ve yetinde bereketin da
[62/a] [62/a] [62/a] [62/a] bulamaz. Binen al-ha, l- niyyt itmek lzmdr. Yan kesb in bir
irde(?) oldu vaitde, imtil-i emr-i ilh ve def-i arret-i yl ve idmet-i ibd
ise niyyet eyleye. Zr meli-i ibda say eylemek kendi nefsine sayden afaldr.
Bundandr ki, kendi ehevt- ab in bir nesne atun almaya. Ve eger itir iderse
ehl ve yl veya abb in niyyet eyleye ve mekli tayn eylemeye. Belki her ne

319
Daha iyiyi daha kt ile deitirmek mi istiyorsunuz? (Bakara 2/61)
320
O hlde ehre inin. Zra istedikleriniz sizin iin orada var, dedi. (Bakara 2/61)
321
Ve orada, sabah-akam kendilerine it rzklar vardr. (Meryem 19/62)
348
ki ab idp uruna gtreler an tenvl ide. Zr albini o male avr ile
il itmekde arar vardr.
Ve dimilerdir ki, r (a. s) muaddimetl-cey-i skender olup askeri in
aleb-i b iderdi, ulmta dul itdikde bil-aleb b- ayta vl ve nil oldi.
Zr orada b- ayt olduun bilmezdi. nki malaat- asker in say iderdi.
a Tel an b- ayta ndrd ve ebed-zinde ald. Ve uda fey-i ayt
olmala adat- criyyeni afal old. Ve mescid bin eylemek da sir ayrta
rcidir. Zr insn- kmili albi, retidir. Pes, insn- kmili albini iy
eylemek, iy-i ret itmekden evldr, zr mandr. Nitekim acer-i Esvede
mbyaa ve an tablden insn- kmili mbyaas ve dest-bsi an fevindedir.
Ve Ms (a.s.) aret-i uayb anmn s itdikden ora bir ecere syesine
gelp,
322
,.. ,- _. _| ,|.| t.| _.

dedi. Zr ol vaitde kr, cyi sene idi ve

yzni lem-i udrete utd. nki malaat- sade bulunmu idi. uayb (a. s)
arafndan meduv olup mad olan am ule geldikde, ora aa damad
olmaa medd old ve idmeti sebebiyle ir derece-i nbvvet buld. te
fseblillh idmeti iri byledir.
Ve urn'da gelr:
323
. _| ..| ,..| t.| t,,| t,

[62/b] [62/b] [62/b] [62/b] Yan eger al ve eger
edndr cmlesi aniy-yi mula olan aa mutclardr. Zr anlar esm-i
lhiyyeye muf ve esm da msemmya mensbdur. Ve msemmn esm
vsasyla eyya tevecchi cd ariyledir. Ve icd rz mstelzimdir. Zr
mala vam lzmdur ve d-i vmdur ki, ayym ismini edene, yan
ademesindendir. Ve her mevcdu eger rn ve eger cismn d cihetinden
aa intisbi vardur. T ki ol dy ifa ile vcduna be l ola.

322
Rabbim! Dorusu bana indirecein her hayra (ltfuna) muhtacm, dedi. (Kasas 28/24)
323
Ey insanlar! Siz Allaha muhtasnz. (Fatr 35/15)
349
Ve insn mevcdt esm yznden ecmai olmala her vechle aa itiyc
vardur. Nitekim adde gelr:
324
,,| t...;t, _... ,,|| Yan, mmin eger aa
rif olup eger ifetden tecerrdi ve eger mehirde tecellsi hasebiyle aa mutc
olduun idrk iderse a nsyla an olur. Zr yle anni fari olma
da, ndandur. Ve eger bu mandan fil olsa ne adar destgh ve udret ibi
olursa da yine fardir.
Ell insn her nereye ba ursa
325
. - ,.. |. t..,|.

vefnca orada bir ism-i

ilh ser gsterir. Zr mad olan mteayyindir, teayyn degil. Anun dediler
ki vsaya kr da aa krdr. Zr vsada nimet ile uhr iden adr ki,
mnim-i adir. Bu cihetden bir edn nesne vl olsa tar itmemek gerekdir.
Zr o an ednl vesleni ylndandr. Yosa mnim-i ani degil.
Bu od malmdur ki, her vi olan keml eeri aa gre degildir. Min-ayu
hve belki aladr.
Pes, al arlndan a arl lzm gelmez. Ve af ve acz da
byledir. Zr a av ve adr ve metndir. El-l ol aay ol vechle abl
itmek gerekdir. [63/a] [63/a] [63/a] [63/a] Ve eger ol mu zem olunursa taayyni cihetinden b-
istidd oldu zerine zemm olunur ve eger aa tecvz iderse kfr olur.
Ve bu mandan tr bir kimseni ceti olsa an mula Allh Teldan
bl-va aleb eyleye. Zr Allh Tel cmleden yan cem-i esmdan aderdir.
Ve eger maldan aleb iderse uba tevecch eyleye. Zr ismi yznden ecmadr.
Yan ubu yznden Allh Teldan aleb eyleye. ol cihetden ki ubu
isminde vsat vardr. Veyd suln- hire veyaud vkelsndan birinden isteye.
Zr bunlar isimlerini kllyeti cihetinden al inya ziyde udretleri vardr.
Pes, vasaul-hl olanlardan aleb itmek da geri esmllh mlaasyla adan

324
Allahm ! Beni sana muta klmak sretiyle zenginletir. (Kayna bulunamad).
325
Nereye dnerseniz Allahn yz ite oradadr. (Bakara 2/115)
350
alebdir. Velkin esms cziyye olmala isf-i merma dir olmazlar ve olsalar
da keml zerine olmaz. Mlk ve anlar kmnde olanlar ise anlar gibi
degillerdir. Velkin albini m-sivdan ziyde mufaa itmeldr. Egeri rifler
atnda m-siv yodur. Bu sebebdendir ki, ba ehl-i hir ehlllh trbelerini
ziyretden men iderler. Zr zvvr olanlar keyfiyet-i ziyret ve tevecchi bilmezler.
Ve malb maldan dilerler. Malk ise acz ve farle muttafdr. Yan an
fat- tiyyesidir.
Ey mmin! Eger bu tarr olunan many evle idrk itdi ise aat-
tevde vl oldu ve irkde bil-klliyye nect buldu ve her ne kr utdu ise
ala utdun. Fe-emm bu male esrr evi bi-asebil-lib ihil slde l
olur. Ve belki hr ve avam bunda mdalesi olmayup tevf-i br ve ifa-i
feyya mevfdur. Zr nie sl-urdeler vardr ki,
326
,:.t,.| L, _. ,:--| .

srr
zerine evvel ve iri yek-pre cehldir. Ve nie civnlar vardr ki ram- mderde
iken kmil [63/b] [63/b] [63/b] [63/b] ve fl- iken esrra vl olmulardr. Ve bu far a vat-i
ebbetimde sinnim cihetiyle erbani gzlerken lem-i mandan vrid oldu ki,
insn ddyetinde sinnini dali yodur. Raslullh (s. a. v.) sinn-i erfleri
altm olma era nzrdr denildi fefhem cidden.
Ve melekl-mevt mahar- udretdir. Anun cebbire dnyy ve ol da
anlar ab ider. Ve udreti ol adardr ki yigirmi drt satde bi insn r ab
ider ve keret-i mabn aa mzheme virmez. Pes, ol mann aiindendir.
Nitekim bls aleyhi m-yesteiu her ab vesveseye bil olan udru
cmlesine il-i vesvese ider, bu da an aiindendir. Ve her yz yigirmi sene
ki mr-i abdir, Allh Tel iki asn vcdun tecdd ider ki biri r (a. s.) ve
biri da blsdir. Ve dnyn tammiyle bunlar mrleri tamm olup biri
illyuna ric ve biri da siccne nzil olur. Ve r nefesi ile ne adar ayt

326
Allah, sizi analarnzn karnndan, siz hibir ey bilmez durumda iken kard. (Nahl 16/78)
351
bulmu var ise anla mar olur. Ve blsi vesvesesiyle helk olanlar da
byledir. Nitekim urn'da gelr:
327
,,-| .| _,.| .-
Zr ezvcden murd
uren-i sdur. Ve ba selefden menldur ki, fceten veft idenleri aret-i
r atl ider. Al budur ki r eli alan zinde ve abe-i Rasl iddndandr ve
erat bn ile km ider. Zr velyet as cihetinden vech-i bn ile kmi
nfizdir.
Nitekim aret-i Ms, asnda bil-sebeb atl-i ulm eyledi. Zr sebeb-i
bn ile amel itdi ve fc veft idenleri da ihlkine sebeb-i hir yoise de
emr-i af ile amel idp atl ider. [64/a] [64/a] [64/a] [64/a] Bu sebebden erbb- aia fiillerinde
mur olunmaz. Zr cizdir ki ilfetleri cihetinden ol kmi Allh Teldan
a itmi ola. Egeri ki hir-bn olanlara afdir. Ve mevt-i fc mna arar
virmez. Belki anla intiline dellet ider. Zr dimilerdir ki bir mmini, n-gh
atl itseler, meel afasndan seyfle arb itmekle ol kimse atn mnla mab
olur ve kfir da bu vechle matl olsa, ol da an kfrle me olur. Zr
mara veya mevte ur taaddum itse kfr mna ve bil-aks tebeddl itmek
mutemeldir. te bu da r uvvet-i rniyyesinden bir mandr ki
melekl-mevt line muribdir. Zr gh olur ki bir gnde erf- lemde nie
kimseler fceten veft iderler ve efrd- mmetde taarruf ve udret byle olca
Raslullhda (s. a. v.) itidr nice olmak gerekdir, ys oluna. Ve bu far
aya ilhm olunan alavt- erfede gelr:
|. _. ,,|| . _. , . _. . . _. . _. .. . _. ... . _. .- ..-. t..,. _
328
. _. .L. . .:-

327
(Allah, meleklerine emreder:) Zalimleri, onlarn ayn yoldaki arkadalarn ve Allahtan baka
tapm olduklar putlarn toplayn. (Sfft 37/22)
328
Allahm, Efendimiz Muhammede Allahtan bir rahmet, nmet, minnet, kuvvet, kudret, kurbet,
hikmet ve azmet olarak salat eyle.
352
Bir kimse bu alavt by zerine ousa maf olalar ve bu alavtde
udret zikr olund. Zr bir arbiyye Raslullha olun getrp y Raslullh! bu
oluma eyn mess itmidir, ilc abl itmedi dedikde Raslullh da
329
. . t. ... t, t.- buyurdularnda eyn firr idp bir da avdet
itmedi. Ve blsi da bir defa utup sriye-i mescide rab itmek murd itdiklerinde
davet-i Sleymniyye rlarna gelp muayyed olmadlar. Nitekim azret-i
Sleymndan (a. s.) bi-aril-ikye gelr:
330
.., _. .-; _x,., ; t:|. _| ,. _| .. t
Sleymn geri cinn ve ins ve

km itdi, fe-emm [64/b] [64/b] [64/b] [64/b] Raslullh (a. s. v.) cem-i ecz-i kinta km itdi ve
leyle-i Mirc da aa musaar olmad nesne almad. att krre-i hav ve eri
331

itir itdi ve ecrm- semvtdan gzer eyledi. Ve mevi-i ademine mu-i
lem-i terkb olan ar- mecdi irvesi ld. Ve kevneyni zr-i pyine ald ve mlk
ve melekt beyavr tatel-cen- himmetinde setr eyleyp em-i a-bnine
adan ayr grnr almad.

Nam:
Ey ru-i pertev-frzu reki mihr mhdr
sn-i t Ysuf-i Kenna asretghdr

dem lem nedir vallhi belki
On sekiz bi lemi al eyleyen Allhdr

329
Ey Allahn pis dman! Ben Allahn Rasuluym. bn Mce, Tbb, 46; Darim, Mukaddme, 4.
330
Sleyman: Rabbim! Beni bala; bana, benden sonra kimsenin ulaamayaca bir hkmranlk
ver. (Sad 38/35)
331
Kinattaki boluklar dolduran, havadan hafif olup s ve nakleden saydam ve esnek madde.
Daha geni bilgi iin bk. Mahmut Kaya, Esr, DA, XI, 390; Konuk, Tedbrt- lhiye, ss. 295-
297, 365, 369, 372; Abdullah Yein ve dr, OTABL, s. 245; Mcahit Bilici, Kayymiyet ve Esir
Maddesi, Kpr Dergisi, Bahar 1996 S. 54.
353

Mevlidi mjde-resn old cihna ser-te-ser
Kim oup ar- ceml iden bugn ol hdr

Merab ey gl-rudan blbl-i eyd-y dil
Her seergh v belki her nefes pr-hdr

P-yi bsele merrefdir zemn smn
Dergeh-i adr-i ami ne ulu derghdr

Y Raslallh a bendeyi eyle abl
sitn idmeti dim aa dil-hdr

Ve adde gelr ki: edd ve av ve dir ol kimse degildir ki gti-grlik
idp amna lib ola, belki edd odur ki indel-aab nefsine mlik ola.
332

Bundandr ki nefsle cihd itmek, cihd- ekberdir ve aab, ft- seb-i
emmedendir ki ebvb- cehennemden bir bbdr. Yan vcd- insnda yedi fat
vardr ki
333
. t,|
,| .,
mcebince dza heft deri mubelesindedir. yle ki eger

ol ft tezkiye olunmasa cehennemi yedi apus apanmaz ve ol ft: Kibr ve ucb
ve riy ve ased ve aab ve hubb-i ml ve ubb-i chdr. Ch inden-ns abldur,
gerek manb ariyle olsun ve gerek ayr- vechle olsun ve bezl-i ch itmek al-
fiyyedendir. Yan bir kimse szi nfiz [65/a] [65/a] [65/a] [65/a] olacan bilse efatn diri itmeye
ve meli-i ibdullhda buluna. Zr Raslullh geri vaiyle amel iderdi.
Velkin ab ve mmeti efata terb eyledi. Zr esm-i ilhiyyeni biri birine
irtibi vardr. Pes, efat-i mmet Mam- Mahmdu ubelerindendir.

332
Feyzl-Kadir, II/31, 48
333
Cehennemin yedi kaps vardr. (Hicr 15/44)
354
Makdir ki atml-evliy bir gnde Suln- alebe yz on yedi mddede efat
eyledi. Ve suln cmlesin abl idp istikr ve istil itmedi. Zr fil-cmle
rmet-i mam ve srr- kelm belrdi, fefhem cidden vamel bihi aan.

Nam:
Mmkin oldua szi eyle abl
Olasn a atnda t makbl
Didiler ehl-i dil nefesi adr
a bil ger er ise a bul

4.3.5. el-sml-Hmis vesSdis: el-Evvel-el-hir
Bu iki ism-i erf da esm-i lhiyye-i kllyedendir ki hir ve bn- leme
taallu vardr, bir mevuda derc olund. Zr umr- ifiyyedendir. Evvel ol
ferddir ki an sb ve aa murin bir nesne olmaya. Nitekim urn'da gelr:
334
; . Yan Allh Tel cem-i mevcdt zerine t ve ftyla sbdr.
Zr mebde ve mbdidir. Pes, seble murd, seb-i t ve evveliyyet-i tiyyedir,
zamn degildir. Zr zamn da cmle-i avdidendir ve a Tel irdir.
Yan
335
,..| ,|

mcebince cem-i eyn mdde-i aliyyesi aa rcidir egeri

ki dim aba-i udretindedir. Nitekim buyurur:
336
_. _: :|. .,, .| t-,..
Zr
melektden murd her nesneni rudr. Bu srr zerinedir ki indel-mutaar sre-i

334
O Evveldir. (Hadd 33/3).
335
Dn de ancak Onadr. (Mide 5/18).
336
Her eyin mlk kendi elinde olan Allahn an ne kadar ycedir! (Ysn 36/83)
355
Ysn tilvet olunur ve fyide-i amesi vardr. att atml-evliy
buyurmulardr ki: Evilimde asta ve maiyyn-aleyh olmu idim. Ba uver-
i hile zerime avle old. Grdm ki bayul-vch ves-siyb arbelu kimseler
uhr idp ol ady zerimden def eylediler. fat bulup [65/b] [65/b] [65/b] [65/b] gzm adda
grdm ki pederim bam ucnda Ysn our ve irne irmidir. Pes, ol arbelu
kimseler melike ve erv ve ol avle olanlar eyndir ki, sre-i Yasni kelimt
ve ytndan al olunan erv savetiyle erleri mndefi old.
Ve bu far aye da Medne-i Bursada vi old. Zr ahli-i
Bursadan biri neme cinn tasallu itmidir dey ikyet eyledikde ben da bir
nsa virp bb- ne zerine tal eyle dimidim. Ol gice grdm ki nie arbelu
hevl-nk retler avle olup yatduum neni revzenesinden ellerinde olan lt ile
hcm itdiler ve dern- neye dil olup afer bulmadlar. Zr srr- Ysn zerine
yatm idim. Meger ol ife-i cinn yz otuz seneden beri ikyet olunan nede
tavaun itmiler imi. Bizi bu adar mddetden beri mum olduumuz mamdan
nin ref pern itmek istersin dediklerinde, ben da fri oldum ve erlerinden
Allha ndm.
El-l a Teln ir olduu mevcdt fensndan ora besyla ve
ervh- cziyyeni r- klliyyeye ittili iledir. Velkin mevcdt fens iki
vecihledir: Biri mevt-i tabii ve fen-i sr ve ymet-i kbr ile ve biri da mevt-i
km ve fen-i manev ve ymet-i ur iledir. Mevt-i km dedigumz budur
ki, cem-i mevcdt vcdlar linde da llet-i mucibelerinden at- naar kendi
nefislerinde fnler ve hliklerdir.
Nitekim Lebd
337
demidir:
338
. - t. _. _: ; _t, Ve Tenzlde gelr:

337
Eb Akl Lebd b. Cafer el-mir el-Cafer (. 40/660): Chiliye devrinde de yaam olan
muallaka shibi slm iri. Bk. Sleyman Tlc, Lebd b. Reba, DA, 121-122.
338
Dikkat edin, Allahn dndaki her ey fandir.
356
339
,- ; ,|t. _. _:

Yan her nesneni vechi ki araf- aa rci olan

ve bl-vsa srr- vcddir, helk olmak yodur. [66/a] [66/a] [66/a] [66/a]
Zr r ilhdir ve a Tel fen bulmad gibi aa muf olan erv
da fen bulmaz. att,
340
. t. _. ; ; _. _. t..| _. _. ... .| _. _..

yetinde ehl-i snnet dimilerdir ki mstendan murd ervdr. Pes, helk olan her
nesneni cnib-i aliyyetidir. nki fen bulacakdr. l kmen fndir ve uli
yed-i udretdedir.
Sul olunursa ki: nki her nesne l aba-i udretdedir. urnda
mev- kerede rcla tabri srr nedir? Cevb budur ki: al esbb-
hireye naar iderler. nki sebebden sebebe intil iderek sebeb-i evvele bli
olalar aa rc dirler. a atnda ise esbba iltift yodur. Egeri ki rc
dedikleri urc- mteaddim ile olur. Ey ise adan urc ve burz itmidir.
Pes, ai ve vl aa rcidir ve sre-i Ftiada gelr:
341
_,.| , ,|t.
Yan
ismiyyet ile ird olundu l ner ve ar-i manevni ymna dellet ider.
Nitekim dimilerdir ki:
342
.. _,.t.| .t,Ve fen-i manev ve ymet-i ur
riflere ayt- dnyeviyyelerinde l olan mandr. Nitekim eerde gelr:

339
Onun ztndan baka her ey yok olacaktr. (Kasas 28/88)
340
Sra flenince, Allahn diledikleri mstesna olmak zere gklerde ve yerde ne varsa hepsi
lecektir. (Zmer 39/68)
341
Cez gnnn mlikidir (Ftiha 1/4).
342
Ariflerin kymeti dimidir.
357
... _,
343
.. Yan mevt-i idrrden evvel bil-itiyr fen bulunuz. Ve
adde gelr :
344
,.| _. _. .,...t. .; _. ,.,-. Zr ehl-i ubrdan murd ehl-i
fen-i manevdir. Ve anlardan istinet anlar tavassuiyle dan aleb-i avndir.
Zr anlar esms kliyye ve tevecchleri mula ve efatleri mabldr ki ef
mcbir uretindedir. Bu sebebdendir ki udem-i mlk, erbb- ulb eger sefer ve
eger aarda istib itmekden l degillerdi. imdi el ve edn bu mandan
afl olmala ln bulmulardr. Neu billhi teala, [66/b] [66/b] [66/b] [66/b]
Ve a Tel bed-i seyr itibriyle evveldir ki aa nzl dirler ve atm-i seyr
itibriyle irdir kia aa urc dirler. Yan ibtid mertebe-i aadiyyetden mertebe-
i vidiyyete adan tecell vi olup mertebe-i insnda arr bulmudur.
nsn da smdr : Biri insn- ayvndir ki insniyyetden bil-klliyye
marmdur. Ve bu ol insndr ki sye-perver kimse gibi al sefer ve seyat
itmemi ola ve bir isimden bir isme yol bulmam ola ve mam- abiat-
mtekeddirede adrlerde ve b- rede mr-blar gibi ala ve enhr- criyeni
evn almya ve dery nedir bilmeye. te bu male bil-klliyye adan
mnarifdir ve an aa olan yzi ubet-i ureviyye ile alur ve mafr
oldu retde da edn-i abatda alur. Nitekim ey ibl
345
(k. s.) al cuma

343
lmeden nce lnz. Acln, II, 2669, s. 291.
344
Herhangi bir konuda skntya girdiiniz zamn kabir ehlinden yardm dileyiniz. Acln, I, 213,
s.85.
345
Eb Bekir Dulaf b. Cahdar (. 334/945): Snn bir sfi olup, Badatta 247 (861) trihinde dodu
ve ayn yerde veft etti. Drdnc tabaka sfilerinden olup bz kaynaklarda ismi Cafer b. Ynus
olarak da gemektedir. nceleri devlet grevlisi (vli veya naibi) iken Hayrun Nessacn
meclisinde tevbe etmi ve Cneydin mrdi olmutur. lim, fakih ve vaiz idi. Kendine it bir
meclis kurmutu. Maliki mezhebinden olup Muvattay ezberlemiti. Cneydin ibl iin,
iblye iinizden biriniz gibi bakmaynz. Zra o Allahn gzlerinden bir gzdr dedii
nakledilir. Hallac alenen inkr etmesine mukbil gizli mntesibi olduu tahmin edilmektedir.
Mfrit szleri ve sergiledii garip hlleri nedeniyle 22 defa akl hastanesine yatrld kaynaklarda
kaydedilmektedir. Bk. Cm, Nefahat, ss. 325-328; L. Massignon, ibl, A, XI, 516-517; Rifat
Okudan, Eb Bekir ibl Hayat, Orijini ve Tasavvuf Trihindeki Yeri, Tasavvuf Degisi, Ankara,
2007, S. 19, ss. 211-234.
358
namzndan ora cmiden arken grdkde
346
.-| .- ;. dimidir. Ve biri
da ol insndr ki ndr. Yan geri fil-cmle slki var ve cumhra areket-i
manevyyede mulefet itmi ve kmiller yoluna gitmidir. Fe-emm ehl-i vufdur
ki menzile yetmemidir. Bunu li blda seb itdi. Ki byleler fil-cmle ehl-i
inyet ve mutedriklerdir. Ve bunlar mislleri b- reden enhr- criyeye
intil iden mhler ve mr-blar gibidir. Ve biri da insn- adir ki
evvelnden irne dek geldgi ki irinden evveline dek da urc itmidir ve
vcdnda sefer-i nzlde ad olunan umr ll eylemidir ki aa tall badet-
tad dirler.
Nitekim urn'da gelr:
347
t,|.| _| t.t.; . | ,:.|, .

Yan evr-
mutelifeye mrrnda ki her bir avrdan bir keyfiyyet az idp nzl itmidi. Ol
keyfiyyet anda emnet idi. Pes, urcda maalline tebl lzm geldi. att a ve
cevri ve nefsi aydndan bile mul old. Ve vcdunu terkbini [67/a] [67/a] [67/a] [67/a] zdi ve
kendini mfred ld. Zr insn ibtid taayyn-i kesf linde bir ulb u alz ve
mncemid nesneye bezer, ora terbiyye ile merhem gibi mlyim olur. Velkin
merhemlik mertebesinde kr tamm olmaz. Zr merhemde rubet vardr ora a
teinde muteri ve remd olur. Ve mnal-i fen ile elenp m-sivs hib ve
ecz-i aliyyesi olan errt b alur. Ve aa mfredt dirler ki urf aa iretdir.
Nitekim atml-evliy kelmnda gelr :
348
t,|t.| -|t: t... Pes, urf, un
mertebesidir ki al evveldir ve anda al terkb yodur.
Ve insn ablel-areke urbet-i kevniyye ile arb idi ki vaan- alden nie
meril ve menzil dr dm idi. Ve bu urbet mabl degildir. Ve badel-areke
al- evvele rcdan ora da urbet-i lhiyye ile arbdir. Zr bu mamda

346
Bunlar cennet namzetleridir.
347
Allah, size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi emrediyor. (Nisa 4/58)
348
Biz yce harfler gibi oluverdik.
359
adan ayr ins yodur. urbet-i kevniyye ehlinin aldan ayr ins
olmadu gibi. Ve bu urbet mabldr. Nitekim adde gelr:
349
t,x|| _,L. ve
yine gelr:
350
.,,. t. ...t,,. t. _. Yan urbet-i lhiyyede uhd- a vardr
ve urbet-i riyye ehlini da urbetde adan ayr mstenedi olmamala ol
da uhdi mertebesi ureb-i aiyyeye mla old. Ve eger a aydnda
degil ise le-i kelb gibi ald. Zr urete itibr yodur. Belki itibr alb linedir.
Ve albin edn mertebe-i li br sh dedikleri sitre adar gerekdir ki
ziyde afsndan Arab anla ddelerin imtin iderler ve nki Kbe-i
maddan yine vaana avdet myesser ola, yine arb olur. Naar eyle c olan
olmayan yannda arbdir. Zr c olmayan, cn evrn seyr itmemidir.
Anun malm ve mechldur. [67/b] [67/b] [67/b] [67/b] Ve cn Kbeden arab ve inya
gtrdgi o by hediyyeler fil-aa anlar acca terb oldi gibi. Zr insn bir
nesneni y ureten veya manen byin almada ve eerin bulmada irine slk
eylemez.
Kealik vl- a olanlar dervn ve abba getrdikleri a
armanlar ve drl drl ilimler ve irfnlar da anlar Rabbl-Beyti accna
tevdir. Velkin mevf olanlar andan b almazlar. Ve memrrlar erbet-i aelden
ev bulmazlar. Ve belki, mnkirler ol laif ve aii, urafta aml iderler ve
anla iktif itmeyp abn syndrmeye alurlar. Nr- ilh ise nice synir
ki fitbdr. Hezr yle eb-pereleri ddeleri kr olma nr- urdi zevlinden
yegdir.
351
,,..|, . . .L, | .,,
Bu aa gelince ehlllh sikkesi a ve slim ve

crdir.

349
Gariplere ne mutlu. Mslm, mn, 232; Tirmiz, mn, 13; bn Mace, Fiten, 15; Darim, Rikak, 42.
350
Garip olarak len ehit olarak lm saylr. Kenzl-mml, X/450.
351
Allahn nurunu azlaryla sndrmek istiyorlar. ( Tevbe 9/32; Saff 61/8)
360
Fe-emm bir mnkir yodur ki mnker olmaya. Efvh- avda mahcuriyyet
mertebesin bulmaya. Ve bu aa gelince mlk ve vkeln direleri iki a
biriyle nimdan m ve mrleri rg-i sat gibi mddet-i allede tamm olup
amdr. Ol iki a biri ehl-i inkrdr ki slk ve lt- fiyyeyi inkr iderler .
Ve Suln Sleymn, ivi-zde
352
anda dimidir:
353

eyl-slmm diyen bir fl- ebced-an olur
Mekteb-i anda ol yr idecek izhr- fen

Asl budur ki mlk- Omniyyeni ceddi Omn z mlk devleti
tam-i urn ve enfs- ehl-i irfn ile bulmudir ki ol kendni mezn iden
Alddn-i Selu erbb- aratdan idi. Ve zimm- devletin yed-i Mevln
Celleddie teslm idp devlet benim degildir senidir buyurmudur. Bu
sebebden Monl Hnkr dirler. Ve ac Bekta- Velye murn olup dusn

352
ivizde Muhyiddn Mehmed Efendi (. 954/1547) 881de (1476-77) Mentee vilyetinde yetien
mderris ve hattt ivi lyas Efendinin oludur. 1539 trihinde eyhlislm oldu. yl dokuz ay
bu makmda kaldktan sonra azledildi. ivizdenin bn Arab, Mevln Celleddn-i Rm ve
slm tasavvufunun en tannm ahsiyetlerini ar ekilde tenkit etmesi ve dier bz konulardaki
sert muhlefeti tartmalara yol am, bata Essud Efendi olmak zere birok limle fikir
ayrlna dmtr. Ayrntl bilgi iin bk. Mehmet pirli, ivizde Muhyiddn Mehmed
Efendi, DA, VIII, 348-49; Abdullah zer, slm Hukuk Literatrnde Tazir Cezlar ve
eylislm Muhyiddin B. lyas ivizdenin Risle-i Mteallika Bit-Tezir Adl Eseri,
(Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE), stanbul 2000, ss. 68-86.
353
Ayni, mellifimize dayanarak yukardaki kta ile ilgili unlar kaydeder: Osmanl padiahlarndan
Kann Sleyman dneminde Fussl-Hikem ile Muhammediye kitabnn okunmas yasak edildi.
Onlar okuyacak kimselerin bzlar inkr etmesinler, bzlar da anlayamayacaklarndan yoldan
kmasnlar diye. Bununla birlikte Kanun evliyya inanyordu, kermetleri tasdik diyordu. Bunun
iin ivizde, eyh Ekberi tekfr hussunda bir risle yazd vakit ona yukardaki ktay
gndermiti. Ktann metinde gemeyen ilk iki satr u ekildedir:

Aka taan eylemezdi mfti bisyr fen
Ger fnna akdan bilseydi bir mikdr fen

Kanunnin bu cevb tasavvuf evrelerde sevinle karlanm devlet ricli ile meayih
mnsebetlerinde deta bir dnm noktas olmutur. bk. Metmet Ali Ayni, smil Hakk Bursev, s.
191; Reat ngren, a.g.e., s. 252; Hseyin G. Yurdaydn, Dnce Trihi, Trkiye Trihi II,
(iinde), (Yayn Yn. Sina Akin) s.217-218; a. mlf., slm Trihi Dersleri, Ankara 1982, s. 114-
115.
361
almdr. Ve meyi-i kibrdan [68/a] [68/a] [68/a] [68/a] Edebl
354
ki Bursa cnibinde medfndur.
An Omn zyi damad idinmi ve Suln Oran andan tevelld eylemidir.
u ki ey, meyid-dny atml-evliy-zde adrddn ol vaitde
onyada idi ve bu kibr cmlesini Devlet-i Omniyyeye naarlar olup
yeieri ve siph ve obi ve cebeci erkn- erbaa-i devlet olma zere tertb
olunmu ve yedi aded vzer-i ubbe ve vzer-i mehd olan Ab- Kehf
mubelesinde nab lnm idi. Ve al-ha hbir mertebe-i Omniyye yodur
ki esm-i klliye-i lhiyyeden bir ism-i ame mstenid olmaya ve bir kr yodur
ki bir iret-i liyye-i ubiyye zerine ret bulmaya. Pes, evliy arasnda erbb-
inkr kr ve ahinler ile z ve zan ikr nedir. Vallhul-am ulmet-i
ame ve bai-i tenezzl-i amdir.
Tefekkr eyle ki bir gn ey Eb Yezdi (k. s.) cresinde bir mnkiri
as veya nali alm idi. Eb Yezd ol gn ibdetini alvetini bulmad. Zr
km-i civrla ulmeti sr old. Bu sebebdendir ki mlk ve vkel ehl-i arat
gerekdir. Ve eyl-slm olanlar ve anlar tatel-livlarnda bulunan ulem da
byledir. Ve ol iki a biri da ehl-i ilddr ki tabr olunurlar. Ve
bunlar bu arda keretleri vardr. yle ki her drda bir deyyr oturduu gibi her
nihda da bir ayyr oturur. Ve belki her bir ehl-i devleti yannda hevsna
muvf vardr. Ve bu lar ile avl-i devlet mutell ve umr- lem
muevve olup erkn- dny ve dn ylmaa yz utd. Ve ess ve bin-i tav
mnhedim olup arb-bd dnyn her safnda bir drl bayu tdi. Ve hir ve
bn ii tamm olup bitdi. Binen al-ha [68/b] [68/b] [68/b] [68/b] bir mutedil amd ve bir

354
Edebli (726/1326): Osmanl Devletinin kurucusu Osman Gazinin mehur rysn yorumlayarak
kz Malhun Hatunu onunla evlendirmitir. Ebl-Vef el-Baddye nisbet edilen Vefiyye
tarkatna mensp olan Edebli ayn zamnda ahi teklatnn reisidir. Edebli mutasavvf olmas
yannda ilk Osmanl kads ve mftsdr. Dneminin birok fakihi ile grm, onlardan ders
alm ve ok sayda talebe yetitirmitir. nde gelen rencilerinden Dursun Fakih eyhten sonra
Osmanl Devletinin ikinci mfts ve kads olmutur. Bk. Kmil ahin, Edebli, DA, X, 393-
394; Uzunarl, Osmanl Trihi, I, 520, 530, 531, 555, 560-562; a.mlf, andarl, A, III, 352;
mer Ltfi Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, II, 1942, s. 281, 288; Fuad
Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK., Yay., Ankara 1991, s. 6, 13.
362
mukem sened gerekdir ki hiri db- erle im ve bn ur- ada dim
ola. T ki ehl-i mlk an hiriyle vm ve ehl-i melekt bn ile istikm bulup
ret ve man itillden al ola.

