Toplumsal Ci̇nsi̇yet Çalişmalari

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2312 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1309
TOPLUMSAL CNSYET ALIMALARI
Yazarlar Prof.Dr. Fatmagl BERKTAY (nite 1) Prof.Dr. Yldz ECEVT (nite 2) Prof.Dr. Aye GNDZ HOGR (nite 3) Prof.Dr. Belks KMBETOLU (nite 4) Prof.Dr. Eser KKER (nite 5) Ar.Gr.Dr. Halise KARAASLAN ANLI (nite 5) Prof.Dr. Glriz UYGUR (nite 6) Yrd.Do.Dr. F. rem ALAR (nite 6) Glnur ELK (nite 7) Prof.Dr. Yldz ECEVT (nite 7) Prof.Dr. Serpil SANCAR (nite 8)
Editrler Prof.Dr. Yldz ECEVT Yrd.Do.Dr. Nadide KARKINER
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Prof.Dr. E. Nezih Orhon Yrd.Do.Dr. D. Alper Altunay Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Gnnur Tuba Trksava Dil Yazm Danman Okt. Sevgi alr Zenci Kitap Koordinasyon Birimi Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Toplumsal Cinsiyet almalar ISBN 978-975-06-0986-2 2. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Feminist Teoride Almlar ....................................................

GR .............................................................................................................. FEMNST BLNCN GELME SREC ....................................................... SANAYLEME, MODERNLEME, ULUS-DEVLET VE FEMNZM .............. Yeni Feminizm ve Kz Kardelik............................................................... Kz Kardeliin Sorgulanmas .............................................................. POST-MODERN DNEMDE FEMNZM...................................................... Hak Eitliine Vurgu: Liberal Feminizm ...................................................... Bedene ve Cinsellie Vurgu: Radikal Feminizm ......................................... Snfsal Farklla Vurgu: Marksist Feminizm............................................... Uzlatrc Bir Yaklam: Sosyalist Feminizm ............................................... SORULAR, BLNMELER............................................................................. Evrensellik le Yerellik Arasndaki liki ya da Feminizmin elikileri ..... Farkllklara Duyarln Sonular: Feminist Teoride Yeni Almlar.......... Maddeci Feminizm ....................................................................................... Toplumsal na Feminizmi............................................................................ POST-MODERN YAKLAIMIN ELETRS .................................................. Ataerkil Sisteme Kar Mcadeleden Vazgeilemez .................................... Farkllklarmzla ve Onlara Ramen Birlikte ............................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2
3 3 5 6 7 8 9 9 10 11 11 13 14 15 16 16 17 18 19 20 21 21 22 23
1. NTE
Emek ......................................................................................... 24
KADIN EME LE LGL SOSYOLOJK ALIMALARIN GELM ......... EV-/KARILIKSIZ KADIN EME LE LGL TARTIMALAR ............... EV- /KARILIKSIZ KADIN EMENN ZGLLKLER ...................... CRETL KADIN EMENN ZGLLKLER............................................ Emek Piyasasna Katlm .............................................................................. Sektrler ve kollar Temelinde Yatay Ayrma ......................................... Yeri inde Dikey Ayrma ....................................................................... cretlerde Toplumsal Cinsiyet Fark............................................................ Enformel (Kayt D) stihdam ve Ksmi Zamanl alma ....................... CRETL KADIN EME LE LGL KURAMLAR........................................ cretli Kadn Emei Konusunda Klasik Sosyolojik Kuramlar .................... nsan Sermayesi Kuram .............................................................................. Marksist ve Marksist Feminist Kuramlar ...................................................... Harry Braverman ve Vasfszlama......................................................... Yedek Sanayi Ordusu Kuram................................................................ Marksist Paral Emek Piyasas Kuram ................................................. Radikal Feminist Yaklamlar ...................................................................... kili Sistemler Kuram .................................................................................. 25 26 27 28 29 30 30 31 31 32 32 33 34 34 34 35 36 36
2. NTE
iv
indekiler
TEKNOLOJK DEMELERN KADIN EME LE LKS ...................... KRESELLEMENN KADIN EMENE ETKLER....................................... EKONOMK KRZ DNEMLERNDE KADIN EME ................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................... Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
38 39 41 43 44 45 46 46 47
3. NTE
Kalknma ................................................................................... 50
GR .............................................................................................................. KURAMSAL YAKLAIMLAR .......................................................................... Kalknmada Kadn Yaklam ...................................................................... Klasik Modernleme Yaklamna Gre Kalknmada Kadn................. Kalknma ve Kadn Yaklam ................................................................ Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma Yaklam .......................................... Kadn evre ve Kalknma Yaklam ..................................................... Kalknma ve Kadnn Glenmesi Yaklam ....................................... KALKINMADA TOPLUMSAL CNSYET POLTKASI .................................. KIRSAL KALKINMA VE KADIN .................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras 1 ........................................................................................... Okuma Paras 2 ........................................................................................... Okuma Paras 3 ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 51 51 52 52 56 58 59 60 60 61 64 66 67 68 68 69 69 70
4. NTE
Afetler ....................................................................................... 72
AFETLER SONRASI KADINLAR VE ERKEKLER .......................................... TOPLUMSAL CNSYETE DUYARLI YAKLAIMLAR GELTRMEK........... AFETLERN ETKLERNN ARATIRILMASI ................................................. AFETLERE LKN ARATIRMALAR GENEL BR BAKI ........................... AFETLERN ETKLER VE SONULARI........................................................ AFETLERDE ALE, YAKIN EVRE LKLER ............................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 73 77 80 81 84 87 90 91 92 93 94 94
5. NTE
Medya ........................................................................................ 96
MEDYA VE KADINLAR ARASINDAK LKY TANIMLAMAK................. 97 KADIN OKUR VE ZLEYCNN AAILANMASINA MKAN TANIMAMAK ................................................................................... 99 HABERSZ BR DNYADA BIRAKILMAK ................................................... 101 ORTA SINIF KADINLIIN YCELTMNN
indekiler
BR ARACI OLARAK REKLAM...................................................................... MEDYADA ALIAN KADINLARIN KONUMU ........................................... TRKYEDE MEDYADA ALIAN KADINLARIN DURUMU..................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
105 106 109 112 113 114 115 115 116
iddet ........................................................................................ 118

GR .............................................................................................................. TOPLUMSAL CNSYET VE DDET ............................................................ Toplumsal Cinsiyete Dayal iddet............................................................... TOPLUMSAL CNSYETE DAYALI OLARAK KADINA YNELK DDET ......................................................................... KADINA YNELK DDET VE HUKUK..................................................... Hukukun Kadna Ynelik iddete Yaklam .............................................. Kadna Ynelik iddete Dair Belirli iddet Trleri erevesinde Hukukun Yaklam ............................................................... Ev-i iddet............................................................................................. Tecavz.................................................................................................... Namus Cinayetleri ......................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar .............................................. 119 119 120 123 126 126 128 128 130 132 135 136 137 137 138 139
6. NTE
Cinsellik ve Beden ................................................................... 140

GR .............................................................................................................. BEDENN TARHSEL SERVENNE BAKI ................................................. Beden Konusu Neden ne kt? ................................................................ GZELLK POLTKALARI ............................................................................ Beden Direniin znesi Olabilir mi? ........................................................... CNSELLK VE KTDAR .............................................................................. Sermaye Olarak Beden ................................................................................. Bekret, Vajinusmus ve ktidarszlk ............................................................ MODERN TIBBIN KADIN BEDENNE YAKLAIMI .................................... Tbbiletirme (Medikalizasyon) .................................................................... Kadn Bedeninin Dourganla Hapsedilii ................................................ Kullanl Kadn Bedeni ............................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 141 142 143 144 147 148 149 151 154 155 157 160 161 162 163 164 165 166
7. NTE
vi
indekiler
8. NTE
Erkeklik ..................................................................................... 168

MODERN TOPLUMLARDA CNSYET FARKLARI VE TOPLUMSAL KTDAR LKS .................................................................. Toplumsal Eitsizlikler, Cinsiyet Farklar ve Toplumsal ktidar likileri Arasndaki liki .................................................................. Modern Toplumlar ve Cinsiyet Farklar Rejimi.......................................... ERKEK EGEMEN TOPLUM ........................................................................... Egemen Erkeklik Deerleri Toplumsal Dzenin Devamn Salar ............ Erkeklik: Biyolojik Yap m Kltrel/Toplumsal na m? ......................... Egemen Erkeklik Nedir? .............................................................................. Egemen Erkeklik Karsnda Farkl Erkeklikler Mmkn m? .................. Egemen Toplumu Nasl Tanmlayabiliriz? .................................................. Farkl Erkeklik karlarnn birlii: Hegemonik Erkeklik Dzeni ........... ENDSTRLEME, ERKEK EME VE MODERN ERKEKLK...................... Endstriyel retim, Erkek Kas Gc, Aile Reislii .................................... Modern Aile: alan Erkek ve Ev Kadn .................................................. Kapitalizmin alma Ahlak ve alarak Kendini Yaratan Erkek ............ BEDENN CNSYET VE ERKEKLK............................................................ Modern Tbbn Erillii................................................................................... Erkek Bedeni ve Bedensel zgrlk ......................................................... Eril ktidarn Pratii: Bakma-Baklma likisi ............................................... Erkek Homososyallii ve Erkek Cemaatleri ................................................ Erkek Sporlar Eril Bedenin nasnda Nasl bir Rol Oynar?..................... Sporun Eril erii, Erkek Bedeni-Kadn Bedeni Arasnda Nasl bir Hiyerari Kurar?.............................................................................. ERKEKLK VE DDET LKS ................................................................... iddet Erkeklere Mahsus Bir zellik midir? ................................................ Eril iddet Her Erkein Yararna mdr? Connell ve Ataerkil Pay Tartmas ................................................................................ Eril iddetin Kurumsal Temeli Var mdr? .................................................. Eril iddetin Yaygn Tr: Aile i iddet .................................................. ERKEK EGEMENLNN DEEN YZ ................................................. Erkekliin Krizi mi? ....................................................................................... Endstri-Sonras Kapitalizmde Hane, Piyasa ve Cinsiyet likilerinde Deiimler ................................................................................. Irklk, Yabanc Dmanl ....................................................................... SONU........................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 169 169 169 170 170 171 171 171 172 173 174 175 175 175 176 177 177 177 178 179 179 180 180 181 181 181 182 183 184 186 186 187 189 190 191 191
nsz
vii
nsz
Toplumsal Cinsiyet almalar kitab, uzaktan eitim ile sosyoloji eitimi alacak renciler iin hazrlanmtr. Bu kitap son otuz senede toplumsal cinsiyet konusunda yaplan almalar birok deiik alandan rneklerle okuyucularn dikkatine sunmay hedefler. Feminist teori ve hareketin geliim srecini izleyebileceiniz birinci nite, kitaba bir balang yapma amacn tar. Bu nite araclyla modernist ve post modernist yaklamlar karlatrabileceksiniz ve kadnlar aras farkllklarn feminist teori iinde yol at sonular renebileceksiniz. kinci nite sizi kadnlarn cretsiz (karlksz) ve cretli emei ile tantracak. Bu nitede kadn emeinin zglln aklayan feminist yaklamlar bulacaksnz. Ayrca kadn emei ile kreselleme ve kriz ilikilerini de kurabileceksiniz. nc nite yardmyla kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini ve toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin kalknmay nasl etkilediini fark edeceksiniz. Kitabn drdnc nitesi size afetler srasnda kadn ve erkeklerin farkl zedelenebilirlik durumlar yaadklarn gsterecek. Beinci niteyi okuduunuzda medyann toplumsal cinsiyet eitsizliini pekitirmek iin izledii yollar hakknda farkndalk kazanacaksnz. Altnc nite hukukun toplumsal cinsiyete dayal iddete kar yaklamn anlayabilmeniz iin size yol gsterecek. Yedinci niteyle bedenin siyasal bir zne olduunun ve kadn bedeni zerinde kurulan iktidarn etkilerinin farkna varacaksnz. Sekizinci nite cinsiyet farklarnn modern toplumlarda ortaya kard egemen erkeklik deerlerini zmlemenize katk salayacaktr. Her nitenin sonunda yer alan zet, Sra Sizde ve Kendimizi Snayalm blmleri okuduunuz konular anlamanza yardmc olacak, kendinizi snamanza olanak tanyacaktr. Toplumsal Cinsiyet almalar kitabnn nitelerini yazan, Prof.Dr. Fatmagl Berktaya, Prof.Dr. Belks Kmbetoluna, Prof.Dr. Eser Kkere, Prof.Dr. Glriz Uygura, Prof.Dr. Serpil Sancara, Do.Dr. Aye Gndz Hogre, Yrd.Do. Dr. rem alara, Ar.Gr.Dr. Halise Karaaslan anlya ve Glnur Elike emeklerinden dolay teekkr borluyuz. Ayrca kitabn tasarmna katklarndan dolay Yrd. Do.Dr. D. Alper Altnaya ve basm ilerinde alan A..F. Dizgi Birimine teekkr ederiz.
Editrler Prof.Dr. Yldz Ecevit Yrd.Do.Dr. Nadide Karkner
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Feminist teori ve hareketin geliim srecini ifade edebilecek, Modernleme sreleri ile feminizm arasndaki ilikiyi kavrayabilecek, Kadnlar arasndaki farkllklarn feminist teori iinde yol at sonular aklayabilecek, Post-modern feminist yaklamn eletirisini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal cinsiyet Ataerkil sistem Kz kardelik Eitlik/farkllk Post-modern feminizm Maddeci feminizm Kesiimlilik Toplumsal ina feminizmi Sylemsellik
indekiler
GR FEMNST BLNCN GELME SREC SANAYLEME, MODERNLEME, ULUS-DEVLET VE FEMNZM YEN FEMNZM VE KIZ KARDELK POST-MODERN DNEMDE FEMNZM POST-MODERN YAKLAIMIN ELETRS
Toplumsal Cinsiyet almalar
Feminist Teoride Almlar
Feminist Teoride Almlar

GR
A M A
Feminist teori ve hareketin geliim srecini ifade edebilmek.
Daha nce de nemli ipular olmakla birlikte 19. Yzyldan itibaren ekillenen feminist bilin, 1) kadnlarn baml bir toplumsal grup olduklarnn ve bu gruba dahil olmak nedeniyle hakszla uram olduklarnn farkna varmalarn; 2) baml konumlarnn doal deil, toplumsal/kltrel olarak belirlenmi bir olgu olduunu anlamalarn; 3) bu durumun deitirilmesi iin bamsz mcadele hedeflerinin ve stratejilerinin tanmlanmasn; 4) hedeflere ulamak asndan kadnlar aras dayanma duygusunun ve pratiklerinin oluturulmasn; ve nihayet 5) gelecee ilikin alternatif bir vizyon gelitirilmesini ierir. Baka bir deyile, feminizm, kadnlarn srf kadn olduklar iin, yani cinsiyetleri nedeniyle maruz kaldklar bask ve kstlamalara kar, bu hakszlklar telafi edecek talepler etrafnda mcadele ve direniin rgtlenmesini ifade eder ve bu mcadeleyi toplumun maddi koullarndan zihinsel kalplarna dek uzanan geni bir yelpazeye yayar.
FEMNST BLNCN GELME SREC

Kadnlar ok uzun bir sre ve hala ataerkil sistem ve kurumlar iinde toplumsallatklar, yzyllar boyunca eitimden yoksun brakldklar, ekonomik olarak da erkeklere baml klndklar iin bu bilincin ve farkndaln gelimesi ancak ok sayda zorlu engelin alabilmesine bal oldu. Belki de en bata, bu toplumsallama sreleri iinde ister istemez iselletirdikleri zihinsel/tinsel aalk ve bamllk duygusunun almas gerekiyordu. nk binlerce yldr sren ve kadn ikincilletiren ataerkil sistem, btn toplumun derinlerine ilemi durumdayd. Burada, ataerkil sistemin (patriarki) anlam zerinde durmak gerekir. Ataerkil sistem, bir cins olarak toplumda kadnlarn ezilmesi sonucunu douran kurumsal ve kltrel dzenleme ve uygulamalar belirtir ve genel olarak kullanldnda erkek iktidarn ifade eder. Ancak bu, ataerkil sistemin rgtlenmesinin ve uygulanmasnn tarihsel ve kltrel olarak farkllk gsterdii gereini ortadan kaldrmaz. Aksi halde, tarih dna dmek ve bu kavram cinsiyetilik ile eanlaml kullanmak tehlikesiyle karlalr. Ataerkil sistem dendiinde, yalnzca kadn emeinin deil, ayn zamanda kadn cinselliinin, bedeninin ve dourganlnn denet-
Feminist dncenin en nemli nclerinden olan Mary Wollstonecraft (17591797), cinsiyet eitliinin bir insan hakk olduunu savundu ve kadnlarn aa konumunun o zamana dek ne srld gibi akldan daha az pay almalarndan deil, toplumsal olarak erkeklere baml olmalarndan kaynaklandn vurgulad.
Mary Wollstonecrafta gre var olan toplumda kadnlarn duygusallklar ve zayflklar krklenip kadnln, narinlik, edilgenlik ve bamllk ile zdeletirilmesi onlar aa konumda tutmaya ve ev iine hapsetmeye yarar.
Kadn Haklarnn Savunusu adl nc yaptnda Wollstonecraft, bir yandan kadnlarn akl sahibi bilinli varlklar olduklarn ve dolaysyla erkeklerle eit haklara sahip olmalar gerektiini savunurken, bir yandan da klasik liberal erevenin tesine geerek cinsiyet eitliinin gereklemesi iin toplumsal bir deiimin gerekli olduunu vurgulad.
lendii bir toplumsal sistem kastedilmektedir. Bu sistemde esas olarak korunan erkek karlar olmakla birlikte, sistem, erkeklerin iradesinden bamsz nesnel bir gereklik olarak var olur. Ataerkil aile biimi de, baba/erkek otoritesine ve soyuna dayal ve esas olarak mlkiyetin babadan meru oula gemesini gvence altna alan aile biimidir. (Berktay, 2009: 24.) Kadnlar bu sistemde bamsz bir biimde dnebilmek, yazabilmek ve eyleyebilmek iin, her eyden nce kendilerine ve birbirlerine Tanr karsnda eit insan varlklar olduklarn kantlamak durumundaydlar. O nedenle, kadnn ruhu var mdr, yok mudur diye tartan kilise kurullarnn, din adamlarnn ve filozoflarn karsna kadn, insandr sloganyla kyorlard. zellikle din iinden yrtlen tartmada, Bat Hristiyan Orta anda Azize Theresa gibi kadn mistiklerin ilevi, kadnlarn Tanr ile erkek dolaym olmakszn, kendi adlarna Konuabileceklerini, iletiim kurabileceklerini, ve kutsal olan kendi bildiklerince kavramsallatrabileceklerini ve bylelikle kadnlarn da zerk insan varlklar olduunu kantlamak oldu. Bu, gnmzn feminist felsefecilerinin, kadnlarn dnen zneler olduunu kantlama abalarn andran bir durumdu. Ayn dnemlerde, din dnda baka bir grup kadn da, annelik otoritesine snarak gene ayn talebe sahip kt. Toplumdaki annelik rol, kadnlar glendiriyor ve ataerkil uygulama ve dncenin en azndan bir blmne direnme cesareti veriyordu. Bat Orta anda, kadnlarn deerinin vurgulanmasn salayan Meryem Ana kltnn yaygnlamas, her iki kadn grubunun da taleplerine ve zlemlerine yant niteliindeydi. Hayatn kalemiyle kazanan ilk kadn yazar olarak bilinen Christine de Pizan, daha 14. Yzylda kadn haklarn savunan Kadnlar Kenti (La cit des Dames) adl kitabyla kadnlarn duygularn dile getirmiti: Hibir gnah kadnnki kadar byk deildir diyorlar ama, kadnlar adam ldrmezler, kentleri yakp ykmazlar, halk ezmezler, topraklar yamalamazlar, kundaklk yapmazlar, sahte szlemeler dzenlemezler. Kadnlar efkatli, nazik, yardmsever, alakgnll, saduyulu varlklardr. Ancak anneliin yceltilmesi ataerkil ereve iinde kalyor ve ona meydan okuma nitelii tamyordu; nitekim bu yaklam, 19. Yzylda evdeki melek imgesinin yaygnlamasna ve bylelikle kadnn evdeki rolnn daha da pekitirilmesine yol at. Ne var ki, buna kar da giderek daha fazla kadn, deien ekonomik koullarn ve eitim olanaklarnn artmasyla, kolektif bir grup olarak kadnlarn annelik ve aile ile deil, kiilikleri ile tanmlanmas gerektiini dnmeye balad. Zaten dnem de, Aydnlanmann zerk birey kavramnn ykseldii dnemdi ve Mary Wollstonecraft gibi feminist ncler, kadnlarn bamllnn biyolojiden, yani doadan deil, toplumdan kaynaklandn ve toplumsal/kltrel/eitimsel engeller ald zaman kadnlarn zerk bireylere dnmelerinin mmkn olacan savunuyorlard. Hakszla uramlk bilinci ile kadnn bamllnn ve bunu merulatrmak iin kullanlan kadn doas denen eyin doal deil de, toplum iinde belirlenmi bir olgu olduu bilinci elele gelimekteydi. Ne var ki, kadnn aa konumunu deitirmek iin mcadele etmek asndan kritik olan kadnlar aras dayanma duygusunu ve pratiklerini gelitirmek, binlerce yldr ataerkil egemenlik tarafndan blnerek ynetilmi olan bir grup iin hi de kolay deildi. Aradan geen bunca zamana ve bunca mcadelelere ramen, ne yazk ki, bu dayanmann salanmas ve kadnlar arasndaki farkllklarn ortak bir paydada buluularak almas, hl ok zor olmaya devam ediyor.
1. nite - Feminist Teoride Almlar
SANAYLEME, MODERNLEME, ULUS-DEVLET VE FEMNZM

A M A
Modernleme sreleri ile feminizm arasndaki ilikiyi kavrayabilmek.
Feminist bilincin geliimi asndan merkezi nemde bir aama, kadnlarn ekonomik bamszlk iinde yaamalarna olanak salayan toplumsal ve ekonomik deiimlerin gereklemesiydi. Sanayileme ve modernleme sreleriyle balantl olan bu gelimeler sonucunda anne ve ocuk lmlerinin azalmas, insan mrnn uzamas ve belki daha da nemlisi kadnlarn igcne katlmnn salanmasyd. Bylelikle, feminist bilincin gelimesinin nkoullarndan biri olan, kadnlarn salt dourganlk ve annelik nitelikleriyle tanmlanmamalarn mmkn klacak biimde evlilik dnda ekonomik bir alternatife sahip olmalar gerekleti. Bu koullar gereklemeden, kadnlarn ataerkil egemenlie alternatif yaam ve varolu biimlerini tahayyl edip kavramsallatrmalar ve bu hedef iin mcadeleyi rgtleyip kendi aralarnda dayanma kurmalar mmkn deildi. Dayanma, hak talep edebilen bilinli bireylerin ve topluluklarn, etkin znelerin, yani kendisi iin insanlarn (per se una) ortaya kmasn ve bunlarn kendi karlar ve talepleri etrafnda rgtlenebilmelerini ierir. Dolaysyla, feminist dayanma ve rgtlenmenin koullarnn, ancak, 19. Yzyln sonlarna doru ortaya km olmas bir rastlant deildir. Bu dnem, kadnlarn artan istihdamna ve eitim olanaklarnn genilemesine paralel olarak alternatif bir vizyon gelitirmelerine tank oldu. Zaten 17. Yzyldan itibaren kadnlar asndan en nemli konu eitimdi; kadnlar, annelik ilevleri dolaysyla grevleri olan, ocuklar daha iyi eitebilmenin yolunun kadnlarn kendilerini eitmekten getiini dile getiriyorlard. 19. Yzylda ise ayn hak talebi, ulus-devletlerin gelimesine paralel olarak, daha iyi yurttalar yetitirmek iin analarn eitilmesi biimini ald. Ancak kadnlar sadece ulusun analar olmakla yetinmeyerek bizzat kendi yurttalk ve zerk insanlk taleplerini ne srdler ve siyasal oy hakknda billurlaan kamusal hak mcadelesine giritiler. Ne var ki, mlksz erkeklere oy hakk tanyan eril burjuva egemenlii henz mlk sahibi orta snf kadnlarna bile oy hakk tanmayarak erkek egemenliinin btn ayrmclklardan daha derin olduunu bir kez daha gzler nne serdi. rnein Fransada 1789, 1848, 1870 devrimlerine canla bala katlan kadnlarn payna oy hakkndan mahrum kalmak, politika yapmaya kalktklar ve bylece kadnlk erdemlerini unuttuklar gerekesiyle giyotine yollanmak, ya da ev kadnl rolne geri dndrlmek dt. Batda kadnlarn oy hakkna kavumas, nemli lde, ancak I. Dnya Sava sonrasnda ve savataki fedakrlklarnn artk onlarn rtlerini ispat ettiklerini gsterdii gerekesiyle mmkn oldu. Ama bir Fransada veya svirede kadnlarn bunun iin daha da uzun sre beklemesi gerekti! Modernleme, sanayileme ve ulus-devletin gelimesiyle kadnlarn SIRA mcadelesinin ykselSZDE mesi arasnda hem olumlu, hem de olumsuz bir iliki vardr. Bu durumu nasl aklarsnz?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Yeni Feminizm ve Kz Kardelik

AM A
Kadnlar arasndaki farkllklarn feminist teori iinde yol at sonular aklayabilmek.
Oy hakknn kazanlmas, bir sreliine sanki hedeflere ulalm gibi bir yanlgya ve dolaysyla kadn hareketinde bir durgunlua yol atysa da, zellikle 1960larda daha ziyade beden, cinsellik, toplumsal cinsiyet rolleri ve iblm zerinde duran ve bunlar sorgulayan nemli bir yeni ykselie tank olundu. Yeni feminizm ya da kinci Dalga Feminizm ad verilen bu dnem, dnyann hemen her yerinde kadnlarn taleplerinin yaygnlamasna, kadn tarihinin aratrlmasna ve dntrc bir vizyon olarak feminist teori ve pratiin ykselmesine yol at. Dneminkiisel olan politiktir slogan, salt kamusal alanda eitlik deil, zel alanda ve cinsiyete dayal iblmnde da dnm talebini ifade ediyordu ve bu hedefe ulamak iin nerilen ortak mcadele politikalarnn zeminini, btn kadnlarn ortak bir ezilmilie maruz kaldklarn ve dolaysyla karlarnn da ortak olduunu ima eden kz kardelik kavram oluturuyordu. Bu ynyle, 1960l yllardan itibaren gelien feminizm teori ve uygulamas daha nceki feminizm biimlerinden farklyd ve kadnlarn bask karsndaki kardelii anlayndan hareket ediyordu; kadnlarn, kadn olarak ortak karlarn savunan bu hareket, erkek egemenliine kar gl bir muhalefet oluturmay baarmt. Feminist muhalefet, 1970lerin sonlarndan itibaren akademiye de yansd ve edebiyat aratrmalarndan sosyal tarihe ve sosyal politikaya dek birok disiplini etkiledi; ayn zamanda ok sayda kadn merkezli inisiyatifin ve projenin (zellikle yayn, retim etkinlikleri, konferanslar, forumlar vb.) hayata geirilmesine yol at. nemli bir dier sonucu ise, Kadn almalar ad verilen yeni bir disiplinleraras aratrma alannn ortaya kmasyd. Kz kardelik dncesi, hiyerari ilkesine de bir meydan okumay ifade etmekteydi. Bu dnceye gre, ataerkil bir toplumda erkek egemenlii, yapsal bir bl ve ynet politikasyla gvence altna alnr. Kadnlar, cinsiyeti ekirdek aile iine hapsedilerek ve hiyerarik eril yapnn genel ilkesine baml klnarak hem birbirlerinden koparlarak blnrler, hem de kadn olarak ortak ezilmiliklerine ilikin kolektif bir bilin kazanmaktan uzak tutulurlar. Bu durumun stesinden gelebilmek iin yaadklar ortak deneyimleri ve erkek egemen dzene kar duyduklar honutsuzluu paylamalar gerekir. Nitekim dnemin zellii olan kz kardelik gldr slogan, bu iki noktay da iermekteydi. Kz kardelik kavram, kiisel deneyimin deerinin ve statsnn bir yeniden tanmlamasn ierir. Kiisel olan, siyasal olana dnr; yani kadnlarn ezilmesi olgusunun, zel deneyimlerin anlatlmas araclyla zmlenebilecei dnlr. Erkek egemen kltrde, zel yaam ile kamusal yaam arasndaki blnme ve erkein kamusal olan ile kadnn ise zel ve kiisel olan ile zdeletirilmesi yoluyla, kiisel olan alaltlr. te bu yzden, kendi kiisel deneyimleri ile baka kadnlarn kiisel deneyimleri arasndaki benzerlikleri kefetmek ve yaamlarnn bu ynlerini kamusal (siyasal) bakmdan nemli bir duruma ykseltmek, kadnlar asndan siyasal bir eylemdir ve dnemin kiisel olan politiktir slogannn k noktas budur. Kadnlarn, bilin ykseltme gruplar araclyla evlilie, ocuk dourmaya, annelie, cinsellie ve kadnn rolnn dier ynlerine ve yaadklarna ilikin deneyimlerini birbirleriyle paylamalar sayesinde ataerkil toplumda kadn olma-
7
Kz kardeliin gstergelerinden biri, kadn hareketi iinde hiyerarik nderlik dncesinin tmyle yadsnmasdr. Bilin ykseltme amacyla kk, kiisel kadn gruplar oluturma yntemi, kolektif sorumluluk dncesine dayanr.
nn ne anlama geldii ve tek tek kadnlarn aslnda ortak bir basky yaadklar ortaya konmu oldu. Bu abann amac kadnn ezilmiliini sergilemek olduu iin, doaldr ki, bu alandaki yaptlar kadn olmann sorunlarn ve aclarn ilemekteydi, ama ayn zamanda bunlar kadnlarn gcn de gzler nne sermekteydi. Dolaysyla, glym, kadnm slogan, yalnzca gelecekte daha fazla kadna-dnk bir toplum yaratma umudunu dile getirmekle kalmyor, ayn zamanda feministlerin o anki cokularn da yanstyordu. Kiisel olan politiktir slogan, kamusal alan ile zel alan mutlak biimde ayran ve zel alann eitsiz iktidar ilikilerine kaynaklk ettiini inkar eden siyasal kavraylarn dntrlmesine nemli katkda bulundu. 1970lerin kadn hareketi, egemen kltrde kadnlarn kaderi ve doal olarak kabul edilen kalp yarglar sorgulamakla ie koyuldu ve buradan, kadn kimliinin kurgulanmasnda rol oynayan toplumsal yaplarn ve ilikilerin sorgulanmasna yneldi ve bu ynyle ok olumlu bir rol oynad. Ancak, kiisel olann politik olduunu sylemek; bu slogann dzelttii anlayn bu kez de tam tersi ucuna savrulmak, yani siyasal alann zglln reddetmek, zel olan ile kamusal olan arasnda hibir ayrm olmadn savunmak anlamna gelmez. Mahrem ilikiler alannn dnda, kendine zg sreleri ve pratikleri olan bir kamusal alan vardr ve feministlerin bu alann ortadan kaldrlmas iin deil, cinsiyet eitliini de ierecek biimde dntrlmesi iin mcadele etmeleri gerekir (Berktay, 2003: 114-15).
Kolektif sorumluluk ilkesi, bazen olduka biimsel aralar kullanlarak gvence altna alnr. rnein her yenin srayla konumas, darya kar aklamalarn bireylerce deil, bir grup kadn tarafndan yaplmas, grup iindeki sorumluluklarn srayla herkes tarafndan stlenilmesine titizlik gsterilmesi, toplantlarn yuvarlak oturma dzeninde yaplmas gibi.
Kz Kardeliin Sorgulanmas
Ne var ki, feminist hareket iinde kzkardelik anlayna eletiriler yneltilmesi gecikmedi. eitli feminist yazarlar, kadn hareketi iinde katlama ve esneklii yitirme ynnde bir eilim olduuna ve bunun da olgunlamam kiisel yarglarn siyasal ilkeler, hatta reeteler biiminde kurallatrlmasndan ileri geldiini savunmaya baladlar. rnein Juliet Mitchel ve Ann Oakley, kiisel deneyimlerin aktarlmasnn ve kzkardeliin yceltilmesinin, kendi kendisini tekrar eden bir nitelik tadna dikkat ektiler. yle diyorlard: [Bunlar] bir balang noktas olarak yararldrlar ama bunun tesinde ayn derecede nemli bir dier noktadan uzaklalmasna hizmet ederler. Bu, belki bir grnmn tanmlayc corafyasnn ortaya konmasna benzer; harita yapmnn belli bir noktasnda artk arazide dolamaya devam etmek yerine izim tahtasn karp almak gerekir. Siyasal alma daima belli bir dzeyde kiisel yaamlarla ilgili olsa bile artk izim tahtasn karmann zamannn geldii kansndayz (1984: 18). 1960larn ikinci yarsnda, kadn hareketinin ikinci aamas ekillenirken, fikirlerin oluturulduu ya da yeniden kefedildii bir ortamda birletirici bir ideolojiye ihtiya vard. Kzkardelik, siyasal bakmdan az gelimilik koullarnn parlak szler ihtiyacn karlayan bir kavram, yararl bir mcadele sloganyd. Ancak, ierdii btn anlam ykleri zerinde doru drst dnlmemiti ve giderek ardnda gerek bir birlik olmayn maskeledii ve kendi iinde sorunlu ilikiler barndrdn gz ard ettii yolundaki eletirilere maruz kald. Hem kadnlar arasndaki, hem de feminist hareket iindeki farkllklarn giderek belirginlemesi, kz kardelik ile birlikte tekil ve homojen bir kadn kategorisinin de sorgulanmasna yol at. Hiyerarik bir dnyada yaadmz ve kadnlarn kendi aralarnda blnm olduklar gerei, kzkardelie kendiliinden ulamann mmkn olmadn ortaya koydu. Kadnlar, yalnzca egemenlik ve bask yaplaryla mcadele etmekle kalmyorlar, ayn zamanda hem onlar tarafndan kuatlm durumdalar, hem de onlarn iindeler ve belirli llerde bu yaplarn yeniden retimine de ka-
Kolektif sorumluluk anlay, gnmzde sivil toplum kurulularnda uygulanan genel ilkeler haline gelmitir. Ancak, feminist mcadele asndan zihinsel dnm ok nemli olmakla birlikte, salt bilin ykseltme ile yetinilemeyecei de unutulmamaldr.
8
Feminist teori ve hareket iinde kadn kategorisinin yekpareliine yneltilen en etkili eletirilerden biri Denise Rileyden geldi (Am I That Name? Feminism and the Category of Woman in History, Macmillan, Londra, 1987). Riley, tarihte kadn kategorisini tartt bu kitapta zc grleri reddeder ve bu kategoriye bavurmann zorunlu olarak zcle gtreceini savunur. Denise Riley (1987)e gre, kadnlar ....drlar (gldrler, duyarldrlar, iyidirler, vb. vb.) oyununu oynamay reddetmek ve kadn kategorisini srekli yap skme uratmak ama ayn zamanda da kadnlarn siyasal olarak var edilebileceklerini -siyasal mcadeleye giriebileceklerini- kabul etmek gerekir.
tlyorlar. Dolaysyla, kzkardelik kavramnn ierdii birlik ve dayanma anlam, kendiliinden varolan bir ey deil, amalanan, ulalmas arzulanan bir hedeftir. Birlik, amata birliktir, dnceleri paylamak ve bu dnceler erevesinde mcadele iinde dayanmay kurmaktr. Bu mcadele ise, kadnlarn birbirleriyle olan ilikilerindeki sorunlar yok farz ederek sahte bir kzkardelik hayaline snmakla deil, gereki politikalar, taktikler ve stratejiler gelitirip bunlar etrafnda birleen bir politik hareketle kazanlabilir.
POST-MODERN DNEMDE FEMNZM

Feminist hareket iindeki blnmeler, 1990larn farkllklara duyarl post-modern ikliminde daha da keskinletike feminizmin can vermekte olduuna ilikin iddialar da yaygnlat ve gnmze dek geldi. 1960larn erken dnem feminist teori ve pratii, genelde bir btn olarak kadnlarn bir btn olarak erkeklerinkinden farkl karlara sahip olduu ve gene genelde erkeklerin kadnlar zerinde egemenlik kurduu ve bu egemenlikten yararland dncesini temel alrken, 1990lara gelindiinde artk kadnlararas deneyimlerin, konumlarn ve dolaysyla da karlarn farkll zerinde durulmaya ve bu alanda yeni bilgiler retilmeye baland. Tm evrenselletirici ve btnselletirici anlatlarn ve hatta teorinin kendisinin bile sorguland bir post-Marksist ve post-modern dnemde feminist teori de herhangi bir byk anlatdan baka bir ey olmad sulamasyla yzlemek zorunda kald. stelik bu sulama ve sorgulama yalnzca dardan gelmedi; feminist teorinin kendi i geliimi de kadnlar arasndaki farkllklarn giderek daha ok belirginlemesi sonucunda kendine ilikin baz kukulara kaynaklk etti. Feminizm uzunca bir sre, kadnlarn ortak deneyimine ve maruz kaldklar genel ezilme ye odaklanmt. Ancak bu vurgu, elikili biimde, kadnlar arasndaki pek ok farklln daha fazla alglanmasna yol aarak teki ve btnletirici kadn kavramnn sarslmasna neden oldu. Artk o rahat ve scak kz kardelik nosyonuna inanmak eskisi kadar kolay deildi. Kadn almalar, bir yandan hem akademik almalar, hem de genel olarak kltrel yaam nemli lde etkilerken, dier yandan kendi iinde daha z-eletirel bir nitelik kazand ve feminist teori ve pratie ilikin kavramsal tartmalar derinleti. rnein ataerkilliin ya da erkek egemenliinin nitelii ve kapsam cinsiyet eitsizlii ile dier bask ve smr SIRA SZDE biimleri arasndaki ilikiler, ve kltrel unsurlar ile maddi unsurlar arasndaki etkileim bunlardan bazlaryd. Ayrca, hareketin beyaz, Batl, ayrcalkl ve heteroseksel bir nitelik tad eletirisi de giderek daha fazla yaygnlat. Bu tartmaD NELM lar, sosyal teori ve analizde yaygnlamakta olan ve ayn zamanda kadn ve toplumsal cinsiyet kategorilerine de meydan okuyan post-modernist eletirinin etS O R U kisiyle birleti ve bu etkiyi arttrd.
KKAT Herhangi birDtoplumu, bir analiz kategorisi olarak toplumsal cinsiyet unsurunu hesaba katmadan anlayabilmek mmkn deildir; ayn zamanda toplumsal cinsiyetin kendisi de kltrel ve tarihsel balam gerektirir. Dolaysyla, genelleme yapmak risklidir. Karmak SIRA SZDE bir toplumda, toplumsal cinsiyet deneyiminin etniklie, snfa, blgeye gre deitii gerei bir yana, insanlarn toplumsal cinsiyet deneyimleri -dinde, kltrel geleneklerde, kaynaklaraAMALARIMIZ eriimde ve eitimde yansmasn bulduu zere- tarihsel srelere gre farkllk gsterir.
Toplumsal cinsiyet (gender), biyolojik cinsiyetten farkl olarak toplumsal ve kltrel olarak belirlenen ve dolaysyla ierii yere ve zamana gre deiebilen cinsiyet konumu ya da cins kimliidir. Yalnzca cinsiyet farklln belirtmekle kalmaz, ayn zamanda cinsler arasndaki eitsiz SIRA SZDE de belirtir. g ilikilerini
DNELM S O R U
DKKAT
Feminizm,...kadn ile erkek SIRA SZDE arasnda [biyolojik deil] toplumsal ilikilerde bir elime olduunu savunur. Bu elime hibir zaman bir AMALARIMIZ biyolojik kartlk gibi sabit deildir; tersine bu elime deiir, baka eyleri harekete geirir ya da onlar tarafndan geirilir K T A harekete P ve dolaysyla toplumsal deiimi ve insanlk tarihinin akn etkileyen bir g olur. (Mitchel ve TOakley, E L E V 1984: Z Y O 21-22). N
K T zellikle A P Tartmalar, baz kadnlarn baka baz kadnlara uygulad iktidar zerinde younlarken, ayn zamanda baz kadnlar ile erkekler arasnda var olabilen ekonomik ve politik kar ortaklklar da gndeme geldi. Kadnlar arasndaTELEVZYON
NTERNET
NTERNET
ki kar farkllklar, feminizmin kadnlarn ortak ezilmilii teorisini tartlr klarak feminist politika uygulamalarnn zeminini sarst. Snfa, rka, dine, etniklie, cinsel ynelime vb. dayanan farkllklarn n plana karld ve bu farkllklar temelinde yrtlen, kimi zaman iyice talam ve snrlar donmu kimlik politikalarnn yaratt atmalarla blnm bir dnyada, kadnlardan birleik ve blnmez bir kategoriymiesine sz etmek ve politik pratii buna dayandrmak elbette artk kolay deildi. Dolaysyla 1990larn feminist teorisi farkll, zellikle de kadnlar arasndaki g ve kar farkllklarn daha fazla dikkate almak zorundayd. Aslna baklrsa, 1960larn ortalarndan itibaren ykselen kinci Feminist Dalgann iinde daha bandan ayrt edilebilen farkl akmlar (liberal, radikal,sosyalist, Marksist vb.) da, bir anlamda kadnlar arasndaki nemli kuramsal, siyasal, ekonomik ve toplumsal blnmelerin yansmasyd.
Hak Eitliine Vurgu: Liberal Feminizm

Feminizm trleri iinde en belki de en etkilisi ve tarihsel olarak en erken (19.yzyldan itibaren) gelieni olan Liberal feminizm, kapitalizmi veri olarak kabul edip kadn-erkek eitsizliinin liberal demokrasinin nemli bir elikisi olduunu, hakl olarak, ne srd ve kadnlar iin eit zne konumu talep etti. Ancak bu liberal eitlik anlay, gerek toplumsal snfsal, rksal, etnik vb. eitsizlikleri dikkate almayan salt yasa nnde eitlii ve medeni ve siyasal haklarn tannmasn ieriyordu. Liberal teorinin kendi iindeki geliimine paralel olarak liberal feministler de giderek daha fazla sosyal liberal bir pozisyon benimseyerek kadnlara ynelik eitsizliin devlet mdahalesi ile giderilmesini savundular ve bu ynde verdikleri mcadele ile kamusal alanda nemli kazanmlar elde ettiler. Nitekim gnmz demokrasilerinde yaygn olan olumlu eylem politikalar (affirmative action) ve bunlarn bir paras olan kota vb. telafi edici politikalar ve uygulamalar bu yaklamn bir parasdr ve bir anlamda hem kadnlar ile erkekler arasndaki, hem de kadnlarn kendi aralarndaki ekonomik/toplumsal eitsizliklerin kabulnn bir ifadesidir.
Bedene ve Cinsellie Vurgu: Radikal Feminizm

Radikal feministler ise daha ziyade kadn bedenine ve cinselliine odaklandlar ve kadnn ezilmesinin, btn ezilme biimlerinin kkenini oluturan evrensel bir olgu olduunu ve snfsal, rksal, etnik, vb. dier farkllklar dikkate alnmakszn kadnlarn srf kadn olduklar iin bir cins olarak erkek basksna maruz kaldklarn savundular. kinci Dalga feminizmin erken dnemlerine damgasn vuran ve kz kardelik kavramn douran yaklam bu oldu. Radikal feministler, kadnlar arasnda farkllklar bulunduunu inkar etmiyor, ancak bunlarn tesinde kadnlarn belli bir dereceye kadar paylatklar ortak ihtiyalar ve basklara dikkat ekiyorlard. Bugn de ortak bir feminist politikann zeminini oluturabilecek olan bu yaklam zellikle kadna ynelik iddet, aile ii cinsel taciz, tecavz gibi konularda ok nemli bir bilin yaratt. Radikal feministler, kadn bedenini kuramlarnn merkezine yerletirdiler; reme yetisi zerinde sistemli bir biimde dnerek cinsellii, dourganl, annelii, ocuk bakmn vb. politik alann iine ektiler ve zel olann politik olduunu hakl olarak savundular. reme, cinsellik ve toplumsal cinsiyet, geleneksel olarak, Bat siyaset teorisinde ve pratiinde gz ard edilmi olan olgulard. Ancak baz radikal feministler, feminist analizin temel kavramsal erevesi olarak bedeni alrken ayn zamanda in-
10
san doasna ilikin belirlenimci (determinist) bir yaklam benimsediler ve kadnlarn doutan, biyolojik olarak stnlklere sahip olduklarn, zellikle de analk niteliklerinden kaynaklanan ana dnce yaps sayesinde erkeklerden daha az saldrgan, daha bar, doaya daha saygl vb. olduklarn ileri srerek zc bir pozisyona dtler. Bu pozisyonun temel zaaf, kadn-erkek eitsizliini doaya ve biyolojiye balayarak deimez klmasyd. Oysa biyolojinin kendisi bile sabit ve deimez bir veri deildir ve etkileim iinde olduu evresel koullarla birlikte deiir. nsan, biyoloji ile evre, doa ile kltr arasndaki karlkl etkileimin tarihsel bir rndr. Demek ki kadn biyolojisi, kadn kimliini oluturan elerden sadece bir tanesidir ve farkl zaman ve meknlarda hep ayn sonulara yol amaz. Baz radikal feministler ite bu olguyu grmezden gelerek kadnn bedeninin/biyolojisinin belirli ve sabit bir kadn psikolojisine, erkek biyolojisinin de gene belirli ve sabit bir erkek psikolojisine yol atn savundular. Bu zelliklerin ne olduu konusunda aralarnda baz farkllklar olsa da radikal feministler genelde erkei ar rasyonellik, saldrganlk, duygusuzlukla, kadn ise bunlarn tersiyle tanmladlar. Radikal feminizm bu biyolojik determinist yaklamla, aslnda geleneksel erkek egemen dncenin yapt eyin aynsn tersten yapmaktayd: Erkei akl ve rasyonel dnme yetisiyle balantlandrarak ona zne konumu tanyan, kadn ise beden ve duygularla ilikilendirip onu nesneye ve bedene indirgeyen eril dncenin karsna baka, bu kez kadna zsel stnlk tanyan dalist (ikici) ve zc bir yaklam karlmaktayd. Oysa, her hangi bir eyi tersine evirdiinizde ondan kurtulmak yle dursun, onun yeniden retimine katkda bulunmu olursunuz! Ne erkeklerin tm avc, ne de kadnlarn tm kurbandr; erkeklerin tm kadnlarn tmn her zaman ayn ekilde ezmez; ataerkillik de her yerde her zaman ayn ekilde bulunan, her yere nfuz eden, her trl kurtulu ve zgrleim olanan ortadan kaldran total bir g deildir. Bunun aksini iddia etmek snf, rk, etniklik, cinsel ynelim, kltr vb. farkllklarndan kaynaklanan blnmeleri ve ezilme biimlerini inkr etmek anlamna gelir.
Snfsal Farklla Vurgu: Marksist Feminizm

Nitekim radikal ve liberal feminizmin zellikle kadnlar aras snfsal farkllklar gzden kardn dnen Marksist feministler, btnsel bir kategori olarak kadnlarn ezilmesinden sz etmenin, sanki tm kadnlar her yerde ayn deneyimleri ve karlar paylayormu gibi yanl bir kabulden kaynaklandn ne srdler ve cinsel zellikleri (bedenleri ve dourganlklar) nedeniyle benzer basklara maruz kalsalar bile kadnlar arasndaki snfsal, rksal, etnik, sosyo-ekonomik vb. farkllklarn kadnlarn kendi aralarnda eitsizlik yarattnn kabul edilmesi gerektiini vurguladlar. Nitekim st snf mensubu kadnlarn, pek ok bask biiminden korunmak iin bavurabilecekleri ekonomik ve toplumsal gleri vardr; alt snf alan kadnlarn ve genel olarak yoksul kadnlarn ekonomik ve sosyal gszl, onlar eitli bask ve ezilme biimlerine daha ak hale getirir. rnein ABD toplumundaki siyah kadnlar, ak arayla daha yoksul olan bir kesime mensupturlar ve daha varlkl beyaz alan kadnlarla karlatrldnda ekonomik ve cinsel smr karsnda ok daha savunmasz durumdadrlar. Ayn ey dnyann az gelimi toplumlarndaki aznlklara mensup yoksul kadnlar iin daha bile fazla geerlidir. Marksist feminizme gre, var olan toplumdaki eitsiz cinsel iblm, alan kadnlarn ifte yk altnda ezilmesine yol aar; bir yandan evde cretsiz evii emeklerine kocalar ya da eleri tarafndan el konulurken, dier yandan da cinsi-
11
yet ayrmclnn hkm srd emek piyasalarnda en dk cretli, dk statl mavi ve beyaz yakal ilere mecbur braklarak ezilirler. Erkek iiler genelde sadece bir ite alp eve dndklerinde hazr ev yemei ve her trl bakm bulacaklarn bilirken, kadnlar eve dndklerinde almaya devam ederler. Kapitalist toplumda cinsiyeti iblm ve roller devam ettii iin ocuk ve yal bakm, ev ileri sorumluluu vb. kadnlarn omuzlarnda olmaya devam eder. Bylece kadnlar bir toplumsal grup olarak, kapitalist sistemde, emein yeniden retimini (bedavaya) stlenerek egemen sisteme nemli bir avantaj salarlar. Bunun yan sra kadnlar, sadece retim sreci iinde deil, hem cretli emek hem de evii yaam srelerinde bizatihi bedenlerinden dolay ayrca bir yabanclama yaarlar. Kapitalist retim tarznda iilerin cretli emek ilikileri iinde kendi emeklerinin rnlerinden kopmalar ve kendi emeklerine yabanclamalar gibi, kadnlar da ataerkil sistemde kendi bedenleri ve onun rnleri zerindeki denetimlerini yitirirler; bedenleri kendileri ve bakalar iin nesneye indirgenir.
Uzlatrc Bir Yaklam: Sosyalist Feminizm

Marksist feminizmin snfsal blnmenin altn izmesi nemliydi, ancak bu yaklam da kadnlarn ezilmesinin retim tarz dnda aklanabileceini reddettii iin, hayatn her alanndaki erkek egemenliini aklamak konusunda yetersiz kalyordu. Marksist feminist kuram ile cinsiyeti merkeze alan radikal feminist kuram birletiren sosyalist feminizm ise, Marksizmin temel kavramlarn kadnlarn durumunun analizine uygulamaya ve bu kavramlara yeni bir ierik kazandrmaya alt. Kadnlarn ezilmesinde snfn yan sra toplumsal cinsiyete ve cinsellie de yer veren sosyalist feminizm, ada toplumlarda kapitalizm ile ataerkilliin karlkl olarak birbirlerini destekleyerek kadnlarn ezilmesini srdren bir etkileim iinde olduklarn savunan daha kapsaml bir kuram nerdi. ok karmak bir dnyay tek bir modelle aklamann mmkn olmadn dnen sosyalist feministlere gre tek bana Marksizm, bir ekonomik retim tarz kuram olarak kadnlarn yalnzca ekonomik smrsn aklayabilir; radikal feminizmin ataerkillik kavram ise, kadnlar zerindeki daha geni kapsaml erkek egemenliini aklayan bir kuramdr. Dolaysyla bu iki yaklamn birletirilmesiyle kapitalist ataerkillik kavramna ulamak, yani ataerkil pratiklerin, toplumsal ilikilerin, ideolojilerin ve zihniyet yaplarnn aile iindeki ve dndaki ekonomik smry nasl younlatrdn aklamak mmkn olur. Kadnn ezilmesini ve ataerkillii analiz ederken, belirli tarihsel ve toplumsal konumlarda kadnlarn ezilmesinin somut koullarn incelemek, ama ayn zamanda ataerkilliin kapsaycln ve gcn de hep hatrda tutmak gerekir.
SORULAR, BLNMELER...
Aktr ki, feminizmin her trnn gl ve zayf yanlar vard ve birbirleriyle etkileim iindeydiler (hala da yledirler); btn bu ekoller, kadnlarn tarihsel olarak sregelen ezilmesini ve ikincilliini ortaya karma, aklama ve onunla mcadele konusunda nemli kazanmlar elde edilmesine yol atlar. kinci dalga feminizm, kadnlara kar yaygn biimde toplumsal ayrmclk uygulandn, kadnlarn zgrlklerinin erkeklerin karna kstlandn gsteren reddedilmesi olanaksz saysz kant sundu; feminist teorik perspektif, varolan erkek-egemenliinin sorgulanmasn ve buna alternatif dzen vizyonlarnn ortaya konmasn salad.
12
Ancak, bu kantlarn yorumlanmasnda feministler arasnda deerlendirme farkllndan ileri gelen blnmeler olduu gibi, bizatihi kadn kategorisinin btncl ve sorunsuz bir kategori olarak kabul edilmesine kar da itirazlar ykselmekte gecikmedi. Kadn teriminin ne anlama geldii deneysel olarak hemen anlalamyorsa, o zaman bu terimin daha fazla aklanmas gerekirdi (Ramazanolu,1998: 40). Irksal blnmelerin ve rkln olduu toplumlarda siyah ve beyaz kadnlar, zengin toplumlarda yoksul kadnlar, aln kysndaki kadnlar, fahielie zorlanan gen kadnlar, kadn politik liderler, Batl toplumlardaki varlkl ev kadnlar, rtl kadnlar, vb. vb. hepsi ayn kadn kategorisi iinde birletirilebilir miydi? Hepsi de erkekler tarafndan ayn ekilde mi eziliyordu? Bu gibi sorularn giderek daha fazla sorulmaya balamas, kadnlarn yaamlar ve konumlar arasndaki derin farkllklara, erkeklerle olan ilikilerindeki deikenlie iaret ederek cinsiyeti basknn btn kadnlar kapsayan ar genellemeci terimlerle tanmlanmasnn zorluunu ortaya koymaktayd. Gerekten de, Marksist feministlerin hep dikkat ektii gibi kadnlar, retim sreci iindeki ilikilerine gre blnmlerdir ve kapitalist toplumlarda ii snf kadnlarnn karlar ile burjuva kadnlarnn karlar ayn deildir. Baz kadnlar, snfsal blnmeden dolay, dier kadnlarn smrlmesinden dorudan veya dolayl biimde yararlanrlar. Kadnlarn byle smrld yerlerde, karlarnn, bu smr deneyimini yaamayan kadnlarla deil, ayn ekilde smrlen erkeklerle ortak mcadelede yatt sylenebilir. Snf karlarnn dnda kadnlar, deiik rklarn veya etnik gruplarn ya da farkl dinlerin yesi olarak da farkl karlara sahip olabilirler. Gerekten de, kapitalist ataerkil yap ve kurumlarn rklkla i ie geen niteliinin yan sra, emperyalizm ve smrgeciliin etkilerinin de kadnlara uygulanan bask asndan merkezi nemde olduunu hatrlamak gerekir (Bhavnani, 1993). Akrabalk gruplarnn rgtlenme biimleri bile, kadnlar kart gruplara blebilir. Baz durumlarda, deiik ya gruplarna tannan g ve ayrcalklar da kadnlar blen bir etken olabilir. Birok toplumda, yal kadnlarn gen kadnlar zerinde nemli bir iktidar vardr, ve ataerkil ideoloji byk lde bu yal kadnlar tarafndan yeniden retilir. Feministler, kadnlarn erkeklere kar dayanmasnn ve mcadelesinin temelini cinsiyetin oluturduunu savunsalar da, kadnlar arasndaki cinsel ynelim ve cinsel seim farklar da derin blnmelere yol amtr. Keza kadnlar, aralarnda g ve kltr atmas olan lkelere gre de blnebilirler. Bir baka blnme nedeni ise, kadnlarn erkeklere olan duygusal ballklardr. Kadnlarn amalarnn evlilik ve annelikle snrl olduu ve saygnln ancak byle kazanld toplumlarda, feminizm, kadnlara ok rktc grnebilir (Ramazanolu,1998). Btn bu somut blnmelere ramen, kinci Dalga Feminizm, btn kadnlarn srf kadn olmaktan doan ortak karlar olduunu gstererek erkek egemenliine kar ortak bir mcadele rgtlemeye alt. Feminizm, kadnlara nasl ezildiimizi gstermek iin gelitirilmi evrensel bir teori, ve zgrlmz kazanmaya ynelik uluslar aras politik bir pratik olarak amalanmt. Feministler bu iyimser balangtan sonra, kadnlar arasndaki maddi koullardan doan deneyim farkllklaryla ba etmek zorunda kaldlar. Yeni feminizmin belki de en nemli zorluu, blnm bir dnyann daha gl lkelerinde ve blnm toplumlarn grece ayrcalkl kadnlar arasnda ortaya km olmasyd.
13
Evrensellik le Yerellik Arasndaki liki ya da Feminizmin elikileri

kinci dalga feminizm, basky, zgrl, hakikati, bilimi ve bireysel hak ve zgrlkleri tanmlamada kendi mcadelesini vermi olan belirli bir Bat kltr iinde retilmiti. Feminizmin kendisinin belirli bir tarihsel dnemin kltrel rn olmas, Ramazanolunun deyiiyle, teorinin inanlrln azaltmasa da, kadnlarn kurtuluunun nerede yatt konusunda kltrler aras genellemeler yapmak konusunda nemli sorunlar yaratr (Ramazanolu, 1998: 42). Kadnlarn genelde ezildiklerini saptamann tesinde, kadnlarn kurtuluunun neleri iermesi gerektiini ve pratikte neleri ierebileceini belirlemeye altmzda, kadnlar arasndaki ciddi kar atmalar da belirginleir. Feminizm, bir grup olarak kadnlarn evrensel bir kolektif insanlk kategorisine, her biri kendi zgl kimliine sahip olan ama ayn zamanda evrensel bir eitlik talebini paylaan zerk bireylerin oluturduu bir kolektife dahil olduklar varsaymna dayanr. Ama feminizm asndan ayn derecede nemli bir konu da liberal eitlik, zerklik ve evrensellik anlaynn eletirisi olmutur. nk feministler, bu ideallerin formlasyonunda kadnlarn farkllnn bastrlmasyla ya da Kadnn dlanm, genelletirilmi bir teki olarak kurgulanmasyla elele gittiini ne srdler. Ayrca, kadn kimlii denen eyin, yukarda da deinildii gibi, kadnlar arasndaki farkllklarn yok saylmasna ve sahte bir evrenselcilik iddiasna dayandna iaret ettiler. Bu durum, feminist hareketin, grnrde, bir eitlik mi, farkllk m? tartmasna skp kalmasna yol at. Oysa bu konuda dalist ve kutuplatrc mantn tesine geilerek, farkllk ve eitlik arasndaki ilikinin kartlatrlmamas ok nemli. kincilletirilmeyi, ayrmcl ve basky tam anlamyla kavramak ve onlara kar direnebilmek iin, eitliliin ve farklln dikkate alnd gerek bir eitlik anlayna ihtiyacmz var (Berktay, 2010). Byle bir anlayn kavramsallatrlmas konusunda Acar-Savran anlaml bir yol neriyor: Kadnlar arasndaki farkllklar, betimleyici bir tarzda, dondurulmu, ampirik zellikler olarak almaktan kanmak yararl olabilir. Bunun yerine teori, kadnlar aras farkllamann, hiyerari ve eitsizliklerin ortaya k srelerine ynelebilir. Bu, farkllklarn toplumsal ilikilerin btn iine yerletirilmesi anlamna gelir.Bu anlay, farkl kadn gruplarnn farkl gereksinimlerini birbirinin karsna koyup mutlaklatran ve sonra btn bu farkllklar oulcu bir potada bir araya getiren okkltrlk anlaytan ayrlr.Bu dinamik yaklam, feminizmin ufkunu genileterek rkln, snf egemenliinin, etnik-ulusal ovenizmin, heteroseksizmin kadnlar arasndaki zgl biimlerini tahlil etmenin, sorgulamann balamn oluturabilir feminist politikay yer yer felce uratan, kadnlar arasndaki farkllklar deil, hiyerarilerdir (Acar-Savran, 2004: 194-195). Feminizm erkeklerin genel olarak kadnlar bask altnda tuttuunu belirten bir teori olma anlamnda evrensel bir teoridir. Bu basknn her yerde ayn olmad vurgulansa bile, belli lde bir evrensellik esi olmadan feminizm de olmaz. Feministler, kadnlarn erkekler karsnda dnyay deitirmede ortak karlar olduunu savunuyorlar; ama feminizm, ayn zamanda, kadnlarn birbirleriyle elien karlara ve farkl deneyimlere sahip olduklar toplumsal erevelerde tarihsel ve kltrel olarak belirlenmi pratiklerden olumutur ve bu da kadnlarn ezilmesinin elikili bir nitelik tamasna yol aar (Ramazanolu, 1998). Kadnlarn ezilmesi eliikse, kadnlarn zgrlk ve kurtulu yollarnn da elikili olmas kanlmazdr. Bu da gnmzde feminist teori ve pratiin neden eitlilik iermesi ge-
14
rektiini aklar. Farkl bask deneyimleri farkl zgrleme hayalleri yaratmakla kalmaz, kadnlarn zgrlk hayalleri erkek egemen ideoloji tarafndan biimlendirildii iin sorun daha da karmaklar. Erkek egemen toplumlarda yaayan kadnlarn bir toplumsal dnm hayal etmek ve kuramsallatrmak asndan dnce ve dil yetileri de snrlanm durumdadr. Ve tam da bu gerek, aslnda btn elikilerine ve sorunlarna ramen neden feminizme ihtiyacmz olduunu gzler nne serer. inde yaadmz erkek egemenliini ve eril baskc yaplar dntrebilmek iin, eletirel bir bak asnn, feminist bilgi birikiminin ve bu birikim temelinde yrtlen pratik mcadelenin kritik nemi vardr.
Farkllklara Duyarln Sonular: Feminist Teoride Yeni Almlar

1980ler ve 1990larda, post-modern kltrel iklimin de etkisiyle her trl farklla olduu gibi kadnlar aras farkllklara ynelik duyarlk ve farkndalk da artt; ancak burada esas etkiyi yaratan Afrikal- Amerikal kadnlarn ve gelimemi yoksul lke kadnlarnn rk, snf ve kltr bakmndan ayrcalkl Batl kadnlarn deneyimini temsil ettiini ne srdkleri feminist kurama ynelttikleri eletirilerdi. Bu eletiriler, nceki feminist kuramlarn ounun daha ziyade beyaz, st ve orta snf ve gelimi lke kadnlarnn deneyim ve siyasal karlarn yanstt noktasnda younlamaktayd. Siyah kadnlar, kendi yaadklar bask deneyiminin sadece erkek egemenlii tarafndan deil, ayn zamanda snfsal ve rksal yaplar tarafndan ekillendirildiini hakl olarak ileri srdler. Sorun, bu farkl bask ve ezilme biimlerinden birinin dierlerine kar nceliini savunmaktan ok, hepsinin eit derecede nemli olduunun vurgulanmasyd ve siyah feministlerin beyaz feminizme ynelttikleri eletiri, tam da bu noktada siyah kadnlarn zgl toplumsal ve tarihsel ezilme biimlerini, yani zerlerindeki bu ezamanl basklar grmedikleri noktasnda younlamaktayd. Bu kuramlatrma sonuta, eitsizlie ilikin balca iki tr kavramlatrmaya yol at: Irk, cinsiyet ve snf perspektifi ile okkltrl veya ok-rkl feminizm (Berberolu, 2009: 208). Irk, cinsiyet ve snf yaklamnn alma alan, yaplan adlandrmalarn da yanstt gibi bu eitsizlik kaynann kesime noktasdr: l ezilme, Karlkl Etkileme, ie Geme,vb. rnein Patricia Hill Collinse gre rk, cinsiyet ve snf farkl ama i ie gemi bask yaplardr. Burada, i ie gemilik rk, cinsiyet, snf birbirine balayan makro dzlemdeki ilikileri; kesiimlilik ise, mikro dzlemdeki balantlar ifade etmektedir. Herkesin bir rksal, cinsel, snfsal kimlii vardr ve herkes ayn zamanda hem ezen, hem ezilen olabilir. Ezilme trleri de eit derecede nemlidir ve bir ncelik srasna konmamaldr (Collins, 1993). Bu bak asna gre, ayn zamanda dier iki ezilme trnn etkileri bilinmeden ve dikkate alnmadan, herhangi bir ezilme biimi tek bana anlalamaz. Bu yaklam, feminist kuramn kadnlar ve cinsiyet zerine olan vurgusunu, cinsiyet ve kadnlarla ilikili almalar snfsal ve rksal/etnik bask balamna yerletiren bir ereve ile deitirmektedir (Berberolu, 2009). Crenshaw da kesiimlilik terimini, cinsiyetler ii ve cinsiyetler aras karmak ilikileri ifade etmek iin kullanmaktadr (Crenshaw, 1991). ok-rkl feminizm ad verilen yaklam ise btnsel bir kuram oluturmaktan ok, renkli kadn ve erkeklerin (Latin, Asyal, Amerika yerlisi, ve Afrikal-Amerikallar) yaam deneyimlerinden kaynaklanan sorunlar, aratrma alanlarn, kavramsallatrmalar kapsar. Bu gruplara mensup kadnlar aralarndaki tm tarihsel, toplumsal ve kltrel farkllklara ramen, ortak bir tekilik konumunu paylamak-
15
tadrlar ve bu ortaklk zerinden beyaz entelektellerin ve aktivistlerinkinden niteliksel olarak farkl deneyimlerine dayanan toplumsal ve siyasal bir eletiri erevesi retmek olanana sahiptirler. oulcu bir yaklama sahip bu kurama gre, toplumsal cinsiyet; snf, rk, etniklik ve cinselliin kesimesiyle oluan bir tahakkm zemininde ekillenir. Bu eitsizlikler kmesi, bireylerin deneyimlerinin ve toplumsal yapnn i ie gemi unsurlardr. Dolaysyla her birinin tek bana ele alnmasna dayanan genellemelerden kanmak gerektiine dikkat ekilir. Eitsizlik biimleri, sadece bireysel zelliklerden kaynaklanmaz, tersine bunlar yapsal tahakkm ve bask biimleridir ve bu nedenle kadnlarn baskya kar mcadelesi, daima iktidar mcadelelerinin bir parasdr. ok-rkl feminizmin, oulcu yaklamna uygun biimde disiplinler aras bir nitelii vardr ve kuramsal ve yntemsel olarak eitlilik arzetse de ezilmenin i ie gemi kesiimli doasna dair bir kabuln paylalmasna dayal bir ortakla ve ortak mcadele zeminine sahiptir (Berberolu, 2009). Sonu olarak, erken feminist teoride zaman iinde nemli bir kavramsal deiim meydana geldii ve bu deiimin, kadnlarn tarihsel zneler olarak ezilmelerini kuramsallatrmaktan toplumsal cinsiyetin eitsizlik zerindeki etkilerini, yani biyolojik/cinsel farklarn toplumsal inasn aratrmaya ve kuramsallatrmaya doru bir yn izdii sylenebilir. ABDli renkli kadnlarn; beyaz ve grece ayrcalkl kadnlarn deneyimlerine dayal bir analiz kategorisi olarak btncl bir kadn kavramna ynelttikleri eletiri, post-modern eletirinin gene bu kadn kategorisinin zc niteliine ynelik eletirisinden destek buldu. Post-modern gre gre de, bu btncl kadn kavram, kadnlarn ok eitli deneyimlerini yanstmaktan uzaktr ve ar genellemelerden kanabilmek iin yapskme tabi tutulmaldr. Grld gibi burada, kadnlarn ezilmesini kuramsallatrmaktan, cinsiyetin toplumsal inasn ve bu inadaki eitsizlikleri ve iktidar ilikilerini dikkate almaya doru bir deiim ile birlikte eitsizlik kuramndan farkllk kuramna doru bir siyasal ilgi kaymas sz konusudur.
Maddeci Feminizm
Bu balamda gnmz feminist kuramnda ne kan ve iinde birbirinden ok farkl iki yaklam barndran maddeci feminizmden sz edebiliriz. Maddeci feminizmin kkenleri, Marksizmin cinsel iblmn yeterince aklayamad iin dntrlmesi gerektiini dnen ve Marksist feminizm yerine materyalist feminizm terimini tercih eden ngiliz ve Fransz feministlerinin almalarna dek geri gtrlebilir. 1970li yllarda Marksizm, snf konusundaki nyargs ve retime olan vurgusu nedeniyle cinsel iblmn yeterince aklayamamakla eletiriliyordu. Erken dnem feminizm de zc ve idealist kadn kavram nedeniyle sorunluydu. Bu yzden post-modern maddeci feminizm, Marksizme ve erken dnem feminizmine bir alternatif olarak geliti. Bu erevedeki post-modern maddeci feminizm; sylem, toplumsal cinsiyet, rk vb. kategorilerin maddi gerekliini vurguluyor. Bu yaklam, kapitalist toplumda kadnlarn ezilmesini aklamaya ynelen Marksist feminizmden kendisini ayrmak iin esas olarak maddilik kavramn kullanyor ve toplumsal cinsiyetin ya da ideolojilerin ve sylemlerin de, rnein snf kadar gerek olduunu ya da maddi arla sahip bulunduunu savunuyor. Ayn ekilde, toplumsal rgtlenmenin veya toplum yapsnn btn unsurlarnn eit derecede maddi, yani eit derecede gerek ve nemli olduunu ve gerek sonular dourduunu ne sryor. Marksizm, kapitalizmin ekonomik, siyasal ve kltrel kurumlaryla bireyler ve kurumlar arasndaki toplumsal ilikilerin snrlarn be-
16
Sylem, post-modern teoride, sosyologlarn deerler, normatif sistemler ve kltr olarak ya da bazen ideoloji olarak ifade ettikleri olguya iaret etmekte ve sylemin maddi olmas da onun kanlmaz ve nesnel etkileri olduu anlamna gelmektedir. Post-modern feministlere gre, toplumsal cinsiyet ve snf da dahil olmak zere her ey sylemsel olarak kurulmutur.
lirlemedeki nemine vurgu yaparken, post-modern feminizm sylemin maddiliini veya nedensel nemini vurguluyor. Marksist feministlerin, ekonomi ve aile ile emein kapitalist rgtlenii arasndaki ilikiyi alan erkek ve kadnlar arasndaki eitsizliin temeli olarak grmelerine karn post-modernistler byle bir analizin cinsel kimlik dahil tm kimliklerin kurulmasnda sylemin ve ideolojik yaplarn hakkn vermedii ve dolaysyla gereklii tam olarak kucaklayamad kansndadrlar. Marksistler retim ve yeniden retim tarzn, snfl toplumda erkekler ve kadnlar arasndaki eitsizlie yol aan maddi koullar olarak deerlendirir. Post-modern maddeci feminizm ise, toplumsal sistemin rk ve cinsellik ideolojileri gibi dier boyutlarnn da eit derecede nemli olduunu savunur. Marksist feminizm, kadnlarn ezilmesine yol aan koullar belirlemede kamusal ve zel retimin kilit roln ne karrken post-modern maddeci feminizm toplumsal cinsiyeti etkileyen toplumsal maddi koullarn nemini ve beden ile cinsellik, reme ve dier biyolojik bedensel ilevlerin maddiliini vurgular.
Toplumsal na Feminizmi
Judith Butler, toplumsal cinsiyetin, performanslarn tekraryla sylemsel olarak kurulduu dncesine varr: Toplumsal cinsiyet ifadelerinin gerisinde bir toplumsal cinsiyet kimlii yoktur; o kimlik, kendi sonular olduu sylenen ifadeler tarafndan performatif (gsterisel) olarak bizzat oluturulur (Butler, 1990: 25).
Toplumsal cinsiyetin berisinde yatan cinsel arzu, cinsel kimlik vb trnden bir kadnlk hakikati [z] yoktur; tersine byle bir zn olduu yanlsamas, toplumsal cinsiyetin eitli iktidar noktalarndan sylemsel olarak kuruluunun sonucudur (Acar-Savran, 2004: 263)
ada feminist kuramda bir dier nemli yaklam, toplumsal ina feminizmidir. Bu akm, bir btn olarak cinsiyetlendirilmi toplumsal dzene ve onu ina ve muhafaza eden srelere bakar ve tm feminist kuramlar gibi, her tr deerli kaynaa eriimde toplumsal cinsiyetin kilit bir rol oynadn savunur. Feminist kurama yapt zgn katk, bireylerin cinsiyet oluturma ve bylece zaman iinde cinsiyet farklar ve eitsizliklerinin kalcl, yaygnl ve srekliliine kanlmaz olarak etkide bulunma srelerine ilikin analizidir. Buna gre bireyler gndelik etkinlikleri srasnda bir dizi kalc model ina eder. Cinsiyet de bylesine ina edilen bir toplumsal olgudur ve insanlar cinsiyetlerini ina ve icra ederken, cinsiyetlerinden beklenen niteliklere uyumlu biimlerde grnrler. Cinsiyet kategorisi, biyolojik cinsiyete tekabl edebilir de, etmeyebilir de; nemli olan, gndelik etkileim srecinde toplumsal olarak meru bir cinsiyet kategorisine yeliin baarl bir ekilde gsterilmesi veya icra edilmesidir. Bu anlamda cinsiyet, kiinin zsel olarak olduu deil, deyim yerindeyse zerine giydii, icra ettii (performansa ynelik) bir eydir. Bu ekilde bireyler toplumsal dzenin cinsiyetlendirilmi doasn ve onunla ilikili eitsizlikleri de yeniden retirler. Erkekler iin bu, kadnlar zerinde tahakkm kurulmas, kadnlar iinse itaat, bamllk ve ikincilliin kabul anlamna gelir. nsanlar bakalaryla etkileim srecinde ezamanl olarak snf, cinsiyet, rk, vb. farkllklar yaratmakta ve bu srete eitsiz yaplarn yeniden retimine de katlmaktadrlar.
POST-MODERN YAKLAIMIN ELETRS

AM A
Post-modern feminist yaklamn eletirisini deerlendirebilmek.
Bu bak as, baskc yaplar salt farklla indirgemekte ve bylece basky oluturan iktidar ilikilerini ve maddi eitsizlikleri gz ard etmektedir. Oysa eitsizlik ve bask sadece insanlarn bir cinsiyetten (veya bir snftan ya da rktan) beklenen nitelikleri sergiledikleri farkl biimlerden deil, ayn zamanda mlkiyet, gelir veya dier ekonomik, toplumsal ve siyasal g kaynaklar zerinde denetim veya sahiplik konusunda eitsiz olmalarna dayanan eitsiz ilikilerden kaynaklanr. Cinsiyetin
17
inas, snfsal konumdan veya dier hiyerarilerden bamsz bir sre deildir. Cinsiyetin uygun biimde inas, emeki kadnlar, st snftan kadnlar veya ezilen rklara mensup kadnlar iin farkl sonular retir. Eer cinsiyet sadece kurulmu, ina edilmi bir ey, veya Judith Butlern dedii gibi bir performans ise, yani hem kendi oluturduumuz ve dolaysyla da ykmaya muktedir olduumuz bir eyse, erkekler ve kadnlar arasndaki farklar ve eitsizlikler salt bir tercih meselesi olurdu, veya daha az kat ve bireylerin yapskmne ak olurdu. Oysa iktidar eitsizliklerinin hkm srd toplumlarda cinsiyetin de salt sylemsel olarak ina edilmi bir kurgu olduunu sylemek ve bu kurguyu deitirmenin yolu olarak sadece yapskmn (yani ideoloji eletirisini) veya ykc performans nermek, baskc kurumlar dntrmek iin rgtl kolektif mcadeleye giriilmesini savunan erken dnem feminist kuramlara taban tabana karttr.
Ataerkil Sisteme Kar Mcadeleden Vazgeilemez

Btnsel bir kadn kavramnn kendilerini temsil etmediini dnen btn dier kadnlarn eletirileriyle de rten post-modern eletirinin etkisi, 1990larda kadnn sylemsel bir kategori olarak nasl kurulduunu ve birden fazla kesimeyi nasl barndrdn aratrmak ve gzlemlenebilir somut bir varlk olarak kadn sorunsallatrmak sonucunu dourdu. Bu yaklam ayn zamanda, genellemeci byk anlatlara kar kmak anlamn da tayordu. Ne var ki, bu byk anlatlarn reddi, kadnlarn hayatlarn etkileyen ataerkillik ve kapitalizm gibi btnlkl yaplarn eletirisinden vazgeilmesi anlamna gelmemelidir. Kadnlarn hayatlar, btn farkllklarna ramen, dnyann her yerinde kapitalizm ve ataerkillik tarafndan olumsuz biimde etkilenmektedir ve bu btnlkl iktidar yaplarna kar farkll kucaklayan ama ayn zamanda da eitli mcadele biimlerini ve stratejilerini birletirebilen bir ortak mcadele zeminine de ihtiya vardr. Farklla ve balama elbette duyarl olmalyz ama ayn zamanda toplumun, politikann, kltrn, dinin cinsiyetle blnm olduu gereine ilikin ortak anlaylarmz derinletirecek ve kolektif glerimizi gelitirecek bir kresel dayanma yaklamna ihtiyacmz olduunu da unutmamalyz. Demokrasi ve kltrel oulculuk taleplerinin, zamann bir noktasnda donup kalmamas, srekli yenilenmesi ve gelimesi gerekir, ama bunun iin birbirimizin sesini dinlemek ve ortak insan deerlerinin zafer kazanmasna ynelik araymz birbirimizle paylamak, ortaklatrmak da gerekir; bir araya gelmek, ortak geleceimiz zerinde dnmek ve birlikte hareket etmek zorundayz. Giderek daha fazla kreselleen bir dnyada yaadmz ak, ancak bu yeni dnyann da atmalarla ve eitsizliklerle ekillendiine, hatta eitsizlikleri daha da derinletirdiine phe yok. Kadnlar zerindeki ekonomik ve toplumsal eitsizlikler ve basklar farkl toplumlarda ve toplumun farkl katmanlarnda derece farkllklar gsterse de, bir btn olarak kadnlar hl her yerde cinsiyet ayrmclnn sonularn yayorlar. Dou-Bat, Kuzey-Gney veya st snf- alt snf ayrm tanmayan ve dnyann her yannda kol gezen kadnlara ynelik iddet, btn kadnlarn maruz kald ayrmcln hem simgesi, hem de somut gstergesi. Kadnlara ynelik ayrmcln varln srdrmesi, hatta yer yer daha da derinlemesi, liberal feminizmin ve dier feminizm trlerinin savunduu eitlik ilkesinin hl geerli olduunu ortaya koymaktadr. Ancak bu eitlik ilkesi farklln reddedilmesine ve erkei model alan bir eitlenmeye deil, tam tersine farklln kabulne ve tannmasna dayanan bir eitlik anlaydr. Nitekim, insan haklar bildirgelerinin temel ald insan soyutlamasnn erkei temel alan ve kadnlar dlayan bir kavram
18
olduunun kabul edilmesiyle insan haklar hukukunda ve uluslar aras hukukta kadnlarn insan haklar kavramnn gelitirilmesi de bunun bir gstergesidir.
Farkllklarmzla ve Onlara Ramen Birlikte

Sonu olarak, kadnlar aras somut farkllklar, feministlerin de kendi aralarnda blnmelerinin maddi temelini olutursa ve bu durum, kadnlarn kurtuluu ynnde ortak politikalar gelitirilmesini ve ortak bir eylem platformu oluturulmasn zorlatrsa bile mcadeleyi tmyle engellemediini vurgulamalyz. Bylesi bir platform, ancak, farkll ve blnmeleri dikkate alan ama ayn zamanda da kltrlerin ve deerlerin birbiriyle karlatrlmasn ve uyumlulatrlmasn mmkn klan teoriler ve stratejilerle gerekletirilebilir. 1960larda gelitirilen feminizmin nemli bir zaaf, gerekten de, farkllklar dikkate almayan genelletirilmi bir teori olmasyd. Oysa kadnlarn ezilmesi ve kadn-erkek ilikileri, topluma ve zamana gre farkllaan zgl biimler alr. Ayrca kadnlarn birbirleriyle ilikilerinde yaadklar rksal, etnik, snfsal, dinsel, kltrel, cinsel vb. farkllklardan kaynaklanan bask ve iktidar deneyimleri vardr. Bu olguyu yok sayarak yapay ortaklklar retmek, m gibi yapmak ve politikalar bu yapay ortakla dayandrmaya almak yerine, zor da olsa, kadnlar arasndaki bask ilikileri gereiyle yzlemek gerekir. Ancak bu yzlemenin, var olan duruma teslim olmak deil, onu amak ve ortak mcadeleyi hayata geirmek amacyla yaplmas nemlidir. Gnmzde adil, gelimi ve srdrlebilir bir toplumun kurulmas, cinsiyetler aras eitliin bir insan haklar sorunu ve toplumsal adaletin koulu olarak kabul edilmesini gerektirmektedir. i haklar gibi, kadnlarn insan haklarnn da evrenselletirici bir potansiyeli vardr nk snf, rk, etnisite, din, kltr, milliyet vb. tarafndan blnm olan kadnlar birletirebilir. Kadnlar arasndaki iletiim alarnn yaygnlamas, kadn hareketinin rgtlenmesi ve eylemlilii asndan nemli olanaklar yaratmakta ve eitlik ve adalet mcadelesinin ulusal, kltrel, dinsel, dilsel ve dier engelleri aabileceini ortaya koymaktadr. Kadnlar bu ulus ar alarla ataerkillie olduu kadar ekonomik kresellemenin yol at eitsizliklerin derinlemesine kar da mcadele etmektedirler ve alma koullarnn iyiletirilmesinden salk hizmetlerine eriime, reme haklarndan eitime ulamaya kadar bir dizi mcadele iinde kendilerini siyasal znelere dntrmektedirler. Gnmzde feminist teori, cinsiyet eitsizliini baka eitsizliklerle ilikisi iinde ele almakta ve cinsiyeti biricik analiz kategorisi olarak deil, dier eitsizlik ve ayrmclk yaratan kategorilerle birlikte deerlendirerek toplumsal bask ve eitsizlikleri anlamak asndan daha btncl ve aklayc bir kavraya ulamaktadr. Bu, kendisine yneltilen btn eletirilere ve snrllklarna ramen ada feminist teorinin, kadnlarn bilincini deitirip yzyllardr sregiden erkek tahakkmn sorgulamalarn ve bylece daha eitliki bir dnyann kaplarnn almasn saladn ortaya koymaktadr.
SIRA SZDE
Kadnlar arasndaki farkllklar dikkate alan evrensel bir feminist teori ve pratik yaratSIRA SZDE mak neden nemlidir?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
19
zet
A M A
Feminist teori ve hareketin geliim srecini ifade edebilmek. Kadnlarn ayr bir toplumsal grup olarak ezildiklerinin ve eitsiz konumda brakldklarnn bilincine varp bu durumu deitirmek amacyla rgtl mcadeleye girimeleri anlamna gelen feminizm 19.yzyldan itibaren ekillenmeye balad. Ancak daha Ortaada bile kadnlarn bireysel bakaldrlar mevcuttu; Christine de Pizan, Mary Wollstonecraft ve baka yazarlar bu eitsizlii dile getiriyor ve bata eitim olmak zere kadnlarn haklarn savunuyorlard. Ancak bu savunular byk lde kadnn aile iindeki rolne ve annelik niteliine dayandrld iin, kadnlarn birey olarak zgrlemesini ifade etmiyor ve ataerkil bir erevede kalyordu. Modernleme sreleri ile feminizm arasndaki ilikiyi ayrt edebilmek. Modernleme, beraberinde getirdii sanayileme ve ulus-devletleme sreleriyle kadnlarn hayatnda nemli deimelere yol at. Anne-ocuk lmlerinin azalmas, insan mrnn uzamas gibi salk asndan olumlu gelimelerin yan sra, kadn igcne duyulan talebin de artmas giderek daha fazla kadnn kamusal alana kmasna ve evlilik dnda ekonomik alternatife sahip olmalarna yol at. Kamusal alana kan kadnlar insan ve yurttalk haklarn talep ettiler ve bu balamda liberal teorinin ve erken dnem liberal demokrasinin cinsiyet ayrmcln eletirdiler. Kadnlarn Batda temel haklar ve siyasi haklar (oy hakk) iin yrttkleri rgtl mcadele, ancak 20. Yzylda meyvesini vermeye balad. lk bata ulusun analar olma sfatyla hak talep eden kadnlar nihayet hak znesi bireyler olarak kabul edildiler (ne var ki, baz lkelerde bunun hl gereklememi olduunu da unutmamak gerekir.)
A M A
A M A
Kadnlar arasndaki farkllklarn feminist teori iinde yol at sonular aklayabilmek. 1960larda Batda 2. Dalga feminizmin (yeni feminizm) ortaya kmas, kadnlarn hak ve eitlik taleplerinin yaygnlamasyla birlikte geleneksel cinsiyet rollerinin ve iblmnn sorgulanmasna yol at. Beden, cinsellik ve toplumsal cinsiyet zerinde younlaan ve kadnlarn kadn olarak ortak karlarn savunan 2. Dalga feminizm kz kardelik kavramn ve bilin ykseltme yntemini temel ald ve kiisel olann politik olduunu savundu. Bu hareket akademiye de yansd ve pek ok sosyal bilim disiplinini etkilemenin yan sra kadn almalar adl yeni bir interdisipliner alann gelimesini salad. Kadnlar arasnda var olan farkllklar bu hareketin ve feminist teorinin eitli dallara ayrlmasna yol atysa da, kadnlar aras snfsal, rksal, etnik, cinsel, dinsel vb. farkllklar gz ard ettii gerekesiyle zellikle siyah feministler ve nc dnya feministleri tarafndan eletirildi. Post-modern feminist yaklamn eletirisini deerlendirebilmek. Post-modern feminist yaklam, bir yandan kadnlar arasndaki farkllklara kar daha duyarl olunmasn salarken, bir yandan da bu farkllklar salt syleme indirgeyerek kadnlarn mcadelesini zayflatma tehlikesini getirdi. Kadnlarn mcadelesi, kadnlar arasndaki ok eitli farkllklar nedeniyle hem ok karmak hem de eliik bir nitelik tar. O yzden, bu farkllklar yok sayp rahatlatc bir kz kardelik hayaline sarlmak mmkn deildir. Ancak, varolan dnyada ataerkil egemenlik hkm srmeye devam etmekte ve kadnlarn ezilmesi de, onlara uygulanan bask ve ayrmclk da son derece gerek ve somut olmaya devam etmektedir. Bu nedenle, baskc yaplar salt sylemsel farklla indirgemek ve ayrmcla yol aan eitsiz iktidar ilikilerini gzden karmak son derece tehlikelidir.
A M A
20
Kendimizi Snayalm
1. Ataerkil sistemi tanmlayan en nemli nitelik hangisidir? a. Erkek iktidar b. Eitsizlik c. Erkek karlar d. Kadn bedeninin ve emeinin denetlenmesi e. Baba otoritesi 2. Aadakilerden hangisi feminist bilincin gelimesinin nkoullarndan deildir? a. Sanayileme b. Modernleme c. Evlilik d. gcne katlm e. Anne-ocuk lmlerinin azalmas 3. kinci Dalga Feminizmin ayrt edici zellii hangisidir? a. Kadnlarn oy hakkn savunmas b. Kamusal alanda eitlik c. Kadn tarihinin aratrlmas d. Kadnlarn ezilmesinin ortak olduunu savunmas e. Erkek dmanl 4. Kz kardelik kavramna yneltilen esas eletiri nedir? a. topik olmas b. Ar bir slogan olmas c. Farkllklar yok saymas d. yi dnlmemi olmas e. Duygusal olmas 5. Aadakilerden hangisi, feminist teori asndan kadnlar aras blnmelere yol aan bir unsur deildir? a. Snfsal farkllk b. Duygusal farkllk c. Cinsel ynelim d. Irksal farkllk e. Yorum farkll 6. Cinsiyetin sylemsel bir performans olduunu syleyen kimdir? a. Mary Wollstonecraft b. Ber Berberolu c. Judith Butler d. Christine de Pizan e. Kimberle Crenshaw 7. Maddeci feminizmin ayrt edici nitelii nedir? a. Sylemin nedenselliini vurgulamas b. Snfsal ezilme zerinde younlamas c. Cinsellii merkeze almas d. Materyalist olmas e. Irk ayrmna dikkat ekmesi 8. Cinsiyetin icra edilen bir ey olduunu savunan feminizm tr hangisidir? a. 2. Dalga Feminizm b. Radikal feminizm c. Toplumsal ina feminizmi d. ok rkl feminizm e. Maddeci feminizm 9. Post-modern feminizme yneltilebilecek en nemli eletiri nedir? a. Cinsiyetin uygun biimde ina edildiini savunmas b. Baskc yaplar salt sylemsel farklla indirgemesi c. Snfsal konuma nem vermemesi d. Kadnlar arasndaki farkllklar gz ard etmesi e. Her eyi performans saymas 10. Feminist mcadeleye neden hl ihtiya vardr? a. Cinsiyet ayrmclnn devam etmesi nedeniyle b. Kadnlar arasndaki farkllklar nedeniyle c. Kreselleme nedeniyle d. Ulus ar alar nedeniyle e. alma koullarnn ktl nedeniyle.
21
Okuma Paras
nde gelen bir Afrikal-Amerikal yazar olan bell hooks, feminist teorinin ve hareketin siyah kadnlar grmezlikten gelmesine ynelttii eletiriyi vurgulamak amacyla 1982de yaynlad kitabn adn Ben Kadn deil miyim? ( Aint I aWoman?) koymutu. Bu balk,1851 ylnda ABDnin Ohio eyaletinde (Akron) yaplan Kadn Haklar Konvansiyonuna katlan tek siyah kadn olan Sojourner Truthun toplantda yapt konumaya gnderme yapmaktayd. Truth, kendisini dinleyenlere yle sesleniyordu: uradaki adam, arabaya binerken kadnlara yardm edilmesi, ukurlarn zerinden tanmalar ve en iyi yerlere oturtulmalar gerektiini sylyor peki ben kadn deil miyim? te bana bakn! Kollarma bakn!...Ben ift srdm, ekin ektim, hasad kaldrdm, ve hibir erkek bana yardm etmedi. Ben kadn deil miyim? bulabildiimde bir erkek ne kadar alyorsa o kadar altm ve ayn sayda krbaca dayandm -ben kadn deil miyim? Be tane ocuk dourdum ve ounun kle olarak satldna tank oldum ve acyla alayp haykrdmda beni Tanrdan baka duyan olmad -peki, ben kadn deil miyim? Bu szleriyle Sojourner Truth, 19. Yzyldaki kadn hareketinin iindeki rkl ve snfsal ayrmcl mahkum ediyor ve kadn kategorisinin btnletiriciliine meydan okuyordu. bellhooks da, 20.yzyln sonlarnda feminist hareket iindeki rksal ve snfsal yanll eletirmek iin Truthun szlerine gnderme yapmaktayd (Bhavnani: 31).
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c Yantnz yanl ise, Feminist Bilincin Gelime Sreci blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sanayileme, Modernleme, Ulus-devlet, ve Feminizm blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Feminizm ve Kz Kardelik blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kz Kardeliin Sorgulanmas blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Farkl Feminizmler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Toplumsal na Feminizmi blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Maddeci Feminizm blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Post-modernizmin etkisi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Post-modern Yaklamn Eletirisi blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ataerkilliin Eletirisinden Vazgeilemez blmn gzden geiriniz.
3. d 4. c 5. b 6. c 7. a 8. c 9. b 10. a
22
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Modernlemeye bal sanayileme ve ulus-devletleme sreleri, kadnlarn sal ve igcne katlmlar asndan olanaklar salad. Bylece kadnlarn elik ve annelik konumunun dna karak kendi ayaklar zerinde durabilen zerk bireylere dnebilmelerinin yolu alm oldu. Bu elbette olumlu bir gelimeydi. Bu yola giren kadnlar, siyasal alan da dahil olmak zere hayatn her alannda eit hak mcadelesini ykselttiler. Ancak, ataerkil sistem ve erkek egemenlii ylesine derinlere kk salmt ki, baka birok alanda demokratikleme salansa bile kadnlara kar ayrmclk ve ataerkil nyarglar devam etti ve kadnlara eit yurttalk hakk tannmad. Eitlik ve zgrlk bayran ykselten burjuvazi ve liberal demokrasi kendi kendisiyle elierek kadnlar ikinci snf saymaya devam etti ve cinsiyet eitsizliini srdrd. Bu durum, zorlu mcadeleler sonucunda, ancak 20. Yzylda dzeldi (baz lkelerde varln hl srdrd de bir gerek). Sra Sizde 2 Kadnlar zerindeki ekonomik ve toplumsal basklar ve eitsizlikler farkl toplumlarda ve toplumun farkl katmanlarnda derece farkllklar gstermekle birlikte, bir btn olarak kadnlar her yerde cinsiyet ayrmclnn sonularn yaamaya devam ediyorlar. Dnyann her yannda kol gezen kadnlara ynelik iddet, bu ayrmcln en somut ve ayn zamanda da simgesel gstergesi. Dolaysyla kadnlarn eitsizlik, bask ve smrye kar ortak bir mcadele gelitirmeleri vazgeilmez. Ancak bu mcadelenin ve ona yol gsteren feminist teorinin kadnlar arasndaki farkllklar ve blnmeleri yok saymamas, tersine bunlar kabul eden ve dikkate alan strateji ve taktikler gelitirmesi art. Bu adan cinsiyetler aras eitliin, bir insan haklar sorunu ve toplumsal adaletin koulu olduu anlay, evrensel anlamda bir hareket yaratmann yol gsterici ilkesi olabilir.
23
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Acar-Savran, G. (2004). Beden-Emek-Tarih: Diyalektik Bir Feminizm in. stanbul: Kanat Kitap. Akgke, N. (2001). Kltrel Feminizmin Inda Farkllklar, (Der. N.Akgke ve A.lyasolu). Yerli Bir Feminizme Doru. stanbul: Sel Yaynclk. Anzaldua, G. E. (1999). Borderlands/La Frontera: The New Mestiza. Aunt Lute Books. Barrett, M. (1995). Gnmzde Kadna Uygulanan Bask. stanbul: Pencere yaynlar. Benhabib, S. (1999). Postmodernizm Sorunu ve Feminizm, Modernizm, Evrensellik ve Birey. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bates, D. G. (2009). 21. Yzylda Kltrel Antropoloji. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Benhabib,S., Butler, J. Cornell, D. ve Fraser, N. (2008). atan Feminizmler. stanbul: Metis Yaynlar. Berberolu, B. (2009). Klasik ve ada Sosyal Teoriye Giri. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Berktay, F. (2003). Tarihin Cinsiyeti. stanbul: Metis Yaynlar. Berktay, F. (2009). Tek tanrl Dinler Karsnda Kadn (3. Bask). stanbul: Metis Yaynlar. Berktay, F. (2010). Kltrel Grecilik zm m?, Tarihin Cinsiyeti (3. Bask). stanbul: Metis Yaynlar. Berktay, F. (2010). Kimlik Politikasnn Snrlar ve slamc Kadn Kimlii, Tarihin Cinsiyeti (3. Bask). stanbul: Metis Yaynlar. Berktay, F. (2011). Kreselletike Paralanan Bir Dnyann Dnsel zdm: Postmodernizm, Politikann ars. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar. Berktay, F. (2011). Ortaada Kadnlar, Ortaada Yaam, Ak ve lm, Politikann ars (2. Bask). stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Bhavnani, K-K. (1993). Talking Racism and the Editing of Womens Studies, Introducing Womens Studies, (Eds. D. Richardson&V. Robinson). Macmillan. Bora, A. (2001). Trk Modernleme Srecinde Annelik Kimliinin Dnm, (Der. N.Akgke ve A.lyasolu). Yerli Bir Feminizme Doru. stanbul: Sel Yaynclk. Bora, A. (2005). Kadnlarn Snf, cretli Ev Emei ve Kadn znelliinin nas. stanbu: letiim Yaynlar. Butler, J. (1990). Gender Trouble. Feminism and the Subversion of Identity. London: Routledge. Butler, J. (2008). Cinsiyet Belas, Feminizm ve Kimliin Altst Edilmesi. stanbul: Metis Yaynlar. Collins, P. H. (1993). Toward a New Vision: Race, Class and Gender as Categories of Analysis and Connections, Race, Sex&Class 1,no.1, (Akt. B.Berberolu, s. 209). Connell, R.W.(1998). Toplumsal Cinsiyet ve ktidar. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Crenshaw, K.W. (). Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence Against Women of Color, Stanford LawReview, C.43. say 6. Delpy,C. (1998). Ba Dman. stanbul: Saf Yaynlar. Donovan, J. (1992). Feminist Teori. stanbul: letiim Yaynlar. Durakbaa, A. (2001). Feminist Tarihyazmnda Snf ve Cinsiyet. stanbul: letiim Yaynlar. French,M. (1993). Kadnlara Kar Sava. stanbul: Metis Yaynlar. Hooks, B. (1989). TalkingBack: Thinking Feminist, Thinking Black. South EndPress. Kaplan, P. &M. Bujra, J.(Eds.) (1978). Women United WomenDivided, Cross Cultural Perspectives on FemaleSolidarity. Tavistock Publications. Mitchel, J. ve Oakley, A. (1984). Kadn ve Eitlik. (Der. Juliet Mitchel ve Ann Oakley), (ev. Fatmagl Berktay). Ankara: Kaynak Yaynlar, s. 11-22. Ramazanolu, C. (1998). Feminizm ve Ezilmenin elikileri. Pencere Yaynlar. Savran, G.-Tura, N. (1992). Kadnn Grnmeyen Emei. Kardelen Yaynlar. Serpil akr, S. (2009). Feminizm: Ataerkil ktidarn Eletirisi, Modern Siyasal deolojiler (3. Bask). (Der. H.Birsen rs) , stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Stanley, L. ve Wise, S. (1996). Feminist Aratrma Srecinde Metot, Metodoloji ve Epistemoloji, (Yay. Haz. Serpil akr, Necla Akgke). Farkl Feminizmler Asndan Kadn Aratrmalarnda Yntem. stanbul: Sel Yaynclk. Tong, R. (1983). Feminist Thought. London: UnwynHyman.
2
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Kadn emei hakknda sosyolojik almalarn neler olduunu aklayabilecek, Ev-ii/ karlksz kadn emei ile ilgili tartmalar yapabilecek, Ev-ii/karlksz kadn emeinin zgllklerini tanmlayabilecek, cretli kadn emeinin zgllkleri hakknda bilgi sahibi olabilecek, cretli kadn emeini analiz eden kuramlar tartabilecek, Teknolojinin kadn emei ile ilikisini ifade edebilecek, Kresellemenin kadn emei zerine etkilerini deerlendirebilecek, Ekonomik kriz dnemlerinde kadn emeine neler olduunu aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal Cinsiyet Yeniden retim Ev-ii/Karlksz Kadn Emei cretli Kadn Emei Toplumsal Cinsiyet Temelli Yatay Ayrma Toplumsal Cinsiyet Temelli Dikey Ayrma Ataerkil Kapitalizm Teknoloji Kreselleme Ekonomik Kriz
indekiler
KADIN EME LE LGL SOSYOLOJK ALIMALARIN GELM EV-/KARILIKSIZ KADIN EME LE LGL TARTIMALAR EV-/KARILIKSIZ KADIN EMENN ZGLLKLER CRETL KADIN EMENN ZGLLKLER CRETL KADIN EME LE LGL KURAMLAR TEKNOLOJK DEMELERN KADIN EME LE LKS KRESELLEMENN KADIN EMENE ETKLER EKONOMK KRZ DNEMLERNDE KADIN EME
Emek
Emek
KADIN EME LE LGL SOSYOLOJK ALIMALARIN GELM
A M A
Kadn emei hakknda sosyolojik almalarn neler olduunu aklayabilmek.
Kadnlar dnyann her yerinde, tarihin her dneminde, retici ve yeniden retici rolleri ile yaamn devamn salamlardr. Sosyologlar, antropologlar, iktisatlar ve tarihiler kendi disiplinlerinin bak asyla ev iinde, tarmda, sanayide, hizmet ilerinde alan kadnlarn i yapma biimleriyle ilgilenmilerdir. Sosyoloji bu disiplinlerden biri olarak alan kadnlarla ilgisini zellikle kinci Dnya Savandan sonra artrd. Bu ilgi artnn nedenlerinden biri, sanayi sosyolojisi alt dalnn geliimi ve emek kullanm biimlerini renme merakdr. kinci neden, savatan sonra doan igc skntsndan dolay Avrupada ve Amerika Birleik Devletlerinde cretli alan kadn saysndaki arttr. 20 yzylda kadn emei konusunda alan sosyologlarn ve dier sosyal bilimcilerin bu emein sadece cretli biimiyle ilgilendii uzun bir dnem oldu. zellikle sanayi sosyolojisinin geliimine paralel olarak alan kadnlar konu alan aratrmalarda kadnlar sanayi, hizmet ve tarm sektrnde cret karl alan kiiler olarak tanmland. Kadn emeine bu tr bir bakn ve alma kavramnn dar anlamyla tanmlannn birka nedeni vard: 1) Bu sosyolojik almalar, kadnlarn ev dnda cretli olarak alma biimlerinin en youn olduu sanayilemi lkelerde yaplyordu. Sanayi toplumunun gelimilik dzeyi, hem sokaktaki vatandan hem de sosyal bilimcilerin aklna alma denince hemen bu sektrlerde, ev dnda, para karl yaplan faaliyetleri getiriyordu. 2) Kadnlarn esas olarak evi ekip evirmek, ev hizmetlerini yapmak ve ocuk bakmak, ailenin dzenini salamak gibi ev ii-aile merkezli iler yapmalar gerektiine ilikin kuvvetli bir aile ideolojisi vard. Bu ideolojiye gre, ev iinde kadnlarn yaptklar iler alma deil, sorumluluk duygusuyla ve sevgiyle gnll olarak yaplan, adeta kadn olmann bir paras olarak grlen ilerdi. alma kavramnn bu kadar dar anlaml kullanlmas kadn emeinin cretli i dnda kalan biimlerini uzun zaman glgede brakt. 1960l yllarda feminist hareket iinde yer alan kadnlarn, daha sonra da feminist akademisyenlerin katk-
26
laryla ev-ii/karlksz emek sorgulanmaya baland. Daha nce klasik disiplinlerin iinde ve ana kuramlar kullanlarak allan cretli emek de feminist bak asyla analiz edildi. Bu nedenle bu nite iki tr emei ayr ayr inceleyebileceiniz ekilde tasarlanmtr. Her ne kadar nitenin tasarlanmasnda ev-ii/karlksz (cretsiz) ve cretli emek, ayr balklar altnda size sunulmusa da bu tasarm tamamen renme amaldr. Gndelik hayatta bu iki emek tr i ie gemi biimde ortaya kar. Bu duruma pek ok rnek verebiliriz ama imdilik iki rnekle yetinelim: 1) Ev dnda cret karl alan bir kadn, evde geirdii zamann byk bir ksmnda, ailesinin kendinden bekledii ileri yapmaya yani karlksz emek sunmaya, devam eder. 2) Evinden kmayan, ama yakndaki fabrikalar iin para ba dikim ii yapan bir kadn dnn. Onun i yeri evidir. Bir taraftan fabrikaya teslim edecei dikii yaparken bir taraftan da yemek yapar ve evdeki hastasna bakar. Kolayca grebileceiniz gibi her iki rneimizde de cretsiz (karlksz) ve cretli emek kullanm birlikte gereklemektedir.
EV-/KARILIKSIZ KADIN EME LE LGL TARTIMALAR

