Modern Sosyoloji̇ Tari̇hi̇

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2304 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1301
MODERN SOSYOLOJ TARH
Yazarlar Yrd.Do.Dr. Temmuz GN AVRAN (nite 1, 2, 5, 6) Prof.Dr. Serap SUUR (nite 3) Yrd.Do.Dr. Feryal Ayn KOAK TURHANOLU (nite 4) Do.Dr. Emre GKALP (nite 7) Yrd.Do.Dr. Nadide KARKINER (nite 8)
Editr Prof.Dr. Serap SUUR
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Prof.Do.Dr. E. Nezih Orhon Yrd.Do.Dr. D. Alper Altunay Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Glcan Ergn Dil Yazm Danman Okt. Gnl Yksel Grafikerler Nihal Src Ufuk nce Kitap Koordinasyon Birimi Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Modern Sosyoloji Tarihi ISBN 978-975-06-0978-7 2. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 25.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
levselcilik-I: Talcot Parsons ................... .............................

GR: MODERN SOSYOLOJ....................................................................... LEVSELCLK (FONKSYONALZM) .......................................................... Genel Sistem Teorisi ve Sistem Kavram ..................................................... levselciliin Genel zellikleri .................................................................... Comte, Spencer ve Durkheimn levselcilie Katklar ............................. Sosyal Antropolojide levselcilik ................................................................. TALCOTT PARSONS VE YAPISAL LEVSELCLK...................................... Parsonsn Birinci Evresi: Toplumsal Eylem ............................................... Parsonsn kinci Evresi: Yapsal levselcilik .............................................. Kalp Deikenler.................................................................................... Parsonsn nc Evresi: Genel Sistem Kuram ........................................ levsel Zorunluluklar ve Sistemlerin levleri....................................... Sosyal Sistemin Bir rnei Olarak Toplum................................................. Toplumsal Deime ................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2
3 3 5 6 9 9 11 11 12 14 16 17 20 22 25 27 28 28 29
1. NTE
levselcilik-II: Parsons Sonras levselcilikte Gelimeler ... 30

ROBERT MERTONIN LEVSELCLE KATKILARI ................................... Mertonn levselcilik Anlay .................................................................... Bilim Sosyolojisi ........................................................................................... Orta Boy Kuramlar ...................................................................................... Ak lev, Gizil lev ve Net Denge............................................................ Anomi ve Sapma ........................................................................................... LEVSELCLE KATKIDA BULUNAN DER DNRLER.................. Kingsley Davis ve Wilbert Moore ................................................................ Kai T. Erikson................................................................................................ Neil Smelser................................................................................................... Yeni-levselcilik (Neofunctionalism)........................................................... Niklas Luhmann ............................................................................................ Jeffrey C. Alexander ...................................................................................... LEVSELCLE GETRLEN BALICA ELETRLER.................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 31 31 33 35 35 37 39 39 40 41 42 43 46 48 50 52 53 55 55 56
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
levselcilie Kar Eletirel Gelimeler: atma Teorisi ve Sosyolojik mgelem ............................................... 58

GR .............................................................................................................. CHARLES WRIGHT MILLS VE SOSYOLOJK MGELEM ............................. Beyaz Yakallar ve ktidar Sekinleri ..................................................... LEWIS. A. COSER VE ATIMACI YAPISALCILIK ..................................... atma ve Grup Snrlar - atmann Grup Balayc levleri .............. atmann Grup Koruyucu levleri ve Emniyet Supab Kurumlarnn nemi .............................................................................. Gereki Olan ve Gereki Olmayan atma...................................... Yakn Toplumsal likilerde Dmanlk ................................................ Grup i atma ve Grup Yapsnda atmann levi ....................... D Gruplarla atma ve Grup Yaps ................................................. RALF DAHRENDORF: POSTKAPTALST TOPLUM VE ATIMA TEORS ........................................................................................ Marksist Kuram Eletirisi......................................................................... Dahrendorf ve atma Teorisi..................................................................... Yar Gruplar, kar Gruplar ve atma Gruplar ................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 59 61 65 69 70 71 71 71 72 73 75 76 78 79 82 84 85 86 86 87
4. NTE
Sembolik Etkileimcilik........................... ................................ 88

SEMBOLK ETKLEMC BAKI AISI........................................................ Sembolik Etkileimde Sembol ve Anlamlar................................................. Sembolik Etkileimciliin Temel Varsaymlar............................................. ERKEN DNEM ETKLEMC DNRLER ............................................ W. I. Thomas ve C. H. Cooley .................................................................... GEORGE HERBERT MEAD........................................................................... Rol Alma Sreci ............................................................................................. Benlik Teorisi ............................................................................................... Ben (I) ve Beni/Bana (Me)........................................................................... Benliin Oluum Aamalar ......................................................................... HERBERT BLUMER ....................................................................................... Kolektif Eylem ............................................................................................... Blumern Yntemsel Yaklam ................................................................... SEMBOLK ETKLEMCLN ELETRS................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 89 91 92 93 94 95 95 96 98 100 103 106 107 108 110 112 113 113 114
indekiler
Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji........................... 116

GR .............................................................................................................. FENOMENOLOJ (GRNGBLM) .......................................................... FENOMENOLOJK SOSYOLOJ ................................................................... zneler Araslk............................................................................................. Amacyla Gds ve nk Gds .................................................... likilerde Karlkl Anlama.......................................................................... Fenomenolojiye Gre Sosyolojik Bilgi ve Sosyolojinin Grevi.................. FENOMENOLOJYE GETRLEN BALICA ELETRLER ........................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 117 118 124 129 133 133 135 137 138 140 141 141 142
5. NTE
Etnometodoloji............... ......................................................... 144

ETNOMETODOLOJ...................................................................................... HAROLD GARFINKEL VE ETNOMETODOLOJ ........................................ yelerin Yntemleri: Belgeleme Yntemi ................................................ Refleksivite (Reflexivity) ............................................................................... Dizinsellik (Indexicality) veya Anlamn Balama-Gnderimlilii ............. Toplumsal Dzenin Krlganl.................................................................... znel ve Nesnel fadeler ...................................................................... ETNOMETODOLOJK ALIMALARA RNEKLER .................................... Aaron Cicourel ............................................................................................. Don H. Zimmerman .................................................................................... Harvey Sacks ................................................................................................. Emmanuel Schegloff ..................................................................................... Michael Lynch ............................................................................................... ETNOMETODOLOJYE GETRLEN BALICA ELETRLER ..................... TOPLUMSAL NACILIK ............................................................................... GNDELK YAAM SOSYOLOJS............................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 145 147 148 149 151 153 154 155 155 156 157 158 159 160 161 165 168 169 170 171 172
6. NTE
Frankfurt Okulu ....................................................................... 174

GR ............................................................................................................. FRANKFURT OKULUNUN TARHSEL GELM ......................................... POZTVZM ELETRS............................................................................... AYDINLANMANIN DYALEKT ............................................................... KLTR ENDSTRS VE KTLE KLTR ELETRS............................ MERUYET KRZ, LETMSEL EYLEM, YAANTI-DNYASI VE SSTEM .................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... 175 177 178 180 185 190 193 195
7. NTE
vi
indekiler
Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
196 197 197 198
8. NTE
Yapsalclk ve Postyapsalclk................................................ 200

GR .............................................................................................................. YAPISALCILIIN GENEL ZELLKLER....................................................... ERKEN YAPISALCILIK/SIGMUND FREUD (1856-1939).............................. YAPISALCILIIN GELMES: DL BLM VE FERDINAND DE SAUSSURE (1857-1913) ................................................................................. Gsteren (Signifier) ve Gsterilen (Signified) ............................................. Semiyoloji (Gstergebilim) ve Roland Barthes (1915-1980)....................... YAPISALCI ANTROPOLOJ/CLAUDE LVI STRAUSS (1908-2009)............. C. Lvi-Strauss ve Mitler................................................................................ C. Lvi-Strauss ve Akrabalk likileri........................................................... YAPISALCI MARKSZM/LOUIS ALTHUSSER (1918-1990)........................... YAPISALCILIA GETRLEN ELETRLER .................................................. YAPISALCILIK, POSTYAPISALCILIK VE PSKANALZ/JACQUES LACAN.. Lacann Yapsalclnn Kkenleri .............................................................. Ayna Evresi.............................................................................................. Baba Yasas ............................................................................................. POSTYAPISALCI DNCE/MICHEL FOUCAULT VE JACQUES DERRIDA ....................................................................................................... M. Foucault (1926-1984) ............................................................................... Jacques Derrida (1930-2004) ........................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 201 201 203 206 208 209 211 213 215 215 219 219 220 221 224 225 225 226 229 231 232 232 233
Szlk ................................................................................... 235
nsz
vii
nsz
Modern Sosyoloji Tarihi kitabnz uzaktan retim yoluyla lisans dzeyinde sosyoloji eitimi almak isteyen rencilere ynelik olarak hazrlanmtr. Kitabn temel amac rencilere, sosyoloji tarihinde klasik dnem ile ada dnem arasnda kalan ve modern olarak adlandrlan dnemde ortaya kan temel kuramsal yaklamlar ve dnrler hakknda zet niteliinde bilgiler sunmaktadr. Kitapta nemli lde klasik sosyoloji zerinde temellenmekle birlikte yirminci yzylda modern toplumlarn karmak oluum sreleri ile rgtsel ve ynetsel yaplarn analiz etmek amacyla ortaya kan ve birbirlerinden nemli farkllklar gsteren belirli kuramsal yaklamlar ksaca incelenmitir. Bu dnemde sosyolojideki teorik gelimelere toplumsal zmlemede toplumsal yapnn ya da toplumsal eylemin ncelii zerinde yrtlen ve sosyolojide genel anlamda teorik bir dilemmaya yol aan tartma yn vermitir. Kitabnzda yer alan nitelerde modern sosyolojide yrtlen bu teorik tartmalar hakknda sizlere zet bilgiler aktaracak ekilde hazrlanmtr. Kitabn birinci ve ikinci nitelerinde modern sosyolojinin yapsalc sosyoloji geleneinde yer alan en nemli ana akm yaklamlardan ilevselcilik ana hatlar ile ele alnmtr. nc nitede ilevselcilie eletirel olarak gelien atmac yaklamlara ksaca deinilmitir. Kitabn drdnc, beinci ve altnc nitelerinde ise yapsalc sosyoloji geleneinin karsnda yer alan sembolik etkileimcilik ile fenomenoloji, etnometodoloji ve toplumsal inaclk gibi gndelik yaam sosyolojisinde yer alan baz yaklamlar temel zellikleri asndan ele alnmtr. Yedinci nitede ise hem modern topluma hem de onu aklamaya alan pozitivist bilim anlayna eletirel olarak gelien ve yirminci yzyln sonlarnda ada sosyoloji iinde yer alan ok sayda yaklamn geliimine ilham kayna olan Frankfurt Okulunun eletirel toplum teorisi ksaca ele alnmtr. Son olarak sekizinci nitede bata dilbilimde ortaya kan ve daha sonra dier bilim dallarn derinden etkileyen 20. yzyln en nemli dnce akmlarndan yapsalclk ile kklerini yapsalclktan almakla birlikte ona eletirel olarak gelien post-yapsalclk hakknda zet niteliinde bilgiler verilmitir. Her nitenin sonunda yer alan zet, Sra Sizde ve Kendimizi Snayalm blmleri konu ile ilgili bilgileri zmsemenize ve kendinizi test edebilmenize yardmc olacaktr. Modern Sosyoloji Tarihi kitabnn hazrlanmasnda ok sayda kiinin emei gemitir. Kitabn nitelerinin yazlmasndaki emeklerinden dolay Yrd.Do.Dr. Emre Gkalp, Yrd.Do.Dr. Temmuz Gn-avran, Yrd.Do.Dr. Nadide Karkner ve Yrd.Do.Dr. F. Ayn K. Turhanoluna; kitabn dizgi ve grafik tasarmnda katklarndan dolay Yrd.Do.Dr. Davut Alper Altunaya ve kitabn basm ilerinde emeklerinden dolay A..F. dizgi birimine ok teekkr ederim. Editr Prof.Dr. Serap SUUR
1
Sistem lev Parsons
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; levselciliin temel zelliklerini zetleyebilecek, Comte, Spencer, Durkheim, Malinowski ve Radcliffe-Brownun ilevselciliin geliimindeki katklarn deerlendirebilecek, Parsonsn kalp deikenler emasn aklayabilecek, Parsonsa gre ilevsel zorunluluklarn neler olduunu aklayabilecek, Parsonsa gre toplumsal deimenin nasl gerekletiini zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Denge Konsenss Kalp Deikenler
indekiler
GR: MODERN SOSYOLOJ LEVSELCLK (FONKSYONALZM) TALCOTT PARSONS VE YAPISAL EVSELCLK
Modern Sosyoloji Tarihi
levselcilik-I: Talcot Parsons
levselcilik-I: Talcot Parsons

GR: MODERN SOSYOLOJ
Modern sosyoloji, klasik sosyoloji ile ada sosyoloji arasnda yer alan ve genel olarak on dokuzuncu yzyln sonlar ile yirminci yzyln son eyrei arasnda kalan dnemde gelitirilen teorik yaklamlar ifade etmek iin kullanlan bir terimdir. Modern sosyolojideki teorik yaklamlar toplumsal yaam ve rgtlenme biimi asndan nceki toplumlardan ok daha karmak olan ve bu nedenle ok defa modern olarak tanmlanan yirminci yzyl toplumlarn analiz etme zerinde younlamlardr. Bu dnemde gelitirilen teorik yaklamlar arasnda ilevselcilik, sembolik etkileimcilik, etnometodoloji, eletirel teori ve yapsalclk saylabilir. Bu teorik yaklamlarn her biri modern toplumlarn oluum sreleri ile bu srete rol oynayan temel faktrleri analiz konusunda, makro ile mikro arasnda deiebilen farkl leklerde kuramlar ve kavramlar sunarlar. te yandan hangi dnemde gelitirilmi olurlarsa olsunlar sosyolojik teori ve yaklamlar, tarihsel olarak izole olmu deildirler, uzun bir gelenein parasdrlar. Dolaysyla bu teorik yaklamlarn kklerinin, gemi dnemlerdeki sosyolojik teorilere zellikle de klasik dnemdeki sosyolojik teorilere uzand unutulmamaldr. Bu nitede, ilk olarak modern sosyoloji iinde yer alan nemli teorik yaklamlardan biri olan ilevselcilik ele alnacaktr.
LEVSELCLK (FONKSYONALZM)
A M A
levselciliin temel zelliklerini zetleyebilmek.
Modern dnem sosyolojinin temel yaklamlarndan biri olan ilevselcilik, 20. yzyln byk blmnde hem sosyolojide hem de sosyal antropolojide nemli bir etkiye sahip olmutur. levselcilik, en genel hatlaryla toplumlarn sreen, birbirine bal, istikrarl, genellikle tmleik btnler olduklar ve her biri toplumun istikrarnn srmesi asndan belirli ilevleri yerine getiren paralardan olutuu varsaymna dayanr. Genel olarak toplumu bir arada tutan ve dzeni salayan eyin de toplum yeleri tarafndan zerinde uzlalan ve ortak olarak paylalan temel deerler olduunu savunur. levselcilik insan eylemlerinin de byk lde toplumsal deerler temelinde ykselen toplumsal evre tarafndan biimlendirildii varsaymna dayanr. Sahip olduumuz deer ve tutumlar, kurduumuz ilikiler, yaptmz et-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
kinlikler iinde yaadmz toplumun yapsndan ve rgtlenme tarzndan kaynaklanr ya da en azndan onlardan byk lde etkilenirler. Bu yaklamn iinde yer alan sosyologlar genel olarak toplumsal dzen ile ilgilenmilerdir. levselciliin kkleri, klasik sosyolojide Comte ve Durkheimn temsil ettii pozitivist gelenee dayanr. Bu adan yorumlayc ve eletirel sosyoloji geleneklerine dayanan dier sosyolojik yaklamlardan, zellikle de Marksizmden belirgin ekilde ayrlr. rnein ilevselci yaklamn en belirgin zelliklerinden biri Marksizmin aksine atmay deil, birlii ve uyumu vurgulayan bir yaklam olmasdr. Nitekim levselcilik, toplumu bir konsenss olarak, yani dnce, fikir, duygu ve inanlarn ortak olarak paylald, genel bir gr birliine sahip bir btn olarak grr. Toplumda atmann ya da ayrlklarn deil, ibirliinin, uyumun ve dengenin hakim olduunu ileri srer. Bunun nedeni bireylerin toplumun ortak deer ve normlarn iselletirerek toplumsallamalardr. Bu toplumsallama, bir deer SIRA SZDE konsenss yaratr ve bylece bireyler toplumdaki norm ve deerlere ynelik olarak ortak bir gr birliine sahip olurlar. Bu gr nedeniyle ilevselcilik bir konsenss teorisi olarak adlandrlmaktadr (Cuff vd., 1989:25). Bu yaklama gre topDNELM lumda atmalar olsa da bunlar olmamas gereken geici durumlardr. Bu yaklamn temel kavramlar arasnda uyum, denge, sistem, ilev, ilevsel gereklilikler, S O R U karlkl bamllk, dayanma ve btnleme saylabilir (Cuff vd., 1989: 66-67). Konsenss terimi, Latince birlikte hissetmek anlamna gelen consentire kelimesinden DKKA T tremitir. Anlam bir konu ya da olay karsnda genel olarak mevcut olan gr birlii, uzlama, oydamdr. Baka bir deyile bir konu ya da olay karsnda inan ve duygularn SIRA SZDE birliidir. Sosyolojide ilevselci yaklamn ilk temsilcileri Comte, Spencer ve Durkheim AMALARIMIZ olarak kabul edilmektedir. Malinowski ve Radcliffe-Brown gibi sosyal antropologlarn da katkda bulunduu bu yaklam, modern sosyolojide Parsons, Merton, Da T A P Erikson, Smelser gibi eitli dnrler tarafndan gelitirilvis, Moore,K Luhmann, mitir. Modern ilevselciler, toplumlar kendi kendine yeten, z dzenlemeye sahip sistemler olarak kavramlatrmaya ve toplumsal yaplar sistemin korunmasna T E L E Vilevleri ZYON ynelik belirli asndan aklamaya almlardr. Bu nedenle modern sosyolojide ilevselcilik ok defa yapsal ilevselcilik olarak adlandrlabilmekte veya yapsal ilevselcilik ilevselcilie alternatif bir genel kavram olarak kullanlabilmektedir. Bununla birlikte literatrde yapsal ilevselcilik dar anlamda Parsons taSIRA NTER NET SZDE rafndan sistem yaklam erevesinde gelitirilen ilevselciliin adlandrlmasnda kullanlabilmektedir (Jary ve Jary, 1991: 633). zetle sosyolojide Spencer ve Comte ile balayp geliimi Durkheim ile devam eden ilevselcilik, Parsonsn sistem DNELM kavram erevesinde yapt katklarla birlikte yapsal ilevselcilik olarak anlmaya balamtr denilebilir. nitenin devamnda ise bu yaklam yapsal ilevselcilik O R U olarak ilevselcilik olarak ifade edilecektir. olarak deil,S genel Parsons, ilevselcilii D K K A T yap kavram ve sistem yaklam erevesinde gelitirmitir. Bu nedenle yapsal ilevselcilik olarak adlandrlan yaklam baz evrelerde zel olarak Parsonsn kuramn ifade etmek iin kullanlabilmektedir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTER NET SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
En kapsaml biimini Parsons ve Mertonn almalarnda alm olan ilevselcilik, 1940lar ve 1950ler boyunca Amerikan sosyolojisindeki baskn yaklam olAMALARIMIZ mutur. Daha sonra ilevselcilik eski gcn yitirmeye balamtr. 1980lerden itiK T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons
baren ilevselcilik J.C. Alexander ve Paul Colomy gibi kuramclar tarafndan gelitirilen ve yeni ilevselcilik adyla anlan yaklamla yeniden glendirilmeye allmtr. Bununla birlikte Parsonsun sistem yaklam ile btnleik olarak gelitirdii yapsal ilevselci yaklamnn ilevselcilik ierisinde yer alan en etkili yaklam olduu kabul edilir. Hatta gnmzde ilevselciliin Talcott Parsonsla eanlaml olduunu ileri srenler dahi vardr (Haralambos ve Holborn, 1995:871). Parsonsn yaklamn bu kadar etkili klan sistem yaklamna, dier adyla genel sistem teorisine ksaca deinmek, Parsonsn dncelerini anlamak asndan faydal olacaktr.
Genel Sistem Teorisi ve Sistem Kavram

levselci yaklam, genel olarak Genel Sistem Teorisinin bir alt tr olarak kabul edilmektedir (Collins, 1988:54). Genel sistem teorisinin kurucularndan kabul edilen Spencer, astronomi, biyoloji ve psikoloji gibi eitli bilim dallarnda ayn temel ilkenin geerli olduunu, varlklarn belirsiz, tutarsz bir homojenlik halinden belirli ve tutarl bir heterojenlie doru evrildiini belirtmitir. Spencera gre bu evrimsel yasa, her tr sistemi anlamak iin bir anahtardr (Collins, 1988:47). Sistem teorisine nemli katklarda bulunan Von Bertalanffy da Spencera benzer ekilde Genel Sistem Kuramnn zel trden sistemler iin deil, genel olarak btn sistemlere uygulanan evrensel ilkeleri ieren bir kuram olduunu belirtmektedir. Konusu btn sistemler iin geerli olan birtakm ilkelerin tretilmesi ve formle edilmesi olan Genel Sistem Teorisi, toplumsal bilimleri doa bilimlerine indirgemeden doa bilimleriyle toplumsal bilimleri btnletirmeyi, farkl bilim dallar arasnda karlkl iletiim ve bilgi alveriini artrmay amalayan bir teoridir (Poloma, 1993:154-5). Von Bertalanffy, sistemlerin temel ilkeleri zerinde alarak bu ilkeleri sadece fiziksel dnyaya deil, toplumsal ve kltrel dnyaya da uyarlanabilecek ekilde geniletmitir (Collins, 1998:47). Bilimsel ilkelerin sadece fiziin mekanik ilkelerinden olumamas gerektiini, bilin ve ama gibi insani uygulamalar da ierecek ekilde geniletilmesi gerektiini savunmutur. Von Bertalanffya gre bu geniletme, sistem kavramnn yeni ve geniletilmi bir tanmn ieren Sibernetik teorisinin temel ilkelerinin kabul edilmesiyle mmkn olacaktr. Bu erevede en genel ekilde tanmlayacak olursak bir sistemin, birbirine balanan paralara sahip olan bir btn olduunu syleyebiliriz. Sistemin paralar canl ya da cansz olabilir, aralarndaki iliki de somut veya soyut bir iliki olabilir. Bu sistemin, yapsna baldr. rnein biyolojik bir sistemin paralar organlar olabilir, bu durumda bu paralar arasnda fiziksel bir balant ve iliki sz konusu olacaktr. Dier taraftan rnein bilgisayar da bir sistemdir, ama bu sistemi devreler, yani cansz paralar meydana getirir ve bu paralar arasndaki balant elektrik akmyla salanr. Bir sistemin paralar duygular, dnceler veya davranlar da olabilir. Bu durumda paralar arasnda iletiim anlam iaretleriyle, simgelerle ya da kavramsal ilikilerle kurulabilir. Sistemler ak ya da kapal olabilirler. Eer bir sistemin paralar sadece kendi evreleriyle ilikiye giriyor, daha geni evreyle ilikiye girmiyorsa, bu sistem kapal sistem olarak adlandrlr. Hem kendi evreleriyle hem de daha geni evreyle ilikiye giren paralardan oluan sistemler ise ak sistemler olarak adlandrlrlar (Collins, 1988:47-49). Kapal sistemler kendisi dndaki sistemlerden etkilenmezler ve dardan herhangi bir kaynak almazlar. Ak sistemler ise kendi dlarndaki sistemlerle ilikiye girer, dardan kaynak alr ve evrelerinden etkilenirler.
Sibernetik genel olarak kendi kendini kontrol edebilen karmak sistemler teorisi olarak tanmlanmaktadr.
RNEK
Sistem, karlkl olarak birbiriyle ilikili bir dizi paradan oluur. rnein bir lkenin siyaset sistemini ele alrsak; bu sistemin paralar arasnda semenler, parlamento, hkmet ve siyasal partiler saylabilir.
levselciliin Genel zellikleri

levselcilik, bata Parsons ve Merton olmak zere ok sayda kuramcnn katkda bulunarak oluturduu ve gelitirdii bir yaklamdr. Kuramclarn zgn katklarn incelemeden nce bu yaklamn genel zellikleri zerinde durmak faydal olacaktr. levselciin temel kavramlar ve genel zellikleri u ekilde sralanabilir (Haralambos ve Holborn, 1995: 868-9; Swingewood, 1998: 272-274): I- levselci yaklamn en temel kavramlar arasnda sosyal sistem, toplumsal yap, toplumsal kurum, ilev ve ilevsel aklama olduu sylenebilir. Bu kavramlar ksaca tanmlayalm. a) Sosyal sistem, en genel dzeyde toplum tarafndan temsil edilen ve birbirleriyle ilikili olan paralardan (yani toplumsal kurumlardan) oluan rgtl bir yapdr. b) Toplumsal yap toplumun paralarnn, yani toplumsal kurumlarn ilevsel olarak birbirileriyle iliki kurduklar belirli bir dzen, dier bir deyile birbirileriyle iliki kurma biimleridir. c) Toplumsal kurum, toplumsal ilikilerin istikrarl ve dzenli hale gelmesi, kolay deimeyen, geni apl, rgtl, tekrarlanan davran kalplar haline dnmesidir. rnein aile, ekonomi, din, eitim birer toplumsal kurumdur, bunlarn hepsi belirli davran kalplarndan oluur. levselci yaklama gre toplumsal kurumlar ve bu kurumlar arasndaki ilikiler ve toplumu oluturan temel yap talardr ve toplumun yapsn belirlerler, bu nedenle bir toplum incelenirken ncelikle bu ilikilere baklmaldr.
SIRA SZDE
Toplumsal kurumlar SIRA SZDEarasndaki iliki toplumun yapsn nasl belirleyebilir? Bir rnek vermeye alnz.
DNE LM d) levselci yaklamda ilev kavram, parann btnle ilikisini ifade eder. levselcilikte herhangi bir eyin ilevi, sistemin gerekliliklerini karlamak iin yapt S O R U katkdr. Toplumun paralar, bu gereklilikleri karladklar ve sistemin varln srdrmesine katkda bulunduklar srece ilevseldirler. rnein aile kurumu, toplumun devamllna reme ve toplumsallama iDKKAT levleri ile katkda bulunur. e) levselcilik, toplumlarn incelenmesinde ilevsel bir aklama yaplmas geSIRA savunur. SZDE rektiini levsel aklama, bir toplumsal olgu ya da eylemin sonular itibaryla toplumsal istikrar ve btnln korunmasna yapt katk asndan deerlendirilmesidir.
DNELM lev szc szlk anlamyla herhangi bir eyin genel anlamda grd i S oluturduu O R U veya etkidir, ama ilevselcilik yaklam iinde herhangi bir eyin ilevi, bu DK Keyin A T sistemin gerekliliklerini karlamak iin yapt katkya verilen isimdir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
RNEK
K T A P
levselcilie gre eitim kurumunun temel ilevlerinden bazlar, bireylere toplumun normKve reterek ailede balayan toplumsallamann devamn deerlerini T A P salamak ve retime katlacak eitimli bir i gc yetitirmektir. II- levselcilii, bir btn olarak gren dier btncl yaklamlardan T E L E V Z Y Otoplumu N ayran temel zellik, paralarn btnle ilikisine verilen nemdir. rnein insan bedenini ve bu bedenin paralar olan organlar dnelim. Kalbin ya da akcierNTERNET
TELEVZYON
NTERNET
lerin ileyiini anlayabilmek iin bu organlar bedenin iindeki halleriyle, dier organlarla ilikileri erevesinde grmemiz ve bu organlarn bedenin hayatta kalabilmesi iin hangi ilevleri grdklerini anlamamz gerekir. levselcilere gre tpk bu rnekte olduu gibi toplumun herhangi bir parasnn anlalmas da dier paralarla ilikisi erevesinde ve daha da nemlisi btn olarak toplumun srekliliinin salanmasnda grd ilev asndan anlalabilir. Yani toplumun her bir parasnn anlam, sistem iin yerine getirdii ilevde, btnle olan ilikisinde ortaya kar ve ancak bu iliki erevesinde anlalabilir. Aile, din, ekonomi gibi toplumsal kurumlar izole olmu birimler deil, sosyal sistemin paralardrlar ve bir btn olarak sisteme yaptklar katk asndan anlalrlar. III- levselci yaklam, sosyal sistemleri bir arada tutann ne olduu, nasl muhafaza edildikleri, toplumsal dzenin nasl kurulduu, nasl srdrld, bir toplumda istikrarn temel kaynaklarnn neler olduu gibi toplumun doas hakknda geni apl teorik sorular sorar. Bireysel dnceler, anlamlar ya da yorumlarla fazla ilgilenmez, bunlarn yerine toplumsal yap zerinde durur. levselci yaklam, yapsalc sosyoloji geleneinin altnda yer alan ve kkleri pozitivizme kadar uzanan makro bir teoridir, yapsal ilevselcilik olarak adlandrlmasnn nedeni budur. levselcilik neden bireylerin belirli davranlara atfettikleri anlamSIRA veyaSZDE yorumlarla ilgilenmez? Aklamaya alnz.
D N E L M yani mevIV- levselci yaklam, toplumsal dzene deer uzlam araclyla cut toplumsal dzeni merulatran birtakm ilkelerle ulalacan varsayar. Bireyler, iinde yaadklar toplumun davran kalplarn, norm ve deerlerini toplumS O R U sallama veya sosyalleme olarak adlandrlan srete renir ve iselletirirler. Toplumsallama srecinde birey, aile, kitle iletiim aralar, retmenler, arkadaDKKAT lar gibi eitli araclarla toplumsal normlar, deerleri ve inanlar renerek iselletirir. levselcilie gre toplum, btn yelerin iselletirdikleri bu deerler zeSIRAsayesinde SZDE rine, yani deer uzlam zerine kurulur ve varln bu deerler srdrr. Bylece ilevselciler, her toplumun, sosyalleme srecinde bireyler tarafndan iselletirilen uzlaya dayal geni apl bir deerler dizisi zerine kurulduunu, AMALARIMIZ srdrldn ve yeniden retildiini savunurlar. V- levselci yaklam, toplumu ortak karlar erevesinde birbiri ile uyumlu ilevsel ilikiler gelitirmi paralardan oluan, dzenli ve Kdengede olan bir T A P sistem olarak grr. Bu nedenle de bir konsenss (uzlama) yaklam olarak adlandrlmaktadr. VI- Sistem, ilevselcilikte son derece merkez bir kavramdr. Yukarda da deinTELEVZYON diimiz gibi ilevselci yaklam toplumu dzenli ve dengeli bir sistem olarak grmektedir. Sistemlerin temel zellikleri zetle unlardr: a) Sistem, bir araya gediklerinde bir btn meydana getiren, birbirine baml T E R Noluur. ET ve birbiriyle ilikili paralardan (sosyal yap, kurum, rol N gibi) b) Sistemin tm paralar, bir dzen iinde btnn sorunsuz bir ekilde ilemesi iin eitli ilevleri yerine getirirler. c) Sistemler statik (duraan) bir durumda olabilecekleri gibi, bir deiim srecinin iinde, yani dinamik bir durumda da olabilirler. d) Sistem ile sistemin doal (d) evresi birbirinden ayrdr. Sistemler evreleriyle olan snrlarn korurlar ancak evrelerine de uyum salarlar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
levselcilie gre toplumun temelinde, toplum yeleri SIRA SZDE tarafndan paylalan norm ve deerler yer almaktadr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
levselcilie gre toplum, toplumsal sistemin SIRA SZDE yaamas, varln srdrmesi ve evrimini devam ettirebilmesi iin gerekli D olan N E Leitli M ihtiyalar karlayan kalplam gelerden meydana S O R gelen U bir btndr.
e) Sistemin paralar da birbirleriyle uyum iindedir, bu paralardan biri dierleriyle belirgin bir ekilde atrsa, dier paralar buna uyum salarlar. f) levselci yaklama gre toplum da dahil olmak zere btn sistemlerin amac, denge durumuna ulamak ve dengelerini korumaktr. Denge durumundaki toplum, atmann olmad, herkesin kendi rollerinden ne beklendiini bildii ve bu beklentilerin srekli olarak karland bir toplumdur. Toplumun paralar bu dengeyi korumak, toplumun denge halindeki doal ileyiini srdrmek amacyla ilev grrler. Ancak sistemin btn paralar her zaman mkemmel bir ekilde birlemez, zaman zaman btnlemedeki sorunlar nedeniyle gerilimler ve toplumsal sapma meydana gelir. VII- levselcilie gre nasl bir organizmann hayatta kalabilmesi iin karlanmas gereken temel gereksinimleri varsa, toplumun da mevcudiyetini srdrebilmesi iin karlanmas gereken baz temel gereksinimleri vardr. Toplumun mevcudiyetini srdrebilmesi iin karlanmas gereken bu ihtiyalar btn toplumlar iin geerli kabul edilir ve ilevsel zorunluluklar ya da ilevsel n gereklilikler olarak adlandrlrlar. Genel olarak kabul edilen ilevsel zorunluluklar arasnda, biSIRA SZDEasgari dzeyde iliki kurmalar, rol farkllamas ve rollerin dareylerin evreleriyle tlmas, iletiimin salanmas, ortak hedeflerin belirlenmesi, hedeflere ulamak iin kullanlacak aralarn dzenlenmesi, toplumsallama, duygusal tavrlarn dDNELM zenlenmesi ve sapkn davranlarn kontrol altna alnmas saylabilir. Toplumsal sistemi meydana getiren paralar da sistemin bu ihtiyalarn karladkO R U sahiptirler. lar ldeSneme levselcilik yaklamnda ilevsel zorunluluklarn her toplum iin geerli olduu varsayDKKAT m, btn toplumlarda bu ilevsel zorunluluklar yerine getiren aile, eitim, din, toplumsal tabakalama gibi toplumsal kurumlarn ve gelerin kanlmaz olarak var olduu dSIRA SZDE ncesine neden olmaktadr. levselcilie gre toplumun btn paralarnn belirli gereksinimleri ve bu gereksinimler AMALARIMIZ SIRA SZDE erevesinde belirlenmi belirli ilevleri vardr. Kendi toplumunuzdan bu durumu yanstan bir rnek vermeye alnz.
D N EA LM K T P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE
D ELP M K T NA S O R U
TELEVZYON
DKKAT
NTER NET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
zetlemek gerekirse levselcilik, toplumsal dzenin nasl kurulduunu ve srdrldn, toplumda istikrarn temel kaynaklarnn neler olduS O R U TELEV ZYON unu ortaya koymaya alan, anlamlar ya da yorumlardan ok toplumsal yapyla ilgilenen, yapsalc sosyoloji gelenei iinde yer alan ve kkleDKKAT ri Pozitivist gelenee uzanan makro lekli bir yaklamdr. Toplumu, birbiri ile uyumlu ilevsel ilikiler gelitirmi ve ilevsel bir birlik/btnlk halinSIRA NTER NET SZDE de birlemi bir dizi paradan oluan, dzenli ve dengede olan bir sistem olarak grr. Baka bir deyile, paralar arasnda kar atmasndan ziyade kar birlii sz konusudur. levsel birlik halinde btnlemeden tm paralar olumlu anlamAMALARIMIZ da etkilenirler. levselci yaklama gre sistemi oluturan paralarn tm btnn sorunsuz bir ekilde ilemesi iin eitli ilevleri grmektedir. Toplumun her bir parasnn K anlam, T A P sistem iin yerine getirdii ilevde, btnle olan ilikisinde ortaya kar ve ancak bu iliki erevesinde anlalabilir. Bu nedenle bu paralar, toplumun srekliliine yapt katk, grd ilev asndan analiz edilmeli, yani ilevsel analiz yaplmaldr. TELEV ZYON
NTERNET
NTERNET
Comte, Spencer ve Durkheimn levselcilie Katklar

A M A
Comte, Spencer, Durkheim, Malinowski ve Radcliffe-Brownun ilevselciliin geliimindeki katklarn deerlendirebilmek.
Comte, ilevselci yaklam iin gerekli olan uzlamac bak asn gelitirmi, toplumlar tmleik btnler ya da sosyal sistemler olarak grm ve toplumlar zerinde almann en uygun yolunun doa bilimlerinin yntemlerini kullanmak olduunu ileri srmtr. Bylece ilevselciliin temellerini atmtr. Comteun dnceleri Spencer tarafndan gelitirilmitir. Spencer toplumlarn birer sistem olarak ele alnmas gerektiini savunmu, bunu aklamak iin de toplumlarla biyolojik organizmalar arasndaki benzerlikleri vurgulamtr. Spencera gre btn dier yaam biimleri gibi toplumlar da onlar oluturan aile, politika, din ve eitim gibi paralar ve bu paralar arasndaki karlkl ilikiler asndan analiz edilmelidir. Comte gibi Durkheim da toplumlar karlkl iliki iindeki sosyal gelerden oluan sistemler olarak grmektedir. Durkheima gre bu sosyal sistemler ahlaki varlklardr. Comte ve Spencern da paylat bu gr ilk kez aka vurgulayan Durkheim olmutur. Durkheima gre bu, toplumlarn indirgenemez bir zelliidir ve temel bir varsaymdr (Cuff vd., 1989:30-31). Durkheim bu nedenle toplumsal olgularn ilevlerinin de ahlaki olduunu gstermeye almtr. Toplumsal ilevler, ahlak temelinde btn toplumun kolektif vicdann somutlatrmakta, toplumsal kurumlar da toplumsal dayanmann hedeflerine ulamak zere ilemektedir (Swingewood, 1998: 266). zetle Durkheim da toplumu bir btn olarak tanmlam, bu btnn paralarnn toplumsal kurumlar olduunu, bu kurumlarn ahlaki nitelikteki ilevlerinin de toplumsal dayanmay, istikrar ve dengeyi salamak olduunu savunmutur. Durkheim bu nedenle sosyolojik ynteminde, nedensel zmlemenin yan sra ilevsel zmlemenin de gerekliliini vurgulam ve toplumsal sreler ile toplumsal kurumlarn, toplumsal sistemin ihtiyalarna uygun olan ilevlerini analiz etmitir. Bu erevede rnein, din kurumu toplumun dzgn bir ekilde ilemesini organize etmektedir. Ona gre i blm de toplumsal dayanmann geliip glenmesine katkda bulunmaktadr. Durkheim, toplumsal ilevlerin ahlaki disiplin olmadan var olamayacan ileri srer. Btn toplumlarn zorunlu bir ahlak gelitirdiini, bu ahlakn toplumun dzgn bir ekilde ilemesi asndan zorunlu olduunu savunur. Durkheim, toplumsal kurumlarn toplumsal dayanma amacna ynelik ilediklerini gstererek toplumsal olgularn ilevlerinin ahlaki bir nitelik tadn gstermeye almtr. Bu erevede toplumsal olgular incelerken bu olgularn sadece nedenlerini deil, genel uyumun kurulmasna katkda bulunan ilevlerini de gstermeye almtr (Swingewood, 1998:154-6; 265-6).
Durkheimn, toplumsal olgularn incelenmesinde hem nedensel hem de ilevsel analiz yaplmas gerektiini savunduunu hatrlayalm.
Durkheim iin ahlaki dzen bir zorunluluktur ve toplumsal olgularn ilevleri de ahlaki bir nitelik tar.
Sosyal Antropolojide levselcilik

Yirminci yzyl balarnda zellikle ngiliz antropologlar, endstri ncesi kk lekli toplumlar incelerken ilevsel analizi kullanarak ilevselci yaklama katkda bulunmulardr. Malinowski (1884-1942) ve Radcliffe-Brown (1881-1955) bu adan zellikle ne kan antropologlar olarak kabul edilirler (Cuff vd., 1989: 38). Bu antropologlar Pasifik blgesindeki baz adalarda yaayan kabile topluluklarn inceledikleri almalarnda yapsal ve sistemci analizi savunmu, inceledikleri toplumlardaki kurumlarn veya geleneklerin kaynann ne olduunu irdelemekten
10
ok, paralarn btnle ilikisine odaklanm ve bu kurum ve geleneklerin daha genel balama nasl uyum saladn incelemilerdir (Swingewood, 1998:267). Malinowski toplumlarn sosyal sistemler olarak grlebilecei grn kabul etmi ve karlkl olarak ilikili gelerden oluan bu sistemlerin btn insanlarn temel ihtiyalarndan kaynaklandn, bu ihtiyalar nedeniyle olutuunu ileri srmtr. Btn insanlarn yiyecek, barnak, korunma gibi ihtiyalar olduunu varsayan Malinowski, bu ihtiyalar karlamak iin giriilen eitli etkinliklerin (yiyecek retme ve datma, barnma, reme) yapldn, ancak bu etkinliklerin gerekletirilebilmesi iin de ikincil baz ihtiyalarn doduunu belirtir. Bu etkinlikleri gerekletirmek iin insanlarn iletiim kurmas, ibirlii yapmas, kendi aralarnda meydana gelebilecek atmalar nlemeleri gerekir; bu ihtiyalar karlamak iin de dil, kurallar, normlar geliir. Daha sonra ise bu yeni gelitirilen geleri btnletirecek ynetici kurumlara ihtiya duyulur ve bu nedenle de toplumsal kurumlar geliir. te bu dnce nedeniyle Malinowski toplumu, insan doasnn yaratt btnleik ve ibirliki bir sistem olarak grr, nk bu sistemin temelinde insan doasndan kaynaklanan temel ihtiyalar yer almakta insanlar bu ihtiyalar karlayabilmek iin ibirliine girmektedirler. Bu erevede Malinowskiye gre toplumun her zelliinin karlad bir ihtiya ve yerine getirdii bir ilev vardr, bu ihtiyalarn ve ilevlerin neler olduunu ortaya karmak ve bylece ilevi incelenen kltrel geyi aklamak ise aratrmacnn grevidir (Cuff vd., 1989: 39). Malinowskiye gre rnein by, ilkel toplumlarda ilek uygarln dier gelerinin karlayamayaca bir toplumsal ihtiyac karlad iin vazgeilmez bir ilevi yerine getirmekte, cenaze trenleri de yapsal srekliliin korunmasna katkda bulunmaktadr (Swingewood, 1998:267). Radcliffe-Brown da kltrlerin ve geleneklerin tarihsel gemilerini ve kkenlerini aramay brakarak her kltrn genel yasalarnn ve ilevlerinin olduunu ve bunlarn ilevsel adan birbiriyle ilikili bir sistem oluturduunu savunmutur (Swingewood, 1998:267). Ona gre bir toplumsal sistem ilevsel bir birlik, bir btndr ve bu btnn paralar asgari bir uyum ierisinde, zlemeyecek kalc atmalar yaratmadan bir arada ilemektedir. Bu erevede kltr de bir btndr, kltre ait bir inanc ya da gelenei aklamak iin bu geleri ilevsel olarak sistemin (kltrn) yapsna balayan bir analiz yapmak gerekir (Swingewood, 1998: 268). Radcliffe-Brown toplumu, sosyal yapnn birbiriyle ilikili gelerinden meydana gelen bir sistem olarak, toplumsal yapy da normatif ilikiler a olarak tanmlamakta ve bu normatif ilikilerin, bir ortak deer sistemi iinde var olduunu savunmaktadr. Dier bir deyile Radcliffe-Brown, bir toplumun meydana gelebilmesi iin yelerin baz ortak deerlere sahip olmas gerektii konusunda Durkheima katlmaktadr. Radcliffe-Brown, Andaman adalarnda yaayan kabileler zerinde yapt almalarda Durkheimn, ayinlerin temel ilevinin toplumsal btnlemeyi glendirerek toplumun devamlln salamaya yardm etmek olduu eklindeki grn snamaya almtr (Cuff vd., 1989: 40).
11
TALCOTT PARSONS VE YAPISAL LEVSELCLK

Talcott PARSONS (1902 - 1979) Talcott Parsons, 1902 ylnda A.B.D.de (Colorado Springs) entelektel ve eitimli bir ailede dnyaya gelmitir. Parsons lisans eitimini tamamladktan sonra Harvard niversitesinde ld yl olan 1979 ylna kadar ders vermitir. 50 yl akn sre boyunca 150den fazla kitap ve makale yazm olan Parsonsn en nemli eserleri Toplumsal Eylemin Yaps (1937) ve Toplumsal Sistem (1951) olarak gsterilebilir. Parsonsn 1950lerden 1960lara dek Amerikan sosyolojisinin en nemli ve baskn figr olduu kabul edilmektedir. levselcilie yapt katklardan tr ilevselcilik sklkla Parsonsn almasn ifade etmek iin kullanlmaktadr. Kendisinin lmnden sonra Parsonsn teorisi, Robert Merton, Kingsley Davis, Neil Smelser, Harold Garfinkel gibi ok sayda rencisi tarafndan gelitirmeye allmtr (Ritzer, 2008:2389; Slattery, 1991: 240, Haralambos ve Holborn, 1995: 871). Parsons sosyolojinin kurucularnn farkl grlerini birletirerek btncl bir sosyoloji teorisi gelitirmeye, zellikle Weberin bireycilii ile Durkheimn btncln btnletirmeye almtr. Amerikan sosyolojisinde kendisinden nce baskn olan bireyci anlaya karlk kendi yapsal ilevselci sistem kuram erevesinde toplumu bir sistem olarak ele almtr. Parsonsn almalarnn genel olarak; (a) toplumsal eyleme odaklanan almalar, (b) yapsal ilevselci yaklam ve (c) modern sitsem kuram olmak zere evrede incelenebilecei ileri srlmektedir (Poloma, 1993:148). Bu nitede de Polomann yapt snflandrma takip edilerek Parsonsn almalar evre eklinde ele alnacaktr.
Resim 1.1
Parsonsn Birinci Evresi: Toplumsal Eylem

Parsons kariyerinin ilk dnemlerinde zellikle Durkheim, Marshall, Pareto ve Weberden etkilenmi, Toplumsal Eylemin Yaps (1937) adl eserinde bu kuramclarn dncelerini sentezleyerek tek bir kuramda btnletirmeye almtr (Poloma, 1993:148). Parsonsn eylem anlay, zellikle almalarnn ilk evresinde Weberin tanmlad rasyonel toplumsal eylemle paralellik gstermektedir. Hatrlayacak olursak Weber sosyolojiyi Toplumsal eylemin yn ve sonular hakknda nedensel bir aklamaya ulamak iin onu yorumlayarak anlamaya alan bir bilim. olarak tanmlamtr ve bylece sosyolojinin konusu olarak toplumsal eylemi belirlemitir. Weber, ada toplumda eylemin rasyonel olma eiliminde olduunu ileri srmektedir. Eylemin rasyonel olmas, en uygun aralarla sonuca ve amaca ulamak anlamna gelmektedir. Parsonsa gre eylemler, yaayan organizmalar olan insanlarn davranlarndan trerler. Yaayan organizmalar olarak insanlar kendi zihinleri iinde olduu kadar d gereklikle de etkileime girerler. Bir davrann eylem haline gelmesi iin; (a) davrann beklenen bir amaca ynelik olmas, (b) toplumun norm ve deerleri tarafndan dzenlenmi olmas, (c) enerji, aba ya da motivasyon yatrm
12
Aktr eylemde bulunurken eylemin kendi ihtiyalarn karlayp karlamamasna bakarak tercihte bulunuyorsa motivasyonel ynelim, toplumun norm ve deerlerini dnerek tercihte bulunuyorsa deer ynelimi sz konusudur.
iermesi ve (d) belirli bir durumda gereklemesi gerekir (Chaudry ve Venugopal, 2004:14-15). rnein derse girmek iin bisikletle okula giden bir renciyi dnelim. renci, derse girmek iin okula gitmeyi amalamaktadr, bu davran da toplumdaki norm ve deerlere uygundur. Davran belirli bir durumda gereklemektedir, renci bisiklet zerinde yoldadr. Bisikleti kullanmak ve amacna ulamak iin hem fiziksel olarak enerji sarf etmekte, hem de bisiklete binme becerisini kullanmaktadr. Parsonsa gre sosyal sistemde eylemler rol temelinde rgtlenirler. Rol, aktrlerin dier aktrlerle etkileime girmesini gerektirir ve bireyin eylemini bir btn olarak eylem sistemi ile birletiren temel birimdir. Roln ilk gesi, rol beklentisidir. Rol beklentisi, aktr ile dier aktrler arasndaki karlkllk ilikisidir. Rollerin ve rol beklentilerinin davransal ve kltrel ynlerini motivasyonel ynelim ve deer ynelimi belirler. Dier bir deyile toplumda her aktrn ikili bir kapasitesi vardr ve eylemleri de motivasyonlara veya deerlere yneliktir. Motivasyonel ynelimde aktr kendisi, egosu olarak dier aktrlerle kendi amac dorultusunda etkileime girer ve eylemini d koullar ve kendi ihtiya ve planlar dorultusunda gerekletirir. Bylece motivasyonel ynelimde aktr dier aktrlerle kendi amac dorultusunda etkileime girer. kinci ynelim olan deer yneliminde ise aktrn kendisi dierlerinin amalar asndan bir role sahiptir. Deer ynelimi deer standartlarna, estetie, etie ve dnceye dayanr. Motivasyonlar eylemi kiilik sistemine balarken, deerler de kltrel sisteme balar. Bu nedenle motivasyonel ynelim bireyin yalnzca drtlerini ya da psikolojik ynlerini ierirken deer ynelimi kltrel sistemi ierir (Chaudry ve Venugopal, 2004:16-17). Ancak bireysel davrann psikolojik ve kltrel ynleri birbirleri ile ilikilidir ve birbirlerine baml olduu iin motivasyonel ynelim ile deer ynelimi de birbirinden tamamen izole olmu deildir, birbirleriyle ilikilidir. Dier bir deyile bir aktrn eylemi hem aktrn kendi motivasyonuna hem de deerlere ynelik olabilir. Grld gibi genel olarak toplumsal yaplara odaklanan bir dnr olan Parsons bireysel eylemle ilgilendii ilk dnem almalarnda bile asl olarak bu eylemleri belirleyebilecek koullara, dier bir deyile bireylere yol gsteren toplumsal deer ve normlara odaklanmaktadr. Sosyolojinin toplumsal eyleme olduu kadar toplumsal yapya da nem vermesi gerektiini dnen Parsons, bu dncesini toplumsal eylem anlaynda ortaya koymakta ve belirli bir toplumsal eylem biiminin ortaya kmas iin yapsal zellikler ve ballk (kolektif yarg) araclyla bir deerin olumas gerektiini ileri srmektedir (Poloma, 1993:149).
Parsonsn kinci Evresi: Yapsal levselcilik

Parsons ilk almalarnda toplumsal eyleme odaklanrken daha sonra toplumlarn yapsna ve ilevlerine odaklanmaya balamtr.
Parsonsn almalarnn ikinci evresinde Weberin etkisinden ok Durkheim ve Paretonun etkisinin grld ve eylemden ok yapnn tanmna daha fazla arlk verildii sylenebilir. Parsons, almalarnn ikinci evresinde Durkheimn ilevsel ve organizmac bak asndan etkilenerek toplumu belirli paralardan oluan canl bir organizma gibi grmekte, Paretonun sistem anlayndan etkilenerek de toplumu bir btn olarak dengede grmektedir. Parsons, almalarnn ikinci evresinde toplumsal eylemi yalnzca sosyal sitemlerin kurulmasnda ilev gren bir ge olarak ele alm (Poloma, 1993: 150) ve daha ok Paretonun sosyal sistem anlayn gelitirmekle ilgilenmitir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons S O R U
DNELM S O R U
13
Parsons ilk almalarnda toplumsal eyleme odaklanrken daha sonra yapsD toplumlarn KKAT na ve ilevlerine odaklanmaya balamtr. 1947 ylnda yazd Sosyolojik Kuramn Konumu adl yazsnda sosyolojide bir kuram olarak ilevselciliin nemini vurgulam, SIRA SZDE 1951de de ilevselci yaklam asndan son derece nemli bir eser olan Sosyal Sistem adl kitabn yaymlam ve bu eserinde Paretonun sosyal sistem anlayn gelitirmeye almtr. AMALARIMIZ Parsons sosyal sistemi, toplumsal eylemin rgtlendii yollardan biri olarak gK T A P rr, eylemlerin yaltlm olarak deil, belirli kmeler iinde gerekletiini ve bu eylem kmelerinin de sistemleri oluturduunu ileri srer. Parsons drt eylem sistemi olduunu belirtir. Bunlar (a) davransal organizma, (b) kiilik sistemi, TE L E Vbtnse Z Y O N toplum (c) sosyal sistem ve (d) kltrel sistemdir. Sosyal sistem bir tarafndan, ksmi ise aile, eitim, din kurumu gibi daha kk niteler tarafndan temsil edilir (Poloma, 1993:151). Parsonsa gre sosyal sistemin temel birimi statrol bileimidir. Stat, sosyal sistemdeki yapsal pozisyondur, rol de bu pozisyondaNTERNET ki aktrn yaptklar, gsterdii davranlardr. Bununla birlikte stat ve rol bileeni, aktrlerin deil, sosyal sistemin zelliidir ve sosyal sistemin yap talarndan biridir. Sosyal sistem iindeki pozisyonu asndan aktr, dncelere ve eylemlere sahip birey olarak deil, stat ve rollerden meydana gelen bir btn eklinde grlr (Ritzer, 2008: 243-244). Daha ak bir ifadeyle, birey, toplumsal sistemde stat denilen bir yere/konuma sahiptir ve rol aracl ile uygun davranlarda bulunarak sistem tarafndan bu statye ilikin olarak konan normlara uyar. Parsonsa gre sosyal sistemlerin zellikleri unlardr: (1) Sosyal sistemlerin dier sistemlerle uyumlu bir ekilde ileyebilecek ekilde yaplandrlmalar ve aktrlerinin ihtiyalarnn ounu karlamalar gerekir. (2) Sosyal sistemler varlklarn srdrebilmek iin (a) dier sistemlerden destek grmeye, (b) dile ve (c) yelerinin yeterli derecede katlmda bulunmasna ihtiya duyarlar. (3) Sosyal sistemler, potansiyel olarak bozuk olan davranlar zerinde en azndan asgari dzeyde kontrol sahibi olmal, eer atma ok ykc hle gelirse atmay kontrol altna almaldr (Ritzer, 2008: 244). Sosyal sistem tek bana bir sistem midir, yoksa birlikte ileyen birden fazla sistemden mi SIRA SZDE oluur? Toplumun mevcut yapsn dnerek yantlamaya alnz.
DNELM Parsonsa gre sosyal sistemler her zaman bir dengeye ve istikrara ulama eilimi tarlar. zellikle ok eitli rol ve normlarn olduu modern toplumda sosyal sistemin btnlemesini salayan ve btnl koruyan dengedir. kavraS O R Denge U mn Paretodan dn alm olan Parsonsa gre, denge durumundaki bir toplum, atmann olmad, herkesin kendisinden, yani kendi rollerinden ne bekDKKAT lendiini bildii ve bu beklentilerin srekli olarak karland bir toplumdur (Cuff vd., 1989:46). Bu ekilde kusursuz bir denge durumuna ulamak pratikte olaSIRA bu SZDE nakl deildir, ama Parsonsa gre btn toplumlar srekli olarak denge durumuna ulamak iin aba gsterirler. Dier bir deyile denge durumu gerekte ulalabilen bir durum olmasa da toplumlar denge durumuna erimeye alrlar. PeAMALARIMIZ ki, acaba toplumlar denge durumuna nasl, hangi arala ulamaya almaktadrlar? Denge durumuna ulamak iin toplum, toplumsallama ve toplumsal kontrol s-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
14
relerini ara olarak kullanr. Toplumsallama srecinde bireyler rolleri gerei kendilerinden ne beklendiini renir ve bu beklentileri karlayacak ekilde toplumsallarlar. Bireylerin bu rol beklentilerine uymadklar durumlarda da toplumsal kontrol mekanizmas devreye girer ve rol beklentilerine uymayan bireyleri cezalandrarak dzeni korumaya alr. Dier bir deyile toplum, dzenini koruyarak denge durumuna ulamaya alr. Mkemmel denge durumundaki bir toplumda toplumun norm ve deerleri bireyler tarafndan tam olarak iselletirilmi olacaktr, bu da bireylerin kiilikleri ile toplumsal yap arasnda zorunlu bir iliki olaca anlamna gelir (Cuff vd., 1989:46). Parsons, almalarnn bu evresinde toplumsal sistemi zmlemek iin bir ara gelitirmitir. Bu ara, eylemi ya da toplumsal sistemdeki rolleri snflandrmak iin kullanlan kalp deikenlerdir. imdi kalp deikenleri inceleyelim.
Kalp Deikenler
AM A
Parsonsn kalp deikenler emasn aklayabilmek.
Parsons klasik sosyolojideki ikili toplum tiplemesinden esinlenerek gelitirdii kalp deikenler kavram ile iki toplum tipi arasndaki ayrm be boyutta deerlendirmeye alr. Genel olarak Parsonsn kalp deikenler emasyla Tnniesin cemaat ve cemiyet tipleri ile Durkheimn mekanik ve organik dayanma tipleri arasnda bir benzerlik grlebilir.
Toplumsal deime asndan Tnnies toplumlar cemaat ve cemiyet eklinde, Durkheim ise mekanik dayanmaya dayal kk homojen topluluklar ve uzmanlam iblmnn olduu organik dayanmaya dayal kalabalk, heterojen toplumlar eklinde ayrmaktadr. Bu ayrmlar tarihsel deil, analitik ayrmlardr, yani tarihin belirli dnemlerine karlk gelen zellikler olarak grlmemelidirler. Bu toplum tipleri farkl deerlere sahiptir ve ayn toplumun farkl blmlerinde her ikisi de grlebilir (Collins, 1988: 64). Parsons, klasik sosyolojide bulunan bu ikili toplum tiplemesinden esinlenerek toplumlarn norm ve deerlerini snflandrmak amacyla bir ema gelitirmitir. Kalp deikenler olarak adlandrlan ve iki tip kalp deiken grubu ieren bu ema araclyla btn norm, deer, rol ve kurumlar snflandrlabilir ve toplumlarn btnleme ve denge dzeyleri llebilir. Daha basit bir ekilde ifade edecek olursak, bireyler rollerini oynarken rol beklentilerinin toplumda ne derece kurumsallam olduuna ve bu rollerin temelinde bulunan norm ve deerleri ne derece iselletirdiine bal olarak motivasyonel ynelim ile deer ynelimi arasnda kalarak ikileme debilirler; bu durumda bir seim yapmalar gerekir. te kalp deikenler emas, bireylerin bu durumda seebilecekleri norm ve deerleri iki grup olarak gstermektedir (Chaudhry ve Venugopal, 2004: 19). Dier bir deyile Parsons bu emayla iki teorik toplum tipi arasndaki yapsal farkllamay be boyutta deerlendirerek toplumun yapsn belirleyen kalp deikenleri ortaya koymaya almtr. Bu bakmdan modern toplumun yapsal zelliklerini tamayan kk topluluklarn temel deer sistemi A tipi kalp deikenlerle nitelendirilir, bu tip kalp deikenler duygusal tatmin gibi da vurumcu deer ve normlarn zelliidir. Dier taraftan endstrilemi ve brokratiklemi modern toplumlarn temel deer sistemi ise amaca ulama, grevleri yerine getirme gibi arasal deer ve normlarn zellii olan B tipi kalp deikenlerle nitelendirilir. Parsonsa gre toplumsal deime A tipi kalp deikenlerden B tipi kalp deikenlere yneliktir (Cuff vd., 1989:50-51).
15
ekil 1.1
A Tipi Kalp Deikenler Nitelik Yaygnlk zgllk Duygusallk Kolektif ynelim
B Tipi Kalp Deikenler Performans Belirlilik Evrensellik Duygusal yanszlk Bireysel ynelim
Kalp Deikenler
i) Nitelie kar performans: Bu deiken, bireylerin sahip olduklar statnn verili stat m edinilmi stat m olduu ile ilgilidir. Nitelik, aktrlerin niteliklerini, zelliklerini vurgularken performans aktrn baarlarn vurgular. Aktr roln ve rolnn getirdii amalar kendi niteliine mi (verilmi stat), yoksa kendi baarsna ve performansna m (kazanlm stat) atfetmektedir? rnein bir kii sahip olduu pozisyona rk, etnik durumu ya da cinsiyeti nedeniyle gelmise ve arkadalarn da ayn rktan ya da etnik gruptan seiyorsa bu nitelik ilikisine, rk ya da etnik grubuna bakmadan sadece konumaktan holand insanlardan seiyorsa bu performans ilikisine rnektir. ii) Yaygnla kar belirlilik: Bu deiken, bireyin kar karya olduu kii ile ilgili genel bir deerlendirme mi, yoksa sadece sz konusu ile ilgili olarak m deerlendirme yapt ile ilgilidir. rnein bir doktor hastas hakknda genel bir deerlendirme yapmaz, onunla ilgili toplumsal, mali, siyasal bilgilere sahip olmaz, doktorun hastaya ynelik davranlar sadece aralarndaki ile snrldr. likilerin bu ekilde yaplan ile snrl olmas belirliliktir. Dier taraftan aile, akrabalk ya da arkadalk ilikileri gibi ilikilerde aktrler birbirleriyle snrl ve belirli ekilde deil, daha genel ilikilere girerler. Bu ikinci tip ilikilerde etkileim herhangi bir ile snrl deildir, geni kapsaml ve esnektir, bu da yaygnlk olarak ifade edilir. iii) zglle kar evrensellik: Bu deiken aktrn kiileri ve durumlar kendisiyle olan zgl ilikilerine ve duygusal standartlarna gre mi, yoksa bilisel ve evrensel standartlara gre mi deerlendirdii ile ilgilidir. rnein eleman arayan bir birey, ie alaca kiiyi kendi arkadalarndan ya da akrabalarndan biri olduu iin seiyorsa zgl deerlendirme yapyor, dier taraftan yksek vasf dzeyine sahip olduu, ii iyi yapabileceini dnd iin seiyorsa evrensel deerlendirme yapyor demektir. iv) Duygusalla kar duygusal tarafszlk: Bu deiken, aktrn iinde bulunduu durumla olan ilikisini deerlendirdii rol davranlarnda grlr. Birey kendi duygusal tutumlarnn davrann etkilemesine izin veriyor, yani kendi duygularn tatmin etmeye yneliyorsa duygusallk, duygularn disipline ederek sadece iin yaplmasna odaklanyorsa duygusal tarafszlk sz konusudur. Toplumdaki birok rolde bu ikilik karmza kar, rnein anne-ocuk ilikisinde gl bir duygusallk vardr, ama bu iliki ayn zamanda disiplini, yani duygusal tarafszl da gerektirir. Yine de genel olarak anne-ocuk ilikisi duygusallk zelliine sahiptir. Dier taraftan rnein renci-retmen ilikisi, baz durumlarda duygusallk gerektirse de genel olarak duygusal tarafszlk zellii tar. v) Kolektif ynelime kar bireysel ynelim: Bu deiken, bireyin sadece kendi kiisel dnce ve kararlarna, zel karlarna m yneldii yoksa iinde bulunduu grubun ortak karlarna m yneldii ile ilgilidir. Burada nemli olan aktrn ahlaki standartlara ne derece uyduudur, nk aktrn seimi kendi doyu-
Nitelik, aktrn kim olduuna, performans ise ne yapm olduuna odaklanr.
Genellik, anne ocuk ilikisi gibi birok ama ve kar kapsayan geni bir dizi ilikiyi; belirlilik ise doktorhasta ilikisi gibi belirli amalara ynelik snrl ilikileri vurgular. Parsons, formel rgtlerin ve modern kurumlarn hakim olduu brokratik toplumlarda zglle kar evrensellik ikileminin gnlk yaamda srekli olarak aktrlerin karsna ktn belirtmektedir. Kar-koca arasndaki iliki duygusal bir iliki iken mteri ile satc arasndaki iliki duygusal olarak tarafsz bir ilikidir.
16
Parsonsa gre bir toplumun yapsn belirleyen, o toplumdaki kalp deikenlerdir. Toplumsal SIRA SZDE deime de kalp deikenlerin ikinci gruba (B tipine) doru hareketidir.
DNELM S O R U
munu salasa da bu doyum daha fazla sayda insann ve genel olarak topluluun iyiliine olmayabilir. Birey bir dereceye kadar zgeci, fedakr bir ekilde de davranabilir. rnein sosyalist toplumlardaki kalp deiken kolektif ynelimdir, kolektif karlar bireylerin kendi kiisel doyumlarndan daha n plandadr (Chaudry ve Venugopal, 2004:20). Parsonsa gre bu kalp deikenler bir toplumdaki rol beklentilerinin doasn tanmlar ve yelerin ounun rollerini hangi yne doru setiklerini gsterir. Bylece bir btn olarak sosyal sistemin doas hakknda bilgi salar. rnein bir sosSIRA aile SZDE yal sistem olan iinde rol beklentileri duygusal, kolektif ynelimli, zgl, nitelie dayal ve geneldir. Dier taraftan bir i rgtnde (i rgtleri de sosyal sistemlerdir), Drnein bir irkette rol beklentileri duygusal olarak yansz, birey yneNELM limli, evrensel, baarya dayal ve belirlidir. Bununla birlikte gndelik yaamda aktrlerin bu kalp deikenler arasnda yaptklar seimler bu rneklerdeki kadar O R U kesin ve netSdeildir. kinci snfta D okuduunuz Toplumsal Deime Kuramlar adl kitabnzdan da hatrlayacaKKAT nz zere, Parsonsun geleneksel toplumlarla modern toplumlar arasnda yapsal bir farkllama srecine iaret eden bu kalp deikenler emas, znde Marksizmin toplumSIRA SZDE sal deime kuramna bir alternatif olarak ortaya kan ve zellikle 1960larda yaygn hale gelen modernleme kuram zerinde olduka etkili olmutur (Marshall, 1999, s.508509). Gelimeyi gelenekten moderniteye doru aamal bir gei eklinde gren moAMALARIMIZ dernleme kuram, modernlemenin zellikle teknoloji ve (Parsonsun kalp deikenleri emasnda iaret edilen) deerlerdeki deime ile balatlabileceini ngryordu (MarsK T A Modernleme P hall, 1999, s.261). kuramnn bu iyimser yaklamna kart olarak ortaya kan bamllk kuram ise az gelimi toplumlarn geri kalm olmalarnn nedenini kapitalist Bat toplumlar ile olan eitsiz gelime ilikilerine balam ve bu nedenle bu topTE L E V Z Ydeil O N geri braktrlm toplumlar olarak nitelemitir. lumlar geri kalm
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Parsonsn nc Evresi: Genel Sistem Kuram

Parsonsn genel sistem NTERNET kuram, biyoloji, psikoloji, antropoloji, ekonomi ve siyaset bilimi gibi yaayan sistemler zerine alan tm bilim dallarnn konularn birletirmeye almaktadr.
Parsons, almalarnn nc evresinde genel bir sistem teorisi gelitirmeye alNTERNET r, teorisi bu nedenle genel ya da byk teori olarak adlandrlan teorilerden biri olarak kabul edilir. Parsonsn teorisi sadece sosyolojiyle snrl deildir nk Parsons ekonomi, siyaset bilimi, biyoloji, antropoloji ve psikoloji gibi yaayan sistemler hakknda almalar yapan birok bilimi birletirecek bir teori gelitirmeye almtr (Poloma, 1993:156). Parsons, sosyal sistem kavram hakkndaki faydac, idealist ve pozitivist grleri deerlendirmi ve kendi bak asn gelitirmitir. Faydaclar, insanlarn eylemlerini haz ilkesine gre dzenlediklerini savunurlar. Bu yaklama gre sosyal sistemler, bireylerin kendi ihtiyalarn ve arzularn dzenli sistemlerle btnletirme ynndeki rasyonel drtlerinin bir rndr. dealistler ise toplumsal eylemi toplumsal ruhun gereklemesi olarak grrler. rnein, idealizme gre demokrasi bir ulusun ruhunun isteklerinin gerekletirilmesi sonucunda oluan bir sistemdir. Pozitivistlere gre ise toplumsal eylemde deerlere ve eitlilie yer yoktur. (Chaudhry ve Venugopal, 2004:11-14). Parsons Faydac yaklam, bireylerin rasyonel seimlerine fazla arlk vererek kolektif deerleri gz ard etmekle, toplumsal eylemi toplumsal ruhun gereklemesi olarak gren idealist yaklam deerlere ve dncelere fazla nem vererek sosyal pratiklerin nemini gzden karmakla ve pozitivist yaklam da toplumsal eylemde deerlere ve eitlilie yer vermemekle eletirmitir (Chaudhry ve Venugopal, 2004:11-14). Genel olarak Durkheimn b-
SIRA SZDE
1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
17
tncln, Weberin bireyselcilik anlayn ve Paretonun her eyin dengede olS O R U duu sistem anlayn birletirerek kendi sosyal sistem anlayn gelitirmitir. Parsonsn genel sistem kuram, biyoloji, psikoloji, antropoloji, ekonomi D K K Ave T siyaset bilimi gibi yaayan sistemler zerine alan tm bilim dallarnn konularn birletirmeye almaktadr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Faydac yaklama gre insanlar, bakalarnn zararna da olsa kendi ihtiyalarn karlamaya alan, bu ama dorultusunda hesaplar yaparak eylemde bulunan AMALARIMIZ bencil varlklardr. nsanlar srekli olarak birbirleriyle sava halindedirler, nk bir bireyin kazanmas, dier bireylerin kaybetmesi anlamna gelmektedir. Faydac K toplumsal T A P yaklamn en nemli temsilcilerinden olan Hobbes bu nedenle dzenin temelinde insanlarn kendini koruma ihtiyacnn yattn savunur. Ona gre toplum, insanlarn kolektif olarak kendilerini korumak amacyla ve birlikte bar iinTEL E V Z Y O N bu gre de yaayabilmek iin yaptklar bir szleme sayesinde oluur. Parsons kardr, toplumsal dzenin temelinde bu zorunluluun deil, insanlarn paylatklar ortak deer ve inanlarn olduunu dnr. Faydac yaklamn aksine insanlarn amalarnn tesadfi, geliigzel amalar olduuna inanmaz. Durkheim ve NTERNET Weber gibi bu amalarn toplumsal olarak edinildiini ve birbirleriyle ilikili olduklarn, bireylerin amalarnn bireysel olmaktan ok ortak olduunu, ortak olarak edinildiini ve toplumsal dzenin de bir zorunluluktan deil, insanlarn paylatklar ortak deer, ama ve inanlardan doduunu ve birok insan tarafndan paylaldn savunur. Ksaca Faydac yaklamn aksine Parsonsa gre toplumsal dzen, insanlar sadece kiisel karlarn savunduklar, kendilerini korumaya altklar ya da sadece mevcut kurallara uymak zorunda olduklar iin deil, bu kurallarn, norm ve deerlerin doru olduuna inandklar ve bu nedenle bunlara uymay gerekten istedikleri iin iler. Parsons, toplumsal bir savan kmasn ve toplumun dalmasn engelleyen eyin dzen yani sistemin ileyii olduunu dnr. Her sistemin ileyebilmesi iin karlanmas gereken belirli ilevsel zorunluluklar vardr.
AMALARIMIZ
K T A P
T E L yaklamn EVZYON Parsons, faydac aksine bireylerin amalarnn ortak olarak edinildiini ve toplumsal dzenin de bir zorunluluktan deil, insanlarn NTERNET paylatklar ortak deer ama ve inanlardan doduunu ileri srer.
levsel Zorunluluklar ve Sistemlerin levleri

Parsonsa gre ilevsel zorunluluklarn neler olduunu aklayabilmek.
A M A
Parsonsa gre btn yaayan sistemlere zg olan drt ilevsel zorunluluk vardr. Bunlar, her canl sistemin yaayabilmesi, hayatta kalabilmesi iin karlanmas gereken gereksinimlerdir. Btn sistemlerde karakteristik olan bu drt ilevsel zorunluluk; (A) uyum (adaptasyon), (G) amaca ulama, (I) btnleme, ve (L) gizil kalp koruma eklinde sralanr. Bir sistemin varln srdrebilmesi iin bu drt zorunlu ilevin yerine getirilmesi arttr. imdi bu ilevsel zorunluluklarn ne anlama geldiini inceleyelim (Ritzer, 2008: 241; Chaudhry ve Venugopal, 2004: 23-24): (A) Uyum (adaptasyon): Adaptasyon, sistemin evresi ile olan ilikilerinin dzenlenmesi ilevidir. Her sistem, gereksinimleri dorultusunda deierek kendi dndaki evreye uyum salamak ve evresinden kendi gereksinimlerini karlamak zorundadr. Ksacas uyum, sistemin evresinde bulunan kaynaklar kendisine kazandrmas ve bu kaynaklar kendi iinde datmas ilevidir. Her sistem iinde bu ilevi yerine getiren bir alt sistem vardr. Sosyal sistemin bir rnei olan toplumsal
18
Uyum (adaptasyon), sistemin kendi evresini kullanarak ihtiyalarn karlayabilmesi ve bu kaynaklarn sistem iinde datlmas ile ilgilidir. Amaca ulama, sistemin belirli amalara ulamas ve bu amalardan hangilerinin ncelikli olaca ile ilgilidir. Btnleme, sistemin bir btn olarak ilevini yerine getirebilmesi iin sistemin paralarnn birbirleriyle uyumu ile ilgilidir. Gizil kalp koruma, belirli bir dzene ya da norma gre sistem iindeki eylemin devamllnn ve dzenliliinin salanmas ile ilgilidir.
sistemin aada verilen almnda, toplumsal sistem iinde uyum ilevini ekonomi sisteminin yerine getirdiini grebilirsiniz. (G) Amaca Ulama: Amaca ulama, sistemin evresiyle kurduu iliki sayesinde belirli hedeflere ve amalara ulamasn salayacak kaynaklarn harekete geirilmesi ve bu amalar iinde ncelikli olanlarn belirlenmesi ilevidir. Benzer eklide aada alm verilen toplumsal sistem iinde amaca ulama ilevini politika alt sisteminin (veya sosyal topluluklarn) yerine getirdiini greceksiniz. (I) Btnleme: Btnleme, sistemi oluturan paralarn egdm ve uyumu ile ilgilidir. Daha ak bir ifadeyle btnleme sistemin kendisini oluturan btn paralarnn etkin bir ekilde ileyebilecek ekilde bir arada tutulmas ve paralar arasndaki karlkl ilikilerin dzenlenmesi ilevidir. Ayn zamanda uyum, amaca ulama ve gizil kalp koruma arasndaki ilikinin ynetilmesi ile de ilgilidir. Aada alm verilen toplumsal sistem iinde btnleme ilevini de toplumsal komnitelerin yerine getirdiini grebilirsiniz. (L) Gizil kalp koruma: Gizil kalp koruma, belirli bir dzene ve norma gre sistem ierisindeki eylemin devamllnn ve dzenliliinin salanmas ilevidir. Aada alm verilen toplumsal sistem iinde bu ilevi gvenlik sisteminin yerine getirdiini grebilirsiniz.
A G
ekil 1.2 levsel Zorunluluklar (AGIL emas)

Uyum Gizil Kalp Koruma Aralar Amaca Ulama Btnleme Amalar Dsal sel I
Bu ilevsel zorunluluklar; (1) sistemin kendi gereksinimleri ile mi yoksa evreyle olan ilikisindeki gereksinimleriyle mi ilgili olduklarna gre isel-dsal olarak ve (2) bir amaca ulamakla m yoksa bu amaca ulamak iin gerekli olan aralarla m ilgili olduklarna gre amasal-arasal olarak ayrlrlar. Uyum ve amaca ulama, sistem dndaki durum ve taleplerle ilgiliyken gizil kalp koruma ve btnleme sosyal deerleri korumak ve duygusal geliimi kontrol etmekle, yani sistem iindeki durumlarla ilgilidirler (Cuff vd., 1989:41).
ekil 1.3 Genel Eylem Sisteminin Temel Yaps
A Davransal Organizma Kltrel Sistem Kiilik Sistemi Sosyal Sistem G
AGIL adyla da anlan bu drt ilevsel zorunluluk, biyolojik, toplumsal veya psikolojik, btn sistemlerde grlr. Parsonsn sosyal sistemi, toplumsal eylemin rgtlendii yollardan biri olarak grdn ve dier sistemlerin de davransal organizma, kiilik sistemi ve kltrel sistem olduunu belirtmitik. Parsonsa gre bu drt eylem sisteminin her biri yukarda AGIL eklinde belirtilen ilevsel zorunluluklardan birini stlenmitir (Ritzer, 2008: 241). imdi bu eylem sistemlerinin hangi ilevsel zorunluluklar yerine getirdiklerini inceleyelim.
19
Davransal organik sistem: Davransal organik sistem uyum ilevini stlenir, d dnyaya uyum salar ve d dnyay kendi ihtiyalar dorultusunda dntrr. Her ne kadar Parsons davransal organizmay drt eylem sisteminden biri olarak tanmlam olsa da bu sistem zerinde ok fazla durmaz. Bu sistem, dier sistemler iin gerekli olan enerji kaynan salad iin gereklidir ve genetik oluuma dayal olsa da bireyin yaam boyunca devam eden koullanma ve renme srelerinden etkilenir. Parsons nceleri davransal organizma olarak adlandrd bu sisteme daha sonra davransal organik sistem adn vermitir (Ritzer, 2008: 241,248). Kiilik sistemi: Kiilik sistemi, sistemin amalarn tanmlayarak ve bu amalara ulamak iin kaynaklar harekete geirerek amaca ulama ilevini yerine getirir. Kiilik sistemi, hem kltrel sistem hem de sosyal sistem tarafndan kontrol edilen bir sistemdir ancak yine de ksmen bamsz olduu bir alana sahiptir. Parsons, kiiliin temel ieriinin sosyal sistemden ve toplumsallama yoluyla kltrden olutuunu, buna ramen kiiliin kendi organizmas ile kurduu iliki ve kendi yaam deneyiminin zgnl nedeniyle bamsz bir sistem haline geldiini savunur (Parsons 1970:82). Parsonsa gre kiilii oluturan temel bileen ihtiya eilimleridir. Bunlar bireyleri eylemde bulunmak zere motive eden en nemli gelerdir. Parsons ihtiya eilimlerinin gdlerden farkl olduunu vurgular, gdler doal eilimlerdir ve daha ok biyolojik organizmann paras olarak kabul edilmektedirler. htiya eilimleri ise ayn eilimlerin doal olarak deil, eylem srecinde edinilmi biimlerdir. Baka bir deyile bu eilimler, sosyal evre tarafndan ekillendirilmi olan gdler olarak tanmlanabilirler. Buradan da anlalaca gibi Parsonsn kuramnda aktrler, gdler ve kltrn bir birleimi tarafndan oluturulan ihtiya eilimleriyle ekillendirilen pasif bir imaja sahiptirler. Parsonsn bireyi pasif konumda brakmas ve kiilii tanmlarken ihtiya eilimlerine odaklanmas eitli alardan eletirilmi, zellikle psikoloji disiplininden kiilii zayf ve yetersiz bir ekilde tanmlad, bu ekilde tanmlanan bir kiiliin ilev gremeyecei eklinde nemli eletiriler almtr (Ritzer, 2008:247-8). Kltrel sistem: Kltrel sistem, aktrleri eylemde bulunmak iin motive edecek normlar ve deerleri salayarak gizil kalp koruma ilevini stlenir. Kltrn toplumsal dnyann, dier bir deyile eylem sisteminin eitli gelerini balayan temel g olduunu ileri sren Parsons, dier sistemleri olduu gibi kltrel sistemi de dier eylem sistemleriyle olan ilikisi zerinden aklar. Dolaysyla kltr, aktrlerin yneldikleri, kiilik sistemi iinde iselletirilen dzenli bir semboller sistemi ve sosyal sistemdeki kurumsallam kalplardr (Ritzer, 2008: 246). Sosyal sistem iinde norm ve deerlerin iinde yer alan, kiilik sisteminde ise aktr tarafndan iselletirilen kltr, bylece aktrler arasndaki etkileime araclk ederken kiilik sistemi ile sosyal sistemi btnletirir. Kltr bu adan ksmen de olsa dier sistemlerin bir paras, bir bileeni olma zelliine sahiptir. Bununla birlikte kltrel sistem sadece dier sistemlerin bir paras olmaktan ibaret deildir, bilgi, sembol ve dncelerin toplumsal olarak biriktii yer olarak kendi ayr mevcudiyetini srdrr. Kltr bir sosyal sistemden dierine yaylma yoluyla, bir kiilik sisteminden dierine de renme ve toplumsallama yoluyla aktarlabilir, bu sembolik zellii, dier eylem sistemlerini kontrol etmesini salar (Ritzer, 2008: 246). Sosyal sistem: Sosyal sistem kendisini oluturan paralarn btnletirilmesi ilevini stlenir. Parsonsa gre bir sosyal sistem, eitli bireylerin en azndan fiziksel ya da evresel anlamda birbirleriyle etkileimde bulunduklar bir oulluk durumu-
Kltrel sistem, inanlardan, deerlerden ve iletiimin sembolik araclarndan meydana gelir.
20
dur. Parsonsa gre sosyal sistemlerin temel zellii olduu sylenebilir. Sosyal sistemler: (1) ki ya da daha fazla aktrn etkileimini ierir ve sistemin oda, etkileim srecinin kendisidir. (2) Sz konusu etkileim belirli bir durumda meydana gelir. (3) Sosyal sistemler iinde kolektif bir ama ynelimi ya da ortak deerler ve beklentiler hakknda bir uzlama vardr (Chaudhry ve Venugopal, 2004 15-16).
Sosyal Sistemin Bir rnei Olarak Toplum

Yukarda belirtildii gibi Parsons sosyal sistemi daha genel bir sistem olan eylem sisteminin bir paras olarak ele almaktadr. Bu zmlemede sosyal sistem kavram btn kolektiviteleri kapsayan bir kavram niteliinde kullanlmtr. eitli sosyal sistemler arasnda zellikle nemli olan toplum, dier sosyal sistemleri ieren, kendi bireysel ve kolektif ihtiyalarn karlayabilen yelerden oluan, kendi kendine yeterli bir sistemdir. Okullar, aileler, ticari kurumlar gibi eitli toplumsal sistemler, toplumun alt sistemleridir. Parsons, genel olarak sosyal sistemlerin yapsnda grdmz AGIL emasn bir sosyal sistem olan topluma da uygular. Buna gre toplum, yerine getirdikleri ilevler asndan drt yapdan/alt sistemden olumaktadr. (A) Ekonomi, emek, retim ve tahsis-datm yoluyla evreye uyum (adaptasyon) salama ve evreyi dntrme ilevini stlenen yap ya da alt sistemdir. (G) Politika ya da politik sistem olarak adlandrlan alt sistem, toplumsal amalar takip ederek ve aktrleri bu amalara ulamalar iin harekete geirerek amaca ulama ilevini yerine getirirken (I) Toplumsal komnite(ler) (veya sosyal toplulaklar) ise btnleme ilevini stelenir ve toplumun eitli paralarn koordine eder (Ritzer, 2008:245). Toplumsal komniteler kolektif bir kimlik ve aidiyet duygusunun gelimesini salarlar. atma ve sosyal blnmeyi engelleyerek btnlemenin olumasn salarlar. rnein, din davran kalplarn, medya iletiimi, kanunlar, mahkemeler, polis ve hapishaneler de sosyal kontrol salarlar. zetle btnleme ilevini yerine getiren toplumsal komniteler arasnda toplum yelerinin uymak zorunda olduu kurallar salayan kanunlar ve normlar yer almaktadr. (L) Gvenlik sistemi, toplumsallama srecinde toplumsal norm ve deerleri (kltr) aktrlere aktararak ve bu norm ve deerlerin aktrler tarafndan iselletirilmesini salayarak gizil kalp koruma ilevini stlenir. zetle, gizil kalp koruma (L) ilevini yerine getiren gvenlik sistemi altnda temel kltrel kalplar reten ve toplumsallama srecinde bunlar bireylere aktaran kurumlar yer almaktadr.
Dsal A Aralar L Gvenlik Sistemi sel Toplumsal Komnite I Ekonomi Politika G Amalar
Parsonsn kuramna gre her alt sistem, sistem olarak snflandrlabilmek iin drt ilevsel zorunlulua sahip olmak zorundadr. Toplumsal komnite (social community) Trkeye sosyal topluluk olarak da evrilmektedir.
ekil 1.4 AGIL emasnn Toplumun Alt Sistemlerine Uygulan
Sistemin d snrlar uyum ve amaca ulama ilevleri araclyla korunur, ieride salanmas gereken ilevler ise btnleme ve gizil kalp korumayla salanr.
Hem gizil kalp koruma (L) hem de btnleme (I) sistemin iindedir, sadece toplum iindeki i ilikilere giren alt sistemlerdir. Adaptasyon (A) ve amaca ulama (G) ise dsaldr. Adaptasyon ilevini yerine getiren ekonomi aratr, nk ekonomi sistemi d dnyayla iliki kurar, d dnyadan ald girdileri sistemin fiziksel ihtiyalarn karlayacak ekilde ekonomik olarak dntrerek hizmete su-
21
nar, bylece evresini dntrm ve kendi ihtiyalarna uyarlam olur. Amaca ulama ilevini karlayan politika ise hem amatr hem de sadece toplumun iinde iliki kurmad, hem fiziksel dnyayla hem de dier sistemlerle d ilikiler kurduu iin dsaldr. eitli toplumsal kurumlarn yerine getirdii ilevsel zorunluluklardan SIRA bazlar SZDE ama, bazlar ara olarak tanmlanmaktadr. Buna rnek vererek aklamaya alnz.
DNELM
SIRA SZDE
NELM ekilD1.5
Dsal A Aralar L
Yatrm retim kaynaklarnn taahhd retim ve pazarlama Organizasyon
Dsal S O R U G Amalar I A Aralar L

Anayasa ve hukuk dare cra
G Amalar I
AGIL emasnn S O R U toplumsal sistemin alt sistemlerine uygulan. Kaynak: Collins, 1988: 59.
DKKAT
DKKAT
Yasama
sel Ekonomi
SIRA SZDE sel
SIRA SZDE
Politika AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
AGIL emas genel olarak sistemler iin yaratlm bir ema olduu iin topluK T A P ma uyguland gibi, toplumun alt sistemlerine de uygulanabilir. rnein yukardaki emalarda grld gibi ekonomi sistemi ya da politika sistemi de kendi alt sistemlerine sahip sistemlerdir ve bu sayede bu sistemler de TAGIL emasna oturELEVZYON tulabilirler. Ekonomi ve politika sistemlerinin kendi alt sistemleri de kendi alt sistemlerine blnebilirler, ilkesel olarak bu alt sistemler sonsuz sayda olabilir (Collins, 1988:60). rnein politika sistemi iindeki yasama ilevini ele alalm, yasama NTERN E T sistemlerini kurumlarnn kendilerinin de ilevsel zorunluluklar yerine getiren alt saptayarak AGIL emasna oturtmak mmkndr. Durkheim gibi toplumu ahlaki bir birlik olarak gren Parsonsa gre bu alt sistemlerin toplumda hangi biimde ortaya kaca, o toplumun deer sistemine baldr. Toplumsal kurumlar gibi btn alt sistemler de rollerden meydana gelir, rnein ii, i veren, yatrmc, ynetici gibi roller ekonomi alt sistemini kar, koca, ocuk gibi roller aile alt sistemini meydana getirir. Bu rollerin nasl oynanaca, hangi durumlarda hangi davranlarn uygun olduunu belirten kurallara, yani normlara baldr. Bu nedenle bir toplumun normlar ve bu normlarn dayand deerler sistemi, alt sistemleri oluturan rollerin ieriini belirleyerek alt sistemlerin o toplumda nasl bir yapya sahip olacan da belirlemi olur. rnein baz toplumlarda ocuklarn reit olduktan sonra ailelerinden ayrldklarn, baz toplumlarda ise ocuklarn kendi ailelerini kurana kadar ebeveynleriyle birlikte yaadklarn grebiliriz. Bu durum bu toplumlarn deer sistemlerinin ve normlarnn, buna bal olarak da ocuk ve ebeveynlerin rollerinin birbirinden farkl olmasndan kaynaklanr. Sonuta farkl toplumlarda ebeveyn ve ocuk rollerinden oluan aile alt sistemi birbirinden ok farkl ekillerde ortaya kar, dier bir deyile aile yaplar farkllk gsterir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Modern Sosyoloji Tarihi S O R U
22
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Parsons toplum ailenin de gelitiini, modern endstriyel topluma uygun bir eD Kgelitike KAT kilde ekirdek ailenin ortaya ktn belirtmektedir. Parsonsa gre ailenin iki temel indirgenemez ilevi vardr. Bunlar ocuklarn temel toplumsallatrlmas ve yetikin kiilikSIRA SZDE lerinin istikrarnn salanmasdr. Yetikin kiiliklerin istikrarnn salanmas, bireylerin modern yaamn yaratt gerilim ve stresten ailenin salad rahat ve scak ortamla kurtulmas ve bu zorluklarla ba etmeye devam edebilmesidir. AMALARIMIZ
Toplumsal Deime
K T A P
AM A
K T A P
TELEVZYON
Parsonsa gre toplumsal deimenin nasl gerekletiini zetleyebilmek.