Nam :
ande ud ey gl mrn- a
andedir meydnda merdn- a

Marifet cehle mbeddel old h
Bir glde almad irfn- a

Nice ola li al-i lemi
urla nkim yarn dvn- a

Yarn o yre yr ol gl bugn
Neyler ayr olan yrn- a

Klle yevmin hve fi enin didi
l teemml bil nedir ol n- a

aiy sn olur elbet her i
ullarna olca hsn- a

Ve adde vrid old ki:
355
_- . |- t. Yan r- Muammedni sir
erv zerine taaddm ve evveliyyeti vardr. Suln sir ehl-i mertib zerine

355
Allah ilk olarak benim rhumu yaratt. Acln, I, 827, s. 265.
363
sebi gibi bu cihetden buyurdular ki:
356
. _,. _. ...| . _. t. mminndan
murd abaaten bade abaa ervdr. Ve ol lemde mn- er yoidi. Belki,
357
t.| _,, | t,,. ,.: _,L| mcebince mn- fr var idi. Zr nbvvet ile ibrndan
malm old ki r- Muammed mam- ervhda bil-fil neb idi. Pes, sir erv
aa mn- fryi ar eylediler. Ve davetine icbet ldlar ve r- Muammed
cmle-i erv- mhimmeyi taaddm idp anlar mam- istirda alod ve
kendi lem-i vcda keml zere nim virmek in adem-i r ve cisimle
yryp geldi. Ve ne adar erv- klliyye var ise mertebede anla bile bulund.
aff- evvel gibi. Egeri ki mm rtbesi taaddmdr. Bu cihetden urnda
gelr :
358
t.. :..| | ., ,
Yan melike ki ervdr. aff- vid oldu

lde [69/a] [69/a] [69/a] [69/a] anlar eadiyyetini mir olan r- kll-i Muammed da biresihi
bir aff old. Ve r- Muammed cem evr seyr idp gelrken ur- tmm ile
geldi ve ayn-i-ricde da nisyn gelmedi. Zr ur- kmili ol many
mnfdir ve kmmel-i evliy da aa pey-rev oldlar ve yollarn yalmadlar. Pes,
bunlar erv, ecsddan evvel mteayyindir. Erv- cziyye ise byle degildir.
Belki tesviye-i seba (?) vatinde uhr ider. Bu cihetden ne lem-i erv ve ne
sir evr bilrler. Ve va ve meyii al hir ve bna davet itdikleri ol
nisyn sebebiyledir. Bu cihetden al kifyet itmedi, belki ayri delle da arret
vi old.

356
Ben Allahtanm mminler de benim nurumun feyzindendir. Acln, I, 219, s. 205.
357
dem henz su ve amur iinde iken, ben peygamber idim. Ahmed bn Hanbel, Msned, IV/24;
Bu hadsin yorumu iin bk. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, s. 157.
358
Rh (Cebril) ve melekler saf saf olup durduu gn (Nebe 78/38)
364
El-l al- lem mertibi idrk ve uhdda tefvt zerinedir. Srat ve
bu- seyrde tebynleri olduu gibi. Zr kimi bd- ab gibi gider ve kimi svr
gibi ve kimi piyde seyr ider.
359

,,|.| ,.| ,... ,|
360
||., ,. _.., t.. |., ;

Ve bunda da nie esrr vardr ki tarr ve tarrle tamm olmaz. Zr bar-i
mut nihyet bulmaz. Ve adde gelr ki:
361
,| . . Yan ervhda ve
ecsmda evveliyyet oldu gibi, ezmnda da vardr. Velkin srr- ilhdir ki gelr:
....| t. . .| ,..;

362

Pes, ne adar nt ve st ve eyym ve esb ve hr ve sinn ve dehr var
ise cmlesi dehr-i ilhden tefal eylemidir ki fil-aa nefs-i ilhdir. Pes,
mekn ve ayyiz ki ar- mudir. ret, nefs-i Ramn ve zamn, man-y nefs-i
Ramndir. Anun mekn gibi mass degildir. Belki devr-i felegi midrndan
ibret bir mandr ve zamn ve mekn fil-aa bdur. Anun mzeyyen
sarylara rabet iderler ve fal- reb ve mevsim-i gl ve emlinde o r olup
tenessm ve teneffs lurlar. Bunlar hep lem-i al line [69/b] [69/b] [69/b] [69/b] nindr.
Velkin erbb- ehevt ve hev, ab ve nefs icblaryla mutecib olup evt,
rete arf iderler. Ve evveliyyet ve iriyyet ve ret ve man nedir bilmezler. Pes,
evveliyyetde ba af var ve ahreti hem-vrdr. Anun ebeveyni veled-i
evveli selmet-i nika areb olmala indel-av muteberdir. Ve ba evliy
anla iftir idp esbb- rd ve ihtiddan add itmidir. Zr veled-i zina atn
vely-yi - rf olmaz. Ve evveliyyet cem-i evveliyyt akm zerine

359
te bu, azz olan (ve her eyi) pek iyi bilen Allahn takdridir. (Enm 6/96)
360
O, yaptndan dolay sorgulanamaz fakat onlar sorgulanrlar. (Enbiya 21/23)
361
Zamnn balangc Allahn rzsdr. Tirmiz, Salat, 13.
362
Dehre (zamna) svmeyin, nk o Allahtandr. Buhr, Tevhd, 35; Mslim, Zekt, 36, 37;
Feyzl-Kadir, IV/480.
365
mnseeb olup bi-i rvnullh olmala mm- fi
363
alt- maribden m-
adsnda srr- evveliyyeti itiyr idp alavt evil-i evtda imet eylemidir.
Ve mm- Am maribi tacl itdgnde meheb-i ehl-i aia muvf ictihd
itmidir. Zr marib vitrn-nehrdr ki nehra muttaldr. Pes, n-i urbda tacli
lzm geldi. T ki itibk-i ncmla add-i leyle dil olmaya ve buradandr ki
erbb- arat ifr, maribi selmndan ora iderler. Zr egeri ret-i nehr
urbla tamm old. Velkin aat selm ile ul buld. Ve bu cihettendir ki vitr-
i leyli ir-i leyle ter itmek msteabdr. T ki vitr-i evvel ile nehr ve vitr-i ir
ile leyl tamm olup vitriyyet ve ferdniyyet-i a hir ola.
Ve buradan fehm olundu ki ba iriyyet vardr ki anda da luf vardr,
iriyyet-i cism-i Muammed gibi. Zr nik- aden tevelld eyledi. Nitekim
buyurur:
364
t.. _. ; t:. _. .| Pes, andaki nik a ola. An evveliyyet ve
iriyyetde ati ber--berdir. u ki mlku alaylarda teri cemiyetlerine
dellet ider. Ve dimilerdir ki mbted gh olur muaar olur Yan mbted
teaur linde da taaddm ile mevfdur. Velkin teri bir emr-i vcib zerine
mebndir.
Binen al-ha Raslullh [70/a] [70/a] [70/a] [70/a] (s. a. v.) cmle-i enbiydan ret-i
cismniyyeleri teri mertebe-i atmiyyet in idi. T ki, rniyyetleriyle olan
evveliyyetlerine muvf ola maa-h teer itibrdir. Zr cemi enbiy an
uverdir. u adar vardr ki ecere-i nbvvetinden bir fer-i cz- ve man-y
rniyyetinden bir ret-i cziyyedir. Nitekim anlar ulm da byledir.

363
mm- fi (. 345/956): Drt byk Snni mezhepten biri olan fi mezhebinin immdr. Asl
ad Muhammedtir. Dedelerinden fi bin Saibin ismine izfeten fi lakabyla tannmtr. ok
kk yata yetm kalm, mr madd skntlar iinde gemitir. lim renmek iin her trl
fedakarla katlanm, ulat seviye ile byk hayranlk uyandrmtr. Aralarnda Hanbeli
Mezhebinin mam Ahmed bin Hanbel olmak zere, birok nl isme hocalk yapmtr. Bk. W.
Heffenng, afi, A, XI, 268-272.
364
Ben zina deil nikah mahsuluym. Beyhaki, Delail, I, 174; Acln, I, 452. Bursev, bu hadsin
kapsamna velileri de katarak, Nbvvet ve velyette shhat-i nikahn art olduunu syler. Bk.
Kitabn-Netce, II, s. 376; Seyit Avc, a.g.e., s. 251.
366
Binen al-ha klliyyet-i vcdlar cism-i Muammed ile ve klliyyet-i ulm-
urnla uhr buld. Anun buyurur:
365
_,-; _,|; |. ,,.
Pes, ulm- evveln enbiy ve ktb-i muteaddimeni ve ulm- irn
mmet-i merme ve urn ulmudur ki ulm- evveln zerine ziddir. Zr
srr- Muammed ret-i aliyyesi zerine uhr itmege ilm-i id lzmdr. Bu
cihettendir ki urn nie ai-i klliyyeyi vdir ki, ktb-i mteaddime
andan ldir. Anun ecmal-ktb-i ilhiyye old. Raslullh ekmelil-enbiy
oldu gibi. Ve bidyet ve nihyet-i velyet da nbvvet gibidir. Yan nr-
nbvvet ibtid cebn-i demde cilveger ve niyen yne-i Muammedde ret-
pezr olup cil-i keml tamm ve kitb- ai initm buldu gibi pertev-i
velyet da Haret-i Mrteda uhr idp er ve tafli atml-evliy
kitbndan ound. Ve icml ve tafsl nesc tz u pd- arr gibi minvl-i vid
zerine ound.

Nam:
Nsa-i fdan r bilmekdir murd
Enfs seyr itmeden esrr bilmekdir murd

Slik-i rh olmadan masd- menzildir beim
aa irince nie evr bilmekdir murd

Varl terk eyleyp ir fen-fillhdan
ol be-billhda ol var bilmekdir murd

365
Bana gemi ve gelecein bilgisi verildi. Kayna bulunamad.
367
On sekiz bi lemi dr itdi a esrrna
Drda mihmn olan deyyr bilmekdir murd

atm-i urn eylemekdir ibu mektebden ara
arfden a un- yr bilmekdir murd. [70/b] [70/b] [70/b] [70/b]

Malm ola ki Tufe-i Recebiyyeni bu maalli tarr olunurken ehr-i
Rebiil-evveli ikinci gicesi leyletl-inenyn beynel-iaeyn vrid-i ilh
mteveccih olup
366
.:| t.,L.| t.
denildi. Yan biz saa ilm-i nfi-i ker virdik

dimekdir. Zr kever tekn-i arret-i beden idp bai-i be-i vcd oldu gibi
ilm-i ilh da if-i arret-i dil idp, sebeb-i ayt- ebediyye olur. Ve anla
insnn ban cennet retin bulur. Zr kever enhr- cinndr ki yevm-i airde
andan iki mz-b av- Raslullha (s. a. v.) cereyn idp mminleri dil-teneleri
anla tb- dili ref idp ayt- tze bulsalar gerekdir. Ve mnfa andan nab
yodur. Mnkire ve mlide ilm-i ilhden nab olmadu gibi.
Ve ol leyle-i sadet-i ir ve kermet-ninda dde-i cne ceml-i Muaf (s. a.
v) hir olup grdm ki meclis-i erflerine arb yerden bir nehr-i kebr cereyn
idp ciger-pre ve merhem-preleri olan Fmatz-Zehr (r. a.) ol nehri iine
dp andan kelm-i vcdi ara ardlarndan ora bu far a dedim ki:
Y Raslullh! kermeiz Fm aretlerine yle bir l vi old, anlar da
tebessm idp orada Fmy utdan Ms Efendi nm kimesneye ad itdiler.
Ve ol mamda r olanlar cmlesi Msya damad- Nebev olduuna ba
eylediler. Badeh Ahmed n grdm ki asan Efendi namna bir f elin
pd ve alad. Badeh bdr va old. Ve bu mhedede ikr olunan keveri
teyd vardr ki nehr-i cr an retidir ve Fm ki srr- Rasldr. Zr an

366
(Reslm!) Kukusuz biz sana Kevseri verdik. (Kevser 108/1-3)
368
anda _.. ..,
367
vrid olmudur. Yan Fm benim lam-i prem ve ecz-i
vcdumdan bir [71/a] [71/a] [71/a] [71/a] adr. nki Raslullh bu lemde ret-i urn ve
marifet-i aatdr. Fm an ecz-i marifetinden bir cz- kmildir. Anun
anda keml ile ehdet eylemidir. Ve an zevci fil-aa aret-i Aldir.
(k. v.) Zr Alde da nbvetden m-d cem-i kemlt mevcddur. L-cerem,
368
_,,,L|| t,,L|

mcebince Fmya evher olmaa ly odur. Anun,
.; .. , ,. t. _|. t,
369
vrid old. Ve Alni ebvvetinden Fmn da
mmumeti lzm geldi. Velkin bu man mertebe-i ilfetde olan retdir. Fe-
emm mertebe-i aaletde eb ve mm Raslullh ve ezvc- muahharadr. Nitekim
urn'da gelr:
370
,,.t,.| -|

Pes, Fmy Msya tezvicden murd aat ve erat biri birine irtib
ve telfidir. Zr rifde bu manya udret olmada inirfdan als olmaz. att
bu far a er-i Menev iderken bir gice destime bir altun terzsi defolunup
bir keffesine bir altun tem ve keffe-i ursna ey-i er va olunup ber--ber
vezn eyle dediler. Yan kelmda erat ve aat tab eyle dimekdir. Zr
tem-i zerrn aate ve ey-i er erata iretdir. te leyle-i mekrede
violan a-i Fm ve Ms ikr olunan keffeteyn ikyesidir. Ve Msdan
murd Ms degildir. Belki enbiydan aret-i Msdr. (a. a. s.) Zr Ms
ism-i hirde erat ile mehrdr. Egeri ki ai-i lhiyye ile da muttafdr.

367
Benim bir paramdr. Bu hadsin tamm u ekildedir: Ftma benim bir paramdr, onu
sevindiren beni sevindirmi, onu zen de beni zm olur Buhr, Fezil ashbin-neb, 12, 29;
Mslim, Fezils-sahbe, 93, 94. Hz. Ftma ile ilgili bu hads ve dier husslarn geni bir
deerlendirmesi iin bk. M. Yaar Kandemir. Ftma, DA, XII, 219-223; Kasm Kufral,
Ftma, A, IV, 518-521.
368
temiz kadnlar temiz erkeklere, temiz erkekler de temiz kadnlara lyktr. (Nr 24/26)
369
Ya Ali! Ben ve sen bu mmetin babalaryz.
370
Onun eleri de mminlerin analardr. (Ahzb 33/6)
369
Nitekim aret-i r ism-i bnda velyet ile marfdur. Egeri ki eriden da
hie-menddir. Zr enbiydandr ve bir da bes er ile amel iti ider ve l
bu mmet-i mermedendir. Ve erat-i Muammediyye ile mildir egeri avl-i
bna mteall ba aia iti vardr. [71/b] [71/b] [71/b] [71/b] Ve Suln Amedden murd
r ve fdan masd albdir. Zr uvvet-i fa aa mtealldr. Ve hf
ikirle olur. Anun ikre idmn iderler, t ki malb maf ola. Ve bu mmeti
arati, ar-i ikirdir.
Zr Allh Tel urnda ikri adm idp buyurur:
371
,,,.- _|. . t.t, . :., _,.|

Ve tefekkr muaardr. Anun ter

olunup
372
; t..| |- _. :..,

denildi. Felsife ise ibtid tefekkr arine
slik olup ikri terk itmeleriyle ser-menzil-i murda vl olmadlar. Ve dav-y
istillden tr merdd oldlar. Yan enbiyya ittib itmediler ve bizim
riyetimiz andan mundir dediler. Ma-ha dellet-i ilhiyye olmada al ve
fikr ve riyet fyide itmez. Zamnmzda nice ehl-i riyet grmizdr ki
marifetullhdan b-aberlerdir. Anun marifetullh olan yerde keret-i riyet ve
iddet-i mchede iti itmez ve riyet itmek tahsn-i al indir. Ve ikre
mlzemet itmek, evt muafaadan trdr. Ve ill fet-i ilh vi olmada
bir nesne kr-ger olmaz. Velkin ar-i edeb nel-esbb ymdr. Zr Allh
Tel geri bir ii esbbla ilemez, velkin indel-esbb iler. Ve bu man srr-
amdir ki mufaas lzmdr ve ark-i zikirde olana lzmdr ki aret-i maa
murd itmeye. Zr bi-asebil-istidd feth her ne ise gelr l olur. Ve belki vat-
i itilde man-y ikri bile mlaa itmeye. Zr laf icb- ulmn oldu gibi,
man da icb- nrndir. Ve kelime-i ikre itil itmek emre imtil ve
mala-i urn ariyledir. Ve bir nesne ile ki insn anla memr ola, anda

371
Onlar ayaktayken, otururken ve yanlar zerine yatarken Allah anarlar. (li mran3/191)
372
Gklerin ve yerin yaratl hakknda derin derin dnrler. (Al-i-mran 3/191)
370
ulmet olmaz. Belki ol emr, ile-i ulmete vesledir. Pes, a tevecch, manev-
i ilh ve tevf-i - Br ve reti kelimt- ekr ve elf- evrddr. [72/a] [72/a] [72/a] [72/a]

Nam :
N idildin bezm-i dilde erbet-i ikr-i ud
Cn dimnda alpdr leet-i ikr-i ud

Neve-yb- let-i a eyler ir sliki
Kim meirdir ziyde obet-i ikr-i ud

Srr- vadetden aberdr olma isterse eger
albi gh eyler andan keret-i ikr-i ud

Nad-i mri ev-i dnyya yeter arf eyledi
Bes degil mi kr iderse nimet-i ikr-i ud

M-siv sz old bir vechiyle kim herkez omaz
ayrden bir erre dilde ayret-i ikr-i ud

ay ir nefesde defider her vaeti
Old ise evveli nsiyyet-i zikr-i ud.

Bade- her-kesi kendi nefes-i ma aa yoldur ve hbir kr- er
yodur ki anla aa vul mmkin olmaya. Zr eri irtibi aatadr. ri
ittili bd ve semne old gibi. Velkin herkese b-mrid ihtid myesser olmaz
371
ve urn'da gelr:
373
-| .-..| L. ,,- . ,-- ,,- _.
Pes, ulem ilmiyle

ve zhed zhdiyle bi-aderil-istidd aa murtab oldular gibi esiy da
sesyla ve fuar abriyle ve aniy kriyle ve mlk ve mer ve vkel adl ve
infla aa murtablardr.
u adar vardr ki cem-i esm-i lhiyye yznden irtib itmek ava
madur. Anun dnyda ulef alldir. Zr alfe odur ki sret-i Nebevyye
zerine ola. Velkin arna gre ba muamt- esbb vardr ki uab- klliyye-i
mndan add olunur. Zamn- cevrde adl ve vat-i cehlde ilim ve emli gibi,
bunlarda teir-i am vardr ki muarrib-i derghdr. u ki mberet itdgi
amelde mun bulunmaya. Zr suln bil-vezr tedbrden ciz olmasa da ziyde
zamet eker. Pes, her kr- av ehline, aret-i Sleymn vezri af
374
gibi
mun [72/b] [72/b] [72/b] [72/b] lzmdr.
Nitekim saf anda gelr:
375
.., | _, , ,,.| t.|

,. ,,|

Yan Ar-
Bels
376
arfetl-aynda
377
maallinden idm ve retini meclis-i Sleymna
ir eyledi. Ve bu temelden tr Bels, keenneh huve
378
deyp edt-
tebih ird eyledi.
Ve-sir abda da bu idr- ilh ve ilfet-i vezriyye vardr. Zr ret-i
kemli elbette ynesi olur. Meger zamna ziyde tenezzl ve mizna felek-i
tedellide ola. Zr enbiy mamlarna ulef omular ve verese da anla amel

373
(Ey Muhammed!) Nereden yola karsan k, (namazda) Mescid-i Harama doru dn. (Bakara
2/149)
374
saf b. Berayha: slm kaynaklarda Hz. Sleymann ktibi veya veziri olduu kaydedilen kii.
sm-i azam bildii, dusnn kabl edildii, kermet shibi olduu nakledilmektedir. Geni
bilgi iin bk. mer Faruk Harman, saf b. Berayha, DA, III, 455.
375
Ben onu, gzn kapayp amadan nce sana getiririm. (Neml 27/40)
376
Belks: Kurnda Tevhd dnini kabl ettii bildirilen Sebe melikesi. Bk. Orhan Seyfi Ycetrk,
Belks, DA, V, 420-421; Cemal Kurnaz, Belks/Edebiyt, DA, V, 421-422; B. Carra de Vaux,
Belks, A, II, 492-493.
377
Tarfetl-ayn: Bir kere gz ap kapayncaya kadar olan an.
378
Tpk O! (Neml 27/42)
372
eylemilerdir. Zr nefesi ilh mnat olsa nim- lem all-pezr olur ve srr-
ayt zevl bulur. Ve evveliyyet ve iriyyet manlar ret bulmaz. te eger
zamn- ayt ve eger badel-memt kr- merdn budur ki ehl-i kr inet ve
istilfa mutclardr, a Teldan ayri. Zr a Tel Suln- bil-vezrdir.
Anun keml-i salanatda mun istemez. ol cihetten ki ol kendi mundir. Pes,
aa mun olma lzm gelse, salanat n olur. Ma-ha mun nmna olan
kendi icd itdgi abd didir ve di adme nice ianet ider?
Ve urn'da gelr:
379
; t..| |- ,,..,.| t.
Yan a Tel ar ve
sem ve sir malat al itdgi vaitde hbir kimse orada r degil idi. Pes,
evvel bu adar ecrm- kebreyi icda dir olan, nyen e- areyi icda nice
dir olmaz. Bu cihetden aa aud lzm degildir. Ve urn'da gelr:
380
t.| |- _. ,:| ; t..| |-|

Ve yine gelr:
381
,|. .| . .,., ,. |-| |.,, .| .

Anun isticz- udret itmek kfrdr.

Pes, bir kimse evilinde marm olsa evirinde merz olmak mmkindir
eger hirde ve eger bnda
382
,. t., t. _|. .
383
,,-| ,,:-| . [73/a] [73/a] [73/a] [73/a]

379
Ben onlar ne gklerin ve yerin yaratlna, ne de kendilerinin yaratlna ahit tuttum. (Kehf
18/51)
380
Elbette gklerin ve yerin yaratlmas, insanlarn yaratlmasndan daha byk bir eydir. (Mmin
40/57)
381
Yaratmaya balayan, sonra onu tekrarlayan Odur, ki bu, Onun iin pek kolaydr. (Rm 30/27)
382
Allahn dilediine gc yeter. (yetlerden esinlenilerek yazlm bir du cmlesi. Bk. ura, 42/29)
383
O, hkm ve hikmet shibidir, (her eyden) hakkyla haberdardr. (Enam, 6/18, 73; Sebe 34/1)
373
4.3.6. el-smus-Sbi ves-Smin: ez-Zhir vel-Btn
Bu iki ism-i erf ki biri hir ve biri bndr, bir drcde derc olund. Zr
umr- ifiyyedendir ki biri birine nisbetle fehm olunur. Ve bunlar da esm-i
klliyye-i madandr ki esrr- kereyi mtemil olmulardr. a Teln
hir old vcd asebiyledir. Zr delil-i vas bisyrdr. Ve bn oldu
aat itibriyledir. Zr knh-i tna ul ve efkr irmez ve kefe maz, eger
dnyda ve eger iretde. Zr iretde idrk olunma lzm gelse dnyda da
idrk olunurd. Ma-h enbiy ve kmmel-i evliy a al ile kendi arasnda
olan irtib esm ve ftla bilmilerdir. Faa zr an versna at- beeriyye
vef itmez ve ilm-i ilh dedikleri ikr olunan irtib yznden ilimdir. Velkin
dreynde knhi ile adem-i idrkden ki bn- dir. Ulhiyyet ve Rubbiyyet
cihetinden da adem-i idrk lzm gelmez ki hir-i tdir. Zr adde gelr ki :
384
.,| |,| ..| . t.: ,:, .. ,:. Yan ryeti Rubbiyyet zerine
eyledi. Anun ryeti amer ile teml itdi, ol cihetden ki amer nr- aan
olan emsi alfesi olup bil-i idrk oldu gibi, mertebe-i Rubbiyyet da
mertebe-i t istirsli olup bil-i ryet olur. Zr t ve ftda olan tecellyt biri
birine muyirdir ki tecell-i t idrk mmkin degildir. Belki ber gibi ger ider.
Ve eger iki laza mstemir olsa ber af- baar itdgi gibi nr- t da ir-i
vcd iderdi. Fe-emm tecell-i fat idrk itmek mteyessirdir. Meel amere ne
adar naar itse emi relenmez. Zr egeri amere naar, emse naardr ki
an nr nr- emsden mstefddr. Velkin ver-i icbdan naardr. Anun
grnr ve nri da baar af ve vcdi ihr itmez. [73/b] [73/b] [73/b] [73/b]
Pes, nr birdir. Velkin keyfiyyet-i tecell mutelifdir, suln ve vezri gibi.
Yan bir kimse sulna naar itdgi zamnda olan heybet ve ayret vezre naar
itdgi vaitde olan mertebeni fevndadr. Ve ehlullha naar ile ulem-i hire

384
Siz dolunay gecesi Ay grdnz gibi Rabbinizi de grrsnz. Kmil Miras, a.g.e., II. 493-
494; Buhr, Mevkt, 16, 26; Ezan, 129; Tirmiz, Cennet, 16; Msned (bn Hanbel), III/16, 17.
374
naar itmek da byledir. Nitekim ehlullh vafnda gelr:
385
. :
y Yan bir
kimse anlara naar- a ile naar eylese b-itiyr olup, Allh diye der. Zr
anlar heyet-i ft- ala hirlerdir. Meger ki rini naarnda llet veya
albinde inkr ola. Bu uretde ver-i icbdan nice grr. Ve grse da kendie
ys idp beer yzni grr. Makdir ki sulnl-rifn Eb Yezd-i Bistmni
(k. s.) Suln Mamd aznev ramehullh bi-arkiz-ziyre trbesine geldi ve
trbedra sul idp: Seni eyi ne male adam ve ne mertebeni ibi idi?
Dedi. Trbedr olan fi da cevb virup Benim eyim Yan Eb Yezd bir
kimse idi ki an gren Peygamberi ve Peygamberi gren da Allh grm olurd
dedi. Suln Mamd itir idp Ey sf bu ne male szdr ki Eb Cehl da
Peyamberi grd, velkin fyide itmedi dedi. Sf dedi ki Eb Cehl Peyambere
Eb alibi yetmi olma naaryla naar iderdi, nbvveti cihetinden naar
itmezdi. Anun ddr- adan marm old. Dey atm-i kelm eyledi. Ve
urn'da gelr:
386
; ,. ,,| L., ,..

.,,

Yan geri mrikler saa naar
iderler, velkin seni grmezler. Eger seni gerekden grseler davetie icbet iderler
ve seni maharda a grrlerdi. Nitekim adde gelr:
387
-| | ... _. | _.
Ve yine gelr:
388
_.| _.| _.| _, _. _. _. _.| _. _. Yan Peyam-beri
gren a grm olur. Zr ekmel-i mehirdir ki an fevinde tecell yodur.
[74/a] [74/a] [74/a] [74/a]
Pes, sadet aa ki ryet-i lhiyye ile mstesad old. Ve kelik sadet aa
ki a greni grdi, yan vriini grdi. Zr an da ryeti, ryet-i adr.

385
Onlar grldklerinde Allah hatrlanr. (kaynana ulaamadm)
386
Ve onlar sana bakar grrsn, oysa onlar grmezler. (Arf 7/198)
387
Beni (ryda) gren gerekten grm gibidir. Mslim, ry, 2, 10, 13.
388
Beni grene, beni greni grene ve beni greni greni grene ne mutlu! Deylemi, II/3926; Amed
bn Hanbel, Msned, V/257.
375
Meel bir kimse fenrn em-i mirbdan d eylese ve andan bir fenr da iy
olunsa nru ittid cihetiyle fenr- n da em-i mirbdan d olunur
kmen. Egeri hirleri bi-asebit-taayyn mutelifdir ve bu mertebe edn-y
idrkle ol nursz kii ol fenr gibi nra bil olmadadr. Pes, fenr derni
emadr ki nr brna aks itmidir ve anla ara ihtid l olur.
Zr her hir bir bna msteniddir. Yan ol hir ol bndan mteeirdir.
Nr- rdan beden mtail ve mtearrik oldu gibi ve eger ol bn- fenrda olan
em irc olunup elde a olunsa, fenrda oldu gibi af virmez. Belki baar a
ider ve bu cihetdendir ki urnda tefhm in teml idp buyurur:
389
-t- _. t,..| t,.. t,,. t:..: . _..
Yan insn bedeni abesiz olan

kvve ve pencere gibidir. Ve albi bir zcceye bezer ki bedenden efdr ve nr-
mn veya nr- kef anda mib gibidir ve ol mib nr zcceden ara aks
itdgi gibi mikt da an ab ider. Ve nr- mtel olmakdan maf olur.
Nitekim bir kimse nr- emsi ab itmek istese azefden bir ana iine u oyup
gnee aru va ider. Pes, ol ana kefeti sebebiyle ol uya mnakis olan nr
ab ider. yle ki eger bir zcce iinde olsa mnab olmaz ve yne da bu
manya mildr. Yan eger yneni ahrnda srb ile l olmasa ol yne yz
gstermez.
Pes, tecellyt- ft bundan fehm eyle ve naar eyle ki, Allh Tel r ile
cismi nice biri birine yne eylemi ve mtteid [74/b] [74/b] [74/b] [74/b] lmdr. yle ki bedene
naar itmek ra naardr. Nitekim atml-evliy kelimtda gelr:
,.- . _. t.|
390
Yan r ve cismi ikisi da lem-i emrdendir. Egeri
bi-asebiz-hir cisim mddeden ve mddet ile ldr. Velkin al- tecell birdir.