AM A
Ev-ii/ karlksz kadn emei ile ilgili tartmalar yapabilmek.
nclerden biri olan Margaret Benston, The Political Economy of Housework (Ev iinin ekonomi politii) isimli ilk almasn 1964te yaynlad.
Ipsos Aratrma Merkezinin, temizlik malzemeleri irketi Mapa Spontex iin spanya, Fransa, talya ve ngilterede yapt kamuoyu yoklamas, Avrupal erkeklerin ounun ev ilerini yapmak istemediini hatta bundan katklarn gsterdi.
Yukarda okuduunuz gibi sosyal bilimciler kadn emeinin analizini sadece kapitalist piyasada yer alan cretli emek zerinden yaparak ve ev iini (haneyi) almay ihmal ederek karl denmeyen emein uzun bir zaman sakl (Abbot, Wallace, Tyler, 2005: 231) kalmasna katkda bulunmu oldular. 1960l yllarn ortalarnda kadn hareketi iinde yer alan veya bu hareketten etkilenen sosyal bilimcilerin ilgilendikleri en nemli soru, kadnlarn ikincillii ve ezilmilii idi. Bazen bu durumu anlatmak iin alta sral olma ve tabi olma kavramn da kullandlar. Kadnlar dnya zerinde birok lkede neden erkeklerle eit haklara sahip deillerdi? Eit haklarnn olduu lkelerde neden bu haklar kullanamyorlard? Ailede cinsiyete dayal iblmndeki sorun neredeydi? Yani neden ayn ev; paylaan kadn ve erkek arasnda ilerin dalmnda bir denge ve eitlik yoktu? Kadnlarn erkeklere bamll hangi mekanizmalarla srdrlyordu? Kadnlarn ezilmiliklerinin maddi kaynaklar var myd, varsa nelerdi? Bu sorular soran sosyal bilimcilerin ncleri, kadnlarn ev iindeki hayatlarna bakarak cevaplar bulmaya altlar. Onlarn almalar sayesinde evi-ii, hane-ii emein zelliklerinin farkna varld. imdi nce bu emei anlama ve aklama abalarna bakalm, sonra da bu emein zelliklerini ksaca gzden geirelim. Yeniden retim kavram ile balayalm: Bir kapitalist toplumda emek gc tayclar (Herkesin bir emek gc, alabilme potansiyeli vardr. Bu potansiyel, alma ile ortaya kar. Aklmza ilk gelen fabrika iileri olsun.), kendilerini yeniden retmelidir. Bu, kapitalizmin var olabilmesinin n kouludur. O hlde, evlilikler olmal, ocuklar domal, beslenip baklmal, bydklerinde onlar da kapitalist piyasa iinde yerlerini almaya hazrlanmaldr. Yani doumlarla, doan ocuklarn beslenip bytlmeleri ile aileleri tarafndan sosyalletirilmeleri ile emek gc yeniden retilmelidir. Bu nasl salanabilir? Feminist kuramclar, emek gcnn yeniden retiminde kadnn oynad rol ve koyduu emei analiz ederek kadnlarn ezilmiliini anlayabileceklerini d-
2. nite - Emek
27
ndler. Marksist kavramlar da kullanarak yle bir aklamaya giritiler: Marks, iinin fabrikada kendisini ve ailesini yeniden retebilmek iin harcad emee zorunlu emek diyordu ve bunun bir bedeli vard. Yani ii, harcad emek karlnda bir cret alyordu. Zorunlu emein bir parasn ev emei oluturuyordu. Ev emei kadnn evde almas demekti. Eer kadn evde almasa, yemek piirip t yapmasa, evi temizlemese, ocuklara ve yallara bakmasa, erkek bu hizmetleri ailenin reisi olarak ev dndan para ile temin etmek zorunda kalacakt. O zaman da erkein cretinin daha yksek olmas gerekecekti. te kadnn evde karlk almadan yapt btn bu iler, kocann daha az cret alabilmesini ve ailesini bununla geindirebilmesini, iverenin de daha ok kr edebilmesini salyordu. SIRA SZDE ne kadar Bu kadar ksa bir aklama ile bile, kadnn evde harcad emein vazgeilmez nemde olduunu grebildiniz. Ama bu emek, sevgi, ak, annelik igds, yalya merhamet gibi duygular sonucu koyulan duygusal olarak D N E emek LM tanmland zaman, evde kadnn yapt ilerin kapitalist sistemin devamll iin SIRA SZDE ne kadar nemli olduu ortaya kmyordu. te feminist kuramclar nce bu sakS O R U l ve deerli emei aa kardlar. Nurcan zkaplann Duygusal Emek ve Kadn i/Erkek i makalesini bu arkaDK K Anitenin T sndaki kaynak listesinden ulaarak okuyabilirsiniz. Ev dnda alan ve para kazanan erkein karsnda karlksz kadn emei, her iki cinsin de konumlarn belirledi, erkein stnln taD salamlatran KKAT rihsel bir geliim gsterdi. Aslnda kadn ve erkek emei arasndaki ayrm, feodal AMALARIMIZ dzende, hatta ondan nceki dnemlerde de vard ama kapitalizm cretli emek ile SIRA SZDE ev emei arasndaki bu ayrm keskinletirdi. Neden? nk sanayilemeyle ev K ayrlm, T A P (ieri) ile iin yapld yer (dar) keskin izgilerle birbirinden ev dnda para getiren bir ite almak daha nemli olmutu. alma denince de esas AMALARIMIZ olarak bu tr faaliyet akla geliyordu.
TELEVZYON
S O R U SIRA SZDE DNELM
Ipsos aratrmasnda kadnlara gre, erkeklerin yzde 80i t yapmaktan holanmyor ya da bunu reddediyor. Ayrca kadnlar, erkeklerin yzde 72sinin banyo ve tuvalet temizliinden ve yzde 68i araflar deitirmekten ya da ykamaktan katklar grnde. SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE
Ipsos aratrmasnda kadnlarn yzde 73 evde DKKAT erkeklerden daha fazla bu AMALARIMIZ ilerle uratklarn belirtirken erkeklerin yzde SIRA SZDE 59u evde daha fazlasn yapmalar gerektiini kabul K T A P ediyor.
AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P
Ev ii emek ile ilgili kuramsal tartmalarn geliiminin daha kapsaml renmek K T A P isterseniz Glnur Acar Savrann Beden-Emek-Tarih isimli kitabnn ilk makalesine bavurabilirsiniz. Buraya kadar, kadnlarn ev iinde kullandklar karlksz T E Lemek E V Z Y Oile N ilgili kuramsal tartmalarn nasl ve hangi amala baladn izleme olanan buldunuz. imdi biraz da bu emein zellikleri ve trleri ile ilgili aklamalar hakknda bilgi sahibi olunuz.
NTERNET NTERNET
NTERNET TELEVZYON
NTERNET
EV- /KARILIKSIZ KADIN EMENN ZGLLKLER

A M A
Ev-ii/karlksz kadn emeinin zgllklerini tanmlayabilmek.
Kadnlarn Grnmeyen Emei kitabnn yazarlarndan Glnur Savran, (Savran, 2008: 11) incelediimiz emek trn, daha iyi anlalabilmesi iin u zellikleriyle tantyor: 1) Karlksz emek grnmeyen emektir. Grnmez emek olmasnn temel nedeni vardr: i) Doallatrlm emektir. Ev iindeki ilikilere ve pratiklere
28
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
kadnlarn doalarnn bir paras olarak baklr ve bu ilere kadnlarn doal olarak yatkn olduklar dnlr: ii) Miktar belirlenemez. Evde yaplan ilerin belirlenmi saatleri yoktur. zaman ile dinlenme zaman i iedir. iii) Karlkszdr. Kadnlarn ev ilerini yapmak ve aile yelerinin bakm, salk ve refahn salamak iin harcadklar emein karl yoktur. 2) imdi bu grnmezlik zelliine baka zellikler de ekleyelim: ChabaudRychter ve arkadalarna gre ev emei nesnelememitir; tersine, nesnelemenin ok uzandadr. Aile iindeki duygusal ilikilerle balantldr ve kadnlarn anne ve e olarak kullanlabilirlii zerine temellenmitir. (Chabaud-Rychterden aktaran Hirata vd. 2008:132). Karlksz emee nemli bir rnek olarak verebileceimiz bakm emei, bu ilikiler zerinden sunulur. ocuklarn bakm, anne ve ocuk arasndaki igdsel yaknlk ve aile ideolojisi ile salanr. Hasta ve yallarn kadnlar tarafndan bakm da yine duygusal balar ve ataerkil ilikiler zerinden temin edilir. 3) Karlksz emein bir baka ve ok nemli zellii, kadnlarn ev iinde rettikleri rnlerin (tarhana, reel, yourt), yaptklar ilerin (amar, t, temizlik) ve sunduklar bakm hizmetlerinin piyasa deerinin olmamas, yani kadnlarn bunlar piyasa iin hazrlamamalardr. Bu saydklarmz piyasada satlsalard, deiim deeri kazanacaklard. [Kendi koyunlarndan st sap evinde yourt yapan, bunu da evine gelen ziyaretilere ikram eden bir kadnn yourdunun sadece kullanm deeri vardr. Bu kadn ayn yourdu pazara gtrp satarsa yourt deiim deeri kazanr.] Sadece kullanm deeri olan ev ii ve hizmetleri, cretli emek karsnda deersiz ve ekonomi d grlr. O zaman aklnza SIRA SZDE u soru gelebilir: Mademki ev-ii karlksz emek bu kadar deersiz, o hlde kadnlar bunlar yapmaktan vazgeip neden ev dnda emek piyasasna katlmyorlar ve cret karl almyorlar? DNELM Bu sorunun yant iki alanla ilikilidir: 1) aile 2) ekonomi ve piyasa. Yani kadnlarn cretli olarak alabilmeleri iin hem emeklerini piyasaya sunarken aileleS O koullar R U ri ile ilgili baz yerine getirmeleri hem de piyasann onlar altrmaya elverili olmas gerekir. Baka deyile, ev ilerini, darda yaptklar cretli iten geri kalan zamana sktrsalar bile, kendileri yokken ocuklarn ve yallarn bakmn DKKAT stlenecek kiileri bulmak, bu konuda dzenlemeler yapmak zorundadrlar. kinci olarak, ekonominin durgun olmamas, piyasann emek ihtiyacnn olmas ve iveSZDE karlamak iin kadnlar altrmaya hazr olmalar gerekir. renlerin deSIRA bu ihtiyac Sosyologlarn ve iktisatlarn kadnlarn cretli almas konusunda yaptklar analizleri cretli emekle ilgili kuramlar blmnde inceleyeceksiniz. Ama bundan AMALARIMIZ nce cretli emein zgllklerini tartmamzda fayda var. Karlksz-cretsiz emei hakknda daha ayrntl bilgi edinebilmek iin bu konuK T A kadn P da makale barndran ktisat Dergisinin 514. saysna bavurabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
CRETL EMENN ZGLLKLER T E L E VKADIN ZYON

AM A
NTERNET
cretli kadn emeinin zgllkleri hakknda bilgi sahibi olabilmek.

NTERNET
Temel bir soru ile balayalm: cret karl almann kadnlar iin glendirici ve zgrletirici potansiyeli var mdr? Toplumsal cinsiyet eitliinin salanmas iin bir ara olabilir mi, yoksa etkisi eitsizlikleri artrc ynde mi olmaktadr?
2. nite - Emek
29
Bir yaklam, cretli almann kadna, aile ve toplum iindeki konumunu ykseltici bir g kazandraca ynndedir. Kadnlar, bamsz kullanabilecekleri kaynaklara sahip olmaz iseler babalarna ve kocalarna tabi olacaklar, bu durum da onlarn yaam kalitelerini olumsuz etkileyecektir. Oysa cretli alma ve bunun sonuSIRA SZDE cu elde edecekleri gelir, kadnlarn zgvenlerini artrarak, bakalarna bal ve baml olma durumlarn hafifleterek, yoksulluklarn gidererek onlar glendirir. kinci yaklam, kadnlarn-cretli de olsa-ev dnda bir ite almalarnn ifte DNELM smrden baka bir getirisinin olmayaca ynndedir. nk cretli alma, olumsuz alma koullar, karlalacak ayrmc muameleler ve evle birlikte iyeO R U rinde de almaktan kaynaklanan i yk getirir, baka bir eyS deil. Bu niteyi, hatrnzda bu iki yaklam tutarak okuyunuz ve kadnlarn D Kcretli K A T almasna ynelik kendi tavrnz (yaklamnz) oluturmaya alnz. nce cretli kadn emeinin zgllnden ne anladmz konusunda netleelim: Bu ifadeden, kadn cretli emeinin, emek piyasasnda erkek cretli emeinden farkl ekilde var olduunu anlamamz gerekiyor. Piyasann toplumsal cinAMALARIMIZ siyet temelinde farkllaan bir karakteri vardr ve bu farkllama esas olarak u alanlarda kendini gsterir: 1) Kadnlar emek piyasasna erkeklerden daha az katK ve T A P lrlar, istihdam oranlar dktr. 2) Yatay ayrma: Kadnlarn erkeklerin younlatklar sektrler ve i kollar farkldr. 3) Dikey ayrma: Kadnlar erkeklerle birlikte almakta olduklar i yerlerinde, stats dk ilerde, alt katmanlarda T E L E5) V ZKadnlarn YON younlarlar. 4) Kadnlarn cretleri erkeklerinkinden dktr. enformel sektrde ve ksmi zamanl ilerde alma sklklar erkeklerden yksektir. imdi bu farkllklara srasyla daha yakndan bakalm:
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Emek Piyasasna Katlm
NTERNET
NTERNET
Kadnlarn cretli alanlar olarak emek piyasasna katlm, yani istihdam, erkeklerin katlmndan dktr. Bu, hemen hemen her lkede byledir. Hemen baka birka lkede kadn istihdam oranlarna gz atalm: 2008 ylnda kadnlarn istihdam oranlar svete % 73, Fransada %61; spanyada % 51; Meksikada % 42dir. Trkiyede ise, Trkiye statistik Kurumu 2009 Hane Halk gc Anketlerine gre, 2009 ylnda kadn istihdam % 24tr. Her 100 kadndan sadece 24nn bir iktisadi faaliyette bulunuyor olmas, Trkiye ekonomisi iin son derece alarm verici bir durumdur. Sorun, kadnlar asndan bakldnda daha da nemlidir, nk erkeklere bu kadar yksek bir bamllk, kadn erkek eitliinin nnde ciddi bir engel oluturur. Son otuz senedir srekli dmekte olan kadn istihdamnn bir taban noktasna ulaaca ve sonra ykselmeye balayaca beklenmekteydi. nk iktisatlar Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde kadn emeinin tarmdan ekilmesi nedeniyle kadn istihdamnn nce deceini sonra da ykselmeye balayacan ngryorlard. Trkiyedeki durum bu beklentinin dnda geliti. Kadnlarn igcne katlm dmeye devam etti. Eer tm Trkiyeye bakmaz da sadece kentlerde kadn istihdam ile ilgilenirsek bu orann % 17 gibi ok dk bir oran olduunu grrz. Toplumsal cinsiyet farkllklar zerine ok sayda yaplan aratrma, bir taraftan kadnlarn aile ile ilgili sorumluluklarnn (en temel olarak ev ileri ve bakm), insan sermayelerinin ve kltrel faktrlerin etkisini, bir yandan da piyasann tercihlerini incelemitir. ok ayrntl yaplan bu almalar sonucu, kadnlarn emek piyasasna katlmlarnn oklu faktrlerin sonucu olutuu bulunmutur.
Trkiyede kentlerde kadnlarn istihdam oran %17 iken bu oran krsal kesimlerde % 35tir. Tarmda alan kadnlarn ok byk ounluu cretsiz aile iisi olarak almaktadr.
30
SIRA SZDE
DNELM S O R U
2009 ylnda DPT ve Dnya Bankas tarafndan hazrlanan Trkiyede Kadnlarn gcSIRA SZDE ne Katlm Raporunun (http://siteresources.worldbank.org) nc sayfasnda bugne kadar bu konuda yaplan aratrmalara ve onlarn sonularna ilikin bir tablo bulacaksD NELM nz. Bu tabloyu inceledikten sonra kadnlarn cretli ilerde alma veya almamalarn belirleyen etmenleri sralaynz.
Sektrler ve kollar Temelinde Yatay Ayrma

Ekonominin sektrlerinden bazlar erkeklerin younlat, dierleri de kadnlarn DKKAT bulunduu sektrlerdir. Dier bir deyile, baz sektrlerdeki ilere kadn ii, bazlarndaki ilere de erkek ii demek yaygndr. rnein otomobil ve petrol sekSIRA doludur, SZDE tr erkeklerle tekstil ve hazr giyim ise kadn youn sektrlerdir. Bu durumu Catherine Hakim (1979) sektrel ayrma olarak adlandrd. Ayn durum iin mesleksel ayrma kavramn da kuland. lk bakta bu ayrmay ok sorunAMALARIMIZ lu grmyor olabilirsiniz. Buna toplumsal cinsiyet temelinde gerekleen rasyonel bir iblm olarak bakabilirsiniz. Herkes her ii yapamayacana gre, baz ilerin eli yatan tarafndan, baz ilerin de gc yeten erkekler tarafndan K kadnlar T A P yaplmasn normal karlayabilirsiniz. Ancak sektrel ayrmann sonularna baktnzda durumun bu kadar da sorunsuz olmadn hemen fark edersiniz. nk ilerin ve T mesleklerin E L E V Z Y O N kadn ve erkekler iin tanmlanmas, kompartmanlara ayrlmas, toplumsal cinsiyet temelli ayrmcla zemin hazrlar. Yani bu anlayn bir sonucu olarak kadnlar, erkeklere uygun grlen ilere seilmezler, alnmazlar (Tabii erkekler de kadnlara uygun olduu dnlen ilere alnmazlar ama erkekT E R N E T almak istemeleri zaten ok nadirdir.). lerin kadn N ilerinde O zaman, kadnlar almalarnn toplum ve aileleri tarafndan uygun grld birka sektrde younlamak (Buna kalabalklamak da diyebilirsiniz.) zorunda kalrlar. Bu durum, yani o sektrlerin kadn arlkl sektrler olmas, ilerin deerini azaltr, cretlerin de dk olmasna neden olur. Bylece sektrel (mesleksel) ayrmann ardndan kadnlara yaplan farkl demeler ve ayrmc muameleler gelir. Bu ayrmcl yapanlar sadece zel sektr iletmeleri deildir. Kamu kurulularnda da ayrmclk rneklerine rastlanr. Mesleksel ayrma, kadn ve erkekler piyasaya girmeden ok nce oluur, emek piyasas tarafndan da glendirilir. Kadn youn sektrlerde, iverenler iin istihdam ettikleri kadnlarn o ite kalc olup olmamasnn pek nemi yoktur. ten ayrlanlarn yerine baka kadn iiler rahata bulunabilir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
2004 ylnda KPSS klavuzunda Maden Tetkik ve Aratrma Genel Mdrlne alnacak 80 mhendislik kadrosundan 75i iin erkek olma koulu aranm, sadece 5 kadro kadnlar iin ayrlmtr.
Yeri inde Dikey Ayrma

Trkiyede Iris Eitlik Gzlem Grubu 2006 ylnda kamu sektrnde kadnlarn ynetim kadrolarnda bulunmama nedenlerine ynelik olarak 88 kamu kuruluunda bir aratrma yapt. Bu aratrmann sonularna gre st dzey yneticiler (mstear, mstear yardmcs, bakan, bakan yardmcs, daire bakan, daire bakan yardmcs) arasnda kadnlarn oran % 12 olarak bulundu.
Catherine Hakimin ngilterede kadnlar ile erkeklerin yaptklar ileri ok dikkatli bir analize tabi tutuktan sonra vard ikinci sonu, dikey ayrmadr. Kadnlar ve erkekler sadece meslekler aras ayrtrlmaz, ayn zamanda ayn i yerinde bu defa dikey olarak ayrrlar. Bu, bir i yerinde kadnlarn vasf gerektirmeyen veya pek az gerektiren, dolaysyla stats ve cretleri dk ilerde, erkeklerin de vasfl ve statl ilerde ylmalar demektir. yeri hiyerarisinde yukarya doru kldka iler daha ok deerli hle gelir. Kadnlarn yukardaki, st dzey ilere erimesi ise zordur. Baz meslek dallarnda kadnlar erkeklerle yarabilseler de ou zaman ykselmeleri ile ilgili sorunlar yaarlar. Kadnlarn ilerinde ykselmeleri, terfi etmeleri, ynetici kadrolara gelebilmeleri engellenir. Kadnlarn bu kadrolara ulaamamalarna neden olan engeller vardr. Bu engellere literatrde cam tavan denir.
2. nite - Emek
31
cretlerde Toplumsal Cinsiyet Fark

Feminist literatrde kadnlarn yaptklar ilerin, deerinin altnda karlk grd konusunda ortak bir gr vardr. Amprik aratrmalar ve istatistikler de bu gr dorulamaktadr (ILO, 2010: 50-52). Avrupada refah lkesi olarak bilinen svete bile tam zamanl alan kadnlar ayn statde alan erkeklerden % 18 az cret kazanrlar. Bu fark baz i kollarnda daha da artar; rnein il zel idarelerinde % 28 olur. Trkiyede kadnlar ortalama olarak erkeklerin cretlerinin % 70ini kazanrlar. alan kadnlara hak ettiklerinden daha az cret denmesi, u durumlarda ortaya kar: 1) Bir i veya meslekte erkeklerle ayn verimlilikte altklar hlde dk cret alrlar. Bu durum, zellikle balang cretleri ayr olduu zaman ak olarak grlebilir. 2) Kadnlarn emekleri zellikle ev hizmeti grme ve ocuk bakma durumlarnda ok dk karlk bulur. Bu ilerin kadnlar tarafndan zaten her zaman yaplmakta olan ve onlarn kadn olmalarnn doal bir uzants saylan iler olarak grlmesi dk cret almalarnn bir nedenidir. 3)Ayrca kadnlarn younlat meslekler ve ilerde de cretler kadn iinin karl olarak dk denir. Baka deyile, cretin belirlenmesinde sosyal faktrler nemli bir rol oynar.
SIRA SZDE Trkiyede zellikle son on senede kentli aileler, ev ilerini yaptrmak, ocuklarna baktrmak, hasta ve yallar ile ilgilenilmesini salamak iin yabanc lkelerden gelen kadnlar ev hizmetlisi ve bakc olarak ie alyorlar. Trkiyede almak isteyen ve i arayan kadnDNELM larn oran ok yksek iken ailelerin neden yabanc kadnlar tercih ettiklerini tartnz.
S Ocret R U deme ok Kadn emeini deersizletirme ve bu suretle kadnlara dk yaygndr ama grece dk eitim grm kadnlar yksek risk grubundadr. Neoklasik iktisatlar, kadnlarn erkeklerle ayn ii yaptklar hldeDdk K K A T cret almalarn ayrmclk olarak grmezler. Dk cret bir sonutur, bu sonucu kadnlar insan sermayelerine yatrm yapmayarak rnein eitime nem vermeyerek kendileSIRA SZDE ri hazrlarlar. Neoklasik iktisatlar bu sonuca ularken toplumdaki toplumsal cinsiyet eitsizliklerini dikkate almazlar. rnein kz ocuklarnn erkek ocuklardan daha az okutuluyor olmalarn, hatta okula gnderilmemelerini AMALARIMIZ hesaba katmazlar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Enformel (Kayt D) stihdam ve Ksmi Zamanl alma

Enformel istihdam, yasal ve kurumsal koruyucu dzenlemelerin bir i orK olmad T A P tamnda, sosyal gvenlik kurumlarna kaytl olmadan almaktr. Kadn emeini erkek emeinden ayran nemli zelliklerden biri, kayt d almann kadnlar arasnda ok yaygn olmasdr. Kayt d almak kadnlarn bir TE L E Vtercihi Z Y O N deil, bir zorunluluudur. Sanayi ve hizmet sektrnde kayt d ii altrma, zellikle kk iletmelerin ayakta kalabilmek iin bavurduklar bir yoldur. Kadnlar dzenli, gvenceli iler bulamadklarnda, bu tr kayt d ileri kabul etmek zorunda NTERNET kalrlar. cret pazarl yapamazlar, ekonomik kriz durumlarnda iten karlabilirler ve emeklilik hakkndan da tmyle yoksundurlar. zar (1996: 523), stanbul ilini kapsayan bir saha almasnda 6-14 ya gruplarnda hem kz hem de erkek ocuklarn hepsinin kayt d kesimde istihdam edildikleri, erkeklerde bu orann 15-19 ya grubundan itibaren dmesine karlk, kadnlarda 20-24 ya grubundan itibaren kayt d istihdamn art gsterdii bulunmutur. Dnyann her yerinde ev hizmetlileri ve ocuk bakclarnn byk bir ksm da kayt d alr. Ev eksenli alan, rnein evlerinden kmadan fabrikalara para ba i yapan kadnK T A P
TELEVZYON
NTERNET
32
lar kayt ddr. Trkiyede kayt d alan kadnlar hakknda son derece az istatistiksel bilgiye sahibiz. Kadnlar, esnek istihdam koullarn da daha fazla kabul ederler. En gze arpan rnei, ksmi zamanl (part-time) almadr. Avrupa lkelerinde ksmi zamanl alan kadnlar erkeklerin ok zerindedir. Avrupa Birliinin 27 lkesinde alan kadnlarn % 25i, Hollandada % 61i bu statde almaktadr (Platenga, 2010:178). Trkiyede ksmi zamanl alma yaygn bir alma modeli deildir. Son yllarda esnek almann ve bunun en yaygn uygulamas olan ksmi statl almann kadn istihdamn artracan savunan grler kabul grmektedir. Ancak ksmi statl alma, getirecei daha dk cretler ve ar gvencesiz koullar nedeniyle desteklenmemelidir. Kadnlarn istihdamnn dkl ancak oklu engeller rnts ile aklanabilir ve pek ou yapsal olan bu tr engeller varken ksmi zamanl alma biimleri sunarak piyasaya kadn igcn ekmenin etkisi ok snrl olacaktr (Ecevit, 2008: 173).
CRETL KADIN EME LE LGL KURAMLAR

AM A
cretli kadn emeini analiz eden kuramlar tartabilmek.
Bu balk altnda nce, henz feminist sosyolojik zmlemeler yokken, klasik sosyolojik almalarda ve kuramlarda kadn emei hakknda ne tr aklamalar bulunduunu greceiz. Sonra iktisatlarn yaklamlarna rnek olmak zere insan sermayesi kuramn inceleyeceiz. Son olarak da feminist kuramlara eileceiz.
cretli Kadn Emei Konusunda Klasik Sosyolojik Kuramlar

Bu yaklamlar, zellikle Bat Avrupa lkelerinde ve ABDde, kadnlarn cretli ilerde almalarnn yaratt sonular zerinden zmlemelere baladlar, sonra da bu sonulara nelerin sebep olduunu sorguladlar. 1950li yllarda Kadnlarn almasnn aile zerinde etkileri nelerdir?, Bu durumun olumsuz sonular var mdr?, alan evli kadnlarn ikili i ykleri nasl hafifletilebilir? gibi sorular soran amprik aratrmalar yapld. A. Myrdal ve V. Kleinin 1956 tarihli Kadnlarn kili Rolleri isimli kitab bu aratrmalarn ilk rneklerindendir. kinci nemli alma da R.Rapoport ve R.N. Rapoportun 1971 tarihli kitabdr. Aratrmaclar profesyonel mesleklerde alan kar ve kocadan oluan ikili kariyer ailesi nin zeliklerini altlar. Bu aratrmalarda balca merak, cretli bir ite almak iin evi btn gn terk eden kadnlarn ailelerine ne olaca idi. Savatan sonra sanayiyi canlandrmak iin kadn, erkek herkesin almas gerekiyordu ama kadnlar ayn zamanda aile ve ocuk sorumluluklarn da tayorlard. Kadnlar mevcut retim tekniklerini, i ilikilerini ve erkek, kadn ve ocuklarn zel yaamlarn bozmadan ekonomiye ekmek nasl mmkn olabilecekti? Aratrmaclarn Aileye ne olacak? sorusunu almalarnn merkezine almalarnn nedeni, o gne kadar sosyoloji disiplini iinde aileye, kadn ve erkek rollerine bak ile ilgiliydi. Bu nedenle almalar, Amerikal sosyolog Talcott Parsonsun aile ve ailede kadnn ve erkein rolleri hakkndaki grlerini ieren ilevsellik kuramndan ciddi olarak etkilendi. Parsons aileyi yeni nesillerin iinde doup byyebilecei gvenilir bir ortam, dolaysyla toplumun kendini devam ettirebilmesi iin gerekli organik bir nite olarak dnr. Parsonsa gre, kadnlarn ve erkeklerin aile iinde farkl rolleri vardr ve bu rollere dayal iblm aileyi ayakta tutar. Kadn ev ileri ve bakm hizmetle-
2. nite - Emek
33
SIRA SZDE
SIRA SZDE rinden sorumludur; erkek de evin geimini stlenir. Bu i blm hem ailenin hem toplumun devam iin ilevseldir. Yine Parsonsa gre, ailenin tm yeleri toplumda mesleki yarma iine girerlerse (tabii bu arada kar Dve koca da birbirleNELM riyle yarmaya girerlerse) bu durum aile iindeki i blm ve aile yelerinin dayanmas ile ilgili, ok ciddi gerilimlere yol aar. Parsons iin kadnlarn darda almas balamnda temel sorun, bu gerilimdir (Rees, 1992) . S O R U
DNELM S O R U
Talcott Parsonsn ilevsellik yaklamn ve bu yaklamdaki kadn ve D erkek K K A T rollerini daha iyi anlayabilmek iin AF Sosyoloji Blm Sosyolojiye Giri kitabnda Kadn-Aile Toplum nitesini gzden geirebilirsiniz.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Grebileceiniz gibi, Parsonsun ilevselci kuramn kullanarak kadnlarn cretli almasn analiz etmeye kalkanlar, analizlerinin merkezine kadn deil aileAMALARIMIZ yi koyuyorlard ve kadnlarn igcne katlm ile ilgili zorluklar, alma hayatnda kadn olarak yaadklar sorunlar gibi konularla ya hi ilgilenmiyorlar ya da K T A Pilikin rollebunlar ikinci plana atyorlard. Hatta kadnlarn ev ve aile hayatlarna ri birincil, alma hayatlarna ilikin rolleri ikincil olarak grlp ilerine ballklarnn bu yzden zayf olduu gibi sonulara da varlyordu (Ecevit, 1985: 77). TELEVZ YON Bu almalar ayn zamanda alan kadnlar hakknda iyimser bir gelecek tahayyl de sundular. Birou, kadnlarn ikili yk tamasndan doan sorunlarn ev ileriyle ilgili gelien teknolojik aletlerle (bulak makineleri, mutfak robotlar vb.) zlebileceini, bata kreler olmak zere sosyal hizmetlerin artabileceini, NTERNET alma saatlerinin evli kadnlarn tercihlerine gre dzenlenebileceini, ailelerin yapsnda da olumlu deimelerin olacan, daha demokratik ailenin ataerkil ailenin yerini alacan savundular.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
nsan Sermayesi Kuram

Bu kuram da Parsonsun ilevselci kuramndan byk lde etkilenmitir. Parsonsn ileri srd i blm uyarnca erkekler emek piyasasnda i bulmaya yarayacak becerilerini gelitirirken kadnlar ev ileri ve ocuklarn beslenip bytlmesi konusunda younlarlar ve bu nedenle piyasada ie yarayacak beceriler gelitiremezler. Eitimleri de erkeklerinkinden ksa olur veya yarm kalr. Eer almak isterlerse bulacaklar iler de beceri gerektirmeyen, dk seviyeli ve dk cretli iler olur. ktisatlar haneyi temel ekonomik nite olarak aldklarnda, erkeklerin yksek retim grmeleri, beceri kazanmalar ve bunu artrmalar (rnein meslek ii kurslar), deneyim elde etmeleri, insan sermayelerini artrmalar anlaml geliyor. Buna karlk, kadnlarn almak iin yksek gdlerinin olmamas, evdeki ilere ve ocuklara, yallara, hastalara odaklanm olmalar, eer darda alacaklarsa bu sorumluluklarn aksatmayacaklar iler bulmak istemeleri de akla yatkn grnyor. Yani, insan sermayesi kuramclarna gre her iki cins de kendileri iin rasyonel seimler yapyorlar. Hatta yle de dnyorlar: Aslnda kimin cretli bir i tutacana, kimin hanede kalp ev ii sorumluluklar yerine getireceine bireyler deil bir nite olarak hane karar verir. Bu, tek bir kiinin karar deil, hane stratejisidir. Rasyonel dnceye gre, cinslerden her ikisinin de ev ii yapmas ve darda cretli bir i tutmas, uzmanl zayflatr; bunun yerine kadnn ev iinde, erkein de ev dnda uzmanlamas uygundur. Kadnlar ya erkeklerin kazanc aileyi geindirmeye yetmediinde ya da ok yksek cretli iler bulduklarnda almaldrlar.
Trkiyede aratrmaclar. yaptklar cret analizlerinde, kadn ve erkeklerin eitim, deneyim, meslek ve iteki durumlar ayn olduu halde aralarnda kazan farklar olduunu bulmular ve buna piyasa ayrmcl demilerdir (Dayolu ve Kasnakolu, 1997; lkkaracan ve Selim, 2007).
34
nsan sermayesi kuram, birok feminist kuramc tarafndan eletirildi. Kuram, kadnlarla erkekler arasndaki cret farkllklarn, erkeklerin yksek, kadnlarn dk cret almalarn insan sermayesi ile aklyordu. Kar gr savunanlar tarafndan yaplan almalar ise iilerin toplumsal cinsiyet zelliklerinden kaynaklanan farklarn cret farklarnn ancak bir ksmn aklayabildiini gsterdi (Walby, 1990: 31).
SIRA SZDE
Piyasa ayrmcl kavramn aklaynz. SIRA SZDE nsan sermayesi kuramclar ile ilgili olarak eletirmemiz gereken baka bir DNELM nokta ise aklamalarn, mkemmel ileyen bir emek piyasas varsaym zerinden yapmalardr. Varsayma gre, kusursuz ileyen bu piyasada iverenler, alanlara, O R U ve niteliklerine uygun demeler yaparlar. Ne var ki, durum byhak ettikleri Skadar le deildir. Bir i iin kimin ne kadar cret alaca, sadece o ii yapann eitim ve beceri dzeyine ve deneyimine baklarak belirlenmez; bu belirleme ayn zamanda DKKAT sosyaldir. Emek piyasasnda kadnlarn becerileri ve insan sermayeleri erkeklerden daha az deerli grlr. Ayrca kadnlar daha az cretle yetinebileceklerdir, SIRA SZDE oysa erkeklerin ailelerini geindirmeleri, bunun iin de cretlerinin yksek olmas gereklidir. Toplumda ve emek piyasasnda yaygn olan byle bir anlay, ayn zelliklerle donatlm biri kadn, dieri erkek iki alann emeklerine fark deerler atAMALARIMIZ fedilmesini merulatrr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bu kuramlara gre kadnlarn piyasaya katlmlarnn azl veya okluu, erkeklerle aralarndaki cret farklar, sermaye-emek ilikileri tarafndan ekillendirilir. Genel anlay byle TELEV Z Y O N olmakla birlikte, bu gruba sokabileceimiz, her biri deiik vurgular yapan, drt ayr aklama vardr.
Marksist Marksist Feminist Kuramlar K ve T A P
NTERNET
N Tpiyasasna ERNET nce emek kadnlarn katlmlarndaki artn nedenlerini aklayan Harry Braverman ile balayalm: Marksist bir bilim insan olan Braverman, tekelci kapitalizm dneminde ilerin vasfsz veya daha az vasf gerektiren hle getirilmekte olduunu ve bunlarn byk bir ksmnn kadnlar tarafndan yapldn iddia eder. verenlerin, nceleri vasf gerektiren ilerin vasf olmadan da yaplabilmesini salamaktaki amalar, vasfl ii emeinin deerini ve bylece cretleri drmek, ayn zamanda kontrol de artrabilmektir. Yaplacak iler hafifledike ve basitletike iverenin de daha az cret denebilecek iileri istihdam edebilmesi kolaylar. te dk crete alacak bu iiler de kadnlar olur. Braverman ikinci olarak, kadnlarn ev dndaki ilere katlmlarndaki artn, ev ilerinin teknoloji kullanm sayesinde hafiflemesi ile ilikili olduunu syler. Ev ilerine daha az zaman ayrabilen kadnlarn ev dnda almak konusundaki istekleri artmtr.
Harry Braverman ve Vasfszlama
Yedek Sanayi Ordusu Kuram

Baz kuramclar, kadnlarn emek piyasasna katlmlar ve bu piyasada ikincil konumlarn aklayabilmek iin Marksn yedek sanayi ordusu kavramna bavurdular. Marks iin bu yedek ordu, almakta olan iilerin cretleri ve alma koullar iin pazarlk yapabilmesini nleyen, bu anlamda ok ilevsel bir aratr. veren, daha yksek ve daha iyi alma koullar talebiyle kendisine bavuran iilerin bu taleplerini geri evirmek iin kendilerinin sahip olduklar ileri yapmaya
2. nite - Emek
35
hazr birok isizin darda beklemekte olduunu iddia eder. Gerekten de sanayi toplumlarnda her zaman emek piyasasnn dnda kalan ve almaya hazr bir nfus olmutur. te bu kurama gre, kadnlar, bu yedek sanayi ordusunun bir blmn olutururlar. Yedek sanayi ordusu tezini savunanlardan Beechey, Marksn bu kavramn kadnlar iin kullanarak onlarn byk bir yedek grup oluturduklarn, stelik esnek bir zellik tadklarn syler. Esneklikten kastettii, ekonominin canl ve istihdam artnn hzl olduu dnemlerde piyasaya ekilebilmeleri, kriz dnemlerinde ise piyasadan rahata karlabilmeleridir (Beechey, 1977). Bruegel de sadece piyasa dna bakmayp piyasa iine de bakmamz gerektiini hatrlatr. Emek piyasas iinde ksmi statl alanlarn - ki byk bir blm kadnlardan olumaktadrda yedek sanayi ordusu kapsamnda dnlebileceini syler. Kadnlarn, ileri ile evleri arasndaki dengeyi kurabilmek iin ksmi statl ileri tercih ettiklerini ifade eder. Her iki yazar da kadnlarn yedek sanayi ordusunun ayrlmaz bir paras olduu konusunda birleirler. Bu kuramn eletirisi iki ekilde yapld: 1) Eer kriz dnemlerinde ilk iten kartlanlar kadnlar oluyor ise iverenler kendi bindikleri dal kesmi olmuyorlar myd? Kadnlar dk cretlerle altklarna gre, iverenlerin onlar tutup yksek cret alanlar iten kartmas daha doru bir strateji olmaz myd? 2) Ampirik aratrmalar, kadnlarn belli sektrlerde younlama zelliklerine dikkat ekerek bu sektrlerin krizden olumsuz etkilenmedikleri sektrler olmas durumlarda, kadnlarn ilerinin korunabileceini rneklerle gsterdiler. En azndan ngiltere rneinde, kriz dnemlerinde kadn alan says azalmam, tersine artmt. Yedek sanayi ordusu kuram, kadnlarn emek piyasasna giri klaryla ilgili olarak salad bu aklama kolayln, cretli kadn emeinin dier niteliklerini irdelemede salayamaz. rnein, niin kadnlarn sanayinin belli sektrlerinde ve bu sektrlerin dk seviyeli ilerinde younlatklarn aydnlatamaz (Ecevit,1985: 85).
Marksist Paral Emek Piyasas Kuram

Bu gruptan Edwards, Gordon ve Reich (1975) gibi yazarlar, dikkatimizi emek piyasasnn paral yapsna, toplumsal cinsiyet, etnisite ve rk temelindeki blnmlklere ektiler. Klasik iktisatlarn piyasay yekpare ve rasyonel ileyen bir btn olarak grmesinden farkl olarak bu yazarlar, szn ettikleri paral piyasann, sermaye ile emek arasndaki mcadelenin bir sonucu olduu grn savundular. Yani, iverenler emek piyasasn bl ve ynet kuralna uygun bir biimde zellikle paralamay ve bu piyasada alanlar arasndaki farkllklar vurgulamay amalyorlard. Bylece rnein siyah iinin beyazdan, kadn iinin erkek iiden ya da gmen iinin lkenin yerlisi olan iiden daha dk cret almasn salayabiliyorlard. Bu strateji sadece cret farkllklarn deil, alanlar arasndaki dier eitsizlikleri de merulatrabilmek iin ilevseldi. Ayrca paralanm bir piyasa, iilerin, sermayenin taleplerine kar gelebilmek iin kolektif hareket edebilmelerini de engelliyordu. Bu yaklam eletirenler ona yle kar ktlar: Evet, bu saptamalar doru idi ama birok feminist yazarn tarihsel verilere dayanarak iaret ettikleri gibi, alanlar arasnda toplumsal cinsiyet veya etnik temelli farklar, sadece kapitalizme zg farklar deildi. Bunlar kapitalizm ncesi de vard; dolaysyla piyasann paralanmlnn tek nedeni kapitalizm olamazd. Bu yaklama getirilen ikinci bir eletiri de uydu: Toplumsal cinsiyet eitsizliklerini (yani kadn ve erkeklerin emek piyasasna girileri ve orada kallar srasn-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
36
DNELM S O R U
da ortaya kan eitsiz durumlar ve ayrmcl), sadece sermaye ile emek arasndaki mcadeleye younlaarak anlayamazdk. Toplumsal cinsiyeti, eitsizlie yol S O R U aan nemli ve bamsz bir deiken olarak ele almak gerekiyordu.
D K Kemek AT Marksist paral piyasas kuramn ikili emek piyasas kuram ile kartrmaynz. Tartmalarmza dahil etmediimiz bu kuram, nce Amerikada benimsenmi, sonra R.D. Barron ve G.M. SIRA Norris SZDE tarafndan ngilterede tartlmaya balanmtr. Bu kurama gre, iverenler emek piyasasndaki btn kadnlar ayn zelliklere sahip (evli ve ocuklu) tek bir grupmu gibi alglar, piyasaya zayf balarla bal olduklarn, kariyer yrngelerinin AMALARIMIZ olmadn, dk cretleri kabul edebileceklerini iddia ederler.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
2003 tarihli ve 4857 sayl Yasasnda cinsel NTERNE T taciz konusu yasal boyut kazanmtr. Yaplan deiiklie gre bir personel hem iverenin hem de iyerinde alan dier kiiler ile nc ahslarn cinsel taciz nitelikli davranlarna dayanarak i szlemesini hakl nedenle derhal feshedebilir. (Bkz.Uum, 2003).
K T A P liberal, Marksist ve sosyalist feminist yaklamlarla kyaslarsak Radikal feministleri yaptklar analizlerde emek piyasasndaki eitsizliklerle daha az ilgilendiklerini fark ederiz. Radikal feministlerin analizleri emek piyasasnn ileyiini anlamamza doTELE V Z Y O N olarak yardmc olmutur: Ataerkillii bize anlatarak... Biraz rudan deil, dolayl sonra ikili sistem kuramn incelerken greceiniz gibi, ataerkillik ile kapitalizm ilikisi zerinden yaplan aklamalar ok nemlidir. te bu aklamalar anlayabilmek iin ataerkilliin ne olduunu iyi bilmek gereklidir. Radikal feministlerin katNTERNET ks da bu erevede olmutur. Radikal feministler, kadn emeinin analizine baka bir katkda daha bulunmulardr. Bu da emek piyasasnda toplumsal cinsiyet temelli cinsel tacizdir. Tacizle karlaanlar, erkek alanlardan ziyade kadn alanlardr. Bu sorun kadnlarn hem emek piyasasna girmeleri konusunda alacaklar karar hem de i yaamlarnn srekliliini, dorudan ve ciddi olarak etkiler. nk kadnlar, taciz ile karlaabilecekleri endiesi ile birok ie bavurmaktan kendilerini alkoyarlar. bavurusu yaparken baka kadnlarla birlikte olacaklar i yerlerini tercih ederler. Ayrca bir ite alrken tacizle karlamalar da onlarn iten ayrlma karar vermelerinin nemli nedenlerinden biridir.
Radikal Feminist Yaklamlar
kili Sistemler Kuram

kili sistem kuram, Marksist feministlerin snf analizi ile radikal feministlerin gelitirdii ataerkillik analizini anlaml bir biimde bir araya getirerek toplumsal cinsiyet ilikilerini aklamaya alan sosyalist feministler tarafndan gelitirildi. Bu gruptan kuramclarn en bilinenleri Cynthia Cockburn, Heidi Hartmann ve Slyvia Walbydir. Hartmann, emek piyasasnda neler olup bittiini anlayabilmek iin sadece kapitalist sistemi anlamann yeterli olmadn savundu. Kadn ve erkek emeinin zgllklerini anlamak iin kapitalizm ncesi dnemlere bakmamz nerdi. Yapt analizin merkezine cinsiyet temelli ayrmay ald. Bu ayrmann, yani baz piyasada ilerin genellikle kadnlar bazlarnn da genellikle erkekler tarafndan yaplnn bir nemi vard, o da uydu: Kadnlarn yksek stat salayan, yksek cretli ve gvenilir iler yerine daha az statl ve dk cretli ilerde younlamalarnda, erkek iiler ve onlarn ait olduklar sendikalarn byk pay vard. Gemite de loncalar, tpk sendikalarn yapt gibi, zanaatkr kadnlar ilerine almamlard. Kapitalist dnemde loncalarn bir eit devam olan sendikalar glenerek ve sermaye ile pazarlk yaparak emeklerinin deerinin dmesine engel olmak istediler. Erkek iiler, daha iyi organize olabildiklerinden, prestij getiren ilerini kadnlara vermemek iin mcadele ettiler. yi ve yksek cretli ilerde almak, bunlarla da karlarn ve ocuklarn geindirmek istiyorlard. Bu istekleri devlet ve sermaye sahip-
Hartmanna gre, patriyarkann dayand maddi temel, erkeklerin, kadnlarn emek gc zerindeki denetimleridir. Erkekler bu denetimi, kadnlarn kimi temel neme sahip retken kaynaklara (rnein kapitalist toplumlarda geimi salayacak kadar cret getiren iler) ulamalarn nleyerek ve kadnlarn cinselliini kstlayarak srdrrler (Hartmann, 2008: 174).
SIRA SZDE
D N E L 2. M nite - Emek
SIRA SZDE
D N E L 37 M S O SZDE R U SIRA DKKAT DNELM
lerinin kadnlarn ev dnda almalarna ynelik grleri ile uyum iinde oldu ve S O SZDE R U onlar tarafndan da desteklendi. nk devlet ve iverenler de SIRA kadnlarn ar alma koullarnda alarak ailelerini ihmal etmelerinden gelecek nesillerin zarar gDKKA T receini dnyordu. Erkeklere ailelerini geindirmeye yetecek D bir N Ecret L M (aile creti) denmesi, kadnlarn da almayp ev kadnl yapmalar her kesim tarafndan kabul grd. almak isteyen kadnlar ise kendilerine uygun SIRA grlen sektrler ve SZDE S O R U ilerde alabilirlerdi; erkeklerin ilerini ellerinden almamak kouluyla.
AMALARIMIZ Trkede patriyarka kavram yerine ataerki patriyarkal kavram yerine ataerkil DKK AT kavramn kullanmay tercih ediniz. SIRA SZDE Hartmannn ataerkil kapitalizm olarak kavramsallatrd ibirlii K hakknda T A P daha fazla bilgi iin, onun Trkeye evrilmi nl makalesini okuyabilirsiniz. Bu makaleyi size tavsiye ettiim bavuru kaynaklar arasnda bulabilirsiniz.
SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
Hartmann, bir taraftan kapitalizmi bir taraftan da ataerkillii analiz ederek ve birbirleri ile nasl ilikilendiini anlatarak nemli bir alm yapt. K Slyvia T A P Walby, bu analizi ok parlak olarak nitelendiriyor (Walby, 1990: 40); bununla birlikte kendiNTERNET si de buna katk yapmak istiyor. Buradan itibaren Walbynin ikili sistem kuramndaki ataerkillik ve TELEVZY O Nkapitalizm ilikisini kullanarak ona neler ilave ettiini grelim. Walby, (1990: 40) Hartmannn bu iki sistem yani kapitalizm ile ataerki arasnda var olduunu iddia ettii gerilimin, daha keskin olduunu dnd. unlara da N T E Rdeildir; NET dikkat ekti: 1) Bu iki sistem, her zaman uyumlu bir iliki iinde bazen gerilim, bazen uyum yaarlar, hatta gerilim uyumdan daha fazladr. 2) Hartmannn analizi bir dnemi anlamakta yararl olabilir ama baka bir dnemi anlamakta olmayabilir; bunun iin tarihsel dnemlere ayr ayr bakmalyz. Bir rnek vermek gerekirse kadnlarn baz dnemlerde artan saylarda emek piyasasna girmeleri cretleri drecei iin sermayeye yarar salar ama te yandan da evdeki hizmetlerin ve bakmn azalaca anlamna gelir ki bu durum erkeklerin (ataerki) aleyhinedir. 3) kili sistemler analizini kullanrken etniklik temelli farkllklar da hesaba katmalyz. Birinci dnya lkelerinde alan Batl beyaz kadnlarn i deneyimleri, etnik ve rk kkenleri deiik kadnlardan farkldr. Aznlk gruplara, gmen gruplara farkllklar asndan baktmzda, kapitalizm ile ataerkilliin arasndaki uyum veya gerilim de farkllaabilir. 4) Yaptmz ikili sistemler analizini hangi corafyada yaptmz da nemli: Hangi lkeden hangi toplumdan bahsediyoruz? Yine bir rnekle aklayalm: Avrupa lkelerinde kadnlarn istihdam oranlar % 50yi bulmu, hatta gemitir. Trkiyede ise bu oran % 24tr. Yani ortalama her drt kadndan biri istihdam edilmektedir. Trkiyenin Avrupa lkelerinden bu fark, Trkiye zelinde yeni analizler yapmamz gerektirebilir. 5) yerlerinde somut olarak ortaya kan dlama ve ayrtrma stratejilerini unutmamalyz. Bunlarn ikisi de ataerkil stratejiler olmakla birlikte birbirlerinden farkldrlar. Dlama, bir istihdam alannda bir cinsin (genellikle kadnlar) tamamen darda braklmas demektir. Ayrtrma ise daha zayf bir stratejidir ve erkek ii ve kadn ii ayrmlar yapp i gruplar arasnda hiyerari yaratmaktr ki bylece biri dierine stn klnabilsin (Walby, 1990: 53). 6) Ataerkillik kavram daha ok gelitirilmeye gereksinimi olan bir kavramdr. Walby, ataerkil zihniyetin sadece zel alanda olmayp kamusal alanda da hkmn srdrdn belirtir (Walby, 1990: 59). Ayrca bu
AMALARIMIZ TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Toplumsal Cinsiyet almalar S O R U
38S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ataerkilliin Ddeien siyasal ve ekonomik koullarda deiik ekillerde yeniden KKAT retildiine de dikkat eker. Biz de Trkiyede ve dnyada kadn emei ile ilgili olarak yaptmz analizlerSIRA SZDE de: a) Bu emei belirleyen etmenlerin hem aile-zel alan hem de emek piyasas kaynakl olduunu, b) Bu emein nerelerde, nasl, hangi koullarda kullanlacann sadece kadnlar tarafndan tayin edilmeyip tm toplumun, devletin ve piyasaAMALARIMIZ nn bu tayinde etkili olduunu hatrda tutalm. kili sistemler K kuramn T A P daha iyi anlayabilmek iin Trkiyede kadn emeine ynelik yaptklar analizlerde bu kuram kullanan aratrmaclarn somut rneklerini u kitapta bulabilirsiniz: Kapitalizm, Ataerkillik ve Kadn Emei: Trkiye rnei. (bkz. Yararlanlan ve Bavurulabilecek T E L E V Kaynaklar.) ZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
TEKNOLOJK DEMELERN KADIN EME LE LKS

NTERNET
AM A
Teknolojinin kadn emei ile ilikisini ifade edebilmek.
Bu nitenin son blmnde ayrntl olarak inceleyeceimiz kreselleme sreci, dnya pazarlarnda rekabeti artrmtr. Rekabet koullar ise retim srelerinde esneklii zorunlu hle getirir. Esneklik, bir taraftan en son teknolojik deiimlerin adaptasyonu ile bir taraftan da esnek retim rgtlenmesi ile salanmaya allr. Teknolojik gelimeler ile kadn istihdam ilikisi kurulurken iki nemli soru doar: 1) Bu gelimeler kadn istihdamn olumlu ve olumsuz olarak nasl etkilemektedir? 2) Yeni teknolojilerin uygulanmas srasnda cinsiyetilik nasl ortaya kmaktadr? Kapitalist emek srecinin tarihini incelersek grrz ki sermaye her krize girdii dnemde bu krizden kmak iin eitli stratejiler gelitirmitir. ki stratejiyi ok yaygn kullanr: 1) Emein retkenliini artrmaya alr. 2) Emein deerini drmeye alr. Birinciyi hem iiyi kontrol ve ynetim tekniklerini gelitirerek hem de teknoloji kullanmn artrarak salar. Ne kadar ileri teknoloji kullanrsa retim o kadar artacaktr. kinciyi ise emein vasfl olma zelliini kaybettirerek salar. Vasfl olarak yksek cret dedii iinin bu zelliini elinden alrsa o iiye daha dk cret deyebilecektir. Her iki durumda da sermayenin kr artacaktr. ngilteredeki Kadn ve Teknoloji Aratrmalar grubuna gre, mikro elektronik teknolojisinin gelimesi, emek srelerini rasyonelletirmeye ve bylece verimi artrmaya yaramtr. te yandan ayn teknoloji, kadnlarn younlat bro ya da imalat sektrndeki montaj ve paketleme ileri gibi tekrara dayanan monoton ilere byk bir tehdit oluturmutur. Bu teknolojinin etkisi ya kadnlarn yapt ileri dorudan otomasyon uygulamasyla ortadan kaldrmak ya da bro ve sekreterlik ileri gibi yardmc ilerde, bu iler iin gerekli ii/memur saysn azaltmak eklinde ortaya kmaktadr (Ansal, 1997: 12). Ansaln da tekstil ve elektronik sektrlerinde yapt aratrma sonras ulat sonu, teknolojik gelimelerin, modern sanayide kadn ii olarak tanmlanan emek youn ileri azaltmakta hatta ortadan kaldrmakta olduudur (Ansal, 1997: 57). Bu iler azaldnda iverenler artk kadn emeine eskisi kadar gereksinim duymaz ve onlar iten karrlar. Trkiyede de bu byledir. Kadnlarn iten karlmas, erkeklerin iten karlmasyla kyaslandnda, daha az tepkiyle kar-
2. nite - Emek
39
lanr. nk daima kadnlar geindirecek bir erkek (baba ya da koca) olduu varsaylr. Bugn Trkiyede evinizden veya nternet balants olan herhangi SIRA bir yerden SZDE elektronik uak bileti alabiliyor, hatta yerinizi ayrtabiliyorsunuz. Bu durumu kadn istihdam asndan tartnz.
DNELM S O R U
A M A
SIRA SZDE
DNELM S O R U
KRESELLEMENN KADIN EMENE ETKLER

7
Kresellemenin kadn emei zerine etkilerini deerlendirebilmek.
DKKAT DKKAT
Kresel ekonomiden ne anlamalyz? Bu ulus tesi irketler ve uluslararas finans kurulular yoluyla blgeler ve devletler arasnda oluan birbiriyle baml sermaSIRA SZDE ye ve emek aklarnn yaratt ekonomidir. O halde aklar hangi ekillerde oluyor? Sermaye yatrmlar, teknoloji transferleri, finansal mbadeleler yaplarak eitli emek biimlerinin kullanlmas ve artan ticaret yoluyla. AMALARIMIZ Kresel ekonominin iki boyutu son yllarn en ok tartlan konular oldu: Ekonomik yeniden yaplanma ve kreselleme. Ekonomik yeniden yaplanma, reK T A P timin rgtlenmesinde, firma dzeyinde, ulusal dzeyde, hatta blgesel ve kresel dzeyde gerekleen deiiklikleri anlatmak iin kullanlan bir kavramdr. Kreselleme ekonomik faaliyetlerin lkeler aras zellik kazanmas, rekabetin artmaL E V Z Y O N da istihs ve piyasalarn giderek daha birbirine yaklamas, bunlarnT E sonucunda damn, fiyatlarn ve cretlerin etkilenmesidir. Somut olarak kresellemenin nasl olduunu anlayabilmek iin uygulamalara yakndan bakalm: 1970li yllarda Batl lkeler pazarlarn daralmas ve rekabetin iddetlenmesi karsnda N T E R N E T geleneksel sanayilerinin tasfiye edip teknolojik yenilenmeye gittiler. Ayn zamanda, sanayide egemen retim sistemi olan Fordist kitlesel retim, yerini esnek retim srelerine brakt, yani retimin rgtlenmesi deiti. retim uluslararas hle getirildi, ticaret serbestletirildi ve finansal sermayede liberallemeye gidildi, ulus ar irketler oald, dnya pazarlar, ok uluslu irketler iin tek pazara indirgendi (Ecevit, 1998: 32). Bu irketler, eski iilerini iten kararak emein ucuz, sendikalarn gsz, verimliliin ise yksek olduu lkelere yneldiler. Kreselleme piyasann, sermayenin ve nihayet emein kresellemesi eklinde geniledi. Piyasann ve emein kresellemesi, ulus tesi irketlerin ayakta kalmas, nc dnya lkelerinin kalknma yaklamlar deimeden gerekleemezdi. Uluslararas Para Fonu, dnya Bankas ve uluslararas finans kurulular, d borlar olan bu lkelere mali yardm ve kredi verebileceklerini, ancak bunun karlnda onlarn da yapsal uyum politikalarn benimsemeleri gerektiini akladlar. leri srdkleri koullar unlard: 1) hracata ynelik sanayilemeyi benimseme, 2) lke ii pazarlarn dnya pazarlar ile btnlemesini salayacak dzenlemeler, 3) Kamu harcamalarnn kslmas ve devletin kamu alanlarndan ekilerek klmesi, 4) zelletirme; 5) Piyasalarn etkin ilemesini nleyen snrlamalarn kaldrlmas, 6) Uluslar aras dzeyde rekabet edebilmek iin emek maliyetlerinin drlmesi ve sendikalarn zayflatlmas (Ecevit, 1998: 33), baka deyile sendikalarn ve devletin klmesi. Bu politikalar, demeler dengesi krizinden kmak isteyen lkeler 1980lerin bandan itibaren youn olarak uyguladlar.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
40
1995te Birlemi Milletler, kadnlarn durumunun iyilemesi iin ekonomik bymenin gerekli, ama yeterli olmayan bir koul olduunu vurgulad. Kresellemenin, dnya pazarnn btnlemesinin sonucu olarak kadnlar erkeklerden daha ok i olana elde edebildiler ama cret eitlii, istihdamn nitelii asndan kayba uradlar. Kadnlarn ekonomik durum erkeklere gre iyilemedi, byk bir olaslkla bozuldu (Birlemi Milletler 1995 Dnya Raporu 27.sayfadan aktaran Christa Witterich, 2004:59).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bu derste rendiimiz toplumsal cinsiyet yaklam, kresel ekonomik sreleri daha iyi anlayabilmemizi salar m? Evet. nk erkekler ve kadnlar, bu srelerden farkl biimde etkilenirler. Biz de toplumsal cinsiyet farklarn bilerek konuyu daha iyi anlayabiliriz. Yapsal uyum stratejilerinin ve politikalarnn yaratt ciddi ekonomik deimeler ve kreselleme, sosyal bilimcileri bu deimeleri kadnlar ve erkekler asndan ayr ayr incelemeye yneltti. Toplumsal cinsiyet konusunda uzmanlam sosyal bilimcilerin kreselleme srecinde kadn emeine ne oluyor sorusuna cevap verebilmeleri iin kuramsal yaklamlar oluturmalar gerekiyordu. Ama bunlar oluturmak iin de kantlara ve gzlemlere gereksinimleri vard. Sosyal bilimciler (Elson & Pearson, 1981; Moghadam, 1999; Pyle & Ward, 2003; Beneria, 2003) zellikle son yirmi sene iinde bu gzlemleri ve saptamalar yaptlar. Bunlardan en nemlilerini imdi gzden geirelim: Dnya Ticaret rgt gibi kurulularn etkisiyle kreselleen ticaretin, hem olumlu hem olumsuz toplumsal cinsiyet etkileri oldu. Baz yazarlar, ticaretin kresellemesi ile uluslararas ticaret rn reten fabrikalarda alacak kadn saysnda artn olduunu, bylece kresellemenin kadnlarn istihdam asndan olumlu bir etki yarattn savunuyorlar. te yandan, ok sayda yazar, ticaretin uluslar aras olmasndan kadnlarn zarar grd iddiasnda. rnein, Afrika, LaSIRA SZDE tin Amerika ve Afrikann baz blgelerinde tarmda veya kendi kk iletmelerinde alan kadnlarn tarm iinden ekilmek ya da zarar ettikleri iin ilerini kapatmak zorunda kaldklarn sylyorlar (Pyle and Ward 2003: 466). Fabikalarda cD NELM ret karl alan kadnlar da ok dk cretli, gvencesiz ve sendikasz ilere raz oldular. Serbest ticaret blgeleri dodu; bu blgelerde ok olumsuz alma S O R U koullarn kabul etmek zorunda kaldlar.
D K serbest KAT Trkiyede olan ticaret blgelerinin yerlerini biliyor musunuz? Hangi ehirlerde kurulduklarn ve alma koullarn renmek iin aratrma yapnz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ok uluslu irketler, ticari ve finansal anlamalardaki deiiklikleri kullanarak ve nternet imknlarn harekete geirerek dnya zerinde her yerde iyeri kuraAMALARIMIZ bilmekteler. Byle olunca doal olarak bu irketler iletmelerini dk crete raz olan kadn iileri bulabilecekleri lkelerde ve blgelerde ayorlar. zellikle Gneydou ve Dou Asya, Latin Amerikann baz blgeleri ve Karayipler, Tunus ve K T A P Moroko gibi lkelerde erkekler ve kadnlar emek youn, dk cretli dokuma ve hazr giyim sanayinde, elektronik, ila ve kimya sanayilerinde, ihra rnleri retmek iin ie alnyorlar. Ancak bu sanayi dallarnda alan kadn iilerin iinde T E L Eolumsuz V Z Y O N koullar birok aratrmac ok arpc bir biimde anlatt bulunduklar (Joekes, 1987; Heyzer 1986). Ksa vadede kadnlar bu sanayi dallarnda i olanaklar bulabiliyor, bylece gelirlerini artrabiliyorlar. Ancak bu fabrikalarn bulunduklar lkelerden baka lkelere tanabilmesi ve kadnlarn isiz kalabilmesi ihtimaNTERNET li yksek. Ayrca kurallarla dzenlenmemi i yerlerinde salksz koullarda alma, uzun ve karl denmeyen alma saatleri, de sz konusu. Moghadam (1999: 135), kresellemi pazarlara rn yetitirmek iin dnyann her yerinde olumsuz koullarda alan kadnlar tanmlamak iin kadnlarn proleterlemesi kavramn kullanyor. Kalknma politikalar konusunda dl alm nl bir gazeteci olan Christa Witterich, Kreselle[tiril]en Kadn isimli kitabnda kreselleme alan kadn saysn artrm olsa da bu arta hemen olumlu gzle bakmamak ve eletirel bir durua sahip olmak konusunda bizi uyaryor: Kadn bak asy-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM 2. nite - Emek S O R U feminizasla (da) kresellemenin bilanosu kabul edilebilir deildir. ....lerin yonu srmektedir; son on yl iinde kadnlarn ileri erkeklerinkinden daha hzl artmtr. ...Dnya leinde alan kadn says artmaktaysa emek D da, K K A kresel T pazarnn kadnlara zg ayrmlar srmektedir: korumasz, dk cretli, esnek, hibir hak ileri srlemeyen iler. Kadnlarn emek pazarlarna giderek daha ok SIRA SZDE girmeleri, pazarlarn yeniden yaplanmasyla giderek daha da anlam kazanmaktadr: cretlerin dnya leinde dk tutulabilmesine, korunmasz, hukuksal ve toplumsal adan dengesiz ii-iveren ilikilerinin kabul ettirilebilmesine, bylece AMALARIMIZ emek pazarlarnn kuralszlatrlmasna yaramaktadr (Witterich, 2004: 12).
DNELM
41
S O R U Trkiyenin ihracata ynelik sanayileme modelini benimsemesiyle hazr giyim DKKAT sanayinde oluan deiiklikler ve bu sanayide alan kadn iiler hakknda daha fazla SZDE bilgi SIRA sahibi olmak iin Ayda Eraydn ve Asuman Erendilin kitabn okuyunuz. Bkz: Yararlanlan ve AMALARIMIZ Bavurulan Kaynaklar
Alman yazar Christa Witterichin 1998de yazd, 2004 ylnda Trkeye evrilen K T A P Kreselle[tiri]en Kadn: Eitsizliin Geleceinden Raporlar kitab size sadece kreselleme srecinde kadn emeinin kullanmnda ortaya kan deiiklikleri anlamak iin deil, bu srete dnyada artan eitsizliin nedenlerini anlayabilmek iin de yardmc T E L Eolacaktr. VZYON Kresellemeden olumsuz etkilenen ikinci grup, elence ve seks sektrnde almak zorunda kalanlar. Elence sektrnn ulusal ve uluslararas dzeyde kuNTERNET rulmu iletmeleri, ocuklar ve gen kadnlar genellikle istekleri dnda bu sektre ektiler. imdi seks iisi olarak alan kadnlarn birounun yaam hikyesinin bir noktasnda, kendilerini baka lkelerde dzgn iler vaat ederek kandran rgtl bir seks ticareti ve trafii var. SIRA SZDE ilk nce nc grubumuz, ev hizmetlerinde alan kadnlar. Bu kadnlardan Dou ve Gneydou Asyadaki lkelerden (Filipinler, Endonezya, Tayland, Sri Lanka) kp Orta Dou lkelerinde almaya baladklarnda haberimiz oldu. DaDNELM ha sonra uluslar aras ii gnn nemli bir boyutunu ev hizmetlerinde almak zere lkeleraras yer deitiren kadnlar oluturmaya balad. Trkiyeye de SovS O R UMoldovadan yet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinden kopan lkelerden, zellikle gelen ev hizmetlileri oldu. Drdnc ve son grubumuz, kendilerine kk krediler verilerek D K K A T i kurmalar beklenen kadnlardr. Dk gelirli ailelerin daha da yoksullamamalar iin bu ailelerdeki kadnlara mikro kredi saland. Trkiyede de mikro kredi projelerinin SIRA SZDE yaygnlatn gzlyoruz. Bu projeler, artan yoksulluk karsnda uygun bir zm olarak sunuluyor. Projelerin yoksulluu hafifletmekte ve kadnlar glendirmekte baarl olup olmadklarn sosyologlarn yapaca aratrmalardan AMALARIMIZ elde edilecek verilerle deerlendirmeliyiz. Trkiyede kadnlara giriimcilik eitimleri vererek ve mikro kredi salayarak K T A P kendi ilerini kurmaya tevik eden program, proje ve uygulamalar birlikte grebilmek iin Yldz Ecevitin Trkiyede Kadn Giriimciliine Eletirel Bir Yaklam isimli kitabn okuyabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mikrokredi projeleri, SIRA SZDE yoksullar disipline etmeyi ve onlar sorumlu, retken vatandalara (mikro kredilere esas Dolarak NELM kadnlar hedeflediine gre kadnlara diyebiliriz!) dntrerek toplumsal S O R U kalknmay, yoksulluktan kurtulmay, kadnlar glendirmeyi hedefler grnrken, aslnda D K sosyal KAT refah devletinin kltlmesini meru klmak ve sosyal bir SZDE SIRA patlamay nlemek gibi ok amal bir ilev grmektedir (Yiitba-Aka, 2006: 39).
AMALARIMIZ
K T A P
EKONOMK KRZ DNEMLERNDE KADIN EME

A M A
TELEVZYON
TELEVZYON
Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu (KESK) kadn Sekreteri Songl NTERNET Morsmbl, Emek piyasasnn cinsiyeti karakteri kriz srecine de yansmakta, rneini iten karmalarda nce kadnlarn iine son verilmektedir. dedi (09.02.2009.http://www.radi kal.com.tr).
Ekonomik kriz dnemlerinde kadn emeine neler olduunu akNTERNET layabilmek.
Krizler iktisatlar tarafndan ekonomik darboazlar diye de adlandrlr. Gerekten de ekonomik durumun sarsld, cretlerin hzla dt, standart, gvenceli ilerin yerini esnek, gvencesiz, geici ilerin ald kriz dnemleri, hem karlksz emek kullanan kadnlarn hem de cretli alanlarn en ok skntya girdii
42
2008in 4. eyreinden 2009un 1. eyreine SIRA SZDE geerken sanayide brtmaa endeksi nominal olarak yzde 8,5 dm bulunuyor. Rakamlar, artan DNEL M isizlikle birlikte alanlarn isiz kalma riskini azaltmak iin daha dk cretlere S O R U raz olduklarn gsteriyor. 26.06.2009 Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal D K K AAratrmalar T Merkezi Aratrma Notu No: 40.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
dnemlerdir. Kriz dnemlerinde salk, eitim gibi kamusal olarak salanan hizmetlerdeki kesintiler nedeniyle kadnlarn hane ii sorumluluklarnn artt, oSIRAve SZDE cuklarn, yal hastalarn bakmnn nemli lde kadnlarn karlksz emeiyle saland gzlemlenmitir (Kaya-Bahe ve Memi, 2010: 37). Kriz dnemlerinde kadnlarn karlksz emeklerinin hacmi geniler; evlerinde daha fazla i yapDNELM mak zorunda kalrlar. Enflasyona, hatta ounlukla erkein isiz kalmas sonucu azalan hane gelirine ramen aileyi ayakta tutmak iin evdeki retim faaliyetlerini S O R U daha younlatrrlar. Bununla da kalmayp hanenin bte an kapatabilmek iin evde kazan salayacak ilere de kalkrlar. Kriz dnemlerinde ev iilerinin saysnn art bundandr. cretli kadnlar ise krizden daha dorudan etkilenirler. DKKAT Bir ksm iten karlr, dier ksm i arayp bulamaz. nk kriz toplam retimin azalmasna neden olur, retemeyen fabrikalar artk ii aramazlar. ten en erken SIRA SZDE karlanlarn kadn olmas, onlarn vasfsz olmalar ve kdemlerinin az olmas ile ilgilidir. Ayn zamanda kadnlar isiz kaldklarnda sessizce evlerine dner ve orada gzden kaybolurlar. Onlarn isizlii iktidarlar zerinde erkeklerin isiz kalmaAMALARIMIZ s kadar bask yaratmaz. ktisadi krizlerin K T kadn A P emeine etkisi konusunda daha ayrntl almak isterseniz ktisat Dergisinin 2010 Aralk 514. saysnda 1) zge de; 2) Seil Kaya Bahe ve Emel Memiin makalelerini okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
2. nite - Emek
43
zet
A M A
Kadn emei hakknda sosyolojik almalarn neler olduunu aklayabilmek. Ev dnda alan kadnlarn Dnya Savalar sonras saylar artt. Batl sosyologlar bu art ve kadnlarn hem evde hem ite alyor olmalarnn yaratt gerilimleri altlar. Konuya kadnlarn zgrlemesi asndan bakmadlar. Klasik sosyoloji ayn zamanda uzun bir dnem eviinde kullanlan kadn emeini de sorgulamad. 1970lerden bu yana sosyologlar toplumsal cinsiyet eitsizliklerine daha duyarl.
A M A
selci kuramndan etkilenmitir. kinci grup iktisatlarn analizleridir. nsan sermayesi kuramclar, kadnlarn emek piyasasndaki durumlarn kiisel eitimleri, becerileri ve donanmlar ile ilikilendirerek kadnlarn dezavantajl durumlarn anlatrlar. kili sistem kuram, ataerkillik ile kapitalizmin ilikisini kurar ve ncekilerin boluunu doldurur ama her kuram gibi onun da eksikleri vardr. Teknolojinin kadn emei ile ilikisini ifade edebilmek. Teknolojik gelimelerin ve teknoloji kullanmn artrmann birok amac varsa da en nemli ilevlerinden biri, emek youn ilerin azaltlabilmesini salamaktr. Bu sayede daha az ii altrlabilir; buna karlk daha yksek verim elde edilebilir. Kadnlarn teknolojik ilerlemeler karsnda zarar grmelerinin bir nedeni emek youn sektrlerde younlamalardr. kinci bir neden de teknoloji ile ilikilendirilmemeleridir. Yani bir i yerinde teknolojik yenilikler olduu zaman bu iler nce erkek iilere verilir. Kresellemenin kadn emei zerine etkilerini deerlendirebilmek. Kreselleme dnya zerindeki btn lkeleri az veya ok etkilemitir. Btn olarak bakldnda alma balamnda insanlar iin etkileri olumludan ziyade olumsuzdur. Kresel emek pazarnn kadnlara zg ayrmlar srmektedir: Korumasz, dk cretli, esnek, hibir hak ileri srlemeyen iler. Kresellemeden sadece sanayi ve hizmet sektrlerinde alan kadnlar etkilenmez. Bir ksm kadnlar da seks turizmi tarafndan kullanlr. Kreselleme ulus ar ii gn de artrmtr. ok sayda kadn evlerinden uzakta ev hizmetilii ve ocuk bakcl yapmaktadr. Ekonomik kriz dnemlerinde kadn emeine neler olduunu aklayabilmek. Kriz dnemlerinde kadnlarn karlksz emeinin hacmi geniler. Aileyi yoksulluktan korumak ve yaam devam ettirmek iin eitli stratejiler gelitirmek zorunda kalabilirler. rnein, evde para ii retim yapan veya ek i yapan kadnlarn says kriz dnemlerinde artar. cretli emeki olarak alanlar da daha olumsuz koullara raz olabilirler. Bazlar ilerini kaybederler. Btn bu durumlarda bile ailelerini ayakta tutmaya alrlar. Kriz dnemleri, hangi lkede olursa olsun, kadnlarn hayatn zorlatran dnemlerdir.
A M A
Ev-ii/ karlksz kadn emei ile ilgili tartmalar yapabilmek. Sosyologlar evi-ii, hane-ii emein zellikleri nelerdi konusunu tartmaya atlar. Marksist kavramlarn yardm ile bu emek trn anlamaya ve aklamaya altlar. Bu emein kapitalist toplumun sreklilii iin ok hayati bir zellii olduunu yeniden retim kavramn kullanarak gstermeye altlar. Ev-ii/karlksz kadn emeinin zgllklerini tanmlayabilmek. Karlksz emek, daha ok kadnlarn ev iinde kullandklar ve karlnda maddi bir kazan salamadklar emei anlatmak iin feminist kuramclar tarafndan kullanlan bir kavramdr. Bu kuramclara gre kadnn ev-ii emei grnmezdir, ev iinde sakldr ve deer verilmez. Kadnlarn statleri dk olduu iin emeklerinin de deeri dktr. Ayn zamanda evde rettikleri rnler ve yaptklar hizmetler, pazarda karln bulmad iin deeri yokmu gibi anlalr. cretli kadn emeinin zgllkleri hakknda bilgi sahibi olabilmek. cretli kadn emein karl denen bir emek tr olmas onu ev-ii emekten ayrr. Kadnlar cretli emekiler olarak emek piyasasnda erkeklerden farkl zeliklere sahiptir. Katlmlar dktr. Piyasada baz sektrler ve i kollarnda younlarlar (yatay ayrma). Bir i yerinde genellikle kadnlar i yeri hiyerarisinin alt sralarnda yer alrlar ve terfi etmeleri zordur. cretleri erkeklerin cretlerinden dktr. alan kadnlar arasnda enformel sektrde ve kaytsz ilerde alanlarn oran yksektir. cretli kadn emeini analiz eden kuramlar tartabilmek. cretli kadn emeini analiz eden kuramlar gruba ayrlabilir. lk grup, klasik sosyolojik kuramlardr; konuya aile iinde erkek ve kadn rolleri ile yaklarlar. ou Talcot Parconsun ilev-
A M A
A M A
A M A
A M A
A M A
44
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ev-ii emeinin bir zellii deildir? a. Grnmez olmas b. Deersiz olmas c. cretli olmas d. Rutin ve tekrarlanyor olmas e. Yorucu olmas 2. stanbulda sanayi blgesi Mertere yakn oturan bir kadn hem dardaki fabrikalar iin evinde para ba i yapyor hem de hasta ocuuna bakyor. Bu durumu aadakilerden hangisi sosyolojik olarak daha iyi anlatr? a. Kadn ocuunu ihmal etmiyor. b. Fabrikaya i yetitirmek iin hzl alyor. c. Kadn byle alyor ama ok yoruluyor. d. Kadn hem cretli emek hem de karlksz emek kullanyor. e. Aile yelerinden ve komulardan takdir topluyor. 3. ktisatlarn rasyonel seim grne gre bir kadn, aadaki koullardan hangisi gerekletiinde almaldr? a. Evde kaynvalide olduu zaman almaldr. b. Ev ileri iin cretli ii tutabiliyorsa almaldr. c. ocuklar doana kadar almaldr. d. Ev dnda bulduklar ite kazanacaklar cret yksek olacaksa almaldr. e. yeri eve yaknsa almaldr. 4. Aadaki isimlerden hangisi ikili sistem kuramclarndan deildir? a. Cynthia Cockburn b. B.Heidi Hartmann c. C. Slyvia Walby d. Irene Bruegel e. Maria Mies 5. Kadnlarn teknolojik deiikliklerden erkeklere kyasla daha olumsuz etkilenmelerinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Zeklar ile ilgilidir. b. Sosyalizasyonlar ile ilgilidir. c. Anatomik yaplar ile ilgilidir. d. Tarihsel gelimelerle ilgilidir. e. Teknolojiyi sevmemeleri ile ilgilidir. 6. Kadnlarn proleterlemesi kavramn kullanan sosyolog kimdir? a. Christa Witterich b. Veronika Bennholdt-Thomsen c. Eleanor Marks d. Valentine Moghadam e. Maria Mies 7. Cam tavan aadakilerden hangisini anlatmak iin kullanlan bir kavramdr? a. Ofislerde modern mimariyi b. Kadnlarn altklar i yerlerinde ykselme frsatlarnn azln c. Ofislerde alanlar kontrol etmek iin gelitirilmi bir yntemi d. Katlarn birbirinden cam veya cama benzer bir madde ile ayrld binay e. Fabrikalarda retim katn kontrol katndan ayran blmeyi 8. Aadakilerden hangisi paral emek piyasasnn alanlar asndan yaratt bir olumsuzluk deildir? a. cret eitsizliklerini merulatrr. b. Kadnlarn daha az deerli sektr ve ilerde almalar sonucunu dourur. c. alanlarn rgtlenmelerini gletirir. d. alanlar arasndaki eitsizlikleri artrr. e. Ekonomik krizlere neden olur. 9. alan kadn ifadesini duyduunuzda aklnza aadakilerden hangisi gelmez? a. Ev dnda cretli bir ite alan kadn b. veren bir kadn c. Kendi tarlasnda alan bir kadn d. Ev kadn e. Evinden fabrikalara i yapan kadn 10. Ekonomik kriz dnemlerinde aadakilerden hangisi azalmayp artar? a. cretler b. Haneye giren yiyecek miktar c. Hanede kullanlan tketim mallar d. Kadnlarn karlksz emek kullanm e. Ailelerin elence ve tatile ayrdklar para
2. nite - Emek
45
Okuma Paras
KADINLARIN ALIMASI TOPLUMU DA DETRD... Kadn arkadalar nerede biz oradayz. ... Fabrikadaki Kadn arkadalarla le tatilinde greceiz... Posta posta klyormu yemee... Biz nce kanlarla balyoruz konumaya daha sonra dier arkadalar gelecek. Bu saymzda ilk sohbeti yaymlyoruz... kinci postada olan arkadalarla sohbet dier sayda yaymlanacak... Kendinizi tantabilir misiniz? Evli misiniz, ocuunuz var m? almayla aranz nasl? .T. 1992den bu yana fabrikann kat ambalaj blmnde alyorum. Evliyim, iki olum var. almaktan memnunum... Memnunum dediniz, almaktan ne tr kazanlarnz var? .T. kendi param kazanyorum... Manevi olarak da kendimi daha rahat hissediyorum. A.A. Ben de almaktan memnunum... alnca insan her eyi daha rahat satn alabiliyor... Baz konularda daha zgr olabiliyorsunuz. Hangi konularda? A.A. almayan kadnlarn alm gc daha dk oluyor bence. Ancak eleri para verdiinde bir eyler alabiliyorlar. Ama bizde bu olay yok. Rahatlkla paramz ekip, gidip her istediimiz eyi alabiliyoruz. E.K. Arkadam gibi ben de sv optik blmnde alyorum... almak kadnlara nemli eyler kazandryor. altktan sonra evimizin dzeni bile farkl oluyor. Ben ev kadnlarna bakarak zamanmz ok daha bilinli kullandmz dnyorum. Problemlerimiz de oluyor tabii ama onlar da gidermeye alyoruz. Ne gibi problemler oluyor? E.T. Vardiyada farkl problemler, gndz almasnda farkl problemler ortaya kyor. En basitinden rahatlkla uyuyamyoruz bile... Beyin yorgun... Yemek yapmam gerekiyor, bulak var, bir erkee gre daha fazla sorumluluklarmz var. Ama ona ramen kadnlarn almas gzel bir ey. u an eim isiz, iten karld... ocukla o ilgileniyor. ocuk var dediniz, kim bakyor? E.T. Annem bakyor. H.Y. ocuklarmn biri be, dieri yanda. Oluma nceleri annem bakt, kzma ise bakc bakyordu. u anda ikisi de kree gidiyor. almaktan memnunum ama ocuklarla ilgili ben de sorunlar yayorum... ocuklarla daha fazla bir arada olmak istiyorum. Bir ev kadnna gre ok daha rahat olduumu dnyorum. Sadece para olarak deil, evde sz hakknz da daha ok oluyor... Bizde tm alnan kararlar ortaktr. S.T. Benim zgrlm o kadar yok. Bir ey alacaksam eime mutlaka danrm. Danmadan bir ey almam sz konusu deildir. ocuk olduktan sonra ok zorlandm... Acayip bir uykusuzluk dnemi geirdim. Hl da geiriyorum. ocukla siz mi ilgileniyorsunuz? S.G. Evliyim ama ocuum yok. almak elbette iyi, ekonomik zgrlnz kazanyorsunuz. Onun dnda iyerinde bir sorunla karlatm dnmyorum... Memnunum ksacas. yaam zor mu? G.. Tabi benim iin zorluklar ok var. ki ocuum var, anneanneleri bakyor. Ev kadnyken kendini birdenbire i hayatnn iinde bulmak zor. Ama iyi ynleri de var. Para kazanyorum, ocuklarmn gelecei ve eitimleri iin bu ok nemli. alnca sizin anzdan neler deiti? G.. Kendime gvenim geldi. nk hayatla kar karyasn ve tek bana mcadele etmek zorundasn. S.A. almaktan memnunum, her kadna da neririm. Komularmz arasnda ev kadnlar var. Onlar da almak istiyorlar. Ev kadnlndan bkknlk gelmi. nsan alnca ilerini de dzene koyabiliyor... Vakti daha iyi kullanabiliyor. S.A. kiz ocuklarm var... Drt yandalar. Benimkilere de halalar bakyor. almak gzel, gzel olduu kadar da zor. zellikle ocuklar olduktan sonra baya zorluklar oluyor. Ev ileri ve yemekle urayorum, onlara zaman kalmyor. E.O. ocuklara anneanneleri bakyor. almaktan memnunum. Maddi ynden iyi oluyor, ocuklarn her trl ihtiyalarn giderebiliyoruz. Ama baz zorluklar var. ocuklarn dersleriyle ilgilenemiyoruz, yeteri kadar zaman ayramyoruz. Elerle ilikiler nasl, evlerde ev ileri eler tarafndan paylalyor mu? S.T. Erkeklerin ev ilerinden yorgunum diyerek ekilme olasl var. Buna karlk kadnlar sen annesin, sen kadnsn, sen yapmak zorundasn denilerek bu ileri yapmak zorundalar. Erkek Bugn ben ite ok yoruldum diye ev ilerinden kaytarabiliyor... Ev ileri kadnn sorumluluundaym gibi grlyor. Bu ikili yk, tm kadnlar zorluyor bence.. . Einiz hi katlmyor mu ev ilerine? S.T. Yok, eim ou zaman yardm ediyor... Ama esas sorumluluk her zaman kadnlarda tabii. Benim annem de, babam da alan insanlard. Annem ite olduu za-
46

manlarda evde ty, yemei hep babam yapard. O nedenle bu konularda ok hassasm, bir iki defa bile yardm etmese, bana ok zor geliyor. Toplumda nasl hissediyorsunuz kendinizi? E.K. almaya baladm ilk yllarda gerekten de bir bask hissediyordum. Toplum zamanla alan kadna alt. Ben saat 22:00 mesaisinden geldiimde yadrgyordu, herkes bakyordu nereden geliyor bu saatte diye... u an bu trden bir bask yok, nk fabrikalar ald. Pek ok kadn alyor, bu fabrikalara toplum alt. 1990lara gre ok fark var bugn. u anda ben 16:00-24:00 vardiyasnda alp servisten ktktan sonra eve be alt dakikalk yolu yalnz gidiyorum ve herhangi bir problem yaamyorum... F.K. Aslnda nyarglar yok deil. Benim kardeim bile evlendikten sonra ben eimin tekrar tekstilde almasn istemiyorum filan demeye balad; ben ikna ettim. Bir arkada Kadnlar alarak toplumda olan baz yarglarn deimesine yol atlar, dedi ya, ok katlyorum bu gre. Burada toplumda zorunlu olarak bir deime var. Yaam artlar da buna zorluyor... Pek ok erkek tekstilde alyor ve tekstilde sendikalama dk olduu iin, alma artlar da ok kt. Erkek asgari cret ald iin karsn da altrmak zorunda kalyor... Bunu yaam dayatyor onlara yani... Buralarda 40 yandan sonra bile ev kadnln brakp alan kadnlar var. Bu, toplumu ister istemez deitiriyor. Kadn olarak nasl bir toplumda yaamak istersiniz? H.Y. Kadn olarak tabii ki iimiz zor.. Kadnsn! Bu sana vurulmu bir damga sanki. stediin saatte dar kamyorsun. Benim iki tane ocuum var, ben ocuklarm alp ancak belli yerlere gidiyorum. Belli yerlere belli saatlerde gidebilmek iin mutlaka yanmda bir erkek olmas gerekiyor. Yalnzca tatilde istediim giysileri giyebiliyorum... Hayatm boyunca bir ay, dnn. Gnlk hayatmda ise ancak belli tarzda giyinebiliyorum, giyiminizi bile denetlemek zorunda kalyorsunuz. Ben daha rahat olmak, kadn olmaktan ekingenlik duymamak isterdim. Biz evlenirken eim alan birini istiyordu tabii ama evredekiler bunu yadrgyorlard... Ama artk toplum yle hale geldi ki gen erkekler hep alan kzlarla evleniyorlar. Yaam artlar buna zorluyor onlar. Bir kadnn almas, ona yalnzca maddi kazan salamyor, kendine gveni artyor, toplumsal bir ortam oluyor. Necla Akgke ve Selgin Zrhl Kaplann yapt bu sylei, Petrol- Kadn Dergisinin 17. Saysndan zetlenerek aktarlmtr. 1. c 2. d 3. d 4. d 5. b Yantnz yanl ise ev-ii/karlksz emein zellikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise karlksz ve cretli emein zellikleri konularn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise insan sermayesi kuram konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ikili sistemler kuram konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise teknolojik deimelerin kadn emeinin kullanmna etkileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kresellemenin kadn emeine etkileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise dikey ayrma konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise paral emek piyasas konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kadn emei ile ilgili sosyolojik almalarn geliimi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ekonomik kriz dnemlerinde kadn emei konusunu gzden geiriniz.
6. d 7. b 8. e 9. a
10.d