TELEVZYON
Genel olarak Parsons sistem iindeki aktrden ok bir btn olarak sistemle ilgilenir, aktrlerin sistemi nasl yaratt ve koruduuna deil, sistemin aktr nasl kontrol ettiine odaklanr.
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Parsonsa gre toplumsal deime temel olarak toplumdaki bireylerin iselletirdikleri norm ve deerlerin deimesidir. Ancak Parsons, pasif birey anlay nedeniyle bu deiimde de yapnn nemini vurgulamaktadr. NTERNET Genel olarak Parsonsn aktrleri toplumsallama srecinde pasif alclar olarak grd kabul edilmektedir (Ritzer, 2008:244). ocuklar toplumsallama srecinde sadece nasl davranmalar gerektiini deil, ayn zamanda toplumun norm ve deerlerini, yani genel ahlakn da renmektedirler. Aslnda, aktrler deerlere ve iinde bulunduklar toplumsal ortamn koullarna gre seim yaparak eylemde bulunduklar iin tamamen pasif deildirler. Ancak toplumsallama muhafazakr bir sretir, nk sosyal sistem bir yandan ihtiya eilimlerini ekillendirir, dier yandan bu ihtiyalarn karlanabilecei aralar da yaratcla fazla yer brakmadan kendisi salar, bylece ocuklar sistemin iinde ve mevcut haline bal kalrlar (Ritzer, 2008:244). ocuklukta toplumsallama srecinde renilen ve iselletirilen SIRA SZDE norm ve deerler ok geneldir ve ocuklar yetikinliklerinde karlaacaklar belirli durumlara hazrlayamazlar. Parsons buna dayanarak toplumsallama srecinin daha zgn deneyimlerle yaam boyu srmesi gerektiini ileri srmektedir. Ancak DNELM toplumsallamann ileriki aamalarnda bireyler farkl norm ve deerlere ihtiya duysalar bile ocuklukta renilen norm ve deerlerin sabit kalacan, byk lO R U de yaam S boyunca mevcudiyetlerini koruyacaklarn dnmektedir. Parsons, genel D olarak K K A T sistem iindeki aktrden ok bir btn olarak sistemle ilgilenir, aktrlerin sistemi nasl yaratt ve koruduuna deil, sistemin aktr nasl kontrol ettiine odaklanr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Toplumsallama sreci yaam boyu devam edecek olsa da sosyal sistem iinde byk bir AMALARIMIZ bireysel farkllk ve eitlilik vardr. Ancak Parsons nedenden tr bu bireysel farkllklarn sisteme ve dzene ynelik bir tehdit olduunu dnmez. lk olarak, (i) mutabakat salayacak, aktrleri uygun davranmaya sevk edecek eK T A P itli toplumsal kontrol mekanizmalar vardr ve bu mekanizmalar kullanlarak bireylerin davranlar kontrol edilebilir. Bununla birlikte Parsonsa gre toplumsal kontrol mekanizmalarnn idareli kullanld sistemler daha iyi ileyen sistemlerdir. Bu dncenin da Parsonsn toplumsal dzenin temeli olarak bireyleT E L E V Z Y O altnda N ri belirli davranlara zorlamann deil, bireylerin toplumun deer ve normlarn iselletirmeleri ve bunlara uygun davranlarda bulunmalarn grmesi yatmaktadr. kinci neden, (ii) sistemlerin belirli lde farklla ve sapmaya hogr gstereNTERNET bilmeleri gerekir, nk esnek sistemler hibir sapmay ya da farkll kabul etme-
23
yen kat sistemlere oranla daha gldrler. Son olarak (iii) sosyal sistem, farkl kiilikteki insanlara, sistemin btnln tehdit etmeksizin kendilerini ifade edebilecekleri geni bir rol eitlilii sunmaldr (Ritzer, 2008:245). Sistemin varln ve dengesini srdrebilmesini salayan temel mekanizmalar toplumsallama ve toplumsal kontroldr. Sistem iinde toplumsal kontroln kendi iinde bir hiyerarisi vardr. Bu hiyerariye gre en stte (i) deerler, daha sonra (ii) normlar, daha sonra (iii) roller ve son olarak da (iv) yaptrmlar yer alr (Collins, 1998:61). rnein, bir toplumun en nemli deerlerinden birinin baar olduunu dnelim. Bu durumda baarl olma, temel kltrel kalplardan biri olacaktr. Genel deerler belirli normlar ekillendirecektir, rnein baarl olma toplumda baskn bir deerse, bu deer okulda ya da i yerinde ok almak gibi normlar haline dnecektir. Bu normlar, bireylerin okuldaki ya da i yerindeki rollerini belirleyecek, roln normlara uygun oynayanlar yksek notlar, terfi ya da zam gibi dllerle dllendirilecek, normlara uygun olmayanlar ise dk notlar ya da terfi edememe gibi olumsuz yaptrmlara maruz kalacak, yani cezalandrlacak, bylece ok alma normu glenecektir. Parsonsa gre bir sosyal sistemin istikrarn salayan sadece o sistemin yelerine dayatt ya da toplumsal kontrol mekanizmalaryla zorlad kural ve dzenlemeler deil, toplumsal olarak onaylanm deerlerin ve beklenen davran kalplarnn iselletirilmesidir (Chaudhry ve Venugopal, 2004: 32). Bu iselletirme de toplumsallama sreciyle gereklemektedir. ocuklar, ailede balayan toplumsallama srecinde toplumun temel deerlerini iselletirerek kiiliklerinin bir paras haline getirirler. Bylece kendi kiiliklerinin ihtiya eilimleri, toplumun temel deerleri tarafndan ekillendirilmi olur. Bunun sonucunda bireyler, toplumun kendilerinden talep ettii eyleri ister ve bunlara ihtiya duyarlar. Eer toplum iin baar temel bir deerse, o halde ocuun kiilii de baarl olma ihtiyac duyacak ekilde geliecektir (Collins, 1988: 62). Parsonsn teorisinde erkek ocuklarn sporda baarl olmalar ve meslek rollerini benimsemeleri, kz ocuklarnn ise efkatli olmay renmeleri ve anne roln benimsemeleri buna rnek verilebilir. Sapkn davranta bulunanlar Parsonsa gre yeterince sosyalleememi olan, toplumun norm ve deerlerine yeterince ballk gstermeyen bireylerdir. Sapma, baskn deer sistemi asndan tanmlanr ve hastalkl bir durum olarak grlr (Cuff vd., 1989:47). Bu adan bakldnda toplumsal deime, aktrlerin iselletirecei deerlerin deimesi olarak grlebilir. Parsonsa gre sosyal sistemlerde yeni bir dengenin kurulmasn gerektiren, dier bir deyile toplumsal deimeye neden olan temel faktrler; (i) g, farkl toplumsal gruplarla yaplan evlilikler, doum ve lmler ya da retimin artmas gibi nedenlerle demografik yapnn deimesi, (ii) fiziksel kaynaklarn tkenmesi gibi fiziki evrede yaanan deiimler, (iii) bilimsel ve teknolojik gelimeler ve (iv) yeni ideolojiler nedeniyle kltrel rntnn deimesidir (Chaudhry ve Venugopal, 2004: 36). Toplumsal deime evrimsel ya da devrimsel ekilde gerekleebilir. Evrimsel deime yava ve srekli bir deimedir ve kltrel deerlerin rasyonelletirme ve gelenekselletirme srelerinden geerek deer ve inanlar deitirmeleriyle gerekleir. Devrimsel deime sistemin dengesindeki ani bir deiim gibi devrimsel hareketlerle gerekleir. Parsons buna rnek olarak komnizm ve Nazi hareketlerini gsterir (Chaudhry ve Venugopal, 2004: 38). Parsonsa gre toplumsal deimenin nasl gerekletiini anlayabilmek iin evrimsel deime zerinde biraz duralm.
24
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kltrel faktrler, deer ve inanlarn birbirini izleyen ve srekli bir rasyonelleme ve gelenekselleme srecine girmesine neden olur ve sosyal sistemi de bu ekilde deitirirler. Rasyonelleme, genel olarak toplumsal kurumlara ynelik aklc, bireysel ve yeniliki tutumlardr, ancak bir yandan rasyonelleme sreci ilerken bir yandan da sosyal sistem kendi deerlerini sabit tutma, deiime kar koruma eilimindedir. Ancak rasyonelleme devam ettike kazanlan rasyonel deerler zamanla gelenekselleir, gelenekselletikten sonra da rasyonelleme sreci yeniden balar, yani bu deerlerin yerine de geleneksel olmayan yeni deerler geer. Bylece toplumdaki kltrel deerler srekli olarak rasyonelleme-gelenekselleme dngs iinde yer alrlar. Sosyal sistemlerin evrimsel deiimi, drt yapsal deiimden meydana gelir. Bu yapsal deiimler (i) farkllama, (ii) uyum yeteneinin artmas (iii) kapsama ve (iv) deer genelletirmesidir (Parsons 1971:26-28). Farkllama, toplumlar evrildike toplumlarn alt sistemlerinin yeni sistemler oluturacak ekilde farkllamasdr. Yeni oluan bu sistemler nceden var olan alt sistemlere uyumludurlar ancak ilevleri yerine getirme kapasiteleri nceki yapya gre artmtr, bu nedenle farkllam olan yaplar sistemin ihtiyalarn farkllamam yaplara oranla daha yksek dzeyde karlarlar, bylece de farkllama dengeli, daha gelimi bir sistem yaratr. rnein eitim kurumunu ele alalm. Endstri devrimi ile birlikte toplum evrildiinde eitim kurumu da evrilmi ve toplumun ihtiyalarn daha iyi karlayacak hale gelmi, geni kitleleri yeni gelien igc piyasalarnn ihtiya duyduu niteliklere sahip olacak ekilde eitmeye balamtr. Uyum yeteneinin artmas, toplum evrildike says artan alt sistemlerin koordinasyonunu salamak iin bireylerin daha az gelimi olan birimlere olan snrlayc bamllklarndan kurtulmalar ve nceden sisteme katkda bulunmayan bireylerin de sisteme dahil olup uyum salamalarnn gerekletirilmesidir. rnein endstri devriminden nce retim byk lde iftliklerde aile bireyleri tarafndan gerekletirilirken, endstri devrimi sonrasnda ortaya kan fabrikalar, ok daha geni bir igc potansiyeline sahiptirler (Ritzer, 2008: 249). Kapsama ve deer genelletirmesi ise, farkllama ve uyum yeteneinin artmasyla birlikte sistemin paralarnn btnlemesi srecinde meydana gelecek problemleri zecek olan sretir. Baka bir deyile sosyal yaplar ve ilevler giderek farkllatka, topluSIRA SZDE mun deer sistemi de deimelidir. rnein endstri devrimi sonrasnda hem retim tarznn hem de aile yapsnn deimesine paralel olarak ailenin bireyin zgrln snrlamasna izin DNE L M veren deerlerin yerine bireylerin kendi ilerini ve elerini seme haklarnn saland bireyci deerler kabul edilmi (Poloma, 1993:164) ve toplum tarafndan onaylanm ve merulatrlmtr. Bylece yeni alt sistemlerin dier S O R U alt sistemlerle btnlemesi salanm olmaktadr. Parsonsa gre D evrim K K A T sreci btn toplumlarda eit bir ekilde grlmez, baz toplumlar evrim srecini hzlandrabilirken baz toplumlar kendi ilerindeki atmalar ya da dier sorunlar nedeniyle evrim srecini geciktirebilir, hatta geriletebilirler.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Her ne kadar Parsons evrimin aama aama gerekletiini ileri srse de dz izgisel bir evrim anlayna sahip deildir. Parsons, ayrntlara odaklanmadan toplumAMALARIMIZ sal gelimenin genel dzeylerini ana hatlaryla birbirinden ayrmaya alm ve ilkel, ara ve modern toplum aamalar eklinde genel dzey belirlemitir. Bununla birlikte bu geliimsel bir ilerlemeyi deil, farkl yap tiplerine iaret etK dzeyler T A P mektedir, bu nedenle Parsonsn toplumsal deimeyi ele aldnda bile analizini yine yap ve ileve dayandrd, farkl yap tiplerini ardk olarak sralad, gerek bir toplumsal T E L Edeime V Z Y O N sreci analizi yapmad sylenebilir (Ritzer, 2008: 250).
NTERNET
NTERNET
25
zet
A M A
levselciliin temel zelliklerini zetleyebilmek. levselcilik, en genel hatlaryla toplumlarn sreen, birbirine bal, istikrarl, genellikle tmleik btnler olduklar ve her biri toplumun istikrarnn srmesi asndan belirli ilevleri yerine getiren paralardan olutuu varsaymna dayanr. Genel olarak toplumu bir arada tutan ve dzeni salayan eyin de toplum yeleri tarafndan zerinde uzlalan ve ortak olarak paylalan temel deerler olduunu savunur. levselcilik insan eylemlerinin de byk lde toplumsal deerler temelinde ykselen toplumsal evre tarafndan biimlendirildii varsaymna dayanr. Sahip olduumuz deer ve tutumlar, kurduumuz ilikiler, yaptmz etkinlikler iinde yaadmz toplumun yapsndan ve rgtlenme tarzndan kaynaklanr ya da en azndan onlardan byk lde etkilenirler. Bu yaklamn iinde yer alan sosyologlar genel olarak toplumsal dzen ile ilgilenmilerdir. levselci yaklam, toplumsal dzenin nasl kurulduunu ve srdrldn ve bir toplumda istikrarn temel kaynaklarnn neler olduunu ortaya koymaya alr. Bireysel dnceler, anlamlar ya da yorumlarla fazla ilgilenmez, bunlarn yerine toplumsal yap zerinde durur. levselci yaklam toplumu birbiri ile ilikili paralardan oluan, dzenli ve dengeli bir ekilde kurulmu bir sistem olarak grr ve bu nedenle bir uzlama (konsenss) teorisi olarak adlandrlr. Bu sistem, bir araya geldiklerinde bir btn meydana getiren, birbirine baml, birbiriyle ilikili ve sistemin btnlemesine katkda bulunan bir dizi paradan oluur. Bu yaklama gre sistemi oluturan paralarn tm btnn sorunsuz bir ekilde ilemesi iin eitli ilevleri grmektedirler. Bu nedenle bu paralar toplumun srekliliine yapt katk, grd ilev asndan analiz edilmelidir. Toplumsal sistemi meydana getiren paralar, sistemin ihtiyalarn (ilevsel zorunluluklar) karladklar lde neme sahiptirler. levselci yaklamn dayand temel dnce, toplumsal dzenin paylalan deerler ve uzlama sayesinde kurulduudur. Bireyler toplumsallama srecinde toplumsal normlar, deerleri ve inanlar renerek iselletirirler ve bunlarn gerekli ve doru olduuna inanr-
lar. Sistemlerin amac kendi dengelerini korumaktr, bu nedenle btne ait paralarn ilikilerini, sistemin ileyiine ynelik sistem iinden ve dndan gelecek tehditleri kontrol altnda tutarak kendilerini korurlar. Comte, Spencer, Durkheim, Malinowski ve Radcliffe-Brownun ilevselciliin geliimindeki katklarn deerlendirebilmek. Comte, Spencer ve zellikle Durkheim ilevselciliin temellerini atmlardr. Comte, ilevselci yaklam iin gerekli olan uzlamac bak asn gelitirip toplumlar sosyal sistemler olarak grerek ve toplumlar zerinde almann en uygun yolunun doa bilimlerinin yntemlerini kullanmak olduunu ileri srerek ilevselciliin temellerini atmtr. Spencer da Comteun dncelerini gelitirmi, toplumlarla biyolojik organizmalar arasndaki benzerlikleri vurgulayarak toplumlarn birer sistem olarak ele alnmas ve kendilerini oluturan aile, politika, din ve eitim gibi paralar ve bu paralar arasndaki karlkl ilikiler asndan analiz edilmeleri gerektiini savunmutur. Durkheim, toplumlar karlkl iliki iindeki sosyal gelerden oluan sistemler ve ahlaki varlklar olarak grmtr. Toplumsal olgularn da toplumsal olgularn ilevlerinin de ahlaki olduunu ve toplumsal ilevlerin btn toplumun kolektif vicdann somutlatrdn, toplumsal dayanmay, istikrar ve dengeyi saladn savunmu, bu nedenle sosyolojik ynteminde nedensel zmlemenin yan sra ilevsel zmlemenin de gerekliliini vurgulamtr. Malinowski ve Radcliffe-Brown, toplumun her parasnn belirli ilevleri yerine getirdiini, toplumsal sistemin ilevsel bir btn olduunu ve bu btnn paralarnn asgari bir uyum iinde, kalc atmalar yaratmadan, ilediklerini savunmulardr. Parsonsn kalp deikenler emasn aklayabilmek. Parsons, klasik sosyolojideki ikili toplum tiplemesinden esinlenerek gelitirdii kalp deikenler kavram ile iki toplum tipi arasndaki ayrm be boyutta deerlendirmeye alr. Kalp deikenler emas, bireylerin belirli durumlarda seecek-
A M A
A M A
26
leri norm ve deerlerden oluan ve toplum tipini belirlemeye yarayan bir emadr. Modern toplumun yapsal zelliklerini tamayan kk topluluklarn temel deer sistemi A tipi kalp deikenlerle, endstrilemi ve brokratiklemi modern toplumlarn temel deer sistemi ise B tipi kalp deikenlerle nitelendirilir ve toplumsal deime A tipi kalp deikenlerden B tipi kalp deikenlere doru gerekleir. A tipi kalp deikenler nitelik, yaygnlk, zgllk, duygusallk ve kolektif ynelimdir. B tipi kalp deikenler ise performans, belirlilik, evrensellik, duygusal yanszlk ve bireysel ynelimdir. Parsonsa gre bu kalp deikenler bir toplumdaki rol beklentilerinin ne olduunu ve yelerin ounun rollerini hangi yne doru setiklerini gstererek bir btn olarak sosyal sistemin doas hakknda bilgi salar. Parsonsa gre ilevsel zorunluluklarn neler olduunu aklayabilmek. Parsonsa gre her canl sistemin yaayabilmesi, hayatta kalabilmesi iin karlanmas gereken drt ilevsel zorunluluk vardr. Bunlar; (A) uyum (adaptasyon), (G) amaca ulama, (I) btnleme, ve (L) gizil kalp koruma eklinde sralanr. Uyum (adaptasyon), sistemin evresi ile olan ilikilerinin dzenlenmesi, sistemin kendi evresini kullanarak ihtiyalarn karlayabilmesi ve bu kaynaklarn sistem iinde datlmas ilevidir. Amaca ulama, sistemin evresiyle kurduu iliki sayesinde belirli hedeflere ve amalara ulamasn salayacak kaynaklarn harekete geirilmesi ve bu amalar iinde ncelikli olanlarn belirlenmesi ilevidir. Btnleme, sistemin kendisini oluturan btn paralarnn etkin bir ekilde ileyebilecek ekilde bir arada tutulmas ve paralar arasndaki karlkl ilikilerin dzenlenmesi ilevidir. Gizil kalp koruma ise belirli bir dzene ve norma gre sistem ierisindeki eylemin devamllnn ve dzenliliinin salanmas ilevidir. Bu ilevsel zorunluluklar sistemin kendi gereksinimleri ile ilgili ise isel, evreyle olan ilikisindeki gereksinimleriyle ilgiliyse dsal olarak adlandrlrlar. Ayrca bir amaca ulamakla ilgiliyse amasal, bu amaca ulamak iin gerekli olan aralarla ilgiliyse arasal olarak adlandrlrlar. AGIL adyla da anlan bu drt ilevsel zorunluluk, biyolojik, toplumsal veya psikolojik, btn sistemlerde grlr.
A M A
A M A
Parsonsa gre toplumsal deimenin nasl gerekletiini zetleyebilmek. Parsonsa gre sosyal sistemlerde yeni bir dengenin kurulmasn gerektiren, dier bir deyile toplumsal deimeye neden olan temel faktrler; (i) g, farkl toplumsal gruplarla yaplan evlilikler, doum ve lmler ya da retimin artmas gibi nedenlerle demografik yapnn deimesi, (ii) fiziksel kaynaklarn tkenmesi gibi fiziki evrede yaanan deiimler, (iii) bilimsel ve teknolojik gelimeler ve (iv) yeni ideolojiler nedeniyle kltrel rntnn deimesidir (Chaudhry ve Venugopal, 2004: 36). Parsonsa gre toplumsal deime, aktrlerin iselletirecei deerlerin deimesidir. Bu deime, evrimsel ya da devrimsel ekilde gerekleebilir. Evrimsel deime yava ve srekli bir deimedir ve kltrel deerlerin rasyonelletirme ve gelenekselletirme srelerinden geerek deer ve inanlar deitirmeleriyle gerekleir. Devrimsel deime sistemin dengesindeki ani bir deiim gibi devrimsel hareketlerle gerekleir.
27
Kendimizi Snayalm
1. levselcilik ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Klasik sosyolojideki Pozitivist gelenee bir eletiri olarak domutur. b. nsan eyleminin toplumsal yaplardan etkilenmeden zgr irade dorultusunda gerekletiini savunur. c. 1970 sonrasnda sosyolojideki en baskn yaklam haline gelmitir. d. Toplumu bir konsenss olarak grr. e. atma kavramna yaklam asndan Marksizme benzer. 2. Aadakilerden hangisi ilevselciliin temel kavramlarndan biri deildir? a. Denge b. Sistem c. lev d. Konsenss e. atma 3. Aadakilerden hangisi ilevselci analizin varsaymlarndan biri deildir? a. Toplum; bir araya geldiklerinde bir btn meydana getiren, birbiriyle ilikili bir dizi paradan oluur. b. Toplumun paralar toplumun btnlemesine ve istikrarna katkda bulunurlar. c. Toplumun her paras sistem iin yerine getirdii ilev asndan incelenmelidir. d. Btn sistemler gibi toplumlar da ibirlii ve dzen sayesinde varlklarn srdrrler. e. Sistemlerin paralar uyum iindedir, eer paralardan biri uyumu bozarak dierleriyle atrsa dier paralarn etkilenmemesi iin atan para sistem dna atlr. 4. Nedensel ve ilevsel analiz arasnda ak bir ayrm yaparak her toplumsal olgunun sahip olduu ilevin ayr ayr incelenmesi gerektiini savunan ilk sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Parsons b. Malinowski c. Durkheim d. Spencer e. Radcliffe-Brown 5. Aadakilerden hangisi Parsonsn belirledii ilevsel zorunluluklardan biri deildir? a. Uyum b. Amaca ulama c. Btnleme d. Dalma e. Gizil kalp koruma 6. Aadaki seeneklerden hangisinde ilevsel zorunluluk ile bu ilevi yerine getiren eylem sistemi doru bir ekilde eletirilmitir? a. Btnleme- Kltrel sistem b. Uyum- Sosyal sistem c. Amaca ulama- Sosyal sistem d. Dalma- Davransal organizma e. Gizil kalp koruma- Kltrel sistem 7. Aadakilerden hangisi Parsonsa gre B tipi kalp deikenlerden biridir? a. Nitelik b. Yaygnlk c. Evrensellik d. Duygusallk e. Kolektif ynelim 8. Parsonsa gre sosyal sistemlerin istikrarn ve toplumsal dzeni salayan ncelikli faktr aadakilerden hangisidir? a. Toplumsal kontrol mekanizmalar b. levsel zorunluluklara uyulmasnn salanmas c. Bireylerin toplumsal norm ve deerleri iselletirmeleri d. Bireylerin kendi kiisel ihtiyalarn karlama gdleri e. Toplumsal deerlerin rasyonellemesi ve geleneklemesi 9. Bir toplumsal olgu ya da eylemin, sonular itibaryla toplumsal istikrar ve btnln korunmasna yapt katk asndan deerlendirilmesine ne ad verilir? a. Sistem analizi b. Sistemsel aklama c. Denge d. levsel zorunluluklar e. levsel aklama 10. Genel Sistem Teorisine gre sistemlerle ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. Sistemlerin paralar canszdr. b. Sistemlerin paralarnn nitelii ne olursa olsun bu paralar arasndaki iliki soyut bir ilikidir. c. Sistemlerin paralar her zaman birbirine bal olmak zorunda deildir. d. Sistemlerin paralar arasnda fiziksel bir iliki sz konusu olabilir. e. Paralar sadece kendi evreleriyle ilikiye giren sistemler ak sistemlerdir.
28
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. e 3. e Yantnz yanl ise, levselci (Fonksiyonalist) Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa levselci (Fonksiyonalist) Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Yapsal levselci Yaklamn Genel zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Durkheim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Parsonsn Sistem Anlay konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, levsel Zorunluluklar ve Sistemlerin levleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kalp Deikenler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Toplumsal Deime konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, levselciliin Genel zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Genel Sistem Teorisi ve Sistem Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 levselcilik, bireylerle ve bireylerin belirli davranlara atfettikleri anlam ve yorumlarla fazla ilgilenmez, nk toplumu karlkl ilevler erevesinde birbirine baml toplumsal yaplar olarak grr. Bu yaklama gre bireyler de toplumda nceden belirlenmi ve yaplam davran kalplarn sosyalleme srecinde renerek hareket eder, toplumsallama srecinde toplumun genel norm ve deerlerini byk lde iselletirmi olduklar iin toplumsal beklentiler erevesinde davranmann doru olduuna inanrlar. Bu nedenle bireylerin bak as, davran seenekleri, potansiyelleri toplumun deerleriyle snrlanr. Sra Sizde 3 levselcilie gre toplumun btn paralarnn belirli ihtiyalar ve ilevleri vardr ve bu paralar karlkl olarak birbirlerine bamldrlar. rnein i kurumu toplumda refah yaratma amacn tar ve bu amaca ynelik olarak insanlarn (igcnn) belirli bir eitim almasna ihtiya duyar. htiya duyulan ynde eitilmi bir igc olmazsa i kurumu dzgn ileyemez, ilevini yerine getiremez. Bir rnek vermek gerekirse gnmzde Trkiyede bir yandan birok i iin gerekli vasflara sahip eleman bulunamamakta, dier yandan ok sayda vasfsz insan isizlik sorunuyla kar karya kalmaktadr. Sra Sizde 4 Sosyal sistemin tek bana bir sistem olmaktan ok, birlikte ileyen bir dizi sistemden olutuu ileri srlmektedir. Devletler aras jeopolitik sistemler ve alar, kresel kapitalizmin ekonomik sistemi, her devletin iinde kendi siyasi, kltrel ve rgtsel sistemleri gibi eitli sistemler ayn anda ilemektedir. Mikro dzeyde her sistem kendi iinde iler, makro dzeyde ise eitli sistemler birbirleriyle etkileim iine girerler. Sistem, analitik bir aygttr, yani dnyadaki btn muhtemel sistemleri grebilmemizi, fark edebilmemizi salayan bir varlklar ve balantlar btndr (Collins, 1988: 46).
4. c 5. d 6. e
7. c 8. c 9. e
10. d
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bir rnek vermek gerekirse, modern toplumda aile, eitim ve ekonomi kurumlar arasndaki ilikiyi dnelim. Aile, toplumun yeni bireylerinin retilmesinden, baka bir adan bakldnda ekonominin ihtiya duyduu igcnn retilmesinden sorumludur. Aile tarafndan retilen bireylerin i gcnn istedii zelliklere sahip olmalarn salayan da eitim kurumudur. Ancak bu kurumlar arasndaki bu iliki btn toplumlarda, mevcut deildir. rnein gnmz toplumlarndaki gibi ok sayda meslein olmad geleneksel toplumlarda bireyler evlerinde ve aileleri ile birlikte retim yaptklar iin eitim ailenin ilevlerinden biridir. Bu nedenle geleneksel toplumlarda ekonomi ve eitim kurumlar arasndaki ilikinin gnmzde olduundan daha zayf ve dzensiz olduu sylenebilir.
29
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde 5 rnein toplumun normlarna uyulmas amatr, nk toplumun dzeni ve devamll bu sayede gerekleecektir. Bunun salanmas iin de bu normlarn neler olduunun bireylere retilmesi gerekmektedir, bu normlarn bireylere retilmesi aratr. Gizil kalp korum,a (L) hcresinde bulunan aile, eitim gibi kurumlar toplumsallamay saladklar, yani bireylerin toplumun norm ve deerlerini renip iselletirmelerini saladklar iin aratrlar. Btnleme, (I) hcresinde bulunan hukuk ise yaptrmlar kullanarak bireylerin toplumun normlarna uymalarn salamaktadr. Bu nedenle amatr. Chaudhry, M. ve C.N. Venugopal (2004). Parsons and Merton. inde: S.C. Dube (editr) Sociological Thought. Block 7.Indira Gandhi National Open University School of Social Sciences (http://www.ignou.ac.in/edusat/BDP/ESO13/pdf/E SOB7U27.pdf;http://www.ignou.ac.in/edusat/BDP/ ESO13/pdf/ESOB7U28.pdf. 15.01.2010). Collins, Randall (1988). Theoretical Sociology. Harcourt Brace Jovanovich Publishers. Cuff, E.C.; Payne G.C.E; Francis, D.W.; Hustler, D.E. ve Sharrock, W.W. (1989). Perspectives in Sociology. Londra: Unwin Hyman. kinci Bask. Haralambos, Michael ve Martin Holborn. (1995). Sociology: Themes and Perspectives. London: Collins Educational. Drdnc Bask. Jary, David ve Jary, Julia (1991). Collins Dictionary of Sociology. Glasgow: Harper Collins. Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Parsons, T. (1970). Social STructure and Personality, New York: Free Press. Parsons, T. (1971). The System of Modern Societies, Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. Poloma, Margaret. (1993). ada Sosyoloji Kuramlar. eviren: Hayriye Erba. Ankara: Gndoan Yaynlar. Ritzer, George. (2008). Sociological Theory. Boston: McGraw-Hill. Swingewood, Alan (1998). Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi. eviren: Osman Aknhay. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
2
Amalarmz
Robert Merton Ak lev Gizil lev Net Denge
Bu niteyi tamamladktan sonra; Robert Mertonun ilevselcilie yapt katklar zetleyebilecek, Ak ilev ve gizil ilev kavramlarn aklayabilecek, Robert Mertonun anomi kavramn ele aln deerlendirebilecek, Kingsley davis, Wilbert Moore, Kai T. Erikson ve Neil Smelserin ilevselcilie katklarn deerlendirebilecek, Niklas Luhmann ve Jeffrey C. Alexandern yeni ilevselcilie katklarn deerlendirebilecek, levselcilie getirilen balca eletirileri zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
K. Davis ve W. Moore Niklas Luhmann Kai T. Erikson Neil Smelser
indekiler
ROBERT MERTONIN LEVSELCLE KATKILARI LEVSELCLE KATKIDA BULUNAN DER DNRLER YEN LEVSELCLK (NEOFONKSYONALZM) LEVSELCLE GETRLEN BALICA ELETRLER
levselcilik-II: Parsons Sonras levselcilikte Gelimeler
levselcilik-II: Parsons Sonras levselcilikte Gelimeler

ROBERT MERTONIN LEVSELCLE KATKILARI
A M A
Robert Mertonun ilevselcilie yapt katklar zetleyebilmek.
Resim 2.1 Robert K. Merton 1910-2003 Robert K. Merton, 1910 ylnda ABDde (Philadelphia) Dou Avrupadan gelen gmen bir ailenin olu olarak dnyaya gelmitir. Olduka yoksul bir ailede byyen Merton, burs kazanarak Temple niversitesinde eitim alm, Harvard niversitesinde Parsons ve Sorokinin rencisi olmutur. Harvard ve Tulane niversitelerinde ders vermi, 1941 ylnda Columbia niversitesine gemi ve 1979da emekli olana dek bu niversitede ders vermeye devam etmitir. Yapsalcla yapt katklarn yan sra, daha sonra bilgi sosyolojisi alanna dnen bilim sosyolojisinin kurucusu olarak kabul edilmektedir (Slattery, 1991: 201). Merton, 2003 ylnda New Yorkta hayata veda etmitir.
Parsonsn rencisi olan Robert Merton yapsal ilevselciliin en nemli kuramclardan biri olarak kabul edilir. Merton yapsalcln baz ynlerini eletirmekle birlikte bu yaklama nemli katklar da salamtr.
Mertonn levselcilik Anlay

Merton, ilevsel analizde Malinowski ve Radcliffe-Brown gibi antropologlar tarafndan gelitirilen temel varsaym eletirmitir. Bu varsaymlardan ilki (i), toplumun ilevsel birliidir. Bu varsaym standartlam btn sosyal ve kltrel inan ve uygulamalarn toplum iindeki bireyler iin olduu kadar bir btn olarak toplum iin de ilevsel olduu varsaymdr. Bu varsaym sosyal sistemin eitli para-
32
SIRA SZDE
DNELM S O R U
larnn yksek derecede btnlemi olmas gerektiini ima etmektedir. Buna karlk Merton bu varsaymn ancak homojen olan kk, ilkel toplumlarda doru olabileceini, ama daha byk ve karmak toplumlara genellenemeyeceini savunmutur (Ritzer, 2008: 251). Merton, belirli bir genin ilevsel olduunu ileri srerken kimin iin ilevsel olduunun da aka belirtilmesi gerektiini savunmaktadr. Nitekim Merton bir genin sadece belirli bir kurum ya da grup iin SIRA SZDE ilevsel olabileceine dikkat ekmektedir. rnein ataerkil erkekler iin ilevsel olabilir, ama kadnlar iin ayn ileve sahip olmayacaktr; bir baka rnek vermek gerekirse dinsel ve ayinsel etkinliklerin toplumun yeleri arasnda dayaD N Einanlarn LM nmay salad iin ilevsel olduunu sylediimizde, bu aklama dinsel farkllklar nedeniyle atmalar yaayan, hatta blnen toplumlar asndan yetersiz kaS O R U lacaktr (Cuff vd., 1989 54).
D K K Aolgunun T Merton, bir sosyal dier sosyal olgular iin olumsuz olan ilevler de tayabileceine dikkat ekmitir. Yaplar ve kurumlar sosyal sistemin dier paralarnn korunmasna katkda bulunabildikleri gibi onlar iin olumsuz olan sonular da yaratabilirler. MerSIRA SZDE ton bu durumu ifade etmek iin disfonksiyon (bozuk ilev) kavramn kullanmaktadr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Merton, ilevsel birlik,
evrensel ilevselcilik ve ilevsel zorunluluk varsaymlarna kar km, bunlarn yerine K T A P yeni fikirler ileri srm, bylece ilevselcilii bu snrllklardan kurtararak Tglendirmitir. ELEVZYON
NTERNET
AMALARIMIZ Mertonn kar kt ikinci varsaym (ii), evrensel ilevselciliktir. Bu varsaym, standartlam toplumsal ve kltrel biimlerin ve yaplarn tamamnn olumlu ilevleri olduu varsaymdr. Merton btn gelerin zorunlu olarak olumlu ileve saK grne T A P hip olacaklar katlmaz, nk eer baz geler toplumun btn iin deil, daha kk birimler iin ilevselse, o halde dier baz birimler asndan da ilevsel olmamalar gerekir. Btn yaplarn, geleneklerin, dnce ve inanlarn T E L E V yoktur, ZYON olumlu ilevleri baz geler sistemin istikrar ve devamna katkda bulunmayp, istikrarszlamasna ve bozulmasna neden olabilirler. Bu adan Merton, baz gelerin disfonksiyonel (bozuk ilevsel) olabileceini, yani sistemin belirli paralar asndan olumsuz sonular dourabileceini belirtmektedir. Merton, baz NTERNET gelerin de ntr olabileceini, yani sistemin dier paralar asndan herhangi bir ilevsel sonuca sahip olmayabileceini de belirtmektedir. levsiz olma (nonfunctional), mevcut sistemle ilikisiz olan sonular ifade etmektedir. rnein tarihsel olarak nceki dnemlerde sistem iin olumlu ya da olumsuz bir ileve sahip olan yap veya kurumlar artk bu ileve sahip olmayabilirler. Mertona gre sosyologlarn yapmas gereken, genin ilevsel olup olmadn sylemeden nce olumlu ilevlerle bozuk ilevleri dengelemek ve kimin iin ilevsel olduunu dikkatli bir ekilde belirlemektir (Ritzer, 2008: 251; Cuff vd., 1989 54). Merton, bir yapnn sistemin, btn asndan bozuk ileve sahip (disfonksiyonel) olduu halde var olmaya devam edebileceini belirtmitir. Bunun nedeni, bir olgunun, toplumun btn iin bozuk ileve sahip olduu halde belirli gruplar iin ilevsel olmaya devam etmesidir. rnein kadnlara kar ayrmclk toplumun btn asndan bozuk ileve sahip olmakla birlikte, erkekler iin ilevseldir (Ritzer, 2008: 256). Mertonn kar kt nc varsaym (iii) ilevsel zorunluluktur. Bu varsaym, toplumun btn standartlam paralarnn olumlu ilevlere sahip olmalarnn yan sra ilemekte olan btnn zorunlu, vazgeilmez paralar olduunu iddia etmektedir. Dier bir deile bu varsaym, btn yaplarn ve ilevlerin toplum iin zorunlu olduunu, dier bir deyile toplumda u anda mevcut olan yap ve ilevler kadar iyi ileyebilecek baka alternatif yap ya da ilev olamayaca varsaymdr. Buna karlk Merton toplumdaki yap ve ilevlere alternatif olabilecek olan eitli yap ve ilevler olduunu dnmektedir (Ritzer, 2008: 254). rne-
2. nite - levselcilik-II: Parsons Sonras levselcilikte Gelimeler
33
in bir toplumun, yiyecek ve dier kt kaynaklarn retimi ve datm gibi ilevsel gereklilikleri karlamak iin dzenlemeler yapmas gerekir. Ancak bu dzenlemeleri yapmann ok eitli yollar vardr, mesela kendine yeterli retim yapan tarm topluluklar, avclk ekonomileri, klelie dayal ekonomiler, kapitalist ya da sosyalist ekonomiler gibi ok eitli dzenlemeler yaplabilir (Cuff vd., 1989:54). Benzer ekilde rnein btn toplumlarda, nfusun devamn ve ocuklarn birincil toplumsallamalarn salamak iin dzenlemeler yaplmas gerekir, ama bu dzenlemeler ok farkl ekillerde yaplabilir. Bu durum, farkl toplumlardaki farkl aile yaplarnda grlr, baz toplumlarda ocuklar biyolojik ebeveynleriyle birlikte yaayarak, baz toplumlarda ise ocuklara bakmaktan sorumlu olan kiilerle ya da kurumlarda yaayarak toplumsallarlar. Merton, bir toplumda belirli bir etkinlie bakarak bunun o toplumdaki ilevsel bir gereklilii karlad iin zorunlu ve vazgeilmez bir etkinlik olduunu sylemenin anlamsz olduunu vurgular; nk bu rnekten de grlebilecei gibi ayn ilevi yerine getirecek baka alternatif sosyal biimler ve uygulamalar olabilir. Bu nedenle her sosyal uygulamann ilevsel alternatiflerinin de olabileceinin farknda olmamz gerekir (Cuff vd., 1989: 54). Baka bir deyile Mertona gre, nasl ayn birim ok eitli ilevlere sahipse, ayn ekilde ayn ilev de alternatif birimler tarafndan deiik biimlerde yerine getirilebilir. (Swingewood, 1998: 282). Sosyal sistemin ileyii asndan btn yaplarn zorunlu, vazgeilmez olmadn ileri srerek Merton, ilevselci yaklamn zayflklarndan birini amasna yardm etmitir. Baz yaplarn vazgeilebilir nitelikte olmas, anlaml sosyal deimenin yolunu aar. rnein yukarda bahsettiimiz rnekte ayrmcln ortadan kaldrlmas durumunda toplum yok olmaz, hatta daha iyi bir duruma gelebilir.
Bilim Sosyolojisi
Mertonun sosyolojiye yapt en nemli katklardan birinin yapsal ilevselci yaklama katt kavramlar, dierinin de bilgi ve bilim sosyolojisi alanndaki almalar olduu sylenebilir. Mertonun bilim sosyolojisi ile ilgili dncelerinin temelinde, bilimsel topluluun ve bu topluluun ileyiinin sosyolojik analizi ve doa bilimciler de dahil olmak zere bilimsel topluluun yelerinin toplumsal glerden bamsz ve onlara kar kaytsz olmadn gsterme abas yer alr (Slattery, 2010:162-3). Merton, bilimsel topluluklarn, toplumsal glerden ve toplumun maddi ve kltrel desteinden bamsz olmadn gstermeye alr. Modern bilimin ilevselci analizini yapan Merton, modern bilime Sanayi Devrimine dek toplumsal ve ekonomik adan ihtiya duyulmadn, bu nedenle modern bilimin on yedinci yzyla kadar gelimediini vurgular. Dier bir deyile modern bilim, herhangi bir toplumsal ileve sahip olmad dnemde gelimemi, ancak bir ileve sahip olduunda gelimitir, bu ilev de kapitalist toplumun endstriyel ihtiyalarn karlamaktr. Bilim ancak iinde bulunduu dnemin konsess tarafndan desteklendiinde geliebilir, eer bu konsensse, toplumun kabul edilmi temel deerlerine ynelik bir tehdit oluturursa bilim de tehdit edilebilir ve siyasal otoritelerin kontrol ve basks altnda tutulabilir (Slattery, 2010:163-4). Merton bilimin, iinde bulunduu koullarla iliki iinde nasl gelitiini gsterdikten sonra bilimsel topluluun i ileyiini, hayat felsefesinin ilkelerini ve motivasyonunun ne olduunu incelemitir. En az dier mesleklerde alan insanlar kadar hrsl olduklar halde bilim insanlarnn nasl olup da bu kadar nesnel ve tarafsz bilgi retebildikleri ve elde ettikleri bilgiyi nasl olup paylaabildikleri sorusuMerton, bilim sosyolojisinin temellerini atan sosyologdur.
Mertona gre modern bilimin ilevi, kapitalist toplumun endstriyel ihtiyalarn karlamaktr, bu nedenle modern bilim toplumsal konsenss tarafndan desteklendii 17. Yzyla kadar gelimemitir.
34
nu soran Merton bu sorunun yantnn bilimcilik mesleindeki normlar, yani bilimsel normlarda yattn dnmektedir (Bruce ve Yearley, 2010:270). Bu nedenle bilimsel kariyerin normlar, bilim insanlarnn tabi olduu deer ve ilkeler zerinde durmu, bilim insanlarnn temel bilimsel deerlere bal olduklar iin bamsz bir topluluk haline geldiini savunmutur. Bu bilimsel deerler evrensellik, paylamclk, tarafszlk ve yntemli pheciliktir. Evrensellik, bilginin de bilim insanlarnn da znellikten uzak ltlere gre deerlendirilmesidir. Paylamclk, bilimsel bilginin hibir bilim insannn tekelinde veya mlkiyetinde olamayacan, bilimsel bilginin ortak olarak sahip olunan bir bilgi olduunu ve bu bilginin gizlenmemesi gerektiini ifade eder. Tarafszlk, bilim insanlarnn almalarnda nesnel ve tarafsz olmalar, hile ya da abart gibi yollara bavurarak toplumun bilimsel bilgiye gvenini zedelememeleri gerektiini ifade eder. Yntemli phecilik ise gerek dnyada hibir eyin bilimsel incelemenin konusu dnda kalamayaca, her eye bilimsel phe ile yaklalabilecei dncesidir (Slattery, 2010:162-3). Hem bilimsel deer sisteminin, bilimsel konsenssn, hem de toplumsal konsenssn temelini oluturan bu deerler yannda bilim insanlarn birbirine balayan drt temel ilke vardr. Bunlar; (i) dnyadaki btn bilim insanlarnn birlii, (ii) gen rencilerin bilimsel topluluk iinde sosyallemesi, (iii) bilimsel aratrmalara kamu destei salama ve (iv) aratrlp snanm bilgiler sunarak bilimsel aratrma rnlerine inan ve gven salamadr. Merton, bu deer ve ilkelere ballk temelinde bir topluluk olan bilimsel topluluun yelerinin dier mesleklerin aksine parayla ya da maddi dllerle motive olmadn savunur. Bilim insanlarn motive eden ey bilimsel topluluk tarafndan takdir grme, akademik dller ve mesleki atamalar almadr. Bu deer ve ilkeleri tehdit eden bilim insanlar ise bilimsel topluluk tarafndan protesto edilir (Slattery, 2010:164-5). Bylece Merton bilimin ilevsel sorumluluklarn, dier bir deyile bilimsel deerleri toplumla ve bilimsel topluluun i ileyiiyle ilikilendirerek bilimin ilevselci bir analizini yapar (Slattery, 2010:165-6). Merton bilimsel topluluu dnyevi, maddi dller ve kiisel kazanlarla lekelenmemi, nesnel, tarafsz ve kamu destei alacak derecede gvenilir bir topluluk olarak betimler. Ancak bu bilimsel topluluk anlay eitli alardan eletirilmitir. Mertonn iddia ettii gibi modern bilim insanlarnn tmnn kurumsal normlara uymad, baz bilim insanlarnn tarafl olduu, elde ettikleri bilgileri sakladklar iddia edilmitir. Bunun yannda bilimin artk bir endstri haline geldii, bilimsel bilgi reten projelerin hkmetler, zel irketler veya askeri otoriteler tarafndan desteklenip ynetildii, modern bilimin artk kamu karndan ok kapitalist ya da asker gcn karlarn gzettii ileri srlm ve bu eletirileri destekleyen eitli aratrmalar yaplmtr. Ayrca Mertonn, bilimsel topluluk analizinde sadece bilimsel topluluu etkileyen faktrlere odakland, bilimsel bilgiyi gerek ve nesnel kabul edip greliliini grmezden geldii ve bu bilgiyi etkileyen toplumsal faktrleri gz ard ettii ileri srlmtr. Bu eletiriler erevesinde Mertonn bilimsel topluluk modeli, genel olarak ok idealist, muhafazakar ve dar kapsaml bir yapya sahip olmakla, kapitalist toplumlarda bilimin kra ynelik olduunu ve eitsiz snf yapsn ve hakim kapitalist ideolojiyi pekitirdiini gremeyen bir model olmakla eletirilmitir (Slattery, 2010:167-8). Bu eletirilere ramen Merton sosyolojinin bir alt dal olarak bilim sosyolojinin kurulmasn salamtr.
SIRA SZDE
SIRA Bilimsel bilgi ile SZDE onu reten bilimcilerin oluturduu bilimsel topluluk arasndaki ilikiye odaklanan en temel alma hangisidir? Aratrnz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
35
Orta Boy Kuramlar

Parsons ve Merton arasndaki en nemli farklardan biri, Parsons geni apl, byk bir teori yaratmaya alrken Mertonn daha snrl, orta boy teorilerden yana olmasdr (Ritzer, 2008: 251). Merton, bir tarafta Parsonsn byk boy soyut teorisi, te tarafta modern Amerikan sosyolojisinde yaygn olarak grlen kk lekli ampirik almalar arasnda kpr kurmaya alm, bu dorultuda orta boy kuramlarn gelitirilmesinin nemini vurgulamtr. Orta boy kuramlar, toplumsal davran, toplumsal rgtlenmeyi ve toplumsal deimeyi tmden aklamay amalayan byk boy teoriye karn kk ama gerekli hipotezlere odaklanan teoriler olarak tanmlanmaktadr. Merton, birok olguyu birden aklamaya alan genel teorilerle kyaslandnda orta boy kuramlarn ampirik snamalarn yaplabilmesine daha uygun olduunu dnmektedir. Sosyoloji alannda birok ampirik alma yapldn ama bu almalarn genel ve byk lekli teorilerde bir araya getirilemediini, bu nedenle de birbirinden kopuk almalar olarak kaldklarn gzlemleyen Mertona gre bu ampirik almalar kapsayacak, onlar teorik bir zeminde birletirecek orta boy kuramlara ihtiya vardr (Jary ve Jary, 1991:658). Baka bir deyile Merton Parsonsn kulland gibi geni kapsaml teorik emalarn sosyolojik aratrmalar asndan faydal olmayacan dnmtr. Merton, sosyolojinin doa bilimleri kadar eski olmadna dikkat eker, bu nedenle byk teoriler yerine ncelikle belirli durumlara zg test edilebilir nermeler zerinde allmas gerektiini dnr. Merton, ilevselciliin kar kt varsaymnn soyut, teorik sistemlere dayal, ampirik kanttan yoksun nermeler olduunu ve sosyologlarn grevinin bunlarn her birini ampirik olarak test etmek olduunu savunur, nk ona gre teori ve aratrmay birletirecek olan ilevsel analizdir ve ilevsel analizi gelitirebilmek iin de teorik nermeler gelitirilmesi deil, ampirik snamalarn yaplmas gerekmektedir (Ritzer, 2008: 254). Mertona gre doa bilimlerinde olduu gibi daha genel dzeydeki bir teoriye doru ilerlemek, ancak bu gibi ampirik almalar sonucunda elde edilecek bulgular bir araya getirildiinde mmkn olacaktr. Baka bir deyile Merton byk kuramlar yerine orta boy kuramlarla ilgilenmekte, Parsonsn yaratmaya alt byk teorik emann, sosyolojik aratrmalarn pratik sorunlar asndan pek faydal olmadn dnmektedir (Cuff vd., 1989:52).
Merton, orta boy kuramlarn nemini vurgulayarak bir tarafta Parsonsn byk boy soyut teorisi, te tarafta modern Amerikan sosyolojisini karakterize eden kk lekli ampirik almalar arasnda kpr kurmaya almtr. Orta boy kuramlar, Parsonsn byk kuram gibi birok toplumsal olguyu birden aklamaya almayan, daha dar kapsaml ve daha az soyut kuramlar olarak tanmlanabilir.
Ak lev, Gizil lev ve Net Denge

A M A
Ak ilev ve gizil ilev kavramlarn aklayabilmek.
Merton, bir sosyal olgunun olumlu ilevlerinin mi bozuk ilevlerinin mi daha ar bast sorusunu yantlayabilmek iin net denge kavramn gelitirmitir. Bununla birlikte, hangisinin ar bastna karar vermek ounlukla imknszdr nk konular son derece karmaktr ve znel yarglara dayanr. Bu gibi sorunlar amak iin Merton ilevsel analizin farkl dzeylerde yaplmas gerektiini ileri srmtr. levselciler genel olarak, bir btn olarak toplumun analizini yapmlardr. Buna karlk Merton ilevsel analizin bir rgt, kurum ya da grup dzeyinde yaplabileceini vurgulamaktadr (Ritzer, 2008: 255).
36
RNEK: Merton net denge kavramn aklamak amacyla klelik olgusunun ilevlerini inceler. ABDde 17. yzyln ikinci yarsna dek gcn koruyan ve zellikle gney eyaletlerde Afrika kkenli insanlarn kle olarak kullanld klelik kurumu, gney eyaletlerinde yaayan beyaz kle sahipleri iin ucuz emek salad, pamuk ekonomisini destekledii ve sosyal stat kayna olduu iin baz olumlu ilevlere sahiptir. Buna karlk gney eyaletlerinin tarm ekonomisine baml kalmasna yol aarak bu blgelerde endstrilemenin daha ge gelimesine ve gney eyaletlerinin endstriyel ilerleme asndan kuzey eyaletlerinin gerisinde kalmasna neden olmutur. Bu durumda kleliin toplumun btn asndan olumlu ilevlerinin mi, bozuk ilevlerinin mi daha ar bastn hesaplamak olduka zordur. Mertona gre kleliin siyah aileler, beyaz aileler, siyah siyasi gruplar ya da beyaz siyasi gruplar asndan ilevlerini ve bozuk ilevlerini incelemek ve bylece ilevsel analizi farkl dzeylerde yapmak gerekir. Net denge asndan bakldnda kleliin, baz gruplar iin ilevsel, baz baka gruplar iin ise daha ok bozuk ileve sahip olan bir olgu olduu sylenebilir (Ritzer, 2008:254-5). Merton ayrca, ilevsel analize byk katklar olan ak ilev ve gizil ilev kavramlarn gelitirmi ve bu ilevleri birbirinden ayrmamz gerektiini vurgulamtr. Ak ilevler, toplumsal davrann bilinen, beklenen sonucudur, niyet edilen sonutur. Gizil ilev ise toplumsal davrann bilinmeyen, beklenmeyen sonucudur. Baz eylem, det ya da inanlarn toplumun baz blmleri iin ilevleri olsa da toplumun yeleri bu ilevlerin farknda olmayabilirler. rnein, uzaktan retim sisteminin ak ilevlerinden bazlar rgn eitim sisteminin dnda kalan bireylere eitim salamak ve meslek kazandrmaktr. Ama bu sistemi incelediimizde uzaktan eitim sisteminin e-renme zellikleri sayesinde rencilerin bilgisayar ve internet becerilerini arttrdn grebiliriz. renciler uzaktan eitimin bu ilevinin farknda olmayabilirler. Bu ilev niyet edilmi, kastl bir ilev deildir. Bu durumda rencilerin bilgisayar ve internet becerilerini artrmann, uzaktan retim sisteminin gizil ilevi olduunu syleyebiliriz. Gizil ilevler olumlu ilevler olabildii gibi bozuk ilevler de olabilirler veyahut ilevsiz (nonfunctionel) olabilirler. rnein eitim kurumunun ak ilevi toplumun yeni nesillerine kltr aktarmak ve igc piyasalarnn ihtiya duyduu niteliklere sahip insanlar yetitirmektir. Bu, eitimin planlanm ve beklenen ak ilevidir. Bunun yannda ocuklarn gn boyunca eitim kurumlarnda kalmalar annelerin ocuklara ayrd zamann azalmasn salam ve kadnlarn igcne katlmn artrmtr. Bu da eitim kurumunun bir ilevidir, ancak bu ilev bir gizil ilevdir ve de kadnlar asndan olumlu bir gizli ilev olarak kabul edilebilir. Bunun yannda eitimin kurumsallamas nedeniyle ebeveynlerle ocuklarn birbirleriyle geirdikleri zaman azalmtr, bu da ngrlmeyen bir sonutur, ancak sistem asndan bir ilev tamaz (nonfunctional), fakat aile kurumu iin olumsuz veya bozuk bir gizil ilev olarak kabul edilebilir. Eylemlerin hem kastl (niyetli) hem de kastsz sonular olabilir. Kastl sonularn herkes farkndadr, ancak kastsz sonularn farkna varlmayabilir. Sosyolojik analiz, kastsz sonular ortaya koymaldr. Merton sosyolojinin znn, asl grevinin bu olduunu, yani belirtilmi niyetlerden te gerek sonular grebilmek olduunu vurgulamaktadr (Ritzer, 2008: 255).
SIRA SZDE Sporun ak, gizil ve bozuk ilevlerine birer rnek vermeye alnz.
Ak ilevler, sistemin uyumunu ya da dzenlenmesini kolaylatran, niyetli ve fark edilen sonulardan oluur. Gizil ilevler ise kastl deildir ve fark edilmeyebilirler.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
37
Anomi ve Sapma
A M A
Robert Mertonun anomi kavramn ele aln deerlendirebilmek.

Mertona gre kltrel norm ve hedeflerle bireylerin bu hedeflere ulamas iin toplum tarafndan belirlenen aralar arasnda uurum olduu zaman anomi ortaya kar.
Mertonn tanmna gre kltr belirlenmi bir toplum veya grubun yeleri tarafndan ortak olarak gsterilen davranlar yneten rgtl normatif deerler dizisi, toplumsal yap da Toplum ya da grup yelerinin farkl biimlerde dahil olduu rgtl sosyal ilikiler dizisidir. Kltrel norm ve deerler ile bunlara uymak iin eylemde bulunan grup yelerinin sosyal olarak belirlenmi kapasiteleri arasnda byk bir ayrma meydana geldiinde anomi meydana gelir (Merton 1968:216). Baka bir deyile Mertona gre anomi, kltrel olarak belirlenmi hedefler ile bu hedeflere ulamak iin toplumsal olarak belirlenmi aralar arasnda kopma olmas durumunda ortaya kar. Byle durumlarda bireyler, kltrel hedeflere ulaabilmek iin toplumsal yapnn engellemeye alt baz davran tiplerini gsterebilirler. rnein bizim toplumumuzda aile nemli bir deerdir ve buna bal olarak evlenip aile kurmak nemli bir normdur. Ancak baz kiiler toplumdaki pozisyonlar nedeniyle evlenemeyebilirler, rnein bir erkek ok dk sosyal ve ekonomik statye sahipse, bir ii ya da meslei yoksa toplumun onaylad yollarla evlenmekte zorlanabilir. Eer bu birey evlenmenin gerekli ve doru olduuna inanyor (yani kltrel olarak belirlenmi hedefe yneliyor), ama isiz olduu iin evlenmek istedii kii ya da bu kiinin ailesi bu evlilie kar kt iin evlenemiyorsa (yani toplumsal olarak kabul edilen aralara sahip deilse) anomi meydana gelir. Bu durumda birey sapkn davrana eilim gsterebilir, rnein evlenmek istedii kiiyi zorla karabilir ya da hrszlk yaparak evlenmesinin nndeki maddi engelleri amaya alabilir. Bu rnekte bireyin iinde bulunduu sapma, kltrel deerlerle bu deerlere ulamann toplum tarafndan kabul edilmi aralar arasndaki bir kopukluktan, dier bir deyile toplumun kaSIRA SZDE bul ettii yollar araclyla toplumun nemli grd deerlere ulaamamasndan kaynaklanmaktadr. Ksacas Merton anomiyi sapkn davranla ilikilendirir ve kltr ile yap arasndaki ayrlklarn disfonksiyonel (bozuk ilevsel) D N Ebir L M sonu dourduunu ve bunun da toplumda sapmaya yol atn ileri srer (Ritzer, 2008: 257). Mertonun bu zmlemesi, ilevselciliin su ve sapkn davran aklama S O R U yollarndan biridir. Anomi, toplumsal normlarn kmesi, etkisizlemesi ve bu durumdan karD kaynaklanan KKAT klk ve atma durumunu ifade etmek iin kullanlan bir kavramdr. Durkheim anomiyi uygun normlarn mevcut olmamasndan kaynaklanan bir kuralszlk SIRA durumu olarak tanmSZDE larken Mertonn kuramnda bu kavramn anlam biraz deimektedir. Merton anomiyi, kltrel olarak belirlenmi hedeflerle bunlara ulamak iin toplumsal olarak belirlenmi aralar arasnda bir uurum meydana geldiinde oluan durum olarak tanmlamaktadr. AMALARIMIZ Merton, bireylerin anomi durumunda be farkl ekilde davrandklarn, baka K tipi T Aolduunu P bir deyile anomi durumunda bireyler asndan be adaptasyon belirtmektedir. Bunlar uyum salama, yenilik getirme, kuralclk, vazgeme ve bakaldrmadr.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
38
Tablo 2.1 Kaynak: Swingewood, 1998: 286.
Bireysel Adaptasyon Tipolojisi Adaptasyon Biimi (1) Uyum Salama (2) Yenilik Getirme (3) Kuralc Olma (4) Vazgeme (5) Bakaldrma Kltrel Hedefler Kabul (+) Kabul (+) Ret (-) Ret (-) Kabul/Ret (+/-) Kurumsallam Aralar Kabul (+) Ret (-) Kabul (+) Ret (-) Kabul/Ret (+/-)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
(1) Kltrel hedeflere ve kurumsallam aralara uyum salama biimi, btn toplumlarda en yaygn ekilde grlen adaptasyon biimidir. Birey kltrel hedefleri kabul eder ve bu hedeflere toplumun uygun grd kurumsallam aralarla ulamaya alr. (2) Yenilik getirme tipinde kltrel hedefler benimsenir, ancak bu hedeflere ulamak iin toplum tarafndan meru gsterilen kurumsallam aralar benimsenmez. rnein birey, toplumun maddi zenginlik hedefini kabul edebilir, ama bunun iin yasal snrlar iinde almak eklindeki kurumsallam aralar reddederek bu hedefe ulamak iin mesela rvet vermek, hkmette nfuzunu kullanmak, iileri dk cretle altrmak gibi ahlak d ve meru olmayan yollar kullanr. (3) Kuralc olma tipinde toplumun uygun grd kurumsallam aralar meru olarak kabul edilir ancak bu aralarla toplumun koyduu hedeflere ulamak mmkn grnmyorsa, hedefler deitirilir, daraltlr ve daha kk hedefler belirlenir. rnein, ahlak d ya da yasa d yollara bavurmakszn alan ama bu ekilde zengin olamayacan bilen bir devlet memurunun, hedeflerini klterek SIRA SZDE terk etmesi buna rnek olarak verilebilir. zengin olma hedefini (4) Vazgeme tipinde birey, hem kltrel hedefleri hem de kurumsallam aralar reddeder. Bireyler hedefleri ve aralar norm olarak benimsemi ve iselDNELM letirmi olsalar da kiisel baarszlk durumunda yenilgi hissini azaltmak amacyla bireysel ka yollar kullanabilir, madde bamll ya da serserilik gibi u nokS O R U talarda yaayabilirler (Swingewood, 1998:286). (5) Bakaldrma, bireyin, mevcut kltrel hedefleri de kurumsallam aralar da reddederek yerine yeni hedef ve aralar getirmeye alt adaptasyon tipidir. DKK AT rnein toplumun kltrel hedefi zengin olmak ise birey, sosyal ve politik aktivizm ile zengin olma eklindeki hedefi reddedip onun yerine sosyal adalet ve eitlik heSIRA SZDE defini getirmeye altnda bakaldrma sz konusudur (Swingewood, 1998: 286).
SIRA SZDE AMALARIMIZ
Durkheimn ve Mertonn anomi kavramn ele allar arasnda ne gibi farkllklar vardr? SIRA SZDE AMALARIMIZ Aratrnz.
D M K TN E AL P levselci yaklamla ilgili ayrntl bilgiyi, Margaret Polomann ada Sosyoloji Kuramlar (eviren: Hayriye Erba. Ankara: EOS Yaynevi, 2007) adl kitabndan ve Alan S O R U Swingewoodun Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi (eviren: Osman Aknhay. Ankara: T E L EYaynlar, V Z Y O N 1998) adl kitabndan edinebilirsiniz. Bilim ve Sanat DKKAT
DNELM K T A P S O R U
TELEVZYON
DKKAT
NTER NET SIRA SZDE
SIRA N T E RSZDE NET
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
39
LEVSELCLE KATKIDA BULUNAN DER DNRLER

A M A
Kingsley Davis, Wilbert Moore, Kai T. Erikson ve Neil Smelsern levselcilie katklarn deerlendirebilmek.
Kingsley Davis ve Wilbert Moore

Davis ve Moore, btn toplumlarda var olduu iin toplumsal tabakalamay baz ilevsel gereklilikleri yerine getiren ilevsel bir mekanizma olarak kabul etmi ve ilevselci adan tabakalamay btn toplumsal sistemlerde gerekli klan evrensel gerekliliklerin ne olduunu Kingsley Davis Wilbert E. Moore aklamaya alm1908 - 1997 1914 - 1987 lardr (Haralambos ve Holborn, 1995:26). Davis ve Moorea gre toplumsal tabakalamay gerekli klan ilevsel zorunluluk, toplumda etkili rol tahsisi ve performansdr. Bu zorunluluk toplumdaki btn rollerin bu rollere en uygun kiiler tarafndan doldurulmas, bu kiilerin bu rolleri yerine getirebilmek iin gerekli eitimi almalar ve rollerini drst ve vicdanl bir ekilde yerine getirmeleri olarak tanmlanabilir (Haralambos ve Holborn, 1995:26). Bunun yannda toplumda baz roller ve yerine getirilmesi gereken baz grevler, zellikle de toplumun ynetilmesiyle ilgili grevler toplumun devamll asndan dier rol ve grevlerden daha nemlidir. Davis ve Moore, toplumda yetenek ve becerilerin eit dalmadn, en yetenekli ve becerikli olanlarn toplum asndan en nemli grevleri stlenmelerinin salanmas gerektiini dnrler. Parsons gibi Davis ve Moore da toplumdaki bireylerin belirli pozisyonlara gelmek ve bu poziyonlarn gerekliliklerini yerine getirmek iin motive olmalar gerektiini, bu motivasyonu salamak iin de belirli yapsal dzenlemelere ihtiya duyulduunu savunurlar (Cuff vd., 1989: 62). Yneticiler ve st dzey meslek sahipleri, meslek bilgilerini edinmek ve imdi bulunduklar pozisyona gelmek iin uzun ve zahmetli bir eitim srecinden gemekte, zaman, emek ve para harcamaktadrlar, eer bu pozisyonlar iin yksek maddi ve manevi dller sunulmazsa kimse bu zahmetli eitim srecine katlanmayacak, bylece bu poziyonlar bo kalacak ya da daha az yetenekli ve becerikli olan bireyler tarafndan tutulacak ve toplum en ideal ekilde ynetilmemi, hatta toplumun devamll tehlikeye girmi olacaktr (Swingewood, 1998:294). Bu nedenle toplumda en becerikli ve yetenekli olanlarn en nemli grevlere ynelmesini salamak iin hem yksek cretler gibi maddi hem de saygnlk, stat gibi manevi birtakm tevik ve dller sunulmaldr. Toplumsal tabakalamay bu ekilde aklayan Davis ve Moore bylece toplumsal eitsizliin toplum asndan ilevResim 2.2
40
SIRA SZDE
DNELM S O R U
sel, bu nedenle evrensel olduunu, her toplumda zorunlu olarak var olduunu ve toplum tarafndan retildiini savunurlar (Cuff vd., 1989: 62). Toplumsal eitsizliin, toplumda bireylerin saygnlk temelinde farkllamalarn salayan bir ara olduunu ve bu eitsizlie dayal olarak yaplaan toplumsal tabakalamann da etkili rol tahsisi ve performans ilevinin yerine getirilmesini SIRA SZDE saladn dnen Davis ve Moore bylece toplumsal eitsizlii merulatrmaktadrlar. Her ne kadar meslekler tarihsel olarak incelendiinde st dzey mesleklerin tabakayla, cret DNE L M ve statnn ise ilevden ok toplumsal ve kltrel soyla ilgili olduu ynnde bir eletiri alm olsalar da ilevselciliin, anti tarihsel bak as ve olgularn kkenlerine olan ilgisizlii nedeniyle bu eletiriler zerinde fazla S O R U durmamlardr (Swingewood, 1998: 294-5).
D K K toplumsal AT Davis, bir yandan yap ve ilevleri Parsons ve Mertoncu geleneksel yapsal ilevselciliin bak asyla ele alarak hazrlad nsan Toplumu adl kitabnn poplerlii, dier yandan SIRA aile sosyolojisi ve fuhu sosyolojisi alannda Mertonn savunduu trde orta SZDE boy kuramlar gelitirmesi sayesinde ilevsel zmlemenin 1940lar ve 1950ler boyunca ABDde hakim sosyolojik yntem olmasna katkda bulunmutur (Coser, 2010:489).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Kai T. Erikson
K T 2.3 A P Resim
TELEVZYON
Sapma ya da sapkn NTERNET davran, toplumsal kurallarn ihlali, normlara uymama durumudur. Su ise resmi olarak yasalarda yer alan normlara kar kma durumudur, yani su da bir sapma durumudur.
levselciliin nemli isimlerinden biri olarak kabul edilen Kai T. Erikson, zellikle sapma ve sapkn davranlarla ilgilenmitir. ABDye 17. yzylda yerlemi olan bir Priten topluluunda farkl zaTELEVZYON manlarda yaanan su dalgasn yapsal ilevselci bak asyla inceleyen Erikson, bu almasnda su orannn zaman iinde sistemi btnletirerek nasl olumlu bir ilev grdn gstermeNTERNET ye almtr (Cuff vd., 1989 59). Eriksona gre toplumlar sistemler olduuna gre kendilerini snrlayan ve onlar dier sistemlerden ve evreden ayran snrlar da olmaldr. Bunlar ahlaki snrlardr ve toplumun kendi iinde kabul edilen ve beklenen davran biimlerinin koKai Erikson runmasn salayan mekanizmalardr. Toplumun 1931yeleri bu davran snrlarn atklarnda kanunlar, polis gc ve zihin-ruh sal kurumlar gibi toplumsal kontrol mekanizmalar devreye girer (Cuff vd., 1989 59). Erikson belirli bir toplumda insan davrannn ahlaki snrlarnn neler olduunu saptamann yolunun sapkn davranlarn ve grubun sapkn davranlara olan tepkisinin incelenmesi olduunu dnmektedir. Eriksona gre her toplumun sapkn davrana ve sapkn davranlarda bulunanlara ihtiyac vardr, nk sapkn davranlar, sapkn olmayan davranlarn snrlarnn ne olduununun ortaya konabilmesini salar, toplum yelerine uygun kabul edilen davranlarn neler olduunu hatrlatr ve bylelikle toplumsal konsenss korumaya yardmc olurlar. Bu nedenle btn toplumlar, belirli ve sabit bir dzeyde sapkn davrana/sua sahip olmaya alrlar, nk ancak bu ekilde davranlara ilikin ahlaki snrlarn koruyabilir ve sonraki nesillere aktarabilirler (Cuff vd., 1989: 60). Erikson, Pritenlerle ilgili almasnda inceledii farkl su dalgasndan her birinin toplumun kendi snrlarn belirleme abalar olduu sonucuna varmtr. Bu su dalgalarnn ilk
K T A P
41
ikisinde Pritenlerin, iinde bulunduklar topluma muhalif olduklarn, son su dalgasnda ise kendilerine muhalif olanlar cezalandrdklarn gsteren Erikson, Priten topluluun yelerinin tutumlarndaki bu deiimin nedenini deer yneliminin deiimi ile aklamakta, toplum iinde aznlk bir grup iken daha sonra ounluu oluturup iktidara sahip olmann grubun yelerinin deer ynelimlerini deitirmelerine neden olduunu gstermektedir. Bylece Erikson toplumlarn neyin sapkn davran olduunu kendi zel standartlarna gre belirlediklerini, bu nedenle de toplum deitike ahlaki snrlarn, yani kabul edilebilir ve beklenen davranlarn snrlarnn da deitiini ortaya koymaktadr (Cuff vd., 1989: 59). Sapkn davrann olumlu ilevleri neler olabilir? Dnnz.
SIRA SZDE
Neil Smelser
4
Resim 2.4
SIRA SZDE
Smelser sosyoloji, psikoloji, ekonomi ve tarih alannda ok disiplinli aratrmalar yapm, sosS O R U yolojinin kamusal alann geniletmeye, kavramsal ve metodolojik ayrmlar arasnda kpr kurmaya ve mikro ve makro dzeylerini birletirDKKAT meye almtr. Neil Smelsern sosyolojiye katks iki ana bSIRA SZDE lmde incelenebilir. lk olarak, Smelser toplumsal gerekliin somut olarak birbirine bal olan nispeten zerk analitik dzeylere ayrtrlmas gerektiiAMALARIMIZ ni ileri srm, mikro, mezo, makro ve kresel dzeylerin eit analitik dzeyler olarak tanmlanmas ve yorumlanmas gerektiini, bu dzeylerden herK T A P hangi birinin dierlerinden daha nemli ya da ncelikli olmadn savunmutur. Toplumsal yaplaSIRA SZDE Neil rn, inanlarn ve duygularn da bunlarn iindeki T E L E Smalser VZYON 1930her dzeyin de nemli olduunu belirtmitir. kinci olarak, etkileim dzeyindeki olgularn, toplumDNELM sal yaplarn kristallemesinin bir sonucu olduunu dnen Smelser, toplumsal yaNTERNET pnn hibir koul altnda toplumsal srelerin, toplumsal hareketlerin ve toplumsal S O R U deimenin analizinden ayrlamayacan savunmutur (Alexander vd., 2004).
DKKAT Mikro ve makro arasnda bir kpr ya da balant kurmaya alan sosyologlar toplumsal analizin ya (a) mikro ve makro teorileriyle ya da (b) mikro ve makro dzeyleriyle ilgilenirlerler. kinci gruba giren Smelser, toplumsal analizin mikro veSZDE makro dzeyleSIRA ri arasndaki ilikiyi aklayabilecek bir teori gelitirilmesi gerektiini savunur (Ritzer, 2008:501-2).
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Smelser sosyoloji, psikoloji, ekonomi ve tarih alannda ok disiplinkiAMALARIMIZ aratrmalar yapm, sosyolojinin kamusal alann geniletmeye alm, kavramsal ve metodolojik K T A P ayrmlar arasnda kpr kurmaya almtr.
SIRA SZDE TELEVZYON