389
Onun nrunun temsili, iinde lamba bulunan bir kandillik gibidir. O lamba kristal bir fnus
iindedir; (Nr 24/35)
390
Onun emrinden bize rh ve cisim vardr.
376
Ve eger r b-perde-i beden grmek istese, mteairdir. Zr mcerredt naar
idrk itmez. Ve cem-i ey ki evhid-i tevd ve vch- esm ve ftdr. Cmlesi
itibrda insn gibidir. Egeri insn mecmaul-esmdr. Binen al-ha bir
kmili yzne baup bu da ne ber-n-i beer imi anca dime. Zr egeri
beeriyetde itirk vardr. Nitekim urn'da gelr:
391
,:|.. ., t.| t.. _

belki
yznde nr- lhiden mnakis olan nrua ve albinde srrna naar eyle ki
bunula iftir ve temyz vi olur. Nitekim Tenzlde gelr:
392
_| _-,
Yan
beeriyyetde itirkden ora vaiy vadiyle biri birimizden mmtz olmuuzdur.
Pes, cihet-i iftir var iken nice ittid davs a olur, dem ile misk gibi. Yan
misk alnda demdir. Velkin vaf- zid ki ryia-i ayyibedir. Anla demden
mmtz olmudr. El-l her dem misk olmadu gibi her ferd-i beer da vely-i
rf ve her vel da neb ve her neb da resl olmaz. Ve nru uhr ve itifsna
naar olunur. Yan bil-uvve, bil-fil gibi degldur. Ve ill dimilerdir:
393
_. _: ,. _. _: _. Bu adar nr- a uhr var iken yine ufflara
afdir. Ve itizle dp nr- Rubbiyyeti anda amlar arine giderler. Ve
ad-i udsde gelr:
394
t,.-. .: ,.:

Yan a bn ve mutef idi. Zr able
alul-al uhr kendie idi, ayre gre uhr yoidi. nki [75/a] [75/a] [75/a] [75/a] t ve ft
izdivcndan al hir old. hir-i al a ve bn- a al old. Yan ala
nisbet ile bn hir old ve aa nisbet ile hir bn old.
El-hl a uhruna al uhr mni olmad. Zr al uhr,
uhr- aa yne old, yne ise naarda mer degildir. Bu cihetden Pir-i

391
De ki: Ben, yalnzca sizin gibi bir beerim. (Kehf 18/110)
392
Bana vahyolunana(Enam 6/50)
393
Her eyde kendisi hakknda bir ey vardr.
394
Ben gizli bir hazne idim. Acln, II, 2016, s. 132.
377
aratimiz buyurur: ud hirdir mal mestr Yan macb olan aldr,
dey naar ider. Dimez ki manrum adr ve yneni uhr aa icb degildir.
Zr mestrdur. Bu cihetdendir ki mevcdt adem kmndedir ve ehl-i vcd-
ani naarnda degildir, olsa da yne olma zere manrdur. Ey mmin bu
kelimt istim idp ar-i ilda gitmeyesin ve hir-i era mulifdir dimeyesin.
Zr meheb-i aatda era mulif olan merdddur. Nitekim dediler:
395
. .,.| . .,.- _: , Pes, say eyle ki hir ve bn itidl zerine cem
idesin ve keml ehli olasn, yalz hiriyyeden olmayasn ki anlar ahret-i hir ve
ibdet-i hir ve siyset-i hir bilrler. Anca ve yalz bniyyeden olmayasn ki
anlar akm- eriyyeyi bevna arf iderler ve tevl-i zyi arna giderler. Zr
bu iki ife marmlardr ve hir ve bn cem idenler merzlardr. Naar eyle
ki a Tel saa r ve cisim virmidir t ki ikisini bile an tasl idesin ki
a- r ulm ve ev ve a- cesed aml-i liadr. Bu cihetdendir ki insn-
kmile mbyaa lzmdr. T ki an irdyla bu iki nesneni akm vcd bula.
Ve ill cen- vidden ne ldr, fefhem cidden. [75/b] [75/b] [75/b] [75/b]

Nam :
Ceml-i aa lem zge mirt- mcelldr
Egeri t- a tnda retden mualldr

u kim insn- kmildir gznde yodurur non
Naargh dem--dem ol kemlt ss- Mevldr

Ulvv- himmet ehli iltift itmez bu ednya
Ki madi an her yzden allardan aldr

395
eriatn kabl etmedii her hakkat merdudtur.
378

uhd- pertev-i-urd lmaz eb-pere al
Ulul-ebra geri ule-i envr ecldr

Yine kendi keml-i vechine alm naar ol a
ki lem aat bir yz srrna mecldr

Meeldir ay grdm diyen lbdd yanar oda
Gz yum ek dili m olma saa evldr.

Ve adde gelr ki:
_,|. _t,| ,. _. ,. _,|. .tL| ,. _. .., _,|. -; ,. _. ,|, _,|. ; ,.
396
_. ,. Bu adde hir laf, lib mansna a olunmudur. Yan
mkevventda murd zerine mutaarrfdr ki aa mni yodur. Nitekim urn'da
gelr:
397
t,. . .t.| .

Ve bn iki manyadr ki biri mevveldir ki bn-

eyya abrsin, bu cihetden senden ayri mltec yodur, dimek ola. Ve biri da
ayr-i mevveldir ki eyda meir dimekdir. Zr hir eer-i bndr, hareket-i
siyb eer-i b oldu gibi.
Pes, bndan murd, her nesneni melekti olmu olur ve iki tadr zerine
da dn gelmesi ayr mansnadr. Ve bundan hir olur ki suln, hir ismine
mahardr ki devlet-i kmile ve esm-i m ile uhr olduundan m-ad istl-i
tm vardr ki sir esmn istils fevindedir. Ve ubul-ab ve-sir riclllh

396
Sen evvelsin, senden nce hibir ey yoktur. Sen hirsin, senden sonra hibir ey yoktur. Sen
Zhirsin, senin fevkinde hibir ey yoktur. Sen Btnsn, senden te bir ey yoktur. Mslim, Zikir,
16; bn Mace, Du, II/10, 15; Eb Davd, Edeb, 98, Tirmiz, Deavat, 19.
397
O, kullarnn stnde mutlak hkimiyet shibidir. (Enam 6/18).
379
bn ismine maharlardr ki tatel-ab mutef olmulardr. Egeri taarruf- suln
anlar taarruflarna mendr.
Zr
398
.| . _ tL| denildi. ll ise mallu reti ve hiridir. Pes, at-
vcd [76/a] [76/a] [76/a] [76/a] ubu ve ret-i vcd suln olmu olur. Bu srr in suln
mmkin ve ub vcib mertebesi olur. Velkin hirde seln bu srr bilmezler. Zr
bilmek y tarf ile olur ki obete mevfdur veyad kendi ulefdan olmala
olur. Zr alfe malldur. Velkin ab ve taarruf-i lem in mvekkil
olanlardan ulef eall-i alldir. Ve eerde gelrki:
399
t-| ,- _,.,..| y _. -, t. -| hir budur ki ubb-i ch, ft- emime-i
nefsniyyeni eeddidir ki ddlar dimndan e ir kup zil olan sevd
odur. Ve bn budur ki burada yerucu , yeharu mansnadr. Yan esm-i
lhiyye ile taaudan ora ism-i hir ile taau sevds da uhr eyler ve
inden-ns ch- l-i r dilerler. Ch- l-i manev buldudan ora t ki
cem-i esm ile bil-fil hir olalar.
Sul olunursa ki: Emret ve riysetden er men itmidir. Pes, ne vechle ch
ehli olurlar? Cevb budur ki: Halfeye men yodur. Zr derydr ki mteayyir
olmaz. Ve andan adlden ayri nesne udr bulmaz. Pes, men maene-i cevr
olanlara gredir. El-l eger salanat ve eger an tatnda olan riyseti cmlesi
erdir. Velkin ari zerine gitmek gerekdir. Nitekim urnda gelr:
400
..|| | . |..

yani adl ve inf tavya areb ardir. yle ki adli

bulan tavy bulur. Ve yine gelr:
401
_,L...| ,-, .

Yan mus-i dil olanlar

398
Sultan Allahn glgesidir. Kenzl-umml, IV/4-5
399
Sddklarn kafasndan en son kacak ey, hubb-u chtr. hy, II/462. Bursevnin bu konudaki
baka bir zh iin bk. Kitbn-Netce, II, s. 137.
400
dil olun. Bu, Allaha kar gelmekten saknmaya daha yakndr. (Maide 5/8)
380
mabb- ilhdir. Mam- mabbiyyet ise cmle mamt fevindedir.
Anun abbullh denildi ve dilleri ymetde menbiri nr-
muabbetdendir ki sir cevhirden mrekkeb ve man olanlardan evl ve ecldr.

Nam:
Gzedp adlle lem yzni
Hep reyya riyet idelm
Muaf- kevne adlmz yazlup
Falmz cmleye yet idelm. [76/b] [76/b] [76/b] [76/b]

Ve a Tel hir ve bnda hirdir dirler. Murd budur ki hirde ryla
ebra ve bnda envriyle ulba hirdir. Nitekim suln ve ubu her biri
hirdir. Ma-ha ub bndr ki eker nsdan mutefdir ve an ki emi vardr,
bn grr, Hdhd-i Sleymn tatel-ar olan b grdgi gibi. Ve olki am ola,
hiri da grmez.
Ve bir kimse imm- zamn bilmese meyyitesi meyyite-i chiliyye olur.
Bundan mad suln- hire hirde iat ve suln- bna bnda ser-frdr.
Ve ill mcerred ilim kifyet itmez. Velkin suln- hir rendir, fe-emm
suln- bn afdir. Ve emr-i afye intil in delil-i kere lzmdr. Ve
medlle vuldan ora da terk-i irdet itmedike mrd olmaz. Ve atml-evliy
buyurmulardr ki: Eger murd eylesem ymete dek gelecek atb, esm ve
avli ile taayn iderdim. Velkin mme-i nsa merameten setr eyledim. T ki
grdkde inkr itmeyeler. Zr badel-ilim olan inkr eeddir. Anun dirler ki
ba mevda cehl r olur. Ve yine atml-evliy buyurdular ki: Bir gice
marib vilyetinde iken ubu mamt ve avli mnkef olmu idi. rtesi ba

401
Allah, dil davrananlar sever. (Maide 5/42)
381
meyi ki cemiyyet idp obet-i a iderlerdi. Ben da aralarna dil olup
ubu sretini anlara tarr eyledim ve anlar ziyde mah oldlar. Ve m olup
istim eylediler. Meclisden ym itdikde anlardan biri yanma gelp ubu vfir
avlini beyn itdz dedi ve tebessm eyledi. Meger ki ubul-ar imi.
Grdm ki eelldir ki bir eli mecrh ve b-ameldir. Pes, bir kimse an ol ft ile
grse uublu buna m ald dir ve an inkr eyler. Nitekim ehl-i irk Mekkede
Raslullh nbvvetine vcd virmezlerdi. Zr hir lde aniydan degil idi.
Belki eger nbvvet ciz olsa faln veya filn, neb olurlard dey erbb- [77/a] [77/a] [77/a] [77/a]
devletden iki kimseye iret iderlerdi. a Tel buyurur ki:
402
,, .- ..., ,.|

Yan perverdgr olan Allh rameti nbvvet ve velyet ve emlini anlar m
smet iderler? Yan bu man anlara mufavva degildir ki murd itdiklerini merz
ve dilediklerini marm ideler. Belki a Teln taarrufundadr ki:
403
.|t. _.-, ,,- ,|.| .

Mcebince rametini mteaa ta ider ve an

mazen-i ai ve esrr eyler. Nitekim leyle-i mircda cem-i ulba naar
eyledi. abbullh albini cmleden ea bulmala dergha an davet eyledi. Ey
mmin cem-i velyt- hire ve bna byledir. Anun a Teln nab
itdgini azle ke tmek mam- akata cehldendir. Meger ki orada azli mcib
nesne ola. Bu retde azl ve nab her biri in-i aa murin olur. Ve
mberet idenler hev-i nefsden ve muvfaa- abdan als olurlar. at ab
nesnedir ki teshl-i aa mevfdur. Ve dirler ki lecek astaya timr olmaz.
Yan marz olan bir kimse alebkr- abb olmaludur. nki lmldr(?) ilcdan
fyide olmaz. Nitekim km-i imkn- lib olan kimse n-mstaiddir ki aytnda
meyyit gibidir. Anun mrde mulece ile zinde olmadu gibi fsd da degme
lle al abl eylemez. Belki bil-klliyye mard olur, beya-i fside gibi. Ve

402
Rabbinin rahmetini onlar m paylatryorlar? (Zuhruf 43/32)
403
Allah, elilik grevini kime vereceini ok iyi bilir. (Enm 6/124)
382
dediler ki kimseye bed du itmek yodur. Belki s-i li sn- le mbeddel ola.
404
., ;
,,.. ,- .:, | _.. _. -

Yan fil-cmle
v olur ki mesr olan kimse sirden ayrlu olur. Zr itibr ml ve
ibetedir. Nitekim adde gelr:
405
,.-|t, ,.| t.. Ve a Tel evhire ve
uvere naar itmez, belki ulb ve niyyete naar ider. nki enderden fsd ola
brnu alndan ne l olur. [77/b] [77/b] [77/b] [77/b]

Nam :
anal-i ba aardr gren
Bn amm olupdur zehr-i mr
Manda mens iken vs aceb
retini znetinden ne umar

Nam :
nkim mema irmeye bir by-i fii
Bstn- lem ire niderler aii

lemde zb u znetedir meyli demi
ret esri neyleye srr- aii

Esmya pey-rev old birer yoldan ins cn
odur Cenb- aa bu al arii

404
Bir topluluk bir dierini alaya almasn. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. (Hucurt 49/11)
405
nemli olan son durumdur. (Kaynana ulalamad).
383
r itmesn mi z u zaan cyini zr
Bilmez emende ev af-y adii

Erbb- aa nkte-i Allh bes yiter
a anun istemez old alii

Ve serr-nin-i ism-i hir olanlara vcibdir ki umrda ehl-i ayr istiml
eyleyeler. Nitekim ulef-i in aerden madd olan mer bin Abdlazz
Dimu-ma tevliye olunduda s-u Yemen
406
aa nme yazup: _. _....
,-|
407
dedi. mer bu mandan mah olup mel eyledi ve kr- devlet nim-
tam buld. Ve zamnnda fil-meel urd ve oyun mualla olup mmin ve fire
emn l old.
Ve bu far a bir defa ber-y ac rekb- sefne in stanbula
mrrmda ol vaitde vezr-i azam olan Al Pya mnakis olca davet
eylemi, ben da icbet kldm. Zr erbb- ai buyurmulardr ki: Bir kimse
ebvb- mlke davet olunup icbet lmasa mbtediolur. Yan ehl-i snnet
iddndan kup ehl-i bidate arur ve bir kimse da bil-davetin mtereddid
olsa chil olur. Zr suln vezri davet itmedike veya vezr mlt in istn
eylemedike bil-in araket itmek memndur. ol mandan ki suln ve an
kmnde olan vkel-i devlet ism-i aam- kllye maharlardr. Pes, kllden
cziyyeye tevecch bulunmada cz [78/a] [78/a] [78/a] [78/a] da kllye ne vechle ibl ide ve

406
Tus u Yemen (105/) smi Tus b. Keysn ya da Eb Abdurrahmanil-Yemanolarak da
gemektedir . Tbinin byk immlarndandr. Aslen Yemenlidir. Sahbeden yetmi kii ile
grt rivyet edilir. Krk defa hac eden ve krk sene yats namaz ile sabah namaz klacak
kadar takv shibi bir zttr. Bk. Abdullah Yein, a.g.e., s.952.
407
rtibatn hayr ehli ile olsun.
384
bir kimse kendi arn muai olmasa da bari taldle olsun bu mesele ile
mel ide. T ki araketinde meymn ve mbrek ola ve cnbi-i nefsden urtula.
Sul olunursa ki: Suln ve vkel arafndan da davet olnaca araket-i
nefsniyye anlar arafna der ve mabl olmaz? Cevb budur ki: adde gelr:
408
tL|.| L|t-, ,| t. _.| t.. t.|.| Yan mulaay sulna nisbet idp:
409
tL|.| ,,L|t-, ,|t. Dimedi. Belki ulemya nisbet eyledi. Pes, mern
ulem-i dn ile iilt lzmdr. Binen al-ha davet an cnibine der. T ki
obetinden mstefd ve ilminden mntefa ola.
El-l n-i meclisde ba umrdan sul eyledi, ben da cevb virdim.
yetinde bizim avlimiz nice grrsiz ve neye mncer olcadr? Dedi. Far
dedim ki: albiize naar idiz. Zr alb uv arasnda asker inde suln
gibidir. Ve suln al abl itse,
410
,,:|. _, _|. t.| vefi zerine asker da
alh abl itdgi gibi alb da byledir. Nitekim adde gelr:
. |: ..-| _|. ,-|. x.. ..-| _. |: ..-| ... ..
411
Pes, dedim ki
albiizde ulme niyyetiiz var mdr? Ol dedi ki . Far dedim alb slim
olduu retde da ar vardr ki arafzdan erf- lemde tevkl olunan vkel ve
tayn lnan men adl gerekdir ki bir krda istiml olunan kimse ehl-i ayr
olmasa er uhr ider, err ise leheb-i nr gibidir. Gh olur ki bir erre btn ehri
irk ider. Bu sebebdendir ki adde gelr:

408
Sultanlarla ili dl olmadklar srece limler, peygamberlerin varisleridir. Acln, I, 1748, s. 65.
409
Sultanlar onlarla ili dl olmadklar srece
410
nsanlar yneticilerinin dni zere olular. Acln, 2790, s. 311.
411
Cesette bir et paras vardr ki o dzgn ise btn ceset dzgn, o bozuksa btn ceset bozuk olur.
Dikkat edin ite o kalptir. Buhr, mn, 39; Mslim, msakat, 107; bn-i Mace, fiten, 147.
385
412
_,...| .t.- |. . t- .. _| . _. .,. _. .. t.t.. .| _. Pes, eger
salanat [78/b] [78/b] [78/b] [78/b] ve eger imret ve eger sir mertib-i fetv ve a ve tedrs ve va
ve meat ve immet tazmn ve ayriler gibi ehline tevsd ve tefv olunma
gerekdir.
Makdir ki Suln Muammed el-Fti stanbul iinde ulemdan bir inya
ml old aa sul idp ayli zamndan beri grnmediiz, ande idiiz? Dedi.
Ol lim da Kfe semtinde idim, velkin ol arafa ehl-i bay mstevl ve ba
aleme mtevell olmala rm idemeyp bilere bu cnibe icret iti eyledi
dedi. Fti da yannda vezri olan Mamd Pya iltift idp g it bu Efendi ne
syler dedi. Yan sen ki vekl-i mulasn, nin o male alemeye ser-kr gsterip
istidm idersin dimek istedi. Vezr da pdiha bal badan oar fevs
zerine pdihm bu man size rcidir. Yan eger siz benden da eysin
istidm idp vezr itti ideydiiz kr- lem byle olmazddedi. Pdih mnif
idi abl eyledi. Zr ftvvet odur ki eger a senden ednda uhr iderse da
utvv ve istikbr oyup abl idesin.
Nitekim ba ulef ba arbdan ve emlinden abl eylediler. Velkin bu
arda kem-ybdr. Belki ebvb- mlka kitbla varana efendisini alad
degldr dirler. Benim y ulem-i rifn bilmeyecek meseleyi chel-i filn mi
bilse gerekdir. Meel mvere iderler. Nitekim urn'da gelr:
413
.; _. ,.t.

Velkin mvere iki vechledir: Biri budur ki evvel amel olunaca kr mer
midir? Bun bilmeldr. Bunu ibi lim-i Rabbndir. Ve biri da budur ki ol
amele istidm in ehil kimdir? Zr ulem arinde olanlar umr- rfiyyeyi
bilmezler.

412
Kim reayasnda daha iyisi olduu hlde, amel konusunda bir insan takld ederse, Allaha,
Raslne ve cemat-i mminne hyanette bulunmu olur. Kaynana ulalamad.
413
konusunda onlarla mivere et. (li mran3/159)
386
Pes,
414
t,,t, .| L. mcebince ehline tefv gerekdir. Ve alarla mvere
lzmdr. Nitekim dimilerdir ki: Buraya bak! Egeri b-fendeset [79/a] [79/a] [79/a] [79/a]Be-zenede
be-krgah- arr
415
Yan geri lisn- mmede tezgh dirler nesne vardr .
Velkin arr tezghna ar douyan oturmaz. Zr elinden gelmez.
Ve bir kr ziyde mula olup ehl-i er ve ehl-i rf fetinden ciz olsalar,
eger ol arda bir al-istiare veya bir mstaml-kef var ise aa mrcaat
itmeldr. Nitekim Suln Amed-i evvel eyymnda Anaol zerine buat mstevl
olup leden ciz oldularnda Suln Amed-i evvel ol arda skdarda
mteayyin olan ey Mamd Hdy Efendiye mrcaat itdi. Anlara da Kk
Murd Beg iret olund. Binen al-ha maml olup Murd Beg buat zerine
ser-asker nab olunduda, bi-inillhi Tel ehl-i bayi cemiyyetlerini perin ve
nielerini serlerin meydn- fenda aln eyledi. Benim bu aarda bu bb
mesdddur. Suriyyet ve istihzdan ayri almad ve ulem ve-sirler bir le
geldiler ki,
416
- _. -; _. | t.
srrna m-ada oldlar.

Makdir ki mlkden birine ulemdan birini asker olmaa ziyde
istiki denildi. Ol lim nerede ise bulup getrdiler. Pdih an imtin in
midesine davet idp bir decce-i meviyyeni nfn kendi ne ve nf- erini
da ol lim nne va eyledi. Pdih grdi ki ol kimse kendi iesini
pdihdan evvel ekl ve itmm eyledi. Oradan an yine kendi ehrine redd itdi ve
askeri olmaa abl itmedi ve dedi ki: ur-u mlkda bu adar r olan
kimse ricde al mln az ve ekle re olur dedi. Pes, ol pdih eger bu
ar ulemsn greydi mamna nefiy ile anat itmez ve memleketinde isbt

414
Oku ehline ver.
415
Hasr dokuyan ne kadar hnerli olsa da ipek tezgahna oturmaz.
416
hiretten nasbi olmadn ok iyi bilmektedirler. (Bakara 2/112)
387
yoluna gitmezdi. Belki vcdlarn gezlik-i ahr ve muaeze ile akk iderdi ve al
avle-i eyniyyeden tals eylerdi. [79/b] [79/b] [79/b] [79/b]
Begim! Bu far adan bu sz saa acb gelmesn. Zr bizim kendi
mclesetimiz olan meyii kr ma- hev ve ayn- ehevt olca, sirler
nice olur ys oluna.

Nam :
Nefsini l itmedike kendie l isteme
Nr- aa yanmada nr- ibl isteme

lmada bn tav ile rste
ra-i derve girme eynie l isteme

Bee-i hn olsa da dern-i beyada
Vati gelmezden muaddem umaa bl isteme

h ise de bb- izmetde yine bir bende ol
a urnda begim zinhr icll isteme

Feyi neylersin ki senden kimse olmaz mstef
ayr- b bilmez ise ksee ml isteme

Var ise miski eger o-b an ammzdr
Marifet bzrna ey a delll isteme

Ve evil-i mmetde gelenler ve ark-i adli bilenler dirlermi ki: Lillhil-
amd bir ardayz ki eger amz mmin zerinde ise mil-br emnet
388
oldundan emnete iynet eylemez ve cevri mevi-i adle va itmez. El-l
bil-mmalata vel-mmkeste ed ider. Ve eger ehl-i immet zerinde ise
kimlerimiz adl olmala, istil- u itmede msmaa lmazlar ve her ne
ar ile olursa amz alverirler.
Ve atml-evliy buyurmulardr ki: Biz kendi zamnmzda ilfet
mertebesine arb mlk ve kkm bulmuuzdur. Ve ol eyym pertevlerindendir,
Nureddn Zeng ve mlk li ve Suln- aleb Eref ve emli. Ve -i Dim
olan emseddn Amede ol vaitde lem-i manda denildi:
.|.. ; ... . tx,t. t,.. t,. ,,|. |- . .

417

Ey mmin! ys eyle ki, atml-evliy gibi vcdu alem ve lisnna
vrid ve cr olan ne male mttaler olma gerekdir. Ve aat budur ki atmi
nrniyyet zamn aksdir. Nitekim adde gelr:
418
t.| ,|.| _. _. .| Yan
Nirevn, adl ve inf [80/a] [80/a] [80/a] [80/a] benim zamn- mildm iniks- envrndan
bulmudur. Ve ad-i mekr geri indel-muaddin medldur. Velkin indel-
rifn adir ve Nirevn adlle vaf itmek adl f-nefsil-emr umr-
mstaseneden olduun ifde indir. yle ki pertevini eeri ve ecz-i
aatn bir ret-i cziyyesi aa mnakis ve mtecell olmala nib-i a
olup andan bu adar r- cemle dr old ve nm- nki dillerde destn olup ald.
Y mna murin olan aat- adl nicedir? Oradan malm ola. Ve bunu nari
ehl-i irki men-i zektla em gibidir. Nitekim tenzlde gelr:

417
Allah sana tertemiz bir libas ihsan etmitir onu kirletme ve ayaklar altna alma.
418
Ben melik-i dil zamnnda dodum. Acln, II, 2927, s. 340. Bu hadste kastedilen Sasn
hkmdar Enirvan diye mehur m. 531-579 yllar arasnda hkm sren I. Hrsen b. Kubaddr.
Mecus olan bu zt, lmnden sonra tabutu sokaklarda bir hafta dolatrlm, onun zerinde
alaca olan kimse bulunamamtr. Bu ve buna benzer hlleri nedeniyle slm kaynaklarda
Enirvanla ilgili hikye ve menkbelere ska yer verilmitir. Bursev, Kitabun-Netcede Hz.
Peygamberin (s.a.v.) vildet nrunun aksinden dolay Fars Kisras Enirvana dil denildiini,
Enirvannn Resl-i Ekrem zamnnda yaamasndan dolay onun nurundan istifde ettiini
nakletmektedir. Bk. Ahmet Tefazzuli, Enirvan, DA, XI, 255; Bursev, Kitabn-Netce, I, 253;
Seyit Avc, a.g.e., s. 263-265.
389

419
t:| ., ; _,.| _,:..|| _,

Yan ehl-i irk indel-anefiyye t-i zekt ile
memr degil iken -zr furdandr- ve fur ul zerine mebndir. Mrikde ise
mn madmdr. Pes, ademiyle mevf oldular zekt inde-er bir fer-i cell-i
l ve meni, bir emr-i ar-i sfil oldun beyndr. yle ki trk-i alt nice ise .
Nitekim adde gelr:
420
.: ... ..... |.| . _.
Trik-i zekt da byledir.

Ve kfrle ulm far budur ki kfr kfiri kendi nefsinde olan lidir.
ulm ise liben mteadddir ve mteadd lzmdan elzemdir. Yan cezs
serdir. Bu cihetden kfir ulmden azer itse kfriyle bile l-cerem eeri mhede
olunur. Nitekim mmin lim olsa mnyla bile yine mueze olunur. Pes, kfre
gre olmayan mueze ulme gre olur, fefhem cidden.
Ve menldur ki, erakise-i Mryyeden balar taadd zerine olduda
Suln- Rm Selm-i Evvele ikyet olnaca atml-evliy iretiyle kemer-
beste-i amet olup Dim zerinden Mra tevecch ld ve ol vaitde Mrda
mstecbd-dua bir kimse var idi. Ehl-i Mr Suln Selmi def uunda aa
mrcaat itdiklerinde ol da mteveccih-i dergh- br olduda grdkte [80/b] [80/b] [80/b] [80/b]
atml-evliy p-rev-i suln ve ketbe-kendr, biz anla muavemetden
ciziz dey r-gerdn old. Ve Mrda up getdi.
Ve atml-evliy, Suln Selm anda;

419
Ortak koanlarn vay hline! Onlar zekt vermeyen kimselerdir. (Fussilet 41/6-7)
420
Namaz kasten terk eden dinden kar. Acln, II, 2429, s. 238.
390
421
_,.| _-. , , _,.| _. _,.| _- buyurmu idi.
422
Fil-aa Suln-
mezbr mddet-i mtevileden beri erl-i Arab abr-i nafi etm zerine il
itdikleri kenst izle ve sa-i velyet-i kbry tahr itdirdikden ora zerine
ubbe-i liye ve urbunda mabed-i munr iy idp ilel-n avm ve ava
ziyretgh bir l derghdr. Bu man da mab olca uver-i ayrt ve rek-
ver olan el-i esentdandr. Zr insn- kmile idmet itmek bi-i keml ve
cru-ke-i sitnesi olmak bd-i rifat ve celldr. te pdih olduuna deger ki bu
dery-y marifetde adr-i gevheri bildi. Ve bzr- aatde alas- fire ald ve
her d serda tc- var rindi. Ve zamn- allde vch- kere ile grindi. Zr
egeri ouz sene krs-nin-i salanat old. Fe-emma ll-i al gibi syesi memdd
ve kr mamd idi. Nitekim ferzend-i Suln Sleymn da Mekke-i
Mkerremede ilel-n ceryn iden Bezbiz nm emeleri icrya muvaffa ddi.
Zr egeri ref ve ulef-i Badd ve mlk- Mr ol b- kever-n emrinde
o ihtimmlar eylediler. Fe-emm encm resde olup bir ret bulmad ve
maalline vul bulup bu vechle cr olmad. te bu da bir feydr ki degme
mstaiddi avalasna gencyiden dr ve defter-i amelinden macrdur.
Nam :
Byle ayre muvaffa olmad h
Yedi ilm iinde bir suln
an bir eh ki dest-i himmetde
Ola evgnna bu gy- aln

421
Sin , in in iine girdiinde, Muhyiddinnin kabri ortaya kar.
422
Yavuz Sultan Selim, Msr seferinden dnerken 923 (1517)te ma gelmi ve orada uzun bir
mddet kalm. O zamna kadar al-Zak-Oullar Trbesi ad ile tannan imdiki bn Arab Trbesi
civarnda bir cmi yaplmasn emretmitir. Cminin yannda bulunan bn Arab trbesini de
yeniden ina ederek ortaya karmtr. Bu duruma bn Arabnin ebced hesab ile Sn ine girince,
Muhyiddinin kabri ortaya kacaktr eklinde iret ettii, yaygn olarak kabl gren bir
rivyettir. Daha geni bilgi iin bk. M. Erol Kl, bnl-Arb, Muhyiddin, DA, XX, 495;
Bursev, Kitabn-Netce, II, 345; Bu hussta eletirel bir deerlendirme iin bk. Ahmed Ate,
Muhyiddn Arab, A, VIII, 541.
391

|t.. _|. ,|. . .-.
423
[81/a] [81/a] [81/a] [81/a]
te bu fey- rdir ki hir ismi tatnda dildir ve fey-i manev bn
isminde mndericdir. Ve fey dedikleri hirde nehr-i mmtel olup erfndan
amadr ve bnda inibb- manevidir. Ba sllaka evil-i maar gibi gelr.
Mnteh olanlar lleri ise andr.
Ve Cenb- Nebevni (s.a.v) leyle-i mircda mhede itdikleri enhr-
erbaa r feye iretdir. Zr cenneti ricine cereyn iden iki nehr ki biri, Nl ve
biri da Fratdr. Bunlar ilm-i eri ve ilm-i aria dirdir. Ve dilinde
cereyn iden iki nehr ki biri Tesnm ve biri Selsebldir. Bunlar fey- marifet ve
fey- aat srrdr. Ve insn adr, ilm-i hire ve albi, ilm-i bna maaldr.
Ve erat ve arat arasnda far budur ki erat fetv ve ruat ve arat tav ve
ametdir. Zr at- alik ve tecrde dirdir. Anun eratdan eadr. Pes,
arat ehli akm ve eri ile memr oldularndan m-ad ba db ve
rei-i avl ile da mmrlardr. Zr pr-i aratdan iltizm itmilerdir ve
mltezim olan nesne metrk olmaz.
Zr dediler ki:
424
.|. | t. bundan fehm olund ki erat umm-i ali
ve arat ehl-i u ve aat ea- av indr. Anun aat arat
bn ve arat da erat bndr. Pes, erat hir-i mula ve aat bn-i
mula ve arat ifdir. lem-i erv ve ecsm arasnda lem-i mil gibi. Ve
ner ve leyl hir ve bn ve inde-ab vel-mes afa- berzadr. Zr
tarafeynden ie-menddir. Ve dny ve iret da berza- urev ile byledir.
urf da lam ve am berzadr. Ve alb ve lb arasnda nefs-i ayvniyye

423
Allahn rahmeti, onun ve emsalinin zerine olsun.
424
Virdi terk eden melundur.
392
da byledir. Ve ar [81/b] [81/b] [81/b] [81/b] ve krs bn- lemdir ki lefetde erv gibi olmala
fen abl itmezler veyd anlar yevm-i ymetde fenlar ladir. Dnyda
adem ve vcd- cevhir ve ar gibi ki be-i vcda mnfi degildir, fefhem
cidden.
Ve semvt- seb ve ar hir-i lemdir ve enbiy ve evliy a ve al
arasnda berzadr. Bu cihetden enbiyya taliye ve teslm ve evliyya tads
(uddisellhu srrehum) ve tam lzmdr. Zr vasie kr gerekdir ve tesb
yetleri, urn r ve bndr. Zr tesb t- aa dirdir ki bndr. Ve
yt- tamd urn reti ve hiridir. Zr ft, aa nrdr ki hirdir ve
ricl ve ebn hir isminde dillerdir. Anun hir, erat gibi b-perdedir ve
nis ve bent bn tatndadr. Anun bn, erat gibi b-icbdr. Nitekim
urn'da gelr:
425
t,-| _. ... -

Yan cennetde olan r- n esrr-
mektme-i erbb- ai gibi ym- zzet ve ayretde mestrlardr.
Pes, cennetde da avtine ecnibden tesettr itmek vardr. Velkin teklf
aryla degildir. Zr cennet add-i teklfden aricdir. Velkin ayret-i lhiyye
ariyledir. Zr her mmini aremi kendini srrdr. Pes, ecneb ve n-ehilden
mandur. Bu cihetdendir ki dnyda kffr arasnda perde-i nis yodur. Zr anlar
erbb- esrrdan olmadlarndan m-ad ayretden da marmlardr. Zr ayret
mndandr. Anlarda ise mn yodur.
Ve her mmindeki ayret olmaya ube-i mn ns ve esrrdan cddr.
Anun ehristnlardan dr olup e-i ar ve evhi-i ciblde cuma ve
cematden b-aber olanlarda srr- ilh uhr itmemidir. Ve ba ehrler ki
urav kmndedir. Anlar da sa-i urbdan drdur ve a Tel muerremt
ayretinden tarm itmidir. Pes, abdi da ayr gerekdir ki [82/a] [82/a] [82/a] [82/a] muarremtdan

425
Onlar, adrlara kapanm hurilerdir. (Rahman 55/72)
393
tenezzh eyleye ve a vadet-i vcduna vf olup ayretinden ayre
msade virmeye ve hir ve bn akmn lem-i fata gre icr eyleye.
Ve Kbede zemzem bn- feye mtealldr. Velkin mertebesi vardr.
Zr bir r acer-i Esvedden beri cr olur ki zbdedir. Zr acer-i Esved
atbdan Abdl-ayyn naarghdr. Anun zbde-i feyle memnndur ve iki
r da af arafndan gelr ki n idenlere ayn- afdr. Ve bu iki r leetde
evvelkiden edndr. Velkin anla mmtezic olduda km-i vid bulur. Srr
budur ki Beyt-i Mkerrem alnda melle-ekildir. Anun Kbe denildi ki
kab a ve opu dedikleridir.
Ve enbiy ve kmmel-i evliyda drl ra vardr ki biri r- ilh ve biri
r- run ve r- nefsdir. Bu sebebden Kbe bin-i evvelde melle idi.
Ur- zemzem gibi. ora avm- nsa gre r- eyn da itibr olunup
bin-i nde murabba lnd ki rkn-i r r- eyniyye iretdir. Ve r-
eyn ehl-i fey-i ilhden marmdur. Zr eyn li vesvesedir, fey degildir.
Bu cihetden zemzemden m-ad olan ular hire ve zemzem bna taallu itdi.
Bundandr ki her kim zemzemi kendi birinden aleb iderse Kbeye sefer ider.
Nitekim her kim feyi bil-va isterse Rabbl-Beyte seyr ider. Ve zemzemi bir
mamdan bir mama nal olundi vsa ile fey retidir. Ve al klli tadr
an anda gelr:
426
,.. t.. ,. t.