Sra Sizde 1 Yazarlara gre, kadnlarn ev dnda alma veya almama kararlarn belirleyen etmenler sosyal, kltrel ve ekonomik olarak snflanabilir. Kadnlarn medeni durumlar, ocuk sahibi olup olmamalar ve ocuk saylar, aldklar eitimin dzeyi ve tr, kentleme, kentlerde igc piyasasnn durumu, ekonomik byme, isizlik gibi genel makro deikenler ve dinamikler, sanayi ve hizmet sektrlerindeki gelimeler veya gerilemeler, kadnlar emek piyasasna katlmakta caydrc ya da cesaretlendirici etki yaratabilir. Bu etkileri ve belirleyicileri raporu okuyarak rendikten sonra ailenizde ve yakn evrenizde bunlarn rneklerini arayn. Sra Sizde 2 Kentli ailelerin evdeki ilerin yaplmas veya ocuklara veya yallara baklmas iin Moldova, Krgzistan, Trkmenistan, Azerbeycan gibi lkelerden almak iin Trkiyeye gelen kadn iileri ie almalarnn birka nedeni vardr. Trkiyeli kadnlarn, onlarn yaptklar ileri tercih etmemeleri bir nedendir. Bu iler, toplumda en
2. nite - Emek
47

az kabul gren, en deersiz iler olarak grlr. Bakasnn evinde almak ok darda kalnmadka kabul edilecek bir i tr deildir. Yabanc kadnlarn birou, kendi lkelerinde yaanan siyasi ve iktisadi krizler nedeniyle ekonomik skntya girmi, isiz kalm ve ailelerini ayakta tutabilmek iin Trkiyeye almaya gelmilerdir. Genellikle bu tr ilerde alarak kazandklarn ailelerine gnderirler. Kaak altklar ve yasalar tarafndan korunmadklar iin grece dk ve sigortasz ilere raz olurlar. Sra Sizde 3 nsan sermayesi kuram savunucular, alan bir kiinin emeine biilen deerin, o kiinin sahip olduu zelliklerle ilgili olduunu, yani yksek eitim grm, vasf derecesi yksek, deneyimli kiilerin daha ok cret alacaklarn sylyorlard. Ancak feminist iktisatlar, ok ayrntl analizler ve hesaplamalar yaparak kadn ve erkeklerin insan sermayesi yaklamnda sz edilen faktrler sabit tutulduunda bile emek piyasasnda erkeklerin kadnlardan daha yksek cretler aldklarn buldular. Bu durumda bu cret farknn nereden kaynaklandnn aklanmas gerekiyordu ama ekonomide kullanlan gstergeler bu fark aklamyordu. ktisatlar piyasa ayrmcl dedikleri bu durumun aslnda piyasadan kaynakl olduunu, yani piyasada kadn emei ile erkek emeine ayn deeri atfetmeyen cinsiyeti anlay ve uygulamalarn ve nyarglarn hakim olduunu iddia ettiler. stelik bu anlay sadece zel sektrde de deildi. Trkiyede lkkaracan ve Selim (2007), kamu sektrnde karlatklar cret farklarnda da bu ayrmcln izlerine rastladlar. Sra Sizde 4 Teknolojik deimeler, zellikle de bilgisayar teknolojisinin gelimesi insan emeine olan ihtiyac azaltyor. Turizm, tamaclk, bro ilerinde otomasyona gidiliyor. Artk bankaya gitmeden demelerinizi yapabiliyorsunuz. Bu da daha az banka memuru istihdam edilmesi demek. Teknoloji, kadnlarn istihdam edilmelerinin nnde engel oluturuyor ya da dnyann her noktasnda kurulabilen ar merkezleri rneinde olduu gibi, kadnlarn bu merkezlerde ok dk cretlerle uzun saatler almalar sonucunu douruyor. Daha nce personel almay gerektiren bugn ise internet kullanarak halledebildiiniz ilerden baka rnekleri de siz verebilirsiniz. Abbott, P., Wallace, C. & Tyler, M. (1990). An Introduction to Sociology: Feminist Perspectives. London: Routledge. Ansal, H. (1997). Teknolojik Gelimelerin Sanayide Kadn stihdamna Etkileri. Ankara: T.C.Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl. Barrett, M.(1995). Gnmzde Kadna Uygulanan Bask. stanbul: Pencere Yaynlar. Beechey, V.(1977). Some Notes on Female Wage Labour in Capitalist Production.Capital and Class, 3. Autumn, 45-66. Beneria, L. (2003). Gender, Development and Globalization: Economics as if all People Mattered. NewYork: Routledge. Bora, A. (2005). Kadnlarn Snf: cretli Ev Emei ve Kadn znelliinin nas. stanbul: letiim Yaynlar. Bruegel, I. (1979).Women as as Reserve Army of Labour: A Note on Recent British Experience. Feminist Review, (3). 12-23. Dayolu, M. & Kasnakolu, Z. (1997). Kentsel Kesimde Kadn ve Erkeklerin gcne Katlmlar ve Kazan Farkllklar. METU Studies in Development, 24 (3). 329-361. Dedeolu, S. & ztrk, M.Y. (2010). Kapitalizm, Ataerkillik ve Kadn Emei: Trkiye rnei. stanbul: Sav Yaynlar. Devlet Planlama Tekilat ve Dnya Bankas (2009). Trkiyede Kadnlarn gcne Katlm: Eilimler, Belirleyici Faktrler ve Politika erevesi. Ankara: Devlet Planlama Tekilat ve Dnya Bankas. Rapor no: 48508-TR. Ecevit, Y. (1985). retim ve Yeniden retim Srecinde Kadn Emei. Yapt: Toplumsal Aratrmalar Dergisi, 9. 72-93. Ecevit, Y. (1998). Kreselleme, Yapsal Uyum ve Kadn Emeinin Kullanmnda Deimeler iinde F. zbay (Der.), Kresel Pazar Asndan Kadn Emei ve stihdamndaki Deimeler. (s. 3178). stanbul: nsan Kaynan Gelitirme Vakf Yayn. Ecevit, Y. (2007). Trkiyede Kadn Giriimciliine Eletirel Bir Yaklam. Ankara: Uluslar aras alma rgt Yayn
48
Ecevit,Y., Tan, M., Sancar, S., Acuner, S. (2008). Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri. stanbul: Tsiad ve Kagider. S.(http:// www.tsiad.org) Ecevit,Y., Tan, M., Sancar, S. (2000). Kadn Erkek Eitliine Doru Yry: Eitim, alma Yaam ve Siyaset. stanbul: TUSAD.s. 117-175.(http:// www.tsiad.org) Edwards, R., Gordon, C., David, M. And Reich, M.(1975). Labour Market Segmentation Lexington, Mass: Lexington Books. Elson, D. And Pearson, R. (1981). Nimble Fingers Make Cheap Workers: An Analysis of Womens Employment in Third World Export Manufacturing. Feminist Review, Spring. 87-107. Eraydn, A. & Erendil, A. (1999). D Pazara Alan Konfeksiyon Sanayiinde Yeni retim Sreleri ve Kadn gcnn Bu Srece Katlm Biimleri. Ankara: Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl Yaynlar. International Labour Organisation (2010). Global Wage Report 2010/11: Wage Policies in Times of Crisis. Geneva: International Labour Organisation. Joekes, S. (1987). Women in the Global Economy: An INSTRAW Study. New York: Oxford University Press. Hakim, C. (1979). Occupational Segregation: A Comparative Study of the Degree and Pattern of Differentiation between Men and Womens Work in Britain, the United States and Other Countries. Research Paper, No.9. Department of Employment. Hartmann, H. (2008). Marksizmle Feminizmin Mutsuz Evlilii iinde G. Savran, & N. Tura (der.) ,Kadnn Grnmeyen Emei (157-206) stanbul: Yordam Kitap. Heyzer, N. (1986). Working Women in South East Asia. London: Open University Press. Hirata, H. ; Laborie, F. ; le Doare, H., Senotir, D. (Yay. Haz.) (2009) .Eletirel Feminizm Szl. ev. Glnur Acar-Savran. stanbul: Kanat Kitap. lkkaracan, . & Selim, R. (2007). The Gender Wage Gap in the Turkish Labour Market. LABOUR: Review of Labour Economics and Industrial Relations,(21)2. Kalacolu, S. ,Rittersberger-Tl, H. (2001). Evlerimizdeki Gndeliki Kadnlar.Ankara:Su Yaynlar.
Kaya-Bahe, S. ve Memi, E. (2010). ktisadi Krizler ve Kadn Karlksz Emei. ktisat Dergisi. Say 514: 35-42. Moghadam, V. (1999). Gender and the Global Economy. iinde M.M. Ferree et.al. (Eds.) Revisioning Gender, London: Sage Publications. zar, . (1996). Kentsel Kaytd Kesimde stihdam Sorununa Yaklamlar ve Bir n Saha Calmas.ODTU Gelime Dergisi, 23 (4). zkaplan, N. (2010). Duygusal Emek ve Kadn i/Erkek i. (Der. U. Serdarolu), ktisat ve Toplumsal Cinsiyet. (s.38-48). Ankara: Efil Yaynlar. zyein, G.(2001). Bakalarnn Kiri: Kapclar, Gndelikiler ve Kadnlk Halleri. stanbul:letiim Yaynlar. Pearson, R.(1993). Gender and Technology in the Caribbean: New Work for Women? (Ed. J.H. Momsen) Women and Change in the Caribbean: A PanCaribbean Perspective. London: James Curry. Platenga, J.(2010). Hollandada ve Aile Yaamnn Uzlatrlmas: Ksmi Zamanl alma Stratejisinin Faydalar ve Maliyeti. (Der. . lkkaracan). Emek Piyasasnda Toplumsal Cinsiyet Eitliine Doru: ve Aile Yaamn Uzlatma Politikalar. (s.177200). stanbul: TBMTKAUM ve Kadnn nsan Haklar Yeni zmler Dernei. Pyle, J. And Ward, K.(2003). Recasting our Understanding of Gender and Wonk During Global Restructuring. International Sociology, 18(3): 461-489. Ramazonolu, C. (1998). Feminizm ve Ezilmenin elikileri. ev. Mefkure Bayatl. Yay. Haz. Fatmagl Berktay. stanbul: Pencere Yaynlar. [ Bu nite ile ilgili olarak zellikle Beinci Ksm (137-158) yararl olacaktr] Rees, T. (1982). Women and the Labour Market. London:Routledge. Savran, G. A. (2008).kinci Basma nsz iinde G. Savran ve N. Tura Demiryontan, Kadnn Grnmeyen Emei.(10-16). stanbul: Yordam Kitap. Savran, G.A. (2004). Beden-Emek-Tarih: Diyalektik bir Feminizm iin. stanbul: Kanat Kitap. Serdarolu, U. (Ed.) (2010). ktisat ve Toplumsal Cinsiyet. Ankara: Elif Yaynevi Toksz, G. (2007). Trkiyede Kadn stihdamnn Durumu. Ankara: ILO. Uum, M. (2003). Yeni Yasas Seminer Notlar. stanbul: Legal Yaynlar.
2. nite - Emek
49
Walby, S. (1990). Theorizing Patriarchy. Cambridge: Basil Blackwell. White,J.(1999) Para ile Akraba:Kentsel Trkiyede Kadn Emei. stanbul:letiim Yaynlar. Witterich, C. (2004). Kreselle[tiril]en Kadn: Eitsizliin Geleceinden Raporlar. ev. Tun Tayan-Fsun Tayan. Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei. Yiitba-Aka, B. (2006). (Mucizenin Ad Mikrokredi Olabilir mi? ktisat Dergisi. 469: 31-39. Elektronik adresler: http://siteresources.worldbank.org www.radikal.com www.kadinmuhendisler.org www.kadinhayat.com http://issuu.com http://calismatoplum.org www.ilo.org www.sendika.org
3
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Srdrlebilir kalknma ve toplumsal cinsiyet arasndaki kuramsal ilikiyi kurabilecek, Toplumsal cinsiyet ve kalknma ilikisinin eitli kuramlardaki aklamalarn karlatrabilecek, Feminist yaklamlarn nasl farkl kalknma politikalar rettiini fark edebilecek, Toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin kalknmay nasl etkilediini aklayabilecek, Kalknmada toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasnn nemini ifade edebilecek, Kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini aklayabilecek, Krsal kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Srdrlebilir Kalknma Kalknmada Kadn Yaklam Kalknma ve Kadn Yaklam Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma Yaklam Kadn, evre ve Kalknma Yaklam Kalknma ve Kadnn Glenmesi Yaklam Kalknmada Toplumsal Cinsiyet Politikas Krsal Kadn ve Kalknma
indekiler
GR KURAMSAL YAKLAIMLAR KALKINMADA TOPLUMSAL CNSYET POLTKASI KIRSAL KALKINMA VE KADIN
Kalknma
Kalknma
GR
A M A
Srdrlebilir kalknma ve toplumsal cinsiyet arasndaki kuramsal ilikiyi kurabilmek.
Kalknma belirli bir ideoloji ekseninde topluluklarn sosyal, ekonomik ve toplumsal dnmlerini ina etmeyi hedefler. Kalknma politikalar sosyal ve ekonomik eitsizlii gidermeye ynelik politikalar ierir. Hedeflenen toplumsal dnm katlmc yaklamla yn bulmay ve srdrlebilir kalknma unsurlarn iermeyi nemser. Ancak, gnmzde bu politikalarn kadn ve erkek zerindeki etkisinin farkl olduu vurgusu kalknma yaznnda nemli bir tartma konusunu oluturur. Sz geen kavramsal ereveden hareketle bu blmde kadn, toplumsal cinsiyet ve kalknma alanndaki farkl yaklamlar ve bu yaklamlarn gl ve zayf ynlerini inceleyeceiz. Kalknmann kadnn ekonomik ve toplumsal konumunu nasl etkilediini anlamaya ynelik tartmalar ele alacaz. Genelde be alt balkta derlenen kuramsal yaklamlar (Kalknmada Kadn, Kalknma ve Kadn, Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma, Kadn evre ve Kalknma, Kalknma ve Kadnn Glenmesi), kalknma politikalarnn kadnlar zerinde hem olumlu hem de olumsuz etkilerinin olduunu ne srer (Gndz Hogr, 2001). Baz durumlarda kalknma politikalar kadnla ilgili grnmez eitsizlii derinletirmekte, kadnlarn yoksunluunu ve yoksulluluunu artrmaktadr. Baz durumlarda ise kadnn glenmesinin yolunu amaktadr.
Srdrlebilir kalknma, insan ile doa arasnda denge kurarak doal kaynaklar tketmeden gelecek nesillerin ihtiyalarnn karlanmasdr.
KURAMSAL YAKLAIMLAR
A M A
Toplumsal cinsiyet ve kalknma ilikisinin eitli kuramlardaki aklamalarn karlatrabilmek.
Kalknma farkl disiplinler tarafndan farkl tanmlanr ve deiik gstergeler zerinden ele alnr. rnein, iktisatlara gre niceliksel byme kalknmann temelini oluturur. yle ki Gayri Safi Milli Hasla veya Gayri Safi Yurt i Hasla gibi gstergeler temel kalknma gstergeleridir. Teknokratlara gre kalknma sanayilemeyi ve teknolojik gelimeyi ierir. Sosyologlar iin ise durum farkldr. Kalknma
GSMH (Gayri Safi Mill Hasla), bir lke vatandalarnn verilen bir yl iin rettikleri toplam mal ve hizmetlerin, belli bir para birimi karlndaki deerinin toplamdr. Bu deer GSYHden (Gayri Safi Yurt i Hasla) farkldr.
52
GSYH (Gayri Safi Yurt i Hasla), o lkede faaliyet gsteren yabanc lke vatandalarnn rettii nihai mal ve hizmetleri de kapsar. Baka bir deyile gayri safi mill hasla (GSMH), bir lkenin yurt dnda alan vatandalarnn lkeye gnderdikleri faktr gelirlerinin GSYHya eklenip lkede alan yabanclarn kendi lkelerine gnderdikleri faktr gelirlerinin GSYHdan dlmesi ile elde edilen deerdir. nsani Kalknma Gstergeleri unlardr: nsani Gelime Gstergesi, Dnyadaki lkeler iin yaam uzunluu, okur yazarlk oran, eitim ve yaam dzeyi dorultusunda hazrlanan bir lmdr. Kresel Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii Endeksi kadnlarn insani kalknma gstergelerini ierir.
niceliksel iktisadi bymeden te, sadece ekonomik deil ayn zamanda sosyal ve kltrel eitsizliin giderildii niteliksel toplumsal deiim srecini hedefler. Bu yaklama gre bir lkenin kalknmln lmek iin ocuk lm oranlar, ortalama yaam beklentisi, kadnlarn okullulama oranlar gibi insani kalknma gstergeleri dikkate alnmaldr. Ancak farkl yaklamlardaki ortak tanm kalknmann, toplumun istenmeyen bir konumdan istenen konuma doru deiim sreci yaamasn - yani gelimesini- salayan politik mdahaleler iermesidir (Thomas and Potter, 1992:116). Bu ortak anlaya ramen, kalknma ekolleri toplumsal deiim politikalarnn farkll konusunda gr ayrl barndrr. rnein, modernleme ekolne gre, kalknmann tanm Batllama ve modernlemeyle ilgili varsaymlar ve tanmlar ierir. Dier taraftan, atmac kuramlara gre azgelimilik veya ekonomik ulusal bamllk gibi unsurlar istenilen toplumsal konuma ulamann nndeki engelleri oluturur. Son dnemde ortaya kan bu farkllk tartmalar, kalknmann kadnlar ve erkekler zerindeki etkisinin de farkl olduu grn gndeme tamtr. zellikle kalknmann, gelimekte olan lkelerdeki kadnlarn greceli toplumsal ve ekonomik konumlarn nasl etkilediine ynelik soruyu yantlamak amacyla sosyal bilimciler ekonomik, toplumsal ve kltrel dnmlere odaklanmlardr. Aadaki blmlerde bu yaklamlar ele alacaz.
Kalknmada Kadn Yaklam

AM A
Feminist yaklamlarn nasl farkl kalknma politikalar rettiini fark edebilmek.
Kalknma yaznnda modernite sklkla, batl inan ve bireyselliin yokluu ile yklenen geleneksel toplumlarla karlatrlan bir durumu yanstr. Bunun yerine, modernite rasyonalite, bireysellik, positivist ya da bilimsel eilim ve demokratik deerler ile tanmlanr (Parpart, 1996: 244-245).
1950lerde ortaya kan ve arlkla evrimci ve ilevselci kuramlar tarafndan etkilenen Modernleme ekol, modernlemeyi Amerikan/Batl modeli takip eden, aamal, geri dnlmesi mmkn olmayan, gelime odakl ve uzun bir sre olarak kavramsallatrr (So, 1990: 33-37). Bu ekole gre, nc Dnya lkeleri kalknm lkelerin kalknma yolundaki hareketlerinin benzeri biimde bir gelime sergilemelidirler. Klasik Modernleme okulundan ou bilim insan, nc Dnya lkelerinin Batl deerleri kopyalamalar gerektiini ileri srer. Sonu olarak bu lkeler, d krediler ve yardmlara dayanmal ve geleneksel kurumlarn dntrmelidirler (Levy, 1967; Smelser, 1964; Rostow, 1964). So (1990) modernleme almalarn iki grupta snflandrr: 1960larda ortaya kan Klasik Modernleme ve 1970lerde oluan Yeni Modernleme almalar. Aada bu iki yaklamn kalknmada kadna nasl baktn tartacaz.
Klasik Modernleme Yaklamna Gre Kalknmada Kadn

1960larda ortaya kan klasik modernleme yaklam kalknmada cinsiyet temelli farkllklar gzetmez. Klasik modernleme yaklam, toplumsal yapdaki olumlu deiimlerin, kadn erkek gzetmeksizin tm toplumu benzer biimde etkileyeceini varsayar. Bu sebeple kadnlara politika yapmnda zel nem atfetmez. Klasik Modernleme ekol dnrleri toplumsal cinsiyet eitlii ile ilgili en nemli etkenler olarak unlar savunur: (i) teknolojik adan gelimi ya da sanayilemi bir ekonomi; (ii) geni ailenin zlerek yerini ekirdek aileye brakaca akrabalk sistemi; (iii) demokratik devlet ve eitliki snf yaps ve (iv) laik dnya gr (Giele, 1992: 5).
3. nite - Kalknma
53
Bu varsaymlara dayanarak, klasik modernleme ekol kadnlarn greceli geri kalmln geleneksel tutumlar ve basit teknolojinin bir fonksiyonu olarak yorumlar. Bu ekole gre, bir toplumda sanayileme zellikle hizmet sektrndeki i olanaklarn artrr. Dolaysyla, sanayilemeye dayal ekonomik kalknma, kadnlar ekonomik yaama daha fazla katlmalarn salar. rnein, Rosene gre (1982: 34) sanayilemenin dayand bireysel baary vurgulayan sistem, kadnlarn istihdama katlarak ve gelir elde ederek kendi ayaklar zerinde durmasn salar. Rosene gre sanayilemi toplumda evli kadnn cretli ii konumunda i gcne katlm, ev iinde ataerkillikle pazarlk etme durumunda konumunu glendirmekle kalmaz, ayrca kadnn para kazanmas zgrlnn temelini oluturur. Rosen bu durumu yle aklar: cretli alma ortam, evli kadnn ufkunu genileten, zihnini aan ve ona deerli kabiliyetler kazandracak olas deneyimler sunar. Sanayi toplumunun hnerleriyle danatlan modern kadn iddial ve yetkin bir ekilde davranabilir. Bu ekilde davranarak kendi roln deitirerek, gl bir mzakereci, yenilmesi g bir rakip ve deerli bir mttefik haline dnebilir (Rosen, 1982: 34). Klasik modernleme yaklamna gre, iktisadi kalknma politikalarnn yaratt olanaklardan yararlanarak istihdama katlan kadnlar liberal deerlerden de faydalanrlar (Tiano, 1987:217). Sanayilemenin ve modernlemenin dayatt unsurlar, rnein kadnn alma yaamna katlmas, aile ilikilerini de dntrr (Beaujot, 1995:275). Bu ekole gre, modern toplumdaki i blmne dayal farkllama kadnlarn toplumsal konumlarnda olumlu etki yaratr. Yapsal farkllamann sonucu olarak geleneksel toplumdaki ailenin stlendii ou ilevi, modern toplumda farkl kurumlar stlenir. rnein ocuun bakm ve eitimi sanayi toplumunda ailenin sorumluluundan alnr yerini ulus-devletin ina ettii kre, anaokulu, temel ortaretim okullar gibi eitim kurumlar alr (Rosen, 1982: 32). ocuklarn bakmn bu kurumlara devreden evli kadnlara kendi bireysel baarlarn artrmalarn salayacak daha fazla imkn ve zaman kalr. Bylece, sanayilemenin araclyla kadnn toplumsal konumu glenir. Ayrca, tarm toplumunda ocuk bakm, eitimi gibi ailenin yerine getirdii nemli ilevleri, sanayi toplumunda hnerli i gc salar. Bu durum zellikle eitimli kadnlar iin cretli i imknlarna ulaarak kadnlarn ekonomik bamszln arttrmak anlamna gelir. Klasik modernleme yaklam, kadnn istihdama katlmyla aile kurumunun da gleneceini varsayar. Eler arasndaki eitsizliin azalmasnn, geleneksel cinsiyet rolleriyle ilgili rntleri de zayflatacan ve kat i blmnn buharlaacan ne srer. Klasik modernleme yaklam, sanayilemeyle birlikte kadnlarn karar verme srelerine daha fazla katlacaklarn erkeklerin ise ev ii faaliyetlerinde daha ok sorumluluk stleneceklerini savunur. Modern ve sanayilemi toplumlarda eitliki normlarn yaygnlamas ataerkil ideolojiyi sarsacak, bylece kadnlarn gc artacaktr (Rosen, 1982:3-7; Inkeles and Smith, 1974: 26; Taplin, 1989:7). Ksaca, Klasik Modernleme yaklam, kadnlarn statsnn toplumlarn gelenekselden moderne doru dnmleri srecinde kanlmaz olarak gelieceini varsayar. Bu gelenekselden moderne dnm srecinde, kadnlarn ekonomik kaynaklara daha fazla erime imkn bulacan ve modern deerlerin benimsenmesiyle kadnn konumunun gleneceini ne srer (Ward, 1984:9). Kandiyoti (1977) almasnda Trkiyedeki baz gebe airetlerinde, kasaba ve kylerinde yaayan kadn ve erkeklerin toplumsal konumlarn karlatrr. Aratrmasnda geleneksel olarak tanmlad bu krsal yerleim birimlerindeki hanelerde yaayan en yal erkein (babann), dier tm hane yelerine (gen erkek-
54
ler ve tm kadnlar) hkmettiini ortaya koyar. Ayrca, hem erkekler hem de kadnlar arasnda yaa dayal bir hiyerarinin bulunduunu ne srer. Kalknma srecinde durumun nasl bir hal aldn anlamak iin ise almasnda krsal ve kentsel kadnlarn konumlarn karlatrr. Ataerkil ideolojinin her koulda bulunduunu, ancak kentlerde sanayilemenin etkisiyle geni ailenin yerini ekirdek aileye braktn, bu durumun ise yallarn gcn ve erillii zayflattn vurgular. Kandiyotinin almas kentli kadnn emek piyasasna katlmnn aileleri tarafndan kabul grdn yanstrken krsal kadnlarn bylesi bir takdire sahip olmadn ortaya koyar (Kandiyoti, 1977). Kalknmada kadnn konumu yeni modernleme ekolnde sorgulanr ve kalknma politikalarnn kadn erkek zerindeki farkl etkisi olduu vurgusu bu ekoln almalarnda ilk defa ele alnr. 1960l yllarn sonlarna doru, Klasik Modernleme ekoli zellikle atmac kuramn artan eletirileri ile karlar (Bendix, 1967; Eisenstadt, 1974; Frank, 1969). Bu eletiriler zellikle tek ynl kalknma anlaynn evrimci varsaymlarna meydan okur (So, 1990: 53-59). Eletirilere gre, Batnn stnlne olan vurgu Avrupa merkezlidir. Neden Bat lkeleri evrimsel yolun en st noktasndadr? Kavramsal zeminde nc Dnya lkeleri neden en alta yerletirilmitir? Ve neden Batl lkeler modern ya da gelimi ve nc Dnya lkeleri neden ilkel ya da geleneksel toplumlar olarak adlandrlmtr? (So, 1990:54) Bu sorular ve eletiriler nc Dnya lkelerinin, Batl kalknma modelini takip etmek zorunda olmad iddasn ve bu lkelerin Bat d modernleme ve farkl kalknma modelleri seebilecekleri tartmalarn gndeme getirir. kinci olarak, klasik modernleme okulu, geleneksel kltrel deerlerin kalknma zerindeki olumlu etkisini grmezden gelmesi nedeniyle eletirilir. Geleneksel deerlerin modernleme srecinde her zaman var olduu iddia edilir. Dolaysyla, geleneksel deerler kalknmada engel oluturmamakta, baz durumlarda kalknmada itici rol oynayabilmektedir (So, 1990). Klasik Modernleme yaklam ayrca, uluslararas hkimiyetinin kritik unsurlarn, rnein smrgecilik tarihini ve ok uluslu irketlerin nc Dnya lkelerinin ekonomileri zerindeki etkisini grmezden geldii iin de eletirilir.
Yeni Modernleme Yaklamna Gre Kalknmada Kadn

1970lerle birlikte, modernleme almalar, kendilerine getirilen bu eletirilerin bir ksmn gndeme almaya balar. Bu dnemdeki almalar nc Dnya kalknmasnn dahili kltrel deerler ve toplumsal kurumlar yoluyla nasl meydana geldiini aklamaya alr (Huntington, 1984; Davis, 1987; Banuazizi, 1987; Wong, 1988). Klasik Modernleme yaklam ile yeni modernleme almalar arasndaki temel fark, yeni almalarn gelenek ve moderni birbirini red eden kavramlar olarak ele almaktan kanmasdr (So, 1990: 61). Kltrel deerlerin gelimi uluslardan elden edildii ve kalknmaya sebep olan modern dnce ve davranlar beraberinde getirdii iddiasnn aksine, yeni modernleme almalar gelenein etkin roln sergilemeye alr. Dolaysyla, geleneksel ve modern arasndaki karmak ilikiyi aa karr (So, 1990). Bu yeni modernleme almalar arasndan, Banuazizinin (1987) 1977-1979 ran Devrimi incelemesi ve Davisin (1987) Japon modernleme srecindeki dinin roln imparatora sadakat deeriyle beraber aklayan almas zellikle dikkat ekicidir. Klasik modernleme yaklamna gre, modernleme laiklik ve ulusalc ideolojileri ortaya karr (Abercrombie ve dierleri, 1984: 38). Modernleme
3. nite - Kalknma
55
zellikle geri dn olmayan bir sretir. Halbuki Banuazizinin ran zerine yapt almas, modernlemenin kanlmaz olarak laiklii getirmediini ortaya koyar. 1977de randa olduu gibi, Laiklik kart dini hareketler kurumsal ve tarihsel koullar uygun olduunda canlanabilir (So, 1990: 78). Benzer ekilde, Davis (1987) dinin ve imparatora sadakat deerinin Japonyann modernlemesini nasl ekillendirdiini inceler. Davis, Japonyada imparatora sadakat deerinin firmaya sadakate dntn ve bunun da iilerin verimliliini artrmaya yardmc olduunu iddia eder. Davise gre, Japon ekonomisi modernletiinde, Japon iiler aidiyat hissiyle dine sarslr. Klasik Modernleme yaklamnn varsaymlarnn aksine, kalknma srecinde Japonyadaki iilerin dini inanlar glenir ve yazara gre bu durumun kalknma zerinde olumlu etkisi olur. Davis, kalknmayla beraber dinin geleneksel olarak olumsuz kltrel deerler arasnda yer almamas gerektiini, aksine Japonya rneinde olduu gibi baz durumlarda kltrel unsurlarn kalknma zerinde olumlu etkisinin olabilecei varsaymn ileri srer. Klasik Modernleme yaklama gre, nc Dnya lkeleri modernletike Batllaacaktr. Oysa yeni modernleme ekolndeki baz dnrlere gre ise tersi dorudur. rnein, Huntington (1996:d5) dnyann modernletike daha az Batl olduunu iddia eder. almasnda, ounlukla Batl olmayan toplumlarn liderlerinin modernlemenin peinde olduklarn ve Batllamay reddetiklerini ne srer. Modernleme srecinde geleneksel deerleri farkl yorumlayan bu yeni modernleme yaklam, kadnlarn kalknmadaki durumunu da anlamaya ynelik bir alm getirir. Aratrmaclar, kadnlarn kalknma srecindeki deien toplumsal konumlarn aklamak iin kltrel unsurlara odaklanmaya balar. rnein, bu dnemde Trkiye zerine yaplan almalar, kalknmann erkekler ve kadnlar zerinde farkl etkileri olduunu ne srer (Kandiyoti, 1977, 1984, 1988; Berik, 1987,1989). Berikin krsal Orta Anadoludaki hal dokumaclar zerine yapt almas, 1980lerde bu yana hal dokumacl gibi ihracata dayal hafif sanayi neoliberal kalknma stratejisinin, kadnlarn istihdama katlmlarn tevik ettiini yanstr. Ancak, aratrma, cretli ii konumunda istihdama katlan bu kadn dokumaclarn kendi yaamlar zerinde g elde edemediklerini ortaya koyar. Uzun saatler ve zor koullarda almalar sonucunda elde ettikleri kazanlarn hanedeki erkeklere veren kadn iiler, ev ii ileri, ocuk ve yal bakm gibi sorumluluklar da elerinin katlm olmadan srdrmeye devam ettirirler. Aratrmalar, benzer bir durumun ran (Afshar, 1985) ve Afganistanda (Moghadam, 1992) da yaandn yanstr. Benzer biimde, Youssef (1974: 19-20) iktisadi kalknma srecinde Ortadou ve Latin Amerikada yaayan kadnlarn toplumsal konumlarn karlatrd almasnda, kltrel farkllklarn kadnlarn ekonomik konumlar zerindeki etkisini inceler. Youssefun almas her iki blgedeki birok lkenin 1970te ayn ekonomik kalknma aamasnda olmalarna ramen, Latin Amerikadaki kadnlarn tarmd emek gcne katlm oranlarnn % 20 civarndayken bu orann Ortadouda % 4 olduunu yanstr. Youssef bu fark kltrel unsurlara balar. 1970lerde kalknma almalarnda ayn sosyal snfa ait kadn ve erkeklerin de kalknmadan farkl ekillerde etkilendikleri varsaym ne srlr (Boserup, 1970). zellikle sosyal snf farknn altn izen bu eletiri, atmac yaklam tarafndan dikkate alnr. Modernleme kuramna alternatif oluturan atmac ekol, modernitenin geleneksel toplumlar zerindeki olumsuz etkilerini irdeler. Bu ekol Bat-
56
l lkeler tarafndan finanse edilen, emek youn hafif sanayiye dayal ekonomik bymeyi destekleyen kalknma politikalarnn tm toplumsal snf ve katmanlara eit yarar getirmeyeceini vurgular. Bir sonraki blmde bu atmac kalknma ekol ierisinde bulunan iki yaklam (Kalknma ve Kadn; Toplumsal Cinsiyet ve Kadn) ele alnacaktr.
SIRA SZDE
KalknmadaSIRA Klasik ve Yeni Modernleme Yaklam arasndaki farklar nelerdir? SZDE
DNELM S O R U
Kalknma ve Kadn Yaklam

DNELM
AM A
Toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin kalknmay nasl etkilediini S O R U aklayabilmek.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Baz dnrler, atmac kuram varsaymlaryla gelimi lkelerdeki kadn istihDKKAT damn analiz eder. rnein Benston (1972); Hartman (1976); Armstrong and Armstrong (1994). Kalknma ve Kadn yaklam bu dnrlerin almalarndan SIRA SZDE ilham alr ve gelimekte olan lkelerdeki kadnlarn ekonomik durumlarn benzer kuramsal yaklamla analiz eder (Boserup, 1970, 1977; Saffioti, 1978; Safa, 1983; Ward, 1984; Finlay, 1989; Moghadam, 1992). Bu kuram tarihsel maddecilikle, zAMALARIMIZ ne ve yap ztln birletirir. Yaratc zneyi sosyal yapyla olan atmasnda rgtsel davranarak karlarna sahip kan aktrler olarak grr. Bu ekol ierisinde yer alan farkl ise iki grupta snflandrlabilir: Marjinalleme yaklaK paradigmalar T A P m ve Smr yaklam (Elliot, 1977; Taplin, 1989; Tiano, 1987).
TELEVZYON
NTERNET
Klasik yaklama gre ataerkillik baba ya da ailenin en yal erkeince ynetilen aile biimi olarak tanmlanr. Ancak feminist yaznda ataerkillik sklkla, erkein dier tm toplumsal cinsiyetleri basklad bir iktidar dzeni olarak tanmlanr. Ataerkilliin kltrel temelli mi yoksa ekonomik temelli mi olduu sorunsal ise tartmal konudur.
atmac kuram, kadnn toplumsal konumunun kapitalist retim srecinde ortaya kan snf atmalarna bal olduunu iddia eder. Kadnn toplumsal durumunu kapitalist retim srecindeki snfsal konumlar belirler. Buna ek olarak, kadN T E R N E T ilikisi de erkekten farkldr. Bu farkllk kadn ve erkek arann retim aralaryla sndaki i blmnden kaynaklanr. Kadn ev ierisinde yeniden retime ynelik ileri (yemek yapma, bulak ve amar ykama, t yapma, ocuk dourma ve bakma, varsa hanede hasta ve yalya bakma gibi) yaparken erkek kamusal alanda para kazanmak zere cretli i dnyasna katlr. Ev ii emek kadn ve aile iin deerlidir, oysa erkein emei gibi cretle deitirilmez. Kadnn rettii emek Marksn kavramsallatrmasyla kullanm deerine sahiptir. Ancak kadnn ev iinde stlendii iler ve rettii bu kullanm deeri olan emek paraya dnmediinden emeinin deiim deeri yoktur. Erkek ise para kazanmak iin alr; emeinin karln para olarak alr. Dolaysyla, erkek para kazanan konumdadr ve emei aile ve toplumun nezdinde kadnn emeinden daha deerlidir (Armstrong ve Arsmtrong, 1994). Bu durum erkein kadndan daha stn saylmasn getirir. zetle, atmac kuram ncelikle ekonomik etmenleri ve kadnn yapt ileri dikkate alr. Kadnn ev iinde ve i gcndeki durumlarn hem iverenlerin hem de ailelerin ihtiyalar nezdinde inceler. Bu yaklama gre kadn ve erkek arasndaki fark ataerkil ideolojiden beslenir. atmac kuramn kavramsallatrmasna dayanarak kalknma ve kadn yaznndaki Marjinalleme yaklam kapitalist retimin kadnlar kamusal alandaki retimden ve emein zerindeki siyasi dentimden ayrdn ne srer (Elliot 1977) Erkek kamusal alanda i gcne para karlnda meta retmek zere katlr. Kadn ise ev iindeki yukarda sz geen ileri yapar ve bir sonraki nesli -yani gele-
Marjinalleme Yaklam TELEVZ YON
3. nite - Kalknma
57
cein i gcn oluturacak ocuklar- dourur ve onlarn bakm hizmetlerini stlenir, emeini kullanm deeri biiminde kapitalizmin devam etmesi iin yeniden retime katar. Ancak, bu durum kadnlarn ev dndaki kamusal alandaki retimden uzak dmeleri ve erkeklere zellikle ekonomik adan baml olmalar anlamna gelir. Kadn evde kalarak marjinalleir ve kaynaklara eriemez konumda kalr. Bu durum kadnn toplumsal konumunu olumsuz etkiler. Marjinalleme tezine gre, modernleme syleminde yer alan eitliki vurguya ramen, zellikle kalknma srecinde kadnn ekonomik ve toplumsal marjinellii artar. rnein, Kalknmada Kadn (Modernleme) yaklamna ilk eletiriyi getiren dnr Boserup (1970) Latin Amerikadaki kalknma srecinde, geleneksel iftilikten modern iftilie geiin kadnla erkek arasndaki bilgi ve eitim seviyeleri arasndaki fark derinletirerek erkein toplumsal itibarnn artrdn iddia eder. Boserup (1977) bu durumun sebeplerini u ekilde aklar: Hem kadn hem de erkek kalknmann madurlar olabilirken, kadnn modern retim srecine eriimi daha snrldr. nk (1) aile sorumluluklar kadn erkekden daha az hareketli klar, (2) kadnn alaca iler geleneksel yapdan tr snrldr, (3) eril yapdan tr genellikle kadnlar daha az eitime ve teknik bilgiye eriir, (4) ie almlarda, bu engeller olmasa bile, kadn cinsiyete dayal ayrmclkla daha sk karlar, (5) erkek modern iletmeler tarafndan tercih edilirken, kadn geleneksel retimde almaya devam eder (Boserup, 1977: xii). Marjinalleme yaklamna gre, kadn kamusal alanda i gcne katlsa bile, ev iindeki sorumluluu devam eder. Bu durum kadnn i ykn artrr. Modernleme ekolnn varsayd gibi kalknma kadnn toplumsal refah ve konumunu koulsuz gelitirmez. Bu yaklamda, kadnn toplumsal konumunu belirlemede maddi koullar ciddi neme sahiptir. Ancak, retim ilikileri ayn zamanda ataerkil yapya dayand iin bu yaklam ekonomik analizin kalknma srecinde kadnlarn toplumsal konumlarn aklamada yeterli olamayacann bilincindedir. Marjinalleme yaklamna Engelsin ngrsn izleyerek (1972) toplumda cinsiyete dayal i blmn kadn erkee baml klan nemli bir etmen olarak grr. Erkein mlkiyete sahip olmas, kadnn emeine de sahip ve hkim olmasyla sonulanr. Ev ii emein zelletirilmesi, kadn ev ii retim alanna hapsetmek, kadnn ezilmesinin temelidir. Engels gibi kalknmada Marjinalleme ekol de ailenin ekonomik bir birim olarak kadnlarn boyun emesinin ana sebebi olduunu ifade eder. zetle, kalknma ve kadn yaklam ierisinde yer alan Marjinalleme tezi, kalknmann genellikle ilk aamasnda kadnn ekonomik ve toplumsal adan kenara itileceini, ev ii retime hapsolacan ve bylece marjinalleeceini ne srer. Kadnn kapitalist retim srecinde gelecein igcn dourmak ve bytmekle sorumlu olacan ve bu durumun kadnn marjinalliini arttracan varsayar.
SIRAsrer? SZDE Kalknmada Kadn Yaklam kadnn marjinallemesi savyla neyi ne
SIRA SZDE
Smr Yaklam
Marjinalleme yaklam gibi, smr yaklam da kadnn durumunu kapitalist retim ve sermaye birikim srecine bal aklar. Ancak, Smr yaklamna gS Ozamanda R U re, bu ilikiler kadn sadece aile kurumu iinde basklamaz ayn i gc iindeki konumundan tr smrr (Elliot 1977; Taplin, 1989; Tiano, 1987). Yine de Marjinalleme tezinin aksine, Smr yaklam, kalknmann D K K A T gelimekte olan lkelerde kadn sanayi retiminde daha merkez kldn ne srer (Tiano,
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
58
1987). Bu yaklama gre, kadn tarafndan ev iinde gerekletirilen sorumluluklar, ticariletirilmi bir formda cretli emek biiminde kamusal alana tanr. rnein, evde yemek yapan kadndr, gda sektrnde de kadn ii ounlukla istihdam edilir. Ya da evde ocuk ve hasta bakm yine kadnn sorumluluundadr. Hastanalerdeki bakm hizmeti ya da krelerdeki sorumluluklar yine kadnlar tarafndan gerekleir. Bu durum cretlerle de ilgilidir. Kadn emeini istihdam etmenin maliyeti, erkei istihdam etmenin maliyetinden genelde daha dktr. Dolaysyla, emek piyasasnda kadnn emei erkee kyasla ucuz i gcn oluturur. Ayrca kadn rgtlenmede ve sendikal haklarn aramada ou zaman ekimser kalmakta ve iverenden daha az talepkr olmaktadr. zetle, Smr yaklamna gre, kadn i gc kalknmada sermaye birikimi asndan nemlidir.
Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma Yaklam

AM A
Kalknmada toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasnn nemini ifade edebilmek.
Yukarda tartlan Kalknmada Kadn ve Kalknma ve Kadn yaklamlar kadna odaklanr. Kadnn erkekle toplumsal dzendeki balantsn gz ard eder. Bu eksiklii gidermek iin Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklam hem ev iinde hem de i yeri gibi kamusal alanda kadn ve erkek arasndaki toplumsal balanty irdeler. Bu yaklam konuyu daha btncl ele alr ve kalknmaya siyasi boyutu da eklemler. Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklam, Sosyalist-Feminist kurama dayanarak kadnn zel alanda yeniden retim srecine katlmasnn nemini vurgular. Bu gre gre, kadnn gelir getirici faaliyetlerde almas yeterli bir politika deildir. Kadnn ev d retime katlrken erkein de zel alandaki i blmne katlmas gereklidir. Toplumsal cinsiyet temelli kalknma yaklam sosyal kalknmay nemser; sadece gelir getirici faaliyet yaratma amacyla yetinmez, sosyal eitsizlikleri ortadan kaldrmaya ynelik toplumda bilin oluturmay ve farkndalk yaratmay amalar. Bu yaklam kadn pasif zne olarak yorumlamaz, tersine kadn aktif znedir. Kadn iinde bulunduu olumsuz ve eitsiz koullar kabullenmez, deitirmek iin rgtsel mcadele verir. Bu mcadelesini ise yaklamnn nemli bulduu her trl iktidara kar verir. Ancak dier yaklamlarda olduu gibi Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklam da kadn ve erkek arasndaki ilikiyi yeterince analiz edememektedir. Kalknma tartmalarnda, modernleme ve atmac kuramlar arasnda ortak bir noktaya eilme olduunu savunan Portes in (1990) izlerini yeni almlarda grmek mmkndr. atmac yaklamlarda, cinsiyet eitsizlii, retim balantlarndan kaynaklanr. Toplumsal dnmn gei srelerinde, kadn kamusal ekonomik alandan ekilmekte, zel alanda sadece kullanm emeini retmektedir. rnein tarmda makineleme ya da krdan kente g kadn tarmdan koparmakta ve ev kadn konumuna hapsetmektedir. Kadn kalknma srecininin n aamasnda ekonomik ve sosyal adan marjinallemektedir. Toplumsal dnmn ileri safhalarnda ise Marksist-Feminist ve Sosyalist-Feminist kuramlara gre kadn ekonomiye ucuz igc olarak katlmaktadr. Gerek Kadn ve Kalknma yaklam gerekse Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklam, ataerkil ideoloji kadnn kaynaklara ulam imknndaki snrllklardan dolay byk lde dezavantajl konumda olduunu vurgular.
3. nite - Kalknma
59
Tm bu tartmalarn nda, kalknmann ilk aamalarnda kadnn marjinallemesinden, sonraki aamalarnda ise ucuz i gc kayna olmasndan sz etmek mmkndr. Ancak, kadnn sadece ekonomik ve sosyal adan deil, ayn zamanda ideolojik olarak da glenmesine ve toplumsal cinsiyete ynelik farkndalk yaratlmasna ihtiya vardr. zetle, kalknma politikalar belli bir ideoloji erevesinde sosyal, ekonomik, kltrel ve toplumsal dnmleri hedefler. zlenen bu politikalar genellikle kadn ve erkek zerinde farkl etkiler yaratr. Ataerkillik, sorunun temelini oluturur. Ancak Kalknmada Kadn yaklamna gre ataerkillik kltrel unsurlardan beslenir, Kadn ve Kalknma ve Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklamlarna gre ise ataerkillik sadece kltrel deil ayn zamanda ekonomik ve siyasi temellidir (Gndz Hogr 2010: 298-299).
Kadn evre ve Kalknma Yaklam

1970lerin sonunda ortaya kan ekofeminist tartmalar Kadn, evre ve Kalknma yaklamnn temelini oluturur. Ekofeminism evre, ekoloji ve feminist unsurlar birlikte ele alr. Bu gre gre kadnn erkek tarafnda ezilmilii ile doann kltr tarafndan yok edilmesi arasnda paralellik vardr. kisinde de temel iktidar unsuru yine kalknma planlarndaki ataerkil ideolojiye dayal bilimsel yaklamlardr (Mies ve Shiva, 1990). 1980lerin sonunda ortaya kan grlerde, rnein Mies (1986) ve Shivann (1989) eserlerinde geimlik tarm her ne kadar romantik olarak yorumlansa da desteklenmesi gerektii savunulur. Kalknmakta olan lkelerde, Kadn, evre ve Kalknma yaklam Hindistanda yerel ormanlar korumaya ynelik kadnlarn balatt Chipko(Sarlma) eylemiyle balar. Aadan-yukarya doru balayan, yerel Hintli krsal kadnlarn rgtledii bu hareket, sulama ve enerji ihtiyac karlamak zere Hindistandaki ormanlarn kesilerek barajlarn kurulmasna kar bir eylemdir. Bu srete 100,000nin zerinde insan yerinden edilir. Baraj inaatlarn protesto etmek zere blgede yaayan krsal kadnlar aalara sarlarak inaatlar durdurmak ister. Hareket de zaten adn bu eylemden alr. Chipko eylemi baraj inaatlarn durduramasa da 1985 ylnda Nairobide toplanan evre Formunda gndeme gelir. Eylemden tr kadnlar doa-dostu olarak yorumlanr ve Kadn, evre ve Kalknma yaklam da bylece gndeme gelir. Gnmzde benzer hareketler devam etmektedir. Kadn, evre ve Kalknma yaklam kendi ierisinde de farkllklar ierir. Bir grup ekonomik kalknmann nemli olduunu vurgulamakla birlikte doann korunmasnn da (srdrlebilir kalknmann) gzetilmesi gerektiini savunur. Yine bu yaklam alternatif kalknma modellerine nclk eder. rnein, yeil enerji gne, rzgr, biogaz gibi yenilenebilir evre dostu alternatif enerji kaynaklarnn - yaratlmas ya da enerjinin verimli kullanlmasnn nemini bu yaklam gndeme getirir (Heinrich Bll Stiftung Dernei, 2009). Neden kadnlar evre dostudur? ktisadi kalknma uzmanlarna gre toplumsal cinsiyete dayal i blmnde kadn dk statl ve yeniden retim sreciyle ilgili rolleri stlenir. Bu roller evre ile balantldr. rnein, kadn krsal alanda tarlalarda alan, ifal otlar ayrabilen kiidir ya da kullanm ve ime suyunu tayan, ormandan yakacak getiren, dolaysyla uzun sre doada bulunan yine kadndr. Ksaca kadn doayla i iedir. Dier bir gre gre ise kadn da doa gibi dourgandr, dolaysyla dourduunu kollayandr (Mies, 1986).
Aadan-yukarya kalknma yaklam modeli, yerelin kendi ekonomik ve sosyal geleceini ekillendirilemesine frsat sunan katlmcl, uygulanabilirlii ve srdrlebilirlii n planda tutan bir kalknma yaklamdr. Model, yerelde rgtlenmeyi ve demokratik katlm nemser. Hkmet d rgtler tarafndan benimsenir ve uygulanr. Yukardan-aaya kalknma yaklamnda ise kararlar merkezden ve genellikle kamu kurum ve kurulular tarafndan alnr.
60
Ancak bu yaklam ve benzetmeler kalknma yaznnda eletirilir. zellikle kltrn doadan daha gl varsaylmasnn, erkein de kadndan daha gl varsaylmas anlamna gelmesi olumsuz karlanr. Yaklamn biyolojik temelli farkllklara dayanmas, hak temelli (rnein kadn yurtta hakk gibi) nermeleri yok saymas, bir dier eletiri unsurudur.
Kalknma ve Kadnn Glenmesi Yaklam

Bu yaklam radikal feminist sylemden beslenir. Kadn insan haklar kapsamnda zellikle uluslararas yasal szlemelerde kadnn glenmesi gndeme gelir. Kadnn salk hizmetlerine, mlkiyet haklarna, kredi kullanm, eitim ve istihdam koullarna erkekden daha snrl erimesi; siyasette eit temsil edil(e)memesi ve aile ii iddettin maduru olmas gibi temalar ekseninde kadnn glenmesi nemsenir. Kadnn dourganln ve vcudu zerinde kontrolnn bulunmas kadnn glenmesinin ilk artdr. Kadn ailesinden nce kendi yaamn planlamaldr. Kalknma ve Kadnn Glenmesi yaklamna gre dourganlk haklarna erimesi ki - bunlar arasnda ne zaman ve ka ocuk sahibi olacana karar vermesi - kadnn toplumun dier tm alanlarna eit katlm salayacaktr. rnein, ocuk dourmaktan tr iten ayrlmayacaktr. Kadnn erkekle ayn haklara ve kaynaklara erimesi yaklamn temel amacdr. Bunun gereklemesi ise ancak kadnn glenmesiyle ve haklarna sahip kmasyla mmkndr. Kadnn glenmesi srdrlebilir kalknmann ve insan haklarnn gereklemesinin temel unsurudur. Kalknma ve Kadnn Glenmesi yaklam salk ve dourganlkla ilgili kalknma programlarna ncelik verir. Kadn glendii anda ailede glenecektir. Bu durum gelecek nesillerinde gl olmas anlamna gelecektir. Her ne kadar dourganla vurgu yapsa da, yaklamda kadn ve erkek arasndaki eitsizlik biyolojik temelli deildir. Aksine eitsizlik toplumsal ina edilir. Dolaysyla kadn ve erkek arasndaki eitsizlik deiebilir. Bunu salayabilmek iin Kalknma ve Kadnn Glenmesi yaklam eitsizliin beslendii kltrel unsurlar deitirmeyi nemseyen bir yaklam ne srer. Kadnn toplumsal konumunu ya, bulunduu sosyal snf, kentte ya da krda yayor olmas belirler. Bu farklardan tr kadnlarn yaam seimleride farkllk ierir. Yaklam kalknma projelerinde savunmasz, mdafasz ve hassasiyet gerektiren kadn gruplarna, (rnein yoksul kadnlara, etnik kadnlara, krsal alanda yaayan kadnlara, mltecilere, kz ocuklarna vb.) ncelik verir. Bu kadnlarn glenmesini salayacak kalknma programlarnn uygulanmasn savunur.
KALKINMADA TOPLUMSAL CNSYET POLTKASI

AM A
Kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini aklayabilmek.
Kalknmada kadn ile ilgili sre gelen tartmalar zellikle uluslararas platformda toplumsal cinsiyet politikalarnn kalknma srecine nasl dahil edileceini, uygulanacan ve deerlendirileceini gndeme tad. Toplumsal Cinsiyet Politikas zellikle kamuyu ilgilendiren kalknma program ve politikalarnn planlama, uygulamala ve deerlendirme aamalarnda kadnlarn ve erkeklerin nasl farkl etkilenebileceklerini gz nnde bulundurulmasn nerir. Bylece oulcu bir yaklamla farkl gruplarn ayn politikadan nasl etkilebilecei tahmin edilir. rnein,
3. nite - Kalknma
61
krsal alanda kadnlar glendirmeye ynelik verilmesi planlanan kredi tefikleri, hanedeki ataerkil ideoloji engelini aarak kadna ulaamayabilir. Bu durumda farkl bir tefik yntemi planlanmaldr. Toplumsal Cinsiyet Politikas kavramnn fikri 1985 ylnda Nayrobide gerekleen nc Dnya Kadn Konferansnda gelitirildi. Yaklam Birlemi Milletler tarafndan gelitirildi. 1995 tarihinde Drdnc Dnya Kadn Konferansnda resm olarak akland. Daha sonra bu yaklam Birlemi Milletlerin Binyl Kalknma Hedefleri kapsamnda uyguland. Birlemi Milletler (BM) Genel Sekreterinin Yol Haritasnn bir paras olarak 2000 ylnda onaylanan, BMnin genel misyon ve hedefleri erevesinde uygulanacak olan Binyl Kalknma Hedefleri sekiz hedefi ierir. Bu hedefler ise unlardr: Hedef 1: Ar yoksulluk ve al ortadan kaldrmak, Hedef 2: Herkes iin evrensel ilkretim salamak, Hedef 3: Cinsiyet eitliini tevik etmek ve kadnn glendirilmesini salamak, Hedef 4: ocuk lmlerini azaltmak, Hedef 5: Anne saln iyiletirmek, Hedef 6: HIV/AIDS, stma ve dier hastalklarla mcadele etmek, Hedef 7: evresel srdrlebilirlii salamak, Hedef 8: Kalknma iin kresel bir ortaklk kurmaktr. Eyll 2000de gerekleen Binyl Zirvesinde katlan 191 lke, yoksulluu yar yarya azaltmay da ieren Binyl Kalknma Hedeflerine 2015 ylna kadar ulama karar almtr. Bu lkeler arasnda Trkiyede bulunmaktadr (http://www.undp.org.tr/Gozlem3.aspx?WebSayfaNo=248).
KIRSAL KALKINMA VE KADIN

A M A
Krsal kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini tartabilmek.
Krsal kalknma, krsal alandaki bireylerin yaamlarn dzenlemeyi ve topluluklarn sosyal, ekonomik, toplumsal ve kltrel dnmlerini katlmc bir yaklamla yeniden ina etmeyi hedefler. Tarmdaki kk retici, ortak ya da topraksz konumdaki yoksul ifti krsal kalknmann znesini oluturur. Krsal kalknma tarm ve tarm d gelir getirici faaliyetleri, krsal sanayiyi ve krsal alanda yaayan zellikle ocuk, gen ve yallara ynelik salk, eitim ve sosyal hizmetlere eriimlerini toplumsal cinsiyet politikalaryla ele alnmasn savunur. Krsal gelirdeki eitsizliklerin giderilmesi ve kentsel alanda yaayanlarla, krsal alanda yaayanlarn vatandalk haklarna ve kaynaklara eit erimelerini salamaya ynelik politikalar, krsal kalknma tanm ierisinde yer alr. Ayn zamanda krsal kalknmaya ynelik politikalar, krsal yoksulu glendirmeyi ve dolaysyla bir lkedeki ekonomik ve sosyal refah artrmay hedefler. Bu nedenle, krsal kalknma stratejileri bata blgesel, snfsal, toplumsal cinsiyete dayal farkllklar gibi farkllklar gzetmek durumundadr. Krsal kalknma politikalar krdan kente ynelik g durdurmay hedeflememekle birlikte, krsalda bir ekim alan yaratmay ve krsalda yaayann kendi yaam zerinde karar hakknn bulunmasn ve yerinde refahn artmasn savunur. Bunun uzun soluklu gerekletirilebilmesi iin ise krsal kalknmada srdrlebilirliin nemsenmesi ve birok unsurun bir arada ele alnmas gerekir. Tarm ve tarm d istihdam, krsal yoksullukla ve yoksunlukla mcadele, vatandalk hakla-
Tarmdaki istihdamn %45.2ini kendi hesabna veya iveren olarak alanlar, %46sn ise cretsiz aile iisi oluturmaktadr. Tarm sektrndeki 2 milyon 446 bin kadnn %76s cretsiz aile iisi olarak istihdama katlmaktadr (TUK 2010). Dier bir ifadeyle, Trkiyede alan her iki kadndan birisi tarm sektrnde cretsiz aile iisi konumunda istihdam edilmektedir. Her ne kadar kadnlarn tarmnda nemli bir ekonomik rol olsa da emekleri karlk bulmamakta ve cretsiz aile iisi snflandrmas altnda kavramsallatrlmaktadr.
62
Krsal Kadn Kooperatifleri (ekil 1): Krsal alanda kadnn krediye eriimi ve pazarlama kooperatiflerine katlm snrldr. Bu snrl katlm ksmen 1990 ylna kadar geerlilii koruyan Medeni Kanunun 159. maddesinden kaynaklanyordu. Kanuna gre evli bir kadnn almak ve kredi almak iin kocasnn iznini almas gerekiyordu. Bu kanunun deimesine ramen ataerkil ideolojinin etkisi bir ka rnek uygulama dnda krsal alanda devam etmektedir. Krsal kadn zellikle tarmsal giriimlere yatrm yapmak iin kaynaklara ve pazara eriim konusunda dezavantajl durumdadr.
rna eriimde toplumsal cinsiyet farkllnn gz nnde bulundurulmas, doal kaynaklarn srdrlebilir ynetimi gibi hususlar yerinde kalknma, krsal alanda istihdam yaratma, salk eitim gibi temel hizmetlere krsal alanda eit eriim imkan salama ve kararlara katlm alt balklar altnda ele alnr. Krsal alanda kadnn toplumsal konumunu, ulusal kalknma politikalarnn yan sra blgesel dzeyde uygulanan kk lekli (mikro havza uygulamalari gibi) uygulamalarda etkiler. Bu mikro lekte uygulanan krsal kalknma programlar hkmet d sivil rgtler, vakf ve kooperatifler tarafndan yrtlr. Programlarda uluslararas kurulularn destei sz konusudur. Trkiyenin nfusu krsal bir nfus olmaktan kentsel bir nfus olmaya doru dnt. 1920 lerde nfusun %75i krsal alanda yaarken 2008de bu oran % 25e dt. Bu srete, hem kadnlarn hem de erkeklerin igcne katlm oranlar da azald. 1980li yllarn sonlarnda erkekler iin %81; kadnlar iin %34 olan igcne katlm, 2008 ylnda azalarak erkekler iin % 70e; kadnlar iin ise % 25e geriledi. gcnn ekonomik sektrlere gre dalmna bakldnda, Trkiyenin zaman iinde tarm sektrnn arlkta olduu bir ekonomik yapdan sanayi ve zellikle hizmet sektrnn arlkta oldua bir ekonomik yapya gemi olduu grlmektedir. Gnmzde, i gcnn drtte birinden daha aznn tarm sektrnde (%24.7); yzde 27sinin sanayi sektrnde ve dier yarsnn ise hizmet sektrnde istihdam edilmektedir. (Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, 2010).
ekil 3.1 Fotoraf: Aye Gndz Hogr, Antakya, 2008
3. nite - Kalknma
63
Trkiyede Balklk Sektrnde Kadnn Konumu (ekil 3.2 ve ekil 3.3): Karadeniz Blgesinde krsal alanda kadnlar tarm d retim faaliyetlerine de katlmaktadrlar. rnein, kk balklkla geimini salayan hanelerde balk eleri tarlayla, baheyle de ilgilenmenin yan sra, alara kurun ve mantar dizme ya da a tamiri konusunda elere destek vermektedir. Darya a ren balk eleri olduu gibi zaman zaman eleriyle bala kan kadnlar da vardr. Blgede ayrca kadnlar balk temizleme ve paketleme gibi retim faaliyetleri yapan firmalarnda istihdam edilmektedir (Gndz Hogr, 2007)
ekil 3.2 Fotoraf: zgr etinkaya, Trabzon, 2007
nsan Haklar Evrensel Beyannamesinden balayarak insan haklarnn korunmas iin yaplan btn almalarn, zellikle yasal dzenlemelerin, kadnlar yeterince iermedii, hatta ihmal ettii grnde olan kadn haklar savunucular insan haklar kavramnn yeterli olmadn, kadnlarn haklarna dikkat ekmek iin kadnn insan haklar ifadesinin kullanlmas gerektiini savunuyorlar.
ekil 3.3 Ege Hogr, Trabzon, 2007
64
zet
A M A
Srdrlebilir kalknma ve toplumsal cinsiyet arasndaki kuramsal ilikiyi kurabilmek. Kalknma belirli bir ideoloji ekseninde topluluklarn sosyal, ekonomik ve toplumsal dnmlerini ina etmeyi hedefler. Kalknma politikalar da politikalar sosyal ve ekonomik eitsizlii gidermeye ynelik politikalar ierir. Hedeflenen toplumsal dnm katlmc yaklamla yn bulmay ve srdrlebilir kalknma unsurlarn iermeyi nemser. Srdrlebilir kalknma, insan ile doa arasnda denge kurarak doal kaynaklar tketmeden gelecek nesillerin ihtiyalarnn karlanmasdr. Toplumsal cinsiyet ve kalknma ilikisinin eitli kuramlardaki aklamalarn karlatrabilmek. Kalknma farkl disiplinler tarafndan farkl tanmlanr ve deiik gstergeler zerinden ele alnr. rnein, iktisatlara gre niceliksel byme kalknmann temelini oluturur. yle ki Gayri Safi Milli Hasla veya Gayri Safi Yurt i Hasla gibi gstergeler temel kalknma gstergeleridir. Teknokratlara gre kalknma sanayilemeyi ve teknolojik gelimeyi ierir. Sosyologlar iin ise durum farkldr. Kalknma niceliksel iktisadi bymeden te, sadece ekonomik deil ayn zamanda sosyal ve kltrel eitsizliin giderildii niteliksel toplumsal deiim srecini hedefler. Bu yaklama gre bir lkenin kalknmln lmek iin ocuk lm oranlar, ortalama yaam beklentisi, kadnlarn okullulama oranlar gibi insani kalknma gstergeleri dikkate alnmaldr. Kalknma ile ilgili farkllk tartmalar, kalknmann kadnlar ve erkekler zerindeki etkisinin de farkl olduu grn gndeme tamtr. zellikle kalknmann, gelimekte olan lkelerdeki kadnlarn greceli toplumsal ve ekonomik konumlarn nasl etkilediine ynelik soruyu yantlamak amacyla sosyal bilimciler ekonomik, toplumsal ve kltrel dnmlere odaklanmlardr.
A M A
A M A
Feminist yaklamlarn nasl farkl kalknma politikalar rettiini fark edebilmek. Kalknmada Kadn yaklam, Liberal Feminizm ve Modernleme kuramnn varsaymlarna dayanr. Bu model, kalknmann kadn toplumsal ve ekonomik hayata dahil ederek zgrlemesine imkn salayacan varsayar. Kalknmada Kadn yaklam modern ve geleneksel deerler arasndaki ilikiye odaklanr. Kadnn iinde bulunduu toplumda ikincil konumda olmasn din, tre, kltrel deerler gibi geleneksel unsurlara balar. Modernleme srecinde bu geleneksel deerlerin kendiliinden ortadan kalkacan ve kadnn toplumsal konumunda olumlu deiimler getireceini varsayar. Kadn ve Kalknma yaklam ise kadnn ekonomik rolleri ve sosyal snf farklarn gzeten Feminist-Marksist atmac yaklama dayanr. Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklam bu eletiriden hareketle kadnn gerek hane iinde gerekse kamusal alanda sistematik biimde nemsiz saylan rollere neden itildiklerini anlamaya ynelik almalaryla bilinen Sosyalist-Feminist yaklama dayanr. Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklamna gre, kadn erkek arasndaki eitsizliin zm iki koula baldr. lki sosyal politikalarla cinsiyetler aras eitliin saland koullarda kadnlarn ev d yani kamusal alandaki ekonomik faaliyetlere katlmalardr. Bu adan kalknma srecinde kadnn eitimi ve istihdam nemli sosyal politikalar araclyla tevik edilmelidir. Ancak bu durum kadn erkek eitsizliini ortadan kaldrmada yeterli deildir. Srete erkeklerin ev ii faaliyetlere katlmalarn artrmaya ynelik sosyal politikalar da uygulamaya konulmaldr. Kadn, evre ve Kalknma yaklamnn temelini ise ekofeminism oluturur. Bu gre gre kadnn erkek tarafnda ezilmilii ile doann kltr tarafndan yok edilmesi arasnda paralellik vardr. kisinde de temel iktidar unsuru yine ataerkil ideolojiye dayal kalknma planlarndaki bilimsel yaklamlardr. Bu yaklam kalknma srecinde kadnn evre dostu olduunu vurgular ve yeil enerji gibi alternatif politikalar yaratmay hedefler.
3. nite - Kalknma
65
Kalknma ve Kadnn Glenmesi yaklam ise radikal feminist sylemden beslenir. Kadnn dourganln ve kendi vcudu zerinde kontrolnn olmasn, glenmesinin ilk art olarak grr. Kadnn insan haklar kapsamnda zellikle uluslararas yasal szlemelerde kadnn glenmesi yaklam gndeme gelir. Toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin kalknmay nasl etkilediini aklayabilmek. Kalknma ve toplumsal cinsiyet ilikisinde atmac kuram ncelikle ekonomik etmenleri ve kadnn yapt ileri dikkate alr. Kadnn ev iinde ve i gcndeki durumlarn hem iverenlerin hem de ailelerin ihtiyalar nezdinde inceler. Bu yaklama gre kadn ve erkek arasndaki fark ataerkil ideolojiden beslenir. atmac kuramdan kan Marjinalleme tezine gre, modernleme syleminde yer alan eitliki vurguya ramen, zellikle kalknma srecinde kadnn ekonomik ve toplumsal marjinallii artar. Kalknmada toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasnn nemini ifade edebilmek. Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklam, Sosyalist-Feminist kurama dayanarak, kadnn zel alanda yeniden retim srecine katlmasnn nemini vurgular. Bu gre gre, kadnn gelir getirici faaliyetlerde almas yeterli bir politika deildir. Kadnn ev d retime katlrken erkein de zel alandaki i blmne katlmas gereklidir. Toplumsal cinsiyet temelli kalknma yaklam sosyal kalknmay nemser, sadece gelir getirici faaliyet yaratma amacyla yetinmez, sosyal eitsizlikleri ortadan kaldrmaya ynelik toplumda bilin oluturmay ve farkndalk yaratmay amalar. Bu yaklam kadn pasif zne olarak yorumlamaz, tersine kadn aktif znedir. Kadn iinde bulunduu olumsuz ve eitsiz koullar kabullenmez, deitirmek iin rgtsel mcadele verir. Bu mcadelesini ise yaklamnn nemli bulduu her trl iktidara kar verir.
A M A
A M A
Kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini aklayabilmek. 1960larn sonunda balayan ve gnmzde hl devam eden kadn ve kalknma ile ilgili feminist yaklamlar, 2000li yllarda Toplumsal Cinsiyet Politikas biiminde gndemde yerini alr. Kalknma program ve politikalarnn planlama, uygulamala ve deerlendirme aamalarnda, kadnlarn ve erkeklerin bu program ve politikalardan nasl farkl etkilenebileceklerinin gz nnde bulundurulmas gerekir. oulcu bir kalknma yaklamyla farkl kadn gruplarnn ayn politikadan nasl farkl etkilenebilecei tahmin edilir. Bunun en nemli yansmas ise Binyllk Kalknma Hedefleri zirvesinde uyguland. Krsal kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini tartabilmek. Krsal alanda kadnn toplumsal konumunu, ulusal kalknma politikalarnn yan sra blgesel dzeyde uygulanan kk lekli (mikro havza uygulamalar gibi) uygulamalarda etkiler. Bu mikro lekte uygulanan krsal kalknma programlar hkmet d sivil rgtler, vakf ve kooperatifler tarafndan yrtlr. Bu programlara uluslararas kurulularda destek verir. yle grnyor ki nmzdeki srete, kadn ve erkek arasndaki eitsizlik devam ettii mddete, kalknma yaznnda da kadnla ve toplumsal cinsiyet ile ilgili alternatif yaklamlar retilmeye devam edilecek.
A M A
A M A
66
Kendimizi Snayalm
1. Srdrlebilir kalknma nedir? a. nsan ile doa arasndaki dengeyi kurmay hedefleyen kalknma yaklamdr. b. Doal kaynaklar tketmeden kalknmay salamay hedefleyen politikalardr. c. nsan ile doa arasnda denge kurarak doal kaynaklar tketmeden gelecek nesillerin ihtiyalarnn karlanmasdr. d. Krsal alanda kalknmay salayacak politikalarn uygulanmasdr. e. Topluluklarn sosyal, ekonomik ve toplumsal dnmlerini ina etmesinin hedeflenmesidir. 2. nsani kalknma gstergeleri nelerdir? a. Yaam uzunluu ve okur yazarlk oran b. Okur yazarlk oran ve eitim dzeyi c. Eitim dzeyi d. Yaam kalitesi e. Yaam uzunluu, okur yazarlk oran, eitim ve yaam kalitesi dorultusunda hazrlanan bir lmdr. 3. Aadakilerden hangisi Kalknmada Kadn Yaklamnn varsaymlarndan biri deildir? a. Model kalknmann kadn toplumsal ve ekonomik hayata dahil ederek zgrlemesine imkan salayacan varsayar. b. Kalknmada Kadn yaklam modern ve geleneksel deerler arasndaki ilikiye odaklanr. c. Kadnn iinde bulunduu toplumda ikincil konumda olmasn din, tre, kltrel deerler gibi geleneksel unsurlara balar. d. Modernleme srecinde geleneksel deerlerin kendiliinden ortadan kalkacan ve bunun kadnn toplumsal konumunda olumlu deiimler yaratacan varsayar. e. Sanayilemi toplumda kadn ev ii sorumluluklar ile var olur. 4. Kadn ve Kalknma yaklam hangi varsayma dayanr? a. Kalknma srecinde erkein de ev ilerini stlenmesini savunur. b. Kadnn para kazanmasn nemser. c. Kadnn ekonomik rolleri ve sosyal snf farklarn gzeten Feminist-Marksist atmac yaklama kardr. d. Kadnn ev ii rollerini gzard eder. e. Kalknma politikalarnn kadn ve erkek zerinde farkl etkisi vardr. 5. Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklam hangi feminist kurama dayanr? a. Liberal Feminizm b. Sosyalist Feminizm c. Marksist Feminizm d. Radikal Feminizm e. Ekofeminizm 6. Kadn, evre ve Kalknma yaklam hangi varsaym savunur? a. Kalknma srecinde kadnn evre dostu olduunu vurgular ve yeil enerji gibi alternatif politikalar yaratmay hedefler. b. Kadnn iinde bulunduu toplumda ikincil konumda olmasn din, tre, kltrel deerler gibi geleneksel unsurlara balar. c. Kadnn ekonomik rolleri ve sosyal snf farklarn gzetir. d. Yaklam kadn toplumsal ve ekonomik hayata dahil ederek zgrlemesine imkan salayacan varsayar. e. Kadnn ev iinde rettii emein kullanm deeri vardr. 7. Kalknma ve Kadnn Glenmesi yaklam ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kalknma srecinde kadnn ev ilerini ve ocuk bakmn stlenmesini savunur. b. Kadnn dourganln ve kendi vcudu zerinde kontrolnn olmasn, glenmesinin ilk art olarak grr. c. Kadnn evre dostu olmas gerektiini vurgular. d. Kadnn sosyal snf bilincinde olmas gerektiini ne srer. e. Kadnn ekonomik yaama katlmnn gerektiini vurgular. 8. Birlemi Milletler Binyl Kalknma Hedefleri hangi unsuru iermez? a. Ar yoksulluk ve al ortadan kaldrmak b. Herkes iin evrensel ilkretim salamak c. Cinsiyet eitliini tevik etmek ve kadnn glendirilmesini salamak d. Kalknma iin kresel bir ortaklk kurmamak e. Anne saln iyiletirmek
3. nite - Kalknma
67
Okuma Paras 1
9. Krsal kalknma ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Belirli bir ideoloji ekseninde krsal alandaki bireylerin yaamlarn dzenlemeyi ve topluluklarn sosyal, ekonomik, toplumsal ve kltrel dnmlerini katlmc bir yaklamla yeniden ina etmeyi hedefler. b. Krsal kalknma tarm ve tarm d gelir getirici faaliyetleri, krsal sanayiyi ve krsal alanda yaayan zellikle ocuk, gen ve yallara ynelik salk, eitim ve sosyal hizmetlere eriimi toplumsal cinsiyet politikalaryla ele alnmasn savunur. c. Krsal gelirdeki eitsizliklerin giderilmesini ve kentsel alanda yaayanlarla, krsal alanda yaayanlarn vatandalk haklarna ve kaynaklara eit erimelerini salamay hedefler. d. Olan ocuklarna kz ocuklarna nazaran daha fazla nem ve ncelik vermeyi hedefler. e. Krsal yoksulu glendirmeyi ve dolaysyla bir lkedeki ekonomik ve sosyal refah artrmay hedefler. 10. Aadaki ifadelerden hangisi Trkiyedeki krsal kadnn konumunu tanmlamaz ? a. Krsal kadn eitim imkanlarna snrl eriir. b. Krsal alanda kadn kredi imkanlarna snrl eriir. c. Krsal kadn ataerkil ideolojiden etkilenmez. d. Krsal kadn teknik bilgiye snrl eriir. e. Trkiyede alan her iki kadndan biri tarm sektrnde cretsiz aile iisi konumunda istihdam edilmektedir. HESlerin Sosyal Etkileri: Kadnlarn Yaamna Yeni bir Darbe Nehirler zerinde kurulan Hidroelektrik Santraller (HES) yrelerde tm insanlarn yaamn etkilemekle birlikte kadnlarn yaamn daha derinden etkiliyor. Evin temizlii, evde yaayanlarn beslenme ihtiyalarnn karlanmas, ocuklarn, yallarn, hasta ve sakat aile fertlerinin bakm, bulaklarn ve amarlarn ykanmas, tarlann sulanmas, eer evde bulunmuyorsa ime suyunun eve tanmas gibi faaliyetlerin hemen hemen tm Trkiyede kadn tarafndan gerekletiriliyor. Feminist yaznda ev ii yeniden retim faaliyetleri olarak adlandrlan ve kadnn karlksz emeine dayanan bu uralar nedeniyle kadnlarn suyla ok daha zel, daha sk bir ilikisi bulunuyor. Temiz ve kullanlabilir suya eriimi kstlayan HESler ite bu yzden kadnlarn yaamna erkeklere nazaran daha zel bir darbe anlamna geliyor. Belirtmek gerekiyor ki Trkiye krsalnn baz blmlerinde, zellikle Dou ve Gneydou Anadoluda kye ve ve mezralarda su ebekesi bulunmuyor ve kadnlar temiz suyu uzun yrylerle srtlarnda tayarak derelerden alp evlerine getiriyor. Dereler bu yrelerde ayrca amar ykama gibi amalarla da kullanlyor. Evlerinde yaadklar yerdeki kaynak suyunu veya ky emesinden su kullanan kadnlar da HESlerin yeralt su kaynaklarn kurutmas riskiyle kar karya kalyor. Kurutularak atk sularn akt derelerin yayd ve zellikle ocuklar etkileyen hastalklar yine kadnlara yeni sorumluluklar douruyor. Son olarak eklemek gerekiyor ki HESler yapldklar yrelerde toplumsal bar zedeleme riski de tayor. Bugnk haliyle irket politikalar sonucu halk HES isteyenler ve istemeyenler olarak ayrtrlp, karlkl fke bilinli olarak pompalanyor. HES irketlerine zel gvenlik kurma hakknn verilmi olmas, yeni atma risklerine davetiye karyor. Bunlarn yannda HESlerin krsal kesimin ok iyi tand, suyun az olduu yer ve zamanlarda suyu kimin, ne kadar kullanacayla ilgili kyller arasnda kan kavgalara yenilerini ekleme ihtimali bulunuyor (Hamsici, 2010: 269-270). Kaynak: Hamsici, M. (2010). Dereler ve syanlar: HES HES HES! Hadi be sen de! Kes kes kes! Beni yi dinle!, Ankara: Nota Bene Yaynlar.
68
Okuma Paras 2
Kresel Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii Endeksinde Kuzey Avrupa lkeleri farkll kapamaya ok yaklarken, Trkiye listenin alt sralarnda yer ald. 134 lkede yaplan aratrmaya gre, Finlandiya, zlanda, Norve ve sve, endeksin en st srasnda yer ald. Dnya Ekonomik Forumu tarafndan yaymlanan endekse gre, zlanda yzde 82,8lik skorla, yzde 100 toplumsal cinsiyet eitliine en yakn seviyeye ulat. Afrika lkeleri Lesoto ve Gney Afrika ilk kez endeksin ilk 10 lkesi arasnda yer ald. Listenin ilk 10u arasna giren dier lkeler ise Yeni Zelanda, Danimarka, rlanda ve Filipinler. Trkiye ise yzde 46,1lik skorla Katar, Msr, Mali, ran, Suudi Arabistan, Benin, Pakistan, ad ve Yemen ile birlikte toplumsal cinsiyet eitlii bakmndan en kt durumda olan lkeler arasnda yer ald. Birok lkenin cinsiyet eitlii dorultusunda baz gelimeler gsterdii, ancak hibir lkenin, ekonomik frsat ve katlmclk, eitim, siyasi g ve salk alanlarnda aradaki farkll tamamen kapatamad belirtildi. Kaynak: Star Gazetesi . 28/10/2009, (http://www.tumgazeteler.com/?a=5657312). ve aratrmalarn sonucunda proje alannda kadnlar tarafndan d mekn iekciliinin yaplabilecei ve bu almann pazar alannn geni olduu grlmtr. Diyarbakr ilinde ilk defa proje alannda yaplmas iin demonstratif bir almann balatlmasna karar verilmitir. Bu projede retimin tm aamalar kadnlar tarafndan gerekletirilmitir. Geleneksel retim faaliyetlerinde kadnlar tarla ileri iin gnn erken saatlerinde kalkp kimi zaman yaya kimi zamanda arala tarlaya gitmekte ve genelde gnein altnda uzun sre almaktadrlar. iekcilik faaliyetinde alma alannn evlerin baheleri oluu ve seralarda glgelikler yaplarak daha rahat alabildikleri iin faaliyet kadnlar tarafndan sahiplenilmitir. Ayn zamanda elde edilen gelirin tatmin edici olmas ve kazancn tamamen kadnlar tarafndan deerlendirilecek olmas sahiplenmeyi glendirmitir. Tm retim ve pazarlama srecinde Kalknma Merkezi ve gnll bir uzman tarafndan destek sunulmutur. Sattan elde edilen gelir kadnlarn adna alan banka hesap numaralarna yatrlmtr. Kadnlar, retim srecinde tohum, ekim yerinin hazrlanmas, tohum ekimi, k yapan fidanlarn bakm ve torbalara yerletirilmesi, sulama, ilalama, kasalama gibi teknik uygulamalar renmilerdir. Bunun yaninda bu dnemde dikimi yaplan mevsimlik iek eitlerini, hangi firmalardan temin edilip nerelere satlabileceini, retim iin gerekli tohum, torf, viyol, poet, kasa vb girdilerin maliyeti konusunda kayt sistemi oluturmulardr Kaynak: Kalknma Merkezi Dernei (2010). Diyarbakr/Eil Kylerinde Krsal Kalknma: Bir Model Gelitirme abas, stanbul: Gn Matbaclk
Okuma Paras 3
Krsal Kalknmada Kadn Diyarbakr / Eil Kylerinde Krsal Kalknma ve Kadnlara Ynelik retim almas kalknma Merkezi tarafndan yaplmtr. Kalknma Merkezi, kalknmaya en fazla ihtiyac olan krsal ve kentsel alanlarda aratrmalar yapmak, projeler gelitirmek ve uygulamak, saha koullarnda gereki, tekrarlanabilen modeller retmeyi ve bu yolla toplumun tm ilgili kesimlerinde kalc etkiler yaratmay amalayan kr amac gtmeyen bir alma grubudur. Kalknma Merkezinin alma sistemi ve rgtlenme yaps, deneyimlerin paylalmasn, birlikte reten bir gelenek ve kltrn oluturulmasn ve katlmc, saydam bir ynetim yapsn ngrmekte, yaplanmasn bu temelde gerekletirmektedir. Kalknma Merkezi Diyarbakr /Eil kylerinde uygulad krsal kalknma almalarnda kadnlara ynelik retim almalarna ncelik vermektedir. Kalknma Merkezine gre proje alannda kadnlar genel olarak yaplan iin sadece iisi konumundadrlar. Yaplacak tarmsal faaliyetin ne olabilecei konusunda karar verme yetkileri snrldr. Kadnlarn elde edilecek geliri kendilerince kullanabilecekleri faaliyetlerin gelitirilmesi bir ihtiya olarak tespit edilmitir. Yaplan grme
3. nite - Kalknma
69

1. c 2. e 3. e 4. c 5. b 6. a 7. b 8. d 9. d 10. c Yantnz yanl ise Giri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuramsal Yaklamlar blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kalknmada Kadn Yaklam blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kalknma ve Kadn Yaklam blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma Yaklam blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kadn, evre ve Kalknma Yaklam blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kalknma ve Kadnn Glenmesi Yaklam blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kalknmada Toplumsal Cinsiyet Politikas blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Krsal Kadn ve Kalknma blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Krsal Kadn ve Kalknma blmn gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Klasik Modernleme yaklamna dayal almalar 1960larn sonunda eletirilir. 1970lerden itibaren yaklam kendilerine getirilen bu eletirilerin bir ksmn gndeme almaya balar. Bu dnemdeki almalar nc Dnya kalknmasnn dahili kltrel deerler ve toplumsal kurumlar yoluyla nasl meydana geldiini aklamaya alr. rnein Huntington, 1984; Davis, 1987; Banuazizi, 1987; Wong, 1988. Klasik modernleme yaklam ile yeni modernleme almalar arasndaki temel fark, yeni almalarn gelenek ve moderni birbirini red eden kavramlar olarak ele almaktan kanmasdr (So, 1990: 61). Kltrel deerlerin gelimi uluslardan elden edildii ve kalknmaya sebep olan modern dnce ve davranlar beraberinde getirdii iddiasnn aksine, yeni modernleme almalar gelenein etkin roln sergilemeye alr. Dolaysyla, geleneksel ve modern arasndaki karmak ilikiyi aa karr. Sra Sizde 2 Marjinalleme tezine gre, modernleme syleminde yer alan eitliki vurguya ramen, zellikle kalknma srecinde kadnn ekonomik ve toplumsal marjinelliini artar. rnein, kalknmada kadn (modernleme) yaklamna ilk eletiriyi getiren dnr Boserup (1970) Latin Amerikadaki kalknma srecinde, geleneksel iftilikten modern iftilie geiin kadnla erkek arasndaki bilgi ve eitim seviyeleri arasndaki fark derinletirerek, erkein toplumsal itibarnn artrdn iddia eder. Bu yaklam, kalknmann genellikle ilk aamasnda kadnn ekonomik ve toplumsal adan kenara itileceini, ev ii retime hapsolacan ve bylece marjinalleeceini ne srer. Kadnn kapitalist retim srecinde gelecein igcn dourmak ve bytmekle sorumlu olacan ve bu durumun kadnn marjinalliini arttracan varsayar.
70