DNELM
NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Smelser yapsalc bak as ile toplumsal deime konusuna odaklanmtr. Bu alma, uzlamac bak asyla toplumsal deime probleminin nasl ele alnabiK T A P gre sosyal leceini gstermesi asndan nemlidir (Cuff vd., 1989: 61). Smelsera sistem, istikrarn ve btnlemesini zedeleyen gerilimlerle baa kmak ve denge durumuna yeniden ulamak iin kendisini uyarlar, uyum salar; toplumsal deiT E dneceyi LEVZYON me de ite toplumun bu uyumsal dzenlemesidir. Smelser bu endstriyel geliim sonucunda byk bir sosyal byme yaayan bir blgede (Lancashire) yapt bir almada snamtr. Bu almada yapsal farkllama srecini inceNTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
42
lemi ve toplumda meydana gelecek deiimlerin ncelikli kaynann deer sistemi olduu sonucuna varmtr. almasnda bu blgede endstriyel yapnn, retim ihtiyalarn karlayamamas nedeniyle bir farkllama srecine girdiini, daha uygun ve yeni bir endstriyel yap haline geldiini, bu deiimin de aile kurumunu ilemez hle sokarak ailenin de yapsal farkllama srecine girmesine yol atn ileri srmtr. Ailenin ardndan baka birok toplumsal kurumun da farkllama srecine girdiini gsteren Smelsera gre bu durum, toplumun paralarnn karlkl olarak birbirilerine baml olduklarn, bu paralarn srekli olarak birbirlerine uyum salamakta olduunu ve hepsinin kolektif olarak dengeye ulama eiliminde olduklarn gstermektedir. Smelsern almas, toplumsal deiimin deer sisteminden kaynaklandn, deer sisteminin bir yandan yeni dzenlemeleri beklentileri merulatrmak iin gerekli standartlar saladn, dier yandan deiimin derecesini ve ynn belirlediini ortaya koymaktadr (Cuff vd., 1989: 61). 1960 sonras yapsal ilevselcilie getirilen eletiriler karsnda Smelser bu eletirileri ksmen hakl bulmu, yapsal ilevselciliin kavramsal olarak her eyi kapsama eilimine karlk ampirik olarak yeterince kapsayc olmadn ileri srm, bu yaklam tek ynl ve polemiksel olmakla eletirmitir. Smelser genellii ve sentezlemeyi en nemli bilimsel amalar olarak benimsemi ve kullanl olduu bilinen, kabul edilmi olan yaklamlarn bir sentezine dayanan yeni bir yaklam gelitirilmesi gerektii sonucuna varmtr (Alexander vd., 2004).
Yeni-levselcilik (Neofunctionalism)
AM A
Niklas Luhmann ve Jeffrey C. Alexandern yeni ilevselcilie katklarn deerlendirebilmek.
1980lerden itibaren sosyologlar klasik kuramclarn almalarn sentezleyerek sosyolojinin farkl alanlarn birletirmek iin bu almalar kullanmann nemini kavramaya balam, yeni ilevselcilik de bu errevede Parsonsun yapsal ilevselciliine kar artan ilgi sonucunda gelimitir (Ritzer ve Smart, 2001:147). Bylece ilevselcilik 1960lardan sonra poplerliini yitirmi olsa da 1980lerin ortasndan itibaren baz sosyologlar yapsal ilevselcilii glendirmeye ve canlandrmaya almlardr. Yeni ilevselcilik, yapsal ilevselciliin eletirilen ynlerini eletirel ve davransal ynleri daha gl olan dier baz teorilerle birletirmeye alan, farkl bak alarnn kavramsal adan gl ynlerini kullanarak denge ve deime, ballk ve atma, yap ve arac (zne) gibi ayrlklar daha dengeli bir ekilde ele almay salayabilecek melez bir bak as gelitirmeyi amalayan bir yaklamdr (Ritzer ve Smart, 2001:147-8). Yeni levselciliin, ilk nce Almanyada N. Luhmann ve J. Habermasn almalaryla doduu, daha sonra ABDde J. Alexandern almalaryla gelitii kabul edilmektedir (Ritzer ve Smart, 2001:147-8). almalar nce Parsonstan daha fazla etkilenirken zamanla Parsonstan uzaklaan Luhmann ve Frankfurt Okulunun en nemli isimlerinden olan ve zamanla Parsonsn fikirlerine yaklaan Habermas, 1971de modern toplumda toplum mhendislii ile ilgili bir ibirlii yapm, daha sonra ise almalarn ayr ayr srdrmlerdir (Ritzer ve Smart, 2001:148). Luhmann sistemlerin kendi aralarnda ve evreleriyle kurduklar ilikinin Parsonsn savunduundan daha karmak olduunu ve alt sistemlerin de farkllam problem zme birimleri olduunu savunmutur. Luhmanna gre Par-
43
sonsn deer konsenssnn ve toplumsal sistemin kiilik sistemine nfuz ettii gr, toplumsal iliki biimlerini ve analiz edilecek insan davranlarn snrlandrmaktadr. Bu nedenle Luhmann kavramsal olarak insanlar toplumsal sistemin dna karm ve sosyal sistemden daha karmak ama daha az snrlayc olduunu dnd bir sosyal evre iine yerletirmitir (Ritzer ve Smart, 2001:148). Dier taraftan nceki almalarnda Parsonsa olduka eletirel yaklaan, zellikle Parsonsn ilevsel zorunluluklar nesnelletirmesini eletiren ve buna karlk eylemi ve yaant dnyasn vurgulayan Habermas ise daha sonra Parsonsn dncelerine yaklamtr. Toplumlar karmaklatka bireylerin kendi eylemlerinin sonularn tahmin etmekte zorlandklarn ve bu nedenle yaant dnyas ile yapsal sistemlerin birbirinden daha da ayr hale geldiini belirten Habermas, her ne kadar sistemlerin geliip evrimletii parametreleri yaant dnyasnn gereksinimleri belirliyor olsa da ada toplumlar aklayabilmek iin Parsonsn kavramlatrmasndaki gibi kendi kendini dzenleyen sistem anlayna ihtiya duyulduu sonucuna varmtr (Ritzer ve Smart, 2001:148).
Niklas Luhmann
N. Luhmann 1927 ylnda Almanyada domutur. II. Dnya Savanda askere alnm, iki yl savatktan sonra 1945 ylnda 17 yandayken esir dmtr. Savatan sonra nce Hukuk eitimi alm, sonra Parsonsn rencisi olmu daha sonra da Almanyada eitli niversitelerde almtr. En nemli eseri 1997 ylnda yaymlanan Toplumun Toplumu adl eseridir.
Resim 2.5
levselcilie nemli katkda bulunanlardan biri de Parsonsn rencisi olan ve yeni ilevselciliin kurucular arasnda saylan (Ritzer ve Smart, 2001:147-8) Niklas Luhmanndr. Luhmann, Parsonsn son dnem almalarn temel alm, yapsal ilevselcilikle genel sistem teorisinin baz gelerini ve bilisel biyoloji, sibernetik ve fenomenoloji alanlarna ait olan baz kavramlar birletirerek (Paul, 2001) yeni bir yaklam gelitirmeye alm ve yeni ilevselciliin geliimine katkda bulunmutur. Luhmann Parsonsn kuramn iki ynden eletirir. lk eletirisi kendi kendine referansllkla, yani zgndergesellikle ilgilidir. Luhmann toplumun kendine ait amalar olan, kendine referansl (zgndergesel) bir yap olduunu, bireylerin zorunlu olarak sistemin taleplerine tabi olduunu, buna karlk sistemin de hammadde olarak insan kaynaklar ile almak zorunda olduunu savunur. Luhmann, biyolojideki autopoiesis (kendi kendini retme) kavramndan etkilenmi ve toplumu kendi kendini reten ve organize eden bir sistem olarak grmtr (Baert, 2006:343). Luhmanna gre sosyal sistemler kendi kendilerini reten (autopoietic) ve kendine referansl sistemlerdir. Kendine referansl sistemlerin bileeni vardr. Bunlar kurallar, yaplar ve srelerdir. Kurallar, bilginin ilendii ikili ztlklardr (doru-yanl gibi), yaplar merkez deerler ve normatif dzenlemelerdir, sre ise mevcut etkileimin kendisidir. Kendi kendini reten sistemlerde yap ve sre deiebilir, ancak kural ayn kalr (Baert,
44
Luhmann Parsonsn teorisini kendine referansl olmamas ve koullara bal olarak deiebilirlii, yani durumsall kabul etmemesi nedeniyle eletirmektedir.
2006:343). Toplumu bir sistem olarak grebilmemiz asndan kendi kendine gnderme yapma becerisinin son derece nemli olduunu belirten Luhmann Parsonsn kuramnda kendine referanslla yer verilmediini ileri srer (Collins, 1988: 69). Luhmannn Parsonsa ynelttii ikinci eletiri ise Parsonsn durumsall, yani koullara bal olarak deiebilirlii kabul etmemesidir. Luhmanna gre Parsons modern toplumu yeterince analiz edememektedir, nk toplumun baka trl olabileceini grememektedir (Ritzer, 2008:331). RNEK: Durumsallk Luhmann, sistemlerin her zaman evrelerinden daha az karmak olduunu vurgulamaktadr. Karmaklk dzeyi, mevcut ya da olas olaylarn saysna bal olarak deiir ve bu karmakln azaltlmas, ilikili olaylarn seilmesine baldr. Sosyal sistemlerde ise karmakln azaltlmas iletiimle mmkn olmaktadr (Baert, 2006:343). rnein buzdolab reten bir fabrika bir sistemdir, her ne kadar retici ham maddeye ihtiya duyduunda neyi kimden alacan veya kime ne kadar sat yapacan biliyor olsa, yani sistem basit bir ekilde ilese de aslnda bu sistem ham maddeleri ald, retimi, paketlemeyi, tamay ve sat yapan ok sayda insan, ok eitli fiziksel evreyi ve baka sistemleri ieren karmak bir sistemdir. Bu karmakln basitletirilmesi Luhmana gre seim yapmaya zorlanmaktr. Mesela yukardaki fabrika rneinde retici ham maddeyi kimden alacan seerek karmakl basitletirmekte, ham maddenin kim tarafndan, nerede, nasl retildii ile ilgilenmemektedir. Luhmann ayn durumdaki bir baka reticinin ham maddeyi baka bir reticiden alabileceini, ham maddenin fiyat ya da kalitesi dndaki etkenleri de dikkate alabileceini belirtmekte ve semeye zorlanmann da durumsallk olduunu ifade etmektedir. Durumsallk risk anlamna gelmektedir, eer retici ham maddenin retildii lkedeki rnein meteorolojik durumu dikkate almazsa, lkedeki sel baskn nedeniyle ham madde alm, dolaysyla kendi retimi aksayabilir (Ritzer 2008: 331). Luhmann modern toplumda bireysel aktrlerin seebilecekleri ok fazla sayda iletiim ve eylem seenei olduunu, bu eitlilik nedeniyle bireyler arasnda gerek uzlamann son derece az olduunu, bu nedenle de makro dzeyde sosyal sistemlerin genellikle ok sabit/istikrarl veya iyi bir ekilde btnlememi olduunu ileri srmektedir. Luhmanna gre aslnda normatif dzen yoktur, bireylerin sosyal olarak davranabilmelerinin nedeni, dzen olmasa bile dzenin var olduunu varsaymalar, dzen varm gibi davranmalardr (Collins, 1988: 70). Bu ereve iinde Luhmann, insanlarn yaadklar dnyay nasl olup da doal ve aina olarak algladklarn aklamaya alr. Luhmanna gre modern toplum eitim, hukuk, bilim, sanat ve ekonomi gibi ok sayda bamsz alt sistemden oluan, bireylerin srekli yeni insanlarla ve durumlarla karlat ve srekli olarak risklerle kar karya kald, brokratik ya da ticari araclar tarafndan bireylerin hayatna mdahale edildii, kiisellikten uzak, son derece farkllam bir toplumdur. Modern toplumun bu yaps bireylerde endieye neden olmaktadr, bu endieyi yattracak olan ise iletiimdir. 1997de yaymlanan Toplumun Toplumu adl eserinde, ekonomi, hukuk, din, sanat, bilim gibi btn toplumsal sistemlerde ortak olan temel zellikleri betimlemeye alm, btn toplumsal sistemlerin benzer yaplar paylatklarn ve hepsinin iletiim sa-
Luhmanna gre iletiim kurmayan bireyler toplum asndan anlamszdr, toplum ancak bireylerin iletiim kurmasyla oluur.
45
yesinde ilediini savunmutr. Dier bir deyile Luhmanna gre toplum bireylerin katlmyla oluan doal bir dzen deildir, toplumun temel birimleri bireysel aktrler deil, iletiimdir. letiimden ayr olarak dnldnde bireylerin toplumsal adan anlamsz olduunu savunan Luhmanna gre toplum, ancak bireyler iletiim kurduu zaman var olur. Sonu olarak Luhmann, toplumun iletiim olduunu ileri srer. letiim arac, Luhmannn, Parsonsn belirledii deiim araclarna eklemeler yaparak oluturduu bir aratr, Parsonsn teorisinde olduu gibi para ve gc ierir, ayrca Luhmann buna sevgi ve gveni de ekler. Bu aralar eitli durumlara uyan standart semboller retirler, bu semboller sayesinde bireyler sistemi sonularn anlayamayacaklar lde karmak bile bulsalar yine de sisteme gvenirler. Bu aralarn gveni nasl oluturduunu aklayan Luhmann parann ekonomik alandaki birbirinden farkl deiimleri bir araya getirip tek biime sokarak bu gveni saladn, gcn ise politik alanda gven saladn belirtir. Luhmannn ekledii ve ak, hayrseverlik ya da sempati biimlerinde grlebilen sevgi, kiisel etkileimde insanlarn tanmadklar ok sayda yabanc bireyle eitli etkileimlerde bulunmalarn salayacak sembolik bir ideal olarak tanmlanmaktadr. Kltrel alanda gven, insanlarn tanmadklar kurumlarn da kendileri gibi uzmanlklar ve bilgileri olduuna inanmalarn salayan genel bir mekanizmadr, bu mekanizma sayesinde insanlar, aina olmadklar kurumlarda olan olaylar da normalletirebilirler (Collins, 1988: 69). Parsonsn SIRA SZDE drt hcreli sosyal alt sistemler tablosunun birer hcresine uyacak ekilde ileyen bu drt aratan her biri sadece kendi farkllam alt sistemiyle ilikilidir. Sevgi, kiisel ilikilerde (sosyal etkileim alannda), gven ise bilimde ve enteDNELM lektel alanda (kltr alan) deere sahiptir. Sevgi de gven de politik alana uygun deildir, nk politik alanda bireyler pazarlk ve ibirlii yapmak iin g S O R U aracn kullanrlar (Collins, 1988: 70). Luhmann bireysel aktrleri iletiimsel etkileim a iine yerletirerek D K eylem K A T teorisi ile sistem teorisi arasnda bir kpr kurmaya almtr (Turner, 2006:2). Luhmannn Parsonsdan ayrld noktalardan biri de kltr anlaydr. Parsons gibi kltr sosyal deimenin zerk bir kayna olarak grmeyen Luhmanna gre kltr, gven ve sevgi gibi olgular da iermektedir, bu nedenle sisAMALARIMIZ temdeki farkllamalar kltrn kendisinin de farkl biimler almasna neden olur (Collins, 1988: 69). K Tlevsel A P Luhmannn ilevselcilik anlay eitli alardan eletirilmitir. analizin birok problemini grmezden geldii, ilevsel ihtiyalar, ilevsel zorunluluklar ve evreye uyum salamay verili kabul ettii belirtilmi, bunlar verili kabul edip bu T E Lnedenleri E V Z Y O N yaratt ihtiyalar karlayan mekanizmalarla ilgilendii iin sonularn teleolojik bir anlaya sahip olduu ileri srlmtr. Ayrca Parsonsn analitik emasna karlk Luhmannn ok gevek, metaforik ve mulak bir alternatif ileri srd, aklamalarnn tmdengelime deil, sezgilere dayand iddia edilmitir NTERNET (Turner, 2004).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
46
Jeffrey C. Alexander
Resim 2.6
Alexander yapsal ilevselci teorinin glendirilmesi iin bu teoriye atma ve znel anlam kavramlarnn dahil edilmesi ve sistem btnlemesi, alt sistemlerin yorumlanmas ve denge gibi kavramlarn verili olarak kabul edilmemesi, sorgulamaya ak eilimler olarak grlmesi gerektiini ileri srmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Yeni ilevselcilikle ilgili ABDde yaplan almalarda en ne kan isim J. Alexanderdr. Alexander Parsonsn teorisinin hl ok etkili olduunu belirtmi, bu teoriyi fazla indirgemeci olmakla ve atma ve gerilime yeterince yer vermemekle eletirmi ama bu eksikliklerin giderilebileceini savunmutur (Ritzer ve Smart, 2001:148). Alexander sosyolojik almalarn bir tarafta soyut, genel ve metafizik, dier tarafta somut, ampirik ve olgusal olann yer ald bir sreklilik iinde anlalabileceini, almalarn bu izgi zerinde bir noktaya yerletirilebileceini ileri srmtr, bu adan Jeffrey C. Alexander Alexandern yeni-ilevselcilii, sosyal bilim1947lerin post-pozitivist kavramsallatrmasna dayanr. Bu kavramsallatrma iinde dz bir izgi zerinde Alexander bir uca n varsaymlar, toplumsal sre ve sistemleri betimleyip aklamaya alan genel modelleri, ideolojik ynelimleri yerletirir ve bunlar genelletirilmi sylem olarak ifade eder. Dier uca ise gzlemsel ifadeleri, metodolojik varsaymlar, nermeleri yerletirir, bunlar aratrma programlar olarak ifade eder ve bu tip sosyolojik aratrmalarn, belirli ampirik yap ve sreleri aklayp yorumlamaya altklar iin nispeten sorunsuz olduunu dnr. Bu iki u arasnda ise kavramlar, tanmlar, snflamalar ve kanunlar yer alr. Hem genelletirilmi sylem hem de aratrma problemleri problem zme etkinlikleridir, ancak genelletirilmi sylem, ampirik yn nispeten mulak olan soyut konulara ynelir ve neredeyse felsefi saylabilecek zmler sunarken aratrma programlar, mesela bir toplum iinde toplumsal hareketliliin kkenleri gibi daha belirli ampirik konularla ilgilenir (Colomy, 1991:272-3). Bu kavray ierisinde Alexander makro ve mikro sosyoloji arasnda bir kpr kurulabileceini dnm, hem dzene hem de eyleme arlk vermitir. Klasik ve modern teorileri birletirmeye, feSIRA SZDE nomenolojik bak asn yapsalclkla eklemlendirerek mikro ve makro dzeyleri birletirmeye almtr. Bununla birlikte Alexander, Yeni ilevselciliin sadece yapsal ilevselciliin D N E L M bir revizyonu ya da olgunlatrlmas olmadn dnr, ona gre bu yeni yaklam, yapsal ilevselciliin kurucusu olan Parsonsdan farkllap uzaklamasn ve baka teorilerle zenginlemesini salayacak bir yeniden inS O R U a srecidir (Alexander ve Colomy, 1990).
D ya K K da A T daha fazla teoriyi kapsayan geni bak asna verilen addr. AlexanMetateori, iki der da sosyolojik teorinin tm ksmlarn iine alacak bir teori ve sosyoloji iin genel bir teorik mantk gelitirmeye almakta, dolaysyla bir metateori gelitirmeye almaktaSIRA SZDE dr. Bununla birlikte kavramsal olarak her eyi sk bir ekilde birbirine balayarak kapsamaya almamakta, genel bir metodolojik mantk erevesinde farkl dzeylerdeki ve AMALARIMIZ farkl ampirik alanlardaki almalar organize eden daha gevek bir yap kurmaya almaktadr (Alexander ve Colomy, 1990:52).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
47
Alexander yeni ievselciliin temel ynelimlerini yle aklamaktadr (Ritzer, 2008:262-3): (a) Yeni ilevselcilik, toplumu, birbiriyle belirli bir desen iinde etkileimde bulunan eitli paralarn oluturduu bir yap olarak grr. Bu etkileim deseni, sistemin evresinden farkllamasn salar. Sistemin paralar birbirlerine simbiyotik olarak baldrlar ve etkileimleri de d gler tarafndan belirlenmez. Bu adan yeni ilevselcilik tek nedenli indirgemecilii reddeden, ak ulu ve oulcu bir teoridir. (b) Alexander yeni ilevselciliin yapsal ilevselcilikte olduu gibi toplumsal dzenin neredeyse sadece makro dzeye ve toplumsal yaplara odaklanma eiliminden kanmas ve eyleme de dzene de eit arlk vermesi gerektiini savunur. Alexander, geleneksel yapsal ilevselciliin toplumu kendi kendine ileyen makro bir sistem olarak gren genel anlaynnn iine bir takm etkileimci geleri yerletirmeye, bylece yapsal ilevselcilii eletirilere kar daha gl bir teori haline getirmeye almaktadr. Dier bir deyile ilevselcilii hem toplumu kendi kendine yetebilen bir organizma olarak gren hem de toplumun deiime ilikin dinamik ynlerini de grebilecek bir teori haline getirmeyi amalamaktadr. Bu erevede bireyle toplumu kavramsal olarak birbirine balamaya alan Alexandera gre mikro dzeyde, yani etkileim dzeyinde gerekleen eylem, toplumsal deimenin gereklemesini salayabilecek olan bir aracdr, ancak bireysel irade, belirli bir toplumsal dzen erevesi iinde yer alr, yani bireylerin eylemleri her ne kadar deiimi salayabilse de toplumsal gler tarafndan ekillendirilmi eylemlerdir. (c) Yeni ilevselcilik alt sistemler, btnleme ve denge gibi kavramlarn geleneksel yapsal ilevselcilikte olduu gibi verili kabul edilen sonular olarak deil, toplumsal olaslklar olarak grlmesi gerektiini ve sistemlerin ampirik gerekleriyle kyaslanmas gerektiini savunur, bu adan geleneksel yapsal ilevselcilie oranla daha az indirgemecidir. (d) Yeni ilevselcilik kiilik, kltr ve toplumsal sistem hakknda geleneksel yapsal ilevselci bak asn kabul eder. Bununla birlikte Alexander Marxn materyalist yaplarla ilgili ve Durkheimn da sembolizmle ilgili grlerinden, fenomenoloji ve sembolik etkileimcilik gibi eitli teorilerden yararlanarak Parsonsn yapsal ilevselciliinin idealist nyarglarn krmaya, zellikle kltr gibi makro-znel olgulara daha materyalist bir adan bakmaya almtr. Geleneksel sosyal bilim yaklamlarnn kltre ok az yer verdiini dnen Alexander, insan aracl konusunda zellikle kltrn rol zerinde durur, toplumsal yapnn kltrn paralar olan sembolik kodlar ve anlamlarla nasl yeniden retildiini gstermeye alr (Ritzer, 2008:261). Bireylerin kltrel inanlarnn ve eylemde bulunma biimlerinin hem kltrn kendisinin kanunlar olduunu hem de bu kanunlar glendirdiini, bu nedenle kltrn rolnn eylemden ayrlamayacan dnr. Her ne kadar sosyologlar, bireylerin deneyimlerinin altnda yatan kltrel deerleri snflandrabilirlerse de eylemde bulunan bireyler bu snflandrmann farknda olmazlar, bylece Alexander kltr, geleneksel yapsal ilevselcilikte olduu gibi nispeten soyut ve pasif bir kavram olarak grmez. (e) Yeni ilevselcilik toplumsal deimeyi sosyal, kltrel ve kiilik sistemleri iindeki farkllama sreci olarak ele alr ve toplumsal deimenin uyumun deil, bireysel ve kurumsal gerilimlerin yaratt bir sonu olduunu savu-
Yeni levselcilikte kltr Yapsal levselcilikte olduundan daha etkin bir ekilde kavramsallatrlmaktadr.
48
SIRA SZDE
DNELM S O R U
nur. Alexandera gre toplumsal dzen varln srdrmektedir, toplumsal deiim ya da bu deiimi salamaya ynelik toplumsal hareketler, toplulua ya da topluma zt deildir. Toplumsal hareketler sivil toplumu glendirmeyi ve ideal topluma ulamay amalayan hareketlerdir. Alexander iin sivil toplum, demokrasinin topluluksal boyutudur ve gnmzn karmak ve paral demokratik toplumlarn anlamak iin ok nemli bir kavramdr SIRA2008:261). SZDE (Ritzer, (f) Yeni ilevselcilik kavramsallatrma ve teoriletirmenin, sosyolojik analizin dier dzeylerinden bamsz olmas gerektiini savunur. Bu bak asnDNELM da sosyolojik metodun yerini idealizm, materyalizm ya da pozitivizmin ve bunlarn muhtemel sentezlerinin felsefi alternatifleri almaktadr (Smikun, S O R U 2005). Alexander makro teorileri eletirdii gibi mikro teorileri de eletirmi, mikro sosyoloji DKKA T almalarnn sklkla geleneksel yapsal ilevselcilikte vurgulanan geni lekli toplumsal desenlerin varln grmezden geldiini belirtmitir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
LEVSELCLE GETRLEN BALICA ELETRLER

AMALARIMIZ
AM A
AMALARIMIZ
K T A P
levselcilie getirilen balca eletirileri zetleyebilmek.

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
levselcilie getirilen eletirilerden biri, toplumsal eitsizlikleri merulatrarak statkoyu, yani iinde bulunulan mevcut dzeni korumasdr.
Sosyolojide, zellikle Amerikan sosyolojisinde uzun yllar ok byk bir etkiye sahip olan ilevselcilik, sosyolojinin bamsz ve bilimsel bir disiplin olarak gelimesine byk katk salamtr. zellikle toplumsal dzen ve btnleme konularyTELEVZYON la ilgili aklamalar hl olduka gl bir etkiye sahiptir. te yandan ilevselcilik, 1960larn sonlarndan itibaren olduka nemli eletiriler almaya balamtr. Bu eletirilerde genel olarak ilevselciliin atma ve blnmelerle dolu gnmz N T E R N E T gcn ve etkisini kaybettii, sosyolojik aklamalar iin nisdnyasn aklamada peten yetersiz kald ve sosyolojide atmac yaklamlarn ilevselcilikten daha etkili olduu ileri srlmektedir (Slattery, 1991:244). levselcilie getirilen belli bal eletiriler u ekilde sralanabilir: Parsonsn bireyi zgr iradeye sahip olmayan varlklar gibi ele ald ileri srlm ve insan doasna ilikin grleri eletirilmitir. Parsons ilk dnem almalarnda, Weberin toplumsal eylem ve anlam kavramlarndan ok etkilenmi olmakla birlikte almalarnn zellikle son evresinde bu eletirileri hakl karacak nitelikte grler ileri srd ve insanlar toplumsal makinenin arklar gibi grmeye balad savunulmaktadr (Slattery, 1991:244). levselciliin, biyolojik sistemle toplumsal sistem arasnda gl bir benzerlik olduu eklindeki varsaym eletirilmitir. Bu varsaymla ilikili olarak yapsal ilevselcilie getirilen en nemli eletirilerden biri tarihsel olmay, toplumsal gerekliin tarihsel ve sembolik zelliklerini grmezden gelmesidir. levselcilik, toplumsal deime sreciyle fazla ilgilenmedii gerekesiyle de eletirilmitir. Yapsal ilevselci yaklamda toplumun btn gelerinin hem birbirlerini hem de sistemin btnn desteklediinin varsaylmasnn, bu gelerin ayn zamanda deiime nasl katkda bulunacaklarn gstermeyi zorlatrd savunulmaktadr. Ne var ki ilevselci yaklam iinde rnein Smelser (1959, 1962) gibi sosyologlar tarafndan sosyal deimeyle ilgili nemli almalar da
49
yaplmtr. Bu nedenle bazlar tarafndan bu eletirinin, teorinin yapsndan deil, teorisyenlerden kaynakland da ileri srlmektedir (Ritzer, 2008: 257). levselcilik ayrca gerek toplumlar yerine soyut sosyal sistemlerle ilgilenmekle ve ampirik aratrmalara uygulamas zor olan soyut bir teorik ema retmekle eletirilmitir (Ritzer, 2008: 258; Cuff vd., 1989 52). levselcilie getirilen eletirilerin bir ksm da yntem ile ilgilidir. Tarihteki btn toplumlar analiz edebilecek tek bir ema olamayaca ileri srlmekte, buna ramen yapsal ilevselcilerin tek bir teori sayesinde her eyi aklayabileceklerini iddia etmeleri eletirilmektedir. Merton da bu eletiriye katlmakta ve tarihsel olarak daha zgl olan orta boy kuramlarn sosyolojik adan daha ok ie yarayabileceini belirtmektedir (Ritzer, 2008: 258). levselciliin tarih, atma, deime gibi konularla yeterince ilgilenmemesi, denge, konsenss, deerler birlii gibi kavramlar ise fazla vurgulamas bu teorinin muhafazakr, yani mevcut toplumsal kurumlarn devamlln savunan bir ze sahip olduu ynnde eletirilere yol amtr (Slattery, 1991:244). Daha ak bir ifadeyle, ilevselciliin statkoyu (mevcut dzeni) ve toplumda egemen konumda olan elitleri destekleyen nitelikte bir yaklam olduu vurgulanmaktadr. Bu noktada ilevselcilerin zellikle altn izdii normatif sistemin her toplumda elit kesim tarafndan kurulan ideolojik bir sistem olduu, bu nedenle ilevselcilerin toplumsal gereklik olarak grdkleri eyin aslnda toplumdaki elitlerin kendilerini merulatrmalar olduu savunulmaktadr (Ritzer, 2008: 258). levselcilere en sk yneltilen eletirilerden biri, atmayla yeterince ilgilenmemi olmalardr. levselcilere gre toplumsal kurumlar byk lde toplumun yelerinin ou tarafndan kabul edilerek paylalan deerleri ve amalar yanstmaktadr. Bu erevede toplumsal sistemin konsenss ilkesi temelinde kurulduunu varsayarlar. Bu nedenle de toplumdaki uyumu gereinden fazla vurgularlar. Sosyal sistemdeki atmalar ise byk lde ykc ama geici nitelikte ve nemsiz grrler. levselcilik yalnzca atmaya yeterince deinmedii iin deil atmay ele al biimi nedeniyle de eletirilmektedir. levselci bak asndan atma, g ilikilerinden ok sistemin ileyiinden, rnein toplumsallama srecinde meydana gelen aksaklklardan kaynaklanan geici bir durum gibi grnmektedir. levselcilik, zellikle snf atmasn ve toplumsal kurumlarn yapsnda ve ileyiinde gcn etkisini gz ard etmekle eletirilmektedir. Bu noktada yine Amerikal bir sosyolog olan C. Wright Millsin bir sonraki nitede ele alnan eletirileri kayda deerdir.
levselcilerin aksine Mills Amerikan toplumsal yapsn zmlerken g/iktidar analizi zerinde odaklanr.
50
zet
A M A
Robert Mertonun ilevselcilie yapt katklar zetleyebilmek. Merton, btn sosyal ve kltrel inan ve uygulamalarn toplum iindeki bireyler iin olduu kadar bir btn olarak toplum iin ilevsel olduu grne kar km ve bir birimin sadece belirli bir kurum ya da grup iin ilevsel olabileceini belirtmitir. Standartlam toplumsal ve kltrel biim ve yaplarn tamamnn olumlu ilevleri olduu grne de kar kmtr. Baz gelerin disfonksiyonel (bozuk ileve sahip) olabileceini, baz gelerin ise sistemin dier paralar asndan ilevsiz olabileceini belirtmitir. Merton ayrca toplumun zorunlu vazgeilmez paralar olduu grne de kar karak her sosyal uygulamann ilevsel alternatiflerinin olabileceini vurgulamtr. Merton geni apl teorilerin sosyolojik aratrmalar asndan faydal olmayacan dnm, onun yerine orta boy kuramlarn sosyolojik aratrmalar asndan daha faydal olacan savunmutur. Merton ilevsel analizde ak ve gizil ilevleri de birbirinden ayrmamz gerektiini vurgulamtr. Ak ilev ve gizil ilev kavramlarn aklayabilmek. Ak ilevler sistemin dzenlenmesini kolaylatran ve bireyler tarafndan amalanm, beklenen sonular, gizil ilevler ise amalanm olmayan ve fark edilmeyebilecek olan sonulardr. Mertonun anomi kavramn ele aln deerlendirebilmek. Merton, Durkheimdan farkl olarak anomiyi kltrel olarak belirlenmi hedeflerle bunlara ulamak iin toplumsal olarak belirlenmi aralar arasnda bir uurum meydana geldiinde oluan durum, olarak tanmlam ve bireylerin, anomi durumunda gsterdikleri be farkl adaptasyon tipi olduunu belirtmitir. Bunlar, uyum salama, yenilik getirme, kuralclk, vazgeme ve bakaldrmadr.
A M A
A M A
Kingsley Davis, Wilbert Moore, Kai T. Erikson ve Neil Smelsern levselcilie katklarn deerlendirebilmek. Davis ve Moore, yapsal ilevselci bak asn toplumsal tabakalama kuramlarna uygulam, tabakalamay btn toplumsal sistemlerde gerekli klan ilevsel zorunluluklarn ne olduunu aklamaya alan, ilevselci bir toplumsal tabakalama kuram gelitirmilerdir. K.T. Erikson, ilevselci bak asn sapma ve sapkn davranlarla ilgili almasna uygulam, sapkn davrann olumlu ilevlerini gstererek her toplumun sapkn davrana ve sapkn davranlarda bulunanlara ihtiyac olduunu savunmutur. Smelser toplumsal yapnn hibir koul altnda toplumsal srelerin, toplumsal hareketlerin ve toplumsal deimenin analizinden ayrlamayacan, bu nedenle toplumsal analizin mikro ve makro dzeyleri arasndaki ilikiyi aklayabilecek bir teori gelitirilmesi gerektiini savunmutur. Yapt almada toplumun paralarn, karlkl olarak birbirilerine baml olduklarn ve hepsinin kolektif olarak dengeye ulama eiliminde olduklarn, deiimin de deer sisteminden kaynaklandn, deer sisteminin bir yandan yeni dzenlemeleri ve beklentileri merulatrmak iin gerekli standartlar saladn, dier yandan deiimin derecesini ve ynn belirlediini ortaya koymutur. Niklas Luhmann ve Jeffrey C. Alexandern yeni ilevselcilie katklarn deerlendirebilmek. Yeni ilevselcilik, 1980 sonrasnda gelien, yapsal ilevselciliin baz ynlerini dier gl teorilerle birletirmeye, farkl bak alarnn kavramsal adan gl ynlerini kullanarak denge ve deime, ballk ve atma, yap ve arac (zne) gibi ayrlklar daha dengeli bir ekilde ele almay salayabilecek melez bir bak as gelitirmeyi amalayan bir yaklamdr. Yeni ilevselciliin, N. Luhmann ve J. Habermasn almalaryla ortaya kt ve arlkl olarak J. C. Alexandern almalaryla gelitii kabul edilmektedir. Luhmann, Parsonsn son dnem almalarn temel alm, yapsal ilevselcilikle genel sistem teorisinin baz gelerini ve bilisel biyoloji, siber-
A M A
A M A
51
netik ve fenomenoloji alanlarna ait olan baz kavramlar birletirerek (Paul, 2001) yeni bir yaklam gelitirmeye alm ve yeni ilevselciliin geliimine katkda bulunmutur. Alexander Parsonsn teorisinin hl ok etkili olduunu belirtmi, bu teoriyi fazla indrgemeci olmakla ve atma ve gerilime yeterince yer vermemekle eletirmi ama bu eksikliklerin giderilebileceini savunmutur. Alexandern izdii ereve iinde yeni ilevselcilik tek nedenli indirgemecilii reddeden, oulcu, toplumu hem bir organizma gibi hem de deiimin dinamik ynlerini ierecek ekilde etkileim asndan da grebilen, btnleme ve denge gibi kavramlar geleneksel yapsal levselcilikte olduu gibi verili kabul edilen sonular olarak deil, toplumsal olaslklar olarak gren, geleneksel yapsal ilevselcilikten farkl olarak kltr soyut ve pasif olarak deil, aktif bir ekilde kavramsallatran bir yaklamdr. levselcilie getirilen balca eletirileri zetleyebilmek. levselcilik toplumsal sistemin ileyii ile ilgili gl ve etkili aklamalar gelitirmi ve sosyolojinin bamsz ve bilimsel bir disiplin olarak gelimesine byk katk salamtr. Ne var ki ilevselcilik genel olarak tarihsel olmad, toplumsal deimeyle yeterince ilgilenmedii, atmay grmezden geldii, toplumsal eitsizlikleri merulatrarak statkoyu koruduu, empirik aratrmalara uygulanmas zor soyut teorik emalar kulland ve tek bir teori ile her eyi aklamaya teebbs ettii gerekesi ile youn eletirilere uramtr. levselcilik gerekten de toplumda, denge, konsenss, ilevsel ilikiler gibi belirli olgular zerinde odaklanm, toplumdaki farkl kar gruplar ile bunlar arasndaki g mcadelesine, ksacas sistemdeki eliki ve atmalara yeterince ilgi duymamtr.
A M A
52
Kendimizi Snayalm
1. levsel analizin toplumun ilevsel birlii, evrensel ilevselcilik ve ilevsel zorunluluk varsaymlarna kar kan ilevselci sosyolog kimdir? a. Parsons b. Erikson c. Smelser d. Merton e. Davis 2. Aadakilerden hangisi Mertonn grlerinden biri deildir? a. Bir btnn paralar olumlu ya da olumsuz hibir ileve sahip olmayabilirler. b. Toplumun bir paras belirli bir grup iin ilevselse btn toplum iin de ilevsel demektir. c. Bir yapnn baz geleri bu yapnn istikrarszlamasna ve bozulmasna neden olabilirler. d. Toplumun paralar var olan btnn vazgeilmez paralar deildirler, ilevsel alternatfleri bulunabilir. e. Bir yap sistemin btn asndan bozuk ileve sahip olduu halde var olmaya devam edebilir. 3. Mertona gre aadakilerden hangisi bilim insanlarnn bal olduu bilimsel deerlerden biri deildir? a. Evrensellik b. Paylamclk c. Tarafszlk d. Yntemli phecilik e. Aklclk 4. Aadakilerden hangisi eitimin gizil ilevlerinden biridir? a. Toplumsallamann devamn salamak b. rencilere sonraki eitim basamaklarnda baarl olmalar iin gerekli donanm salamak c. rencilere meslek edindirerek onlarn toplumda belirli pozisyonlara gelmelerini salamak d. ocuklarn erken yata evlendirilmelerini engellemek e. Temel vatandalk bilgilerini reterek rencilerin uygun vatandalar haline gelmelerini salamak 5. Evlenmenin doru ve gerekli olduuna inanan, ancak askerliini yapmad ve isiz olduu iin evlenemeyen ve bu nedenle evlenmek istedii kz karan birey, Mertona gre anomi durumuna kar hangi adaptasyon biimini kullanmaktadr? a. Uyum salama b. Yenilik getirme c. Kuralclk d. Vazgeme e. Bakaldrma 6. Mertonun bireysel adaptasyon tipolojisindeki adaptasyon biimleriyle ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Bakaldrma biiminde kltrel hedefler reddedilir, kurumsallam aralar kabul edilir. b. Uyum salama biiminde kltrel hedefler reddedilir, kurumsallam aralar kabul edilir. c. Vazgeme biiminde kltrel hedefler kabul edilir, kurumsallam aralar reddedilir. d. Kuralc olma biiminde kltrel hedefler kabul edilirken kurumsallam aralar reddedilir. e. Yenilik getirme biiminde kltrel hedefler kabul edilirken kurumsallam aralar reddedilir. 7. levselci bak asyla bir tabakalama kuram gelitiren ve toplumsal eitsizliin toplum asndan ilevsel, bu nedenle evrensel olduunu, her toplumda zorunlu olarak var olduunu ve toplum tarafndan retildiini savunan sosyolog kimdir? a. Merton b. Smelser c. Erikson d. Davis ve Moore e. Luhmann ve Alexander 8. Yapt almalarla suun olumlu ilevlerini gsteren ve neyin sapkn davran olarak kabul edileceini belirleyen ahlaki snrlarn toplumlar deitike deitiini gsteren sosyolog kimdir? a. Smelser b. Merton c. Erikson d. Luhmann e. Davis
53
Okuma Paras
9. Toplumun temel biriminin bireyler deil iletiim olduunu, iletiimden ayr olarak dnldnde bireylerin toplumsal adan anlamsz olduunu savunan sosyolog kimdir? a. Luhmann b. Erikson c. Alexander d. Smelser e. Moore 10.Yeni ilevselcilik yaklamyla ilgili aada verilen bilgilerden hangisi yanltr? a. Toplumu eitli paralardan oluan bir btn olarak grr. b. Eyleme ve toplumsal dzene eit arlk verir. c. Btnleme ve denge gibi kavramlarn verili kabul edilmemesi gerektiini savunur. d. Pasif ve soyut bir kltr anlay vardr. e. Kavramsallatrma ve teoriletirmenin sosyolojik analizin dier dzeylerinden bamsz olmas gerektiini savunur. levselci Bak Asnn Sosyolojik Analizde Kullanna Bir rnek: Trkiyede Kamu Ynetiminde Yolsuzluun selletirilmesinin Sosyolojik Analizi adl almadan bir blm. Yolsuzluk sular ile ilgili en byk tehlike, yolsuzluktan elde edilen gelirin bireyde iselletirilmesinin bir sonucu olarak merulatrlmasdr. Birey iin yeni bir sosyalizasyon sreci anlamna da gelen iselletirmenin sonucunda, kiinin kendini sulu olarak grmemesi yolsuzluk sularnn artmasna neden olmaktadr. ... Kamu ynetiminde yolsuzluk ile ilgili kltrel bir gelenek (paylalan deer) olumutur. Yolsuzluk yerleik hle geldii iin paylalan bir deer olabilmekte ve kiilerin zerinde yolsuzlua bulama bir bask unsuru (kltrel sistem) hline gelebilmektedir. te yandan Trkiyede kamu ynetiminde yolsuzluun normatif bir beklenti haline geldii grlmektedir. rnein yeni meslee giren ve pazar yerlerinde denetim grevini yerine getiren bir grevli parasn demeden bir bardak ay bile imezken zamanla ay-sigara-yemek-para haline rol etkileimi (toplumsal sistem) sonucunda itilmektedir; nk beraber alt arkadalarnn yaklamlar bir model haline gelebilmektedir. Yolsuzlukta temel hedef motif, kazanc artrma (kiilik sistemi) gdsdr. Yolsuzluktan gelen kazan ile birlikte, kiinin yaam standard da ykselmekte ve kii standard korumak iin ald rveti gelirinin deimez bir paras haline getirmektedir. Yolsuzluk sularnda kullanlan teknikler her geen gn daha da girift hale gelmekte ve tespiti iin yaplan almalar ou zaman ispatlanamamakla sonulanmaktadr. Burada yolsuzluk eyleminde bulunanlarn fiziksel becerilerini (davransal organizma) gerekenin zerinde gsterdikleri grlmektedir. ... Trkiyede kamu ynetiminde dengenin ve ilevselliin salanamamasnda amaca ynelme ilemi gerektii ekilde yerine getirilememektedir. Yolsuzlua bulam kamu yneticileri, kaynaklarn kullanmnda ou zaman kurumsal gerekliliin aksine kiisel karlarn n plana karmaktadrlar. ... Kamu ynetiminde yolsuzluun her geen gn artmas, yolsuzluu nlemek iin konulan yasa veya ynetme-
54
liklerin yaptrm gcnn sorgulanmasn zorunlu klmaktadr; nk kiiler yasalarn varlna ramen bu suu ilemektedir. te yandan btnlemeyi salayan yaptrm gcnn yerine getirilmesinde, bir dier unsur da mfetti/denetimcilerin varldr. Trkiyede 23.000in zerinde mfetti/denetimci olmasna karsn, bunlar tarafndan tespit edilen yolsuzluk olaylar ok dk dzeylerdedir. ... Kaynak: Cengiz, M. ve M. Kul (2008), Trkiyede Kamu Ynetiminde Yolsuzluun selletirilmesinin Sosyolojik Analizi. Polis Bilimleri Dergisi Cilt:10 (3), s.55-76.
Geleneksel (Anlaml) yapnn korunmas-an gereklerine ayak uydurulmamas Sistem dzeylerine gre eylemin olumasnda uygun ortamn var olmas
Uyum, amaca ynelme, btnleme ve rnein korunmas (AGIL) ilevlerine gre dengenin salanmamas
Brokrasinin artmas ile birlikte kamu ynetiminin disfonksiyonel hale gelmesi Kamu yneticisinin yolsuzluk konusunda yeni anlaylar gelitirerek beklenilen toplumsallamay yaamas
Kamu Ynetimimin levselsizlii
Kamu ynetiminin kendine atf yeteneinden yoksun olmas, dolaysyla hatalarn grmeyerek sistemi daha da hantallatrmas
Kamu ynetimindeki kurallarn latent ilev grerek takdir yetkisinin kt kullanmna, dolaysyla yolsuzluklara uygun zemin hazrlanmas
Kamu yneticilerinin kltrel ama ile o amaca nasl ulalaca konusunda eliki yaayarak sapma davrannda bulunmalar
Kaynak: Cengiz, M. ve M. Kul (2008), Trkiyede Kamu Ynetiminde Yolsuzluun selletirilmesinin Sosyolojik Analizi. Polis Bilimleri Dergisi Cilt:10 (3), s.55-76.
55

1.d. 2.b. 3.e. 4.d. 5.b. 6.e. 7.d. 8.c. 9.a. 10.d. Yantnz yanl ise, Mertonn levselcilik Anlay konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Mertonn levselcilik Anlay konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Bilim Sosyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ak lev, Gizil lev ve Net Denge konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Anomi ve Sapma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Anomi ve Sapma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, K.Davis ve W.Moore konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kai T. Erikson konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Niklas Luhmann konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Yeni levselcilik konusunu yeniden gzden geiriniz. rinden biri ise birok sektrde yeni i alanlar yaratmas olarak gsterilebilir. Spor muhabirleri, sporculara ynelik zel kyafet ya da yiyecek satanlar, antrenmanlar ya da malar iin yer kiralayanlar, spor karlamalar srasnda seyircilere yiyecek iecek satanlar gibi eitli gruplar spor sayesinde bu ileri yrtmektedirler. Sporun olumsuz ilevlerinden birine rnek olarak ise zellikle ilk ve orta retimde rencilerin spora olan eilimleri nedeniyle dier derslerini aksatma eilimi gstermeleri verilebilir. Sra Sizde 3 Merton anomi kavramn Durkheimdan dn alarak deitirmitir. Durkheim anomiyi ani, hzl toplu deiimlere bal olarak kltrel normlarn ortadan kalmas ve henz yerini yenilerinin almamas nedeniyle yaanan bir kuralszlk, normsuzluk olarak tanmlamaktadr. Merton ise anomi kavramn ksmen deitirmi, kltrel olarak belirlenmi hedeflerle bunlara ulamak iin toplumsal olarak belirlenmi aralar arasnda bir uurum meydana geldiinde oluan durum olarak tanmlamtr. Sra Sizde 4 Bir toplumda sapkn davrann veya suun belirli bir dzeyde olmak artyla olumlu ilevleri olduu sylenebilir. Bu ilevler arasnda toplumda doru ve yanlla ilgili dnceleri pekitirmesi ve sapkn davranta bulunanlarn / sulularn cezalandrlmas sayesinde toplumsal btnlemeyi artrmas saylabilir. Bu durumda toplum yeleri toplumdaki normlarn ilediini grmekte ve bu normlara olan ballklar pekimektedir. Bununla birlikte sapkn davran ya da su belirli bir dzeyin zerine karsa toplumda korku ve gvensizlik yaratarak btnlemeyi zedeleyebilir, bu da suun bozuk ilevine verilebilecek bir rnektir.

Sra Sizde 1 Bilimsel bilgi ile onu reten bilimcilerin oluturduu bilimsel topluluk arasndaki ilikiye odaklanan en temel alma Thomas Kuhnun Bilimsel Devrimlerin Yaps adl almasdr. Bu almada Kuhn bilimsel bilginin doal bir ekilde birikerek artmadn, bak as, yntem ve kavramlar hakknda uzlamaya varlm olan paradigmalar iindeyken bilimsel bilginin arttn, ancak paradigmalar yklp yerini yeni paradigmalara braktklarnda, yani bilimsel devrim dnemlerinde eski paradigma iinde yer alan bilgilerin byk lde geersiz hle geldiini belirtmektedir. Bylece Kuhn bilimsel bilginin doasn sorgulamakta, bilimin bilim insanlarnn iinde bulunduu paradigmadan, teorik ereveden bamsz olmadn gstermektedir. Sra Sizde 2 Sporun ak ilevleri arasnda, toplumun yelerinin fiziksel olarak gl kalmalarn salamas, spor yarmalar araclyla rekabet ve mcadele deerlerini, zellikle uluslararas spor yarmalar araclyla da yurtseverlik gibi deerleri glendirmesi saylabilir. Bu ilevler toplum asndan olumludurlar. Sporun gizil ilevle-
56

Alexander, J. C. ve P. Colomy. (1990). Neofunctionalism: Reconstructing a Theoretical Tradition. inde: G. Ritzer (ed.). Frontiers of Sociological Theory: The New Syntheses. New York: Columbia University Press., s.33-67. Alexander, J.C.; Gary T. Marx, ve Christine L. Williams (2004). Mastering Ambivalence: Neil Smelser as a Sociologist of Synthesis. http://web.mit.edu/gtmarx/www/smelser.html Baert, P. (2006) Niklas Luhmann. inde: Turner, B. S. (ed) The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge: Cambridge University Press. Bruce, Steve ve Steven Yearley (2006). The Sage Dictionary of Sociology. London: Sage. Collins, Randall (1988) Theoretical Sociology. Harcourt Brace Jovanovich Publishers. Colomy, P. (1991). Metatheorizing in a Postpositivist Frame, Sociological Perspectives. 34(3): 269-286. Coser, L.A. (2010). Sosyolojik Dncenin Ustalar: Tarihsel ve Toplumsal Balamlarnda Fikirler. (ev: Himmet Hlr, Serhat Toker ve brahim Mazman). Ankara: De Ki Basm yaym Ltd. ti. Cuff, E.C.; Payne G.C.E; Francis, D.W.; Hustler, D.E. ve Sharrock, W.W. (1989). Perspectives in Sociology. Londra: Unwin Hyman. kinci Bask. Haralambos, Michael ve Martin Holborn. (1995) Sociology: Themes and Perspectives. London: Collins Educational. Drdnc Bask. Jary, David ve Jary, Julia (1991). Collins Dictionary of Sociology. Glasgow: Harper Collins. Macy, Michael. M. (2006) Action Theory. inde: Turner, Bryan S. (ed.) The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge: Cambridge University Press. Marshall, Gordon (1999) Sosyoloji Szl (ev. Osman Aknhay ve Derya Kmrc). Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Merton, R.K. (1968). Social Theory and Social Structure. New York: Free Press. Paul, A. (2001). Organizing Husserl: On the Phenomenological Foundations of Luhmanns Systems Theory. Journal of Classical Sociology. 1, 371-394. Poloma, Margaret. (1993) ada Sosyoloji Kuramlar. eviren: Hayriye Erba. Ankara: Gndoan Yaynlar. Ritzer, G. Ve B. Smart (2001). Handbook of Sociological Theory. London:Sage. Ritzer, G. Sociological Theory. New York: Mc Graw_ Hill. Ritzer, George. (2008) Sociological Theory. Boston: McGraw-Hill. Slattery, M. (2010) Sosyolojide Temel Fikirler. (Yayna Hazrlayan: mit Tatlcan ve Glhan Demiriz). 3.bask. stanbul: Sentez Yaynlar. Slattery, Martin (1991). Key Ideas in Sociology. London: MacMillan. Smikun,Emanuel (2005) Timeless Moral Imperatives in Causal Analysis of Social Functioning Electronic Journal of Sociology. 5 (1). http://www.sociology.org/content/vol005.001/smikun.html (19.05.2011) Swingewood, Alan (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi. eviren: Osman Aknhay. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Turner, J.H. (2004). Structure of Sociological Theory. 7.basm. Thomson Wadsworth.
3
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; levselcilie kar eletirel olarak gelien yaklamlar aklayabilecek, Millsin sosyolojik yaklamn zetleyebilecek, Beyaz Yakallar ve ktidar Sekinlerini karlatrabilecek, Cosern atma teorisinin temel zelliklerini sralayabilecek, Postkapitalist toplum tezini aklayabilecek, Dahrendorfun atma teorisini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sosyolojik mgelem Beyaz Yakallar ktidar Sekinleri atma Konsenss Postkapitalist Toplum Emein Ayrmas Sermayenin Ayrmas Yeni Orta Snf
indekiler
GR C. WRIGHT MILLS VE SOSYOLOJK MGELEM LEWIS. A. COSER VE ATIMACI YAPISALCILIK RALF DAHRENDORF: POSTKAPTALST TOPLUM VE ATIMA TEORS
levselcilie Kar Eletirel Gelimeler: atma Teorisi ve Sosyolojik mgelem
levselcilie Kar Eletirel Gelimeler: atma Teorisi ve Sosyolojik mgelem

GR
A M A
levselcilie kar eletirel olarak gelien yaklamlar aklayabilmek.
nceki nitede ele alnan Amerikan sosyolojisinin ana akm yaklam olan yapsal ilevselciliin, sosyolojik teoride nemli bir etkiye ve arla sahip olmakla birlikte zellikle 1950lerden sonra farkl cephelerden birbiri ile balantl ok sayda eletiri almaya balad belirtilmiti. Bu eletiriler arasnda ilevselciliin siyasal olarak muhafazakr olduu ve statik yaplar zerinde odakland, toplumsal deime ile baa kamad ve toplumsal atmay yeterince analiz etmedii ynndeki eletiriler bata gelmektedir (Ritzer, 1996: 210). levselcilie yneltilen en nemli eletirilerden bazlar yine Amerikal bir sosyolog olan C. Wright Mills cephesinden gelmitir. Mills, ilevselcilie ynelik zellikle 1950li ve 1960l yllarda daha da artan eletirilerin ban ekenlerden biri olarak bilinmektedir (Ritzer, 1996: 232). C. Wright Mills, ilevselciliin hkim olduu, Marksist teorinin ise byk lde ihmal edildii, Amerikan sosyoloji geleneinde Marksist gelenei canl tutmaya alan birka istisna sosyologdan biri olarak kabul edilir (Ritzer, 1996: 209). Mills, genel anlamda Amerikan sosyolojisindeki Grand Teori geleneine (birok eyi birden tek bir teoride aklamaya alma eilimine), zellikle de Parsonsun kuramna ynelik sert eletirileriyle bilinse de o, ayn zamanda ar ampirist ve nicelci Amerikan sosyolojisine de eletireldi. Baka bir ifadeyle, Mills her ikisi de Amerikan sosyolojisi iinde yer alan, bir yandan Parsons ve benzerlerinin atma ve benzeri toplumsal konulardan uzak byk boy kuramlarna, te yandan daha geni toplumsal ve tarihsel balamlar gz ard ederek gndelik yaamn nemsiz ayrntlarna gml olan ar ampirist yaklamlara eletirel yaklamaktayd. Bunlar yerine Mills, aada grlecei gibi, uygulamal aratrmalara dayal deerlendirici bir sosyoloji nermekteydi. levselciliin aksine Mills, her zaman toplumsal gerekliin atmal bir doaya sahip olduunu ve toplumun farkl gruplar arasnda kar atmasnn olduunu, bu kar atmalarnn hayatn bir gerei olduunu savunmu ve sosyolojik dnmeyi gelitirmek amacyla reformlar yapma gerekliliine inanmtr. Snf atmasn ve toplumsal kurumlarn yapsnda ve ileyiinde gcn etkisini gz ard eden ilevselciliin aksine Mills, almalarnda zellikle gcn analizi
60
zerinde younlar. Aratrmalarn Amerikan kapitalizmindeki karar merkezleri, toplumsal tabakalama ve niversite sistemi gibi konular zerinde (Tolan, 1985: 90) younlatran Mills, yaad dnemde Amerikan toplumunda endstriyel kapitalizmden kaynaklanan problemlere ilgi duymu, bir yandan beyaz yakallar olarak tanmlad Amerikan orta snfnn gszlne, te yandan belirli kesimlerden gelen iktidar sekinlerinin sahip olduklar gce ve kontrole dikkat ekerek ilevselciliin hkim olduu bir dnemde Amerikan sosyolojisinde bir fark yaratmtr. Yapsal ilevselcilie Mills dndaki farkl cephelerden gelen eletiriler de ilevselciliin toplumsal yapda konsenss gesine ar derecede vurgu yapmas, atma gesine ise neredeyse hi deinmemesi veya ok az deinmesi zerinde odaklanyordu. Her ne kadar yapsal ilevselcilik toplumsal yapda atmann olduunu kabul etse de onu toplumsal yapnn nemli ve srekli bir gesi olarak deil, geici ve nemsiz bir gesi olarak ele alr. Daha ak bir ifadeyle yapsal ilevselcilie gre toplumun btn kar birlii ile kyaslandnda kar atmas daha nemsiz kalmaktadr. Yapsal ilevselciliin, 1950lerde sosyolojik teoride olduka nemli bir arla sahip olmasna ramen atmay yeterince analiz etmemesi doal olarak ona ynelik eletirilerin giderek artmasna yol amtr. Nihayetinde bu eletiriler 1950lerin sonu ile 1960larn banda yapsalc sosyoloji geleneinde, Marksist snf atmas teorisinden nemli lde farkl nitelikte olan ve kkeni daha ok Weberin almalarna dayanan baka bir atma teorisinin gelimesine yol amtr. Literatrde, atmann doas, nedenleri, boyutlar ve rol konusunda birbirinden nemli alardan farkllaan ok sayda atmac yaklamdan sz edilmekle birlikte bu nitede ele alnan atma teorisi (conflict theory) aada belirtilen zellikleri asndan dier atmac yaklamlardan ayrlr. Bu nitede ele alnan atma teorisi literatrde genel olarak, kinci Dnya Savandan sonraki yirmi ylda, yapsal ilevselciliin egemenliine kar kanlarn sosyolojik yazlarna atfen kullanlan bir isimlendirmedir. (Marshall, 1999: 111). Yapsal ilevselcilie eletirel olarak gelien atma teorisinin temel amac yapsal ilevselci analizde deerler birlii karsnda ihmal edilen karlar ve atmay toplumsal analize dahil etmekti. Nitekim atma kuramclarnn genel argman toplumsal dzenin var olma nedeninin konsenssten ziyade bask olduu ynndedir (Marshall, 1999: 112). atmac kuramclara gre toplumda eitli karlar peinde koan farkl kar gruplarnn olmas atmann toplumsal yaamda, geici bir ge olduunu savunan yapsal ilevselci grn aksine, doal ve srekli bir ge olarak var olduunun bir gstergesidir, bu nedenle de atma toplumsal analize mutlaka dahil edilmelidir. atma teorisi ile ilevselcilik arasndaki en nemli farklklarn bazlar ise ksaca u ekilde sralanmaktadr (Ritzer, 1996: 266): 1) levselciler iin toplum statik veya hareket halinde bir denge iken atmac kuramclar iin her toplum, her zaman ve her aamada bir deiim srecine tabidir. 2) levselciler toplumsal dzen ve dzenliliklere vurgu yaparken atmac kuramclar toplumsal yaamn her alannda mevcut olan atmalara, anlamazlklara ve uzlamazlklara dikkat ekerler. 3) levselciler toplumun ortak olarak paylalan normlar, deerler ve genel bir ahlak tarafndan bir arada tutulduunu savunurken atmac kuramclar toplumsal dzenin (veya toplumun bir arada tutulmasnn) toplumsal hiyerarinin en st mertebesinde bulunanlarn sahip olduklar otoritenin zorlayc gcyle salandn savunurlar.
3. nite - levselcilie Kar Eletirel Gelimeler: atma Teorisi ve Sosyolojik mgelem
61
4) Son ve ncekiyle balantl olarak, ilevselciler paylalan toplumsal deerler tarafndan retilen birlik ve beraberlik zerinde younlarken, atmac kuramclar toplumsal dzenin korunmasnda gcn nemini vurgular. Literatrde Ralf Dahrendorf, Lewis A. Coser, John Rex, David Lockwood, Raymond Aron ve Randall Collinsin almalar atma teorisi altnda deerlendirilenler arasnda bata gelir. Bunlar arasnda ise zellikle Lewis. A. Coser ve Ralf Dahrendorf, grleri grece birbirine daha yakn olduundan, grece de daha etkili olduklarndan literatrde genellikle birlikte ele alnmaktadr.
SIRA SZDE ele alnan atmac bir kuram olarak Marksizmin hem ilevselcilikten hem de bu nitede atma teorisinden temel farkn aratrnz.
SIRA SZDE
imdi sosyolojik teoride ilevselcilie eletirel olarak gelien ve almalar ile Amerikan sosyolojisinde farkl bir ses olan Millsin grleri ile yine ilevselcilie S O R grlerine U eletirel olarak gelien atma teorisinden Coser ve Dahrendorfun ve temel almalarna srasyla ksaca deinmeye alalm.
DNELM
DNELM S O R U
CHARLES WRIGHT MILLS VE SOSYOLOJK MGELEM

A M A
DKKAT
DKKAT
Millsin sosyolojik yaklamn zetleyebilmek.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ levselcilie getirilen en nemli eletirilerden bazlar Amerikan sosyolojisi iinde radikal bir yere sahip olan C. Wright Millsten gelmitir. Mills, kendisi Marksist olmamakla birlikte Amerikan sosyolojisi iinde Marksist gelenei srdrmeye alK T A P mtr. zellikle Millsin yaad dnemde Amerikan sosyolojisinde Marksist dnce geleneini takip eden sosyologlarn says olduka azdr. Mills, bu yap iinde hem Marksist gelenei srdrmeye almas hem de Amerikan sosyolojisinde TELEVZYON o dnemin en baskn teorisi olan Parsonsn yapsal ilevselciliine ynelttii eletiriler nedeniyle Amerikan sosyolojisi iinde radikal bir pozisyonda kalm ve dlanmtr (Ritzer, 1996:210). NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
C.Wright MILLS (1916-1962) C.Wright Mills, 1916 ylnda ABDde, Texasta sigorta komisyoncusu bir baba ve ev kadn bir annenin olu olarak dnyaya gelmitir. Texas ve Wisconsin niversitelerinde eitim grm, Maryland ve Columbia niversitelerinde ders vermitir. Millsin en nemli eserleri arasnda 1951 tarihli Beyaz Yakallar: Amerikan Orta Snflar (White Collar: The American Middle Classes), Hans Gerth ile birlikte kaleme ald 1953 tarihli Karakter ve Toplumsal Yap (Character and Social Structure), 1956 tarihli ktidar Sekinleri (The Power Elite) ve 1959 tarihli Sosyolojik mgelem veya Toplumbilimsel Dn (The Sociological Imagination), Dinle Yankee: Kbada Devrim (1960) ve Marksistler (1962) saylabilir. Mills 1962 ylnda hayata veda etmitir. Poloma (1993: 285) ilevselciliin yan sra etkileimci yaklamlar tarafndan da ihmal edilen atmay Millsin, sosyal psikolojik ilkelerle yapsal kayglar ihmal et-
Resim 3.1
NTERNET
62
Millsin Sociological Imagination adl almas Trke ye Sosyolojik mgelem, Toplumbilimsel Dn, Sosyolojik Tasarm ya da Sosyolojik Tahayyl olarak evrilebilmektedir.
meden ele alan yaklamnn dikkate deer olduunu belirtmektedir. Polomaya gre yapsal kayglar ile toplumsal sorunlarn zmlenmesine duyduu ilgi Millsi, yapsal ilevselciliin etkili olduu ve gnn sorunlarndan uzak deerlendirici olmayan (non-evaluative) bir sosyolojinin revata olduu bir dnemde uygulamal ya da deerlendirici (applied or evaluative) bir sosyolojik kuram gelitirmeye ve reformist bir sosyolog olmaya ynlendirmitir (Poloma, 1993: 291, 286). Mills, Hans Gerth ile birlikte kaleme ald Karakter ve Toplumsal Yap (1953) adl eserinde zel ve kamusal arasnda, bireyin tamamen kiisel davranlar ile son derece genel birtakm sosyal-tarihsel olgular arasndaki ilikiyi ele alr. Ritzer (1996: 210) Millsin Hans Gerth ile birlikte kaleme ald bu almasnn, muhtemelen en iyi bilinen radikal almalar ile uyumamas nedeniyle ok okunmasa da esasnda Millsin en sofistike almasn oluturduunu dnr. Mills alt yl sonra 1959da yaynlad Sosyolojik mgelem (veya Toplumbilimsel Dn) adl eserinde ise bir yandan bireysel sorunlarla kamu meselelerini ayrtrm, bir yandan da ikisini ilikilendirmeye almtr (Ritzer, 1996:210). Mills iin sosyolojik imgelem gnmz insannn tam da gereksinim duyduu eydir. Ona gre gnmz insannn kendisinin dndaki dnyada ve kendi benliinde olup bitenleri anlamasn salayacak dnsel bir nitelik kazanmaya gereksinimi vardr ve bu dnsel nitelii de Mills sosyolojik imgelem (ya da toplumbilimsel dn) yetenei olarak tanmlamaktadr (Mills, 2000: 14-15). Millse gre: Toplumbilimsel dn yeteneine sahip olanlar, tarihsel dnemlere ve bu dnemlerin olgularna, bunlarn deiik ve ok saydaki insann i yaam ve dsal kariyerleri asndan tad anlamlar ynnden bakabilme yetenei kazanmlardr. Toplumbilimsel dn yeteneine sahip olanlar, insanlarn yaadklar gndelik hayatn kemekei iinde kendi toplumsal konumlar hakknda nasl yanl ve yanltc bir bilinsizlik iinde bulunduklarn gz nnde tutmak gerektiini bilirler (Mills, 2000: 15) Mills tarihle biyografi arasndaki ilikileri kavrayabilmemiz iin de sosyolojik imgeleme sahip olmamz gerektiini belirtir. Ona gre Comte, Durkheim, Marx ve Weber gibi klasiklerin hepsi insan ve toplumu birlikte alma tutumuna sahiptirler (Mills, 2000: 17). Basit bir ifadeyle, sosyolojik imgelem bireylerin kiisel yaamlarndaki sorunlarla toplumsal dzeydeki sorunlar arasndaki ilikiyi grebilecek bir bak asna veya yetenee sahip olmalar olarak tanmlanabilir. Mills iin Toplumbilimsel dnce yeteneinin varln gsteren en nemli belirtken, karlalan sorunlar bireyin dar yaam ortamnn sorunlar olarak gren anlay ile bu sorunlar toplumsal yapnn kamusal sorunlar olarak ele alan anlay arasndaki farkllktr (Mills, 2000: 20). rnein, birden ok kiinin isiz olduu bir toplumda isizlik sorununun kiisel deil toplumsal bir sorun olduunu, bu nedenle zm iin de kiisel olanak ve beceriler zerinde durmann yeterli olmayacan sosyolojik imgelemle biliriz (Mills, 2000: 21). Poloma (1993: 286) 1950lerde sosyolojik imgelem arsnda bulunan Mills iin bu arnn znde makroskobik ve molekler adn verdii iki aratrma yolunun bir harman olduunu vurgular. Mills makroskobik ve molekler adn verdii bu iki aratrma yolunu daha nce 1953 ylnda yaymlanan Gnmz Sosyal Biliminde ki Aratrma slubu (Two Styles of Research in Current Social Study) adl bir makalesinde tanmlar. Buna gre, Makroskobik, total toplumsal yaplarla, karlatrmal bir yoldan urar...Kk lekli (small scale) problemler ve do-
63
rulamada (verification) kullanlan istatiksel modeller ise molekleri karakterize eder. (Mills, 1953: 267den aktaran Poloma, 2003: 286). Millse gre toplumsal sorunlara ynelik makroskobik zmler daha az zenli ve kesinlii daha az olan, yani daha az molekler olan bir bilgiye dayanr (Poloma, 2003: 286). Molekler olan da mikro bilgiler toplamaya dayanr. Bu nedenle Mills bu iki aratrma yolunun her birinin eksikliinden kaynaklanan sorunlara zm olarak iki dzey arasnda mekik dokuma olarak tanmlanabilen ve makroskobik dzeyde alan aratrmacya molekler dzeyde yeterince kantlayc veri toplayabilme olana salayan bir yntem nerir (Poloma, 2003: 286-287). Bylelikle, Makro ve mikro eilimler yerine Mills ada toplumlarn sorunlaryla ilgilenecek uygulamal aratrmalara dayal daha gereki bir kuram nerir. Mills, Sosyolojik mgelem adl almasnn altnc blmn, 1953 ylnda yaymlanan bu nceki almasndan yararlanarak yazar (Mills, 2000: 373). Mills almasnn bu blmnde bu yolu izlediklerini vurgulad klasik sosyal bilimcilerden vgyle sz eder. Ona gre, klasik ustalar dedii klasik sosyal bilimciler makro bakl kavram ve dnceler ile ayrntl gsterimler (expositions) arasnda kesiksiz bir mekikleme eklinde bir yol izlemilerdir (Mills, 2000: 208-209, 212). Sosyolojik mgelem, Millsin ayn zamanda eletirel nitelikteki sosyolojik yaklam ve yntemini en ak ekilde sergiledii almalarndan biri olarak bilinir. Nitekim bu almasnda Mills, Amerikan sosyolojisini adeta iki zt kutba blen, bir tarafta byk boy kuramlarla, te tarafta ise ayrntlarla uraan mikrobakl ampirist yaklamlarn her ikisine de sert eletiriler getirir. Mills almasnda ncelikle, toplumsal sorunlardan uzak ve sosyolojik imgelemden yoksun olduunu dnd ve adna Grand Teori dedii byk boy kuramlar, zellikle de bu gelenekte yer alan Parsonsn Sosyal Sistem almasn kat bir ekilde eletirir. Ona gre, Parsonsun genel kuram, toplumsal dzeni daha ak bir biimde grmek; insanlarn ve kurumlarn kendi somut varlklarn bulacaklar, grecekleri tarihsel gereklikler olarak ifade edebilecek sorunlar zme kavuturmak aba ve isteinin rn deildir. Tersine Grand Teorinin temel ald sorun, ileni biimi, bulup nerdii zmler temelden kuramsal niteliktedir. (Mills,2000: 85). Poloma, Millsin byk boy kuramclar toplumu aka tanmlama ve anlalr klma abalarndan kopmann ksmi rgtl bir giriimi olarak nitelediine dikkat eker (Poloma, 1993: 287). Mills Parsonsun Grand Teorisini atma ve toplumsal deime ile ilgilenmedii iin de eletirir: Toplumdaki atmalar, elikileri sihirli bir biimde yok ediveren, toplumda hayranlk yaratacak nitelikte bir uyumluluk durumu yaratveren sistematik ve genel teori iin, bu nedenle toplumsal deime ve tarih diye bir sorunla ilgilenmeye gerek kalmamaktadr. Grand Teoricilerin normatif olarak kurduklar bu toplumsal yap anlatmnda, terrize edilmi kitlelerin, heyecana kaplm gruhlarn, kalabalklarn ve hareketlerin yeri olmayaca aktr (Mills, 2000: 77). Millse gre Parsonsun toplum gr ve Sosyal Sistem adl almasnda yazdklar aka belli bir ideolojik anlam tamakta ve bu ideolojik anlam merulatrmaya almaktadr: Parsonsun eserlerinde savunulan trden bir toplum gr ve anlatmnn rahatlkla ideolojik bir kullanm tad; bu tr grlerin geleneksel olarak
64
tutucu dnceyi yanstt aktr...Sosyal Sistemin (The Social System) siyasal anlam ylesine ak ve yzeydedir ki, yeterince evirisi yaplabildikten sonra, fazlas gereksiz oluyor...Grand Teorinin ideolojik anlam, istikrarl egemenlik biimlerini hakllatrmasndan, bunlar yasal gsterme eilimi tamasndan ileri gelmektedir (Mills, 2000: 86). Grand Teoriden sonra da Mills, Soyutlanm Ampirizm/Deneyimcilik (Abstracted Empiricism) adn verdii ve gndelik yaamn toplumsal ve tarihsel balamlardan soyutlanm, nemsiz ayrntlarna gml olduunu dnd ar ampirist yaklamlar eletirir. Soyutlanm ampirizm/deneyimcilik genel olarak rnekleme sreciyle seilmi bireylerle yaplan mlakatlardan elde edilen datalarn ilenmesi ve bulunan sonularn istatistiksel bildirimler eklinde ifade edilmesi eklinde bir ynteme dayanmaktadr (Mills, 2000: 87). Mills bu yaklam, zellikle bilimi ampirizimden ibaret sayarak sosyolojik zmlemede kantitatif aratrma teknikleriyle yetinmeye alt iin eletirir. Nitekim Mills, sosyolojik dnmede saysal verilere ve istatistiki analize yer olduunu kabul etmekle birlikte, bunlarn sosyolojik analiz asndan yeterli olmadnda srarcdr. Mills bu tr SIRA SZDE kantitatif verilere sosyolojik anlam kazandran kuramsal kategoriler ve karlatrmal tarihsel analizler olmadan bir toplumsal yap anlaynn dnlemeyecei konusunda da srarcdr (Marshall, 1999: 691). Bu nedenle, ampirik almalarda DNELM elde edilen datalar somut olduu halde bu datalar tarihsel ve toplumsal balamlarndan soyutlayarak ele ald iin Millsin bu yaklama paradoksal olarak SoS O R U yutlanm Ampirizm adn verdii bilinmektedir. Soyutlanm D Ampirizm/Deneyimcilik Millsin Sosyolojik mgelem adl almasnda orKKAT taya at ve ampirizmi bilimle eitleyip kantitatif aratrma tekniklerini fetiletiren sosyologlarn almalarn adlandrmak amacyla kulland bir terimdir (Marshall, 1999: 691). SIRA SZDE Neticede Mills, Yava ve kk kk almalarla mikro bakl bir yn inceleme ve AMALARIMIZ aratrmalar yaparak, kk kk kum tanecikleri toplayp tepeler yapan karncalar gibi... bilim ina etmeye altn dnd soyutlanm ampirizm ile grand teorinin her ikisini de sosyal bilimlerde asl beklenen grevleri yk Tbile A P kanmakla eletirir (Mills, 2000: 87, 211). Amerikan sosyololenmekten K bile jisinde hakim olan bu makro-mikro bakl yaklamlar yerine Mills, yukarda da belirtildii gibi, makroskobik ve molekler olarak tanmlad bu iki aratrma yoT E tarihsel L E V Z Y O ve N toplumsal balamdan kopmadan mekik dokuyan deerlenlu arasnda, dirici bir sosyoloji nerir. Nitekim Mills iin bu yol, toplumbilimsel imgelemi gelitirmenin ve uygulamann en iyi yolu olarak grnmektedir. Genel olarak bakldnda Millsin bu yaklam, Parsonsn byk boy teorisi ile NTERNET Amerikan sosyolojisinde yaygn olan kk lekli ampirik almalar arasnda kpr kurmaya alan Mertonun yaklamna benzemektedir. Ne var ki, Borawoyn belirttii gibi, Mills Merton gibi bu iki gelenek arasnda bir arabulucu (peacemaker) olarak deil, her iki gelenee de muhalif bir eletirmen (hostile critic) olarak yer alr (Borawoy, 2007: 1). Reformist bir sosyolog olarak sosyolojiyi deerlendirici bir sosyoloji olarak gelitirmeye alan Millsin, g ve siyaset zerine de ok sayda almas olduu, bunlarn iinde ise zellikle Beyaz Yakallar ve ktidar Sekinleri adl almalarnn en nemli ve en byk almalarndan ikisini oluturduu bilinmektedir (Poloma, 1993: 292).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
65
Beyaz Yakallar ve ktidar Sekinleri