Yan zemzem sedd-i c itdgnden m-

ad esm ve emra da sebeb-i ifdr. Nitekim tecrbe olunmudur.
Nitekim mm- arn
427
buyurur ki Bende bir ar- hil uhr itmi idi ki
zemzemden taalladan md vechle ilc abl itmedi. Ve bu far a da

426
Alar iin a, hastalar iin iltr.
427
mm- arn (. 973/1566): Knyesi Ebl Mevahib Abdlvehhab bin Ahmed bin Ali bin Ahmed
bin Muhammed bin Ms eklindedir. fi mezhebinin nl limlerindendir. Msrda yetimi ve
burada hizmet etmitir. Asl ad Abdlvehhabtr. aran nvanyla tannp mehur olmutur.
Snnet-i seniyyenin yaanmas ve yaatlmas zerinde titizlikle durmutur. Abdlvehhab aran
1566 ylnda Kahirede veft etti. Yaknna gmld cmi kendi adn tamaktadr. Birok
talebe yetitirdii gibi ok sayda eser yazd. Mizanl-Kbra adl eserinde drt mezhebin fkh
394
esfr- badede [82/b] [82/b] [82/b] [82/b] arekt- mutelifeden n vcdumda arret-i zyide ve
r- dem-i fside uhr itmi idi. Bil-ere Mekke-i Mkerremede mcveret ile
zemzem-i mbrekden teallu ide ide ellerim zerinde u uhr idp evc ve
esm oradan brn olup al oldum.
te fey-i ilh da byledir. Yan c bn sedd ider. att atml-
evliy uruna am ir itdiklerinde kenr- sofrada bir mabbe-i aybiyye
uhr idp egt-i bedhn bizi sevenler am yer mi? dey lafe itdikde, ey da
amdan imsk iderdi. Ve o zamn bu l zerine mstemir olup ol d-i
runni lefeti ve ol let-i aybiyyeni terinden semn old. Yan udretden
lahm ve am balad. Ehl-i beyti ol lden taaccb iderlerdi. Ve bunu nari
Baddda ey Marf- Ker
428
lidir ki birgn tebrd in bir kze-i b omu
idi. r- nden biri uhr idp ol kzeyi aldurup yere urup, pre pre ld ve bizi
sevenler ovu su imez dedi. o zamn preleri avmaa-i marfda dalup ald.
Ve bundan hir old ki amel-i cesed evb- urev in olma kmilleri
bnn adan at itmez. Zr her ureti eer ve kmi vardr. Pes, kmiller da
ecr ehlidir. Egeri ki fil-aa cer degillerdir. Belki abd-i madr. Ve da

ilmini bir araya toplad. Tabakatl-Kbrasnda drt yzden fazla byk limin hayatlar ve bz
zelliklerine yer verdi. Dier eserleri unlardr: Envarl-Kudsiye, Ecvibetl-Merdiyye, Ahlakuz-
Zekiyye vel Uluml-Lednniyye, radl-Mufelin, Bahrl-Mevrud, Siracl-Mnir, Fethl-
Mbin, Feraidl-Kalaid, Mearikl-Envaril-Kudsiyye. Daha geni bilgi iin bk. J. Schacht,
arn, A, XI, 344-345.
428
Eb Mahfz Marf b. Firzn el-Kerh (. 200/815): Irakl zhid ve sf. Baddn Kerh
mahallesinde dodu. Hristiyan bir ailenin olu olan Marfun ocukluunda ailesi tarafndan
hristiyan bir hocaya verildii, teslis inancna kar kt iin hocasnn kendisini dvnce ailesini
terk edip kat, yllar sren bu ayrl srasnda sekizinci mm Ali er-Rz ile karlat, onun
vstas ile mslman olduu sonradan anne ve babasnn da ona uyarak ihtida ettikleri kaynaklarda
belirtilmektedir. Drst, cmert ve kr krne anlatlan kabllenmeyen bir kiilie ship olmakla
n yapmtr. Kfede bulunmu, Ehl-i Beyte mensp olanlardan byk bir ilgi grmtr.
Veftndan sonra tasarrufu devm eden drt kiiden biri olarak kabl edilmitir. Davd-i Taden
de dersler alan Maruf ksa zamnda tannmaya ve yakn ilgi grmeye balad. Aralarnda Ahmed
bin Hanbel gibi byk ztlarn da bulunduu ok sayda lim ve tasavvuf ehli kiiler tarafndan
ziyret edildi. Maruf evresindekilere, ibdet ve iyiliklerin kne-byne baklmakszn
hareket etmeleri uyarsnda bulundu. nk, yaplan hangi eylemin Allah katnda makbl
olacann bilinemeyeceini syledi. Bu yzden srekli iyilik ve ibdetle itigal edilmesi
gerektiini vurgulad. Daha geni bilgi iin bk. Reat ngren, Marf-i Kerh, DA, XXVIII,
67-68; Tasin Yazc, Mrf Kerh, A, VII, 344-345; Attar, a.g.e., ss.357-362; Hucvir, a.g.e., ss.
212-213; Kueyr, a.g.e., ss. 82-83.
395
bhir oldu ki dda tekellf itmeyp belki ser-seri ile iktif itmek n- avdr.
Egeri fet yznden da ayybt ldr. Velkin y albe getrp veya lisnla
tar ve tar itmemek lzmdr. T ki areket-i nefsniyyeden al ola. Ve
indel-ir bdan azer gerekdir. Zr sebeb-i inti- rzdr mula. te bu
ikr olunan c ab ve nefsndir ki fey-i ilhni klliyyeti ve mulaa-i ayb
uvveti an sedd ider. Ve evvelki c rndir, hirdir. Zr int-i fey, c
gibidir. [83/a] [83/a] [83/a] [83/a]
Bundan fehm olunur ki erbb- abiden olup dim nefs-i ayvniyyeye
dim olanlar o iseler de alardr. Zr fey-i ilhden marmlardr. Ve d-i
r fil-al d-i manevye vesle olmala itidli lzm geldi. att imtil addna
dek ekl itmek armdr. Makdir ki ey iblni bir olu amdan tume
olduda pederi buyurdu ki: Eger bu lde irete intil itseydi namzn lmazdm.
Zr aam- iynla old. Buradandr ki kmiller ifr irete ter itdiler.

Nam :
Nie bir hev v nie bir heves
Gel senile perhz idelim idelim derv

rlmadan ibu opradan afes
Gel de tecevv tern tecerrd muttal

rimek dilerse yemekde kesil
Mam- erva olup muttal

Gel de nefsi hevsna gezersin byle
Mln ehvete ezersn byle

396
Gide gide ir azarsn byle
Gel de undup gidesin bunca gnh

Yiyp imek ola dim dil-h
Bu mdur fermn aa Allh

Gel de a ul ta balar barna dim
Olmaa dergh- udda im

Olalm aylar yllar im
Gel senile perhz idelim derv

Ve fey-i ilhni esm ve emr- manevyeye bi-i if oldu da
ilc- aleme mutc degildir. Zr cmle-i unn ve kk ve cehlt- bna
anla mndefi olur. Ve ai-i yan ve ulm andan bulunur. Anun ilm-i
taldi ritesi tz zilr. Zr tala istikm bulmamdr ve hiri bn ile
tevem olmamdr. Ve o muallidler dav-y ta ile dny ve iretde erbb-
keml yannda feete dmlerdir. Egeri erbb- tald yannda r ve var ehli
grnrler.

Nam :

Piyz bydr kim kendini rsvy ider ir
in ol misk-i afer obetinde vy ider ir
aab kim anda nbb u fe-nbb olmaya skker
Deler asretle barn kendini n ny ider ir [83/b] [83/b] [83/b] [83/b]

397
Ey mmin! hirimize sz yo, fe-emm bnmz li iimiz Allha
ald. dedikleri mamn zerinedir. Zr bir o esbba teebb olunmad ki
hirde arinde bulunma da tevf-i - ilhdir. Ve bnda da tecerrd-i
tm da bulunmad ki aam- vesle-i maddur.
Ve dimilerdir ki mr-i dny yz bi ve altm bi yldr ve yz altm
bi da avlim-i seyrniyye vardr ki mkifn ol avlimi dde-i baret ile seyr
iderler. Ve ol avlimi m-vers th-i ayretdir. Ve biz henz lem-i rda ret-i
tevdde almuzdur. Y lem-i esrr ve aat- tevd andedir? Velkin Allh
Teldan hidyet-i a olan ibda lem-i ret icb olmamdr
Pes, begim tevf-i ilh var ise aa naar idesiz ve biz beglkde bulundu,
manb bize perde old dimeyesiz. Zr emrl-mminn olma da ism-i aam ile
ymdr ve her mertebede ala id lzmdr. Eger ol id ism-i Hd arafnda
ise bil-inirf doru aa gider, gerekse leme suln olsun. Ne sulnlar bu
leme geldiler ki salanat anlar ft- hireleri idi faa, zr bnlar ala idi.
Ve vicdn- ak in terk-i alanat ve fir- memleket tecerrd-i ret lzm
gelmedi. Yan eger ul ve eger sulndr, malb kendi yanndadr. Binen al-
ha parmanda olan temi aramaa nereye gider ve ir vf olduda ekdii
zamete baup taaccb ider.
atml-evliydan menldur ki: Eger brhm bin Edhem benim
zamnmda olayd an tatnda oturduu yerde ird iderdim. dimidir. Yan,
brhmi ademt- ayb bu ahdetden inia sebeb olmala mride adem-i
murenetinden ar-i tecrdi utd ve tc ve tat- Beli terk itdi ve erf- lemde
o tekp lup zametler ekdi. Ve eger tatnda iken [84/a] [84/a] [84/a] [84/a] mride mdefe
ideydi, ol nesneyi ki ab inde buld, abda da bulurd. Zr eger ab ve eger
abdr, her biri bir retdir. Mad ise manya vuldur. Pes, ab olsa ve
dervlik srr bulunmasa ehl-i retdir. Ve eger ab ehli olsa ve srr- salanat
bulunsa ehl-i mandr. Begim dny aam- icbdr zr, lem-i isdir ve insnda
398
iss yan meir ve a ile idrk itmek ir uv zerine libdir. Fe-emm
skendere ve Sleymna ve emline icb olmad. Belki fal- aa naar
eyleyp falda mufl mhede itdiler. Alm- zerrn elv- smne na ve nigr
itdgi uver-i asenedendir ki eyn aleyhi m-yesteiun aret-i Sleymn
(a. s.) fitneye ia in bir zemni zmrd-i ar ile fer eyleyp absn ll ve
cevhirden ste ldlar. Sleymn andan b-aber idi. nki muali old. H
min fali Rabb deyp secde-i kr eyledi ve ol ret an mandan dr itmedi.
Ve bu far a Mekke-i Mkerremede mcveretim linde bir seer-i
aldaki amde kendi lime mel idm, grdm ki dny bir acze-i em
retinde temel eyleyp yanma gelp oturd ve an bir muavver zb zneti
vard ki mefda gezdrb nsa ar iderlerdi, t ki anla fitneye deler. nk
benim cnibime getrdiler ol acz ol tavre ib idp,
429
.. t.|t. . Dedi. Ve h
ile bu fare iret eyledi. Yan buradan mrr eyle, bu kimse senile fitneye
dmekden slim ve maf oldu lde. Ve bu far bu aa dek yine mekr-i
ilhden emn olmayup,
430
,..t ,., _|. _,| ,,. t.,; |.| ,|..t, dey taarru
ve niyzdaym.

Nam:
n degildir ar-i a sn
Niye marr olur aceb insn
Meger Allh Tel uluna
Kereminden ide fal u sn

429
Bunu salim olarak ge.
430
Ey kalpleri ve gzleri diledii gibi ynlendiren! Kalbimi dnin ve taatn zre sbit kl.
399
Begim, her atve bana [84/b] [84/b] [84/b] [84/b] hezr berza ve a ile al arasnda yetmi
bi perde vardr dirler. Cmlesini al aflet ve aalludur. Pes, b- afletden
bdrl ve cem-i m-sivdan b-zrl l olsa, ret-i mad cilve-ger-i ayyiz-
i vcd ve r-nm-y yne-i uhd olur. Anun dirler ki:
431
,|.. t.L-
Yan m-sivdan ir ve idbr ve aa tevecch ve ibl bulunsa bu iki ave ile
menzil-i val vul l olur. Velkin ar-i hirde piydeye bnda amet ve
hirde aya lzm oldu gibi ar-i bnda da bnda a ve muabbet ve
hirde ur ve uyd lzmdr.

Nam :
rise mjdeler ol yr elinden
Dil cn urtulur ayr elinden

am u ua zevlin bulur ir
ilse bdeler nkr elinden

Yanar evf- dil a teinde
utar nr- ud her br elinden

Begim terk eyle bu dr u diyr
Bu luf u ahri bil deyyr elinden

arb oldusa her yzden ser--p
Neler mamr olur mimr elinden

431
ki admdr ve ulatn.
400
Ged v h mutc- uddr
Umerler ay affr elinden
4.3.7. el-smt-Tsi vel-ir: er-Rahmn ver-Rahm
Bu iki ism-i erf da biri birine muttal olmala bir maalde derc olundu.
Ehl-i hir ve bn dediler ki a Teln rameti, irdeti il-i ayr ve ref-i
erdir. Bu retde ft tdan olur ve eger il-i ayr ve ref-i er mansna olursa,
ft fiilden olur. Ve bu isimden a olunup ram dediler. Ram, alnda menbit-i
veleddir ki banda veled an iinde vcd bulur ve velede arf olur. ora min
cihetil-vild olan arbet ve vulata da ram dediler. Anun bir kimse bil-
sebebin eri, a- ram eylese ramn andan mnat olur. [85/a] [85/a] [85/a] [85/a] Zr lada
iti- manda ittili mcibdir. Nitekim Amed, Mamddan a olunup
livl-amd
432
andan uhra geldi. Ve bundan fehm olund ki ret ve manda
muteber olan ittil ve cemdir, iftir degil. Bu sebebden al ebaul-mbt
old, zr firatdr. Ve cuma seyyid-i eyyml-sbold. Zr al anda ictim
vardr. Ve Mzdelifeye cem dediler. Marib ve n ictimndan tr. Ve
ictim sebeb-i surr ve iftir bi-i ummdur. Anun dnyya gelenler in
andn ve ubya gidenler in giryn olurlar.

Nam :
a budur kim bu ayt- fnde
deme mevte mudildir fir
Nice n itsn an erbb- dil
h a- zehr-i tildir fir

432
Livl-Hamd: Hz. Peygamberin bayra anlamnda kullanlmakta olup Ona inananlar
kymetten sonra bu bayran altnda toplanacaklardr. bn Arab, Allaha hamd edenlerin topland
yer mnsn vermektedir. Daha geni bilgi iin bk. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, s. 87.
401
Ve ramet geri ft- lhiyyedir ki aat- videdir. Velkin t ve ft
ve mm ve olmala mutelif ve mteaddiddir. Naar eyle Allh Teln
ramet-i tiyye-i mmesine ki tecellsi yznden her nesneni yz
gldrmdr ve rameti sr olmad cihnda bir cn almamdr.

Nam:
ofra-i rametine eyle naar
n- yamdr efendi ta
and lufi dima virdi ev
Cmna cmlesi and ta
E- dmn ve dost ol rametden ret-pezr oldudan ora f- ver
in da Rezziyyetden nevle virdi. Ve abb muafaa-i adya avle lup
arar ve elim-i zemnden her birine bir yer gsterdi, fefhem cidden.
u ki abbna itdgi eker-andeler bezm-i nsde bir arfe myesser
olmam ve isn itdgi cevhir-i ayy hbir kimse bir knde ve bir deryda
bulmamdr. Hidyet beyn mmeye mbeyyen ve inyet ve tevf-i aya
muayyendir. Pes, eger t ve eger ft lemdir, adan mstefd ve eger ret ve
man-y demdir, fey-i Rabbl-ibddr.

Nam :
Bedenide olursa her mudill
kr ne re var mdur niam
Syle anl vardr a [85/b] [85/b] [85/b] [85/b]
ardr al ulzm-i kerem

402
Bu cihetdendir ki Ramet-i imtinniyye dirler ki fey-i ades ile l ve
ramet-i vcbiyye dirler ki fey-i muaddes ile vldr. Yan ramet-i imtinniyye
ma- vehb-i ilhdir ki istidd mubelesinde degildir. Belki ayn- minnetden
drdr ve ramet-i vcbiyye mubele-i istiddda a Teln,
433
.-| ... _|. ,.:

mucebince kendi nefsi zerine ki icb itdgi rametdir.

Bu cihetdendir ki er amli tayn ve her amele bir drl evb ta itdi. Ve
amel her-end meksb- abd ve ecir a-i mubeledir. Velkin rifler al naar
ile her nesneyi ayn- minnetden bilrler ve kendilerine ve amellerine vcd
virmezler. Nitekim ba meyi-i Acem dimidir ki:
434
,,.t,|..t. Yan biz fal ve
minnet-i adayz ki kesb ve amele itimdmz yodur. Bu bbdandr ki bir
ife-i celleye mflisn dirler. Zr geri emr-i ilh zerine t ilerler. Velkin
kendileri in bir amel iddiar itmeyp cmlesin ayre hibe iderler ve bu ifls
mubelesinde indal-lh anlar in n-y am vardr. Ve bunlar melike
merebindedir. Zr melikeni neeleri amel yznden ter iti
itmedgnden anlara ins ve cinn gibi mebet-i ureviyye yodur. Amellerini
cri mmin nsa mevhbdur. Ve ehl-i melekt olanlara erv l olunmala
anlar mevtleri ay retinde olur. Zr lefet cisimleri mevt-i ab gtrmez ve
ulem-i hir anlar anda mevte illerdir. Velkin fil-aa mevtleri
man-y mekre mamldur.
Ve ramet-i lhiyyeni adedi, esm-i sn adedi adardr ki yzdir. Biri
dnyya ve osan ouzu irete madur. Zr dny teng-ndr ki ramet-i
vsiaya taammli yodur. Bu cihetden ki bir kimse her drl rameti kemlini bu
mevinde aleb itse mute-y aia chil olur. Naar eyle ki bir [86/a] [86/a] [86/a] [86/a] kimse
azret-i Sleymn gibi ar ve arba mlik olsa be yz yll mesfeye mlik olur.

433
O, merhamet etmeyi kendine gerekli kld. (Enm 6/12)
434
Biz fazleti hak etmemiiz.
403
iretde ise edn-y ehl-i cennete on bu dny adar yer verilr. Pes, bu adar
muaf nesneyi burada aleb itmek non aldandr. Ve aded-i ramet-i me
olma dellet ider ki bu dnyda ne adar esm-i ahriyye-i celliyye var ise
mmine gre cmlesi lib- ahrdan mnseli olup aabda bn olan ramet-i
afiyye uhr ider. Nitekim bir kimse aml-i seyyie ilese ol aml uver-i
abada uhr ider. ora tevbe lsa tevbesi ol amla elbise-i asene ilbs ider ve
uver-i aba mestr olur. Kelik lf-i ilh ile ret-i ahr mestr olup,
435
. .,, ,:||.

t..- ,,.t:,.
mucebince srr- mafiret uhr ider. Kfire gre

ise ret, ramet-i dnyeviyye tatnda mestr olan nimeti inkr ve lufi ahra
mbeddel olur. Bu cihetden geen belrmez dedikleri gibi ehl-i far olan mmin,
farn nisyn ider ve minet yzi aa ke-enlem-yekn olur. Nitekim ehl-i n olan
kfir da devletini undur ve nimet yz grmedigie dner. Buradandr ki
aibete naar olunur. ulef-i Absiyyeden Hrnr-Red ki bir mcrimi
mabs- zindn itmi idi. Mabs Harna yazd ki Y Hrn! Her gnle ger
ider seni eyym- devleti, benim eyym- minetimden eksilr dedi. Hrn
munif olmala kelm- mekr terinden ol mabsi l eyledi. Fikr eyle ki bir
kimse der-bn olup burdet-i havda aba dek zamet ekse arr zerinde nim
olan ib-i ne ile aba ber--ber arlar ve minet ve nimeti undurlar.

Nam :
Dirhem dnr- eki ay arf eyledi
a bilr add isbn ekdii zametleri
aa ar it lii di y ilhel-lemn
Var ise zametlerim odur seni rametleri [86/b] [86/b] [86/b] [86/b]

435
Allah ite onlarn ktlklerini iyiliklere evirir. (Furkan 25/70)
404
Ve bu tarrden mefhm old ki hir-i lde mihnet ve ahr olan nesneni
bnnda ramet ve luf vardr. te bu adar imtint- lhiyye ki vardr man-y
makre dirdir. Pes, dime ki Allh Tel Ramn, Ram iken bu emr ve
evcle al nin mbtel ld. Zr ibtils tal-i nefs indr. Nitekim bir
kimse kile marana mbtel olsa eger yedinde ise y sid veya mirfa veya
bzsundan at iderler ve an atyla beden helkdan nect bulur. Ve bil-far
eger ol mbteln vlidesi olsa oluna cmleden efa iken yine at- mekre in
virr ve ini rametini mnf olmaz. Bu mamdandr ki Allh Tel buyurmudur
ki, ulumu mevti kerhet itdgn bilirim ve ben da an mazn itmegi kerhet
iderim. Velkin mevtden lbddr. Yan ristn- dnydan gep glistn-
irete irmege ve ceml-i a b-perde grmege anara-i mevtden ger
itmeldir. Zr ayri ar yodur. Bu manya gre mevt her ne adar zehr-nk ise
de n itmek gerekdir. Zr arb vile vesledir. Mevt-i rde l bu olca; mevt-i
manevde da budur. Belki fen-fillh l oluncaya dek bir degil bi mevt acs
ekiyor ve her bir mevti mubelesinde bir nevi ayt vcd bulur.
Tefekkr eyle ki yars olan kimse merhemi telden imtin itse ve
ayretsizliginden mulece itdirmese ir ol yara nasurlanur ve ey olmayup yle
kem alur. Anun bdan bdr efaldr. Zr l-i menmda kendiden gnh
dr olmasa da bdr olduda nefsin elinden al olmaz. Pes, evceb olan budur ki
b terk eyleyp nefsi tezkiye ve afleti ile eyleye. T ki her lde yan eger
yaaada ve eger menmda sde ola. [87/a] [87/a] [87/a] [87/a] Ve dimilerdir ki;
436
-.. .-. _: ,-.
Enbiy ve evliyn ibtilat ile o l oldular man-y mekre rcidir. att
mddet-i belda ins ve cinni ameli adar krda olcalarn bilseler bely itiyr
iderler. Zr murd- adr, rat ise murd- nefsdir.

436
Her nmetin bir klfeti vardr.
405
Nam :
Gel beldan alama ey nefs bir ol yr
Nimet-i abr eger bildise kir ol yr

Mjde-i rametle nzil olur insna bel
Eyleyp mihmna ikrm- r ol yr

Enbiy v evliy ahrnda lfn buldlar
Bu cell ire ceml-i aa nr ol yr

a Tel n seni mecma ld srrna
Srrn her retinde sen de hir ol yr

Her ne yzden a tecell eylerise l abl
ay envr- adan bedr-i hir ol yr

Ve burada bir srr- am da vardr ki gerden-i cna heykel olmaa sez ve
bz-bend-i dil lmaa revdr. Ve ol srr- ilh budur ki ediyye-i urniyyede
gelr: _,.| , _.:,L- _| .x, | .| .|
437
Yine vrid olmudur ki:
438
t.-| ., , _,...|| .|| _| .. t.,

Yan mafireti yevm-i ymete ta itdi. Maa-ha dnyda da
malbdur. Zr mcrim dnyda mafv ve mafr olsa bir dh il-iril-mr
ry- a grmez ve ibtildan ehresin durmazd. km-i nee ise dnyda
durdua ur ve ksrdur. Pes, ibtil ol kerleri cebr indr. Yan va olan

437
Ve hesap gn hatlarm balayacan umduum Odur. (uara 26/82)
438
Rabbimiz! Hesap grlecek gnde, beni, ana-babam ve inananlar bala. (brhim 14/41)
406
gnhlarna keffretdir ve dnyda keffretden taff-i br ve isb- yesr l olur.
Ve bu keffret-i cerim mteib olda ol da mteibdir. Yevm-i ymetde
ise bir kerre defter-i aya alem afva kede oldudan ora bir da ar- le
cet almaz fefhem. [87/b] [87/b] [87/b] [87/b]
Bade- lafa-i cell ile ism-i Ramn miynnda fil-aia far yodur.
439
_.-| . | . . _
u adar vardr ki geri ikisi de

cem-i ai-i ilhiyyeyi cmidir. Velkin lafatullhda mertebeye da dellet
vardr. sm-i Ramnda ise bu dellet yodur ve mertebeden murd mertebe-i
ulhiyyetdir ki ekvnda mertebe-i salanat aa nrdr. Bu cihetdendir ki Kbe-i
Mkerreme iki isme mahardr, biri ism-i Evveldir. Nitekim urn'da gelr:
440
|

_,.|t.|| .. t:t,. :,, .|| t.|| . ,,,

Ve aa srr- evveliyyet dirler ki
cem evveliyyt ayniyyeye srdir. Ve biri srr- ismullhdr. Anun Kbeye
yan Mescid-i Harm ve evresinde miller dilinde olan direye aremullh
dirler. Ve yne-i Rava-i Muahhara da iki ismi retine mcelldr. Biri ism-i
irdir. Zr Raslullh (s. a. v.) irl-enbiydr. Yan cesedniyyetleri
itibriyle atmiyyet ve iriyyetleri vardr. Rniyyetleri itibriyle bediyyet ve
evveliyyetleri olduu gibi. Ve biri da ism-i Ramndr. Nitekim urn'da gelr:
441
_,.|t.|| .- ; t.|.| t.

Yan a Tel an lem-i erv ve ecsma

mift- ramet eyledi. Zr tecell-i rametine mahar- evveldir. Bu cihetden srr-
srdir. Nitekim ba alavatde gelr.

439
De ki: (Rabbinizi) ister Allah diye arn, ister Rahman diye arn. (sr 17/110)
440
phesiz, insanlar iin kurulan ilk ibdet evi, elbette Mekkede, lemlere rahmet ve hidyet
kayna olarak kurulan Kbedir. (li mran3/96)
441
(Ey Muhammed!) Seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik. (Enbiy 21/107)
407
442
t..| t..; ,.- _. t.| .| . ..-. t..,. _|. _. ,,|| Ve bu far
aya bu manda ilhm ve il olunan alavtdandr ki gelr:
.t.-| _|. _....|..-. t..,. _|. _. ,||
443
Ve bu laf evvelkiden evcez ve
ecmadr. Zr aki ikidir ki biri, ai-i lhiyyedir ki t ve esm ve fta
dirdir ve biri da ai-i kevniyyedir ki alem-i al ve lev-i maf ve il-
airi-abat olan mevcdta nrdr. [88/a] [88/a] [88/a] [88/a]
Ve bu fare il olunan lafda ikisine da uml vardr. Evvelkide ise bi-
aril-iltizmdr fetedebbere. Ve bu srr- sr indr ki her-kesde aa-i nr-
Muammed vardr. att ol nr- den menzu olmada yn itmez ve bu
mertebeye Ramet-i tiyye dirler. Ve Ramet-i ftiyye akm ve eri ve
ai yznden hidyet ve delletdir. Nitekim urn'da gelr:

444
,,.... . _| .,.| ,.

Ve bu Ramet-i ftyyeden mminler merz ve
kfirler marm oldlar. Egeri cem-i mad ve melib ism-i Ramndan
mstefddr, gerekse mstefd olanlar bilmesnler ve gerek mmin ve kfir
olsunlar. Nitekim urn'da gelr: ; t..| _.- .

445
Zr lafatullh ile ism-i
Ramn mertebeden ayri avlde mtereklerdir. Nitekim mrr itdi ve adde
gelr:
446
; ..| _.- _.t.. ,,. Ve bu azainden murd geri fil-aia
ai-i lemdir. Velkin ol aii esm-i mutelife yznden eyda uveri
da vardr. Pes, hbir salanat veya vezret veya riyset veya bir nimet yodur ki

442
Btn isim ve sifatlarda sar olan zt- nurn Muhmmed efendimize salt olsun.
443
Btn hakiki amil Efendimiz Muhammede salt olsun.
444
phesiz ki sen doru bir yolu gstermektesin. (r 42/52)
445
Oysa gklerin ve yerin hazneleri Allahndr. (Munfikn 63/7)
446
Gklerin ve yerin haznelerinin anahtarlar bana verildi. bn Hanbel, Msned , II. 85, 264. Buhr,
Ceniz, 72; Cihad, 122; Mslim Mescd, 6,7; Fedil, 30; Nesa, Cihad, 1.
408
ism-i Ramn iznesinden ric ola ve bir a yodur ki efat-i Muafa aa
murin olmaya ve an miftiyle almaya. Bu cihetden urn'da gelr:
447
.. _.-| | ..,|.