Abercrombie, N. (Eds.). (1984). The Penguin Dictionary of Sociology. Great Britain: Penguin Books Ltd. Afshar, H. (1985). The Position of Women in an Iranian Village, Women, Work, and Ideology in the Third World (Der. H.Afshar), London: Tavistock. Armstrong, P., & Armstrong, H. (1994). Theorizing Womens Work. Toronto: Garamond. Banuazizi, A. (1987). Social-Psychological Approach to Political Development, Understanding Political Development. (Der. M. Weiner and S. Huntington), Boston: Little Brown Press. Beaujot, R. (1995). Families, Introduction to Sociology: A Canadian Focus. (Der. J. J. Teevan and W.E. Hewitt), Scarborough, Ontario: Prentice Hall Canada Inc. Bendix, R. (1967). Tradition and Modernity Reconsidered, Comparative Studies in Society and History, 9: 292-346. Benston, M. (1972). The Political Economy of Womens Liberation, Monthly Review, 21(4), 13-27. Berik, G. (1987). From Enemy of the Spoon to Factory: Womens Labour in the Carpet Weaving Industry in Rural Turkey. Paper presented at the meeting of Middle East Studies Association, New Orleans. Berik, G. (1989). Women Carpet Weavers in Rural Turkey: Patterns of Employment, Earnings and Status. Geneva: International Labour Office. Boserup, E. (1970). Womens Role in Economic Development. New York: St. Martins Press. Boserup, E. (1977). Preface, Signs, 3(1): xi-xiii. Eisenstadt, S. (1974). Studies of Modernization and Sociological Theory, History and Theory, 13: 225-252. Elliot, C. (1977). Theories of Development: An Assesment. In Wellesley editorial Committee, Women and National Development. (Der.), Chicago: University of Chicago Press. Engels, F. (1972) [1884]. The Origin of the Family, Private Property and the State. New York: International Publishers. Finlay, B. (1989). The Women of Azua: Work and Family in the Rural Dominican Republic. New York, Westport, London: Praeger Frank, A.G. (1969). Capitalism and Underdevelopment in Latin America. New York: Monthly Review Press. Giele, J. (1992). Promise and Disappointment of the Modern Era: Equality for Women, Womens Work and Womens Lives: The Continuing Struggle Worldwide. (Der. H.Kahne and J.Giele), Boulder, San Francisco and Oxford: Westview Press Gndz Hogr, A. (2010). Trkiyede Krsal kadnn Toplumsal Konumu: Blgesel Eitsizlikler, Yasal Mdahaleler ve Ksmi kazanmlar, Ko niversitesi Toplumsal Cinsiyet Konferans Kitab. Ko niversitesi Yayn: Istanbul. Gndz Hogr A. ve . etinkaya (2007). Avrupa Birlii Uyum Politikalar erevesinde, Trkiyede Deniz Balkl Yapan Topluluklarn Mevcut Sosyo-ekonomik, Kltrel Durumlar ve Gelecee Ynelik Senaryolar, TBITAK SOBAG Projesi(No: 105K169). Gndz Hogr, A. (2001). Convergence Between Theoretical Perspectives in Women-Gender and development Literature Regarding Womens Economic Status in the Middle East, METU Studies in Development ,28: 1-2. Hacettepe niversitesi Nfus Etdleri. (2010). Trkiyenin Demografik Dnm: Fourganlk, Aile Planlamas, Anne-ocuk Sal ve Be Ya Alt lmlerdeki Deiimler 1968-2008. Ankara: Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits. Hamsici, M. (2010). Dereler ve syanlar: HES HES HES! Hadi be sen de! Kes kes kes! Beni yi dinle!, Ankara: Nota Bene Yaynlar Hartman, H. (1976). Capitalism, Patriarchy, and Job Segregation by Sex, Signs, 1(3): 137-169. Heinrich Bll Stiftung Dernei. (2009). ERENE: Yenilenebilir Enerji in Avrupa Topluluu. stanbul: Sena Ofset. Huntington, S. (1984). Will More Countries Become Democratic, Political Science Quarterly, 99: 193-218. Inkeles, A. & D.H. Smith. (1974). Becoming Modern. Cambridge, MA: Harvard University Press. Kalknma Merkezi Dernei (2010). Diyarbakr / Eil Kylerinde Krsal Kalknma: Bir Model Gelitirme abas, stanbul: Gn Matbaaclk. http://www.kalkinmamerkezi.org/Default.aspx
3. nite - Kalknma
71
Kandiyoti, D. (1977). Sex Roles and Social Change: A Comparative Appraisal Of Turkeys Women, Women and National Development. (Der. Wellesley Editorial Committee), Chicago: University of Chicago Press. Kandiyoti, D. (1984). Rural Transformation in Turkey and Its Implications for Womens Status, Women on the Move: Contemporary Changes in Family and Society. Paris: UNESCO. Kandiyoti, D. (1988). Bargaining with Patriarchy, Gender and Society, 2(3): 274-289. Levy, M. (1967). Social Patterns (Structures) and Problems of Modernization, Readings on Social Change (W. Moore and R.M. Cook), Eglewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Mies, M. (1986). Patriarchy and Accumulation on a World Scale: Women in the International Division of Labour. London: Zed Books. Mies, M & Shiva, V. (1990). Ecofeminism. London: Zed Books. Moghadam, V.M. (1992). Development and Womens Emancipation: Is There a Connection?,. Development and Change, 23(4): 215-255. Parpart, J.L. (1995). Deconstructing the Development Expert: Gender, Development and the VulnerableGroups, Feminism Postmodernism Development. (Marchand and J.L. Parpart ), London and New York: Routledge. Portes, A. (1983). The Informal Sector: Definition, Controversy, and Relation to National Development Review, 7(1): 151-174. Rosen, B. (1982). The Industrial Connection: Achievement and the Family in Developing Societies. Chicago: Aldine. Rostow, W.W. (1964). The takeoff into self-sustained growth, Social Change. (A. Etzioni and E. Etzioni ), New York: Basic Books. Safa, H. (1983). Women, Production, and Reproduction in Industrial Capitalism: A Comparison of Brazilian and U.S. Factory Workers, Women, Men and the International Division of Labour. (J. Nash and M.P.Fernande-Kelly ), Albany: SUNY. Saffioti, H. (1978). Women in a Class Society. New York: Monthly Review Press. Shiva V., (1989). Staying Alive, London: Zed Books. Smelser, N. (1964). Toward a Theory of Modernization, Social Change. (Der. Etzioni A. and Etzioni E.), New York : Basic Books.
So, A. (1990). Social Change and Development: Modernization, Dependency, and World System Theories. Sage Library of Social Research 178. Newbury Park: Sage Publication. Taplin, R. (1989). Economic Development and the Role of Women. Great Britain: Gower Publishing Company Limited. Thomas A., and Potter D. (1992). Development, Capitalism and the Nation State, Poverty and Devlopment in the 1990s. (Der. T.Allen and A.Thomas ), Oxford:Oxford University Press. Tiano, S. (1987). Gender, Work, and World Capitalism: Third World Womens Role in Development, Analyzing Gender: A Handbook of Social Science Research. (Der. B.B. Hess and M.M. Ferree), London: Sage Publication. Trkiye statistik Kurumu (TUIK). 2010. Rakamlar Ne Diyor? 2010. Ankara: Trkiye statistik Kurumu Matbaas. Ward, K.B. (1984). Women in the World-System: Its Impact on Status and Fertility. New York: Praeger Press. Wong, S. (1988). The Applicability of Asian Family Values to Other Sociocultural Settings, Search of an East Asian Development Model. (P. L.Berger and H. M. Hsia), New Brunswick, NJ: Transaction Press. Youssef, N. (1974). Women and Work in Developing Societies. Population Monograph Series no: 15, Institute of International Studies. Berkeley: University of California Press.
4
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Afetlerin toplumsal cinsiyet rolleri ile ilikisinin kavram ve boyutlarn ifade edebilecek, Toplumsal cinsiyete duyarl yaklamlarn, afetler sonras iyiletirme srelerine etkilerini ayrt edebilecek, Afetlerin kadnlar ve erkekleri nasl farkl etkilediini ve bunlar yaratan nedenleri betimleyebilecek, Afetler sonras kadnlar ve erkeklerin zedelenebilirlikleri ve toplumsal cinsiyet rolleri arasndaki ilikiyi ifade edebilecek bilgi ve beceriyi kazanabilecek, Toplumsal cinsiyet rolleri ile balantl olarak ortaya kan cinsiyet ayrmcl ve eitsizliklerinin aile ve evre ile balantl olarak afetlerde nasl etkili olduunu aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Afetler Toplumsal Cinsiyet Rolleri Zedelenebilirlik Toplumsal Cinsiyet Ayrmcl ve Eitsizlii
Afetler
AFETLER SONRASI KADINLAR VE ERKEKLER TOPLUMSAL CNSYETE DUYARLI YAKLAIMLAR GELTRMEK AFETLERN ETKLERNN ARATIRILMASI AFETLERE LKN ARATIRMALARA GENEL BR BAKI AFETLERN ETKLER VE SONULARI AFETLERDE ALE, YAKIN EVRE LKLER
Afetler
AFETLER SONRASI KADINLAR VE ERKEKLER
A M A
Afetlerin toplumsal cinsiyet rolleri ile ilikisinin kavram ve boyutlarn ifade edebilmek.
Afetler, byk depremler ve tsunamilerden, akll bombalarla yaplan savalara, volkanik piroklastik lav aklarnn insan yerleimlerini kaplamasndan, su basknlar, yer kaymalar ve yangnlara, nkleer kazalardan, sabotaj ve terrist hareketlere deien biimlerde ve farkl byklkteki ykclklar ile insan yaamlarn alt st eden olgulardr. Doal afetlerin yeryznde biriken enerjinin boalm ile oluan doal sreler olduu ve enerjinin boalmnn hasarlara ve can kayplarna neden olduu bilinmektedir. Her toplum kadn ve erkeklere farkl roller ve sorumluluklar yklemektedir. Toplumlarn kadn ve erkekleri ayrt etme biimi toplumsal cinsiyet rolleri kavram ile ifade edilmektedir. Bu kavram insanlarn eril ve diil olarak remeye dayal blnmesi kapsamnda veya bu blnmeyle balantl olarak rgtlenmi pratik anlamnda tanmlanmaktadr (Connell,1998:190).
Bu nitenin amac, Trkiyenin de sk sk karlat doal afetlerin sonularnn toplumsal dzeyde, kadnlar ve erkekler asndan nasl yaandn ortaya koymaktr. Toplumsal cinsiyet rolleri kavram analiz birimi olarak kullanldnda, kadn ve erkeklerin afetlerden nasl etkilendiini, farkl zedelenebilirlikler asndan nasl deiimler yaadn ve bal olarak toplumsal cinsiyet rejiminin nasl bir deiim geirdiini tartmaktr. Afetler sosyolojisi, sosyolojinin nemli bir daldr. Toplumsal deiimin bir paras olarak afetler sonras dnemler sosyal aratrmalarn nemli konu balklarndan birini oluturmaktadr. Afetlere maruz kalan topluluklarda kadnlarn ve erkeklerin afetlerin sonularndan farkl etkilendikleri bilinmektedir. Afetlerden korunma, etkilerinin azaltlmas ve hayatn yeniden kurulmasnda kadnlarn ve erkeklerin farkl bir uyum sreci yaadklarn aratrmalar gstermektedir. zellikle afetler sonras iyileme dnemlerinde kadnlar ve erkekler geleneksel pratikleri ve bu pratiklerin uygulanmasnda kullandklar bilgileri farkl bir biimde hayata geirmektedirler. Toplumsal cinsiyet temelli bilgilerin bu dnemlerde belirleyicilii, kadnlarn ve erkeklerin yeni koullara uyum ve yeni koullarda hayat srdrme abalarnda ortaya kmakta ve deneyimlerini farkllatrmaktadr. Afetlerin yaanmas ile ortaya kan koullarla bireylerin nasl ba edeceini belirleyen anahtar kavramlardan biri toplumsal cinsiyettir. rnein, afetlerden sonra gerek topluluk dzeyinde, gerekse hane dzeyinde yaanan deiimleri anlama ve aklama abasnda toplumsal cinsiyete dayal iblmnn yaps yararl bir zmleyici gedir. Bu anlamda toplumsal cinsiyet rolleri ve rejimi, zedelenebilirlik anahtar kavramlar olarak belirtilmelidir. Kadnlar ve erkeklerin gnlk faaliyetleri, sorumlu olduklar ve gerekletirdikleri iler afetler srasnda ve sonrasnda farkl bir biim almaktadr. oklu- afet riski tayan blgelerde, rnein, Hindistan, Banglade, Pasifik blgesi lkeleri (Fiji, Samoa ve adalar), Sahara-alt lkelerinde (Somali, Etopya) de yaplan aratrmalar cinsiyete dayal zedelenebilirlik ve eitsizliklerin analizinde, toplumsal cinsiyet ilikileri ve sosyal yaplarn var olan zelliklerinin, temel nemde olduunu belirtmektedirler. Afetlerin uzun dnemli etkilerinin ve yaratt sonularn anlalmasnda top-
74
lumsal cinsiyete duyarl yaklamlarn daha etkin olduunu vurgulayan almalar bulunmaktadr (Enarson, 2001; Neumayer ve Plmper, 2007; Ray-Bennett,2010). Afetler eitli ltlerle snflandrlabilir; ykm byklne, doal ya da insan eylemi ile yaratlm olmasna, belirli bir kast tayp tamamasna, yerleim yerine yakn veya uzak oluuna, yerel veya blgesel oluuna gre birbirinden ayrlan zellikler tayabilirler. Bununla birlikte afetleri kabaca, doal afetler ve insan eylemlerinden kaynaklanan afetler olarak ikiye ayrmak mmkndr: Doal afetler ve insan eliyle yaratlm olanlar. Doal afetler, doann kontrol edilemez glerinin yaratt byk ykmlar olarak tanmlanabilir. Depremler, yangnlar, tsunamiler, ktlklar, volkanik patlamalar, byk frtnalar, kasrgalar, yer kaymalar, su basknlar, salgnlar, evresel ykmlar bu gurupta yer almaktadr. nsan eylemlerinden kaynaklanan afetler ise kastl insan eylemleri sonucu oluan ve kazara oluanlar olarak ikiye ayrlabilir. Kastl insan eylemleri olarak i savalar, igaller, uluslararas savalar, uluslararas terrizm, soy krmlar, birinci grupta yer alrken nkleer ve endstriyel kazalar sonucu oluan byk ykmlar ikinci grupta yer almaktadr (Bkz. Tablo 4.1).
Tablo 4.1 Afetler Kaynak: L. J. Vale ve T. J. Campenalla, The Resilient City. Oxford Univ. Press. 2005:s.6. Doal Afetler Yangn Deprem Su baskn Kuraklk Yanarda patlamas Tayfun Salgn nsan Kaynakl Afetler Endstriyel kazalar Nkleer kazalar Kastl, hedef gzeten afetler sava Uluslararas sava Ykm/lm Nedeni Yakma Yaplarn kmesi / Yangn Sular altnda kalma Alk Lav ak Yaplarn kmesi Hastalklar/Hastalk Ykm/lm Nedeni Zehirlenme Radyasyon Bombalama Bombalama Nkleer silahlar Patlayclar Biyolojik silahlar syanlar Kentsel ykmlar Silah kullanm Yerinden edilme I. ve II. Dnya Savalar Hiroima, 1945 Dnya Ticaret Merkezi, 11. Eyll 2001 Halepe, Irak, 1988 ABD ehirleri,1960lar ABD ehirleri,1950/1960lar rnek Londra, 1666 Tangshan,1976 Lizbon,1755 Sudan, 2000 Pompeii, M.S.79 Chittagong,1970 Veba / 14.yy.ortas rnek Bhopal,1984 Chernobil, 1986 Beyrut, 1984
Uluslararas terr
Her iki gruptaki afetlerin lm ve ykm getiren sebepleri ok eitli olsa da her biri olutuklar alanda byk alt st olular yaratan ortak bir sonuca sahiptirler. Afetlerin neden olduu ykmlar ve lmler, lkeler ve blgeler temelinde eitsiz bir dalm gstermektedir. Gelimekte olan lkeler ve yoksul lkeler bu ykm ve lmlerden ok daha fazla pay almakta, ayn byklkteki depremler, rnein, Nikaragua (1972) ve Kaliforniyada (1971) farkl sonular yaratmaktadr. Managuada (Nikaragua) ortaya kan hasar, Kaliforniyada (USA) olan hasara gre 80 kez daha byktr. Afetlerin yol at kayp ve ykmlarla gelimilik arasndaki ilikiyi afet incelemelerinde grmek mmkndr. Afetlere bal lmlerin ou Afrika, Latin
4. nite - Afetler
75
Amerika ve Asyann gelimekte olan lkelerinde gereklemektedir. Dnya Bankas Raporlar, afetlerin neden olduu lmlerin %95inin, dnya nfusunun %66snn yaad yoksul lkelerde olduunu gstermektedir. Ykc doal olaylarn %40, afetler nedeni ile lenlerin %88i Asya Pasifik blgesinde yer almtr (Gates, 2000:3). Afetlerin neden olduklar sosyal, ekonomik, evresel, politik deiimler daima, insanlarn byk lekli g hareketlerine, yaam biimlerinin deitirmesine, bulunduklar yerleim yerlerinin altyapsnn kmesine veya bu yerlerin terk edilmesine, evsizlie, ekonomik krizlere, demografik deiimlere neden olmaktadr. Afetlerin yerleim yerlerine verdikleri zararlar, yaplarn kmesi, su, elektrik, iletiim altyapsnn bozulmas gibi fiziksel ve grlebilir olabilirken uzun dnemdeki evresel ykm daha az grnen nitelikte olmaktadr. Afetler sonrasnda insanlarn karlat en dorudan sonular, lm, yaralanma ve kayplar dnda barnma sorunlardr. rnein, 19 Eyll 1985te Meksiko ehrini vuran 8.1 byklndeki depremin ardndan, 2000 lmden ve 28 000 kayptan baka 250 000 kii evsiz kalmtr. Afetin bykl, 800 000 kiiyi evlerini terk etmek zorunda brakmtr. Sonu olarak 2 milyon kii geici olarak evsiz kalmtr (Davis,2005:255-256). 19 Austos 1999 da olan Marmara Depremi de benzer byklkte bir afet olmu ve 20 milyon kiiyi etkilemitir. Sadece depremler deil, nemli bir doal afet olan kuraklklar, evre koullarndaki byk deiiklikler da insanlar etkilemektedir. rnein, Aral Glnn suyunun boaltlp sulama amacyla kullanlmas ve gln yatann kurumas nedeniyle,100 000 kadar insan blgelerinden ayrlp baka yerlere g etmitir. Bu kan ylda 30 000 kadar insanla devam ettii ileri srlmtr (Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii, 1997). Kuraklk evre afetlerinin en byklerinden biridir. rnein, Afrikada 1968-1975 yllar arasnda, Moritanya, Senegal, Mali, ad, Sudan, Etiyopya ve Somalide yamurun beklenenin yars kadar yamas ve l ssnn ykselmesi nedeniyle oluan kuraklktan 200 000 kii lmtr. Geride kalanlarn byk bir blm yer deitirmi ve hayatlar byk lde deimitir (Abbot, 1999:260). Afetlerin sonrasnda yeniden yerletirme ve barnma sorunlarnn zm iin eitli projeler uygulanmaktadr. Geici yerletirmelerde, kamplarda, adrlarda, prefabrik konutlarda, altyap sorunlarnn yan sra yksek toplumsal gerginlikler, psikolojik gvensizlikler, yeni yaam ekline uyumsuzluk gibi birok sorun yaanabilmektedir. Belirsizliklerin youn olduu bu dnemlerdeki yaamda kadnlar ve erkekler farkl sreler geirmektedirler. rnein, ailenin tek gelir getireni olan kadnlar iin gelir salamak bu koullarda ok zordur. ncesinde elerin gelirine baml olarak yaayan kadnlarn yeni srete, kendilerine baml olan insanlara bakmalar, ocuklarn teslim edebilecekleri hizmetlere ulamalar ve bu nedenle eitli zorluklarn stesinden gelmeleri gerekmektedir. Ayrca yaanan afetler sonras ciddi psikolojik ve fiziksel travmalar geiren kadnlarn i bulmalar, kendi ilerini kurmalar veya varsa kredi olanaklarna eriebilmeleri bu anlamda gereken tecrbeden yoksun olduklar iin zor olmaktadr. Afetlerin hemen sonrasnda ortaya kan sonular, kimi zaman belirgin, kolayca grnen, tanmlanabilen, llebilen, kimi zaman da llemeyen zellikler gsterirler. Kayplarn saysal gerekliini tespit, ihtiyalar tanmlama ve zmleri etkin klma adna afetlerden hemen sonras dnemlerde yaplan incelemeler, tarama aratrmalar, insanlarn yz yze olduu yeni koullar ortaya koymak anlamnda ok nemlidir. Ancak afetlerin toplumsal dokuda ve bireylerin hayatlarnda yaratt uzun dnemli etkilerinin incelenmesi, daha derinlemesine incelemeler gerektirmekte, llemeyen ama o lde nemli bilgilerin derlenmesi de tarama aratrmalar kadar nem tamaktadr.
76
Kriz ynetimi kavram, olaanst durumlarda kamu ynetimlerinin kamu dzenini korumak amacyla, yasal kurallara bal olarak nlemler almasn ierir. Afetler sonras doan kayplar azaltmak, kurtarma, acil yardm ve yeniden yerleimleri uygulamaya sokmak, mali yardm, salk tedbirleri ve dier yardmlar organize etmek iin ynetimler kriz masalar kurabilirler (Kele, 2007: 17-19). Bu almalar hem merkezi dzeyde hem de yerel dzeyde gerekletirilebilir. Zedelenebilirlik, doal afetlerin sonucunda, bir kii veya grubun ve onlarn iinde bulunduklar durumlara bal olarak, afetlere nceden hazrlk, afetlerle ba etme, direnme ve stesinden gelme kapasitelerinin etkilenmesi olarak tanmlanmaktadr ( Neumayer ve Plmer, 2007:551). Zedelenebilirliin, fiziksel, ekonomik, sosyal ve evresel boyutlar bulunmaktadr. Fiziksel zedelenebilirlik, ina edilmi evrenin hassasiyeti, etkilere ak olmas olarak tanmlanmaktadr. Ekonomik zedelenebilirlik, insanlarn toplumsal olarak mensup olduklar snf, tabaka, etnik aznlk, avantajl veya dezavantajl gruplarda olmalar nedeniyle daha az ayrcalkl olma hlleri ile ilikilendirilmektedir. Sosyal olarak oluan zedelenebilirlik ise kadnlarn ve erkeklerin sosyal rollerinden, hkim toplumsal cinsiyet ayrmcl ve eitsizliklerinden doru ortaya kan olgudur. Risklere eitsiz maruz kala iaret etmektedir. evresel zedelenebilirlik, doal kaynaklardaki bozulmann kapsamna ilikindir. (Ginige, ve dierleri,2009:26).
Afet yaayan topluluklarda bireyler dorudan ve dolayl etkilerle, normal koullara gre btnyle deimi bir evre ve ilikiler a iinde yaamaya balamaktadrlar. ster afeti bizzat yaam isterse afetle yakn evresinin yaamas nedeniyle yz yze gelmi olsun, bireyler iin artk normal olmayan koullar sz konusudur. Normale dnmek, yani geici olarak barnlan yerden, yeni bir eve yerlemek veya afet ncesindeki eve dnmek ve benzer yaama koullarn oluturmak, zaman iinde youn abalarla gerekleen bir olgudur (Fordham ve Ketteridge, 1998). Bu srete kadnlar ve erkekler hangi glklerle karlamakta, ne tr deiimler geirmekte, hangi etkilere maruz kalmaktadrlar? zellikle toplumsal rol ve sorumluluklar nasl farkllamaktadr? Afeti yaayan bireylerdir. Ancak afetten etkilenmi bireylerden oluan topluluklar ve bireylerin bu topluluktaki var olu biimleri birok faktr etkisiyle ekillenmektedir. Bu faktrlerden bazlar, ya, cinsiyet, eitim, gelir, snfsal konum, etnik kken, rk gibi temel deikenlerdir. Bunlar bireylerin afet karsnda tavr allarn ve sonrasndaki abalarn etkilemektedir. Trkiye, afetler asndan dnyann sayl yksek risk blgelerinden birinde yer almaktadr. Birinci derece deprem blgesi olarak adlandrlan ksm, lke yzlmnn %24n kapsamaktadr. Nfus olarak da toplam nfusun %45i birinci derece, %26s ikinci derece deprem blgesinde yaamaktadr (Arolu ve dierleri, 2000). Sadece depremler deil, su basknlar, orman yangnlar, heyelanlar gibi ok eitli afetlere maruz kalnmaktadr. Bu nedenle, afetlere kar korunma, afetler sonras iyileme dnemlerinde yaananlar, afetlerin sonular, gelitirilecek tedbirler ve kriz ynetim bilgisi asndan, afetlere ilikin retilecek bilgi nem tamaktadr (Kmbetolu ve User, 2010). Byk afetlerden biri Trkiyede 1999da Marmara blgesinde yaanan byk depremdir. Bu deprem sonrasnda, toplumsal olarak kriz dnemlerine daha hazrlkl olmak gerektii ortaya kmtr. Yine ayn afet nedeniyle baz kavramlar stne daha fazla durmak gerektii anlalmtr. rnein, zedelenebilirlik, dayanma, yardm, risk, ba edebilme kapasitesi, depreme hazrlk, kriz ynetimi, farkndalk gibi. Bu kavramlar kadnlar ve erkekler asndan deerlendirildiinde aada yer alan sorular konuyu derinlemesine anlamak asndan k tutucudur: Afet srecinde kadnlarn ve erkeklerin yaamlar nasl deimektedir ve bu deiimin onlar iin anlam nedir? Afetler sonras kadnlarn ve erkeklerin deien koullara uyumlar ve uyum srecinde karlatklar glkler nelerdir? Afetler sonras kadnlarn ve erkeklerin yaamnda neler farkllam, bu farkllklar onlar nasl etkilemitir? Kadnlar ve erkeklerin bu deiimlere tepkileri, cevaplar nasl olmutur? Afetler sonucu kadnlarn ve erkeklerin kayplar nelerdir ve yeniden oluturmak zorunda olduklar hususlar nasl farkldr? Afetler sonras kadnlarn ve erkeklerin rol ve sorumluluklarnda bir deiim yaanm mdr, bu nasl olmutur? Afetler sonras kadnlar ve erkekler, hayatlarn yeniden kurarken hayatta kalma stratejileri nasl farkllklar gstermektedir? Yeniden balarken sahip olabildikleri toplumsal destekler nelerdir? lerinde yer aldklar en dar sosyal evreden en geniine, dier bireylerin saladklar destekler ve kaynaklar asndan, kadnlar ve erkekler nasl glenmektedir? Yerel dzeyde var olan dier gruplarla nasl bir iliki kurulmaktadr? Bu anlamda kadnlarn ve erkeklerin deneyimlerinde nasl farkllklar bulunmaktadr?
4. nite - Afetler
77
Toplumsal cinsiyet toplumsallk iinde oluan bir olgudur. Yani biyolojik bir belirlenmecilikten ok, toplumsal olarak kurulmutur (Connell, 1998). Bu ina kadnlarn ve erkeklerin toplumsal statlerinin eitsizliine dayanmaktadr. Burada, iki cinsin toplumsal imkn ve kaynaklara eitsiz eriimi ve kullanmlar sz konusudur. Kadnlar ve erkeklerin tm ekonomik, sosyal,kltrel, medeni ve siyasi haklardan eit olarak yararlanmalarn salama ykmll aslnda insan haklar szlemesi ile belirlenmitir. Ancak uluslar aras kararlar, szlemeler ve bildirilere ramen kadnlara kar ayrmclk devam etmektedir.
Bu sorular ancak toplumsal cinsiyete duyarl bir yaklamla cevaplandrlabilir. Bylece toplumsal cinsiyet rollerinin afetlerin sosyolojik, antropolojik analizinde neden nemli bir ge olduu anlalmaktadr. Genel olarak toplumsal cinsiyet rolleri kavramnn kavran biimindeki yaygn hataya dikkat ekmek yararl bir balang noktas olacaktr. Toplumsal cinsiyet rolleri kavram sadece kadnlar veya kadnlkla ilgili hlleri artrmamaktadr. Bu kavram, kadn ve erkeklerin rol ve sorumluluklarna birlikte iaret etmektedir. Afetlerin ve sonrasndaki iyiletirme srelerinin toplumsal cinsiyet rolleri ile olan ilikisinin tartlmasnda, bu konudaki yaznda, iki ana ynelimi vurgulamak gerekmektedir: 1. Afetlerin nlenmesinde toplumsal cinsiyet rollerine ilikin farkndal yaratmak iin eitim vermek, 2. Kriz ynetiminde, toplumsal cinsiyeti temel ve etkinlii artrc bir ge olarak tespit edip bu konuda eitime nem vermek (Enarson ve Morrow, 1998; Fordham, 1998; Enarson, 1998). Bu iki ynelimden ilki, afetler ncesi hazrlk ve afetlere kar oluturulacak zihinsel donanmla ilgilidir. Bireylerin farkndaln artrmak ve toplumsal bilincin olumasn salamak amalanmaktadr. kincisi ile afetler sonras yaanan kriz dnemlerinde gerekletirilecek zmlerin daha yararl olmas hedeflenmektedir. Afetler eitli ltlere gre snfladnda, doal ve insan eliyle yaratlm olanlar nelerSIRA SZDE dir, Aklaynz.
DNELM TOPLUMSAL CNSYETE DUYARLI YAKLAIMLAR GELTRMEK S O R U
A M A
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Toplumsal cinsiyete duyarl yaklamlarn, afetler sonras iyiletirme srelerine etkilerini ayrt edebilmek.
DKKAT
DKKAT
Afetler sonras iyiletirme srelerinde kadnlarn SIRA SZDE katklarn grnr klmak iin farkl kurulular eitli gruplar bir araya getiren AMALARIMIZ alar oluturmulardr. rnein, UN/ISDR (United Nations / Interagency Secretariat for the International Strategy K T for A P Disaster Reduction) isdr@un.org, USAID (Office of Women in Development, Gender Reach Project) TELEVZYON Genderreach@dai.com, WHO / EHA / EHTP (Emergency Training Programme for Africa, Pan-African Emergency Training Programme). N T E R N E T
Afetlere ilikin almalarda toplumsal cinsiyetin en az snf kadar nemli bir SIRA eksenlerden SZDE boyut olduu bilinmektedir. Toplumsal cinsiyeti nemli ve ana biri olarak kabul eden ve afetler sonras iyiletirme srecinde kadnlarn katk ve abalarn grnr klmak iin yaratlan iletiim ve dayanma alar, kadnlarn AMALARIMIZ ykntlar arasndaki alayan ve kurban grnmlerini deitirmek zere almalar yapmaktadrlar. Bu almalar kadnlarn ve erkeklerin hayatlarn yaplandran kltrel rntleri anlamakszn, toplumsal konumlarn, gleK T A sosyal P rini, farkl ihtiya ve rollerini kavramakszn yaplacak plan ve almalarn, srdrlebilir, verimli ve baarl olamayacan gstermektedir (Enarson ve Morrow, 1998). TELEVZYON Afetleri ve sonrasn kadnlarn ve erkeklerin bak alarndan, onlarn deneyimlerinden ve deerlendirmelerinden hareket ederek analiz etmek, afetlere ilikin planlama, hazrlk ve iyiletirme srelerine nemli bir katk olmaktadr (Vinas, 2005:1). NTER NET Toplumsal cinsiyete duyarl yaklamlar, afetlerin sonularnn stesinden gelmek zorunda olan kadn ve erkeklerin farkl ihtiya ve talepleri iin olabildiince gereki zmler retebilmenin aada yer alan hedefler dikkate alnarak gerekletirilebileceinin altn izmektedir: Toplumsal cinsiyete duyarl stratejilerin hayata geirilebilmesi iin politika yapclarn ve uygulayclarn farkndaln gelitirmek, Topluluklarn ve blgesel gruplarn zedelenebilirlik ve riski azaltmaya kar cinsiyet duyarl farkndalklarn oaltmak,
78
Yeniden yerleme ve hayat yeniden kurma srelerinde toplumsal cinsiyet rollerinin ve sorumluluklarnn deien yapsnn kadnlar ve erkekleri farkl etkilediini vurgulamak, Afetler sonras srelerde deien koullara uyum, yeni kaynaklara ulama ve/veya yaratmada kadnlarn ve erkeklerin farkl katk ve abalarna dikkat ekmek, afetler ncesinde var olan sosyal ilikilere ve cinsiyet ilikilerine kyasla, deiiminin nemini ortaya koymak. Kadnlarn ve erkeklerin afetler sonras oluan yeni koullarda ki durumlar olduka ak bir biimde farkllklar gsterdiinden, afet blgelerinde yrtlen program ve projelerden her iki cinsin nasl yararlanabildii; bu uygulamalarn planlama, uygulama ve sonras deerlendirme almalarnda toplumsal cinsiyet duyarll gz nne alndnda nasl yararlar saland Tablo 4.2de grlmektedir.
Tablo 4.2 Toplumsal Cinsiyete Duyarl Yaklam Kaynak: P.L. Delaney ve E. Shrader, Gender and Past Disaster Reconstruction: The Case of Hurricane Mitch in Honduras and Nicaragua. LCSPG/LAG Gender Team. The World Bank. January, 2000. s. 10. Toplumsal Cinsiyet Duyarl Olmann Yararlar Hedefi daha iyi belirleme / kaynaklar en ok ihtiyac olan insanlara ulatrma Daha doru hizmet sunma / gerek ihtiyalar karlama Gelecekteki afetlerde zedelenebilirlii azaltma kinci kuak afetlerin negatif etkilerini nleme rnekler Sessiz ve marjinal olanlara ulama (kadn ve erkek) Uygun evlerin ve suyun salanmas, uygun yiyeceklerin salanmas Geim iin yardm, sosyal zedelenebilirlii hedef alma Tecavz, ensesti, aile ii iddeti azaltma, besin yardmlarnda hile ve aldatmay en aza indirme
Tablo 4.2de grld gibi, toplumsal cinsiyete duyarl yaklamlar, toplumsal kaynaklarn etkin kullanmnn, onlarn en ok ihtiyac olanlara ulatrlmasnn, salanacak hizmetlerin nceliini ve seiminin doru yaplabilmesini, gelecekte karlalabilecek afetlerde daha fazla zedelenebilir olanlar iin stratejiler gelitirilmesini salayacaktr. Bu yararlarn yan sra bu yaklamn en nemli boyutlardan biri, afetlerden sonra uzun yllara yaylan iyiletirme dnemlerinde grlen artan iddet olaylar, aile paralanmalar, eitim sorunlar, psikolojik sorunlar ve benzerlerinin stesinden gelebilmek iin gelitirilecek zmlerde yararl olabilmesidir. Toplumsal cinsiyet rollerinin ve sorumluluklarnn, zellikle yeniden yerleme ve hayat yeniden kurma aamasnda deiebilen yapsnn kadnlar ve erkekleri farkl etkilediinin alt izilmektedir. Deien koullara uyum, yeni koullarda yeni kaynaklar yaratma ve bunlara ulamada kadnlar ve erkeklerin katk ve abalar farkl olmaktadr. Afetler ncesi var olan toplumsal cinsiyet ilikilerinin rd sosyal yapya kyasla, sonrasnda beliren rntler deiim geirebilmektedir. Kadnlarn ve ocuklarn, ncesinde var olmadklar alanlara katlarak sosyal yaam iinde etkin ve kararlara katlmc olabildikleri grlmektedir. Afetler sonras kriz dnemlerinde yerel/ toplumsal sorunlara ilikin zmler merkez ynetimlerce retildii gibi, ulusal ve uluslar aras sivil toplum kurulularnca (STK) da retilmektedir. Topluluklar glendirme ynnde bir ok proje ve program topluluklarn katlm ile baarl sonular vermektedir. rnein, Trkiyede 1999 Marmara depremi sonras ortaya kan konut sorununu zmek iin mece Evleri adl bir konut edindirme projesi, sivil toplum kurulularnn abas ve afetzedelerin katlm ile gerekletirilmitir (Yucak, 2004). Tablo 4.3.te afetler sonras deiik aamalarda beliren sorunlar ve bu sorunlara ilikin rnekler grlmektedir.
4. nite - Afetler
79
Tablo 4.3 Toplumsal Cinsiyet ve Afetlere likin Temel Sorunlar Kaynak: P.L. Delaney ve E. Shrader, Gender and Past Disaster Reconstruction: The Case of Hurricane Mitch in Honduras and Nicaragua. LCSPG/LAG Gender Team. The World Bank. January, 2000. s. 14.
Aama Afetler ncesi
Sorunlar Zedelenebilirlik Riskin alglanmas Baa kma stratejileri htiyalar ve ncelikler
rnekler Hamile/st veren kadnlar Arama ve kurtarmada erkekler Sosyal alar harekete geirmek Geici g Ev eyalarn satmak Tarm, salk Kadn hane bakanlarnn art Cinsel ve fiziksel iddet Alkol kullanm/ fke ve saldrganlk Toprak sahipliinde deiim Yeni ev ii roller Kadnlarn programlarn dnda tutulmas, erkeklerin tek karar vericiler olmas
Acil Dnem
Rehabilitasyon
Sosyal kompozisyon Yeni zedelenebilirliklerin ortaya k Yeni toplumsal cinsiyet rolleri
Yeniden Yaplanma
Toplumsal cinsiyet ilikilerinde deiim
Afetler toplumlarn var olan dokusunu alt st edebilmektedir. zellikle birok yerleimi etkileyen byk apl olaylarda, blgede yaayan kadnlar ve erkekler sosyal, ekonomik, meknsal deiimler yaarken yeniden ina projelerine deiik tepkiler verebilmekte ve bu sreten etkilenmeleri farkl olabilmektedir. rnein, 30 Eyll 1993te Hindistan, Maharashtrada olan byk deprem sonras, yklan kylerin yerine krsal alanda konutlar ina edilmitir. Bu konutlarda kamusal/zel alann yeniden konumlandrlmasn aratran, Krishnadas (2007), kadnlarn bu evlerde nceki geleneksel yapdan uzaklatrldn, ev ii alann gelenekselden moderne evrildiini belirtmektedir. Afet ncesi evlerin, kast, din, gndelik hayat ve alma pratiklerinin geleneksel yapsna gre biimlendirilmi olduunu, ev iinin yapsnn toplumsal cinsiyet rollerine uygun zellikler tadn, oysa Dnya Bankasnca gerekletirilen yeni konutlarn bu yapya tamamen zt olduunu vurgulamaktadr. Yeni konutlarn ncelikle, birleik ailelerin yaamlarn srdrmelerine uygun olmayan bir zellikte olduunu, modern, ekirdek aile iin dnlerek yapldn iddia etmektedir. Evlerin ayn zamanda retim de yaplan yerler olduu, ancak bu yeni dzenlemelerin kadnlarn bir araya gelerek alabilecekleri meknlar yok ettiini belirtmektedir. Ayrca, kadnlar nceden evlerinden almak iin ve gndelik ihtiyalarn karlamak iin tarlalara kolayca gidebildikleri hlde imdi evleri bu yerlere 6 kmlik bir mesafededir. Yeni evlerin kadnlarn almak iin tarlalara gitmeleri yani evlerinden karak tarmsal faaliyetlerini gerekletirmek yerine, evlerinde kalp ocuklarna bakmalar iin tasarlandn aklamaktadr. Bylece kadnlarn, nceki evlerinde birleik ailelerin yeleri olarak alma ve bo zaman faaliyetlerini birlikte geirebilecekleri meknlara sahipken birbirlerine uzak, kamusal/zel ayrmna gre yaplandrlm yeni evlerde yaamak zorunda kaldklarn ileri srmektedir (Krishnadas, 2007:139). Konut edindirme projelerinin ve yeniden yerletirmelerin afetzedeler iin en elzem ihtiyaca cevap verdikleri aktr. Ancak, tamamlanmalar uzun bir sreye yayldndan ve dier byk sorunlar da (ekonomik, psikolojik, evresel) devam ettiinden, bu yeniden uyumu gerektiren zorluklarla dolu bir sre olabilmektedir. Bu zor-
80
luklar kadnlar ve erkekler asndan ayn deildir. zellikle kadnlarn yeni yerleimlerde yaltlmlklar, dier kadnlardan, eski arkadalardan, akrabalardan, komulardan ayr kalmalar daha fazla eve kapanmalarna neden olabilmektedir. Ayrca ev ii iddete daha fazla maruz kalmalarna da neden olmaktadr. Krishnadas, deprem afetinden sonra yl sren konut yapm ve yeniden yerleim srecinde her drt evden birinde ev ii iddete tank olduunu belirtmektedir (Krishnadas, 2007: 140). Afetler sonras yaananlarn geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini nasl etkiledii ve deiimini nasl salad Tablo 4.1de gsterilmektedir.
ekil 4.1 Rollerin ve likilerin Deiiminin Etkileimi Kaynak: Bradshaw, S. (2004). SocioEconomic Impacts of Natural Disasters: A Gender Analysis. Sustainable Development and Human Settlements Division, Women and Development Unit. Santiago, s.41.
Yeniden ina projelerinin varl Ykc bir afetin olumasyla gerginlik ve hayal krklnn yaygnlamas
Kadnlarn rol ve sorumluluklarnda farkllama
Yeniden ina projelerine ilikin hayal krklnn yaygnlamas
Kadnlarn yeniden ina projelerine katlmas
Erkeklerin azalan katlmnn hayal krkl ve gerginlii artrmas
Haneye katklarnn artna gyleyen kadnlarn, daha ok fark edilme ve karar srelerine daha ok katlma talepleri
Hane ii atmalarda art
Kadnlarn glenmesi
Kadna ynelik iddette art
SIRA SZDE
2 3
SIRA SZDE Afetler ve toplumsal cinsiyet rolleri ilikisinin nemli boyutu olan zedelenebilirlii aklaynz.
D SZDE NELM SIRA S O R EU D N LM D OK R KA S UT
Toplumsal cinsiyete yaklamn yararlarn aklaynz. SIRA SZDE D N E L duyarl M

SO RE U D N LM Afetlere ilikin yaznda, afetler sonras sorunlar zerine yaplan sosyal aratrmalarn yntemsel nitelikleri asndan nasl farkllklar gsterdii ve bu farkllklarn aratrma bulgularn D KR KA S O UT nasl etkiledii tartlmaktadr. Afetler sosyolojisinde geleneksel bak alar ve yntemle gerekletirilen aratrmalarn yannda, farkl analitik geler, farkl analiz birimleri, farkl bir ynSIRA D K SZDE KAT tem, farkl teknikler kullanan aratrmalarla son yllarda daha fazla karlalmaktadr. Bu erevede aada yer verilen sorular tartmalarn balca boyutlarna SIRA SZDE iaret etmektedir. AMALARIMIZ
AFETLERN ETKLERNN ARATIRILMASI
SIRA D KSZDE KAT SIRA SZDE AMALARIMIZ
AMALARIMIZ K T A P
AMALARIMIZ K T A P
K T A P TELEVZYON
K T A P TELEVZYON
4. nite - Afetler
81
Bir kriz dnemi olarak afetler ve sonras nasl bir yaklamla aratrlmaldr? Yaklamlardaki farkllklar aratrma bulgularn nasl etkilemektedir? Aratrmac bu farkl yaklamlarda nerede durmaktadr? Aratrmann gerekten iinde midir? Aratrmacnn aratrma balamna ilikin farkndal afet aratrmalarnda niin nemlidir? Afetlerin aratrlmasnda dier sosyal sorunlarn aratrlmasnda var olan sorunlardan baka sorunlar var mdr? rnein, deprem sonras dnemlerin aratrlmasnda tarama (survey) tipi aratrmalara yansmayacak sorunlar veya konular olabilir mi? Aratrmacnn aratrma balamna ilikin farkndal, afet aratrmalarnda niin nemlidir? Aratrma srasnda yz yze gelinenler aratrmaclar nasl etkilemektedir? Afetler sonras aratrmalar daha ok temel ihtiyalarn belirlenmesine odaklanmaktadr. Temel ihtiyalarn yan sra en az onlar kadar nemli ruhsal sorunlar, devam eden skntlar, ev ii ilikilerin deien biimi (hane iinde yaananlar), yeni koullara uyumda yaananlar, ayrntlar ile ortaya konamazsa gerein ne kadar yanstlm olur? Bu sorularn olas cevaplar, afetlere ilikin aratrmalar zerine genel bir deerlendirmenin yer alaca gelecek blmde yer alacaktr.
AFETLERE LKN ARATIRMALAR GENEL BR BAKI

A M A
Afetlerin kadnlar ve erkekleri nasl farkl etkilediini ve bunlar yaratan nedenleri betimleyebilmek.
Toplumsal cinsiyeti analitik bir ge olarak kullanan aratrmalar, geleneksel bak alar temelindeki aratrmalara gre belirli farklar tarlar. ncelikle aratrmann temel sorununa ait kavramlar ve bunlarn tanmlar, daha sonra odaklanlan sorunlar, kavramlar aras ilikiler ve nihayet yntemsel farkllklar onlar geleneksel aratrmalarn yaklamlarndan farkl klmaktadr. Afetler sosyolojisinde de bu farkl yaklamlara dikkat ekilmektedir (Enarson ve Morrow, 1998., Bolin ve dierleri, 1998). Geleneksel yaklamlar genellikle afetleri eitli doa glerinin yaratt, objektif bir biimde tanmlanabilen ve insan topluluklarn etkileyen olaylar olarak deerlendirmektedir. Buna karn, insan pratiklerinin tarihsel bir biimde bir dizi sosyal faaliyetlerle birlikte, belirli bir zaman ve yere bal olarak olutuunu ve afetleri daha ok bu sosyal yapnn kavranmas ile anlamann mmkn olduunu belirten yaklamlar vardr. Bu ikinci tipteki yaklamlar, sosyal yapnn kendisinde var olan farkllklar ve eitsizliklere vurgu yaparak afetlerle yz yze gelenlerin bu yapsal zellikler nedeniyle afetlerden farkl etkilendiklerine dikkat ekmektedir. Geleneksel yaklamlara gre sadece topluluklar etkileyen afetler ve onlarn kurbanlar vardr. Oysa bu genel tanmlar ve kavramlar sosyal, yapsal ve kltrel farkllk ve eitsizlikleri gizlemektedir (Bolin ve dierleri, 1998). Afetlere maruz kalan bireylerin snfsal, kltrel, etnik veya cinsiyet temelindeki farkllklarn marjinalletirmeyip tam tersine onlarn etki ve sonularna dikkati ekecek aratrmalara son yllarda daha sk rastlanmaktadr. Bu alanda alan aratrmaclar, aratrmalarn odaklandklar sorunlar daha ok belirli bir alanda, bir rnek olay erevesinde ele aldklarn ya da afetlere e-
82
Pozitivist ve ilevselci yntem toplum bilimlerinde uzun yllar hkim ve etkin olmu ynteme verilen addr. Pozitivist bilim anlayna dayanr. Buna gre, bilim temelde bir aklama faaliyetidir ve bu faaliyetin dayanak noktas, olgulardr. Bilim, srelerin, olgularn ve objelerin sistematik bir biimde snflanmas, tanmlanmas, bu olgular ve srelerin teoriler vastas ile aklanmasdr. Bu aklama gzlenebilir verilerin test edilmi aklama ve tanmlanmas temelinde, kanun benzeri hkmleri ve yasalar ierir. (Kuznar, 1997:20).
itli yardmlar ulatrmak isteyen destekleyicilerin talep ettii ekilde yaplmakta olduunu belirtmektedir (Bolin ve dierleri, 1998; Enarson ve Morrow, 1998; Fordham ve Ketteridge, 1995). Bu aratrmalar, durum tespitini ve saysal verileri kapsayan niceliksel aratrmalardr ve daha ok byk uluslararas kurumlarn veya ulusal dzeyde farkl kurulularn istei ile gerekletirilmektedir. Daha ok veri taban oluturmak iin gerekletirilen aratrmalar, afet yaam topluluklarn koullarn, ihtiyalarn niceliksel veriler biiminde sunmaktadr. Ancak bireylerin bu deneyimi nasl yaadklarna, alt st olan yaamlarn tekrar nasl normale dntrmeye abaladklarna dair bilgileri kapsamamaktadr. zellikle cinsiyet rolleri balamnda kapsaml aratrmalar ancak son yllarda grlmektedir. Aratrmalarn yaklamlar, odaklanan konularn hangi bak alar ile ele alndn da etkilemektedir. Pozitivist ve ilevselci modele eletirel bir yaklamla bakan ve kltrel farkllklara, sosyal eitsizliklere, ataerkillik gibi gl sistem hlindeki yaplanmalara, sosyal olarak g ilikilerinin nemine dikkat eken yeni yaklamlar, tm bunlarn afet aratrmalarndaki nemini srarla vurgulamaktadrlar. Afetler sonras retilecek kamusal politikalara dikkati eken birincil yaklamn tersine, sosyal eitsizliklerin (rnein, snfsal ve cinsiyet temelindeki eitsizlikler) afet dnemlerinde ynetimlerin bak alarn ve uygulamalarn etkilemesi gereken nemli boyutlar olduunu belirtmektedirler (Enarson ve Morrow, 1998). zellikle Amerikada gerekletirilen afet aratrmalarnn ounlukla positivist-ilevselci modelde yaplm olduuna dikkat ekilmektedir. Bu modelde eril bir bak tayan rasyonalist ve teknokrat bir eilim olduu ileri srlmektedir (Enarson ve Morrow, 1998). Afetleri, topluluklarn yaad sosyal srelerden biri olarak dnmek ve dier sosyal srelerle ilikisine bakmak gerekmektedir. Bu dnemi belirli bir zaman diliminde yaanan ve biten bir olgu olarak dnen bir yaklam hareket noktas olarak kabul eden aratrmalarn yntemi pozitivisttir. Bu yaklam srecin ncesi ve sonrasnn koullarn dikkate almaktan ok ann koullarn deerlendirmektedir. Afetlerin bu biimde aratrlmas onlarn odaklandklar kavram ve boyutlarn belirlenmesinde olduu kadar, ynteminin seimi asndan da etkili olmaktadr. Pozitivist-ilevselci modelde daha ok niceliksel yntemle yaplan niceliksel veri sunan aratrmalara arlk verilirken yorumsamac-feminist bir bak as ile yaplan aratrmalar deprem ve sonrasna ilikin anlatlara dayanan niteliksel veri oluturma amacyla yaplmaktadr Amerikada yaplm afet aratrmalarnda iki cins arasndaki farklarn sadece niceliksel analizlerinin, sosyal eitsizliklerin nemli bir iaretleyicisi olan toplumsal cinsiyeti gizledikleri ileri srlmektedir. Toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin genel yaklamlar iinde rtl braklmas, cinsiyet rollerine bal olarak yaanan deneyimlerin dinamiklerinin gz ard edilmesine yol amaktadr (Bolin ve dierleri, 1998: 29). Niceliksel aratrmalar karmak sosyal srelerin incelenmesinde yetersiz kalabildikleri gibi, insanlarn deneyimlerini iinde var olduklar koullardan, balamdan koparmaktadr (Fothergill, 1998: 24). Sadece saysal verilere dayanan niceliksel aratrma sonular, metodolojik zayflklar ve snrllklar ile afet aratrmalarnda eitli sorunlara neden olabilmektedir. Zedelenebilirlii lmeyi/deerlendirmeyi hedefleyen modellerin ou, zellikle zedelenebilirlii yksek belli gruplarn ihtiyalarna ncelikli olarak arlk vermekte, modelleme srasnda, gruplarn ihtiyalarna dair bilinenleri, yetenekle-
4. nite - Afetler
83
rine ve kaynaklara dair bilinenlerle dengeleyerek ele almay ihmal etmektedir. Pek az alma risk altndaki kiilerin kendileriyle grlerek gerekletirilmektedir. Zedelenebilirlik almalarnn ou kadnlar ve erkeklerle, bunlar arasndaki ilikilere zel olarak ynelmediinden toplumsal cinsiyet duyarsz dr. Ancak bu yaklam, afet ncesinde, srasnda ve sonrasnda her iki cins arasnda hayli geerli olan farkllk ve eitsizlikleri grmezden gelen toplumsal cinsiyet kr aratrmalara yol amaktadr. (Enarson, 2003:3). nc Dnya lkelerinde yaanan afetlere ilikin aratrmalar, zellikle son yllarda yaplanlar, eletirel teorik yaklamn benimsendii aratrmalardr. Yerel kltrel yaplarla kresel politik ekonomik yaplanmalarn nasl eklemlendiine dikkati eken bu aratrmalar, eklemlenme ilikilerinin yaratt sorunlara ve bu sorunlarn oluturduu koullar iinde, afetlere bir sre olarak yaklamaktadrlar. Global ekonominin yerel ekonomilerle eklemlenmesi sreci, toplumsal birok sorunu yaratmakta ve oaltmaktadr. rnein, krsal topluluklar geimlik ekonomilerden koparlmakta, bu da topluluklar zerinde ciddi etkiler dourmaktadr. Kentsel kesimde yaanan ekonomik krizler nedeniyle krdan kopan insanlar isizlik ve yoksulluk beklemektedir. Sosyo-ekonomik eitsizlikleri oaltan, bal olarak birok toplumsal sorunu arlatran afetler, kriz dnemleri olarak bilinen dnemlerde toplumsal eitsizliklerin yan sra toplumsal cinsiyet eitsizliklerini daha gze batar hle getirmektedir. zellikle zedelenebilirlik konusundaki aratrmalar, yerel kltrel yaplarla genel ekonomik eilimlerin eklemlenme ilikisinin toplumda baz gruplar marjinalletirdiini, dladn, bunun da baz gruplar afetlerin tehlikelerine kar eit olmayan risklere maruz braktn iddia etmektedirler. Eletirel teorik yaklamn temel alnd aratrmalar, gl toplumsal eletirileri, buna karn zayf pratik nerileri olan zellikleri ile eletirilmektedir (Bolin ve dierleri, 1998). Bu nedenle afetler hakknda yaplacak aratrmalarda oklu yntem kullanm, niceliksel ve niteliksel yntemin birbirini tamamlamas ve birlikte kullanlmas ile yntemsel zayflklarn almasnn mmkn olabilecei tartlmaktadr. Konusu itibari ile daha hassas ve zenli olunmas gereken aratrmalarda, rnein, iddet, seks iilii, yoksulluk, afetler gibi, yntem sorunlar ok daha dikkat ekicidir. Afetlere ilikin aratrmalarn kullandklar yntemler, aratrmacnn gereklii kavrama biimi ile yakndan ilgili olarak, gllkleri veya zayflklar asndan deerlendirilerek seilmelidir. Afetlere ilikin aratrmalarda, bu srecin bireylerce nasl yaand, kavrand ve bu sreten farkl aktrlerin neleri rendiinin bilgisinin retilmesi beklenmektedir. Afetlerle ba edebilmenin farkl stratejilerinin bilgisinin bundan sonra yaanacak benzer durumlar iin yol gsterici olmas umulmaktadr. Bu anlamda niceliksel aratrmalarda bilginin kimden elde edildii, bilgisi alnacak olann kim olduu, olaylarn seimi, hangi olaylarn belgelenecei geleneksel bir biimde erkek tarafll tamaktadr (Fothergill, 1998). Genellikle bilginin erkeklerden yani hane reislerinden elde edilmesi bu tip aratrmalarda durum hakknda daha ok erkeklerin gznden ve ifadesinden bilgi derlenmesini getirmektedir. Bylece sonular sadece bir cinsin deneyim, bilgi ve dncesinden oluturulmaktadr. Ayrca seilen analiz birimine bal olarak, rnein hanenin analiz birimi olduu aratrmalarda, alldk eril bak alarnn sonular ile karlamak mmkndr. Toplanan verilerin deerlendirilmesinde de istatistiksel analiz ve lmde hane reisi esas alnmaktadr.
84
Kadnlarn deneyimlerinin ve bu deneyimlerden elde edilecek bilginin nemine dayanan yaklamlarda ise sosyal aratrmalarn geleneksel kavramlarndan kanlarak yeni kavramlar kullanlmaktadr. Geleneksel tanmlarda belirtilenlerin dnda farkl kavramlara ihtiya vardr. Bunlarn aratrmalarda kullanmlar gereklii daha farkl anlamlandrmay ve deerlendirmeyi mmkn klacaktr. rnein, 2004-2005 yllarnda Dzcede gerekletirilen alan aratrmasnda niceliksel veri analizinde bu nedenlerle hane reisi kavram kullanlmam, evin kadn ve evin erkei, kar ve kocay iaret etmek zere seilmilerdir (Kmbetolu, 2006).
AFETLERN ETKLER VE SONULARI

AM A
Afetler sonras kadnlar ve erkeklerin zedelenebilirlikleri ve toplumsal cinsiyet rolleri arasndaki ilikiyi ifade edebilecek bilgi ve beceriyi kazanabilmek.
Cinsiyet kr kavram ile toplumsal olgu, sre ve sorunlarn aratrlmas, anlalmas ve zmlenmesinde toplumsal cinsiyet rollerini analitik bir ge olarak tanmayan ve deerlendirmeye almayan yaklamlar kastedilmektedir.
Afetlerin yaratt toplumsal sonular, zellikle bireylerin yaam kalitelerinin deiimini getirmekte ve maruz kalnan ykc etkiyle balantl olarak demek durumunda kaldklar sosyal bedeller uzun yllar almaktadr. Bunlarn arasnda afetlerin yaand topluluklarda artan iddet olaylar, sosyal ilikilerde gerilim ve bozulma, boanma oranlarnda art, genlik sorunlar, salk sorunlar, psikolojik temelli salk sorunlar ilk sralarda yer almaktadr. Yaplan aratrmalar, yaanan travma sonras etkilerin uzun dnemlerde de devam ettiini gstermektedir. zellikle travma sonras psikopatolojilerde art ve cinsiyete bal farkllklara dikkat ekilmektedir. Afetler karsnda retilen zmler, kadnlarn ve erkeklerin farkl zedelenebilirliklerine gre gelitirilmesi gereken bir zellik tamaldr. Kadnlarn ve erkeklerin farkl ba etme stratejileri, toplumsal cinsiyet rollerinin bu stratejilerde nasl bir rol oynadnn daha iyi anlalabilmesini de salar. lgili yaznda, iyileme dnemlerinde uygulanacak proje ve programlarn cinsiyet kr yaklamlarla yrtlmesinde karlalan yetersizlik ve snrllklar olduka ayrntl tartlmtr. Kadnlar ve erkeklerin kriz dnemlerinde yardmlama, dayanma, yeni yerleim yerine uyum, yeni mekansal evredeki yeni sosyal ilikilere uyum, yeni geim biimleri vb. gibi bir ok dzeyde etkilenmeleri farkl tepkilere yol amakta ve bal olarak uygulamalarn bunlar dikkate almalar gerekmektedir. Bu farkllklar, riski, zedelenebilirlii, kaynaklara eriimi, kaynaklarn kaybn, travma ve travmayla ba etmeyi her iki cins iin ayr ayr ele almay ve farkl bir analizi gerektirmektedir. Toplumsal cinsiyeti bir analitik ge olarak kullanmann neden nemli olduunu Enarson ve dierleri (2003) yle aklamaktadr: Toplumsal cinsiyet, kiinin gnlk yaamn ekillendiren etmenlerden biridir. Hemen her kltrde, toplumdaki kadn ve erkekler arasndaki ilikiler, farkllklarn yan sra eitsizliklere de yol aan gl bir etkiye sahiptir. Kadn ve erkeklerin ekonomik ve sosyal gelimelerden etkilenmeleri farkl olduundan, eitli tehlike ve afetlerden etkilenmeleri de farkl olmaktadr ( Enarson ve dierleri, 2003:3). Afetlerin etkilerinin aratrld almalarda toplumsal cinsiyete dayal farkllklara dikkat ekildiinden nceki blmde sz etmitik (Fothergill, 1996, Fordham, 1999). Kadnlarn daha fazla zedelenebilir olmalarn aadaki faktrlere bal olarak aklamak mmkndr: Biyolojik Faktrler: Hamilelik, emzirme gibi durumlar kadnlarn besin ve su ihtiyacn artrrken hareketli olabilmelerini azaltmaktadr. Kadnlarn daha uzun yaamalar yallklarnda daha fazla yoksulluk riski ile yz yze kalabilmelerini artrmaktadr.
4. nite - Afetler
85
Ekonomik Faktrler: Kadnlarn yeniden retici rollerinin (her trl bakm ve bytme faaliyetlerinin) ekonomik bir karlnn olmamas nemli bir etkendir. Kadnlarn afetlerde artan i yklerinin tannmam olmas. Ev d almalarnn oransz bir biimde yar-zamanl, geici ilere ayrlm olmasnn artrd yoksulluk riskinin olmas. Kredilere ulamada zorluklar yaamalar. Yapsal Uyum Programlarnn esnek almay artrarak ortaya kard olumsuz etkiler ve sosyal desteklerin azalmas. Bunlarn kadnlarn yoksulluunu oaltmas. Sosyal Faktrler: Kadnlar ve kz ocuklar eitim frsatlarndan eitsiz yararlanmaktadr. Kadnlar daha dk eitim dzeyine sahiptir. Politik Faktrler: Oy hakk konusunda evrensel snrllklar. Kadnlar karar verici yaplar iinde bulunma ve karar vericiler olma konusunda snrl olanaklara sahiptir. Kadnlarn deneyimleri politik faaliyetlere katlmlarn snrlamaktadr. Kltrel Faktrler: Kadnlarn erkeklere gre kltrel olarak belirlenen ikincil konumu onlarn hareketliliklerini snrlamaktadr, yani ounlukla kurtarlma ncesi veya salk hizmeti alma konularnda sonraya braklanlar olmak zorunda kalmaktadrlar (rnein, Afganistanda 1998 depreminde Afgan erkekleri kadnlarn tedavi grmelerine, onlarn ortadan yok edileceklerini ileri srerek izin vermemilerdir. Bengaldeli kadnlar su basknlar ve frtnalar srasnda kadn ve kz ocuklarnn yzme renmesine kar var olan n yarglar nedeniyle riske atlmlardr.). Ev ii iddet ve cinsel iddete kar daha fazla zedelenebilirdirler. Elde edilen kantlar afetler srasnda ve sonrasnda kadnlarn iddete daha fazla maruz kaldn gstermektedir. Bunun kriz ynetimi politika ve uygulamalarnda henz yer almad bilinmektedir. Belirli bir tip (geleneksel) aile modelinin yani hane reisinin erkek olduu hanelerin dikkate alnd, tannd, kadnlarn aile geindirenler olduu hanelerin ihtiyalarnn tannmad grlmektedir. Risk algsndaki farklar nedeniyle, (Kadnlarn riskten kananlar, erkeklerin risk alanlar olarak kabul edilmesi) kadnlarn daha fazla riskle yz yze olduu bilinmektedir. Bilginin cinsiyeti yaps kadn bilgisinin kmsenmesine yol amaktadr. nk kadnlarn ailenin salndan, besininin salanmasndan vb. gibi faaliyetlerden sorumlu olduu ve ancak ev kadn bilgisine sahip olduklar dnlmektedir. Bu nedenlerle kadnlar karar verme gcnden yoksun braklmlardr. evresel Faktrler: Kadnlarn yaamlarnn byk lde ev iinde gemesinden dolay ortaya kan zedelenebilirlik. rnein, 1998de Afganistanda olan depremde daha fazla kadn ve ocuun lmesi depremin olduu saatlerde onlarn evde akam yemei hazrlyor olmalar, erkeklerin camide ve tarlada alyor olmalar. Kadnlarn birou iin evin ayn zamanda alma yeri olmas ve afetlerin evlerini ykmalar ile etkinin iki kat artm olmas (Fordham, 1999:3-4). Erkeklerden beklenen toplumsal cinsiyet rolleri belirli konular iin adeta kalplamtr. Birok toplumda gelir temini erkeklerin sorumluluuna braklmtr. Bu nedenle, afetler sonras i ve mal kayplar erkeklerin yaamlarn byk lde deitirmektedir. Hayat yeniden kurma abalarnda, i ve gelire ilikin yaplacaklarn planlanmas ve gerekletirilmesi daha ok erkeklerden beklenmektedir. nceki toplumsal konum ve sorumluluklarnn rol bu konuda ok ne kmaktadr. Ayrca afet dnemlerinde yaplacaklarn ve ilerin idaresi erkeklerin karar verici olduu topluluklarca yaplmaktadr. Kriz ynetimi hemen hemen btnyle erkeklerin ellerindedir. Erkeklik kltrnn hkim yapsna gre kurulan organizasyonlarda, sivil toplum kurulularnda
86
daha ok erkek talep ve beklentileri seslendirilmektedir. Erkeklie ilikin normlar, arama kurtarma, enkaz kaldrma ve yeniden yaplanma srelerinde, riskli kahramanca davranlarn sergilenmesini kolaylatrmakta, tevik etmekte, ayn zamanda erkekleri daha sonra yardmlama kurumlarna bavurmaktan ve danmanlk destei talep etmekten alkoymaktadr. Kadnlar sessiz bakclar, koruyucular, erkekleri gl, akll kahramanlar olarak pekitiren bu beklentiler byk afetlerin yaand topluluklarda tekrar ortaya kmaktadr. Kadnlar ve erkekler, ilerinde yer aldklar topluluklarn var olan sosyal organizasyonunda, sosyal ve kurumsal ilikilerin yeniden deien biimlerinde rol alarak hayat yeniden kurma ura vermektedirler. Onlarn geleneksel, alldk rollerinde deiim olabilmekte, kendilerini eskisinden daha farkl bir yap iinde bulabilmektedirler. rnein, afetler sonucu hanelerin geimini salayan tek bireyinin kaybnda, haneyi geindirme rol kadnlara, ocuklara geebilmektedir. Erkeklerin afetler sonucu oluan kayplar nedeniyle geleneksel ev geindirici rollerinde deimelere bal olarak, hane iinde otoritelerinin sarsld dncesiyle yeni konumlarndan rahatszlk duyduklar belirtilmektedir. Ayrca i kayplar ile karlaan ve gelirleri azalan erkeklerin yeni i kurma, ie uyum gibi sorunlar eitli gerginliklere neden olabilmektedir. Erkeklerin bu srete davran ve tutum deilikleri yaadklar ve hane ii ilikilerin bozulduu vurgulanmaktadr (Kmbetolu, 2006). Afetler, yeni yerleim yerlerinde, yeni bir sosyal evre iinde yaamaya balayan kadnlarn, kimi zaman tek balarna, yeni bir rolde hayat devam ettirmesini getirmektedir. Afetler ncesi var olan kadn erkek ilikilerinin yaps iinde kadnlar ve erkekler toplumsal olarak belirlenmi bir erevede hareket eden bireylerdir. Afetler srasnda ve sonrasnda hem bu rollerine hem yeni sorumluluklarna uygun davranmak zorunda kalabilmektedirler. Kadnlar bakm, besleme, dzenleme grevlerini yerine getirirken erkekler kurtarma, koruma, himaye etme yeni yerleim yerlerinin inas gibi rolleri ile n plana kmaktadrlar. Ancak kriz dnemlerine zg toplumsal deiim ve altst olularda kadnlarn ve erkeklerin sz edilen geleneksel roller dnda ev yapm, sivil toplum kurulularnda alma, yardm hizmetlerinin arkasndan koma, ocuklar ve kendileri iin gvenlii salama, su temini, ate iin odun tedariki, danmanlk ve bilgi hizmeti arama, idari kurumlarda i takibi gibi daha nce alkn olmadklar rolleri stlenebildikleri gzlemlenmektedir. Yaplan birok aratrma (Fordham, 1998; Krishnadas, 2007; Kmbetolu ve dierleri, 2006; Yarar, 2006) kadnlarn sivil toplum kurulular iinde eitli projelerde aktif olarak altklarn, topluluklarnn sorunlar iin zmler retmeye abalarn ortaya koymaktadr. Kadnlar afet dnemlerinde birok ii baar ile yklenseler de en ok kayp verenler olmaktadr. rnein, 1995te Japonya Kobe depreminde kadnlarn erkeklere gre bir buuk kat daha fazla ldn, 1991de Bengaldete sel basknlarnda len kadnlarn saysnn erkeklere gre be kat daha fazla olduunu, Gney Dou Asyadaki 2004 Tsunami afetinde , drt kat daha fazla kadnn afetten kurtulamadn belirtmek gerekmektedir (UNEP,2005). Kadnlarn erkeklere gre afetlerin daha fazla kurban olmasn eitli alardan aklayanlar, kadnlarla erkekler arasndaki fiziksel g farkllklarna, hkim kadnlk ideolojilerinin rolne, farkl sosyal beklenti ve sorumluluklarn doasna vurgu yapmaktadrlar. zellikle kadnlarn, ocuk ve yallara ilgili sorumluluklarna bal olarak bulunduklar meknlar terk etmekte ge kalabildikleri bilinmektedir. Kadnlarn can kayb dnda erkeklere gre daha fazla kayba uradklar bir baka alan gelir dzeyleridir. Kadnlarn toplumsal konumlarnn erkeklere gre daha ikincil olmas, onlarn daha
4. nite - Afetler
87
yoksul olmalarna, kaynaklara ve toplumsal imknlara eriimlerinin daha snrl olmasna neden olmaktadr. Bu eitsiz durum, onlarn afetler sonras dnemlerde zedelenebilirliklerini oaltmaktadr. Kriz dnemlerinin kayplar atlatma ve yeniden hayat kurma mcadelesinde kadnlar srece eitsiz bir biimde balamaktadrlar. Bu dnemler onlar iin daha g yaanmakta ve nceki sosyal konumlarnn bir devam olarak daha yoksullamakta ve sorunlar artmaktadr.
AFETLERDE ALE, YAKIN EVRE LKLER

A M A
Toplumsal cinsiyet rolleri ile balantl olarak ortaya kan cinsiyet ayrmcl ve eitsizliklerinin afetlerde nasl etkili olduunu aklayabilmek.
Afetlerle yz yze gelen topluluklarda toplumsal olarak yaanan deiimlerin banda sosyal ilikilerdeki deiim gelmektedir. rnein, gruplar afetler sonras meknsal bir deiim yaamlarsa zellikle deprem gibi afetler sonras yeniden yerletirilmeleri sz konusu ise bu yerlerde kuracaklar sosyal ilikileri yeni ve tandklar olmayan insanlarla olacandan bir uyum sreci yaanmaktadr. Yeniden yerlemelerde alldk evreden uzaklama, yabanclk ve izole edilmilik duygular, meknsal ve corafi farkllk nemli faktrlerdir. Sosyal ilikilerin deiimini etkileyen dier faktrler afetlerin yaratt manevi-ruhsal skntlar, bozulan ekonomik koullardr. Gerek kiisel/zel alanda gzlenen psikolojik etkiler gerekse birok kiinin yaam biimini etkileyen ekonomik koullar sosyal ilikilerde azalmaya neden olmaktadr. Aile, kriz dnemlerinin en nemli kurumudur. Hem kaynaklarn hem emein bir araya getirilmesi hem de geim yollarnn eitlendirilerek gvence oluturulmas balamnda bireyler aile ve yakn evre ilikilerine gvenmektedir. Kurumsal desteklerin yan sra, aile ve yakn evre destekleri ok fazla nem tamaktadr. Afetler sonras koullar aile kurumunu derinden etkilemektedir; gerginlikler ve atmalarn daha sk yaand, bireylerin daha krlgan olduklar, glklerin hanenin nceki konumunu sarst ve bunlara bal olarak boanmalarn artabildii durumlar sz konusu olabilmektedir. rnein, Trkiyede Marmara depremi sonras, bu afeti iki kez yaamak durumunda kalm olan Dzce ili boanma saylarndaki art bunu dorulamaktadr (DE,2002). Aile bireyleri, zellikle ocuklar, hanede yaanan olaylardan etkilenmektedir. ocuklarn okul baarlar, sosyal ilikileri ailenin etkilenme derecesi ile paralel olarak deimektedir. Aile ii iddet ve kadnlarn maruz kald iddet biimleri afetler srasnda ve sonrasnda artmaktadr. rnein, 2004 ylnda, 30.000den fazla insann ld ve 860.000 kiinin yerlerinden olduu Sri Lankada yaanan Tsunami afeti sonras kaydedilen tecavz ve cinsel iddet olaylar artmtr. Kimi zaman kurtarclarnn cinsel iddetine maruz kalan, kimi zaman afetler sonras yerletirildikleri kamplarda, geici barnaklarda, tecavze urayan kadn ve kz ocuklarnn en nemli sorunlarndan biri, gvenli bir evrede yaamaktr. Deprem sonras koullarda kendilerini gvencesiz hisseden ve aile bireylerinin kayb nedeniyle korumasz kaldklarn dnen kadnlarn zedelenebilirlikleri artmtr (Fisher, 2010:907). Sz edilen afet srasnda, ev ii iddet olaylarnda da benzer bir art saptanmtr. Yaplan aratrmada grlenlerin te ikisi hane bireyleri arasndaki ilikilerde daha fazla iddete tank olduklarn belirtmilerdir (Fisher, 2010:908). Erkeklerin zellikle maddi konularda yaplan tartmalarda kontrol ve hkimiyeti salamak adna iddeti bir ara olarak kullandklar belirtilmitir. Ailelerin yaad iddet olaylar ve paralanma sreci, ocuklara da yansmaktadr.
88
Trkiyede Marmara Depremi sonras be ylda nasl bir deiim yaandn incelemek zere gerekletirilen bir alan aratrmasnda (Kmbetolu ve dierleri, 2006) kendileriyle grlenler, sokak ocuklar problemi ile depremlerden sonra yz yze geldiklerini, ayrca ocuklarn deprem sonras yllarda farkl bir sosyalizasyon srecinden getiklerini ifade etmilerdir. Yardm kuyruklarnda geen iki uzun yl, eitimde altyapsal ve nitelie ilikin kayplar, meknsal glkler, ocuklarn byme dnemlerinde sorunlarla dolu bir sosyalizasyondan gemelerine neden olmutur (User, 2006). Hayatn yeniden kurulma urann verildii yllarda, hanelerdeki i blm, bireyler arasnda ilerin paylam deiebilmektedir. Becerisi orannda herkesin her ii yapmasnn gerektiine dayanan bir anlay ortaya kmaktadr. Kadnlar aile ii etkileimlerde olumlu, destekleyici, problem zc roller stlenmekte, afetler gibi zel durumlar iin zveri, gven ve sabrn yan sra yeni beceriler kazanmaya gayret ederek var olan becerileri ile hanelerine destek vererek yaamlarn normalletirmeye gayret etmektedir. Kadnlarn sadece ev ve mutfak idare eden rol ve deien kuaklardan erkeklerin otoritesine boyun emelerini gerektiren hiyerarik yap, ksmen de olsa deiebilmektedir. rnein, Dzcede geekletirilen bir deprem aratrmasnda, hanelerde ya hiyerarisinin srmekte olduu, kadn ve erkein yalya sayg temelinde uyduu otoritenin, cinsiyet hiyerarilerinde bu lde kesin olmad grlmtr. Kadnlarn aile birliinin taleplerine uyduklar, ancak kendi taleplerinin gerekletirilmesinde de srarl olduklar anlalmaktadr. Sz edilen aratrmann verilerine gre, grlenlerin yars, nemli konulardaki, rnein, ev-arsa alm konusundaki kararlarn da paylaldn belirtmilerdir. Karar mekanizmalarnda, konuya gre farkllklar gzlenmekle birlikte, ocuklarn okul ve evlilik kararlar konusunda da yaklam benzerdir. Ailedeki eitim dzeyi arttka kararlarn aile iinde alnmas dncesinde de art grlmektedir. Bunlarn yan sra zellikle ekonomik konulardaki kararlarda erkek dncesine nem verme eilimi srmektedir. Aileyi ilgilendiren kararlar konusunda aile byklerinin etkisinin azald gzlenmitir. ounluk olmasa da depremlerden sonra karar mekanizmalarnn deitiini belirtenler bulunmaktadr (Kmbetolu, 2006). Afetlerin sonrasnda toplumsal dokunun deiiminden sz eden almalar, bireylerin hayatlarn yeniden kurarken olup bitenlerle ba etme abalar ile ilgili olarak toplumsal algnn da nasl deitiine dikkat ekmektedirler. zellikle iyileme dnemlerinde, afetle yz yze gelenlere yardm ve destek abalarnn, onlardan yararlananlara kar belirli bir toplumsal tutumu oluturduu gzlemlenmektedir. Hayatlarnn birok alannda kayplarla mcadele etmek zorunda kalan afetzedeler, kamusal yardm talep ettiklerinde veya bu yardm kullandklarnda baz etiketlendirmelere maruz kalabilmektedirler. Yardm kabul edenler, tembel, almak istemeyen, zayf karakterli bireyler olarak alglanabilmektedirler (Fothergill, 2003). Bu negatif tutumlar yardmlar uzun bir sre devam ettiinde ve talep edenler, yararlanclar kadnlar olarak alglandklarnda, kalp yarglara dnebilmektedirler. Kimi zaman yardmlardan yararlananlarn, kendileri iin byle bir algnn varln hissettikleri ve bundan rahatsz olduklar da saptanmtr (Fothergill, 2003: 660). Yardm kabul etmek, aalayc, kk drc ve zayflk iareti olarak kabul edilebilmektedir. Uzun sren yardmlarn topluluu zorluklarla mcadelede kolaycla altran yanna vurgu yaplmakta, ayrca bu yardmlardan yararlanamayanlar arasnda ho-
4. nite - Afetler
89
nutsuzluk duygular oluturabildii belirtilmektedir. Amerika Birleik Devletlerinde Kuzey Dakotada 1997de yaanan su baskn sonras yaplan yardmlardan yararlananlarla yaplan aratrmada, kadnlarca zellikle gda, giysi yardmlarn kabul etmenin zorluu ve bakalarna baml olarak yaamann gl ifade edilmitir (Fothergill, 2003). 1999 Marmara Depremi sonras birok depremzedenin de benzer duygular ve deneyimleri yaad gzlemlenmitir. Afetlerin sonularndan biri de, bireylerin psikolojisine yansyan deiimlerdir. Bu deiimler, afetzedelerin aile ve sosyal ilikilerini etkilemektedir. Bireylerin maruz kald travmatik etkiler ve yaadklar travma ile ba edebilme gleri, afetler sonras eitli aratrmalarn konusu olmutur. Bu aratrmalarn verileri normal dnemlere gre bireylerin yaadklar ruhsal sorunlarn % 17 orannda arttn gstermektedir (User, 2006:114) 21 Eyll 1999da Taiwann merkezinde Ms=7.3 byklnde bir deprem yaanm, 2.500 kii lm ve yaklak 17.000 bina hasar grmtr... Depremi izleyen ilk drt ay iinde 663 depremzedenin psikolojik durumlar incelenmi ve bunlarn %11.3nde travma sonras stres bozukluu, %32inde ise bu bozukluun bir ksm belirtileri gzlemlenmitir. Psikolojik sorun olasln artran deikenler, kadn olmak, yallk, maddi kayplar yaam bulunmak, takntl kiilik yaps ve asabi kiilik zellii olarak sralanmtr. Bu aratrmada sonular blge halk arasnda afet ncesinde yaplm bir taramann sonularyla karlatrma imkn da bulunmu ve afet sonras psikolojik bozukluk orannn afet ncesi dneme kyasla iki kattan daha fazla olduu saptanmtr (Yang ve ark. 2003, aktaran, User, 2006:114). Bireylerin stresle, endie ve kayglarla mcadele etmeleri, yeni yaamlarn kurma abalarnda almas gereken nemli bir husustur. Kendine gven, iyimserlik, kendini kontrol, afetlere bal stresle ba etmede olumlu etkileri olan kiisel kaynaklardr (Smer ve dierleri, 2005). Kadnlarn erkeklere gre afetlere bal stresi daha fazla yaadklar grlmtr. Bunun nedenleri arasnda ev kadnlarnn evlerinin gvenli ortamndan uzaklamalar, uzun sre hazr gda yardm almalar belirtilmektedir (Smer ve dierleri, 2005: 340). Erkeklerin afetlerin yaanmas ve sonrasnda sorunlarnn farkl bir yaps olduu ileri srlebilir. Afetlerin dourduu kayplar ve etkileriyle baa kmada toplumsal beklentilere bal farkllklar olduundan; erkeklerin daha gl, daha dayankl olmas beklenmektedir.
SIRA SZDE Afetlerle yz yze gelmi kadnlarn ve erkeklerin aile ilikileri nasl etkilenmektedir?
SIRA SZDE
Toplumsal cinsiyet rollerinin kendilerine ykledii, korkusuz, direnen, mcaDNELM deleci olma rolnn arl altnda erkeklerde kadnlar gibi travma sonras stresle ba etmek zorunda kalmaktadrlar (User, 2006) .Bu konuda yaplan aratrmalar, S Oda R Udaha aktif ve afetlerin, yaamn normalletirilmesinde erkekler kadar, kadnlar mcadeleci olmaya zorladn grebilmek mmkndr.
DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
90
zet
A M A
Afetlerin toplumsal cinsiyet rolleri ile ilikisinin kavram ve boyutlarn ifade edebilmek. Afetler, toplumsal dokuda byk sarsntlar yaratmaktadr. Afetleri yaayanlarn yaamlarnn normale dnmesi uzun yllar almaktadr. Bu srede iki nemli boyuttan sz etmek mmkndr; Birincisi, afetlerin etkilerine ilave olarak toplumsal yapda ncesinde var olan sosyal sorunlar, ikincisi afetlerin etkisi ile artan toplumsal eitsizlikler, rnein sosyo-ekonomik eitsizlikler, toplumsal cinsiyet eitsizlikleri. Bu iki boyut afetlerle yz yze gelen kadn ve erkeklerin savunmaszlklarn farkl dzeylerde artrmaktadr. Toplumsal cinsiyete duyarl yaklamlarn, afetler sonras iyiletirme srelerine etkilerini ayrt edebilmek. Toplumsal cinsiyet rollerine duyarl yaklamlarla zmler retme abalar, bu konu ile ilgili uygulanacak proje ve programlar daha etkin klmaktadr. Bu yaklamla, uzun dnemli iyiletirme almalarnda hedeflerin daha iyi saptanmas, hizmetlerin doru insanlara ulaabilmesi, ihtiyalarn farkllnn tespiti, sosyal sorunlarn daha da bymemesini salamak mmkn olmaktadr. Afetler sonras oluturulacak sosyo-ekonomik politikalarn daha eitliki dzenlenmesinde toplumsal cinsiyete duyarl yaklamlarn nemi byktr. Afetlerin kadnlar ve erkekleri nasl farkl etkilediini ve bunlar yaratan nedenleri betimleyebilmek. Afetlerde toplumsal cinsiyet rollerine bal olarak, kadnlar ve erkekler farkl sorumluluklar, deien roller ve farkl ba etme yollar ile hayatlarn normale evirmeye almaktadr. Kadnlar afetler sonrasnda ncesinde var olmad kadar ok almak, kendilerine baml olanlar iin gelir elde etmek, kamusal alanda olmak, sorunlarna zm aramak zorunda kalmaktadrlar. Erkekler afetlerin yaratt i ve gelir kayplarnn stesinden gelmeye, yeni ilere uyum gstermeye hane iinde deien rollerine almak durumunda kalmaktadrlar.
A M A
A M A
Afetler sonras kadnlar ve erkeklerin zedelenebilirlikleri ve toplumsal cinsiyet rolleri arasndaki ilikiyi ifade edebilecek bilgi ve beceriyi kazanabilmek. Afetlerin etkilerinin aratrld almalar toplumsal cinsiyete dayal farkllklara dikkat eker. Kadnlar biyolojik, ekonomik, sosyal, politik, kltrel faktrler nedeniyle daha fazla zedelenirler. Ayrca ev ii iddet ve cinsel iddete kar da daha fazla zedelenebilirdirler. Erkeklerden beklenen toplumsal cinsiyet rollerinin ise belirli konular iinde kalplamasndan dolay, afetler sonras i ve mal kayplar erkeklerin yaamlarn byk lde deitirir. Hayat yeniden kurma abalarnda, i ve gelire ilikin yaplacaklarn planlanmas ve gerekletirilmesi daha ok erkeklerden beklenir. nceki toplumsal konum ve sorumluluklarnn rol bu konuda ne kar. Toplumsal cinsiyet rolleri ile balantl olarak ortaya kan cinsiyet ayrmcl ve eitsizliklerinin aile ve evre ile balantl olarak afetlerde nasl etkili olduunu aklayabilmek. Aile, kriz dnemlerinin en nemli kurumudur. Afetler sonras koullar aile kurumunu derinden etkilemektedir; gerginlikler ve atmalarn daha sk yaand, bireylerin daha krlgan olduklar, glklerin hanenin nceki konumunu sarst ve bunlara bal olarak boanmalarn artabildii durumlar sz konusu olabilmektedir. Kadnlarn erkeklere gre afetlere bal stresi daha fazla yaadklar grlmtr. Bunun nedenleri arasnda ev kadnlarnn evlerinin gvenli ortamndan uzaklamalar, uzun sre hazr gda yardm almalar belirtilmektedir. Erkeklerin afetlerin yaanmas ve sonrasnda sorunlarnn farkl bir yaps olduu ileri srlebilir. Afetlerin dourduu kayplar ve etkileriyle baa kmada toplumsal beklentilere bal farkllklar olduundan; erkeklerin daha gl, daha dayankl olmas beklenmektedir.
A M A
A M A
4. nite - Afetler
91
Kendimizi Snayalm
1. Afetlerden kadnlar ve erkekler neden farkl etkilenmektedirler? a. Kaynaklara ulamlar farkldr. b. Karar verme gleri farkldr. c. Kendilerinden beklenenler farkldr. d. Toplumsal konumlar farkldr. e. Kadnlar daha gszdr. 2. Aadakilerden hangisi afetler sonrasndaki iyiletirme dnemlerinde nemli bir deiken deildir? a. Kadnlarn ve erkeklerin yalar b. Kadnlarn ve erkeklerin gelir dzeyleri c. Kadnlarn ve erkeklerin zeklar d. Kadnlarn ve erkeklerin eitim dzeyleri e. Kadnlarn ve erkeklerin mensup olduklar etnik grup 3. Aadakilerden hangisi zedelenebilirlii artran faktrlerden biri deildir? a. evresel b. Ekonomik c. Sosyo-kltrel d. Politik e. Askeri 4. Aadakilerden hangisi afetlerin aratrlmasnda nemsiz bir unsur olarak saylamaz? a. Kadnlarn bilgisinin marjinalletirilmesi b. Aratrmann znesi c. Aratrmann yntemi d. Aratrmann kavramlar e. Aratrmann yeri 5. Aadakilerden hangisinin deimesi afetler sonrasnda kadnlarn ve erkeklerin sivil toplum kurulularnn faaliyetlerine aktif katlmn kolaylatran etkenlerden biridir? a. Afetler sonras sivil toplum kurulularnn kadnlarn ve erkeklerin ihtiya ve talepleri dorultusunda almas b. Sivil toplum kurulularnn maddi destek salamas c. Sivil toplum kurulularnn siyasi eilimleri d. Sivil toplum kurulularnn erkeklerce ynetilmesi e. Sivil toplum kurulularna kolay ulama 6. Aadakilerden hangisi kadnlarn afetler sonrasnda daha fazla maruz kaldklar durumdur? a. Yardm almak b. Kararlara katlmak c. Kolay i bulmak d. iddet e. Kredi almak 7. Afetler ve toplumsal cinsiyet rolleri ilikisini konu edinen yaznda, temel ynelim aadakilerden hangisidir? a. Kadnlar ve erkekler afetlerden benzer biimde etkilenirler. b. Afetlerde en byk kayp ekonomiktir. c. Afetler ve toplumsal cinsiyet rollerinin ilikisinde yardm ve destek ok nemlidir. d. Afetler kadnlar ve erkekler arasndaki ilikiyi etkiler ve afetlerin asl kurbanlar kadnlardr. e. Toplumsal cinsiyet rollerine ilikin farkndal yaratmak iin eitim. 8. Afetzedelerin, kamusal yardm ve bu yardm kullanmalar ile ilgili olarak ortaya kan genel olumsuz tutumlar aadakilerden hangilerini kapsamaktadr? a. Etiketlendirmelere maruz kalma b. Kalp yarglarla karlama c. Ayrm yapldna ilikin sylentiler d. Bireylerde utanma duygusunun yaratlmas e. Hepsi 9. Afetler zerine yaplan sosyal aratrmalarda aadakilerden hangisi aratrmalarn sonularn en fazla etkilemektedir? a. Aratrmann yapld yl b. Aratrma ekibi c. Aratrmann yntemi d. Aratrmann analiz birimi e. Aratrma alan 10. Afetlerle yz yze gelen topluluklarda sosyal ilikilerin deiimini en az etkileyen faktr aadakilerden hangisidir? a. Manevi-ruhsal skntlar b. Can kayplar c. Bozulan ekonomik koullar d. Yeni yerlere tanma e. Zengin komular
92
Okuma Paras
TOPLUMSAL CNSYET VE AFETLER AININ YARDIM VE YENDEN YAPILANDIRMANIN GENLETLEBLMES N HAZIRLADII ALTI LKE 1.Byk dn: Toplumsal cinsiyet eitlii ve risk azaltma ilkeleri, afetler sonras kurtarma, yardm ve yeniden yaplandrlma srelerinin tm boyutlarna rehberlik etmeli, yol gstermelidir. Planlanmas gerekenler; 1. Kadnlarn ve yerel topluluun glenmesini salayacak biimde zmler, 2. Savunmaszln asl nedenlerine, zellikle toplumsal cinsiyet ve sosyal eitsizliklere iaret eden, onlar adres gsteren yollar yeniden ina etme, 3. Kadnlarn katlm ve liderlikleri iin anlaml frsatlar yaratma, 4 Risk altndaki yerel kadnlarn savunmaszlklarnn deerlendirildii projelere younlama, 5. Kadnlarn ekonomik yardm ve geliri destekleyici programlara eriiminden, adil cretlendirilmesinden, geleneksel olmayan beceri eitimlerinden, ocuk bakm ve sosyal desteklerden yararlanabildiklerinden emin olma, 6. Sosyal hizmetlere, ocuklarn desteklendii yaplandrmalara, kadn merkezlerine, kamplarda kadn keleri ve dier gvenli yerlerin oluturulmasna ncelik verme, 7. Kadnlar glendirecek pratik admlar atma; -Yeni oluturulan evlerin her iki isme karlmasna zen gsterme, -Evlerin yapmna olduu kadar i tasarmna da kadnlar dahil etme, -Kadnlarn toprak mlkiyeti haklarn gelitirme, -Geleneksel olmayan beceri ve hnerleri gelitirici gelir getirici projeler salama, -Deprem sonras iyiletirme projeleri ile uraan kadn gruplarna maddi destek salama. 2.Gerekleri yakala: Toplumsal cinsiyet analizleri keyfi ve blc deil, tersine dorudan yardm ve planlar oluturulmasna btnlkl ve eitliki bir yeniden yaplandrma srecine esastr. Afetlerde yaplacak ilerin hibiri toplumsal cinsiyet tarafsz olamazlar. Bunun iin planlamada; 1. Toplumsal cinsiyet temelinde veri toplamak 2. Topluluk temelli deerlendirmeler ve izleme aratrmalarnda kadnlar eitmek ve yararlandrmak 3. evre kaynaklarnn ve topluluklarn karmak bilgisini kadnlardan almak, 4. Toplumsal cinsiyet temelli ihtiyalar belirleme ve tanmlama, yani evde alan kadn iilerin, yerinden edilmi ve g etmi olan kadn ve erkeklerin ihtiyalarn. 5. Kurtarma ve yardm almalarnda toplumsal cinsiyet duyarll olan (ak ya da rtk ) bteleri izlemek. 6. Gda, hizmet ve frsatlarn kadnlara ve erkeklere eit dalmn izlemek. 7. Afetlerle ilgili tm inisiyatiflerinin uzun ve ksa vadede kadn ve erkekler zerindeki etkisini deerlendirmek. 8. Zaman iinde farkl balamlarda deiimleri izlemek. 3.Yerel kadnlarla alma: Kadnlarn oluturduu topluluk temelli rgtlenmeler, afetler karsnda yaplacak olanlara ilikin gr, bilgi deneyim, dayanma alar ve kaynaklara sahiptir. Var olan kadn gruplarnn kapasitelerini gelitirmek ve onlarla almak. Bu gruplar; 1. Afetlere ilikin deneyim sahibi olan kadn gruplar, 2. Kadn ve gelime konusunda alan sivil toplum kurulular, evre sorunlar ile ilgili aktivist kadn gruplar, 3. Kz ocuklar ve kadnlara odaklanan savunuculuk gruplar, 4. Kadnlar aras komu gruplar, 5. Hizmet organizasyonlar, 6. Meslek kadnlar, eitimciler bilim kadnlar, acil durum yneticileri oluturmaktadr. 4.Stereotiplere direnmek: Birbirinden farkl ve belirli kltrel, ekonomik, politik ve cinsiyetler balamnda btn inisiyatiflerin bilgisine dayanmak. Yanl genellemelere kar durmak. 1. Hayatta kalan kadnlar ilk tepki gsterenler ve yeniden inaclardr, pasif kurbanlar deildirler. 2. Anneler, byk anneler ve dier kadnlar ocuklarn hayatta kalabilmeleri ve yeniden hayat kurabilmeleri iin can alc nemdedir. Kadnlarn ihtiyalar ocuklarnkinden farkl olabilir. 3. Btn kadnlar anne deildir ve bir erkekle yaamazlar. 4. Kadnlarn ynettii haneler her zaman en yoksul veya en savunmasz olanlar olmayabilir. 5. Kadnlar her zaman ekonomik olarak baml deil, retken, topluluk iinde alan ve para kazananlardr.
4. nite - Afetler
93

6. Toplumsal cinsiyete ilikin normlar erkek ocuk ve yetikin erkekleri de tehlikeye atabilir, rnein, ruh sal, risk alma, kazalar gibi konularda. 7. Hizmetler iin kadnlar hedef alma her zaman etkin ve istendik deildir. 8. Marjinal kadnlar (yani, belgeleri olmayanlar, HIV/ AIDS virs tayanlar, daha dk sosyal snf veya kasttan olanlar, yerliler, gmenler, seks iileri gibi) kapasiteleri ve yaklamlar asndan zgndr. 9. Tek bir yaklam veya l herkese uymayabilir Kltrel olarak var olan belirli ihtiyalar ve istekler sayg ile karlanmaldr yani, kadnlarn geleneksel dinsel pratikleri, giyimlerine, kiisel hijyenlerine ve mahremiyet normlarna sayg gsterilmelidir. 5. nsan haklar yaklamna uymak: Demokratik ve katlmc inisiyatifler kadn ve kz ocuklara en iyi hizmeti sunabilirler. Kadnlar ve erkekler iin hayatta kalabilmek kadar, temel insani haklarn kullanabilecekleri yaam koullarnn salanmas da nemlidir. Kz ocuklar ve kadnlar artan risklerle kar karyadr. rnein, 1. Cinsel taciz ve tecavz 2. En yaknlarndan kt davranlara maruz kalma (byk bir afeti takip eden aylar ve yllar iinde) 3. Kadn ticareti yapanlarca smrlme, seks iiliinde smrlme, 4. Ev iinde, tarmda smrlme, 5. Toprak zerindeki haklarnn erozyonu ve kayb, 6. Erken ve zorla evlendirilmeye maruz kalma, 7. Zorunlu g, 8. reme sal hizmetlerinden yararlanamama veya bunlara eriim imknlarnn kaybolmas, 9. Ekonomik yeniden yaplanma iin kullanlacak kaynaklar zerinde erkek kontrol. 6. Kadnlarn kapasitelerini gelitirmek ve onlara sayg duymak: Zaten ar i ykleri olan ve muhtemelen aile sorumluluklar artm olan kadnlara daha ar ykler yklemekten kanma. 1. Kadnlarn, erken uyar sistemleri, okul ve evlerin hazrlanmas, topluluk ii dayanma, sosyal-duygusal yeniden iyileme sreleri, geni ailenin bakm gibi konulardaki katklar tannmal ve desteklenmeli. 2. Yerel kadnlarn beceri, enerjilerinden, zamanlarndan yararlanlmal. 3. Gelecekte karlalacak afetlerin planlanmasna ocuk bakm, ulam ve dier destek sistemlerinin salanmas ile kadnlarn daha tam zamanl ve eit katlmlarnn salanmas. 1. d 2. c 3. e 4. a 5. a 6. d 7. e 8. e 9. c 10. e Yantnz yanl ise Afetler Sonras Kadnlar ve Erkekler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Afetler Sonras Kadnlar ve Erkekler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Afetlerin Etkileri ve Sonular konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Afetlere likin Aratrmalara Genel bir Bak konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Afetler Sonrasnda Sivil Toplum Kurulular konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Afetlerin Etkileri ve Sonular konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Afetler Sonras Kadnlar ve Erkekler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Afetlerin Etkileri ve Sonular konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Afetlerin Etkilerinin Aratrlmas konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Afetler ve Aile, Yakn evre likileri konusunu gzden geiriniz.
94

Sra Sizde 1 Doal afetler ve insan eliyle yaratlm olanlar. Doal afetler, doann kontrol edilemez glerinin yaratt byk ykmlar olarak tanmlanabilir. Depremler, yangnlar, tsunamiler, ktlklar, volkanik patlamalar, byk frtnalar, kasrgalar, yer kaymalar, su basknlar, salgnlar, evresel ykmlar bu gurupta yer almaktadr. nsan eylemlerinden kaynaklanan afetler ise kastl insan eylemleri sonucu oluan ve kazara oluanlar olarak ikiye ayrlabilir. Kastl insan eylemleri olarak i savalar, igaller, uluslararas savalar, uluslararas terrizm, soy krmlar, birinci grupta yer alrken nkleer ve endstriyel kazalar sonucu oluan byk ykmlar ikinci grupta yer almaktadr. Sra Sizde 2 Zedelenebilirlik, doal afetlerin sonucunda, bir kii veya grubun iinde bulunduklar durumlara bal olarak afetlerden etkilenmeleri nedeniyle oluan kayp ve zararlarla ba edebilme kapasiteleri olarak tanmlanmaktadr. Zedelenebilirliin, fiziksel, ekonomik, sosyal ve evresel boyutlar bulunmaktadr. Fiziksel zedelenebilirlik, ina edilmi evrenin hassasiyeti, etkilere ak olmas olarak tanmlanmaktadr. Ekonomik zedelenebilirlik, insanlarn toplumsal olarak mensup olduklar snf, tabaka, etnik aznlk, avantajl veya dezavantajl gruplarda olmalar nedeniyle daha az ayrcalkl olma hlleri ile ilikilendirilmektedir. Sosyal olarak oluan zedelenebilirlik ise kadnlarn ve erkeklerin sosyal rollerinden, hkim toplumsal cinsiyet ayrmcl ve eitsizliklerinden doru ortaya kan olgudur. Risklere eitsiz maruz kala iaret etmektedir. evresel zedelenebilirlik, doal kaynaklardaki bozulmann kapsamna ilikindir. Sra Sizde 3 Toplumsal cinsiyete duyarl yaklamlar, toplumsal kaynaklarn etkin kullanm, onlarn en ok ihtiyac olanlara ulatrlmasn, salanacak hizmetlerin nceliinin ve seiminin doru yaplabilmesini gelecekte karlalabilecek afetlerde daha fazla zedelenebilir olanlar iin stratejiler gelitirilmesini salayacaktr. Bu yararlarn yan sra en nemli boyutlardan biri, afetlerden sonra uzun yllara yaylan iyiletirme dnemlerinde grlen artan iddet olaylar, aile paralanmalar, eitim sorunlar, psikolojik sorunlar ve benzerlerinin stesinden gelebilmek iin gelitirilecek zmlerde yararl olabilmesidir. Sra Sizde 4 Afetler aile ii ve sosyal ilikileri etkilemekte, aile iinde gerginlikler, atmalar yaanabilmekte, bireyler daha krlgan olabilmektedir. Aile bireyleri arasnda kadnlar daha ok iddete maruz kalrken erkekler alldk statlerinin deiimini yaayabilmektedir. Aile bireyleri arasnda ocuklarn okul baarlar etkilenmekte, eitli psikolojik sorunlar ve travma sonras davran ve tutum deiikleri yaanabilmektedir.