A M A
Beyaz Yakallar ve ktidar Sekinlerini karlatrabilmek.
Millsin eserleri iinde radikal bak asn yanstan iki eseri zellikle ne kar. Bunlardan birincisi Amerikan toplumunda yeni orta snf zerine yaplan Beyaz Yakallar (1951) adl eseri, dieri de Amerikan toplumunda ynetici sekinler zerine yaplan ktidar Sekinleri (1956) adl eseridir. Beyaz Yakallar: Millsin Beyaz Yakallar adl eseri 1950lerde Amerikada giderek byyen bir snf olan beyaz yakal orta snfn stats ile ilgilidir. Millse gre, 20. yzylda daha ok kk apl giriimcilerden ve kk mlk sahiplerinden oluan Eski ve bamsz durumdaki orta snfn yan sra, irketleme ats altnda toplanan Amerikan toplumunda beyaz yakallardan oluan yeni ve baml bir orta snf daha ortaya kmtr (Mills, 1974: 361). Mills, zellikle 19. yzyln ilk dnemlerinde Amerikan toplumunda alan nfusun bete drdne yaknnn kendi hesabna alan eski orta snf yelerinden olutuunu, 1940larda ise alan nfusun sadece bete birinin bu eski orta snf iinde yer aldn, geriye kalan ve hayatn alarak kazanmak zorunda olanlarn nemli bir blmnn ise yeni orta snf yelerinden, maal alan beyaz yakallardan olutuunu belirtir (Mills, 1951: 63). Mills, yeni orta snfn saysal olarak eski orta snfn yerini almaya baladndan beri siyasal rolnn ve de modern tabakalamadaki konumunun bir aratrma ve tartma konusu olduuna dikkat eker (Mills, 1951: 289). Bu nedenle, Mills iverenlerle cretli alan iiler arasnda ortaya kan ve bu bakmdan ne proleteryann ne de burjuvazinin snfsal zellikleri ile tam zdelemeyen bu yeni orta snfn stats ile yakndan ilgilenir ve bu snfn neden baml bir snf olduunu analiz etmeye alr. Bu snf arlkl olarak iletmecilerden, maal alanlardan, serbest meslek sahiplerinden, satclardan ve bro alanlarndan olumaktadr. Mills yirminci yzyl toplumunun balca rutinlerini gerekletirdiklerini dnd beyaz yakallardan oluan bu yeni orta snf Marxn yabanclama kuramna dayanarak zmlemeye alr. Millse gre beyaz yakallardan oluan bu yeni orta snf kendilerini cretli alan iilerden daha stn grmekle birlikte, gerek cretlerinin iilerden daha yksek olmamas gerekse ynetici snfa olan bamllklar nedeniyle gerekte ok daha byk bir yabanclama ierisindedirler (Tolan, 1985: 95). Ona gre modern toplumda meydana gelen deimelere bal olarak beyaz yakallarn sadece prestijleri ve gelirleri azalmakla kalmayp ileri de giderek daha rutin, skc, zerklii olmayan ve makinelemenin de tehdidi altnda olan ilere dnmektedir (Poloma, 1993:294). Hem emee hem de kendilerine yabanclam olan bu yeni snfn yeleri ne kendi yaamlarn kontrol edebilecek kiisel gce ne de ulusu ekillendirebilecek politik gce sahip olamayan acnas tiplerdir (Poloma, 1993:292, 294). Mills beyaz yakallardaki yabanclamay, Amerikan toplumunun giderek bir kamu toplumundan ok bir kitle toplumuna dnmyle ilikilendirir. Ona gre kitle iletiim aralaryla giderek daha ok etkilenip ekillendirilen, duygu ve dnceleri kontrol edilerek ynlendirilen ve iktidar sekinleri karsnda pasifletirilen Amerikan toplumundan kamuya dayanan demokratik bir toplum olarak sz etmek artk imknsz grnmektedir. Mills iin baml ve yabanclam yeni bir orta snf oluturan beyaz yakallar bir kamu toplumundan bir kitle toplumuna dnm halinde olan Amerikan toplumunun en nemli gstergesidir:
66
Bu yeni orta snf...dengeli bir toplum yapsnn nemli siyasal gelerinden biri olamam; gnmzde toplumu kitle toplumu olmaya zorunlayan glerin arkadan gelen ve ikinci, nc snf koruyucu hizmetlileri olma durumunda kalmtr. iftilerin, kk iadamlarnn -ve cretli emekilerin- tersine, bu beyaz yakal alanlar tarih sahnesine ge kabildikleri iin, kendi bamszlk dnemlerinin tadn alamamlardr. Beyaz yakallarn meslek durumlar ve statleri, bu toplumsal grubun tarihe nclk etmekten ok tarihin akna uyan bir grup olmasna yol amtr. Bu grubun en belirgin zellii, siyasal ynden birlemi ve kendi iinde tutarl bir grup olmamasdr. Beyaz yakallarn kurduklar birlikler ii kurulularnn yannda renksiz ve gsz kurululardr. Amalar da, beyaz yakallarn kendi karlarnn, baarsz da olsa, devlet ats altnda salanmasdr (Mills, 1974: 361-362). Millse gre eski orta snf bir zaman iin de olsa toplumda bamsz bir iktidar taban olabilmi; fakat yeni orta snf bu yetenei gsterememitir (Mills, 1974: 362). Eski orta snf kk apta da olsa bamsz bir mlkiyete sahip olduundan siyasal adan zgr, ekonomik adan da bir gvenceye sahipti. Memuriyet ya da bro ileri ile yaamn kazanmaya alan yeni orta snf ise bu zgrlk ve gvenceden yoksundur. Eski orta snf serbest ve otonom bir yapya sahipken yeni orta snfn memuriyet ve bro ileri serbest ve otonom bir nitelie sahip deildir. te yandan, ekonomik adan da yeni orta snf, memur ve bro hizmetlileri olarak mlkszlemiler, cretli iilerle ayn duruma indirgenmilerdir. Siyasal ynden ise iiler gibi rgtl olmadklar iin, onlardan da kt durumdadrlar (Mills, 1974: 362). Sonu olarak Millse gre beyaz yakallar bamsz bir siyasal grnm olmayan ve olacaa da benzemeyen bir yeni orta snf oluturmaktadrlar (Mills, 1974: 362). ktidar Sekinleri: levselciliin aksine sosyolojik almalarnda atma ile g zmlemesine arlk veren Mills, ktidar Sekinleri (1956) adl nl almasnda zellikle Amerikan toplumunda g/iktidar analizi zerinde odaklanr ve Amerikan toplumunun, belirli kesimlerden gelen kk bir sekin grup tarafndan nasl ynetildiini analiz etmeye alr. Millsin ktidar Sekinleri, ayn zamanda ulusu ekillendirecek siyasal gten yoksun olan orta snfla tezat oluturarak nemli kararlar verebilecek pozisyonlar ellerinde bulunduran ve ynetici statsnde olan kiileri kapsar. Tolan (1985: 95) snf teriminin ekonomik, ynetici teriminin ise siyasal bir terim olmas nedeniyle, Millsin bu kesimi tanmlarken hakim snf, egemen snf ya da ynetici snf yerine zellikle iktidar sekinleri terimini kullandna dikkat eker (Mills,1974: 386). Bu noktada Millsin iktidar, dar grl dedii baz liberallerden ve de Marksistlerden farkl olarak ne sadece siyasal st yap ile ne de sadece ekonomik alt yap ile deil, fakat her ikisiyle de ilikilendirerek sorunsallatrd dikkat ekmektedir (Mills, 1974: 386-387). Haralambos ve Holborn da (1995: 517) ktidar Sekinleri kuramnda Millsin analizini, gcn doas ve dalm ile ilgili olarak tm toplumlarda genel geer bir teori gelitirmeye alan ve elit ynetimi kanlmaz olarak gren Pareto ve Moscann aksine, 1950li yllardaki Amerikan toplumu ile snrlandrdna dikkat ekerler. Daha ak olarak Mills iin elit ynetim tm toplumlarda genel geer bir fenomen olmad gibi Amerikan toplumu iin de grece yeni bir olgudur. Nitekim ona gre bir zamanlar (19. yzylda) bir orta snf toplumu olan Amerikada, ekonomi kendi bana, ayr ayr ve kendine gre bir denge iinde yaayan bamsz kk retim birimlerinden oluurken ve ekonomik g bu ok sayda kk retim birimi arasnda paralanmken sre iinde ekonomi, idari ve siyasi ynden birbir-
levselcilerin aksine Mills Amerikan toplumsal yapsn zmlerken g/iktidar analizi zerinde odaklanr.
67
leriyle balantl iki ya da yz dev irketin egemenlii altna girmi; ekonomik alanda alnacak en nemli kararlarda iktidar bu irketler topluluunun eline gemitir. (Mills, 1974: 13, 359). Benzer eklide siyasal g de bir zamanlar ademimerkeziyeti bir siyasal yap iinde ok sayda devlet arasnda paralanmken sre ierisinde merkeziyeti bir siyasal yapda kmelenmitir (Mills, 1974: 13). Mills, benzer gelimelerin orduda da meydana geldiini ve federe devletlerdeki milis birliklerinin yerini Federal ordunun aldn ve Federal ordunun da devlet yaps iinde en pahal ve en geni kurulu durumuna geldiini vurgular (Mills, 1974: 13). Neticede Millse gre tm bu gelimeler karar alma gcnn merkezlemesine ve de gcn bu kurumun komuta merkezinde yer alan sekinlerin elinde toplanmasna yol amtr. Mills iin bu kurumsal alanlar byyp merkezletike ve faaliyet alanlar geniledike, toplum zerindeki etki ve sonular da gitgide daha byk boyutlara ulam; birbiriyle olan ilikileri arttka artmtr. Bir elin parmaklaryla saylabilecek kadar az sayda byk irketin ald kararlar, btn bir dnyada asker, siyasi ve ekonomik eitli gelimelere yol aabilmektedir (Mills, 1974: 13). Mills nceki elit kuramclarn aksine elit ynetimi kanlmaz bir ynetim biimi olarak grmedii gibi sekinlerin doutan sekin bir karakterle dnyaya geldikleri ynndeki gre de itibar etmez (Mills, 1974: 23). Baz sekinler iddia edilen niteliklere sahipse de bu nitelikler doutan deil sahip olunan ayrcalkl yaam koullarndan kaynaklanmaktadr. nceki elit kuramlardan farkl olarak Mills sekinlerin kitleler zerindeki tahakkmn de doal, kanlmaz katlanlmas gereken bir durum olarak grmemi, aksine bunu eletirmi ve bu durumun deiebileceine ve de deimesi gerektiine her zaman inanmtr. Neticede iktidar sekinleri kavramnn kkleri gemie uzansa da Millsin analizinde bu kavram nceki elit kuramclarn analizinden olduka farkl bir ekilde yorumlanm ve farkl bir amaca hizmet etmitir. Pareto ve Mosca ile Millsin elit teorileri arasndaki temel fark aratrnz. SIRA SZDE Slattery (2010: 255), Millsin iktidar sekinleri yorumunda farkl olan iki temel DNELM noktaya iaret eder. Bunlardan birincisi (i) Millsin, sekinler iktidarn bireylerden ziyade kurumlar temelinde analiz etmesi, ikincisi de (ii) yirminci yzylda demokO R U rasinin yuvas olarak grlen, dahas insanlar iin mutluluk veSzgrlk mcadelesi veriyor grnen Amerikada iktidar sekinlerinin varln gstermesi ve dolaysyla Amerikann nde gelen bir demokrasi olduu iddiasn sorgulamasdr. DKKAT Nitekim ona gre Millsin yaad dnemde zgrlk Antnn yuvasnn sorumsuz iktidar sekinleri tarafndan ynetildiini iddia edebilmek sadece bir cesaret ii SIRA SZDE deil ayn zamanda tehlikeli bir itir (Slattery, 2010: 255-256). Amerikan toplumundaki sekinlerin g ve iktidarnn arkasnda modern toplumlarn byk kurumlarnn bulunduunu ve elitlerin sahip olduklar gcn kuAMALARIMIZ rumlar hiyerarisinde en st konumda yer alan kurumlarn gcnden kaynaklandn ne sren Mills, bylelikle sekinlerin kitlelerden daha stn zelliklere sahip olduklar ynndeki Paretocu tezleri reddederek iktidar K sekinlerini bireysel T A P veya psikolojik bir temelden ziyade kurumsal bir temele dayandrm olur: Amerikan toplumundaki sekinlerin g ve iktidarn kavrayp anlamak iin TELEVZYON ne olaylarn tarihsel izgisine ne de nemli kararlar alabilme durumundaki insanlarn szlerine bakmak yeterlidir. Bu tr insanlarn ardnda olduu kadar, tarihsel olaylarn da ardnda, bu ikisini birbirine balayan modern toplumun byk kurumlar bulunmaktadr. Devlet hiyerarisi, N irketler T E R N E T hiyerarSIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
68
isi ve ordu hiyerarisinden oluan byk kurum en nemli iktidar aracn meydana getirmekte; bu nitelikleri nedeniyle de insanlk tarihinde imdiye dek hibir zaman sahip olmadklar bir nem kazanm bulunmaktadrlar. Bu kurumlarn en st yerlerinde ise Amerikan toplumundaki st evrelerin roln anlamamzda sosyolojik birer anahtar nitelii tayan, komuta mevkileri bulunmaktadr (Mills, 1974: 11).
Millse gre iktidar sekinleri nemli kurumun komuta yerlerinde yer alan sekinlerden olumaktadr. Bunlar srasyla (i) byk irketlerin, zellikle sava endstrisini elinde bulunduran byk irketlerin yneticileri, (ii) ordunun st rtbeli subaylar ve (iii) Federal hkmetin bandaki siyasal yneticilerdir.
zetle, iktidar sekinleri, modern toplumun yukarda ad geen balca kurulu ve hiyerarilerinin komuta yerlerinde yer alan insanlardan, yani byk irketleri, devlet mekanizmasn ve de orduyu yneten insanlardan olumaktadr (Mills, 1974:8). Daha ak olarak, Millse gre iktidar sekinleri nemli kurumdan gelmektedir: (i) Byk irketler (ii) Ordu (iii) Federal hkmet ktidar, bu kurumun komuta yerlerinde yer alan sekinleri arasnda paylalmakta, bu kurumdaki yneticiler- st dzeydeki askerler, irket yneticileri ve siyasal yneticiler- birbirlerine yaklamlar; hep birlikte, Amerikan toplumundaki iktidar sekinlerini meydana getirecek ekilde birbirleriyle kenetlenmilerdir (Mills, 1974: 15). Bylece, Mills bu almasnda Amerikan toplumunun halk tarafndan deil, iinde temel kurumu -byk irketler, ordu ve federal hkmeti- barndran bir iktidar sekinleri tarafndan ynetildiini gstermeye alr (Slattery, 2010: 256). Millse gre, Amerikan toplumunda iktidar ve egemenlik bu ekonomik, siyasal ve asker alanlarda kmelenmekte, bir iktidar geni oluturan byk irketler, federal hkmet ve ordudan gelen sekinler Amerikan toplumuyla ilgili tm nemli kararlar almakta, aile, kilise, din, eitim ve niversite gibi dier kurumlar ise karar alma srecinden dlanmaktadr (Mills, 1974: 11). Karar alma srecinden dlanan bu kurumlar kenarlara, sapalara ekilmi; bazen de, bu alandaki kurumlar karsnda bamllamak durumunda kalmlardr (Mills, 1974: 11). Aile, kilise ve okul gibi kurumlar iktidar geni oluturan byk kurumun amalar ve hedefleri tarafndan belirlenen hayat koullarna uymaya mecbur edilmekte, Aile, din ve eitim kurumlarnn yce sembolleri bile bu byk kurumun iktidar ve kararlarn hakl ve yasal klmakta kullanlmaktadr (Mills, 1974: 12). Mills Amerikan toplumunda bireylerin kaderlerini etkileyecek nitelikteki kararlarn bile kamu tarafndan alnmadn ve alnan kararlarn da Amerikan halknn karlarna deil bu kurumun bandaki iktidar sekinlerinin karlarna hizmet ettiini savunur. Millse (1974: 384, 419) gre Amerikan kapitalizminin giderek daha byk lde asker bir kapitalizm nitelii kazanmas ve silah retiminin byk bir sektr hline gelmesi, federal hkmetin de btesinin giderek daha byk bir blmn savunmaya harcamas alnan kararlarn bu sekin grup arasndaki (kurumsal yaknlktan kaynaklanan) kar birliine dayandn aka gstermektedir. Mills (1974: 401) aralarndaki birlie bal olarak iktidar sekinlerinin bu kurum arasndaki hzl ve kolay geilerine dikkat eker ve iktidar sekinlerinin sadece benzer karlar nedeniyle kurumsal bazda birbirlerine yakn olmadklarna, ayn zamanda sosyal ve ekonomik bakmdan da benzer kkenlerden geldiklerine ve benzer okullarda eitim grdklerine iaret eder. Mills, bu liderlerin kurumsal bazda bir eit sekin/elit ittifak oluturarak Amerikan toplumunu, sradan Amerikan vatandalarnn grlerini dikkate almadan, kendi karlar dorultusunda sorumsuzca ynettiklerini, sava ve bar gibi nemli konularla ilgili kararlar aldklarn savunur. Slattery Millsin zellikle Japonya zerine atlan atom bombasn ikti-
69
dar sekinlerinin hem gcnn hem de sorumsuzluklarnn bir gstergesi olarak grdne dikkat eker (Slattery, 2010: 257). Sonu olarak Millsin bu almalar toplumda siyasal iktidarn demokratik bir nitelik almasnda dengeleyici bir toplumsal g olduu ne srlen orta snfn bu gten byk oranda yoksun olduunu (Tolan, 1985: 96), Amerikan toplumunu ilgilendiren en nemli kararlarn kk bir sekin grup tarafndan alndn ve bu adan ynetici konumdaki sekinlerle beyaz yakallar ve genel olarak ynetilen halk kitleleri arasnda byk bir uurum olumu durumda olduunu gstermeye alr. Mills iinde bulunulan dnemde beyaz yakallarn ve genel olarak ynetilen halk kitlelerinin iktidar sekinlerinin denetimindeki kitle iletiim aralar araclyla kontrol edildiklerini, karar alma mekanizmalarndan dlandklarn, kamu ileri ve sorunlaryla ilgilenmekten uzaklatrlp tketime ve aile sorumluluklar ile ilgilenmeye ynlendirildiklerini vurgular. Netice itibaryla Millse gre, Amerikan toplumundaki kamu bir kitle toplumu dzeyine indirgenmitir (Mills, 1974: 415).
LEWIS. A. COSER VE ATIMACI YAPISALCILIK

A M A
Cosern atma teorisinin temel zelliklerini sralayabilmek.
Coser, yapsal ilevselci kurama bal olmakla birlikte, bu kuramn toplumsal hayatn nemli bir boyutunu oluturduuna inand toplumsal atmay incelemeyi ihmal etmesini her zaman eletirmi ve bir bakma yapsal ilevselcilii atmac kuramla birletirmeye almtr. Coser nemli toplumsal ilikilerin anlalmasnda merkez bir neme sahip olmasna ramen atmann iinde bulunulan dnemdeki Amerikan sosyologlar tarafndan neredeyse tamamyla gz ard edildiini belirtir (Coser, 1956: 7). Cosere gre, stn kr bir inceleme bile ada Amerikan sosyologlarnn atmay bir aratrma konusu olarak ihmal ettiklerini aka gsterir (Coser, 1954: 16). Coser zellikle Parsonsun statik denge modelini eletirmi ve atmann ykc ve paralayc olmaktan ziyade toplumun varln sonsuza kadar koruyacak bir denge salama arac olabileceini savunmutur (Swingewood, 1998: 290). te yandan, Coser atmann ok nemli olmakla birlikte, uzlama/konsenss kadar nemli olamayacan vurgulam (Wallace &Wolf, 2004: 151), bylelikle bir anlamda yapsal ilevselcilie balln ifade etmitir. Lewis COSER (1913-2003) Lewis Coser, Berlinde Musevi bir banker babann olu olarak dnyaya gelmitir. Hitler iktidara gelene dek Almanyada kalm, daha sonra Parise, daha sonra da hayatnn geri kalann geirdii ABDye gemitir. Coser, atmann zmlenmesi asndan nemli katklarda bulunmu, Simmelin bu konudaki dncelerini gelitirmeye almtr (Wallace ve Wolf, 2004:151). Chicago, California ve New York State niversitelerinde dersler vermi olan Coser ayrca Brandeis niversitesinde sosyoloji blmn kurmutur. Bir dnem (1975) Amerikan Sosyoloji Derneinin bakanln da yapan Coserin en nemli eserleri arasnda Toplumsal atmann levleri (1956), Sosyolojik Teori (1964), Sosyolojik Dncenin Ustalar (1970), Agzl Kurumlar (1974) ve atma ve Uzlama (1984) saylabilir. Coser 2003 ylnda Massachusettste hayata veda etmitir.
Coser atma kuram iinde ele alnmakla birlikte almalar ilevselcilie olduka baml zellikler gsterir.
Resim 3.2
70
Coser atmay zmlerken George Simmelin atma zerine olan grlerinden olduka etkilenmi ve atmann toplumsal yarar salayabilecei ynndeki dnceyi byk lde Georg Simmelin atma adl klasik eserini yeniden formle ederek gelitirmitir.
Coser, Toplumsal atmann levleri (1954) adl almasnda atmann toplumda her zaman var olduunu ve sadece paralayc, negatif bir faktr olmadn, grup ya da kiiler aras ilikilerde bireylerin gruptan ekilmelerini nleyerek grup snrlarnn korunmasna katkda bulunma gibi nemli ilevlere sahip olduunu dile getirir. Bu almasnda Coser, toplumsal atmann mutlak anlamda ykc bir etkiye sahip olduu ve toplumsal ilikilerde her zaman bir dengesizlik durumu oluturduu ynndeki inancn son derece yetersiz yorumlara yol aacana dikkat eker. te yandan Cosera gre atmann ilevleri zerine odaklanmak atmann belirli biimlerinin ykc olduunu inkar etmek anlamna gelmez. Ancak, kendisi atmann hep olumsuz ilevleri zerine younlaan bir analizi biraz daha dengeli klabilmek iin atmann ilevlerine odaklandn belirtmektedir (Coser, 1956:8). Bylelikle Coser yapsal ilevselcilik tarafndan ihmal edilen atmann yapsal ilevselci bak asndan olumlu ilevlerinin analiz edilmesini salayarak bir anlamda bu yaklamn eksik kalan ksmn tamamlamaya alr. Toplumsal atmann levleri almasnda Coser atmann farkl ilevlerinden sz etmekle birlikte en ok grup birliinin ve kimliinin olumas, korunmas ve srdrlmesi zerindeki rol zerinde younlar (Coser, 1956: 8). Bu almasnda Coser, zellikle toplumsal yapnn olumasnda ve korunmasnda yapsal ilevselciliin vurgulad deerler birliindeki konsenssn nemini kabul etmekle birlikte yapnn atma araclyla da oluturulup korunabileceini, baka bir deyile konsenssn yan sra atmann da toplumsal yap ve dzenin korunmas asndan olumlu bir ileve sahip olduunu gstermeye alr. Coserin toplumsal atmay analiz ederken zellikle George Simmelin formel sosyoloji geleneine bal kald bilinmektedir (Swingewood, 1998: 290). Simmelin atma analizinden olduka etkilenen Coser, Amerikan sosyologlarn da atmay Simmelin brakt yerde terk etmekle eletirir (Coser, 1956: 16). Coser zellikle George Simmelin atmay karlkl bir etkileim srecinde bir sosyalleme biimi olarak gren yaklamndan etkilenir (Coser, 1956: 31). Buna gre yapsal gereksinimleri gerei hi bir grup tam bir uyum hlinde olamaz, grup oluumu (formation) konsenssn olduu kadar atmann da rndr ve bu adan atma, grup oluumunda nemli bir toplumsal ileve sahiptir.
atma ve Grup Snrlar - atmann Grup Balayc levleri

Cosera gre atma grup kimliinin oluumu ve srdrlmesi zerinde olumlu ilevsel bir etkiye sahiptir.
almasnn ilerleyen blmnde Coser atmann, gruplar arasndaki snrlarn izilmesini salayarak grubun olumasn, korunmasn ve de srdrlmesini nasl saladn analiz eder. Gruplar aras atma grup iindeki yelerin birliini, dayanmasn ve grup kimliini glendirir. Belirli gruplar arasndaki atma neticede grubun yaps zerinde glendirici ve btnletirici bir etki yaratr. rnein, ulus devletler arasnda uluslararas dzeyde yaplan anlamalar, atmann ulusal corafi snrlarn belirlenmesi zerindeki etkisini gsterir. Yeni grup oluumlarnn temelinde ok defa atma vardr. zellikle d gruplarla atmalar grup yeleri arasndaki dayanmann ve grup bilincinin artmasna ve de grup ii kimliin ve aidiyet duygusunun glenmesine yol aar. rnein, Orta Douda Filistin ile srail arasnda yllardr devam eden atma grup ii kimliklerin glenmesine yol amtr (Poloma, 1993: 99).
71
atmann Grup Koruyucu levleri ve Emniyet Supab Kurumlarnn nemi

Coser atmann btn toplumlarda var olduunu ve de btn toplumlarn atmadan kurtulmak iin gerginlikleri ve dmanlklar kanalize edecek mekanizmalar oluturma yoluna gittiklerini belirtir. Bu mekanizmalar genellikle dmanca duygularn ve saldrgan eilimlerin yapy paralamadan darya atlmasn salayan emniyet spab kurumlar (safety-valve institutions) araclyla ilerler. Emniyet spab kurumlar araclyla yap ierisindeki mevcut sorunlar, g ve otoritenin dengesiz dalmndan kaynaklanan ve yap zc etki yaratabilecek eitsizlikler dile getirilir ve ortaya karlr; bylelikle gerginliklerin ve dmanlklarn yapy paralamadan darya atlmas salanr. Bu bakmdan, emniyet spab kurumlar bir anlamda havann temizlenmesi ilevi grrler. rnein, Bir renci dernei veya faklteyi iyiletirme komitesi, rencilere ve faklteye ikayetlerini dile getirme olana salayarak, niversitede bir emniyet spab ilevi grebilir (Poloma, 2003: 100). Coser bu noktada emniyet spab kurumlarnn dmanlklarn dar atlmasn salayarak ilikilerin daha da ktlemesini engellemeleri bakmndan grup yapsnn korunmasna katkda bulunduklarn belirtir. te yandan Coser emniyet supab kurumlarnn, toplumsal yapnn korunmasna hizmet etmekle birlikte aslnda tamamlanmam bir ilevi yerine getirdiklerine de dikkat eker. Nitekim emniyet supab kurumlar, yapda birtakm yeni dzenlemeler yapacak ve temel zmler sunacak mekanizmalardan ok gerilimin boalmasn salayan geici zmler sunacak mekanizmalar olarak oluturulmulardr. Bu nedenle de zm iin gerekli olan, ilikilerin deien koullara uygun olarak dzenlenmesini de engellerler. Neticede emniyet supab kurumlar tam bir zm sunmak yerine ksmi bir rahatlama salarlar.
Cosera gre atma dmanlklarn serbeste dile getirilmesini ve bylece havann temizlenmesini salar.
Gereki Olan ve Gereki Olmayan atma

Coser atmay zmlerken gereki olan ve olmayan (realistic-nonrealistic) atmalardan da sz eder. Buna gre gereki atmalarda kiilerin tepkisi belirli taleplerinin ve kazanmlarnn engellenmesine yol aan nesnenin kendisine yneliktir. Bir iletmede yaplmas gereken cret artlarn bir trl yapmayan iletme ynetimine kar iletmede alan iilerin greve gitmesi, belirli taleplerin engellenmesine yol aan nesneye yneltilmi gereki atmalara bir rnek olarak verilebilir. te yandan, gereki olmayan atmalarda kiilerin tepkilerini gerilime yol aan gerek kaynaa deil de onu ikame edecek baka bir kaynaa kaydrmalar sz konusudur. Bu atmalar kiilerin gerek amalarndan ok gerilimden kurtulma gereksinimlerinin bir sonucu olarak ortaya kar (Coser, 1956: 49). rnein, bir lkede yaayan yerli vatandalarn ekonomik kriz ve durgunlua bal olarak ortaya kan isizliin nedenini veya yine krize bal olarak devletin sosyal gvenlik ve benzeri harcamalarda yapt kesintilerin nedenlerini lkede yaayan belirli bir gmen grubun varlna balamalar, gereki olmayan atmalara bir rnek olarak verilebilir.
Yakn Toplumsal likilerde Dmanlk

Coser toplumsal ilikilerde ortaya kan atmalarn her zaman dmanca nitelikler tamadn belirtir. Toplumsal yapdaki ilikilerin nemli bir blmnde atma saldrganla dnmeden ortaya kabilir. Parsonsun kalp deikenlerinden hatrlanaca gibi, zellikle modern toplumlarda katlmclarn tm kiiliklerinin
72
Coser yakn toplumsal ilikilerde honutsuzluklarn dile getirilmesinin ilikilerin srdrlmesini salama ve grubun zlmesini engelleme gibi baz olumlu ilevlere sahip olduunu ne srer.
ierilmedii, genellikle ile ilgili olarak girdikleri belirlenmi ilikilerde atma genellikle dmanca bir nitelie dnmeden ortaya kar. rnein, bir kurumda alan iki kii, kurum iinde ykselme ve terfi iin yaplacak olan bir mesleki snav iin birbiri ile kyasya mcadele edebilirler. Ancak snavdan sonra hibir ey olmam gibi ayn kurumda almaya devam edebilirler. te yandan, Cosera gre ilikilerin yaknlk derecesi arttka atmann younluk derecesi de artacaktr, bu nedenle balarn ok daha yakn olduu aile ve benzeri sk kaynam ilikilerde atmalarn grubu koruyucu nitelikte ortaya kmasnn ok daha zor olduuna dikkat eker. Bu durum, sk kaynam ilikilerde etkileim frekansnn yksek olmas ve bireylerin ilikilere tm kiilikleriyle katlmalar nedeniyle kiilerin, genellikle karlarndakini krma endiesiyle duygularn dile getirmekte zorlanmalarndan, baka bir ifadeyle atmaktan kanmalarndan kaynaklanr. Coser bu tr sk kaynam ilikilerin olduu gruplarn atmay bastrma eilimlerine sahip olduklarn belirtir (Coser, 1956:152). Bu nedenle sk kaynam gruplarda dmanca duygularn birikmesi ve younlamas sz konusudur. Ne var ki, yakn ilikilerde duygularn bastrlarak atmaktan kanlmas durumu sorunun zmne veya ilikinin istikrarl bir ekilde yrtlmesine katk salamaktan ok sorunun ertelenmesine ve olaslkla sonraki bir dnemde atmann, daha nce bastrlmas nedeniyle, ok daha iddetli ve belki de ykc bir nitelikte ortaya kmasna zemin hazrlar (Coser, 1956: 152). Bu nedenle atmann bastrlmasndan ok ortaya kmasna izin verilmesi ilikilerin istikrar ve yapnn korunmas asndan nemli bir avantaj salayacaktr. Coser bireylerin toplumsal ilikilere kiiliklerinin bir blmyle katldklar toplumsal gruplarda ise atmann ykc olma ihtimalinin daha az olduunu savunur. nk bu tr gruplar ok sayda atmay daha az younlukta deneyimlerler. oklu atmalarda grup yelerinin enerjisi, pek ok yne seferber olduundan grup yapsn bozacak tek bir atma zerinde younlamaz. Baka bir ifadeyle, Cosera gre atmalarn okluu (multiplicity) younluklaryla ters orantldr (Coser, 1956: 153).
Grup i atma ve Grup Yapsnda atmann levi

Cosera gre grup ii atma grup birliinin ve ballnn kurulmasna yardmc olur. Grup ii atma zellikle grup yelerinin grup birliine kar dmanca duygularna kar grup birliinin yeniden kurulmasna da yardmc olabilir. Grup ii atma mevcut normlarn canlanmasna ya da yeni normlarn olumasna da katkda bulunur. Bununla birlikte Coser her atmann grup yaps asndan olumlu ilevsel zellikler tamayabileceini belirtir. Coser, ayrca atmann btn gruplar iin de ilevsel olmayabileceine dikkat eker. Bu noktada Coser, atmann grup ii uyuma faydal olup olmamasnn, yani atmann ilevsel olup olmadnn anlalmasnda atmaya konu olan sorun tipinin (type of issues) ve ayrca iinde ortaya kt toplumsal yap tipinin nem arz ettiini belirtir, ancak Coser atma tipi ile toplumsal yap tipinin bamsz deikenler olmadna da dikkat eker (Coser, 1956: 151). Buna gre sz konusu atma, ilikinin zerine kurulu olduu temel varsaymlar ve kabullerle atmayan nitelikteki amalar, deerler ve karlarla ilikiliyse, toplumsal yap asndan pozitif ilevseldir. Daha ak bir ifadeyle, sz konusu atma ilikinin zerine kurulduu temel deerleri ve varsaymlar sorgulamyorsa olumlu ilevsel demektir. Bu tr atmalar grup ierisindeki g ilikilerinin ve normlarn, grup yelerinin veya alt gruplarn ihtiyalarna uygun olarak yeniden
73
dzenlenmesini mmkn klar (Coser, 1956: 151). te yandan grup ii atma, grup yelerinin toplumsal sisteme meruluk kazandran deerleri artk paylamamasndan kaynaklanyorsa, yani atma ilikinin zerine kurulduu temel deerleri ve varsaymlar sorguluyorsa, o zaman atma grup yaps asndan bir tehdit oluturuyor demektir, yani olumsuz ilevseldir. Bu balamda, iki e arasnda sregiden bir evlilik ilikisinde evin gelir giderleri veya ocuklarn eitimi ile ilgili olarak eler arasnda ortaya kan bir atma olumlu ilevsel, bunun aksine aile ve evlilik kurumunun gereksizlii veya benzeri bir konuda ortaya kan bir atma ise olumsuz ilevsel olarak kabul edilecektir (Coser, 1956: 151). te yandan Coser, atmann olumsuz ilevlerine kar toplumsal ilikilerin uzlamsal temelini korumada, toplumsal yapnn kendisinin de nemli bir rol oynadn dnr. Toplumsal yapnn kendisi atmay tolere ederek ve kurumsallatrarak bunu salayabilir. Bu noktada Coser zellikle honutsuzluklarn dile getirilmesine izin verilmeyen kat toplumsal yaplarda atmann uzun bir sre bastrldktan sonra ortaya kmas durumunda daha ok temel ilke ve deerlere ynelik olacan ve bu nedenle toplumsal ynden paralayc ve blc olacan belirtir. Baka bir ifadeyle, esnek olmayan kemiklemi toplumlarda atmann uzun bir sre bastrldktan sonra ortaya kmas durumunda artk grup zerinde yapc etkiye sahip bir mekanizma olarak deil, temel ilke ve deerleri sorgulayan blc bir mekanizma olarak ortaya kacaktr. Coser, gevek yaplanm ak toplumlarda ise atmann kartlar arasndaki gerilimi yeniden dzenleme amacyla kullanldn, bu nedenle bu toplumlarda atmann toplumsal ilikilerde dengeleyici ve btnletirici ilevlere sahip olduunu ne srer. Bu tr toplumlar, honutsuzluklarn dile getirilmesine izin vererek toplumsal yapda rahatszlk yaratan faktrleri elimine etmeyi baarrlar, atmay tolere ederek ve kurumsallatrarak da onu dengeleyici bir faktre dntrrler. Neticede Coser, grup ii atmann toplumsal ilikilerde, bir denge veya bir yeniden dzenleme arac anlamnda, ilevsel mi, yoksa blc bir faktr anlamnda, bozuk ilevsel mi olduunun nemli lde iinde ortaya kt toplumsal yapya bal olduunu savunur (Coser, 1956: 152). Btn toplumsal yap tiplerinde, bireyler ve alt gruplar arasnda toplumsal kaynaklarn dalm zerine ekime ve atma durumlar ortaya kar. Ancak toplumsal yaplar, kart iddialarn ifade edilmesine imkan tanma konusunda farkllarlar. Bazlar atmann ortaya kmasna dierlerinden daha byk bir tolerans gsterirken bazlar atmalar bastrma yoluna gider (Coser, 1956: 152). Baka bir ifadeyle, her toplum atmay farkl llerde tolere eder ya da kurumsallatrr.
D Gruplarla atma ve Grup Yaps

Daha nce belirtildii gibi, Coser d gruplarla atmann, grup ii uyum ve btnlemeyi artrdn ve grup yapsn tanmladn savunur. Ancak Cosera gre d gruplarla atma grup zerinde her zaman glendirici bir etki yaratmayabilir. Bu noktada Coser d gruplarla atmann, grup ii balln artrlmas ve grup yapsnn korunmas asndan ilevsel olup olmamasnn anlalmasnda, atma ncesinde grup iindeki anlama ve uzlamann derecesinin nemli olduunu vurgular ve bu noktada rnek olarak, kinci Dnya Savann Britanyada nasl birletirici, Fransada ise nasl bozucu bir etki yarattna dikkat eker (Coser, 1956: 93). Benzer ekilde Coser, yaplan aratrmalar tarafndan ekonomik bir kriz ncesinde dayanma iinde olan ailelerin ekonomik krizden daha sk kaynam olarak k-
74
Cosern ilevselcilie katks konsenssn yan sra atmann da toplumsal yapda denge salayc ve istikrar getirici bir etkiye sahip olduunu gstermesidir.
tklarnn, dayanmadan yoksun ailelerin ise krizden genellikle dalm olarak ktklarnn tespit edildiine de dikkat eker (Coser, 1956: 93). zetle, d gruplarla atma ncesinde grup ii birlik derecesi zayf ise atma grup zerinde paralayc yani olumsuz veya bozuk ilevsel bir etki yaratabilir. Dman Araylar: Cosera gre, zellikle dinsel tarikatlar gibi skca kaynam gruplar, darya kar srekli bir mcadele hlinde olduklarndan yelerin tm kiilikleri ile gruba balanmalarn talep ederler. Bu nedenle, Coser bu tr gruplarda i atmann bireylerin tm enerjilerini harekete geirdiini ve bireyleri etkilediini savunur. Bu gruplarda grup yelerinin gruptan ayrlmalarna pek izin verilmez. Bu tr gruplarda atmay bastrma ynnde bir eilim vardr, bu nedenle atma ortaya kt anda grup ii blnmeler yoluyla grubun paralanmas gndeme gelir (Coser, 1956: 153). Coser bu gruplarn atmasnn ok defa gereki olmayan bir temele dayandn, bu tr grup oluumlarnn daha ok gerilim boaltma gereksiniminden kaynaklandn, bu nedenle bu gruplarn varlklarn srdrebilmelerinin ve yelerin grup birliini ve gruba ballklarn salayabilmelerinin ok defa gerekte olmayan d dmanlar arayp retmelerine bal olduunu belirtir. Buna karn dar ile srekli mcadele hlinde olmayan gruplar ise yelerini tm kiilikleriyle gruba balamaya almazlar ve daha esnek bir yap gsterirler. Esnek toplumsal yaplar, daha nce belirtildii gibi oklu atmalar ierdiklerinden tek boyutlu keskin blnmeleri engellerler (Coser, 1956: 154). zetle, Coser iin bir yapda veya ilikide atmann ortaya kmamas o yapnn veya ilikinin ok istikrarl olduu anlamna gelmez. Nitekim atma, yap ierisindeki rahatszlklarn dile getirilmesini ve honutsuzluklarn giderilmesini salayarak gerginliklerin yapnn ve sistemin paralanmadan dar atlmasn ve bylece yap ierisindeki ilikilerin ve ilevlerin yeniden dzenlenerek srdrlmesini salar, dmanlklarn darya atlmasn salayarak yapya denge ve istikrar getirir. Coser atmann tannd ve kurumsallat oulcu ve demokratik toplumlarn, atmay bastran kapal ve kat toplumlara kyasla ok daha salkl, istikrarl ve btnleik toplumlar olduklarn savunur. Yeterli dzeyde toleransn ve kurumsallamann olmad toplumsal yaplarda atma disfonksiyonel olma eilimi gsterir. Bu balamda, atmann toplumsal sistemin temelini tehdit edecek younlukta ortaya kp kmamas toplumsal yapnn katl ve esneklii ile dorudan ilikilidir. Son olarak, Coser atmaya ilevselci bir bak asyla bakm, ancak dier ilevselci sosyologlarn oundan farkl olarak atmann, yapya esneklik salayarak adaptasyon yeteneini glendirmek gibi, olumlu ilevlere de sahip olduu sonucuna varmtr (Coser, 1956). Bu bakmdan da almas yapsal ilevselcilie bir alternatiften ok onu tamamlar niteliktedir. Baka bir ifadeyle, Coser atmann yapsal ilevselcilik tarafndan eksik braklan analizini tamamlamaya alr. Bu noktada Cosern almasn yorumlayan Ritzer (1996: 211), atmann ilevlerine bakmann faydal olduunu, ancak atmann olumlu ilevlerini analiz etmenin tesinde allacak ok daha nemli boyutlar olduunu belirtir. Ayrca Coser sistemin temel elikilerinden ok ileyii esnasnda ortaya kan atmalarn zmlenmesi ile ilgilenmitir. Ancak Swingewoodun (1998: 291) belirttii gibi, her ne kadar Coser, sistem iindeki temel elikilerle deil sistemi oluturan toplumsal grup, cemaat ve siyasal partiler gibi eitli paralar arasndaki atmalarla ilgilenmi olsa da kard genel sonu olduka anlamldr. Swingewood bu sonucu u ekilde zetler:
75
Bir sistemin deimesi ya da bir sistem iindeki deiiklikler, sistemin ulam olduu birliin derecesiyle yakndan balantldr. Kapitalist demokrasiler, sivil topluma dayal olan gl kurumsal yaplaryla, grup atmalarna kar hogrldr ve onlardan yaratc biimde faydalanmaktadr; totaliter toplumlar ise bu snrl anlamyla atmalara bir zm bulamamakta, nk birbiriyle elien kar ve deerlerin ifade edilme aralar, ideolojik adan kapal bir konsenss ortamnda fiilen bulunmamaktadr (Swingewood, 1998: 291).
RALF DAHRENDORF: POSTKAPTALST TOPLUM VE ATIMA TEORS

A M A
Postkapitalist toplum tezini aklayabilmek.
1960larda etkili olmu dier bir atma teorisi de Ralf Dahrendorfun postkapitalist toplum teorisi olarak da adlandrlan sosyolojik atma teorisidir. Dier tm atma kuramclar gibi Dahrendorf da toplumu uzlalm deerler birlii zerinde duran statik bir denge kuram zerinden aklamaya alan ilevselcilie, toplumsal deime ve atmay yeterince aklamad dncesiyle eletirel yaklamtr. Endstriyel Toplumda Snf ve Snf atmas (1959: 157) adl almasnda toplumu, bir yz atma bir yz konsenss olan iki yzl bir madalyona benzetir. Ona gre toplumsal gereklik hem uyumlu hem de atmal bir doaya sahiptir ve bu nedenle atma ile uyum toplumsal yaamda birbirini tamamlayan art ve eksi kutuplar gibi bir arada grlr ve biri olmadan dieri de olamaz. Nihayetinde bir atmadan sz ediyorsak daha nce uyumlu olan veya en azndan atma iermeyen bir ilikinin varln da kabul ediyoruz demektir. Bu nedenle Dahrendorf da Coser gibi sosyolojik teori iinde atma teorisi ile konsenss teorisi olmak zere iki farkl yaklam olduunu ve bu yaklamlarn her birinin toplumsal gereklii aklamada ksmi olarak kullanlabileceini savunur. Buna gre konsenss teorisi, toplumdaki deerler birliini ve bu deerler birliinin toplumsal dzenin olumas ve korunmasndaki etkisini incelemelidir. te yandan, atma teorisi ise toplumdaki kar atmalarn ve de otoritenin zorlayc gcnn (coercion) toplumsal dzenin korunmasndaki etkisini incelemelidir (Dahrendorf, 1959: 159, 163). Ancak Dahrendorf atmay toplumsal yapnn anlalmasnda ilevselcilikteki konsenss kavramndan daha nemli bir kavram olarak grr. Ona gre toplumsal dzen ve deimenin temel kaynan konsenss deil atma oluturmaktadr (Dahrendorf, 1959: 165). te yandan bir atma kuramcs ve ilevselciliin nde gelen eletirmenlerinden biri olsa da Dahrendorfun ilevselcilikten ne lde ayrld literatrde her zaman bir tartma konusu olmutur (Poloma, 1993: 116). Ritzer (1996: 266)e gre Dahrendorf yapsal ilevselci yaklamdan ar derecede etkilenmi ve bu yaklam gibi o da toplumu bir arada tutan faktrlerin analizi ile ilgilenmitir. Bununla birlikte yapsal ilevselcilik, toplumu bir arada tuttuunu varsayd ibirlii, uzla ya da konsenss ile ilgilenirken Dahrendorf, toplumu bir arada tuttuunu varsayd atma ve bask (coercion) ile ilgilenir. Ancak Dahrendorf ilevselciliin yan sra Marx ve Weberden de olduka etkilenir. Yine de atma teorisini hem ilevselcilie hem de Marksizme eletirel olarak gelitirmi ve bu noktada her iki yaklama yneltmi olduu eletiriler literatrde olduka nemli bir etki yaratmtr.
Trkeye bask veya zorlama olarak evrilen coercion, Dahrendorfun almalarnda zorlayc ve snrlandrc meru bir g olan otorite konumundakilerin kitleleri itaat ettirme gleri anlamnda kullanlmaktadr.
76
Resim 3.3
Ralf DAHRENDORF (1929-2009) Ralf Dahrendorf, Hamburgda Alman bir politikacnn olu olarak domutur. 16-17 yalarn bir toplama kampnda geirmek zorunda kalan Dahrendorf, Hamburg niversitesinde felsefe ve filoloji alannda ald eitime sosyoloji alannda devam etmitir. zellikle Karl Poppern dncelerinden etkilenmi olan Dahrendorf (Slattery, 2010:181) toplumsal aklamalarn genel ilkelerini belirlemek ve atmay oluturan etkenleri ortaya koymakla ilgilenmitir (Wallace ve Wolf, 2004: 140). Dahrendorf akademik kariyerinin yan sra politik alanda da bir kariyer yapm, Alman Parlamentosunun bir yesi olmu, Sir unvan almaya ve ngilterede Lordlar Kamarasnn mr boyu yesi olmaya hak kazanm, Avrupa topluluklar komisyonunda d ilikiler, eitim, bilim ve aratrmalardan sorumlu ye olarak almtr (Wallace ve Wolf, 2004: 139). ok sayda dle sahip olan Dahrendorfun en nemli eserleri arasnda Sanayi Toplumunda Snf ve Snf atmas (1959), Almanyada Toplum ve Demokrasi (1967), Yeni zgrlk (1975), Yaam anslar (1979) ve Modern Sosyal atma (1988) saylabilir. Dahrendorf, 2009 ylnda yaama veda etmitir.
Marksist Kuram Eletirisi

Dahrendorf iin kapitalizm endstriyel toplumun sadece bir formudur.
Literatrde byk lde ayn anlamda kullanlan postkapitalist ve postendstriyel toplum, zel mlkiyetin, snfsal karlarn ve snf atmasnn eksen ilkeler olarak merkez nemlerini kaybettii bir toplumsal formasyonu oluturmaktadr (Swingewood, 1998: 371).
Dahrendorfun Endstriyel Toplumda Snf ve Snf atmas (1959) adl almasnda gelitirdii atma teorisi, Marxn almalarnn eletirel bir okumas zerine kuruludur. Marxn almalarn gzden geiren Dahrendorf bunun sonucunda Marxn 19. yzylda, kapitalizmle ilgili olarak yapt analizleri genel olarak doru ve deerli olarak deerlendirir. Ancak Dahrendorf, endstriyel toplumun sadece bir biimi olarak grd kapitalizmin, o zamandan beri geirdii ok nemli baz deimelerin 20. yzylda Marxn analizlerini byk lde geersiz kldn ve neticede Marxn yazlarnn 20. yzylda atmann temelini aklama konusunda geerliliini yitirdiini dnr. Dahrendorfa gre Marxn ounu ngremedii bu deiiklikler postkapitalist dedii yeni bir endstriyel toplum tipinin oluumuna yol amtr. Bu nedenle de Marxn kapitalist topluma zg olarak yapt analizlerin, bu yeni toplum tipine (post-kapitalizme) uygun olarak deitirilmesi gerektiini dnr. Dahrendorf zellikle Byk Britanya ve Amerika Birleik Devletleri gibi lkelerde meydana geldiini dnd bu deimelerin, snf yapsnda nemli bir dnme yol atn savunur. Buna gre, emek ve sermaye snflar, Marxn giderek daha da kutuplaacaklar ynndeki iddiasnn aksine, kendi ilerinde giderek daha da blnmlerdir. Daha ak bir ifadeyle, Dahrendorf, nemli dedii deimelerden sonra kapitalist toplumda snfsal kutuplama yerine snfsal blnme ve paralanma gerekletiini ne srer. Dahrendorf Marxtan beri endstriyel kapitalist toplumda meydana gelen ve postkapitalist toplumsal formasyona dnmde rol oynayan nemli deiimlerden bazlarn aadaki gibi snflar (Dahrendorf, 1959: 41-71): (i) Sermayenin ayrmas (decomposition of capital) (ii) Emein ayrmas (decomposition of labour) (iii) Yeni orta snfn gelimesi (iv) Toplumsal hareketliliin artmas (v) Eitliin artmas imdi ksaca Dahrendorfun bu deiimleri nasl ele aldna bakalm.
77
Sermayenin ayrmas: Buna gre Marxn yaad dnemde, kapitalist sistemde retim aralarnn hem mlkiyeti hem de kontrol ayn kiilerin, yani burjuvazinin tekelindeydi. Baka bir ifadeyle, burjuvazi hem iletmenin/fabrikann yasal mlk sahibiydi hem de yneticisiydi. te yandan proleterya ise retim aralarnn hem mlkiyetinden hem de kontrolnden yoksun olarak yaayabilmek iin emek gcn satmak zorunda olan bir snft. Yirminci yzylda ise Dahrendorfa gre teknolojinin gelimesi ve dev irketlerin ortaya kmasyla birlikte retim aralarnn mlkiyeti ile kontrol birbirinden ayrmaya balam, byk irketler tpk iiler gibi emek gc kiralanan uzman yneticiler (managers) tarafndan ynetilmeye balam, bylelikle irket sahipleri ile irketi ynetip kontrol edenler, denetleyenler nemli lde birbirinden ayrmaya balamtr. Baka bir ifadeyle, artk irketi ynetenler onun mlk sahibi olmayabilecekleri gibi irketin mlk sahipleri de irketi ynetmiyor olabilirler. Bu nedenle Dahrendorf, sermayenin ayrmas adn verdii bu srecin ortaya kmasyla birlikte Marxn almalarnda hem mlk hem de kontrol sahibi bir snf olarak ele ald burjuvazinin tanmnn giderek zorlatn savunur (Dahrendorf, 1959: 41-48). Emein ayrmas: Dahrendorf yirminci yzylda sermayenin yan sra emein de ayrtn ya da paralandn savunur. zellikle makineleme dedii teknolojinin gelimesi ve uzmanlamann artmasyla birlikte Dahrendorf, retim srecinde farkl emek dzeylerine olan ihtiyacn da arttn savunur. Bu da beraberinde cret, stat ve beceri dzeyleri farkl emek dzeylerinin oluumuna yol aar. Bylelikle ii snf veya proleterya kendi iinde kalifiye, yar kalifiye gibi gruplara ayrlr. Dahrendorfa gre kalifiye ve yar kalifiye iilerin says artarken kalifiye olmayanlarn saysnda bir azalma olmutur. Dahrendorf, birlemeden ok blnme yaratan bu gelimelerin Marxn kuramnda sz geen ii snf veya proleteryann tanmn gletirdiini, bu nedenle de daha nceki gibi bir ii snfndan sz etmenin de artk anlaml olup olmayacann kukulu hle geldiini ne srer (Dahrendorf, 1958: 48-51). Yeni orta snfn gelimesi: Sermaye ile emein ayrmasnn yan sra hem endstride hem de endstri dndaki alanlarda yeni bir kesim ortaya kmtr ve Dahrendorfa gre Marx, literatrde yeni orta snf ad verilen bu kesimin ortaya kacan da ngrememitir. Bu kesime pek ok almada yeni orta snf ad verilse de Dahrendorfa gre bu ad yanltcdr nk bu kesim, yani yeni orta snf denilen snf daha ilk batan ayrk domutur ve dolaysyla ne bir snf, ne bir tabaka ne de bir grup oluturmaktadr. Dahrendorfa gre bu kesimi tanmlayacak uygun bir kavram olmasa da ya da yeni bir orta snf olmasa da retmen, hemire, muhasebeci, memur ve benzeri beyaz yakallar ve brokratlar elbette ki vardr ve bu kesimlerin gelimesi Dahrendorfa gre geen yzyln en arpc tarihsel gelimelerinden birini oluturmaktadr (Dahrendorf, 1959: 51-57). Toplumsal hareketliliin artmas: Marxtan beri ortaya kan bir dier nemli gelime de toplumsal hareketlilikteki arttr. Dahrendorfa gre toplumsal hareketlilik endstriyel toplumlarn yapsnn en nemli unsurlarndan biri hline gelmitir. Dahrendorf, eitimde frsat eitliinin yaygnlamas ile birlikte kuaklar aras hareketlilikte nemli bir art olduunu belirtir (Dahrendorf, 1959, 57-61). Toplumsal eitliin artmas: Dahrendorfa gre Marxtan beri ortaya kan nemli gelimelerden biri de toplumsal ve ekonomik eitsizliklerdeki azalmadr. zellikle son yz ylda sosyal vatandalk haklarndaki gelimeler, yallk maa, isizlik tazminat, salk sigortas, adli yardmlar, asgari cret ve de minimum bir yaam standard gibi haklarn yaygn olarak kabul edilmesi eitsizlikleri nemli lde azaltmtr (Dahrendorf, 1959: 61-64).
78
Bu nemli deimelerin yan sra zellikle atmalarn kurumsallama araclyla dzenlenmesi, bylece de ii-iveren arasndaki ilikilerin sendikalar aracl ile dzenlenmesi bu srecin en nemli gelimelerinden biridir. Dahrendorfa gre snf atmasnn kurumsallamas, emek ve sermayenin birbirlerini meru birer kar grubu olarak tanmalaryla balamtr ve nihayetinde devrimci dnm engelleyici nitelikteki tm bu gelimeler Dahrendorfa gre, Marksist nitelikte bir devrimci dnm artk imkansz hle getirmitir. atmann kurumsallamasnn temelinde ise rgtlenme vardr. Dahrendorf iin rgtlenme kurumsallamadr ve bu balamda rgtlenme ile birlikte kar gruplar meru hle gelerek birbirlerini tanmaya balarlar. Bunlara bal olarak toplumsal hareketliliin artmas, vatandalk haklarnn genilemesi ve gelir dalmndaki eitsizliin azalmas postkapitalist toplumsal formasyona dnmede rol oynayan nemli gelimelerdir.
Dahrendorf ve atma Teorisi

AM A
Dahrendorfun atma teorisini deerlendirebilmek.
Dahrendorfa gre otorite normlar tarafndan belirlenmi belirli toplumsal rol ve mevkilere ilitirilmi meru gtr.
Yukarda zetlenen tm bu nemli deimelerden dolay Dahrendorf, yirminci yzylda endstriyel kapitalist toplumun snf yapsnn deitiini dnr. Bu nedenle de bu deimeyi aklayacak, Marksist atma kuramndan farkl, yeni bir atma kuram gelitirmeye koyulur. Bu yeni atma kuramnda atma ne Marxn daha nce iki temel snf olarak tanmlad emek ile sermaye arasndadr ne de retim aralarnn mlkiyeti zerine dayaldr. Dahrendorf iin postkapitalist toplumda meru g/kontrol anlamnda kulland otorite (yetki) sahibi olmak artk retim aralarnn mlkiyetine sahip olmaktan daha nemlidir. Bu nedenle post-kapitalist toplumda atma, ona gre, artk otorite temeli zerinde gelimektedir. Bylelikle Dahrendorfa gre otorite konumlarna katlma veya bu konumlardan dlanma postkapitalist toplumda atmann yeni temelidir. Dahrendorfa gre otorite normlar tarafndan belirlenmi belirli toplumsal rol ve mevkilere ilitirilmi meru gtr. G ile otorite/yetki (meru g) arasnda ise nemli bir fark vardr. Buna gre g bireylerin kiiliine bal iken, otorite her zaman rollerle ya da toplumsal konumlarla ilikilidir (Dahrendorf, 1959: 166). Meru bir g olarak otorite kiilere deil konumlara aktarlr. Bu adan, otorite kiisel bir g deil igal edilen konumdan elde edilen meru bir g veya yetkidir. rnek olarak, bir vergi memurunun vatandalardan vergi toplama yetkisi vardr, te yandan vatandalardan zorla hara toplayan bir ete liderinin ise bunu yapmaya gc vardr, ancak yetkisi yoktur. Ancak, otorite bireylerde deil meru g konumlarnda bulunmakla birlikte bu konumlarda bulunanlara yetki anlamnda bir g salar. Bu anlamda otorite ilikileri ast-st (super and subordination) ilikileridir, meru bir tahakkm ve boyun eme ilikisidir (Dahrendorf, 1959: 166). Bylece, otorite konumundakiler, dierlerinden farkl olarak bulunduklar kurumlarda kurumla ve alanlarla ilgili kararlar alma ve onlar kontrol etme yetkisine sahiptirler. Otorite konumunda olanlar otorite konumunda olmayanlar zerinde otoritenin salad yaptrm gcn kullanrlar. Tabi olanlar da otorite konumundakilere itaat etmek zorunda kalrlar. rnein, bir komutann, erleri; bir fabrika mdrnn, iileri ve bir efin/amirin memurlar kontrol etme yetkisi vardr. Bylelikle Marxn kuramnda retim aralarnn mlkiyetine sahip olanlarla olmayanlar arasndaki blnmenin yerine Dahrendorf, otoritenin kullanmna katlanlarla dlananlar arasndaki blnmeyi koyar. Daha ak bir ifadeyle, Marxn kuramnda toplumu blen, retim aralarnn zel mlkiyeti iken Dah-
79
rendorfun kuramnda toplumu blen meru g anlamndaki otoritedir. Dahrendorf iin modern toplum, otorite/yetki sahibi olup bunu dierleri zerinde uygulayanlarla, otorite/yetki sahibi olmayp buna tabi olanlar arasnda blnm bir toplumdur. Egemen olanla tabi olan eklinde kristalleen otorite ilikileri, Dahrendorfun postkapitalist olarak tanmlad toplumda snfsal blnmenin yeni kriteri olarak yerini alr. Sonu olarak, otorite konumunda olanlarla olmayanlar arasnda bu nedenle her zaman bir blnme ve g mcadelesi vardr. Bir taraftan otorite sahipleri sz konusu konumlarn ve kontrol glerini muhafaza etmeye alrken te taraftan otoriteye tabi olanlar mevcut durumu deitirmeye veya bu duruma direnmeye alrlar. Ancak otorite kiiye deil kuruma ait olduundan kiilerin otorite konumlar sabit ve her yerde geerli deildir, nitekim bir konumda egemen olan bir kii baka bir konumda pekala tabi konumda olabilir. Bununla birlikte, her ne kadar eitli gruplarn yeleri olarak bireyler ayn anda baz gruplarda otorite konumunda bazlarnda ise otoriteye tabi konumda olabilseler de Dahrendorf genel olarak her kurum ve kuruluta otorite konumunda olan egemenlerle otorite konumuna tabi olanlardan oluan ikili bir snf yaps olduunu ne srer: Egemen konumda olanlarla tabi konumda olanlar ise Dahrendorfa gre doal olarak farkl karlara sahip olacaklardr. Baka bir ifadeyle, otorite yaps iindeki egemen-tabi konumlar farkl karlara sahip, karlar atan gruplar retir. Dahrendorf, otorite konumunda, yani egemen olanlarla tabi olanlar arasndaki ilikileri yar gruplar, kar gruplar ve atma gruplar kavramlar erevesinde incelemeye alr.
Dahrendorf postkapitalist olarak adlandrd toplumda atmann retim aralarna sahip olanlar ile olmayanlar arasnda deil otorite konumunda olanlarla ona tabi olanlar arasnda ortaya ktn savunmutur.
Yar Gruplar, kar Gruplar ve atma Gruplar

Dahrendorf otorite dalmndan kaynaklanan karmak kar ilikilerini tip kar grubu altnda ele alarak zmlemeye alr: (i) yar gruplar (quasi-groups), (ii) kar gruplar ve (iii) atma gruplar (Dahrendorf, 1959: 179). Yar Gruplar ve kar Gruplar: Dahrendorfa gre her toplulukta, rgtte veya ilikide otorite konumunda olanlar konumlarn ve bu konumun salad avantajlar srdrmeye alma ynnde bir ilgi ve kara sahiptirler. Otoriteye tabi olanlarn ise mevcut yapy deitirme ve otoriteden pay almaya alma ynnde bir ilgi ve karlar vardr. Baka bir ifadeyle, her topluluk ve rgtte otorite konumundaki grubun karlar ile otoriteye tabi olan grubun karlar arasnda bir gerilim ve atma vardr. Bu kar atmas ak olabilecei gibi ok defa gizlidir. Baka bir ifadeyle, Dahrendorfa gre grup karlar ak karlar (manifest interests) ya da gizil karlar (latent interests) olabilirler. Gizil karlar yelerin bilincinde olduu ak amalar eklinde gelitiklerinde ak karlara dnr. Gizil karlar ak amalar olarak ortaya kmadklar mddete yar grup (quasi group) ya da potansiyel grup (potential group) karlardr. Gizil karlarn bilinli amalar olarak aa kmaya balamasyla birlikte yar gruplar kar gruplarna (interset groups) dnr. Gizil kar atmasnda atmann ak hle gelebilmesi ise ancak otoritenin veya otorite konumundakilerin meruluklarnn sorgulanmaya balamasyla mmkndr (Slattery, 2010: 183). rnein, bilin ykseltme hareketlerinden sonra kadnlarn erkeklerle frsat eitlii talepleri Dahrendorfa gre daha nce gizil olan karlarn bilinli amalar olarak ortaya kmasn, dolaysyla da yar grup olan kadnlarn kar gruplar kurarak rgtlenmelerinin bir rneini temsil eder. Dahrendorf, kar gruplarnn sosyolojik anlamda grup atmasnn gerek aktrleri olduunu belirtir (Dahrendorf, 1959: 180). Marx ile Dahrendorfun kuramlarn kar atmas kavram zerinden SIRA karlatrn. SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
80
atma gruplar: Dahrendorf kar gruplarndan da atma gruplar (conflict groups) dedii gruplarn doduunu dnr. Dahrendorfun modelinde snf ve snfsal atma, atma gruplar anlamnda kullanlr. Bizim model asndan, snf terimi, zorunlu olarak egdmlenmi birliklerde (imperatively coordinated associations) otoritenin farkl dalmndan ortaya kan atma gruplar anlamna gelir... Zorunlu olarak egdmlenmi birliklerin otorite yapsndan ykselen atma gruplar olan snflar atma halindedir. (Dahrendorf, 1959: 204, 206). Dahrendorfa gre atma gruplar ad zerinde grup karlar adna toplumsal dzendeki dier gruplarla grup atmasna giren rgtl gruplardr. Bu balamda emek ve sermaye snflar atma gruplarna rnek olarak verilebilir. atan gruplar olarak emek ve sermaye snflar arasndaki atma da sendikalar araclyla yrtlmtr. Bu balamda, Dahrendorfun modelinde toplumsal snflar otorite yaplarndaki konumlarna gre gizil ya da ak karlara sahip olan bireylerden oluan gruplardr, snf atmas da yine bireylerin otorite konumlarndan kaynaklanan grup atmalarndan ibarettir. Grld gibi, Dahrendorfun yapsalc atma kuramnda snflar zorunlu olarak egdmlenmi birliklerde otorite dalmyla ilgili yapsal koullarn ortaya kard kar gruplar olarak analiz edilirler. Snflar otoritenin kullanmna katlan ya da dlanan ikili kar gruplar olarak tanmlanr. Dahrendorfun otorite temelli toplum modeli iki snfl bir sisteme dayansa da toplumsal pratikte bireyler ayn anda ok sayda yar grup, kar grubu ve atma grubuna ye olabilirler. Bu nedenle de bu gruplarn bazlarnda otoritenin kullanmna katlan bazlarnda ise dlanan olabilirler. rnein, bir kurumda ynetici olan ve dolaysyla bu konumu ile bundan doan avantajlar korumaya alan bir kii, yesi olduu baka bir kuruluta tabi konumda olabilir ve bu nedenle bu yapdaki konumunu deitirmek iin mcadele edip otorite konumunda olanlarla atabilir. Bu adan Dahrendorf ok boyutlu, karmak ve oulcu bir atma kuram sunduunu dnr. zetle, Dahrendorfun kuramnda postkapitalist toplumda otorite konumunda olanlarla bundan dlananlar arasnda, zorunlu olarak egdmlenmi birlikler araclyla srdrlen bir atma her zaman vardr ve bu atma Marxn kuramnda sz geen snf atmasnn yerini almtr. Bununla birlikte, Dahrendorf atmann bireyler kendi karlarn korumann ve gelitirmenin tek yolunun kolektif eylem olduunu grdklerinde snf atmasna dnebileceini belirtir. Ancak postkapitalist toplumda bu tr bir snf dayanmas ve snf atmasnn gelime ihtimali, daha nce belirtilen emein ayrmas ve ii snfnn vasfl-vasfsz ve benzeri farkl rakip emek dzeylerine blnm olmas nedeniyle, pek mmkn grnmemektedir. Neticede Dahrendorf kapitalist toplumda meydana gelen nemli deimeler sonucunda atmann kaynann mlkiyet olmaktan ktn otorite ilikilerinin (yani egemen olanla tabi olan arasndaki ilikilerin) ise atmann yeni kayna hline geldiini savunmu ve bu dnm postkapitalist bir dnm olarak nitelemitir. Dahrendorf zellikle emek ve sermayenin ayrmas, orta snfn giderek genilemesi ve toplumsal hareketliliin artmas gibi nedenlerin endstriyel toplumda atmay, otoritenin dalmna bal olarak egemen olanlarla tabi olanlar arasnda, yeni ve ok daha karmak bir boyuta tadn dnr. atmann sonular konusunda ise Dahrendorf, Coser gibi dnr ve srekli olduunu dnd atmann endstriyel toplumda kurumlama aracl ile dzenlendiini ve bu hliyle atmann toplumsal deime ve gelime asndan
81
ilevsel olduunu savunur. Ona gre atmann toplumu bir arada tutma, demokrasilerde gcn ktye kullanmnn engellenmesi, bireysel haklar ve hukukun glendirilmesi ve de g kullanma yetkisine sahip olanlar zerindeki kontroln srdrlmesi (Slattery, 2010: 184) gibi eitli ilevleri vardr. Bu nedenle ona gre nemli olan atmay bastrmak deil, ada endstriyel toplumlarda olduu gibi etkin bir kurumsallatrma yoluyla dzenlemektir (Poloma, 1993: 122). Bu adan Coser gibi Dahrendorfun kuramnda da atmann sistem ierisinde meruluk kazanm ilevsel bir ge olarak ele alnd ve bu nedenle yapsal ilevselcilii aan alternatif bir kuramdan ok, toplumsal yap ve btnleme konusunda, onu tamamlayan bir nitelie sahip olduu savunulmaktadr (Poloma, 1993: 126). Bununla birlikte, son dnemlerde ngiliz i Snf rneinde grlen ayrma gz nne alndnda, Dahrendorfun ngrlerinin baz alardan doru olduunun grlebileceine dikkat ekilmektedir (Slattery, 2010: 185). Ayrca retim aralarnn zel mlkiyetinden kaynaklanan atma dnda kalan yurttalk haklar, evre, iskan ve refahla ilgili meseleler, nkleer g vb.ye dayal modern atmalar konusunda da Dahrendorfun kuramnn daha aklayc olduu belirtilmekte ve nihayetinde gnmzde byk sermaye kadar brokrasinin de protestolarn hedefi hline geldii vurgulanmaktadr (Slattery, 2010: 185). Ancak dier tm kuramlar gibi Dahrendorfun kuram da farkl cephelerden nemli eletiriler almtr. Bu eletirilerin banda ise bu kuramn g ve otorite yar dnda kalan toplumsal atmalarn temellerine ilikin ayrntl bir analiz gelitirmedii ynndeki eletiri gelmektedir (Slattery, 2010: 186). Marksist cepheden gelen eletirilerde ise Marxn kuramnn ada toplumlar iin artk geerli olmad iddiasnn kabul edilemez olduu, nemli bir deiim geirmi olmakla birlikte bu toplumlarn hl iki temel snf arasnda blnm kapitalist toplumlar olduu, snf atmasnn da hl temel toplumsal atmay oluturduu, ayrca toplumsal eitsizliklerin dramatik olarak da azalmad vurgulanmaktadr (Haralambos, 1995: 888; Slattery, 2010: 186). Bunlarn yan sra, literatrde sosyolojik teori iinde ayr bir sosyolojik gelenek olarak atma teorisinden sz edilemeyeceini savunan nemli bir gr de bulunmaktadr. Bata Parsons ve Merton olmak zere bu gr savunanlar sosyolojideki btn teori ve yaklamlarn atmann toplumsal yaamdaki yerine ilikin belirli bir gre sahip olduklarn, bu nedenle sosyolojik teorinin atmay vurgulayan teoriler ile konsensse arlk veren teoriler eklinde iki ayr teoriye blnemeyeceini vurgulamaktadrlar (Swingewood, 1998: 289). Dolaysyla bu gre gre atma teorisi toplumsal gereklii ksm olarak aklamada yararl, ancak bir btn olarak analiz etmede eksiktir. Son olarak, Ritzer (1996: 210, 265)e gre atma teorisi 1950li ve 1960l yllarda yapsal ilevselcilie bir alternatif olarak ortaya km olmakla birlikte, gerek bir eletirel toplum kuram olmaktan ok, yapsal ilevselciliin aynadaki bir grntsnden teye gidememi ve bu nedenle sonraki dnemde yerini eitli neo-Marksist kuramlara brakmak zorunda kalmtr. Ritzer, temel sorunu yapsal ilevselci kkeninden kendini hibir zaman yeterince kurtaramam olmak olan atma teorisinin en nemli katksnn ise Marxn almalarna daha sadk teoriler iin zemin hazrlamas olduunu savunur (Ritzer, 1996: 265). Marshall da (1999: 112) atma kuramnn 1960l yllarda toplum kuramnda nemli bir g olarak Marksizmin sahneye kmasyla birlikte gzden dmeye ve toplum kuramndaki daha genel Marksist ve Weberci eilimlerin arasnda erimeye baladn vurgular.
82
zet
A M A
levselcilie kar eletirel olarak gelien yaklamlar aklamak. levselcilik zellikle 1950lerden sonra ok sayda eletiri almtr. levselcilie yneltilen en nemli eletirilerden bazlar yine Amerikal bir sosyolog olan C. Wright Mills cephesinden gelmitir. Mills genel olarak Amerikan sosyolojisindeki, hem Parsons rneindeki Grand Teori geleneine hem de ar ampirist yaklamlara eletirel yaklamtr. Bunlarn yerine ise Mills makroskobik ve molekler dedii iki aratrma yolu arasnda mekik dokuyan uygulamal aratrmalara dayal deerlendirici bir sosyoloji nermitir. Yapsal ilevselcilie zellikle atmay yeterince analiz etmemesi nedeniyle, Mills dnda baka cephelerden de ok sayda eletiri gelmitir. Nihayetinde bu eletiriler 1950lerin sonu ile 1960larn ba itibariyle Ralf Dahrendorf, Lewis A. Coser, John Rex, David Lockwood, Raymond Aron ve Randall Collins gibi sosyologlarn almalar erevesinde Marksist olmayan yeni bir atma teorisinin gelimesine neden olmutur. Temelde Weberyan bir bak asna dayanan ve atmann toplumda geici deil, srekli bir ge olduunu savunan bu teori, yapsal ilevselciliin ihmal ettii atmay toplumsal analize dahil etmeye almtr. Millsin sosyolojik yaklamn zetlemek. Mills, Marksist olmamakla birlikte Marksizmden olduka uzak olan Amerikan sosyolojisinde bir yandan Marksist gelenei srdrmeye alm, bir yandan da Amerikan sosyolojisinin o dnemde ana akm teorisi olan yapsal ilevselcilii eletirmi, bu nedenle olduka radikal bir pozisyonda kalmtr. Mills bir yandan yapsal ilevselcilii ve byk teorileri (grand teori) eletirirken dier yandan da bilimi ampirizimden ibaret sayan ve ayrntlarla uraan mikrobakl ampirist yaklamlar eletirmi, sosyolojinin makroskobik ve molekler adn verdii iki aratrma yolu arasnda mekik dokuyan deerlendirici bir sosyoloji olmas gerektiini savunmutur. Millse gre bu yol, en basit tanmyla bireylerin kiisel yaamlarndaki sorunlarla toplumsal dzeydeki sorunlar arasndaki ilikiyi grebilecek bir bak asna
veya yetenee sahip olmalar anlamnda kulland sosyolojik imgelemi gelitirmenin ve uygulamann en iyi yoludur. Beyaz Yakallar ve ktidar Sekinlerini karlatrmak. 1950lerin Amerikan toplumunu analiz eden Millse gre eski orta snfn yan sra beyaz yakallardan oluan yeni bir orta snf ortaya kmtr. Maal olarak alanlardan, iletmecilerden, serbest meslek sahiplerinden, satclardan ve bro alanlarndan oluan beyaz yakallar dedii bu yeni orta snf giderek bymekte ve eski orta snfn yerini almaktadr. Millse gre ne burjuvazinin ne de proleteryann snfsal zellikleri ile tam zdelemeyen, ynetici snfa baml olan ve rutin, skc iler yapan, bu yeni orta snf yeleri ne kendi yaamlarn ne de ulusal politikalar ekillendirebilecek gce sahip deillerdir. Gten yoksun olan beyaz yakallarn aksine Mills Amerikan toplumunda nemli kararlarn tmnn -byk irketler, ordu ve federal hkmet olmak zere- temel kurumun st dzey yneticilerden oluan iktidar sekinleri tarafndan alndn, savunur. Beyaz yakallar ve genel olarak ynetilen halk kitleleri iktidar sekinlerinin denetimindeki kitle iletiim aralar araclyla kontrol edilmekte, karar alma mekanizmalarndan dlanmakta, kamu ileri ve sorunlaryla ilgilenmekten uzaklatrlp tketime ve aile sorumluluklar ile ilgilenmeye ynlendirilmektedirler. Cosern atma teorisinin temel zelliklerini sralamak. Cosern atma teorisi byk lde Simmelin formel sosyoloji anlayna bal kalan, yani atmay bir sosyalleme biimi olarak gren, ayn zamanda atmann olumlu ilevlerine odaklanarak bir bakma yapsal ilevselci yaklam da tamamlamaya alan bir teoridir. Coser iin bir yapda veya ilikide atmann ortaya kmamas o yapnn veya ilikinin ok istikrarl olduu anlamna gelmez, nk atma, grubu birbirine balayabilir, grup birliini koruyabilir, emniyet supab ilevi grerek yapdaki gerginliin yap dna atlmasn salayarak yapya denge ve is-
A M A
A M A
A M A
83
tikrar getirebilir. Coser btn toplumsal yap tiplerinde atmann ortaya ktn, ancak farkl toplumsal yaplarn atmay farkl derecelerde tolere ettiini ya da kurumsallatrdn belirtir. atmann kurumsallatrld toplumlar oulcu, demokratik, atmay kurumsallatramayan toplumlara oranla daha istikrarl ve btnlemi toplumlardr. atmay tolere edemeyen toplumlarda ise atma disfonksiyonel olma eilimi tar. Bu adan atmann, toplumsal sistemin temelini tehdit edecek younlukta ortaya kp kmamas toplumsal yapnn katl ve esneklii ile yakndan ilikilidir.
A M A
A M A
Postkapitalist toplum tezini aklamak. Dahrendorfa gre toplumsal dzen ve deimenin temel kayna atma ve baskdr. Bu bakmdan da toplumsal yapnn anlalmasnda atma kavram ilevselcilikteki konsenss kavramndan daha nemli bir kavramdr. Dahrendorf atma ile ilgili grlerinde Weber ve Marxtan olduka etkilenir. Bununla birlikte Marxn atma teorisine nemli eletiriler de getirir. Ona gre Marxn 19. yzyl kapitalizmiyle ilgili analizleri genel olarak doru olmakla birlikte o zamandan beri meydana gelen deimeler 20. yzylda bu analizleri byk lde geersiz klm ve neticede Marxn yazlar 20. yzylda atmann temelini aklama konusunda geerliliini yitirmitir. Dahrendorfa gre Marxn ounu ngremedii bu deiiklikler postkapitalist dedii yeni bir endstriyel toplum tipinin oluumuna yol amtr. Bu nedenle, ona gre, Marxn kapitalist topluma zg olarak yapt analizlerin bu yeni toplum tipine (postkapitalizme) uygun olarak deitirilmesi gerekmektedir. Dahrendorfa gre postkapitalist toplumsal formasyona dnmde rol oynayan bu nemli deimelerin banda; (i) sermayenin ayrmas, (ii) emein ayrmas (iii), yeni orta snfn gelimesi, (iv) toplumsal hareketliliin artmas ve (v) eitliin artmas gelmektedir. Bu nemli gelimeler sonucunda atmann temelinin farkllatn savunan Dahrendorfa gre Marxn dnceleri 20. yzylda, postkapitalist toplumda atmann temelini aklama konusunda geerliliini yitirmitir.
Dahrendorfun atma teorisini deerlendirmek. Dahrendorf, yukarda sralanan gelimelerden dolay postkapitalist toplumda atmann kaynann deitiini ve postkapitalist toplumda atmann artk retim aralarna sahip olanlarla olmayanlar arasnda deil, meru g anlamndaki otoriteye sahip olanlarla olmayanlar arasnda olduunu savunur. Dahrendorf, otorite konumunda, yani egemen olanlarla tabi olanlar arasndaki ilikileri yar gruplar, kar gruplar ve atma gruplar kavramlar erevesinde incelemeye alr. Buna gre her topluluk ve rgtte otorite konumundaki grubun karlar ile otoriteye tabi olan grubun karlar arasnda bazen ak ancak ok defa gizli bir gerilim ve atma vardr. Yani grup karlar ak karlar ya da gizil karlar olabilir. Gizil grup karlar ak amalar olarak ortaya kmadklar mddete yar grup karlardr. Gizil karlarn bilinli amalar olarak aa kmaya balamasyla birlikte yar gruplar kar gruplarna dnr. Dahrendorf, kar gruplarndan da atma gruplarnn doduunu dnr. Dahrendorfun modelinde snf ve snfsal atma, atma gruplar anlamnda kullanlr. Dahrendorfun otorite temelli toplum modeli, iki snfl bir sisteme dayansa da toplumsal pratikte ok boyutlu ve karmaktr. Nitekim bireyler ayn anda ok sayda yar grup, kar grubu ve atma grubuna ye olabilirler ve bu gruplarn bazlarnda egemen bazlarnda ise tabi konumda olabilirler. Son olarak, Coser gibi Dahrendorfa gre de endstriyel toplumda srekli olduunu dnd atmann, toplumu bir arada tutma ve demokrasilerde gcn ktye kullanmnn engellenmesi gibi eitli ilevleri vardr. Bu adan Coser gibi Dahrendorfun kuramnn da yapsal ilevselcilii aan alternatif bir kuramdan ok, toplumsal yap ve btnleme konusunda, onu tamamlayan bir nitelie sahip olduu kabul edilmektedir.
84
Kendimizi Snayalm
1. C. Wright Mills ile ilgili aadaki bilgilerden hangisi dorudur? a. Klasik Marksist bir gelenekten gelmektedir. b. Parsonsn dncelerine dayanan bir kuram gelitirmitir. c. Grand teori geleneini izlemektedir. d. Ampirik yntemle gndelik yaamdaki ayrntlarn allmas gerektiini dnr. e. Amerikan sosyolojisinde Marksist gelenei canl tutmaya almtr. 2. atma teorisi ve ilevselcilie ilikin aadaki bilgilerden hangisi dorudur? a. Her ikisi de toplumu srekli olarak deiim halindeki bir yap olarak grr. b. Aralarndaki temel fark ilevselciliin atmann olumlu ilevlerine, atma teorisinin ise olumsuz ilevlerine odaklanmasdr. c. atmaclar toplumsal dzenin otoriteye sahip olanlarn zorlayc gcyle salandn savunurlar. d. atmaclara gre toplumu bir arada tutan ey ortak olarak paylalan normlar ve deerlerdir. e. Her ikisi de atmann konsenssten daha nemli olduunu savunur. 3. Aadakilerden hangisi atma teorisi erevesinde deerlendirilen sosyologlardan biri deildir? a. Ralf Dahrendorf b. Lewis A. Coser c. John Rex d. Talcott Parsons e. David Lockwood 4. lk olarak Millsin kulland ve bireylerin kiisel yaamlarndaki sorunlarla toplumsal dzeydeki sorunlar arasndaki ilikiyi grebilecek bir bak asna veya yetenee sahip olmalar eklinde tanmlanabilecek kavram aadakilerden hangisidir? a. Sosyolojik imgelem b. Makroskobik imgelem c. Molekler imgelem d. atmac imgelem e. Deerlendirici sosyoloji 5. Millsin beyaz yakallar ile ilgili dnceleri asndan aadakilerden hangisi dorudur? a. Beyaz yakallar snfsal olarak burjuvazi ile zdelemektedir. b. Beyaz yakallar snfsal olarak proleterya ile zdelemektedir. c. Amerikan toplumunda toplumu ilgilendiren nemli kararlar alan snf beyaz yakallardr. d. Beyaz yakallar ne kendi yaamlarn ne de ulusal politikalar ekillendirebilecek gce sahip deildir. e. Beyaz yakallar kendilerini cretli alan iilerden daha kt durumda grmektedirler. 6. Aadakilerden hangisi Millse gre iktidar sekinlerini oluturan gruplardan biridir? a. st dzey ordu mensuplar b. Vasfl beyaz yakallar c. cretli iiler d. Aristokratlar e. Sanatlar 7. Lewis Coserla ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. atmac yaklam iinde yer alr. b. atmann toplumsal ilikilerin anlalmas asndan merkezi bir neme sahip olduunu savunur. c. Amerikan sosyolojisini atma konusunu ihmal etmekle eletirir. d. atmann toplumun varln koruyacak bir ara olabileceini vurgular. e. atmann olumsuz ilevlerinin olumlu ilevlerinden ok daha fazla olduunu savunur. 8. Toplumlarda gerginliklerin ve dmanlklarn yapy paralamadan dar atlmasn salayan, gerginlikleri yap dna kanalize eden mekanizmalar olduunu ifade eden kavram ve bu kavram ilk olarak kullanan sosyolog aadaki klardan hangisinde doru olarak verilmitir? a. atmann btnletirici ilevi-C.W. Mills b. Gereki olmayan atma-L. A. Coser c. Emniyet spab-Lewis A. Coser d. atmann kanalize edici ilevi-R. Dahrendorf e. Ykc olmayan atma-R. Dahrendorf
85
Okuma Paras
9. Aadakilerden hangisi Dahrendorfun 20. yzyln toplum yaps ile ilgili dncelerinden biridir? a. Bu yzylda toplum, retim aralarna sahip olanlarla olmayanlar arasnda yaanan bir atmaya sahne olmaktadr. b. Sermayedarlar ve iiler arasndaki atma, bu iki snfn giderek kutuplamasna neden olmaktadr. c. Toplumsal hareketlilik azalm, toplumsal tabakalar aras gei zorlamtr. d. ilerin vasf dzeyine gre farkllamas, emein, i gcnn blnmesine, heterojenlemesine neden olmutur. e. Eitlik azalmtr ve bu durum iki temel snf arasndaki atmann younlamasna neden olmutur. 10. Dahrendorfa gre postkapitalist toplumda atmann temeli aadakilerden hangisidir? a. Mlkiyet b. Otorite c. Vasf d. Sermaye e. Eitim C. Wright Mills zerine Georg Lukacsn Amerikan sosyal bilimcileri arasnda istisna sayd Mills, akademik hayat boyunca toplumsal yapnn vcln yapanlarla hi uzlaamamtr. Sweezynin, yntemi bakmndan Marksizme yakn bulduu Dinle Yankee! ve Marksistler yazar, ktidar Sekinlerinde ada kapitalist sanayi toplumuna rnek alnan Amerikan toplumunun, savunucularnn ileri srdkleri birok efsanelere ramen, kendi kliklerinin dnda hi kimseye kar sorumluluk duymayan ok kk bir aznlk tarafndan ynetildiini apak ortaya koymutur. Mills, ada kapitalist sanayi toplumunun byk sanayi kapitalistleri, st dzeydeki politikaclar ve Pentagondaki yksek mevki sahiplerinden oluan bir sekinler takm tarafndan ynetildiini, bu kliin iindeki gerek iktidarn ise sanayi alannda yer alan varlklarda bulunduunu sylemektedir. Bunlarn byle olduunu kabul eden bir Talcott Parsonsdan fark, bu durumun sanayi toplumunun katlanlmas gereken zorunlu bir sonucu olmadna, deiebileceine, deimesi gerektiine inanmasdr. Ayn durumu kabul eden Marksistlerden fark ise, her eyin sadece ekonomik tabana dayanmadn olgunluk dnemindeki Marx hatrlatan bir ifade ile, iktidar sorununun styap ile de ilgili olduunu gstermek istemesidir. Kaynak: Mills, W. (1974). ktidar Sekinleri. (eviren nsal Oskay). Ankara: Bilgi Yaynevi. Arka kapak yazs.
86

1. e 2. c 3. d 4. a 5. d 6. a 7. e 8. c 9. d 10. b Yantnz yanlsa Giri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Giri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Giri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Charles Wright Mills ve Toplumbilimsel Dn blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Charles Wright Mills ve Toplumbilimsel Dn blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Charles Wright Mills ve Toplumbilimsel Dn blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Lewis A. Coser ve atmac Yapsalclk blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Lewis A. Coser ve atmac Yapsalclk blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ralf Dahrendorf ve Postkapitalist Toplum Tezi blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ralf Dahrendorf ve Postkapitalist Toplum Tezi blmn gzden geiriniz. lumlarda her zaman egemen bir ynetici snf ile emeinin karln alamayan ve smrlen bir ynetilen snf olduunu ne srer. Marksizmin genel olarak dier atmac yaklamlardan fark, toplumsal yaamdaki temel atmann kaynann retim aralarnn zel mlkiyetinden kaynaklandn ve zel mlkiyetin sona erdirilmesiyle birlikte toplumdaki temel atmann sona ereceini savunmasdr. Bunun aksine atma teorisi toplumdaki temel atmann kar gruplar arasnda olduunu ve de bu atmann doal, srekli, ayrca grece ilevsel olduunu savunur. Sra Sizde 2 Pareto ve Mosca tm toplumlar iin genel geer bir elit teori gelitirmeye alrlar. Nitekim her ikisi iin de elit ynetim doal ve kanlmazdr. Millsin ktidar Sekinleri kuramnda ise elit ynetim tm toplumlarda genelgeer ve de kanlmaz bir ynetim ekli olarak analiz edilmez. Aslnda Mills, elit ynetimi Amerikada olduka yeni bir gelime olarak grr bu nedenle de analizini daha ok 1950li yllardaki Amerikan toplumu ile snrlandrr; ayrca Mills, kitleler zerindeki elit tahakkmn doal ve kanlmaz olduu gerekesiyle kabul eden Paretonun aksine kitleler zerindeki elit tahakkmn sert bir ekilde knayan atmac bir elit teori benimser (Haralambos & Holborn, 1995: 517). Slattery (2010: 257) bu noktada Millsin ktidar Sekinleri analizinin hedefinin, Amerikadaki karar verme srecini ve karar alclar tehir etmek, Amerikan vatandalarnn yneticilerin gerek glerinin daha fazla farkna varmalarn salamak ve kamuoyunu bu kurumsal gc kontrole tevik etmek ve siyasal karar srecini iktidar sekinlerinin zel karlarna hizmet etmekten kurtarp ulusal karlarn hizmetine sunmak... olduunu vurgular. Sra Sizde 3 Marxn kuramnda kapitalist toplumda ynetici snfla ynetilen/tabi snf arasnda retim aralarnn zel mlkiyetinden kaynaklanan ekonomik temelli bir kar atmas vardr ve Marx iin bu ekonomik temelli kar atmas toplumun genelindeki atmann kaynan oluturur. Dahrendorfun kuramnda ise kar atmas ekonomik temelli deil otorite temellidir, otorite konumunda olanlarla buna tabi olanlar arasndaki kar atmas toplumun genelindeki atmann kaynan oluturur. Ayrca otorite dalmndan kaynaklanan kar atmas toplumsal ilikilerin ounda bulunmas anlamnda ok daha yaygn ve komplekstir.