Yan medd-i mr ve tevsi-i ml ve tekr-i veledde
mebde-i mula Ramndr. ahhr ve Cebbr degildir. Ve ill bb- a mesdd
olurd. Ve urn'da gelr:
L-. ,, tL. t: t. ,, tL. _. ;. ;. ... :

448
Yan a Teln
rubbiyyet ve ramniyyeti asebiyle hbir kimseden as memndegildir. Fe-
emm mmine ve mua fal- ilh ve met- bel ve kfire ve ye istidrc ve
bai-i asrdr. Bu sebebden bu mekrden emn olmama gerekdir. Ve dery
merebinde olub mteayyir olmadan al olmaludur.
Sul olunursa ki: [88/b] [88/b] [88/b] [88/b] nki ibl-meftdir. Pes, nin ret-i alanat
ile im olmad? Cevb budur ki: Mad- bi-t olan lem-i many tesrdir.
Bu ise alel-vechil-ekmel ldr. Ma-ha ret-i ilfet ret-i alanatdan
mundir. Zr nim- lem l olunca cem-i umrla im olmulardr. Ve
srr- alanata remz idp buyurmulardr ki:
449
t..| _. _,, ; _. _,, _| Arda olan iki vezrden murd biri, Eb
Bekr-i dd ve biri da merl-Frdur (r. a). Ve bu srra binendir ki ub-i
vcdu yemn ve yesrnda olanlara immn dirler. Zr ub nib-i Raslullh ve
immeyn da nevvb- mereyndir.
Ve semda olan iki vezri biri Cebrl ve biri Mkldir. Zr Cebrl d-i
r olan ilmi mil ve Mkl vm- cisim olan rza mvekkeldir. ret ve

447
Allah ona mhlet versin. (Meryem 19/75).
448
Hepsine, onlara da bunlara da (dnyy isteyenlere de hireti isteyenlere de) Rabbinin ihsanndan
(istediklerini) veririz. Rabbinin ihsan kstlanm deildir. (sr 17/21)
449
Benim yeryznde ve semda ikier vezirim vardr. Kayna bulunamad.
409
man-i lem ise bu iki manya mutcdr. Pes, ol vcd ki mul-kll olan
t Brni tecellsine mahar ola. An ias ve km-i alanat nicedir ys
oluna. hirde ba umrda taarruf ve tesr gstermedigi li-eclil-malaa idi.
Meel davet-i Sleymniyyeye bin-i blsi sriye-i mescide rab itmedi. Ma-
ha andan mtemekkin idi ve al h sirl-avl ve ol dellet saa bes
degilmidir ki,
450
_.. _,. ; .. ,|. ,. _...,; , . . _| buyurdlar. Ve kim-i dny olan
Sleymn ve emlini gerde alkodlar. Ve bu srr- ilh aabn avna da
sr olup,
451
.,t.| .,t.| vrid old. Ve ibtid,
452
_,.. _..- ,.,. anlara sye-
endz old. Ve bu sebden tr msbaa-i efrs itdirirler. Ve sblara zer ve
mesblara llerince sm ve ilat virrlerdi. Ve mteir olan fiskillere ayr du
iderlerdi. Z sadet ol kise-i rametden an [89/a] [89/a] [89/a] [89/a] altun ve gme mlik olanlara
ve ol ayr duy alanlara.
El-l ikr olunan iki ism-i erfi srr in arem-i Nebev denildi. Ve
aremullhda bir amel-i ayr yz bie ve arem-i Nebevde yalz bie bedel
old. T ki rtbe-i hir ve maharda tefvt hir ola. Ma-ha bi mtefal
olca yzbi olur. t.; . t,.| _. .t.
453

Nam :
Y Raslallh yz bedr z adr- cihn
ar u arb devr ider nrula mihr-i smn

450
Benim Allah ile yle anlarm var ki, bu hibir mukarreb melek ile nebiyy-i mursele nasp olmaz.
Aclun, II, 2150, s. 173.
451
ncler hep ncdrler. (Vaka 56/10)
452
Rahmetim gazabm amtr. Buhr, Tevhd, 15, 22, 28.
453
breden iretin inceliklerini anla.
410

Sen ne sulnsn yz grse gedlar h olur
Devlet-i um bulurlar bekliyenler sitn

amzei lsa avle dmen olur ber-araf
Ry- dil gsterse eyler d-i ekber dostn

Sofra-i cd u se n- yamdr gren
Fey-i isn bulan bulur ayt- cvidn

eme-i kever lebidir menba-i ramet dili
Cennet r cemli seyridir b-imtinn

ey sml a pr olup ald zebn
Ger olursa dest-gr ola vallhi cvn

Ve arem-i Sleymn olan Mescid-i A, ism-i uddse ve Sbba
mahardr. Zr nfs- udsyye ar- muaddesede ve un uds-i erfde
skin olmalaryla hir ve bn tads ve tenzih olunmudur. Ve ulvv-i nndan
tr orada bir amel aremeynden mad olan mevda udr iden be yz
amele bedeldir. Zr ret-i dny be yz yll mesfedir ki aret-i Sleymn an
ab eylemidir, mansyla bi ve aii ile yz bi olur. Yan Allh Tel
icml-i dnyy tafl ve srr- itirn rete getrp tavl eylese, yzbin yll
mesfe olur. Velkin ret-i medd ve tevs irete almdr. Egeri ki mebid ve
mescid ve emlinden m-ads dzaa mardur ve yevm-i ymetde medd-i
ar mandur. Pes, an ki bu dnyda [89/b] [89/b] [89/b] [89/b] ars ola ve mtekebbirne rek-i
411
dbbe-i nefs ve hev eyleye. Orada yeri semmul-y olur. Ve an ki yeri r ise de
albi vsdr. Aragh- ar aa ar-i b-nihye olur.

Nam :
mayan alnda arya
licek abr iinde nitse gerek
up ir bu gei dnydan
Menzilin sicn-i dza itse gerek

Ve Dimu-m esm-i in aere mahardr. Zr mala- reyydr ki
maall-i kevndir. Anun her cihetden mebde-i keretdir ve reyy geri hirde
alt ve yedidir. Velkin fil-aia on ikidir. Yedincisi Sh gibi bir af sitredir ki
ife-i Arab anla iddet-i ebr imtin iderler. Ve b be aded yldz
Raslullh em-i dr-binlerinden ayri grmemi ve (hi kes a) pertev nr-
dde r grmemidir. Ve ol on iki aded esm-i ilhiyye bu defter-i marfet ve
Tufe-i Recebiyyede derc olunan isimlerdir. Ve bunlardan m-ad on iki esm-i
klliyye da vardr ki bu maalde ikr olunmaz. Ve bu iki drl esm ul-i
esmdr ki avl-i enfs ve f anlar zerine mebndir.

Nam :
Bilmeyen f ilm-i esmy
Nice bilse gerek msemmy
Budurur bb- arete mift
Bu aar srr- her muammy

412
Ve ikr olunan mahariyyet itibriyle arm- eleden ora muaddemil-
bild Dimu-mdr. Velkin mahariyetden fil-aia mad olan srr
atml-evliydr ki h-y r- muaddesine m snbl-zr ve heykel-i lem,
bend-bedenine mezr olmudur.

Nam :
m rza mubil olsa deger
em-i ren degil mi ey meger
k-i derghn getrse ele
Mye eylerdi krna zer-ger
Ve Badd ism-i hire madur, zr aam- bild- ardr. Ve avr-
dt- ricli uhr orada etemdir.

Nam :
Be-zrnda an o r var
Sa-i adrnda bunca er yatur [90/a] [90/a] [90/a] [90/a]
Py t meyen alel-vech eyle seyr
kini zrinde zr ser yatur
Ve Mr ism-i bn mahardr, zr arbdir ve urb, emsi uhrdan
bunidir. Ve bu sebebdendir ki atml-evliy Maribden ma icret eyledi, t ki
bn olan srr- atmiyyet uhra gele. Ve ol uhr tekrr mda buna gitdi. Zr
ey, mda sde olmala Ebl-Beerden ol yete irince olan uhrt buna
rci olup ism-i hir in eer-i all ald, farif cidden. Ve Mr maall-i urb
iken yine eker evliys ura meyl idp ihr- taarruft itmilerdir. Zr uhrda
srr- bun oldu gibi bunda da srr- uhr vardr.

413
Nam :
Cvd anma ne-i spenci kendie
Dny evine kim ki misfir gele gider
Heyht neylese gerek ibu urrla
Bu va- afleti meded Allh in gider
Ve Konya ism-i Kadre mahardr. Zr Beni srile, thde
454
iken menn
455

ve selv
456
lem-i udretden nzl iderdi. Ve menn lem-i minnetden olan feydir
ki lem-i evdir ve selv tesliye-i dern iden nzl- ilhdir. Ve medne-i
Konyada de olan atml-evliy-zde ey adreddn aretlerine i olunan
udret-i ilmiyye ve eviyye ve tecellyt- tiyye ve ftiyye ve nzlt- ilhiyye
atmden ora hbir velye madr olmamdr. Anun bil-ittif ey-i
meyid-dnydr ve vl-i klliyyesi tanftndan malmdur.

Nam :
Velvele ald al iletdi
lmini evliyya diletdi
Old kird ders-i allme
ce Tsye adrin alatd

Ve Cezre-i ubrs ism-i Mua mazhardr. Zr her cnibin bar-m olan
atml-evliyn fey ia eylemidir. Zr ala-i Mausada Emrl-
Mminnil-muain [90/b] [90/b] [90/b] [90/b] ey Seyyid Fal-i lh medfndur ki ey
adreddnden ora l-nardir. Nitekim rndan ve tecellyt- beriyyesinden l-

454
Susuz sahra. Sn yarmadasndaki l. Ms (a.s.) Msr'dan ktktan sonra, kavmiyle berber krk
sene bu lde dolamtr.
455
Kudret helvas
456
Bldrcnn byy.
414
siyyem Tefsr-i Ftia-i onev zerine tarr itdgi erden ev- klliyye ve
ia-i tmmesi erbb- baire rendir.

Nam :
tdi Mevl an mimr- dn
Yeiden ld bu dni tamr
Eline ald liv-l-amdi
Cnd-i erva odur imdi emr
Ve belde-i Bursa, Mlikil-Mlk-i l-Cell vel-krm isimlerine mahardr.
Zr cedd-i mlk- Omniyye olan Omn z ve evldndan serr-i mlke cls
iden be aded pdih- -n da orada mtevr-i k olmulardr. Ve cellet-i
hireden m-d ikrm- ilh va olup nie kmmel-i evliy vcd bulmu ve
seccde-i irda clis olmudur. Ez-cmle ey Muammed ftdedir ki
skdrda mster olan ey Mamd Hdy an alfesidir ve ikisi da hret-
yb lem ve memd-i aat-insn- ben- demdir.

Nam :
Ne ftde belki anla ym
derdi nie dm kisr
Anla bulund vm vcd
Anla bilindi yemn yesr
Ve ehr-i Edirne mahar- ism-i afdir. Zr admden drs-salana
olmala udd- slm muafaa in bir sedd-i metn belki l seradd-i dndir.
Zr bi yz otuzda srr- fel va olup mula iler uhr eyledi.
415
t,.| _. t,.... ; _.|. t.| , ,||

457
srr- vcd buld. le Tel:
458
t.. _.. ,|.| .. t.. _. ,|.| _..
Ve nez-i mlk bi-asebil-lib cndla

olur. Nitekim mdan mlk- meyye ve Badddan ulef-i Abbsiyye ref
olund. le Tel:
459
. ; ,, .- ,|., t.

Velkin bu mama tefekkr maz.
Evceb olan teslm ve sukt ve tevekkl-i ayy- l yemt itmekdir. Vallhl-
bl-Bs. [91/a] [91/a] [91/a] [91/a] Ve ehr-i Edirnede da ba enfs- kudsiyye ve nfs-
nsiyye uhr itmidir. Velkin uvvetde blda mekr olanlar adar mehr
yodur. Bu cihetden ter olnd.

Nam :
Gl-i sr ile bir mi lle-i b
Biri ande birini albi d
aymeler kim urlur arda
ande ar-gh- vel ande ota

Ve stanbul ism-i Cmia mahardr. Zr drs-salnadr. Ve suln-
Rmu esms ref-i Mekkeden ve ayriden ecmadr. Egeri ki:
460
. ..; _, _
vefnca ref-i mekr terf olunmulardr.
Fe-emm Mekke aremllh olmala lem-i ta dldr ve t uvveti
ftladr. Anun bynda af- kll vardr. Zr mertebe-i ft bulmamdr. Ve

457
Bizim, yeryzne gelip, onu ularndan eksilttiimizi grmediler mi? (Rad 13/41)
458
Sen mlk dilediine verirsin ve mlk dilediinden geri alrsn. (li mran3/26)
459
Rabbinin ordularn, kendisinden bakas bilmez. (Muddessir 74/31)
460
mmlar Kureyten olur. Buhar, Ahkm, 2; Mslim, mre, 4,8,9.
416
emr uhrunda alel-fevr mnfail olup kenr- vcdlar mnaf olur ve
allarna rc iderler. Bu sebebden erf-i Mekke bi-nefsihi ab- memlikden
cizdir. Zr mam- srdadr. Nitekim Medne mam- rdur. Ve stanbul
mam- albdir ki a ve uvya uvvet-i albden sr oldu erf- memlike
da metnet-i suln- Rmdan l olur. Zr ismi, aam ve devleti ecmaid-
dveldir. Ve zamn- Mehdye muttal olsa gerekdir.
Ve stanbul da albl-memlik ve uvvetl-bilddr. Pes, Suln- Rmu
stanbulda istirr erf-i Mekkeye ve ibdullha meyyed ve muavvdir. Ve
Raslullh (s. a. v.) albl-enbiydr. Ve davet ve ird da kimine mam-
rdan ve kimine mam- albdendir. Anun icbet itdiler. Eger yle ki aret-i
Nu gibi mam- srdan olayd, kimse icbet itmezdi. Vey-d eall-i all
icbet iderdi. Zr mam- sr mam- tenzihdir ki lem-i vcbe nrdr. Ve
mam- r ve alb, lem-i imkna dirdir. Pes, tebh ve tenzihi mrt itmekde
fayda bisyrdr. Nitekim urn'da gelr:
461
_,|
,.,| ,..| . _. |..:

Zr sem
ve baar nut- kevniyyedendir. [91/b] [91/b] [91/b] [91/b]
Ve suln- Rm, ism-i Ramn retine mahardr. Zr cem-i mertib-i
kevniyye andan tasm olunur. erfet ve nebet ve fetv ve a ve imret ve-
sirler gibi. Ve an yedi ded vezri vardr ki vzer-i ubbe dirler. Vzer-i
Mehd mubelesinde va olunmudur ki Ab- Kehfdir. Zr Ab- Kehf
yedidir. Anun Mehd dnyda badel-ur yedi sene muammer olur. Ve eger
iki vezr-i rhn da itibr olunursa mecm- mddet-i ayt on olur. sn (a.
s.) ise mddet-i ayt r senedir. Pes, lem-i mlkde mr-i abisi yetmi
olur. Ve lem-i melektde bes itibriyle iki bi seneye arb olur.
Ve Mehd, ilhm- a in vezr-i rnye mutc oldu gibi her suln
da mutcdr. Ve Mehdni vezr-i rnsi beerden ve suln mlkdendir.

461
Onun benzeri hibir ey yoktur. O iitendir, grendir. (r 42/11)
417
Velkin ulefda icb- cismn olmadundan ilt- rniyyeyi tela iderler
ve anla amel lurlar. Ve vesvese-i eyn ve areet-i nefsniyyeden al
olurlar. Fe-emm seln byle degildir. Zr semvtda anlar in mvekkil olan
melike dim geri anlara il-i a iderler. Velkin alebe-i ucb-i
cismniyyeden n, bi-asebil-lib a ve amel idemezler. Byle iken yine
anlar anda denilmidir ki:
462
.,|. .| t, Yan seln ve vkel, klliyyet-
i esm ve cemiyyet-i melikeden tr ilhmla amel iderler ve ne adar aflet
zerine olsalar yine aalarndan sevblar odur. Eger ara ve niyyetleri ayra ve
idmet-i ibadullh ise. Ve ill malabe-i eyn olurlar, eker mlk- beni meyye
ve emali gibi.
Ve a Tel sulna ayr murd itse ayrlu vezr virir. T ki an sn-i
tedbri ile vm- lem l olur. er murd itse da aa gredir ve ayr uret-i
[92/a] [92/a] [92/a] [92/a] rs ve er ret-i aabdr. Ve sulna lzmdr ki eylt in al-
vkely itiyr eyleye. T ki ynetden msn ola.
Bu far a Dimu-ma udm itdgmde ki bi yz yigirmi ouz
senesi idi: Bir gice lem-i milde grdm ki bir kimse bir dire ortasnda oturup
tevbiiyle am yerler ve ol direni evresinde asker-i sulndan bir alay urup
mufaa iderler. Ne ldr? didkde, cevb virdiler ki, bu direye
463
:.|
dirler ve bu ortada oturan kimse ki m ba umruna mutaarrfdr. Ziyde
mekkr ve eyndr. Pes, bu daireyi mufaa ideriz t ki bir derd-mend gelp bu
mekkr dmna bend olmaya dediler. Ve ol asker fil-aia cnd-i erv idi.
Ve ol mekkr bu fari malm bir znddr. Velkin bu maalde ismi tar
olunmaz. Eger vl-i m an bilseydi belki atl iderdi. Velkin bu lem-i ibtildr
ki bunda eyinil-ins vel-cinn mminler zerine avledir.

462
Devlet adamlar ilhma mazhar olur.
463
Mekr vadisi. Hile, aldatma yeri.
418
,.-. _. ,. .,: , |t.. ,.. _. _|t.. .t, ..
464

Ve yine ol eyymda ehl-i mdan bir mteayyn kimseyi grdm: Beni
grdkde idbr eyledi. Bildim ki yzi bleden mnarifdir. An da ismini bu
mevuda ikr itmek olmaz. Zr kef-i srrla faat uhr ider. Ve erbb- hev
meynnda nire-i ased ve advet alevlenp hev-gr olur.

Nam :
Aceb mekr-i lhidir cihnda
Ki insna mvekkildir eyn
Kimi anber aar umnca kendin
Vel artlsa utmaz ymet-i n

Ve vezr-i am, Vekl ismine mahardr ki erefi eref-i sulna arbdir.
Avl-i muflas vardr ki bu tufeye maz. Ve Rm ve Anadolu Emrl-
mers av ve Metn isimlerini mazhar olup sulna ceneyn olmulardr.
Ve mft, alm ismine mazhardr ve eys-suln da bu isme mazardr.
[92/b] [92/b] [92/b] [92/b] Velkin mft ret-i isme dndr ki fetv ile muayyeddir. Vei ve
avdie cevb ise ret-i erdr. Ve ey at- isme admdir ki tav ile
muayyeddir. Yan ism-i mekrdan suln bna mteall olan line idmet
ider. Zr ilm-i erat adr ve ilm-i aat albi lidir. Ve eerde gelr ki:
465

,,| ,... Yan alb-i insn mftdir ki cevb- adieyi eger hir ve eger bn

464
Onlarn errinden Allaha snyoruz, tuzaklarn boyunlarna geirmesini diliyoruz.
465
Kalbine dan. Acln, I, 345, s. 124.
419
mft-i aden istifde ider. Nitekim urn'da gelr:
466
,:,.., . _

Ve adde
gelr:
467
,,,, ; t. _| ,,,, t. Yan mann ve mekki mteyain ve muakia
terk itmelidr. Egeri ehl-i hir ve erbb- fetv dimilerdir ki:
468
,.|t, ,; _,.,|
Velkin,
469
..| . . ..| Ve bu aarda eyus-suln yodur, olan da ce
nmnadr. Velkin b-r beden olmadu gibi bil-ey da suln olmaz. Ve
suln r olsa da ey rur-rdur. Ve Cneyd-i Baddden
470
ve Eb Yezd-i
Bismden (k. s.) vrid olmudur ki:
471
tL,. -,.. _,. | _:, ,| _. Ve ba elfda
ey yerine st da dmdr. kisi da melde birdir. Mad- irda dir
olan eydir, yosa ehl-i ret degil.

466
De ki: Onlar hakknda size fetvay Allah veriyor. (Nisa 4/127)
467
phe vereni brak, phe vermeyene sarl. Acln, I, 1307, s. 406.
468
Yakn ek ile zil olmaz.
469
Takv fetvadan nce gelir.
470
Ebl-Ksm Cneyd b. Muhammed el-Hazzz el-Kavrr ( 297/909): lk devir sfiliinin en
gl temsilcilerindendir. Nihvend asll bir ailenin ocuu olup, Badatta domutur. Doum
trihi bilinmemektedir. Knyesinde geen "Hazzaz" lakab, kendisinin ipek ticaretiyle
uramasndan, Kavarir lakab da ailesinin cam ticaretiyle itigal etmelerinden dolay verilmitir.
rad mevzsundaki fevkalade istidadndan dolay, zamnn mutasavvuflar tarafndan seyyidl-
taife olarak tannd. Cneyd kelm konusunda ve zellikle de Cenb Hakkn sfatlar hakknda ok
hassastr. Kelmclarla girdii mnazaralar mbalaal bir ekilde aktarlr. Mbalaal szlerden
titizlikle kand. lk dnem mutasavvuflar arasnda saylan Cneyd-i Badadi, bu cmia iin u
nemli tavsiyelerde bulundu: lim yoluyla rh zevk ve heyecana gidilmelidir. Tasavvuftaki zevke
ilim hakim olmaldr. Tasavvuf ilme tbi klnmal, ilim tasavvufa tbi olmamaldr. limsiz
yrmeye kalklmamaldr. Bu ihtarlar byk neme hiz olup, kifyetsiz ve cahil insanlarn
hereyden nce tarkat ehline zarar verdikleri, olmayacak iddia ve gsterilerde bulunarak
insanlarn uzaklamalarna ve hatt aleyhlerine gemelerine sebep olduklar tecrbe edilmitir.
Cneyd-i Badadinin bz mektuplar gnmze kadar ulamtr. Bu mektuplarn ngilizce
basks olduu gibi, daha sonra bz ilvelerle Trke olarak da Sleyman Ate tarafndan
Cneyd-i Badadi/Hayat Eserleri ve Mektuplar adyla neretmitir. Geni bilgi iin bk.
Sleyman Ate; "Cneyd-i Badad", TDV, VIII, 119-121; a. mlf., Cneyd-i Badad/Hayat
Eserleri ve Mektuplar, Snmez Ne. stanbul 1970; H. Ritter, Cneyd, A, III, 241-242; Anne
Marie Schimmel, Tasavvufun Boyutlar, (trc. Ender Grol) stanbul 1982, 60-62.
471
eyhi olmayann eyhi eytandr. Bk. Abdlkerm Kueyr, Kueyr Rislesi, s. 524.
420
Nam :
reti o ey gl many gr
areyi terk eyleyp deryy gr

t- Br andedir dirse eger
Her arada an var arayi gr

uda bama aksine her kez an
Gkde urd-i cihn-ry gr

lem-i ayb ehdet bir degil
o buray ey gl oray gr

rdr bu lem-i ret hemn
B-i manda gl-i rany gr

ra-i tecrde gir a yr
al o Mevl-y b-hem-ty gr

Ve adreyn, ikr olunan iki emrl-mer mubelesindedir. Anun [93/a] [93/a] [93/a] [93/a]
menndr ve bunlar a ve kim isimlerine mahardr. Nitekim urn'da
gelr:
472
,,.,, ,:-,
,,.,, _.., ,,

473
Bunlar da ism-i uln frndandr.
Ve meyi-i arat buyurmulardr ki: rd- eln, ism-i kimi teln iledir.
Yan kim-i Mula Allh Teldr. Ve pdih ve-sir vkel bu isme mel

472
Onlarn arasnda hkmn verir. (Hac: 22/56, Nahl 16/124)
473
phesiz Rabbin, ayrla dmekte olduklar eyler konusunda kymet gn aralarnda hkm
verecektir. ( Csiye 45/17; Neml 27/78; Ynus 10/93).
421
olsalar, ala ve adlla kme muvaffa olurlar. Ve atml-evliy buyurmulardr
ki: Maribde bir mm mutesib var idi ki btn gn ehri devr ider ve am
olduda v olan kmtn ulemya ar iderdi ve cmlesi era mub
ard. Zr, niyeti li ve kim-i aiyye intisbi av idi. Pes, mmligi arar
virmedi. Zr, muallem min indillh idi. Pes, kim lim ve ehl-i a olsa tevf
da etem olur.

Nam :
ara a ise adan bulasn
Gerek mm ise lim olasn
Kze-i b gibi kek iken
av-ve fey-i a ile olasn

Begim, bu bir icmldir ki bundan tafline intil idesin. Ve iman eyleyesin ki
mlk ve vzer ve vkel esm-i klliyye-i lhiyye tatndadr, Naibl-
erfdan
474
m-ads. Zr Nab ism-i kevn olan Muammed ismiyle hir
olmudur. Zr ret-i Himiyye ret-i Muammediyyedir ve bunlar cmlesi
ai-i ilhiyye ve kevniyye ile mteai iken ekeri bilmeyp umr-
ayliyye iinde almlardr. Ve bu aylden al olmaa da himmetleri yodur.
Nitekim adde gelr:
475
L.,. .t. t. t,. t.| Ve duda vrid olmudur ki:

474
Seyyid ve erflerle ilgili ilere bakan yetkilidir. Zamnla Osmanl hiyerarisinde nemli bir yer
edinen nakbleraf genellikle sadat arasndan ve ilmiye mensplarndan seilirdi. Geni bilgi iin
bk. it Tufan Buzpnar, Nakbleraf, DA, XXXII, 323-324; Uzunarl, lmiye Tekilt, ss.
161-172; a.mlf, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, TTK. Yay, Ankara 1984, s. 388,398,400;
Murat Sarck, Kavram ve Misyon Olarak Ehl-i Beyt, Nesil Yay., stanbul 1997, ss. 223-2265; Ziya
Kazc-Mehmet eker, slm Trk Medeniyeti Trihi, ar Yay., stanbul 1981, ss. 167-171.
475
nsanlar uykudadrlar, ldklerinde uyanrlar. Acln, II, 2795, s. 312.
422
476
,t..- t. t, _t,| .t,. t. t.- -| t. ,,|| t. adan murd ism-i
Hd tatnda olan akm ve bldan murd ism-i Mull tatnda olan avldir.
Am ve aver ve avel olan a, bl anur ve bla adr dey ayanur. Pes,
uddan Hudya mutcdr. T ki kuhl-i tevfile dideler ren ola ve ey al
mhiye aleyh uhr bula [93/b] [93/b] [93/b] [93/b]

Nam :
Ey gl derv ise lemde sulnsn yr
ra-i tecrd iinde zge nsn yr

srev suln(?) olup dutdu ai mlkni
Bir gzde fiil-arn- devrnsn yr

Bir elinde me-i kiver-g-y marifet
Bir elile f- urn- -nsn yr

Bama ml u mlke tc u tata rabet eyleme
nki bu gn dd- adan ehl-i irfnsn yr

Dldl-i himmet-svr ol ay ger merd ise
Kim aat zm-i dergh- Ramnsn yr

476
Allahm bize hakk hak olarak gsterip ona uymay; batl da batl olarak gsterip ondan
uzaklamay nasp et.
423
Ve bu mama mteall ba tefl da vardr ki ism-i rde gelr.
nallh Tel. Egeri ki ilme nihyet yo ve belki bir atreni tafli derydan
odur. Ve urnda gelr :
477
-,| ...| _, t.|:| .. -,| t: | _

.. |.., t.:- | _, t.|: .... | _,

Ve yine
tenzlde gelr:
478
... t. -,| .,. .., _. .., -,| | -. _. ; _. t..| |

. t.|:

Ve kelimtullhdan murd malmt ve madrt- lhiyyedir. Zr egeri
ecsm mtenhyedir. Velkin Allh Tel il m-l yetenh alk itmege dirdir.
Ve m-l yetenh olan eyy ilm-i ayr-i mtenhsi mudir. Nitekim dnyda
kelimtllh ki ktb-i lhiyyedir. Geri bi-asebil-aded yz drtdr. Velkin
esrrn tarr itmekden rifler acizlerdir. Ve kelik kelimt- cmia-i esm ve
kelimt- tamme-i msemmayt, zr esm da osan ouz veyd bidir.
Velkin an alem-i cevd ve me-i rah-vr ki meydin-i esrr at ve bevad-i
aii ayy eyleye. Ve msemmeyt ki erv- klliyyedir. Anlar esrr da
dire-i iadan brndur. att dimilerdir ki insn- kmil cennete dul itdgi
zamnda kendi aseb ve istidd ile [94/a] [94/a] [94/a] [94/a] dul itmek lzm gelse yalz biri sekiz
cennete smaz. Y sirleri li nice ola. Ve nereye gencyi bulalar. Pes, bunlar
vsatleri lem-i mandedir. Egeri ar- cennet da ar- dnyya gre vsatde
al ve fikrden ricdir. Zr lem-i melektdendir. Ve lem-i mlk lem-i
melekt yannda bir ar-y vsia ortasnda kurulmu kk ayme delu bile
degildir. Ve dnyda al akm ve avl yznden inirf myaa- ilim ve
cehltdendir. Eger perde-i cehl mrtefi olup r-yi ilm-i a kendin gsterse
hbir slik amel yznden almazd.

477
De ki: Rabbimin szleri iin derya mrekkep olsa ve bir o kadar da ilve getirsek dahi, Rabbimin
szleri bitmeden nce deniz tkenecektir. (Kehf 18/109)
478
yet yeryzndeki aalar kalem, deniz de arkasndan yedi deniz katlarak (mrekkep olsa) yine
Allahn szleri (yazmakla) tkenmez. (Lokman 31/27)
424
Nam :
lm-i aa l naar o ilmii irfn
ema-i ilm-i ilhden uyar var cn

Yu vcdu arasn t ki yz a ola
D fen derysna alsun seni her yan

Dil boalmazsa sivdan fey-i adan olmaya
Cn bezl eyle bu yolda bulasn cnn

Geldi gedi demleri h almad adan nefes
rdi gn vati urba bilmedi devrn

ay adan meded-h ol ki are bar ola
Ll-i irfn ile pr eyleye ummn
,. _. _: _|. _|t.. .
479

4.3.8. el-sml-Hdi Aer ves-Sni-Aer: el-Mdebbir vel-Mfassl
Bu iki ism-i celli da bir mevuda ird olundu biri birlerine ittili oldu
indr. Tedbr bir nesneni ibetine naar itmekdir. Tedebbr da byledir ve
tedbr tefekkre arbdir. Velkin tedebbr ile tefekkr miynnda far budur ki
tefekkr, delle naar ariyle olan taarruf-i albdir. Ve buradandr ki Mdebbir
derler. B-i muvaideni fetiyle zr mevtden ora olan muarrerdir. Yan
abdine,
480
- ,. ,. dise at ve terr mevtine mualla olmu olur. Ve

479
Yce Allahn her eye gc yeter.
480
Sen ldnde hrsn.
425
urnda gelr:
481
; _| t..| _. .; ,.,

ulem dediler ki a Telya gre

tedbr, tadr ve tehyie esbb- lemdir. [94/b] [94/b] [94/b] [94/b]
Ve aded mertebe-i lhiyye vardr ki birine mertebe-i eadiyyet ve birine
mertebe-i vidiyyet ve birine mertebe-i ceml-cem beynel-mertebeyn dirler. Ve
mertebe-i eadiyyet emr-i ilhni vrdi mertebesidir. Yan o bir mertebedir ki
emr ve en-i ilh ibtid oradan burz ider ve mertebe-i vidiyyet ol en ve emri
tasimi mertebesidir . Ve mertebe-i cem mertebe-i tedbrdir.
Tefekkr eyle ki bir nevt, yan bir ekirdek eadiyyeti cihetinden tefal
abl itmez. nki ara defn oluna bitdikde andan ibtid iki yaprak uhr ider ki
biri, ta dellet ider ki eadiyyetdir. Ve biri da fta dellet ider ki vidiyyetdir.
aan ki mrr- eyymla mtedd ve mmted ola. Beden-i ecere uhr ider ki aa
s dirler ve ecereni an ve furi oradan mutafal olup yetinde meyve l
olur. Pes, al- ecereden beden-i ecere ve al ve bedeni ictimandan fur ve
emere uhr ider ve ikisini ictim itibr olunma ret-i tedbrdir.
Bu sebebdendir ki urnda besmelede isim tertb olund ki biri lafatullh
ve biri Ramn ve biri Ramdir. Velkin blda malm old ki ismllh ile ism-i
Ramn birdir. u adar vardr ki ismllh mertebeye dellet itmekle ism-i Ramn
zerine o adar ziydeligi vardr. Pes, ikisi da mertebe-i eadiyyete nrdr. Ve
ism-i Ram mertebe-i vidiyyete gredir ve ism-i Mdebbir mertebe-i cema
gredir. Buradandr ki pdih, vezr ve vezr da ketda itti idp aded
olurlar. Ve vezr geri mdebbir ismine mahardr. Velkin ol tedbri tafli ketd
yznden uhr ider. Zr bil-fil tafle mbir olan odur. Ve ol maalde ki bir
res ve bir ketd vardr, orada ketd vezr yerinedir. Anun umr- afiyye
anla mvere olunur ve mberet-i umr- cziyye aa tefv lnur. Bu
sebebden pdihn ve re-i umr- klliyyeden m-adsna taadd itmezler.

481
Allah, gkten yere kadar her ii dzenleyip ynetir. (Secde 32/5)
426
Zr mertebelerine [95/a] [95/a] [95/a] [95/a] mulifdir ve bu mann mertebe-i fda nari da
budur ki emr-i ilh ardan krsye ve krsden da sem-i dnyya nzl ider.
Nitekim Kurn--n leyle-i adirde cmleten videten felek-i amerde Beytl-
izze l olunan maale inzl olundda oradan yigirmi senede alb-i Raslullh
zerine tenzl olund. Nitekim urnda gelr:
482
,,| _|. _,.; | , .