Abbot, P.L. (1999). Naturel Disasters. Boston: McGraw Hill. Arolu,E.,Arolu,N.,Ylmaz,A.O., Girgin,C. (2000). Deprem ve Kurtarma lkeleri, stanbul: Evrim Yay. Davis, D.E.(2005). Reverberations: Mexico Citys 1985 Earthquake and The Transformation of Capital. The Resilient City. (Eds. L.J. Vale ve T.J. Campanellas). Oxford: Oxford University Press. Akkayan,T.,Krml,Y.,Polat,T. (2001). Deprem Yardmlarndan Yararlananlarn Deerlendirme Raporu. stanbul niversitesi Yay. No. 4283. Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii(1997). Dnya Mltecilerinin Durumu. Ankara: Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii Ankara Temsilcilii. Bolin, R. M. Jackson ve Crist A. (1998). Gender Inequality, Vulnerability and Disaster: Issues in Theory and Research. The Gendered Terrain of Disaster. (Eds. E. Enarson ve B. H. Morrow). Londra: Pareger. Bari,F. (1998). Gender, Disaster and Empowerment: A Case Study from Pakistan. The Gendered Terrain of Disaster. (Eds. E. Enarson ve B. H. Morrow). Londra: Pareger. Connell,R.W. (1998). Toplumsal Cinsiyet ve ktidar. ev. C. Soydemir. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Delaney, P. ve Shrader, E. (2000). Gender and PostDisaster Reconstruction: The Case of Hurricane Mitch in Honduras and Nicaragua. Report prepared for the World Bank.www.anglia.ac.uk/geography/gdn. Enarson,E. ve Morrow, B.H. (1998). The Gendered Terrain of Disaster. Londra: Pareger.
4. nite - Afetler
95
Enarson,E. (2000). Gender and Natural Disasters. In Focus Programme on Crisis Response and Recontsruction. Working Paper No:1. September. Enarson, E. (2001). What Women Do: Gendered Labor in the Red River Valley Flood Enviromental Hazards. 3(1):1-18. Fordham,M. (1999). The Place of Gender in Earthquake Vulnerability and Mitigation. Cambridge: Geography Department Anglia Polytechnic University. Fisher,S. (2010). Violence Against Women and Natural Disasters:Findings From Post-Tsunami Sri Lanka, Violence Against Women. Vol.16,No.8:901918. Fothergill,A. (1998). The Neglect of Gender in Disaster Work: An Overview of the Literature. The Gendered Terrain of Disaster. (Eds. E. Enarson ve B. H. Morrow )... Londra: Pareger. Fothergill, A. (2003). The Stigma of Charity:Gender, Class, and Disaster Assistance. The Sociological Quarterly. Vol. 44, No. 4:659680. Gates, J.R. (2000). Democracy at Risk. Cambridge: MA. Perseus Publisher. Ginige, K.Amaratunga, D.Haigh,R. (2009). Mainstreaming Gender in Disaster Reduction:Why and How?, Disaster Prevention and Management.Vol.18, No.1:23-34. Neumayer, E. Ve Plmper, T. (2007). The Gendered Nature of Natural Diseasters: The Impact of Catastrophic Events on the Gender Gap in Life Expectancy, 19812002, Annals of the Association of American Geographers. Vol. 97, No: 3: 551566. Kasapolu,A. ve Ecevit,M. (2001). Depremin Sosyolojik Aratrmas. Ankara: Sosyoloji Dernei Yayn. Kele,R. (2007). Afet Ynetimi Asndan Trkiyede Merkezi ve Yerel Ynetim, Afet Risk Ynetimi, (Der. N.E.Erkan, A.Gner, K.Demeter). stanbul: Marmara niversitesi ve Dnya Bankas Yay. Krishnadas, J. (2007). Relocating the Masters Domain: Social and Legal Locations of Gender From PostDisaster to Everyday Life, Social & Legal Studies. Vol.16,No.1:131147. Kuznar, L.A. (1997). Reclaiming a Scientific Anthropology. Walnut Creek: Alta Mira Press. Kmbetolu, B. (2006). Depremde ve Sonrasnda Toplumsal Cinsiyet Rolleri ve Cinsiyet Hiyerarisi Toplumbilim Dergisi, Deprem zel Says. No.21: 6180.
Kmbetolu, B.,User,.,Yarar, B. (2006). Afet Sonras Konut Edindirme zmleri: Bir rnek Olgu Olarak Dzce Kalc Konutlar, Toplumbilim Dergisi, Deprem zel Says. No.21: 97108. Kmbetolu, B. ve User, . (2010). Gender Aspects of the Disaster Recovery Process. Womens Encounter with Disaster. (Eds.S.Dasgupta, I.iriner,P.Sarathi). Londra: Frontpage Pub. zmen, B.ve Bac, G. (2000). 12 Kasm 1999 Dzce Deprem Raporu. Ankara: T.C. Afet leri Genel Mdrl, Deprem Aratrma Dairesi Bakanl. Ray-Bennett, N. (2010). The Role of Microcredit in Reducing Womens Vulnerabilities to Multiple Disasters, Disasters. Vol. 34.No.1:240260. Sumer,N., Karanc,A.N., Berument, S.K., Gne, H. (2005). Personal Resources, Coping Self-Efficacy, and Quake Exposure as Predictors of Psychological Distress Following the 1999 Earthquake in Turkey, Journal of Traumatic Stress. Vol.18, No.4:331342.United Nations Enviroment Programme (UNEP). (2005). Feature Focus:Gender Poverty and Enviroment, Nairobi:GEO Yearbook 2004/2005. Yucak, E. (2004). mece Evleri. Kamusal Alan. (Der. M.zbek). stanbul: Hil Yay.
5
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Bir g oda olarak medyann kadnlarla ilgili bilgi ve enformasyon akn snrlama biimlerini tanmlayabilecek, Medyann cinsiyet eitsizliini ve cinsiyete dayal ayrmcl pekitirmek iin izledii teknikler ve yollar hakknda farkndalk kazanabilecek, Cinsiyet kr yaynclk trlerini ve rneklerini aklayabilecek, letiim sektrnde mevcut istihdam politikalarnn cinsiyeti ynelimleri hakknda bilgi edinmek suretiyle iletiim alannda cinsiyet eitlii nndeki barikatlarn kaldrlmas ynnde oluturulan bilgi birikimini zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kitle letiim Aralar Kadn Kamusall Kadn zler Kitle Popler Kltr Cam Tavan Cinsiyet Eitsizlii Cinsiyet Ayrmcl Reklam ve Siyasal Reklam Medya alan Kadnlar
indekiler
MEDYA VE KADINLAR ARASINDAK LKY TANIMLAMAK KADIN OKUR VE ZLEYCNN AAILANMASINA MKAN TANIMAMAK HABERSZ BR DNYADA BIRAKILMAK ORTA SINIF KADINLIIN YCELTMNN BR ARACI OLARAK REKLAM MEDYADA ALIAN KADINLARIN KONUMU TRKYEDE MEDYADA ALIAN KADINLARIN DURUMU
Toplumsal Cinsiyet ve Medya
Medya
MEDYA VE KADINLAR ARASINDAK LKY TANIMLAMAK
A M A
Bir g oda olarak medyann kadnlarla ilgili bilgi ve enformasyon akn snrlama biimlerini tanmlayabilmek.
Gndelik hayatta, yaam deneyimlerinin bilgisini aktarmada yzyze ilikilerin yerini iletiim aralarnn almasnn tarihi iindeki dnm ve deiimlerin yol gstericiliinde kadn ve medya ilikilerini sorgulayarak dnmeye balayabiliriz. Bat Avrupada ilk basl kitaplar XVI. yzylda, ilk dergi ve gazeteler ise XVIII. yzylda yaynlanmaya balamtr. Kiilerin kendi bana okuyacaklar matbaa rnlerinin yol at deiimi Gutenberg Devrimi diye adlandran yazarlarn yan sra, bu gelimenin ok yava olduunu, dnyann her yerinde ayn tarihlerde yaanmadn ve okur yazarln toplumsal snf ve katmanlar arasnda yeterince yaygnlamadn iddia eden aratrmaclar da vardr. Kadnlarn matbaa rnlerine yaygn bir biimde ulamalar, dnyann bat yaSIRA SZDE r kresinde XX. yzyln ilk yarsnda, dou yar kresinde ise ayn yzyln son eyreinde gerekleebilmitir. XX. yzyln yaygn iletiim aralar olan radyo, televizyon, sinema ve bilgisayar dinleyicisi/izleyicisi/kullancsna eriimini matbaa DNELM rnlerine gre ok daha hzl bir biimde tamamlam olsa da bu hzn yaratt sorunlar toplumsal snf ve katmanlara mensup kadnlar tarafndan ayn biimde S O R U ve katmanyaanmamtr. Farkl corafyalarda ve farkl lkelerde farkl snflardan lardan kadnlarn sorunlarndaki okluk dikkat ekici farkllklar ierse de ortak olan olgu kadnlarn tecrbelerini aktarma ve iletmekteki engellerin de var D K K Abugn T olmaya devam etmesidir. Bir baka deyile, modern kapitalist lkelerde haberdar etmek ve deneyimin bilgisini aktarmak iin icat edilen iletiim aralar, kadnlarn SIRA SZDE haberdar olmasna ve deneyimlerinin bilgisini aktarmasna yeterince araclk etmemi, kadn bilgi ve deneyiminin toplumsal snf ve katmanlar arasnda dolamn salayamamtr. Bunun en temel nedeni, bu arac kurulularn krlarn oaltmak AMALARIMIZ iin faaliyetlerini srdren ticari kurulular olmasdr. letiim tarihiyle ilgili ayrntl bilgi almak iin Jean-Noel Jeanneneyin GK Balangcndan T A P nmze Medya Tarihi (Yap Kredi Yaynlar. stanbul, 2006) balkl kitabna gz atabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
98
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kadn okur yazarlnn ok dk dzeylerde seyrettii XIX. yzyl boyunca, kadn, okuyucuya ynelik kitap, dergi ve gazete yaynlamak pek krl giriimler olmamtr. Bu yzyln sonunda Bat Avrupada ve ABDde burjuva kadnlarn eitim olanaklarndan daha ok yararlanabilmeleri sonucunda kadnlara ynelik yaynclk olarak adlandrlan, duygulara seslenen, romantik, ev ii hayat merkeze alan, edebi deeri tartmal yazn tr eliinde kitaplar, gazeteler ve dergiler yaynlanmaya balamtr. Yine bu yzyln sonunda anlan lkelerde eitlik ve oy hakk iin mcadele eden kadnlar, kitaplar, dergiler, gazeteler, risaleler, manifestolar, bildiriler, el ilanlar, afiler yaynlamak suretiyle feminist yaynclk anlaynn ilk rneklerini ortaya karmlardr. Bu yaynlarn en temel zellii srekliliklerin kesintili olmasdr. Basn alannda sermaye younlamas ve tekellemenin balad tarihi dnem iinde, ilan ve reklam gelirleri olmakszn yaynlarn srdrmeye alan sosyalist ve feminist basn mali basknn yan sra zerlerinde younlaan siyasi bask ve sansrden korunmak iin ou zaman yeraltna inmitir. Datm bir nevi abonelik sistemine dayal olarak srdrlen yaynlarn mr ise ksa sreli olmutur (Kker, 1996). lan ve reklam geliri olmakszn yayn yapmann srekli olmasa da mmknlnn anlalmas sonucunda yaynlarn kr amac gtmemesi ve reklam gelirlerine yaslanmamas bir ilke hline dnmtr. Bylece XX. yzylda feminist yayncln kk sermayelere dayal ve kar amal olmayan bir yaynclk politikasna ball esas hline gelmitir. Cinsiyet eitliini merkeze alan kadn hareketlerinin evresinde kurulan yaynclk politikasnn belirgin zellikleri yle sralanabilir: Kar amac gtmeyen, alternatif bir yaynclk anlayna ballk ve politik yaSIRA SZDE ynclk anlayna sadakat, Yeni yayn aralarn denemek ve yazl/szel/grsel/elektronik aralarn dnda ark, duvar yazlar, sokak sanatlar gibi yeni iletiim imkanlarn DNELM zorlamak, Eski ve yeni yayn teknolojileri arasnda tercih yapmamak, ikisini bir arada S O R U kullanmak, Okur/yazar, izleyen/yapmc ikiliklerini ortadan kaldrmak, Yerel ve uluslararas yayn alanlarn yelemek, DKKAT Ulusal yaynclk ebekelerinin ve datm zincirlerinin dnda kalarak, bu ebeke ve zincirlere kar srekli eletiri mekanizmas gelitirmek, SIRA SZDE Orta snf kadnlktan tretilen modern hikye kahramanlarnn temsilinin eksik ve abartl olduunu vurgulamak, Feminist hareketlerin ya da kadn hareketlerinin politik gndemini yaygnlaAMALARIMIZ trmay ncelemek. Konuyla ilgiliKdaha bilgileri Eser Kkerin Feminist Alternatif Medya zerine (LEF T ayrntl A P Yllk 1995-96, ss. 22-24) balkl makalesinde bulabilirsiniz. Cinsiyet eitliini merkeze SIRA SZDE T ELEV Z Y O N alan kadn hareketleri erevesinde kurulan yaynclk politikalarn erkek egemen yaynclk kltrnn retim politikalaryla karlatrnz.
D N E L M zelliklerle biimlenen yaynclk politikalar farkl lkelerde Yukarda sralanan N T ER N E T ve kltr deneyimleriyle iie gemitir (Byerly, C. M., Ross, farkl snf, etnik kken K., 2006). Bu ve onlarn zerine retilen bilginin okluu nedeniyle, aaS deneyimler O R U da okuyacanz blmde iletiim almalar alannda farkl lke deneyimlerini karlatran bilgi birikimi kastl olarak ihmal edilmi ve feminist yaynclk politikaDKKAT lar zerine sorunlatrlan ana temalar tartlmtr.
K T A P
SIRA SZDE TELEV ZYON
DNELM
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
5. nite - Medya
99
Bu ksm tamamlamadan nce deinilmesi gereken bir dier husus, iletiim almalar ile kadn almalar arasndaki ortaklktr. 1970lerin ortalarnda yeni toplumsal hareketlerin politik basks ile bilimsel bilginin retilme koullarna mdahale edilmesi sonucunda iki disiplinleraras alan olarak akademik at altna giren bu iki alan yakn ibirlii iinde varolmulardr (Hall, 2008). Bilimde cinsiyet krln amaya ynelen akademik bilginin oluturulmas dorultusunda iletiim almalar ve kadn almalar ortaklnda retilen bilginin sorunlatrd ilk tema, kadn okur ya da izleyicinin konumudur.
KADIN OKUR VE ZLEYCNN AAILANMASINA MKAN TANIMAMAK

A M A
Medyann cinsiyet eitsizliini ve cinsiyete dayal ayrmcl pekitirmek iin izledii teknikler ve yollar hakknda farkndalk kazanabilmek.
1960larn ortalarndan itibaren popler yaynlarn, zellikle de kadn magazinlerinin idealletirdikleri ve tektipletirdikleri kadnlk kurgusuna ynelik eletiriyi ieren metinler yaygn bir okur ounluu ile bulumutur. Kadnlarn tarihte grlmemi oranlarla yksek renimden yararlanmaya baladklar bu yllarda, Bat Avrupada ve ABDde niversite genliinin politik hareketleri iinde etkili olan feminist gruplar, kitle iletiim aralarnn rettii metinlerde kadn temsilin eksikliini vurgulayarak, orta snf gen kadn zerindeki basky tehis etmelerine imkan tanyan metinlere sahip kmlardr. Bakaldranlarn alt metni niteliinde olan bu metinlere, kendileri ile ilgili haberlerde kan dilin saldrganl da eklenince medyann dmanl sorunlatrlmtr. Bu sorunlatrmann iletiim almalarndaki ilk rnleri, 1980lerin bandan itibaren yaynlanmaya balayan almalarda gzkmektedir. letiim almalarnn ilk metinleri kadn okur ve izleyicinin popler metinlere yatknln irdeleyen ana akm almalarnn romanslara ve magazinlere snan kadnlarn gerekten katklar ve hayali bir dnyaya sndklar tespitinin yansz olmadn ortaya koymutur. Bu metinlerde ayn zamanda ana akm almalarnca dzeysiz diye nitelenen popler rnlerin tketicisi kadn Okurun da dzeysizliin verili kabul edildii tespit edilmitir. Simgesel yoketmenin sadece medyayla snrl olmad, ana akm yaklamlarda grgl aratrmalarn da kadn denekleri ataerkil n yarglarla hazrlanan sorular ve sonular nceden kestirilebilen bulgularla mahkum ettiklerini gsteren bir dizi alma, kadn okurun romanslarda, sabun kp dizilerde ve kadn magazinlerinde aslnda baka bir dnya zlemlerine bir d aradklarn ve mevcut basklara kar isel direnme barikatlarn glendirdiklerini dile getirmitir (Tuchman, 1978). Kadn izleyicinin ister sevda romanlar okurken, ister sabun kp dizileri izlerken uyuturulmu bir okur/izleyici olarak koltuuna yerlemediini bu popler metinler araclyla gndelik ev hayat ve arkada evresiyle iliki kurduunu, birlikte yaplan yorumlarla kendi farkndalk ve bamszlk alanlarn oaltma istei iinde olduklarn saptayan pek ok aratrma vardr (van Zoonen, 1997).
Ana akm medya almalar, Trkede ana damar, klasik, tutucu gibi kavramlarla da karlanan, ilevselci, nicel lmler ve snanabilir hipotezlere ncelik veren bir paradigmann ynlerdirdii iletiim almalarn betimler (Mutlu, 1998).
100
Kadnlarn kendilerini ifade etme olanaklarndan mahrum braklmalarndan duyduklar hnc anlatan ve hnla sevmenin eitli klklara brnerek potansiyel bir direnme halini gndelik hayatn iine SIRA SZDE kattn belirten Tania Modleski, (1982) kapitalist toplumlarda yaatlmayan DN Eballk LM feragat ve duygularnn devamllnn bu trlerle salandna iaret S Oetmitir. R U Romans, XII. yzyln ortasnda Fransada gelien D K K A Tovalyelerin ve genellikle aklarn konu alan edebiyat trdr.
Resim 5.1 Tania Modleski (1982)nin Hnla Sevmek kitabnn kapa

SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Feminist literatrde K T A Psabun kp (soup opera) dizileri zerine yaplm almalar zetleyen bir metin olarak Mutlu Binarkn Ben - Bir Kadn zne- ve Benim Sabun Kpklerim ya da Pembe Dizilerim (LEF Yllk94, ss. 41-64) makalesine gz atabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
Szlk anlam babann hkimiyeti olan ataerkillik, balangta aile reislerinin otoritesi zerine kurulu N T E R Nsistemleri ET toplumsal tanmlamak zere kullanlmtr. Bugn ise genel olarak erkek tahakkmn yanstan daha genel bir anlamla ykldr (Marshall, 1999). Sabun kp (soup opera) bir dizi trdr. Sabun kp anlamna gelen soap opera dizilerde ele alnan konularn hafiflii ve bu konularn ileni biiminin zensizlii eklinde de yorumlanabilmektedir. Ancak bu adlandrma trn ilk programlarnn sponsorlarnn sabun firmalar olmasndandr.
Kadn yurttalarn haklar kapsamnda dnlebilecek olan okur/izleyici haklar ile mevcut siyasal sistemin ileyii hakknda enformasyon aknn snrlln dile getiren aratrmalar, okur/izleyicinin sadece tketici olarak kavrandn gs N TKapitalist ERNET termektedir. demokrasilerin liberal hukuk rejimi iinde normatif ya da pozitif olarak dzenlenmi okur/izleyici hakk anlaynn gelitirilememesinin ve iletiim ve bilgi edinme haklarnn bireysel hak temelinde tanmlanmasnn bedelini haklar teslim edilmeyen kadnlar ar bir biimde demektedir. Bu durumun deiebilmesi iin yaynclk alanyla ilgili politikalarn kamu otoritelerince yeniden ele alnmas ve bu alanda politika reten sivil kurulularca dile getirilen aadakilere benzer taleplerin oaltlmas yerinde olacaktr: Kadnlara enformasyon salayan yazl iitsel grsel yaynlar iin kamusal mali destek salanmas, Kentlerde kamusal alanlarda kadnlarn tespit ettikleri sorunlara ynelik afi ve ak hava ilan panolarnn srekli tutulduu mekn dzenlemeleri, Kadn yazarlarn ve filmcilerin rnlerinin halk ktphaneleri iin ok sayda alnmas, Kentlerde kadnlarn sorunlarn birbirlerine aktarabilecekleri alanlarn salanmas, Kadnlarn bilinmez klnan yklerini aa karan yaynclarn kamu otoritelerince desteklenmesi. Kadnlarn mevcut iletiim ortam iinde enformasyondan yoksun braklmasna kar mSIRA SZDE cadele eden sivil toplum kurulularnn taleplerini zetleyiniz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
5. nite - Medya
101
Bu balk altnda kadnlarn enformasyon ak iindeki tanmszl temel sorun olarak kabul edilmitir. XIX. yzyln bandan haber itibaren kamusal bilgi aktarmnn temel metni olarak grlmektedir. Yaynclk alannda her trl iletiim aracnn tad haber ile kadn deneyimi arasndaki iliki kadnlarn deneyimlerini yeniden anlamlandrma imknn kstlayan modern demokrasiler iin kurucu bir ilikidir. Aadaki balk altnda, bu ilikinin toplumsal cinsiyet asndan nemi tartlmtr.
HABERSZ BR DNYADA BIRAKILMAK

A M A
Cinsiyet kr yaynclk trlerini ve rneklerini aklayabilmek.
Haber odasnn politik bir mekan olarak kabul, XIX. yzyln banda gazetecilik mesleinin taland bir dneme aittir. Burjuva kamusal alan iinde kamu yararna hareket eden politik ilevlerle donanm, toplum iinde herkesin gr ve kanaatlerinin aktarlmasna araclk eden gazeteciliin temsil gc, gl balarla sarld yandalarndan kaynaklanmaktadr (Keane, 1992). Yandalar ve herkes iin serbeste konuma hakk isteyen yaynclar, her trl toplumsal sorun zerinde birlikte konuarak yarglama ve eletiride bulunma hakkn kullanabilmek iin haberden medet ummulardr. Birlikte konuma ve konuulanlar bireysel olarak yarglayabilme hedefiyle her trl sansre kar oluu yasal ereveye alma giriiminin ad olan basn zgrl mcadelesi, haber odasn politik klan eylemliliklerdir (Kker, 1998). Ayn yzyln sonunda yitip gidecek bu politik ilevler ve eySIRA SZDEkaynaklarlemlerden geriye kalan ise haber odasnda neyin haber olduu, haber nn ne ve kim olduu, sayfa dzeninin nasl hazrland, nasl balk atlaca gibi uzlamlardr. Haber odasnn kendine zg hzl karar ve yaz retme D N E L Msorumluluu, muhabirin sokaklara aitlii ve kamu adna yarglama ve eletirme zerine temellenen meslek pratikleriyle balar kopan meslek erbapl, hzlla, nesnellie O R U ve yanszlna mitik anlamlar ykleyerek, siyasal gazeteciliin S doldurulamaz boluunu telafi etmeye ynelecektir. Meslek ilkeleri ve profesyonel deerlerin oluum sreci iinde her trl kadn ilgisini neredeyse tecrit eden XX. yzD meslek, KKAT ylda, iletiim sektrnde kadnlarn politik yayncl yeniden canlandrma abalar ile karlanca bu kez abartl bir biimde haberin nesnelliini ve yanszln SIRA SZDE yceltecek ve ticari yaynclk politik gszln meslek ethosu ile ikame etmeye ynelecektir. Bu uzlam kararlarnn merkezi nemi, meslein karar alma ve ynetim mekanizmalarndan kadnlarn dlanmasn kolaylatrd gibi, haberin AMALARIMIZ yksel bir kurgu olduu saptamasn da silikletirecektir.
T A ve P Demokrasi Basn zgrl-letiim zgrl tartmalarn, John Keanein KMedya (1992, stanbul, Ayrnt Yaynlar) ve Eser Kkerin Politikann letiimi letiimin Politikas (1998, Ankara, Vadi Yaynlar) balkl kitaplarndan daha ayrntl okuyabilirsiniz. TELEVZYON
Burjuva kamusal alan, liberal siyasal dzen feodal dzenin yerini alrken olumu olan bireylerin toplulukla ilgili kamusal sorunlar ve konular tartmak zere bir araya geldikleri arenadr. Jurgen Habermas, 17 ve 18. yzyllarda Bat Avrupadaki geliimini aklarken, kamusal alan tek tek yurttalarn pratik sorunlar ve devletin roln zgrce ve eletirel olarak tartabildikleri, mutlakiyeti devlet ile burjuva toplumu arasnda ortaya kan bir toplumsal SIRA SZDE olarak tanmlar. Habermasa gre kamusal alanda gerekleen bu kamusal aydnlanma sreci ok D ve kamuya NELM zaman alcdr ak grler arasndaki yarmayla karakterize olur. Kurumsal olarak S kamusal O R U alan, mlkiyete, serbest rekabetin bamsz ileyiine ve arz ile talep DKKAT dengesine dayanan katlmc demokrasi biimini almtr (Mutlu, E. 1998: 196-197).
SIRA SZDE
Meslek ilkeleri ve profesyonel deerler: Haber yklerinin seilmesinde, kurulmasnda AMALARIMIZ ve sunumunda kullanlan profesyonel kodlardr.
K T A P
TELEVZYON
1970lerin banda feminist eylemciler ve aratrmaclar, modern kapitalist toplumlarda duygu ve dnce alveriinde etkili bir yk olarak grdkleri haberin eril niteliini tarttlar. Geleneksel yklerden farkl olarak haberin nesnel ve yanNTERNET szlktan oluan halesinin ne anlama geldiini sorguladlar. inde deneyimin dilini barndrmayan yeni zamanlarn bu yksnn, zaman yalnzca imdiye indirgeyerek mutlaklatran, felaket, iddet ve skandaln yarataca korku ve endieyi
NTERNET
102
sze dkerek evcilletiren anlatsn vurguladlar. Gndelik yaam deneyimlerini dile getirmede mevcut anlat trlerinin yetersizliini ne srdler. Bu anlat trlerinin kalplad dile mesafelenen kadnlarn, imdi olup bitenlerden ziyade zamanszlam yk okuma ve yazma isteklilii ve buna ynelik gereksinimi ikame etmek iin romanslara ve dizilere yneldiklerine iaret ettiler. Ancak bu vurgularn tesinde kadnlarn iaret ettii temel sorun, felaket, iddet ve skandaln yeni anlatsnda yani haber anlatlarnda, sulunun srekli yeniden ilan edilii zerinedir. Doal felaketlerden siyasi skandallara kadar uzanan yelpaze iinde haber, gizli ve ak biimde toplumsal suun failine bir beden ina ediyordu, yani kadn bedenini bir kez daha sulu ya da kurban olarak seerek eril bilin dnn dile dklmesine yeni bir imkan sunuyordu. Bylelikle haber, olup bitenin bir aktarm arac olmaktan ok mevcut iktidar glerinin tanzim ettii gereklik kurgusunun gvenilir bir aktarm arac olarak kabul grd (Gill, 2007). Feminist kurumclar, egemen iktidar anlaynn haberin rasyonellik iddiasn kim, nerede, ne zaman, nasl, ne yapt sorularn ksa ve ak yantlar araclyla kurarken herkes iin gvenilir olmasn da sadelik ve standart olma kurgusuna dayandrdn iddia eden feminist kuramclar, biimi standartlatrlarak kiisellikten arndrlm haber yksnn yaynland aracn editr masasna ulanca yeniden toplumsallat ve yayn ortamnn ona ideolojik karakterini kazandrd grn oalttlar. Gazetede ya da televizyonda yaynlanan haber, yaynland aracn anlatsal zeliklerini yklenerek var olur. Sayfa tasarm ve blten oluumu, birbirinden farkl zellikler tasa da yzlerce gnlk olay iinden semeyi ve sunmay ierir. Haberin seilii ve yerletirilii yani yayna karakterini veren, onu okutan ve izleten editrlerin uzlamlar ve kurduklar erevelerdir (van Dijk, 1999). Bu uzlamlarn deimezlii ya da deiiminin yaval dikkat ekicidir. Bir yzyl iinde bu uzlam, haberlerin ancak yzde yirmisinde kadnlarn konu edinilmesini mmkn klar. Haberlerde kadn temsiliyetinin eksiklii kadnlarn birbirinden haberdar olma, yaamlarn blen skntlara ortak zmler retmek zere kendilerini ifade etme ve politik meruiyetleri iin bir gereklilik olan iletiim haklarnn engellenmesi anlamna gelmektedir. Gazetelerin ulusal politikaya ayrlan ilk sayfalar ile haber bltenlerinin ilk on dakikas iin yaplan seimlerde yzde 15lik bir temsiliyete ulaan konu alnmann okuyucu/izleyiciye ulalabilirlii, sayfa/bltenin ideolojik kuruluu nedeniyle iki engele taklmaktadr: Engellerden ilki, gazetelerin/haber bltenlerinin genele ulamak iin yanszla biim verme istekliliinden kaynaklanmaktadr. Kadn sorunlarn konu alan bir haber, kadnlarn geleneksel seimlerini konu alan bir dier haber ile dengelenmekte, ticari yaynclk dzen bekilii ilevini bu dengede srdrmektedir. Engellerden ikincisi ise haberin dilinde saklanmtr. Haberlerdeki szck seimleri ve cmle yaplar, cinsiyetilii gizleyecek ekilde rgtlenmitir. Kurulan edilgen cmlelerle habere konu edilen kadnlarn zne olma hlleri ortadan kaldrlr. Onlar edilgendirler, edilgen cmlelerin belirsiz failleridirler. Eylemlerindeki faillik cmle yapsnca ve szck seimince hapsedilir (van Dijk, 1999). Bu durum TV haberciliinde daha da belirginleir: Gerek dnyay temsil ettii ilan edilen haber filmlerinin grsel dilini sunan kamerann ardndaki gzn, kadnlarn yaam dnyalarn dlad unutulur. Kamera ardndaki gzn unutturuluu gazetenin arka sayfasnda seyirlik malzeme olarak kadn bedeninin ou zaman paralanm kesitlerini erkek okuyucunun beenisine sunar. Grsel dilin beeninin ideolojik karakterini gizleyen eril dnyann fantezileri ile biimlenen teknik ve estetik yaps, kadnlarn beenilerini kapsamamaktadr (Gill, 2007).
5. nite - Medya
103
Dlanan kadn beenilerinin yan sra, kadnlarn onuru da grsel dilin hafzasna kaytl deildir. Kadn konu alan haberlerin ezici okluu kurban kadn yklerini iermektedir. l kadn bedenlerinin plakln donduran kamera, kadnlarn insanlk onuruyla temellenen haklarn ihlal ettiinin farknda deildir. iddet kurbanlarnn hrpalanm bedenini sabitleyen kamera, kanl grntleri uzun sreli aktarmlarla sunarken kadnlarn haklarn inediinin farknda deildir. Saldr kurban madur kadnlarla saldrnn hemen akabinde yaplan uzun grmelerin yaynlanmasnn kadnlarn dehetinin satlmas anlamna geleceini editrler bilmemektedirler. Kadnn dehetinden avantaj salamann bir hak ihlali olduunu meslek erbab kendi arasnda tartmay ihmal etmektedir. Evine giren hrszn tecavzne urayan kadnn adnn, i yerinin, gndelik alkanlklarnn haberde konu edildii sklkla grlr. Haberin kadnlarn kiilik haklarna ynelik bu saldrs karsnda bavurulacak mercinin ihbar ve ikyet hatlar ile snrl grlmesi trajiktir. Sadece madurlarn deil, kolektif bir kimlik olarak kadnlarn yarg yoluna ynelebilmelerini mmkn klacak pozitif hukuk iinde dzenlemeler yerlemedike yayn yoluyla kadnn zel hayatnn gizlilii ve kiilik haklar zedelenmeye devam edecektir. Gazetelerde nc sayfa haberlerinde ve televizyondaki haber programlarnda, toplumsal bir sorun olarak fuhua dair ykler kurulduunda, kadnlarn bedeni orta mal grlmekte, yzn gizlemeye alan korku iindeki kadnlarn fotoraflar ve grntleri polis kameralarndan alnarak kullanlmaktadr. Bu fotoraflarn ve hareketli grntlerin kolaylkla mazur grlmesinin nedeni, kadnlarn fuhu sektrnn iinde olmas ile temellendirilmektedir. Bu iddeti mazur gsterici nedenler, bu sektrden balayarak yaygnlatrlmakta, nihayetinde erkein tahrik olmas gibi bireysel psikolojik tutuma kadar indirgenmektedir. iddet uygulayanlar tehlikeli yabanc, seks igdleri nedeniyle vahilemi kii, canavar olarak niteleyerek tahrik olma yklerine yer veren haber, fahieler- namuslu kadnlar kartln bir kere daha ina ederek, namuslu kadnn kendini, bedenini grnmez klmas gerekliliini zmni biimde onaylamaktadr. iddet sulularn mazur gren ve hakllatrc nedenleri dile dolayan ifadelerin kadnlarn onurunun inenmesi anlamna geleceine dair uylam henz kurulmam olacak ki yarg mekanizmalarnda olduu gibi medya anlatlarnda da dzenli olarak iddet sulusunun rfn kurban olduuna dair szel ve grsel detaylar srekli anlatma katlmaktadr. Kadnlarn maruz kald iddet duyurulurken haber anlats zaman zaman pornografinin dilini dn almakta, iddetin estetize edilmesine ynelik ifadeler habere bulatrlmaktadr. Bu haber satma stratejisinin kadnlarn kiilik ve yaam haklarna ynelik esasl bir tehdit barndrdn sylemek yanl olmayacaktr. Kadna ynelik iddetin ayrntl tasvirine ayrlan ksmn haber iindeki uzunluu bile haberin rasyonelliinin nasl krldn gsterdii gibi iddetin nasl normalletirildiini de gsterir. Kadnlarn iletiim haklar hangi yollarla engellenmektedir? Tartnz. SIRA SZDE iddet ve dehet anlatmnda rasyonelliini kaybetme tehdidi altnda olan haD N E L M inasnda ber anlats, bu tehdidi bertaraf etmek iin, rasyonelliin ve nesnelliin nemli bir yer tutan uzmanlk bilgisine bavurarak kadn uzman kamera nne kartr. Editrlerin adres defterinde yerini alan ve dolaysyla bilgisine S O R U sklkla bavurulan kadn uzman, belgelerin ve rakamlarn yardmyla, onu eriilebilir klan bir dokunma mesafesi uzaklnda olduu sans yaratan yakn plan ekimiyle, sunuDKKAT cunun zel nemini belirten tavryla haberin ve uzmanln cinsiyeti olmad idSIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
104
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
diasn bedenletirir. Bylelikle kadn politikac, kadn yarg, bilim kadn, kadn hekim, i kadn olarak haberin konusunun gerektirdii uzman etken cmlelerin sahibidir. Ancak konu olmann ve etken olmann bedeli, ataerkil kadnlk anlatsnn salamlatrlmasdr. Ataerkil kadnlk anlats kartlklarca retilir. Kadnlar SIRA SZDE aras dayanmay kran sradan kadn-uzman kadn kartln, masum kadn-fettan kadn, fedakr anne-cani anne, hretli kadn- kurban kadn kartlklar izler. DNELM Haber ykleri de sayfa dzenleri de bu kartlklar besler. Kartlklar aktaran cmleleri balklandran ya da alt yazya dntren ideolojik seim, kadn teS O R U ki yapc niteliktedir. Ticari ulusal yayncln bizini oluturan eril uylam, kamu dzenini tehdit eden sapknl ve sapml, kaosu, dzensizlii kadns gelerle dillendirir. Kadnlarn ortak iyisini arama adna politika yapan feminist rgtDKKAT leri son be yla gelinceye kadar aykr, marjinal, tuhaf, irkin, batc, dinsiz, entelektel sfatlar eliinde tanmlayarak bala kartan ticari yaynclk, tekileSIRA SZDE rin sapmln cmlelerine yerletirir. Cmlelerde yer alan olumsuz ifadeleri mulaklatran cad, cadaloz, bac, anarist, solcu, lezbiyen, feminist isimlendirmelerinden medet umularak tekilerin virs gibi toplum hayatn saraca korkusuna AMALARIMIZ seslenilir. Kadnlara ynelik ayrmc sylemlerin nasl ortaya kp gelitiine ilikin rneklere Eser K T A P Kker ve lk Doanayn Irk Deilim Ama... Yazl Basnda Irk Ayrmc Sylemler balkl kitabn (HOP, Ankara, 2010) okuyarak edinebilirsiniz. Korkutucu feminist karakteri yaratan haber ykleri, onun korkutucu olmayan izdmn yaratmakta gecikmeyerek eit haklar peinde mcadele veren, kadn eitimi ve dourganlkla ilikili salk sorunlarn nceleyen kadn hareketinin N T Eplana R N E T kartr. Kadnlar yardmseverlikleri araclyla tanmlayarak, isimlerini n cemiyet haberlerinde kadn iin alanlar olumlu ifadeler eliinde sunarak orta snf kadnln sesine yer aar. Orta snf kadnln beenilerine seslenme, hretli kadnn haberlerini zirveye kartr. Ticari yayncln haberlerinde sanat kadnlara ayrlan yerin kadn konu alan haberler iinde hatr saylr bir yer tutmas, hret ile sradan arasndaki kartl kurmaya ynelmenin sonucudur. Sradan kadnlar iin, hretli kadnlarn farklln iaret eden her cmle onun nasl sradan olduunun ortaya konulmasyla kapatlr. hretli ya da sanat kadn, mevcut geleneksel ataerkil deerlerin sunumu ve kaytsz artsz kabul iin birinci sayfaya yerletirilir. Toplumun konumakta zorland zel yaama ilikin sorunlar, yldzlarn aal hayatlar zerinden haberletirilirken, ihanet, boanma, iddet, pornografik yayna konu olma gibi sorunlarn hem ayr dnyalara aitlii vurgulanr hem de bu sorunlar zen yldzlarn geleneksel deerleri nasl kutsallatrdklar bala kartlr. Bylelikle yeni hayatn dayatt istekler ve talepler disipline edilmeye alr. Ticari yayncln bilgi aknn temel yklendirme biimi olan haberin yanll ve tarafllnn inas sorununu grdkten sonra, haber kadar etkili bir dier ada bilgi aktarma biimi zerinde durmak gerekir. Ticari yaynclk alannn varoluuna haber kadar katkda bulunan ilan ve reklamlar, orta snf kadnln yceltimine araclk eden temel metinler olarak kabul edilmilerdir.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
5. nite - Medya
105
ORTA SINIF KADINLIIN YCELTMNN BR ARACI OLARAK REKLAM

1970lerde politik kadn gruplarnca reklam metinlerinde kadnln seyirlik bir nesne hlinde sunumuna duyulan tepkinin dile getirilmesinin ardndan, 1980lerin bandan itibaren reklam zmlemelerinde kadn aratrmaclarn katks belirginlemitir. letiim ve kadn almalarnn ortaklat reklam zmlemelerinde gstergebilimsel yntemlerin kullanlmasyla ilgili tartmalar sonucunda reklam metinlerinin ok anlamllnn zmlenmesine ynelik bir dizi alma yaplmtr (Byerly, Ross, 2006). Yaplan almalara dayanarak u saptamalar yapmak mmkndr: Yazl ve grsel reklam metinleri kadnlarn yaam alanlarn ev ile ilikilendirip bu ilikinin mutlaklatrlmasna dair srekli bir yk kurar. ki yz yllk tarihi iinde reklamlar, mutlu ev kadnnn gereksinimlerini yeniler. Zenginlik ve refah beklentilerine anlat oluturan reklam metinleri iin annelik vazgeilmez bir kadn figrdr. XX. yzyln son eyreinde annelik, sper annelerin zenginlik ve refah iindeki anlatm ile birletirilmitir. Ev ve i hayat arasnda prltsn koruyan sper annenin neeli kouturmas, yeni tketici kimliinin yasland kadn kurgusunu ele vermektedir. Beyaz rkn gzellik anlayna dayal kadn bedeninin gsterimi reklam metinlerinde hkimiyetini yitirmemi olsa da reklamlarn kadn bedeninin standart gzellii zerine kurulu seicilii zaman ierisinde deimitir. Kadns gzelliin kendine bakm ve gven ile ilikisi reklamlarn ikincil metinleri haline dnrken, kendinden memnun seim yapabilen gzel kadn olmann okusunun rnle paylalma zarureti metin iinde gizlenmitir. Reklamlarda yazl metinlerin azalmas ve grsel imgelerin artmasna kout olarak simgesel yan anlamlar oaltma giriimine batl beyaz burjuva erkein uluslar aras zemine kaydrlm cinsel fantezileri elik etmi, hizmette kusur etmeyen Asyal kadn gibi basmakalp yarglar reklam metinleri iinde sklkla kullanlagelen geler hline gelmitir. Ulusal dzeyde kadn gzelliini kendine deer vermek ile eletirmeye meyleden reklam metni, baka lkelerinin kadnlarn deersizletirme yoluna bavurmaktan kendini alamamaktadr. XX. yzyln son eyreinden itibaren erkek bedenleri zerinde grnmezlik zrh delinmeye balasa da reklam metinlerinde evin iine erkein, zellikle yakkl erkein girmesi engellenmektedir. Gdk spermen figrnden tretilmi deterjan kahramanlar ev hizmetine yardmc olurken, ak meknlarda amar asan nl yakkl erkeklerden yararlanlmas yoluna gidilmek suretiyle ev yabanc erkekten korunmaya devam etmitir. Grsel reklamlarda d sesin erkeklii korunmaya devam etmektedir. Karar vericinin ve uzmanln sesinin cinsiyeti konusunda tercihin deimezlii olaanlatrlmtr. Kadn magazinleri bata olmak zere sreli yaynlarda yer alan reklam metinlerini estetize etme giriimi sz konusu metinlerin iletilerini bulanklatrmakta, ticari etkinliklerini sanatn himayesine sokmaya almaktadr. Bylelikle kadn bedeni zerinde kurulan kontrol alan geniletilmeye allmtr. Reklam metinleri dier medya rnleri ile yk benzerliini salama ynnde bir ortaklk kurma yoluna gitmiler, dramatik kurgularn glendirmiler, ksa yknn anlatlma skln artrmlardr. Bu yklerin eliik iletilerle ykl olmas, artcln ekiciliini sunmakta ise de geleneksel kadn ykclne yaslanmayan bir yklemenin yaygnln artrmtr.
Gerek szl, gerekse szl olmayan gstergelerin ve ilevlerinin aratrlmasna gstergebilim ad verilir. Gstergebiliminin temel oda vardr: Gstergenin kendisi, gstergelerin dzenlendii kodlar ya da sistemler ve gstergelerin iinde iledii kltr.
106
SIRA SZDE
Reklam metinlerinde egemen olan kadn temsiline ynelik birka rnek veriniz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
MEDYADA ALIAN KADINLARIN KONUMU

DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
Betty Friedann, Kadnln Gizeminde kadn magazinlerinin orta snf AMALARIMIZ Amerikan kadnn neredeyse agorofobik hle getiren gzel evlerin umutlu ev kadnlar olarak temsil edililerinin K etkilerini T A P ortadan ykc kaldrmak iin daha ok sayda kadnn ticari medyada almas gerekliliini ileri srmesinin T E L E V Zhenz Y O N on yl zerinden gemeden ticari medyada alan kadn saysnda art trendi belirmeye balamtr.
N T E R Nsonundan ET 1970lerin itibaren kapitalist demokrasiler, XVII. yzyldan sonra bir kez daha kurallardan arndrlm bir ortam talebini ykselten yeni liberal yaync birlikleri ile karlaacak ve enformasyon aknn ulusal snrlar aan krll, ulus ar sermaye hareketlerinin gcnn bu alanda snanmasna yol aacaktr. Bu snama srecinde, yeni iletiim ara ve ortamlar belirecek, kitap, gazete, dergi, radyo hatta televizyon geleneksel kitle iletiim aralar olarak nitelenecek, bilgisayar temelli iletiim ortam ve aralarnn oalmas ile siber yaynclk trleri alara dayal hzl bir akkanlk kazanacak, mekn gerekirliini ortadan kaldracak, alanlarn kurumlaryla ilikisi de meslek rgtleri ile alanlar arasndaki ibirlii de esnekleecek, Bat Avrupada zelleen ve ABDde arlam yaynclk alarna gmlen radyo ve TV yayncl, tekelleen uluslararas medya baronlarnn kontrolne girerken bamsz yaynclk da nternet kablolar arasnda kendine yer arayacaktr.
letiim sektrnde mevcut istihdam politikalarnn cinsiyeti ynelimleri S O R U hakknda bilgi edinmek suretiyle, iletiim alannda cinsiAM A yet eitlii nndeki barikatlarn kaldrlmas ynnde oluturu4 lan bilgi birikimini zetleyebilmek. DKKAT 70lerin banda Batl kaResim 5.2 pitalist lkelerde ticari medSIRA SZDE Betty Friedann yada alan kadn orannn Kadnln Gizemi yzde yirminin altnda olkitabnn kapa duu rakamlarla kantlanAMALARIMIZ mtr. Bu yllarda en etkin sosyalleme arac olarak kabul gren televizyonda alK T A P an kadnlarn orannn yzde onu bulmad ilan edilmitir. Aratrma bulgular, TELEVZYON sektrde alan kadn saysnn cinsiyeti iblm uyarnca yeniden blndNTERNET n, btn st dzey yneticilerin, foto muhabirlerinin, kamera tutanlarn erkek, btn dzelticilerin ve montajclarn kadn olduunu, lke rnekleri araclyla gstermilerdir. Medyada 1975ten itibaren yayncl meslek olarak seen kadn saysnda ciddi bir art olmasna ramen st dzey ynetici kadn saysnda ok snrl bir art olabilmitir. rnein Batl kapitalist lkelerde st dzey ynetici statsndeki kadn oranlarnn yzde 15 ve civarnda kald sylenmektedir. Kadnlarn farkl sektrlerdeki kariyerleri nnde kurulan barikatlar simgeletirmek iin kullanan cam tavan teriminden yardm alarak medya sektrnde ynetici konumlara gelmede cam tavann kalnlnn dikkat ekici olduu belirtilebilir (van Zoonen, 1994). Haber odalarnn eril kltrnn zor deimesinde etken olan kaln cam tavan, kadnlar orta dzey ynetici konumuna yerletirmektedir. Yardmc asistandan ef editre uzanan kariyer yolunun devam etmemesi iin kadnlarn medeni hal seimleri de ie yaramamaktadr. Evli ve ocuklu olan erkek meslektalarna gre daha ok bekr ve ocuksuz olmalar da kariyer ykselilerine destek salayamamaktadr. alma yasalarnca tannan annelik ve doum izinleri, meslein uzun alma saatleri ve srekli sokakta alma gerekliliine ilikin erkek dnyasnn yarglaryla karlanca bu haklar kadnlar iin hak olmaktan kmakta, meslei brakmann/braktrlmasnn nedeni olarak grlebilmektedir (Norris, 1997). zellikle yerel dzeyde alan kadn muhabir ve yaynclarn mesleki kariyerlerinin kesintiye uramasna neden olarak gebelik ve doum srecini grdkleri eitli aratrmalarla ortaya konulmutur.
5. nite - Medya
107
Kamusal alan ve kadnlar/kadn kamusu konusunda daha fazla bilgi edinmek iin, Nancy Frasern Kamusal Alan Yeniden Dnmek: Gerekte Varolan Demokrasinin Eletirisine Bir Katk (zbek, M., Kamusal Alan (2004) iinde s. 103-132), Aksu Borann Kamusal Alan Sahiden Kamusal m? (zbek, M., Kamusal Alan (2004) iinde s.529-538) ve Eser Kkerin Sakl Konumalar (zbek, M., Kamusal Alan (2004) iinde s. 539-550) balkl makalelerini okuyabilirsiniz. Kamu hizmeti yayncl, genellikle bir kamu kuruluu olarak rgtlenmi yayn kurumunun, toplumdaki herkesin eit bir biimde eriebildii yaynlarnda, haber verme, eitme ve elendirme ilevlerine gre dengeli program tr dalmn sunmas ve politik konularda tarafszl ve dengelilii gzetmesidir.
Ticari yayn kurulularnn cam tavan, kamu hizmeti yayncln kurumsallatran kurulularn atsnda da durmaktadr. Kamu hizmeti yaynclnn rnek kuruluu olarak nitelenen ngiliz Yaynclk Kuruluunda (BBC), 1990l yllarn banda karar alma pozisyonuna sahip st dzey ynetici kadn alan oran yzde onu bile bulmamaktadr. BBC, 1990larn banda kadnlar ve etnik aznlklar iin pozitif ayrmclk siyasalar uygulama karar alarak 2000lerin banda st dzey ynetici kadn orann yzde 30lara ykseltmeyi hedeflemitir. BBCnin bu karar politik yaamda olduu gibi toplumsal yaamda da kota uygulamalar yoluyla tarihsel olarak ortaya km eitsiz ilikileri ksmen giderebilmek iin, ayrmcla bavurulmas gereini ortaya koymaktadr. Ayrca bu karar, kamu hizmeti ve kamu yararn nceleyen ve kamu yararnn iine kadn kamusunun yararn da katarak yeniden tanmlayan bir zihniyet deiiminin, ancak kamu hizmeti yayncl kapsamnda gerekleebileceine de tanklk etmektedir. Kadnlarn greli olarak daha byk saylarla almaya balad 1980li yllardan itibaren, medya sahiplii de medyada kullanlan teknolojiler de yeni bir deiim evresine girmitir. Esnek retim modelinin ilk uygulanabilirlik imkn bulduu alanlardan biri olarak medya, kendisine yeni katlan eitimli ve uzmanlam kadna geici alan konumu yklemi, i gvencesinden yoksun bir alma ortam sunmutur. Sektrde almak transferlerle srdrlmekte, alma ofislerinden uzun sreli uzak kalma durumunu da ieren serbest alan olma hali isiz olmay zaman zaman ikame etmektedir. Serbest alan gazeteciler arasnda kadn gazeteci orannn hayli yksek oluu, tam zamanl alan konumunda erkek alann yelenmeye devam ettiine iaret etmektedir. Bu iaret edi, geici iin kalc karakterini gsterdii gibi, cinsiyeti i blmnn yeni biimler bularak devam ettiini de gstermektedir (van Zoonen, 1994). Yeni liberal politikalar gdmnde rgtlenen kuralszln kural olarak tayin edildii, i yasalarnn yok sayld, i gvencesinin koruyucusu sendikalarn i yerlerinden uzaklatrld alma ortamnda cinsiyeti i blm eski biimleriyle devam etmektedir. Sektrde alan kadn gazeteci-yaync oranlarnn, 2000li yllarn banda alanlarn neredeyse yzde krkna yaklat bilinmektedir. Bu saylar iletiim meslek liseleri ve iletiim fakltelerinde okuyan kz renci oranndaki artla da uyumludur. Bat lkelerinde yaplm pek ok aratrma, dnyann dier corafyalarnda otuz yldan beri medya sektrnde kadn alanlarn niceliksel artn ve sosyal profillerini ortaya koymaktadr. Bu almalarda, Yaync kadnlarn 25 yan altnda olduklar, Yksek renimli olduklar, Kentlerde yaadklar, Erkek alanlara kyasla daha ounun bekr olduu, Erkeklerden daha az kazandklar, Mesleki kariyerlerine daha sk ara verdikleri, Daha ok haftalk ya da aylk dergilerde ya da yerel ve blgesel yayn kurulularnda almay yeledikleri, Radyo alan kadn saysnda artn dier iletiim aralarna gre daha yksek olduu tespit edilmitir. Ayrca bu almalarda, televizyonlarda sunucu olarak alan kadn saysnda dier alanlara oranla byk bir art olduu kaydedilmitir. yz yldan beri kendilerine kapal tutulan, kurallar ve mesleki deerleri kadnsz zamanlarda oluturmu gazetelerin kadn sayfalarnda almakla ie balayan kadnlarn daha ok eitim, salk ve kltr sayfalarnda altklar saptanmtr. Radyo ve televizyonlarn
108
haber odalarnda almaktan ziyade sohbet programlar yapp sunan kadnlarn, mesleki zerkliklerini ok nemsemedikleri, dzeltme ve uyarlara ak olduklar, ar i yk altnda altklar da saptanmtr. Medya kuruluunun mlkiyetine sahip kadn oranlar, tm oranlar iinde en dk olmaya devam etmektedir. Cinsiyetilik, meslek iindeki i alanlarnn ayrmasnda da kendini gstermektedir. Politik ve ekonomik iktidar evreleriyle ibirlii gerektiren muhabirlik-yazarlk alanlarnn yan sra diplomasi, spor muhabirlii, spor program yapmcl gibi alanlar da kadnlarn daha az saylarla alt alanlar olarak kaydedilmektedir. zellikle ciddi gazeteler ve dergiler, politik yaamn girift yollarnn kadnlara almas konusunda ekingen davranmakta, kamu yararna alan habercinin eril kimliinin nesnel yann muhafaza etmeye almaktadr. Buna karlk salk, kltr, turizm ve eitim konularnda haber toplama ve programlatrma ilerinde daha ok sayda kadn alabilmektedir (Norris, 1997). Giderek daha fazla grsel materyal zellikle de fotoraf kullanmna alan yazl basn ile kamera araclyla hareketli grntye odaklanm grsel basnn teknik gznden kadnlarn dlanmas, hem fotoraf servislerini hem de kamera(man)lar daha da erkeksiletirmitir. Kadnlarn yayn kurulularnda en ok istihdam edildii alann reklam ve ilan servisleri olduu da grlmektedir. Ricac olmak ve ikyetleri dinlemek zere kurulan servislerde cinsiyeti iblmnn bir kez daha yeni koullarda dzenlenebilecei btn sektrlerde olduu gibi bu sektrde de grlmektedir. ster ke yazar olarak ister program yapmcs ve sunucusu olarak kadn alanlar, kaliteli ve iyi yaam biiminin rehberliini stlenerek yldz ke yazarlar ya da programclar olarak istihdam edilmektedirler. Yldzlatrlm ke yazarlar ve programclar olarak kadnlar, iyi yaam klavuzluunu srdrebilmek iin srekli yeniletirdikleri reeteleri ile kadn sayfalarnda ya da kadn kua saatlerinde gr ve dncelerini dile getirmektedirler. Haber yklerini ve yorumlar kiiselletirmekte, sorun arlkl metinler yerine insan yklerini anlatmay yelemekte, yklendirmeye kadns stil katmaktadrlar. Ayn zamanda bu kadnlar zel-mahrem yaam ile kamu yaam alanlar arasnda zoraki kurulan snrlarn kolaylkla nasl geilebileceini rnekleyen metinler oluturarak, zel yaamn kamusal alann nasl ayrlmaz bir paras olduunu gzler nne sermi ve yzyldr kamu nnde konuulamayann ortaya dklne araclk etmilerdir. Haber yksne yumuak biim veren bu dokunular, hem geleneksel kadn ilgi alan olarak kabul edilmesine ramen gda ve giyim sanayi tarafndan ele geirilen yemek ve moda zerine grlerin yeniden kadnslatrlmasn hem de ev ii iddetin, kt muamelenin sorunlatrlmasn ve eskitilmi kutsal aile masallarnn yenilenmesini mmkn klmtr. Ticari yayncln, st kademelerde alan kadn yldz yaynclarn yaldzl dnyalarn sunmaktaki sraryla, istihdam koullarndaki cinsiyeti uygulamalar grnmez hale getirdii sylenebilir. Eitliki fenimist aktivistlerin 1970lerin daha ok sayda kadnn almas ile medyann cinsiyeti kalplarnn krlaca ngrs, ataerkil kapitalist iktidarlarn kadnlar yeniden dlayc taktikler kefetmesiyle geersiz klnmtr. Sektrde niceliksel arta ramen cinsiyeti i blmnn artarak devam etmesinin bir nedeni de kadnlar aras dayanmann krlmasdr. Bir iktidar stratejisi olarak kadn alanlarn birbiriyle olan ilikilerinin sadece kiisel balar araclyla kurulmasn kolaylatran alma koullarnn beslenmesi, geleneksel yarglar ieren cmlelerin gcn artrmakta ve bir i yeri olarak haber odasnn kadnlarn birbiriyle kyasya her trl feminen silah kullanarak mcadele ettikleri bir rekabet
5. nite - Medya
109
ortam olarak grlmesine imkn hazrlamaktadr. Gvencesiz alma ortamnda kadnlar aras gen-yal, deneyimli-deneyimsiz, okullu-alayl klklarna brnerek sren rekabet, meslek ii konumalarda merkezi bir yer almakta, ykselmek ya da kalmak iin gzel kadn, metres, sevgili, apkn kz olmay yeleyen kadnlarn baar hikyeleri devreye sokulmaktadr. Bu hikyelerin dolam sadece i gvencesi olmaynn stn rtmekle kalmamakta, alma ortamnda cinsel tacizin konuulmasn da engellemektedir. Geleneksel olarak alma yaamna aile balar araclyla katlan ve bu balar tarafndan korunan kadn gazeteci prototipinin deimi olmasna karn alma yaamndaki bu ataerkil izdm, kadnlar koruyucu olduu iddia edilen hamilik ilikilerinin srdrlmesine imkn tanmaktadr. Kadn meslek birlik ve rgtlenmelerinin etkisizlii veya azl kadnlarn alma ortamnda yaadklar zgl sorunlar ifade edememesine katkda bulunmaktadr. Akredite edilen haber kayna tarafndan reddedilme korkusu, kadn yaync ve muhabiri cinsel kt muameleye ak hle getirirken etkisizletirilmi mevcut meslek rgtleri, i yerindeki cinsel tacizi sorunlatrmakta yetersiz kalmaktadrlar. Ticari yaynclk ortamnda alan kadnlarn ekonomik ve sosyal haklarnn srekli ihlali ve bu ihlallerin meslein yaanmas gerekli bir mezlik dnemi evresine sktrlarak suskunlukla geitirilmesi, hak ihlallerini sorununun sacayaklarndan birini oluturmaktadr (van Zoonen, 1994). yerlerinde kre ve ocuk bakm odalarndan dahi mahrum braklan ve gece saatlerinde almaya zorlanan kadn muhabirlerin ve yaynclarn, yerinde hi ayrmclk grmedim, bu meslein diisi ve erkei olmaz, gazetecilik mesleinin altn kurallar alan herkesi balar. trnden mesleki aidiyetlerini yceltme yolunu semelerinin nedeni, kamu yararna adaleti tesis etme ve kamu karn kurumsallatrmak iin, XIX. yzylda var edilmi bu meslein politik niteliinin zlmesi ve modern kapitalist toplumsal rgtlenmenin korporatif rtsnn ataerkil ilikileri gizlemesidir. Son yirmi yl iinde gl bir sermaye younlamasnn dayatt rekabeti ortam, meslek ilkelerini yeniden talandrm ve stn meslek ahlak gerekirliini ne karmtr. Yceltilmi profesyonalizm, alanlarn her trl hak aray politikalarnn nne ekilmi barikatlardan birini oluturmaktadr.
TRKYEDE MEDYADA ALIAN KADINLARIN DURUMU

Trkiyede gerek ticari yaynclk gerekse kamu hizmeti yayncl alannda istihdam edilen kadn alan saysna ulalamamaktadr. Trkiye statistik Enstitsnn ve Kadn Stats Genel Mdrlnn Trkiyede medya alan kadnlarn saysn ieren bilgileri oluturamam olmas, kadnlarn bilgi alma zgrlne ynelik bir kstlamay iermektedir. Kadnlarn enformasyon ile donatlmalar dorultusunda sorumluluklar stlenmi ynetimlerin pozitif ykmllklerini yerine getirmedii grlmektedir bu da kadnlarn iletiim zgrl haklarnn engellendii anlamna gelir. Ynetimin bilgi verme ykml her ne kadar Bilgi Edinme Hakk Kanunu erevesinde dzenlenmi ise de ynetsel yap iinde kurulularn gerekli bilgiye sahip olmadklar gerekesiyle bilgileri kamular ile paylamaya gidemeyecekleri aktr. Bilgiye eriim kadar bilgi oluturma da bilgi alma zgrl erevesinde deerlendirilecek olursa kolektif hak sahibi olarak kadnlarn bu engelleme karsnda hak ihlaline uradklarn dile getirme olanaklar domaktadr. kinci ve nc kuak insan haklar kavray sadece bireylerin deil, kolektif kimliklerin de hak sahibi olarak ynetimlerden kendilerinin yetenekli klnmasn ve kendilerini ifade edecek aralara sahip klnmalarn talep etme olana-
110
Pozitif ayrmclk, sadece yasa nnde eitlik anlaynn soyut bir nitelii olduu ve toplumsal hayatta fiili eitlie ulaabilmenin olanan yaratmad fikrinden hareket ederek gerek, fiili eitlii salayabilmek iin dezavantajl gruplar lehine alnacak etkin nlemler erevesinde deerledirilir. Pozitif ayrmclk siyasalar, kamu kurum ve kurulularnn politikalarnn oluturulmasnda dezavantajl gruplarn yaad eitsiz durumun giderilmesine dnk olarak retilen zm nerilerini kapsamaktadr.
n sunmaktadr. Hem ifade zgrl hakk, hem de iletiim zgrl yalnzca bireylerin deil kolektif aidiyetlerin de konumasn yasal teminat alma zorunluluuna dayaldr. Kadnlarn kendilerini ifade edecek aralardan ve yeteneklerden mahrum braklmas hak ihlallerinin zeminini oluturmaktadr. Bu balamda medyada alan kadnlara ilikin veri tabannn yokluu ynetsel bir kusur olarak grlebilir. Gerek ulusal gerek yerel dzeyde sektrde kadn alann sosyal profillerini betimlemeye imkn verecek herhangi bir veri tabannn oluturulmam olmas, Trkiyenin istisnai durumudur. Trkiye ile ilgili niceliksel bilgilerin toplanamam olmas, lkeler arasnda kyaslama yapmaya dahi izin vermedii gibi ,Trkiyeye ilikin gzlemlerin dorulanmasnada olanak brakmamakta ve uzun dnemli deiimleri aklayabilmeyi imknsz klmaktadr. Elbette Trkiyedeki durum, dnyadaki genel hlden byk farkllklar gstermemektedir. Trkiyeye ilikin bilgiler ya niteliksel aratrma teknikleriyle yaplan dolaysyla da az sayda grmeciden elde edilen bilgilere dayal yksek lisans almalarnn verilerine ya da sektrde alan kadn gazetecilerin kiisel abalaryla topladklar verilere ve gzlemlere dayanmaktadr. Ticari yayn kurulularnn zellikle 1990l yllarn bandan itibaren srdrdkleri istihdam politikalar, alanlara ilikin bilgilerin gizli tutulmas nedeniyle kamu ile paylalmamtr. Trkiye statistik Enstits 2005 ylnda medyada alan kadnlar hakknda bilgiyi ieren bir anket almasna gitmise de bu almann sonular da yaynlanmamtr. Sektrdeki TRT ve RTK gibi kamu hizmeti yapan yaync ve dzenleyici kurulularn istihdam politikalar, ticari yayn kurulularndan farkllk gstermektedir. Kurulduklar tarihlerden gnmze kadar uzanan dzenli kadn alan istatistiklerini oluturamam olduklar saptanan bu kurulularda alanlarn te birinin kadn olduu sylenmektedir. Her iki kurumda da st dzey ynetici olarak alan kadnlarn orannn ancak yzde bire ulat, kadnlarn daha ok orta dzey ynetim kademelerinde younlat gzlemlenmektedir. Kamu hizmeti yayncl kurulularnn sahici bir kamu hizmeti yaynclna ynelebilmesi iin kadn alanlar iin konulan cam tavanlar ortadan kaldracak pozitif ayrmclk siyasalarn benimsemeleri gerekirlii ynnde bir toplumsal talebin oluturulmas zorunludur. Yukarda BBC rneinde grld zere karar alma mekanizmalarnda yzde otuz kadn temsilini mmkn klacak istihdam programlanmas yoluyla kadn alann glendirilmesi ayn zamanda kamu hizmeti yaynclnn ncelikli sorunlarndan birinin kadn kamusunun iradesini kapsamak olduunu ortaya koyacaktr. Trkiyenin bir baka istisnai durumu da yaynclk alannda rgtlenmi kadn meslek rgtnn bulunmaydr. Ticari yayncln hak ihlallerine kar uluslararas bir platform oluturan kurulularn nemlice bir ksmnn yerel kadn meslek rgtleri olduu grlmektedir. Ticari yayncln cinsiyete dayal ayrmcl nasl yaplandrdn gzler nne seren medya izleme etkinliklerinin payda kurulular da yine bu rgtlerdir. Ulusal dzeyde rgtlenen kurulularn blgesel i birliine giderek bu sektrdeki cinsiyeti uygulamalar grnr klmak iin konferanslar ve zirve toplantlar dzenleyerek, kadn gazeteci ve yaynclarn biraradaln glendirme yoluna gittikleri de bilinmektedir. Kadn gazeteci ve yaynclarn rgtlenme haklar nndeki grnmez duvarlarn varlna iaret eden bu yokluk hli, sektrn cinsiyetiliini apak eden bir durumdur.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
5. nite - Medya
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
111
Trkiyede medyada alan kadnlarn konumlaryla ve kadnlarnKmedyada T A P temsilleriyle ilgili olarak MEDZ grubu tarafndan hazrlanan Medyada Cinsiyetilie Son (2008) kitabndan yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON Resim 5.3
NTERNET
Medyada Cinsiyetilie Son (2008) kitabnn NTERNET kapa
112
zet
A M A
Bir g oda olarak medyann kadnlarla ilgili bilgi ve enformasyon akn snrlama biimlerini tanmlayabilmek. Kadnlarn medya ile ilikisi iletiim aralarnn toplumsal bilgi alveriinin ana mecras hline geldii uzun tarihsel dnem iinde yaanan dnmlere paralel olarak sorgulanmaktadr. letiim aralarnn bilginin dolamnda merkez g hline gelmesi kadnlarn medya ile kurduklar ilikinin niteliini daha nemli klmaktadr. Feminist aktivistler bir yandan kadn kamusallnn snrlarn kendi yaynlarn kararak zorlarken, dier yandan ticari yayncln ataerkil yapsn deifre etmeye ve dntrmeye almtr. Medyann cinsiyet eitsizliini ve cinsiyete dayal ayrmcl pekitirmek iin izledii teknikler ve yollar hakknda farkndalk kazanabilmek. Habercilik pratiklerinde belirginleen profesyonel meslek ilkeleri ve deerleri bir yandan kadnlarn ortak yaamlarna ilikin sorunlarn dile getirilmesini grmezden gelirken dier yandan haber seimi ve sunumlaryla kadnlarn dezavantajl toplumsal konumlarn pekitirmektedir. Erkek izleyiciye hitap eden bir tr olarak haberciliin mevcut yerleik eril dili iinde kadnlar kendilerine ya madurlar, tanklar olarak ya da uzmanlk bilgisine sahip kadnlar olarak yer bulabilmektedir. iddete urayan kadnn kii hak ve zgrlklerinin grmezden gelindii, iddetin estetize edildii bir haber dili kadnlarn maruz kaldklar iddetin hakllatrlmasna araclk etmektedir.
A M A
Cinsiyet kr yaynclk trlerini ve rneklerini aklayabilmek. Televizyon yaynclnn gelimesiyle birlikte haber dndaki trlerdeki cinsiyet kr yaynclk anlay mevcut eitsizlikleri ve ayrmcl pekitirici bir rol oynamaktadr. 1980lerden itibaren kadn aratrmaclar reklamlar zerine ilgisini artrmtr. Reklam metinleri araclyla kadnlarn ev iiyle snrlanan yaamlar belirginletirilmekte ve mutlu ev kadnlar olarak kadnlar kendilerine reklamclk sektrnde ayrcalkl bir yer bulmaktadr. Ev-i hayat arasnda koturan, geirdii eitli dnmlerle birlikte belirli bir gzellik anlay ile erkek beenisine sunulan beden olarak kadnlar reklam metinlerinin belirgin figrleridir. letiim sektrnde mevcut istihdam politikalarnn cinsiyeti ynelimleri hakknda bilgi edinmek suretiyle, iletiim alannda cinsiyet eitlii nndeki barikatlarn kaldrlmas ynnde oluturulan bilgi birikimini zetleyebilmek. retilen metinlerin cinsiyeti yapsnn yannda medya alanlarnn cinsiyete gre dalmndaki durum da kadnlar asndan bir dezavantaj gstermektedir. Mesleki ilke ve deerlerin oluum srecinden bugne yaynclk belirgin bir arlkla erkeklerin istihdam edildii, kadn alan oranlarnn zelliklede ynetici pozisyonda alan kadn olranlarnn olduka dk seyrettii bir sektr olagelmitir. Kadnlarn medya sektrnde giderek artan istihdamna ramen kariyerlerindeki ilerleme kesintiye uramakta ve grnmez engeller kadnlarn mesleki ilerleme ve baarlarn sekteye uratmaktadr.
A M A
A M A
5. nite - Medya
113
Kendimizi Snayalm
1. 19. yzyl sonunda eitlik ve oy hakk iin mcadele eden kadnlarn ilk yayn rneklerinin en temel zellii nedir? a. Srekli olmamalar b. Ksa olmalar c. Ucuz olmalar d. Resimli olmalar e. Reklam almalar 2. 19. yzyln sonunda aa kan ilk feminist yaynclk rneklerinin ierdii temel talepler aadakilerden hangisidir? a. Krtaj hakk b. Cinsel zgrlk c. Eitlik ve oy hakk d. Dinsel zgrlk e. Kre ve bakm hizmetleri 3. Aadakilerden hangisi cinsiyet eitliini merkeze alan kadn hareketleri evresinde kurulan yaynclk politikalarnn belirgin zellikleri arasnda yer almaz? a. Kr amac gtmeyen alternatif bir yaynclk anlayna ballk b. Politik yaynclk anlayndan uzaklama c. Yeni yayn aralarn deneme d. Okur/yazar, izleyen/yapmc ikiliklerini ortadan kaldrmak e. Ulusal yaynclk ebekelerinin ve datm zincirlerinin dnda kalmak 4. Hangi yzylda haber odas politik bir mekn olarak kabul edilmeye balanmtr? a. 17. yzyl b. 18. yzyl c. 19. yzyl d. 20. yzyl e. 21. yzyl 5. Aadakilerden hangisi 1970lerin banda feminist eylemci ve aratrmaclar tarafndan haberin eril niteliine ynelik ne srlen eletiriler arasnda yer alamaz? a. Meslein karar alma ve ynetim mekanizmalarnda kadnlarn yer almas b. Haberin nesnelliinin ve yanszlnn sorgulanmas c. Gndelik yaam deneyimlerini dile getirmede mevcut anlat trlerinin yetersizlii d. Doal felaketlerden siyasi skandallara kadar haber anlatlarnda toplumsal suun faili olarak kadnlarn kodlanmas e. Haber metinlerinde eril bilin dnn dile dklmesi 6. Aadakilerden hangisi kadnlarn iletiim hakkn engelleyen unsurlar arasnda yer almaz? a. Haberlerde kadn temsiliyetinin eksiklii b. Eril haber dilinin egemenlii c. Yceltilmi profesyonalizm d. Yaynclk alannda rgtlenmi kadn meslek rgtlerinin varl e. Medya yneticilerinin pozitif ykmllkler stlenmemesi 7. Aadakilerden hangisi kadn medya alan saysn artran etmenler arasnda yer almaz? a. letiim meslek liseleri ve iletiim fakltelerinde okuyan kz renci saysnn artmas b. zel basn yayn organlarndaki saysal art c. Esnek retim modelinin yaygnlamas d. Yeni iletiim teknolojilerin geliimi e. Feminist mcadele 8. Aadakilerden hangisi medyada alan kadnlarn kariyerlerinin ilerlemesinde karlatklar engelleri ifade etmek iin kullanlr? a. elik kafes b. Cam tavan c. Demir yumruk d. Grnmez duvar e. 5N 1K 9. Aadakilerden hangisi kadnlarn st dzey ynetici olabilmeleri iin pozitif ayrmclk uygulayan yayn kurulular arasnda yer alr? a. TRT b. BBC c. CNN d. RTL e. Canal Plus 10. Trkiyede medyada alan kadnlara ilikin veriler hangi kaynaklardan alnmaktadr? a. Gzlem ve grmelere dayal aratrmalar b. Meslek rgtleri c. Trkiye statistik Enstits d. Kadn Stats Genel Mdrl e. Basn Yayn Enformasyon Genel Mdrl
114
Okuma Paras
Trkiyede Kadnlar ve Medya* Kadnlarn Medya zleme Grubu (MEDZ) tarafndan yaplan bir aratrmann medyada kadn temsili ile ilikili olarak ortaya koyduu sonular, kadn sorunlar ile ilikili duyarszln bu sektrdeki kadn istihdamnn dkl ile yakndan ilikili olduunu da ortaya koyar niteliktedir. Aratrma sonularna gre; Trkiyedeki yaygn gnlk gazetelerin genel yayn ynetmenlerinin tamam erkektir. Haber kaynaklarnn sadece %18i, ke yazarlarnn sadece %12si kadndr. Genel yaynclk yapan byk televizyon kurulularndaki siyasi tartma programlarn yapanlar arasnda hi kadn yoktur. TV ana haber bltenleri ynetim kadrolarnn sadece %16s kadndr. TV ana haber blteni yorumcular (anchorman) arasnda da kadn bulunmamaktadr. Ana haber bltenlerinde d seslerin sadece %25i kadndr. Kadn bedenini nesneletiren grsel sunumlar da dier bir problemli alandr. Kadnlara yazl ve grsel basnda ou zaman sadece bedenleri tehir edilmek zere yer verilmekte, bu tehire elik eden haber metinleri grsel malzemeyi kullanabilmenin bir bahanesi olmaktan te bir ama tamamaktadr. Kadn temsillerinde hatalarla dolu bir medya veya haber yaklamnn toplum hayatnda kadnlar aleyhine sregiden eitsizlikleri sona erdirmek bakmndan umut krc bir tablo oluturduu aktr. Haber dndaki dier televizyon programlarna bakldnda, eitsizliklerle nitelenen bu tablonun deimedii rahatlkla sylenebilir. Bu programlarn yayn ak iinde yer al biimleri ve yayn saatleriyle de kadn izleyicinin gnlk yaamna ilikin cinsiyeti varsaymlar destekler nitelikte olduu bilinmektedir. Erkek programlarnn yerletirilme biimlerinin her zaman erkein kamusal yaamdaki varln kabul eden bir zamanlamaya bal olmasna ramen, kadn programlarnn yerletirilme biimlerinin kadnn ev ilerine, ocuklarn okul ve uyku saatlerine, erkein eve dn saatlerine bal bir yerletirme olduu ve kadn izleyicinin en genel anlamda ev hanm olarak deerlendirildii aka grlmektedir. Trkiyede televizyonun popler trleri dnldnde, kadns olduu kabul edilen trlerin deersiz addedilmesi eilimi de bu balamda olduka anlamldr. Erkeklerin yaygn biimde izledii kimi tartma ve spor programlarnn dzeyi ou kez hibir eletirinin konusu olmad halde, kadn programlar en ar eletirilere hedef olabilmektedir. Kadn programlarn banal, rahatsz edici, sakncal programlar olarak etiketleyen ve bu programlara mdahale edilmesi gerekliliine vurgu yapan tutumlarn, kadn toplumsal alanda yok sayc, basklayc tutumla ilikisi zerine de dnlmelidir. Kadnn televizyon ekranndaki grnrl; sz sahibi, fikir sahibi, zerk ve kamusal bir kimlik gerekletirmi kadn-bireyleri dlayan bir temsildir. Birok aratrmann aa vurduu gibi, dramatik yapmlarda kadnlar genellikle ya edilgen, korunmaya muhta ve madur bir konumdadr ya da entrikacdr ve ktcl amalar peinde komaktadr. Dier birok televizyon programnda da kadn sunucular, konuklarn arlayan ev sahibesi roln stlenirler. Orta ya ve zerindeki kadnlarla, yeterince gzel ya da ekici bulunmayan kadnlarn ne denli baarl olurlarsa olsunlar dramatik yapmlar dnda ekranlarda kendilerine yer bulamamalar da bir dier sorundur. Trkiye uluslararas dzeyde yasal balaycl olan Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln Tasfiye Edilmesine Dair Szlemeyi (Cedaw) 1985 ylnda imzalamtr. Medyadaki kadn temsillerinin ayrmc nitelikte olmalarnn konuyla dorudan ilikili dzenlemeler yannda, bu szleme ile de yasakland aktr. 1995 ylnda Pekinde yaplan ve Trkiyenin de katld 4. Dnya Kadn Konferans sonucunda ortaya kan Pekin Deklarasyonu ve Eylem Platformu kadn sorunlaryla ilikili nemli alanlardan biri olarak medyaya iaret etmektedir. Babakanlk Kadn Sorunlar Genel Mdrl bu deklarasyona uygun olarak, 1998 ylnda bir Ulusal Eylem Plan hazrlamtr. Bu planda yer alan ncelikli alanlardan biri olan kadnlar ve medya konusunda iki temel hedef oluturulmutur. Kitle iletiim aralar ve yeni iletiim teknolojileri iinde kadnlarn karar alma srecine katlmnn ve ulaabilirliinin arttrlmas, Medyada ada kadn imgelerinin yaygnlatrlmas ve kadna ynelik ibirlii alanlarnn oluturulmas. Kadnn medyada eitliki bir temsil olanana kavumasyla ilikili yasal dzenlemeler, uluslararas szlemeler ve sorunun zmne ynelik stratejiler ok nemlidir. Ancak bu dzenlemeler ve almalar kadar, hatta onlardan bile nemli olan ey; medya alanlarnn kadnlara kar ayrmcl kkrtan, srdren ya da glendiren temsiller karsnda, etik deerleri ve kriterleri benimseyen bir tutum iinde olmalardr. elenk Sevilay (2010), Kadnlarn Medyada Temsili ve Etik Sorunlar Kaynak iin: http://ilef.ankara.edu.tr/etik adresini kullanabilirsiniz.
5. nite - Medya
115

1. a 2. c 3. b Yantnz yanl ise Medya ve Kadnlar Arasndaki likiler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Medya ve Kadnlar Arasndaki likiler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Medya ve Kadnlar Arasndaki likiler ile Kadn Okuru ve zleyicinin Aalanmasna mkn Tanmamak konularn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Habersiz Bir Dnyada Braklmak konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Habersiz Bir Dnyada Braklmak konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Medyada alan Kadnlarn Konumu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Medyada alan Kadnlarn Konumu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Medyada alan Kadnlarn Konumu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Medyada alan Kadnlarn Konumu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trkiyede Medyada alan Kadnlarn Durumu konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Kadn hareketleri evresinde kurulan yaynclk politikas, ticari yayncln aksine kr amac gtmeyen alternatif bir yaynclk anlayna baldr. Bu demokratik dzenlemeleri ierir. Bu dzenlemelerden ncelikli olan, profesyonel yaynclk anlaylarnn aksine editoryel hiyerariyi reddetmek, okur/yazar, izleyen/yapmc ikiliklerini ortadan kaldrmaktadr. Profesyonel haberciliin tarafszlk iddias karsnda kadn hareketlerinin politik talep ve itirazlar erevesinde bir yaynclk anlayna sahiptir ve nceliini bu hareketlerin gndemlerini yaygnlatrmaya verir. Sra Sizde 2 Kadnlarn mevcut iletiim ortam iinde enformasyondan yoksun braklmasna kar mcadele eden sivil toplum kurulularnn talepleri arasnda kadnlara ynelik yazl grsel ve iitsel yaynlarn oluturabilmesi iin mali destek salanmas, kadn kamusalln glendirecek meknlarn dzenlenmesi, halk ktphanelerine daha ok sayda kadn reticilerinin rnlerinin alnmas ve bunlarn kamu otoritelerince desteklenmesi yer almaktadr. Sra Sizde 3 Kadnlarn iletiim haklar pek ok ynden snrlandrlmaktadr. Bunlar medyada eksik ve yanl temsilin yaratm olduu hak ihlallerinden medyada alan kadnlarn erkek medya alanlarna oranla daha az cret almalarna, varncaya dek kadnlarn uradklar ayrmclk zerinden deerlendirilebilir. rnein ynetimlerce kadnlara ynelik pozitif ayrmclk siyasalarnn gelitirilememesi, kadnlarn medya bata olmak zere iletiim alannda yaadklar ayrmclkla ba edecek rgtllklere sahip olmamas kadnlarn iletiim hakkn engelleyen unsurlar arasnda yer almaktadr. Sra Sizde 4 Reklam metinlerinde kadnlar genellikle ev ile ilikilendirilip mutlu ev kadn olarak gsterilmektedirler. Evinin hanm, ocuklarnn annesi, einin kars olarak temsil edilen kadn ayn zamanda srekli ve sadk bir tketici olarak resmedilir. Evinde, mutfanda her zaman gzel, bakml ve gler yzl olmak zorundadr.
4. c 5. a 6. d 7. c 8. b 9. b 10. a
116

Alanku, S. (der.). (2008). Kadn Odakl Habercilik. stanbul: BA Yaynlar, Alexander, L. (2006). fade zgrl Hakk Var M? stanbul: Ara-lk Yaynlar. Asker, A. (1991). Trk Basnnda Kadn Gazeteciler. stanbul: Gazeteciler Cemiyeti. Asker, A. (2006). Medyada Cinsiyetilik ve Kadn Gazeteciler, Kadn almalarnda Disiplinleraras Buluma 1-4 Mart Sempozyum Bildirileri. Cilt 2, s. 79-86. stanbul: Yeditepe niversitesi Yaynlar. Binark, M. (1994). Ben - Bir Kadn zne- ve Benim Sabun Kpklerim ya da Pembe Dizilerim, LEF Yllk 94, s. 41-64. Byerly, C. M, Ross, K. (2006). Women and Media. USA: Blackwell Publications. Chambers, D, Steiner L., Fleming, C. (2004). Women And Journalism. London and New York: Routledge. Creedon, P. J. (1989). Women in Mass Communication. London: Sage Publications. Dow, B. J., Wood, J. T. (2006). The Sage Handbook of Gender and Communication. London: Sage Publications. Gill, R, (2007). Gender and the Media. Cornwal: Polity Pres. Hall, S. (2008). Kltrel almalar ve Teorik Miras, Krlmalar ve Uzlamalar iinde. (der. elenk), Ankara: DeKi Yaynlar, s. 85-114. Irvan, S. ve Binark, M. (Der.) (1995). Kadn ve Popler Kltr. Ankara: Ark Yaynlar. Keane, J. (1992). Medya ve Demokrasi. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Kker, E. (2007). Kadnlarn Medyadaki Hak hlalleriyle Ba Etme Stratejileri, Kadn Odakl Habercilik iinde. (Der. Sevda Alanku), stanbul: BA Yaynlar, s. 117-148. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Mutlu, E. (1998). letiim Szl. Ankara: Bilim Sanat Yaynevi. Norris, P. (1997). Women, Media, And Politics. New York, Oxford: Oxford University Press. Tanrver, H. T. (2000). Medya Sektrnde Kadn gc, Toplum ve Bilim, Say 86, s. 171-193. Timisi, N. (1997). Medyada Cinsiyetilik. Ankara: Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl Yaynlar. Uan Haber. (2006). zel say, Say 24. Ankara. Van Dijk, T. (1999). Sylemin Yaplar ve ktidarn Yaplar, Medya, ktidar, deoloji iinde. (Der: Mehmet Kk), Ankara: Ark Yaynlar s. 331-396. Van Zoonen, L. (1998). Medyaya Feminist Yaklamlar, Medya, Kltr, Siyaset iinde. (Der. rvan, S.), Ankara: Ark Yaynlar, s. 301-335. Van Zoonen, L. (2007). Feminist Media Studies. London: Sage Publications.
6
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Toplumsal cinsiyete dayal iddeti aklayabilecek, Toplumsal cinsiyete dayal iddet olarak kadna ynelik iddeti ayrt edebilecek, Hukuk ve kadna ynelik iddet arasndaki ilikiyi saptayabilecek, Kadna ynelik iddetin rneklerinde hukukun toplumsal cinsiyete dayal iddete kar yaklamn deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal Cinsiyete Dayal iddet Kadna Ynelik iddet Ev-i iddet Aile i iddet Tecavz Namus Cinayetleri
iddet
GR TOPLUMSAL CNSYET VE DDET TOPLUMSAL CNSYETE DAYALI OLARAK KADINA YNELK DDET KADINA YNELK DDET VE HUKUK
iddet
GR
Genellikle su olarak ortaya kan iddet, erkekler arasnda olduunda, ilenilen suun aklamas zerinde younlalmaktadr. Erkekten kadna ynelik iddete gelindiinde ise yaplan iddet farkl nitelik tamaktadr. Bu tr iddet durumunda, zellikle ev-ii iddet durumunda, artk bunun bir toplumsal cinsiyet sorunu olduunu aratrmalar aka ortaya koymaktadr (Wykes-Welsh, 2009: 1). Bu blmn toplumsal cinsiyet ve iddet baln tayan ilk ksmnda toplumsal cinsiyetle ilikili iddet zerinde durulmaktadr. Toplumsal cinsiyete dayanan iddet olduka geni kapsamldr. Burada sadece kadna ynelik iddetle ilgili toplumsal cinsiyet aklanmtr. Kadna ynelik iddetin desteklenmesi ve srdrlmesinde toplumsal yap nem tamaktadr. Toplumsal yapy ve bu yap iindeki ilikileri dzenleyen balca kurum ise hukuktur. Bu nitenin ikinci ksmnda hukuk ve kadna ynelik iddet arasndaki iliki belirtilip, ardndan bunun balca rnekleri olan ev-ii iddet, tecavz ve namus cinayeti konularna ksaca yer verilecektir. Bu iddet trleri zerinde durulmasnn balca nedeni, iddet uygulayan ve iddete urayan arasndaki en ak ekilde toplumsal cinsiyet farkllna, yani kadn ve erkek farkllna iaret eden iddet uygulamalar arasnda yer almalardr (Wykes-Welsh, 2009: 4).
TOPLUMSAL CNSYET VE DDET

20. yzyln neredeyse yarsndan fazla zerinde pek durulmayan toplumsal cinsiyet ve iddet ilikisi, 1970lerden itibaren balayp ve gnmzde de gittike artarak tartlan konulardan balca olanlarndandr. Bu iliki feministler ve muhafazakr dnce tarafndan tartlmakta ve bu konuda politikalar ortaya konmaya allmaktadr. Muhafazakr dnce daha ok kadna ynelik korumac, yani paternalistik yaklamdan hareket etme ve kadnlara ynelik meru olmayan fiziksel saldr ve cinsel saldrdan kadnlarn korunmasyla ilgilenmektedir. Feministlerin 1960lardan itibaren kadnlara ynelik fiziksel ve cinsel saldr zerinde durmalarnn nedeni ise, muhafazakrlktan farkl olup, kadnlarn kendi bedenlerini zerk ekilde kontrol etme haklaryla ilgilidir. Bu yaklam, kadn bedenini nesne olarak gren muhafazakr yaklamdan olduka farkldr (Jackman, 2006: 275). Toplumsal cinsiyet ve iddet ilikisiyle ilgili olarak, toplumsal cinsiyetin kendisinin iddet yaratan neden olmas ve dier iddet trlerinden farkl olarak toplumsal cinsiyete dayanan iddet eklinde ortaya kmas sz konusudur.
Paternalizm (korumaclk), erkek bak asyla belirlenmi konum ierisinde kadnn bulunmasn salama, bu konumda kadn korumayla ilgilidir. Paternalizm insanlar arasndaki ilikinin nemini tanmakla birlikte, bu ilikileri eitsizlik temelinde kurar. Paternalizme gre bu tr eitsizlii reddetmek, gerekte olan durumu reddetmek demektir (Olsen, 1986: 1522).
120
Toplumsal Cinsiyete Dayal iddet

AM A
Toplumsal cinsiyete dayal iddeti aklayabilmek.
Toplumsal cinsiyete dayal iddet terimi henz ortaya km ve gelitirilmekte olan bir terimdir. Esasen bu terim ilk olarak kadna ynelik erkek iddeti anlamnda kullanlmtr. Kadn kelimesi hem cinsiyet olarak kadn bireyleri, hem de toplumdaki kadna ilikin toplumsal cinsiyet rolleri iin kullanlmaktadr. Terimi gelitirenlerin amac kadna ynelik iddetin, iddete urayann ve iddet uygulayann toplumsal cinsiyetiyle ilikili olduunu vurgulamaktr (Veur, 2007: 43). Bu ynde, yani kadna ynelik iddet olarak toplumsal cinsiyete dayal iddet tanmn Birlemi Milletler Genel Kurulunda 20 Aralk 1993 tarihinde kabul edilen Kadnlara Ynelik iddetin Ortadan Kaldrlmasna Dair Bildirgede grmek mmkndr. Buna gre iddet ister kamusal ister zel hayatta olsun bu tr eylemlerle tehdit etme, zorlama veya zgrlkten keyfi olarak yoksun brakma dhil olmak zere, kadnlara fiziksel, cinsel veya psikolojik zarar veya ac verme sonucu douran veya bu sonucu dourmas muhtemel olan toplumsal cinsiyete dayal her trl iddet eylemi anlamna gelmektedir. Bu ekilde belirtilen tanmlar, sadece kadnlarn iddet maduru olduuna odaklanmtr. Oysa toplumsal cinsiyete dayanan toplumsal beklentiler ve toplumsal konumlarla ve toplumsal cinsiyet rolleriyle ilgili btn iddet trleri toplumsal cinsiyete dayal iddet kapsamndadr. Bu anlamda toplumsal cinsiyete dayal iddet, ataerkil ideolojiyle ilikili olan btn iddet trlerini iermektedir (Veur, 2007: 43). Yeni gelitirilen toplumsal cinsiyete dayal iddet tanmlar daha kapsayc nitelikte yaplmaya allmaktadr. Buna gre gelitirilen bir tanmda toplumsal cinsiyete dayal iddet, erkek ile kadn arasnda veya kadnlar arasnda ya da erkekler arasnda toplumsal cinsiyet iktidaryla ilgili hakszlklara yol aan, fiziksel veya psikolojik gelime zerinde olumsuz etki yaratan zarar verici davran olarak belirtilmektedir. Bu tr iddet, fiziksel, cinsel, ekonomik, psikolojik veya sosyo-kltrel olabilir. Ayrca toplumsal cinsiyete dayal iddet aile yeleri arasnda, grup yeleri tarafndan veya devletten gelebilir (Veur, 2007: 43). Belirtilen tanmdan hareket edilince, toplumsal cinsiyete dayal iddetin zellikleri u ekilde belirtilebilir: a. Toplumsal cinsiyete dayal iddet kiinin iradesi veya zgrln kstlayp, psikolojik ve/veya fiziksel zarar veren, kiiliini olumsuz etkileyen ve kadn ile erkek veya kadnlar arasnda ya da erkekler arasnda ayrmlar yapan iddettir. b. Toplumsal cinsiyete dayal iddet, fiziksel, cinsel, psikolojik, ekonomik ve sosyo-kltrel olabilir (Veur, 2007: 43). Toplumsal cinsiyete dayal iddet denilince, genellikle akla fiziksel iddet, yani kiinin fiziksel btnlne ve vcut dokunulmazlna ynelen, fiziksel yaralanmaya ve acya yol aan iddet akla gelmektedir. Ancak fiziksel iddet, toplumsal cinsiyete dayal iddetin sadece bir tr olup, psikolojik, cinsel, ekonomik ve sosyo-kltrel iddette bulunmaktadr. Belirtilen iddet trleri zel alanda ve kamusal alanda gerekleebilir. rnein bir kadn kazand paraya kocas tarafndan el konulmas durumunda zel alanda ekonomik iddete urarken, iyerinde ayn ite erkee gre daha az cret almas durumunda kamusal alanda ekonomik iddete uramaktadr.
6. nite - iddet
121
c. Toplumsal cinsiyete dayal iddet herkese kar ilenebilir. Ancak genellikle kadnlara ve kz ocuklarna uygulanmaktadr (Veur, 2007: 44). Toplumsal cinsiyete dayal iddetin anlamn belirtiniz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
. Toplumsal cinsiyete dayal iddetin iki fonksiyonu vardr. lk olarak, toplumDN ELM sal cinsiyete dayal iddet kadnn toplumdaki baml roln srdrmektedir. Kadna ynelik iddet ve bu iddet korkusu, kadnlar sosyal olarak haklarndan yoksun brakan, toplumsal cinsiyete dayal iddetin bir formudur. Hukuk S O R U kurallarnda kadnlarn haklar gvence altna alnsa bile, toplumsal olarak kadnlar bu haklardan yoksundurlar. Bu nedenle de cinsiyet eitliine dair veya DKKAT kadna ynelik iddete kar getirilen hukuk kurallar amalarna ulaamamaktadr. kinci olarak ise toplumsal cinsiyete dayal iddet, kadnlk ve erSIRA SZDE keklik rolleri dna kmak isteyenlere izin vermemektedir. Gey, lezbiyen, biseksel veya transseksel insanlar, yani egemen olan erkek toplumsal cinsiyet rollerine gre hareket etmeyenler, toplumsal cinsiyet iddetiyle sessiz kAMALARIMIZ lnmakta veya dzeltilmeye allmaktadrlar. Bu kiiler normal olarak deerlendirilen kadnlk ve erkeklik rolleri iin tehlikeli bulunmaktadrlar (Veur, 2007: 44). K T A P d. Toplumsal cinsiyete dayal iddet, kadn ve erkeklie dair eitsiz rol dalmlaryla ilgilidir. Toplumsal cinsiyete dayal iddettin bu anlamda, toplumsal cinsiyet eitsizliinTELEVZYON den kaynakland belirtilebilir. Ancak, toplumsal cinsiyet iddetinin tarihi olduka eski olduu iin nedenlerini veya kkenlerini ortaya koymakta glk vardr. Ayrca toplumsal cinsiyete dayal iddet, birden fazla boyutu olan bir konu olduu N T E R N Emmkn T iin, bu iddeti ortaya karan nedenlerin hepsini burada incelemek deildir. Bu nitede sadece genel kabul gren toplumsal cinsiyet iddetiyle ilgili doal faktrler ve sosyal faktrler olmak zere balca iki faktrn zerinde duran yaklamlardan ksaca sz edilecektir. Doal faktrler zerinde, biyolojik determinizm yaklam durmaktadr. Bu yaklama gre, toplumsal cinsiyet iddeti kadn ve erkek arasndaki biyolojik farklln doal ve evrensel bir sonucudur. Biyolojik yaklamla ilgili en eski teori, erkein fiziksel yaps ve hormonal eilimiyle karsndakinin davrann kontrol etmeye ilikin doal eiliminin bulunduunu ve bu eilimin de iddeti beraberinde getirdiini ileri srmektedir (OToole-Schiffman, 1997: 3). Biyolojik yaklam, cinsiyeti sadece biyolojik zelliklere gre aklayan grlerde anlam bulabilir. Oysa kadnlk ve erkekliin biyolojik farkll, bu zelliklere anlam veren sosyal sre ve pratiklerden ayr olarak anlalamaz. Toplumsal cinsiyet kavram, kadn ve erkei farkl ve eitsiz klan sosyal pratikler sistemiyle ilgilidir. Toplumsal cinsiyetin iddetle ilikisinin sosyal kurumlar erevesinde kurulmasnda feminist teorinin etkilerini grmek mmkndr. Feminist teorinin ortaya kyla birlikte toplumsal cinsiyet ilikileri yeniden sorgulanmaya balanmtr. Bunun sonucu toplumsal olarak kurulan ataerkillik, yani kadn zerinde erkek egemenlii zerinde durulmaya balanm ve kadn zerinde erkek egemenliinin, biyolojik farkllklarn kanlmaz sonucu olmayp, toplumsal olarak oluturulduu belirtilmitir (OToole-Schiffman, 1997: 3). Esasen antropolojik aratrmalar da toplumsal cinsiyetin biyolojik deil, toplumsal olarak oluturulduunu ortaya koymaktadr. rnein toplumsal cinsiyetlemi davran greli bir kavram olup, kltrden kltre deitii, farkl kltrlerin
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
122
erkeklik ve kadnl kendi toplumsal ihtiyalarna gre tanmlad belirlenmitir. Bu nedenle kadn ve erkek arasnda doal olduu ileri srlen birok farkllklar, rnein erkein saldrgan ve kadnn da pasif ve baml olduu iddialar, sosyal faktrler tarafndan belirlenmektedir (OToole-Schiffman, 1997: 4). Bu balamda toplumsal cinsiyete dayal iddetin bir sistem sorunuyla ilgili boyutunun bulunduunu fark etmek ve bir sistem olarak ataerkillik zerinde younlamak gerekmektedir (Allan, 2007: 45). Ataerkillik zerinde younlanca da, zellikle kadna ynelik iddeti bu erevede aklamak olduka mmkn olup, kadnlar baml klan ataerkil kltr rnekleri serimlenebilir. Kadnlarn yakn ilikide bulunduklar tarafndan iddete uramas ok yaygndr. yerinde alrken de cinsel taciz sz konusudur. Ancak baz feminist incelemeler dnda, toplumsal cinsiyet ve tacize ilikin tartmalar ataerkillik yerine, bireyler zerinde younlamaktadr. Ne tr insanlarn tecavzc olduu, ocukluklarnn nasl olduu, kiilik problemleri, anneleriyle ilikileri zerinde durulmakta, bireyler ve deneyimlerinin sosyal sistemle ilikileri zerinde durulmamaktadr (Allan, 2007: 46). Allan (2007)n belirttii gibi, bireysel psikoloji ve deneyim sosyal yaam anlamak iin elbette nemlidir. Ama toplumsal cinsiyete dayal iddeti aklamak iin yeterli deildir. Esasen erkein kadna ynelik iddetinde de bireysel yanl davran ve psikolojik tavr dnda, bu iddeti baka bir ey olarak anlamaya kar kamusal direnme vardr. Oysa iddet ounlukla kadnlara kar ilenmekte ve erkek egemenliinin, erkek merkezliine dayal bir yapnn sonucu olmaktadr. Bunlarn ikisi, yani kadna ynelik iddet ve ataerkillik birbiriyle ilikilidir. Bunlarn nasl ilikili olduunu anlamak ve toplumun ataerkil karakterinin toplumsal cinsiyet bakmndan baml grubun yelerine kar egemen grup yeleri tarafndan iddet uygulanmasna nasl katkda bulunduunun aklanmas gerekir (Allan, 2007: 47). Kadna ynelik iddet, toplumda egemen ve baml gruplar olarak kadn ve erkek arasnda var olan baskc ataerkil ilikileri yanstan davran rneidir. Bunlar ataerkil toplumda yer almamzla ortaya kar. Kadna ynelik iddetin srekliliiyle ataerkil kltr arasnda ilikiyi kurmak mmkndr. Bu tr kltrde, rnein cinsel iliki erkek tarafndan tanmlanmakta ve erkein istek ve ihtiyalarnn tatmini amalanmaktadr (Allan, 2007: 48). rnein pornografi piyasas, erkekler iin onlara uygun kadn imajlar yaratr. Bunun bir sonucu olarak erkeklerin kadnlar nesneletirmeleri ve kadn cinselliini kontrol etmek iin iddet kullanmalar sadece davranta deil, edebiyat, film ve dier medya aralaryla yaylr. Bylece ataerkil kltrn getirdikleriyle erkek kadna iddet uygular. Ataerkil kltrn tanmlad cinsellik erevesinde, cinsel iddetin sadece baz erkeklerin davran olmad, toplumsal cinsiyetle ilikili olduu, yani ataerkil kltrn rnekleri olduu anlalr (Allan, 2007: 49). Bu nitede toplumsal cinsiyete dayal iddet ve ataerkillik balantsn grmek iin kadna ynelik iddet zerinde durulacaktr. Ancak toplumsal cinsiyete dayal iddet, yukarda da belirtildii gibi, sadece kadnla snrl olmayp, erkee ynelik iddeti ve ocuklara ynelik iddeti de iermektedir. Dier yandan kadna ynelik toplumsal cinsiyet iddetinin de anlam, kadnlarn asla iddete bavurmadklar anlamna gelmez. Aksine kadnlar da yakn ilikide iddete bavurmaktadr (Russo-Pirlott, 2006: 179). Ayrca erkekler balca iddet uygulayan olmasna ramen, kadnlar sadece madur deildir. Kadnlar da geleneklerin devam etmesi ve kadnlara dair, rnein tecavz mitleri gibi, mitlerin devam etmesinde ve bunlar desteklemekte balca rol oynamaktadrlar (OToole-Schiffman, 1997: 7).
6. nite - iddet
123
Toplumsal cinsiyete dayal iddetin ataerkillikle ilikisini belirtiniz. SIRA SZDE
TOPLUMSAL CNSYETE DAYALI OLARAK KADINA DNELM YNELK DDET