Sra Sizde 1 Genel olarak dier tm atmac yaklamlar gibi Marksizm de bir atma kuram olarak, ilevselcilikten ayrlr. Ancak Marksizm ilevselcilikten en radikal ekilde ayrlan atma teorisidir. Toplumu bir sistem olarak gren ilevselcilik, toplumsal gruplar arasnda atmadan ok karlkl bir ibirlii ve uzla grr. Bireylerin atan karlardan ok benzer karlara sahip olduklarn varsayar. Bu nedenle de toplumda deerler birliinin ve konsenssn nemini vurgular. Marksizm ise dier atmac yaklamlar gibi ilevselcilik karsnda atmann nemini vurgular. Ancak Marksizm dier atmac yaklamlardan, zellikle de atma teorisinden farkl olarak toplumdaki temel atmann kar gruplar arasnda deil, retim aralarnn zel mlkiyeti karsndaki konumlara gre belirlenen snflar arasnda (yani, retim aralarnn zel mlkiyetine sahip olan burjuvazi ile retim aralarnn zel mlkiyetinden yoksun olan ve cret karl alan proleterya arasnda) olduunu savunur. Toplumu uzlalm bir gereklik olarak ele alan ilevselcilik doal olarak uzlay/konsenss toplumsal dzeni salayan temel olgu olarak grr. Marksizm ise retim aralarnn zel mlkiyetinin bulunduu btn toplumlarn ve toplumsal yaplarn uzlamaz snflar ile bu snflar arasndaki snf atmas tarafndan belirlendiini savunur. Bu snfl top-
87

Burawoy, M. (2007) C. Wright Mills and American Social Theory, Sociology 101C, Spring, http://burawoy.berkeley.edu/syllabus/101c.07.pdf Coser, L. A. (1956) TheFunctions of Social Conflict. Londra: Routledge Coser, L. A. (2009) Social Conflict and The Theory of Social Change, R. Grundmann and N. Stehr (editor) Society: Critical Concepts in Sociology. London: Routledge. Dahrendorf, R. (1959) Class and Class Conflict in Industrial Society. Stanford. California: Stanford University Pres. Dahrendorf, R. (2009) Towards a Theory of Social Conflict, R. Grundmann and N. Stehr (editor) Society: Critical Concepts in Sociology. London: Routledge. Haralambos, Michael ve Martin Holborn. (1995) Sociology: ThemesandPerspectives. London: Collins Educational. Drdnc Bask. Poloma, Margaret. (1993) ada Sosyoloji Kuramlar. eviren: Hayriye Erba. Ankara: Gndoan Yaynlar. Marshall, G. (1999) Sosyoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Mills, C. Wright (1951), White Collar: The American Middle Classes. New York: Oxford University Pres. Mills, C. Wright (1974), ktidar Sekinleri. stanbul: Bilgi Yaynevi. Mills, C. Wright (2000) Toplumbilimsel Dn. stanbul: Der Yaynlar. Mills, C. Wright (2009) The Structure of Power in American Society, R. Grundmann and N. Stehr (editor) Society: Critical Concepts in Sociology. London: Routledge Ritzer, George. (2008) SociologicalTheory. Boston: McGraw-Hill. Slattery, Martin (2010) Sosyolojide Temel Fikirler. stanbul: Sentez Yaynclk. Swingewood, Alan (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi. eviren: Osman Aknhay. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Tolan, B. (1985) Toplum Bilimlerine Giri. Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar. Wallace, R.A. &Volf, A. (2004) ada Sosyoloji Kuramlar: Klasik Gelenein Gelitirilmesi. zmir: Punto Yaynclk.
4
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Sembolik etkileimciliin temel varsaymlarn sralayabilecek, Erken dnem etkileimci dnrlerin grlerini zetleyebilecek, G. H. Meadin rol alma srecini aklayabilecek, G. H. Meadin benlik teorisini zetleyebilecek, H. Blumerin sembolik etkileimcilie katksn deerlendirebilecek, Sembolik etkileimcilie ynelik eletirileri tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sembolik Etkileim Benlik Sembol Anlam Ayna Benlik Rol Alma Genelletirilmi teki Kolektif Eylem
indekiler
SEMBOLK ETKLEMC BAKI AISI ERKEN DNEM ETKLEMC DNRLER GEORGE HERBERT MEAD HERBERT BLUMER SEMBOLK ETKLEMCLN ELETRS
Sembolik Etkileimcilik
Sembolik Etkileimcilik
SEMBOLK ETKLEMC BAKI AISI
Sembolik etkileimcilik, on dokuzuncu yzyln sonlarna doru Amerikan sosyolojisi yaklam olarak bireyin davranlarnn toplumsal ynlerini aratran ve toplumsallama srecini inceleyen sosyal psikoloji alanndaki almalardan etkilenerek ortaya km ve gelimitir. Sembolik etkileimci bak asnn, sosyoloji kuramnn geliiminde nemli bir rol oynayan George Herbert Mead (1863-1931) tarafndan gelitirildii ve bu bak asnn daha sonra sembolik etkileimcilik olarak adlandrld ne srlr. Mead btn olarak toplumlar almaktan ok, kk lekli toplumsal sreleri zmlemeye daha fazla nem vermitir (Giddens, 2000, s.592). Bu kitabn son nitesinde ele alnan yapsalclk gibi sembolik etkileimcilik de dil ile balantl olarak ortaya km, ancak Mead tarafndan yapsalclktan farkl bir yaklam olarak gelitirilmitir (Giddens, 2000, s.597). Sembolik etkileimcilik, 1970li yllarda, zellikle yapsal ilevselci yaklam ile Amerikan sosyolojisinde egemen bir paradigma oluturan ve T. Parsons tarafndan gelitirilen toplumsal sistemler teorisine nemli bir alternatif olarak grlmtr. Ayrca bu yaklam, pozitivizmin bir eletirisi olarak da sosyolojide nemli olmutur. levselcilik gibi yapsalc yaklamlar toplumu, toplumsal yaplar asndan zmlemeye alm, bireylerin iinde yaadklar toplumun yaps tarafndan ekillendiini ileri srmlerdir. Sembolik etkileimcilik ise aktif, yaratc olarak grd bireylere dier yaklamlardan daha fazla arlk vermitir (Giddens, 2000, s.597). Sembolik etkileimci bak as insanlarn kendi geliimlerinde nasl yaratc olduklarnn anlalmasnn nemi zerinde durmu, daha ok semboller ve iletiim araclyla bireylerin iinde yer aldklar gndelik yaamdaki etkileimlerinden, nasl bir dzen (order) ve anlam (meaning) rettikleri ile ilgilenmitir. Sembolik etkileimcilik, yapsalc ve sistem yaklamlarnn sosyolojik zmlemede ihmal ettii insan davrannn znel ve yorumlayc ynlerine nem vererek, onlar n plana karmaya almtr. Sembolik etkileimcilere gre, bireyin davran tamamen yaplar tarafndan belirlenmemektedir. Birey, bulunduu eylemlerde ksmen zgrle ve seme ansna sahip bulunmaktadr (Poloma, 1993, s.222). Bylece sembolik etkileimciler, bireyin nesnel yaplar tarafndan belirlenen pasif varlklar olarak ele alnmasn reddederek onu daha zgr ve aktif bir konumda ifade etmilerdir.
Toplumsallama, toplumsal normlarn iselletirilmesidir. Baka bir deyile, toplumun srekliliini salayan ve nesilden nesile aktarlan toplumsal normlar renme srecidir.
90
Moderm Sosyoloji Tarihi
Sembolik etkileimci bak asnn vurgulad en nemli ge benlik kavramdr. Sembolik etkileimciler, yirminci yzyln ilk yarsna kadar sosyal teorinin, benlik kavramn yeterli bir ekilde ele alan bir yaklam gelitiremediini ve bu kavramn, srekli gz ard edildiini belirtmilerdir. Sosyal teori iinde, benliin sradan bir biimde, sistemin empoze ettii normlar ve deerleri iselletiren ve sistemin gerekliliklerine ynelik roller stlenerek, anlamlar reten toplumsal bir aktr olarak ele alndn ileri srmlerdir. Bu erevede benlik, kurumlar, ideolojiler ve kltr dorultusunda tanmlanm ve benliin ierdii zengin gelere, ok ynl zelliklerine, eylem ve bilincin biimlerine ok fazla yer verilmemitir (Swingewood, 1998, s.308). Bu anlamda pozitivist bak asnn karsnda yer alan bir yaklam olarak sembolik etkileimcilik, benlik kavramn yaklamnn merkezine yerletirerek benliin irade sahibi, aktif ynn odak noktas olarak ele almaktadr. Bununla birlikte sembolik etkileimci yaklam, doa bilimlerindeki nedensel zmleme yerine, toplumsal gereklii ieriden tanmlamaya alarak, bireylerin basite gndelik yaamlarndaki grlerini, duygularn ve eylemlerini yorumlamay amalamaktadr. Fakat yaklamnn merkezine benlik tartmasn koymas nedeniyle sembolik etkileimciliin, yapsalc ve sistem yaklamlar kadar etkili olamad belirtilmektedir. Sembolik etkileimcilik ile Max Weber sosyolojisi arasnda baz benzerlikler grlmektedir. Weber sosyolojisinde, herhangi bir eylemde bulunan bireylerin znel durumlar anlalmadan, bireysel eylemlerin nedensel aklamasnn yaplamayacan ileri srmektedir. Sembolik etkileimciler ise sosyolojik zmlemelerde yer alan nedensel aklamalar reddetmemekle birlikte, nedensel ilikilerin kurulmasn, sosyologlarn almalarnn nemli bir blm olarak grmezler. Sembolik etkileimciler, pozitivistler iin nemli olan istatistiksel bilginin de insan davranlarnn i yznn kavranmasn salayacak pek fazla bir katk salamadn belirtmektedirler. nk sembolik etkileimciler, insan davranlarnn geni anlamda, insanlarn kendilerini evreleyen dnyay yorumlamada ve kendi yaamlarn anlamlandrmada ya da yaamlarna anlam vermede kullandklar birtakm isel sreler tarafndan ynetildiini kabul etmektedirler. Ayrca Weber, pozitivist yaklamdan farkl olarak toplumsal eylemi, sosyolojinin alma nesnesi olarak kabul etmekte ve onu sosyolojik zmlemenin odana yerletirmektedir. Weber, insan dnebilme yetisine sahip olan, toplumsal yaamda bakalarnn dncelerini ve tepkilerini hesaba katarak hareket eden kltrel bir varlk olarak tanmlamaktadr. Bu nedenle Webere gre insan eylemi toplumsaldr ve toplumsal eylem, bilimsel olarak aklanmadan nce, bireylerin eylemlerine ykledikleri anlamlarn yorumlanmas gerekmektedir. Bu balamda Weber, bir eylemin altnda yatan anlamn anlalmasnn, nedensel aklama yapmay mmkn kldn ileri srmektedir. Bylece Weberin, hem makro hem de mikro lekli etkileimler ve toplumsal deiimlerle urat grlmektedir. Sembolik etkileimci yaklam tarafndan toplumsal eylem, bireylerin bu eylemlere ykledikleri anlamlar balamnda ele alnmaktadr. Toplumsal eylemin bu ekilde aklanmas, M. Weberin yaklam ile benzerlik gstermektedir. Fakat sembolik etkileimcilik, makro lekte toplumsal deiimin aklanmasndan daha ok, mikro lekte etkileim durumlar ile ilgilenmektedir ve bu ynyle M. Weberin yaklamndan ayrlmaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995, s.891).
4. nite - Sembolik Etkileimcilik
91
Sembolik etkileimciler, bireyin eyleminin, toplumsal bir uyarana kar dorudan bir tepki olarak ele alnmasn eletirmektedirler. Bireyler toplumsal olmalar nedeniyle, nesnel uyaranlara dorudan tepki vermeden onlar tanmlamakta ve yorumlamaktadrlar. Bu nedenle sembolik etkileimcilere gre, toplumsal aktrlerin bu nesnel uyaranlar znel bir biimde tanmlamas ya da yorumlamasnn ele alnmas gerekmektedir (Poloma, 1993, s.222). Sembolik etkileimci yaklam, insann toplumsal etkileiminin doas zerinde durmaktadr. Bu balamda, toplumsal aktrler arasnda sembolik iletiim sreci SZDE olarak benlik ve toplum ilikisini almaktadr. Bu yaklama SIRA gre, insanlar birbirleriyle etkileim hlindedirler ve toplum etkileim hlindeki bu insanlardan olumaktadr. Toplumsal etkileimin sonucu olarak bireylerin srekli deitii D N E L M ve bu etkileime bal olarak toplumun da deitii vurgulanmaktadr. Sembolik etkileimci bak asnn, toplumsallama, iletiim, rol ve eylemin zmlenmesine nemli S O R U katklar salad kabul edilmektedir. Sembolik etkileimci bak as, su sosyolojisi alannda, sua ynelik almaD Kdavran KAT larnda etkili olmu ve etiketleme teorisi iin teorik bir temel salamtr. William Isaac Thomas (1863-1947) ve Charles Horton Cooley (1864-1929) erken dnem etkileimci bak asnn oluumu srecinde nemli katklarda bulunmulardr. George Herbert Mead ise yukarda da belirtildii AMALARIMIZ gibi, sembolik etkileimciliin kurucusu olarak kabul edilmektedir. Meadin ardndan rencisi Herbert Blumer (1900-1987) sembolik etkileimcilie nemli katklarda bulunmutur. K onun T A P Mead, almalarnda Cooleynin yaklamndan etkilenmi, ayna benlik (looking-glass self) kavramn gelitirmitir. Bu anlamda Mead benlik kavramn, toplumsal bir fenomen olarak ele almtr. Toplumsal benliin, dierleriyle toplumT E L E V Z Y O Nen nemli sal etkileim sreci araclyla ortaya ktn belirtmitir. Etkileimin geleri olan semboller ve anlamlar, toplumsal yaamn temellerini oluturmaktadr. Blumern almalar ise byk lde Meadin dncelerinden etkilenmitir. Blumer, sembolik etkileime ynelik kuramsal yaklamn Meadin sosyal psikoloNTERNET ji anlay erevesinde gelitirmitir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sembolik Etkileimde Sembol ve Anlamlar

Sembol, bir eyi ifade eden herhangi bir jest, iaret veya nesne olarak tanmlanmaktadr. nsanlar birbirleriyle etkileim halindeyken, sembolleri renmekte ve kullanmaktadrlar. Semboller, bitmemi gereklikler olarak devam eden bir sre ierisinde yer almaktadr. Semboller, ayn zamanda anlamlarn (meanings) tayclar olarak kabul edilmektedirler (Poloma, 1993, s.224). Sembol, basite bir nesne ya da olayn simgelenmesi olarak grlmemelidir. Sembol, nesne ya da olaylar zel bir biimde tanmlamaktadr. rnein bir sembol olan sandalye nesnelerin bir grubunu temsil etmekte ve onlar birbirleriyle benzer olarak tanmlamaktadr. Ayn zamanda sandalye, oturma eyleminin bir eklini de gstermektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.891). Semboller, nesne ve olaylara zel bir anlam yklemektedir. Bu anlamlar, insanlarn doal ve toplumsal evreleriyle kurduklar etkileim araclyla ortaya kmaktadr. Anlamlar, nesne ve olaylarn kendisinde isel olarak bulunmamaktadr. nsanlar tarafndan, onlar alglama biimlerine dayal olarak nesne ve olaylara anlam yklenmektedir.
92
Semboller olmadan insanlarn birbirleriyle etkileiminden ve dolaysyla bu etkileimlerden oluan toplumdan bahsetmek mmkn deildir. nsanlar, zel uyaranlara kar otomatik olarak tepki vermek zere genetik olarak programlanmadklar iin, insan davranlar igdlerle ynetilmemektedir. Bu nedenle insanlar davranlarn ynetmek iin sembolik etkileime ihtiya duymaktadrlar. Hayatta kalmak ve yaamlarn srdrebilmek iin insanlar, anlamlara ihtiya duymaktadrlar. Bunun iin insanlarn bir anlamlar dnyas ina etmeleri ve onunla yaamalar gerekmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.891). nsanlar, anlamlar nesilden nesile aktarma kapasitesine sahip olmakla birlikte, ayn zamanda bakalarnn eylemlerini ve dnyay yorumlayabilme kapasitesine de sahiptirler. Bu anlamlar sabit-deimez ve mutlak nitelikte deildirler. Bir durumdan tekine ve bir balamdan dier bir balama deiebilmektedirler. Sembolik etkileimde dil ve jestler en nemli semboller olarak tanmlanmaktadr. Etkileim, dilin kullanm ve jestler araclyla gereklemektedir. Dil, bir taraftan bireyin deneyimi olarak grlrken dier taraftan onun toplumdaki kullanmn yneten kurallar btn olarak ele alnmaktadr (Meltzer vd., 1975, s.36). nsanlar, dilin ierdii semboller araclyla etkileimde bulunmaktadrlar. Jestler ise szel seviyede bulunmamakla birlikte, bilinli bir anlam ya da ama da tamamakta, ancak dierlerinin tepkilerinin uygunluunun deerlendirilmesinde ipucu olarak hizmet etmektedirler. Jestlerle iletiim, bir eyleme ara vermeksizin, bir anlamn veya tanmn aracs olmadan, annda ortaya kmaktadr (Meltzer, 1995, s.40). Ayrca semboller biiminde ortaya kan sesli jestler de bulunmaktadr. Sesli jestler ve toplumda bu jestlere bal olarak grlen davranlar, sembolik etkileim iin temel salamaktadrlar (Meltzer vd., 1975, s.36).
Sembolik Etkileimciliin Temel Varsaymlar

AM A
Sembolik etkileimciliin temel varsaymlarn sralayabilmek.
Sembolik etkileimciler, bu teorinin temel varsaymlarn (Herman ve Reynolds, 1995, s.1-2) u ekilde sralamaktadrlar: nsanlar, renilmi anlamlarn sembolik bir dnyasnda yaarlar. Sembolik etkileimcilik, en temel nerme olarak insanlarn anlamlar dnyasnda yaadn ileri srmektedir. Nesnel dnya, insanlar iin bir gereklik ifade etmemekte ancak znel olarak tanmlanm nesneler anlam tamaktadr. Bireyler nesne ve olaylara znel anlamlar temelinde tepki vermektedirler. Semboller, toplumsal srelerde ortaya kar ve paylalr. Sembollerin nesne ve olaylara ykledikleri anlamlar, insanlarn yaratc kapasitesi araclyla deiebilmekte ve bireyler, toplumlarn oluturan birok anlamdan etkilenebilmektedir. Anlamlar, toplumsal etkileimde yer alan bireylerin tanmlanan eylemleri araclyla toplumsal bir rn olarak ortaya kmaktadr. Semboller, insan davrann etkilemesi bakmndan nemlidirler. Semboller ve anlamlar, bireylerin farkl bir biimde eylem ve etkileimde bulunmalarna olanak salamaktadrlar. Toplumsal olarak yaratlan ve paylalan anlamalar, bireylerin davranlarn belirlemede nemli bir ilev grmektedirler. nsanlarn nesnelere, olaylara ve dier insanlara verdii bu anlamlar, insan davrann etkilemesi asndan nemlidir.
93
Zihin, ilevsel, irade sahibi ve bireyin karlarna hizmet eden teleolojik bir varlktr. nsanlar, dnme kapasitesi ile donatlmlardr. Dnme kapasitesi, toplumsal etkileim tarafndan ekillenmektedir. Sembolik etkileimciler, insanlarn bilin sahibi olduklarn vurgulamaktadrlar. Fakat insanlar doutan bilin sahibi deillerdir. Bilin, insanlarn topluma katlmnn sonucu olarak ortaya kmaktadr. Bylece bireyler, benlik ve zihin sahibi olmaktadrlar. Zihin araclyla, bireyler anlamlar zerinde kontrol salayabilmektedirler. Sembolik etkileimciler zihni, bireylerin karlarna hizmet eden ilevsel ve iradesi olan bir sre olarak tanmlamaktadrlar. Benlik, toplumsal bir kurgudur. nsanlar doduklarnda zihin ve benlik sahibi deillerdir. Benlikler, dierleriyle etkileim sonucunda olumaktadr. Sembolik etkileimciler, zihin gibi benlii de toplumsal bir rn olarak ele almaktadrlar. Benlik, toplumsal sre iinde gelimekte ve bireyin yaam boyunca srekli bir geliime ve deiime uramaktadr. Toplum, toplumsal sreler sonucunda ortaya kan dilsel ya da sembolik bir kurgudur. Toplum, bireylerin birbirleriyle etkileimleri sonucunda meydana gelmektedir. Sembolik etkileimcilere gre toplum, zihin ve benlik gibi toplumsal bir rndr. Etkileimciler, toplumun doasn bir sre iinde deerlendirmekte ve sembolik etkileimin kapsad bireylerden oluan bir toplum tasarlamaktadrlar. Bir toplumun olumas, bireylerin birbirleriyle eylemde bulunmas, davranlarn deitirmesi, sembolik olarak dierlerinin davranlaryla iletiim kurmas ve dierlerinin davranlarn yorumlamas ile mmkn olmaktadr. Sempatetik ie bak (sympathetic introspection) sorgulamann zorunlu bir biimidir. Sembolik etkileimci yaklamn son nermesi, bu teorinin yntemsel yaklamnda ok nemli bir yere sahiptir. nsanlar eylere (nesnelere, olaylara, eylemlere vb.), onlarn sembolik anlamlar temelinde tepki vermektedirler. Bu nedenle, insan davrannn anlalmas iin, toplumsal aktrn bu eylere ykledii anlamlarn anlalmas gerekmektedir. Bu durum, toplumsal aktrn verdii anlamlar anlayabilen bir aratrmacya ihtiya duyulduunu gstermektedir. Bu balamda anlama, Cooleynin (1995, s.197) kulland kavram ile sempatetik ie bak gerektirmektedir. Baka bir deyile, aratrmacnn, toplumsal aktrn zneler dnyasna girmesi ve kendini onun yerine koyarak bakmas gerekmektedir. Bylece aratrmac, sembolleri ve grubun sz ya da sembol ile kastettii nesneyi renebilmelidir (Herman ve Reynolds, 1995, s.1-2). Amerikan sosyolojisinde bir yaklam olarak gelien sembolik etkileimcilik ile Amerikan SIRA SZDE kltr arasnda nasl bir iliki bulunmaktadr?
DNELM ERKEN DNEM ETKLEMC DNRLER
SIRA SZDE
DNELM S O R U
A M A
Erken dnem etkileimci dnrlerin grlerini zetleyebilmek.
S O R U
D nce K K A T belirttiimiz Sosyolojik bir bak as olarak sembolik etkileimciliin daha temel nermeleri, toplumlar niteleyen insanlar ve anlamlar arasndaki etkileimin SIRA SZDE temelinde yer almaktadr. Bu nermelerin tarihsel kkenleri, erken dnem etkile-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
94
imci dnrlerin almalarnda bulunmaktadr. Bu dnrler arasnda W. I. Thomas ve C. H. Cooley nemli isimler olmulardr.
W. I. Thomas ve C. H. Cooley
Yetikinlerin toplumsallamas, toplumsal aktrlerin, srecin sonraki aamalarnda yeni roller (anne, baba, ii vb.) almalarn iermektedir.
Durum tanmlamas, toplumsal etkileim ile oluan nesnel sonularn birey tarafndan znel olarak deerlendirilmesidir.
Ayna benlik bireyin, dier insanlarn kendisine kar davranlarna bal olarak oluturduu kendi imgesidir.
Birincil grup, yz yze ilikilerin bulunduu, kendi davran normlarna sahip bir grup olarak tanmlanmaktadr.
Sempatetik ie bak, bireylerin bakalarn anlamak iin kendilerini onlarn yerine koyma yntemini ifade etmektedir.
Thomas, sembolik etkileimci yaklama nemli teorik katklarda bulunmutur. Thomasn katklar arasnda yetikinlerin toplumsallamas ve durum tanmlamas (definition of the situation) kavramlarn oluturmas yer almaktadr. Sembolik etkileimcilikte yetikinlerin toplumsallamas, toplumsallama sreci ierisinde bir aama olarak ele alnmaktadr. Dier kavram olan durum tanmlamas ise, etkileimci bak asnda nemli bir yer tutmaktadr ve insanlarn eylemde bulunmadan nce anlamlar bir araya getirerek karar verme srecindeki mzakere ann ifade etmektedir (Herman ve Reynolds, 1995, s.25). Thomasa gre, insanlar toplumsal olgulara znel anlamlar yklemektedir ve bu anlamlarn nesnel sonular ortaya kmaktadr. Bu nedenle Thomas, znel olann incelenmesi gerektiini vurgulam, fakat bu sre ierisinde nesnel olann da ihmal edilmemesi gerektiini belirtmitir (Poloma, 1993, s.221-222). Erken dnem etkileimci yaklamn nemli dnrlerinden biri olan Cooley ise, ayna benlik (looking-glass self) ve birincil grup kavramlar ile etkileimci bak asn vurgulam ve ayn zamanda toplumun zihinsel olarak tasarlanmas teorisini gelitirmitir. Ayrca, insan doas hakknda bir teori gelitirerek, benliin geliim aamalarn belgelemitir. Bununla birlikte Cooley, sempatetik ie bak ile sosyoloji alanna yntemsel bir katk salamtr (Herman ve Reynolds, 1995, s.25). Birey dier insanlarn kendine ynelik davranlarn bir eit ayna olarak kullanmaktadr. Bu ayna, bireyin imgesini yanstmaktadr. Bu durumu Cooley, ayna benlik kuram ile aklamaktadr. Dier bir deyile ayna benlik, bireyin kendi benliini, bakalarnn ona ilikin tavrlar, eylemleri ve tepkileri temelinde alglama sreci olarak tanmlanabilmektedir. Cooley (1995, s.196), ayna benliki oluturan geyi u ekilde sralamaktadr: 1. Kendi grnmzn dier kiiler tarafndan nasl grndnn imgelenmesi, 2. Kendi grnmzle ilgili dierlerinin tepkilerinin deerlendirilmesi, 3. Bunlarn sonucunda kendimizi nasl (gurur veya utanma gibi) hissettiimizdir. Bireyi utan ya da gurura gtren ey mekanik bir refleks deildir, dierlerinin zihnindeki bu yansmann tahmin edilen etkisidir. Cooleye gre psikoloji ve sosyoloji, birey ile toplumsal kurumlar birbirinden ayr olarak ele almlar ve bu nedenle ortak bir yanlgya dmlerdir. Oysaki birey ve toplum, birbirinden ayrlmaz bir btn meydana getirmektedirler. Bu balamda Cooley, aile ve oyun gruplar gibi birincil gruplardaki yz yze, kiisel ilikileri incelemi ve bu ilikilerin birtakm psikolojik mekanizmalar yoluyla temel alkanlk ve tutumlar nasl oluturduunu gstermitir (Tolan, 1983, s.48). Cooleynin yaklamnda benlik, baka insanlarla ve bir btn olarak toplumla olan etkileim sonucunda ortaya kmaktadr. Benlii neredeyse tamamen ona dair, bakalarnda oluan dncelerle tanmlamaya almtr (Swingewood, 1998, s.311). Cooleye gre, yakn ilikilerin bulunduu birincil grup, benliin olumasnda en nemli ge olarak yer almaktadr. Cooleynin gelitirdii sempatetik ie bak yntemi, insanlarn tavr ve hareketlerinin nedenlerini aratrmaktadr. Cooley ayn zamanda bu aratrma alan-
95
nn, sosyolojik adan inceleme kapsam iine alnmasn salamtr. Bu yntem, aratrmacnn, toplumsal aktrlerin zneler dnyasna girerek, grubun kulland sembollerin anlamlarn renebilmesi amacyla kullanlmaktadr. Etkileimci bak asnn erken dnem dnrleri arasnda ne kan isimler olarak Thomas ve Cooley, almalaryla bu yaklamn oluum srecine nemli katklar salamlardr. Bunun yannda Mead ve Blumer, bu sre ierisinde yaplan almalar ve ortaya kan kavramlar gelitirerek sembolik etkileimciliin kurucular olarak tannmlardr.
GEORGE HERBERT MEAD

Resim 4.1
Resim 4.1 George Herbert Mead (1863 - 1931) Massachusettsde dodu. Harvard, Leipzig ve Berlin niversitelerinde renim grd. Akademik kariyerinin byk blm Chicago niversitesinde geti. En nemli eserleri arasnda Zihin, Benlik ve Toplum (1934) ve Edim Psikolojisi (1938) yer almaktadr.
Mead, sosyolojik dnce asndan hem nesnel hem de znel davran birlikte ele alarak bunun nemini vurgulayan bir yaklam gelitirmitir. Mead, yapsalc ve sistem yaklamlarnn n plana kard nesnel dnyann gereklii ve bu nesnel dnyann insan davran zerinde oynad rol kabul etmitir. Ancak Mead, bu SIRA nesnel dnyada yaayan insann znel yorumuna nem vermi veSZDE bu konuda almtr. Mead, sosyal psikoloji yaklamnda toplumsal gereklii duraan olarak ele almam, bunun yerine toplumsal gereklii, sre olarak D kavrayan bir gr NELM benimsemitir. Bu nedenle, Meade gre, insanlar ve toplumsal dzenler, tamamlanmam olgular olarak olma sreci ierisinde bulunmaktadrlar (Poloma, 1993, S O R U s.222-223). Mead, teorisinin sistematik aklamasn tam anlamyla yaynlamamtr. Yaynlanan eserDKK AT leri onun ders notlarn ve dank metinlerini kapsamaktadr. almalar, lmnden sonra toplanarak derlenmi ve kitabn oluturmutur: Zihin, Benlik ve Toplum (1934), SIRA SZDE 19. Yzylda Dnce Hareketleri (1936), Eylem Felsefesi (1938).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Rol Alma Sreci

A M A
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
G. H. Meadn rol alma srecini aklayabilmek.
K T A P
K T A P
Toplum, insanlarn birbiriyle etkileiminden meydana gelmektedir. nsanlarn semboller araclyla etkileimde bulunmalar nedeniyle, semboller etkileimin temeli TELEVZYON olarak kabul edilmektedir. Bylece toplumsal yaamn srdrlebilmesi, sembollerin tad anlamlarn toplumun yeleri tarafndan byk lde paylalmasna dayanmaktadr. Anlamlarn bu ekilde paylalmasnn salanamad durumlarda NTERNET iletiim kurulmas mmkn olmamaktadr.
TELEVZYON
NTERNET
96
nsanlarn birbirleriyle etkileiminin baarl bir biimde gereklemesi sonucunda semboller, anlamlara sahip olmaktadrlar. Toplumsal ilerlemeyi salayan etkileim iin, toplumun yeleri tarafndan anlamlarn paylalmasnn yannda, dierlerinin amalarnn da yorumlanabilmesi gerekmektedir. Ortak sembollerin varl ile mmkn olan bu sre Meadin adlandrd rol alma sreci ile salanmaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995, s.891). Meadin yaklamnda rol alma sreci, bireyin kendini dierlerinin yerine koymas olarak tanmlanmaktadr. rnein bir bireyin, bir dier kiinin glmesi, alamas ya da el sallamasndaki anlam ve amac anlayabilmesi iin, kendini bu kiinin yerine koymas gerekmektedir. Birey, bu gzlemi sonucunda oluan yorumunu temel alarak, dier kiinin eylemine tepki vermektedir. Bylece birey, etkileim iinde bulunduu insanlarn roln alarak onlarn tepkilerini yorumlamakta ve bu yorum temelinde etkileime devam edip etmeyeceine karar vermektedir. rnein bir birey, dier bir kiinin kendisine kar yumruunu kaldrdn grdnde, bu hareketi saldrganln bir gstergesi olarak yorumlayabilmektedir, ancak bu yorumlama bireyi otomatik olarak belirli bir ekilde davranmaya ynlendirmemektedir. Birey bu hareketi grmezlikten gelebilir, kibar bir ekilde karlk verebilir, ortam bir espri ile yumuatmaya alabilir vb. Bireyin etkileim halinde olduu kii de bu sefer onun roln alarak, vermi olduu karl yorumlayacaktr. Bu yoruma bal olarak birey ya etkileime devam edecektir ya da etkileime son verecektir. Bu durumda, insanlarn bu ekilde birbirleriyle etkileimi, bireyin her defasnda bir dierinin roln ald srekli bir yorumlama sreci olarak grlebilmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.892). Bireyin, etkileimin dier toplumsal aktrler zerindeki etkisini dnebilmesi, onun ayrt edici bir zellii olarak kabul edilmektedir. Mead, rol alma sreci ile bireylerin benlik kavramn gelitirdiini belirtmektedir. Bireyler, dier insanlarla etkileime girerek onlarn farkna varmalarnn yan sra, kendilerinin de farknda olmaktadrlar. Kendilerini dierlerinin yerine koyduklar rol alma srecinde, kendileri ile de etkileime girebilmektedirler. Baka bir deyile kendilerine dardan bakabilmektedirler.
Benlik Teorisi
AM A
G.H. Meadin benlik teorisini zetleyebilmek.
Benlik, bireyin dierleriyle etkileimi araclyla ortaya kmaktadr.
Daha nce belirttiimiz gibi, yirminci yzyln banda, Amerikan psikolojisi ve sosyolojisinde egemen olan bak as, benliin ve bilincin, mekanik ve pasif olarak ele alnmas olmutur. Mead bu bak asndan ayrlan bir yaklamla benlik kavramn toplumsal bir fenomen olarak gelitirmitir. Toplumsal benlik, bakalarnn dncelerine verilen tepkinin bir sonucu olarak yanstc ve dnmsel olarak ortaya kmaktadr. Bununla birlikte Mead, benliin kkenleri zerinde durmu ve bu kkenleri dsal ynler olarak benliin pratik toplumsal deneyimlerinde ve isel ynler olarak benliin bilinli deneyimlerinde aramtr. nsan, ancak iinde yaad ortama uyarak ve onu kontrol etmeye ynelik bir mcadele iinde yer alarak kendi benliini oluturmaktadr (Swingewood, 1998, s.310). Meade gre benlik, ancak bireyin kendisine dardan bir nesne olarak bakabilmesi ile gelimektedir. Bunu yapabilmek iin bireyin, kendisini dierlerinin bak asndan gzlemleyebilmesi gerekmektedir. Bu nedenle, benliin geliiminin kayna, bir dierinin roln alma yeteneinde yatmaktadr.
97
Meadin yaklamnn temelini, hayvanlarn davran ile insanlarn davran arasnda bulunan farkllk oluturmaktadr. Hayvanlarn davranlar tepkisel olarak grlrken, insanlarn davranlar eylemsel olmaktadr. nsan davran inanlarn, fikirlerin, ilkelerin oluturduu deerler tarafndan ynlendirilmekte ve bu zellii ile hayvanlarn davranndan ayrlmaktadr. nsanlar iin belirli anlamlar yklenen bu deerler, insanlarn sahip olduu iki unsura bal olarak gelimektedir: Bilin ve z bilin. Bu nedenle bu iki ge, insann toplumsal davrannn temelinin anlalmasnda nem tamaktadr. 1. Bilin (conscious), dnebilme yeteneini ve iinde bulunduumuz dnyann farknda olmay iermektedir. Meadin yaklamna gre, benlik bilincinin oluumu ve geliimi, insan olma srecinin temel bir parasdr. Dnme ile eylem, insan toplumunun kurulmas iin temel salamaktadr. Kendi benliinin farknda olmadan birey, dierlerinin eylemlerine, tepki ya da eylem yneltemez. Ancak benlik kavramnn kazanlmas ile birey, kendi roln alabilmektedir. Meadin bak asnda dnme sreci, basite bir i konuma olduu iin dnme bu yolla mmkn olmaktadr. Bylece bireyler, benliklerinin farkna varmadklar srece dnme gereklememektedir (Livesey, 2009; Haralambos ve Holborn, 1995, s.892). 2. z bilin (self-conscious), tek ve esiz olan kendi varlmzn farknda olmay ifade etmektedir. z bilincin olumasyla, insanlar dnme ve mzakere ile kendilerinin eylemlerini ynetebilmektedirler. Kendileri iin amalar belirleyebilmekte, gelecek eylemlerini planlayabilmekte ve eylemin alternatif ynlerinin sonularn gz nnde bulundurabilmektedirler. Kendi benliklerinin farknda olmalaryla bireyler, kendilerini dierlerinin onlar grd gibi grebilmektedirler. Dierlerinin rollerini aldklar zaman, kendilerini dierlerinin bak asndan gzlemlemekte ve dierlerinin kendilerini nasl grdklerinin farknda olmaktadrlar (Livesey, 2009; Haralambos ve Holborn, 1995, s.892). Benlik bilinci, bireyin kendisinin dierlerinden bamsz, toplumsal kimliinin farknda olmasn ifade etmektedir. nsanlar benlik bilinciyle domazlar ancak toplumsallama srecinin ilk aamalarnn bir sonucu olarak benlikleri hakknda bir farkndalk edinirler. Bu anlamda dilin renilmesi, ocuun kendi benliinin farkna varma srecinde ok nemli bir yer tutmaktadr. Meadin benlik teorisine gre, birey kendi deneyimleri ve kendi yaam iin bir toplumsal nesne hline geldiinde, benlii de davranlar yoluyla olumaya balamaktadr. Birey, davranlar yoluyla belirli roller oynamaktadr. Baka bir deyile, bakalarnn kendisinden beklediini dnd davran biimine gre eylemde bulunmaktadr (Tolan, 1983, s.48). Bylece benlik, bireyin davranlarnn temelini oluturmaktadr. Meadin insan zihninin nasl altn yorumlamas, onun yaklamnn olumasnda temel bir ge olarak yer almaktadr. Meade gre, bireyin sahip olduu zihin, insana zg, onu dier tm canllardan ayran esiz, benzersiz bir zelliktir ve insann eylemsel davran sahip olduu zihne dayanmaktadr. Benliin de sembolik dnebilme yetenei salayan zihin sayesinde olutuu belirtilmektedir. Meada gre bu zihinsel mekanizma insana baz yetenekler salamaktadr: Bilinli olarak plan yapabilme ve davranlarn iinde bulunduu duruma ya da kendisinin nceden belirlemi olduu amalara uygun bir ekilde uyarlama yetenei salamaktadr.
Benlik, bireyin toplumsal sre ierisinde dierlerinin rollerini almas ile gelimektedir.
98
Geni eitlilie sahip semboller araclyla (Dil, bu sembollerden en nemlisi olarak kabul edilmektedir.) bakalar ile iletiim kurabilme ve iletiim srecinde sylenenin altnda yatan ya da ima edilenin anlamn yorumlayabilme yetenei salamaktadr. z bilince sahip olma, baka bir deyile, sadece bireyin kendi duygularnn ve dncelerinin, daha da nemlisi kendi varlnn bilincinde olmasn deil, ayn zamanda bakalarnn da varlnn, duygularnn farknda olmasn salamaktadr. Bununla birlikte zihin, bireyin bakalarnn roln alabilme ve bakalarnn belirli bir hareket ya da durumu nasl yorumlayabileceklerini tahmin edebilme, hatta bakalarna nasl grndn tasarlayabilme yeteneine sahip olmasn salamaktadr. Bu nedenle hepimizin bir benlik ve bir de benlik imgesi bulunmaktadr (Slattery, 1991, s. 192). Meade gre bu kapasite, insana davranlar ve evresi zerinde, belirli bir lde kontrol salama gc vermektedir. Bu nedenle Mead, insan davranlarnn igdlerle ya da dsal toplumsal gler tarafndan nceden belirlenmi olmadn ileri srmektedir. Aksine, insanlarn dnebilen, bilinli varlklar olarak geni eitlilik iinde amalar belirlediini ve bu amalara ulamaya altklarn ifade etmektedir. Bununla beraber insanlar, belirli bir dzen ve toplumsal yaplar retmek iin birbiri ile etkileime girebilme yeteneine sahip varlklar olarak tanmlamaktadr. Bylece insanlk, zihin ve benlik araclyla, akl yrtme ve dnme yeteneine sahip olmaktadr. Meade gre, zihin ve benlik gndelik yaamn toplumsal bir rndr. Toplum, zihin ve benlik olmadan var olamaz. Toplumun en nemli zellii, toplumun yelerinin baka bir deyile bireylerin zihinlerinin ve benliklerinin olmasn n koul olarak gerektirmesidir. Mead, benlii ayrntl bir ekilde incelemi ve onun iki nemli gesini zmlemitir: bu geler, benliin sembolik iletiim biimleri gelitirmesine ynelik olan dnmsel (self-reflection) doas ve yeteneidir. Ayrca benlik, bireyin kendisi toplumsal bir yapya, toplumsal bir dzene ait olduu iin, ancak toplumsal gruplar asndan sz konusu olmaktadr (Mead, 1934 s.1-7 aktaran Swingewood, 1998, s.311). Benliin toplumsal geliimi ikili bir srece dayanmaktadr. Bunlar uzlama (negotiation) ve yorumlamadr (interpretation). Bireyin zgr olarak kendi seimlerini ya da ksmen kendini zorunlu hissetmesi sonucunda, kendisinin oluturarak dhil olduu ilikiler, grece esnek kurallar salamaktadr. Bireyler de bu kurallar konusunda bakalar ile uzlama iinde bulunmaktadrlar (Livesey, 2009). Bu balamda, uzlama dncesinin, geni anlamda yorumlanmas gerekmektedir. nk birey birok defa deitirilmesi imknsz olmasa da ok zor olan, kurallar nceden oluturulmu ilikilere girmektedir. rnein, 6 yanda okula balayan ocuun kendi seimi sz konusu olmamaktadr. renci rol byk lde belirlenmitir. retmenle olan iliki de daha nce oluturulmu kurallar tarafndan belirlendii iin uzlamaya dayal deildir. Buna ramen, byle bir ortamda bile ilikiler uzlalabilir olmaktadr. renci, retmenlerden bazlar ile iyi, bazlar ile kt ilikiler gelitirebilmektedir. Ayrca, ocuun rencilik roln nasl oynayacan tercih etmesi de uzlamay etkilemektedir. Ksaca Meade gre, insanlarn benlikleri doutan olmad iin, her ne kadar herkesin benlik gelitirebilmesini salayan biyolojik ve genetik bir kapasitesi olsa da benlik toplumsal olarak oluturulmakta ve gelitirilmektedir (Livesey, 2009).
Ben (I) ve Beni/Bana (Me)

Etkileimin yer ald toplumsal balam ve insan davran arasnda bir iliki bulunmaktadr. Mead, bireyin bilin ve dnmeye sahip olmasna ramen, nasl davra-
99
nacann seiminin, bu davrann toplumsal balam tarafndan belirlendiini ileri srmektedir. Meade gre bireyin davranlar ve kendi varlnn farknda olmas, dier bir deyile benlik, birbirinden ayrlamayan ben (I) ve beni/bana (me) zelikleri ieren bir sre tarafndan belirlenmektedir (Livesey, 2009). Meadin teorisinde benlik, hem bir zne hem de bir nesne olarak kabul edilmektedir. Benlik, bir taraftan dnen ve eyleyen bir zne olarak ben (I) ve dier taraftan bireyin bakalar iin var olan dnyada bir nesne olarak kendi benliinin farknda olmas ile beni/bana (me) olarak ele alnmaktadr. Meadin ben kavram, hem biyolojik hem de toplumsal bir ierik tamaktadr. Bu kavram, organik drtler ile toplumsal deneyimin bir sentezini oluturmaktadr. Bu nedenle ben ve beni/bana birbirinden kolayca ayrlmalar mmkn olmamaktadr (Swingewood, 1998, s.312). Ben ve beni/bana Meadin benlik kavramnn paralel paralardr. Bunlar bireyin analitik olarak ayrt edilebilir iki aamasn ieren zorunlu bir sre olarak grlmektedir (Meltzer, 1995, s.43). Ben, bireyin bir btn olarak kendisi hakkndaki dncesine dayanmaktadr. Dierlerinin davran ve tutumlarna ben olarak karlk vermektedir. Ayn zamanda birey, benlik kavramn dierlerinin kendisi ile etkileiminden ve onun bu etkileimleri yorumlama biiminden yola karak ina etmektedir. Bu durum bireyin kendi davran zerinde etkili olabilmektedir. rnein, kii kurduu benlik kavram temelinde kendini korkak gryorsa, tehlikeli bir durumda cesurca hareket etmesi ihtimal dhilinde deildir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.892). Ben bireyin davranlarn tevik edici bir eilime sahiptir. Beni/Bana, herhangi bir anda ya da durumda, dier insanlarn bireyden nasl davranmasn beklediinin farknda olmas ile olumaktadr. Baka bir deyile, bireyin kendisini belirli bir toplumsal rolde tanmlamasdr. rnein, birey kendini iyi bir anne veya baba ya da iyi bir arkada olarak grebilir. Beni/bana bireyin toplumsal ilikilerinde dierlerini ifade etmektedir. Bylece grubun rgtlenmi tanmlamalar ve tutumlarn, yaygn olarak benimsenen anlay ve beklentilerini ya da anlamlar kapsamaktadr. rnein, bir kii kazayla elini yaktnda, benliin ben durumu, hissedilen acya kar tepki yoluyla ifade edilmektedir. Fakat benliin beni/bana durumu, belirli bir biimde hissedilen acya kar tepkinin seimini belirlemektedir. Bu nedenle bireyin tepkisi u gelerle belirlenmi olmaktadr: 1. Kim olduu (ya, cinsiyet gibi faktrler) 2. Nerede olduu (evde, darda, vb.) 3. Kiminle olduu (aile, arkadalar, tanmad insanlar, yalnz vb.) Bu anlamda, eer kk bir ocuksa elini yakt zaman tepkisi alamak olabilir. Eer gen biri erkek ise alamann toplumsal olarak kabul edilmeyeceini dnebilir ve onun yerine sesli bir ekilde kfretmeyi seebilir. Kiinin bu durumda kfretmesi, kendi bana evde ya da kfretmesini kabul eden biriyle birlikte ise uygun grlebilir. Fakat iinin bir paras olarak bulunduu bir yabancnn yannda kfretmesi, kabul edilemez bir durum hline gelir. Benzer bir durum olarak arkada grubunda olan kii, elini yaktnda, bu kazaya ynelik tepkisi glmek ve acy elenceli hle getirmek olabilir. Fakat kii elini yakan ocuun anne ya da babas ise glmek uygun bir tepki olarak grlmez (Livesey, 2009) Grld gibi, elin yanmas eylemine kar olas tepkilerin listesi ok ve eitlidir. Bu tepkilerden her biri, kim olduumuza, eylemin yer ald toplumsal balama dayanmaktadr. Nasl tepki verdiimiz, bizim hakkmzda insanlara bir eyler anlatmaktadr.
100
Genelletirilmi teki, toplumsal grubun tutumlarnn iselletirilmesini ifade etmektedir.
Her eylem ben biiminde balamakta ve genellikle beni/bana biiminde son bulmaktadr. Ben dierlerinin (beni/bana), beklentileri veya tanmlamalarnn kontrol altnda gelien eylemlerin balangcn temsil etmektedir. Bylece ben, eylemi tevik edici bir destek verirken, beni/bana, eyleme yn vermektedir. Bu nedenle, insan davran ben tarafndan eylemlerin balamasnn ve beni/bana tarafndan eylemlerin rehberliinin srekli bir dizisi olarak izlenebilmektedir. Eylem, bu karlkl etkileimin sonucu olarak meydana gelmektedir. Ben potansiyel olarak yeni, yaratlan etkinlikler nermekte, dzenleyici olan beni/bana ise bireyi amaca ynelik etkinlik ile gelenek ve kurallara uygun davranlara ynlendirmektedir. Bylece birey ve toplum arasnda ilikinin karlkl balayc olmasnn anlalma srecinde temel salanm olmaktadr (Meltzer, 1995, s.43-44). Benlik ancak kendisi ve toplumun dier benlikleriyle etkileime girdiinde var olmaktadr: Benlik, ait olduu grubun tutumunu taknma yeteneiyle ortaya kmakta ve grubun toplumsal alkanlklarn, topluluun ortak tutumlarn zmsemektedir (Mead, 1934, s.33-34 aktaran Swingewood, 1998, s.313). Birey, bakalarnn kendisine kar tutumlarn dikkate alarak ayn zamanda, toplumsal sreci, bireysel deneyimle btnletirmeye almaktadr. Benlik, bu genelletirilmi teki tarafndan bir birlik hlinde rgtlenmitir. Genelletirilmi teki (generalized other), bireyin psikolojisinin nemli bir unsurudur. ocuun iinde yetitii toplulua ilikin ve bu topluluk iinde paylalan tutumlarn her bireyin kiiliinin bir parasn oluturduu standart bak asn gstermektedir (Cuff vd., 1998, s.130). Benlik, bireyin genelletirilmi teki, baka bir deyile daha geni topluluun toplumsal alkanlklarnn iselletirilmesi olarak tanmlanmaktadr. Genelletirilmi teki, benin ya da kendinden benliin (self) ve beni/bana ya da bireyin toplumsal ynnn diyalektik bir rn olarak kabul edilmektedir. Bylece her bireyin benliini, biyolojik ve psikolojik ben ile sosyolojik bir beni/banann birleimi oluturmaktadr (Poloma, 1993, s.223). G. H. Meadin benlik teorisi, hangi toplumsal ve tarihsel koullarda ortaya kmtr? SIRA SZDE
DNE L Mbenlik sahibi deildir. Benlik, ocukluk dnemi sresince nsan, doutan bir renilmektedir. Mead, ocuun benlik oluum ve geliim srelerini genel aama ile tanmlamaktadr. Bu aamalar u ekilde aklamaktadr: S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Benliin Oluum Aamalar
DKKAT SIRA SZDE
SIRA SZDE DNELM AMALARIMIZ S O R U
1. Hazrlk Aamas (Preparatory Stage): Bu aamada davrann deerlendirme yeteneine sahip olmayan beD K K kendi AT SIRA SZDE bek, anlamsz taklitler yapar. rnein okuma-yazma bilmedii hlde gazete okur gibi yapabilir. ocuk, bu anlamsz taklitleri, dierlerinin ilgisini ekmek amacyla SIRA SZDE yapmaktadr. Onlardan gelen tepkilere gre, hareketlerini deitirebilmektedir. Bu D NELM gibi taklitler ayn zamanda ocuun evresindekiler gibi hareket etmeye baladn gstermektedir. Baka bir deyile, ocuk dierlerinin yerine kendini koyarak AMALARIMIZ S O R U onlarn rollerini almaya balamaktadr (Meltzer, 1995, s.42). Benliin oluumunda K AAT P hazrlk aamas Mead tarafndan aka adlandrlmam olmasKD K T na ramen eitli yazlarndan karlabilmektedir (Meltzer, 1995, s.42).
SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
K D KTK A T P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
101
2. Oyun Aamas (Play Stage): Bu aama ocuun, bir dierinin roln alma becerisinin geliimine izin veren nemli bir sretir (Meltzer vd, 1975, s.40). ocuk, bireysel rolleri iselletirilmektedir. rnein ocuklar, anne, retmen, postac ya da ofr roln oynayabilirler. Bu gibi oyunlar oynamann en nemli yn, ocuun anne ya da retmen gibi rollerde kendisi ve oynad rol arasnda bir farkllk olduunun farkna varmasdr. Oyun aamasnda ocuk, yalnzdr ve kendi davrannn farkndadr. ocuk kendi kendine karlkl hareket etme durumunda yer almaktadr. lk nce eylemleri kendine yneltir, sonra dierlerinin rollerini almaya balar. Bu aamada ocuun rolleri dzenlemesi duraan deildir, deimektedir. ocuk, bir rolden dierine tutarsz bir biimde geebilmektedir. Kendisine ait birka nesne oluturarak ve rollere bal kalarak kendi kendine hareket edebilmektedir. Bylece benlik dncesi, ocuun dierinin roln almasyla gelimektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.892: Meltzer, 1995, s.42-43). 3. Birlikte Oyun Aamas (Game Stage): Bu aama, benliin geliiminin ileri aamasdr. Benlik, kiilerin dierlerinin rollerini almay renmesi ya da oynamaktan ok, onlara katlmas ile gelimektedir. ocuk bir oyuna katld zaman, oyuna katlan bakalarnn rollerini de dnmek zorunda kalr. Kendisini birden fazla rol ayn anda almas gereken bir durumda bulur. Birden fazla insann beklentilerine ayn anda karlk vermek zorundadr. Futbol oyunu bu durumu aklamak iin iyi bir rnektir. Bir futbol oyununda her oyuncu, bir dier oyuncunun beklentilerini ve amalarn tasarlar. Ayn zamanda ocuk kendini, oyuna katlan dierlerinin bak asyla grmeye balamaktadr. Bylece, dier oyuncularla kendi ilikisinin farkna varmaktadr. Bu gibi durumlarda, ocuk zel roller yerine, bireylerin gruptaki rollerini almak zorunda kalmaktadr. Bu durum, ocuun bakasnn davrann grmesi ile oluan genelletirilmi bir roldr. Bu genelletirilmi teki, daha sonra grubun yaygn bak noktasnn btnn temsil etmektedir. Bu model ayn zamanda bireyin yaam ierisinde de geerli olmaktadr (Meltzer, 1995, s.43). Birey kendi roln ve evresindeki dier bireylerin roln bilerek yaam iinde yer almaktadr. rnein bir aileyi oluturan bireyler; anne, baba, ocuklar, oynadklar rollerin farkndadrlar ya da ayn i yerinde alanlar; mdr, sekreter, rollerini karlkl olarak oynamaktadrlar. Birlikte oyun ve oyun arasnda temel bir fark bulunmaktadr: Birlikte oyunda ocuk, oyuna dhil edilen dierlerinin tutumuna sahip olmak zorundadr. Katlmcnn varsayd dier oyuncularn tutumlar bir birim iinde rgtlenmekte ve bireyin davrann bu rgtlenme kontrol etmektedir. ocuun kendi eylemlerinden her biri, oyunu oynayan dierlerinin eylemlerini varsaymas tarafndan belirlenmektedir. ocuun ne yapt, takmda bulunan bir dieri tarafndan kontrol edilmektedir. Bylece ayn sre ierisinde, dhil olanlarn tutumlarnn rgtlenmesi olan teki meydana gelmektedir (Coser, 1977: 336). Oyun ve birlikte oyun arasndaki fark, (a) katlmclarn says ve (b) kurallarn olup olmamasna bal olarak belirlenmektedir. Oyun, herhangi bir kural koymayan bir ocuk tarafndan oynanmaktadr. Birlikte oyun ise belirlenmi kurallara sahip olmas ve oyuncu says ile oyundan farkldr. ki kiilik birlikte oyun, sadece basit olarak rol almay gerektirmektedir. Daha fazla sayda ocuun birlikte oynad oyun, genelletirilmi tekinin roln almay gerektirmektedir. Bu durum, her oyuncunun, kendisine ve dierlerine kar, her bir oyuncunun davrannn bir fikrine sahip olmas anlamna gelmektedir. Birlikte oyunu yneten kurallarn yardmyla ocuk, dier oyuncularn hepsinin yerini almak ve onlarn tepkilerini be-
102
lirlemek iin beceri gelitirmektedir (Coser, 1977: 337). Bu kurallar, zel bir tutum olarak grlen tepkilerden oluan bir btndr. Mead, ocuun olgunlama srecindeki son aamann, bireyin btn toplumun tutumunu temsil eden genelletirilmi tekinin roln ald zaman ortaya ktn ileri srmektedir. Birlikte oyun aamasnda, kendi zel roln deerlendirmek iin ocuk kendini dierlerinin yerine koyarak onlarn rollerini almaktadr. Bunu yaparken kendisini dier oyuncularn kolektif bak as araclyla grmektedir. Baka bir deyile kendisini, Meadin kavram ile genelletirilmi tekiin bak asndan grmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.892). ocuk oyunda kolektif bir rol stlenmektedir ve rgtlenmi grup, genelletirilmi teki olmaktadr. Bu genelletirilmi teki iin aile, eitim, sendika gibi gruplar rnek olarak gsterilebilir. Meade gre, aile ya da devlet gibi kurumlar, zel toplumsal rollerin onlara yklenmesi ile bir mevcudiyete sahip olmaktadrlar. Bylece aile kurumu anne, baba, evlat, karde toplumsal rollerinden meydana gelmektedir. Mead, bir toplumun sahip olduu kltrn zel toplumsal roller iin uygun davran biimlerini nerdiini kabul etmektedir. nsanlar zel bir rol ierisinde, beklenen davranla ve kiinin benlik kavram ile uygun olan yollarda hareket etmeye ynelmektedirler (Haralambos ve Holborn, 1995, s.893). Kltr, bireyin eylemini nceden belirlememektedir. Bir bireyin yaamnda, ok bilinen ve tekrarlanan, hzla ve dnmeye gerek kalmadan kolayca tanmlanan bir durumda bile, eylem doalama unsuruna sahip olmaktadr. nk mevcut bir durum hibir zaman daha nceden karlalan durumlarla birebir ayn olmamaktadr (Cuff vd., 1998, s.135). Kltrn ve toplumsal rollerin varl, insan davrann bir dereceye kadar ekillendirse de Mead, insanlarn hlen nasl davranacaklar konusunda nemli seimlere sahip olduunu belirtmektedir. Bu durumun baz nedenleri u ekilde ifade edilebilir: ou kltrel beklenti zgn olarak grlmemektedir. Toplum, rnein, insanlarn kyafet giymesini ister fakat genellikle giyilen kyafetlerde nemli bir serbestlik grlmektedir. Bunun yan sra, bireyler, girdii rollerde nemli seimlere sahiptirler. rnein, yaptklar ite seimleri bulunmaktadr. Ayrca baz toplumsal roller, davrann farklln cesaretlendirmektedir. rnek olarak moda tasarmclar, yeni tasarmlar gelitirmeleri iin cesaretlendirilmektedirler. Bir baka neden, toplumun her eyi kapsayan bir kltre sahip bulunmamas olabilmektedir. Toplumda alt kltrler var olmaktadr ve insanlar bu kltrleri onlara katlma amacyla seebilmektedirler. ou kltrel anlamlar gereksinimlerden daha ok, olanaklar gstermektedirler. Bylece insanlarn nerileni yapma zorunluluu bulunmamaktadr. Bir dier neden, zaman zaman toplumsal role gre hareket etmek mmkn olmamaktadr. rnein, ebeveynler kendilerinin ocuklar ile yeterince ilgilenmediklerini dnebilirler. Bu durumlarda yeni ve yaratc davranlara ihtiya duyulmaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995, s.893). Bu nedenle, toplumsal roller sabit ve deimez olarak kabul edilmemektedirler. Toplumsal roller devaml etkileim ynnde deimektedirler. nsanlarn kendi durumlarn tanmlama ya da yorumlama biimleri onlarn kltrleri ile balantl olmaktadr. Ancak bu kltrn, bireyin karlaabilecei tm olas durumlar ve zel bir durumu tm ayrntlaryla belirlemesini beklemek mmkn olmamaktadr. Bu durum sonucunda, toplumsal aktrn yorumlama abalarnn kltrn sunduklarnn tesine gemek zorunda olduu grlmektedir (Cuff vd., 1998, s.134).
103
HERBERT BLUMER
A M A
H. Blumerin sembolik etkileimcilie katksn deerlendirebilmek.