Ve srr-
tafli bilmeyp an iden mriklere cevb virp buyurd ki:
483
,.. t.|. . , ,,..|

Yan Kurnn necmen necmen nzli albde tebt indir. Nitekim f-
urna ki iden az az f ider ve tekrr itmekle, ihninde tebt ve ters eyler
ve tertlde fide da taffdir. Zr teklf-i ilh cmleten videten olsa, ala
amel-i al olur. Zr ab- beer def olan nesneyi taammil itmez. Belki tedrcle
a ider. Naar eyle semdan brn nzl eylese seb an arbele ider ve melike
yediyle are are nzl eyler. Eger def olsa ifsd- fil-ar l olur. Anun
a Tel vat-i aabda seyl-i am irsl ider ve ar ve enm ve emlini ihlk
eyler ve neleri arb lur.
Ve erbb- feye da fey-i ilh ibtid evil-i maar gibi gelr. Zr def
nzil olsa taamml idemeyp mecb olur. Bu sebebdendir ki ehirlerde ve
zularda ba mecib devr iderler ve ilc abl itmezler. Zr mchedeleri
eb itmemi ve fey-i ilh ile az az evvelden mstenis olmam iken def ba
mkeft l olca srrundan d-merg olan gibi. Ol da alebe-i lden
meczb olup ne kendi nefsine ve ne od-ayre fidesi olmaz. Anun itidya
li degillerdir. Egeri ki avm- ns masd- dnyeviyye uli n rabet
iderler.

482
(193-195) (Reslm!) Onu Rhul-emn (Cebril) uyarclardan olasn diye, apak Arap diliyle,
senin kalbine indirmitir. (uara 26/193)
483
Biz onu senin kalbine iyice yerletirmek iin byle yaptk (para para indirdik) ve onu tne tne
(ayrarak) okuduk. (Furkan 25/132)
427
El-l, ar mahar- ismllhur-Ramn ve krs mahar- ismllhur-
Ram ve sem-i dny mahar- ismllhil-Mdebbirdir. [95/b] [95/b] [95/b] [95/b] Ve mertebe-i
enfsde nari srr ve r ve albdir. Yan bir fey-i ilh ibtid mertebe-i srdan
mertebe-i ra ve rdan da mertebe-i albe gelr. Pes, alb ol feyi maall-i
tedbr ve taflidr ki oradan r- uvya ve uvdan da aya sr ve mnteir
olur. Zr
484
,,.. :| t: _. | fevs zerine heykel-i insndan hbir cz-
hir ve bn yodur ki lafe-i insniyyeden mstefd olmayalar. ol mandan ki
srr- ilhni lafe-i insniyyeye ve an da bna ve bn da hire ittili
vardr. Bu cihetden erbb- aat
485
t, ,..| _. t. dediler. Velkin her
teayyun aatn mertebesine gre itibr itdiler. Nitekim hirde ketud, vezr
ve vezr da pdih olmaz. Velkin kmde birdir. Zr birinde taayyn vardr ki
pdihdr ve birinde tasm vardr ki vezrdir ve birinde tedbr vardr ki ketddr,
Ve bu man alnda yek-predir. ecereni nvt ve beden ve furi yek-pre
oldu gibi.
Ve bu tarrden tedbri mans bir o ly old. Zr tedbr bir nesneni
ibetine naar olca abet-i emr. Meel felek-i amerde uhra geldi ve
kelik albde vcd buld ve kezlik ketd yedinden mnteir old. Ve ar-i-
aly Allh Tel un- ariyyeni uhruna let-i al itmidir. Anun eflk
ve eflkde merkz olan ecrm- neyyireyi ve mvekkil olan nfs- udsyye ve
erv- melekiyyeyi al eyledi. T ki, bu vesi ile bi-asebil-ikmetil-blia
umr- muayybe-i muaddere maall-i tedbre nzl eyleye. Ve eger ayr ve
erdir. Ve vat-i mada erbbna taallu gstere. Buradandr ki bir aa beynes-
sem-i vel-ar bir a sene devr ider. nki gice veya gni gele sat-i
muayyenede ibine muttal olur. Bu srr [96/a] [96/a] [96/a] [96/a] bilmeyen an ol vaitde aybden

484
Cmertlerin tasnda yeryznn pay vardr.
485
Evde ondan baka evirip evirecek kimse yok.
428
geldi ve alel-fevr al olund. ys ider bu ann ise fsiddir. Zr ol a odan
lem-i tedbre dil olmudur. u adar vardr ki f iken ikr olur. Nitekim
cenin yan ram-i mderde olan bee-i insn, meel nc erbane dil olup
ehri istikml itdikde aa r menf olur. Yan anda tabiye olunan nefs-i ilh
uhr bulur. Yosa ricden gelmez ve bn- insn- kmile gelen fey da
byledir. Vay-i ilh da bundan fehm oluna. Yan mnzel-aleyh olan alb-i
Nebev alda lev-i maf- adir. Ve lev-i mafz dedikleri an retidir.
Zr her ne male keml ki vardr, srr- insna d olunmudur.
Pes, Cebrili ol vayi levden Beytl-zzeye
486
ve oradan alb-i
Muammed zerine tenzl itdgi ki aa vech-i mm dirler. Ma terif-i Nebev
indir. Ve ill an mazeni alb-i Nabevdir. Anun vat-i tenzlde kelimt-
urniyyeyi telaffuda isticl iderdi. Bunu ricde bir mili budur ki Suln
Sleymn- Evvel gnnde Mft Eb Sud suln- mekr nmna tefsr tarr
itdikde ol tefsri zb u znet ve alay ile hur- pdiha aml itdiler. Ma-ha
pdih ol tefsri rze-bend-i tekml olmazdan muaddem eczsn grm idi,
fefhem cidden.
Ve kmiller dediler ki yevm-i ezel ve yevm-i ebed ve yevm-i r vardr.
Yevm-i ezel yevm-i a ve tadrdir. Ve yevm-i ebed yevm-i r ve tebrdir ve
yevm-i r ki dnydr, yevm-i tedbr teysrdir. Pes, aytda olanlar yevm-i
tedbrdedir. Zr yevm-i ezeli tadrleri ile mbtel olmadadr ve yevm-i ebed ki
yevm-i iretdir. Va olan aiye-i lhiyyeni emertn tafl ve erbbna l
indr. Pes, yne olmada ret r-nm olmadu gibi yevm-i r da vcd
bulmada yevm-i ezelde tadr ne idgi bilinmezdi ve yevm-i ebed da v

486
Beytl-zze: Asl Levh-i Mahfuzda bulunan Kurn- Kermin, Ramazan aynda, toptan
indirildii dny semasndaki yerin ad. Bursev, Beyt-i izzet, Kurnn nzil olmasyla Fazll-
mekn bil-mekn srrnca nasl eref ve izzet bulduysa ilh vahiy ve ilhmlarn mazhar olan
kalbin de izzet ve eref bulduu yorumunu yapar. Bk. Ferahur-Rh, II, 118; Abdullah Aydemir,
Beytlizze, DA, VI, 90.
429
olmada netic-i [96/b] [96/b] [96/b] [96/b] aml yz gstermez ve bu ilcdan
487
_|,- |,|| da
srrn ourd. Zr leyle fil-aa leyle-i aybdir ki ubln cenni lem-i
hda gelmedike kret ve netden fat ne idgi malm olmadu gibi
yevm-i r da al olunup dem-i arda istilf olunmada srr- ezel ret
bulmad. Velkin ret-i amel malm old. ol cihetden ki ri-i aam urn ve
adde ifde ld. te bu man bade vcdl-ameldir. Fe-emm
488
.. ,.:. t. _.. .. t.

mucebince umr- tiyyeni reti mehd degildir.

Zr ad yevm-i rdan ora r olur ve urn'da gelr:
,:, ; _, _.., t. | t.
489
Yan un- tiyye-i cziyye mte-y
nbvvetden olmala nebye an bilmek lzm gelmez. Belki vat-i uhrda ne idgi
malm olur. Ve l lem ve dem ve efl ve avl-i va ilm-i ilhde oldu
zeredir.
Hbir nesne yodur ki ilm-i ilhye anda erre adar mulefet ola. u adar
vardr ki ey ilimde bite ve aynda mehdedir. Meel bir kimseye Kbe vaf
olunsa ilminde abit olur ve Kbeyi grse ilmi hda gelr. Dny ve iret
da byledir. Ve bil-far ram- mder ile dny da ol vechledir ve herkesde
ilm-i yani mefd olduundan enbiy ve verese-i enbiy tayn olund. T ki
it abr ve cceti uhr ile l malm ola. Velkin enbiy ve vereede
aynel-yan da vardr. Zr baretleri mekfedir. Anun adde gelr:

487
Gebe gece.
488
Hi kimse yarn ne kazanacan bilemez. (Lokman 31/34)
489
Bana ve size ne yaplacan da bilmem. (Ahkaf 46/9)
430
490
t. t,.| ,..| Ve ol kimse ki ehl-i mkefeni abrn tad eyleye.
Tadk veslesi ile kefe da vl olur. Zr inkr dedikleri man, albe muam
icbdr.
Tefekkr eyle ki bir kimse dnyda y ra veya uba ml olsa tasdi
olmayaca, anlardan mntefa olmaz ve ba ecnibe itid [97/a] [97/a] [97/a] [97/a] olsa andan b-
yi in bulur ve itid zerine mad ule gelr. Ma-ha itid itdgi
kimse arat ve aatdan ecnebdir. Pes, ecnebde l bu olca, inda l
nicedir ys oluna. Velkin in-y a bilmekde subet vardr. Nitekim
blda da bir midr tarr olund. Zr muvzini vardr ve ol muvzin ile vezn
olunmada iffet ve ealeti nedir kim bilr ve adr ve ymeti nedir kim idrk
eyler.
Eker ns kermet-i kevniyye semtine meyl ider. Ma-ha kermet-i ilmiyye
andan avdr. Zr her tesr ibi olan ilm-i lhiyye mlik olmaz.
491
t., _. ,., . _.. ,|

Allh Tel ibddan ubdiyyet ister, yosa
rubbiyyet istemez. Zr rubbiyyet kendi fatdr. ri- dtda ise al tesr ve
anlara rubbiyyet reti vardr. Anun kmmel-i evliy ol bb bil-klliyye
mesdd itmiler ve terk-i taarruf idp acz ve illet yoluna gitmilerdir. att ey
Abdlkdir el-Geylnni (k. s.) ol bbda yed-i ls var idi. ntiline arb andan
rc eyledi ve r-yi aczi k-i fenya od ve o alad. atml-evliyn
keml-i lini gr ki ol manya ke-i baret ile iltift itmedi ve mekr ve istidrcdr
dey iller gitdgi yola getmedi ve kendi yznden an olunan umr- rin
cmlesi taarruf-i a idi ve mam- marifetde adem-i ddk zerine idi.
ddden ise marifetden ayri eer belrmedi.

490
Ben plak uyarcym. Buhr, Rikak, 26; tisam, 2; Mslim, Fedil, 16.
491
te bu, Allahn ltfudur. (Hadd 57/21)
431

Nam :

Gel gl gel lem-i udretde seyrn idelm
Kendmz ikmet yznden ayn- Lomn idelm

Her taarruf a iken bu taavvrlar nedir
ikr-i a kf degil mi ayri nisyn idelm

Yr ile h yr olur m eyleyen ayra naar
Variken Ysuf nie bir seyr-i Kenn idelm

Ten ceml-i ra v r old srra yine
em-i srrda naarghn Ramn idelm

ay imdengeri mehdu olup veche a
Grmeyp her-giz icb seyri her n idelm [97/b] [97/b] [97/b] [97/b]
aa bak, o ayr ekme zameti

Ve insn ryda st-i gzetesin veya ayriyi grp matlbi olan maddeni
arine ird ve ihtid taarruf-i ervdan oldu malm-i ehl-i Hddr. Nitekim
balar menmda em-i ayle mehd olduda
492
,:... _.. t..; dey sul
itdikde,
493
_.; . t.| dey cevb virdi.

492
Amellerin hangisi nezdinizde fazletlidir?
493
Rz ve kasr- emeldir.
432

Nam :
ir old mr iridi afadan h ecel
albden her-giz kesilmez rite-i l-i emel
aybden her demde r-b dirler du ula
Var m bu yolda saa zd olmaa ilm amel

Ve mervdir ki uledan birini kermesi maneten veft itdikde pederi an
vaasnda grp avl-i iretden sul itdikde, cevb virdi ki Emr-i am zerine
udm ittdik. Geri her le vf olup ilmimiz irdi. Velkin i fayda ki amelden
marmz. Vallhi bir tesbe veya tesbatn ve bir rekat veya rekatn afe-i
amelimde mbet olma, dny ve m-fhdan baa ayurldur dey h-i teassr
ekdi. Ve lle gibi derna tze d ad. Ve bir kimseye da bda sul olunup
lin nicedir? Denildikde o zamet ekdim, hele ir al oldum dedi. Tekrr
sul olunub,
494
_.. t....- t..; denildikde
495
. ,.- _. t:,| dedi.

Nam :
Ey gzm gel alamadan cm n-b l
Belki mercn bu dery ire n-i nb kl

yle vrn eyle seyl-b- elemden kendii
Ey gl a aa doru her yan bir bb l

494
Hangi amelleri daha fazletli buldunuz?
495
Allahn korkusundan alamak.
433
Cmle ecz-i vcdudan dklsn yalar
Kim arak-rz olmada n sne-i dolb l

Heybet-i adan zemn smn eyler buk
ki gzm sen de iki gzi mz-b l [98/a] [98/a] [98/a] [98/a]

ir old ay mri yiter infa gel
aldan ir idp a saa mirb l

Bi-amdillhi Tel Tufe-i Recebiyye ir ve alas-i er gibi ziyde fir
old. Zr r- ikem ve aii v ve esrr- f ve enfs mutev olup nie
rumz ve ireti serd ve ehr-i Receb ki heyetinde ferd old. Her kimi ki em-i
bareti ren ola, afysna muali olur. Ve unu ki glen-i aat gl-i sir-
b- feyle endir, gl-getinden iyde af bulur.
Nam :
_.t..| . ,. t.: _.t..| . ,. t.:

496
_.t.| t- _. . .,L|| ,.t.. ., ;

Ve bu kitb- cell m- Dimu-mda re-i B B lda a l
eliyle baa irmi. Ve srr-
497
_-.| _L:

zere evran drmdr. Ve tri-i ititm

ve zamn- itmm bu namdan mstefddr ki ikr olunur:

496
Bu derin mnlar ve Kurn srlarn ihtiv eden bir kitaptr. limde belli bir mesafeyi gemeyenler
dnda kimse ince anlamlarn kavrayamaz.
497
Yazl kt tomarlarnn drlmesi gibi(Enbiya 21/104)
434
Tr :
Meclis-i pk-i Receb Pya
Vl-i l-i Dimu-m

ey a-i arbden olsun
ad taiyyt u hezrn selm

Pyesin berter eyleye an
Derect- d-serda allm

Bu kitbm ola cenbna
line hediyye-i ikrm

nki encme iridi Tufe
Old tri an atm-i kelm /1131

498
_,.|t.| . ..-| | ,.. -|

1131 fi evil-i ehr-i Rebil-evvel, al ibi mildetihi ve al lihi ve kll
ehl-i vildihi ecman.

498
Onlarn dularnn sonu da udur: Hamd, lemlerin Rabbi Allaha mahsustur. (Ynus 10/10)
435
SONU SONU SONU SONU
XVII. ve XVIII. yzylda yaam olan smil Hakk Bursev, dn ve kltrel
hayatmzn nemli ahsiyetlerinden biridir. Tasavvuf, edebiyt ve dier alanlarda
vermi olduu yzden fazla eser vstas ile etkisi gnmze kadar devm
etmektedir. Tasavvuf alannda yazm olduu nemli eserlerinden birisi de alma
konusu olarak ele aldmz Tuhfe-i Recebiyyedir. Bu eser, Bursevnin telfteki
ustalk, tasavvuf yolculuundaki eyhlik ve olgunluk dneminin nemli bir rndr.
Zamnnda Arapa ve Farsa n planda olmasna ramen mellif bilinli bir
tercihle eserlerinin oununu Trke olarak yazmtr. brahim sresi drdnc
yetinde geen Biz her peygamberi, ancak kendi kavminin diliyle gnderdik ki,
onlara (Allahn emirlerini) iyice aklasn melindeki yet-i kermeyi Trke
telftna hem bir hccet hem de bir evk unsuru olarak zikreder. Mellif, Tuhfe-i
Recebiyyenin dbcesinde halkn istifdesi mmkn olabilsin diye eserini Trke
yazdn beyan etmi, ayrca her kavmin lgat kendilerine lezz ve itibrlarnda
azzdir diyerek anadilin ehemmiyetine dikkati ekmitir.
Mellif, eski ediplerimizin Arapa ve Farsa yazlm kitaplarnda uygulad
ve yeri geldike mevzyu nazmen de ifde etme usln ou eserlerinde olduu
gibi inceleme konumuz olan Tuhfe-i Recebiyyede de uygulamtr. Bundan smil
Hakknn nesrindeki edeb kudreti kadar, manzm sz sylemede de byk bir
kudrete hiz olduunu gryoruz.
Bursev, Tuhfe-i Recebiyyede, hayt boyunca, eyhi Osman Fazl, Hatml-
evliy olarak vsflandrd bn Arab, ftde, eyh Hdy, eyh Abdlkadir
Geyln ve brhim Edhem olmak zere alt kiinin etkisinde kaldn ve nefes-i
Rahmnnin bu ztlardan kendisine menfh olduunu zikreder. smi geen bu
ztlarn her birinden ayr bir ders, ayr bir iret aldn syler. Bu ztlarn etkisi,
Tuhfe-i Recebiyyenin gerek muhtevsndan ve gerekse mellifin yapt atflardan
rahatlkla anlalmaktadr. Bursev, eserinde ayrca zhd dneminin nde gelen
zahidlerinin haytlarna ve menkbev ahsiyyetlerine atfta bulunmu ve onlar kendi
mrdlerine nmne-i imtisl olarak gstermitir.
436
Mellif, Hatml-evliy olarak nitelendirdii ve vahdet-i vcd merebinin
mmessili olarak kabl edilen, bn Arabnin tkipisi olduundan, tasavvufun bu
merebine sempati ile yaklar ve eserlerinde bu konuyu eitli ynleri ile iler.
Tuhfe-i Recebiyyede, iki eyin fazlasyla derin ve zor olduunu, bunlardan birisinin,
kaz ve kader, dierinin ise vahdet-i vcdu zevkle idrak etme meselesi olduunu
kaydeder. Bursev, zevkle idrk etmekten kastnn ezbere konumak, kitaptan
okumak vey taklitle vahdet-i vcd rislesi yazmak olmadn, zr ilhda
denlerin taklit yznden helk olduklarn, muhakkikte ise ilhd ve dalln
olmayacan, eytnn o denli bilgisine ramen sapan ve saptran olmaktan
kurtulamadn belirtir.
Tuhfe-i Recebiyye m vlisi Recep Pya ithaf edilmitir. Mellif, esm-i
hsn ile sultn, vezir, kethd vb. devlet kademeleri arasnda bir mnsebet kurarak
det devlet adamlarnn nasl olmas gerektiini telmihen Pya ders vermitir.
Bursev, Tuhfe-i Recebiyyede madd hayt ve kavramlar, mnev ynyle ele
alm, devlet hiyerarisini btn boyutlaryla yorumlamtr. Devlet adamlarnn
yaptklar mme hizmetinin makbl bir ibdet olduunu, devlet adamlarnn da
ilerini ibdet uuru iinde yapmalar gerektiine dikkati ekmitir. bn Arabnin
brhim Edhem benim zamnmda olsayd makmn terk etmesine izin vermez, onu
makmnda ird ederdim szn naklederek, idreciliin ehemmiyetini
belirtmitir.
Tuhfe-i Recebiyyede, Kbe ve eitli kutsal meknlarn simgecilii zerinde
durularak insanlarn nazarlarnn sretten hakkate, krdan lbbe dnmesine
allmtr. Bu cmleden olarak abdest, namaz, oru vb. ibdetlerin zhir mnlar
rencde edilmeden i anlamlarna dikkat ekilmi, bylece mminlerin zhirden
btna, fktan enfse intiklleri telkn ve tavsiye edilmitir.
Esm-i Hsn erh Gelenei genel ad altnda toplanabilecek dn, edeb,
manzm ve mensr birok eser vcda getirilmitir. Bu eserler iinde, bn Arab
ekolnn bir mntesibi, vahdet-i vcd dncesinin bir temsilcisi, esm-i hsn
erhi geleneinin bir mensbu olan smil Hakk Bursevnin eserleri ve zellikle
inceleme konumuz olan Tuhfe-i Recebiyye nemli bir yer tutmaktadr. Bursevnin
Rhul-Beyn gibi nemli bir ir tefsrin mellifi olmasnn verdii avantaj ile
437
eserin ana konusu olan esm-i hsny Kuran bak as ile rifne bir ekilde
yorumlamtr. Tuhfe-i Recebiyyede esm-i hsn ile ilgi olarak telif edilmi olan
eserlerde yer alan yorumlara ilve olarak bu isimlerin eitli ir mn ve telmihleri
zerinde de durulmutur.
Sonu olarak, zerinde altm bu eserin, gerek Bursevnin tasavvuf
grlerini ele alacak olan aratrmaclar ve gerekse tasavvufi okumalara merakl
ama Osmanlcaya vkf olmayan dier okuyucular iin nemli bir kaynak eser
olaca dncesindeyim.

438

EKLER EKLER EKLER EKLER

EK: 1) Ayeter ndeksi
EK: 2) Hadsler ndeksi
EK: 3) 1b-2a. Tuhfe-i Recebiyyeden rnek varak

439
yet-i Kermeler ndeksi
lk numaralar sre srasn, ikinciler yet numaralarn, vr. stununda yer alan
numaralar ise Tuhfe-i Recebiyye isimli yazma eserin varak numarasdr.

Sre Ad Sre ve Ayet No vr. Nr.
Arf 7/180 26b
Arf 7/198 73b, 8b
Arf 7/28 51b
Arf 7/128 53a
Arf 7/143 38a
Ahkaf 46/ 9 32a, 96b
Ahkaf 46/25 43b
Ahzab 33/57 9a
Ahzb 33/6 71b
l-i mrn 3/169,185 4b
l-i mrn 3/18 41b
l-i mrn 3/19 14a, 40a
l-i mrn 3/26 90b
l-i mrn 3/6 8a
l-i mrn 3/7 31a
l-i mrn 3/97 39a
l-i mrn 3/159 77b
l-i mrn 3/191 71b
440
l-i mrn 3/194 34b
Bakara 2/105 57a
Bakara 2/112 79a, 14a
Bakara 2/115 62b, 6b
Bakara 2/117 29a
Bakara 2/137 8a
Bakara 2/149 72a
Bakara 2/154 21a
Bakara 2/156 40a
Bakara 2/217 35a
Bakara 2/247 34a
Bakara 2/255 11b, 29b, 60a
Bakara 2/286 34a
Bakara 2/29 19b
Bakara 2/30 56a
Bakara 2/38 8b
Bakara 2/57 61a, 61b
Bakara 2/61 61b
Csiye 45/17 93a
Cin 72/10 52a
Cin 72/19 32b
Cin 72/26 29b
Enm 6/ 91 26b, 20a
441
Enm 6/122 8b
Enm 6/18 75b
Enm 6/50 74b
Enm 6/18, 73 72b
Enm 6/149 51b
Enm 6/103 27b
Enm 6/108 69a
Enm 6/12 85b
Enm 6/124 77a
Enm 6/137 51a
Enm 6/75 35b
Enm 6/96 69b
Enbiy 21/107 41b, 8a
Enbiy 21/23 69a
Enbiy 21/69 16a
Enbiy 21/104 98a
Fatr 35/15 62a
Ftr 35/41 60a
Ftiha 1/4 66b
Fetih 48/10 39b, 56a
Fetih 48/2 57b
Fetih 48/29 60a
Furkn 25/132 95a
442
Furkn 25/70 86a
Fussilet 41/6-7 80a
Hac: 22/56 93a
Hadd 33/3 65a
Hadd 57/21 97a
Har 59/18 5b
Hicr 15/29 4a, 8b
Hicr 15/44 64b
Hucurt 49/11 77a
Hud 11/56 18b
brhim 14/41 87a
nsan 76/30 55a
nirah 94/1 21a
sr 17/16 51b
sr 17/110 87a, 25a
sr 17/21 88a
sr 17/5 60a
sr 17/72 47a
sr 17/84 4a
sr 17/85 29b
Kasas 28/24 62a
Kasas 28/88 65a
Kehf 18/109 93b
443
Kehf 18/110 74b
Kehf 18/51 72b
Kehf 18/65 35b
Kehf 18/66 36a
Kehf 18/79 52a
Kehf 18/83 52a
Kevser 108/1-3 70b
Lokman 31/12 49a
Lokman 31/13 41b
Lokman 31/27 93b
Lokman 31/34 96b
Mide 5/108 52a
Mide 5/118 34a
Mide 5/42 76a
Mide 5/8 76a
Mide 5/18 65a
Mide 5/19 51b
Mide 5/19 51b
Mide 5/75 57a
Meryem 19/1 54b
Meryem 19/57 6b
Meryem 19/62 61b
Meryem 19/75 88a
444
Meryem 19/93 32b
Muddessir 74/31 90b
Muhammed 47/31 28b
Munfikn 63/7 88a
Mmin 40/ 4 8a
Mmin 40/15 8b
Mmin 40/57 72b
Mmin 40/65 24b
Mlk 67/2 23a
Mlk 67/3 29a,4a
Nahl 16/ 2 19a
Nahl 16/124 93a
Nahl 16/66 43a
Nahl 16/76 39b
Nahl 16/78 63a
Nasr 110/3 17a, 21a
Nebe 78/38 68b
Necm 53/42 34a
Neml 27/40 72b
Neml 27/78 93a
Nis 4/100 47b
Nis 4/116 57b
Nis 4/127 92b
445
Nis 4/48 35a
Nis 4/58 66b
Nis 4/80 39b
Nr 24/26 71a
Nr 24/35 27b, 27b, 74b
Rad 13/23 48b
Rad 13/41 90b
Rahmn 55/15 58a
Rahmn 55/29 24a
Rahmn 55/72 81b
Rm 30/47 41b
Rm 30/27 72b
Sd 38/ 74 10b
Sd 38/35 64a
Sd 38/75 26b
Saff 61/8 15a
Saff 61/8 67b
Safft 37/164 20a
Sfft 37/22 63b
Sebe 34/1 72b
Secde 32/5 94a
ems 91/15 41b
uara 26/193 95a
446
uara 26/80 52a
uara 26/82 87a
r 42/11 91a
r 42/52 88a
ura, 42/29 72b
Th 20/68 16a
Th 20/96 11a
Th 20/114 33b
Th 20/132 41b
Th 20/14 2b
Tahrm 66/6 56b
Tahrm 66/8 59a
Tevbe 9/118 55a
Tevbe 9/32 67b
Tr 52/ 48 13a
Tr 52/2 48a
Vaka 56/10 88b
Vaka 56/85 18a
Ysn 36/29 29a
Ysn 36/39 59a
Ysn 36/82 53b
Ysn 36/83 23a, 65a
Ynus 10/ 72 51b
447
Ynus 10/10 98a
Ynus 10/58 32a
Ynus 10/ 64 10b
Ynus 10/93 93a
Ysuf 12/100 5a
Zriyt 51/50 19b
Zriyt 51/56 19b
Zuhruf 43/32 77a
Zmer 39/36 13b
Zmer 39/42 19a
Zmer 39/47 46a
Zmer 39/68 66a
Zmer 39/69 41a
Zmer 39/7 51a
Zmer 39/71 53b

448
Hads-i erfler ndeksi
Varak nr. Hadsler
3a

.|:.| _. |, _.. t,.. t.
3a
-.| t,,| _.
5a
t,. L.,. .t. t.
t.|
5b
... t. _. ..t, ,.t
6b
_,|t.,. t.,; t.,. t.,
6b
20b
88b
_.. _,. ; .. ,|. ,. _...,; , . . _|
6b
. _. ,,,|. ,. ..| _. |-| |- .
8a
.. t. .|. t,.. t.. t.. ..-. .- ; .|.- t,.. :t
8a
.t.-., ..., .,, , ,. L.| _|. .|, |. _:
10b
| |- t.|.,. _:. |..

16b
_..;t. _..; ,. t,,.; _|. ,| ..
17a
,:| _. t,,. x.| _. t.,., ,.:

449
19a
_,|t.,. t..; t.,. t..
19b
. _.|.-
20b
. ; |; .,.| t.
20b
t., ,. t., -

21a
..| ,| t.- t.,| t..t.t. .., t.t,- .| . ..-|

22b
..| _. .,. ,| . ..|
23a
. ; |- _,.| _. t,
23b
_,. |. t,,. _. _. _|. . ,.. ...

24a
,,.. t..- _. ,- | .
26a
.t,.| , _.| ,-. . _. |
26b
,.... - t... t.
27b
_.| .
29b
,... _|. ,,.. t.: ,. ,,|. t.. _.- ;
30b
_| L.| _|. .|, |. _: ...
31a
.t-.| _,., ,:,|.
32a
-. ; | .| .,. t.
450
34a
,.:.t. _.:.
34a
,x. ,. t., .. _.
35a
.; ,., t,-; . ;
36a
,,t. _.. _., t.
37b
_.. _. t.: _.|- _. _.
38a
L., _,, .| _,, t. t,,. t. t.,.,. ,. _. t..- t.,.,. .. _. t..-
| | ; ,,, _| ,- _|. .,,:
39a
.:. t.,, _| . t,
39a
,.,.-| .. _|. .. _|. | |- .
39a
,. _|-.. | |- .
39b
,|.t- .,. t. .t. t. ., ,| _.
41a
_,.| t,, ,,|. .|
41b
..| ,.t ..|t,
42a
t, ,.. . _.:., ,| ...
42a
t.,.. -; |.t.
46a
.,t..|t:,-| _,|
451
46b
,|., ,| t. ,|. . . ,|. t., _.. _.
48a
t.| ...t. t. _. |.| t: |
48b
,- _. . .|
48b
,:,t..t, _..t. ,,|t..t, t.| _..t,; ,.t. _.,t,
49a
,,,| _. t.. t.|.
49a
|. ,,|t.. t.|
49a
,:.,. _| .
50a
,.... - t... t.
51a
88b
_,.. _..- ,.,.
52b
...; _.|, .
53b
74b
t,.-. .: ,.:
54a
; _|. -,,| |-| ,.|- ,,,|. _,;
54a
,.|. _. , .|..
54a
,- _. _|. | .t-.| ,-, .
57b
,,|| ,| _. _ ; _,. . _... _| _.|:. ;
452
59b
.,.| ,,., ,.| ,,.
60b
, . ... ... . _.
62b
,,| t...;t, _... ,,||
64a
. . t. ... t, t.-
64b
edid ve kav ve kdir ol kimse degildir ki kti-grlik
idp dmanna glib ola, belki edd odur ki indel-gadab
nefsine mlik ola.
66a
... _, ..
66a
,.| _. _. .,...t. .; _. ,.,-.
67a
t,x|| _,L.
67a
.,,. t. ...t,,. t. _.
68b
_- . |- t.
68b
. _,. _. ...| . _. t.
68b
.: _,L| t.| _,, | t,,. ,
69a
. . ,|
69a
....| t. . .| ,..;

69b
t.. _. ; t:. _. .|
453
70a
_,-; _,|; |. ,,.
70b
_.. ..,
71a
.; .. , ,. t. _|. t,
73a
.,| |,| ..| . t.: ,:, .. ,:.
73b
. :
y
73b
-| | ... _. | _.
73b
_. _. _. _.| _. _. _.| _.| _.| _,
75b
,. _,|. .tL| ,. _. .., _,|. -; ,. _. ,|, _,|. ; ,.
_,|. _t,| ,. _. _. ,.
75b
. _ tL|.|
76a
_. -, t. -| t-| ,- _,.,..| y
77a
,.-|t, ,.| t..
78a
tL|.| L|t-, ,| t. _.| t.. t.|.|
78a
,,:|. _, _|. t.|
78a
|: ..-| ... ... |: ..-| _|. ,-|. x.. ..-| _.
78a
|. . t- .. _| . _. .,. _. .. t.t.. .| _. _,...| .t.-
454
79b
t.| ,|.| _. _. .|
80a
.: ... ..... |.| . _.
82a
,.. t.. ,. t.

84a
,..t ,., _|. _,| ,,. t.,; |.| ,|..t,
88a
; ..| _.- _.t.. ,,.
88b
t..| _. _,, ; _. _,, _|
91a
; _, _. ..
92b
,,| ,...
92b
; t. _| ,,,, t. ,,,,
93a
L.,. .t. t. t,. t.|
93a
t. .t,. t. t.- -| t. ,,|| ,t..- t. t, _t,|

96b
t,.| ,..|t.