A M A
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Toplumsal cinsiyete dayal iddet olarak kadna iddeti S Oynelik R U ayrt edebilmek.
DKKAT Kadna ynelik iddet toplumsal cinsiyete dayal iddetin bir trdr. Yukarda belirtildii gibi, Birlemi Milletler Kadnlara Ynelik iddetin Ortadan KaldrlmasSIRA SZDE iddet olna Dair Bildirgede, kadna ynelik iddetin toplumsal cinsiyete dayanan duu belirtilmektedir. Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesine Dair Szleme (CEAMALARIMIZ DAW)de kadna ynelik iddete ilikin zel bir madde yoktur. Ancak iddet szlemede tanmlanan ayrmclk kapsamnda deerlendirilmitir. CEDAW Komitesinin 12 numaral Tavsiye Karar (1989), kadnlarn iddetten korunmasnn ye K T A P devletlerin ykmllnde olduunu belirtilmi ve lke raporlarnda bu ynde gelitirilen tedbirlerin rapor edilmesi istenmitir. Komitenin 19 numaral tavsiye kararnda (1992) ise, kadna ynelik iddetin cinsiyete dayal ayrmcln bir sonucu TELEVZYON olduu aka beyan edilmi ve iddetin en nemli sebeplerinden birinin kadna ynelik ayrmclk olduu vurgulanmtr. 2011 tarihli Kadna Ynelik iddet ve Ev-i iddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa Konseyi Szlemesi kadna ynelik iddeti ister kamusal N T E ister R N E T zel alanda meydana gelsin, kadnlara fiziksel, cinsel, psikolojik ve ekonomik ac veya strap veren veya verebilecek olan toplumsal cinsiyete dayal her trl eylem veya bu tr eylemlerle tehdit etme, zorlama veya keyfi olarak zgrlkten yoksun brakma olarak tanmlamtr. Bu tanm da kadna ynelik iddetin toplumsal cinsiyete dayal olduunu belirtmektedir. Ayrca Szlemede toplumsal cinsiyete dayal kadna ynelik iddet de tanmlanmaktadr. Buna gre kadna ynelik toplumsal cinsiyete dayal iddet, dorudan doruya kadnlara yalnzca kadn olduklar iin uygulanan veya orantsz bir ekilde kadnlar etkileyen iddet anlamna gelmektedir. Bu tanm, aka kadna ynelik iddetin toplumsal cinsiyete dayal iddet olduunu ortaya koymaktadr. Ayrca tanmda iddet trleri olarak da fiziksel, psikolojik, cinsel ve ekonomik iddet belirtilmitir. Genel olarak gnmzde kabul edilen bu iddet trlerinden ekonomik iddet kadnlarn hem kamusal hem de zel alanda ekonomik smrs anlamna gelmektedir. Kadnlarn seks iisi olarak zorla ve kt koullarda altrlmas ekonomik anlamda iddetin bir grnmdr. Dier yandan literatrde, kltrel iddetten de sz edilmektedir. Kltrel iddet, kadnlarn kltrel anlamdaki geleneksel normlarla ikincilletirilmeleriyle ortaya kmaktadr. rnein, kadnlarn snnet edilmesi kltrel iddet olarak kabul edilmektedir (Coomaraswamy, 1995: 20). Kadna Ynelik iddet ve Ev-i iddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa Konseyi Szlemesinin iddet trleri arasnda kltrel iddeti belirtmese de, rnein kadn snneti, zorla evlendirme ve namus cinayetleri gibi balca kltrel iddet trlerinin su saylmas gerektiini belirtmektedir. Szleme, ayrca kadna ynelik iddettin insan haklar ihlali olduunu ve ayrmclk formu oluturduunu belirtmektedir. Szlemenin ve dier uluslararas belgelerin kadna ynelik iddetin bu ekilde insan haklar ihlali ve ayrmclk for-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
124
mu olduunu belirtmesi olduka nemlidir. Zira kadna ynelik iddet, insan haklar ihlali olarak deerlendirilmemi ve eitlikle ilgisi kurulmamtr. Bunun balca nedeni kadna ynelik iddetin kamusal mesele saylmamasdr. Kamusal alan ve zel alan ayrm, toplumsal cinsiyet eitsizliine yol aan ve bu nedenle de toplumsal cinsiyete dayal iddeti merulatran bir anlam tamaktadr. Bu ayrm gereince, kamusal alanda olan iddetle devlet ilgilenmektedir. zel alan ise mmkn olduunca devletin dokunmad ve karmad bir alan olarak belirlenmitir. rnein birincil kuak haklar da denilen sivil ve siyasal haklar, kamusal alandaki iddetle ilgili olup, devlete snrlandrma getiren haklar olarak ileri srlmtr. Bu durumda ise kadna ynelik iddete dokunulmam ve kadnn baml rol doal saylmtr (Veur, 2007: 49). Toplumsal cinsiyete dayal iddetin bu ekilde zelletirilmesi, bu iddetin kamusal boyutunu ve kamusal kurumlara olan balantsnn grlmesini engellemektedir. Btn toplumsal cinsiyete dayal iddet, kltrel, sosyal-ekonomik ve siyasal ilikilerde yerlemi bulunan kadn ve erkek arasnda iktidar ve kaynaklarn dengesizliini ortaya karmaktadr. Bu anlamda kadna ynelik iddet, zel veya kamusal kategori iinde grlemez. nk sadece saldrgan ve madur arasndaki zorlayc bir iliki deil, toplumsal cinsiyet iddetini destekleyen sosyal ve siyasal iktidar sistemleriyle ilgilidir (Hall, 2000: 684). Kadna Ynelik iddet ve Ev-i iddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa Konseyi Szlemesinin giri ksmnda kadna ynelik iddetin, erkekler ve kadnlar arasndaki eitliki olmayan g ilikilerinin tarihsel bir tezahr olduunu ve bu g ilikisinin erkekler tarafndan kadnlar zerinde tahakkm kurulmasna ve kadnlara ynelik ayrmclk yaplmasna yol atn ve kadnlarn ilerlemelerinin nnde engel olduunu belirtilmektedir. Esasen ilk alardan modernlie, modernlikte elde edilen baz kazanmlara ramen, kadnlar erkek kontrolne ve iddetine maruz kalmlardr. Bu tr iddet ve kontrol, ekonomik eitsizlik, siyasi bakmdan temsil edilmeme, kltrel bask ve cinsel iddet eklinde olmutur. Kadna ynelik erkek iddet adeta evrensel nitelikte bir problem olup, Bat toplumlarnda bile yaygndr (Barzilai, 2004: 869). Kadna ynelik iddet, kadnn davran ve bedeninin erkek tarafndan kontrol anlamna gelmektedir. Buradaki g ilikisini destekleyen balca eyler ise kadnlk ve erkeklik rolleridir. Bu roller erevesinde de erkekliin iddet uygulayan ve kadnn iddete urayan olarak grlmesi sz konusudur. Bu ekilde toplumda iddete kar kadnn madur edilebilirlii sz konusuyken, erkek iin byle bir ey sz konusu deildir. Potansiyel tehlikelilik erkekle birletirilirken, kadnlkla birletirilmemektedir. Bu dnceler srekli ve yaygn olup, ilikiler yoluyla da yeniden oluturulmaktadr. Kadn bedenleri madur edilebilir ve dierlerine kar fiziksel gszlk veya daha zayf olmas gibi nedenlerle tehlike oluturmayan olarak tanmlanmaktadr. Erkek bedenleri ise dierlerine kar tehlikelidir. nk daha byk, gl ve cinsel iddet uygulama potansiyeline sahiptir (Hollander, 2001: 84). Bu dnceler sanki doal bir eymi gibi toplumsal cinsiyet kavramnda birletirilmekte ve gnlk yaamlarmzda yer almaktadr. Erkein daha gl ve kadnn cinsel maduriyete urayan olarak algs gnlk konumalardadr. Kadn ve erkek bedenleri hakkndaki bu inanlar, gerekliin doru tasarmlar gibi toplumsal olarak oluturulmaktadr (Hollander, 2001: 85). Erkeklik ve kadnlk hakkndaki paylalan bu tr inanlar, erkein de kadn gibi iddete urama riski bulunduunu gz ard etmektedir. Ayrca kadna ynelik
6. nite - iddet
125
iddetin tek nedeni erkein fiziksel bakmdan gl olmas deildir. Zira iddet kontrolnn fiziki olmas gerekmez. Birok erkein kadnlardan daha gl olduu dorudur. Ancak erkein kadn kontrol etmesinin nedeni, fiziksel bakmdan gl oluundan deil, ataerkil toplum yapsndan kaynaklanmaktadr. iddet sadece, dvmek, yaralamak ve hatta ldrmek deildir. iddet, yukarda iddet trlerinde belirtildii gibi, psikolojik ve ekonomik vastalarla da iddete urayan disipline etme yoludur (Barzilai, 2004: 869). Dier bir ifadeyle, ataerkil kltr toplumsal yapy belirlemektedir. Ayrcaln srdrmek iin g kullanm, ataerkil toplumlarda erkek davrannn balca zelliidir. Bu balamda toplumsal cinsiyete dayal kadna ynelik iddet, ekonomik ve sosyal eitsizlik sistemlerinin srdrlmesine katkda bulunmaktadr. Tecavz ve dier fiziksel ve psikolojik iddet trleri kadnlar kontrol altnda tutmak iin kullanlan balca vastalardr. Kadnlara ynelik iddet ve bu tr pratiklerle sosyal yaplar oluturmak, kadnn bamll ve ataerkilliin kurumsallamasnn balca rnekleridir. Kadnla ilikin madur edilebilir, incinebilir, arzu edilir gibi imajlar geleneksel kltrdeki e ve anne imajlaryla desteklenmektedir. Kadna ilikin kontrol eden deil, baml olan rol devam etmektedir. Tarihsel olarak da gnmzde de erkekliin egemenlii toplumsal cinsiyet iddetinin balca nedenidir (OToole-Schiffman, 1997: 8). Bu balamda ataerkil toplumsal yap, kadna ynelik iddetle ilgili iki temel faktr ortaya koymaktadr. Bunlar, kadnn cinselliini koruma ve kontrol etme ile erkein ve kadnn fiziksel gcyle ilgilidir (Jackman, 2006, 299). Bu iki faktr, kadn ve erkek bakmndan toplumsal cinsiyet eitsizliinin nedenlerini oluturmaktadr. Feminist teorisyenler de erkein kadna ynelik iddetinin eitsizlik ve sosyal yapyla ilikisini vurgulamaktadrlar (Hollander, 2001: 86). Kadna ynelik iddet bakmndan iktidar ve eitsizlik ilikisi, kaynaklarn elde edilmesi ve kullanlmas bakmndan sz konusudur. Erkekler fiziksel gleri yannda sosyal, siyasal ve ekonomik kaynaklara da fazlasyla hkimdir. Kadnlar ise fiziksel ve kurumsal aralardan yoksundur. Bu nedenle kadn ve erkein eitsiz ilikisi sz konusudur (Jackman, 2006: 308). Erkek biyolojik avantaj yannda, sosyal, siyasal ve ekonomik kurumlarn ona gre dzenlenmesi bakmndan da balangtan itibaren avantajldr. Bu nedenle kurumlar kadn bedenini erkein kontrol etmesine imkn veren kurallar oluturmaktadr. Bu ekilde ortaya kan toplumsal cinsiyet eitsizlii de, erkeklerin kadnlar korumakla ilgili paternalistik rollerini srdrmelerini ve kadnlarn da bu korumann nesneleri haline gelmesini mmkn klmaktadr (Jackman, 2006: 310). Bu ekilde kadna ynelik iddet, toplumsal cinsiyete dayal iddet olup, toplumsal cinsiyet eitsizliiyle ilgilidir. Kadna ynelik iddet probleminin ele alnmasyla birlikte artk gnmzde kadna ynelik iddetin toplumsal cinsiyet eitsizliini giderecek ekilde nlenmesi abas sz konusu olup, bu durumu hukuktaki bata uluslararas szlemeler olmak zere, dier hukuk kurallarnda da grmek mmkndr.
SIRA SZDE Kadna ynelik iddet ile toplumsal cinsiyet eitsizlii arasndaki ilikiyi belirtiniz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
126
KADINA YNELK DDET VE HUKUK Hukukun Kadna Ynelik iddete Yaklam

AM A
Hukuk ve kadna ynelik iddet arasndaki ilikiyi saptayabilmek.
Hukuk bir toplum iindeki devletin temel yapsyla ilgili kurumlar, ileyilerini, kurumlarda yer alanlarn yetki ve devlerini ve hepsinden nemlisi vatandalarn hak ve devlerini belirleyen normlar sistemi olarak, hepimizin yaamlarnda belirleyici ve etkili olmaktadr. Kadna ynelik iddet balamnda da hukukun belirleyici ve etkili roln grmek mmkndr. Hukukun belirleyici ve etkileyici roln nasl yerine getirdii ise farkllk gstermektedir. Bu farkll hukuk politika ilikisi erevesinde hukukun ataerkil ideolojiyi yanstmasndan balatp, gnmzde ise bu ideolojiden uzaklama abas olarak iki aamada incelemek mmkndr. Tarihsel olarak bakldnda kendisine kanun koyucu denilen hukuk kurallarn yaratanlarn ve bu kurallar uygulayanlarn, yani polisler, savclar ve dier hukuk uygulayclarnn ataerkil ideoloji erevesinde hareket ettikleri grlmektedir. Bu nedenle, kadna ynelik iddetin hakl gsterilmesi ve mazur grlmesinde toplumsal kltr yannda, hukuki dzenlemeler de balca rol oynamaktadr. rnein hukuk kurallar kadnlara erkeklere gre ya hi veya ok az hak tanm ve aka kadnn kocaya bamlln merulatrmtr (Jackman, 2006: 300). Bu dorultuda hukuk dzeninde korunmak istenen daha ok ekirdek aile ve onun bandaki temsilci olmutur. Bunun bir rnei olarak eski Trk Medeni Kanundaki aile reisinin erkek olduuna ilikin hkm belirtilebilir. Ataerkil ideolojiyi yanstacak ekilde oluturulan hukuk kurallar, genellikle kadnlarn dlanmas eklinde olup, toplumsal cinsiyete dayal iddetle ilgilidirler. zellikle ev-ii alana, zel alan olduu iin mdahale olmamas bunun tipik rneidir (Hall, 2000: 679). Kadnlarn aksine erkekler sosyal, siyasal, ekonomik kaynaklarda ve iktidarla ilgili kamusal alanda yer alrlar. Bu nedenle tarihsel olarak kadna ynelik ilenen sular zel alan konusu saylm ve grmezden gelinmitir (Hall, 2000: 685). Dier yandan hukukun kadna ynelik iddete ilikin tutumu deimeye balamtr. Bu deiimde feministlerin etkilerini grmek mmkndr. 1970lerde feminist hareketin bir paras olarak kadnlar kendi yaamlarndaki iddeti dile getirmilerdir. Feminist hareket, kadna ynelik iddetin kamusal alann dnda braklarak zel alan meselesi olarak grlmesine kar balamtr (Frohmann-Mertz, 1994: 830). Bu amala dile getirilen reformlarn, kadna kar iddeti hogren kltrel ve siyasal ideolojiye ynelik yaplmas isteniyordu. Reformcular, kadn kendi maduriyetinden sorumlu klan kurumsal uygulamalar, kadna kar erkein iddetini azaltmay ve cinsler arasndaki iktidar ilikisini yeniden yaplandrmay ve deitirmeyi amalyordu (Frohmann-Mertz, 1994: 831). Bununla ilgili olarak ilk uzmanlar ve aktivistler, kadna ynelik iddetle mcadelede toplumdaki g ilikileri yapsna ve kadna ynelik iddete msamaha eden ideolojiyi yasama, eitim ve dorudan hizmetler vastasyla deitirmeye altlar. Bu hareket, tecavz ve iddete uramayla ilgili hukuk kurallarnn deitirilmesine yol amtr (Frohmann-Mertz, 1994: 829).
6. nite - iddet
127
Gnmzde uluslararas szlemeler yoluyla bata olmak zere, kadna ynelik iddet insan haklar ihlali olarak kabul edilmekte ve uluslararas belgelerde belirtilmektedir. Bu belgelerle devletler kadna ynelik iddeti nlemekten sorumlu olduklarn kabul etmektedirler. Bu belgeler sonucunda devletin pozitif devi erevesinde kadna ynelik iddeti nlemek iin yapmas gerekenler noktada toplanmaktadr. Bunlar, kadna ynelik iddete engel olma, iddete urayan koruma-destekleme ve iddet uygulayan yarglama-cezalandrmadr. Devletin belirtilen pozitif devinin gerektirdikleri de hukuk kurallar vastasyla dzenlemektedir. Dier bir ifadeyle hukuk kurallar kadna ynelik iddeti nlemek iin engel olma, koruma-destekleme ve yarglama-cezalandrmayla ilgili konular dzenleyecektir. Engel olma, toplumda mevcut toplumsal cinsiyet algsn deitirecek ve toplumsal cinsiyet eitliini yerletirecek bata eitim programlar olmak zere programlar oluturmay gerektirmektedir. Koruma-destekleme ise iddete urayan derhal korumayla ilgili kurallarn oluturulmasn ve destek hizmetlerinin (snma evleri gibi) salanmasyla ilgilidir. Yarglama-cezalandrma da, iddet uygulayann yarglanmas ve kovuturulmasn gerektirir. Dnyada bu konuda yaplan gelimelere bakldnda, 1970lerden itibaren snma evlerinin kurulduu, ev-ii iddet kurallarnn karld, iddet uygulayana ynelik fke kontrol programlar gibi programlarn gelitirildii grlmektedir. Bu programlarla iddet uygulayana iddet uygulad kiiye eit ve saygya deer ekilde davranmas eitimi verilmektedir. Ayrca, kadn merkezleri kadnlar haklar konusunda bilgilendirmekte ve duygusal destek vermektedir (Merry, 2009: 48). Trkiyedeki hukukla ilgili dzenlemelere bakldnda, kadna ynelik iddete ilikin deien tutum anlaynn 1990lardan itibaren ortaya kmaya balad ve 21. yzyln bandan itibaren de devam ettii grlmektedir. ncelikle yukarda belirtilen gereklilikle ilgili hukuk kurallar hukuk sistemimizde de mevcuttur. Esasen TC Anayasasnda yer alan devletin eklinin sosyal devlet olmas ve yine anayasada belirtilen eitlik ilkesi, devletin kadna ynelik iddeti nlemede pozitif ykmllne ilikin dayanlacak balca hkmlerdir. zellikle en son imzalanan ve henz onaylanmam bulunan Kadna Ynelik iddet ve Ev-i iddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa Konseyi Szlemesi, bu gereklilikle ilgili yaplmas gerekenlere aka yer vermektedir. rnein engel olmaya ilikin yaplacaklar arasnda eitim, kadnlarn glendirilmesine ilikin programlar belirtmektedir. Koruma-desteklemeye ilikin yaplacak olanlar arasnda ise telefonla yardm hatt, snma evleri, koruma tedbirleri, hukuki destek saylmakta ve yarglama-cezalandrma bakmndan da toplumsal cinsiyete dayal nedenlere yer verilmemesine dikkat ekilmektedir. Sonuncu gereklilikle ilgili olarak rnein bir erkek bir kadna iddet uyguladnda ve bunu namusu iin yaptn sylemesi durumunda, bu iddiasnn hkimler tarafndan dikkate alnmamas gerekmektedir. Hukuk sistemimizde ayrca 2006/17 sayl ocuk ve Kadnlara Ynelik iddet Hareketleriyle Tre ve Namus Cinayetlerinin nlenmesi in Alnacak Tedbirler balkl Babakanlk Genelgesi engel olma ve koruma-destekleme gerekliliklerine ayrntl bir ekilde yer vermektedir. Bunun dnda iddetten korumayla ilgili olarak 1998 ylnda karlm bulunan Ailenin Korunmasna Dair Kanun bulunmaktadr.
128
Kadna Ynelik iddete Dair Belirli iddet Trleri erevesinde Hukukun Yaklam
AM A
Kadna ynelik iddetin rneklerinde hukukun toplumsal cinsiyete dayal iddete kar yaklamn deerlendirebilmek.
Ev-i iddet
4320 sayl Ailenin Korunmasna Dair Kanunun 2007de deitirilen hkmne gre aile ii iddet elerden birinin veya ocuklarn veya ayn at altnda yaayan dier aile bireylerinden birinin veya mahkemece ayrlk karar verilen veya yasal olarak ayr yaama hakk olan veya evli olmalarna ramen fiilen ayr yaayan aile bireylerinden birinin iledii iddettir.
Kadna Ynelik iddet ve Ev-i iddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa Konseyi Szlemesine gre ev-ii iddet, iddete urayann iddet uygulayanla ayn evi paylap paylamamasna bal olmayan, eski veya imdiki eler veya partnerler arasnda meydan gelen her trl fiziksel, cinsel, psikolojik ve ekonomik iddet anlamna gelmektedir. Ev-ii iddetin temel zellii, iddete urayan ile iddet uygulayan arasnda yakn iliki bulunmasdr. Belirtilen tanm erevesinde iddet uygulayan ile iddete urayann ayn evde yaamas ve evli olmalar gerekmemektedir. Ev-ii iddet ile aile-ii iddet ayn anlamda deildir. Ev-ii iddet daha kapsaml olup, aile ii iddeti de kapsamaktadr. Yani aile bireylerine uygulanan iddet de ev-ii iddet kapsamndadr. Aile ii iddet ise daha dar kapsaml olup, yalnz aile bireylerine ynelik iddetle ilgilidir.
Resim 6.1 Boand ei tarafndan ldrlen Aye Paal
SIRA SZDE
Kadna ynelik SIRAiddet, SZDE ev-ii iddet ve aile ii iddet terimlerini tanmlaynz. Ev-ii iddet trleri de tanmda belirtildii gibi, fiziksel, cinsel, psikolojik ve N E L MFiziksel iddet trleri arasnda dvme, yaralama, tokat atma, ekonomik Dolabilir. nesneler frlatma; psikolojik iddet arasnda, alay etme, kk grme, barma, fiziksel iddetS uygulamayla tehdit etme, ocuklar gstermemeyle tehdit etme; cinO R U sel iddet uygulama arasnda tecavz, taciz, istemedii ekilde cinsel ilikiye zorlama, bakalaryla cinsel ilikiye zorlama; ekonomik iddet arasnda da para verDKKAT meme, kazancna el koyma gibi rnekler yer almaktadr (McCue, 2008: 6-9). iddete urayan kadnlarla ilgili eitli mitler bulunmaktadr. Bunlardan en yaySIRA SZDE gn olan kadnn isterse iddete son verebilecei ve eitimli kadn iddete uruyorsa neden katlandnn anlalmadna ilikindir. iddete urayan, urad iddetin olumsuz psikolojik etkilerine maruz kalmakta ve kadnn iddete uramaya AMALARIMIZ devam etmesinin nedenleri farkl teorilerle aklanmaya allmaktadr. Bunlardan en bilinenleri renilmi aresizlik ve Stockholm sendromudur.
K T A P
Aye Paal boand eski D NEL M ei stikbal Yetkinden srekli iddet grmtr. Bu nedenle yetkili mahkemeden S O Rtalebinde U korunma bulunmutur. Mahkeme taraflarn boanm olmalarn yani DKKA T aile olmadklarn gereke gstererek 4320 sayl yasann bu olayda SIRA SZDE uygulanamayacan belirtmi ve Aye Paalnn korunma talebini reddetmitir. Bu kararn AMALARIMIZ verilmesinden tam 32 gn sonra 7 Aralk 2010 tarihinde Aye Paal fail stikbal Yetkin tarafndan K T A Pldrlmtr. baklanarak
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
6. nite - iddet
129
renilmi aresizlik, iddete urayan kadnn kendini aresiz hissetmesiyle ilgili olup, iddete uradn reddetme, kendini sulama gibi deiik ekillerde ortaya kmakta ve iddete urayann iddete uramaktan kama yolunu bulamayaca inancna dayanmaktadr (McCue, 2008: 19). Stockholm sendromu ise iddete urayann iddet uygulayana baml olmasyla ilgilidir. iddete maruz kalanda iddetten kaamayaca dncesi hakimdir. iddete urayan bakalaryla grmemekte, sadece iddet uygulayann inisiyatifine bal kalmaktadr. Zaman getike de iddete urayan durumunu normal olarak grmeye balamaktadr (McCue, 2008: 20).
Ev-ii iddet uygulayanla ilgili olarak, eitim durumu, sosyal-ekonomik dzey gibi ayrmlar nemli olmayp, her dzeydeki kii iddet uygulayan olabilmektedir. rnein bir isiz de i sahibi de iddet uygulayabilir. Kadna ynelik iddetle ilgili olarak yukarda belirtilenler burada da geerlidir. Yani, iddet uygulayan kadnn davrann kontrol etmek istemekte ve yakn ilikiden dolay sahiplenici rol stlenmektedir. Bu anlamda ataerkil toplumun dayatt rol modelleri ev-iinde kendini gstermekte ve ev reisi olarak erkek, kadn baml klmak amacyla iddet uygulamaktadr. Bu yndeki iddet, toplumsal cinsiyet eitsizliiyle ilgilidir. Dier yandan erkeklerin neden iddet uyguladna ilikin feminist teori yannda psikolojik teori, biyolojik teori, sosyal renme teorisi ve aile sistemi teorisi gibi teoriler yer almaktadr. Bu teoriler farkl ekillerde iddet uygulamann nedenlerini aklamaktadr. Psikolojik teori iddet uygulamay kiiye balarken, renme teorisi ocukluktan balayarak renmeye ve biyolojik teori de ocuklukta geirilen travma gibi nedenlere bakarak aklamaya almaktadrlar (McCue, 2008: 12). Ev-ii iddet olduka kark bir sorun olduu iin birok disiplinin inceleme konusudur. Ancak vurgulanmas gereken nokta, ev-ii iddetin genellikle kadnlara ynelmi olup, kadnlar bask altna almak iin kullanlddr. Dolaysyla evii iddeti nlemek iin bireysel davran zerinde durmak, tek bana yeterli olmayp, toplumsal cinsiyet eitsizliiyle ilgisinin kurulmas gerekir. Esasen kadna ynelik iddetin zel alan saylp, devlet tarafndan mdahale edilmemesinin en bariz rneini ev-ii iddet oluturmaktadr. Hukuk sistemlerinde aile ii iddete urayan kadnlarla ilgili kurallarn yer almas tarihsel olarak olduka yenidir. Hukuk alannda kadna ynelik aile ii iddeti grnmez klnmasnn nedenlerinden en nemlisi kamusal-zel alan ayrmyla ilikili olup, aile ii iddetin zel alan konusu olarak grlmesine dayanmaktadr. Esasen liberal feministlerin savunduu kamusal alan ve zel alan ayrm, zel alann ev ii alan olarak tanmlanmasyla, kadnn aile iinde urad iddeti yok saylmasna yol amtr. Ev ii alana dokunulmamas gerektii, zel yaamn dokunulmazl ve aile yaamnn mahremiyeti gibi dncelerle de desteklenmitir. SIRA SZDE Ancak gnmzde artk aile ii iddet kamusal mesele saylmaktadr. Bizim ceza kanunumuzda, rnein ldrme ve yaralama sular aile bireylerine ynelik olduunda daha fazla arlatrc ceza verilecei hkm yer almaktadr. Aile ii idDNELM detle ilgili 1998 ylnda karlan Ailenin Korunmasna Dair Kanun da iddetten derhal korunmaya ilikin koruma tedbirlerine yer vermektedir. Koruma tedbirleri, S O R U iddeti derhal nlemeyle ilgili olduu iin nem gstermektedir. 4320 sayl Ailenin Korunmasna Dair Kanunun 2007de deitirilen gre hD hkmne KKAT kim iddet uygulayan kiiye dair aadaki tedbirlere karar verebilir: a) Aile bireylerine kar iddete veya korkuya ynelik sz ve davranlarda bulunmamas, SIRA SZDE b) Mterek evden uzaklatrlarak bu evin dier aile bireylerine tahsisi ile bu bireylerin birlikte ya da ayr oturmakta olduu eve veya iyerlerine yaklamamas, AMALARIMIZ c) Aile bireylerinin eyalarna zarar vermemesi, ) Aile bireylerini iletiim aralar ile rahatsz etmemesi, d) Varsa silah veya benzeri aralarn genel kolluk kuvvetlerine teslim etmesi, K iddet T A Pmadurunun e) Alkoll veya uyuturucu herhangi bir madde kullanlm olarak yaamakta olduu konuta veya iyerine gelmemesi veya bu yerlerde bu maddeleri kullanmamas, f) Bir salk kuruluuna muayene veya tedavi iin bavurmas. T E L E V Z Y O N
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
130
Desteklemeyle ilgili olarak da snma evleri ve ekonomik yardm, hukuk hizmetleri bavurulabilen yollar arasnda yer almaktadr. 2006/17 sayl ocuk ve Kadnlara Ynelik iddet Hareketleriyle Tre ve Namus Cinayetlerinin nlenmesi in Alnacak Tedbirler balkl Babakanlk Genelgesinde sosyal ve ekonomik anlamda eitsizlii gidermekle ilgili hkmler yer almaktadr. rnein eitim yoluyla toplumsal algnn deitirilmesi, kadn istihdamnn salanmas gibi. Koruma ve destek olmayla ilgili de acil yardm hatt oluturulmas, snma evlerinin almas gibi konular belirtilmektedir. 2006/17 sayl Babakanlk Genelgesine dayanlarak hazrlanan 11.01.2007 Tarihli ve 2007/6 Sayl ileri Bakanl Emniyet Genel Mdrlnn Tre ve Namus Cinayetlerinin nlenmesine Ynelik Tedbirlerin Koordinasyonu Konulu Genelgesinde yine engel olma ve koruma-desteklemeyle ilgili yaplacaklar belirtmektedir. Btn bunlar, devletin pozitif ykmll olarak aile ii iddeti nlemekten sorumlu olduunun hukuk sistemimizde kabul edildiinin balca rneklerini oluturmaktadr. Anayasa Mahkemesi de verdii 2005/151 Esas ve 2008/37 Kararnda aile ii ilenen sularda devletin bireyin maddi ve manevi varln koruma devi olduundan hareketle ikayet aranmamasn hkme balamtr (Oder, 2010: 230). Toplumun temelini oluturan ailede bireylerin, maddi ve manevi varlklarn gelitirebilmelerinin huzur ve gven ortamnn salanmasna bal olduu, bunun iin de ncelikle aile ii iddetin nlenmesi gerektii aktr. Yasa koyucunun, itiraz konusu kuralla ceza hukuku alannda, anayasal snrlar iinde takdir hakkn kullanarak, aile bireylerinin ve yakn akrabalarn nc kiilere nazaran daha ayrcalkl korunmas ynnde bir tercih yapt anlalmaktadr. Toplumun temeli olan ailenin, fiziksel ve psikolojik adan salkl bireylerden olumas amacyla yasa koyucunun itiraz konusu kuralda belirtilen aile bireylerinin birbirlerine kar iledikleri kasten yaralama sularnda ikyet aramamas ve bu yolda dzenleme yapmasnda, Anayasann 41. maddesinde belirtilen ailenin korunmas ilkesine aykrlk bulunmamaktadr. Devlet, toplumun ve ailenin temel ta olan bireyin maddi ve manevi varln her trl tehlikeden, tehditten ve iddetten korumakla ykmldr. Bu balamda itiraz konusu kural, Anayasann 17. maddesiyle devlete yklenen pozitif ykmlln ceza hukuku alanndaki yansmalarndan birisini oluturmaktadr. Ancak ev-ii iddetin nemi kavranp hukuk kurallaryla dzenlemeler yaplmaya allsa da, iki nemli konuda ataerkil direnme kendini gstermektedir. Bunlardan ilki ev-ii iddetin kamusal bir mesele olduunu anlamaya ilikin direnme vardr. Bu direnme ev-ii alana mdahale etmeme eklinde ki yaklam, hukuk uygulayclar, yani polisler, savclar, avukatlar ve hkimler dzeyinde srdrmektedir. kinci direnme ise ev-ii iddeti sadece bireysel dzeyde anlamayla ilgilidir. Bu noktada sadece iddet uygulayann davranlar dzeltilmeye allmaktadr. Oysa ev-ii iddet, toplumsal cinsiyet eitsizlii sorunudur. Dolaysyla toplumsal cinsiyet eitliini salamadan, ev-ii iddeti nlemek de pek mmkn deildir.
SIRA SZDE
Ev ii iddetSIRA ile kamusal-zel alan ayrm arasndaki ilikiyi anlatnz. SZDE

DN E L M belirtilen iddet trlerinden de cinsel iddet arasnda yer alTecavz, daha nce maktadr. Tecavzn psikolojik anlamda veya toplumsal anlamda baka zararlarndan sz edilebilirse S O R U de esas olarak cinsellikle ilikili fiziksel btnln veya vcut dokunulmazlnn ihlal edilmesiyle ilgilidir (Cahill, 2001: 197). DKKAT
DNELM S O R U
Tecavz
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
6. nite - iddet
131
Tecavz, genellikle rzaya dayal olmayan ve zor kullanlarak yaplan cinsel iliki anlamna gelmektedir. Bu anlamda tecavz su haline getiren balca ey, rzann olmamas olarak belirlenmektedir. Ama rza kavram olduka problemlidir. rnein birok davran iin rza gstermemenin balca yolu hayr demek olduu kabul edilirken, cinsel iliki iin rza gstermemede hayr demek yeterli olmamaktadr. Failler madurlarn hayr derken aslnda evet demek istediklerini belirtmektedirler (Scully, 1994: 126). Bunun temel nedeni olarak, feminist hukuku Carol Smart tecavz davalarnda faillerin genellikle madurlarn tecavzden zevk aldklarn dndklerini belirtmektedir. Bu ekilde dnmelerinin arkasnda kadnlarn her trl cinsel birlemeden zevk aldklarna ilikin varsaym yatmaktadr. Onlara gre cinsel birleme olduu iin tecavz kadnlar iin zevk vericidir (Smart, 1989: 28). Ayrca, iddete kar koymann anlamn da erkekler belirlemektedir. Ceza hukukuna gre iddete kar durmak, erkeklerin erkeklere kar iddete cevap verdii ekilde alglanmaktadr. Oysa Susan Estriche gre cinsellikte kadnlarn iddete karlk vermeleri erkeklerden farkldr. Kimi zaman sessiz kalmalar onlarn iddeti onayladklar anlamna gelmemektedir (Whitman, 1997: 295-305). Hayr hayr demektir feminist slogan da sz konusu algya kar olarak domutur. Bu konu zellikle yabanc olmayan -e, akraba, sevgili- kiiler tarafndan tecavz eylemi, gerekletiinde tartlmaktadr. Yabanclar tarafndan cinsel saldr eylemi gerekletiinde genellikle madurun hayr demesi hayr olarak kabul edilirken, yabanc olmayanlar tarafndan gerekletiinde madurun hayr demesi genellikle evet olarak anlalmaktadr (Abbott ve Wallece, 1996: 250). Tecavze ilikin olarak da doal-biyolojik faktrler ve sosyal faktrler yaklamlar vardr. Tecavz genel olarak erkek cinsel drtsnn doal bir sonucu olarak kabul edilmektedir. Erkeklerin kontrol edilemeyen cinsel drtleri olduundan sz edilmektedir. Ancak birok feminist tecavzn biyolojik tanmlamalarn reddetmektedirler. Feministler ataerkil ideoloji tarafndan belirlenmi toplumsal cinsiyet rollerinin kadnlar erkeklerin cinsel zevklerinin objesi olarak belirlediini ve bunun tecavz dourduunu belirtmektedirler. Erkekler kadnlar zerinde tahakkm kurmak iin kendi amalar dorultusunda kadnlarn cinselliklerini kontrol etmek isterler. Tecavz failleri genellikle savunmalarnda madurlarn kkrtc davranlar iinde bulunduklarn ifade etmekte ve sularn inkr etmektedirler. ABDde yaplan bir aratrmaya gre inkrclarn %31 tecavzden madurlar sorumlu tutmaktadrlar (Scully, 1994: 124). Tecavze ilikin hukukun yaklamna bakldnda ataerkil kltr erevesinde belirlenen anlama paralel ekilde tecavz suunun dzenlendii grlmektedir. Kadn bir babann kz olarak ya da bir erkein kars olarak onun mlkiyeti altnda kabul edilmekte, kadna ynelik herhangi bir cinsel saldr erkein mlkiyetine zarar verdii iin hukuki olarak su olarak kabul edilmekte ve cezalandrlmaktadr (Abbott ve Wallece, 1996: 249). rnein 765 sayl eski Trk Ceza Kanununda tecavz suu Adab Umumiye ve Nizam Aile Aleyhine Crmler bal altnda dzenlenmitir (Resmi Gazete(RG) Tarihi: 13.03.1926; RG Says: 320). Burada korunan, genel ahlak ve aile dzenidir. Genel ahlak tecavz konusunda ataerkil bak asn onaylamakta ve desteklemektedir. Dolaysyla sz konusu hukuksal dzenlemede korunan zerk bir birey olan kadnn cinsel dokunulmazl deil, kadn erkein mlkiyeti altnda nesnesi olarak kabul eden genel ahlak anlaydr. Tecavz hukuksal anlamda uzun yllardr- yaklak 2000 yldr- yaptrma balanm bir eylemdir. Ancak dier kadna ilikin sorunlarda olduu gibi tecavz de
132
erkekler tarafndan tanmlanm ve erkek egemen bak asyla hukuki alanda dzenlenmitir. rnein eski Trk Ceza Kanununda (TCK) tecavz olgusu rza geme suu erevesinde dzenlenmitir. Bu dzenlemede Yargtayn getirdii lt erkein cinsel organn kadnn vcuduna normal ya da anormal yolla menisi boaltacak biimde ksmen ya da tamamen sokmasdr (5. CD 14.11. 1952, 3034/3036; YCGK 4.6. 1990, 101/156). Kadnn cinsel organna cinsel organ dnda bir organ ya da sair cisim sokulmas ise tecavz iin yeterli bulunmuyordu. Btn bu eylemler kadnn cinsel dokunulmazlna mdahale olduu halde sadece belirli ekillerde olursa rza geme suu gerekleebiliyordu. Bu yaklam erkek bak asyla ceza kanunu dzenlemesinin tipik bir rnei olarak karmza kmaktadr. Ancak gnmzde kadn hareketinin glenmesi ve feminist hukukularn abalar sonucunda tecavz farkl ekilde dzenlenmektedir (Rhode, 1991: 244). rnein lkemizde yeni Trk Ceza Kanunu tecavz cinsel dokunulmazla kar sular bal altnda dzenlenmitir. Bu ekilde kadnn zerk bir varlk olarak vcut dokunulmazlna sahip olduu kabul edilmitir. Ayrca yeni Ceza Kanununda baka trl gerekleen cinsel dokunulmazla mdahale yollarnn da tecavz kapsamnda deerlendirilmesi mmkn klnmtr. Kadna Kar iddet ve Ev-i iddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa Konseyi Szlemesinin getirdii tecavz tanm da baz sakncalar nleyecek niteliktedir. Yukarda belirtildii gibi rza kavramnn anlalmas sadece erkek bak asyla yapld zaman problemlere yol amaktadr. Bununla ilgili szleme rzann olup olmadnn iinde bulunulan artlara gre deerlendirilmesi gerektiini belirtmektedir. Dier yandan tecavz suu hem kamusal alanda hem de zel alanda gerekleebilir. Yukarda belirtilen dzenlemeler kamusal alanda gerekleen tecavz suuyla ilgilidir. zel alanda gerekleen tecavz suunu ise hukuk uzun sre su saymamtr. Dier bir deile hukuk neredeyse iki bin yldr kamusal alandaki tecavz su sayarken, zel alandaki tecavz su saymas son otuz ylda, rnein bizim lkemizde 21. yzylda, sz konusu olmutur. Esasen, hukukun bu tavr hi de artc deildir. Zira yukarda belirtildii gibi, kamusal alanda tecavzn su saylmasnn nedeni, bir bakasnn (babasnn veya kocasnn) mlkiyetinde olan nesneye zarar verilmesiyle ilgiliydi. Eski Trk Ceza Kanununda karsnn rzas dnda kocann normal yoldan gerekletirdii cinsel ilikinin cezalandrlmamasnn balca nedeni de budur. Yani, evliliin kocaya karsnn vcudu zerinde tasarrufta bulunma yetkisi verdiinin kabul edilmesidir. Kadn bir hak sjesi deil, kocalk yetkisinin tasarruf objesi olarak alglayan bu yaklam toplumsal cinsiyete dayana iddetin hukuken merulatrlmasnn bir dier rnei olarak karmza kmaktadr (Szer, 2006: 260). Ancak gnmzde yeni Trk Ceza Kanunuyla, evlilik ii tecavz su olarak dzenlenmitir. Tecavz olgusunun yaplan yeni pozitif hukuk dzenlemeleriyle yaptrma balanmas, sorunun zmnde nemli bir adm olmakla beraber, uygulamada hakimlerin, savclarn sz konusu dzenlemeleri yorumlanmalarnda da iddeti merulatran eler iermektedir. Ayn zamanda kolluk glerinin tecavz madurlarna yaklam, sorgulama sreci, hem dnyada hem de Trkiyede kadna ynelik iddetin hukuki grnm olarak devam etmektedir.
Namus Cinayetleri
Toplumsal cinsiyet kltrleri toplumlardan topluma deitii gibi, toplumsal cinsiyete dayal iddet de kltrlere gre farkllk gsterebilmektedir. rnein Afrikada kadn snneti, Hindistanda kocas len kadnlarn eleriyle birlikte yaklmas gibi
6. nite - iddet
133
(OToole-Schiffman, 1997: 6). Namus cinayetleri de kltrel iddettin balca rnei olarak karmza kmaktadr. Dnyann her yerinde kadnlar eitli nedenlerle ldrlmektedir. Bu cinayetlerden bir ksm namus saikiyle ilenmektedir. Namus saikiye ilenen cinayetlere namus cinayetleri denilmektedir. Ancak literatrde namus cinayeti olgusu farkl kavramlarla da tanmlanmaktadr. Tre, eref, haysiyet ldrmeleri bunlar arasndadr. Namus cinayeti olgusu toplumsal cinsiyete dayanan iddet trlerinden birisi olup, hatta bir tr yargsz infaz olduu da ileri srlmektedir (Pervizat, 2006: 207). Namus nedeniyle ilenen sularn hepsi namus cinayetiyle sonulanmaz. rnein kadnlarn cinselliklerini kontrol altna almak amacyla yaplan bekret kontrolleri de namus saikiyle ilenen sular arasndadr (Pazartesi Dergisi, 2001: 10-11). Birlemi Milletler Nfus Fonunun tahminlerine gre her yl dnyada 5000den fazla kadn namus saikiyle ldrlmektedir. Namus cinayetlerinin genelde lkelerin Mslman nfuslar iinde daha youn olarak ilendii grlmektedir. Ancak namus cinayetleri ile slamiyet arasnda dorudan iliki kurmak hatal bir yaklam olacaktr. Zira sorunun nedeni ataerkil toplumsal yaps olup, bunun kkeni slamiyet ncesine kadar uzanmaktadr. Namus cinayetlerinin nedeni olan ataerkil sistem, yine bu cinayetlerle mevcut erkek egemen yapnn srdrlmesine hizmet etmektedir (Tre ve Namus Cinayetlerini ile Kadnlara ve ocuklara Ynelik iddetin Sebeplerinin Aratrlarak Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi Amacyla Kurulan TBMM Aratrma Komisyonu Raporu, T.C. Babakanlk Kadnn Stats Genel Mdrl, Ankara 2006: 109). Trkiyede namus cinayetlerinin ilendii lkelerden birisidir. Ancak henz namus cinayetlerinin lke iindeki yaygnl, dalm ve nedenleri zerine kapsaml veriler salanmamtr. Ancak herkesin birletii bir husus vardr ki, o da namus cinayetlerinin madurlarnn her zaman kadnlar olduudur. Bu gereklikten hareketle, Trkiyede feminist hukukular namus cinayetlerinin nlenmesi amacyla Trk Ceza Kanununda bir takm deiiklik nerilerinde bulunmu ve alanda mcadele etmilerdir. Ayn zamanda namus cinayeti davalarnda cretsiz avukatlk hizmeti de vermilerdir. Avukat enal Saruhan, Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrlnn (KSSGM) dzenledii Tre Cinayetleri panelinde, namus cinayeti davalarnda karlat zorluklar u ekilde dile getirmektedir: ......kurban yaknlar, kurbann su ilediine kesinlikle emindirler. Bu ldrme ile onlarn da namuslar temizlenmiti. Bu nedenle, onlara gerei gsterebilmek, yaama hakknn nemini anlatabilmek, insan doasnda cinsler aras sevginin olaan ve doal bir durum olduunu ifade edebilmek ok gt. Bu nedenle fazlasyla dil dkmek gerekiyordu. Bir baka etken de, onlara yardm amacyla gittiimizde sizin avukat olarak para kazanmay hedeflediinizi dnyor olmalaryd. Bu sorunu aabilmek iin ncelikle, anlan davalar cretsiz izleyeceimizi ilan ettik. Bylece dava sahibi, bizim ticaret deil, deerli bir ama iin uratmz kabul etmi olacakt. Bundan sonras ise, aile iinde dnceleri daha aydn olan birilerine ulaabilmekle mmkn oldu. Kk bir kap alnca, o kapdan girmek olanaklar ve ittifak gelitirmek kolaylat (Saruhan, 1999: 67). Dier yandan Trk Ceza Kanunun 82. Maddesinde tre cinayetinin insan ldrmenin arlatrc nedenleri arasnda olduu belirtilmitir. Bu tr dzenleme namus cinayetlerini nlemek adna olumlu bir yaklam olarak belirtilebilir. Ancak hukuk uygulayclarnda, rnein hakimler tarafndan, erkek egemen ideolojinin dna karak bu konunun nasl yorumlanaca problemlidir. rnein yarg kararlarnda tre ve namus cinayetleri arasnda ayrm yapldna rastlanmaktadr. Yar-
Yunanca nomos kelimesinden gelme namus kelimesi ahlak, eref ve haysiyet kavramlaryla ilikili kullanlmaktadr. (Griz, 2003: 126) Namus toplumun zaman iinde rettii kltrel deer yargsdr.
134
2006/17 Sayl Genelge, namus cinayetlerini nlemek iin yaplacaklar arasnda unu belirtmektedir: Sistematik bir zihniyet dnm iin ders kitaplarnda, gnlk konumalarda, grsel ve yazl basnda, sinema filmlerinde hatta akademik almalarda, vaaz ve SIRA SZDE hutbelerde kullanlan geleneksel cinsiyet rol ve kalplarn erkek egemen zihniyetin hakim olduu DNE L M yaratt toplumsal yapnn olumsuzluklar vurgulayan bir sylem gelitirilmelidir. S O R U
gtay bir kararnda ldrme eylemi aile meclisi kararyla alndnda tre kapsamndan karm ve arlatrc neden olarak nitelendirilmemitir (T.C. Yargtay 1. Ceza Dairesi, E. 2007/6700,K. 2008/1986,T. 14.3.2008). Ancak daha sonra Yargtay verdii baka bir kararda tre ve namus cinayetlerini ayn anlamda kullanarak bu hatal uygulamay ortadan kaldrmtr (T.C.Yargtay 1. Ceza Dairesi, E. 2008/248, K. 2009/3287, T. 8.6.2009). Dier yandan cezalarn arttrlmas da yeterli olmamaktadr. Zira toplum basks ar basmakta ve insanlar namusu korumak adna hapis cezasna raz olmaktadrlar. Ayrca cezaevinde de yaplan davrann desteklenmesi devam etmektedir (Kardam, 2006: 238). Bu balamda toplumsal cinsiyet algsnn deitirilmesi ve gerekli nlemlerin alnmas, yani namus cinayetine ilikin olarak, yukarda ev-ii iddette belirtildii gibi devlet politikas oluturulmas gerekmektedir. Babakanlk 2006/17 sayl ocuk ve Kadnlara Ynelik iddet Hareketleriyle Tre ve Namus Cinayetlerinin nlenmesi in Alnacak Tedbirler balkl Genelge hukukumuz baSIRA SZDE kmndan devletin namus cinayetine engel olma ve koruma-desteklemeyle ilgili yapacaklarn belirtmesi asndan nem tamaktadr. 11.01.2007 Tarihli ve 2007/6 Sayl ileri Bakanl Emniyet Genel Mdrlnn Tre ve Namus CinayetleriDNELM nin nlenmesine Ynelik Tedbirlerin Koordinasyonu Konulu Genelgesi ise Babakanlk Genelgesi uzantsnda hazrlanm olup yine engel olma ve koruma-destekO R U lemeyle ilgiliS yaplacaklar belirtmektedir. 2007/6 sayl D ileri K K A T Bakanl Emniyet Genel Mdrl Genelgesinde ise koruma-desteklemeyle ilgili yaplacaklardan biri olarak u belirtilmektedir: eitli sebeplerle tre veya namus cinayetine maruz kalabileceini beyan eden/edilen veya aile ii iddete maruz SIRA SZDE kalm kadnlar ve ocuklarla ilgili her trl koruma tedbirinin, l Sosyal Hizmetler Mdrlkleri, ilelerde ise sosyal hizmet yrten birim ya da varsa Sosyal Hizmetler ube Mdrlkleri haberdar edilmek suretiyle ivedilikle alnmas salanacak, SHEKe veya beAMALARIMIZ lediyelere bal kadn snma evlerinde koruma altna alnan bu kiilerin bulunduklar yerlerle ilgili gizlilik esaslarna en st seviyede riayet edilecektir.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE
Toplumsal cinsiyete dayanan iddet olarak kadna ynelik iddeti nlemek ile hukuk araSIRA SZDE sndaki ilikiyi ortaya koyunuz.
TELEVZYON DNELM
S O R U NTERNET DKKAT
TELEVZYON DNELM
S O R U NTERNET DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
6. nite - iddet
135
zet
A M A
Toplumsal cinsiyete dayal iddeti aklayabilmek. Toplumsal cinsiyete dayal iddet, toplumdaki cinsiyetle ilgili rol ayrmlar erevesinde ortaya kan, kadn ve erkek, erkek ile erkek ve kadn ile kadn arasnda sz konusu olabilen, fiziksel, psikolojik, cinsel, ekonomik ve sosyo-kltrel iddettir. Bu tr iddet daha ok kadn ve kz ocuklarna ynelik olup, kadnlarla ilgili balca fonksiyonu kadnlkla ilgili bamllk ve ikincillik rollerinin srdrlmesini salamaktr. Bu anlamda toplumsal cinsiyete dayal iddet toplumsal cinsiyet eitsizliiyle ilgilidir. Toplumsal cinsiyet eitsizlii ise ataerkil ideolojiyle ilgilidir. Bu ideoloji erevesinde toplumda kadnn ikincil konumu sz konusu olmakta, bu durum kaynaklarn dalmnda da eitsizlie yol amaktadr. Bu anlamda toplumsal cinsiyet eitsizlii, kadnn erkek karsnda sosyal, siyasi ve ekonomik bakmdan eitsizlii demektir Toplumsal cinsiyete dayal iddet olarak kadna ynelik iddeti ayrt edebilmek. Kadna ynelik iddet, toplumsal cinsiyete dayal iddetin bir trdr. Bu balamda kadna ynelik iddet toplumsal cinsiyet eitsizlii demek olup, sadece iddetten ibaret deildir. Kadna ynelik iddetin toplumsal cinsiyet rolleriyle ilikisinin kurulmas bu iddeti nlemek iin getirilecek dzenlemeler bakmndan nemlidir. Kadna ynelik iddet, kadn bedeninin erkek tarafndan kontroln salamakta ve kadnn ikincil konumunu srdrlmesine yol amaktadr. Kadna ynelik iddetin kadn ve erkek arasndaki biyolojikten farkllktan kaynakland belirtilse de cinsiyet kavramnn toplumsal olarak oluturulmas sz konusudur. Toplumsal olarak oluturulan bu kavram da kadna ynelik iddeti desteklemekte ve hatta merulatrmaktadr. Ancak gnmzde kadna ynelik iddet anlaynda deiiklik sz konusu olmakta, bu iddetin bir insan haklar ihlali olduu ve ayrmclk formu olduu belirtilmektedir. Bu balamda da kadna ynelik iddetin toplumsal cinsiyet eitsizliiyle ilgili olduu da kabul edilmektedir. Kadna ynelik iddeti gnmzde nlem abas sz konusu olup, bu abada da engel olma, koruma-destekleme ve yarglama-cezalandrma ilkelerine gre hareket edilmektedir.
A M A
A M A
Hukuk ve kadna ynelik iddet arasndaki ilikiyi saptayabilmek. Hukuk, toplumdaki kltrel normlar gibi kadna ynelik iddeti balca merulatrma vastas olmutur. Bu anlamda hukukun aka eitlie aykr normlar oluturup, kadn ikincilletirip, baml kld grlmtr. Hukukun bu ekilde ataerkil ideolojiyi yanstmasnn balca nedeni, hukuku yapanlarn ve uygulayanlarn hep erkek olmasdr. Bu anlamda hukuk erkek bak asn yanstmtr. Erkek bak asyla da sadece kamusal alandaki iddet su saylm, kadn bu alanda olmad iin ve zel alanda yer ald iin kadna ynelik iddet su saylmamtr. Kamusal alanda kadna ynelik sular da, erkek zerinden tanmlanm ve kadnlkla ilikilendirilmemitir. Gnmzde hukukun ataerkil ideolojiyi yanstan bu grnmnde uzaklamaya balayp, eitlie doru dzenlemeler yapmas aamas sz konusudur. Bu aamada da hukukta yaplan dzenlemeler, kadna ynelik iddeti sadece iddet dzeyinde deil, toplumsal cinsiyet eitliiyle ilgili grmektedirler. Kadna ynelik iddetin rneklerinde hukukun toplumsal cinsiyete dayal iddete kar yaklamn deerlendirebilmek. Kadna ynelik iddetin belirgin rnekleri olan ev-ii iddet, tecavz ve namus cinayetleri kadn ve erkeklik rollerinin farkllna iaret eden balca su rnekleridir. Ev-ii iddet yakn iliki iddeti demek olup, bu ilikide kadnlk ve erkeklik rollerine dayal olarak iddet ortaya kmaktadr. Erkee verilen koruma ve sahiplenme rol ve karar verici olarak belirlenmesi, kadnn kontrol edilmesi ve baml klnmas anlamna gelmektedir. Bu durumda erkek sadece kendi bireysel zelliklerinde deil, toplumsal kltrn kendisine ykledii rolden dolay iddet uygulamaktadr. Bu iddet uygulama nedenleri evlilik ii tecavz ve namus cinayetleri bakmndan da geerlidir. Kamusal alandaki toplumsal cinsiyete dayal iddette, rnein tecavzde de yine erkeklik rol sz konusu olup, erkek kendi tanmlad cinsellik anlayna gre hareket etmektedir. Burada da yine tecavz edilebilirliin kadnlkla zdeletirilmesi ortaya kmaktadr. Btn belirtilen sularla ilgili hukuk, gnmzde ataerkil yaklamdan uzaklaarak, daha eitliki bir temelde bu iddeti nlemeye almaktadr.
A M A
136
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi toplumsal cinsiyete dayal iddetin zellii deildir? a. Kadnn bamllna yol amas b. Toplumsal cinsiyet rollerine dayanmas c. Sadece kadnlara ynelik olmas d. Fiziksel ve psikolojik zarar yol amas e. Toplumsal cinsiyet eitsizliiyle ilgili olmas 2. Aadakilerden hangisi ekonomik iddet rneklerinden biri deildir? a. Kadnn almasna kocann izin vermemesi b. Kadna kocann para vermemesi c. Kadnn ald cretin erkekten az olmas d. Kadna ayrld ein nafaka vermemesi e. Kadna kocann barmas 3. Aadakilerden hangisi kadna ynelik kltrel iddet kapsamnda deildir? a. Namus cinayetleri b. Kadn snneti c. Kz ocuklarnn erken yata evlenmeye zorlanmas d. Kadnn len kocasnn cesediyle birlikte diri diri yaklmas e. Taciz 4. Aadakilerden hangisi cinsiyetle ilgili yanl ifadedir? a. Toplumsal cinsiyet kapsamnda sadece kadnlar yoktur. b. Toplumsal cinsiyet erkeklerle de ilgilidir. c. Gey, lezbiyen, biseksel ve transeksel insanlar da toplumsal cinsiyet kapsamndadr. d. Toplumsal cinsiyete dayal iddet ataerkillikle ilgilidir. e. Toplumsal cinsiyet sadece ekonomik iddetle ilgilidir. 5. Aadakilerden hangisi hukukun toplumsal cinsiyete dayal iddeti merulatrmasnn rneklerinden birisi deildir? a. Medeni Kanunda aile reisliinin erkek olarak belirlenmesi b. Ceza Kanununda eler arasndaki tecavzn su olarak dzenlenmemesi c. Gey, lezbiyen, biseksel veya transseksel derneklerinin mahkeme kararyla kapatlmas d. Namus cinayetlerinde faillerin haksz tahrik indiriminden yararlanmas e. Evliliin eler arasnda eitlie dayandnn belirtilmesi 6. Uluslar aras insan haklar belgeleri dorultusunda kadnlara ynelik iddet konusunda devletlerin sorumluluu aadakilerden hangisi deildir? a. Kadna ynelik iddeti engelleme b. Ev ii iddeti zel alan meselesi kabul etme c. iddete urayan kadnlar koruma d. iddet uygulayanlar yarglama e. iddet uygulayanlara tedavi programlar oluturma 7. Kanun koyucularn ev-ii iddeti engellemek konusundaki isteksizliklerinin arkasndaki temel neden nedir? a. Kanunsuz su ve ceza olmaz ilkesi b. Hukuki eitlik ilkesi c. zel alan meselesi olarak kabul edilmesi d. Toplumsal bar salamak e. iddet uygulayan slah etmek 8. Aadakilerden hangisi kadna ynelik toplumsal cinsiyete dayanan iddet deildir? a. Kadna ynelik ev-ii iddet b. Kadnlarn tecavze uramas c. Kadnlarn cinsel tacize maruz kalmas d. Namus cinayetleri e. Soygun srasnda kadna silah dorultulmas 9. Aadakilerden hangisi hukuki anlamda tecavzn kadn bak dzenlenmesine rnektir? a. Fuhuu kendine meslek edinmi kiilere tecavz edilmesi halinde failin ceza indirimi almas b. Evlilik ii tecavzn su olarak kabul edilmemesi c. Tecavz ispat yknn tecavz madurunda olmas d. Tecavzn genel ahlaka aykrlk nedeniyle cezalandrlmas e. Tecavzde rza kavramnn durumun zelliklerine ve kadn deneyimine gre belirlenmesi 10. Aadaki toplumsal cinsiyete dayanan iddet trlerinden hangisi sadece zel alan meselesi saylmtr? a. Ev-ii iddet b. Tecavz c. Cinsel taciz d. Ekonomik iddet e. Dayak
6. nite - iddet
137
Okuma Paras

1. c 2. e 3. e 4. c 5. e Yantnz yanlsa Toplumsal Cinsiyete Dayal iddet konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Toplumsal Cinsiyete Dayal iddet konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Toplumsal Cinsiyete Dayal iddet konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Toplumsal Cinsiyete Dayal iddet konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Hukuk ve Kadna Ynelik Toplumsal Cinsiyete Dayal iddet konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Hukukun Kadna Ynelik iddete Yaklam konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ev-ii iddet blm gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Belirli iddet Trleri erevesinde Kadna Ynelik iddete Hukukun Yaklam konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tecavz konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ev-ii iddet konusunu gzden geiriniz.
6. b 7. c Resim 6.2: Kardei tarafndan kurunlanarak ldrlen Gldnya Tren Gldnya Tren, ubat 2004te ldrldnde 22 yandayd. Tecavze urayarak hamile kald gerekesiyle stanbulun gbeinde z kardelerince ve 14 saat arayla 2 kez kurunlanan Gldnyann dram, btn Trkiyeyi yasa bomu dnya basnn da ilgi oda olmutu. Cinayeti iki kardeten ya kk olan F.T. stlendi. Anlattna gre tecavze urayp hamile kald iin ablasn sokak ortasnda vurmu, ancak ldrmeyi baaramamt. Daha sonra da kaldrld hastaneye ziyareti gibi girmi ve ablasn yatanda yatarken kafasna ate ederek ldrmt. rfan Tren ise susma hakkn kullanmt. Bebeini dourduktan sonra ldrleceini anlayan Gldnyann hamileyken polise snd da ortaya km ve olay tartmalara neden olmutu (Milliyet, 15 Ekim 2005). 8. e
9. e 10. a
138

Sra Sizde 1 Toplumsal cinsiyete dayal iddet, toplumsal cinsiyet rollerine dayal olarak ortaya kan fiziksel ve psikolojik zarar veren ve fiziksel, ekonomik, psikolojik, cinsel veya sosyo-kltrel iddet biiminde ortaya kan iddettir. Toplumsal cinsiyete dayal iddet, kadnlar arasnda, erkekler arasnda veya kadn ile erkek arasnda olabilecei gibi, kamusal alanda ve zel alanda da olabilir. Sra Sizde 2 Ataerkil ideoloji bir takm iddet ieren eylemleri kadn ve erkek toplumsal cinsiyetleri asndan farkl ekilde tanmlamaktadr. rnein erkeklerin ev-iinde kadnlara uygulad iddet eylemleri ataerkil ideoloji tarafndan iddet olarak anlamlandrlmazken, kadnn erkee itiraz etmesi iddet olarak kabul edilip, erkein iddetini meru klmaktadr. Bu balamda ataerkil ideolojinin belirledii toplumsal cinsiyet rolleri toplumsal cinsiyete dayal iddetin balca nedenini oluturmaktadr. Sra Sizde 3 Kadna ynelik iddet sadece iddet olmayp, toplumsal cinsiyet eitsizliiyle ilgilidir. Toplumsal cinsiyet eitsizlii erkek ve kadn arasnda kaynaklarn dalm bakmndan sz konusu olup, kadnn sosyal, siyasal ve ekonomik bakmdan eitsizlii anlamna gelmektedir. Erkein kadn karsnda egemen konumu kaynaklarn dalmn belirlemekte ve bu dalm da kadnn baml rolne gre sz konusu olmaktadr. Kadna ynelik iddet de kadnlk rolyle ilgili olduu iin toplumsal cinsiyet eitsizliiyle ilgili boyutu sz konusudur. Sra Sizde 4 Kadna Kar iddet ve Ev-i iddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa Konseyi Szlemesi, kadna ynelik iddet ve ev-ii iddeti tanmlamaktadr. Bu tanmlara gre, kadna ynelik iddet ister kamusal ister zel alanda meydana gelsin, kadnlara fiziksel, cinsel, psikolojik ve ekonomik ac veya strap veren veya verebilecek olan toplumsal cinsiyete dayal her trl eylem veya bu tr eylemlerle tehdit etme, zorlama veya keyfi olarak zgrlkten yoksun brakma anlamna gelip, bir insan haklar ihlali ve kadnlara ynelik ayrmclk formudur. Ev-ii iddet ise ayn evin paylalp paylalmasna bal olmayan, nceki veya imdiki eler arasnda ya da partnerler arasnda meydana gelen her trl fiziksel, cinsel, psikolojik ve ekonomik iddet anlamna gelmektedir. Kadna ynelik iddet ev-ii iddetten daha genitir. yle ki, ev-ii iddet kadna ynelik iddetin sadece bir trdr. Kadnlar, ev-ii iddet dnda, sokakta ve ite de iddete urayabilmektedirler. Aile ii iddet ise yakn iliki iddeti olmas dolaysyla ev-ii iddete benzemektedir. Ancak ev-ii iddet, aile-ii iddetten daha kapsaycdr. Aile ii iddet ksaca evli olan veya boanm olan eler arasnda veya dier aile bireylerine ynelik olarak meydana gelen fiziksel, cinsel, psikolojik ve ekonomik iddet anlamna gelmektedir. Sra Sizde 5 Kamusal alan-zel alan ayrm, liberal dnceye ait bir ayrm olup, zel alan devletin dokunmamas, karmamas gereken alan olarak tanmlanmaktadr. Bu ayrm erevesinde aile de zel alanda yer ald iin devletin bu alana mdahale etmemesi yaklam sz konusu olmu ve bylece ev-ii iddete devlet dokunmam ve karmamtr. Bu tutum da ev-ii iddetin meruluk kazanmasna yol amtr. Sra Sizde 6 Kadna ynelik toplumsal cinsiyete dayal iddet hukuk kurallar tarafndan merulatrlmaktadr. Kanun koyucular ataerkil ideolojiyi hukuk kurallar araclyla somutlatrmaktadrlar. Ayn zaman hukuk kurallarn uygulayan ve bunlar yorumlayan hakim, savc ve polislerinde ataerkil dnya grne sahip olmalar dorultusunda toplumsal cinsiyete dayal iddet hukuk tarafndan pekitirilmektedir.
6. nite - iddet
139

Abbott, P. ve Wallace, C. (1996). An Introduction to Sociology-Feminist Perspectives. London-New York: Routledge. Allan, J. (2007). The Gender Knot. Yeni Delhi: Baba Parkha Nath Printers. Barzilai, G. (2004). Culture of Patriarchy in Law: Violence from Antiquity to Modernity, Law&Society Review, cilt 38, s.867-883. Cahill, A.J. (2001). Rethinking Rape. New York: Cornell University. Clark, L. ve Lewis, D. (1977). Rape: The Price of Coercive Sexuality. Toronto: The Womens Press. Coomaraswamy, R. (1995). Some Reflections on Violence Against Women, Canadian Woman Studies, cilt 15, say: 2-3, s. 16-23. Griz, V. (2003). Hukuk Balangc. Ankara: Siyasal Kitapevi. Hall, C.J. (2001). The Link Between Public and Private Harm: Is There Hope for Gender-Based Violence as a Ground for Asylum in the United States?, Immigration and Nationality Law Review, s.679699. Hollander, J.A. (2001). Vulnerability and Dangerousness: The Construction of Gender through Conservation about Violence, Gender and Society, cilt 15, s.83-109. Frohmann, L.-Mertz, E. (1994). Legal Reform and Social Construction: Violence, Gender and the Law, Law and Social Inquiry, s.829-851. Jackman, M.R. (2006). Gender, Violence and Harrasment, Handbook of the Sociology of the Gender. (Der. J.S.Chafetz,) New York: Springer, s.275-321. Kardam, F. (2006). Namus Cinayetlerine Meruiyet Zemini Hazrlayan Alglama ve Yaklamlar, Ankara Barosu Hukuk Kurultay. Ankara: Ankara Barosu Yayn, s. 227-238. McCue. M.L. (2008). Domestic Violence: A Reference Handbook. California. Merry, S.E. (2009). Gender Violence: A Cultural Perspective. Oxford: Blackwell Publishing. Olsen, F. (1986). From False Paternalism to False Equality: Judicial Assaults on Feminist Community, Michigan Law Review, s.1518-1541. OToole, L.L.-Schiffman, J. R. (1997): Gender Violence: Interdiscplinary Perspectives. New York: New York University Press. Pervizat, L. (2006).Namus Cinayetlerinin Kavramsal Tartmas, Ankara Barosu Hukuk Kurultay. Ankara: Ankara Barosu Yayn, s. 207-224. Rhode, D.L. (1991). Justice and Gender. USA: Harvard University Press. Russo, N.F.-Pirlott, A. (2006). Gender-Based Violence: Concepts, Methods, and Findings, Annals of the New York Academy of Sciences, Vol.1087, s.178205. Saruhan, . (1999). Namus Cinayetlerinde Avukatlarn Sorumluluu, T.C. Babakanlk KSSGM Tre Cinayetleri Panel Bildirileri. Aralk, Ankara, s. 60-68. Scully, D. (1994).Tecavz-Cinsel iddeti Anlamak. stanbul: Metis Yaynlar Veur, D. V. Segal, L. (1987). Is The Future Female?. London: Virago. Smart, C. (1989). Feminism and the Power of Law. London-New York: Routledge. Szer, A. (2006). Yeni Trk Ceza Kanununda Cinsellikle lgili Sular, Ankara Barosu Hukuk Kurultay. Ankara: Ankara Barosu Yaynlar, s. 255268. Tepe, H. (1998): Bir Felsefe Dal Olarak Etik:, Dou Bat, say 4, s. 9-24. Uygur, G. (2008). Genel Ahlakn Vazgeilmezlii (mi?), Gncel Hukuk, say 60, s. 12-14. Veur, D. (2007). Gender Matters: A Manual on Addressing Gender-Based Violence Affecting Young People. Budapete: Council Of Europe. Wharton, A.S. (2005). The Sociology of Gender: An Introduction to Theory and Research. Oxford: Blackwell Publishing. Whitman, C. (1997): Feminist Jurisprudence, der: Karen J. Maschke, Gender and American Law, New York & London: Garland Publishing, Inc., s. 493-507. Wykes, M.-Welsh, K. (2009): Violence, Gender and Justice. London: Sage Publication. Pazartesi dergisi, say 80, Aralk 2001, s. 10-11.
7
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Beden-ruh ikiliinin kurulumuna ve bedenin siyasal bir zne hline geliini ifade edebilecek, Kompleks yaratma ve pazarlama sektr olarak gzellik sektrnn beden zerindeki politikalarn aklayabilecek, Cinsellik politikalaryla kadn bedeni zerinde kurulan iktidarn kadnlar ve erkekler zerindeki etkilerini saptayabilecek, Kadnn duygulanm biimlerinin tbbiletirilme sreleri ve kadn basklayan toplumsal normlarn tp araclyla merulatrlmasnn rneklerini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kadn Bedeni kilicilik Biyopolitika Tbbiletirme (Medikalizasyon) Gzellik Endstrisi Bekret Vajinusmus ve Cinsel ktidarszlk Modern Tp Krtaj Dourganlk
indekiler
GR BEDENN TARHSEL SERVENNE BAKI GZELLK POLTKALARI CNSELLK VE KTDAR MODERN TIBBIN KADIN BEDENNE YAKLAIMI
Cinsellik ve Beden
Cinsellik ve Beden
GR
Beden, zevk ve bilgi temelinde snfsal bir stnlk, bir iktidar olanadr; snf zevk ve beeniler dzeyinde okumay salar (Baudrillard, 2008: 163). Her eyin bedenletirildii (somatizasyon), yani bedenin, her trl kazanmn kayna ve kant olduu amzda toplum tarafndan idealize edilen bir bedene sahip olmak, zellikle kadnlar iin ulalmas zor klnan pek ok kaynaa ksa yoldan ulam olanann salanmas anlamna geliyor. Bakml olmann kendine gveni simgelemesi, d grnn insanlar aras ilikilerin hemen her biiminde giderek daha belirleyici hle gelmesi bedensellemenin somut rnekleri olarak dnlebilir. Simgesel olann/grntnn bu denli ne kmas, bireyin d dnya ile kurduu ilikinin snrnn onun bedensel varlna indirgendiini gsteriyor (Nihan Morta, 2009: 174). Bedenselleen varlmz, bizi anlatmaz hle geliyor. Gndelik hayatn estetikletirilmesini hedefleyen tketim kltrnde gndelik hayatn politikasnn dzenlenmesinde beden, merkez bir konum tekil etmektedir. Bu adan bedeni anlamak, farkl dzey ve ierikteki toplumsal ilikileri anlayabilmek ve belki de onarabilmek asndan kilit bir nem tar. Bedenimiz, snfmzn, cinsiyetimizin, mesleimizin, inandmz ideolojinin vs. grnts gibidir. Dorudan beden temelli toplumsal kategoriler (kadn, erkek, seks iisi, gen, yal, ocuk, sakat, transeksel) ya da beden arml, dolayl toplumsal kategoriler (krt-laz, sekreter-mhendis-manken) toplumsal bir varlk olarak bedenin etki alannn geniliini aka gstermektedir. Bu anlamda beden, zellikle pek ok ayrmcla kaynaklk etmesi ve bu ayrmclklara kar mcadelenin rgtlendii k noktas olmas asndan byk nem tar. Bryan Turnera gre beden, yorumlama ve temsiliyetlerin d yzeyi, yap ve dzenlemelerin de i erevesidir (Turner, 2001). Yani tketim toplumunda hem bedenin korunmasna (i beden) hem de bedenin grnmne (d beden) ynelik mekanizmalar ilemektedir. Bu sre, bedenin kozmetikten tbbilemeye eitli biimlerde dzenlendii bir sre olarak gzellik, cinsellik, salk gibi konular zerinde tartmay beraberinde getirmektedir. Toplumsal yarglar bakire olmay, belli saylarda ocuk dourmay, ekici olmay, salkl olmay norm olarak kabul ederek bunun dndaki durumlar kiinin bilgisizlii, ahlakszl, beceriksizlii ve hatta bereketli olmad eklinde etiketleyip kii zerinde bask kurulmasna yol aabilir. Bunun dndaki alternatif yaama biimlerinin mutsuzlua yol aan ya da kiisel zaaflardan kaynaklanan istisnalar olduunu iddia etmek, bireyin norm-
142
lara uymas iin kullanlan yaygn tehditlerden biridir. te bu noktada insanlarn kendilerini yalnz hissetmeyecei, toplumsal adan farkl grnen deneyimlerini paylaabilecekleri sosyal ya da kurumsal dayanma alar ierisinde olmalar nem kazanr. Bu blmde yukarda ksaca bahsetmi olduumuz konular derinletirme olana bulacak, ncelikle bedenin tarihsel servenine ksaca gz atarak nasl siyasal politikann konusu hline geldiine bakacaz. Buradan gzellik politikalarna gei yaptktan sonra cinsellik konusunu bekret, vajinusmus ve iktidarszlk, reme odakl cinsellik ve ksrlk gibi konularn seyri zerinden feminist bak asyla tartacaz. Son olarak cinselliin kaydnn tutulduu modern tp politikalarnn gndelik hayattaki yansmalarna bakarak modern tp ile erkek egemen toplumsal yarglarn buluma noktalarn ksrlk, krtaj, menopoz gibi konular yoluyla ele alacaz.
BEDENN TARHSEL SERVENNE BAKI

AM A
Beden-ruh ikiliinin kurulumuna ve bedenin siyasal bir zne hline geliini ifade edebilmek.
Tarihin bedeni ilk konumlandr, onu akl karsnda teleyerek gerekleir. Sahnenin ardna itilen beden, dinin sadece darda brakmad, ayn zamanda vehmettii, karsnda korkuya kaplp tedirgin olmay tledii bir tuzak olarak arz edilir. Descartes tarafndan ortaya atlan bu iki kutuplu dnceye gre insann gerek boyutu, mn (ruh) yndr. Akln dengi olarak grlen ruh erkekle, doann dengi olarak grlen beden kadnla zdeletirilir fakat bu ikisi arasndaki kartlk birbirine denk iki gcn rekabeti olarak deil, bedenin (kadn) ruhu (erkei) batan karma abalar ile ruhun bu duruma kar koyma iradesi arasndaki atma olarak ifade bulur. Bu kartln sadece Bat dncesinde kurulmu olduu dnlmemelidir, Ruh ve beden arasndaki ayrm slami dncede ehadet lemi (gzle grlen alem) ile berzah alemi (lmden sonra balayp da kyametin kopmasna kadar devam eden zel zaman dilimi) arasndaki ayrm olarak vuku bulur. Kilisenin hkmlerini bilimsel dncenin nnde engel sayan aydnlanma dnemi de bu kartlklar ideolojisinden muaf deildir. Ayn ikili ayrm, modern dncede de karmza kar. Bilgi iktidardr diyen [modern bilimin kurucusu saylan] Bacon akl eril, doay diil ilke olarak grr. Bedenden tamamen soyutlanm akl ile tanrsal niteliinden tamamen soyutlanp salt mekanik-ruhsuz ve zel ile genel maddeye indirgenmi olan doa arasndaki iliki, ancak bir ele geirme, fethetme, ayartma ilikisi olabilir. Yani zorla srlarna vakf olmak, onu kendine yararl klmak iin giriilen saldrgan bir iliki. Bu youn cinsiyeti metafor kullanm, modern bilimin kuruluunda, zne ile nesne, akl ile doa, tin ile akl, akl ile beden, madde ile tin arasnda ne kadar gl bir ikili kartlklar sisteminin geerli olduunu ve tm bu ayrmlarn ok gl bir eril ile diil olan ayrmna yaslandn kantlamaktadr (zkazan, 2010: 19). Fakat seklerleme sreci Aydnlanmac gelenein akl bedenin nne koyan hkmnn zedelenecei, akln tabiyet alannda tanmlanan bedene zerk bir alan ayrlaca bir dnemi de getirecektir. Buradaki deiim Foucaultnun Platoncu-Hristiyan tanmn Beden ruhun hapishanesidir. iddiasn tersine evirerek sunduu o nl uyars ile ifade bulur: Artk ruh bedenin hapishanesidir! Baudrillard ise bu durumu Gnmzde ruhu sar-
7. nite - Cinsellik ve Beden
143
Dini bir ritel olan ilecilik anlamna gelen asceticism kavram, aketes (kei, inzivaya ekilen kii) ile askeo (egzersiz) kavramnn birleiminden oluur. Nitekim sonralar bu kavram estetik(aesthetic) biiminde yeni bir anlam kazandrlarak kullanlmaya balanmtr.
malayan bedendir. eklinde ifade edecektir (Baudrillard, 2008: 164). Seklerleme ile balayan bu deiimde, gemite benimsenmi olan pek ok edimin tbbiletirilerek (medikalizasyon) kategorize edilmesinin ok etkisi olacaktr. Bu, dini pek ok ritelin tbbn alanna ekilmesi anlamna gelir. rnein Turnera gre, tek tanrl dinlerde (ve zellikle de Hristiyan din kltrnde) diyet rejimleri, ruhu korumak adna bir beden kontrol olarak belirmi ve bireyi topluma balama ilevi grmtr. Fakat toplumlarn seklerlemesi ve din kurumunun etkisini yitirmesiyle birlikte diyet, din sistemlerin alanndan karak medikal sistemlerin alanna dhil olmutur (Turner, 2001). Bu alanda ok nemli almalar bulunan Bryan Turnera gre ise beden, sosyal kayg ve sosyal rgtlenmenin yaylmasnda bir metafor, kltrel ve politik etkinliklerin ncelikli alan olarak ilev grd somatik topluma ait bir kavramdr (Turner: 1992, 12). Foucault ve takipileri bedeni, politik gzetim ve denetimin ncelikli arac olarak alr. Foucault 18. yyda devletin bedeni tp, eitim sistemi, psikiyatri ve hukuk gibi kurumlar araclyla disipline ettiini ve cezalandrma yoluyla bedeni ekonomik, politik anlamda kullanl ve verimli hle getirdiini yazarak nemli bir tartmay balatmtr Foucaultun biyopolitika olarak kavramsallatrd tezi aklaynz. SIRA SZDE
DNE LM Toplumcu olarak tanmlanan ideolojilerin yerini bireye odaklanan liberal ve muhafazakar ideolojilerin almasnn ardndan toplumun ya da topluluun bir yesi olarak bireyden modern insan olarak bireye gei, bir yandan S O R kii U ile bedeni arasndaki ilikinin glenmesi gerektiini tlerken bir yandan da toplumsal kimliklerin zerini rtyordu. Bireyci yaklamn bireyi byk lde snfsz ve DKKAT cinsiyetsiz bir yap olarak grd toplumun bir yesi olarak kurgulamas nedeniyle, bireyler bir grubun ya da topluluun yesi olarak varlklarnn grnmezleSIRA SZDE tirildii iddiasnda bulunarak eitli kimlikler temsilinde seslerini ykseltmeye balad. Bu sre, bedenin kimliklemesi diye zetleyebileceimiz, beden temelli toplumsal kategorilerin bireylerin ana kimlikleri hline geldii bir sre olarak dAMALARIMIZ nlmelidir. Dier yandan bedenin bir aratrma konusu olarak ele alnmasnda feminizm gibi toplumsal hareketler ok etkili olmutur. On sekizinci yzyldan K T A P itibaren yazarlarn, cinsiyetler arasndaki kltrel ve politik farkllklar iin biyolojik gerekeler aramas (Laqueur, 1997: 228), insan biyolojisinin farkllklarn kayna olup olmad tartmasn gndeme getirir. Bedenin biyolojik olarak toplumsal zerinde TELEVZYON belirleyici olduu iddiasna ve heteroseksaliteyi genetik bir norm olarak kabul eden gre kar en esasl cevaplar, 1970lerde ecinsel hareketin ortaya knn da etkisiyle ikinci dalga feministler tarafndan yaplmtr. Feministler, sosyobiyolojik yak N T E R Ntersine, ET lamn sosyal davranlarn kaynann biyolojik olduu iddiasnn sosyal davran ve beklentilerin de biyolojik dnmlere yol aabilecei tezini ortaya koymu, buradan hareketle toplumsal dzenlemenin esaslarndan biri olarak erkein kadn bedeni zerindeki bask ve denetimini deifre etmilerdir. Bylelikle; tarihsel eitsizliklerin insan bedeninden yola klarak doallatrlmas, kadn bedeninin kadna uygulanan iddetin gerekesi olarak sunumu vb. meseleler eletiri konusu edilmeye balanmtr. Sonu olarak tartmalar bedenin sadece biyolojik deil, yan sra toplumsal bir varlk olarak kabulyle yeni bir mecraya doru kayacak, bylelikle biyolojik olanla toplumsal olan arasndaki iliki gndeme gelecektir.
Beden Konusu Neden ne kt?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
144 AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Glnur AcarK Savran Beden, Emek, Tarih, stanbul: Kanat Yaynlar. T A (2004) P Bryan Turner bilim ve akademi evresinde beden konusuna arlk verilmesini ise sosyalT E bilimlerde L E V Z Y O N antropolojinin arlk kazanmas ile balayan bir sre ile aklar. lk dnemlerde antropoloji, bedene ynelik almalarn en gl olann hayatta kalaca eklinde kabaca zetlenen Darvinist bir bakla snrl tutuyordu. lk toplumlarda sosyal statnn neredeyse tek kayna olan bedene ynelik alNTERNET malar, sosyobiyoloji disiplininden yazarlarn bedeni toplumsal davranlarn k noktas olarak konumlandran yazlar ile snrlyd. Burada sosyal bilim tarafndan bedenin alma konusu olarak benimsemesinde yine en byk etkenlerden biri feminizmin antropolojinin insannn temelde erkek kalb ile ele alndna ynelik eletirisidir. Burada kastedilen, antropolojinin inceleme gesi olarak sadece erkee odaklanmasndan ok, kadn daha ziyade dourganlk rolleri ile snrl bir yaklamla deerlendirmesidir. Bu iddiaya gre antropoloji, beden araclyla kurulan hiyerari ve iktidar doutan gelen yeteneklerle aklamaya alarak grmezden gelmitir.
TELEVZYON
NTERNET
GZELLK POLTKALARI
AM A
Kompleks yaratma ve pazarlama sektr olarak gzellik sektrnn beden zerindeki politikalarn aklayabilmek.
SPOT: Tark Bey- O kadar gzelsiniz ki bu gzelliiniz benim iin ok mukaddes olan alma prensiplerimi incitiyor kk hanm. Sevimlisiniz, naziksiniz, ok gzel kokuyorsunuz. Her dakikamn bir saniyesini sizin cazibenize feda etmek zorunda kalyorum... Byle bir eye hakknz var m? Sadece bir kadn olarak ie yararsnz kk hanm Kk hanm - Bu o kadar fena biey mi? Tark Bey - Beni ilgilendirmez, kadnlar en fazla gnde bir saat ie yararlar. O da her zaman deil. Halbuki bir memur olarak size gnde 10 saat ihtiyacm var. Ltfen personele urayn iliiinizi kessinler. Kk hanm - Ama Tark bey ! Bir yneticinin sekreterine syledii bu replik p Annenin Elini isimli filmden... (Ynetmen Memduh n , Senaryo: Atf Ylmaz, 1964)
radeli olmay toplumsal yapnn btn dinamiklerinden bamsz bir biimde kiisel baarnn anahtar olarak sunan kltrel ideoloji, bir yandan da bedeni bu kiisel kontroln merkezine yerletirir. Baka bir ifadeyle kendine gven, kadnlarda ve erkeklerde ama elbette ounlukla kadnlarda beden temelli bir hle gelmektedir. Kadnlar ancak bedenlerine ilikin gstergeleri kontrol edebildikleri srece bakalar tarafndan onaylanyor ya da beeniliyor olmann kskacnda glkle hareket eder. Francette Pacteau gzelliin kadnlar zerindeki bu boyunduruunu bir romanda tutuklu hakknda verilen hkmn tutuklunun etine kaznmas rneinden yola karak Kadnlar her gn estetik orant hkmnn benzer kaytlarna boyun eerler. (Pacteau, 2005: 114) cmlesiyle zetler. Kafkann Dava
145
isimli kitabndan alnan bu rnekte hkm mahkmun etine kazndka mahkum lecektir. Devamnda yle der Pacteau: Gzellik, kklnden itibaren, engellenemez bir biimde ya kadna atfedilecek ya da ondan esirgenecektir. (Kadn) eer gzellie sahip deilse onu elde etmeyi umabilir; eer sahipse kesinlikle kaybedecektir. (Pacteau, 2005: 17). Bu adan zayf kalmak isteyen kadnlarn yediklerini daha sonra kusmas ve bir metafor olarak gzellemek iin kusmak, kadnlarn bedenleri ile mcadelelerini olduka iyi zetlemektedir.
ekil 7.1 kence Aleti Gibi Gzellik rn
Gzellik sektr rnlerini ounlukla salk vurgusuyla pazarlar. ampuan reklamlarnda duyduumuz salkla ldayan salar ya da bir vcut sabunu reklamnda sylenen salktan gelen gzellik sloganlar gzellik ve salk sektrnn nasl i ie getiinin ifadesidir. El kremleri ve parfmler eczanelerde de satlrken rnein esasen bir salk malzemesi olan kadn pedleri marketlerden alnr. Estetik ameliyatlar (ar bir bedensel kusurun dzeltimi) ile kozmetik ameliyatlar (mevcut olann gzelletirilmesi) arasndaki mesafe daralr. Estetik yaplacak blge, tpta deforme kelimesi ile ifade edilir. Deforme (biim bozukluu) kavram daha ok hastalkl olma durumunu artrmakta; deformasyon, irkinlik ve hastalk ayn kmenin eleri gibi dnlmektedir (ahinolu, 1994: 68). te taraftan ya ilerledike salk vurgusu cinsellik zemininde kendini gsterir. zellikle yal iftlerin kullanld grsellerde salk, bu yalarnda seks yapabilecek kadar salkl olan iftler arka planyla sunulur. Mutluluk ve salk, cinsel olarak kurgulanr. Kadnln ve erkekliin her iki cins iin ayr ayr ngrlen bedensel normlara yaklaldka pekitii, dolaysyla bu bedensel normlardan uzaklamann kadnln ve erkekliin yitimi anlamna gelecei dnlr. Bu nedenle kasl bir vcuda sahip olmamak bir erkek iin olanlk, iri yar bir kadn olmak ise erkek fatmalk alaylarna muhatap olabilir. Orta snfta yer alan erkek ve kadnlar zerine yaplm bir alma (Saltonstall, 1993) iki cinsiyetin beden alglar arasndaki farka ilikin birtakm bilgiler ortaya koymutur. almaya gre erkekler bedenleri zerinde kontrol kurabildiklerini, bedenlerine sahip olduklarn sylerken kadnlar zellikle konu diyet meselelerine geldiinde bedenlerini iflah olmaz olarak tanmlamlardr (Lupton, 2003: 28). Depresyon eilimlerini ele alan bir baka almada ise kadnlarn depresyon orannn erkeklerin iki kat olduu belirtildikten sonra kadnlarn depresif bozukluklarnn yzde 95inin yeme bozukluklarndan kaynakland bilgisi verilmitir (Mervat Nasser ve dierleri, 2007: 5). Naomi Wolfun yapm olduu almada ise kadn nfusun geni bir blmnn kusursuz kadn bedenine sahip olan az saydaki kadna benzeme ura, ka-
Daha nce cildi genletirdii iddiasyla piyasaya srlen ama gzellik rnnden ok Ortaadan kalma bir ikence aletini andran.... [rn] gelitirildi (Radikal, 30.03.2010).
146
Kr olmay obezlie tercih ediyorlar: ABDde Arizona niversitesinde yaplan bir aratrmada, her 6 kadndan birinin obez olmaktansa kr olmay tercih ettii ortaya kt. Kaynak: (http://www.saglikaktuel.co m/haber/kor-olmayiobezlige-tercih-ediyorlar17443.htm).
Zayflama hap, katili oldu!: Karn ars, ishal ve kusma ikayetleri sonras tedavi grd hastanede hayatn kaybeden 23 yandaki Dinerin kulland Pepper Time, Salk Bakanl tarafndan toplatld. Kaynak: (http://www.ntvmsnbc.com/i d/25120253/, 04.06. 2010).
dnlar arasnda ina edilen derin farkllklara dikkat ekerek rakamlara dklmtr. almaya gre bir kuak nce, modellik yapmayan ortalama bir kadn ile modellik yapan bir kadn arasnda yzde 8lik bir kilo fark varken bir jenerasyon sonra ise bu oran yzde 23e kmt. Bir model, dans veya aktris lkedeki kadnlarn yzde 95inden daha zayft (Wolf: 1992). Yine kadnlarla yaplan bir baka almada ise kadnlarn sadece yzde 30unun bedenleri ile ilgili bir sorunu olmadn syledii ortaya km, gen kadnlarda zayf olma istei ounlukla uzun olma istei ile birlikte sunularak az ya da normal grlebilecek bir kilo art, katlmclarca salksz yerine cinsel olarak itici kelimeleriyle deerlendirilmitir (Henderson ve Vickers, 1995: 66- 67). Yiyecek, kadn iin tekilere vermesi ama kendini yoksun brakmas gereken bir eydir (Susie Orbach, 1998: 17). Kadn her yemek yediinde snr amamas gerektii uyars ile denetim altndadr. Yemek yemek, snavdr. yle ki geni bir kitlenin hedefi, tbbi adan salksz olduu belirtilen sfr bedene ulamaktr. Her yl azmsanamayacak sayda kadn zayflama haplar vb. uygulamalar nedeniyle hayatn kaybetmektedir. Bu yeni tip modellerin ok zayf ve krlgan grn, kimsesiz grnl (waif look) olarak kategorilendirilerek onure edilmitir. Baz modeller yalanm salar, dalm siyah ojeler ile birlikte sunularak kimilerinin eroin kl dedii bir imaj da yaratlmtr. lmle gzelliin bu bulumas hakknda eski modellerden Zoe Fleischauer yle der: Modellerin eroinmanlar gibi grnmesini istiyorlard. Ne kadar zayf ve ne kadar kafay tk grnrsen insanlar senin o kadar harika grndn dnyorlard (Bordo (1997) dan akt. Glnur Elik, 2011). Kadnlarn gzellik konusunda karlatklar taleplerle/basklarla ilikisini anlamak iin burada birka not dmemiz gerekiyor: Basknn iselletirilmesi, yani isel hegemonya diyebileceimiz sre, bir sistemin srekliliinde en nemli faktrlerden biri olarak karmza kar. Kiinin smrsne yol aan herhangi bir durumun o kiiye dardan dayatlmas gerekmez. Smrnn illaki bask aracl ile gerekletirilecei inan ya da smrnn ancak baskyla gerekletirilmesi durumunda grnrlk kazanmas nedeniyle aksi durumlarda smr grnmezleir. Yani dsal hegemonyann uzants olarak ite kurulan hegemonya, mevcut yap ierisinde var olmak iin verilen tavizleri kiinin tercihi gibi yanstma iki yzln getirmektedir. Bugn pek ok kadnn saat kata, nerede olmamas gerektii, nerede ve hangi davran ve iddialarn ho karlanmayaca, nasl bir grnme sahip olmas gerektii gibi konularda gelitirdii isel hegemonya nedeniyle salanan uyum, olas bir atmay ortadan kaldrarak erkek egemen smrnn eitli biimlerini grnmezletirir. Bylelikle dnden nce diyete balamak gibi uygulamalar; vcutlar bozulmasn diye erken doum yapma ya da ocuk doduktan sonra ocuu emzirme, paleontology (estetik ameliyat bamll) gibi sonulara kadar varr. stelik gzellemek bakml olmak iin yeterli deildir; kltrl olmak, salna dikkat etmek, kibar olmak da bir bakm paketinin paralarym gibi sunulur ve satlr. Bu nedenle rnein kadnlarn evde de makyajl olmay bakalar iin deil kendi iin sslenmek olarak ifade etmesi, miskin grnmemek iin sslendiklerini sylemeleri, zerine dnlmesi gereken bir nottur. Bu durum kadnlarn makyajsz grnmeyi, yani kendi-gerek yzlerini hastalkl, yorgun olarak grdn, artk bakalar iin sslenmenin bile yeterli olmad bir tatminsizlik srece girildiini de gsteriyor. Ancak, bu noktada kadn ve erkek karsnda taknlan ikircikli bakn ifas da gerekir: Liberalizmin ncelikli belirleyen olarak kurduu
147
bireysel irade erkek tarafndan sekteye uratldnda yapsal durumun boyun ediren gcne, zellikle estetik basklarnn yorumlanmasnda kadn tarafndan sekteye uratldnda ise (kadnn) irade(si)nin zayflna, ram ediinin kaltsallna vurgu yaplr (Elik, 2011).
Beden Direniin znesi Olabilir mi?