Resim 4.2
Resim 4.2 Herbert Blumer (1900 - 1987) St.Louis, Missouride dodu. Missouri niversitesinde renim grd. Daha sonra Chicago niversitesinde G. Herbert Mead ile birlikte alt. Bir dnem bu niversitede altktan sonra California niversitesine geti. nemli eserleri arasnda Sembolik Etkileimcilik: Perspektif ve Yntem (1969) yer almaktadr.
Blumer, Mead ile birlikte sembolik etkileimci yaklamn nemli isimlerinden olmutur. Bu yaklam dorultusunda Blumern almalarn anlamak iin, onun dncesini etkileyen balantlar zerinde durmak gerekmektedir. Blumern dncesinin bir kaynan, onun retmeni olan G. H. Meade kar aka duyduu hayranlk oluturmaktadr. Blumer, Meadin bir rencisi olarak derslerine devam etmi, lmnden sonra eserlerinin yaynlanmasnda yardmda bulunmutur (Plummer, 2008, s.108). Bunun yannda Blumer, Meadin teorileriyle yakndan ilikili bir sosyoloji anlay erevesinde onun dncelerini sistematik olarak gelitirmitir. Bu nedenle almalarnda arlkl olarak Meadin etkisi grlmektedir. Ayrca Meadin lmnden sonra Blumer, onun sosyolojik almalarnn en nemli takipisi olarak kabul edilmektedir. Blumern dncesinin bir dier kayna, daha genel anlamda sosyolojinin Chicago Okulunun bir paras olmas ile ilgili grlmektedir. Chicago niversitesi 20. yzyln erken dneminde sosyolojik merkezlerden en nemlisi olarak kabul edilmektedir. Bu okulun esas ilgisi, toplumsal dnyalarn bir mozaii olarak kenti SIRA SZDE almak, ktphaneden karak kentte gerek bir aratrma yapmak ve toplumsal dnyann bu kavramsal ve teorik olarak temellenen bakn ina etmek olmutur (Plummer, 2008, s.108). Blumern almalarnn, Chicago niversitesinin D N E L M entelekSIRA SZDE tel gelenei ile yakndan balantl olduu bilinmektedir. Bu anlamda, Meadin felsefi dncesi ve Chicago Okulunun ampirik alma S O R U ilkesinin, Blumern almalar zerinde nemli etkiler brakt grlmektedir. D NELM Sembolik Etkileim kavramn ilk kez Blumer kullanmtr.
DKKAT S O R U
SIRA SZDE
DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U
SIRA SZDE
D K K A T adl kitab Blumern en nemli eseri, 1969 ylnda yaynlanan Sembolik Etkileimcilik olmutur.
SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE
Blumern yaklamna gre sembolik etkileimcilik, temel nermeye dayanmaktadr. Blumer bu nermeleri u ekilde aklamaktadr: K T A P AMALARIMIZ 1. nsanlar nesne ve olaylara kar, onlarn kendilerine ifade ettii anlamlara gre hareket etmektedirler. nsan, toplumsal gler gibi dsal uyaranlara ya da organik drtler gibi isel uyaranlara kar basite tepki
TK E LE V TZ AY O PN
AMALARIMIZ SIRA SZDE
K T A P AMALARIMIZ
TK E L E V T ZAY O PN
TELEVZYON NTERNET
TELEVZYON NTERNET
104
vermemekte, bunun yerine nesnelere ve olaylara verilen anlamlar temelinde hareket etmektedir. Sembolik etkileimcilik bu nedenle, toplumsal ve biyolojik determinizmi reddetmektedir. 2. Anlamlar, insanlarn birbirleriyle olan etkileiminden ortaya kmaktadr. Anlamlar, balangta bulunarak gelecek eylemi ekillendirmemekte ancak insanlarn birbirleriyle etkileim srecinde ortaya kmaktadr. Anlamlarn, sabit ve nceden oluumundan ok, etkileim durumlarnda bir dereceye kadar yaratld, belirlendii, gelitirildii ve deitirildii kabul edilmektedir. Etkileim srecinde, eylemler birbirlerine tpatp benzer olarak nceden belirlenmi normlar izlememekte ya da kurulan rolleri mekanik olarak eyleme koymamaktadr. 3. Anlamlar yorumlayc bir sre ierisinde deiime uramaktadr. Anlamlar, etkileim balam iinde toplumsal aktrler tarafndan kullanlan yorumlayc bir izlein sonucu olarak ortaya kmaktadr. Dierinin rolnn alnmasyla toplumsal aktrler, anlamlar ve dierlerinin amalarn yorumlamaktadrlar. Kendi etkileim mekanizmas araclyla bireyler, durumun tanmlarn belirlemekte ya da deitirmektedirler. Eylemin alternatif ynlerini uzun uzadya ifade etmekte ve onlarn olas sonularn dnmektedirler. Bylece eyleme rehberlik eden anlamlar, etkileim balamnda bir dizi karmak yorumlayc izlekten geerek ortaya kmaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995, s.894). Bir nesne, bireye anlam ifade eden bir zellie sahip deildir. nsanlar tarafndan, nesne ve olaylara anlam yklenmektedir. Bu balamda, rnek olarak bir ylana nasl anlam yklendii ele alalm. Baz insanlar iin ylan, korkulan ve iren olarak grlen srngen bir hayvandr. Doa bilimciler iin ise ylan, doann dengesini koruyan ve onun bir paras olan bir hayvan olarak kabul edilmektedir. Bu ylana yklenen farkl anlamlar, insanlarn birbirleriyle girdii etkileim sonucunda ortaya kmaktadr. Bu nedenle nesneler, dorudan deil, onlara yklenen anlamlarla tannmaktadr. Blumera gre, bir nesnenin kiiye ifade ettii anlam, dier kiilerin o nesne ile ilikili olarak kendisine davranma biimi araclyla olumaktadr (Blumer, 1969: 4-5 aktaran Poloma, 1993, s.225). Bu davranlar, o kiide nesnenin tanmn oluturma ilevi grmektedir. Bu yaklam dorultusunda, ocuklarn, bu nesnelere yklenen anlam rendikleri ve anne, babann ya da arkadalarnn davranlarna gre bunu ya devam ettirdikleri ya da reddettikleri grlmektedir. Ebeveynin ya da arkadalarnn davran tevik edici bir ekilde olursa ocuk bu davrann srdrmektedir. Fakat onlar tarafndan bu davran onaylanmaz ise ocuun davrann ve ayn zamanda nesneye ykledii anlam deitirebilecei belirtilmektedir (Poloma, 1993, s.224-225). Blumern almalar ilevselci yaklamn etkili olduu dnemde gereklemitir. levselci yaklam, bireyden ok toplumsal grubu, znelden ok nesnel gereklii vurgulamaktadr. Blumer soyut ilikiler erevesinde, makro veya byk boyutlu (grand) teorilerin karsnda yer almaktadr (Plummer, 2008, s.111). Sembolik etkileimcilik asndan bakldnda toplum, yaantlarn srdren insanlardan olumaktadr. Toplum, birok bireyin eylemleri ve etkileimleri iinde ve onlar araclyla retilen byk lekli bir yapdr. Bu yzden, toplumu ilevsel dzenlemelerle karlanabilecek kendi zel ihtiyalar olan, kendine yeten bir varlk olarak grmek iin hibir temel bulunmamaktadr (Cuff vd., 1998, s.132). Blumern etkileimci bak as, sosyolojide nemli bir arla sahip olan pozitivist, yapsalc ve sistem yaklamlar tarafndan sunulan grlere kar bir du-
105
ru sergilemektedir. Toplum, srekli olarak bir kiinin dieri ile karlkl durumunu ayarlayan ve devaml olarak bu durumu yorumlayan toplumsal aktrleri iermektedir. Blumera gre toplumun, toplumsal aktr araclyla sren bir etkileim sreci olarak grlmesi gerekmektedir. Bunun tersine, sosyolojide ana akmlar, zellikle ilevselcilik, toplumsal eylemi toplumsal sistemin snrlamalarna ynelik mekanik bir tepki olarak tanmlama eilimi gstermektedir. Ayrca eylemi, bireyler araclyla ve onlar zerinde rol oynayan faktrlerin bir rn olarak ele almaktadrlar. Bununla birlikte, insanlarn eylemlerinin toplumsal sistemin ihtiyalar ve bu sistemin bir parasn oluturan deerler, roller ve normlar tarafndan ekillendiini ileri srmektedirler. Blumer bu bak asn reddetmektedir. levselci yaklamn, insanlarn kendi toplumsal dnyalarn aktif olarak yarattklarn gz ard ettiini ve onlar, dsal snrlamalara pasif olarak tepki verenler olarak resmettiini vurgulamaktadr. Bu nedenle Blumer bu grn, toplumda bir yorumlama sreci araclyla yaplandrlan bireylerin toplumsal eylemlerini grme konusunda baarsz olduunu belirtmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.894). Blumer, ilevselcilerin ihmal ettii znel anlam zerinde durmu, toplumu zerk bir yap olarak ele almak yerine, sembolik bir etkileim olarak ele almtr. Bu balamda Blumer toplumun, insanlar zerinde etkili olan birtakm glerin kayna olarak ele alnmasn eletirmekte ve toplumun, eylemde bulunan insanlar olarak grlmesi gerektiini vurgulamaktadr (Poloma, 1993, s.234-235). Bylece toplumsal yaam da insanlarn eylemlerinden olumaktadr. Baka bir deyile, Blumera gre toplum, insan eylemlerinin bir belirleyicisi olarak deil, toplumsal eylemin yer ald bir ereve olarak grlmektedir. Blumer gelitirdii bak as ile bir yandan toplumsal yaamn nemsiz ve her ynyle yanltc incelemelere ve lmlere indirgenmesine kar durmu, dier yandan kltr, yap ve endstrileme gibi soyut ve somutlatrlan kavramlarn, toplumsal yaamn zerine ilave edilmesini sorgulamtr. Blumer sosyolojik yaklamlarn ounun, yaanan hayatlar sre ierisine dhil etmediklerini ve onun yerine yaplar ve deikenlerden, sylem ve ileri yntemlere kadar, zmlemenin daha byk emalarna yneldiklerini belirtmektedir. Blumer, toplumsal rgtlenme, iktidar, tarih ve ekonominin nemini grm, almalarnda bu alanlar inkr etmediini ve minimize hle getirmediini gstermitir. Fakat Blumern asl ilgisi, dnyadaki gerek eyler hakknda olmas gereken teorilere ve gzlemlere ynelik olmutur (Plummer, 2008, s.106-107). Blumern daha nce belirtilen nermeye dayal olarak aklad sembolik etkileimci yaklam, bu nermelerin yannda baz temel dnceleri iermektedir. Bu dnceleri u ekilde sralamak mmkndr: Toplum, etkileim hlindeki insanlardan olumaktadr. Kolektif eylem araclyla bir araya gelen bu faaliyetler, rgtleri ve toplumsal yapy biimlendirmektedir. Etkileim, baka insanlarn faaliyetlerine karlk olarak verilen tepkilerden olumaktadr. Sembolik olmayan etkileimler, basit uyarana tepki srecini iermektedir. Boaza bir ey takldnda ksrmek, buna bir rnek oluturmaktadr. Sembolik etkileim, eylemin yorumlanmasn kapsamaktadr. Kii, kendisini fark etmeyen birinin yannda ksrerek tepki gsteriyorsa ksrmek, dikkat ekme anlamn tayan bir sembol hline gelmektedir. Bu balamda dil, en yaygn ve en nemli semboldr.
Kolektif eylem, bireylerin eylemlerinin birbiriyle ilikili hle getirilerek uyum salamasn ifade etmektedir.
106
Nesneler, kendilerinde bir anlam isel olarak tamamaktadr. Anlam, sembolik etkileimin bir rn olarak ortaya kmaktadr. Blumer bir nesneyi, atfta bulunulan herhangi bir ey olarak tanmlamaktadr. Nesneler dnyas, karlkl etkileim yoluyla, yaratlm, onaylanm, dntrlm ve bir kenara braklmlardr (Blumer, 1969 aktaran Poloma, 1993, s. 229). Nesneler, geni kategoride ele alnmaktadr: a) masa, tarla, ev gibi fiziksel nesneler, b) karde, arkada, mdr, hemire gibi toplumsal nesneler, c) deerler, inanlar ve haklar gibi soyut nesneler. Farkl kltrlerin bak alaryla deerlendirildiinde, anlamlar olduu gibi kabul edilen fiziksel nesnelerin bile anlamlarnn, toplumsal bir kkene dayand grlmektedir (Poloma, 1993, s. 229). nsanlar, kendileri dndaki nesneleri tanmann yan sra, kendilerini de nesne olarak grebilme yeteneine sahiptirler. rnein gen bir kadn kendini bir retmen, bir e ve anne olarak grebilmektedir. Bireyin kendisinin bu grnts, btn dier nesneler iin olduu gibi, sembolik etkileim sreci ierisinde olumaktadr. Kolektif eylem, grup yeleri tarafndan, eylemlerinin birbirleri ile ilikili hale getirilerek, uyum iinde olmalarnn salanmas anlamna gelmektedir. Kolektif eylem, Blumer tarafndan, farkl kiilerce sergilenen farkl eylemlerin toplumsal rgtlenii olarak tanmlanmaktadr (Blumer, 1969: 17 aktaran Poloma, 1993, s.230).
Kolektif Eylem
Blumern amac, sosyolojinin deerini artrmak ve bunu yapabilmek iin, eletirel bir gr noktasnn kabul edilmesini salamak olmutur. Blumera gre, sosyoloji iin uygun tutum, insann grup hayatna ve eylem araclyla kolektif davranna yakndan ve dikkatlice bakmaktr. Eylem, insan toplumunun ampirik olarak zmlenmesini gsteren herhangi bir ema iin balang noktas olarak ele alnmaldr. Blumern almas kolektif eylem fikri etrafnda rgtlenmitir. Bu dnce, her insann eyleminin, dierlerinin yaptklar nda srekli yeniden dzenlenmesi, ayarlanmas sonucunda oluan eylemleri iermektedir. Bylece her bireyin eylem izgisi, dierlerinin eylemlerine uymaktadr (Plummer, 2008, s.108-109). Blumer, Meadin vurgulad kolektif eylem kavramn gelitirmitir. Meade gre, bireylerin dierlerinin rollerini alarak, kendilerini dierlerinin bak asyla gzlemlemesi, toplumda kolektif eylem iin temel salamaktadr. Bireyler, kendilerinden beklenilen davranlarn farkna varmaktadr ve buna gre eylemlerini deitirmeye ynelmektedir. Bylece bireyler, toplumun genel tutumlarnn bilincinde olarak, kendilerini yarglamakta ve deerlendirmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.892). Kolektif eyleme katlan bireyler, toplumsal yapy oluturmaktadrlar. Aile ya da irket gibi bir kurum, kolektif eylemde bulunulan bir birliktelik olarak ele alnmaktadr. Fakat bu kurumlar sabit ve duraan olarak grlmemektedir. Biimlerin ok iyi ina edildii durumlarda, davran balantlar birbirine benzer ekillerde ortaya kabilmektedir. Ancak bu davranlar, hibir zaman tpatp ayn davran olmamaktadr (Poloma, 1993, s.227). Blumer, ou sosyolojik yaklamn; insanlarn daima toplumsal durumlarda eylemde bulunduklarn, aktrlerin daima bu durumlarda znel dzenlemeler tarafndan ynlendirildiini ve onlara yol gsterildiini ciddi olarak ele almadn belirtmektedir (Plummer, 2008, s.112). Blumer eylemi, dsal snrlamalara ynelik
107
ngrlebilir ya da standartlam tepkiler olarak grenleri eletirmektedir. Buna ramen Blumer, eylemin bir dereceye kadar yapsal ve rutin hle getirilmi olduunu kabul etmektedir. Benzer olarak Blumer, toplumsal kurumlarn varln ve onlarn insan tavrna koyduklar snrlar kabul etmektedir. Fakat kat kurallar ile ba edildikten sonra, hlen insan giriimi ve yaratcl iin nemli bir yer bulunmaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995, s.894). Blummer, eylem ve kolektif eylemin rgtlenmesi ile ilgili olarak noktay vurgulamaktadr: 1. Eylem, yorumu (veya tanmlamay) gerektirmektedir. 2. Eylemin yn aniden ortaya kmaktadr. 3. Kolektif eylemin oluum sreci bulunmaktadr (Cuff vd., 1998, s.134). Blumer almalarnda odak noktas olarak gnlk kolektif davran ve grup deneyimini ele alm ve bu konularn nasl allmas gerektiine ynelik en iyi yolu bulmakla ilgilenmitir.
Blumern Yntemsel Yaklam

Blumera gre sembolik etkileimciliin merkezinde dnyann bir imgesi bulunmaktadr. Bu imgenin anlalmas iin Blumer, aratrlmas gereken alanlar u ekilde aklamaktadr: Sreler, deiimler, yaam biimleri, gruplar ve btn toplumlarn her zaman aratrlmas gerekmektedir. Hibir ey sabit ve duraan olmad iin toplumsal hayat srekli yeniden olumaktadr. Bylece ampirik dnya daima yeniden dzenlenmektedir. Toplumsal hayatn meydana getirdii anlamlar, semboller ve dillerin aratrlmas gerekmektedir. nsan hayatn farkl klan ve deien bu anlamlarn nedenlerinin derinlemesine incelenmesi iin zel bir ynteme ihtiya duyulmaktadr. Etkileimler ve balantlarn her zaman aratrlmas gerekmektedir. Bu yaklama gre, tek bana birey ele alnmamaktadr. Dierleri ile daima etkileimde olan bireyler bir anlam ifade etmektedir. Toplumlar, birlikte bir eyler yapan, etkileim hlinde bulunan insanlarn oluturduu ilikilerdir (Plummer, 2008, s.110). Blumera gre, bu aratrlmas gereken unsurlar bir arada tutan temel kavram, Meadden alarak gelitirdii benlik kavramdr. Benlik, insanlar farkl klan bir zellik olarak, onlarn kendileri ve dierleriyle iletiim araclyla yanstc ve geri dnl fikirleri gelitirmesidir. nsanlar kim olduklarn gsterebilmekte, kendilerini dierlerinin gzlerinden grebilmekte ve dierlerine kim olduklarn gsterebilmektedirler. Blumer ve Meade gre benlikler, dil, iletiim, rol alma ve dierleriyle etkileim zerindeki olmas olas sreler olarak tanmlanmaktadr (Plummer, 2008, s.110-111). Blumern bu konularn allmas iin nerdii yntem, ampirik olmakla birlikte, ar nicel bir sosyolojik yaklamdan kanmaktadr. Byle bir yaklamn sosyolojik aratrmaya uygulanmasnn yanltc sonular vereceini belirtmektedir (Poloma, 1993, s.232). Blumer, sosyolojide pozitivist yntemi tanmlayan nedensel ilikiler kurma yntemini basit olarak grmekte ve reddetmektedir. Blumera gre, ou sosyolog, aratrmalarn uyguladklar alanlarda yaam hakknda ok yzeysel bilgilere sahip olmalarna ramen aratrmalarn yrtmektedirler. Sosyologlar, aratrmalarn yrttkleri bu sre ierisinde, doa bilimcilerin kullandklar aratrma yntemlerini kullanmaktadrlar.
108
Blumer, aratrdklar alanlardaki yaam hakknda derin bilgilere sahip olmayan sosyologlarn, gerek dnya ile ok az ilikisi olan birtakm tanmlamalar, toplumsal dnyaya empoze etmeye altklarn belirtmektedir. ou sosyoloun, toplumsal gereklii, aktrlerin bak asndan grmektense daha nceden tanmlam olduklar baz kategoriler ve kavramlarn iinde snrlamaya altklarn ifade etmektedir. Bu nedenle Blumer, bu durumun toplumsal gereklii yakalama asndan ok az bir ans tandn belirtmekte fakat onu arptmak iin ok ans bulunduunu ileri srmektedir. Modern sosyolojide kullanlan istatistiklerin bir yntem olarak grlmesini eletiren Blumer, bunun sadece yntemin bir paras olduunu belirtmektedir. Toplumsal ve psikolojik bilimlerde, aratrma srecinin kurallarn kesin olarak yerine getirmenin, ampirik dnya iin tamamyla geerli sonular verecei inancn sorgulamaktadr (Blumer, 1969: 28 aktaran Poloma, 1993, s.231). Blumer, bu aratrma yollarnn yerine, dorudan ampirik dnyaya dnmeyi nermektedir. Blumera gre, gzlem, alma ve zmleme iin uygun olan bir ampirik dnya vardr. Ampirik bilim iin gereklik, sadece ampirik dnyada ortaya kar, sadece orada aranabilir ve dorulanabilir. Bu nedenle ampirik dnyann, almann oda olmas gerekmektedir. Bu bak as, Blumern yntem hakkndaki almalarnn ouna rehberlik etmektedir (Plummer, 2008, s.111). Blumera gre bu toplumsal ampirik dnya, insanlar ve onlarn yaamlar boyunca meydana gelen gndelik eylemlerinden olumaktadr. nsanlarn yer aldklar gruptaki davran bilgilerinin, grupla ilikisi bulunmayan bir yabanc tarafndan elde edilmesi, mmkn grnmemektedir. Blumer, bu bilgilere ancak katlm ve gzlem araclyla ulalabileceini belirtmektedir. nsann yaamnn ve ilikilerinin bilimsel olarak aratrlmas iin sembolik etkileim ynteminin, toplumsal fenomenin dorudan incelenmesi olduunu vurgulamaktadr (Blumer, 1969, s.34 aktaran Poloma, 1993, s.231). Bu balamda Blumer, sosyologlarn, inceledikleri alan hakknda derin bilgi sahibi olarak aratrma alanna girmeleri gerektiini ileri srmektedir. Ayrca aratrmacnn, bilgileri nceden tanmlanan kategorilerle snrlamadan, aktrlerin toplumsal gereklik hakkndaki grlerini yakalamaya almas ve aktrn deneyimlerini hissetmesi gerekmektedir. Bununla birlikte Blumern, ifade ettii aratrmann nasl uygulanabilecei konusunda fazla aklama yapmad ileri srlmektedir. Blumer, bu konuda aratrmann ok zor bir i olduunu, ok dikkat ve drstlk gerektiren bir i olduunu, yaratc ve disiplinli bir dnme gerektirdiini belirtmektedir. Ayrca, almada esneklik, bulgular zerinde ok dikkatli bir zmleme ve aratrmacnn, aratrd blge hakknda dncelerini deerlendirmeye kendini hazr hissetmesi gerektiini vurgulamaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 816).
SEMBOLK ETKLEMCLN ELETRS

AM A
Sembolik etkileimcilie ynelik eletirileri tartabilmek.
Sembolik etkileimcilik, toplumsal yap ve srelerin belirleyicilii anlayna karlk, bireyin eylem ve etkileim sreci zerinde ayrntl biimde duran bir yaklam gelitirmitir. Bu nedenle, sembolik etkileimciliin genel olarak eletirilen yn, almalarnn mikro lek zerinde younlamas olmaktadr.
109
Sembolik etkileimcilik, toplumsal gruplar tarafndan retilenler zerinde deil, yorumlayc etkileim sreci zerinde younlamaktadr. Sembolik etkileimci bak as, bireyi sabit ve belirlenmi biimde deil, onu yaratc ve kendiliinden (spontaneous) varsayarak ele almaktadr. Bylece insan, tepki gsteren bir organizma olmasyla birlikte, ayn zamanda eylemde bulunan bir organizma olarak da kabul edilmektedir (Poloma, 1993, s.233). Bu yaklam erevesinde, sembolik etkileimciler, kk lekte yz yze etkileim zerinde almaktadrlar. Bu nedenle, toplumsal ve tarihsel yap ve srelere fazla ilgi gstermedikleri ileri srlmektedir. Daha ok, zel durumlar zerinde younlaan etkileimciler, bu zel durumlara yol gsteren tarihsel olaylara ya da onlarn meydana geldii toplumsal balama yeterince deinmedikleri iin eletirilmektedirler. Sembolik etkileimci yaklamda, insan eylemlerinin, toplumsal ve tarihsel olarak bir sreklilik ilikisi iinde belirlenmi olarak deil, sadece para para olaylar, etkileimler ve durumlar olarak ele alnd belirtilmektedir (Meltzer, vd., 1975, s.97). Fakat toplumsal ve tarihsel faktrler zel etkileim durumunu etkilemektedir. Bu nedenle, sembolik etkileimcilerin toplumsal ve tarihsel faktrlere yeterince ilgi gstermemeleri, nemli bir ihmal olarak kabul edilmektedir. Benzer bir ekilde sembolik etkileimcilerin, standartlam normatif davranlarn nasl ortaya ktn aklamada baarsz olduklar savunulmaktadr. Baka bir ifadeyle, sembolik etkileimcilerin, toplumsal yapy gz ard etmeleri nedeniyle, toplum yelerinin, neden toplumsal normlara uygun bir ekilde hareket etmeye altklarn yeterince aklayamadklar ne srlmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.896). Ayrca Meadin kavramlarnn ounun sezgisel dzeyde kavranmay gerektirecek anlamlara sahip olmalar nedeniyle belirsiz kald belirtilmektedir. Bu belirsizliin kayna olarak Meadin dncesinin paralar hlinde formle edilmesi ve insan tavrnn aniden ortaya kmas ileri srlmektedir. Bununla birlikte, Meadin teorisinde baz ihmaller olduu vurgulanmaktadr. Mead, aratrmada nasl bir analitik emann kullanlacan aka belirtmemitir. Ayrca, insan davrannn allmas iin uygun tekniklere ynelik zgn tavsiyeler vermemitir (Meltzer, 1995, s.50-52). Sembolik etkileimciler, nemle zerinde durduklar anlamlarn kaynan aklama konusunda da baarsz grlmektedirler. Eletiriler, her anlamn etkileim durumunda kendiliinden yaratlmadn iddia etmektedir. Bu iddia anlamlarn toplumsal yap tarafndan sistematik olarak retildiini savunmaktadr. Buna bal olarak Marksistler, yz yze etkileim durumlarnda ileyen anlamlarn, byk lde snf ilikilerinin rn olduunu savunmulardr (Haralambos ve Holborn, 1995, s.897).
110
zet
A M A
Sembolik etkileimciliin temel varsaymlarn sralayabilmek Sembolik etkileimciliin temel varsaymlar u ekilde sralanabilir: nsanlar, renilmi anlamlarn sembolik bir dnyasnda yaarlar. Semboller, toplumsal srelerde ortaya kar ve paylalr. Semboller, insan davrann etkilemesi bakmndan nemlidirler. Zihin ilevsel, irade sahibi ve bireyin karlarna hizmet eden teleolojik bir varlktr. Benlik toplumsal bir kurgudur. Doduklarnda zihin ve benlik sahibi olmayan insanlarn benlikleri, dierleriyle etkileim sonucunda olumaktadr. Toplum, toplumsal sreler sonucunda ortaya kan sembolik bir kurgudur. Sempatetik ie bak sembolik etkileimci sorgulamann zorunlu bir biimidir. Erken dnem etkileimci dnrlerin grlerini zetleyebilmek Sembolik etkileimciliin erken dnem dnrleri arasnda W. I. Thomas ve C. H. Cooley nemli isimler olarak kabul edilmektedirler. Thomasn, sembolik etkileimci yaklama nemli katklar salayan kavramlarndan biri olan yetikinlerin toplumsallamas, aktrlerin daha nce karlamadklar rollere girmelerini ifade etmektedir. Durum tanmlamas kavram ise toplumsal etkileimin nesnel sonularna ynelik, toplumsal aktrn znel bak olarak tanmlanmaktadr. Thomas znel olann incelenmesi gerektiini, bununla birlikte nesnel gereklerin de gz ard edilmemesi gerektiini belirtmektedir. Cooleynin etkileimci yaklamn geliiminde nemli yer tutan kavramlarndan biri olan ayna benlik, bireyin kendisini bakalarnn gr ile alglama sreci olarak ele alnmaktadr. Ayna benlii oluturan ge; kendi grnmzn dierleri tarafndan nasl grndnn dnlmesi, kendi grnmzle ilgili dierlerinin tepkilerinin deerlendirilmesi ve bunlarn sonucunda benlik duygusunu oluturan kendimizi nasl hissettiimizdir. Benlik, dier insanlarla ve bir btn olarak toplumla olan etkileim sonucunda
meydana gelmektedir. Cooley, benliin oluum srecinde, yz yze ilikilerin yer ald aile ve arkada gruplar gibi kk gruplardan oluan birincil gruplarn en nemli ge olduunu belirtmektedir. Bununla birlikte, Cooleynin sosyoloji alanna yntemsel katk salayan sempatetik ie bak kavram, bireyin dierlerini anlamak iin kendisini onun yerine koyma yntemi olarak tanmlanmaktadr. Bu yntemi ile bir aratrmacnn, insan davranlarnn nedenlerini aratrmas, toplumsal aktrn zneler dnyasna girmesini ve grupta kullanlan sembollerin anlamlarn renebilmesini gerektirmektedir. G. H. Meadin rol alma srecini aklayabilmek. nsanlar semboller araclyla iletiim kurmaktadrlar. nsanlarn birbirleriyle etkileimi sonucunda sembollere anlamlar yklenmekte ve bu anlamlar toplumun yeleri tarafndan paylalmaktadr. Toplumsal etkileimin gereklemesi iin ayn zamanda dierlerinin amalarnn yorumlanabilmesine ihtiya duyulmaktadr. Bu durum, bireyin etkileimde olduu kiilerin yerine kendisini koymas ile salanmaktadr. Bu sre Mead tarafndan rol alma sreci olarak tanmlanmaktadr. Rol alma srecinde, dierlerinin tepkilerini yorumlayan birey, etkileime devam edip etmeyeceine karar vermektedir. Bylece bireyin, etkileimin dier bireyler zerindeki etkisini dnebilmesi, onun ayrt edici bir zelliini gstermektedir. Rol alma sreci bireyin benlik kavramn gelitirmekte, dierlerinin ve ayn zamanda kendisinin farknda olmasn salamaktadr. G. H. Meadin benlik teorisini zetleyebilmek. Mead sosyal psikoloji yaklamnda benlii toplumsal bir fenomen olarak ele alm ve benlik teorisini gelitirmitir. Benlik, bireyin dierleriyle etkileimi araclyla olumaktadr. Benliin geliimi, bireyin bir dierinin roln alma srecine dayanmaktadr. Bu sre ierisinde dierlerinin beklentilerine gre eylemde bulunan bireyin davranlarnn temelini, benlik oluturmaktadr. Mead benlii hem bir zne hem de bir nesne olarak tanmlamaktadr. Benlik, ben (I) olarak dnen ve eyleyen bir zne konumunda yer almaktadr. Beni/Bana (me) ise bireyin bakalar
A M A
A M A
A M A
111
iin var olan dnyada bir nesne konumunda olmasnn farkna varmasn iermektedir. Ben bireyin kendisinin dncesi iken beni/bana, bireyin toplumsal ilikilerinde dierlerini ifade etmektedir. Ben, eylemlerin balangcn temsil etmekte ve bireyin eylemine destek salamaktadr. Beni/Bana ise eylemlere rehberlik etmektedir. Bu karlkl etkileim sonucunda eylem ortaya kmaktadr. Meade gre benlik, genelletirilmi tekinin, toplumsal bir grubun tutumlarn iselletirmesi olarak tanmlanabilmektedir. Bylece birey, biyolojik ve psikolojik ben ile sosyolojik bir beni/banann birleiminden oluan bir benlie sahip olmaktadr. Meade gre, benliin oluumunun aamas bulunmaktadr: Hazrlk aamasnda ocuk, dier insanlarn dikkatini ekmek amacyla davranlar taklit etmektedir. Bylece ocuk, kendini bakasnn yerine koyarak onlarn rollerini almay renmektedir. Oyun aamasnda ocuklar, kendisi olmayan rolleri oynamakta ve bireysel roller ocuk tarafndan iselletirilmektedir. ocuk anne, retmen, doktor gibi rolleri oynarken, kendisi ve oynad rol arasnda bir farkllk olduunun farkna varmaktadr. ocuun dierinin roln almas, onun benliinin gelimesini salamaktadr. Son aama olan birlikte oyun aamasnda ise ocuun bakalaryla birlikte oynad bir oyun iindeki durumu ele alnmaktadr. Bir oyuna katlan ocuk, dier katlmclarn rollerini dnmek zorunda kalmaktadr. Birden fazla oyuncunun beklentilerine karlk vermesi gerekmektedir. Bu durum bireyin sonraki yaam sresince devam edecektir. H. Blumerin sembolik etkileimcilie katksn deerlendirebilmek. Blumer, sembolik etkileimcilii temel nermeye bal olarak aklamaktadr. Bunlardan ilki, insanlarn nesne ve olaylara kar, onlarn kendilerine ifade ettii anlamlar temelinde eylemde bulunmalar olarak kabul edilmektedir. Bir dier nerme, anlamlarn, insanlarn birbirleriyle etkileimi srecinde ortaya kmasdr. Anlamlar, etkileim srecinde yaratlmakta, belirlenmekte, gelitirilmekte ve deitirilmektedir. Son nerme ise anlamlarn yorumlayc bir sre ierisinde deiim geirmeleridir. Birey, dierinin roln alarak anlamlar ve dierlerinin amalarn yo-
rumlamaktadr. Bu yorulama srecinde bireyler, kendi eylemlerinin olas sonularn dnmektedirler. Bylece eyleme yn gsteren anlamlarn yeniden yorumlanmasyla, anlamlar deiim gstermektedirler. Blumern sembolik etkileimcilii ayn zamanda bu nermeye dayanan baz temel dnceleri de iermektedir: Etkileimde bulunan insanlardan oluan toplumda kolektif eylem yoluyla toplumsal yap ekillendirilmektedir. Grup yeleri tarafndan ilikili grlen eylemler arasndaki uyumun salanmas, kolektif eylem olarak tanmlanmaktadr. Sembolik etkileim, insanlarn eylemlerinin yorumlanmasn iermektedir. Kendilerinde isel olarak bir anlam bulunmayan nesneler, atfta bulunulan eyler olarak kabul edilmektedir. Anlamlarn etkileim sonucunda ortaya kmalar nedeniyle, fiziksel nesnelere yklenen anlamlarn bile toplumsal bir nitelik tad grlmektedir. nsanlar bir taraftan kendi dndaki nesneleri tanmlarken, dier taraftan kendilerini de nesne olarak grebilmektedirler. Sembolik etkileimcilie ynelik eletirileri tartabilmek. Sembolik etkileimciler, genel olarak toplumsal yap ve srelere yeterince nem vermedikleri ve almalarn mikro lekte, yz yze ilikiler zerinde younlatrdklar iin eletirilmektedirler. nceledikleri zel durumlarn, tarihsel olaylarla ilikisini ya da toplumsal balamn ihmal ettikleri belirtilmektedir. almalarnda bu alanlar gz ard etmeleri nedeniyle sembolik etkileimci bak asnn, standartlam normatif davranlarn nasl ortaya ktn ve toplumun yelerinin, neden toplumsal normlara uygun bir ekilde hareket etmeye altklarn aklayamad vurgulanmaktadr. Bununla birlikte, her anlamn etkileim srecinde kendiliinden ortaya kmadn, toplumsal yap tarafndan sistematik bir biimde retildiini savunan yaklamlar tarafndan da eletirilmektedirler. Bu balamda sembolik etkileimciler, etkileim srecinde byk nem verdikleri anlamlarn kaynan aklama konusunda yetersiz kalmaktadrlar. Ayrca, Meadin kavramlarnn birounun anlamlarnn, sezgisel dzeyde kavranmas nedeniyle bu kavramlarn belirsiz kald kabul edilmektedir. Bunun yannda Meadin teorisinin, yntemsel adan kullanlacak uygun teknikleri aka belirtmedii ileri srlmektedir.
A M A
A M A
112
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi sembol kavramn aklayan bir ifade deildir? a. Semboller, nesneleri zel bir biimde tanmlar. b. Semboller, etkileim yoluyla renilir ve kullanlr. c. Semboller, insanlarn davranlarn etkiler. d. Semboller, nesnelere zel bir anlam ykler. e. Semboller, toplumsal yaplar tarafndan retilir. 2. Benlik teorisini gelitiren sembolik etkileimci dnr aadakilerden hangisidir? a. H. Blumer b. C. H. Cooley c. G. H. Mead d. M. Weber e. W. I. Thomas 3. Aadakilerden hangisi C. H. Cooleynin gelitirdii nemli kavramlardan biridir? a. Durum tanmlamas b. Ayna benlik c. Sembolik etkileim d. Kolektif eylem e. Rol alma 4. Aadakilerden hangisi Blumern sembolik etkileimcilii aklayan nermelerinden biri deildir? a. nsanlar, toplumsal yapnn rettii anlamlara gre eylemlerini biimlendirir. b. nsanlar, eylerin kendilerine ifade ettii anlamlara gre tavr alr. c. Anlamlar, insanlar arasndaki etkileim sonucunda ortaya kar. d. Anlamlar, yorumlayc bir sre ierisinde deiime urar. e. nsanlar, nesnelere ve olaylara verilen anlamlar temelinde hareket eder. 5. Aadaki ifadelerden hangisi sembolik etkileimci bak asnn temel varsaymlar arasnda yer almaz? a. Semboller, toplumsal sreler sonucunda ortaya kar. b. Zihin, ilevsel ve irade sahibi bir varlktr. c. Toplum, toplumsal srelerde meydana gelen bir kurgudur. d. Nesneler kendilerinde isel bir anlam tar. e. Benlik toplumsal bir kurgudur. 6. Aadakilerden hangisi benliin oluumundaki hazrlk aamasnda grlmektedir? a. ocuk dier oyuncularla kendi ilikisinin farkna varr. b. ocuk, dikkat ekmek iin anlamsz taklitler yapar. c. ocuk, birden fazla rol ayn anda almak zorunda kalr. d. ocuk, dier oyuncularn beklentilerini dnr. e. ocuk, dier bireylerin rollerini almaya balar. 7. Sembolik Etkileim kavramn ilk kullanan etkileimci dnr aadakilerden hangisidir? a. M. Weber b. W. I. Thomas c. H. Blumer d. C. H. Cooley e. G. H. Mead 8. Aadakilerden hangisi jestleri tanmlayan bir ifade deildir? a. Jestler szel seviyede bulunmaz. b. Jestler dierlerinin eylemlerini ynetir. c. Jestler bilinli bir anlam tamaz. d. Jestler aracs olmadan, annda ortaya kar. e. Jestler etkileim iin temel salar. 9. Aadakilerden hangisi benlik teorisinde beni/bana kavramn aklayan bir ifade deildir? a. Bireyin kendisini zel bir toplumsal rolde tanmlamasdr. b. Bireyin toplumsal ilikilerinde dier bireyleri ifade eder. c. Bireyin kendi benliinin farknda olmasdr. d. Bireyi amaca ynelik davranlara ynlendirir. e. Bireyin eylemlerinin balangcn temsil eder. 10. Aadakilerden hangisi W. I. Thomasn sembolik etkileimci yaklama katks olan kavramlardan biridir? a. Sembolik etkileim b. Kolektif eylem c. Rol alma d. Durum tanmlamas e. Ayna benlik
113

1. e Yantnz yanl ise Sembolik Etkileimde Semboller ve Anlamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise George Herbert Mead konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erken Dnem Etkileimci Dnrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Herbert Blumer konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sembolik Etkileimciliin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Benliin Oluum Aamalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Herbert Blumer blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sembolik Etkileimde Sembol ve Anlamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Benlik Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erken Dnem Etkileimci Dnrler konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Sembolik etkileimci yaklamn, byk lde Amerikan toplumunun kltrel ideallerinin bir yansmas olduu ileri srlmektedir. Sembolik etkileimci bak asnda zgrlk ve birey vurgusu, Amerikann kendi grnn yansmasnn bir paras olarak grlmektedir. Bu durum, etkileimci yaklamn Avrupada neden az destek bulduunun aklamas olarak kabul edilebilmektedir. Avrupa toplumlarnda iktidarn snrlamalar ve snf egemenlii bakmndan daha byk bir farkndalk bulunmaktadr. Amerikan ideallerinin yansmasyla etkileimcilik, toplumsal hayatn daha acmasz gerekliklerini dikkate almada baarsz olarak grlmektedir. Sra Sizde 2 Yirminci yzyln ilk yllarnda Amerikada kapitalist srelerin byk bir ivmeyle hzlanmasnn, bireye dier tm kategorilerin stnde ontolojik bir zellik kazandrd ileri srlmektedir. Bu anlamda, Avrupann snf oluumlar erevesinde temellenen teorilerin geersiz saylabilecek bir konumda kald vurgulanmaktadr. Bylece benlik, toplumun nemli bir sorunsal hline gelmitir. Benlii bir yap olarak ele alan zne teorisi, Meadin sosyal psikolojik yaklamndan edinilmitir. Meadin benlik teorisinin nem kazanmasnn, yirminci yzyln ilk yllarnda Amerikan psikolojisi ve sosyolojisinde byk lde kabul gren ve benimsenen mekanik ve pasif benlik ile bilin unsurlarndan ayr bir yaklam gelitirmesine dayand belirtilmektedir.
2. c 3. b
4. a 5. d
6. b 7. c 8. b
9. e 10. d
114

Abercrombie, N., Hill, S and Turner, B.S. (1994) The Penguin Dictionary of Sociology, London: Penguin Books. Bilton, T., Bonnett, K., Jones, P., Lawson, T., Skinner, D., Stanworth, M. ve Webster, A. (2008) Sosyoloji, Yayna Hazrlayan B. zelik, eviri Editr, K. nal, Ankara: Siyasal Yaynevi. Blumer, H. (1969) Symbolic Interactionism: Perspective and Method, Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall Inc. Blumer, H. (2004) George Herbert Mead and Human Conduct, (der.) T. J. Morrione, New York: Rowman and Littlefield. Bottomore, T. ve Nisbet, R. (1990) Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Ankara: Verso Yaynclk. Cooley, C. H. (1995) The Looking-Glass Self, Symbolic Interaction: An Introduction to Social Psychology, (der.) N. J. Herman ve L. T. Reynolds, New York: General Hall Incompany, s.196-198. Coser, L. A. (1977) Masters of Sociological Thought: Ideas in Historical and Social Context, (der.) R. K. Metron, New York : Harcourt Brace Jovanovich. Cuff, E. C., Sharrock, W. W. ve Francis, D. W. (1998) Perspectives in Sociology, London: Routledge. Giddens, A. (2000) Sosyoloji, Ankara: Ayra Yaynlar Haralambos, M. ve Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins. Herman, N. J. ve Reynolds, L. T. (1995) Symbolic Interaction: An Introduction to Social Psychology, New York: General Hall Incompany. Joas, H. (1997) G.H. Mead: A Contemporary Re-examination of His Thought, MIT Press. Killian, L. M. (1995) Herbert Blumer: Sociologist Par Excellence Symbolic Interaction: An Introduction to Social Psychology, (der.) N. J. Herman ve L. T. Reynolds, New York: General Hall Incompany, s.64-69. Livesey, C (2009) Culture and Identity, A Level Sociology Teaching Notes www.sociology.org.uk (23.10.2009). Meltzer, B. N. (1995) Meads Social Psychology Symbolic Interaction: An Introduction to Social Psychology, (der.) N. J. Herman ve L. T. Reynolds, New York: General Hall Incompany, s.55-63. Meltzer, B. N., Petras, J. W. ve Reynolds, L. T. (1975) Symbolic Interactionism: Genesis, Varieties and Criticism, London: Routledge and Kegan Paul. Norman, D. (1992) Symbolic Interactionism and Cultural Studies, Oxford: Blackwell. Plummer, K. (2008) Herbert Blummer, Key Sociological Thinkers, (der.) R. Stones, New York: Macmillan, s.106-119. Poloma, M. M. (1993) ada Sosyoloji Kuramlar, eviren H. Erba, Ankara: Gndoan Yaynlar. Reynolds, L. T. (1995) The Early Interactionaists: Cooley and Thomas Symbolic Interaction: An Introduction to Social Psychology, (der.) N. J. Herman ve L. T. Reynolds, New York: General Hall Incompany, s.30-37. Ritzer, G. (1996) Sociological Theory, New York: The McGraw-Hill Companies. Slattery, M. (1991) Key Ideas in Sociology, London: Macmillan. Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, eviren O. Aknhay, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Tolan, B. (1983) Toplum Bilimlerine Giri, Ankara: Sava Yaynevi.
5
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Fenomenolojinin genel zelliklerini aklayabilecek, Fenomenolojiyi ve fenomenolojik sosyolojiyi karlatrabilecek, Fenomenolojiyi pozitivizme ynelik bir eletiri olarak zmleyebilecek, Fenomenolojik sosyolojiye gre gndelik yaamda bireylerin toplumsal dzeni nasl kurguladklarn aklayabilecek, Fenomenolojiye getirilen balca eletirileri zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Fenomenoloji Fenomenolojik Sosyoloji Edmund Husserl Alfred Schutz Saduyu Bilgisi zneler Araslk Tipletirme
indekiler
GR FENOMENOLOJ (GRNGBLM) FENOMENOLOJK SOSYOLOJ FENOMENOLOJYE GETRLEN BALICA ELETRLER
Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji

GR
Sosyoloji teorilerini ok farkl biimlerde snflandrmak mmkndr. Bu snflandrmalar iinde temel varsaymlar ve alma nesneleri asndan sosyoloji teorilerinin en genel dzeyde ikiye ayrld snflamann (Haralambos, 1995:866) yaygn olarak kabul grd sylenebilir. Bu snflamada birinci grubu, insan davranlarn byk lde biimlendirdii varsaylan geni lekli toplumsal yaplara ve bu yaplarn zmlenmesine arlk veren teoriler oluturur. Bu teorilere genel olarak yapsalc teoriler ya da makro sosyoloji ad verilir. kinci grubu ise insan davranlarnn byk lde toplum tarafndan biimlendirildii varsaymn reddeden, bu nedenle toplum yapsn bir btn olarak ele almak yerine bireysel aktrlere ve bu aktrlerin eylemlerine ve karlkl etkileimlerine odaklanan teoriler oluturur. Bu ikinci gruba giren teorilere de genel olarak yorumlayc yaklamlar, toplumsal eylem yaklamlar ya da mikro sosyoloji ad verilir (Wallace ve Wolf, 1999:5). Max Weberin yaklam, sembolik etkileimcilik, bu nitenin konusunu oluturan fenomenolojik sosyoloji ve bir sonraki nitenin konusunu oluturan etnometodoloji, genel olarak yorumlayc sosyolojik yaklamlar arasnda saylmaktadr. Bu yaklamlarn, genel olarak insan davrannn byk lde toplum tarafndan ekillendirildii varsaymna kar karak toplumu insan etkinliinin bir rn olarak grdkleri ve insan eylemlerinin anlamlln vurguladklar belirtilmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995:866). Yorumlayc olarak adlandrlan yaklamlara gre sosyolojinin temel amac insan eylemlerini anlayp yorumlamaktr. Yorumlayc yaklamn genel zelliklerini paylamakla birlikte Weberin yaklam, sembolik etkileimcilik, fenomenoloji ve etnometodoloji arasnda nemli farkllklar olduu sylenebilir. rnein toplumsal eylem yaklamn gelitiren Weber, toplumsal yaplarn varln kabul ederek yapsalclkla toplumsal eylem yaklamlar arasndaki mesafeyi daraltmaya alr. Dier taraftan Sembolik Etkileimciler, insan davranlarnda nemli baz dzenlilikler olduunu kabul etmekle, dier bir deyile toplumsal yapnn btn gelerini reddetmemekle birlikte (Wallace ve Wolf, 1999:9) nedensel zmlemenin insan davranlarnn i yznn anlalmasna pek fazla bir katk salamayaca dncesindedirler. Fenomenoloji ise bireylerin eylemlerinin amasal eylemler olduunu, d koullar tarafndan belirlenmediini savunarak pozitivist sosyolojinin hem birey ve toplum anlayna hem de yntemine tmden kar kar (Slattery, 1991:145).
118
Fenomenoloji insan eyleminin nedensel bir aklamasnn yaplamayacan, insan eylemine ilikin genel yasalar ortaya SIRA SZDE savunur. konamayacan
DNELM S O R U
Fenomenolojiye gre sosyoloji, insanlarn iinde bulunduklar toplumsal dnyaya atfettikleri anlam anlamann tesine gidemez. Baka bir deyile fenomenoloji, insan eyleminin nedensel bir aklamasnn yaplmasnn mmkn olamayacan savunur (Haralambos ve Holborn, 1995:889). Fenomenoloji ayrca pozitivist sosyolojinin nesnellik iddiasna da kar kar. Fenomenolojiye gre insanlar kendi gr, varsaym ve yorumlarndan tam olarak syrlamayacaklar iin pozitiSIRA SZDE vizmdeki nesnellik bir yandan gereklemesi imkansz bir durum, dier yandan da gerekliin arptlmas olarak grlr (Slattery, 1991:145). Yorumlayc yaklamlar iinde D fenomenoloji ve fenomenolojik dnceden gelien etnometodoloji, NELM toplumsal eylemin nedensel aklamasn reddettikleri iin pozitivist metodolojiden ve yapsalc yaklamlardan en radikal biimde ayrlan yaklamlar olarak kaS O R U bul edilmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995:889).
D K toplumsal KAT Fenomenolojiyi eylem veya yorumlayc sosyoloji ad altnda ele alnan dier yaklamlardan ayran en nemli nokta, fenomenolojinin, toplumsal eylemi olduu gibi aklamannSIRA imkansz SZDE olduunu ileri srmesidir. Fenomenologlar, dier sosyolojik yaklamlarn ounda olduu gibi insan davrannn nedensel aklamalarn yapmakla ya da olgularn nasl var olduklarn aklamakla ilgilenmezler, bunun yerine insan zihninin i AMALARIMIZ ileyiini ve insanlarn etraflarndaki eyleri snflandrma ve anlamlandrma yollarn incelerler (Haralambos ve Holborn, 1995:897).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P FENOMENOLOJ (GRNGBLM)
AM A
TELEVZYON
Fenomenolojinin genel zelliklerini aklayabilmek. TELEVZYON
NTERNET
Fenomen (grng) kavramnn iki temel anlam vardr. Bunlardan birincisi bir dereceye kadar allmam olan, byk ihtimalle sra d veya pheli olan bir duNTERNET rumun aklanmasdr. Bu tanm gndelik tanmdr, d dnyann var olduu ve bizim duyularmz araclyla alglayabileceimiz bir gereklie sahip olduunu varsayan bir tanmdr, rnein yiyeceklerin ekimeleri, rmeleri veya denizlerdeki gel-git hareketi bu adan birer fenomendir. kinci tanm ise bir nesnenin herhangi bir duyu tarafndan edinilen algs, yani duyularmz araclyla algladmz her eydir (Slattery, 1991:142, Jary ve Jary, 1991:467). Bu ikinci tanm, d dnyann bizden bamsz olan ve alglayabileceimiz bir gereklie sahip olduu varsaymn verili kabul etmez. Bu tanm daha ok kendine ait bir gereklie sahip olabilecek ya da olamayacak olan d dnyay, duyularmz araclyla alglaymz ve beynimiz araclyla anlamlandrmamz ile ilgilidir. Bu nokta, fenomenoloji asndan son derece nemlidir, nk fenomenolojik dncenin temelinde pozitivist yaklamda olduundan ok daha farkl bir fiziksel dnya anlay yatar. Fenomenolojiye gre fiziksel dnya herkes iin ayn anlam tayan, bireylerden bamsz bir gereklie sahip deildir. Dier bir deyile fiziksel dnya grelidir, insanlarn kendisine ykledii anlamlara ve yorumlara baldr. rnein fenomenolojiye gre anahtar, vida veya jant gibi eyler aslnda yoktur, bunlarn hepsi farkl biimler verilmi ve farkl ilevlere sahip olan metallerdir. Diyelim ki Afrikada kabile halinde yaayan ve hayatnda hi anahtar grmemi birine bir anahtar gsterip ne olduunu sorduk. Bu kii, anahtara bizim yklediimiz anlamlar yklemeyecektir, onun iin bu nesnenin bizim iin olduu gibi bir anlam yoktur. Anahtarn bu kii iin var olabilmesi iin bu kiinin anahtara bir anlam yklemesi, anah-
5. nite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji
119
tar hakknda bir yorum yapabilmesi gerekir. Dolaysyla fenomenolojiye gre fiziksel dnya herkes iin ayn olan bir gereklie sahip deildir. Bu grelilik durumu, toplumsal dnyada, fiziksel dnyada olduundan daha belirgindir. rnein nehirler, iekler, kayalar, insanlar onlar nasl etiketlerse etiketlesin, nasl nitelerse nitelesin vardrlar, yani insanlardan ve insanlarn snflandrmalarndan bamsz bir ekilde fiziksel olarak mevcutturlar. Ancak ayn eyi toplumsal dnyadaki kavramlar iin sylemek pek mmkn deildir (Slattery, 1991:142). Mesela yoksulluk ya da ceza gibi kavramlar, tamamen insanlarn belirli durumlar tanmlayabilmek amacyla anlamlandrmalarndan, yani insanlarn yaratt anlamlardan ibarettirler. Yoksulluun ya da cezann var oluu, gereklii, insanlarn bu kavramlar alglamalarna, bunlara ykledikleri anlam ve yorumlara baldr, bu kavramlarn bu alg, anlam ve yorumlardan bamsz bir gereklikleri yoktur. Nitekim ayn eylem veya durum birok farkl ekilde yorumlanp anlamlandrlabilir. rnein bir lm olay kaza, intihar, cinayet, ecel gibi ok farkl ekillerde yorumlanabilir. Ya da bir insan ldrmek, baz durumlarda su saylrken baz durumlarda bir mecburiyet, hatta bazen bir kahramanlk olarak yorumlanabilir. Bu durum, insan bilgisinin greli olduunu gstermektedir.
SIRA SZDE Fenomenolojiye gre fiziksel dnyadaki gereklik ile toplumsal dnyadaki gerekliin grelilikleri nasl farkllamaktadr?
SIRA SZDE
Fenomenolojiye gre toplum insan znelliinin tesinde, darda kefedilmeyi bekleyen, kendi kendine var olan bir ey deildir. Peki o hlde toplumu nasl baS Ogereklii R U kalar ile ayn ekilde biliyoruz, nasl bizim dmzda nesnel bir varm gibi alglyoruz? Fenomenolojiye gre bunun nedeni toplumun gndelik yaamlarmzda rutinlerimiz, etkileimlerimiz ve dier insanlarla paylatmz D K K A T ortak varsaymlar araclyla yarattmz ve yeniden yarattmz bir ey (Slattery, 1991:142) olmasdr. Bu nedenle, yani toplumu dier insanlarla paylatmz varsaymlar araSIRA SZDE clyla yarattmz iin toplumsal dnyay dier insanlarla ortak bir ekilde tanrz. Dier bir deyile ancak dier insanlar da yoksulluk veya ceza kavramlarndan bizimle ayn eyi anlyorlarsa ancak o zaman bu kavramlarn ne anlama geldiAMALARIMIZ i hakknda bir fikre sahip olabiliriz. Dier insanlarn toplumsal dnya hakkndaki varsaymlarn toplumsallama srecinde reniriz, bylece dier insanlarn e T A P hakknda itli kavramlara hangi anlamlar yklediklerini renir ve bu Kkavramlar bir fikre sahip oluruz. Fenomenoloji terimi, fenomen kavramnn duyular ve sezgiler tarafndan alglanan her ey eklindeki bu ikinci anlamndan tremitir. Bu anlamdaki FenomenoTELEVZYON loji (Grngbilim) kavram ilk olarak filozof Hegel tarafndan 1807de yaymlanan Akln Fenomenolojisi adl eserinde kullanlmtr (Jary ve Jary, 1991:467-8). Felsefi bir kavram olarak fenomenolojinin, Kantn dnyann gerekte, kendi iinde naNTERNET sl olduunu bilmemizin imkansz olduu, dnya hakkndaki bilgimizin snrl alglarmza dayal olduu dncelerine dayand sylenebilir (Johnson, 2008:138). Fenomenoloji, Edmund Husserl tarafndan gelitirilen, gndelik yaamda sorgulamakszn verili kabul ettiimiz gerekliin bilincimiz tarafndan nasl ina edildiini anlamaya alan felsefi bir ekol, felsefi bir aratrma yntemidir (Srubar, 2005:557). Gndelik yaamlar srasnda insanlarn etraflarndaki dnyay sorgulamamalar, bu dnyann gerekliini kendiliinden, doal bir tutumla verili kabul etmeleri, fenomenolojik yaklama gre bir sorun yaratmaktadr. Bu doal tutum, baka bir ey olabilecei dorultusundaki btn pheleri askya alarak, gndelik
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kanta gre dnya hakknda eitli alglarmz T E L Evardr VZYON ama bu alglar dnyann gerekte ne olduuna karlk gelmiyor olabilir.
NTERNET
120
Fenomenoloji, Edmund Husserl tarafndan gelitirilen, d dnyann ancak bu dnya hakkndaki bilincimizle anlaml olduu varsaymna dayanan ve insan bilincinin ileyiini ve insanlarn iinde yaadklar dnyay yorumlama yollarn inceleyen bir felsefi yaklamdr.
dnyann gerekliini kabul eden tutumdur (Swingewood, 1998:316). Fenomenoloji, bilincimizin sorgulamadmz, doal bir tutumla verili kabul ettiimiz bu gereklii ne ekilde elde ettii, nasl ina ettii sorusunu sormaktadr. Dolaysyla Fenomenoloji, d dnyann ancak bu dnya hakkndaki bilincimizle anlaml olduu varsaymna dayanan, insan bilincinin ileyii ile ilgilenen ve insanlarn iinde yaadklar dnyay yorumlama yollarn incelemeye alan bir felsefi yaklamdr (Craib, 1992:98). Fenomenleri deneyimleyen insanlarn zihinsel srelerine odaklanan Fenomenoloji, bir felsefi ekol olarak Edmund Husserl tarafndan gelitirildikten sonra Alfred Schutz tarafndan sosyolojik bir yaklam hline getirilmitir.
Edmund HUSSERL 1859-1938 Edmund Husserl, bugn ek Cumhuriyetinin snrlar iinde bulunan Moraviada, domu bir Alman filozoftur. Leipzig ve Berlin niversitelerinde matematik eitimi alm, daha sonra felsefe alanna ynelmitir. Halle, Gttingen ve Freiberg niversitelerinde almtr. II. Dnya Sava srasnda Nazilerin ynetimindeki Almanyada olduka zor ve skntl dnemler geirmi, son dnemlerinde yazd birok metin 1939 ylnda gizlice Belikaya karlarak kurtarlmtr. En nemli eserleri arasnda Mantksal Aratrmalar (1901), Saf Bir Fenomenoloji ve Fenomenolojik Felsefe zerine Dnceler (1913) ve Avrupa Bilimlerinin Krizi ve Transandantal Fenomenoloji (1936) saylabilir.
Resim 5.1
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P
D K K Afenomenolojik T Edmund Husserlin felsefesinin en nemli zellii ynelimselliktir (intenDKKAT tionality). Buna gre bilin her zaman bir eye/nesneye ynelmi olarak, yani bir eyle/nesneyle ilikili olarak veya bir eyin/nesnenin bilincinde olarak vardr. rnein bilin SIRA SZDE SIRA SZDE topran, aacn bilincinde olarak vardr. Baka bir deyile, aa ve bilin eklinde iki ayr ey yoktur. Dolaysyla nesne ve zne ayrm yoktur. Nesne ancak bilincin ona ynelmeAMALARIMIZ si anlamnda bir gereklie sahip olur. Bylece bu tanmlamaya gre nesne belirli trdeAMALARIMIZ ki ynelimsel deneyimlerimiz tarafndan ina edilmektedir.
TELEVZYON TELEVZYON
Fenomenolojiye gre bireylerden ayr ve nesnel bir gereklie sahip olan, N T E R N E herkese T deimeyen, gre N Tolan ERN E T bir dnya ayn fiziksel yoktur. Dnya, insanlarn ona ykledii anlamlara bal olarak grelidir.
Husserlin fenomenoloji ile ilgili grlerini ayrntl olarak renmek iin FenomenoK T A P loji zerine Be Ders kitabn (eviren: Harun Tepe, Bilim ve Sanat Yaynlar, 1997) okuyabilirsiniz. Nesnelerin, ancak bireylerin bilinlerinin ynelimsel deneyimleri sayesinde bir gereklie sahip olabildiklerini sylemek, bireylerin bilinlerinin ynelimsel deneyimlerinden Nbamsz T E R N E T nesnel bir gereklik olmadn sylemekle edeerdir. Ger N T E R nce N E T de deindiimiz gibi, fenomenolojiye gre bireylerden ayr ve ekten de daha nesnel bir gereklie sahip olan, deimeyen, herkese gre ayn olan fiziksel bir dnya yoktur, dnya, insanlarn ona ykledii anlamlar balamnda grelidir. zetle, Husserlin fenomenolojik felsefesine gre gereklik, insan znenin bilincini nesnelere yneltmesi anlamnda ynelimseldir. ... Nesneler bir yapya ve bir
TELEVZYON TELEVZYON
K T A P
121
anlama bilincin etkinlii ile kavuacaklardr (Swingewood, 1998:315). O halde nesnenin anlam nesnenin kendisinde deil, znenin kendisinde ikindir. Hayatnda hi anahtar grmemi birinin anahtara baknca bunun bir anahtar olduunu syleyememesinin nedeni budur. nk anahtarn anlam, anahtar ekli ve ilevi yklenmi deil, anahtar alglamas ve yorumlamas gereken zneye ikindir. Fenomenologlara gre bireyler d dnyayla sadece duyular araclyla, dokunarak, grerek, duyarak, koklayarak ve tadarak temas kurarlar ama sadece duyulara sahip olmak, dnyann bireye anlaml gelmesi iin yeterli deildir. Bireyler duyular araclyla sonsuz sayda deneyim yaarlar ve deneyimlediklerini dnyaya anlatabilmek iin onlar fenomenler eklinde organize ederler. Etrafmzdaki dnyay bu ekilde fenomenler halinde rgtlyor olmasaydk btn dnya bizim iin saysz k, renk, ses, koku ve tattan oluan anlamsz, karmak bir btn olurdu. Bu nedenle etrafmzdaki nesneleri mesel nce svlar-katlar-gazlar eklinde, sonra katlar kendi iinde metaller, tahtalar, plastikler eklinde, sonra da metalleri kaklar, anahtarlar, jantlar eklinde snflandrrz. Bylece anahtarlarla rnein dmeleri birbirine kartrmayz ve bir anahtar grdmzde bunun metal olduunu, kat olduunu biliriz. nsanlarn kendi bilinleri dndaki dnyay anlama yollar, onu bu ekilde snflandrmaktr. Husserl bu snflandrma srecinin tamamen insan zihninin rn olduunu ve hibir adan nesnel olmadn savunur, bu nedenle de bu srecin doru ya da yanl olarak deerlendirilemeyeceini ileri srer (Haralambos ve Holborn, 1995:898). Husserl, insan zihninin dnda ve tesinde fiziksel nesnelerin var olduu iddiasn reddetmez. Ancak ona gre insanlar kendi zihinlerinin dndaki bu fiziksel nesnelere sadece duyular araclyla temas edebildikleri iin bu nesnelerin gerek doas hakkndaki bilgilerinden asla emin olamazlar. Bu nedenle Husserle gre toplumsal dnya ve toplumsal gereklik, insanlarn varsaymlarndan ve yorumlarndan olumaktadr. Nesnelerin gerek doas hakkndaki bilgimizden emin olamayacamz iin de bilgiye ulama yolunda bildiimizi varsaydmz bilgileri, yani deneyimlerimizi ve saduyuya dayal inanlarmz bir kenara brakmamz, bu bilgi yokmu gibi davranmamz, dnyay ya da belirli toplumsal durumlar, bunu deneyimleyenlerin asndan grmeye almamz gerekir. Saduyuya ve deneyime dayal bu bilgileri bir kenara atma sreci paranteze alma, fenomenolojik indirgeme veya epoche olarak bilinir (Craib, 1992:98). Fenomenolojik indirgeme konusunu biraz daha aalm. Fenomenolojiye gre insanlarn etraflarndaki nesneleri ve olgular alglama biimleri insan bilinci iinde ve insan bilinci tarafndan kurulur. Dier bir deyile rnein yoksulluktan ya da cezadan ne anladmz, bir masa ya da kak grnce bu nesnenin ne olduunu alglama eklimiz ya da rnein bir geometri problemini zerken kullandmz formller, bunlarn hepsi bilincimiz tarafndan kurulmaktadr. Ancak, toplumsal dnyann zn kavrayabilmemiz iin bilincimiz tarafndan oluturulmu olan ve verili kabul ettiimiz bu doal tutumu bir tarafa brakmamz gerekir. Dier bir deyile, grevi toplumsal dnyann zn anlamak olan sosyologlarn, bu grevi yerine getirebilmek iin kendi tutumlarn paranteze almalar, hibir eyi verili kabul etmemeleri gerekir. Fenomenolojik aratrma yapanlarn dnyay ya da eitli toplumsal durumlar yaayanlarn, yani ieridekilerin bak asndan grmeye almas gerekir. Bunun nedeni, bu dnyay ya da bu toplumsal durumu bu kiilerin varsaymlarnn ve yorumlarnn yaratm olmasdr. Dier bir deyile kendi bilincimizle kurulan bu oluumun nasl gerekletiini renmek iin toplumsal dnyaya ilikin btn bildiklerimizi, bilincimizin kurduu btn varsaymlar bir kenara
Husserle gre fenomenologlar toplumsal yaam anlayabilmek iin insanlarn d dnyay nasl eitli olgular eklinde snflandrdklarn incelemelidirler.
Fenomenolojiye gre sosyologlarn grevi, toplumsal dnyann zn anlamaktr.
122
Toplumsal dnyay incelerken saduyuya ve deneyime dayal btn bilgilerimizi, sahip olduumuz doal tutumu bir kenara brakmamz, yok saymamz gerekir ve bu yok sayma sreci paranteze alma ya da fenomenolojik indirgeme olarak adlandrlr.
brakmamz, bilincimizin bu varsaymlar nasl kurduuna, dnya hakkndaki bilgilerimizin hangi srelerde ve nasl olutuuna odaklanmamz gerekir. te dncelerin a priori (deney ncesi) zlerini ortaya karmay amalayan ve olgularn zlerini sistematik bir ekilde grebilmek ve inceleyebilmek iin bireylerin kendi bireysel bilinlerini paranteze almalar eklinde zetlenebilecek olan bu strateji fenomenolojik indirgeme olarak adlandrlr (Jary ve Jary, 1991:468). Husserl, fenomenologlarn toplumsal hayat anlayabilmeleri iin insanlarn kendilerinin dndaki nesnel dnyay neye gre snflandrdklarn incelemeleri gerektiini, bu incelemeyi de fenomenolojik indirgeme denen bu yntemle yapmalar gerektiini savunur. Husserle gre bu yntemi kullanarak aratrmaclar, insanlar tarafndan ayn grup altnda snflandrlan nesnelerde ortak olan zn ne olduunu aa karabilirler ve bu z aa ktktan sonra da o nesnenin ya da olgunun anlamn kavramak mmkn olabilir (Haralambos ve Holborn, 1995:898). rnein, insanlarn yaptklar snflandrmalar fenomenolojik indirgeme yntemiyle incelendiinde insanlar tarafndan canl olarak snflandrlan, bu gruba konan nesnelerin canl olarak snflandrlmalarna neden olan ortak zn ne olduu aa karlabilir, bylece canlnn ne anlama geldii anlalabilir. Sonu olarak Husserl, saf bilince ulamak adna bilincin d dnya ile ilgili btn fikirlerinden vazgeerek bir anlamda toplumu, kltr ve tarihi paranteze alarak devre d brakr. Bylelikle de saf bilincin ynelimselliininin rn olarak grd bilgiye ulaldn dnr (Swingewood, 1998:315). Bu erevede fenomenolojide aratrmac, bir yandan toplumsal dnyay nesnel bir ekilde alabilmek iin kendini toplumsal dnyadan geri ekmelidir, dier yandan ise dnyay dier insanlarn grd ekliyle grp anlamlandrabilmek iin bilincini, anlayn, hatta sezgilerini kullanmak zorundadr (Slattery, 1991:144). Bunu biraz aacak olursak, aratrmac bir yandan kendini toplumdan geri ekmek zorundadr, nk ancak o zaman toplumsal dnyay nyargsz, nesnel bir ekilde alabilir. Ancak dier taraftan, sanki yabanc, dardan gelen biriymi gibi davranarak insanlarn dnyalarna katlmak ve dnyay dier insanlarn grd hliyle grp anlamlandrabilmek iin kendi bilincini, anlayn, hatta sezgilerini kullanmak zorundadr. nsanlarn kendi dnyalarnda ne grdklerini, nasl davrandklarn, neler hissettiklerini merak etmelidir (Slattery, 1991:144). Bir fenomenolog, insanlarn btn duyu alglarn merak etmelidir, nk insanlarn sadece nasl davrandn deil, neden bu ekilde davrandklarn anlamann tek yolu budur. Bu nedenle insanlarn btn duyu alglar, gdleri ve hayal gleri fenomenologlarn ilgi alanna girer. Dier bir deyile fenomenolog iin insan davrannn ve toplumsal yaamn znel geleri de nesnel gereklerin kendileri kadar nemlidir (Slattery, 1991:144). Fenomenolojik analiz, bilimsel aratrmalar gibi empirik gzlemlerle, rnein insan davranlarnn, insan eylemlerinin gzlemiyle balasa da bu gzlemlerle snrl kalmaz, bu eylemlerin anlamn arar, bu eylemlere ynelik olarak Weberin ideal tipi gibi soyut tipletirmeler kurmaya alr. te bir toplumsal rgt ya da bir toplumsal iliki gibi belli bir olgunun zn grmek, kefetmek ve bu olguya ilikin bu tip soyut tipletirmeler gelitirmek eklinde gerekleen bu analize Husserl eidetic analiz adn vermektedir (Slattery, 1991:144). Husserle gre fenomenoloji, insanlarn gndelik yaamdaki deneyimlerinin temellerini, dier bir deyile algladklar olgularn zlerini kavrama becerilerini tanmlamaya almaktadr. Dier bir deyile fenomenoloji, toplumsal dnya hakkndaki btn varsaymlarn zn aa karmaya ve anlamaya alt iin, feno-
123
menolojik aratrmalarda ak fikirli, zgr dnceli olmak ve dnmeden nce grebilmek son derece nemlidir (Slattery, 1991:144). Olgularn zlerini kavramak, bu olgular tanyp snflandrmamz iin gereklidir ve olgularn bize anlaml gelmesi de ancak bu kavrama, tanma ve snflandrma araclyla mmkn olmaktadr. Olgularn zlerini kavrayabilmek iin de doal tutumlarmz bir kenara brakmamz, dnyay paranteze almamz ve kendimizi zgrletirmemiz gerekir. Dier bir deyile Husserle gre deneyimlerin temeli birbirinden ayr bireylerin zihinleri deildir, toplumsal dnyann, yaanan deneyimlerin dnyasnn bir parasdr (Cuff vd., 1989:152). SIRA SZDE Husserl, paranteze alma yntemi sayesinde btn nyarglardan, pein hkmlerden bamsz olan, insanlarn yaam dnyalarnn temellerini kefedebilecek, zlerin zn ortaya koyabilecek bir felsefe kurmay amalamtr. Husserlin kurDNELM may amalad bu felsefeye gre insan olmann z, akln rehberliindeki topSIRA SZDE lumsal dnyada zgn bir insan varl olmaktr. Bu felsefe, her eyi n varsaymS Oamalar R U lara indirgemeyi ve her eyin en temel bilgisine, zne ulamay (Slattery, 1991:142). Dier bir deyile fenomenoloji, insan deneyimlerinin hepsini inceleyeDNELM rek insan niyetselliinin, bilincin ve yaam dnyasnn (lifeworld) temel yaplarn DKKAT ortaya koymaya alan ve insan alglarn inceleyip yorumlayabilmek iin sezgileS O R U rin de kullanlmas gerektiini savunan bir felsefedir (Slattery, 1991:143).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE
S O R U DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT
Husserlin, Schutzun ve Habermasn almalarnda geen lifeworld Trkeye D kavram KKAT farkl kaynaklarda yaam dnyas, yaant-dnyas veya yaama evreni olarak evrileAMALARIMIZ bilmektedir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P
Husserl, felsefenin kesin bir bilim olma iddiasnda olduunu savunur. K Kesin T A P Bilim Olarak Felsefe adl kitabnda bu iddiasn savunmakta ve felsefenin kesinAMALARIMIZ bir bilim olamaynn nndeki engelleri aklayarak eletirmektedir. Husserle gre felsefenin kesin bilim olmasn salayacak yntem, fenomenolojidir. Bu ilgi ekici iddialar hakknda ayrntl bilgiTELEVZYO N K T A P yi Husserlin kitabnn Trke evirilerinden olan Kesin Bilim Olarak Felsefe (eviren: Abdullah Kayg, Trkiye Felsefe Kurumu, 1997) ya da Kesin Bir Bilim Olarak Felsefe (eviren: Tomris Mengolu, Yap Kredi Yaynlar, 1995) kitaplarndan edinebilirsiniz.
NL TE EV RN T E ZE YT ON
N TE EV R N T EL ZE YTO N
Husserl fenomenolojik yaklam gelitirirken neyi amalamaktadr? SIRA SZDE Nesne ile zne ayrmna kar kan fenomenoloji, bu ayrma kout olarak bilN ET T E R NN EL M giye ulamada da hem ampirizme hem de rasyonalizme kar Dbir eletiri, bir yant olarak gelitirilmitir. Ampirizm, btn bilgilerin duyularmz araclyla elde edilS O eriilebileceini, R U diini, rasyonalizm ise gerek bilgiye akl ve mantk araclyla akln duyularn alglayabileceinin tesindeki gerekleri de kavrayabileceini ileri srer. Bu adan fenomenoloji, insan bilincine odaklanarak ampirizm ve rasyonaDKKAT lizm arasnda bir kpr kurar (Allan, 2006:30). Fenomenoloji sosyolojide ve sosyal analizde nemli etkiler yaratmtr. Sosyal SIRA SZDE teori genelinde bakldnda fenomenoloji, eylem teorisinin yorumlayc yaklamlarnda temel bir dnce tarzdr. Sosyoloji asndan fenomenolojinin zellikle bilgi sosyolojisi, kltr sosyolojisi, dil sosyolojisi gibi alanlarda ve genel olarak topAMALARIMIZ lumsal inac teoriler asndan son derece nemli olduu kabul edilmektedir (Ritzer, 2005:557). Fenomenolojik yntem Alfred Schutz, Martin Heidegger, J.P. Sartre ve Merleu-Ponty gibi eitli sosyal bilimciler tarafndan benimsenmi, K T A P ayrca R.D. Laingin ve Coopern almalar araclyla radikal psikiyatri yaklam iin de etkili olmutur (Jary ve Jary, 1991:468).
TELEVZYON
SIRA SZDE
N ET D T E R NN EL M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
124
FENOMENOLOJK SOSYOLOJ
AM A
Fenomenolojiyi ve fenomenolojik sosyolojiyi karlatrabilmek.
Schutz, daha iyi bir sosyoloji gelitirmek iin toplumsal dnyann fenomenolojisinin retilmesi gerektiini savunmutur.
Fenomenoloji ile sosyoloji arasndaki kpry kuran kii, Husserlin rencisi olan Alfred Schutzdur. Schutz, Husserlin fenomenolojik dncelerini sosyolojiye tam, bu dnceleri sembolik etkileimcilik gibi dier yorumlayc teorilerle birletirmeye ve gndelik yaam fenomenine uygulamaya alm, zetle Husserlin fenomenolojik felsefesine dayanarak toplumsal yaam farkl bir ekilde kavramsallatrmaya abalamtr (Cuff vd., 1989:152). Bu nedenle gelitirdii yaklam fenomenolojik sosyoloji olarak adlandrlmaktadr. Fenomenolojik sosyoloji, deneyim ve bilin arasndaki ilikiyle ve gndelik yaamda saduyu olarak kabul edilen, her bireyin kendi znel deneyiminin zgnlnn aksine genel olarak kabul edilip paylalan rtk bilgi tryle ilgilenir. Schutz, fenomenolojik sosyolojinin temel ilkelerini ortaya koyduu Toplumsal Dnyann Fenomenolojisi adl kitabnda, Husserlin fenomenolojik dncelerini toplumsal fenomenlere, zellikle de gndelik yaam fenomenine uygular ve gndelik yaamda insanlarn kendi deneyim aklar iinde nesneleri ve bu nesnelere dair bilgileri nasl kurduklarn anlatr. Fenomenolojik sosyoloji kendi bana bir sosyolojik ekol haline gelmemi olsa da yorumlayc yaklamlar arasnda yer alan ve bir sonraki nitenin konusu olan etnometodolojinin kklerini oluturduu, Marksizm gibi mevcut sosyolojik yaklamlar iinde yorumlayc ve znel gelerin canlanmasn salad (Habermasn teorisinde olduu gibi) ve 1970lerden itibaren Bat dnyasnda yorumlayc sosyolojinin en nemli versiyonlarndan biri haline geldii kabul edilmektedir (Slattery, 1991:141, 144). Alfred SCHUTZ (1889-1959)
Alfred Schutz, Avusturya kkenli Amerikal bir toplum felsefecisidir. Viyanada domu, Viyana niversitesinde hukuk ve sosyal bilimler eitimi almtr. Fenomenolojiye gl bir ilgi duyan Schutz Avusturyann Almanlar tarafndan igaline dek Husserl ile entelektel ibirlii iinde almtr. Schutz, rencisi olduu Husserlin fenomenolojik felsefesini sosyolojiye dahil etmi ve bunu dier yorumlayc dnce ekolleri ile kaynatrmtr. Dnceleri Max Weber ve G.H. Meadden de etkilenmi olan (Turner, 2006:438) Schutzun en nemli eserleri arasnda Toplumsal Dnyann Fenomenolojisi (1972) ve T.Luckmanla birlikte yazd Yaam Dnyasnn Yaplar (1974) saylabilir.
Resim 5.2
Schutz, Husserlin fenomenolojik felsefesine dayanarak toplumsal yaam farkl bir ekilde kavramsallatrmaya alm, bylece etnometodolojinin de temellerini atmtr. Schutzun dnya gr, toplumsal dzenin ortak varsaymlara ve yorumlamalara dayanan ve zerinde uzlalm bir gereklik olduunu ileri sren olduka yorumlayc bir grtr.
Husserle gre bizim iin var olan eyler, bizim niyetli ve kastl olarak farknda olduumuz eylerdir, bu nedenle btn olgularn temel gelerinin insan bilincinde ve insan niyetselliinde bulunduunu savunur. Dier bir deyile Husserlin fenomenolojisine gre bilin, verileri duyular araclyla deneyimlemekten daha fazlasdr ve insanlar iin var olabilecek eyler sadece bilin iinde var olabilir (Al-
125
lan, 2006:30). Fenomenolojik sosyoloji ise insanlarn fenomenler hakkndaki deneyimlerinin hepsinin deilse de byk ksmnn temel olarak toplumsal ve kltrel olduunu, temel olgunun da bilin deil, gndelik yaamda yaadmz yaam dnyas olduunu ileri srer. Fenomenolojik sosyologlar buna dayanarak yaam dnyasn herhangi bir teori ya da disiplinden bamsz olarak, olduu gibi, insanlarn gndelik yaamda yaad gibi betimlemeye alrlar (Allan, 2006:30). BLG NOTU: Trkeye yaam dnyas, yaant-dnyas veya yaama evreni olarak evrilen lifeworld kavramn ilk olarak gelitiren, Edmund Husserldir. Husserl neyin gerek ve normal olduu konusundaki inanlarmz yneten kurallarn altnda yatan kltrel uyumu salayann yaam dnyas olduunu ileri srm, ancak bu ortak yaam dnyasndaki deneyimlerin toplumsal ve kltrel boyutlar zerinde fazla durmamtr (Turner, 2006: 339). Habermasn almalarnda da nemli bir yere sahip olan yaam dnyas kavram zerinde daha ayrntl bir ekilde duran, Schutz olmutur. Schutza gre yaam dnyas kavram, sradan insanlarn rutin etkileimleriyle ina ettikleri gndelik maddi ve toplumsal dnyay ifade eden bir kavramdr. Dier bir deyile Schutza gre yaam dnyas, gndelik yaamn dnyasdr, bireyin deneyimlerini yaad evredir, paylalan, ortak bir kltr dnyasdr, bu dnyada birey pragmatik amalarn gerekletirmeye alr ve bu dnyay sorgulamaz (Lechte, 1994:209). Schutz, bilimsel almalarda kullanlan kategorilerin de yaam dnyasndan alndn, sosyal bilimcilerin zerinde uzlatklar ideal tiplerin gndelik yaamda yaplan tipletirmeler olduunu belirtmektedir. Bu nedenle Schutza gre sosyal bilimler, insanlarn znel dnyalarn, yaam dnyalarn almal, bu dnyay anlamaya almaldr (Turner, 2006: 339). Fenomenolojiyi pozitivizme ynelik bir eletiri olarak zmleyebilmek.
A M A
Schutz tarafndan gelitirilen fenomenolojik sosyoloji, fenomenolojinin pozitivizm eletirisini ierir ve pozitivist ve bilimsel sosyolojiye ynelik en byk eletirilerden biri olarak kabul edilir (Slattery, 1991:144). Bu nedenle fenomenolojinin bilimsel sosyolojiye ynelik eletirileri zerinde ksaca durmak yararl olacaktr: Fenomenolojinin bilimsel/pozitivist sosyolojiye ynelik ilk eletirisi, pozitivizmin insan ve toplum anlayna yneliktir. Pozitivist sosyoloji toplumsal dnyay fiziksel dnyaya benzer bir ekilde kavramsallatrr ve toplumun, bireyin dnda ve tesinde kendi gerekliine sahip olduunu savunur. Bu toplum iinde bireylerin davranlar byk lde kendilerinin zerindeki d gler, toplumsal gereklikler tarafndan ekillendirilir. Pozitivizmin aksine fenomenolojiye gre insan davran d gler veya gereklikler tarafndan ekillendirilip ynetilmez. Fenomenolojiye gre insan bilinli, zgr, bamsz ve rasyonel bir varlktr davranlar d koullar tarafndan belirlenmez, kendi toplumsal dnyasn kurabilecek ve bu dnyay kontrol altnda tutabilecek gce sahiptir. Dier bir deyile insanlar toplumsal glerin altnda, nceden belirlenmi eylemlerde bulunmazlar, insanlarn eylemleri kendi amaladklar eylemlerdir (Slattery, 1991:144-5). Pozitivizm fiziksel dnya gibi toplumsal dnyann da benzer neden-sonu ilikileriyle ynetildiini, her iki dnyada da gelecei ngrmeyi mmkn klacak genel geer kanunlarn var olduunu ve bu kanunlarn kefedilebileceini savunur. Toplumsal dnyay fiziksel dnyaya benzer bir ekilde
Fenomenoloji pozitivizmin hem insan ve toplum anlayn hem de yntemini eletirir.
126
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
kavramsallatrd iin pozitivizme gre doa bilimlerinin fiziksel dnyay incelemek iin kullandklar yntemler, toplumsal dnyay incelemek iin de kullanlabilir. Fenomenolojiye gre ise pozitivizmin bilimsel yntemi ile toplumu ya da toplumsal durumlar, bu durumu yaayan, deneyimleyen kiilerin anlamlandrmalar ve yorumlar asndan anlamak mmkn deildir. Bu nedenle fenomenoloji bilimsel yntemi ve pozitivist analizi reddeder. Fenomenolojiye gre sosyologlarn toplumsal dnyay anlayabilmeleri iin bu toplumsal dnyaya dahil olmalar gerekir. Sosyologlarn kltr, toplumdaki dier insanlarn alglarn, yorumlarn, olgulara ykledikleri anlamlar, yaptklar tipletirmeleri anlayabilmelerinin yolu, bu dnyann iine girmek ve olgulara ieriden bakmaktr. Fenomenologlar, bilimsel yntemin nemli bir paras olan nesnellik iddiasna da benzer ekilde itiraz ederler. Bir yandan hikimsenin, kendi kltr iinde rendii ve kabul ettii varsaymlardan ve paradigmalardan tamamen soyutlanamayacan, bu nedenle bilimsel sosyolojide iddia edildii ekliyle nesnelliin mmkn olmadn savunurlar. Dier yandan da nesnellik iddiasnn, aratrmaya konu olan insanlarn grlerini ve yorumlarn grmeyi engellediini, sadece aratrmacnn kendi gr ve yorumlarnn aktarlmasna neden olduunu, bu nedenle nesnelliin bir anlamda gerekliin arptlmas anlamna geldiini (Slattery, 2008:237) ileri srerler. Pozitivizmde n planda olmasna karlk fenomenolojide znelliin SIRAnesnelliin SZDE n planda olmasnn nedeni, fenomenolojinin toplumsal gereklik anlaynn pozitivizminkinden farkl olmasdr. Pozitivizm toplumsal olgular bireyD N E L M kendi bamsz gerekliklerine sahip olan olgular olarak glerin tesinde, rrken fenomenolojiye gre toplumsal olgular, rnein ak, su ya da ceza S O R U sadece insanlarn iinde yaadklar dnyay anlamlandrmak gibi olgular iin yarattklar toplumsal kurgulardr ve ancak bu adan incelenebilirler. Dolaysyla bu olgular inceleyebilmek iin bunlar ina eden, kurgulayan DKKAT insanlarn gznden grmek gerekir. Bu nedenle fenomenolojik aratrmalarda genellikle katlmc gzlem gibi teknikler kullanlr. Bu gibi teknikleri SIRA SZDE uygularken aratrmac inceledii toplumsal dnyann iine girer ve bilimsel sosyolojide kullanlan dier baz teknikler kadar nesnellie odaklanmadan inceledii toplulua ilikin mmkn olduunca ayrntl bilgiyi elde etmeyi, AMALARIMIZ gzlemlenen olguya ilikin bir anlay derinliine ulamay amalar. Pozitivist sosyolojinin K T A P bu eletirilerde sz edilen zellikleri ile ilgili daha ayrntl bilgileri gerek birinci snfta okuduunuz Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri adl kitabnzn Sosyolojik Yntemde Klasik Dnem Tartmalar adl ikinci nitesinde, gerekse elinizdeki bu Tkitabn lk Dnem Gelimeler adl birinci nitesinde bulabilirsiniz. E L E V Z Sosyolojide YON Fenomenolojinin pozitivizme ynelttii bu eletirilerin yannda fenomenolojik sosyolojinin kurucusu olan Schutz, Max Weberin sosyolojiyi toplumsal eylemi yo Nanlamaya TERNET rumlayarak alan bir bilim olarak tanmlamasna katlmakta birlikte Weberin toplumsal eylem analizini eitli alardan eletirmitir. Bu eletirilere ksaca deinmek gerekirse; Schutz, Weber gibi insanlarn gndelik yaam toplumsal olarak anlaml bir gereklik olarak deneyimlediklerini, yani insanlarn eylemlerinin anlamlarn anladmz savunur. Bu adan gndelik toplumsal yaamn yorumlayc bir gereklik olduunu dnmesine ramen Weberin yorumlayc sosyoloji
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
127
Schutz, Weber gibi insanlarn gndelik yaam toplumsal olarak anlaml bir gereklik olarak deneyimlediklerini, yani insanlarn eylemlerinin anlamlarn anladmz, bu adan gndelik toplumsal yaamn yorumlayc bir gereklik olduunu dnmesine ramen Weberin yorumlayc sosyoloji kavramn snrl olmakla eletirir.
kavramn eletirir. Schutza gre Weberin yorumlayc sosyoloji kavram snrldr. Weber toplumsal eylemin dier bireylerin davranlar hesaba katlarak ve dier bireylere ynelik olarak meydana gelen eylemler olduunu belirtmitir. Schutz, toplumsal eylemin znel olarak anlaml olan eylemler olduunu, sosyolojinin de inceledii bireylerin eylemlere ykledii znel anlamlar anlamaya altn vurgular ve sosyologlarn bu anlamlar eksik ya da yanl anlamalar durumunda teorilerin veya aklamalarn toplumsal gerekliin yanl anlalmasna dayal olacan, bu nedenle bilimsel olarak deerlerini byk lde kaybedeceklerini belirtir (Cuff vd. 1989:152-3). Schutza gre yorumlayc sosyoloji kavramnn snrll buradan kaynaklanmaktadr. Schutzun Webere ynelttii bir dier eletiri, dier bir kiiyle ayn znel deneyime sahip olmak olanaksz olduu iin bireylerin eylemlerine znel anlamlar yklemenin Weberin belirttiinden daha karmak olduu eklindedir. Dier bir deyile bir birey, dier bir bireyi tanyor olsa ve gzlemledii eylemi yapld anda olduu gibi gzlemleyebilmi olsa bile gzlemledii bireyin kendi bilincine, bilin akna giremeyecei iin bu eylem hakknda edinecei bilgi, gzlemi yapann kendi algsal ve bilisel erevesiyle snrl olacak, dolaysyla gzlemleyenin deneyimi gzlemlenen kiinin deneyiminden farkl olacaktr (Johnson, 2008:139-140). Schutz, Weberin znel anlam kavramn kullanma eklini de eletirmitir. Schutza gre Weberin bu kavram kullan tarz, her bir eylemin, bu eylemi gerekletiren aktrden doan tek bir anlama sahip olduu imasn tamakta ve toplumsal dnyann sanki iindeki her bir birey tarafndan znel olarak anlalan bir dnya olduu izlenimini yaratmaktadr (Cuff vd. 1989:153). Bu nedenle Schutz, Weberin znel anlam kavramna ynelik bak asn sorunlu bulmaktadr. Schutza gre gndelik yaamda toplumsal dnyann her bireyin kendi znel bilinci ile deneyimleniyor olmas, bu dnyann her birey iin kiisel, yani zel bir dnya olduu anlamna gelmez. Gndelik yaamda edinilen deneyimler bireylere zel olsayd, bireylerin iletiim kurmalar, birbirleriyle anlamalar son derece zor olurdu. Oysa Schutza gre bireyler dier bireylerden farkl deneyimlere sahip olduklarn bilirler, ama btn bireyler gndelik toplumsal yaamn ortak nesnel doasn, yani Schutzun saduyu bilgisi olarak adlandrd bilgiyi toplumsallama srecinde renmi ve kabul etmilerdir ve etraflarndaki dier insanlarn da toplumsal yaam kendi algladklar gibi algladklarn varsayarlar. Bu nedenle bireyler toplumsal dnyay zneler aras niteliiyle alglarlar (Coulon, 2010:14). Sonu olarak Weber anlamay tekil zneler temelinde ele alrken, Schutz anlamay zneler aras bak alarndan oluan bir sistem gibi grr ve Weberin toplumsal dnyann zneler-aras karakterini ortaya koymakta yetersiz olduunu ileri srer (Cuff vd., 1989:153). Schutz, Weberin dorudan ve yorumlayc anlama kavramlarn da eletirmi, eylemin yaplrkenki anlam ile yapldktan, tamamlandktan sonraki anlamnn birbirinden farkl olabileceini vurgulamtr. Schutz bilincin znel aknn deiim halinde olduunu, bireyin o anda yapmakta olduu eylemle dorudan ilikili olmadn, bazen insanlarn bir eylemde bulunurken bilinlerinin baka bir noktada olabileceini, baz eylemlerin bo bir zihinle bile yaplabileceini belirtir. Bu durum, Schutza gre bu eylemlerin anlamsz olduunu gstermez, sadece bu eylemin anlamnn, bireyin o andaki bi-
Schutza gre Weberin betimledii toplumsal dnya, hem kendi eylemlerinin hem de dier aktrlerin eylemlerinin znel anlamlarn biimlendiren izole olmu bireylerin dnyas gibi grnmektedir.
128
Schutza gre sosyal bilimcilerin ele aldklar gereklikler aslnda nceden yorumlanm olan gereklikler olduu iin, varsaymlar incelemeden kabul etmek, saduyuya dayal dncelerin eletirilmeksizin sosyolojik kavramlar hline gelmesi tehlikesini yaratr.
linli farkndalnn bir paras olmayabileceini gsterir (Johnson, 2008:139-140). Dolaysyla Schutz, Weberi hem gereklemekte olan bir eylemle tamamlanm bir eylem arasnda net bir ayrm yapmamakla hem de anlamay homojen bir ekilde kavramsallatrmakla, karmakln gz ard etmekle eletirir. zetle Schutz, Weberin znel anlama ve yorumlama kavramlarnn ok yzeysel olduunu, bu kavramlarn daha ok bireysel yorumlama ve anlamaya iaret ettiini, bu bak asyla toplumsal dnyann kiisel ve znel bir dnyaym gibi grndn belirtir. Schutza gre toplumsal dnya dil ve toplumsallama araclyla paylalan, ortak, zneler aras bir dnyadr, ancak Weberin anlama yollar ve kulland kavramlar, toplumsal dnyann bu zelliklerini ortaya koymada yeterince baarl deildir (Slattery, 1991:143). Schutza gre bu sorunlarn temel kayna, Weberin toplumsal dnyada zneler aras uzlamann ardnda anlaml olgular olduu dncesini verili kabul etmesidir (Lassman, 1975:126). Schutza gre varsaymlar sorgulamakszn kabul etmek zellikle sosyoloji asndan sorunludur, toplumsal olgular ksmen saduyu bilgisi ve bu bilgiye dayanan kavramlar ile oluturulduklar, sosyoloji de bu olgular bilimsel olarak inceledii iin varsaymlar eletirmeden kabul etmek, saduyuya dayal birtakm dncelerin sosyolojik kavramlar haline gelmesine neden olabilir (Lassman, 1975:126). Doa bilimlerinin gzlemledikleri nesne veya olgular, kendilerini oluturan paralara bir ey ifade etmezler, ancak sosyal bilimlerde durum bundan farkldr. rnein sosyolojik kavramlar olan yoksulluk ya da modernite, nce saduyu tarafndan oluturulmu dncelerdir, sosyal bilimciler bu dnceleri ikinci kez, ikinci dereceden ina ederek, belirli gerekleri yorumlayarak kavramlar haline getirirler (Lassman, 1975:127). Dier bir deyile sosyal bilimler, verili olarak kabul edilen gndelik yaamn ve doal tutumun ieriklerini tanmlar. Bu dnceyle Schutz, anlamn ve eylemin felsefi analizini empirik sosyal bilim grevinden ak bir ekilde ayrm olur (Lassman, 1975:127). Schutza gre sosyal bilimlerde ve doa bilimlerinde aratrmac ile alma konusu arasndaki ilikinin farkl olmas, toplumsal dnyann saduyu bilgisiyle yorumlanm bir dnya, sosyal bilimlerin gereklerinin de yorumlanm gerekler olmas, sosyal bilimlerin temel problemini oluturmaktadr. Bu temel problem znel bir gereklik hakknda nesnel bir aklama yapmaya almaktr (Lassman, 1975:134). Bu nedenle Schutzun fenomenolojik sosyolojisi, sosyologlarn toplumsal-tarihsel dnya hakkndaki tm bilimsel nvarsaymlar paranteze alarak sosyolojik analizlerine darda duran nesnel bir dnya anlayndan deil, gereklii kurmaya ve anlamaya alan znelerin eylemleri ve bilinlerinden balamas gerektiini savunur (Swingewood, 1998:135-6). Fenomenoloji ve SZDE fenomenolojik sosyoloji arasndaki temel fark nedir? SIRA Schutza gre toplumsal dzen ortak varsaymlara ve yorumlamalara dayanan, D N E L Mbir gerekliktir. Fenomenolojik sosyolojiye gre dnyay grzerinde uzlalm me, alglama, anlamlandrma ve yorumlama biimimiz byk lde toplumsal evremizin etkisine S O R U dayanr. nsan doduunda, kltrel olarak kendisinden nce kurulmu olan bir dnyaya domaktadr, hem iletiim kurmak iin kulland dili, hem de dnyay nasl alglayp yorumlayacan gsteren snflandrmalar kendisiDKKAT ne bu dnya salar. rnein ocuklar konumay renirken aslnda etraflarndaki nesneleri adlandrdklar kadar snflandrmay da renmektedirler. SosyalleSIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
129
me sreci iinde hepimiz etrafmzdaki nesneleri nasl snflandracamz, olaylara nasl tepki vereceimizi, olgular nasl anlamlandrp yorumlayacamz reniriz. Bu renme srecinde insanlar hem genel olarak yesi olduklar kltr, hem de yesi olduklar alt kltrler, dolaysyla etnik gruplar, cinsiyetleri, toplumsal snflar etkilemektedir. rnein ayn olay karsnda bir kadn ve erkein ya da bir ii ve iverenin verecekleri tepkileri, olay alglama ve yorumlama biimlerini dnelim. Her ne kadar bu tepki, alglama ve yorumlama biimlerinde ortak baz noktalar olsa da ayn olay karsnda birbirlerinden farkl tepkiler verebilirler, olay farkl ekilde alglayabilir, farkl yorumlayabilir ve ona farkl anlamlar ykleyebilirler, nk her bireyin bilinci ve algs kendisinin yesi olduu kltr(ler)den etkilenmekte, dolaysyla farkllamaktadr (Johnson, 2008:138-9). imdi Schutzun toplumsal dnyann ve gerekliin kuruluunu aklarken nemle zerinde durduu zneler araslk kavram zerinde biraz duralm.
zneler Araslk
A M A
Fenomenolojik sosyolojiye gre gndelik yaamda bireylerin toplumsal dzeni nasl kurguladklarn aklayabilmek.
Schutza gre toplumsal dnya zneler aras bir dnyadr.
Schutzun fenomenolojik sosyoloji yaklam toplumsal dnyann zel deil zneler aras olduunu savunur. Daha ak bir ifadeyle, Schutz insanlarn d dnyay snflandrma ve anlamlandrma srelerinin tamamen znel olmadn, toplumsal dnyann da zneler aras, saduyu bilgisi araclyla paylalan, ortak bir dnya olduunu savunur (Schutz, 1962:312). zneler araslk, znellik ve nesnellik arasndaki bir kpr grevi gren, bir olgunun birden fazla zne tarafndan bireysel ve znel olarak deneyimlendii bir durum olarak dnlebilir. Her bir birey dnyay, etrafndaki nesne, olay ve olgular znel olarak deneyimlemektedir, ancak bu deneyimi sadece kendisi znel olarak yaamamaktadr, bu deneyim dier insanlara da aktr. Dolaysyla znellik ve nesnellik arasnda, benlik ile dierleri arasnda bir kpr vardr. te Schutza gre gndelik yaam, baka bireylerle/aktrlerle kurulan etkileim araclyla onlarla paylalan zneler aras bir alandr. Schutza gre zneler arasl oluturan ge vardr. Bu geler; saduyu bilgisi, tipletirme ve bak alarnn karlklldr ve bunlar ayn zamanda gndelik yaama ilikin bir dzen grnts de yaratrlar (Slattery, 1991:143). Saduyu Bilgisi: Saduyu bilgisi, toplumsallama srecinde dil araclyla rendiimiz ve iselletirdiimiz, kendi toplumumuzda eylemde bulunmak ve etrafmzdaki nesne, olay, davran ve olgular anlamlandrp yorumlamak iin kullandmz ortak bir bilgi birikimidir (Cuff vd., 1989:153-4). Bir baka ekilde ifade etmek gerekirse saduyu bilgisi, toplumsal aktrlerin yaayarak ve iinde yaadklar toplumsal dnyann bir paras olarak (toplumsallaarak) sahip olduklar bilgiyi ifade eden bir kavramdr. Saduyu sayesinde insanlar toplumsal olarak edinilmi ve yine toplumsal olarak onaylanan bir bilgi stokunu verili kabul ederler (Schutz, 1962:38). Toplumsal dnya, Schutza gre, saduyunun dnyasdr, saduyu dnyasnda bireyler/ aktrler gereklii olduu gibi kabul etmekte, sorgulamamaktadrlar. Saduyu bilgisi, etrafmzda deneyimlediimiz her eyi snflandrp adlandrmamz ve iinde yaadmz dnyay dzenli, organize olmu bir ekilde grmemizi salayan ortak bilgidir. inde yaadmz dnyay znel olarak anlamlandrp yorumlamamz, yine de bu dnyann bize zel olmamasn, paylalan, ortak bir dnya olmasn salayan, bunu mmkn klan saduyu bilgisidir.
Toplumsal dnyada insanlarn alglad dzenin, yani zneler arasln temelleri, saduyu bilgisi, tipletirme ve bak alarnn karlklldr.
Schutzun saduyu bilgisi adn verdii bilgi, toplumun yelerinin ortak olarak sahip olduu ve gndelik yaamn srmesi iin gerekli olan bilgi birikimidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
130
DNELM S O R U
Dier bir deyile saduyu bilgisi sayesinde bireyler iinde yaadklar toplumsal dnyay sanki kendilerinden bamsz bir ekilde darda kendiliinden var S O bir R U dzene sahip olan bir dnyaym gibi deneyimlerler. olan ve belirli Schutzun saduyu adn verdii bilgi, toplumun dier yeleriyle paylalan ve insanD K K A bilgisi T larn birlikte yaayabilmesini ve iletiim kurabilmesini salayan bir bilgi birikimidir. Schutza gre gndelik yaamda pratik grevleri yerine getirebilmek iin bu bilgi gereklidir.
SIRA SZDE
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tipletirme: Saduyu bilgisi, tipletirme sreciyle oluur ve birikir. Yaarken saysz miktarda nesneyi, olay ve eylemi deneyimleriz, ancak btn bu deneyimAMALARIMIZ lediimiz eyleri alglarken bir ekilde snflandrrz. te bu snflandrma sreci, dier bir deyile dnyada deneyimlediimiz btn nesneler, olaylar ve eylemler K olanlar T A P seerek ayn tipteki eyleri bir araya getirmemiz sreci, tipleiinde tipik tirme olarak adlandrlr. rnein birinin bize bir sz verdiini dnelim. Hangi tip ifadeleri sz verme ya da verilmi bir sz olarak grrz? Her ifade bu duruT E ama L E V Zbiz Y O Nhangi ifadeleri bu ekilde alglayacamz biliriz. Ya da rnema uymaz, in bir aa grdmzde bunun bir aa olduunu anlarz, uzun allklar aa zannetmeyiz ya da kk aalar allk zannetmeyiz. Bylece ayn tipteki eyleri biraraya getirmi, tipletirmi oluruz. Bir baka ekilde ifade edecek olursak tipNTERNET letirmeler; okul, insan, metal gibi nesneleri, kavga etme, ilgi gsterme gibi eylemleri ya da rya, sevgi, hrs gibi deneyimleri snflandrmak iin kullanlan ortak yollardr. Gndelik yaamda etrafmzdaki eyleri deneyimlerken, bunlarn bize yabanc, tuhaf gelmemesinin, etrafmzdaki nesneleri, olaylar, eylemleri dzenli ve tandk bulmamz salayan ey, birok tipletirmeden oluan bir stoka sahip olmamzdr. Bu tipletirmeleri bireyler olarak kendi bamza yapmayz, toplumsallama srecinde dil araclyla, dinleyerek ya da okuyarak reniriz ve ayn ekilde dier insanlarla da paylarz. Dolaysyla dnya hakkndaki bilgimizin byk ksm, kamusal olarak herkese ak olan bir bilgidir (Cuffvd. 1989:154). Herkes yaklak ayn tipletirmeleri renerek bu bilgiye sahip olur, bu nedenle de tipletirmelerle oluan saduyu bilgisi ortak ve paylalan bir bilgidir. Tipletirme, insanlarn dnyay anlaml dizililer eklinde yaplandrmalarn salayan, ortak olarak paylalan saduyu bilgisini oluturur. Bu tipletirmeler, toplum yeleri arasnda ortak bir dnyann yaratlmasn salar ve Schutza gre sosyolojinin konusu da saduyu bilgisini meydana getiren bu tipletirmelerdir (Ferguson, 2006:93). Schutz, tipletirme kavramyla, insanlarn d dnyay snflandrmasnn sadece bireysel ve znel bir sre olmadn gstermitir. Dnyay deneyimlerken etrafmzdaki eitli nesne, olay veya durumlar mdr, okul, ma, top, restoran, doktor, apartman, kabus, mutluluk, keder, acma gibi eitli kategorilerle, yani tiplerle snflandrr, bu tiplere belirli kavramlar atar ve anlamlar ykleriz. Bunlar bu ekilde snflandran sadece biz deilizdir, toplumun dier yeleri de dil yoluyla, dier insanlarla konuarak ya da kitaplardan okuyarak bu tipletirmeleri renirler ve bizimle ayn tipletirmeleri yaparlar. Bylece bu tipletirmeler sayesinde insanlar, herkesin dnyay ayn ekilde grdn, rnein bir eylemin tehdit mi yoksa davet mi olduu konusunda ayn algya sahip olacan varsayabilir ve birbirileriyle iletiim kurabilirler. Bak Alarnn Karlkll: Tipletirmeler sayesinde bireyler, iinde yaadklar toplumsal dnyay tipletirirken bir kurgu sistemi yaratm olurlar, bu sistem saduyu bilgisidir. Bak alarnn karlkll da tipletirmeler ve saduyu bilgisi sayesinde, dier insanlarn da dnyay bizim grdmz gibi grp algladklar eklindeki ortak, paylalan temel bir varsaymdr (Slattery, 1991:143). Di-
131
Bak alarnn karlkll, aksine inanmak iin bir neden yoksa, bireylerin toplumsal dnyadaki olay ve eylemleri kendileri nasl anlyorsa dier bireylerin de ayn eklde anlayacaklar varsaymdr. Dier bir deyile yaadmz toplumsal dnyada ilikiler sistemimizi paylaan herkesin belirli olgu ve kavramlar ortak olarak doal, iyi ve doru olarak kabul etmesidir (Lassman, 1975:128).
er bir deyile zneler aras bir sistem olan saduyu bilgisi, bak alarnn karlklln ierir, nk bu bilgi toplumsal kkenli bir bilgidir, toplumsal olarak retilir ve yine toplumsal olarak, dil yoluyla, gndelik yaamda kullandmz kelime daarc ve sz dizimi (sentaks) yoluyla datlr ve yaylr. Dolaysyla ortak olan bu bilgiyi edinen btn toplum yeleri, belirli olgu ve kavramlar birbirlerine benzer ekilde, ortak olarak alglarlar (Lassman 1975:128). Bir baka ekilde ifade edecek olursak, bak alarnn karlkll, dier insanlarn da bizimle ayn tipletirmeleri yaptklar, yani biz dnyay nasl grp anlyorsak onlarn da ayn ekilde grp anladklar eklindeki paylalan yaygn kandr. Bunu genellikle dier insanlar gzlemleyerek ve deneyimlerimizi dier insanlarla paylaarak reniriz. nsanlar, bak alarnn karlkl olduu varsaymna dayanarak birbirleriyle etkileim kurarlar ve yaadklar deneyimin baka trl olamayacan dnrler (Wallace ve Wolf, 1999:258). Bylece insanlar belirli bir deneyimi yaarken ayn durumdaki dier insanlarn da ayn deneyimleri yaadklarn varsayarlar ve bu sayede toplumsal dnyann bir dzeni olduunu kabul ederler (Johnson, 2008:149-50). rnein, bir bilet almak iin sinemann gielerine gittiimizi ve gienin nnde uzun bir kuyruk olduunu grdmz dnelim. Bu durumda kuyruun sonuna gider, orada yerimizi alrz ve dier insanlarn da bizimle ayn ekilde davranacan varsayarz. Dier bir deyile bizden sonra gelen birinin srann en nne geip sradaki herkesten nce biletini alacan dnmeyiz. Bir baka rnek verecek olursak, ie, okula ya da gezmeye giderken pijamalarmzla gitmeyiz. Bu yerlere pijamayla gitmemizi yasaklayan bir yasa olmasa da darya pijamalarla kmamamz gerektii, saduyu bilgisi sayesinde rendiimiz bir eydir. Eer kent merkezine gezmeye gittiimizde sokakta pijamalaryla dolaan birini grrsek bu duruma arr ve bu kiide bir anormallik olduunu dnrz, nk dier insanlarn da ayn bizim gibi darya pijamayla klmamas gerektiine inandn, yani bak alarnn karlkl olduunu varsayarz. Bu nedenle de bu kiinin pijamayla gezmesinin herkese ayn ekilde tuhaf geleceine inanrz. Herkesin bu durumu ayn ekilde tuhaf bulacan dnmek, toplumsal dnyada bir dzen olduunu dnmemizi, yani toplumsal dnyann dzenli olduunu dnmemizi salar. Bu nedenle, rnein internetten bir kitap siparii verirsek, kendisini tanmadmz eitli insanlarn yapaca eitli eylemler sonucunda kitabn evimize teslim edileceini varsayarz, ya da bir restoranda bir sipari verdiimizde, yine tanmadmz bir dizi insann yapaca eitli eylemler sonucunda yemeklerin zamannda hazrlanm olacan varsayarz. Bunlar varsaymamzn nedeni, bizim yaptmz eylemlerin dier insanlar tarafndan da bizim anladmz gibi anlalm olduunu varsaymamzdr. Dolaysyla Schutzun toplumsal dnya analizinde Toplumsal dnyann yaps bu dnya iindeki bireyler tarafndan deneyimlenir ve deneyimin kendisi de toplumsal olarak ina edilir ve rgtlenir (Cuff vd., 1989:155). znele rarasln bu gesi son derece nemlidir. zellikle tipletirmeler sayesinde oluturulan ve bak alarnn karlklln reten saduyu bilgisi, gndelik yaamn grnteki dzenini yaratr, dier bir deyile gndelik yaamn ve toplumsal dnyann bir dzene sahip olduunu dnmemizi salar. Schutz iin, toplumsal dnya nesnel bir sistem ya da yap deildir; toplumsal dnyann kayna, farkl toplumsal gruplar ve topluluklar hakkndaki ortak varsaymlar ile hep birlikte paylalan bilgi birikimidir (Swingewood, 1998:319). Dier bir deyile Schutz ve genel olarak fenomenologlar iin toplumsal dzen doal bir dzen deildir, zerinde konuulmu, uzlalm bir dzendir (Slattery, 1991:143). Schutza gre bir yandan her birey kendine zg bir gemie, dierlerinden farkl bir arka plana sa-
132
hip olduu iin dnyay farkl ekilde deneyimler ve bylece saduyu bilgisi insanlar arasndaki etkileimle birlikte srekli deiir, insanlar da alglarn gerektii zaman buna gre deitirirler. Dier yandan da fark deneyimlerine ramen paylalan ortak saduyu bilgisi sayesinde insanlar bir dereceye kadar da olsa birbirlerini ve birbirlerinin eylemlerini anlayabilirler (Schutz, 1962:95). Bylece Schutza gre saduyu bilgisi sayesinde insanlar kendilerini dnyada dzenli, allm, belirli kurallara bal kalplar olduuna ikna edebilirler. Dolaysyla Schutza gre saduyu bilgisi sayesinde, gerekte toplum belirli bir biimi olmayan, bireysel deneyimlerden oluan bir karmaa olsa da insanlar kendi aralarnda toplumda istikrar ve dzen olduuna dair bir illzyon yaratrlar (Haramabos ve Holborn, 1999:899). nsanlarn saduyu bilgisi sayesinde toplumsal yaamn bir dzeni olduuna inanmalar son derece nemlidir. Toplumdaki btn bireyleri birbirlerinden ayran bireysel gemileri, ilgileri, gdleri ve bak alar vardr, ama btn bunlar ancak toplumun dier yeleriyle paylalan ortak anlamlar ve ortak varsaymlar olduu srece ilerler. Aksi takdirde, yani toplumun yelerinin paylatklar ortak varsaym ve anlamlar olmad takdirde toplumsal dzensizlik ve kaos meydana gelir. rnein Trkiyede son yllarda bir para birimi deiiklii yaand. nce Trk Lirasndan Yeni Trk Lirasna, sonra yeniden Trk Lirasna geildi. Bu srete rnein bir alveri yapan iki kiiden birinin paray Trk Liras zerinden, dierinin Yeni Trk Liras zerinden ifade ettii ve bu nedenle karklk yaayp anlaamadklar eitli zamanlar olmutur. Bu rnek, ok snrl bir konu bile olsa ortak olarak paylalan bilgi birikiminin insanlarn iletiim ve etkileiminde ne derece nemli olduunu gstermektedir. Her ne kadar Schutz saduyu bilgisinin paylalan bir bilgi olduunu vurgulasa da bu, saduyu bilgisinin deimeyen bir ierie, sabit bir yapya sahip olduunu gstermez. Schutza gre saduyu bilgisi, insanlar arasndaki etkileimle birlikte srekli olarak deimekte olan bir bilgi birikimidir (Haralambos ve Holborn, 1999:899). Her eylemin znel bir anlam vardr ama bu anlam, bu eylemi yapann bilin akna ve referans erevesine, yani insann o an ve durumda gerekleri alglama, deerlendirme ve yorumlama biimine baldr. Eer bu referans erevesi deiirse, insanlarn eylemlere verdikleri anlam da deiebilir. rnein ayn ii yapan kiiden biri iin i sadece yaamak iin gerekli paray kazanmaya ynelik bir faaliyetken, dieri iin kendini retken ve iyi hissetmek iin bir ara olabilir, nc kii iin ise bu ite almak sadece evden kmay, sklmamay salayan bir durum olabilir. Ya da rnein ayn yky okuyan birka kiiden, yky betimlemeleri istendiinde farkl betimlemeler ve tanmlamalar yapabilirler, nk bilgi dzeyleri, arka planlar, gemileri, yky anlamlandrrken ve yorumlarken kullandklar referans ereveleri birbirinden farkl olabilir. Schutz, eylemlerin birden fazla anlam olabileceini ve bir eyleme anlamn, eylem gerekletikten sonra atfedildiini belirtir. Bu adan anlam, eylemin kendisi deildir, ulalan amatr ki bu ama da daha sonra giriilecek baka, uzun vadeli projelerde ara haline dnebilir. rnein, sosyoloji tarihi dersine alan bir renci hem renmek hem de bu dersi gemek iin alr, ama bu dersi gemek, uzun vadede okuduu blmden mezun olabilmek amacna ulamak iin bir ara haline dnecektir. Eylemlerin anlam bu ekilde referans erevesi iinde deiirken yeni deneyimleri erevesinde, insanlarn benlikleri ve bilinleri de deiir. znel deneyimlerin bu ekilde srekli ak, insanlarn bilin akn oluturur. Dier bir deyile bilin ak, bilinli yaammz balad anda balam olan bir srekliliktir. Bu nedenle eski deneyimlerimiz, daha sonraki deneyimlerimizin -
133
nda okunabilirler, unuttuumuz deneyimlerimiz bile imdi olduumuz zgn birey haline gelmemizde etkili olmu olan izler brakmlardr (Johnson, 2008:140). Bilin ak, her bireyin kendine zg bir arka plan, kendine zg bir gemii olduunu gstermesi asndan nemlidir. Schutz birbirlerini ok iyi tanyan bireylerin bile birbirlerinin bilinlerine, bilin aklarna giremeyeceklerini, bu nedenle birbirlerini tam ve znel olarak anlama ihtimallerinin snrl olduunu ileri srerken bu dnceye dayanmaktadr (Johnson, 2008:141). Yine de dil araclyla renilen saduyu bilgisi, insanlarn dier insanlarla iletiim kurmasn, birbirlerinin deneyimlerini paylamalarn ve dier insanlarn znel dncelerini bir dereceye kadar anlamalarn salar. Burada, daha nce de deindiimiz gibi tipletirmenin ve bak alarnn karlkllnn nemi byktr. rnein yabanc bir lkede deprem olduunu ve bu depreme ilikin haberleri televizyondan izlediimizi dnelim. Bizim bu haberi izlerkenki bilincimiz ile bu depremi yaayan insanlarn bilinci ayn olmasa da bu insanlarn iinde bulunduu durumu, deneyimlerini, bu duruma yklediklerini anlam anlayabilir, aclarn, SIRA SZDE zntlerini bir dereceye kadar paylaabiliriz. Bunu yapabilmemizi salayan ey, biz de ayn durumda olsaydk, benzer bir deprem yaasaydk bizim de onlarn imdiki deneyimlerine benzer deneyimler yaayacamz dnmemiz, varsayD N E Lbunu M mamzdr. Dolaysyla bireyler paylatklar zneler aras bilin araclyla birbirlerini tamamen olmasa da bir dereceye kadar anlayabilir, bylece birbirlerini etkileS O R U yebilir, birbirilerinin davranlaryla ilgili dzenlemeler yapabilirler. Schutza gre her bireyin kendine zg bir gemii, arka plan ve bilin D K ak K A T olduu iin insanlar dnyay birbirlerinden olduka farkl ekillerde deneyimlemektedirler, ama yine de ortak, paylalan saduyu bilgisi sayesinde birbirlerini ve birbirlerinin eylemlerini bir SIRA SZDE dereceye kadar anlayabilirler.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Amacyla Gds ve nk Gds
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Schutza gre amacyla gds ve nk gds arasndaki temel fark, K T A P amacyla gdsnde eylemin ama/proje asndan aklanmas, nk gdsnde ise amacn/projenin T E L bireyin EVZYON gemi deneyimleri asndan aklanmasdr.
Sosyolojide baka insanlarn eylemlerinin znel anlamn anlamaya alrken kullanlan en nemli kavramlardan biri gddr (motive). Schutz, bu kavramn iki T A P ile nk farkl anlam olduunu vurgulayarak amacyla (in order to)K gds (because) gds arasnda bir ayrm yapar. Her ikisi de eylemi aklamaya alan bu gdlerden ilki, yani amacyla gds, gelecek ynelimli bir gddr ve eyleT E L ise EVZ YON mi ama ya da proje asndan aklar. kincisi, nk gds gemie yneliktir, eylemin ortaya kmasna katkda bulunan gemi deneyimleri tanmlamaya alr. rnein bir hrszl amacyla gds ile aklayacak olursak, ama paray almak ve ocuunun ihtiyac olan ilac almakt eklinde aklayabiliriz. Dier NTERNET taraftan ayn eylemi nk gds ile aklayacak olursak, nk isiz kalmt ve gereken ilac alacak paras yoktu. aklamasn yapabiliriz. Elbette hem eylemleri anlamak bu rnekte olduundan daha karmaktr hem de sosyal bilimciler bu gdleri analiz etseler de eylemi gerekletiren bireyler bu gdlerin farknda olmayabilirler. Ayrca amacyla gds ile nk gds iie geebilir, balama gre her iki aklama da yaplabilir ya da iki aklama birletirilebilir. Bu noktalar, eylemi anlayabilmek iin ok daha fazla inceleme yaplmas gerektiini gstermektedir (Schutz, 1967:91; Johnson, 2008:142).
NTERNET
likilerde Karlkl Anlama