455
BBLYOGRAFYA BBLYOGRAFYA BBLYOGRAFYA BBLYOGRAFYA
-I-
smil Hakk Bursevnin Eserleri
Dvan, Haz. Murat Yurtsever, Arasta Yay., Bursa 2000.
Divn, (Haz. Murat Yurtsever, yaymlanmam doktora tezi ekindeki transkribe
edilmi metin) ss. 170-756.
Ferahur-Rh I-II, (haz. Mustafa Utku), Uluda Yay., stanbul 2000.
Hads-i Erban Tercmesi, (mm Nevevnin ayn isimli eserinin tercme ve
erhi, trc. smil Hakk, Shib-i Tefsr-i Rhul-Beyn), Dersaadet 1317.
Kenz-i Mahfi, (ev. Abdlkdir Akiek), Bahar Yay. stanbul 2000.
Kitbl-Envr, Sleymaniye Ktp., Mihriah Sultan Bl, no: 189/2.
Kitbus-Silsiletil-Celvetiyye, Millet Ktp. eriyye Bl. No: 1040.
Kitb- Silsile-i eyh smil Hakk Bi Tark-i Celvet, Haydarp matbaas,
1291.
Krk Hads erhi, (Neir ve Transkripsiyon, Hikmet Gltekin), nsan yay.,
stanbul 1998.
Kitbn-Netce (Haz. Naml, mdat Yava), I-II, nsan Yay., stanbul 1997.
Rhul Beyn, (trc. H. Kmil Ylmaz v.dr.) , Erkam Yay. I-IX, stanbul 2005-
2007.
Rhul-Beyn Tefsri, (htisar eden, Muhammed Ali Sabn, trc. heyeti,
Abdullah z ve Dir.), Damla Yay. stanbul 1995.
erh-i Kelime-i Tevhd, Millet Ktp., eriyye, nr, 1252. (Ltf Baykaln
Bursev ve Msrnin Tevhid Rislelerinde Yer Alan Vahdniyet Anlay, (MSBE.
Yksek Lisans Tezi), stanbul 1985. almasnn ekinde yer alan nshadan
yararlanlmtr.)
erh-i uabl-mn, stanbul 1304. (Sleyman Efendi matbaas)
456
Tuhfe-i liyye, (Mst. Muhammed b.Ali el-skdar), Selimaa Ktp., Emir
Hoca Kemanke Bl., nr. 210 (Telf Tar. 1131/1719), stanbul 1199/1785.
Tuhfe-i Atiyye, (Mst: Slih b. Ali), Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi Ef.
Bl., nr. 1537, (75 vr.)
Tuhfe-i Bahriyye, (Mst. Dervi Hseyin b. bahim), Sleymniye Ktp., Pertev
P nr. 637/9, (Telf T. 1133/1722 Mellif ns. Yok), stanbul 1185/1771.
Tuhfe-i Halliyye, Sleymniye Ktp., Mihriah bl., nr. 165 (Mellif Hatt),
stanbul 1133/1720.
Tuhfe-i Haskiyye, (Mst. Belli deil), Sleymniye Ktp., Mihriah bl., nr.
164, 330 vr., stanbul, 1139/ 1726.
Tuhfe-i Haskiyye, Sleymniye Ktp., Mihriah bl., nr.164.
Tuhfe-i smiliyye, (Mst. Mehmed Said), Sleymniye Ktp., Hac Mahmut
Ef., nr. 3110, stanbul 1292.
Tuhfe-i Recebiyye, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1374.
Tuhfe-i Umeriyye, Sleymaniye Ktp., Mihriah bl., nr. 162., 92 vr. (Mellif
nshas).
Tuhfe-i Vesmiyye, (Mst. Hlis Tosyav), Sleymniye Ktp., Hac Mahmut
Ef., nr. 6362/2 , stanbul 1240 /1825.

457

-II-
Dier Eserler

ACLUN Eb'l-Fida smil b. Muhammed, Kef'l-Haf ve Mzil'l-
lbas ammetehera mine'l-Ehds ala Elsinetin-Ns,
Drul-hyai't-Trasi'l-Arabi, I-II, 2. bs., Beyrut 1932.
AFDDDN, SLEYMAN et-Tilmisn, Esml-Hsn, nsan Yay.,
(ev. Selahattin Alpay), stanbul 2002,
AHMED b. HANBEL, Eb Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel,
Msned, ar yay., stanbul 1992.
AHMED LFF, Osmanl Adlet Dzeni, (sad. Erdin Beylem), stanbul
1979.
AKBAY, Sabahaddin, Saruhanl eyh lyas ve Manzm Esml-
Hsn erhi, (Yksek Lisans Tezi GSBE), Ankara 1996.
AKDA, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, (Celal
syanlar), Cem Yay. stanbul 1995.
------------, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, c. II, Cem Yay.
stanbul 1995.
AKGNDZ, Ahmet-Said ztrk, Bilinmeyen Osmanl, Osmanl
Aratrmalar Vakf Yay., stanbul 1999.
------------, Ebssud Efendi, DA, X, 365-371.
AKGNDZ, Hasan, Osmanl Medrese Sistemi, stanbul 1997.
AKGNDZ, Murat, XIX. Asr Balarna Kadar Osmanl Devletinde
eyhl-slmlk, (yaymlanmam Doktora Tezi MSBE),
stanbul 1999.
458
AKDL, M. Ali, smil Hakk Bursev, Hayt, Eserleri ve Tuhfe-i
Umeriyyesi (tenkitli metin), (GSBE. Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi) Ankara 1996.
AKDL, M. Ali, eyda ztrk, smil Hakk Bursev, Tuhfe/ Seyr-i
Slk, nsan Yay., (iinde ss. 8-106), stanbul 2000.
AKKAYA Veysel, Kbe ve nsan, (Tuhfe-i Atiyye), nsan yay.,
stanbul 2000.
------------, Tuhfe-i Atiyye, (yaymlanmam Yksek Lisans Tezi
MSBE), stanbul 1999.
AKKU, Sleyman, Kueyrnin Hayt, Eserleri ve Kelm grleri,
(baslmam Doktora Tezi SSBE), Konya 1997.
AKTEPE, Mnir, Ahmed III, DA, II, stanbul 1989.
AKYOL, Aygn, Msaratl-Felsifeye Gre ehristnnin Felsefi
Grleri, (Yksek Lisans Tezi ASBE), Ankara 2003.
AKYZ, Yahya, Trk Eitim Tarihi, Ankara 1985.
ALGL, Hseyin-Nihat Azamat, Emr Sultan, DA, XI, 146-148.
ALGL, Hseyin, slm Tarihi, I, Gonca Yay., stanbul 186.
ALPER, mer Mahir, bn Sn, DA, XX, 319-322.
ALTINSU, Abdulkadir, Osmanl eyhlislmlar, Ayyldz Matbaas
A.. Ankara 1972.
ALTUNTA, Halil-Muzaffer ahin, Kurn- Kerm Meali, DB. Yay.,
Ankara 2006.
ANDRE MQUEL, slm ve Medeniyeti, Doutan Gnmze, (ev. Ahmet
Fidan-Hasan Mente), c. I, Birleik Datm. stanbul 1991.
ANTONY DOLPHN ALDERSON, Btn Ynleri ile Osmanl Hanedan, (ev.
efaettin Severcan, Yayna.Haz. Mustafa Armaan), z Yay.
stanbul 1998.
APAYDIN, H. Yunus, bn Abdisselm, zzeddin, DA, XIX, 284-287.
459
ARSLANTRK, Aye Hmeyra, Nesef, Necmeddn, DA, XXXII, 571-
573.
------------, Eb Hafs mer en-Nesefi`nin (l.537-1142) "et-Teysir fi`t-
Tefsr" Adl Eserinin Tahlili ve el-Bakara Suresi`nin
Tenkidli Neri, (MSBE Doktora Tezi) (233 s.), stanbul
1995.
ARU, Muhammed, el-Esm ves-Sfat Fima Beyne Ulemis
Selef ve Ehl-i tizl, slm Aratrmalar Dergisi, S. I,
1997, ss. 31-46.
------------, el-Esm ves-Sft, DA, XI. 421.
------------, Abdlkhir el-Badd el-Esm ves-sft Adl Eseri,
(Doktora Tezi MSBE), stanbul 1994.
AKAR, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatr, stanbul 2006.
ATTAR, Feridddn, Tezkiretl-Evliya, (trc. Sleyman Uluda), lim
ve Kltr Yay. Bursa 1984.
ATAR, Fahrettin, Attb b. Esd, DA, IV, 93.
ATAY, Hseyin, Osmanllarda Yksek Din Eitimi-Medrese
Programlar, cazetnmeler-Islahat Hareketleri, stanbul
1983.
ATE, Ahmed, Muhyiddin Arab, A, VIII, stanbul 1979.
ATE, Sleyman, r Tefsr Okulu, A., Basmevi, Ankara 1974.
------------, Slem ve Tasavvuf Tefsri, Snmez Ne., stanbul 1969.
------------, Kutub, DA, XXVI, 498-499.
------------, Cneyd-i Badad, TDV, VIII, 119-121.
------------, Cneyd-i Badad/Hayt Eserleri ve Mektuplar, Snmez
Ne. stanbul 1970.
460
ATILGAN, Yusuf Kenan, Lednn lmin Hz. Musa-Hzr (a.s.) Kssas
Balamnda Kelm Adan Deerlendirilmesi (baslmam
Yksek Lisans Tezi CSBE), Sivas 2006.
AVCI, Seyit, Sfilerin Hads Anlay, Bursev rnei, stanbul
2004.
------------, Sflerin Hads Tesbt lleri: smil Hakk Bursev, Bir
nceleme Hads Tetkikleri Dergisi, II, S. I, stanbul 2004.
AYDEMR, Abdullah, Beytlizze, DA, VI, 90.
AYDIN, brhim Hakk, Molla Fenr, DA, XXX, 245-246.
AYDINLI, Abdullah, krime b. Eb Cehil, DA, XXII, 42-43.
AYDINLI, Yaar, smil Hakk Bursevnin Felsefe Tasavvuru, slmi
Aratrmalar Dergisi, C. XVI, S. 2, 2003, ss. 185-194.
AYDZ, Davut, Ceven zerine, Yeni mit Dergisi, Ocak-ubat-
Mart S. 51. 2001.
AYN, Mehmet Ali, smil Hakkya Dir Bir Tetkik Hlsas
Darl-fnun lahiyat Fakltesi Mecmuas, II, S. IX.,1928
stanbul.
------------, Trk Azzleri I, smil Hakk, stanbul 1944.
------------, slm Tasavvuf Tarihi, Akabe Yay. stanbul 1985.
AYVERD, Smiha, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, c. II. stanbul
1993.
AZAMAT, Nihat, Hac Bayram- Vel, DA, XIV, 442-447.
BAHADIROLU, Mustafa, ftde, Tasavvuf Grleri ve Celvetiyye Tarkat,
(Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, USBE.), Bursa
1990.
BAHTYAR, Niyazi Hseyin, Balkanlarda Trk nlleri: Ansiklopedik
Bilgiler, 1. kitap, stanbul 1999.
BALTACI, Ahmet, bnl-Arab, Eb Bekir, DA, XX, 488-491.
461
BALTACI, Cahit, XV-XVI. asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul
1976.
------------, Eitim Sistemi, Osmanl Dnyy Nasl Ynetti, (kitb
iinde), z Yay., stanbul 1998.
BANARLI, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c. I, MEB. Yay.,
stanbul 1998.
BARDAKOLU, Ali, Eb Hanife/Literatr, DA, X, 143-145.
BARKAN, mer Ltfi, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi,
II, 1942, ss. 281, 288.
BAAR, Alaaddin, Esm-i Hsn, Zafer Yay., stanbul 2004.
BAYKAL, Ltf, Bursev ve Msrnin Tevhid Rislelerinde Yer Alan
Vahdniyet Anlay, (Yksek Lisans Tezi MSBE),
stanbul 1985.
BAYRAMOLU Fuat-Nihat Azamat, Bayramiyye, DA, V, 269-273.
BAYSUN, Cavit, Mehmed IV A, VII.
------------, Emr Sultan, A, IV, 261-263.
------------, Ebusud Efendi, A, IV, 92-99.
------------, Mehmed IV, A, VII.
------------, Ahmed II, A, I.
BAZ, brahim Abdlehad Nuri-i Svsnin Hayat, Eserleri ve
Tasavvuf Grleri, (Yaymlanmam Doktora Tezi
ASBE), Ankara 2004.
BERKES, Niyazi, Trkiyede adalama, Dou-Bat Yay., stanbul
1978.
BEYHAK, Eb Bekr Ahmed b. el-Huseyn, Deliln-nbvve, I-VII,
Beyrut 1985.
462
BER, Ramazan, Eb Bekir bnl-Arab ve el-Emedl-Aks Adl
Eseri, (MSBE, Doktora Tezi), stanbul 1999.
BLGE, Mustafa, lk Osmanl Medreseleri, stanbul 1984.
BLGN, Orhan, Fahreddn-i Irk, DA, XII, 84-86.
BLC, Mcahit, Kayymiyet ve Esir Maddesi, Kpr Dergisi,
Bahar 1996 S. 54.
BOLAY, Sleyman Hayri, Aristo Metafizii ile Gazl Metafiziinin
Karlatrlmas, Kalem yay., stanbul 1980.
------------, Felsef Doktrinler ve Terimler Szl, Aka Yay., stanbul
1996.
BOSNALI, Sleyman, Onun (c.c.) Adyla, zmir 2006.
------------, En Gzel simler Onu Anlatyor, Esm-i Hsn Tecellleri,
Srlar, Rehber Yay., stanbul 2006.
BOZKURT, Nahide, Halfe Me'mun dnemi ve slam Kltr Tarihindeki
Yeri, (yaymlanmam Doktora Tezi ASBE), Ankara 1991.
------------, Memn, DA, XXIX, 101-104.
BRCKELMANN, C., Ragb Isfehn, A, IX, 593-594.
BUHAR, Eb Abdullah Muhammed b. smil, Sahh'l-Buhari, I-II,
Kahire 1953.
BUHL, Fr, Mzdelife, A, VIII, 868-869.
BURSALI, Mehmet Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri, (Haz. A. Fikri
Yavuz-smil zen), I, stanbul 1972.
BUZPINAR, it Tufan Nakbleraf, DA, XXXII, 323-324
CM, Abdurrahman, Nefhatl-ns, (trc. Lmi elebi, Haz.
Sleyman Uluda-Mustafa Kara) Mrifet Yay. stanbul
1995.
463
CMS-SAR, Muhtasar, Tercme ve erhi, Yeni Asya Ne., (Haz. smil
Mutlu-aban Den) stanbul 2002,
CANBULAT, Mehmet,Abdl, Dn Kavramlar Szl, www.diyanet.
gov.tr.
CARL BROCKELMANN, slm Uluslar ve Devletleri Tarihi,
(ev. Neet aatay), TTK Yay., Ankara 1992.
CARL BROCKELMANN, Ragb Isfehn, A, IX, 593-594.
CEBECOLU, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber
yay., Ankara 1997.
CEYLAN, Semih, smil Ankarav ve Mesnev erhi, (,
yaymlanmam Doktora Tezi USBE), Bursa 2005.
CHENEB, Moh. Ben, bn Teymiyye, A, V/, 825-829, stanbul
1987.
COAN, K. Ziyaeddin, smil Hakk Bursev ve Ftiha Sresi Tefsri,
(yaymlanmam Yksek Lians Tezi MSBE), stanbul
2001.
COUR, A., azil, A, XI, 365.
ARICI, Mustafa, Gazl, DA, XIII, 489-505.
AKIOLU, Selim, smil Hakk Bursevnin Tuhfe-i Recebiyye
Eserininin Tahkk ve Deerlendirilmesi, MSBE., stanbul
2006.
AKMAKLIOLU, M. Mustafa, el-Fthtl-Mekkiyye, Tasavvuf Dergisi,
Yl: 4, S. 1, Temmuz-Aralk, 2003. ss. 424-468.
------------, Enel-Hakk Sz Balamnda Mevlnnn ataht
Yorumu, Tasavvuf Dergisi, Ankara, S. XV, 2005. ss. 191-
223.
ELEB, lyas, slm nancnda Gayb Problemi, MFV.Yay.,
stanbul 1996.
464
------------, Gayb, DA, XIII, 404-409.
------------, el-Emedl-Aks, DA, stanbul, XI, 1995.
------------, Havas lmi, DA, XVI, 522.
------------, Hzr, DA, XVII, ss. 406-409.
------------, hy Ulmid-Dn DA, XXII.
ELEB, Ahmet, slmda Eitim-retim Tarihi, (trc. Ali Yardm),
stanbul 1983.
ELEBOLU, mil-Keml Eraslan, Yazc-olu, A, XIII. 366.
ELEBOLU, mil, Kann Sultn Sleymn Devri Trk Edebiyat, MEB.
Yay., stanbul 1994.
------------, "Kltr ve Edebiyatmzda Allah (c.c.)", Trk Dnys
ncelemeleri Dergisi, stanbul 1994, S.142.
FT, Salih, Hatmul-Evliy, Eb Abdullah Muhammed B. Ali el-
Hakm et-Tirmizi, Tasavvuf Dergisi, S. 15, ss. 351-376.
DALAR, Abdulkadir, Klsik Trk Edebiyt erh Gelenei ve Hac
brhim Efendinin erh-i Beletna Dir, Trkish
Studies/Trkoloji Aratrmalar, Volume 2/2 Spring 2007.
DANMEND, smil Hami, zahl Osmanl Kronolojisi, III, stanbul 1961.
DRM, Eb Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl, es-
Snen, Madve Yay., (thk. Abdullah Aydnl), stanbul 1996.
DEMRC, Mehmet, smil Hakk Bursev (. 1137/1725)nin Ecvibe-
i Hakkyyesi, Tasavvuf Dergisi, Yl. 4, S. 10, Ocak-
Haziran 2003 Ankara, ss. 9-43.
DEMRC, Mustafa, Beytl-Hikme, nsan Yay., stanbul 1996.
DEMRC, Krat, Deccl, DA, IX, 67-69.
------------, Hart ve Mrt, DA, XVI, 262-264.
465
DEYLEM, Eb uca iraveyh b. ehredr el-Fidevs bi Mesuril-
Hitb, I-V, Beyrut 1986.
DNDAR, Bilal, Bedreddin Simav, DA, V, 331-334.
DNDREN, Hamdi, Ahmet nkal, Hzr, amil slm Ans. www.
ihyaamil.org.
DNER, Nuran, smil Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve
Bursevde Vridt Kltr, Tasavvuf Dergisi, S. 15,
Temmuz-Aralk 2005.
DURUSOY, Ali, bn Sn/ felsefesi, DA, XX, 322-331.
DZDA, M. Erturul, eyhlislm Ebssud Efendi Fetvalar
Inda 16. Asr Trk Hayt, stanbul 1983.
DZEN, brahim, Azz Nesefye Gre Allah, Kinat ve nsan,
(baslm Doktora Tezi), anlurfa lhiyat Fakltesi
Gelitirme Vakf Yay., Ankara 1991.
EB DAVUD, Sleyman b. E'as b. shak el-Ezdi, Snenu Eb Davud,
Msr 1952.
EB TLB, el-Mek, Ktul-Kulb, I, Umran Yay., (trc. Yakup iek),
stanbul 1998.
ELDEM, Vedat, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar
Hakknda bir Tetkik, TTK. Yay. Ankara 1994.
ENDER, Celil, Gmhane Darphanesinin 1735/1736 Yllarndaki
Yaps ve Bu Yllarda Baslan Osmanl Kurular Turk
Nmismatik Dernei Blteni,Yl. 2002, S. 37-38, ss. 55-61.
ERAYDIN, Seluk Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1984.
------------, ile, DA, VIII, stanbul 1993.

ERDEM, Hsameddin, Panteizm ve Vahdet-i Vcd Mukayesesi,
Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990.
466
EREN, adi, Kur'nda Tebih ve Temsiller, Akademi Yay.,
stanbul 2006.
------------, Nr yeti Hakknda Bz Mlahazalar, Yeni mit
Dergisi, S. 48, Nisan-Mays-Haziran, 2000.
EROLU, Muhammed, Havssl-Kur'n", DA, XVI.
ERTURUL, smil Fenni, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, nsan Yay.,
(Haz. Mustafa Kara), stanbul 1997, ss. 279-310;
------------, Maddiyyun Mezhebinin zmihlli, Orhaniye Matbaas, 1928.
ESER, Zlfiye, smi Hakk Bursevnin Esiletus-Sahafiyye
Ecvibetl Hakkiyye Adl Eseri, (yaymlanmam Yksek
Lisans Tezi, MSBE), stanbul 2003.
FERAT, M., Esm-i Hsn erhi, stanbul 1987.
FILALI, Ethem Ruhi, Abdlkhir el-Badd, DA., I, 245-247.
FURAT, Ahmed Subhi Tirmiz Ab Abdillah, A, XII/I s. 386-388
GAZL, hyau Ulumi'd-din Bedir Yaynevi I-IV, (trc. Ahmed
Serdarolu), stanbul 1974.
------------, Esml-Hsn, lh Ahlk, (el-Maksadl-esn fi erhi
essmillhil-hsn), (terc. Yaman Arkan), stanbul 1982.
------------, el-Maksadl-esn fi erhi essmillhil-hsn, ts, Msr.
------------, Kimy-y Sadet, Bedir Yay., 4. Bask, (trc. A. Faruk
Meyan), stanbul 1972 , I-II.
------------, El-Mnkzu Min-ad-Dall, MEB. Yay., stanbul 1990.
GKBLGN, M. Tayyib, Kprller A, VI. stanbul 1977.
GLCK, erafeddin, Kelm Tarihi Kiiler, Grler, Eserler, Konya
1992.
------------, Kurn ve nsan, Esra yay.Konya 1996.
GLPINARLI, Abdlbki, Celvetiyye , A., III, stanbul 1977.
467
------------, 100 Soruda Tasavvuf, Gerek Yay., stanbul 1969.
GRGN, Tahsin, Molla Fenr/Dncesi, DA, XXX, 247-248.
------------, bn Sn/literatr, DA, XX, 353-358.
GLE, smil smil Hakk Bursevnin Rhul-Mesnevsinin
ncelenmesi, (Yaymlanmam Doktora Tezi SBE),
stanbul 2002
GM, Nevin, smil Hakk Bursev`nin Kitbl-Envar` ve erh
(hayt-inceleme-tenkidli metin), (baslmam Doktora Tezi,
ESBE), 1997.
GNDODU, Cengiz Abdlmecd-i Svs, Hayt Eserleri ve Tasavvuf
Grleri, (Yaymlanmam Doktora Tezi ATSBE),
Erzurum 1997.
------------, XVII. Yzyl Osmanlsnda ki Farkl Sf Tipi
Abdlmecd-i Sivs ve drs-i Muhtef, LAM Aratrma
Dergisi c. II, S. 2 (Temmuz-Aralk 1997), ss. 21-40.
------------, XVII. Yzylda Tekke-Medrese Mnsebetleri Asndan ,
Sivsler-Kad-Zdeliler Mcdelesi, LAM Aratrma
Dergisi c. III, S. 1 (Ocak-Haziran 1998), ss. 37-75.
GNDZ, rfan, Osmanllarda Devlet Tekke Mnsebetleri, 3. bs.,
Seha Ne., stanbul 1989.
------------, Beyt, DA, VI, 86.
------------, Gmhanev, Ahmed Ziyeddin, DA, XIV.
GNGR, Erol, slm Tasavvufunun Meseleleri, 5.bs. tken Yay.
stanbul 1993.
------------, Trk Kltr ve Milliyetilik, tken Ne. stanbul 1980.
GRER, Dilver, Abdlkdir Geyln Hayt, Eserleri, Grleri,
(baslm Doktora Tezi), 3. Basm. nsan Yay. stanbul 2006.
468
------------, Sf bn Sn (. 428/1037) ve Makamtl-rfni,
Tasavvuf Dergisi, S. 6, Ankara 2001, ss. 119-158.
------------, bn Arab'de "Dinlerin (Akn) birlii ve "bdet"
Meselesi Hakknda Bir Deerlendirme, Tasavvuf Dergisi,
S, XI, s. 35. (9-54).
GVEN, Mustafa Salim, Ebul-Hasan zil ve ziliyye Tarkat,
(Yaymlanmam Doktora Tezi MSBE), stanbul 1999.
HAK, Muhirul, slm Toplumu ve Toplumun Haytnda Caminin
Yeri (trc., Ahmet G), UFD., S.III, c. III, Bursa 1991.
HALAOLU, Yusuf, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn
Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, TTK.Yay. Ankara
1991.
------------, XIV ve XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve
Sosyal Yap, TTK.Yay., Ankara 1991.
HKM, el-Mstedrek, ales-Sahhayn el-Mstedrek, Eb Abdullah
bn'l-Beyyi Muhammed Hakim en-Nisaburi, 405/1014,
(tahkik Hamdi Demirda Muhammed. Mekke), Mektebetu
Nizar Mustafa el-Baz, 2000/1420.
HALFE, Mehmed, Tarih-i Glmn, haz. mer Karayumak, ts.
HARMAN, mer Faruk Belam b. Br, DA, V, 389-390.
------------, Buhtunnasr, DA, XI, 380-381.
------------, saf b. Berayha, DA, III, 455.
HEFFENING, W., afi, A, XI, 268-272.
------------, Al-Muzn, A, VIII, 870.
HLM, mer Faruk, Hzr Aleyhisselm, Fatih yay., stanbul 2002.
HUART, Cl, Hd Sebzevar, A.
HUCVUR, Keful-Mahcb, (trc. Sleyman Uluda, Dergah Yay.
stanbul 1982.
469
HSEYN CSR Risle-i Hmidiyye, (Terc. Manastrl smil Hakk, Sad.
Ahmet Gl), Bahar Yay. Ankara ts.
IIK, Hidayet, Dinler Tarihi Asndan Fahreddn Razi ve
Eserleri, (Yaynlanmam Doktora Tezi, SSBE), Konya
1998.
BN KAYYM, el-Cevziyye, Esml-Hsn, Polen Yay.,(ev. Hanifi Akn-
Muhittin Korkmaz), stanbul 2005.
BN, Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvn, es-
Snen, ar Yay., stanbul 1981.
BNL-ARAB, EB BEKR, el-Avsm Minel-Kavsm, (nr. Muhubiddin
el-Hatb) Kahire 1371.
LGREL, Mcteba, D.G.B. slm Tarihi, XI, stanbul 1993.
MADDDN, Halil, slmn Tarih Yorumu, (ev. Ahmet Araka), Risle
Yay., stanbul 1988.
PRL, Mehmet, ivizde Muhyiddn Mehmed Efendi, DA, VIII,
348-349.
Z, Mahir, Tasavvuf, Mhiyeti, Bykleri ve Tarkatler, stanbul
t.s.
KANDEMR M. Yaar Ftma, DA, XII, 219-223
KAPAR, Mehmet Ali, Eb Leheb, DA, X, 178-179.
------------, Eb Cehil, DA, X, 117-118.
KARA, hsan, smil Hakk Bursevnin Tuhfe-i Hasskiyyesi (III.
Blm), Yksek Lisans Tezi, MSBE., stanbul, 1997.
KARA, Mustafa, Tasavvuf ve Tarkatler Tarihi, stanbul 1990.
------------, bn Teymiyye, Takyddn/Tasavvuf DA, XX, 413-414.
KARAAM, Hatice, Dervi mer Fud Efendinin erh-i Vird-i Settr
Adl Eseri ve Tasavvuf Grleri, (nceleme-Metin),
470
(yaymlanmam, Yksek Lisans Tezi, DESBE), zmir,
2006.
KARADA, Cafer, sml Hakk Bursevnin tikad Grleri UFD,
S. VIII, c.VIII, 1999.
------------, bnl-Arab, Muhyiddin/tikad Grleri, DA, XX, 516-
520.
KARADENZ, Osman, bn Berrecn, DA, XIX, 371-372.
KARAGZ, smil, yet ve Hadslerin Inda Esm-i Hsn, DB.,
Yay. Ankara 2007.
KARAL, Enver Ziya, Ahmed III, A, I.
KARAMAN, Hayreddin, mm- Rabbn ve slm Tasavvufu, stanbul
1992.
KARAMURSAL, Ziya, Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, Ankara 1989.
KARAPINAR, Fikret, Hakm et-Tirmiz ve Ona it bir Mecma Mrife
Dergisi, S.2, Gz 2005.
KARLIAA, H. Bekir, Gazl/Eserleri, DA. XIII, stanbul 1996.
------------, bn Sn/etkileri, DA, XX, 345-353.
KAYA, Mahmut, Esr, DA, XI, 390.
------------, bnl-Arab, Muhyiddin/slm Dncesindeki Yeri, DA,
XX, 520-522.
KAZICI, Ziya -Mehmet EKER, slm Trk Medeniyeti Tarihi, ar
Yay. stanbul 1981.
KAZICI, Ziya, slm Messeseleri Tarihi, stanbul 1991.
------------, Osmanllarda htisab Messesesi, Kltr Basn Yayn
Birlii Yay., stanbul 1987.
------------, slm Kltr ve Medeniyeti, Tima Yay., stanbul 1996.
471
------------, smil Hakk Bursevye Gre Osmanl Messeseleri
MFD., S. 7, 8, 9, 10, stanbul 1995, ss. 208-209. (Tuhfe-i
Haskiyyenin ksaltlm, sdeletirilmi ve transkribe
edilmi halidir.)
KEKLK, Nihat, Sadreddn Konev'nin Felsefesinde Allah-Kinat ve
insan, stanbul, 1967.
KELBZ, Dou Devrinde Tasavvuf (Taarruf), (Haz. Sleyman
Uluda), Dergah yay., stanbul 1992.
KENZ'L-UMMAL, f sneni'l-akval ve'l-ef'al / Alauddin Ali b. Abdlmelik b.
Kad Han Mttaki el-Hindi, 975/1567, (ner. Bekri Hayyni,
Saffet Saka), 5. bs. Beyrut, Messeset'r-Risle, 1985/1405.
KESKN, Halfe, slm Dncesinde Allah-lem likisi, Beyn Yay.
stanbul 1996.
KILAVUZ, Ahmet Saim, Ezel, DA, XII.
KILI, Mahmud Erol, el-Fthtl-Mekkiyye, DA, XIII, ss.
251-258.
-----------, Muhyiddin bnul-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve
Mertibil-Vcd), (Doktora Tezi, MSBE), stanbul 1995.
-----------, Ekberiyye, DA, X, 544-545.
------------, bnl-Arab, Muhyiddin DA, XX, 509.
KILI, Orhan, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Trabzon
Eyletinin dar Taksimat ve Tevcihat, Trabzon Tarihi
Sempozyumu (Trabzon 6-8 Kasm 1998), Bildiriler, Trabzon
1999.
KIRKILI, Ahmet, Balangcndan Gnmze Tasavvuf, stanbul 1996.
KOCA, Ferhat, Osmanllar Dnemi Fkh-Tasavvuf likisi: Faklar
le Sofular Mcadelesinin Tarihi Serveni GFD.,
2002/I.
472
------------, bn Teymiyye, Takyddn DA, XX, ss. 389-405.
KOER, Musa, mm Mtrdde Esm-i Hsn, (baslmam
Yuksek Lisans Tezi, MSBE), stanbul 1992.
KO BEY, Koi Bey Rislesi, (Sad. Zuhuri Danman), MEB. Yay.
stanbul 1993.
KOYT, Talat Hadscilerle Kelmclar Arasndaki Mnakaalar,
TDV. Yay., Ankara 1989.
KODAMAN, Bayram, Abdulhamid Devri Eitim Sistemi, TTK. Yay.
Ankara 1991.
KONEV, Sadreddin Esm-i Hsn erhi, (trc. Ekrem Demirli),
stanbul 2004.
KONUK, Ahmed Avni, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, I-IV, (haz.
Mustafa Tahral-Seluk Eraydn), Dergah Yay., stanbul
1987.
------------, Tedbrt- lhiyye Tercme ve erhi (haz. Mustafa Tahral)
stanbul 2004.
KONUR, Himmet, brhm Glen, Hayt, Eserleri, Tarkat,
(baslm Doktora Tezi), nsan Yay., stanbul 2000.
------------, Mesnevde Mrd-Mrid likisi Tasavvuf Dergisi, Yl.
6, S. 14, Ankara 2005, ss. 149-157.
KPRL, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, DB. Yay.,
Ankara 1993.
------------, Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK., Yay. Ankara 1991.
KPRL, Orhan, Feyzullah Efendi, A, IV, 593-600.
KPRL, Orhan F.-Mustafa Uzun, Akemseddn, DA, II, 299-302.
KSMENE, Sleyman, Allahn Gzel simleri Risle-i Nrda Esm-i
Hsn, stanbul 2004.
KRAMERS, J. H., Rz, A, IX, 645-646.
473
KUFRALU, Kasm, Gazzl, A, IV, 748-760.
------------, Eb Ysuf, A, IV, 59-60.
KUNT, Metin, (Yayn yn. Sina Akin ve. dr.),Trkiye Tarihi III.
Osmanl Devleti 1600-1908, stanbul 1997.
KURNAZ, Cemal -Mustafa Tat, bn s, DA, XX, 91-92.
KURNAZ, Cemal, Hzr/Edebiyt, DA., XVII, stanbul 1997.
------------, Belks/Edebiyt, DA, V, 421-422.
KUEYR, Ebl-Ksm Abdlkerm b. Hevzn, Risle, Beyrut 1413.
KUEYR, er-Risle, (trc. Sleyman Uluda), stanbul 1978.
KUT, Gnay smil Hakk, The Encyclopaeda of slm (new
Edition), Vol. IV, 1978 Leiden. Pp. 191-192.
KK, Hlya-Hamza Kk, Endlsten nemli Bir Sima bn
Berrecn SFD., Gz, S. XIV, 2002, ss. 126-140.
KTKOLU, Bekir Sleyman II, A, XI, stanbul 1979.
LAMMENS, H., Dihye, A, III, 586.
LEKESZ, mer, Sevgilinin Evi, Kbe Simgecilii zerine Bir
zmleme, Yedi Gece Kitaplar, stanbul 1997.
MACDONALD, D. B., Allah, A., I.
------------, Hizb, A, V/, 548.
------------, Belam, A, II, 464-465.
------------- [Ahmet Ate], Mtrd, A, VII, 405-406.
MAKDISI, George, Kadir Sfisi bn Teymiyye, (ev. Vahit Gkta)
Tasavvuf Dergisi, Temmuz-Aralk 2007.
MASSGNON, L., ibl, A, XI, 516-517.
MATRD, Eb Mansr, Teviltl-Kur'ndan Tercmeler, (trc. Bekir
Topalolu), mm Eb Hanfe ve mam Matrdi Aratrma
Vakf, stanbul 2003.
474