Gzellik yarmalar, bir yandan lke modernlemesinin sembol olarak milli bir anlam kazanrken bir yandan da hak talebinin znesi olan kiiyi grselletirerek grnr klmay hedefleyen bir hak mcadelesi biimi halini almaktadr. Bu nedenle Arap dnyasnda son dnemlerde ortaya kan Arap Dnyas Gzeli, Filistin Gzeli yarmalar Arap lkeleri ile modernleme arasnda bir ba kurmay hedeflerken Kamboyada maynlardan kolunu ve/veya bacan yitiren kadnlarn katlmas iin dzenlenmesi hedeflenen ve fakat sonra kurbanlara hakaret olaca gerekesiyle iptal edilen Kara Mayn Gzeli yarmas, Suudi Arabistanda tesettrl, yzleri peeli kadnlar arasnda dzenlenen Ruh Gzeli yarmas, kendini yeni bar hareketi olarak duyuran iman gzellik yarmalar gibi rnekler, gzelliin tek biimliliine gzellik yarmalar araclyla kar kmakla farkllk olarak grlen baz zelliklerin kadnlar zgrletirme iddiasyla gzellik yarmalarnda sunumuna ilikin elikileri ortaya koymaktadr. Oysa hak mcadelelerinde genel olarak gzlenen bu grselleme eilimi, znelerin grnt ideolojisi etrafnda temsil edilmesine yol aarak modern dnyann zgrlk sylemini znenin(kadnn) cinselletirmesi zerine kurmaktadr. Gzellik yarmalarn izliyoruz, peki, biraz da bu yarmalarn jrilerine bakalm (!) TrSIRA SZDE kiye rneinden yola karak gzellik yarmalarnda jrilerin genel olarak kimlerden olutuunu deerlendirmeye alalm.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bu nedenle kadnlar ilgilendiren hak taleplerinin radikal bir feminist ereveS O R U ye oturtulmas ayrca nem kazanmakta, eitliki bir kar koyu yerine daha temelden, radikal bir kar k hedeflemek nem kazanmaktadr. Dier yandan estetik ameliyatlar ya da makyaj, ka alma gibi baz uygulamalaDKKAT ra kar kan sylemlerin bir ksm da modernizmin gzel beden basksna ynelik eletiri zerinden kadnlarn cinselliini hedef alan basklar olarak tezahr etSIRA SZDE mekte ya da bu bak asnn izlerini tamaktadr. ran devlet televizyonunda SZDE makyajn yasaklanmasnn (http://www.kazete.com.tr/ SIRA haber_detay.php? hid=3589), ka alm ve dier sslenme pratiklerinin gnah AMALARIMIZ olup olmad konusunda yrtlen tartmalarn sebebi de budur. Btn bunlar temelde kadn beDNELM deninin batan karc olduu yanlsamasndan hareket eden tartmalardr. Dahas, bir yandan bu iddialar sunulurken, bir yandan da kadnKbedeninin T A P mdahaS O R U le edilmemi hli bakmszlk olarak eletirilir. Baknz: Kalar Gzel Grnmek in nceltilebilir mi? www.kurankursumezunlaDE V K K TEL ZA YT ON ri.com/.../kas_guzel_gorunmek_icin_inceltilebilirmi-t6963.0.html Baknz: Giyinme ve Sslenme, lmihlal 2: slam ve Toplum (iinde), Diyanet leri BakanSIRA SZDE l yaynlar, 2008, http://www.diyanet.gov.tr/turkish/basiliyayin/web_kitap.asp?yid=36.
NTERNET AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
K T A P S O R U
DE V K KZA TEL YT ON
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
148
CNSELLK VE KTDAR
AM A
Cinsellik politikalaryla kadn bedeni zerinde kurulan iktidarn kadnlar ve erkekler zerindeki etkilerini saptayabilmek.
rnein Jelto Drenth 2007 ylnda kaleme ald kitabnda Hollandann bu evli bir kadnn kocasn cinsel tatminden esirgeyemeyecei ilkesini ceza yasasndan henz karm olduunu yazar (Drenth, 2007).
Cinselliin ounlukla iki kiinin arasndaki mesele olarak, insann zelinde kalmas gerektii dnlr. Kiinin kendi cinselliini ilgilendiren detaylar bakalaryla paylamas ayp saylr. Mahremiyet, kiinin kendi bedeni ve cinsellii ile ilgili her eyi bakalarnn kararlarndan uzak tutabilmesi olarak ilev grecei yerde, namus gibi gerekelerle bedenine uygulanan basknn merulatrlmasna ve herkesin bildii bir sr olarak kalmasna sebep olan bir snr hline gelir. Bu nedenle evlilik ii tecavzler, ensestler, ev iinde ya da zel ilikilerde uygulanan iddet Kol krlr yen iinde kalr. mantyla grnmezletirilir. Bu nedenle feminizm, politikann dnda olduu farz edilen zel alana dair bu gibi deneyimlerin gndelik hayatn politikasnn inasnda nemli bir yeri olduunu, zel alann aslnda kamusal olandan hi de sanld kadar ayr olmadn ifade eder. Feminist bir ilk sz olarak zel olan (da) politiktir. bunu ifade eder. Bu adan zelin kamusalla kavumas, znelin nesnelle, kiiselin toplumsalla, duygusal olann aklc olanla kavumas anlamna gelir. Kadn bedeni ylesine cinselletirilmitir ki kadnlarn cinsel bir varlk olarak alglanmalar iin ou kez orada bir kadn olarak bulunmalar yeterlidir. rnein bir kahvehanede, daha ok erkeklerin kulland halka ak parklarda oturan bir kadnn varl bile bizzat cinsel bir arnn aracs olarak alglanabilmektedir. Bu nedenle pek ok lkede kadnlarn toplumsal alanda var olabilmelerinin arac aile ya da din (rnein kutsal meknlar) olmaktadr. Trkiyede baz cinsel taciz vakalarnda kadnn kendisine cinsel tacizde bulunan erkekle barda tanm olmasnn ona kar verdii mcadelede karsna hep bir engel olarak kmasnn sebebi de budur. Kadnn kendi bedenini bilme ve renme abas da utan ve korku ile evrelenir. Gerek kendi bedeni gerekse bakasnn bedeni ile ilikisinde ona atfedilen rol edilgenliktir. Bu nedenle cinsellik, kadnlar iin bir zevk deil, bir hizmet olarak tlenir. Evliliklerin bitmesinde ilk ortaya atlan sebeplerden biri kadnn kadnlk yapmamas yani cinsel olarak erkei yeterince memnun etmemesidir. yle ki azmsanmayacak sayda lkenin ceza yasas evli bir kadnn kocasn cinsel tatminden esirgeyemeyecei ilkesine dayanr. Bu nedenle pek ok kadn, kendisini kocas ya da sevgilinin ikenceye varan fantezilerine boyun emek zorunda hisseder. Kadn bedeninin cinselletirilmesinin rnekleri dile de yansr. Mesela meme atalnn grnmesi dekolte kelimesiyle ayr bir kavramsallatrmaya tabi tutulur. Bu kelime, gs atalnzn grnmesinin sizin niyetinizden bamsz olarak cinsel bir ar olduunu ifade eder. Sizin ne istediinizi syleyen, diliniz deil, bedeninizdir! Ya da magazinsel basnda sk sk karmza kt gibi, bir kadnn i amarnn grnmesi frikik olarak duyurulurken erkein ayn durumda kalmas fermuarn ak unutmas vb. ekillerde yorumlanr; erkekler frikik vermez, bedeninin hangi ksmlar grnrse grnsn giyimleri dekolte olarak adlandrlmaz. Bu, kadnlar asndan cinselliin erkekler iin olduundan ok daha kapsaml bir btne iaret ettiini gsterir. rnein Kzlarn (okullardaki) kurallarn dna kan serbest kyafetleri daha ok cinselliin davurumu olarak kodlanrken erkeklerinki daha nemsiz bir tr danklk ve serserilik olarak grl(r) (zka-
149
zan ve Saylan, 2009: 70). Kadns olmak youn bir cinsel arm ierirken erkeksi olmak g ve ehliyet ile ilikilendirilir; kadns olmak daha ok beden odakl iken erkeksi olmak akll karar verebilme, soukkanllk gibi dnsel becerilerle referans edilir. Kadnlk ve ecinsellik cinsellikle iie geirilmitir. Kadn bedeninin batan karcln yuvas olarak grlmesi ya da bu iddiaya karlk kadn bedeninin tahrik edici olmadnn sylenmesi (yani kadn bedeninin herhangi bir biimde cinsellik zerinden kategorize edilmesi), ecinselliin bir cinsiyet olarak grlmekten ok srekli sevime arzusunu barndran bir cinsellik biimi olarak anlalmas bu yaklamn davurumlarnda sk sk karmza kar. Dilek Kurban devletin cinsel kimlii reme organlarna hapseden yaklam ile ilgili olarak u cmleleri sylemektedir: Devlet, salt biyolojik bedeni esas alan, kaba bir cinsel kimlik anlayyla, ameliyat olmu translarn kadnlar tarafndan ykanmalarna izin verirken, ameliyat ol(a)mam translar, kendilerini kadn hissetmelerine, kadn olmalarna ramen zorla erkeklere ykatyor (Dilek Kurban, 2010). Bu anlamda ameliyat olmam transkadnlara travesti, olmu olanlara ise transeksel denmesi bedenin nasl cinsiyeti olarak snflandrlabileceini gstermektedir. Cinselliin snfsal karakteri son derece baskndr. Erkekler ounlukla cinsel zevklerini tatmin iin aa snftan kadnlara ynelirler. Kadnl belirleyen ge cinsellie olan mesafedir. Fakat burada erkein talebi, kadnn kendisi ile isteksizmi gibi grnerek birlikte olmasdr; fantezisi olmayan ama sevien kadndr. Bu, erkekliin ikiyzl dnyasnda erkein birbiriyle talepleri iin kadnlar nasl snflandrdn gsterir. Patriyarkann tarih boyunca kadnlara ynelik olarak bavurduu beden politikalar, dorusal bir gelime gibi grnmekle birlikte, aslnda bu politikalarn birbirinin stne yld bir sretir ve gnmzde ok katmanl bir beden politikasna tekabl eder. Kadn bedeni artk hem gnahkr ve kkrtcdr, hem namus simgesidir; hem kutsal anneliin taycsdr, hem pornografi nesnesidir; ince ama dolgun gsl ve kalal olmak zorundadr (Acar Savran, 2010: 23).
Sermaye Olarak Beden

Gemite ounlukla st pozisyonlardaki meslekler iin talep edilen prezentabl (iyi grnml) olma koulu, bugn i sektrnde en yaygn taleplerden biri hline geldi. yi grntnn iyerinin girdilerini artracak bir unsur olarak hizmet etmesi, bedenin iyerinin kazanmn arttracak faktrlerden biri olarak dzenlenmesini getirmektedir. Ekonomik olarak retilenin deil tketilenin hkim deer olduu tketim kltrnde, bedenin tketimin retimcisi, iyerine cinsel ekim ile kr salayacak bir meta hline gelmesi srecidir yaanan. Unutmamak gerekir ki SZDE kapitalist toplumda retim faaliyetinin temel amac, insanlarnSIRA ihtiyalarn karlamak deil, kr elde etmektir. Deiimin gerekletirildii parasal ilikilere konu olmayan rnler mal, deiim amac ile retilen rnler ise metadr. Kadn bedeDNELM ni ylesine parasal ilikilerin konusu olmu, ylesine metalamtr ki X sanat poposunu, Y sanat memelerini sigortalatarak markalaan organlarn korumak iin S O R U nlem alr hle gelmitir. Meta nedir? Kapitalist retim tarznn egemen olduu toplumlarn zenginlii, D K K A T muazzam bir meta birikimi olarak kendini gsterir... Meta, her eyden nce, bizim dmzda bir nesnedir ve tad zellikleriyle, u ya da bu trden insan gereksinmelerini gideren bir SIRA SZDE eydir. Bu gereksinmelerin nitelii, rnein ister mideden, ister hayalden km olsun, bir ey deitirmez (Marks, 1997: 49).
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
SIRA SZDE 150

DNELM S O R U
SIRA SZDE Toplumsal Cinsiyet almalar
Grselliin gndelik hayatn geni bir alannda farkl beklentilerle karlk bulDN ELM mas, aa snfn ii olarak kabul edilen beden iiliinde bile bedenin grsellii ile ilgili taleplerin devre d kalmasna izin vermez. Baz durumlarda ise iinin beS O R U deninin, adeta markann cisimlemi hli olmas beklenir.
D K SZDE K A T kadar deerimiz yok!: Glhan B.:. Kiloluysan almyor, ok yer bu Kpekleri,SIRA koltuklar diyor, zayfa i yapamaz diyor, rtl arkadalarmz istemeyen oluyor ya da mesela beni esmerimD diye ie almyor.... veren seni makyajl, gzel giyinmi, onunla eit grmek SIRA SZDE N ELM istemiyor. Paspal da olmayacaksn ama onun gibi de olmayacaksn, kim olduunu bileceksin. Elif Trklmez (rp)Kpekleri, Koltuklar Kadar Deerimiz Yok! Radikal, S O R U AMALARIMIZ 25.09.2010.
SIRA D KSZDE KAT SIRA D SZDE NELM

S O R U AMALARIMIZ DKKAT K T A P
SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
THY iman D hostesi K K A T iten kard: Trk Hava Yollarnda (THY), boy-kilo lleri arasnK belirledii T A P da irketin snr aan kadn kabin memurunun iine son verildi. http://www.medyantalya.com/manset/thy-sisman-hostesi-isten-cikardi.html, Eriim tarihi SIRA SZDE 22.07.2011.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
Pek ok Avrupa lkesinde, Amerikada ve Japonyada ihtiya olarak grld iin makyaj rnlerinden lks tketim vergisi alnmamakta, Trkiye dahil dier lkelerde ise alnmaktadr. Bu durum makyaj rnlerinin fiyatn artrdndan Trkiyeli makyaj-sever blokularca eletirilmektedir.
Gzellik-beden ilikisine ynelik sorunlar hl toplumun geni bir kesimince AMALARIMIZ orta snf takntlar olarak grlmektedir. Oysa birbirinden ok farkl konumlardaki pek ok kadn gzellik hkmnn taleplerine farkl llerde de olsa boyun eNTERNET K T A P mek durumunda kalr, ayn kusursuz kadn imajna zendirilir. Kukusuz ki, gzellik snfsal varolulara gre dzenlenebilen bir biim kazanmtr; marka giyinebilmek bal bana gzellii, cinsel ekicilii temsil etmektedir. zellikle, reklam TELEV Z Y O Nalabilecek durumda olmak cinsel bakmdan istenir olmakla grsellerinde satn eitlenir... ou zaman gizlenir mesaj: bu rn satn alabiliyorsanz sevilen biri olacaksnz (Berger, 1997: 144). Ancak burada asl sorun, her snftan kadnn kendi ile bedeni arasnda bir mesafenin olumas, bedenini dzenlenebilir bir meta NTERNET olarak grmeye balamasdr. te yandan gzellik tiranln tketimin karakterinin bir maln tketilebilmesi ya da tketilememesinden, bir maln iyisinin ya da ktsnn tketilmesine doru kayd notu ile birlikte dndmzde, gzellik sektrnn ucuza satabilecei kanserojen etkili kozmetik malzemeleri yoksul mahallelerde pazarlama stratejisinin sebepleri de fark edilecektir. Beden sosyal snf farkllamasnda kilit bir konuma yerlemi, gemite belirleyici olan yetenek, eitim, kurnazlk gibi faktrlerin yerini almtr. Bu nedenle bedeni grsel olarak talebe uygun biimde dzenleyecek her detay, tpk sanat Kibariyenin seslendirdii banka kredisi reklamlarndaki gibi ihtiya olarak sunulmaktadr (htiyacm var yeni bir ruja). htiyacn kapsam beden lksn kapsayacak ekilde geniler. te yandan bedenin grsellii sadece gzellii kapsamaz, davranlar ve mimikler snflarn yeniden retimini salayan nemli detaylardr. Beden dilinin iyi okunmas meselesinin son dnem kiisel geliim kitaplarnda sklkla ilenmesinin sebebi de budur. Beeniler, bireylerin sosyal konumlarnn birer kazanm olarak bedenlerinde cisimlenir, simgesel ve ortak dillere dnr... Beden snfsal beeninin maddilemesidir... Bedenle ilikinin rgtlenme tarz toplumsal ilikilerin rgtlenme tarzn yanstr (Bourdeau, 2008: 163). te yandan beden, ne kadar modern olduumuzun simgesel bir cevab olarak modernleme tartmalarnda sklkla gndeme getirilerek politikann konusu yaplr. zellikle Trkiyede batl hayat tarznn yaygn olarak gardrop devrimi, modernin moda olarak anlalmas bu durumu perinlemitir. Avrupa Birliine giri srecinin balad dnemde Dileri Bakan Hikmet etinin byklarnn tart-
151
ma konusu edilii (izmeci, 2004) ya da Washington merkezli bir dernein bakannn Amerikal Trklerce yaplan yrylerde kocaman bykl bu insanlar yanl imaj oluturuyor k (Ulu, 2002) bu yaklama ilikin rneklerdendir. Modernlik tartmasnn kadn bedenindeki temsili ise ounlukla cinsellikle ilikilendirilir. Douyu batdan ayracak anekdot, kadnn yaam tarz olarak anlan cinsel hayatdr. Kadnlarn beklenen davran normlarnn dna kmas karsndaki nlemler cinsel iddetle ve tehdidiyle salama alnmtr. Cinsel iddet, kadnlarn dolam hakkn kstlayc bir uyarc olarak kullanld gibi, zellikle kz ocuklar ve gen kadnlar yaamlar ile ilgili planlar konusunda motive etmek iin kullanlan bir taktik olarak da karmza kar. Ancak bu noktada snfsal farkllk ounlukla ayrmcln muhatabnn kim olaca konusunda belirleyici bir deiken olarak devreye girer. Alt snf kzlarn klk, kyafet ve flrt ilikilerindeki serbestleme damgalanrken, orta snf kzlarn bu konularda daha rahat davranmas serbest karlanabil(mektedir) (zkazan ve Saylan, 2009: 70). Eski ve yeni Trk Ceza Kanunlarnn taciz, tecavz gibi cinsel iddet ieren sulara yneSIRA SZDE lik yaklamlar arasndaki fark deerlendirin.
DNELM Cinsel iddetin en grnr yz ise kadnlar seks hizmetileri olarak gsteren, kadn bedenini paralardan oluan kopuk bir btnm gibi sunarak lime lime eden, cinsellii erkek edimleri ile tanmlayan pornografidir. S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bekret, Vajinusmus ve ktidarszlk
Cinsellik kadnlar iin btnyle heteroseksel bir iliki olarak kurgulanmtr. Buna gre cinsel birleme ancak kadn ve erkek, vajina ve penis arasnda gerekleSIRA SZDE en bir ilikidir. Kzlk zar denilen himenin yrtlmas kadn olmak anlamna geleceinden, himenin yrtlmad bir lezbiyen ilikide iki tarafn da kadn olma, daha SIRA SZDE doru ifadeyle kadn saylma imknlar yoktur. Birok kadn bedeninde fiziksel AMALARIMIZ bir varl olan himenin bile, bekaretle olan ilikisinden dolay bulunduunu deil, icat edildiini syleyebiliriz. Vajina gibi bol katl kvrml bir organda, kolayca gzDNELM den karlabilecek, varla yok aras, incecik bir zara himen adn vererek, tp biliK T A P mi znde ilevsiz bir zar parasn, isimli ve ilevli hle getirmitir (Ergun. 2008: S O R U 15). Hatta baz kadnlarda vajinann bile bulunmad bilinmektedir. Doutan kadnlk organ bulunmayan bir gen kza 15 santimlik doku nakliyle vajina yaDK KAT pld. Gen Kz Hayatla Bartran Ameliyat, Sabah, 14.06.2006.
N T E R N Ekn T Peki vajina nedir? Vajina kelime anlam olarak Latincede klcn anlamna gelir. Yine heteroseksel iliki esas alnarak kurgulanm bu kavramsallatrmada erkek penisi kl, kadn vajinas ise kn olarakAMALARIMIZ metaforlatrlmtr (http://www.medterms.com/script/main/art.asp?articlekey=5951). Kadn bedeninin tanmlanmasnda bavurulan kavramsallatrmalar erkek egemen bakn rK Kadnlarn T A P ndr, kadn bedeni erkein nceliklerine gre tanmlanmtr. cinsel organ iin eitli lakaplar da kullanlr, kutu en bilinen rnektir. Kutu kelimesi, bir utan ve gizem deposu olarak kadn cinsel organnn varlna iaret eder. KaE L E Vyansr. Z Y O N Kadnn dnn cinsel organ ile arasna koyduu mesafe bu kelime ileTdile cinsel organ iin halihazrda kullanlan terimlerin kfrlerde kullanlmalar da cinsel organlarn tabu saylmalarna yol am olabilir (Drenth, 2007: 11). Laqueure NTERNET SIRA SZDE TELEVZYON
DKKAT
DKKAT

DNELM K T A P S O R U
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
152
SIRA SZDE
DNELM
gre, penis ve vajina nceleri tek bir cinsel organ olarak dnlyordu. Kadn cinsel organ erkek cinsel organnn ierideki uzantsyd (Laqueur, 1990: 26). Sonraki bir dnemde erkek ans, tbbi olarak deil ama toplumsal olarak kadn vajinasna eit grld. (Laqueur, 55). Laqueura gre bildiimiz ekliyle cinsiyet 18 yyda icat edildi. Kadnlarn reme organn erkek reme organnn ierdeki paras, erkek testislerinin bir uzants olarak gren yaklam terk edilerek reme organlar birbirinden farkl iki organ olarak tayin edildi, bu ayn zamanda erkek ve kadn iskeletlerinin ve sinir sistemlerinin de birbirinden farkl olarak konumlandrlmasn getirdi. Bu bak asnda kadnlar cinsel organlar tarafndan ynetilen sevgisiz varlklar olarak grld, ancak yumurtalklar olan birinin kadn olabilecei yaklam da bu dnemde ortaya kt. Kadnn davranlarnn cinsel organlar taSIRA SZDE inancndan dolay histeri, nemfomani (kadnda cinsel doyumrafndan belirlendii suzluk) gibi kadn hastalklar olarak grlen durumlarn tedavisi iin 1870 ylndan sonra (1/3 lmle sonulanan) ksrlatrmalar balad. Bu yaklamlar ta ki DNELM yumurtalklarn biyolojik ilevi anlalncaya kadar devam etti (Elik, 2010b: 5).
SIRA SZDE S O R U
SIRA SZDE S nedir? O R U Aratrnz. Kadn snneti
K KE A LT M DD N
KAOS GL Dergisi, konusu: Beden, Say: 20, Mart - Nisan 2004. D K K Dosya AT
DNELM
SIRA S O SZDE R U
DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K yl T ierisinde A P 2008 pek ok ocua tecavz ettii ortaya kan, N T Egazetelere R N E T kaskl sapk olarak yansyan .nn T E L E V daha Z Y Oncesinde N ayn sulamadan mahkemeye kt ancak tecavz ettii kadnn bakire olmamas dolaysyla beraat ettii ortaya NTE R N Ekt. T 4 kza daha tecavz etti!, Milliyet, 29.10.2008.
Tbbn kadnlarn cinselliine ilikin tanmlar, ou kez bu konudaki basky SIRA SZDE S O R U merulatran otoritenin varl eklinde tecelli etmitir. rnein gerdek gecesinin ardndan yaplan riteller arasnda kanl i amarnn bir tepsiye konulup sergilenmesinin yan D K Ksra, A T bir doktordan alnm bekret raporunun toplu ine ile i aAMALARIMIZ mara ilitirilmesi gibi uygulamalar da bulunmaktadr (Mernissi, 1998: 68). Sklkla duyulan evlenilecek kadn-elenilecek kadn ayrmnn temelinde hep bu beSIRA SZDE karet-namus-beden K T A P arasnda dorudan bir iliki kuran bu mantk vardr. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM), gzaltna alnan 16 yandaki bir kzn, rzas dnda ve refakatsiz jinekolojik muayeneden geirilmesiyle ilgili ikayet bavuruAMALARIMIZ sunda, insan T E L Ehaklar V Z Y O N ihlalinde bulunulduuna hkmederek Trkiyeyi tazminata mahkum etmitir. Bu, zorla bekaret kontrol konusunda Trkiyenin ald n T bekret A P c cezadr K (Bir cezas daha, Radikal, 02.02.2011). Bir baka rnek Msrdaki isyan srasnda gzaltna alnan kadnlarn askerler tarafndan bekaret tes N T E R N(Msrda ET tine zorlanmas Bekaret Kontrol fkesi, Akam, 31.05. 2011) ve ngiltere havaalannda yetkililerin, evlilik yoluyla lkeye gelmeye alan Asyal T E L E V Z Y ngiliz ON kadnlara havaalannda bekaret testi yaplmasdr (Havaalannda Bekaret Testi!, Sabah, 11.05.2001). Grld gibi, bekaret tabusu toplumsal alanda grnr olan kadnlarn nne bir set olarak ekilmektedir. Bu nedenle pek ok lkenin NTERNET yasasnda bakire olmamak, tecavz suunu hafifleten bir etken olarak grlr. Eski Trk Ceza Kanununda bekr ve dolaysyla bakire olduu varsaylan kadn karmann cezasnn evli bir kadn karmaktan daha fazla olmas bu bakn rndr. Hatta yasalarda bakire olmamak hafifletici unsur kabul edilmese de yarglarn iselletirdii erkek egemen zihniyet yasann nne geebilir. Bekaret kontroln tamamen kaldrm olmasa da yetkili hakim ya da savcnn kararna balayan 2005 tarihli Trk Ceza Kanununa aykr olmasna ramen, niversite yurtlarndaki baz gen kadnlara bekaret kontrol testlerinin yaplmas toplumun mant ve hukuksal gelime arasndaki kopukluu gsteren baka bir rnektir. 2010 ylnda grev yapt yerde bir davada verdii mahkumiyet kararnn ardndan hakknda fazla ruj srd, mini etek giydii, odasna bir avukat alp
153
kapy kapatt, farkl erkeklerle yemek yedii iddialaryla ihbar mektuplar gnderilen ve bu sebeple grevden alnan kadn hakimin, kendini savunmak iin bekret raporu almak zorunda kalmas bu anlamda zerine dnlmesi gereken bir rnektir (Bkz Kadn Yargca Bekret Kontrol, Taraf, 23.10.2010). Ancak bu durum Trkiyeye zg olarak grlmemelidir. rnein talyada 2006 ylnda kot pantolon giyen kadnlarn tecavze urayamayaca kararnn ardndan 14 yandaki vey kzna tecavz eden bir adama, kz bakire olmad iin cezasnda indirim hakk tannmtr. Bekaret ile saflk, masumiyet ve temizlik arasnda ba kurulmaktadr; el dememilik, tecrbesiz ve toy olmak kadnln kalitesini ykselten zellikler olarak kabul edilir. Kadna telkin edilen ey, bekaretini doann hkmn kracak olan erkee saklanmasdr. Erkeklerde ise tam tersi geerlidir. Cinsel deneyim sahibi olmak, erkekliin rtn ispat etmesi anlamna gelir. Bu nedenle bekarete yklenen bunca anlama karn bekaret, erkek tarafndan bir evlilikle, bazen bir parayla alnabilecek kadar da kolay elde edilebilir. Gemiteki balk paras uygulamalar bunun ak rnekleridir. Hl baz yerlerde bakire olmayan kadnlarn fakirlere gelin edildii de bilinmektedir (Lebibe, http://sosyalistfeministkolektif.org/index.php?option=com_content&view=article&id=147:lebbe). Emek Ergun bir hatrlatmada bulunarak bekret kelimesini bekr-et olarak okumay nerir. Buna gre ataerkil dzende bakire kadn bedeni, henz evlilikle sahiplenilmemi bir et parasdr (Ergun, 2008: 14). Bekarete atfedilen bu kutsallk elbette himenin yrtlmasn cinsel bir fantezi hline de getirmektedir. Bu nedenle gnmzde baz kadnlar bekaretlerini sata karmakta ya da yapay zar ameliyatna zorlanmaktadr. Erkek cinselliinin bir sahip olma ilikisi olarak grlmesine ilikin en dikkat eken rnek erkein cinsel edimlerinin kavga srasnda kfr olarak kullanlmasdr. te yandan cinsellikte erkee verilen aktif rol, cinsel performansn erkek olmak anlam ierisinde yorulmas erkekler asndan da ciddi basklar yaratmaktadr. ktidarszlk olarak tarif edilen durum, toplumun cinsellik konusunda kendisine ykledii bu roln gereini yerine getirememe korkusu ile birebir ilikilidir. Ki cinsel birliktelikteki bu aksamann iktidarszlk kelimesi ile karlanyor olmaSIRA SZDE s bile, bal bana erkeklik-cinsellik ve iktidar arasnda kurulan ilikinin sembolik ifadesidir. Bunun br ucunda, hayat boyunca cinselliin bir erkek iin en nemli ey olduu, bunu yerine getiremeyen kadnn erkeini elden ya da D karaca NELM kendi bedenine dokunmann yani cinsel ehvet duymann kadnlar iin onaylanmayan bir davran olduu bilgisiyle yetien kadnlarn sorunu hline gelen vajiS O R U nismus bulunmaktadr.
D kan, K K A T halk arasnVajinismus: Kadnlarn cinsel ilikiden korkmas sonucu olarak ortaya da kilitlenme olarak bilinen olay.
Bakire olmama durumunun bekaretini kaybetme, yitirme, bekaretin bozulmas gibi fiillerle ifade edilmesi de, himenin varln kaybolan kutsal bir paras olarak grldne iaret etmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Bekaret konusundaki tabular devam ettii srece tek tek vakalar zlse bile, sorun baka kadnlar zerinden devam edecektir. Bu nedenle, basknn kaldrlmaAMALARIMIZ s toplumun btnn sorumluluundadr. Bylesi bir bak ayn zamanda bekaret kontrolne hayr diyerek, Glnur Acar Savrann ifadesiyle savunmac bir feminist tavr gelitirmek yerine, bekaret snflandrmasnn ta kendisine kar karak daha radikal, zgrletirici bir feminizmi benimsemeyi gerektirir. K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
154
MODERN TIBBIN KADIN BEDENNE YAKLAIMI

AM A
Kadnn duygulanm biimlerinin tbbiletirilme sreleri ve kadn basklayan toplumsal normlarn tp araclyla merulatrlmasnn rneklerini deerlendirebilmek.
ekil 7.2 Karikatr (Karikatrist: Hikmet Cerrah)
Bu balkta salk yerine modern tp ifadesinin seilmesinin sebebi, insan saln korunmasnda nemli bir yer tutan ifac kadnlar ve onlarn emeklerine modern tp tarafndan nasl el konduunu hatrlamaktr. Salk bilgisi modern tbbn ortaya kna kadar kadnlar arasnda kuaktan kuaa aktarlan deneyimlerin bilgisinden ibaretti. Kadn ifaclar kitabnda Jeanne Achterberg, Bat uygarlnn en karanlk gnlerinde kz kardeliin, kadn ifaclar bir arada tutan ba olduunu, ifaclktaki en byk ilerlemenin de 1960larda, yani feminist hareketler ortaya ktnda gerekletiini belirtir (Achterberg, 2009). 1850de doan Abdlaziz Bey de Osmanl Adet, Merasim ve Tabirleri adl kitabnda Osmanl sarayndaki adrlarda meslein annelerden kzlarna aktarld hekim hanmlardan bahseder. ngiliz seyyah, Lady Mary Montagunun bugnk hreti ise hem kendisinin Avrupa ve Osmanl mparatorluundaki gezileri srasnda yazm olduu mektuplar hem de ngilterede iek hastalna kar ann kullanmn ilk balatan kii olmasndan (gelmektedir). Tarihte ifaclar, cadlar, kocakarlar, ebeler kadnlarn dourganlk ve saaltm zelliklerinin (erkek gcne muhalif) tanrsal bir g olarak grlmesi nedeniyle, gerek Hristiyan toplumlardaki cad avlar ile gerek Mslman toplumlardaki vajina snnetleri ile cezalandrlmlardr. Kadnlarn yeteneklerini ev dnda bakalar ile paylamas yerine bakireliklerini ve hizmetle dolu bir yaam evin iinde kocalarna adamalar beklenir. Kadnlara yardmc olan ebe ve ifac kadnlar cezalandrlr. Cad bilimsel aklcln olanaklar tesinde gizil glere sahip akl d kadndr. O hlde (cad), aklclarn korktuu ve boyun edirmeyi arzuladklar TEK dnyay temsil etmitir (Merchant (1980)tan Akt Josephine Donovan, 1997: 64). ifaclk, ocuk drtme, doum kontrol etmeye ynelik pratiklerin cezalan-
155
drlmas her ne kadar bugn muhafazakr geleneksel bir bakn rn gibi grnseler de aslnda yasalamann ilk dnemine ait uygulamalar olarak dnlmelidir. Yani toplumsal hayatn hukuk yasalar ile dzenlenii, kadnlarn gndelik edimlerinin pek ounun cezalandrlmas yoluyla kadnlarn dlanmasna sebep olmutu. Kadnlar saaltm konusundaki kkl tecrbelerine karn ve aslnda bu sebeple erkeklerce el konulan tbbi alana alnmamlardr. Yakn denilebilecek bir tarihe kadar tp okullar kadnlara kapal olmutur. Hatta bu nedenle eski Yunanda (M..4.yy) Agnodice, erkek elbiseleri giyip hekimlik icra ettii iin halk mahkemesine karlp yarglanr. 1856 Krm Savandan sonra, Florence Nightingalein nclnde meslekten hastabakc, yani erkek hekimin yardmcs statsn kazanmak iin mcadele vermilerdir. Tp fakltelerinin kaplarn kadnlara amas yenidir (Tekeli, 2010: 11).
Tbbiletirme (Medikalizasyon)
Modern tbbn douu, tbbn bedeni dinin elinden alarak kategorilendirme sreci olarak grlmelidir. Sosyolojik srelerin, insan davrannn yantlarn bedende arayan tp, bedene ayrcalkl bir konum atfederek insan davrannn bir rn olan tarihi biyolojik gdlenmelere dayandrarak doallatrmtr. Tbbiletirme srecini balatan temel etkenlerden biri kamu sal tartmalarnda bedenin tehlikeli ve kontrol zor olarak grlmesi ve bu nedenle bedenin kamusal sal adna ounlukla baskc bir biimde denetim altna alnmasdr. 18. yzyl balarndan 20. yy sonlarna kadar bir hanedeki ferdin bulac hastalk kapmas durumunda hane halknn dar k yasaklanm veya karantinaya alnmtr. i snf ve kadnlar ise kamu sal kurumlar tarafndan grmezden gelinmitir. Bylelikle kamu saln korumak adna yaplan dzenlemeler insan bedenine dorudan mdahale hakkn merulatrmtr. Foucault iktidarn bedenin su unsuru olarak saylmas, tbbiletirilmesi yoluyla kendini nasl rettiini aklarken Byk Kapatlma tezi ile insanlarn belli ltlere gre snflandrldn, bu snflandrmann dnda kalanlarn ise hasta ya da sulu ilan edilerek kapatldn ortaya koydu (Foucault, 2000). Toplumsal normlarn ounun biyolojik temelli mdahalelerle oluturulmas, rnein krtaj ve dourganlk yoluyla anneliin, salkl olma sylemleri yoluyla gzelliin dzenlenmesi iktidarn modern tp ile ittifaknn politik etkileridir. Nitekim kadn kua programlarnn salk kua programlarna dnmesi, her kadnn hangi besinin nasl yararlar olduunu ayrntlaryla bilen salk (ve gzellik) uzmanlar haline gelmesi, bu sylemde vcut bulan dzenlemelerdir. Tp bilimine ynelik feminist eletiriler hastalk deneyimleri, doktor ve hasta arasndaki hiyerari, hastalklarn sosyal denetim amacyla kullanm gibi konularda ilerlemekle birlikte son yzylda tbbn homosekselliin sebebini aratrmaya ynelik almalara arlk vermesi nedeniyle homoseksel bedeni detayl ve youn tbbi incelemelere maruz brakmas da eletiri konusu edilmitir. Uzun sre anatomi derslerinde insan anatomisinin erkek bedeni zerinden anlatlmas, kadn bedeninin ise ounlukla sadece reme organ dolaysyla tbbn konusu edilmesi feminist tplarn kar ktklar uygulamalar olmutu. Tp, uzun sre hastalklar bastrlm arzularn kendini beden zerinden dar vurmas eklinde tanmlayarak ruh-beden ayrmna dayanan yaklam takip etmiti. Eril ve diil arasndaki bedensel farklara odaklanlarak diilin eksik erkek bedeni etiketiyle deerlendirilmesi yaygnd. Bastrlm arzular, erkeklerden ziyade kadnlara biilmi olan role oturtulduundan, kadnlarn eitli duygu durumlarnn hastalk
156
SIRA SZDE
DNELM S O R U
olarak etiketlenmesi ok zaman almad....Tp bir cinsiyet kurgusunun yaratlmasnda her zaman sz sahibiydi, fakat cinsiyet hibir zaman modern tpta olduu kaSIRAtktrlmamt SZDE dar bedenlere (Kse, 2009: 71). Ancak bu noktada cinsiyete dayal yargnn ifasnda, kadn mitinin kadnlarca da sahiplenilen bir bilin olduunu hatrlamak ve bu durumun etkilerini de gz nnde bulundurmak gerekir. Bu DNELM nedenle kadnlarn kendilerini hasta olarak ifade etme eilimlerinin yaygnl da gz ard edilmemeli, hatta bu durum erkeklerin hastalklarn kabullenmek konuS O R U sundaki direnleri ile ilikilendirerek ele alnmaldr. Kadnlarn kendilerini hasta olarak ifade etme eilimlerinin yaygnl ile ilgili bakDKKAT nz: Women More Likely To Report Ill Health Than Men, http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/8588686.stm, 26.03.2010. SIRA SZDE Nitekim erkeklerin kadnlardan daha erken yata lm -ki sklkla kadnlarn SIRA SZDE beklentileriyle erken yata yalandrd gibi cinsiyeti aka erkekleri enesiyle, AMALARIMIZ ve yarglarla karlk bulur- erkeklerin hastalklar ile ilgili belirtilerin daha az farknda olmas, hasta olduklarnda yardm isteme ve doktora gitme konusunda daha DNELM K ile T ilikilendirilir. A P pasif olmas Bu nedenle baz lkelerde erkeklerin salklar ile ilgili problemlerini aka ifade edebilmelerini kolaylatracak programlar uygulanS O R U maya allmaktadr.
TELEVZYON
DKKAT

DNELM K T A P S O R U
TELEVZYON
DKKAT
Erkeklerin hasta doktora gitme konusunda pasif olmalar ile ilgili baknz: D K Kolduklarnda AT Mens Health Forum, http://www.menshealthforum.org.uk/ Erkekler iin hastaln grmezden gelinmesi, erkeksiliin gereklerindendir. Yardma ihtiya duyulan, krlganlk ve gszle yol aan, kiinin bedeni zerindeki kontroln devre d brakan bir durum olarak hasta olmak, kadnslk iin AMALARIMIZ biilen zelliklerdir. Tbbn cinsiyetler zerine almalarn younlatrd ilk zamanlarda salkl olmay erkeksilii belirleyen koullardan biri olarak kabul etmeK Tnasl A P sindirmi olduunu aka gzler nne serer (Annandale ve si bu zihniyeti Hunt, 1990: 42). Medikalizasyonun nemli en nemli etkisi, toplumsal iblmnden kaynaklaT E L E V Ztbbi Y O N terimlerle ifadelendirerek grnmez klmasdr. rnein donan hiyerarileri umun ardndan annenin kendi yaam ve artan i yk konusunda yaad gerilim doum sonras sendrom olarak ifade edilerek biyolojik bir dnmn bileeni olarak sunulur. Benzer ekilde, sradan cinsel isteksizliklerin hastalk olarak NTERNET tarifiyle birlikte, belirgin bir evlilik atmas olan kadna cinsel sorununun evliliinden kaynaklandn anlatmak zorlar (Kayr, 2010: 312). Oluturulan yeni kadnlk normu, kadnlarn reme ve yeniden retim emeini biyolojik bir sre olarak kurmaktadr (Savran, 27). Kadnlarn det sreci, gebelik/dourma ve menopoz bu patolojikletirmeden en ok nasibini alan biyolojik srelerdir. Kadnlarn det ncesi yaadklar tekil belirtiler ve rahatszlklar, PMT ya da PMD (premenstrual tension ya da premenstrual syndrome: adet ncesi gerginlik ya da det ncesi sendromu) olarak birletirilir ve bir hastalk olarak kodlanr. Bu paketin iinde sralanan belirti ya da rahatszlklarn bazlar, ba ars, gslerin armas, cinsel istein artmas, cinsel istein azalmas, ani duygusal patlamalar, fobik panik ataklar, abuk sinirlenme, iddete bavurmadr. (Oysa) gnlk yaammzda eitli geici rahatszlklar yaadmzda bunlarn her birini bir sendromun bileeni olarak alglamayz (Savran, 2010: 29). Ay hlinin ve ay hli sanclarnn kadnlar ceSZDE SIRA NTER NET
SIRA SZDE NTER NET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
157
zalandrmak iin tanr tarafndan kadnlara verildiine olan inan da yzyllarca etkisini srdrm, kadnlar bu dnemi gnahlarnn kefaretini dedikleri bir ibadet olarak grmtr. Sonraki yzyllarda menopozun psikolojik bir hastalk olarak kabul edilmesi ve fiziksel semptomlarnn grmezden gelinmesi bu durumun bir rneidir. Bu nedenle kadnlarn ou terleme, vajinal kuruluk gibi ikayetlerini menopozdan kaynaklanan, zlebilir semptomlar olarak grmemitir (Lewis: 1993, 40). Tbbiletirme srecinin hastann bedenini kaytsz artsz doktora teslimine sebep olmas hastann mahremiyet snrlarnn btnyle doktorun inisiyatifine kalmasna da yol aabilmektedir. Bu durumda, hastann cinsiyeti ile ilgili toplumsal yarglar salkla ilgili meselenin nne geebilmektedir. Bir hastanede vajinal bir muayene iin kabinde soyunup beklerken birden ieri doluan 10 kadar gen erkek rencinin, bir vajinama bir yzme bakarak glmsediklerini hatrlyorum. Bu deneyimin belli ki onlar iin de yeni olmas beni ncelikle vajinal bir kadn olarak alglamalar sonucunu dourmutu. Doktor ise bu prosedr iin benden izin alma gereini bile hissetmemiti (Elik, yaynlanmam deneyim aktarm). Saln dilinin yeni ve alk olmadk bir anlam ve kelime dizisi zerinden ilerlemesi kadnlarn, ancak salk uzmanlarn bilebildii tbbn souk dili karsnda kendilerini aresiz ve cahil hissetmelerine neden olur. Doum kontrol hap yerine oral kontraseptif kelimelerinin kullanlmas gibi rnekler, kadnlarn nlenebilecek dzeydeki hastalklar konusunda bile bilgi sahibi olamamasna ve doktora ulama olanann kstl olduu durumlarda hastalklarnn ilerlemesi sonucuna yol at gibi; kadnlarn anlayamad, dilini bilmedii bir alana gven duymasn da gletirmektedir. Ann Oakley, sigara imenin hamilelik zerindeki etkilerini medikal sosyoloji balamnda deerlendirdii yazsnda nemli notlar sralamaktadr. Oakley kadnlarn sigara kullanma orannn erkeklere gre yksekliine karn, sigara kullanmnn kadn salna olan zararlarnn hamilelikte sigara kullanmann bebee olan zararlar erevesinde ele alnm olduunu belirttikten sonra, bebee olan zararlarn ciddiyetinin tespit edilmesine karn kadnlar arasnda sigara kullanm yaygnlnn devam etmesini kadnlarn salklar tarafndan sunulan kantlara olan gvensizliine, daha nemlisi sigara imenin stresle baa kmada nadir seeneklerden biri olarak grlmesine balamaktadr (Oakley, 1989: 320). Tbbileme srecinin hastalklarn deerlendirilmesinde cinsiyet, snf gibi sosyal kriterlerden oluabilecek nyarglar, salad standardizasyonla devre d brakt/brakaca iddias sklkla sunulmaktadr. Ancak tbbileme sreci ile iddia edilen muafiyetin salanmas bir yana, bilakis, sz konusu yarglarn pekitii rneklerle karlalmaktadr. Krtajn gerekli olup olmadn belirlemede kadnn geldii sosyal snfn belirleyici olduu, yasal olarak talep edilmedii halde kocalarnn bilgisinin talep edildii, hastalk tansnn konulmasnda cinsiyetler asndan fark uygulamalarn ortaya kt bilinmektedir. Ferraro ve Holland tarafndan yaplm bir alma kadn hastalarn erkek hastalara oranla doktorlar tarafndan daha fazla obez olarak deerlendirildiini ortaya koymaktadr (stelik Beden Kitle Endeksleri 30u gemese bile!).
Kadn Bedeninin Dourganla Hapsedilii

Fizyoloji ve anatomi bata olmak zere bilimsel bilginin retiminde yaanan patlama neticesinde erkekler ebelikle ilgilenmeye balamtr. Bu erkek hemirelerin hekim ve cerrah olarak alana mdahaleleri, hemireliin doasnda ve yntemin-
158
SIRA SZDE SIRA SZDE DNELM

D N LM S O REU SIRA SZDE S O UT D KR KE A D N LM D K SZDE KAT SIRA S O R U
de deiikliklere yol am (Towler ve Bramall, 1986); bylelikle akl ve beden ayrmna dayanarak bedeni bir mekanizma olarak ele alan Kartezyen dncenin de etkisiyle bakm ve tedavi sreleri birbirinden ayrlmtr. Bu geii olanakl klan temel anlay; bilimsel bilginin objektif, kiisel olmayan, deer d (value-free), teorik, genellenebilir ve evrensel olma ltlerine uymayan dier btn bilgi trlerinden, dolaysyla kadnlar arasnda nesilden nesile aktarlan bilgiden de daha nemli olarak grlmesidir. Tbbiletirme srecinin pek ok hastalk riskini azaltmas, fetus ve annenin hayatta kalma ihtimalini glendirmesi gibi yararlarnn dnda, kontrol haplar dolaysyla kadnlarn hamilelik srecine mdahale edebilmesini olanakl hle getirerek biyolojinin toplumsal davranlar belirleyici olduu dncesinin kudretini krmas gibi yararlar da sz konusudur. Kadnlar, bylelikle, tarihte ilk defa biyolojik kaderlerinde temel bir deiiklik yapabilir hale gelmilerdir (Challoner, 1999). Ancak erkeklerin bilimci olarak bu srece mdahaleleriyle, doktorlar fetus ile ilgili lmler yapmaya baladlar ve fetus nemli bir etken hline geldi (Oakley,1993). lk ebelik kitaplar o dnem ounlukla erkek doktorlarca yazld. Ulusal Salk Servisleri ile ise bu teknik ve yaklamlar resmi dzeyde dzenlemeye baland. Genel olarak bu dnm, hamilelik ncesi, hamilelik ve hamilelik sonras dnem olarak hamilelik srecinin ayr ayr inceleme alanlarnn ve mdahalelerin konusu olmas anlamna geliyordu. Bu sre ierisinde doum, sosyal doumdan tbbi douma doru evrilmi; evde yaplan doumlarn yerini hastanede yaplan doumlar almtr (Cindolu ve Cengiz, 2010: 53). Balarda yksek riskli doum sanclar iin tasarlanan fakat imdi en risksiz doumlarda dahi kullanlan arsz doum olarak da ifade edilen epidural analjezide olduu gibi, medikal tercihler normal doum srelerine tercih edilmeye balanmtr. Annede oluabilecek stres, korku, endie gibi durumlar, duygusal destek vermek yerine bu gibi uygulamalarla almaya allr. Sonu olarak annelik medikal bir sre olarak dzenlenir. Bilimin ataerkil yaps ve erkek egemen bir toplumda kadnlar iin karar verme konusundaki korkular dnldnde, kadnlarn daha gvenli bir yol olarak sunulan medikal srelere bavurmas son derece anlalrdr. Btn hamilelikleri tehlike potansiyeli ile tanmlayan doumbilim terminolojisi, hemireliin odak SZDE noktasnn SIRA normal, doumbilimin odak noktasnn ise anormal olmas, doum yapacak annenin, hasta olarak hastaneye kayd ve doumun balayp bitecek bir SIRA SZDE ncesi ve sonras eklinde bir paral bir srele anlatmaktadnem olarak D deil, NELM dr. Biyotp ve reme sal teknolojisinin altnda yatan kapitalizm kadnlara kendi ocuuna sahip olma (kapitalist bir kavram) olarak yansmaktadr (Oakley, DSIRA EL S O NR U M SZDE 1993).
S R UT DO KN KEA Bur uruna sezeryan D L M yaptryorlar, (Zaman, 19 .06. 2009).
Anne adaylar zellikle einin doum gnn istiyor, (http://www.populergazeDKK AT SIRA SZDE S O R U te.com/21664/dogum-yapmak-icin-en-populer-gun/). spanyada AMALARIMIZ anne erken doum abas : spanyada baz hamile kadnlar 31 AraD K adaylarnn KAT lk gece yars uygulamadan kalkacak olan bebek yardmna yetimek iin vaktinden daha nce doum yapmaya AMALARIMIZ SIRA SZDEalyor (Radikal, 31.12.2010).
K T A P AMALARIMIZ K T A P TELEVZYON KL E VT ZA TE Y OPN NTERNET SIRA SZDE
SIRA SZDE AMALARIMIZ DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ K T A P TELEVZYON T Z AY O PN TK E L E V NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
159
Ann Oakley Essays on Women, Medicine and Health isimli kitabnda kadnlara ok az alanda, ocuklar ile ilgili durumlarda karar verebilme tanndn, D N E L M bu durumun kadnlarn ocuklar ile ilikisinde ykmllkleri ile sz syleyebilme olanaklarn birbirinden ayrlamaz bir biimde kurduunu hatrlatr (Oakley, 1993). S O R U Modern tbbn ortaya knda kadnlara atfedilen bilgisizliin ilerlemeci aydnlanmaya oluturduu engel zellikle ocuk bakmnn devlete aktarm ile almaya DKK AT allmtr. Fakat kadnlarn almasn salayacak politikalarn retilememesi, kadnlarn aile fertlerini de kapsayacak ekilde ev yaamnn sorumluluklar ile muhatap tutulmas, bu politikalarn ilerlik kazanmasnn nne Fakat SIRA gemitir. SZDE ocuk dourmann bu kadar annenin ykmllne braklmas bir adan da anne adaynn hazrlanmasna yardm edecek birok kurum, ilgili kitap, altrma AMALARIMIZ gruplar ve arkada olanakl klmasna ramen, baba adaynn bu konuda tevik edilecei ve destek alaca ortamlarn oluumuna engel oluturmutur. te yandan baz kadnlar iin hastanede doum yapm olmak ya da sezeryanK T A P la doum yapm olmak bir stat gstergesi de olabilir (Bhague (2002)den akt. Cindolu ve Cengiz, 2010: 54). Doktorlar asndan ise sezeryanla doum; daha risksiz olmas, randevulu olmas bir i dolaysyla normal bir doumdan daha ksa TELEVZYON ve belli bir zaman araln kapsamas nedeniyle tercih edilmektedir. Bu zaman kazanm maddi anlamda da sezeryan doumu daha krl hle getirmektedir. sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/asap40.pdf adresinden Salk Bakanl N T E R N E T tarafndan hazrlanan reme Salna Giri kitapn okuyabilirsiniz. reme kadnlar iin bir sosyal stat kaynadr, anne ve babaanne olmak bilhassa alt snflarda kadn iin dikkate alnmak iin bir frsat olarak grlr. Ayrca dourganlk cinsellii grnr klan, kadnn cinselliini merulatran, kadnl tamamlayan bir arac olarak kabul edilir. Bir yandan anne olmak aile olmann gerekleri arasnda baat unsur olarak saylrken bir yandan da anneliin ancak dourmak ile edinilebilecek bir sfat olduu kabul edilir. Bu nedenle ocuk dourma SIRA SZDE ve dolayzellii olmayan ya da bu zelliini yitirmi olan kadnlarn cinsellikleri syla kadnlklar iptal edilir. Nfus planlamasnn sorumluluu ise ya sadece kadnlara ya da kadn ve erkee ortak olarak yklenir ama hibir zaman tek bana erDNELM kein sorumluluu olarak grlmez. Devlet yetkilileri Bizim kadnlarmz... diye balayan cmlelerle dk ya da fazla nfusun lke ekonomisine etkilerini deerS O R U lendirir. Cinsel haklarn reme haklarna indirgenmesi kadnlarn cinsel haklar ile yaklamDK K Ailgili T larda sklkla karmza kmaktadr. Oysa gvenli ve doyurucu cinsel yaam ve cinsel tercihi ifade edebilme cinsel haklarn kapsamna iaret ederken remeyle ilgili her trl koSIRA SZDE nuda seimi yapabilme reme haklarnn kapsamndadr. Gnmzde cinselliin reme odakl olmas, istenmeyen AMALARIMIZ gebelikleri sorun hline getirmekte, ocuun yetitirilmesinde sorumluluklarn neredeyse kadna yklenmesinin etkileri gzard edilerek mesele fetusun haklar tartmasna indirgen Tbu A yetenei P mektedir. Oysa reme haklar insanlarn reme yetenekleri varK ise kullanp kullanmayacaklar ve ne zaman, ne sklkta kullanacaklar konusunda karar verme zgrlkleri olmas demektir (http://www.bilkent.edu.tr/~bilheal/uremeT E L E V Z YUNICEF, ON sagligi/uremehaklari.html). Buna karn yakn zamanlarda UNFPA, BM Kadn, WHO, ve OHCHRin yapt ortak bir almann sonular ise krtajn bile
NTERNET
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
160
erkek egemen bir toplumda hangi deerlerin beslenmesine hizmet edebileceini gstermitir. Rapora gre Gney, Dou ve Orta Asyada cinsiyet seimine dayal krtaj nedeniyle bebek doumlarnda cinsiyetler asndan dengesizlik olumaktadr; her gn yz kz ocuuna karlk, 130 erkek ocuk doumu gereklemektedir (UNFPA Basn Aklamas, 2011).
Kullanl Kadn Bedeni

Kadn bedeninin nasl cinselletirilmi olduunu daha nceki blmmzde grmtk, kadn bedeni konusundaki bir baka yaklam ise beden ile ilgili kimi durumlarda tbbi ya da toplumsal olarak kullanlln esas alnmasdr. rnein Ayecan Terziolunun yapt almada ocuk dourmu bir kadnn artk emzirmek iin ihtiya duymad memelerinin alnmasn pek nemsemedii, evde i grmek iin ihtiyac olan kollarnn yerinde olmasndan duyduu memnuniyetini aktard rnek olduka arpcdr (Terziolu, 2010: 43). Gereksiz jinekolojik ve gs ameliyatlar, meme kanserlerinde memenin tamamnn alnmas dndaki alternatiflerin tartlmamas gibi rnekler de tbbn kadn bedenini ilevsellik kategorisinde nasl cinsiyetsizletirdiini ortaya koymaktadr.
SIRA SZDE
Sizce kadn yerine bayan denmesi ile meme yerine gs denmesi arasndaki baSIRA SZDE lant nedir?
D Susan N E L M Sontagn, kanserin toplum iinde konuulmas konusundaki Terziolu ekimserliin hastaln bedenin mahrem (rahim, meme) zdelemesinden ileri geldii tespitini hatrlatarak (Sontag, 2004) bu kelimelerden kanma abas yznS O R U den yara kelimesinin hastalk anlatlarnda ou zaman alnm meme veya rahim anlamnda kullanldn belirtir. Bu yaklamn etkisiyle pek ok kadn reme orDKKAT ganlar ile ilgili muayene olmaktan ekindii iin ya da bunu damgalanma olarak alglad iin tbbi tedavi grmek yerine kendi kendini tedavi etmeye almaktaSZDE dr ve ouSIRA kadn kendini bu ekilde evdeki cinsel yaama devam etmek zorunda hissedebilir. Bu nedenle kadnlarn tbbi alandaki konumlarnn farkllamas kadna ynelik gncel politik srelerle de dorudan ilgilidir. Fahielikle tecavz, kaAMALARIMIZ dnn bilgisizlii ile bilimin stten dili, krtaj ile anneliin kutsanmas vs. arasndaki balar kurabilmek btn bu sorunlara yapsal ve btnsel bir direni sergilemek asndan kilit nem tar. K T A P
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
161
zet
A M A
Beden-ruh ikiliinin kurulumuna ve bedenin siyasal bir zne haline geliini ifade edebilmek. Erkek egemen bir toplumsalln temel zelliklerinden olan ikilik anlay, gerek kadn ve erkei birbirinin kutbu olarak kurarken gerekse bedenin dizginlenmesi gereken bir iblis olduu dncesini ortaya atarken bedenin politik dzenlemelerin konusu hline getirilmesinin temellerini dyordu. Bedenin dizginlenmesi gereken bir iblis olduu dncesi ortaya atlrken bedenin politik dzenlemelerin konusu hline getirilmesinin sinyalleri de verilmi oluyordu. Bylelikle insan biyolojisi gerek sylemsel, gerekse kurumsal olarak, toplumu belli normlar etrafnda toparlamann, cinsiyetler, snflar ve rklar arasnda yaratlm olan farkllklar doallatrmann gerekesi olarak kullanlacakt. Kompleks yaratma ve pazarlama sektr olarak gzellik sektrnn beden zerindeki politikalarn aklayabilmek. Gzelliin bir sektr hline gelii btn kadnlara uymak iin kendilerini eitli biimde zorlayacaklar standart bir gzellik yaratmtr. Bu durum, kompleks ve kendine gvensizliin retimi yoluyla kadnlar aras rekabeti kkrtma ve kadnlar sektre balama politikasnn odan oluturmaktadr.
A M A
Cinsellik politikalaryla kadn bedeni zerinde kurulan iktidarn kadnlar ve erkekler zerindeki etkilerini saptayabilmek. Kadn bedeninin tahrik edici bir mekanizma olarak cinselletirilmesi kadnn bir cinsiyet olarak cinselliin znesi hline getirilmesi sonucunu dourmutur. Bylelikle kadn bedeni kadna uygulanan cinsel iddetin gerekesi olarak sunulmakta, pornografik bir e olarak pazarlayarak metalatrmaktadr. Kadnn duygulanm biimlerinin tbbiletirilme sreleri ve kadn basklayan toplumsal normlarn tp araclyla merulatrlmasnn rneklerini deerlendirebilmek. nsan biyolojisinin toplumsal srelerin dzenlenmesi ve denetimindeki etkisi tbba geni bir iktidar olana sunmutur. Bu dzenleme pratikleri erkek egemen toplumdaki mevcut kalp yarglardan beslenerek onlar yeniden retmenin yeni bir biimi olarak ilev grmtr. Kadnlarn yardma muhta, duygusal varlklar olarak tanmlanmas pek ok duygusal ve doal srecin patolojik vakalar olarak tbbn hkimiyet alanna alnmas ile sonulanm, tbbn ssten souk dili karsnda kadnlar ou kez modern toplumun dzeyini geriye eken cahil zneler olmaktan teye geememitir.
A M A
A M A
162
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisiruh-beden ayrlna dayanan Kartezyen dnceyi ortaya atan dnrdr? a. Platon b. David Hume c. Sokrates d. Foucault e. Descartes 2. Bryan Turner beden, yorumlama ve temsiliyetlerin d yzeyi, yap ve dzenlemelerin de i erevesidir cmlesi ile ne demek istemitir? a. Bedenin bir btn olarak denetim altnda tutulmas gerektiini b. Bedenin grn kadar salkl olmasnn da nemli olduunu c. Beden politikalarnn bedenin hem dna hem de iine ynelik dzenlemeler ierdiini d. Bedenin ok eitli ekillerde yorumlanabileceini e. Toplumsal dzenlemelerden bedenin esas alnmas gerektii 3. Laqueurun cinsiyetlerin ortaya k ile ilgili tezi aadakilerden hangisidir? a. Erkek cinsiyetinin 18. yya kadar kadn cinsiyetinden aa grld b. Kadn cinsiyetinin erkek cinsiyetinden doduu c. 18. yya kadar cinsiyet diye bir eyin olmad d. Bildiimiz anlamda cinsiyetin 18. yyda ortaya kt e. Hibiri 4. Aadakilerden hangisi bu blmde erkek ve kadnlarn beden alglar arasndaki farklardan biri deildir? a. Erkeklerin kendi bedenlerini sahip olduklar bir ey olarak tanmlamalarna karlk, kadnlarn kendi bedenleri iin iflah olmaz ifadesini kullandklar b. Erkek ve kadn bedenleri arasnda fiziksel g olarak farkllklar bulunmas c. Kadnlarda depresyon oranlarnn yksekliinde yeme bozukluklarnn nemli bir yer tutmas d. Kadnlarn gzellik konusunda kendilerini erkeklere kar sorumlu hissetmeleri, erkeklerde byle bir durumun varlndan sz edilememesi e. Kadnlarn erkeklerden daha ok hasta olduklar iin bedenlerini daha az sevdikleri 5. Aadakilerden hangisi erkeklerin beklentilerinin kadn bedeni zerindeki belirleyiciliine ilikin rneklerden biri deildir? a. Vajina kelimesinin anlam b. Vajinusmus hastal c. Bekaret tabusu d. Transln cinsel organn varl ya da yokluuna gre snflandrlmas e. Kadn ksrl 6. Ann Oakley, anne adaylarnn sigara ime davranlarn inceledii almasnda bebee olan zararlarn ciddiyetinin tespit edilmesine karn, kadnlar arasnda sigara kullanm yaygnlnn devam etmesini aadakilerden hangisine balamaktadr? a. Kadnlarn tbba olan gvensizlii ve stresle baa kma seeneklerinin az olmasna b. Kadnlarn bilinsizliine c. Yeterli eitimin verilmemi olmasna d. Sigarann ciddi zararlarnn bulunmamasna e. Kadnlarn gen ve cesaretli olmasna 7. Aadakilerden hangisi medikalizasyonla erkek egemen toplumun basklarnn tbbi terimlerle ifadelendirilerek grnmez klndna bir rnek tekil etmez? a. Vajinusmus b. Meme kanseri c. Ecinsellik d. Histeri e. Doum sonras sendrom 8. Kadnlarn dourganlk ve saaltm zellikleri aadaki hangi nedenden dolay ifaclarn, cadlarn, kocakarlarn ve ebelerin cezalandrlma sebebi olarak ne srlr? a. Erkein gcne muhalif tanrsal g olarak grlmesi b. Batl uygulamalar olmas c. Yeteneklerini yalnzca ev iinde kullanmalar d. Bakire olmamalar e. Kendilerini kocalarna adamalar
163

9. Aadakilerden hangisi iktidarn modern tp ile ittifakn politik etkilerinden birisi deildir? a. Dourganlk yoluyla anneliin dzenlenmesi b. Salkl olmak sylemiyle gzelliin dzenlenmesi c. Krtaj yoluyla anneliin dzenlenmesi d. Kadn kua proramlarnn salk kuana dnmesi e. Beden zerindeki denetimin kaldrlmas 10. Aadakilerden hangisi tbbiletirmenin toplumsal iblmnden kaynaklanan hiyerarileri tbbi terimlerle ifade ederek grnmez kld srelerden birisi deildir? a. Doum sonras sendrom. b. Cinsel isteksizliklerin evlilik atmasndan kaynaklanmas. c. Adet dneminin patolojikletirilmesi. d. Gebelik/dourmann patolojikletirilmesi. e. Kadnlarn reme ve yeniden retim emeini biyolojik bir sre olarak kurmak. 1. e 2. c 3. d Yantnz yanl ise Bedenin Tarihsel Servenine Bak balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri yazsna gz atnz. Yantnz yanl ise Bekaret, Vajinusmus ve ktidarszlk balkl alt blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gzellik Politikalar balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cinsellik ve ktidar balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Tbbn Kadn Bedenine Yaklam balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Tbbn Kadn Bedenine Yaklam balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Tbbn Kadn Bedenine Yaklam balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tbbiletirme balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tbbiletirme balkl blm gzden geiriniz.
4. e 5. e 6. a
7. b
8. a
9. e 10. b
164

Sra Sizde 1 Filozof Michel Foucaultnun ilk kez derslerinde kulland ve sonra yazl olarak ilk kez Cinselliin Tarihi adl kitabnn ilk cildinde deindii bu terimin temel amac 18. yydan sonra ortaya ktn iddia ettii iktidar biiminin dzenleme pratiini aklamakt. Foucaultya gre nceki iktidarlar kendini toprak zerinden var eden despotik ynetimlerdi, ancak modern iktidar insana odaklanarak insan yaamn siyasi bir kategori olarak dzenledi. Bu anlamda modern devletler nfus saymlar, salk sigortalar gibi dzenleyici teknolojiler araclyla bedenleri eitli ekillerde kayt altna alp zaptediyordu. Sra Sizde 2 Gzelden en iyi zengin ve apkn para babalarnn anlad dncesi nedeniyle gzellik yarmas jrileri ounlukla o lkede apkn olarak bilinen zengin erkek iverenlerden oluur. Fakat gzel olma ura toplumun geni bir kesimince benimsenir hle geldiinden, ilk olarak Fransada olmak zere gzeller halk tarafndan seilmeye balanmtr. Bkz. En gzel Fransz bu kez halk seti, Radikal, 07. 12. 2009. Sra Sizde 3 Eski TCKda namusa saldr eklinde ifade edilen tecavz suunun dzenlenii, toplumun ahlak anlaynn bir yansmalarn barndryordu. Bu, kadnn birey olarak grlmediini kadn bedeninin toplumun mal olarak grldn gsteriyordu. Yeni TCKda ise cinsel sular Cinsel Dokunulmazla Kar Sular bal altnda kadna kar ilenen sular olarak dzenlendi. Yine Eski TCKda evlilik ii tecavz diye bir su bulunmazken yeni TCKda bu durum, cezaya tabi tutuldu. Nasl yorumlamak gerekir? Sra Sizde 4 Kadn snneti olarak bilinen genital mutilasyon 3 ayr ekilde uygulanmaktadr. Bazen klitoris tmyle kesilmekte, bazen klitoris ile birlikte kk ve bir ksm byk dudaklar kesilmekte ve bazen de klitoris ile kk ve byk dudaklar tmyle kesilmektedir. Narkoz kullanlmadan, snnet srasnda kzn elleri ve ayaklar skca tutulduktan sonra azna bez paras yerletirilerek yaplan kadn snnetinin amac kadnlarn cinselliklerini kontrol altna almak, bekreti korumak ve erkein cinsel birlemeden daha fazla zevk almasdr. Sra Sizde 5 Kadn kelimesinin kullanlmasndaki ekimserlik, kadn cinsiyetinin bizzat cinsellik odakl olarak anlalmasndan, bekaretini kaybetmi kzn btnyle cinsellemi bir varlk eklinde kavranmasndan kaynaklanr. Bu yzden baz kadnlar iin kadn yerine bayan hitab kullanlarak bu cinselletirmenin ald, bylelikle kadnlara saygnlk atfedildii dnlr. Ayn ekilde bedenin baz blmleri de cinsel ekiciliin merkezleri hline getirilmi, erkek egemen bir bakn rn olan bu cinselletirmenin almas gerektii zamanlarda kadnlarn organlar iin yeni isimler icat edilmitir.
165

Achterberg, J. (2009). Kadn ifaclar. (ev: Bilgi Altnok), stanbul: Everest Yaynlar. Akit, E. E. (2010). Osmanlda ve Cumhuriyet Trkiyesinde Nfus Politikalar, II. Kadn Hekimlik ve Kadn Sal Kongresi: Kadn Grmeyen Bilim ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar. Annandale, E. ve Hunt, K. (1990). Masculinity, Femininity And Sex: An Exploration Of Their Relative Contribution To Explaining Gender Differences In Health, Sociology of Health & Illness, 12 (1). Baudrillard, J. (2008 [1970]). Tketim Toplumu. (ev: Hazal Deliceayl, Ferda Keskin), nc Basm, stanbul: Metis. Behague, D. P. (2002). Beyond The Simple Economics Of Cesarean Section Birthing: Womens Resistance To Social nequality, Culture, Medicine and Psychiatry, 26, 473-507. Blank, H. (2008). Bekaretin El Dememi Tarihi. (ev: Emek Ergun), Birinci Basm, stanbul: letiim. Bordo, S. (1997). Twilight Zones: The Hidden Life of Cultural Images form Plato to O.J.. London: University of California Press. Cindolu, D (2010). Trkiyede Doumlarn Medikalizasyonu; Feminist Bir Bakla Sezaryen Problemini Dnmek, II. Kadn Hekimlik ve Kadn Sal Kongresi: Kadn Grmeyen Bilim ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar. Cindoglu, D. ve Cengiz, F. S. (2010). Medicalization Discourse and Modernity: Contested Meanings Over Childbirth in Contemporary Turkey, Health Care for Women International, 31: 221-243. Challoner, J. (1999). The Baby Makers: The History Of Artifical Conception., London: Channel 4 Books. izmeci, . (2004). Muasr Medeniyet ve Erkek Bedeni, Radikal, 30.10.2004. Donovan, J. (1997). Feminist Teori. (ev: Aksu Bora, Meltem Aduk ve Fevziye Saylan), Birinci Bask, stanbul: letiim. Drenth, J. (2007). Dnyann Kkeni: Vajina. (ev: Mefkure Bayatl), stanbul: Agora. Elik, G. (2010b) Biyolojinin Marifetleri, ktisat Dergisi, 514: 3-10. Elik, G. (2011). mgeleri Dikizlemek, (Der. Gamze Toksoy). Kalkedon Yaynlar, (Yaynlanacak). Ergun, E. (2008). nsz, (Yazar: Hanne Blank), Bekaretin El Dememi Tarihi. (ev: Emek Ergun), Birinci Basm, stanbul: letiim. Foucault, M. (1975). The Birth of the Clinic: an Archaeology of Medical Perception. New York, NY: Vintage Books. Foucault, M. (1992 [1979]). Cinselliin Tarihi I. (ev: Hlya Doan), Birinci Basm, stanbul: Afa. Foucault, M. (2000). Byk Kapatlma. (ev: Ferda Keskin, Il Kasapolu), Birinci Basm, stanbul: Ayrnt. Haraway, D. (1989). The Biopolitics Of Postmodern Bodies: Determinations Of Self In Ommune System Discourse, Differences, 1 (1): 3-44. Henderson, L. ve Vickers , P. (1995). Health Or Beauty? A Survey Of Dundee Womens Attitudes To Body Size, Health Education Journal, 54(61). Him, M. S. (2010). Krt Gmen Kadn Devlet Ataerkillii ile Kar Karya: Salk Politikasnn Kadnn reme Pratikleri zerindeki Etkisi, II. Kadn Hekimlik ve Kadn Sal Kongresi: Kadn Grmeyen Bilim ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar. Illich, I. (1996) .Gender. (ev : Ahmet Fethi), Ankara: Ayra. Kayr, A. (2010 [1990]). Kadn ve Cinsel Sorunlar, (Yay. Haz. irin Tekeli), 1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar. 4. Bask, stanbul: letiim, s. 311- 325. Kse, E. (2009). Bir Keif Olarak Modern Kadnlk: Tp, Beden ve Cinsellik, Fe Dergi, 1(2): 71-78. Kse, E. (2010). Bedene Zimmetlenmi Cinsiyet ve Tp: Homo Sexus, II. Kadn Hekimlik ve Kadn Sal Kongresi: Kadn Grmeyen Bilim ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar, s. 153-156. Lewis, J. (1993). The Menopause and Hormone Replacement Therapy, Feminist Review, 43: 38-56. Laqueur, T. (1986). Orgasm, Generation and the Politics of Reproductive Biology, (Der. Roger N. Lancaster and Miceale di Leonardo), The Gender/ Sexuality Reader: Culture, History, Political Economy. New York: Routledge.
166
Laqueur, T. (1990). Making Sex: Body and Gender from the Greeks to Freud. Harvard: Harward UP. Marks, K. (1997). Kapital: Kapitalist retimin Eletirel Bir Tahlili 1. Cilt: Sermayenin retim Sreci. (ev: Alaattin Bilgi). stanbul: Sol Yaynlar. Merchant C (1980). The Death of Nature: Women, Ecology, and the Scientific Revolution, San Francisco: Harper & Row. Mernissi, F. (1998). Kadnlarn syan ve slami Hafza. (ev: Aytl Kantarc), Birinci Basm, stanbul: Epos. Morta, N. (2009). Bedenle Mcadeleye Dnen Bir Yalanma Pratii, Dou Bat, 48: 173-182. Oakley, A. (1989). Smoking In Pregnancy: Smokescreen Or Risk Factor? Towards A Materialist Analysis, Sociology of Health & Illness, 11(4). Oakley, A. (1993). Essays on Women, Health and Medicine. Edinburg: Edinburg University Press. Orbach, S. (1998). Kadnlar Nasl Zayflar?.(ev: Ali akrolu), Birinci Basm, stanbul: Kurald. Orbach, S. ve Etcoff, N. (2002). True You: A Moms Introduction to the Mothers & Daughters Activity Guide. Dove Searching. Pacteau, F. (2005). Gzellik Semptomu. (ev: Banu Erol), Birinci Basm, stanbul: Ayrnt. zkan, S., Demir, , (2002). 15-49 Ya Dourganlk a Kadnlarda Vajinitisin Tanmlanmasnda Hemirenin Etkinliinin Belirlenmesi Ve Vajinitisin Olumasna Neden Olan Faktrlerin ncelenmesi, Salk ve Toplum, 12(4 ):54-61. (Akt. Karatay ve zvar). zkazan, A. ve Saylan, F. (2009). ktidar ve Direni Balamnda Toplumsal Cinsiyet: Bir Okul Etnografisi, Toplum ve Bilim, 114. zkazan, A. (2010). Bilim ve Toplumsal Cinsiyet, II. Kadn Hekimlik Ve Kadn Sal Kongresi Kadn Grmeyen Bilim Ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar. Pelin ,. S. (1994). Etik Asndan Tpta Estetik Sorunlar, Ankara Tp Mecmuas, 47: 65-74. Saltonstall, R. (1993). Healthy Bodies, Social Bodies: Mens And Womens Concepts And Practices Of Health n Everyday Life, Social Science & Medicine, 36 (1):7-14. Savran, G. (2010). Modern Tp ve Bilimin Kadn Bedenini Denetleme Biimi, II. Kadn Hekimlik ve Kadn Sal Kongresi: Kadn Grmeyen Bilim
ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar. Scheper-Hughes, N. and Lock, M. (1987). The Mindful Body: A Prolegomenon To Future Work in Medical Anthropology, Medical Anthropology Quarterly, 1: 6-41. Sontag, S. (2004). Bir Metafor Olarak Hastalk. (ev: Osman Aknhay), Birinci Basm, stanbul: Agora. Turner, B. (1992). Regulating Bodies: Essays in Medical Sociology. London: Routledge. Turner, B. (1996). The Body and Society: Explorations in Social Theory. kinci Basm, London: Sage. Tekeli, . (2010). Bilimin Konusu Olarak Kadn Bedeni , II. Kadn Hekimlik Ve Kadn Sal Kongresi, Kadn Grmeyen Bilim Ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar. Terziolu, A. (2010). Kadn Bedeni zerine Tbbi eitlemeler: Kanserli Kadnlar Rahim ve Meme Kayb Srelerini Nasl Anlatyor?, II. Kadn Hekimlik ve Kadn Sal Kongresi: Kadn Grmeyen Bilim ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar. Turner, B. (1996) The Discourse of Diet, (Eds. Mike Fearherstone ve dierleri), The Body .London: Sage Publications, s. 157- 170. Wolf, N. (1992). The Beauty Myth. New York: Anchor. Ulu, D. (2002). Kl Kalkan da Bizim Byk da, Hrriyet, 21 Nisan 2002.
Yararlanlan nternet Adresleri

ran Devlet TVsi Kadnlarn Makyaj Yapmas Yasaklad, 02.12.2009. http://www.kazete.com.tr/haber_detay.php?hid=3589. Definition of Vagina, http://www.medterms.com/script/main/art.asp?articlekey=5951, Eriim tarihi 16.06.2011. UNFPA Basn Aklamas: Preventing Gender-Based Sex Selection: An Interagency , http://www.feminist.org/news/newsbyte/uswirestory.asp?id=13061, 14.06.2011.
8
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Modern toplumlarda cinsiyet farklarnn ne tr iktidar ilikilerine yol atn ifade edebilecek, Modern toplumlarda cinsiyet farklarnn erkek egemenliine yol amasnn nedenlerini aklayabilecek, Modern endstri toplumlarnda erkek igc ile aile reislii arasndaki ilikiyi zetleyebilecek, Egemen erkeklik deerlerinin g, beden, spor arasnda kurduu ilikinin biimlerini ifade edebilecek, Erkeklik ile iddet arasndaki ilikiyi tanmlayabilecek, Endstri-sonras toplumlarda erkek egemenliinin nasl deitiini zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Cinsiyet farklar rejimi Erkek egemen toplum Farkl erkekliklerin toplumsal inas Egemen erkeklik deerleri Hegemonik erkeklik Eril iddet Eril tahakkm Eril bedenin inas Yeni alt-snf erkeklik.
Erkeklik
MODERN TOPLUMLARDA CNSYET FARKLARI VE TOPLUMSAL KTDAR LKS ERKEK EGEMEN TOPLUM ENDSTRLEME, ERKEK EME VE MODERN ERKEKLK BEDENN CNSYET VE ERKEKLK ERKEKLK VE DDET LKS ERKEK EGEMENLNN DEEN YZ
Erkeklik
MODERN TOPLUMLARDA CNSYET FARKLARI VE TOPLUMSAL KTDAR LKS
A M A
Modern toplumlarda cinsiyet farklarnn ne tr iktidar ilikilerine yol atn ifade edebilmek.
Bu nitede modern toplumlarn nemli ekonomik, mali, siyasi, askeri konumlar, statleri ve makamlarnda neden erkeklerin ounlukta olduunu ve neden toplumsal kaynaklardan yararlanmada erkeklerin ncelikli ve ayrcalkl grldklerini anlamaya alacaz.
Toplumsal Eitsizlikler, Cinsiyet Farklar ve Toplumsal ktidar likileri Arasndaki liki

Biliyoruz ki toplumsal ilikiler, tadklar anlamlar ve bu anlamlarn btnleip eklemlendii iktidar ilikileri ile var olurlar. Toplumsal iktidar ilikileri, yani farkl toplumsal konumlar arasnda eitsizlikler, hiyerariler, ncelikler, bamllklar oluturan ilikiler, toplumsal snf, ya, etnik kken fark, blgesel aidiyet, rk ve cinsiyet gibi faktrlere bal olarak ekillenir. Modern toplumlarda her tr toplumsal iktidar ilikisi cinsiyet farklarna dayal anlamlarn oluumu ile i ie geerek birlikte gerekleir; birbirini oluturur ve besler. Cinsiyet farklarnn varlnn -bu nitede aklayacamz nedenlerle- doal ve kanlmaz olduunu dndmz iin birok baka toplumsal farkn da eitsizlik yaratmasn normal karlarz. Buna toplumsal iktidar ilikileri dzeni diyebiliriz. Cinsiyet farklar bu iktidar ilikilerinin oluumunda temel kurucu rol oynar.
Cinsiyet farklarnn kanlmazln ve erkeklere ait zelliklerin nemli ve stn olduunu dnmek, cinsiyeti toplumsal iktidar ilikisi olarak dnmektir. rnein, kadnlarn duygusal ve dayanksz, erkeklerin ise aklc, karc ve gl olduunu kabul ettiimiz iin hayatmz hakknda nemli kararlar verenlerin ounlukla erkek olmasn normal karlayabiliriz.
Modern Toplumlar ve Cinsiyet Farklar Rejimi

inde yaadmz toplumlarda cinsler aras ilikiler, kadnlar ve erkeklerin birbirine zt, dlayc, ikili kartlklar olarak tanmlanan zellikleri olduu grne dayanyor. Bir yandan cinsiyetin doutan gelen bir biyolojik zellik olduu dnlyor, dier yandan kadnlara ve erkelere ait cinsiyet zellikleri toplumsal davran farklar olarak tanmlanyor. Erkekler aklc, karc ve gl, kadnlar duygusal, yumuak ve zayf... laveten, bu cinsiyet zellikleri birbiri karsnda daha stn, daha gl ya da zayf ya da daha nemli veya nemsiz olarak anlam kazanyor. Sonuta erkekler ve kadnlar arasnda toplumsal stat ve frsatlarn payla-
170
Erkeklerin ve kadnlarn sahip olduu dnlen zellikler ayn zamanda baz toplumsal ilikilere de atfedilir. Bu nedenle toplumsal olgular da cinsiyet zellikleri kazanr yani cinsiyetlenir. Ynetmek ve karar almak eril, balanmak ve tabi olmak diil anlamlar tar. Cinsiyetin tek tek insanlarn biyolojik zelliklerinden karak toplumsal anlamlar sistemine aktarlmas ile toplumsal iktidar ilikileri de, ayn cinsiyet ilikileri gibi, hiyerariler olarak ileyen doal bir dzen haline gelir (Bourdieu, 1990).
mnda eitsizlikler oluuyor. Toplumsal deerler erkeksi ve kadns diye ayrp erkeksi olanlar deerli oluyor. Toplumsal olgular eril-diil anlamlar kazanyor ve cinsiyet eitsizlikleri ile dier toplumsal eitsizlikler birbirine eklemleniyor; snf, cinsiyet, rk, etnik aidiyet gibi farkl toplumsal eitsizlik biimlerinin birbirini besleyen bir iktidar dzeni iinde var olmasna yol ayor (Sancar, 2009: 175-88). Cinslerin birbirinden farkl psikolojik, bedensel, toplumsal ve sosyal zellikleri olduu fikri elbette ki modern toplumlara zg deildir. Ama endstrileme ve kapitalizmin dnya apndaki geliimi (smrgecilik ve emperyalizm) yeni ve modern bir cinsiyet farklar dzeni yaratt. alp para kazanan, ailesini geindiren erkek nasl isiz ve bekar erkekten stn ise, i adam ii erkekten, kentli kadn kyl kadndan, beyaz Batl erkek Doulu etnik erkekten daha stn grlmeye baland. karlarn iyi bilmek ve kazanmak iin hareket etmek, bakalarn ynetebilmek, teknolojiyi ve bilimi retim iin, insanlarn refah ve toplumlarn istikrar iin kullanmay becermek gibi modern deerler aslnda dnya leinde erkeklerin yaptklar ileri anlatr. Akl, rasyonel dnme becerisi, rekabeti gze alma ve doru karar alma yetenei.... Bunlar modern toplumlarn eril deerleridir ve dier toplumsal deerlere gre stnlk ve ayrcalk atfedilen deerlerdir. te yandan duygusallk, merhamet, bakalar iin fedakrlk yapmak, uyumlu ve itaatkar olmak gibi davranlar diil deerlerdir ve yaygn dnme biimine gre modern toplumsal ilikilerde bu tr davranlar insann gl ve baarl olmasn salamada geerli ve arzulanan davranlar olamaz; diil deerler ancak zel yaamda, aile ve ocuklarla ilikilerde, cinsellik ve dostluk ilikilerinde geerli davranlar olabilir. Bu davran ve bunlarla ilikili deer farklarnn ayn zamanda cinsiyet farklar tanmlaryla ilikili olduunu, kadnlarn ve erkeklerin sahip olduklar zellikler olarak kabul edildiini biliyoruz. te bu cinsiyet farklarnn toplumsal ilikilerde ayrmlara, hiyerarilere, ierme-dlama pratiklerine yol aan yapsna cinsiyet farklar rejimi diyoruz. Cinsiyet farklar rejimi gndelik yaammzda birok eyi cinsiyet farklarna balyor: rnein araba kullanmann neden erkeksi, amar ykamann neden kadns olduunu rasyonel bir sorgulama ile deil, ancak bu cinsiyet farklar rejimini ileyiini bilerek anlayabiliyoruz.
ERKEK EGEMEN TOPLUM

AM A
Modern toplumlarda cinsiyet farklarnn erkek egemenliine yol amasnn nedenlerini aklayabilmek.
Egemen Erkeklik Deerleri Toplumsal Dzenin Devamn Salar

Modern toplumlarn toplumsal iktidar ilikilerini anlamak iin, egemen erkeklik deerleri ve bunlar ayakta tutan toplumsal kurumlarn ileyiini anlamak gerekir. Modern toplumlarda erkekler nasl olmal sorusu ile ilgili deerlere baktmzda erkekliin, sahip olunan/ yitirilen bir meta gibi dnldn ve erkek olan erkek ve erkek olamayan erkek gibi ayrmlarn yapldn grrz. Dier deyile erkeklik, snrlar ve kaybedilme koullar her zaman belirsiz, deiken, geili bir insan olma halidir. rnein zengin bir i adam aranan, tercih edilen bir erkektir ama iflas etmi iadam saygnln yitirir, acnarak baklr. Duygusal ve yumuak huylu bir erkek kadn gibi olmakla eletirilir ve alayc davranlara muhatap olur. Doulu, azgelimi topluluk mensubu erkekler barbar, cahil, uygarlktan nasibini almam, tecavzc yaratklar olarak tanmlanabilir. Bir aileyi geindirecek yeterli
8. nite - Erkeklik
171
Durum bize gsteriyor ki erkek olmak sabit, deimez biyolojik zellikler deildir; toplumun deer atfettii zelliklere sahip olmaolamama ile belirlenen deiken bir toplumsal konumdur.
paray kazanamayan yoksul bir erkek, dier erkekler tarafndan itilip kaklp horlanarak erkek olmayan muamelesi grebilir... Bu davranlara hepimiz ahit oluruz ve ou zaman ses karmayz (Brod, 1987; Carrigan, T., B. Connell, J. Lee, 1985). Bu anlamda egemen erkekliin inasna herkes katlr ve bu durum erkeklik inasn kolektif bir zntye, elenceye, ou zaman da bir ritele dntrerek, herkesi bu inaya ortak eder.
Erkeklik: Biyolojik Yap m Kltrel/Toplumsal na m?

ou kii erkekliin doutan sahip olunan biyolojik, genetik, hormonal bir zellik, yani doal bir hal olduunu dnr. Erkeklik deerlerinin -hormonal yapnn tesinde erkeklerin doru-yanl davranlar- oluumu ve tek tek her erkek tarafndan benimsenmesi toplumsal balamda ekillenen bir eydir.
Sosyal bilimlerde erkeklik aratrmalar adyla gelien yeni aratrmalara gre modern toplumlarda yaygn olarak benimsenen egemen erkeklik deerleri tarihte ancak yakn zamanlarda, endstri toplumlarnn geliimi ile olutuu ortaya kar (Kimmel ve Messner, 2001). Egemen erkeklik deerlerini benimsemeyen farkl erkekliklerin ve farkl erkeklik deerlerinin olduunu ama bunlarn aznlkta, sessiz ya da dlanm kaldn bize SIRA SZDE aratrmalar gsterir (Kimmel ve Messner, 2001).
Egemen Erkeklik Nedir?

Modern toplumlarda ok farkl erkekler ve onlarn farkl yaam biimleri olumutur. Bu kadar farklla ramen egemen erkeklik deerlerinin varlndan nasl sz ediyoruz? Egemen erkeklii, dnya apnda iktidar elde tutanlarn sahip olduu deerler, ynettikleri kurumlar ve gelitirdikleri mekanizma ve politikalar olarak tanmlayabiliriz. Gl olmak, baarmak, sorunlar ikna ederek deil iddet kullanarak zmek, duygularna gre deil karlarna gre davranmak, rekabete ve hiyerariye dayal ilikileri kurumlatrmak, bamsz davranmay SIRA SZDE nemsemek, bakalarn ynetmeyi bilmek, vb. davranlar egemen erkeklik deerleridir ve bu tr davranlarla ekillenen toplumsal olgularn da eril olduunu syleyebiliriz. rnein para kazanmak ile erkek olmak arasndaki egeD Nzdeliin ELM men erkeklik deerleri ile ilikili olduu aktr. Tersine isiz erkek, gsz erkektir; yani erkekler topluluuna girmeyi hak kazanmam erkektir.r (Clatterbaugh, S O R U 1998; Donaldson, 1993). Erillik-Diillik Kartl: Gl ve akll olmak, aktiflik, atmadan kamamak, iddet uyDKKAT gulayabilmek, rekabet becerisi ve baar tutkusu, teknolojik bilgiye ve uzmanla sahip olma, risk alma ve macera peinde koma arzusu ve kahramanlk istencine sahip olmak eril SIRA SZDE davranlar olarak kabul edilir. te yandan duygusallk, pasiflik, barlk, anlayl ve efkatli olmak, macera deil garanti ve gvenceler arama, yerleiklie, ortaklamaya nem AMALARIMIZ vermek gibi zellikler de diil davranlar olarak tanmlanr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Egemen Erkeklik Karsnda Farkl Erkeklikler K T Mmkn m?
A P
K T A P
Biyolojik ve tbbi ltler erkek cinsel organ olan herkesi erkek olarak niteler; devletin nfus ve istatistik daireleri onlar erkek olarak kaydeder; okullar, camiler T E L E V Z Y O tuvaletlerin N ve komuluk-mahalle ilikileri bu insanlar erkek olarak adlandrr; ayrlmasndan balayan ve cinsiyet temelli askere alnmada olduu gibi nemli hukuki, siyasal ve sosyal kurumlar ve rgtsel pratikler a iinde devam eden uygulamalarla insanlar ya erkek ya da kadn olarak ikiye ayrrz; bylece bir cinse ait NTERNET olarak tanmlanm oluruz. Egemen erkeklik deerlerine ve bunu destekleyen kurumlarn pratiklerine uymay reddeden, ya da sessizce farkl olmay seen erkeklik tarzlarnn varl da aktr. Farkl snfsal konumlarn, inanlarn, dnce akmlarnn, etnik kimliklerin farkl erkeklik deerlerinin geerliliine etkisi vardr. Farkl erkekliklerin oluum dinamikleri dikkate alndnda ii snf ve orta snf erkeklik yan sra burju-
TELEVZYON
NTERNET
172
va erkeklii; aile reisi, isiz, serseri, efendi, ecinsel, pro-feminist erkekler vardr. Zenci, Asyal ya da dindar, Mslman erkeklik gibi farkl kltrel/siyasal dinamiklerle oluan farkl erkeklikler olabilir. Farkl erkekliklerin nasl olutuunu anlamak (Gardiner, 2002) ve bu oluum iinde daha tahakkmc ve egemen tarzlarn, daha itaatkr, tbi ya da muhalif erkekliklerin ayrmn grmek toplumsal ilikileri anlamamz kolaylatrr (farkl erkeliklerin nasl olutuuna ilikin detaylar iin bkn: Sancar, 2009: 267-296).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Egemen erkeklik deerlerini benimsemek istemeyen ve doru bulmayan nemli bir erkek SIRA SZDE nfus olabilir. Bu tr erkeklerin farkl sosyalleme ve kendilerini dntrme deneyimlerini etrafnzda gzlemleyiniz. Sancar 2009, blm 9: Erkek egemenliine kar erkekDNELM ler, s. 267-96 okuyunuz ve farkl erkeklerin neden ve hangi alanlarda farkl olabileceini yantlaynz.
Egemen Toplumu Nasl Tanmlayabiliriz?

DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Homososyal: ayn cinsten insanlardan oluan topluluk
Homofobik: ecinsel insanlar dlama, aalama davran
Erkek egemen toplum, iktidar aygtlarnn egemen erkeklik deerlerine sahip erDKKAT keklerin denetiminde olmasn ve onlarn temsil edip ynettii bir toplumsal dzeni anlatr. Erkek egemen toplum birbirinden ok farkl erkeklik tarzlarnn merkeSIRA erkeklik SZDE zinde egemen deerlerinin olduu ve her tr farkl erkeklik ve kadnlk konumunun da buna gre denetim altnda tutulduu bir iktidar dzenini anlatr. Erkek egemen toplum kavram ayn zamanda o toplumda yaayan her tr erkein AMALARIMIZ -yaam biimi, tercihi ne olursa olsun- kadnlardan stn klnmasndan bir yarar olduunu iddia eder. Yani erkek egemen toplumlarda her tr erkek, konumu ve stats ne K olursa egemen erkeklik deerlerini srdrme ya da en azndan T A olsunP sessizce onaylamann yararna olduunu bilir ve bu nedenle bu deerlerin srdrlmesi iin ibirlii yapar ya da uzlar. Egemen T E erkeklik L E V Z Y O N deerleri aile reislii, namus koruyuculuu, erkek ok-elilii, para ile kadn satn alma/fuhu gibi meru grlen ve erkeklere tannan ayrcalklar olarak kurumlar; bunlar ou zaman yasalar tarafndan da korunan ya da ho grlen davranlardr. Bu davranlar eril iktidar yaplar ile btnlemitir; aiNTERNET le hukuku, heterosekselliin zorunluluu, babalk haklar, erkeklerden oluan ordular ve piyasay yneten irketlerin patronlar olarak iadamlar... Egemen erkeklik deerleri toplumsal konumlara atfedilen anlamlara kadar siner: rnein, retmenlik ve ocuk bakclnn kadn ii, vin operatrlnn erkek ii olarak grlmesi sonucu iin ilkine dk stat ve cret denmesi olaan karlanr. Erkekler aras arkadalk ve dostluk ilikileri kadnlara kapal bar, pavyon, meyhane, spor salonu, hal futbol sahas gibi homososyal erkek meknlarnda yaanr. Buralarda erkek elence dnyasnn eril tarzn, spor salonlarnda eril beden inasn, i grmelerindeki erkek-erkee ibirlii ve pazarlk dilini grebiliriz. Erkek homososyal ortamlarnda kadnlar ve kadnsl aalama veya cinsel nesneletirme yoluyla elenme ve rahatlama, homofobik erkek elencelerinin gl-zayf erkek ayrm yapan sylemlerine tank olabiliriz. Sportmen grn, kadnlar tarafndan arzulanr lde yakkl olmak, k ve zengin olmak, mehur sanat, artist ya da siyaset lideri olmak gibi konumlar egemen erkeklik deerlerini yanstr; temsil eder ve yeniden retir. Erkek egemen toplum kavram, ayn zamanda, farkl erkeklikler arasndaki hiyerari ve iktidar mcadelelerine dikkat eker ve erkek egemenliinin devlet, ordu, igc piyasas gibi kurumlam eril iktidar alanlarndaki yaplanm zelliine vurgu yapar. Eril iktidarn stratejik zneleri olan sermaye, devlet ve aile gibi ku-
8. nite - Erkeklik
173
Askere gitme, snnet olma, kz isteme gibi egemen erkeklik deerlerinin aile, ordu, evlilik gibi temel kurumlarla ilikisini gsteren nemli ve kurucu erkeklik pratikleridir.
rumlar erkekleri ncelikli ve ayrcalkl klan mekanizmalarn yaratlp beslenmesini destekleyen stratejikleri ierirler. Bu kurumlarn yan sra medya, spor, paraya dayal gndelik yaam ve elence kurumlar erkek egemenliini yeniden reten ilikileri barndrr.
Farkl Erkeklik karlarnn birlii: Hegemonik Erkeklik Dzeni

Egemen erkeklik nedir ve nasl anlalmas gerekir sorusuna verilen yantlar arasnda en ok benimsenen grlerin yazar R. W. Connelldir. Connellin iki nemli almas -Gender and Power (1987) ve Masculinities (1995)- bu alanda ncdr. Connell, bu almalarnda farkl erkeklikleri ortak paydada toplayan eyin kadnlar zerinde salanan iktidar (kadnlarn bask altnda tutulup baml klnmas) olduunu syleyen hegemonik erkeklik kavramn gelitirdi. Hegemonik erkeklik, en genel anlamyla, iktidar elinde tutan erkeklerin sahip olduu erkeklik deer ve yaplarnn toplumun geri kalanna, erkeklere ve kadnlara, farkl biimlerde zendirilerek, zorlanarak, dlanarak ya da paylalarak kabul ettirilmesini salayan bir dzenin addr. R. W. Connell evrensel olarak var olan ve erkeklerin iktidar ilikilerini denetleyip nimetlerinden yararlandklar bir cinsiyet sisteminden bahseder. Connelle gre bu sistemin ileyiini salayan temel mekanizma vardr: lk olarak, kadnlarn ve erkeklerin farkl iler yaparak farkl konumlar, statler ve getiriler elde etmelerine yol aan cinsiyete dayal iblm nemlidir. Bu iblm kadnlarn ev-aile ileriyle snrlandrlarak cretsiz evii emekiler olarak altrlmalarna yol aar. Erkekler de genel anlamda kamu alanlarnn denetimini ellerinde tutmalarn salayacak biimde zel irketleri, ticareti, brokrasiyi, orduyu yneterek bu cinsiyet rejiminin srekliliini salarlar. kinci olarak, snf, rk, etnisite, blgesel gelimilik farkllklarna dayal iktidar ilikileri ile cinsiyet farklarna ilikin toplumsal ilikilerin iie getiini ve bunun da toplumsal cinsiyetin mevcut iktidar ilikileri ile eklemlenmesine yol atn belirtir. Connell nc olarak, cathexis dedii cinselliin ve cinsel arzunun ekillendii toplumsal ilikilerin oynad rol vurgular. Erkek egemen cinsellik, kadn-erkek ilikilerinde karlklln, denkliin ve mahremiyetin deil de erkek stnlnn ve cinsel zevk ile iddetin iie getii cinsel arzular alannn, yani cathexisin alandr. Connelle gre bu faktrlerin oluturduu toplumsal cinsiyet sistemi kadnlarn boyun edirildii, erkeklere tabi klnd bir yapy oluturur ve srekli klar. Hegemonik erkeklik dzeni farkl snf, etnik ve sosyal/kltrel gruplara mensup erkeklerin egemen erkeklik deerlerini ortak olarak benimsemelerine yol aar ve bu sayede oluan hegemonik ilikiler iinde eril tahakkm olanakl hale gelir. Yani, hegemonik erkeklik kendi kendine varln srdren ve sadece kltrel pratikler, geleneksel alkanlklar iine gml olan erkeklik reflekslerinden ve davranlardan domaz; hegemonik erkeklii reten olmazsa olmaz kurumlarn varl nemlidir. Devlet, yasalar, ticari irketler, ii sendikalar, heteroseksel aile, ulusal ordu, erkek sporlar gibi yap ve kurumlar sayesinde ekonomik ve kamusal faaliyetler homofobik-heteroseksel erkeklik deerleri ile yorularak meru ve arzulanr ilan edilip dllendirilir. Hegemonik erkeklik kavram, kk bir aznlk erkein nasl btn iktidar ve g pozisyonlarn ellerinde tuttuunu; bunu nasl merulatrp tahakkmn yeniden var edildiini aklamaya alr. ktidar elinde tutan erkek grubu sayca ok azdr; ama bu durum geni bir erkek kesiminin onay ve ibirlii ile beslenen he-
Connelle gre hegemonik erkeklik, gen, kentli, beyaz, heteroseksel, tam zamanl bir i sahibi, makul llerde dindar, spor dallarnn en azndan birisini baarl olarak yapabilecek dzeyde aktif bedensel performansa sahip erkeklerin temsil ettii erkekliin toplumdaki stn konumlarn ve statlerin datmn belirlemesidir (Connell, 1987 ve 1995).
174
Alt-snf erkeklere baz iddet kullanma ayrcalklar tannr; aznlk etnik grup erkeklerinin nl sporcular, arkclar olabilmesi ile hegemonik erkeklik iinde temsiline zemin oluturulur. rnein brahim Tatlses snfsal ve etnik olarak iktidar paylamnda sz sahibi olamayan bir toplum kesiminin gller arasna sokabildii erkek rneidir.
gemonik bir oluumdur. nk hegemonik erkeklik pratiklerini onaylama, katlma ya da ses karmama karlnda farkl erkekliklere maddi kazanlar ve ayrcalklar sunulur. Eril fanteziler yoluyla zevk almay odana alan erkek elenceleri, kadns-ecinsel erkekleri aalama ve dlama zgrl, alt-snf erkeklerin kzgnlklarn boaltmak iin barlarda, sokaklarda, futbol malarnda taknlk yapmalarna hogr gsterme, evlilik, kocalk/babalk, namus deerleri gibi balamlarla erkeklerin kadnlar zerinde salad iktidardan yararlanma ayrcal erkeklere bu sayede salanr (Sancar, 2009: 31-41). Demetriou (2001) hegemonya kavramnn -Gramsciden bu yana- hibritlik yani farkl ve atan karlarn bir anlamda eklemlenmesi, sentezlenmesi anlamna da geldiini hatrlatr. Hegemonik erkeklik, ikincil ve tabi erkekliklerin baz elerini yanna eker ve ne kartr. nk hegemonya bu farkl erkeklik tarzlarnn melezlemesi/ hibritlemesi ile kurulur; bylece erkek egemenlii yeniden retilir; alt-snf, st-snf, etnik aznlk vb erkekliklerin farkl eleri birbirine eklemlenir. Hegemonik erkeklik kavramnn geliimine katkda bulunan bir baka dnr olan Jeff Hearn (2004), hegemonik erkeklikten deil, erkek hegemonyasndan bahsetmek gerektiini syler. Hegemonik erkeklii beyaz, orta-snf, orta-ya, heteroseksel, homofobik, Anglosakson, Hristiyan, Batl, bedensel olarak aktif erkek olarak tanmlar. Buna ilaveten egemen erkeklik deerlerinin risk almaktan kanmama, fiziksel sertlik ve dayankllk, srarc ve sebatkr olma, saldrgan ve atak olmaktan ekinmeme, homofobik bir heteroseksellik, duygusal olmayan bir mantkllk, acya katlanma ve ikyet etmeme, egosentriklik (benmerkezlilik) olduunu vurgular (Collinson ve Hearn, 2005). Hearn, hegemonik erkekliin farkl erkeklik trleri arasndaki stratejik kar birlii olduunu syler: ibirliki, tabi klnm ya da marjinal erkeklikler gibi farkl erkeklikler vardr ve bunlar arasnda hiyerarik bir ibirlii oluur. te yandan hegemonik erkeklik dzeninin kurulmasnda kadnlarn, egemen erkeklik deerlerini onaylamalarnn byk nemi vardr; kadnlar onaylamadan hegemonik erkeklik dzeni oluamaz. Baz kadnlar bu deerlere verdikleri onay sayesinde eril iktidardan pay alrlar. Bylece ibirliki kadnlklar, teki erkeklikler, farkl cinsel ynelimler, farkl ierme-dlama ve farkl pay alma ilikileri ile hegemonik erkeklik dzeninde konumlanrlar (Connell, 2002b).
ENDSTRLEME, ERKEK EME VE MODERN ERKEKLK

AM A
Modern endstri toplumlarnda erkek igc ile aile reislii arasndaki ilikiyi zetleyebilmek.
Endstriyel kapitalizmin fabrika sistemi temel bir ayrmn gereklemesi ile tarih sahnesine kt: alma-retim alan ile ev/hane iki ayr toplumsal alan haline geldi. Bu durum ekonomik, kurumsal, ideolojik ve giderek politik bir ayrm olarak piyasa ve hanenin, toplum ile aile yaamnn birbirinden sadece mekn olarak ayrmasna deil, ayn zamanda geerli deerler, normlar, hukuki haklar ve zgrlkler olarak da ayrmasna yol at. Hane ile toplumsal yaam hiyerarik ncelikler-stnlkler ile tanmlanarak ayrt; modern ncesi toplumlardan farkl olarak, yeniden ekillendi. Bu ayrma ayn zamanda cinslerin rollerinin de ayrmas anlamna geldi; aile ve toplum, daha doru deyile kamusal alan ile zel alan arasnda ayrm oluurken birincisi ncelikli ve belirleyici hale geldi (Sancar, 2009: 46-62)
8. nite - Erkeklik
175
Endstriyel retim, Erkek Kas Gc, Aile Reislii

Modern endstriyel retim yapan makineler ile erkek bedeninin kas gc arasnda imgesel, fiziki ve ideolojik bir iliki vardr. Mekanik ilerdeki becerisi ile tanmlanan erkek bedeninin kas gc endstriyel ii olma art olarak tanmlanr; o da bir erkektir ve ayn zamanda, ailedeki erkek stnlne dayal otoriteyi de ele geirmitir. Bu gelime nemli istihdam alanlarndan kadn emeinin dlanmasna paralel olutu. Ondokuzuncu yzyln ii sendikalar kadnlarn da alma yaamna katlmas iin deil, kadnlarn evde oturmas ve erkek iiye aile geim creti denmesi iin mcadele ettiler. Endstriyel kapitalist toplumlarda alarak endstrinin arklarn dndrecek erkein ayn zamanda aile geindirme sorumluluu yklenen erkek oluu, modern erkek egemenliine dayal cinsiyet rejiminin temeli oldu. Modern toplumlar erkeklerin ve kadnlarn farkl iler yaparak ayr mekanlarda ve ayr deer yarglarna tabi olarak yaamasna yol aan bir dzeni modern ncesi ataerkillii zerine yeniden ina etti. 19. yzylda ortaya kan endstriyel kapitalist fabrika dzeninin yaratt istihdam modeli modern yaam tarznn, modern ailenin ve onun cinsiyet rejiminin temeli olan egemen erkeklik tarzlarnn yaratcs oldu.
Modern Aile: alan Erkek ve Ev Kadn

Endstriyel kapitalist toplumlarda cretli erkek igc evrensel bir nitelik gsterir: alma sresi boyunca ilerleyen i renme, tam-gn ve uzun sreli alma ve alamaz olunca emeklilik hakkna sahip erkek ve bu erkee elik eden cretsiz SIRA SZDE ev-ii emekisi olan yeniden retimden sorumlu kadn/e/anne. Bu adan bakldnda eril kamu, diil zel alan (aile-hane) ayrm modern endstriyel kapitalist toplumlarn kurucu unsurudur. zel-kamu ayrmna paralel olarak D N E var L M olan retim-yeniden retim ayrmnn da snf temelli olduu kadar, hatta esas olarak cinsiyet temelli bir ayrm olduu ve snfsal ayrmlarn cinsiyet ayrmlar ile i ie S O R U getiinin rneidir. Modern aile fikrinin dnyada ve Trkiyede tarihsel geliimi hakknda iin AyD bilgi K K A almak T ta, 2007, IV. Blm: Yeni aile fikrinin ortaya kmas, s. 153-95 okuyunuz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Kapitalizmin alma Ahlak ve alarak Kendini Yaratan Erkek

Endstriyel kapitalizm anda modern erkeklik deerlerininAMALARIMIZ kurulduu en nemSIRA SZDE li yerlerden biri bu anlamda alma yaamdr. Erkekliin nemli boyutlarnn bir ksm iyerinde kurulur. alma ilikileri, ev, aile, iyeri, kamusal dnya ve devK TN A let gibi ok deiik alanlarn iie getii bir ilikiler adr. alma, yani retim D E L PM sadece ekonomik bir i olarak tanmlanamaz; tersine her zaman toplumsal yaamn iinde en yararl alan en yukar tayan hiyerariler, iktidar ilikileri ve staS O R U TELEVZYO N tlerin var olduu ve bunlar iin yarlan, mcadele edilen toplumsal dnyalardr.
D zamanl K K A T alma bialma biimleri (tam-gnl mr boyu almadan esnek ve belirsiz imlerine doru) deitike erkeklik kimliinin ina stratejileri de bu deiimden etkileNTERNET nir. Bunu anlamak iin endstriyel kapitalist toplumlarda almann SIRA erkek SZDE olmak-hissetmek-kabul edilmek asndan ne kadar merkezi bir yer tuttuunu kavramak gerekir. Erkek olmak aslnda herkes tarafndan kabul edilecek bir alma ahlakna sahip olmak ve bu sayede alan erkek olmay baarmaktr (Kimmel, 2002). AMALARIMIZ
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM

S O R U TELEVZYON DKKAT
NTERNET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
176
Endstriyel kapitalizmin modern alma yaam, cret karl yaplan, kurumlam iyerlerinde gerekleen, uzun-dnemli istihdam szlemeleri ile hukukileen, nitelikli iilik anlayna dayal, rgtlenmi retim ilikileridir. Bu ilikiler sadece iyerlerinde gerekleen bir retim faaliyeti deildir; aile, evlilik, babalk, ebeveynlik gibi zel yaama bal gereksinmeler tarafndan da belirlenir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
alma yaam, kamusal yaamdaki toplumsal atmalarn, karlarn rgtlenme biimlerini de belirler. alma yaamn anlamak demek, sadece teknik/ ekonomik gerekleri deil, evde cretsiz alan ev-kadn ile darda tam-gn, kesintisiz, emekli olana kadar alan erkek igcnn ve bu tr alma srelerini ynetecek olan sermaye aklnn nasl rgtlendiini anlamak demektir. Dier bir deyile, cinsiyet farklar ve hiyerarileri inas ile gerekleen cinsiyet rejiminin, metalarn retim rejimi ile nasl birlikte var olduunu ve nasl karlkl ilediini de anlamak demektir. yerinde kurulan erkeklik her eyden nce para kazanarak ailenin geimini salamann bir iktidar gstergesi olarak kurulmasna baldr. yerinin eril kimlii, orada retilen toplumsal statnn stnlne dayaldr. yerinde kurulan otorite, hiyerari, ibirlii, yardmlama, atma, itaat, uyum, yaratclk, alkanlk, retkenlik gibi deerler farkl erkeklik konumlarnn, farkl erkeklik iktidarlarnn SZDE kurucular SIRA olarak ilev grr. Mlk ve sermaye sahipleri, giriimciler, liderler, yneticiler, gzetmenler, takm kaptanlar, usta-balar, iiler, isizler farkl erkeklik konumlar Dve modelleri olarak bu srete var olurlar. Endstriyel kapitalizmin c NELM retli tam-gn alma dzeni sadece ii erkei deil, alma ilikileri iinde, bata patron ve sermayedar erkek olmak zere, en aadaki niteliksiz ileri yapan iS O R U ilere kadar farkl erkeklikler yaratarak var olur (Collinson ve Hearn, 2005).
D K K A Tdzeni fabrikadaki makineyle btnleip retim srecine eklemleneEndstriyel alma cek erkek iinin kas gcne, dier yandan sermayenin ve mlkn sahibi olan erkein aklna dayanr. nsann bedensel gcnn temsili olarak kas ile yine insann stn yetenekSIRA SZDE lerinin temsilcisi olan akln iki ayr ve atan snf temsil etmesi yan sra ikisi de ayr ayr eril g tanmlar.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
BEDENN CNSYET VE ERKEKLK

AM A
AMALARIMIZ
K T A P
K T A erkeklik P Egemen deerlerinin g, beden, spor arasnda kurduu ilikinin biimlerini ifade edebilmek.
TELEVZYON
NTERNET
T E L E V Z Y O Ncinsiyet farklar, kartlklar olarak tanmlanan bedenlerde ciModern dncede simleir. Modern beden sylemine gre beden doal bir makinedir ve srekli cinsiyet farklar retir; hormonlar, farkl genetik programlamalarla ilgilidir ve bu da remede farkl rollere tekabl eder. Bu hormonlar da bedenin dier btn davraNTERNET n ve duygularn, hatta alglarn bile belirler. Bu bak as cinsiyeti bir tr deitirilemez biyolojik gerekler olarak kavrar; onu da -aslnda onunla balantl olmayan toplumsal rollere dntrr ve toplumsal kurumlara balar. Bu dnceye gre rnein erkekler hormonlar gerei saldrgan ve iddet yanlsdr; kadnlar hormonlar gerei efkatli ve duygusaldr. Modern insan bedeni, toplumsal ilikilerin zerine farkl anlamlar yazd sembolik bir mekandr; farkl anlamlar tamak zere kltr ve ideolojik sylemler tarafndan kodlanr. rnein modern kadn beden imgesi diyetler, kozmetik, moda, fitness programlar ile estetikletirilmi, gzellik gstergeleri ile iaretlenmi bir bedendir. Diil beden bu anlamda eril gzn zevkini ekillendirir ve besler; eril-diil ayrmnn yerletii bir mekn haline dnr (Grogan ve Richards, 2002). Erkek beden imgeleri de bize eril iktidarn nasl ina edildiini gsterir. rnein, ii snf erkeinin bedeni endstrileme tarihi boyunca bir makineye benzetilmitir. retim arac olan endstriyel makinelerin bir uzants olarak konumlanan
8. nite - Erkeklik
177
erkek bedeninin i yapma kapasitesi, kas gc, dayankll, salaml vurgulanr. Bu formlar, edimler ve tarzlar gl erkek bedeni imgesini retir. Eril bedenin zellikle milliyeti edebiyatta bir silah olarak tanmlad bile grlr (Nagel, 1998). Orta-snfa mensup ynetii-iadam erkek bedeni ise modern teknolojiyi ve ynetim akln temsil eder; gl iadamlar masa banda, bilgisayar ve en son teknoloji rn makineleri kullanarak dnyay ynetirken resmedilir (Connell ve Wood, 2005; Catano 2000).
Modern Tbbn Erillii

Modern tbbn kuruluuna nclk etmi baz grler -erkek egemen sylemden hareket ederek- erkek bedeninin hormonlar ve testesteron yaps nedeniyle iddet yanls ve tahakkmc olmaya yatkn olduunu vurgulayan bir gr savundular. Onlara gre erkeklik genetik olarak kodlanmtr; saldrganlk, stn gelme arzusu erkein biyogramdr. Buna baz kuramclar erkekliin endokrinolojik kuram diyor (Connell, 1995: 47-50). Bu grler bugn modern toplumlarda ok yaygn olarak Erkek doas ad altnda benimsenebiliyor. Kadn bedeninin erkek bedeninden farkl, daha aa, gsz ve sadece dourganla ynelik olarak alglanmaya balanmasnda modern tp biliminin sorumluluu byktr. Bu konuda anatomik farklar syleminin belirleyiciliine aratrmaclar zellikle dikkat ekerler. Bu sylem iinde kadnlarn erkeklerden farkl ve onlara gre gsz olduklar iddias modern tp biliminden baz destekler bulmutur. Cinsiyet farklarnn doal ve kanlmaz olarak toplumsal yaamda cinsler aras farklar ve hiyerariler yarataca iddias tbbi rneklerde kantlanmaya allr. Howson, bu grlerin ondokuzuncu yzyldan itibaren kadnlarn ykselen eitlik ve hak taleplerine duyulan tepki ile onlarn ev-ii ve ocuk yetitirmeyle snrlanmasn arzulayan modern eril tahakkmn bak asyla ekillendiini syler (Howson, 2004: 45).
Testesteron erkeksi zellikleri yaratan erkeklik hormonudur.
Erkek Bedeni ve Bedensel zgrlk

Erkek bedeni zerindeki her tr kltrel kurgu bir yerde serbeste hareket hakknn varlna iaret eder. Erkek egemenlii ve stnl erkeklerin bedenleriyle olan ilikisinde yani bedenin jestleri, durular, meknda yer kaplama tarzlar, aktif hareket biimleri, fiziksel ilikilenme tarzlar oluur. Erkek bedeni evrende bir yer kaplayan aktif bir bedene sahip olduu algsn gelitiren sonsuz bedensel edim ve eylem ile kendi snrlarnn farkna varma asndan serbestlik ierir(Sancar, 2009: 244-250). Erkeklerin kamusal alanda varolu-duru biimlerine baktmzda, bunun saysz rneklerini grebiliriz. rnein bacaklar ap bedeni yayarak oturmann anlam bu serbestlii simgeler. Erkek bedeninin nemini vurgulayan ve g sembol haline getiriliini salayan erkek sporlar kurucu bir ileve sahiptir (Hill, 2005).
Eril ktidarn Pratii: Bakma-Baklma likisi

Simone de Beauvoir 1949 tarihli nc almas olan kinci Cinsde, kadn bedeninin baklan ve sorgulanan bir nesne olduunun altn iziyordu. Gnmzn imge kuramclar arasnda nc bir yeri olan John Berger (1972, Grme Biimleri, Metis Yaynlar) ise, erkekler yapar, kadnlar grnr (men act, women appear) demiti. Bu yazarlarn sylediine gre, eril iktidarn en byk baars kadnl kendini baklacak bir nesne konumu olarak kurgulamaktr. Berger, modern sanat tarihinin geliimine bakarak, kadn bedeninin erkek gzler iin resmedildiini,
178
zellikle n(plak kadn bedenini resmeden resim tr) resmin geliimi ile gerekleen seyreden erkek halinin modern eril iktidarn inasnda ok stratejik olduunu syler (Skelton, 2002). Kadn bedenleri bir yandan erkeklerin serbeste bakabilecekleri, zevk almak ve rahatlamak iin zellikle seyretmeleri gereken bir estetik-zevk nesnesi, fantezilerin veya fetiletirilmi popler kltrn aralar olarak kurgulanr. Ama te yandan modern psikoloji-psikiyatri de -Freudda olduu gibi- kadn bedeninin -erkek bedeninden farkl olarak- dzensiz, disipline gelmez, kaotik ve anlalmas zor bir gizemlilik ile tanmlanmasna yol amtr. Tannm feminist kuramc Iris Marian Young (1990), sosyal bilimlerin ntr beden tanm yapmaya almasn ve modern dncenin beden-akl ayrmn eletirerek, kadn bedeninin bir iktidar nesnesi haline getirili rneklerini gstererek erkek egemen toplumlarda insan bedeninin ntr olamayacan vurgular. Younga gre modern toplumlarda diil beden, kendi bedenini aktif olarak kullanmaktan caydrlr; fiziksel hareketlere yeterli katlma frsat sunulmaz; olanlarla kzlar arasnda bedensel oyunlara katlma ayrmcl yaplarak kz ocuklar - erkeklerden farkl olarak bedeni hakknda gvensizlie altrlr (bu konuda bkn. Koca ve Bulgu, 2004). Kadnlarn, erkek baklarnn nesnesi olmaya zendirilmesi sz konusudur ve eril gzn kadn bedenini disipline edici bir ilevi vardr. Bu eril bak kadn bedenini itaatkr hale getirir. Bourdieu, eril tahakkmn kuruluunda namusun korunmas grevinin erkeklere verilmesi sayesinde erkeklerin gzetleme hakknn eril iddeti merulatran nemli bir faktr olduunu vurgular (Bourdieu, 1990). Gen bir erkek bakma-baklma ilikisiyle ilgili deneyimlerini yle samimi bir dille anlatyor;
Baka erkein senin yanndaki kadna bakmasnn kt taraf, hani kelimenin tam anlamyla insana bir iktidarszlk hissi veriyor; yani ben bir ey yapamyorum; yanmdakine baklyor. Byle dnmek doru mu? Deil, rahatsz olunacak bir ey yok aslnda. Ben buna korumak, kollamak diyorum. Yani ona baklyor sonuta ve bu beni ezip gemek oluyor. Bunun temel nedeni dier erkeklerin beni rahatsz etmesi. Yoksa bakmakla hibir ey olmayacan, onun niyetinin apayr olduunu, bakan kiinin bir anlk bakmasnn hi nemli olmadn biliyorum. Ama yannzda bir kz varsa, hele ki o kz sizin kz arkadanzsa ve biri bakyorsa, orada bir baarszlk, bir panik hali oluyor. Bu aslnda ok kolay cevap verilecek bir ey deil... (Sancar, 2009: 251-252).
Erkek Homososyallii ve Erkek Cemaatleri

Erkekler sadece erkeklerden oluan arkada, i, spor ve elence amal gruplara katlarak sosyalleiyorlar. Bu tr erkek ortamlarnda ya da askerlik gibi sadece erkeklerden oluan meslekler/hizmetler zerine yaplan aratrmalar buralarn birok egemen erkeklik davrannn renildii, retildii ve dntrld yerler olduunu gsteriyor. Tek-cinsiyetli (homososyal) erkek gruplar erkek egemen toplumlarda cinsiyetlendirilmi erkek mekanlarnn yaratlmas araclyla cinsiyet farklar rejimini yeniden yeniden retiyor (Sancar, 2009: 259-264). Trkiyede erkek homososyalliini ina eden meknlarn banda erkek kahveleri geliyor. Kahvehane veya kraathaneler erkeklerin kendi aralarndaki iktidar ilikilerini grnmez klarak toplumsal cinsiyet konumlarna bal engellemelerden ve skntlardan kap kendilerini terapi ettikleri, kendi aralarnda mahremiyet ilikilerini ina ettikleri ve kadnlara kapall nedeniyle bir tr erkeklik travmalarnn saaltldklar yerler (Polat, 2008; Demren, 2006). Cinsiyetlenmi erkek meknlar arasnda pavyon, meyhane, genelev, yatl erkek okullar, erkek yurtlar ve
8. nite - Erkeklik
179
asker koularn da saymak gerekir. Buralarda egemen erkeklik kalplarna uygun erkek arkada gruplar ok kolaylkla ortaya kyor ve farkl erkeklik deerlerini bastrp dlayarak erkekleri egemen erkeklik davranlarna uyumlu klmada nemli ilevleri yerine getiriyor.
Erkek Sporlar Eril Bedenin nasnda Nasl bir Rol Oynar?

Erkekliin erkek bedeninin eylem ve ilevleri dolaymyla toplumsal olarak ina edilmesini salayan nemli mekanizmalarn banda erkek sporlar gelir: Boks, futbol, karate, gre, halter, vb... Erkekler tarafndan yaplan sporlar erkek gcn ve dayanklln temsil eder (Howson, 2004: 50). Erkek sporlar eril bedenin iktidarnn gstergesi olur ve egemen erkeklik deerlerinin yeniden retimini salar. Bu tr sporlarda ama bedenin korunmas ve geliimini salamak deildir; fizik g ve fiziki dayankllk eitimidir; gcn sembol erkek gstergesini kurar.
Erkek sporlar, ayn zamanda, erkek ve kadn bedenleri arasndaki farklarn kas gc ve dayankllk asndan hiyerarilendirilmesi ve hangisinin daha gl olduunun yeniden yeniden retilmesidir. Kas gc ile zdeleen erkek bedeni, gll ve kahramanla gnderme yapar. Nagel erkek bedeninde somutlanan eril iktidar koruma, dlleme ve geindime ilevlerini tekeline almak olarak tanmlar (Nagel, 1998).
Sporun Eril erii, Erkek Bedeni-Kadn Bedeni Arasnda Nasl bir Hiyerari Kurar?
Spor araclyla bedensel kapasitenin kas gc ve fiziki aktivite becerisi olarak tanmlanmas ve bunun da erkek bedeni ile zdeletirilmesi eril anlamlara stnlk kazandrr. Kas gc ile bedensel g ve onunla da toplumsal g zdeleir; bu da erkeklik ile eleir ve kadnlarn bedensel kapasitelerine kart anlamlar retir. Gl-zayf, dayankl-dayanksz, aktif-pasif vb bedensel kapasitelere ait tanmlar cinsiyeti anlamlar tamaya balar. Erkek bedenine atfedilen zellikler ayn zamanda toplumda ncelik ve ayrcalk talep edilen zelliklerdir: Ar ileri yapma beceresi, dayankllk, sert ve iddet ieren davranlara yatknlk nedeniyle sava olabilme, vb toplumun nem ve ncelik verdii deerler haline dnr. Kadn bedeninin zellikleri -dourganlk, ince iler yapma becerisi, hastalklara dayankllk vb- nemsiz ve ikincil grlr (Gorely, 2003; Messner, 2001). Erkek bedenine erkek sporlar araclyla yazlan cinsiyet farklar syleminin iyi bir rneini okullardaki beden eitimi derslerinde grebiliriz. Beden eitimi dersleri srekli eril ve diil beden tanm yaparak gen yata insanlar beden farklar ve kapasitelerine gre snflandrr; ayrtrr; birini dierine ikincil ve nemsiz SIRA SZDE klar. Kz ocuklarnn yapamayacaklar sporlar ile erkek ocuklarn geliimleri iin yapmalar gereken sporlar birbirinden ayrtrlr ve kzlar baz zor ve sert bedensel aktiviteleri beceremeyecekleri ileri srlerek bedensel pasiflie yneltilirler DNELM (Young, 1990). rnein futbol, basketbol, daclk, araba yarl, boks, gre, halter gibi sert sporlar erkekler iindir; kadnlar bedenlerinin yumuakl ve naS O R U rinliini bozmayacak atletizm, bale, voleybol gibi yumuak sporlar yapmaldr!
D nemli K K A T rol vardr. Eril bedenin bir g imgesi olarak retilmesinde takm sporlarnn rnein futbol, sembolletirilmi atma ile kurgulanm erkek dayanmasn, rekabeti ve atmay dostluk, arkadalk, yoldalk formlarna dntrmeyi retir. SIRA SZDEFutbolun erkek dnyasnda saygnlk kazanmak iin yarmay ve kazanmay kolektif bir eylem olarak alglamay reten bir ierii vardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Okullarda beden eitimi dersleri zerine yaplan bir aratrmada bu derslerin ou zaman kz rencilere daha az nem verdii, kzlar ikincilletiren ve ayrm T A aratrmalar, P c davranan biimde rgtlendii ve ynetildii grlm. KBu tr okullardaki beden eitimi dersleri aracl ile, erkek ve kz ocuklarnn bedensel kapasite farklarn, birbirine zt, stnlk ve acizlik ieren bir hiyerari iinde, spor
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
180
faaliyetleri araclyla rendiklerini bize gsteriyor. Okullarda erkek renci gruplarnda spor yapmayan, zellikle erkeksi saylan spor oyunlarna katlmay reddeden erkek ocuklarnn aalanp taciz edilerek dland saptanm. Erkeklerin spor dallarnda baarl olmas beklentisinin egemen erkeklik deerlerinin retiminde nemli bir yeri var. nk spor erkeklerin kas gcnn neminin altn iziyor; kas gc de erkeklerin kadnlardan stn ve gl olduu sylemini yaratyor (Gorely, et.all, 2003).
ERKEKLK VE DDET LKS

AM A
Erkeklik ile iddet arasndaki ilikiyi tanmlayabilmek.
Bir biyolojik kapasite olarak her tr canlnn yaama refleksi iinde kendini koruma gerektiinde iddet uygulama eilimi vardr. Bir canl tr olarak insanlar da bir refleks olarak kendilerini koruma durumunda bakasna zarar verecek iddet davranlar gsterebilirler. Ama insan topluluklarnda yaanan iddetin byk ounluu kendini koruma amacyla deil, bakasna boyun edirme ve itaat ettirme amacyla gereklemektedir. Ayrca, ister rgtl ya da tekil biimde gereklesin, ister kadnlara ve ocuklara ve dier erkeklere ynelsin, iddet davranlarnn ok nemli bir ksm erkekler tarafndan gerekletirilmektedir.
iddet olaylarnda failin genellikle erkek olmas, iddetin erkek doasnn kanlmaz bir sonucu olduunu dndryor ve bunun tersi olarak da kadnlarn doalar gerei barl olduuna inanlyor. Bu aka zc ve indirgemeci bir grtr.
iddet Erkeklere Mahsus Bir zellik midir?

Erkeklerin iddet kullanabilir cins olarak tanmlanmas kolay kabullenilebilir bir kliedir. Bunun nedeni erkeklerin, -kadnlardan farkl olarak- biyolojik/genetik/hormonal yaplar gerei iddet kullanmaya yatkn olduklarna dair yaygn inantr. Erkeklerin doasnda iddetin var olduu iddias ya kromozomlar ya da hormonlar gereke gsterilerek aklanr. Bu konudaki kabullerin ou, aslnda sosyo-biyolojistlerin iddialarndan beslenir. Sosyo-biyolojistlere gre, erkek trnn doal evrim sonucu, hayatta kalmak iin srdrd mcadelenin bir sonucu olarak saldrganlk genleri olumutur ve yaad topra koruma igdsyle iddet kullanma ve atmay gze alma gibi trsel zellik kazand iddia edilir. Baz hormon bilimciler de bu iddiay pekitirecek ekilde, erkeklik hormonu olan testesteronu, hayatta kalma iin ldrme igds gibi eilimlere yol atn syleyerek saldrgan testesteron iddiasn ileri srerler (bu grleri renmek iin bkn: Sancar, 2009: 214-220). Sosyo-biyologlarn bak asna gre avclk-toplayclk dneminden gelen bir evrim ile erkekler savadrlar ve hayatta kalma iin savamalar gerektiine dair bir tr igd gelitirmilerdir. Konunun otorite SIRA SZDE isimlerinden Harwardl profesr Edward O. Wilson, Sociobiology: The New Synthesis (1975) ve bu alanda Pulitzer dl alan On Human Nature (1978) adl iki temel D bu N Etezleri LM almasnda eletirerek saldrgan davranlarn igd veya herhangi bir isel ynlendirme ile ilikili olmadn ve sosyo-kltrel koullarn iddeti retip ynlendirdiini gsterdi: iddet, toplumsal faktrlerin kkrtmas ile reS O Raka U nilen iddettir-dolaysyla deitirilebilir bir gerekliktir.
D aratrmalar KKAT Ciddi bilimsel erkeklik hormonlarnn iddeti yaratt iddiasn dorulamyor. rnein psikolog Eleanor Maccoby ve Carol Jacklin bu alandaki otorite kabul edilen The Psychology Sex Differences (1973) adl almalarnda saldrganln evrensel olaSIRA of SZDE rak erkeklerde grlen bir cins/tr davran olduunu; ama bunun hormonlarla deil, hormonlar aktiflie tevik eden toplumsal beklentiler, ahlaki zorlamalar ve erkeklik klAMALARIMIZ tr ile aklanabileceini sylyorlar.
Erkek saldrganln aratran bir baka nemli alma John Money ve Anke Ehrhardtin Man and Woman, Boy and Girl (1975) isimli aratrmasdr. Bu SIRA SZDE aratrma kltrel faktrlerin testesteron dzeyini aktive etmede ok etkili olduunu ve gsteriyor. DNELM Gen erkeklerin kltrel alkanlklar gerei saldrganla tevik S O R gsteriyor. U edildiini
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
8. nite - Erkeklik
181
Eril iddet Her Erkein Yararna mdr? Connell ve Ataerkil Pay Tartmas
Yaadmz topluma baktmzda her erkein iddet uygulamay kabullenmediini veya bunu itirazsz gerekletirmediini gryoruz. te yandan zaman zaman baz kadnlarn da iddet kullanarak bundan bir yarar umduklar gerei ortadadr. Anlalmas gereken ey eril iddet ile boyun edirilen, itaatkar hale getirilen insanlar ve bunun karsnda iddet uygulayanlarn ne kazan elde ettiidir. Erkeklik ve iddet ilikisini aklamaya alan yaklamlara gre, modern erkek egemen toplumlarn temelinde, iddet kullanmann erkeklere bir ayrcalk olarak sunulduu fikri yatar; her bir erkek, kendisi iddet kullanmasa bile, uygulanan eril iddetin getirilerinden yararlanr. Bu yararlanma farkl ulus, snf, etnisiteden ve farkl erkeklik habitusuna sahip erkekler arasnda eit dalmayabilir. Ama eril iddetin olanakl kld ey, kadnlarn sindirilerek, ikincilletirilerek, dlanarak, ayrmcla tabi tutularak topyekun itaatinin salanmasdr. Bu eril iddetten her erkek isterse kendine den ataerkil pay alabilir (Connell, 1998). Bekaret, namus adna kadnlarn bastrlmas, annelik ve evlilik adna kadnlarn ev ii emeine karlksz el koyabilme, kadn bedeni ticareti eril iddet olmadan ileyebilecek eril iktidar pratikleri deildir.
Eril iddet, kadnlar ve erkekler arasnda eitsiz ilikiler yaratarak btn erkeklere, -dorudan eril iddete bulamam olsalar dahi-, ataerkil paydan bir hisse dattr. Btn kadnlar da, az ya da ok, bu eril iddetin yaratt erkek stnlnn ayrcalkl alanlarndan zarar grr; her trden kadn yaam bir biimde egemen erkeklik deerlerine tabi olma tehdidi altna girer.
Eril iddetin Kurumsal Temeli Var mdr?

Modern toplumlara baktmzda ok sayda nedenle ve farkl biimlerde erkeklerin iddete kkrtldn ve bu iddetin deiik mekanizmalarla disipline edilerek deiik iktidar yaplarna dntn gryoruz. Eril iddet, ya, snf, cinsiyet ve etnik kkene dayal hiyerarilerle yaplandrlm ve en glnn kazanaca biimde rgtlenmi bir davranlar btndr (Bowker, 1998; Archer; 1994; Savran, 1998). Eril iddet toplumda kanlmaz grnen dzen, disiplin, terbiye, namus-erefi koruma vatan koruma gibi ahlaki deerler adna uygulanan disipline-edici iddet ile ilikili olarak ortaya kar ve ou zaman toplumsal dzen ve istikrar adna meru grlr. Eril iddet tek tek bireylerin kendi arzu ve istekleri ya da psikolojik bozukluklar sonucu sistematik hale gelmez. iddeti gvenlik, eitim, spor, zevk adna gerekli, kanlmaz ve meru gren, gz yuman, seyreden toplumsal kurumlar vardr. Devletin egemenlik iddias, piyasann kazan hrs, aile ve heteroseksel evliliin srdrlmesi uruna kadnlarn, ecinsellerin ve ocuklarn disipline edilmesi, erkeklerin mutlu edilmesi adna kadn bedeni ticareti ve fuhu gibi yaplanm ve kurumlam ilikiler iinde iddeti kanlmaz ve hakl grrz. Ayrca, erkeklere toplumsal grev olarak yklenen namusun korunmas, aile reisliine dayal evlilik ve aile, militarizmin sava-kahraman erkek miti gibi toplumsal ve siyasal pratikler iddeti erkeklerin yaamnda normal ve gerekli bir ara olarak gsterir (Kaufman, 2001; ayrca farkl erkek iddeti trleri iin bkn: Sancar, 2009: 225-40).
SIRA SZDE Vicdani ret hakknn ne olduunu aratrnz? Bunun iin arklardaki Kum:Vicdani Red:Dnsel Kaynaklar ve Deneyimler, (haz. . H. nar ve C. sterci, letiim Yaynlar, 2008 kitabnn s. 69-100 blmlerini okuyunuz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Eril iddetin Yaygn Tr: Aile i iddet

S O R U ynelen -ve Modern toplumlarda eril iddetin bildiimiz en yaygn tr kadnlara ocuklar da kapsayan- ev/aile ii iddettir. Ev/aile ii iddet, ak, evlilik, ebeDKKAT DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
182
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
veynlik ilikileri balamnda kadnlarn, ocuklarn ve aile mensubu gen erkeklerin egemen erkeklik deerlerine itaat ettirilmesi amacyla, baba, koca, erkek karDNELM de ya da erkek akrabalar tarafndan yneltilen iddettir. Ev-aile ii iddetin aile reisine zg bir ayrcalk olduu fikri yaygndr. Erkeklerin aileyi geindirip, aileS O R U nin namus ve erefini korumak iin kadnlarn yaamn denetleme/yasaklama otoritesine sahip olduu dncesi kanlmaz olarak iddeti meru klar. Geim salama uruna D birok K K A T erkek her tr alma kouluna katlandn ileri srerek, bunun karlnda ailedeki kadnlarn, ocuklarn ve genlerin ynetimini ve itaatini talep ediyor; aile reisi olarak disiplin, namus, terbiye ad altnda iddet kullanSIRA SZDE maya kendini yetkili gryor. Bu tr iddet, erkein koruma-kollama-denetlemegeindirme grevi olduunu ve bu grevleri yaparken yasaklama, zorlama, cezalandrma amacyla iddet kullanma serbestlii olduunu dnen bir anlayn soAMALARIMIZ nucu olarak ortaya kyor. Trkiyede kadnlara K T A Pynelik iddet konusunda yaplm nemli ve gvenilir bir aratrma iin bu kayna okuyunuz: Ayegl Altnay ve Yeim Arat, 2007, Trkiyede Kadna Ynelik iddet, stanbul.http://research.sabanciuniv.edu/7029/1/TurkiyedeKadinaYonelikSiddet.pdf
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Erkekler kadnlara nasl iddet uyguladklarn anlatrken farkl hikayeler ve gerekeler gsteriyorlar. Bu hikaye ve gerekelerden baz rnekler grelim:
NTERNET
nce uyar sonra dayak: evremizden grdmz yetime tarzmza gre, ilk defada dayak olmaz. Hata yaparsa birincisinde ikaz edersin, ikinci defa olduu zaman tek laf edilmez. Yeri geldi, eimi de kz kardeimi de dvdm gnler oldu. Gen ve isizdim, karm dvdm: lk evlendiimizde benim ilerimin dzensiz gittii zamanlarda karm dvdm oldu. Sebep dzenli bir iimin olmadndan, bir de cahillik... Mesela gelirdim evde bulamazdm. Nerdeydin?, anamdaydm. Kzm ne iin var ananda, otursana evinde. Bu bir oldu, iki oldu, artk bende bir sre sonra ipler koptu, dayak oldu. Sonra nasl deiti? Konuurken konuurken, konua konua anlatk yani. Babam, kz kardeim gezse dverdi: Mesela ben bir kzla gezdiim zaman babam aferin olum bymsn derdi. Ama kz kardelerimin gezdiini grse onlar dverdi. Ama kz gezdii zaman olmaz, erkek gezdii zaman aferin olum derdi. Babam, annemi dvyordu: Annemle babamn ilikisi ben ok kkken iyi deildi. Mesela dvdne ben ahit oldum, korkmutum baya. O zaman ok ufaktm. ok zoruma gitmiti, kova ile falan vurmutu. (Sancar, 2009: 241-3)
NTERNET
ERKEK EGEMENLNN DEEN YZ

AM A
Endstri-sonras toplumlarda erkek egemenliinin nasl deitiini zetleyebilmek.
20. yzyln sonuna doru, bata feminist kuramclar olmak zere, nemli sosyal bilimciler eril tahakkmn niteliksel bir deiim yaadn, artk ataerkillikten deil, yeni trde bir erkek egemenliinden bahsetmek gerektiini tartyorlar. Bu iddialar, sz konusu deiimin nedenini farkl tarihsel zaman ve dinamiklerle temellendirseler de, sonuta ayn olgulara iaret ederek unu sylyorlar: Artk erkeklerin kadnlardan daha stn ve nde olmasn merulatracak biyolojik, kltrel, ekonomik ya da ide-
8. nite - Erkeklik
183
olojik kkenli bir neden sz konusu olmaktan kt. Tbbn, teknolojinin ve toplumsal deerlerin bugn geldii noktada byle bir gr dayanak bulamyor; giderek gszleip marjinalleiyor. Bunu baz dnrler erkekliin krizi, bazlar ise ataerkilliin sonu gibi adlandrmalarla aklasalar da, iaret edilen dnmler ou zaman erkekler ve kadnlar arasndaki hiyerarinin doutan gelen biyolojik/genetik/yaratl/ftrat farkna dayandrlarak savunulamaz hale geliinden kaynaklanyor. Bu tartmalarn bir ka rotada ilerlediini gryoruz. rnein, ataerkil modele dayal, toprakta yerleik, geimlik tarm ekonomilerindeki geim stratejileri ile birlikte var olan cinsiyet ve ya hiyerarilerinden beslenen geleneksel (klasik) ataerkilliin zlndeki hzlanma bunun nemli bir nedeni olarak ortaya kar. Trkiyede pederahilik olarak da bilinen, byk ve yal erkek-babann tartmasz btn gen erkekler, kadnlar ve ocuklar zerindeki otoritesini tanmlayan pederahi erkeklik hzla yok oluyor. Kandalk kltrnn yal erkee verdii aileyi/ cemaati/aireti ynetme grevi, topraa ve kana dayal yaam biimlerinin nemini yitirmesine paralel olarak, kendini bir sonraki kuaa dahi devredemeyecek ekilde ortadan kalkyor. Gran Therborna gre (2004) amzda cinsiyet rejimlerinde temel bir deiim yaanyor. Grev, hak ve sorumluluklarn deimez biimde tanmland kurum olarak aileden, karlkl ak, sevgi, arzu, birlikte yaam istei ve mahremiyetin paylamna dayal yeni bir aileye doru bir deiim gzleniyor. Therborn, ataerkillii aile reisi olarak kocann ve genel olarak erkein karar yetkisi, karsnn faaliyet ve hareketlerini denetleme hak ve grevi, erkein ok eliliinin ya da baka kadnlarla ilikisinin ho grlmesi, cinsel ahlakta ifte standart, kz ocuklara kar ayrmclk, erkek cinsinin gereksinmeleri lehine kadnlardan fedakrlk beklemek (kadnlarn namus nedeniyle evden dar fazla kmamas, kadn snneti, bekretin korunmas, erkek fke ve saldrganlnn doal grlmesi,vb.) olarak tanmlyor. Therborn, toplumsal cinsiyet ayrmclnn ve toplumsal cinsiyet eitsizliinin (gender inequality) ataerkiden farkl bir olgu olduunu ve dnyann birok yerinde artk ataerkillikten deil bir tr post-ataerkillikten bahsedilebileceini sylyor. Yeni dzenin dorudan erkek stnlne deil, cinsiyet farklarna dayal ayrmclklarla ileyen bir toplumsal cinsiyet eitsizlii olduunu sylyor (Therborn, 2004: 13).
Therborn, ataerkinin kkeninde Roma Hukukunun aile babas tanmnn yattn ve aile babasnn manus (kars zerindeki hakk) potestas (ocuklar zerindeki hakk), dominium (mlk ve mallar zerindeki hakk) olmak zere tr hakknn yasal ve geerli olduunu hatrlatyor.
Erkekliin Krizi mi?

Bugn iin erkeklerin stnlne yol aan cinsiyeti iblmnn, yani kadnlarn yapabilecei iler ve erkeklerin yapabilecei iler ayrm; cinslere farkl haklar, farkl gler ve yetkiler atfederek ve ounlukla biyolojik farklara dayandrlarak srdrlen cinsiyet farklar rejimleri meruluunu giderek yitiriyor (MacInnes, 1998). Modernlik ncesi ataerkil dnemden kalma arkaik bir dnce olan erkein doal stnl fikri, modern zamanlarda insanlarn eitlii ilkesi ile atmal hale geldi. Feminizmin eitlik mcadelesi bu gerilimi tanmlayarak aa kartt. Bu geliim artk bir kuaktan dierine devredilecek erkeklik ayrcalklarnn olmadn ve bunun karsnda duyulan korku ve endieleri grnr hale getiriyor. Trkiyede bu deiimi kendi yaam deneyimi iinden anlatan gen bir erkek yle konuuyor:
Babamdan harlk alrdm: Biz karde ne kadar alrsak, ne kadar kazancmz olduysa babamn eline teslim ederdik. Tabi bu son iki yla kadar yleydi. Mesela, ben evlendim, askerden geldikten sonra, benim kzm dodu doacak, anasnn karnnda, ben babamdan para isteyemezdim. Anneme derdim, anne bize babamdan harlk al diye. Bizim orda eer ki o an iin ev reisi olmadnsa o toplumda sz sylemeye hakkn yoktur.(Sancar, 2009: 114)
184
Endstri-Sonras Kapitalizmde Hane, Piyasa ve Cinsiyet likilerinde Deiimler

Endstri-sonras topluma doru deiim, hem retim tarznn fabrikadan esnek-retime, hem de imalat sektrnden hizmetlere kaymas ile ortaya kan toplumsal oluumlarla ekilleniyor. Endstri toplumlarnn tam-gn alan erkek- ev ilerini karlksz stlenen kadn ikiliine dayal cinsiyet farklar modeli dnya apnda yaygnlk ve sreklilik gsteren bir aile modeli olamyor. Evli kadnn igc piyasasna katlm, yar-zamanl almann yaygnlamas, iki alanl/ift ebeveynli aile modeli zaten endstrileme ilerledike kanlmaz hale geliyor. Ama endstrisonras denen toplum biiminin geliimi aile biimlerini baka ynde deitiriyor ve farkl hane tiplerini ortaya kartyor. Bu deiimi yaratan nedenler erkeklerin geici ve gvencesiz ilerde almak zorunda kalmas ve erkeklerin srekli isizlii gibi yeni olgulardr. i snfnn yeni ortaya kan paralar -enformel emek, esnekzamanl alanlar, kaak alanlar vb.- arlkl olarak kadnlardan ve gmen/aznlk erkeklerden oluur. Bu durumda eski ve yeni ii snf arasndaki gerilimler siyasetin yeni biimlerini (snf siyaseti yerine kimlik siyaseti gibi) douruyor. ki alanl aile hatta giderek sadece kadnn alt aileler ortaya kyor. Bu yeni olgular toplumsal snflar arasndaki iktidar ilikileri ile cinsler aras iktidar ilikilerini yeniden harmanlyor; ekillendiriyor (Baxter ve Western, 2001: 6). Ortaya kan yeni snfsal zellikler gerei ailelerde erkeklerin aile ii otoritelerinin sarslmakta olduu ve bu nedenle giderek artan lde iddete bavurduklar iddia ediliyor. Yakn dnem aratrmalara gre iddet uygulayan erkeklerin genellikle alt-snf, eitimsiz, taral olduunu dair bulgular artyor. iddet uygulayan erkeklerin genellikle alt-snf mensubu olduu iddias alt-snf erkeklerin kas gcne dayal ileri yapt ve bu nedenle kas gcnn kontrol d iddeti yani bir tr istenmeyen sonu yaratt dncesine dayanr. Kas gcyle alan erkekler taknlk yapar, yumruklar ile dvr, kfreder, kadnlara kt davranr. Yeterli uygarlk eitimi almam olan tr erkek enerjisinin taknl disipline edilmeli ve bu erkein doal saldrganlk gc retken ge dntrlmelidir (Zinn, 2001). Buna karlk, sermaye snfna mensup erkeklerin eitilmi ve iddetten arnm olduu kabul edilir. Bu gre gre st snflarn bu tr steril erkek kltr fizik iddeti ho grmez; centilmenlik, rekabete dayal baar, kadnlara sayg gibi erkeklik deerlerinin ne kt iddia edilir. Sermaye snf erkekleri iddeti ancak sembolik ya da ekonomik iddet formunda kullanabilirler; onlar zaten paralar ve gleri ile herkesi boyun edirirler; ya da zaten devletin zor kurumlarnn iddeti onlar adna gerekli hizmetleri sunuyordur (Morgan, 2005). Endstri-sonras toplumsalln geliimi ve yeni ii snfnn (alt-snfn) ortaya k ile bu kabuller yeniden sorguland ve eletirildi. nk post-endstriyel kapitalizmin esnek-retim koullar erkeklerin tam-gn alma garantisi ve aile reisliini olanaksz hale getirir (Pease, 2000). Post-endstriyel dnemde almak isteyen erkek iin artk tam-gn ve emeklilik garantisi olan bir fabrika ii bulma giderek zorlayor. Bunun yerine emeklilik garantisi dahi olmayan, ancak geici ve yar-zamanl iler bulabilen geni erkek nfusun oran artyor. Bu tr istihdam edilen erkeklerin ailede ve toplumdaki stat ve otoritesi byk lde yok oluyor. nk bu durumdaki erkeklerin rnein evlenmek iin kz bulmalar, aile geindirecek bir gelir garantisi olmad iin imkansz hale gelir (Sancar, 2009: 99-110). Yeni alt-snf ya da snf-d (under-class) olarak nitelenen bu toplum kesimlerinde erkeklerin bir tr erkeklik kaybna uradklar ve bir erkeklik krizi yaadklar, bu
8. nite - Erkeklik
185
nedenle daha sk iddete bavurduklar iddia ediliyor. Futbol fanatizmi, sokak etecilii, mafyalama, ykselen maoizm, rklk ve yabanc dmanl bu yeni tr erkek iddetnin rnekleri olarak gsteriliyor. Kimmel bu tr erkeklie madun erkeklik (subaltern masculinities) diyor (Kimmel 2005). ABDde yeni-esnek istihdam biimlerinin geerli olmaya balad, endstrisonras bir blgede yaayan ve dzenli bir ii olmayan gen erkekler kendi yaadklar krizi yle anlatyorlar: (Marusa 1997den aktaran Sancar, 2009: 103-104)
Hala ailemle yayorum nk ekonomik gcm yetersiz. Kzlar benim yamda hala aileleriyle yaayan erkeklere ilgi duymuyorlar. Babam benim yamdayken evlenebilmi ve bir ev satn alabilmi oysa... (27 yanda) imden nefret ediyorum. Ama kiray demek iin almalsnz. Bir dairede erkek kardeimle yayorum. (...) Benim yamdayken babamn bir evi, bir kars ve ocuu varm. Bense bunu baaramadm, nk artk i yok... (29 yanda) Yarm zamanl bir iim olduunu sylediimde, hibir kadn bana ilgi gstermiyor. Evleneceimi sanmyorum, nk kadnlar benden alamayacam eyler istiyor. Buradaki kadnlar sadece satn almanz, satn almanz, satn almanz istiyor. Eer bir iim olmazsa nasl evlenebilirim? Kz arkadam beni iim olmad iin terk etti.
Alt snf erkeklerin yaad eril iktidar kaybnn yaratt psikolojik gerilimi iddet kullanarak telafi ettikleri iddias kuramclar arasnda nemli bir tartma konusu haline geldi. rnein Steve Halla gre alt-snf erkeklerin artan iddet eilimleri ile yitirilen erkeklik ayrcalklar arasnda ba kurmak doru deil. Halla gre alt-snf erkek iddeti bir erkeklik ayrcal deil, tersine zmszln yaratt bir alt snf tepkisidir. Halla gre kapitalizm, iddeti devlet tekeline alarak st snf erkekleri sermaye ynetimine, alt snf erkekleri de retme-kas gc performansna ynlendirmitir. Yeni-kapitalizm ise artk kas gcnn yerine makineleri ve robotlar koyduu ve kas gcne dayal alan erkekleri retimden dlad iin alt snf erkekleri bu srece tepki olarak giderek artan lde fizik iddete bavururlar. Alt-snf erkekler iin iddet kullanabilme bir ayrcalk deil, bir zmszlk ve kandrmacadr. Erkek iddeti endstriyel kapitalizmin ii snf erkei iin yaratt bir yanlsamadr. Alt-snf erkei iddet yoluyla iktidardan pay ald iin deil, tersine kapitalizmin koullarnda kaybettii ve hak ettii pay alamad iin tepkiseldir: bu durum erkeklerin karlarn korumaz tersine ykcdr (Hall, 2002). Connell (2002b) bu tezi ok doru bulmaz. Ataerkinin ii snf erkeklerine iddet kullanmay bir ayrcalk olarak sunduunu ve erkekliin kuruluunda bunun kanlmaz bir gereklilik olduunu syler. Connelle gre iddet her erkek iin maddi bir getiridir; iddet ile egemen erkeklik arasnda kanlmaz bir iliki vardr. Ayrca kapitalizm st snf erkekleri iddetten arndrm deildir; onlar da en azndan ekonomik ve sembolik iddet kullanma ayrcalklarn tekellerinde tutarlar. Zengin bir erkein iddete deil para ile satn alabilecek eylere gereksinmesi vardr; iiler, kadnlar, dostlar, metalar... Connelle gre erkek iddetinin maddi ve kurumsal temelleri vardr ve eril iddet snfsal eitsizliklere ramen, farkl snflara mensup erkekler arasnda, erkek olma ayrcalna dayanarak toplumsal nimetleri paylatrlr. Farkl snfsal kkenlere sahip erkekler ayn genel, evrensel erkeklik ayrcalndan ve tahakkmnden pay alrlar. Alt snf erkek de iddet kullanarak bu paydan kendine deni alr.
186
Irklk, Yabanc Dmanl

Alt-snf erkeklerin ekonomik durumlarndaki olumsuzluklar yznden fkeli ama bunun nedenini ekonomik sistemin dndaki nedenlere balama eilimine yatkn olduklar yaplan aratrmalarda ortaya kan arpc bir durumdur. Bireysel baary fetiletiren erkekler kendi baarszlklarn bakalarna, tekilere balama eiliminde oluyorlar: Kadnlar, zenciler, yabanc gmenler, d dmanlar vb nedeniyle durumlarnn ktye gittiine inananlarn says artyor. Bu erkekler srekli mahalle dzenini korumaktan, asayii salamaktan bahsediyorlar; bu korkular/arzular ile yeni rklk, yabanc ve gmen dmanln kkrtan siyasal dncelere yaknlayorlar. Mevcut kk iini ve gelirini korumak iin yeni gelene/gmene dmanlk -yoksulun yoksula dmanl- geliiyor. Konumu korumak iin en yaknndaki kendine benzerini yok edip rekabeti kazanma dncesi bu tr erkeklik deeri olarak ortaya kyor; kk esnaf, dkkan nnde iportacla balayan yeni gelene izin vermiyor. Bu gelimeler yeni tr rklklar, mikro milliyetilikleri ve yabanc/gmen dmanln krklyor (Marusa, 1997). Protest ya da tepkici diyebileceimiz bu erkeklik halinin baz toplumlarn gen erkek kesimlerinde hzla yayldn gryoruz. Sokaklarda iddet kullanan, okula gitmeyi kmseyen, kk sulara kararak polisle karlam olmay bir tr racon sayan, ok ve hzl iki imeyi stn erkeklik becerisi olarak gren, geici ve dk statl ileri bulduu zaman alarak para kazanan bu gen erkeklerin kadnlarla ancak ksa sreli, dzensiz ilikiler kurma frsatlar olabiliyor. Alt-snf mensubu olup, kendini tehdit altnda hisseden, bu nedenle rkla, kadn dmanlna, iddete ynelerek erkeklik korkularn ve kimliklerini bir tr saaltma ya da yeniden glendirme arzusu duyan erkekler yenidnya dzeninin nemli bir paras ve kresel lekte erkek egemen yeni bir cinsiyet rejiminin de iaretleri (Ferber, 2000).
SONU
Modernlik dncesi kendi iinde iki elikili dnceyi hep barndrr: bir yandan btn insanlarn doutan eit ve zgr olduu savunuldu. te yandan toplumsal dzen iin merkezi bir otoritenin, devlet elinde disipline edilmi bir iddetin, savamann ve egemenlik kurmak iin iddetin kanlmazl ve dzen adna kendi zgrlklerinden vazgeme gerektii sylenir. Her zaman bu iki farkl felsefi dnce gelenei atarak modernlik tarihini ekillendirdi. zgrlk ve dzeni salama fikri her zaman eliti; ama yeniemedi. Modern dnce, benzer bir biimde, bir yandan kadnlar ve erkeklerin eit ve ayn olduunu, te yandan kadnlar ve erkeklerin farkl ve benzemez olduklarn, ailede ve toplumda dzeni salamak adna bir cinsin dierini ynetmesi gerektiini de syledi. Kadn- erkek eitsizlii bu dncenin bir rn ve insanlarn gndelik yaamlarn mutsuzluklar, gerilimler ve atmalar ile tketmesine yol ayor. Artk bu dncelerin nemli deiimler yaad bir dnemle kar karyayz. nsanlar arasnda ayrm yapan dnceler -alara ve corafyalara gre farkllasalar da- srekli olamadklar ve tarih sahnesinden birer birer silindikleri de bir gerek; srekli yaayan ve hi lmeyen dnce ise insanlarn cins, snf, rk, blge ya da ya farklar ne olursa olsun eit ve zgr olmas gerektii fikri oldu. Bugn bu dncenin gerekliine insanlk tarihinin gemite kalan dnemleriyle karlatrdmzda daha yaknz. Bu insanlk dnn gereklemesi nemli lde erkeklerin erkek olmak iin vazgetikleri, katlandklar, yok saydklar insanlk deerlerini ve gerekleri tekrar grmeye balamalar ile paralel olarak geliiyor. Her erkein dier erkeklerle atmadan, kadnlar ve ocuklarla duygusal ilikiler kurmaktan korkmadan daha yakn insani ilikiler yaamay gze almalar ve istemeleri gelecein huzurlu demokrasilerinin kapsn aacak deiim olacaktr.
8. nite - Erkeklik
187
zet
A M A
Modern toplumlarda cinsiyet farklarnn ne tr iktidar ilikilerine yol atn ifade edebilmek, Modern toplumlarda egemen cinsiyeti dnce kadn ve erkekleri birbirine zt, kart zelliklerle tanmlar; erkekler gl, kadnlar zayf yaratklardr gibi.... Bu cinsiyet farklar kadnlar ve erkekler arasnda farkl sorumluluklar, grevler, haklar ve ayrcalklara dnr. Erkekleri kadnlardan; erkeklikle ilgili deerleri de kadnlkla ilgili deerlerden stn klar. Bu tr bir toplumsal dzene cinsiyet farklar rejimi ya da dzeni diyoruz. Erkeklerin ve kadnlarn sahip olduu dnlen zellikler ayn zamanda baz toplumsal ilikilere de atfedilir. Bu nedenle toplumsal olgular da cinsiyet zellikleri kazanr yani cinsiyetlenir. rnein ynetmek ve karar almak eril, balanmak ve tabi olmak diil anlamlar tar. Cinsiyetin tek tek insanlarn biyolojik zelliklerinden karak toplumsal anlamlar sistemine aktarlmas ile toplumsal iktidar ilikilerine dnr. Modern toplumlarda cinsiyet farklarnn erkek egemenliine yol amasnn nedenlerini aklayabilmek. Modern toplumlarda cinsiyet farklar rejiminin erkekleri ve erillii temsil eden akli, psikolojik, duygusal yetenek, kapasite ve eilimlere stnlk, ncelik ve ayrcalk tanmas erkek egemen toplumlar yaratr. Bu tr erkeklik deerlerinin genel kabul grd toplumlara erkek egemen toplumlar denir. Erkek egemen toplumlarda her erkek bu egemen erkeklik deerlerine sahip deildir; akll, gl, dayankl, riskleri gze alabilen, sava....bu deerler zaten birok erkek iin gerekletirilmesi olanakszdr. Ama bu deerlere sahip grnen erkekler ayrcalkl ve ncelikli olur; nemli iktidar konumlarn ellerinde tutarlar. Dier erkekler (ibirliki, dlanm, marjinal, sessiz onaylayc vb..) bu deerleri kabul eder ya da sessizce karlayp kar kmazlar. Baz kadnlar da -genel anlamda kadnlar aalayan, dlayan deerler olsa da) bunu onaylarlar ve bundan bir kar elde ederler. Bu tr toplumsal iktidar ilikilerine hegemonik erkeklik dzeni denir.
A M A
Modern endstri toplumlarnda erkek igc ile aile reislii arasndaki ilikiyi zetleyebilmek. Modern endstri toplumlarnda endstriyel makine erkek bedeninin kas gcne gre tasarlanm ve onunla btnlemitir. Endstri iisi bu nedenle genellikle erkek olmu ve kadnlar endstri retiminden dlanarak modern ailelerin ev kadnlar haline gelmilerdir. alarak para kazanma ve ailesini geindirme modern erkek kimliinin ayrlmaz bir zelliidir. Erkekler bunun karl olarak aile reisi olarak tanmlanmtr. Kadnlar ise ev kadn ve anne olmu ve bu nedenle cretli olarak alsalar bile ya yarzamanl almlar ve her koulda da ev ilerinden sorumlu tutulmulardr. Egemen erkeklik deerlerinin g, beden, spor arasnda kurduu ilikinin biimlerini ifade edebilmek. Modern toplumlarda erkek egemenliinin kuruluunda erkek bedeninin ve onun kas gcnn g sembol olarak gsterilebilmesinin rol nemlidir. Erkek bedeni, boks, gre, karate, futbol gibi erkek sporlar araclyla disiplin altna alnr; sertlik, dayankllk, savalk gibi davranlara altrlr. Bu tr davranlar beceremeyen ya da katlmak istemeyen erkekler dlanp ikincilletirilir. Kadn bedeni ise gsz ve zayf olarak tanmlanarak birok spor faaliyetlerinden dlanr: pasifletirilir. Kadnlarn ve erkeklerin bedensel kapasitelerinin gl-zayf olarak ayrtrlmas en yaygn biimde okullardaki spor derslerinde ocuklara ve genlere retilir.
A M A
A M A
188
A M A
Erkeklik ile iddet arasndaki ilikiyi tanmlayabilmek. Erkek egemen toplumlarda erkeklerin doal yaplar gerei iddet kullanmaya yatkn olduklar dnlr. Erkeklik yapsnn- hormonlarn- erkekleri iddet kullanmaya ittiine inanlr. Oysa ki bilimsel aratrmalar bunu dorulamaz. Tersine erkekler ok kk yalardan iddeti renerek yetitirilirler. Erkeklerin iddet kullanarak kendilerine toplumda, ailede yer amalar ve itaat ettirmeyi renmeleri birok toplumsal kurumun desteiyle olur. iddet erkeklere erkek sporlar, askerlik hizmeti, ailenin/kadnlarn namusunu koruma gibi ok eitli nedenlere retilir. Eril iddetin en yaygn biimi evii-aile ii iddettir.
A M A
Endstri-sonras toplumlarda erkek egemenliinin nasl deitiini zetleyebilmek. Yaadmz toplumlar nemli deiimler geiriyor. Endstri toplumlarnn esnek-retim sistemlerine geiiyle endstri-sonras toplumsal alanlarn ortaya k erkeklerin tam-gn ve emeklilik garantili istihdam koullarn zorlatryor; geici, garantisiz iler ve esnek alma yaygnlayor. Bir i garantisi olmayan erkein aile kurma ve onu ynetme ile elde edecei erkeklik konumu krize girmi oluyor. Bunun yan sra artan kadn istihdam ve gmen ii oran mevcut ilerin paylamnda eski ve yeni iiler arasnda atmalara yol ayor. Yabanc ve gmen dmanl yeni rklk ve milliyeti iddet gen ve yoksul erkekler arasnda yaylyor. Stat ve gelir kayb yaayan alt-snf erkekler bu kayplarn yeni erkelik tarzlar ve iddet gerekeleri yaratarak telafi ediyorlar.
8. nite - Erkeklik
189
Kendimizi Snayalm
1. Toplumsal cinsiyet nedir? a. nsanlarn doutan gelen cinsiyet zelliklerini anlatr. b. Toplumdaki cinsel ilikileri anlatr. c. Cinsiyet kimliklerini toplumsal ilikilere gre ekillendiini anlatr. d. Cinselliin toplumsal mekanizmalarla denetimini anlatr. e. Erkeklerin ve kadnlarn toplum iindeki davranlarn anlatr. 2. Aadakilerden hangisi cinsiyet farklar rejiminin tanmdr? a. Cinslerin yaratltan farkl yetenek ve kapasiteleri olmasndan doan ayrmlara denir. b. Cinslerin farkl iler yapmalarndan doan yaam biimlerine denir. c. Cinslere atfedilen farkl zelliklerin iktidar ilikileri yaratmas ile ortaya kan toplumsal dzendir. d. Kadnlar ve erkekler arasndaki atmalar anlatr. e. Erkeklerin ve kadnlarn toplumda birbirine zt davranlarn anlatr. 3. Aadakilerden hangisi erkek egemen toplum tanmdr? a. Erkeklerin btn ileri yapt toplumlara denir. b. Erkeklerin kadnlar zerindeki zor kullanma haklar olan toplumlar anlatr. c. Kadnlarn btn ileri yapt ve erkeklerin sadece hkmettii toplumlara denir d. Erkeklere atfedilen zelliklerin ve erkeklik deerlerinin nemli, stn ve ayrcalkl olduu toplumlara denir. e. Erkeklerin iddet kullanarak kazandklar dzenin addr. 4. Aadakilerden hangisi Hegemonik erkeklik dzeninin tanmdr? a. Btn erkeklerin btn kadnlar zerinde tahakkm kurduu toplumsal dzenin addr. b. Egemen erkeklik deerlerin temsil eden aznlk bir grup erkein iktidarnn dier erkeklerin ve kadnlara bir biimde kabul ettirildii toplumsal dzenin addr. c. Her bir erkein her bir kadn hakknda karar verme, hkmde bulunma yetkisinin olduu toplumsal dzenin addr. d. Kadnlarn hi bir sz ve karar yetkisine sahip olmadklar toplumsal dzenin addr. e. Erkekler arasnda tam bir eitliin ve dayanmann saland toplumsal dzenin addr. 5. Aadakilerden hangisi modern toplumlarda erkeklerden gelir getirici alma beklenmesinin nedenlerinden biridir? a. nk kadnlar ocuklara baktklar iin alamazlar, erkekler de kadnlarn ve ocuklarn geimini salamak zorundadr. b. Erkekler retim iin almak zere yaratlmtr ve almasalar baka ilerde baarl olamazlar. c. Erkekler parann ynetimine yatkn ve bu konuda becerikli olduklar iin para karl almay tercih ederler. d. Endstri toplumu erkek kas gcn endstri makineleri ile birlikte retime soktuu iin erkeklere verilen toplumsal sorumluluk bu tr almaktr. e. Tarihte her zaman zaten erkeler alp kazanmtr. 6. Modern ailenin oluumunda erkekler neden -hukuki, ahlaki ve kltrel olarak- aile reisi olmutur? a. Erkekler alarak para kazanma ile grevlendirilince bunun karl olarak ailenin ynetimin stlenmeleri de mmkn olmutur. b. Erkeklerin ynetme yetenei olan insan tr olarak bu grevi yerine getirmesi doaldr. c. Kadnlar evin dnda iler yapmak istemedikleri iin aileyi ynetmek erkeklere kalmtr. d. Erkekler gemiten gelen stnlkleri ile zaten hem aileyi hem toplumu ynetme hakkn ellerinde tutarlar. e. Tarih boyunca erkekler ynetmi kadnlar da ocuk yetitirmitir, bakas dnlemez. 7. Modern toplumlarda gl olmak neden mekanik i yapabilme kapasitesi olarak erkek bedeninin kas yapsyla ilikilendirilmitir? a. nk sadece kas ile yaplan iler g salar. b. Kadn bedeni gszdr ve kas yaps nemli iler yapmaya elverili deildir. c. Gl olmak kasl bedene sahip olmak demektir, zaten gl olmayanlar kendilerini koruyamazlar, gszdrler. d. Erkek egemen deerler erkek bedeninin kas yapsn g sembol olarak tanmlar. e. yledir nk erkeklerin i yapma kapasitesi sayesinde toplumsal yaam devam eder.
190

8. Okullardaki beden eitimi dersleri kadn-erkek ayrmn gl beden-zayf beden olarak nasl kurar? a. Bedeni zayf olanlar zaten sporlar gerektii gibi yapamazlar, bu ayrm kanlmazdr. b. Kz ocuklar da istedikleri sporlar yapabilirler, byle bir ayrm yoktur. c. Beden eitimi dersleri erkek ocuklarn kas ve g gelitirici sporlara, kz ocuklarn da bedenleri hafif ve zorlamayacak sporlara ynlendirirler. Bu nedenle gl-zayf beden ayrm kadn-erkek ayrm ile ilikilenir. d. Zaten erkelerin bedenleri gldr ve kadnlarn yapamayacaklar sporlar ancak erkekler yapabilir. e. Baz erkekler de ar sporlar yapamazlar. 9. Bilinen iddet olaylarnn byk bir ksmnda neden failler erkektir? a. Erkekler iddet kullanmak zere eitilir ve tevik edilirler. Bu sayede erkek bedeni koruyucu, sava, namus bekisi olarak kullanlabilir. b. Erkekler doal yaplar gerei kanlmaz olarak iddet kullanrlar. c. Kadnlar evden dar ok kmadklar iin kavga ve atma olaylar genellikle erkekler arasnda geer ve erkekler fail olarak grlr. d. Kadnlar da en az erkekler kadar iddet olaylarna karrlar, bu nedenle soru doru deildir. e. iddet kullananlar sadece baz erkeklerdir, tmne genellenemez. 10. Ev-ii ya da aile-ii iddetin failleri neden ounlukla erkeklerdir? a. Kadnlar da ocuklara ynelik iddet uygular. Bu nedenle ev-ii ya da aile-ii iddet cinsiyet temelli deil kltrel temellidir. b. Erkek egemen deerler ve kurumlar erkekleri ev ve aile ilikilerinde stn ve ayrcalkl klmtr. Bu nedenle erkekler kendilerine itaat edilmeyince iddet uygularlar. c. Kadnlar ve ocuklarn ynetimi aile reisi olarak erkeklere aittir. Bu nedenle kurallara uymayanlarn aile reisi tarafndan cezalandrlmas doaldr. d. Aile sevgi ve sayg ilikilerinin olduu yerdir, orada iddet olmaz. e. Aile ilikilerinde sevgi de cezalandrma da doaldr. 1. c Yantnz yanl ise Modern Toplumlarda Cinsiyet Farklar ve Toplumsal ktidar likisi balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Toplumlarda Cinsiyet Farklar ve Toplumsal ktidar likisi balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erkek Egemen Toplum balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erkek Egemen Toplum balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Endstrileme, Erkek Emei ve Modern Erkeklik balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erkek Egemenliinin Deien Yz balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bedenin Cinsiyeti ve Erkeklik balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bedenin Cinsiyeti ve Erkeklik balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erkeklik ve iddet likisi balkl blm gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erkeklik ve iddet likisi balkl blm gzden geiriniz.
2. c
3. d 4. b 5. d
6. a 7. d 8. c 9.a 10. b
8. nite - Erkeklik
191

Sra Sizde 1
Egemen erkeklik deerlerine uyum salamak gereklemesi ou zaman olanaksz, istenmeyebilecek davranlar olabilir. Baz erkekleri hemcinsleri ile atma yaamak, kadnlarla uyumsuz olmak istemeyebilir. Bu nedenle birok erkek bu tr deerlerin anlamsz olduunu dnr. Daha eitliki ve iddetsiz bir yaam tercih eder. Kendini bu ynde deitirir. Bu tr deiimleri yaratan etkilerin banda iddetsiz toplum ve iddet kart erkeklik ile ilgili dnceler, kadnlarn eitlik iin mcadeleleri ve bunu erkeklere anlatp kabul ettirmeleri gelir. ocukluunda ya da yetikin yaamnda ok fazla iddet yaam ve farkl nedenlerle dlanm erkeler her trl eitsizlie ve iddete kar kacak bir bilin gelitirebilirler. Muhalif, eitliki, iddet kart, kadn dostu, pro-feminist erkekler olabilir. Sra Sizde 2 Bugn yaadmz toplumlarda ok sayda erkein iddet kart olduunu, kendini ve bedenini bir iddet arac olarak kullanmay reddettiini gryoruz. Eline silah almay reddeden, kadnlara kar erkek iddetini nlemek iin rgtlenerek erkekleri iddetten vazgeirmeye alan erkeklerin says artyor. Birok baka erke askere gitmeyi reddederek bunun yerine topluma yararl bir hizmet yapma hakknn verilmesini istiyorlar. Vicdani red hakk olarak tanmlanan bur hak artk gnmz demokratik toplumlarnda kabul edilen temel bir insan hakk haline geliyor. Birok lkede erkelere, askerlik hizmeti yerine, yallara bakma, evre projelerinde alma, temizlik ve yol ilerini yapma gibi seenekler sunulabiliyor. Baka tr kamu hizmeti yaparak erkelere topluma kar ykmllklerini yerine getirme hakk verilmesine vicdani red diyoruz.

Adams, R. ve D. Savran,(Eds.) (2002). The Masculinity Studies Reader. Oxford: Blackwell. Archer, J. (Eds.) (1994). Male Violance. London: Routledge. Atay, T. (2004). Erkeklik En ok Erkei Ezer! Toplum ve Bilim, Gz (101).11-30. Ayta, A. M. (2007). Ailenin Serencam: Trkiyede Modern Aile Fikrinin Olumas. stanbul: Dipnot Yaynlar. Baxter, J. ve M. Western (eds) (2001). Reconfigurations of Class and Gender. California: Stanford University Press. Bora, T. (2007). Erkeklik ve Futbol, KAOS-GL, Dosya: Erkeklik. (32). Brod, H. (1987). The Making of Masculinities: The New Mens Studies. Boston: Allen & Unwin. Bowker, L. H. (eds.) (1998). Masculinities and Violence. California: Sage Publication. Bourdieu, P. (1990). Masculine Domination. Cambridge: Polity Press. Brickell, C. (2005). Masculinities, Performativity, and Subversion, Men & Masculinities, 8(1), 24-43. Carrigan, T., Connell, B. & J. Lee (1985). Towards a New Sociology of Masculinity, Theory and Society, (14/5). Catano, J. (2000). Entrepreneurial masculinity: Re-tooling the self-made men, Journal of American& Comparative Cultures, (23/2). 1-8. Clatterbaugh, K. (1998). What is problematic about masculinities? Men and Masculinities, (1/1), July. 24-45. Cohen, D. (1995). Erkek Olmak. ev. Yusuf Alogan. stanbul: Alan Yaynclk. Connell, R. W. (1987). Gender and Power: Society, the person and sexual politics. Stanford: Stanford University Press. Connell, R. W. (1989).Toplumsal Cinsiyet ve ktidar. ev.Cem Soydemir. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Connell, R. W. (1995). Masculinities. Cambridge: Polity Press. Connell, R. W. (1998). Cashing out the patriarchal dividends: An interview with R. W. Connell, by L. Ouzgane ve D. Coleman, Jouvert: A Journal of Postcolonial Studies, (2/ 1).
192
Connell, R. W. (2002a). Gender. Cambridge: Polity Press. Connell, R. W. (2002b). On hegemonic masculinity and violence: Response to Jefferson and Hall, Theoretical Criminology, (6/1). 89-99. Connell, R.W. (2005a). Growing up masculine: Rethinking the significance of adolescence in the making of masculinities, Irish Journal of Sociology, (14/2). 11-28. Connell, R. W. (2005b). Globalization, Imperialism, and masculinity, (Eds. M. Kimmel, J. Hearn, R.W. Connell). Handbook of Studies on Men &Masculinities. California: Sage. Connell, R.W. & Wood, J. (2005). Globalization and Business Masculinities, Men & Masculinities, (7/4), April. 347-64. Connell, R.W., Hearn, J. & Kimmel, M. S. (eds.) (2005). Handbook of Studies on Men & Masculinities. California: Sage Publications. Collinson, D. L. & Hearn, J. (1996). Breaking the Silence: On Men, Masculinities and Managements, Men as Managers, Managers as Men. California: Sage Publication. Collinson, D. L. & Hearn, J. (2005). Men, Masculinities in Work, Organizations, and Management, (Eds. M. Kimmel, J. Hearn & R.W. Connell). Handbook of Studies on Men &Masculinities. California: Sage Publication. Cromptton, R. (2001). The Gendered Restructuring of the Middle Classes, (Eds. J. Baxter & M. Western). Reconfigurations of Class and Gender. California: Stanford University Press. Demetriou, D. (2001). Connells Concept of Hegemonic Masculinity: A Critique, Theory and Society, (30). Demren, . (2006). Erkeklik Arzusu ve Kahvehane: Ankara Yatkevler Gecekondu Mahallesinde Erkekliin nas. Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Antropoloji Anabilim Dal. Yaynlanmam Doktora Tezi. Donaldson, M. (1993). What is Hegemonic Masculinity?, Theory and Society, (22). Ferber, A. L. (2000). Racial Warriors and Weekend Warriors: The Construction of the Masculinity in Mythopetetic and White Supremacist Discourse, Men and Masculinities, (3/1) July. 30-5.
Gardiner, J. K. (eds.) (2002). Masculinity Studies &Feminist Theory. New York: Columbia University Press. Gorely, T., Holroyd R. & Kirk, D., (2003). Mascularity, the Habitus and Social Construction of Gender: Towards a Gender-Relevant Physical Education, British Journal of Sociology of Education, (24/4). Grogan, S. & Richards, H. (2002). Body Image: Focus Groups with Boys and Men, Men and Masculinities, (4/3), January. 219-232. Hall, S. (2002). Daubing the Drudges of Fury: Men, Violence and the Piety of the Hegemonic Masculinity Thesis, Theoretical Criminology, (6/1). 35-61. Hearn, J. (1998). The Violence of Men: How Men Talk about and How Agencies Respond to Mens Violence to Women. California: Sage Publication. Hearn, J. (2001). Men and Gender Equality: Resistance, Responsibilities and Reaching out: Keynote Paper, Men and Gender Equality, 15-16 Mart 2001, sve. Hearn, J. (2004). From Hegemonic Masculinity to the Hegemony of Men, Feminist Theory, (5/1). 49-72. Hill, J. (2005). Sports Stripped Bare: Deconstructing Working-Class Masculinity in This Sporting Life, Men & Masculinities, (7/4). 405-423. Hobson, B. & Morgan, D. (2002). Introduction, (Eds. B. Hobson). Making Men into Fathers: Men, Masculinities and the Social Politics of Fatherhood. Cambridge: Cambridge University Press. Howson, A. (2004). The Body in Society. Cambridge: Polity Press. Kandiyoti, D. (1994). Trk Toplumunda Erkek Egemenliinin zmlenmesine Ynelik Notlar, Cariyeler, Baclar, Yurttalar. (ev. Aksu Bora vd.). stanbul: Metis Yaynlar. ss. 169-180. Kandiyoti, D. (1994). Erkeklik Paradokslar: Ayrmcln Yaand Toplumlar zerine Baz Dnceler, Cariyeler, Baclar, Yurttalar. (ev. Aksu Bora vd.). stanbul: Metis Yaynlar. s. 181-201. Kaufman, M. (2001). The Construction of Masculinity and the Triad of Mens Violence, (Eds. M.S. Kimmel & M.A. Messner), Mens Lives. (5th ed.). Boston: Allyn and Bacon. Kimmel, M. S.,(1992). Foreword, (Eds. Steve, Craig). Men, Masculinity and the Media. California: Sage Publication.
8. nite - Erkeklik
193
Kimmel, M. S. (2002). The Birth of Self-Made Man, (Eds. R. Adams & D. Savran), The Masculinity Studies Reader. Oxford: Blackwell. 135-152. Kimmel, M. S. (eds.), (2004). The Gendered Society Reader. New York: Oxford University Press. Kimmel, M. S. (2005). Globalization and its Mal(e) Contents, (Eds. R. W. Connell, J. Hearn, M. & Kimmel, M.), Handbook of Studies on Men &Masculinities. California: Sage Publication. Kimmel, M.S. & Messner, M.A. (eds.), (2001). Introduction, (Eds. M.S. Kimmel & M.A. Messner), Mens Lives. (5th ed.). Boston: Allyn and Bacon. Koca, C. & Bulgu, N. (2004). Spor ve Toplumsal Cinsiyet: Genel Bir Bak, Toplum ve Bilim (103).163184. MacInnes, J. (1989). The End of Masculinity: The Confusion of Sexual Genesis and Sexual Difference in Modern Society. Buckingham: Open University Press. Marusa, J. (1997). Urban White Working Class Males and the Possibilities of Collective Anger: Patrolling the Riley Road, The Urban Review, (29/2). 97112. Messner, M. A. (2001). Boyhood, Organized Sports, and the Construction of Masculinities (Eds. M.S. Kimmel & M.A. Messner), Mens Lives. (5th ed.), Boston: Allyn and Bacon. Morgan, D. (2005). Class and Masculinity, (Eds. Connell, R. W., Hearn, J. & Kimmel, M.), Handbook of Studies on Men &Masculinities. California: Sage Publication. Nagel, J. (1998). Erkeklik ve Milliyetilik: Ulusun nasnda Toplumsal Cinsiyet ve Cinsellik, (Der.) Aye Gl Altnay. Vatan, Millet, Kadnlar. (ev. Aksu Bora). stanbul: letiim yaynlar, 2000. 65-102. Pease, B. (2000). Recreating Men: Postmodern Masculinity Politics. California: Sage Publication. Polat, N. (2008). Cinsiyet ve Mekan: Erkek kahveleri, Toplum ve Bilim, (112). Sancar, S. (2009). Erkeklik: mknsz ktidar/ Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkekler. stanbul: Metis Yaynlar. Segal, L. (1992). Ar ekim- Deien Erkeklikler Deien Erkekler. ev. V. Ersoy. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Selek, P. (2008). Srne Srne Erkek Olmak, stanbul: letiim Yaynlar.
Skelton, C. (2002). Constructing Dominant Masculinity and Negotiating the Male Gaze, International Journal of Inclusive Education, (6/1). 1-31. Therborn, G. (2004). Between Sex and Power, Family in the World 1900-2000. London: Routledge. Toplum ve Bilim, 2004, Erkeklik zel Says, Gz, (101). Trker, Y. (2004). Erk ile Erkek, Toplum ve Bilim, Erkeklik zel Says, Gz, (101). 8-10. Young, I. M. (1990). Throwing Like a Girl and Other Essays in Feminist Philosophy and Social Theory. Bloomington: University of Indiana Press.

Toplumsal Ci̇nsi̇yet Çalişmalari

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toplumsal Ci̇nsi̇yet Çalişmalari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

TOPLUMSAL CNSYET ALIMALARI

Editrler Prof.Dr. Yldz ECEVT Yrd.Do.Dr. Nadide KARKINER

Feminist Teoride Almlar ....................................................

105 106 109 112 113 114 115 115 116

iddet ........................................................................................ 118

Cinsellik ve Beden ................................................................... 140

Erkeklik ..................................................................................... 168

Editrler Prof.Dr. Yldz Ecevit Yrd.Do.Dr. Nadide Karkner

TOPLUMSAL CNSYET ALIMALARI

Toplumsal Cinsiyet almalar

Feminist Teoride Almlar

Feminist Teoride Almlar

Feminist teori ve hareketin geliim srecini ifade edebilmek.

FEMNST BLNCN GELME SREC

Toplumsal Cinsiyet almalar

1. nite - Feminist Teoride Almlar

SANAYLEME, MODERNLEME, ULUS-DEVLET VE FEMNZM

Modernleme sreleri ile feminizm arasndaki ilikiyi kavrayabilmek.

Toplumsal Cinsiyet almalar

Yeni Feminizm ve Kz Kardelik

Kadnlar arasndaki farkllklarn feminist teori iinde yol at sonular aklayabilmek.

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Toplumsal Cinsiyet almalar

POST-MODERN DNEMDE FEMNZM

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Hak Eitliine Vurgu: Liberal Feminizm

Bedene ve Cinsellie Vurgu: Radikal Feminizm

Toplumsal Cinsiyet almalar

Snfsal Farklla Vurgu: Marksist Feminizm

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Uzlatrc Bir Yaklam: Sosyalist Feminizm

Toplumsal Cinsiyet almalar

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Evrensellik le Yerellik Arasndaki liki ya da Feminizmin elikileri

Toplumsal Cinsiyet almalar

Farkllklara Duyarln Sonular: Feminist Teoride Yeni Almlar

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Toplumsal Cinsiyet almalar

POST-MODERN YAKLAIMIN ELETRS

Post-modern feminist yaklamn eletirisini deerlendirebilmek.

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Ataerkil Sisteme Kar Mcadeleden Vazgeilemez

Toplumsal Cinsiyet almalar

Farkllklarmzla ve Onlara Ramen Birlikte

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Toplumsal Cinsiyet almalar

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Toplumsal Cinsiyet almalar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

TOPLUMSAL CNSYET ALIMALARI

Toplumsal Cinsiyet almalar

Kadn emei hakknda sosyolojik almalarn neler olduunu aklayabilmek.

Toplumsal Cinsiyet almalar

EV-/KARILIKSIZ KADIN EME LE LGL TARTIMALAR

Ev-ii/ karlksz kadn emei ile ilgili tartmalar yapabilmek.

EV- /KARILIKSIZ KADIN EMENN ZGLLKLER

Ev-ii/karlksz kadn emeinin zgllklerini tanmlayabilmek.

Toplumsal Cinsiyet almalar

CRETL EMENN ZGLLKLER T E L E VKADIN ZYON