Schutzun fenomenolojik sosyolojisine gre insanlar, gndelik yaam dnyasnda dier insanlar anlayarak ve onlar tarafndan anlalarak, yani dier insanlara bal
134
bir ekilde yaarlar, bu nedenle de bu dnya zneler aras bir dnyadr. Schutz, insanlarn etrafndaki bu birbiriyle ilikili anlam erevesinin, yani bireylerin iinde yaadklar bu toplumsal dnyann biz ilikilerinden onlar ilikilerine doru genileyen bir ilikiler andan olutuunu belirtmektedir (Schutz ve Parsons, 1978:135). imdi bu ilikilere ksaca deinelim. Biz ilikisi gndelik yaamn temel yapsn oluturan, kiisel, tekil, insanlarn birbirlerinin varlklarnn farknda olduunu bilmelerini gerektiren ve karlkl olarak birbirlerine yneldikleri bir ilikidir (Schutz ve Parsons, 1978:135) ve btn dier ilikiler biz ilikisine baldr. Bununla birlikte, bireylerin karlkl olarak birbirlerini en yksek dzeyde anladklar ynelim, sen ynelimidir. Sen ynelimi, ilikideki her iki tarafn da karlkl olarak ilikiye dahil olmak, karsndakinin znel duygu ve dncelerini anlamak ve paylamak istedii yzyze ilikilerdir ve bu iliki, birok adan Cooleyin birincil ilikiler olarak tanmlad ilikilere benzer (Johnson, 2008:143). Bununla birlikte, daha nce de deindiimiz gibi, en yakn biz ilikisinde ya da insanlarn karlarndakilerin duygu veya dncelerini bazen konumadan, birbirlerinin yz ifadelerinden bile anlayabildikleri sen yneliminde bile insanlarn bilin aklar birbirinden farkl olduu iin znel anlamn tamamen anlalmas mmkn deildir. rnein en yakn arkadamza o gn bamza gelenleri anlatrken, bizim anlatrken yaadmz deneyimle arkadamzn dinlerken yaad deneyim birbirinden farkldr, bununla birlikte bu snrlla ramen karlkl anlamann en yksek dzeyde gerekletii iliki biz ilikisi, zellikle de sen ynelimidir. Ancak biz ilikisinin yzyze deil de telefon, mektup, elektronik posta gibi aralarla kurulmas durumunda yzyze karlamann yaknlnn aynen salanamayaca da belirtilmektedir (Johnson, 2008:143). Biz ilikisi, dnyann benim olmaktan ok bizim olduu dncesini gsterdii, Schutzun yaam dnyasnda anlamlarn paylaldn vurgulad iin nemli bir ilikidir (Swingewood, 1998:317). Onlar ilikisi ise daha az kiisel, anonim saylabilecek, bireylerin birbirlerine kar ynelimlerinin daha snrl olduu ikincil ilikilerdir. Onlar ilikisinde de insanlar bir arada olabilirler, ancak birbirleriyle zgn insanlar olarak iliki kurmaz, toplumsal rollerinin gerektirdii ekilde daha kstl bir iliki kurarlar. Bir bankaya gittiimizde bankoda oturan ve ilemimizi yapmak iin bize yardmc olacak olan bankacyla kurduumuz iliki, onlar ilikisine verilebilecek bir rnektir. Bu ilikide karmzdaki bireyle szl iletiimimiz de,gz temasmz da en dk dzeydedir, uygun saylacak snrlar dahilindedir (Johnson, 2008:144). Diyelim ehirler aras yolculuk yapmak zere bir otobse bindik, ya da eitli malzemeler almak iin bir krtasiyeye girdik. Bu insanlarla fiziksel olarak bir sreliine birlikte olsak da otobste bize kahve sunan servis elemannn ya da krtasiyedeki satcnn znel duygu ve deneyimlerini anlama ihtiyacn ne dereceye kadar hissederiz? Bu ihtiyac ok fazla hissetmeyiz, nk bu kiilerle kurduumuz ilikiler bizim ve onlarn zgn kiilikleri zerinden deil, o sradaki rolmz, yani servis eleman-yolcu, satc-mteri rolleri zerinden kurulan bir ilikidir, dolaysyla bu ilikiler biz ilikileri deil, onlar ilikileridir. Biz ve onlar ilikileri, sabit iliki tipleri ya da sabit yaplar deildir bir onlar ilikisi biz ilikisine ya da biz ilikisi onlar ilikisine dnebilir (Johnson, 2008:144). rnein evli bir ift, biz ilikisine sahiptir, ancak boandklarnda onlar ilikisine sahip olacaklardr. Benzer ekilde iki yakn arkada, biz ilikisine sahipken baka kentlere tanrlarsa biz ilikisini srdremeyeceklerdir. Aksine, rnein onlar ilikisi iinde olan, yani birbirleriyle sadece toplumsal rolleri zerinden etkileim kuran insanlar da zamanla biz ilikisi kurabilirler.
135
Onlar ilikisi, bilgi edinme asndan nemlidir. Biz ilikisinde bireyler birbirlerini onlar ilikisine oranla daha fazla anlasalar da bu anlama, zgn kiilikler zerinden girilen etkileimlerle gerekletii iin toplumsal dnyaya genellenebilir nitelikte deildir (Johnson, 2008:144). Ancak, rnein bankaclar, doktorlar, retmenler, renciler, satclar gibi toplumsal roller zerinden girilen etkileimlerde, yani kurulan onlar ilikilerinde rendiklerimiz, bize bu kiilerin zgn kiilikleri deil, rolleri hakknda bilgi salar. Bylece daha sonra benzer rollere sahip olanlarla gireceimiz ilikilerde belirli durumlarda karmzdakinin nasl davranaca hakknda tahmin yrtebiliriz. Onlar ilikisinin bir dier nemi, toplumda bizimle ayn dnemde yaayanlarla olduu kadar bizden nce yaam olan ncllerimiz ve bizden sonra yaayacak olan ardllarmzla kurduumuz iliki olmasdr. Schutza gre toplumsal dnya homojen deildir, ok biimlidir ve bizim dorudan deneyimlediimiz toplumsal gerekliin tesinde, adamz olan bireyler kadar ncllerimizi ve ardllarmz da kapsar (Schutz, 1967:139-150). Dier bir deyile toplumsal dnyaya ynelik znel farkndalmz sadece ayn zamanda yaadmz insanlar deil, bizden nceki ve sonraki nesilleri de kapsar, bu adan bu dierleri, yani onlar, zneler-aras dnyann ve zneler-aras anlamann parasdrlar. Peki bizden nceki ve sonraki nesillere ait olan, kiisel olarak tanmadmz bu insanlarn farkna nasl varrz, onlar nasl anlarz? Gemi nesillerin yeleri, yani ncllerimiz hakkndaki bilgimizi ailemizden dinlediimiz hikayelerden renebiliriz, ayrca kitaplar, mzeler gibi kltr sonraki nesillere aktaran eitli aralar araclyla hakknda bilgi sahibi olduumuz tarih kiiler de vardr. rnein hepimiz Fatih Sultan Mehmet, Mimar Sinan, Atatrk, Hasan Tahsin gibi belirli tarih kiilerin veya Kurtulu Sava kahramanlar, gemiteki yerel liderler, yazarlar, eski babakanlar ya da cumhurbakanlar gibi tarihsel ideal tiplerin farkndayzdr. Bu ideal tipler hakknda bilgi edindiimiz kltrel rnler, belirli bir anlam sembolize ederler ve biz de gemite yaayan bu kiilerin znel bilin aklarna giremediimiz iin onlar tam olarak anlamasak bile, onlara dair bilgileri ileten bu kltrel rnlerin sembolize ettii anlam anlayabiliriz (Johnson, 2008:146). Gemite yaam olan ncllerimizin, yani atalarmzn dnyas hakknda bilgi edinmek, ardllarmzn, yani bizden sonra yaayacak olanlarn dnyalar hakknda bilgi edinmekten daha kolaydr. Schutz, gelecek dnyasnn gemiin aksine henz belirlenmemi, bilinmez bir dnya olduunu ve bizim grmzn tesindeki bilinmeyen ihtimaller nedeniyle gelecek nesillerin bize henz gerekletirilmemi, belki de snrsz potansiyeller alan gibi grndn belirtir (Schutz, 1967:214). Bununla birlikte rnein gelecek nesiller kuraklk yaamasn diye su kaynaklarn duyarl kullanmamz ya da biz hayatta olmayacak olsak da sonraki nesillerin rahat yaamalar iin ekonomik olarak kalknmaya almamz, gelecek nesilleri de dndmz gstermektedir.
Fenomenolojiye Gre Sosyolojik Bilgi ve Sosyolojinin Grevi

Schutzun fenomenolojisinde bilin ak kavram nemli bir yer tutmaktadr, nk bu ak, zneye zgdr ve kimse bir bakasnn bilin akna giremez. Fenomenolojide bakalarnn eylemlerini tam anlamyla anlamann mmkn olmad iddiasnn temeli budur. u halde inceleyecekleri bireylerin eylemlerini tam olarak anlayamayacak olan sosyologlarn grevi nedir? Schutz,sosyolojinin grevinin bireylerin znel bilinlerini kavramak deil, anlamann ideal tiplerini oluturmak olduunu belirtmektedir (Schutz, 1967:215-250). Schutza gre sosyolojik bilgi belirSchutza gre sosyolojinin grevi bireylerin znel bilinlerini kavramak deil, anlamann ideal tiplerini oluturmak ve genel toplumsal tiplerle ilikilendirilebilecek eylem ve iliki kalplarn tanmlamaya almaktr.
136
SIRA SZDE
DNELM S O R U
li sosyal durumlarn detaylarndan ya da bu durumu deneyimleyen bireylerin znel anlamalarndan olumaz. Bu nedenle de sosyoloji, belirli bireylerin davran ve ilikilerini kendi zgn toplumsal dnyalarnn balam iinde tanmlamaya deil, genel toplumsal tiplerle ilikilendirilebilecek eylem ve iliki kalplarn tanmlamaya almaldr. Dier bir deyile sosyolojinin amac, ideal tipler yaratarak bu ideal tipler araclyla bireylerin saduyu tipletirmelerinin, ilgilerinin, gdlerinin, kurgularnn incelenmesidir (Lassman, 1975:128). Bireylerin eylemlerinin kendi balamlar iinde yorumlanmas, bu ideal tiplerin yaratlmas sreci asndan gereklidir. Ancak, saduyu kavramlar sosyolojik kavramlarla karrsa, sosyologun kendi znel alg ve yorumlar, inceledikleri konunun nesnel olarak ele alnmasn engelleyebilir. Bu durum Schutz asndan nemli bir sorundur. Schutz, sosyologlarn nermelerini dorulama prosedrlerine tabi tutatak nesnellie ulamaya almalar gerektiini belirtir, nk sosyologlar gndelik yaam dnyasnn soyut bir modelini, eylem desenlerini ya da tipik davran tiplerini kurgularken keyfi bir kurgu yapmamakta, bilimsel probleme uygun bir kurgulama yapmaktadrlar (Lassman, 1975:129). Bu kurgu ina edilirken (a) mantksal olarak tutarl olmal, (b) eyleme ilikin kavramlar eylemin znel anlam asndan ifade edilmeli ve (c) toplumsal eyleme ilikin bilimsel modellerdeki her terim, gndelik yaam dnyasndaki saduyusal yorumlama asndan da anlalabilir nitelikte olmaldr (Lassman, 1975:129). Schutz, bu erevede gndelik yaamdaki gereklii bilimsel dnyadaki gereklikten ayrr (Cuff vd. 1989:155). Bilim insan, gndelik yaam dnyasndaki aktrler gibi burada ve imdi olan olaylarla ilgili bilgiyle deil, bilimsel projeleriyle, bilimsel amalaryla ilgili bilgi arar. Bu tip projelerin gerekletirilmesi de ancak nesnelletirilmi bilimsel prosedrlerle mmkndr. Bilim insannn, bilimsel akl yrtmenin gndelik yaamdaki akl yrtmeden farkl olduunun bilincinde olmas, yani gerekliin oklu doasn kavramas ve aratrma prosedrn ve yntemini buna gre uyarlamas gerekir (Cuff vd. 1989:156). Aksi takdirde bilimsel projesiyle sunduu gereklik, gndelik yaam dnyasna yabanc olabilir, orada bir anlam ifade etmeyebilir. Schutza gre sosyoloji, gndelik yaamdaki aktrlerin saduyuya dayal anlaylarn, gndelik yaamdaki tipletirmelerini kesin ve genellenebilir bir ekilde, yani bilimsel olarak kullanl olacak ekilde yeniden retmelidir. Dier bir SIRA SZDE deyile sosyoloji gndelik yaamda birinci dereceden ina edilen dnceleri ve eylemleri soyutlayarak ikinci dereceden ina etmelidir. Bu ekilde elde edilecek bilgi, gndelik yaamda aktrlerin verili kabul edilen varsaymlara ve saduyu bilgisine DNELM dayanarak eylemlerde bulunma srelerini aklayacak, bu srete bak alarnn karlkllna, doal bir tutuma nasl ulatklarn ortaya koyacaktr ve bu tip bir bilS O R U gi, sosyal bilginin en st noktas olacaktr (Jary ve Jary, 1991:550). Schutzun fenomenolojik sosyolojisinin temel amac, gndelik yaam, yaam dnyasn ve DKKAT bu dnyann bilinle ilikili olan durumlarn betimlemek ve analiz etmektir (Bruce ve Yearley, 2006:230). Schutza gre sosyolojinin grevi anlamann ideal tiplerini oluturmak SIRA SZDE ve genel toplumsal tiplerle ilikilendirilebilecek eylem ve iliki kalplarn tanmlamaya almaktr. Sosyoloji bu amacna, gndelik yaamda yaptmz birinci dereceden tipletirmelere dayanan ikinci dereceden tipletirmeler yaparak ulaacak, bylece gndelik yaAMALARIMIZ am dnyas yerine rasyonel bir dnya modeli ina edecektir.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
5. nite - Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji S O R U
DNELM S O R U
137
Schutzun dnceleri, her bireyin znel bilincinin zgnln vurgulamasnn yan sra DKKAT sosyolojinin bireylerin znel bilinlerinin tesine geerek ideal tipler araclyla genellenebilecek bir bilgi retmesi gerektiini savunmas asndan nemlidir. SIRA SZDE
Fenomenolojik Bir alma: lm Snflandrmak AMALARIMIZ ilgili aFenomenolojik almalara bir rnek olarak J. M. Atkinsonun intiharlarla lmas gsterilebilir. Fenomenolojik bir yaklama sahip olan Atkinson, aktrlerin kurgularndan bamsz, gerek bir intihar orannn var olmadn ileri srm K T A P ve lmlerin intihar olup olmadna karar veren resm grevlilerin, lmleri hangi yntemlerle snflandrdklarn inceleyerek intiharlarla ilgili istatistiklerin bu istatistikleri oluturanlarn kendi yorumlamalarndan ibaret olduunu gstermeye alTELEVZ Y O N bir tamtr. Bu almada Atkinson, grevlilerin intihara ilikin saduyuya dayal km varsaymlara ve bir saduyu teorisine sahip olduklarn ve eer lm hakknda verilen bilgi sahip olduklar bu teoriye uyuyorsa sz konusu lm byk ihtimalle intihar olarak snflandrdklarn ileri srmektedir. rnein braklm bir intihar NTERNET notunun olmas, lmn mesela sokakta deil de evde gereklemesi, lmn gaz ya da ila zehirlenmesi ile gereklemesi, len kiinin eitl sorunlarnn olmas, bu vakann intihar olarak yorumlanp snflandrlmasnda etkili olabilmektedir. Atkinson bylece intiharn, bir dizi verili kabul edilen varsayma dayanan bir yorum olduu sonucuna varmaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995:523-4). Bu almada Atkinson resm intihar istatistiklerinin yanl veya hatal olduunu deil, intihar olarak adlandrlan lm vakalarnn sadece bu vakalara bu etiketi koyanlarn kendi snflandrmalarndan, dolaysyla kendi znel anlama ve yorumlamalarndan kaynaklandn gstermeye almaktadr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
FENOMENOLOJYE GETRLEN BALICA ELETRLER

A M A
Fenomenolojiye getirilen balca eletirileri zetleyebilmek.
Fenomenoloji ve fenomenolojik sosyoloji eitli alardan eletirilmitir. Bu eletirileri ksaca zetlemek gerekirse, ncelikle Schutz, dncelerinin toplumsal dnyann empirik allmasna nasl uygulanabileceine dair fazla bir ey sylememekle ve toplumsal dnyann fenomenolojisini ilemselletirmemekle eletirilmitir (Cuff vd., 1989:156). Fenomenolojik analiz balangta heyecan verici olsa da ileriki aamalarnda teknik ve skc bir hal almakla eletirilmi, ayrca ncelikli olarak kk gruplarn etkinlikleri ve etkileimleriyle ilgilendii iin fenomenolojinin toplumun btnn inceleyen byk teorilere oranla zayf kald ve bilimsel olmad ileri srlmtr (Slattery, 1991:145-6). Bunun yannda fenomenolojik bak asna gre kimse varsaymlardan bamsz, nesnel ve stn bir analiz yapamayacana gre bilimsel analize dayal her tr aklamann znel bir yorumdan ibaret olarak kalaca ileri srlm ve fenomenoloji bu adan elikili olmakla eletirilmitir (Slattery, 1991: 6). Fenomenologlar kendilerine yneltilen bu eletirilere nasl yant vermi SIRA SZDE olabilirler? Dnnz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
138
zet
A M A
Fenomenolojinin genel zelliklerini aklayabilmek. Fenomenoloji, insan bilincinin ve insanlarn iinde yaad dnyay yorumlama yollarnn incelenmesi almasdr. Bir kavram olarak ilk kez Hegel tarafndan kullanlan Fenomenolojinin iddialarnn, dnya hakknda sahip olduumuz bilginin gerekte var olanla ayn olmayabilecei eklindeki Kant probleme dayand sylenebilir. Fenomenolojik almalar, aktrlerin kendi gerekliklerini nasl ina edip yorumladklarn ve bu eylemlere ynelim veren durumlar nasl tanmladklarn ortaya koymaya alrlar. Schutzun gelitirdii Fenomenolojik sosyoloji, sosyolojide 1960lardan itibaren etkili olmaya balayan bir yaklamdr. Bir sosyolojik ekol haline gelmemi, ancak etnometodolojinin kklerini oluturmu ve Marksizm gibi mevcut sosyolojik yaklamlar iinde yorumlayc ve znel gelerin canlanmasn salamtr. Schutz her bireyin znel bilincinin zgnln vurgulam, sosyolojik bilginin ideal tipleri kullanarak belirli bireylerin ve onlarn znel bilinlerinin tesindeki dzeye genellenebilecek bilgiyi elde etmeyi amalamas gerektiini savunmutur. Fenomenolojiyi ve fenomenolojik sosyolojiyi karlatrabilmek. Fenomenolojinin en nemli isimlerinden olan Husserl, insanlar iin var olabilecek eylerin sadece bilin iinde var olabileceini ileri srerek, btn olgular en temel gelerine indirgemeye almtr. Ona gre olgularn temel geleri insan bilincinde ve niyetselliinde mevcuttur. Bu nedenle ve sosyolojinin grevini toplumsal dnyann zn anlamak olarak kabul ettii iin fenomenolojiye gre aratrmaclarn kendi tutumlarn paranteze almas, hibir eyi verili kabul etmemesi, dnyay ya da belirli toplumsal durumlar, ieridekilerin asndan grmeye almas gerekir, nk bu toplumsal dnyay veya durumu yaratan, bu kiilerin varsaymlar ve yorumlamalardr. Eer bilincimizle gerekleen bu kuruluun nasl gerekletiini renmek istiyorsak, dnyaya ilikin bilgilerimizi bir kenara brakmamz, bunlara bo vermemiz ve bu bilginin
hangi srelerle, nasl olutuuna ynelmemiz gerekir. Bu strateji, paranteze alma ya da fenomenolojik indirgeme olarak adlandrlr. Fenomenolojik sosyoloji, fenomenoloji ve sosyoloji arasnda kpr kuran Schutzun gelitirdii bir yaklamdr. Schutz fenomenolojik sosyolojide temel olarak Husserln dncelerini bilimsel almalara uyarlamaya alm, Husserlin fenomenolojk dncelerini toplumsal fenomenlere, zellikle de gndelik yaam fenomenine uygulamaya almtr. Fenomenolojik sosyoloji fenomenolojiden farkl olarak insanlarn fenomenler hakkndaki deneyimlerinin ounun temelde toplumsal ve kltrel olduunu ileri srer. Fenomenolojiyi pozitivizme ynelik bir eletiri olarak zmleyebilmek. Fenomenolojinin, pozitivist sosyoloji geleneine getirdii en nemli eletiri, sosyolojinin insanlarn iinde bulunduklar toplumsal dnyaya atfettikleri anlam anlamann tesine gidemeyecei, insan eyleminin nedensel bir aklamasnn yaplmasnn mmkn olmad iddiasdr. Fenomenologlara gre toplumsal dnya yelerin tanmlamalarndan ve snflandrmalarndan oluur, istatistikler de eitli snflandrmalardan ibarettir, bu nedenle toplumsal dnya nesnel olarak llemez ve bu nedenle de insan davrannn genel yasalar ortaya konamaz. Fenomenoloji toplumsal eylemin nedensel aklamasnn yaplamayacan ileri srmektedir, bu nedenle fenomenolojinin dier yorumlayc yaklamlara gre pozitivist metodolojiyi ok daha radikal ekilde reddettii sylenebilir.
A M A
A M A
139
A M A
Fenomenolojik sosyolojiye gre gndelik yaamda bireylerin toplumsal dzeni nasl kurguladklarn aklayabilmek Schutza gre gndelik yaam, baka aktrlerle kurulan etkileim araclyla paylalan zneler aras bir alandr ve bu zneler aras zellii, saduyu bilgisi, tipletirme ve bak alarnn karlkll araclyla oluturulur. Bu geler ayn zamanda gndelik yaamda bir dzen olduu illzyonunu yaratrlar. Tipletirmelerle oluturulan saduyu bilgisi ve bak alarnn karlkll sayesinde bireyler yaadklar toplumsal dnyay sanki kendilerinden bamsz bir ekilde darda kendiliinden var olan ve belirli bir dzene sahip olan bir dnyaym gibi deneyimlerler.
A M A
Fenomenolojiye getirilen balca eletirileri zetleyebilmek. Fenomenoloji, genel olarak toplumu bir btn olarak analiz edememekle, dar kapsaml olmakla, nemsiz grlen konulara odaklanmakla, insan davrann yneten kanunlar hakknda temel bilgi sunamamakla, teknik ve skc bir hal almakla, hibir yorumu dierinden stn saymad iin kendi aklamalarnn geerlii konusunda elikili olmakla, bir yandan aktrlerin toplumsal yaam ina ettii konusunda bir genellemeye vard, dier yandan makrososyolojideki genellemelere kar kt iin kendisiyle elimekle eletirilmitir. Bunlara yant olarak Fenomenologlar, nesnel olmasalar da almalarnn geerlik ve nitelik asndan olduka gl olduunu ileri srmlerdir.
140
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi fenomenolojiyi dier yaklamlardan ayran en belirgin zelliklerinden biridir? a. Dile ve iletiime odaklanmas b. Toplumsal yaplarn varln kabul etmesi c. nsan eyleminin nedensel aklamasnn yaplmasnn olanaksz olduunu savunmas d. Toplumsal dnyann hem nesnel hem de znel ynn vurgulamas e. Sosyolojinin amacnn toplumsal gerekliin nesnel anlamn ortaya koymak olduunu savunmas 2. Fenomenoloji ile ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. Fenomenoloji kavram ilk kez Durkheim tarafndan kullanlmtr. b. Fenomenolojik felsefe Garfinkel tarafndan temsil edilmektedir. c. Fenomenoloji, bilincimizin toplumsal koullar tarafndan nasl ekillendirildiini incelemeye alan felsefi bir akmdr. d. Fenomenoloji toplumsal dnyay yneten yasalarn ortaya konmasna ynelik felsefi almalardan oluur. e. Fenomenoloji insan bilincinin ve insanlarn iinde yaad dnyay yorumlama yollarnn incelenmesidir. 3. Fenomenoloji ile ilgili olarak aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Bireyden ayr ve nesnel bir gereklie sahip olan fiziksel bir dnya yoktur. b. Toplumsal dnyay nesnel bir ekilde alabilmek iin aratrmacnn kendini toplumsal dnyadan geri ekmesi gerekmez. c. Dnyann bireye anlaml gelmesi iin bu dnyay duyularla deneyimliyor olmak yeterlidir. d. Toplumsal dzen, bireylerin saduyu bilgisi araclyla kurgulad bir dzendir. e. Toplumun bireylerin dnda, nesnel bir gereklii vardr. 4. Aadakilerden hangisi fenomenolojik sosyolojinin zelliklerinden biridir? a. Sosyolojide 1920lerden itibaren etkili olmu bir yaklamdr. b. Pozitivist yaklamn yntemini benimsemese de toplum anlayn paylar. c. nsan davrannn d gler tarafndan ynetildiini savunur. d. Weberin yorumlayc sosyolojisinde yer alan znel anlama kavramn olduu gibi benimser. e. Toplumsal dzenin, saduyu bilgisi ve toplumsal dnyann zneler-araslk nitelii sayesinde kurgulandn savunur. 5. Aadakilerden hangisi Schutzun Webere ynelttii eletirilerden biri deildir? a. Toplumsal yaam yorumlayc bir gereklik olarak ele almak b. Dnyann kiisel ve zel bir dnya olmadn ortaya koymada yetersiz kalmak c. Toplumsal dnyay eylemlerinin znel anlamlarn biimlendiren izole olmu bireylerin dnyas gibi grmek d. Toplumsal dnyann zneler-aras karakterini ortaya koymakta baarsz olmak e. znel anlam tanmlarken mulak olmak 6. Yaarken deneyimlediimiz saysz miktardaki nesne, olay ve eylem iinden tipik olanlar seerek benzerleriyle birlikte bir araya getirerek snflandrma sreci olarak tanmlanan sre, aadakilerden hangisidir? a. Saduyu bilgisi b. Tipletirme c. zneler-araslk d. Fenomenolojik indirgeme e. Bak alarnn karlkll 7. Aksine inanmak iin bir neden olmad takdirde bireylerin toplumsal dnyadaki olay ve eylemleri kendileri nasl anlyorsa dier bireylerin de ayn ekilde anlayacaklar varsaym fenomenolojide nasl adlandrlmaktadr? a. Fenomenolojik indirgeme b. zneler-araslk c. Bak alarnn karlkll d. Tipletirme e. Saduyu bilgisi
141

8. Toplumsallama srecinde dil araclyla rendiimiz ve iselletirdiimiz, toplumun yelerinin ortak olarak sahip olduu ve gndelik yaamn srmesi iin gerekli olan bilgi birikimi tanm aadaki kavramlardan hangisine aittir? a. Saduyu bilgisi b. zneler-araslk c. Paranteze alma d. Bak alarnn karlkll e. Ynelimsellik 9. Fenomenolojik bir inceleme yaparken dnyay, deneyimleyen aktrlerin kendi bak alarndan grebilmek amacyla saduyuya dayal bilgi, deneyim, varsaym ve inanlar yok sayma, bir kenara brakma sreci tanm aadaki kavramlardan hangisine aittir? a. Ynelimsellik b. zneler-araslk c. Bak alarnn karlkll d. Fenomenolojik indirgeme e. Tipletirme 10. Aadakilerden hangisi fenomenolojiye yneltilen eletirilerden biri deildir? a. Dnyann empirik allmasna nasl uygulanabileceine dair fazla bir ey sylememeleri b. Analizin ileri aamalarnda skc ve teknik bir hal almas c. Nispeten kk ve nemsiz gruplarla ilgilendii iin toplumun btnn grme asndan zayf kalmas d. Kimse varsaymlardan bamsz olamadna gre fenomenolojik analizin de znel bir yorumdan ibaret kalmas e. Aratrma srecinin fazla geni kapsaml ve yksek maliyetli olmas 1. c. Yantnz yanl ise, Fenomenoloji (Grngbilim) konusunu yeniden gzden geiriniz. 2. e. Yantnz yanl ise, Fenomenoloji (Grngbilim) konusunu yeniden gzden geiriniz. 3. d. Yantnz yanl ise, Fenomenoloji (Grngbilim) konusunu yeniden gzden geiriniz. 4. e. Yantnz yanl ise, Fenomenolojik Sosyoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. 5. a. Yantnz yanl ise, Fenomenoloji (Grngbilim) konusunu yeniden gzden geiriniz. 6. b. Yantnz yanl ise, zneler-araslk konusunu yeniden gzden geiriniz. 7. c. Yantnz yanl ise, zneler-araslk konusunu yeniden gzden geiriniz. 8. a. Yantnz yanl ise, zneler-araslk konusunu yeniden gzden geiriniz. 9. d. Yantnz yanl ise, Fenomenoloji (Grngbilim) konusunu yeniden gzden geiriniz. 10. e. Yantnz yanl ise, Fenomenolojiye Getirilen Balca Eletiriler konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Fenomenolojiye gre gerekliin grelilii, fiziksel dnyaya nazaran toplumsal dnyada daha belirgindir. rnein aalar ya da dalar biz onlara herhangi bir anlam yklesek de yklemesek de biz onlar aa, da gibi adlarla adlandrsak da adlandrmasak da vardrlar. Ancak toplumsal dnyadaki kavramlar iin ayn durum geerli deildir. rnein evlilik kavramn ele alalm. Biz evlilik kavramna herhangi bir anlam yklemezsek, bizim iin evliliin bir herhangi bir anlam olmasa bu kavramn kendisi de var olamaz. Bu nedenle rnein evlilik kurumunun var olmad bir toplumda, byle bir kavram hi olumayacaktr. Sra Sizde 2 Husserlin amac nyarglardan kurtulmu bir aratrma yapsna sahip bir felsefe gelitirmektir. Bu felsefenin amac fenomenler dnyasndaki eylerin zlerine ulamak, bu zleri kavramaktr. Bu amaca ulamak iin de fenomenolojik indirgeme yntemi kullanlmaldr.
142
Sra Sizde 3 Fenomenolojik felsefenin temsilcilerinden olan Husserl, btn olgular en temel gelerine indirgemeye almakta ve gelerin insan bilincinde ve ynelimselliinde bulunduunu ileri srmektedir. Fenomenolojik sosyolojiyi gelitiren Schutz ise insanlarn fenomenler hakkndaki deneyimlerinin hepsinin deilse de ounluunun temelde toplumsal ve kltrel olduunu ileri srer. Dolaysyla fenomenoloji bilincin ileyiine odaklanrken fenomenolojik sosyoloji gndelik yaamda yaadmz yaam dnyasna odaklanr. Sra Sizde 4 Fenomenologlar kendilerine yneltilen bu eletirilere yant vermi, kendi aratrma projeleri nesnellikten yoksun olsa da ilgili toplumsal durumda gerekte ne olduuna dair olduka geerli ve ayrntl aklamalar yaptklar iin geerlik ve nitelik asndan olduka gl olmalaryla bunu telafi ettiklerini ileri srmlerdir (Sluttery, 1991:146).

Allan, Kenneth (2006) Comtemporary Social and Sociological Theory: Visualising Social Worlds. London: Pine Forge Press. Bruce, Steve ve Steven Yearley (2006). The Sage Dictionary of Sociology. London: Sage. Coulon, Alain (2010). Etnometodoloji. eviren: mit Tatlcan. stanbul: Kre Yaynlar. Craib, Ian. (1992). Modern Sociological Theory. kinci Basm. New York: Harvester Wheatsheaf. Cuff, E.C.; G.C.E. Payne; D.W. Francis, D.E. Hustler ve W.W. Sharrock (ed.) (1989). Perspectives in Sociology. Londra: Unwin Hyman. kinci Bask. Ferguson, Harvie (2006). Phenomenological Sociology: Experience & Insight in Moderd Society. London: Sage. Haralambos, Michael ve Martin Holborn. (1995). Sociology: Themes and Perspectives. 4. basm. Unwin Hyman. Collins Educational. Jary, David ve Jary, Julia (1991). Collins Dictionary of Sociology. Glasgow: Harper Collins. Johnson, D.P. (2008) Contemporary Sociological Theory: An Integrated Multi-Level Approach. NewYork: Springer.
Lassman, Peter Phenomenological Perspectives in Sociology, iinde: John Rex (ed) (1975). Approaches to Sociology: An Introduction to major trends in British Sociology. London and Boston: Routledge & Kegan Paul, 125-144. Lechte, John (1994) Fifty Key Contemporary Thinkers. New York: Routedge. Ritzer, George (2005) Encyclopedia of Social Theory. Vol. II. USA: Sage Pub. Schutz, Alfred (1962) Collected Papers. Vol. I. The Hague, Netherlands: Martinus Nijhoff. Schutz, Alfred (1967) The Phenomenology of the Social World. Northwestern University Press. Schutz, Alfred ve Talcott Parsons (1978). The Theory of Social Action: The Correspondence of Alfred Schutz and Talcott Parsons. R. Grathoff (ed.) Bloomington and London: Indiana University Press. Singewood, Alan. (1998). Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi. eviren: Osman Aknhay. Bilim ve Sanat Yaynlar. Slattery, Martin (1991). Key Ideas in Sociology. Nelson Thomas Publishers. Srubar, Ilja (2005). Phenomenology. inde: G. Ritzer. Encylopedia of Social Theory. Vol.2. USA: Sage. ss.557-562. Turner, Bryan S. (2006) (ed.) The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge: Cambridge University Press. Wallace, Ruth A. ve Alison Wolf (1999). Contemporary Sociological Theory. Beinci basm. New Jersey: Prentice Hall.
6
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Etnometodolojinin temel zelliklerini sralayabilecek, Etnometodolojiyi Pozitivizme ynelik bir eletiri olarak zmleyebilecek, Harold Garfinkelin etnometodolojiye katklarn deerlendirebilecek, Etnometodolojiye getirilen balca eletirileri zetleyebilecek, Toplumsal naclk yaklamn deerlendirebilecek, Gndelik yaam sosyolojisinin genel zelliklerini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Etnometodoloji Belgeleme Yntemi Refleksivite Dizinsellik Toplumsal naclk Gndelik Yaam Sosyolojisi
Etnometodoloji
ETNOMETODOLOJ HAROLD GARFINKEL VE ETNOMETODOLOJ ETNOMETODOLOJK ALIMALARA RNEKLER ETNOMETODOLOJYE GETRLEN BALICA ELETRLER TOPLUMSAL NACILIK GNDELK YAAM SOSYOLOJS
Etnometodoloji
ETNOMETODOLOJ
A M A
Etnometodolojinin temel zelliklerini sralayabilmek.

Etnometodoloji, Garfinkel tarafndan gelitirilen ve fenomenolojik dncelerin empirik aratrmalara uygulanmasn ieren bir yaklamdr.
Dier sosyolojik yaklamlara oranla nispeten yeni bir sosyolojik yaklam olan etnometodoloji, Alfred Schutzun ve Talcott Parsonsn (Coulon, 2010:11) almalarna dayanlarak Harold Garfinkel tarafndan gelitirilmi olan ve genel olarak fenomenolojik dncelerin aratrmalara uygulanmasn ieren bir yaklamdr (Haralambos ve Holborn, 1995:899). Etnometodoloji terimini ilk olarak 1950lerde kullanan Garfinkelin 1967 ylnda yaynlad Etnometodolojide almalar adl kitab ile etnometodolojiyi sosyolojinin bir alt dal olarak kurduu kabul edilmektedir (Kuper ve Kuper, 2004:322). Etnometodoloji, en basit ekilde nsanlarn toplumsal dzenleri retmek iin kullandklar yntemlerin incelenmesi (Rawls, 2003: 123) olarak tanmlanabilir. Baka bir ekilde tanmlayacak olursak etnometodoloji nsanlarn gereklik duygusunu nasl yarattklarn, srdrdklerini ve deitirdiklerini aklamaya yardmc olabilecek kavramlar ve ilkeler gelitirmektir (Turner, 1991:4). Etnometodoloji mikro yaplarla da makro yaplarla da ilgilenmez, insan davrann aklamaya almaz, bunun yerine dier sosyolojik yaklamlardan olduka farkl bir ekilde insanlarn hem mikro hem de makro yaplara anlam vermek iin kullandklar yntemleri betimlemeye alr (Ritzer, 2003:154). Bununla birlikte, etnometodoloji kendi bana bir yntem olarak grlmemelidir. Etnometodoloji, nceki sosyoloji terorilerinin ortaya koyduklar problemleri zmeye yarayacak bir yntem deildir. Dier sosyolojik yaklamlarn ounun problem olarak ele ald konulardan ok daha farkl konulara odaklanan ve bu konular incelemek iin bazen dier yaklamlarn kullandklar yntemleri, bazen de farkl yntemleri kullanan teorik bir bak asdr (Wallace ve Wolf, 1999:261). nsanlarn kendi toplumsal dnyalarn anlamlandrmak iin kullandklar yntemlerin incelenmesi anlamna gelen etnometodoloji, olduka sradan grnen durum ve olaylarn ayrntl etnografilerini reterek gndelik yaamdaki rutinlerin ve sosyal karlamalarn arkasndaki kurallar ve arka plan bilgisini ortaya karmaya alr (Slattery, 1991:111). Ksacas etnometodoloji, kkleri fenomenolojide olan, insanlarn sradan gndelik
146
Etnometodoloji, kkleri fenomenolojide olan, insanlarn sradan gndelik yaamda toplumsal dzeni retirken kullandklar yntemleri inceleyerek hem gndelik yaamn ilk anda grnmeyen kurallarn hem de insanlarn toplumsal dzeni nasl retip anlamlandrdklarn ortaya karmaya alan bir yaklamdr.
yaamda kullandklar baz yntemlerle toplumsal dzeni rettikleri varsaymna dayanan ve bu yntemleri inceleyerek hem gndelik yaamn ilk anda grnmeyen kurallarn hem de insanlarn toplumsal dzeni nasl retip anlamlandrdklarn ortaya karmaya alan teorik bir yaklamdr. Fenomenolojik sosyoloji gibi etnometodoloji de toplumsal dzeni bireylerin deneyimleri sonucunda kurulan bir dzen olarak grr, ama fenomenolojik sosyoloji bu dzenin ortak saduyu bilgisinin bir sonucu olduunu savunurken etnometodoloji saduyu bilgisinin kendisinin de sabit olmadn, srekli olarak yeniden yaratlan bir bilgi olduunu ileri srer (Craib, 1992:102). Etnometodolojiyi Pozitivizme ynelik bir eletiri olarak zmleyebilmek.
AM A
Etnometodoloji, pozitivist gelenekte ileri srlen toplumsal gereklik anlayna kar kar. Etnometodolojiye gre darda kefedilmeyi bekleyen, kendi gerekliine sahip ayr bir toplumsal gereklik yoktur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Etnometodoloji, kklerinin dayand fenomenolojinin ve fenomenolojik sosyolojinin pozitivizm eletirilerini paylar. Etnometodoloji, darda bir yerde duran, bireylerin eylem ve etkinliklerinden bamsz bir ekilde var olan bir toplumsal gereklik anlayn reddeder (Wallace ve Wolf, 1999:262). Benzer bir ekilde etnometodolojiye gre gerekte bir toplumsal dzen de yoktur, toplumun yeleri bir dzen algladklar iin toplumsal dzen varm gibi grnr. Dier bir deyile toplumsal dzen, bu toplumun yeleri tarafndan yaratlm olan kullanl bir kurgudan ibarettir (Haralambos ve Holborn, 1995:899). Bu temel dnce nedeniyle etnometodologlar geleneksel sosyolojiyi, yelerin toplumsal becerilerini ve toplumsal gerekliin onlar tarafndan kurgulandn fark etmemekle eletirmektedir (Slattery, 1991:111, 113). Eer etnometodolojiye gre darda var olan bir toplumsal gereklik yoksa o halde toplumu bir arada tutan ey nedir? Etnometodologlara gre toplumu bir arada tutan ey, gndelik yaamn gerekliidir, yani gr birlikleri, karlkl beklentiler ve zellikle de gndelik yaamn rutinleri ve saduyu arkasndaki paylalan anlamlardr (Slattery, 1991:111). Temel amac gndelik yaamn rtl kurallarn ve planl doasn ortaya koymak olan etnometodolojinin gndelik yaama odaklanmas ve gndelik yaam faaliyetlerini kendi balarna fenomenler olarak ele almas, etnometodolojiyi dier sosyoloji teorilerinden ayran en nemli zelliklerden biri olarak grlmektedir (Swingewood, 1998:321). SIRA SZDE Garfinkele ve ou dier etnometodologa gre insanlarn iinde yaadklar dnyay anlamlandrmak, hatta yaratmak iin kullandklar temel ara dil ve konuma etkinliidir (Slattery, 1991:112). Bu dnceye dayanarak Harvey Sacks, EmaDNELM nuel Schegloff ve Gail Jefferson, daha sonra iletiimsel eylemler zerinde alm ve etnometodolojik almalarda ayr bir alan olarak kabul edilen ve konuma anaS O R U lizi olarak adlandrlan alan gelitirmilerdir (Kuper ve Kuper, 2004:322)
D K insanlarn KAT Etnometodoloji, kendi toplumsal dnyalarn anlamlandrmak iin kullandklar yntemlerin incelenmesidir. Olduka sradan grnen durum ve olaylarn ayrntl etnografilerini reterek SIRA SZDE gndelik yaamdaki rutinlerin ve sosyal karlamalarn arkasndaki kurallar ve arka plan bilgisini ortaya karmaya alr (Slattery, 1991:111).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
6. nite - Etnometodoloji
147
HAROLD GARFINKEL VE ETNOMETODOLOJ

A M A
Harold Garfinkelin etnometodolojiye katklarn deerlendirebilmek.