MAZHARUDDN SIDDIK, Kurnda Tarih Kavram, (ev. Sleyman
Kalkan), Pnar Yay., stanbul 1990.
MEHMED SREYY, Sicill-i Osmn, I, IV, (Yayna haz. Nuri Akbayr, eski
Yazdan aktaran, Seyid Ali Kahraman), Tarih Vakf Yurt
Yay., stanbul 1996.
MISR, Niyzi, Risle-i Tevhd, Sleymaniye Ktp, Mihrimahah
Sultan Bl, nr. 384. (73-80 vr.)
MRAS, Kmil, Buhar, Sahh-i Buhar Muhtasar Tecrd-i Sarh
Tercmesi ve erhi, VIII, DB.Yay., Ankara 1987.
MQUEL Andre, Doutan Gnmze slm ve Medeniyeti, (ev.
Ahmet Fidan-Hasan Mente), Birleik Datm, stanbul
1991.
MOH. B. CEHENEB, bnlhcib, A, V/, 856-857.
MUHYDDN- ARAB, (bn Arab), el-Fthatl-Mekkiyye f Mrifetil-
Esrril-Malikiyyeti vel-Mlkiyyeti, I-IV. (Haz. Muhammed
Abdurrahman Maral), Mektebett-Tahkk bi Daril-hy-i
et-Tursil-slm, 1. Bs., Beyrut Lbnan, 1998 (1418).
-------------, Fussul-Hikem, (ev. Nuri Genosman), stanbul 1992.
-------------, Fen Rislesi, (Kitbl-Fen Fil Mhede), ev. Mahmut
Kank, z Yay., stanbul 2007.
M. NUR P, Netayic l-Vukuat Kurumlar ve rgtleri ile Osmanl
Tarihi, (sad. Neet aatay), I-IV, TTK. Yay. Ankara 1992.
MUSLU, Ramazan, XVII. Asrda Anadoluda Tasavvuf, (Doktora Tezi
------------, smil Hakk Bursev ve Temam`l-Feyz Adl Eseri I,
(yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE), stanbul
1994.
475
MNV, Abdurraf, el-Feyzl-Kadir erhu Cmius-Sar, Darul-
Marifet, Beyrut 1952.
MSLM, b. el-Haccac el-Kueyr, en-Nsbur, Ebul-Husayn, el-
Camius-Sahh, ar Yay., stanbul 1981.
NAMLI, Ali smil Hakk Bursev Hayt, Eserleri, Tarkat Anlay,
nsan Yay., stanbul 2001.
------------, smil Hakk Bursev, DA, XXIII.
. ------------, smil Hakk Bursev ve Temam`l-Feyz Adl Eseri II,
(yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE), stanbul
1994.
------------, Giri, smil Hakk Bursev, Rhul-Beyn Kurn Meli
ve Tefsri, (Terc. H. Kmil Ylmaz ve dr.), I, stanbul 2005.
------------, smil Hakk Bursevnin Gzyle Hac ve Kutsal
Meknlar, Sf, Gelenek ve Hayt, Kekl Dergisi, S. 10,
Gz 2006, s.24.
NASR, Seyyid Hseyin Fahreddin Rz, slm Dncesi Tarihi,
II, (ev. Brhan Krolu, Editr, M. M. erif-Mustafa
Armaan), stanbul 1990.
NECMDDN, Kbr, Tasavvuf Hayt [Risle ilel-Him], (Haz: Mustafa
Kara), stanbul 1980.
NEDV Abdul-Br, Kitap ve Snnetin Ruhuna Gre Tasavvuf ve
Hayt, TDV. Yay. Ankara, 1998.
NESA, Eb Abdurrahman Ahmed b. Ali b. uayb, Snen'n-Nesai,
haz. Abdlfettah Eb Gudde, 3. bs., Dr'l-Beiri'l-
slmiyye, Beyrut 1988.
OCAK, A. Yaar, b- Hayt DA., I, stanbul 1988.
------------, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Dinde Tasfiye
(Prtanizm) Teebbslerine Bir Bak, Kadzdeliler
476
Haraketi, Trk Kltr Aratrmalar, XVII-XXI/1-2,
Ankara 1983.
OKUDAN, Rifat, Eb Bekir ibl Hayt, Orijini ve Tasavvuf
Tarihindeki Yeri, Tasavvuf Dergisi, Ankara, 2007, S. 19,
ss. 211-234.
ORHONLU, Cengiz, Mustafa II, A, VIII.
ORTAYLI, lber, Trk dare Tarihi, TODA Enstits Yay. Ankara
1979.
CALAN, Hasan Basri, XVII. Yzylda Bursada Tasavvuf Kltr,
(Doktora Tezi USBE), Bursa 1999.
GKE, Ahmet, "Bir Tasavvuf Terimi Olarak Ricalu'l-Gayb: bn
Arab'nin Grleri", Tasavvuf Dergisi, Ankara 2001, S. 5,
ss. 161-201.
T, Salim, Eb Ysuf, DA, X, 260-265.
NGREN, Reat, Osmanllarda Tasavvuf, Anadoluda Sufler, Devlet
ve Ulem, z yay., stanbul 2000.
------------, Fatih Devrinde Belli Bal Tarkatler ve Zeyniyye, (Yksek
Lisans Tezi MSBE), stanbul 1990.
------------, Osmanl Devletinin lk eyhlislm Molla Fenrnin
Tasavvuf Yn, Trkler, XI, (nr. Hasan Celal Gzel ve
dr.), Ankara 2002.
------------, brhim b. Edhem, DA, II, 293-295.
------------, Marf-i Kerh, DA, XXVIII, 67-68.
------------, Musluhiddin Mustafa, DA, XXXI, 269-271.
Z, Mustafa Meclis, Muhammed Bakr, DA, 253-255.
ZAYDIN, Abdlkerm, Cebele DA, VII, 184.
ZCAN, Abdulkadir, Clus, DA, VIII.
477
------------, Edirne Vakas, DA, X.
------------, Askeri Tekilat Osmanl Dnyy Nasl Ynetti, (kitb
iinde), z Yay. stanbul 1998.
ZDEMR, Mehme, Endls Mslmanlar lim ve Kltr Tarihi, TDV.
Yay. Ankara, 1997.
ZEK, Ali ve dr., Kurn- Kerm ve Trke Aklamal Tercmesi,
Medine-i Mnevvere 1407-1987.
ZEN, kr, Mzen, DA, XXXII, 246-250.
------------, Mtrd, DA, XXVIII, 146-151.
------------, Mtrd/Fkh ve Fkh Uslndeki Yeri, DA, XXVIII,
159-165.
ZER, Abdullah, slm Hukuk Literatrnde Tazir Cezlar ve
eylislm Muhyiddin B.lyas ivizdenin Risle-i
Mteallika Bit-Tezir Adl Eseri, (Yaymlanmam Yksek
Lisans Tezi, MSBE), stanbul 2000.
ZER, Mustafa, skp'te Trk Mimarisi (XIV.-XIX. Yzyl), VI.
Dizi-S. 65 TTK, Ankara 2006.
ZERVARLI, M. Sait, bn Teymiyye, Takyddn/tikad Grleri, DA,
XX, 405-413.
ZKAYA, Ycel, Osmanl mparatorluunda ynlk, TTK. Yay.
Ankara 1994.
ZKSE, Kadir, Eb Medyen uayb el-Ensrnin Tasavvuf
Dncesi, CFD, Sivas 2007.
ZLER, Nurten Tasavvufta Hzr Telakkisi ve Niyz Msrnin Hzr
Rislesi, (baslmam Yksek Lisans Tezi MSBE), stanbul
2004.
ZTUNA, Ylmaz, Devletler ve Hnednlar-Trkiye (1074-1990), II,
Kltr B. Yay., Ankara 1996.
478
ZTRK, eyda, smil Hakk Bursevnin iki tuhfesi: Tuhfe-i
Vesmiyye, Tuhfe-i Aliye, (Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi MSBE), stanbul 1999.
ZTRK, eyda-AKDL, M. Ali, Tuhfe-i Vesmiyye, Tuhfe/ Seyr-i
Slk kitb iinde ss. 109-193, nsan yay., stanbul 2000.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri
Szl, I-III, MEB Yay., stanbul 1993.
PAMUK, evket, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, stanbul 1988.
PARLADIR, Selahattin Medrese Hakknda Pedagojik bir
Deerlendirme DEFD., IV, zmir 1979.
PEDERSEN, Johs, Mescid, A, VIII.
POYRAZ, rfan, smil Hakk Bursev, Kitb- Haytul-Bl,
(USBE.Yksek Lisans Tezi), Bursa 2001.
RGIB, el-sfahn, el-Mfredt, (nr. Kahraman Yay.), stanbul
1986.
RAHMAN, Fazlur, bn Sin, slam Dncesi Tarihi, II, (ev. Osman
Bilen, Editr M. M. erif), nsan Yay., stanbul 1990, 99-
125.
RTTER, H. Cneyd, A, III, 241-242.
RUM, Erefolu, Mzekkin Nfus, Metin Yay., stanbul 1996.
SAD el-KAHTN, Kurn ve Snnette Esm-i Hsn erhi, (trc. Ahmet
yibildiren), Konya 1997.
SAKAOLU, Nejdet, Osmanl Eitim Tarihi, letiim Yay. stanbul 1991.
SAM, emseddin, Kms- Trk, kdam Matbaas, Dersadet
1317.
------------, Kmusul-Alm, stanbul,1316.
SARAY, Mehmet, Trk-ran Mnsebetlerinde iiliin Rol, Trk
Kltr Aratrma Enstits Yay. Ankara 1990.
479
SARICIK, Murat Kavram ve Misyon Olarak Ehl-i Beyt, Nesil Yay.,
stanbul 1997.
SARIKAVAK, Kzm, Dnce Tarihinde Urfa ve Harran, TDV. Yay.
Ankara 1977.
SARIKAYA, Yaar, Osmanl Medreselerinin Gerilemesi Meselesi:
Eletirel Bir Deerlendirme Denemesi, slm Aratrmalar
Dergisi, S. 3., 1999. 23-39.
SARITOPRAK, Zeki, Esm-i Hsn ve Yaratcy Kavrama Meselesi,
Kpr Dergisi, K 1995 No. 49, ss. 80-92.
------------, Deccal/slamiyette Deccal, DA, IX, 69-72.
SAYAR, Ahmed Gner, Osmanl ktisat Dncesinin
adalamas, Der Yay. stanbul 1986.
SCHACHT, J., arn, A, XI, 344-345.
SCHMMEL, Anne Marie, Tasavvufun Boyutlar, (trc. Ender Grol),
stanbul 1982.
SEHV, emsddin Muhammed, b. Abdirrahman, Fethul-Mus,
Khire 1968.
SELV, Dilver ve dr., Kurn ve Snnet Inda Rabta ve
Tevessl, 3.bs., Umran Yay., stanbul 1994.
SEVG, Vasfi Rait, nsz, Abdulkadir Altnsu, Osmanl
eyhlislmlar, Ayyldz Matbaas A.. Ankara 1972.
SOLMAZ, Sleyman Divn iirinde Sefer, Trkiyat Aratrmalar
Dergisi, Bahar 2005, S. 17, ss. 133-145.
SHREVERD, Tasavvufun Esaslar-Avrifl-merf Tercemesi, (Haz. H.
Kmil Ylmaz-rfan Gndz), Erkam Yay., stanbul ts.
SLEM, Eb Abdirrahman, Tasavvufun Ana lkeleri Slemnin
Risleleri, (ev: Sleyman Ate), Ankara 198.
480
AHN, Hseyin, Esm-i Hsn ve Eserleri, (Yksek Lisans Tezi
AHN, Kmil, Edebli, DA, X, 393-394.
AHNOLU, Nazif, Vef/eyh Vef, A, XIII, 254.
------------, Vird, A, XIII, 318-320.
EBSTER, Glen-i Raz, (ev. Abdlbaki Glpnarl), MEB Yay.,
stanbul 1985.
EKER, Dursun Ali, Mzdelife, DA, XXXII, 239.
EMSEDDN, Mehmed, Bursa Dergahlar, Yadigar- emsi, Haz. Mustafa
Kara, Kadir Atlansoy, I-II, Bursa 1997.
ENGL, dris, Kurn Kssalar zerine, zmir 1994.
EEN, Ramazan, Harran Tarihi, TDV. Yay. Ankara 1996.
MEK, Selami, Keanl Sleyman Zt ve XVIII. Asrda Celvetilik,
(Yaymlanmam Doktora Tezi, ASBE), Erzurum 2005.
MEK, mit, Ceven Meli, Szler Yay. stanbul 1992.
TABAKOLU, Ahmet, Trk ktisat Tarihi, stanbul ts.
TABERN, Sleyman b. Ahmed, el-Muceml-Kebr, tahkik, Hamdi
Abdlmecd, es-Selef, Mektebetu bn. Teymiyye Kahire ts.
TAHRALI, Mustafa Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, A. Avni Konuk,
Fussl-Hikem Tercme ve erhi, stanbul 2005, III, 9-63.
------------, Muhyiddin bn Arab ve Trkiye'ye Tesirleri Endlsten
spanyaya, Ankara 1996, ss. 69-78.
------------, Muhyiddin bn Arab ve Trkiye'ye Tesirleri KAM., Ocak
1994, Y. 23, S. 1.
------------, Fssul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Bz
Meseleler A. Avni Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve
erhi, I, XXIX-LXIV.
481
------------, Fssul-Hikemde Tezadl fdeler ve Vahdet-i Vcd,
A. Avni Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, II, ss. 9-
38.
TAHRR HEYET, smil Hakk, A, V/.
TANC, Muhammed, ehristn, A, XI, 393-396.
TANPINAR, Ahmet Hamdi, Be ehir, Dergah Yay. stanbul 1992.
TAYLAN, Necip, Anahatlaryla slm Felsefesi, Ensar Ne., stanbul
1983.
TAY, Mehmet Serhan, Feyzullah Efendi, Seyyid, DA, XII,
TEKEL, lhan, Selim lkin, Osmanl mparatorluunda Eitim ve
Bilgi retim Sisteminin Oluumu ve Dnm, Ankara
1993.
TERZOLU, Arslan, bn Sn/tp, DA, XX, 331-336.
TRMZ, Muhammed b. s, Snen (ev. Osmn Zeki Molla
Mehmedolu, I-IV, stanbul ts.

TOPALOLU, Bekir, slm Kelmclarna ve Filozoflarna Gre Allahn
Varl (isbt- Vcib), DB, Yay., Ankara 1992
------------, Mtrd/Kelma dir Grleri,DA, XXVIII, 151-157.
------------, Allah, DA, II, 483.
------------, hir DA, I, 542.
------------, Btn DA, V, 187.
------------, Esm-i Hsn, DA, XI.
------------, Evvel, DA, Xl, 545.
------------, Hay DA, XVI.
------------, sm-i azam, DA, XXIII, 75-76.
------------, Mtrd/Tefsre Dir Grleri, DA, XXVIII, 157-159.
482
TOPRAK, Mehmet, Ceven DA, VII. 462-464.
TOSUN, Necdet, mm- Rabbn, Kaynak Yay. stanbul 2007.
.TUN, Semra, Dvan iirinde Hz. brhm ve Ades Kssasna
Dir, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Bahar 2005.
TLC, Sleyman, Lebd b. Reba, DA, 121-122.
TURYAN, Hasan, Bir Kmil nsan smil Hakk Bursev, Merassa Yay.,
Bursa 2006.
ULUDA, Sleyman-Seluk Eraydn, Erbin, DA, XI.
ULUDA, Sleyman, slm Dncesinin Yaps, Selef, Kelm,
Tasavvuf, Felsefe, Dergah Yay. stanbul 1979.
------------, bn Arab, Diyanet Vakf yay. Ankara 1995.
------------, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul 1995.
------------, slm Geleneinde Seyhat Kavram, Kekl Sf
Gelenek ve Hayt, Nisan/Haziran 2005, S. IV, ss. 4-11.
------------, Abdal, DA, I, 59-60.
------------, Byezd-i Bistm, DA, V, 238-241.
------------, Btn lmi, DA, V, 188.
------------, Abdlkdir-i Geyln, DA, I, 236-237.
------------, Hallc- Mansr, DA, XV, 377-381.
------------, Halife, DA, 299-300
------------, Hakm et-Tirmizi, DA, XV. 196-198.
------------, Celvet, DA, VII, stanbul 1993.
------------, Halvet DA, XV, stanbul 1997.
------------, Hzr/Tasavvuf ve Halk nanc DA, XVII, stanbul 1998.
------------, Hizb, DA, XVIII, 182-183.
------------, Kef, DA, XV, 315-317.
483
UZUN, Mustafa, Allah/Edebiyt , DA., II, 499.
------------, Mustafa Muhammediyye, DA, XXX, 586-587.
UZUNARILI, smil Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, 3.bs.
TTK Yay., Ankara 1988.
------------, Osmanl Tarihi, III/, 4. bs., Ankara 1988.
------------, Osmanl Tarihi, III/, TTK. Yay., Ankara 1988.
------------, Osmanl Tarihi, IV/, 4. bs., TTK Yay., Ankara 1988.
------------, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, TTK. Yay, Ankara
1984.
------------, andarl, A, III, 352.
UZUNPOSTALCI, Mustafa, Eb Hanife, DA, X, 131-138.
LKEN, Hilmi Ziya, bn Sn, A, V/, 807-824.
NL, Nuri, slam Tarihi, II, stanbul 1994.
------------, Anahatlaryla slm Tarihi, stanbul 1984.
STNER, Kaplan, Dvan iirinde Tasavvuf, Birleik Yay. (Baslm
Doktora Tezi), Ankara 2007.
VASSAF, Hseyin, Keml-name-i smil Hakk, Haz. Murat Yurtsever,
Bursa 2000.
VAUX, B. Cara de, Buhtunnasr, A, II, 774-775.
------------, Belks, A, II, 492-493.
WENSNCK, A. J., Hrt ve Mrt, V/, 305-306.
YALTKAYA, M. erafeddin, Simavne Kadsolu eyh Bedreddin, (Haz.
Hamit Er), Kitbevi Yay., stanbul 1994.
------------, Badr-Al-Dn Smv, A, II, 444-446.
YAMAN, Recep, smil Hakk Bursevnin Kitbs-Slk Adl Eseri,
(Yaymlanmam Yksek lisans Tezi, YYSBE), Van 1998.
484
YARDIM, Ali, Dihye b. Halfe, DA, IX, 294.
YARGICI, Atilla, Kur'nn nerdii deal nsan Modelinin
Olumasnda Sevginin Rol, (Baslmam Doktora Tezi
ASBE), Ankara 2002
YARIMBA, Emine, Kur'n- Kermde Esm-i Hsn ve Mesajlar,
(Yksek Lisans Tezi MSBE), stanbul 2000.
YAVUZ, mer Faruk, Gazlde Esm-i Hsn Yorumu, Din
Bilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI. (2006), S. 4. ss.
49-95.
YAVUZ, Salih Sabri, sferyn, Eb shk, DA, XXII, 515-516.
YAVUZ, Yusuf evki, Cedel, DA, VII, stanbul 1993.
------------, -Cafer Karada, smil Hakk Bursev/tikad Grleri,
DA, XXIII, 109-110.
------------, Fahreddin er-Rz, DA, XII, 89-94.
------------, Eb Hanife/Akaide Dir Grleri, DA, X, 138-143.
------------, Esam, Eb Bekir, DA, XI, 354.
YAZICI, Tahsin, Eb Medyen, DA, X, 186-187.
------------, smil Haqqi, Encyclopaeda Iranca, Vol. VIII, 1998
Californa, pp. 627.
------------, Tasin, Mrf Kerh, A, VII, 344-345.
YAZICIOLU, Muhammed, Muhammediyye, Ferahur-Rh erhi ile, (Haz.
Abdlvahhap ztrk), elik Yay. stanbul 2005.
YEN, Abdullah, v.dr., Osmanlca-Trke Ansiklopedik Byk
Lgat, Trdav Yay., stanbul 1985.
YENTERZ, Emine, Dvan iirinde Nat, TDV. Yay., Ankara 1993.
------------, Trk Edebiyatnda Natlara Dir Trkler, XI, 2002.
485
------------, Trk Edebiyatnda Nat, Yamur Dergisi, Nisan-Mays-
Haziran 2002.
YILDIRIM, Ahmet, Tasavvufta Riclu'l-Gayb Telakkisi ve Konuyla
lgili Bz Rivayetler, SDFD., S. 4, sparta 1997.
YILDIRIM, Suad, Kurnda Ulhiyyet, Kayhan Yay., stanbul 1997.
------------, Alm, DA, II, stanbul 1989.
YILDIZ, Ali, Itrinin Nat, Yamur Dergisi, Nisan-Mays-Haziran
2002.
YILDIZ, Abdullah, Tarih Bilinci, Denge Yay. stanbul 1994.
YILDIZ, Abdulvahap, Meybud ve Keful-Esrr Adl Tefsrinde
Tasavvuf Kltr, (baslmam Doktora Tezi HSBE), 2000.
YILDIZ, Sakb, Trk Mfessiri smil Hakk Bursevnin Hayt
slmi limler Fakltesi Dergisi, S. I, Erzurum, 1976.
------------, Atpazar Osman Fazl DA, IV.
------------, Vaaz ve Hutbelerle Camilerde Din Eitimi, Diyanet leri
Bakalnn Rol, Trkiye 1. Din Eitimi Semineri, Ankara
(22-23 Nisan 1981), s. 59.
YILMAZ, Ali, Trk Edebiyatnda Esm-i Hsn erhleri ve bn-i s-
y Saruhn'nin erhi Esm-i Hsn's, CFD, S. II, Sivas
1998.
YILMAZ, H. Kmil, Celvetiyye DA, VII, stanbul 1993.
------------, Tasavvuf Hads erhleri ve Konevnin Krk Hads erhi,
stanbul 1990.
------------, Azz Mahmud Hdy, DA, IV. stanbul 1991.
------------, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1994.
------------, Azz Mahmd Hdy ve Celvetiye Tarkat, MV. Yay., ts.
486
YRKAN, Yusuf Ziya, Ebul-Feth ehristani: Milel ve Nihal
zerine Karlatrmal Bir nceleme ve Mezheplerin
Tetkikinde Usl, (Notlarla Yayna Hazrlayan: Murat
MEM), Kltr B. Yay, (XVII+257 s.) Ankara 2002.
YURD, Ali hsan, Akemseddn, Hayt ve Eserleri, (Dzeltme ve
eklemelerle yayna hazrlayan, Mustafa S. Kaalin) MFV.
Yay. stanbul 1994.
YURDAGR, Metin, yet ve Hadslerde Esm-i Hsn, Mrifet Yay.,
stanbul 2006.
------------, Bek , DA, V, 359-360.
YURDAYDIN, Hseyin G, Dnce Tarihi, Trkiye Tarihi II, (Yayn
Yn. Sina Akin), stanbul 1997.
------------, slm Tarihi Dersleri, Ankara 1982.
YURTSEVER, M. Murat, smil Hakk Bursev Dvan, Bursa 2000.
------------, smil Hakk Divn (nceleme-Metin), (Yaymlanmam
Doktora Tezi, USBE), Bursa 1990.
------------, smil Hakk Bursevnin Kitbl-Envr UFD, c.VII,
S.VII, Bursa 1998, 279-296.
------------, smil Hakk Bursev/Edebiyt, DA, XXIII, stanbul
2001.
------------, smil Hakk Tekkesi, DA, XXIII, 110-111
YCE, Abdulhakim, Rznin Tefsinde Tasavvuf, zmir 1996.
YCETRK, Orhan Seyfi, Belks, DA, V, 420-421.
Eb ZEHRA, Muhammed, Eb Hanife, (ev. Osman Keskiolu), DB.,
Yay. Ankara 1992.
ZERKE, Eb Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadr b.
Abdullah, et-Tezkire fi'l-ehdsi'l-mtehere, Dr'l-
Ktbi'l-Aliye, Beyrut 1986.
487
nternet Siteleri
www.diyanet.gov.tr.
www.tasavvufalemi.org.
www.tasavvufdergisi.net.
www.yazmalar.gov.tr.
www. ihyasamil.org.
www.irankulturevi.com/turkce/iran/hurmuzgan
www.semazen.net.
488
ZET ZET ZET ZET

DOKTORA TEZ
SML HAKKI BURSEVNN TUHFE- RECEBYYE ADLI ESER
Zbeyir AKE
Harran niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
Temel slm Bilimleri Anabilim Dal
Tasavvuf Tarihi Bilim Dal

Danman: Do. Dr. Himmet KONUR
2008-Sayfa: 488+XV

JR YELER
Prof. Dr. Mustafa TAHRALI
Prof. Dr. Dilaver GRER
Prof. Dr. Adnan DEMRCAN
Do. Dr. Himmet KONUR
Do. Dr. Murat AKGNDZ

XVII. ve XVIII. yzylda yaam olan (m. 1653-1725) smil Hakk Bursev,
din ve kltrel hayatmzn nemli ahsiyetlerinden birisidir.
Tasavvuf, edebiyat ve dier alanlarda vermi olduu yzden fazla eser vastas
ile etkisi gnmze kadar devam etmektedir. Tasavvuf alannda yazlm olan nemli
eserlerinden birisi de alma konusu olarak ele aldmz Tuhfe-i Recebiyyedir.
Metnini transkribe ettiimiz ve inceleme konusu olarak ele aldmz Tuhfe-i
Recebiyye, zamann (1718-1719) m valisi Receb Paaya ithaf edilmitir.
Bu almamzda, smil Hakk Bursevnin hayatn, eserlerini tasavvuf
grlerini ve esm-i hsn ile ilgili eitli aklamalarn ele aldk.
Ayrca Sleymaniye Ktphanesi Esad Efendi, nr. 1374 te kaytl bulunan
Tuhfe-i Recebiyyenin mellif nshasn transkripsiyon iaretlerini kullanmak
suretiyle gnmz alfabesine evirisini gerekleirdik.
Anahtar kelimeler: smil Hakk Bursev, esm-i hsn, Celvetiyye.

489
ABSTRACT ABSTRACT ABSTRACT ABSTRACT
Harran University
Institute of Social Sciences
Ph. D. THESIS
smail Hakk Bursevs Tuhfe-i Recebiyye (Review and Text)
Zbeyir AKE
Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Himmet KONUR
2008-Page: 488+XV
JURY
Prof. Dr. Mustafa TAHRALI
Prof. Dr. Dilaver GRER
Prof. Dr. Adnan DEMRCAN
Assoc. Prof. Dr. Himmet KONUR
Assoc. Prof. Dr. Murat AKGNDZ

smail Hakk Bursev is an important person in our religious and cultural life
and he has lived in between XVII and XVIII centuries (1653-1725).
By meaning of his works on Islamic mysticism, art and on other areas his
influence has continued until present time. t is one of his important works which
was about slamic mysticism we have studied is Tuhfe-i Recebiyye.
Tuhfe-i Recebiyye which we have transcribed has been dedicated to am
Governor of time (1718-1719).
In this study we have taken up the life of smail Hakk Bursev, his opinion on
Islamic Mysticism and his explanations about Nouns of God (esm-i hns).
Besides we have realized the translation of Tuhfe-i Recebiyye recorded in
Sleymaniye Library (Esat Efendi in 1374) in to Turkish of this time by using marks
of transcription.
Key words: smail Hakk Bursev, Nouns of God, slamic Mysticism

4
9
0

4
9
1

4
9
2

4
9
3

Tuhfe I Recebiyye

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tuhfe I Recebiyye

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T. C.

gsterir. Hatml-evliy, kendisine

Yan herkes kendi mnsb ve ly

de olan ifet-i tiyyeden

Zr bu evden murd ikrolunan mandr.

Yan, geri nf- nam olan nam-i rn ile

t.| Yan dnyda olan yaaa n ve badel-mevt kmil

Yan ebeveyni ve aavn anda grdgi ryn eer-i

Yan afiyn mhede ve icblar birdir. Zr

Buradandr ki, ibn-i sebl l-i arretde her ne arafa

ummundan irc olunmudur.

Yan, kffr erat- urn-

..| _,.| t,,

Yan alb-i insn meyyit gibidir, cenn ve cesed-i dem gibi.

Ve bu maal esrr- aderdendir ki ifs

Yan, hirde eer-i sadet olan mn ve aml-i

Pes, bir suln ki, cnd- ar ve sem f ve risi

Ve biri: Veled idi ki, eb-i sml ile mbtel old. Ve bu

.t:| : | . ,.. . ,,.

Yan sret-i lya ide olunma, cevher-i

Yan a, ala kendi nefislerinden

mcebince her nesne kendi ar-i

dedi. Buradandr ki, pr-i aratimiz (k. s.) vat-i

Yan ikmet-i al ibdet-i

Yan, melikeni mamt-

srr da hir oldu.

dey vird eyle. Zr, ehl-i

Namn medlli nedir? Cevb budur ki:

Yan ani isimle ikr

yetinde yedeyn ile murd

, Pes, ne adar bil-

Nitekim ism-i evvelde mrr eyledi. nsndan ise ghce ittif

ouyub nef idicek, ol nefes tz ter-i

Yan Allh Teln ilmi,

Yan Allh Tel ba avna ba uyb bildirir.

Ve bu ibda Nebyyel-lh dil oldu

Nie ulem vrdr ki

Yan umr ve avl-i cziyyeyi

Yan Raslullh (s. a. v.) bir ismi da Abdullhdrki

bu limden murd ilm-i aidir ki

mcebince du mstecbdr. Pes,

,|. _|. t.... t. t..| t.

Yan mevd oln

beeriyyete nrdr. icb- issi ise elbette mni-i ryetdir.

Yan demi al itdikde an t ve ft ve efline

Ve bu beyat umm raiyyeti sulna olan

Ve imdi al eker nefs-i ayvniyye mertebesinde

lemi ile muallem

Yan sd ki dem ile fer arasndan gelr. ki meyyit

Pes, mtezili derd-mendi orada gzleri alur.

Yan rdan murd; r, hviyyet-i

dey al ile ayd olund. T ki,

Ve irdet anda gelr:

. Pes, bir kimse bir iylgi idp iylgm bilinmedi dise

Bu yeti mamununda uubet

Yan hidyet-i beyn ile

Bunda eyden murd

kelimesiyle mnfet olmudur.

Yan sizi meiyyetiiz a

Bundandr ki ehl-i irdet olanlar da meiyyet-i

Yan laf- mafiret ba zellt udrun

Yan irki mafr ve

ve yine gelr: Yan inbet tevbe zerine mum