Resim 6.1
Harold Garfinkel, 1917 ylnda A.B.D.de domutur. Talcott Parsons ile almsa da fenomenolojik dncelerden, zellikle de Alfred Schutzun dncelerinden etkilenmitir. Doktorasn Harvard niversitende Talcott Parsons danmanlnda tamamlamtr. Doktorasndan itibaren btn almalarnda odak noktas gndelik yaamn yaps olHarold GARFINKEL mutur. 1967 ylnda yaymlad Et1917nometodolojide almalar adl eseriyle ayr bir sosyolojik yaklam olarak etnometodolojiyi kurduu kabul edilmektedir.
Etnometodolojinin kurucusu kabul edilen Harold Garfinkel, Schutzun dncelerini analiz etmi ve gelitirmeye almtr. Garfinkel, sosyologlarnn ounun gzlemlenen olguyu gl bir ekilde etkileyen toplumsal gerekler aradklarna, dier bir deyile bir durumun iinde ne olduunu aklamak amacyla bu durumun dnda deikenler aradklarna dikkat eker ve pozitivist metodolojideki anlamyla nesnel toplumsal olgularn gereklii anlayn reddeder (Allan, 2006:53). Kendisinin en nemli eserlerinden biri olan ve yllarca yrtt bir dizi incelemeyi ieren Etnometodolojide almalar adl kitabnda Garfinkel, Schutzun almalarndan elde edilen teorik grlerin, sosyolojik aratrmalarda gndelik yaam dnyasnn ortaya karlmasnda nasl kullanlabileceini gstermeye almtr. Etnometodolojide toplumsal olgular etkileimsel etkinlikler olarak ele alnr, eylemlerin de eyleme katlanlar (yeler) tarafndan daha nceden belirlenmi baz kural veya gerekliliklere gre gerekletirildii kabul edilir. Bu nedenle Garfinkele gre sosyologlar eylemde bulunanlarn eylemde bulunma biimlerindeki dzenlilikleri, yani toplumsal eylemlerin dzenli zelliklerini ortaya koymaya almaldrlar (Cuff vd.,1989:158). Sosyologlarn ortaya koymas gereken bu dzenli zellikler, toplumsal yap gibi d koullarn yaratt dzenlilikler deil, yelerin eylemSIRA SZDE leri srasnda ve eylemin kendi iinde yarattklar dzenliliklerdir; bu dzen, yelerin hem rnleri hem de yaadklar bir sretir. Bu adan etnometodolojinin ve Garfinkelin toplumsal dzen anlay dier sosyolojik yaklamlardan D N E L M ok daha farkl bir anlaytr. Garfinkele gre sosyolojik adan kabul edilebilecek tek dzen, eyleme katlanlarn tand ve eylem srecinde yaratlan dzendir (Cuff S O R U vd., 1989:158). Garfinkel, Schutzun kulland aktr kavram yerine ye kavramn nk D K Kkullanr, AT Garfinkele gre ye terimi dnya hakknda sahip olunan ortak bir bilgi stokuna sahip bir kolektiviteye olan yelie gnderme yapmaktadr (Cuff vd., 1989:161). SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
148
Garfinkele gre gndelik yaam etkinlikleri, bu etkinliklere katlan yeler asndan hem anlalabilirlik, rutinlik, tahmin edilebilirlik, tipiklik ve etkililik gibi hem de beklenmezlik, zgnlk, anlalmazlk, etkisizlik ve tehlike gibi zelliklere sahip olabilirler. nemli olan bu zelliklerin hepsinin yerel olarak, eylemin iinde, eylemde bulunanlar tarafndan retildiini fark etmek ve kabul etmektir (Cuff vd.,1989:158). Bununla birlikte Garfinkele gre yeler kendilerini, eylemlerini istedikleri ekilde yapacak kadar zgr grmeyebilir, kendilerinin etkinlikleri fazla etkileyemeyeceine inanabilir ve eylemlerinin sonularndan bir ksmnn kendi kontrolleri dndaki koullardan kaynaklandn dnebilirler. Bu grlerin doru veya yanl olmas Garfinkel asndan nemli deildir, nemli olan yelerin kendi evreleri hakkndaki bu alglarnn nasl olutuunu ve bu alglarn yelerin eylemlerini nasl ekillendirdiini grebilmektir. Bu zellikler yeler tarafndan nasl alglanyorsa, Garfinkele gre etnometodologlar tarafndan da ayn ekilde alglanmaktadr. Dier bir deyile Garfinkele gre gndelik yaam srekli olarak gelien, srekli yeni eylerin ortaya kt, katlm gerektiren, deneyimlendii gibi bir dnyadr, teorisyenlerin olmas gerektiini syledikleri gibi bir dnya deildir, bu adan gndelik yaam koullara baldr (Cuff vd., 1989:158-159). Bunu biraz aacak olursak, Garfinkele gre yeler, eitli etkileim durumlarnda uygun kurallar ve koullar koyar ve bunlara uyarlar; etkileim deitiinde yeni koullar oluturur ve bunlara uyarlar, bu koullar sayesinde birbirlerini gerekten bir dzenin var olduuna ikna ederler ve dzenin yegane gereklii budur (Poloma, 1993:255-6). Garfinkel, koullara bal olan gndelik yaam dnyasnda yelerin yeni gelien durum ve olaylarla baa kabildiklerini, durum veya koulla ilgili ideal/mkemmel bilgiye sahip olmamalarn problem olarak grmediklerini belirtir. Garfinkele gre yeler olaylarla ilgili olarak ancak pratik amalarna erimeye yetecek davranlarda bulunmalarn salayacak kadar anlam ararlar, daha fazlasn aramazlar (Cuff vd., 1989:-159). Garfinkelin almalarnn ve genel olarak etnometodolojinin en temel kavramlar arasnda; (i) belgeleme yntemi, (ii) refleksivite ve (iii) dizinsellik/anlamn balama-gnderimlilii nemli bir yere sahiptir. imdi bu kavramlara ksaca deinelim.
yelerin Yntemleri: Belgeleme Yntemi

Garfinkel toplumun yelerinin etkinliklerini kendi kendilerine retmelerinin ve rgtlemelerinin metodik bir baar olduunu dnr ve bu metodu inceler. Gndelik yaamda yaadmz olaylar bize anlaml gelir, etnometodolojiye gre bunun nedeni, bu olaylar annda dier aktrlere de anlalr gelecek bir ekilde retmemiz ve alglamamzdr (Cuff vd. 1989:159). rnein bir soru sorduumuzda dier insanlar, yani toplumun dier yeleri bunun bir soru olduunu anlar, iki kii kavga ederken dier yeler bu davrann kavga olduunu anlar. Bunun nedeni soru soran ya da kavga eden insanlarn bu etkinlikleri dier aktrlerin sorunsuz olarak anlayaca ekilde yapmalardr. Bir soruyu veya kavgay tanr ve anlarken, toplumsal dnyamz dier aktrlerle ortak olarak bildiimiz bir dnya olarak yeniden retiriz; gndelik olaylar rutin, sorunsuz, tandk olaylar olarak kurgularz. Bylece etrafmzdaki olaylara anlam verirken kullandmz yntem sayesinde ortak bir toplumsal dnya yaratm oluruz (Cuff vd. 1989:160). Garfinkele gre yeler toplumsal dnyay kurgularken yelerin yntemleri ad verilen birtakm yntemleri kullanrlar. Bu yntemler verili kabul edilen, sorgulanmayan, analiz edilmeyen, rtk yntemlerdir ve etnometodolojinin grevi de bu yntemleri betimlemektir (Cuff vd. 1989:160). Garfinkel, Etnometodolojide almalar adl kitabnda bu yntemlerden bazlarn nitelemektedir. imdi bu yntemlerden biri olan belgeleme yntemi zerinde biraz duralm.
149
Etnometodolojide almalar adl kitabnda yelerin anlam yaratmak iin kulland yntemlerden bazlarn niteleyen Garfinkele gre yelerin toplumsal dnyay anlamlandrmak ve aklamak iin kullandklar yntemlerden biri belgeleme yntemidir. Bu yntem, mevcut bir grnm, altta yatan kalbn belgesi ya da iareti olarak grmeyi ierir (Garfinkel, 1967:78). Bir baka ekilde tanmlayacak olursak belgeleme yntemi bir durum ya da balamn zelliklerinden bazlarnn seilip belirli bir ekilde tanmlanarak ilgili durumun ya da balamn altnda yatan bir kalbn kant olarak kabul edilmesi ve sonra bu srecin tersine evrilerek kalbn zelliklerinin kalbn varl olarak kullanlmasdr (Haralambos ve Holborn, 1995:899). Daha ak bir ifaSIRA deyle insanlar gndelik yaamlarnda karlatklar hareket, sz veSZDE bilgilerin belirli zelliklerini ayklayp bu zellikleri altta yatan bir kalbn kant olarak grrler, yani bu kalplar kendi bireysel belgelerinden yola karak elde ederler, daha sonra ise bu DNELM zellikleri bu kalp hakkndaki bilgilerine dayanarak yorumlarlar. Bu durumda bir yandan altta yatan bu kalp kendi belgelerine dayanlarak oluturulmakta, dier yanO R U dan da bu belgeler, altta yatan bu kalp hakknda bilinenlere greSyorumlanmaktadr. Garfinkelin Mannheimdan dn ald bir kavram olan belgelemeDyntemi, belirli bir KKAT grntye, temelde bulunan kalplarn belgesi imi gibi davranlmas, bu grntnn temeldeki kalbn adna, onu gstermek iin var olduunun dnlmesi, nce bu zellikleSIRA SZDE re dayanlarak kalplarn yaratlmas, sonra da bu zelliklerin bu kalplar hakkndaki bilgiye dayanlarak yorumlanmasdr. RNEK: Bir komunun iyi bir komu olup olmad hakknda nasl yorum yaparz? yi bir komu deyince nasl bir komudan bahsettiimizi dnrz? yi bir K T A P komunun zellikleri ile ilgili saduyu bilgisine dayal bir teorimiz olabilir. rnein komumuz grlt yapmayan, kendi komularna yardmc olan biri ise, bu zellikleri nedeniyle bu kiinin iyi bir komu olduunu T dnebiliriz. ByELEVZYON lece baz zelliklere dayanarak bir kalp yaratm oluruz. Daha sonra yeni bir komumuz olduunda, yeni komumuzu bu kalba gre deerlendirir ve iyi bir komu olup olmad hakknda bir yorum yaparz. Bylece kalb yaratmak N T E R Nbirbirilerini ET iin kullandmz zellikler ve kalbn kendisi karlkl olarak glendirmi olur. Yukardaki rnekte de grld gibi bireyler nce baz zellikleri altta yatan belirli kalplarn belgesi, yani kant olarak grr, daha sonra gndelik yaamda karlatklar herhangi bir durumu anlamlandrmak iin bu genel kalplar kullanrlar. Kalbn rnei kalbn bir yansmas olarak kalp da rnein bir yansmas olarak grld iin belgeleme yntemi refleksif (reflexive) olarak grlebilir. Garfinkele gre bu refleksivite, toplum yelerinin, evrelerinde olup biten her eyi belirli bir dzen veya gereklik anlay gelitirecek ekilde yorumladn gstermektedir (Haralambos ve Holborn, 1995:900). Garfinkel, belgeleme ynteminin sadece yeler deil, sosyologlar tarafndan da kullanlan SIRA SZDE bir yntem olduunu belirtmektedir. Garfinkel bunu nasl aklyor olabilir? Dnnz.
AMALARIMIZ
Belgeleme ynteminde herhangi bir durum ya da balam iindeki ok sayda zelliin belirli ynleri seilir, bunlar belirli bir ekilde tanmlanr ve temeldeki kalbn kant olarak grlr, daha sonra bu sre tersine evrilir ve temelde bulunan kalbn SIRA SZDE belirli zellikleri, kalbn varlnn kant olarak kullanlr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Refleksivite (Reflexivity)
DNELM
DNELM S O R U
Hem genel olarak etnometodolojide hem de Garfinkelin almalarnda merkez O R U bir kavram olan refleksivite, en genel anlamyla bir eyin kendiS kendine geri dnDKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
150
Refleksivite, en genel anlamda bir eyin kendi kendine geri dnmesini ifade eden bir kavramdr.
Refleksivite, Trkeye zaman zaman dnmsellik olarak evrilmektedir.
Garfinkele gre toplum yeleri toplumsal dnyay dil araclyla yanlzca anlamlandrp aklam olmazlar, ayn zamanda onu SIRA SZDE ina etmi, yaratm da olurlar.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U
mesini ifade eden bir kavramdr. rnein emberler refleksif hareketlerle yaratlrlar, balang ve biti noktalar ayndr ve bu noktalar birletiren izgi, ember iinde kalan her eyi oluturur (Allan, 2006:58). Daha genel anlamyla ifade etmek gerekirse refleksivite, neden sonu ilikisi asndan kendisine geri dnen olgularn nitelii ya da neden ve sonu arasndaki dngsel bir hareket olarak tanmlanabilir. Bu durumda neden ve sonu karlkl olarak birbirlerini etkilerler. rnein bir gzlemcinin inceledii durum, kendi gzleminden etkilenerek deiiyorsa ve gzlem de buna ramen sryor ve bu deiim gzlemi de etkiliyorsa, bu durumun refleksif olduunu syleyebiliriz. Bir baka rnek vermek gerekirse, bir sosyal bilim disiplini, inceledii nesneler iin kulland bak asn nihayetinde kendine, kendi konumuna ve bu disiplin iinde aratrma yapan aratrmacnn kendisine de ynelttii, bunlara da ayn bak as ile bakt takdirde refleksiftir. Garfinkele gre belgeleme yntemi refleksiftir. Garfinkel ayn zamanda toplumsal yaamn da znde refleksif olduunu savunur, nk toplumun yeleri srekli olarak belirli etkinliklere ve durumlara, bunlarn altnda yatan kalplar asndan bakarlar ve daha sonra da bu kalplarn bu etkinliklerde ve durumlarda grlen belirli ifadelerine dayanarak bu kalplarn varln onaylarlar (Haralambos ve Holborn, 1995:900). Bu bakmdan refleksivite, insanlarn ina ettikleri gereklik anlayn srdrmekte kullandklar bir yntemdir. nsanlar ipularn, hareketleri, szleri ve bakalarndan gelen malumatlar belirli bir gereklik anlayn srdrecek biimde yorumlarlar. elikili bilgiler bile belirli inanlar ve bilgileri srdrecek biimde refleksif olarak yorumlanr. Bu yzden refleksivite kavram etkileim iindeki insanlarn belirli bir gereklik tarafndan ynlendirildikleri kabuln nasl srdrdklerine odaklanr (Turner, 1991:4). nsanlar anlam, dzeni ve yaptklar eylerin rasyonelliini, gndelik yaamlar srasnda konumalar ve kullandklar szcklerle, yani betimlemeler yaparak ina ederler. Toplumsal dnyaya ilikin betimlemeler yaptklarnda, betimledikleri eyi ina etmi olurlar nk bir durumun betimlenmesi, ayn zamanda bu durumun ina edilmesidir (Coulon, 2010:36). Dier bir deyile Garfinkele gre gre bir durumun tanmlar, tanmlanan durumun parasdr, bu nedenle refleksivite, toplumsal durumlarn tanmlar ile tanmland gibi olan toplumsal durumlar arasnda karlkl bamllk,SIRA hatta denklik durumu olduunu ifade etmek iin kullanlmaktadr SZDE (Hilbert, 2005:256). rnein bir kii okula gidiyorum ya da snava hazrlanyorum dediinde sadece yapmakta olduu eyi betimlemi olmaz, ayn zamanda ne DNELM yapmakta olduunu ispat etmi ve bu konudaki belirsizlikleri gidermi olur, bylece de herkese kendine nasl yaklaacaklarn sylemi olur (Craib, 1992:104), yaS O R U durumu ina etmi olur. Ksacas Garfinkele gre toplumsal ni iinde bulunduu dnya, belgeleme yntemini kullanan yeler tarafndan refleksif olarak oluturulmakta ve srdrlmektedir. Bununla birlikte refleksivite, bilinli bir dnme deDKKAT ildir, insanlar eylemlerinin refleksif olduunun bilincinde deildirler, eer bireyler eylemlerinin refleksif olduunu fark ederlerse gndelik yaamdaki eylemlerini SIRA SZDE srdrmekte zorlanabilirler (Coulon, 2010:36).
SIRA SZDE dnya znde refleksiftir. derken neyi kastetmektedir? Bir rnek Garfinkel, Toplumsal AMALARIMIZ bularak aklamaya alnz.
DNELM Etnometodoloji ilgili K ile T A P daha ayrntl bilgiye ulamak ve Garfinkelin kavramlarna ilikin eitli rnekler grmek iin Alain Coulonun Etnometodoloji (eviren: mit Tatlcan, S O2010) R U adl kitabndan yararlanabilirsiniz. Kre Yaynlar,
TELEVZYON
DKKAT
TELEVZYON
DKKAT
SIRA N T E SZDE RNET
SIRA SZDE NTER NET
151
Dizinsellik (Indexicality) veya Anlamn Balama-Gnderimlilii

Garfinkele gre btn eylemler balamlar erevesinde anlamlandrlr. Eylemlerin yeler iin ifade ettii anlam, yelerin bu eylemin balamn nasl yorumladklarna baldr; yelerin anlamalar ve aklamalar balama-gnderimlidir, yani sadece belirli ortamlar asndan anlamldr (Haralambos ve Holborn, 1995:900). Dizinsellik veya anlamn balama-gnderimlilii, herhangi bir nesnenin ya da etkinliin anlamnn, kendi balamndan tretildii, yani belirli bir balama endekslendii (dizinlendii) anlamna gelir (Haralambos ve Holborn, 1995:900). Dier bir deyile balama gnderimlilik, ifadelerin anlamlarn kullanldklar balamdan aldklarn, yani szcklerin kesin anlamlarn konuma srasnda, iinde retildikleri somut balama gnderim yaplrken kazandklarn (Coulon, 2010:36) ifade eden bir kavramdr. Szcklerin her zaman geerli olan deimez anlamlar yoktur, yani anlam nesnel deildir; yeler konuann kim olduu, konuan ve dinleyen arasndaki ilikinin ne olduu, konumann amacnn ne olduu gibi eitli ltlere bakarak durumu analiz ederler ve szckler de bu analize bal olarak anlam kazanr (Cuff vd., 1989:160-161). Ksacas belirli bir etkileim halinde karlkl olarak insanlarn kullandklar (syledikleri ya da dinledikleri/grdkleri) szckler, hareketler ve ipular, ancak iinde bulunulan durumun kendi balamnda anlamldr ve bir ifadenin balama-gnderimli olduunu sylemek onun anlamnn zel bir balamla ilikili olduunu vurgulamaktr (Turner, 1991:4-5). Balama-gnderimlilik kavramyla Garfinkel, gndelik toplumsal durumlarn geici olduunu, yelerin eylemlerinin ve konumalarnn toplumsal olarak rgtlenmi ortamn/balamn dnda bir anlam olmadn vurgulamaktadr (Cuff vd., 1989:160). rnein bir insan dier bir insanla konuurken sen, bugn, vesaire gibi szckleri kullandnda, bu kelimelerin ne anlama geldii ancak o konuma srasnda, iinde bulunulan durum ya da koullar ierisinde nettir ve ancak bu balam iinde anlalabilir (Craib, 1992:103-4). Bu nedenle konumakta olan iki kiinin yanna gittiimizde, ilk anda ne hakknda konutuklarn anlayamayz, ancak balam anladmzda konumadaki kelimelerin tam olarak ne anlama geldiini bilebiliriz. Ksacas Garfinkele gre toplumsal gerekler ve durumlar, refleksif ve balama-gnderimli ifadelerle (yani sadece iinde bulunduu o anki balam iinSIRA SZDE de anlaml olan ifadelerle) rgtlenmektedirler. yeler konumalarn ve eylemlerini balama gnderimli klmak zorundadrlar, bunun iin de iinde bulunulan duruma veya koullara ilikinDmuhtemel N E L M tanmlar eleyerek kesin bir tanm yapmak zorundadrlar; ite bu eleme ve semenin yapld yntem de Garfinkelin belgeleme yntemi olarak adlandrd yntemdir S O R U (Cuff vd., 1989: 161).
D K K ifadelerle AT Garfinkele gre toplumsal gerekler ve durumlar, refleksif olarak ve dizinsel rgtlenmektedirler. Dizinsel ifadeler, bir eyi gsteren ve durumun kendi iinde anlalabilecek olan yerleik szel ifadelerdir (Allan, 2006:59). rnein bir kitabn arkasnda bulunan dizine SIRA SZDE bakarak o kitapta aradmz bir szc bulabiliriz, ama bu durum sadece o kitap iin geerlidir, bir kitabn dizinine bakarak baka bir kitaptaki szcn yerini bulmamz imkanszdr. AMALARIMIZ Dolaysyla dizinsel ifade, sadece iinde bulunduu balam iinde anlaml olan ifadedir.
Garfinkele gre bakalaryla gndelik iletiimimizde kullandmz kelimelerin, dilsel ifadelerin ve de eylemlerimizin konumalarmzn getii balamn dnda bir anlam yoktur.
Bir ifadenin balama gnderimli olduunu sylemek onun anlamnn zel bir balamla ilikili olduunu vurgulamaktr (Turner, 1991:SIRA 4-5). SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P

DNELM
Dizinsellik veya anlamn balama-gnderimlilii ne anlama gelmektedir? SIRA SZDEBir rnekle K T A P aklamaya alnz.
DNELM
TELEVZYON
S O R U
TELEVZYON
S O R U
N DTE KR KN AETT
N DTE KRKNAETT
152
Etnometodologlara gre dizinsellik sadece toplumsal kavramlarn deil, bilimsel kavramlar da dahil olmak zere btn kavramlarn zelliidir. Bilimsel kavramlar dizinsel olduu iin etnometodologlara gre geleneksel sosyolojinin ulamaya alt genellemi sosyolojik aklamalar yaplamaz ve fenomenlerin balama bal doasna odaklanmayan, fenomenlere dorudan gnderme yapan bir bilim anlay kabul edilemez.
RNEK: Garfinkelin Psikiyatri Deneyi Garfinkel, belgeme yntemini ve bu yntemin refleksif doasn gstermek iin bir niversitenin psikiyatri blmnde bir deney yapmtr. Bu deney erevesinde rencilere yeni bir psikoterapi tarznn denendii sylenmi, deneye katlan rencilerden psikiyatri danmanndan hakknda tavsiye almak istedikleri kiisel bir problemlerini zetlemeleri ve bitiik odadaki danmana telefonla bu problemleri hakknda eitli sorular sormalar istenmitir. Ancak gerekte bitiik odada bulunan ve telefonda rencilerle konuan kii, rencilerin zannettiinin aksine rencilerin sorularn dinleyip yant veren bir danman deildir, deney gerei renciler sorularn sorduktan sonra onlara tesadfi olarak evet ya da hayr yantn veren bir kiidir (Haralambos ve Holborn, 1995:900). Garfinkel, bu deneyde rencilerin telefonda aldklar yantlar iin yaptklar yorumlara dayanarak zetle u sonulara varmtr: renciler verilen yantlar kendi sorularna verilen yantlar olarak alglamlardr; yantlarn hibir anlam olmad halde renciler yantlara anlam yklemilerdir; yantlarda herhangi bir dzen olmad halde renciler bir dzen alglam ve yantlarda bir dzenin var olduunu iddia etmilerdir (Garfinkel, 1967:89-94). Deneyde rencilere verilen yantlar elikili olduu zaman bile renciler danmann kendi vakalar hakkndaki btn gerekleri bilmediini, elikinin bundan kaynaklandn varsaym, yantlarn anlamsz olduunu dnmektense yantlarda bir anlam aramlardr (Garfinkel, 1967:89-94). zetle bu deneyde danman olduunu zannettii kiiye eitli sorular soran ve evet ya da hayr yantn alan renciler, yantlar sorularla ilgisiz, tesadfi olduu, hatta zaman zaman danmann verdii nceki yantlarla elitii halde aldklar yantlar faydal, anlaml ve mantkl bulmulardr (Haralambos ve Holborn, 1995:900). Bu deneyde renciler, belgeleme yntemini kullanarak bir dzen grnts oluturmulardr. Bir danmanlk seansnda olduklarn dnm, bylece bir danmanlk seans retmilerdir, bu aklama, yani iinde bulunduklar durumun bir danmanlk seans olduu aklamas, iinde bulunduklar durumu yaratm, seansn bir paras olmu, bylece seans oluturmutur. Kendi rettikleri bu seans iinde danmann verdii ilk yant bir kalp oluturmak iin kullanm, sonraki yantlar da bu kalba gre yorumlamlardr, bu adan renciler yantlar refleksif bir ekilde yorumlamlardr. renciler, danmann yantlarn, iinde bulunduklar etkileimin balamndan tremiler, telefonun dier ucundaki kiinin drst yantlar veren bir psikiyatrik danman olduunu varsaym ve yantlar da bu balam iinde yorumlamlardr. rencilerin, danmann verdii ve kendilerine arkadalar verseydi belki de anlamsz ya da sama bulacaklar baz yantlar anlamlandrmaya almalarnn nedeni, iinde bulunduklar bu balamdr. Bylece deney ayn zamanda anlamn balama-gnderimliliinin de bir rneini sunmaktadr. Garfinkel bu danmanlk deneyinin, yelerinin gndelik yaamlarnda toplumsal dnyay oluturmak iin srekli olarak kullandklar prosedrleri gsterdiini belirtmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995:900). Dizinsellik / anlamn balama-gnderimlilii, bir adan etnometodolojinin geleneksel sosyolojiye ynelik eletirilerinin de kayna olarak grlebilir. Etnometodolojiye gre dizinsellik/ anlamn balama gnderimlilii sadece toplumsal kavramlarn deil, bilimsel kavramlar da dahil olmak zere btn kavramlarn bir
153
zelliidir. Btn kavramlarn, zellikle de toplumsal kavramlarn ve aklamalarn dizinsel olmas, etnometodologlara gre geleneksel sosyolojide ulalmaya alan genelletirilmi sosyolojik aklamalarn yaplamayaca ve pozitivist veya empirist adan fenomenlere dorudan gnderme yapan bir bilim anlaynn kabul edilemeyecei anlamna gelir (Jary ve Jary, 1991:301). Daha ak bir ifadeyle, Garfinkele gre toplumsal dzenin/gerekliin darda, bamsz ve kendine zg bir gereklii olduunu savunan pozitivist veya bilimsel sosyolojinin sz konusu bu varsaymlar yanltr veya en azndan bu bak asnn toplumun dier sradan yelerinin bak asndan bir fark yoktur. Bu bakmdan sosyolojinin grevi toplum yelerinin iinde yaadklar kendi toplumsal gerekliklerini nasl her gn yeniden rettiklerini aklamakla snrldr.
Toplumsal Dzenin Krlganl

Garfinkel, toplumsal dzenin kendi bana bir gereklii olmadn, toplum yeleri tarafndan oluturulduunu kantlamak ve toplum yelerinin toplumsal dnyay anlamlandrmada hangi yollar kullandklarn gstermek iin rencilerinden deney gerei toplumsal dzeni aksatmalarn ister. Sosyolojik almalarda gndelik yaamn saduyu dnyasnn ihmal edildiini ileri sren ve saduyu etkinliklerinin kendi bana bir alma konusu olduunu gstermeye alan Garfinkele gre bu deneylerin bir amac da gndelik yaamn geri plannda grlen ama fark edilmeyen zelliklerin ve beklentilerin nasl ortaya konacan gstermektir (Garfinkel, 1967:36). Bu deneylerde Garfinkel rencilerine rnein sper markette alveri yaptktan sonra kasada rnlerin fiyatlar konusunda pazarlk etmelerini ya da kendi evlerine gittiklerinde sanki ev ahalisinden biri deilmi de evin odalarndan birini kiralam olan bir pansiyonermi gibi davranmalarn nerir. Garfinkel bu deneyler araclyla rencilerinden verili olarak kabul ettiimiz saduyu bilgisini bir kenara brakmalarn istemektedir, renciler bu yolla toplumsal dzenin krlgan doasn (Haralambos ve Holborn, 1995:901) yanstm olacaklardr. Garfinkelin Etnometodolojide almalar adl kitabnda bu deneylere verdii rneklerden ikisi aada gsterilmektedir. rnek 1 (Garfinkel, 1967:42) (A) Merhaba.. Kz arkadan kendini nasl hissediyor? (B) Kendini nasl hissediyor derken neyi kastediyorsun? Fiziksel olarak m zihinsel olarak m ne hissettiini soruyorsun? (A) Demek istediim, nasl hissediyor? Neyin var senin byle? (A, sinirlenmi grnyor) (B) Hibir eyim yok. Sadece ne demek istediini biraz daha net bir ekilde aklayamaz msn? (A) Bover. Okula bavuracaktn, o i nasl gidiyor? (B) Nasl gidiyor derken ne kastediyorsun? (A) Ne kastettiimi biliyorsun. rnek 2 (Garfinkel, 1967:44) Arkadamla zorba tavrl bir adamdan bahsediyorduk. Kendi duygularn aklad: (A) Bu adam beni hasta ediyor. (B) Adamn sende tam olarak hangi hastala yol atn aklar msn? (A) Sen benimle dalga m geiyorsun? Ne kastettiimi biliyorsun. (B) Ltfen hastaln akla. (A) (Bye hayret iinde bakmaktadr) Ne oldu da byle tadn kat senin? Benimle hi bu ekilde konumazdn.
154
Grld gibi bu rneklerde A, Bden iinde bulunduklar durum balamnda ne hakknda konutuunu tahmin etmesini beklerken B, Ann oluturduu gereklie meydan okumakta, bu durum karsnda A iinde bulunduu durumu anlamlandrmakta zorlanmaktadr. Garfinkele gre bu deneyler gndelik yaamda yelerin birbirlerinden aslnda ne hakknda konutuklarn, konuma ve davranlarn getii duruma/balama gre ne anlama geldiini bilmelerini beklediklerini gstermektedir (Cuff vd. 1989: 164). Bu ve dier deneylerde rencilerin davranlar karsnda insanlar iinde bulunduklar durumu anlamlandramam, sinirlenmi, arm, rencileri sulam ya da onlarn hasta olduklar ya da birileriyle kavga ettikleri iin byle davrandklarn dnmlerdir (Garfinkel, 1967:48).
znel ve Nesnel fadeler

Schutz, nasl gndelik yaamdaki gereklii bilimsel dnyadaki gereklikten ayryorsa, Garfinkel de bu iki gereklie karlk gelen iki farkl ifadeden, znel ve nesnel ifadelerden bahseder. Bireyler gndelik yaamlarnda olaylar, nesneleri, zaman ve mekn kiisel olarak tanmlar, znel olarak ifade ederler, rnein bir arkadamza en son ne zaman konsere gittiini soracak olursak bize, Birka hafta oluyor. veya On gn kadar oluyor. gibi znel, kesinlikten uzak bir ifadeyle yant verir. Garfinkel bireylerin gndelik yaam dnyasndaki dzeni ifade etmek iin znel ifadeleri kullandklarn belirtir (Poloma, 1993:245-6). Nesnel ifadeler ise daha kesin ifadelerdir ve genellikle teknik durumlarda, mesela adli veya tbbi kaytlarda kullanlrlar, rnein hastann hastaneye ne zaman yattn soran doktora grevli 3 Mays gn saat 17:45te gibi nesnel ifadelerle yant verecektir. Bu iki ifadeyi birbirinden ayran Garfinkel, nesnel ifadelerin bilimsel kullanma uygun olduunu ama gndelik yaam etkinliklerine uygun olmadn, bunun da sosyoloji asndan bir sorun yarattn belirtir nk sosyoloji bir bilim olarak nesnel ifadeler kullanmaya almaktadr ama bu ifadeleri, inceledii gndelik yaamda kullanlan znel ifadelere eklemek zorundadr (Poloma, 1993:246). Dier bir deyile gndelik yaam dnyas znel ifadelerle kurulduu halde bu dnyay nesnel ifadelerle tanmlamaya alan sosyologlar, bilimsel rasyonellie ulamaya alrken gndelik yaamn rasyonelliinden uzaklaabilmektedirler (Poloma, 1993:253). zetle Garfinkelin dncelerinin ou, Schutzun toplumsal dnyann zneleraras bir nitelie sahip olduu, saduyu bilgisinin doas ve toplumsal aktrlerin pratik ynelimleri hakkndaki almalarnn ve bu dnceleri empirik aratrmalarda uygulayabilecek ekilde kavramsallatrma abasnn sonucunda gelimitir. Schutz gibi Garfinkel de geleneksel sosyolojiyi znel bir gereklik hakknda nesnel bir aklama ina etmeye almas nedeniyle eletirmektedir. Gelitirdii belgeleme yntemi, refleksivite ve dizinsellik/ anlamn balama-gnderimlilii kavramlar sayesinde toplumun sradan yelerinin gereklii yaratma ve yorumlama yollarn ortaya koyan Garfinkel, yelerin norm ve deerlere gre dnmeksizin davranmadn, kendi sradan empirik bilgilerine dayanarak eylemde bulunmadan nce dndklerini belirtmektedir (Swingewood, 1998:320). Garfinkel bylece pozitivist sosyolojideki birey anlayna kar kmakta, bireylerin toplumun ynlendirmesi dorultusunda eylemde bulunan kuklalar olmadn, yorumlar, eylemleri ve dnceleriyle toplumu ve toplumsal dnyay kendilerinin yarattn savunmaktadr (Slattery, 1991:113). Bu nedenle sosyologlarn toplumu anlamlandrmak iin kullandklar yntemler, toplumun sradan yelerinin kulland yntemlerden daha stn deildir (Slattery, 1991:113).
Garfinkelin Schutzun dnceleri temelinde ekillenen kavramlar ve bu kavramlarn empirik aratrmalardaki uygulamalar, toplumun sradan yelerinin gereklii hem yorumlama hem de yaratma kapasitesine nasl sahip olduunu aklamaktadr.
155
ETNOMETODOLOJK ALIMALARA RNEKLER

zellikle son yirmi yl iinde olduka genileyen ve birok alt dala sahip olan etnometodoloji literatr incelendiinde etnometodologlarn; okullar, hastaneler, aileler, slahevleri, karakollar, siyasi kurulular, brokratik rgtler, adliyeler, eitim programlar veya doktor-hasta ilikileri gibi birbirinden olduka farkl toplumsal ortamlarda eitli almalar yaptklar grlebilir (Hilbert, 2005:255). Bu almalardan ne kan bazlarna ksaca deinmek faydal olacaktr.
Aaron Cicourel
1960lardan sonra etnometodolojik almalar arttka sosyolojinin ada toplumlar incelemek iin resmi saysal verileri kullanmas giderek daha fazla eletirilmitir (Hammersley ve Atkinson, 2007:128). Bu eletiriler erevesinde istatistikleri oluturan rgtlerin ve kurumlarn ileyii hakknda son derece az sistematik bilgiye sahip olduumuz halde Bat dnyasnda bir eyleri bilebilmenin tek yolunun, o eyin saylabilmesi olduuna dair genel bir inan olduu belirtilmekte ve insan davranna ilikin her eit bilgiyi, hem saduyu bilgisini de hem de bilimsel teorileri bu tip istatistiklerin belirledii vurgulanmaktadr (Douglas, 1967:163). Resm istatistiklere ynelik bu eletiriler byk lde etnometodoloji tarafndan getirilmektedir. Bu eletirilerin odak noktas, geleneksel sosyolojide resm kaynaklardan elde edilen verilerin grnrdeki deeriyle ele alnmas ve bir toplumsal rn olarak grlmemesidir. Bu eletiri, etnometodolojide resm istatiklerin yaps ile ilgili eitli almalarn yaplmasna neden olmutur (Hammersley ve Atkinson, 2007: 129-130). Cicourelin almas da bu erevede deerlendirilebilir. 1964 ylnda Sosyolojide Yntem ve lm adl kitabn yaymlayan Cicourel, Schutzun ve Garfinkelin dnceleri erevesinde sosyolojik aratrmalarn mevcut biimlerini deerlendirmi, mevcut sosyolojik aratrma yntemlerini eletirmi ama kendisi zel bir etnometodolojik program nermemitir. Cicourele gre sosyologlar, olaylarn ve kiilerin belirli zelliklerini lmeye almakta ve onlar bu zelliklere gre snflandrmakta, bylece btn sosyolojik aratrma biimlerinde gzlemlerin ya da verilerin bir dzeni olduu grn dayatmaktadrlar. Cicourel sosyologlarn herhangi bir dzeyde snflandrma yapmalarnn, kanlmaz olarak onlarn kendi saduyu bilgilerine dayanmalarn gerektireceini, sorgulamakszn kendi saduyu bilgilerini kullanan sosyologlarn, bylece toplumsal dnyann belirli zelliklerini verili kabul edeceklerini, varsaym olacaklarn vurgulamaktadr (Cuff vd., 1989:169). nsan davranna ilikin bu tip aklamalar saduyu bilgisi ile uyumludur, bu adan sosyolojik aklamalar Cicourele gre sosyolog olmayan yelerin yaptklar aklamalardan daha farkl deildir. Bunun yerine Cicourel, sosyologlarn toplumsal problemlere ya da konulara odaklanmamalar; sosyologlar, yani kendileri de dahil olmak zere btn yelerin kendi toplumsal dnyalarnda paylalan anlamlar, kolektif davranlar ve toplumsal dzeni ina ederken kullandklar verili kabul edilen, sorgulanmayan yntemleri incelemeleri gerektiini belirtmektedir (Cuff vd., 1989:169). Cicourel, sosyologlarn uzun zaman tahrif edilmi brokratik kaytlardan ikayet ettiklerini, ancak bu tahrifat, yani kt verileri yaratan prosedrleri dikkate alp incelemediklerini belirtir, ona gre resmi belgelere ve saymlara veri kayna olarak gvenmek yerine bunlarn da toplumsal olarak retilen rnler olarak incelenmesi gerekmektedir (Cicourel, 1976:331). Bylece yzdelerin, kategorilerin ve istatistiklerin, ii bunlar retmek ve yorumlamak olan kiiler tarafndan nasl re-
156
Aaron Cicourel yapt almada su hakkndaki resmi istatistiklerin su davrannn kesin bir yansmas olmaktan ok sula ilgili verileri toplayan ve yorumlayan grevlilerin yorumlarnn ve etkinliklerinin bir yansmas olduunu gstermi, bylece sululuun, yeler tarafndan suu tanmlarken kullanlan yntemlerden ayr olarak ele alnabilecek bir sosyolojik fenomen olmadn gstermeye almtr (Cuff vd., 1989:167-171).
tildiine odaklanan eitli etnometodolojik almalar yaplmtr. rnein Sudnow 1965 ylnda normal sularn retilmesi zerine bir alma yapm, belirli sularn ya da davranlarn, savcyla yaplan ceza veya tanklk anlamas gibi rgtl etkinlikler araclyla nasl kategorize edildiini gstermi, bylece su oranlarnn, su istatistiklerinin ve su kategorilerinin yorum ve konuma sayesinde retildiini gstermeye almtr (Hammersley ve Atkinson, 2007: 130). 1976 ylnda ocuk sululuu ile yapt almada Cicourel, sululuun yeler tarafndan suu tanmlarken kullanlan yntemlerden ayr olarak ele alnabilecek bir sosyolojik fenomen olmadn savunur. Cicourele gre su hakkndaki resm istatistikler su davrannn kesin bir yansmas deildir, resm olarak suu tanmlamak ve kontrol etmekle grevli olan insanlarn, zellikle de polislerin yorumlarnn ve etkinliklerinin bir yansmasdr. Bu adan Cicourele gre suun bir toplumsal gereklik olarak bizim gzmzdeki imaj, polislerin ve polislerin ardndaki kanun yneticileri ile politikaclarn yaratt bir imajdr (Slattery, 1991:113; Cuff vd., 1989:170).
Don H. Zimmerman
Zimmermann almas brokratik kurumlardaki kurallarla ilgilidir. Brokratik kurumlarda alan insanlarn resm kurallara kesin bir ekilde uyduklar ve genel bir kurallar sistemine gre davrandklar, yani bu kurumlarda alan insanlarn davranlarn kurallarn ynlendirdii dnlr. Zimmerman ise alternatif bir bak as gelitirmi, insanlarn davranlarn kurallarn ynetip ynlendirmediini, yelerin kendi etkinliklerini tanmlamak ve aklamak iin bu kurallar kullandklarn savunmutur (Haralambos ve Holborn, 1995:901). Zimmermann inceledii brokratik kurum, kamu yardmlarnn organizasyonu ile ilgilidir ve bu kuruma bavuranlarn ilgili prosedre uygun olarak sosyal almaclara ynlendirilmeleri gerekmektedir. Bu ynlendirmenin belirli kurallar vardr, gelenler srayla sosyal almaclara ynlendirilmekte, kurumda drt sosyal almac varsa gelen ilk drt kii bu grevlilere gnderilmekte, yani bavuranlar sosyal almaclar arasnda srayla paylatrlmaktadr. Ancak sosyal almaclardan birinin bavuranla grmesi uzarsa bu kural ihlal edilmekte, danma masasndaki grevli, sosyal almaclarn randevu listesini yeniden dzenlemekte, kurala uygun olarak grmesi gereken ancak nceki grmesini bitirmemi olan sosyal almacy atlayarak srada bekleyen kiiyi bir sonraki sosyal almacya ynlendirmektedir. Zimmerman bunun bir kural ihlali olduunu, ancak danma masasndaki grevlilerin bu ihlali kuraln kendisi ile akladn belirtir. Grevlilere gre kendileri bu kural ineyerek aslnda kurala uymu olmaktadrlar; nk kuraln anlam, kuruma bavuran herkesin srekli ve gecikmesiz bir ekilde sosyal almaclarla grmelerinin salanmasdr. Dolaysyla bu amaca uymak iin kuraln ihlal edilmesi kuraln kendisiyle aklanmaktadr ve danma masasndaki grevliler kendilerinin kurala uyduklarn dnerek, yani etkinliklerini kurala uyma olarak grerek bir dzen grnts yaratmaktadrlar. Zimmerman, bu rnekle davranlarn kurallar tarafndan ynetilmediini, kurallara uyarak davrand dnlen insanlarn durumu srekli olarak izleyip deerlendirdiklerini, gerekli grrlerse doalama davrandklarn gstermektedir. Yani yeler kurallara uyuyorlar diye dzenli davran kalplar olduu sonucuna varmamamz gerekir; nk yeler kurallar kendi davranlarn tanmlayp aklamak iin kullanmakta, bylece iinde bulunduklar toplumsal ortamda bir dzen varm gibi grnmesini salamaktadrlar (Haralambos ve Holborn, 1995:901-2).
Zimmermana gre yeler kurallar kendi etkinliklerini tanmlamak ve anlamlandrmak iin kullanrlar, bu etkinliklerin bir ksm kurallarn ihlalini ierebilirse de bu ihlaller de kurala gnderme yaplarak hakl klnr.
157
Zimmermann almas belgeleme ynteminin bir rneini sunmakta yelerin dzen SIRA ve SZDE grnm ina etmek iin kullandklar prosedrlerin refleksif olduunu gstermektedir. Zimmerman bunu nasl gstermektedir? Aklamaya alnz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM
Harvey Sacks
O R U Harvey Sacks, konuma zerine analizler yapm, konumann Stoplumsal rgtlenii zerinde durmutur. Sacks, konuma srasnda yelerin birbirlerine srekli olarak olaylar, eylemleri, duygu ve dnceleri, ksacas kendi toplumsal dnyalarDKKAT n betimlediklerini, ayrca kitle iletiim aralar veya kitaplarla da srekli bir betimleme bombardmanna maruz kaldklarn, sonuta gndelik yaam srdrme beSIRA SZDE cerilerinin byk lde dier yelerin anlayabilecei betimlemeler retme becerilerine bal olduunu belirtmektedir (Cuff vd., 1989:171). Betimlemenin hepimizin gnlk yaam etkinliklerinin temel bir bileeni olduAMALARIMIZ unu belirten Sacks, yelerin bu betimlemeleri retmelerini ve tanmalarn salayan kltrel makineleri tasvir etmeye almtr. Bu almalarda Sacks, dizinsel ifadelerle kurulan iletiim srasnda yelerin, balamn ne olduunu anlayaK T A nasl P bildikleri, yani konumann neye gnderme yaptn, ne anlam ifade ettiini nasl bilebildikleri sorusunu yantlamaya almaktadr (Cuff vd., 1989:171). Sacks yelerin bunu baarabilmek iin baz yntemler kullandklarn, kimlik/yelik kaTELEVZYON tegorisi ve yelik snflandrma aygt kavramlarnn bu yntemler asndan nemli kavramlar olduunu ileri srer. yelik kategorisi, yeleri doru bir ekilde betimleyen ok saydaki kategorilerdir, rnein bir ye sarn, kadn, NT ERNET yal, doktor gibi ok eitli kategorilerle betimlenebilir, bu kategorilerden birini setiimiz zaman Sacksa gre refleksif bir biimde toplumsal olayn doasn oluturmu, balam da bir dereceye kadar belirlemi oluruz (Cuff vd., 1989:172). Bu kavramn ardndan Sacks, yelerin belirli bir durumda ok saydaki kategori kmesi iinden yntemsel olarak uygun olan kategoriyi (kimlii) nasl setikleri ile ilgilenir. Sacksa gre ok saydaki kategoriden oluan kmeler yelik snflandrma aygtlardr, ye bu kme iinden herhangi bir kategoriyi setii zaman, bu kme iindeki dier kategoriler dlanm olur. rnein gen ve yal kategorilerinin yelik snflandrma aygt, yatr, yelere gre eer bir kii gen ise bu kiinin ayn zamanda yal olmamas doaldr (Cuff vd., 1989:173). Sacks, yelik snflandrma aygtlar kavramyla yelerin verili kabul ettikleri ve saduyu bilgisine dayal kaynaklar olan yelik kategorilerinin rgtleniini betimlemeye almaktadr (Cuff vd., 1989:173). Bu erevede Sacksa gre, bir yelik snflandrma aygt iindeki bir kategori, belirli bir insan nfusunun, ilk yesini snflandrmak iin kullanlyorsa, bu kategori ya da ayn aygttaki dier kategoriler ayn nfusun dier yelerini snflandrmak iin de kullanlabilir. rnein ocuk ackt ve anne, ocuu doyurdu cmlelerini duyduumuzda cmledeki ocuun, cmledeki annenin ocuu olduunu varsayarz, halbuki bu cmledeki anne baka bir ocuun annesi olabilir. Sacksa gre yeler bu gibi mulak durumlarda duyma kuraln uygularlar, bu kural u ekilde ifade edilebilir: eer konumac bir nfusun en az iki yesini betimlemek iin iki ya da daha fazla kategori kullanyorsa ve bu kategorileri ayn koleksiyona (yelik snflandrma aygtna) ait olarak duymak mmknse, bu ekilde duyarz (ve bu ekilde duymalyz) (Silverman, 1998: 80-81). Bu kurala uyduumuz iin de ocuk ve anne ile ilgili konumada ocuun bu anneye ait olduunu dnrz, yani bu kategorilerin anlamn karlkl olarak dier kategorinin kullanlndan anlarz (Cuff vd., 1989:175).
Resim 6.2 S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Harvey Sacks (1935 - 1975)
K T A P
Harvey Sacks T ve E LEmmanuel EVZYON Schegloff iletiimsel eylemler zerinde alm, konuma zerine eitli analizler yapm ve daha sonra konuma Nanalizi TERNET olarak bilinen alann gelimesinde etkili olmulardr (Kuper ve Kuper 2004:322). Sacks, yelik snflandrma aygtlar kavramyla yelerin verili kabul ettikleri ve saduyu bilgisine dayal kaynaklar olan yelik kategorilerinin rgtleniini betimlemeye almaktadr (Cuff vd., 1989:173).
158
Sacksn bu almasyla gsterdii kltrel makineler, yelerin anlam verme prosedrlerini gstermekte, bylece yelerin toplumsal dnyay nasl dzenli ve sradan olarak anladklarn betimlemeyi mmkn klmaktadr (Cuff vd., 1989:176).
Emmanuel Schegloff
Resim 6.3
Emanuel Schegloff (1937 - )
Emanuel Schegloff, Harvey Sacks ve Gail Jefferson ile birlikte konuma analizi olarak bilinen alann kurucularndandr. Konuma analizi alannn ilk olarak Schegloffun 1968 ylnda yaynlad Konuma Allarnda Sralama adl kitabyla gelimeye balad ve Amerika Birleik Devletlerinde 2. Dnya Sava sonrasnda gelitirilen en yeni sosyolojik aratrma metodu olduu kabul edilmektedir (Heritage, 2003:1). Her ne kadar Marx, Durkheim, Mead, Parsons, Bourdieu ve Habermas gibi baz nde gelen sosyologlar eitli durumlarda dilin toplumsal niteliine, bir toplumsal kurum ve bir eylem aracs olarak nemine deinmilerse de hibiri dilsel etkileimi analiz etmek iin kavramsal olarak tutarl bir ereve gelitirmemilerdir. Konuma analizini gelitirirken dilsel davranlara odaklanm olan Schegloffun ise byle bir kavramsal ereveyi oluturduu ve bu ereveyi bir dizi empirik alma sayesinde empirik bir disiplin haline getirdii kabul edilmektedir (Heritage, 2003:1). Schegloff zellikle konumann ardk rgtlenmesi zerinde, yani konumaya katlanlarn srayla hem konumac hem dinleyici olmalar zerinde durmu, Konuma Allarnda Sralama adl kitabnda konumaya katlan iki tarafn sylediklerinin konuma srasnda nasl dzenli bir ardkla dntn incelemitir (Cuff vd., 1989:177). Bu almada Schegloff ABDdeki bir polis karakoluna gelen ve bu karakoldan yaplan 500 telefon konumasnn ilk be saniyesini incelemi ve konuma srasnda srann kimde olduunu betimleyebilecek bir kural olduu sonucuna varmtr. Schegloffa gre bu kural, nce cevaplayc (aranan) konuur. kuraldr, bunun bir alt kural ise lk konuyu arayan sunar. kuraldr. Schegloff bu kurala uymayan vakalar da incelemi ve arayann nce konumasnn da ar-cevap sralamas nitelii tadn ileri srm, bu sralamann telefon sesi veya birinin adnn sylenmesi gibi bir ilk uyarc ile baladn, byle durumlarda alclarn bir ekilde cevaplayc konumuna getiklerini belirtmitir (Cuff vd., 1989:177-8). Daha sonraki almalarndan biri olan Telefon Konumas Allarnda Tanma ve Kimlik Saptama almasnda da Schegloff telefon konumalarnda uygun davrann retilebilmesi iin tanma ve kimlik saptamann bir n koul olduunu ileri srm ve bu konumalarda grsel geler olmad iin tanma ve tanmlamann daha zel bir nitelik kazandn savunmutur (Cuff vd., 1989:178). Schegloff Telefon Konumas Allarnda Tanma ve Kimlik Saptama almasyla telefon konumalarnda kullanlan farkl tanma ve kimlik saptama biimlerini betimlemeye ve bu biimlerden hangilerinin kullanlacan belirleyen etkileimsel ilkelerin neler olduunu ortaya koymaya almtr (Cuff vd., 1989:180). Bu alma sonunda Schegloff, telefon konumalarndaki allarn tercihsel bir rgtsel yapya sahip olduu, eer konumaclar kimlik saptamann zerinde durmadan yaplmasn tercih ediyorlarsa ikinci konumacnn kendisini tantmasn bekledikleri, ancak bu gereklemediinde kendi kendilerini tanttklar sonucuna varmtr (Cuff, vd. 1989:181).
159
RNEK: Schegloffa Gre Telefon Konumalarnda Tanma ve Kimlik Saptama Biimleri Schegloffun belirledii tanma ve kimlik saptama biimlerinden en tipik olanlarna ksaca bir gz atalm (Cuff vd., 1989:180-181). Birinci tip vakalarda birinci konumac selamlama ifadesini kullandktan sonra, ikinci konumac Merhaba gibi bir selamlama, Uyandrdysam zr dilerim. gibi bir zr ya da Konumak iin msait misin? gibi bir soru ile cevap vermektedir. kinci tip vakalarda arayan kii cevap verene ilikin kesin bir kimlik tehisi yapmakta, rnein Merhaba ya da Alo dediini duyduunda ikinci konumac Aye! ya da Merhaba Aye gibi cevaplar vermektedir. nc tip vakalarda cevaplayann kendisi arayann kendisini tantmasn isteyen bir soru tonuyla konuarak arayann kimliini tehis etmekte, rnein Merhaba szn duyan ikinci konumac arayan Ahmet Bey? ya da Merhaba, kiminle gryorum? eklinde cevaplamaktadr. Drdnc tip vakalarda ise arayan kendini tantmaktadr, rnein Merhaba szn duyan ikinci konumac Merhaba Aye. Ben Ahmet. ya da Merhaba. Ben Ahmet Korkmaz gibi cevaplar vermektedir. Schegloffa gre geree ulamak ancak dnyay anlayacak teknik bir ara gelitirmekle mmkn olabilir, bu ara da srallk, ardklk, teknik dnceler, tercihlerin rgtlenmesi ve benzeri ilkelerden oluur. Bu ara konuma analiziyle gelitirilebilir, konuma analizi bizim dili kullanma biimimizin nceden grmezden geldiimiz ynlerinin farkna varmamz salar, dilsel davranmz fark edebilmemizi salayacak ekilde gzlerimizi aar, konumalarmzn tesadfi olmadn gsterir (Segerdahl, 2003:96). Schegloffun konuma analizi zerine yapt almalar, dilin doas ve toplumsal etkileim konularnda yeni bak alar ve yeni kavramsallatrmalar salam, etkileim hakknda sosyolojik almalar yapabilmek iin dilin etkileim srasnda sistematik olarak nasl kullanldn incelememiz gerektiini vurgulamtr. Ksacas Schegloffun almalar, dilsel davrann toplumsal eylem ve etkileim iindeki hlinin sosyolojik bir bak as ile incelenmesi olarak zetlenebilir (Heritage, 2003:2).
Michael Lynch
Michael Lynch, bilginin toplumsal olarak ina edilen doasna dikkat ekmi ve bu inann empirik almalarla detayl bir ekilde aklanmas ve bilimin ina edici yorumlamalarn ortaya koyacak almalar yaplmas gerektiini savunmutur (Lynch, 1997:16). Lynche gre bilimin kendisinin toplumsal olarak retilmi olmas, sosyoloji disiplininin standart prosedrlerinin eletirilmesi gerektiini, en azndan bu prosedrlerin etnografik bir almasnn yaplmas gerektiini gstermetedir (Lynch, 1997: 36). Lynch, bir aratrma laboratuvarnda yapt almayla aratrmaclarn etkinliklerinin nasl bilimsel etkinlikler olarak gerekletiini, dier bir deyile bilimin gereklerinin aratrmaclarn gnlk yaam etkinlikleri araclyla nasl toplumsal olarak oluturulduunu ortaya koymaya almtr (Cuff vd., 1989: 181). Lynch laboratuvarda alan aratrmaclarn inceleme nesnelerini incelerken zaman zaman orada olmamas gereken bir zellii grdklerini, ancak bunu grlmesi gereken gerek bir fenomen olarak kabul etmediklerini betimlemektedir. almada, laboratuvarda gzlem yaplrken mikroskobun lamelindeki bir leke veya bir kimyasal maddenin gereinden fazla kullanlm olmas gibi yapay durumlarn grmezden gelindii belirtilmektedir. Lynch, bu gibi yapaylklarn laboratuvarda alanlar arasndaki etkileime konu olduunu, aratrmaya yeni katlanlarn yapaylklarn tipik nedenleri ve bunlar en aza indirmek iin yaplmas gerekenler hakknda eitildiklerini be-
160
Michael Lynch bir aratrma laboratuvarn inceledii almasnda, aratrmaclarn etkinliklerinin nasl bilimsel etkinlikler olarak gerekletiini, bilimin gereklerinin aratrmaclarn gndelik yaam etkinlikleri araclyla nasl toplumsal olarak oluturulduunu ortaya koymaya almtr. Bu almayla Lynch, bilimsel bilginin laboratuvardaki aratrmaclarn gndelik deney etkinliklerinin bir paras olan yarglamalarnn rutin bir sonucu olarak retildiini gstermektedir (Cuff vd., 1989: 181-184).
lirtmektedir (Cuff vd., 1989: 182). Bir yapaylk ortaya ktnda yapayln ciddiyetine gre pratik bir ekilde bir karar alnmakta, dolaysyla lameldeki leke veya fotoraftaki bir kusur evrensel, soyut bilimsel ltlere gre deil, durumun koullarna gre belirlenmektedir, rnein kullanlabilecek baka bir rnek yoksa leke ok ciddiye alnmayp lekeli rnek kullanlmaya devam edilebilmektedir. Lynch, aratrmaclarn neye bakacaklarn ve ne greceklerini bilmek zere eitildiklerini belirtmektedir, ona gre aratrmaclarn lamelde grdkleri sra d bir lekeyi yapaylk olarak grmelerinin nedeni, bu lekeyi bu ekilde alglamak zere eitilmi olmalardr. Bu durum bilimin gereklerinin bir aratrma laboratuvarnda gerekleen gndelik etkinlikler tarafndan nasl toplumsal olarak oluturulduunu gstermektedir. Lynch bu almasnda, bilimin ideal ekliyle nasl olmas ya da bilimsel incelemelerin nasl yaplmas gerektiini belirtmez, yapmaya alt ey laboratuvardaki aratrmaclar eletirmek deildir. Lynchin bu almayla yapmaya alt ey, bilimsel bilginin, laboratuvardaki aratrmaclarn gnlk deney etkinliklerinin ve bu etkinlikler srasndaki yarglarnn bir sonucu olarak retildiini gstermektir. (Cuff, vd. 1989:184). Lynch, bilimle ilgili almalarnn yan sra tarihin de etnometodolojik olarak sunulabileceini savunmu, arivlerin oluturulmasnda kullanlan belgelerde bir inandrclk sorunu olduunu, bu belgelerin bir ksmnda inandrc olduu kabul edilen birtakm nedenlerle kaynaklarn gizlendiini belirtmi, bunun yerine tarihilerin kaynak olarak aldklar belgeleri etnometodolojik olarak incelemelerinin faydal olacan savunmutur (Lynch, 2009: 95, 98, 105).
ETNOMETODOLOJYE GETRLEN BALICA ELETRLER

AM A
Etnometodolojiye getirilen balca eletirileri zetleyebilmek.
Literatrde etnometodolojiye getirilen balca eletiriler u ekilde sralanabilir: Etnometodoloji betimleme yapmaktan teye gidememekle ve byk teoriler gelitirememekle (Slattery, 1991:113), dar bir evreye hitap etmekle ve sosyoloji tarafndan kabul grmeye almamakla eletirilmitir (Coulon, 2010: 84-5). Ayrca etnometodologlar, dier sosyolojik yaklamlar ve aratrma yntemlerini eletirdikleri halde bunlar gelitirmek iin faydal nerilerde bulunmamakla eletirilmilerdir (Cuff vd. 1989:185). Etnometodoloji ok kk toplumsal srelerle ilgilenmekle, nemsiz grnen konulara odaklanmakla eletirilmi, buna karlk etnometodologlar bu eletirilerin nyargl olduunu ve g ya da tabakalama gibi olgularn da gndelik yaamdaki etkinliklerde retildiini ileri srerek kendilerini savunmulardr (Cuff vd. 1989:185). Etnometodoloji, yaam sadece bireysel gndelik yaam etkinliklerinden oluan bir ekilde ele almakla, sava ya da isizlik gibi d etkenleri, dier bir deyile toplumda gcn dalmyla ilikili olan olgular dikkate almamakla (Slattery, 1991:114) ve eer bireyler baz olay ve olgularn farknda deillerse bunlardan etkilenmeyeceklerini varsaymakla (Haralambos ve Holborn, 1995: 903) eletirilmitir. Etnometodologlar, bir yandan kendi iddialarna gre yelerin yntemlerini incelerken, dier yandan ayn yntemleri kullanmakla eletirilmi; bu eletirile-
161
re yant olarak ise belirli bir empirik ortama genelletirilmi yntemsel ynergeler uygulamann tehlikeli olacan belirtmilerdir (Cuff vd. 1989:185). Etnometodoloji, insanlarn neden belirli ekilde davrandklarna ilikin aklamalar yapmamakla ve insanlar sanki hibir gdleri ya da amalar olmayan varlklar gibi gstermekle eletirilmitir (Haralambos ve Holborn, 1995: 903). Etnometodoloji kendi yaklam asndan da eletirilmi, eer etnometodolojide ileri srld gibi sosyal bilimcilerin yaam hakkndaki betimlemeleri sradan insanlarn betimlemelerinden daha iyi deilse etnometodolojik bir alma yapmann da anlamsz olduu ileri srlmtr (Slattery, 1991:114).
TOPLUMSAL NACILIK
A M A
Toplumsal inaclk yaklamn deerlendirebilmek.

Toplumsal naclk, temel olarak etnometodolojiye dayanan, toplumsal dnyann nce tipletirme sreciyle kurgulanp ina edildiini, daha sonra bu tipletirmelerin kendilerini reten bireylerin tesinde nesnel bir nitelik kazandn ileri srerek toplumsal eylem yaklam ile yapsalc yaklamlar bir araya getirmeye alan bir teoridir.
Toplumsal naclk fenomenolojik dncelerden etkilenen Peter Berger ve Thomas Luckmann tarafndan gelitirilen bir teoridir. Bu teori, toplumsal dnyann nce tipletirme sreciyle ina edildiini, daha sonra bu tipletirmelerin kendilerini reten bireylerin tesinde nesnel bir nitelik kazandn ileri srerek toplumsal eylem yaklam ile yapsalc yaklamlar bir araya getirmeye alan ve temel olarak etnometodolojiye dayanan bir teoridir (Marshall, 1994: 390). Dier bir deyile Berger ve Luckmann insanlarn gndelik yaam anlamlandrarak ve yorumlayarak kurguladklarn, daha sonra ise bu dnyann nesnel bir dnya haline dntn ileri srmektedirler. Berger ve Luckmann sembolik etkileimciler gibi mikro dzeydeki etkileim srecine ncelik vermemi olmakla birlikte sembolik etkileimciliin baz temel grlerinden faydalanmlardr. Bununla birlikte, sembolik etkileimciler mikro dzeydeki etkileim ile bireysel bilincin biimlenii arasndaki ilikiyi vurgularken Berger ve Luckmann bireysel bilincin biimleniinin makro dzeydeki kltrel anlam sistemleriyle olan ilikisini vurgulamlardr (Johnson, 2008:155).
Resim 6.4
Peter L.Berger 1929 ylnda Viyanada (Avusturya) doan Peter L. Berger, II. Dnya Sava sonrasnda 17 yandayken ABDye g etmi, New Yorkta New School for Social Researchte doktorasn tamamlamtr. Schutzun rencilerinden olan Berger North Carolina niversitesi, New School ve Rutgers niversitesinde eitli pozisyonlarda almtr, 1981den beri de Boston niversitesinde almaktadr.
Thomas Luckmann 1927 ylnda Jesenicete (Slovenya) doan Thomas Luckmann Viyana ve Innsbruck niversitelerinde ve New School for Social Researchte eitim almtr. Hobart College, New School ve Frankfurt niversitesinde alm olan Luckmann 1994ten beri Almanyadaki Constance niversitesinde grev yapmaktadr. Berger gibi Schutzun rencisi olan Luckmann, Schutzun lmnden sonra kendisinin baz almalarn tamamlamtr (Allan, 2006:29).
162
Toplumsal inaclk yaklam, gerekliin nesnel ve znel ynlerinin birbirine zt olmadn, bu nedenle pozitivist ve yorumlayc sosyolojinin temel varsaymlarnn birbirilerini tamamen dlamas gerekmediini ileri srer.
Berger ve Luckmann gerekliin nesnel ve znel ynlerinin birbirine zt olmadn, bu nedenle pozitivist ve yorumlayc sosyolojinin temel varsaymlarnn birbirilerini tamamen dlamas gerekmediini ileri srerler. Bu bakmdan bir yandan Durkheimn kabul ettii anlamda dsal bir toplumsal gereklik anlayna sahiptirler, dier yandan ise Weber gibi bu gerekliin znel ynn vurgulamaktadrlar (Allan, 2006:30). Berger ve Luckmanna gre gereklik kendi irademizden bamszm gibi kabul ettiimiz, bizden bamsz, darda, bizim temizde ve herkese ak bir gerekliktir. Bu gre gre biz gereklii semeyiz, gereklik bizim irademizden bamsz olarak (ama bizim irademize ramen deil) bize dayatlmaktadr; yani biz herhangi bir niyetsel eylemde bulunmadmz halde kltr bir gereklik hline gelmektedir (Allan, 2006:30). Bu yaklama gre toplumsal gereklik kendi bana bir toplumsal olgu deildir, retilen ve iletiimle iletilen bir eydir; toplumsal olarak ina edilir ve bir kez ina edildikten sonra da eitli yollarla muhafaza edilir. Dier bir deyile nesnel toplumsal gereklik toplumsal eylem tarafndan yaratlr, ama yaratldktan sonra bireylere sanki onlarn dnda var olan, kendilerinden ayr ve bamsz bir gereklikmi gibi grnr (Eberle, 1992:493). Gerekliin inas, dsallatrma, nesnelletirme ve iselletirme eklinde evrenin diyalektik ilikisi ile mmkn olur. Bu evre, Berger ve Luckmanna gre insan eylemi, toplumsal kurumlar ve znel bilin arasndaki karlkl ilikiyi analiz etmek iin kullanlan temel kavramdr (Johnson, 2008:156) ve bize sunulan bilgiyi gerekmi gibi grmemizi ve kabul etmemizi salayan da bilginin bu evre ile sunuluyor olmasdr. Gerekliin inasndaki bu evre diyalektik bir sre iindedirler ve birbirilerine gereksinim duyarlar. nsanlar dnyay kltr araclyla yaratr ve dsallatrrlar nk kltr, belirli bir balam iinde insanlar neye inanacaklar, ne dnecekleri, ne hissedecekleri, ne yapacaklar, ne retecekleri, ne kullanacaklar konusunda ynlendirerek toplum ve birey arasndaki balanty salar. nsanlar toplumsal dnyay kltrn salad aralar ve semboller araclyla yaratrlar. Gerekliin inas, dsallatrma ile balar. Dsallatrma srecinde insanlar bir yandan teknoloji ve teknik aralar reterek nesnel kltr, bir yandan da dil, imaj ve deerler reterek belirleyici kltr (anlam ifade eden kltr) yaratrlar (Allan, 2006:32). Dsallatrma sreci, insanlarn kendilerini srekli olarak eitli etkinliklerle ifade ederek maddi ve manevi kltr yaratmalar, dier bir deyile ara gere retiminden hukuka, inan sistemlerinden teknolojiye, toplumsal dnyann maddi ve kltrel koullarnn retilmesi srecidir (Johnson, 2008: 156). Bu sre iinde anlam da insanlar yaratr ve teorik olarak istedikleri gibi yaratrlar. rnein ou zaman genellikle cinsiyetin kadn ve erkek olmak zere iki kategorisi olduunu dnrz; ama baz toplumlarda kadn olarak da erkek olarak da grlmeyen nc bir cinsiyetin (berdache) varl kabul edilir, ayrca biyolojik olarak incelendiinde en az alt cinsiyet kategorisi olduu belirtilmektedir, yine de insanlar biyolojik geree kendi kltrel gerekliklerini dayatr ve iki cinsiyet kategorisi olutururlar (Allan, 2006:33). Btn varlklarn anlam vardr ve bu anlam belirli bir balam iinde geerlidir, ancak baz gerekler insanlarn ykledikleri anlama daha fazla baldrlar. rnein dalar ya da denizler insanlara bir anlam ifade ederler, ama insanlar hi var olmasa da var olacaklardr; oysa bir kak, kltrel bir rndr, ancak bir ara olarak var olabilir, insanlar olmasayd asla var olamayacak bir gerektir, dolaysyla kak gibi nesnelerin anlam ve ilevsel olarak mevcudiyetleri insanlara baldr. Fiziksel dnyaya bal olan da, nehir, deniz, kaya gibi gereklikler kaba
163
gereklikler olarak adlandrlr. Toplumsal gerekler fiziksel dnyaya daha az bal gereklerdir, rnein sandalye, masa gibi gerekler toplumsal gereklerdir. Kurumsal gerekler tamamen soyut olabilen gereklerdir, rnein para, evlilik, zel mlkiyet gibi gerekler kurumsal gereklerdir. Sembolik gerekler ise zgrlk ya da ak gibi, hibir fiziksel varl olmayan ve varl tamamen insanlara bal olan gereklerdir. Nesne veya dnceler fizikselliklerini yitirdikleri, insanlara bal hle geldikleri lde daha anlaml, daha nemli olurlar, bu nedenle insanlar kaba gereklerdense sembolik gerekleri daha anlaml bulurlar; rnein zgrlk ya da ak insanlar iin sandalye veya masadan, hatta paradan daha nemlidir (Allan, 2006: 33). Anlam insanlar yaratt iin, bir kez dsallatrdktan sonra kltrn nesnelletirilmesi gerekir, aksi halde kltr insanln her istediinde keyfi bir ekilde deiir. Byle bir deiim insanlarn tahamml edemeyecei derecede belirsizlik ve gvensizlik hislerine neden olaca iin anlam nesnelletirilir, bir kez nesneletirildikten sonra gerekliin zelliklerini tar, yani nesnelletirilmi olan anlamlar gerekler hline gelirler (Allan, 2006:34). Bu erevede insanlarn yaratt eyler bir kez retildikten sonra insanlara sanki kendi eylemlerinden ya da yaptklar znel tanmlardan bamsz olarak mevcutlarm gibi, d dnyann bir paras imi gibi grnrler (Johnson, 2008: 156). Bir baka deyile insanlarn dsallatrma srecinde rettikleri rnlerin nesnel bir zellik kazand sre nesnelletirme olarak adlandrlr (Calhoun, 2002:46). Bir rnek vermek gerekirse, insanlar dsallatrma srecinde eitli rnler yarattklarnda, rnein bir yk yazdklarnda, bir iftlik ina ettiklerinde ya da bir ordu kurduklarnda, bu rnler insanlara kendilerinden bamszm gibi grnr ve bu sre de nesnelletirmedir. Toplumsal inaclk yaklamna gre dnceler kendi zellikleri nedeniyle gerek hline gelmezler, onlar nesneletirdiimiz iin gerek haline gelirler ve btn gereklikler ayn ekilde ina edilirler (Allan, 2006:35). Mesela bir zamanlar dnyann bir tepsi gibi dz olduuna ve bir kzn boynuzlar zerinde durduuna inanlyordu, yine bir zamanlar atomun paralanamayacana inanlyordu, bu tarihler iin bu bilgi gerekti. Sadece dnceler deil, nesnel bir gereklik olarak deneyimlenen kurumsal dnya ve bu dnyadaki kurumlarn hepsi de nesnelletirilmi insan etkinliklerinden oluur; yani her ne kadar nesnelletirme srecinde insanlarn rettikleri rnler onlardan bamszm gibi bir grnm kazansalar da toplumsal dnya ontolojik olarak onu reten insan etkinliinden bamsz deildir (Calhoun, 2002:46). Yaamn gereklii, gerek olarak alglanmas da yine nesnelletirme ile mmkn olur nk kurumsallam dnyann aklanabilmesi iin nesnelletirilmesi gerekir; bu srete kltr kurumsallatrlarak, tarihselletirilerek ve merulatrlarak (Allan, 2006: 36-37) nesnelletirilir. Nesnelletirmenin yollar olan bu srelere ksaca deinmek gerekirse: Kurumsallatrma: Kurumsallatrma, insanlarn karlkl olarak etkinliklerini, davranlarn daha geni eylemlerin rnekleri olarak tipletirmeleri, bylece davranlarn alldk hale gelmesidir. rnein niversiteye yeni balayan bir renci ilk gnlerde edindii arkadalarla yaknlaamayabilir, nk onlardan ne beklemesi gerektiini ve kendisinden ne beklendiini bilmemektedir; ancak karlkl olarak birbirlerinden belirli davranlar beklemeye baladklarnda birbirlerinin davranlarn tipletirmeye, dier bir deyile davranlarn kurumsallatrmaya balarlar. Benzer ekilde hastane koridorunda beyaz nl ve steteskopu ile gezen biri ile elinde reeteleri ile muayene odas nnde oturan bir kii birbirlerini grdklerinde oturan
164
kii beyaz nlkl kiiyi doktor olarak, beyaz nlkl olan da oturan kiiyi hasta olarak grr, yani birbirlerini tanmasalar da karlkl olarak birbirilerini tipletirir, belirli tipler olarak grrler. Berger ve Luckmanna gre insanlar davranlarn tipletirmeye ve karlkl olarak alkanlk kazanmaya eilimlidirler (Allan, 2006: 35-36). Tarihsellik: Kurumsallatrma srecinde eitli ilikiler ve davranlar tipletirilir, ama baz iliki ve davranlar henz birey domadan nce yaplmtr. Bu gibi durumlarda bireyler kendilerinden nceki nesillerin kurumsallatrd bu davran veya ilikileri nesnel olarak alglarlar. Bu adan karlkl ilikiler ne kadar uzun sre tarihselletirilirse kurumun nesnelletirilmesi o kadar gl olacaktr (Allan, 2006:36). Merulatrma: Berger ve Luckmann, insanlarn anlama ihtiyalar olduu iin toplumsal dnyay merulatrmaya da ihtiyalar olduunu, merulatrmann da bilisel ve ahlaki temelde toplumsal ilikiler ve g ilikileri kuran hikayelerle gerekletiini belirtirler (Allan, 2006:36). Dier bir deyile merulatrma, toplumsal dzeni aklayan, meru klan ve neden sorusuna yant veren ikinci derecede bilgidir (Allan, 2006:37). Merulatrma, farkl dzeylerde gerekleir; bunlar ak merulatrma, teorik merulatrma ve sembolik evrenlerin merulatrlmasdr. Berger ve Luckmann, merulatrmalar aklamak iin ensest iliki rneini verirler, kardelerimizle evlenmememiz gerektiini bilir, bunu neden yapmamamz gerektiine dair fazladan bir aklamaya ihtiya duymayz, bu ak merulatrmadr. Dier taraftan rnein kardelerin evlenmesi sonucunda salksz ocuklarn doacak olmas ve toplumun devamllnn tehlikeye girecei aklamas, teorik merulatrmadr, mantkl bir iddiaya sahip olan bir merulatrmadr. Sembolik evrenlerin merulatrlmas ise dierlerinden daha gl olan ve tek bir anlaml btn iinde insanlar etkileyen btn nesneler ve deneyimler iin aklamalar ieren bir merulatrma tipidir, rnein din sembolik evrenlerin merulatrlmasnn rneklerindendir. Ayn davran, yani kardelerin evliliinin yasaklanmas, bu erevede dine aykr olduu iin de merulatrlabilir (Allan, 2006:36-37). RNEK: Bir otele gittiimizde veya bir bankaya girdiimizde uymamz gereken baz kurallar olduunu biliriz. Otelin / bankann mterileri olarak bu kurallar biz koymayz, bu kurallar bizim znel bilincimizin dnda yaratlmtr, ama yine de yaratlmlardr, yani ina edilmi ve sonra da bir d gereklik hline gelmilerdir. Bir kez yaratldktan ve d gereklik hline geldikten sonra toplumsal dnya, toplumsallama araclyla insanlarn znel bilinlerinin bir paras hline gelir, yani nesnelletirilmi kltr iselletirilir; bu sre de iselletirme olarak adlandrlmaktadr (Johnson, 2008:157). Dier bir deyile iselletirme sreci, nesnelletirilmi toplumsal dnyann toplumsallama yoluyla znel bilince aktarlmasdr (Calhoun, 2002:46). selletirme, toplumsallama srecinde gerekleir ve hem genel olarak kltrn hem de alt kltrlerin, farkl snflarn, din ve etnik gruplarn kltrnn iselletirilmesini ierir. Her ne kadar kimse bir kltrn tamamn iselletiremezse de en genel dzeyde inan ve varsaymlarn iselletirilmesi sayesinde insanlar sembolik bir evren yaratrlar ve bu sayede gndelik yaamlarndaki rutin etkinlik ve deneyimlerini anlaml ve gerek klm, yani znel bir dzen yaratm olurlar (Johnson, 2008:157). selletirme toplumsallama srecinde gerekleir; ama toplumsallama her zaman tam olarak tamamlanamayabilir
165
Toplumsal inacla gre insan gereklii iselletirilmi bir gerekliktir. nsanlar kltr ina edip, dsallatrdktan sonra nesnelletirir, daha sonra da toplumsallama araclyla iselletirirler ve bu sayede kltr doal, gerek ve iinde doduumuz verili bir ey gibi grnr.
ya da kusursuz olmayabilir, bu nedenle toplum gndelik yaamda gereklii phenin askya alnmas, rutin, konuma, biyografik deneyim, terapi ve nihilasyon gibi eitli yollarla korumaya, muhafaza etmeye alr (Allan, 2006:43-45). Grld gibi Berger ve Luckmann, insanlarn kendi bilinlerinde yarattklar gereklik ile toplumsal olarak kabul edilen gereklik arasndaki ilikiyi gstermeye almaktadrlar. Dier bir deyile diyalektik bir toplum anlay gelitiren Berger ve Luckmann, dnyaya yklediimiz znel anlamn nasl toplumun kurumsal yaps tarafndan desteklendiini ve ayn zamanda bu kurumsal yapnn da nasl gndelik yaamdaki eylem ve etkileimler araclyla yeniden retildiini ve korunduunu ortaya koymaktadrlar (Johnson, 2008:161). Bu yaklama gre toplumsal gereklik ne tamamen nesneldir ne de tamamen zneldir; insanlar kendi znel gerekliklerini nesnelletirir ve sonra da iselletirirler; bu adan nce gereklii retirler, daha sonra ise bu gereklik onlar ynlendirir. Dier bir deyile Berger ve Luckmann bir yandan Durkheimn kabul ettii anlamda bireysel bilincin tesinde bir toplumsal gereklik dncesini kabul etmekte, dier yandan da Weber gibi bu gerekliin bireylere zg olan znel ynn vurgulamaktadrlar. Yorumsamac gelenek iinde yer alan baz yaklamlar, toplumsal gerekliin znel ynn vurgulamak iin bu gerekliin nesnel ynn, yani yapsal zellikleri tamamen gz ard etmek ya da gzden karmakla eletirilmilerdir. Buna karlk Berger ve Luckmannn yaklam, toplumsal gerekliin znel ynn vurgularken bu gerekliin nesnel ynn yok saymaz ve bu zellii, bu yaklam dier yaklamlardan ayran en belirgin zelliidir. Gerekliin hem nesnel hem de znel ynleri olduunu ileri srerek Berger ve Luckmann gerekliin bu ynlerinin birbirlerinin kart, ztt olmadn savunmu olmaktadrlar. Bu nokta nemlidir, nk bu dnce sosyolojideki pozitivist ve yorumlamac yaklamlarn birbirlerine zt olmad dncesini beraberinde getirir. Bu nedenle Berger ve Luckmannn toplumsal inaclk yaklam, toplumsal dnyann mikro dzeyi ile makro dzeyi arasnda kpr kurulmasna katkda bulunmaktadr.
Berger ve Luckmann bir yandan Durkheimn kabul ettii anlamda bireysel bilincin tesinde bir toplumsal gereklik dncesini kabul ederler, dier yandan da Weber gibi bu gerekliin bireylere zg olan znel ynn vurgularlar.
GNDELK YAAM SOSYOLOJS

A M A
Gndelik yaam sosyolojisinin genel zelliklerini sralayabilmek.
Gndelik yaam sosyolojisi, ok sayda alt alana sahip olan ve bu kitapta ele alnan sembolik etkileimcilik, fenomenoloji, etnometodoloji dnda varoluu sosyoloji, dramaturji, konuma analizi, duygu sosyolojisi, etiketleme teorisi, postmodern sosyoloji gibi birbirinden ayr ama ilikili bir dizi teorik yaklamdan oluan bir alan ifade etmek iin kullanlan bir terimdir. Bu nedenle Gndelik Yaam Sosyolojileri olarak da adlandrlan bu alan oluturan sosyolojik yaklamlar niteliksel yntemi benimsedikleri iin metodolojik olarak ortak bir paydaya sahiptirler, ayrca hepsi kk gruplarn etkileimlerine odaklanr ve topluma, toplumun yelerinin gznden bakmaya ve mmkn olduunca bu yelerin bak asn olduu gibi yanstmaya alrlar (Fontana, 2005:773-4). Gndelik yaam sosyolojisi/sosyolojileri alannda yer alan teorilerin ou kendilerini bu ekilde snflandrmam, bu terim ilk olarak Jack Douglas ve rencileri tarafndan kullanlmtr (Fontana, 2005:774). Douglas, sosyolojinin ya gndelik yaam daha iyi anlamamza ya da gndelik yaamlarmz iyiletirmeye ynelik olduunu ileri srm, bu nedenle sosyolojinin, gndelik yaam anlamakla baladn ve gndelik yaam anlama-
166
Varoluu sosyolojiye gre toplumdaki eitli gruplarn dierlerinden saklamak istedii eyler vardr, bu nedenle insan etkinlikleri dar sunulan ve ieride var olan iki farkl gereklie sahiptir. Bu yaklama gre sosyolojinin grevi n planda grnen, darya sunulan imajlarn ardna gemek ve grubun kendisine saklad, ieride var olan gereklii ortaya koymaktr.
Duygu sosyolojisi, duygularn toplumsal etkileim srecinde ve bu etkileimle ilikili olarak meydana geldiini savunan ve temel olarak gndelik yaam deneyimleri ile duygular arasndaki ilikiyi inceleyen bir alandr.
nn btn sosyolojik teori ve aratrmalarn temeli olmas gerektiini savunmutur (Douglas, 1971:3). Gndelik yaam sosyolojisindeki teorik yaklamlardan biri Varoluu Sosyolojidir. Varoluu sosyoloji, antik Yunan kltrne dek uzanan felsefi bir gelenek iine yerletirilebilecek bir sosyolojik yaklamdr ve gndelik yaam sosyolojisindeki teorik yaklamlar iinde en yenisi olarak kabul edilir. Varoluu sosyolojiyi dier gndelik yaam teorilerinden ayran zellikleri, alt alanlar birletirerek aktrn ve toplumsal dnyann daha karmak, elikili ve ok boyutlu bir anlayn gelitirmi olmas, insanlarn tamamen rasyonel ya da sembolik olmadn ve duygular temelinde eylemde bulunduklarn ileri srmesidir (Adler ve Adler, 1987: 223). Varoluu sosyologlar toplumu farkl gruplarn; birok gruba ait olduu iin kendi ilerinde blnm olan insanlarn oluturduu, gc elde etmeye ynelik abalarla blnm, karmak ve oulcu bir yap olarak grrler. Toplumdaki eitli gruplar dier gruplardan baz eyler saklamak istedii iin insan etkinlii dar sunulan gereklik ve ieridekiler iin saklanan gereklik eklinde iki gereklie sahiptir ve insanlar dierlerine gsterecekleri imaj ynetebilirler. Bu nedenle varoluu sosyolojiye gre aratrmaclar insann ve insan toplumunun doasn ortaya koyabilmek iin n planda grnen imajlarn iine szabilmeli, grubun kendisine saklad gereklii de ortaya koyabilmelidirler (Adler ve Adler, 1987:223). Gndelik yaam sosyolojisinde ne kan alanlardan biri de duygu sosyolojisidir. Bu alann gelimesinde byk lde katklar bulunan gndelik yaam sosyologlarna gre duygular etkileim srecinde ve etkileimle ilikili olarak meydana gelirler (Adler ve Adler, 1987:224). Duygu sosyolojisi alanndaki almalar genel olarak organistik ve inac olmak zere iki ana yaklam hlinde incelenebilir. Organistik yaklam duygularn organik kkleriyle ilgilenir, buna gre duygular bilisel olarak olumazlar, dnmeksizin, gdsel olarak ortaya karlar ve toplumsal etkileim, derinlerdeki birtakm duygular tetikler. Dolaysyla bu yaklamn insan davran anlay, bireylerin i karakterlerini vurgulayan bir anlaytr ve bu yaklam iinde yaplan almalar, insanlarn duygularnn toplumu ve toplumsal yapy onaylamak, srdrmek veya deitirmek iin nasl harekete getiklerine odaklanrlar. rnein Kemper, 1978 ylnda yapt almada toplumsal ilikilerdeki g ve statnn vcut kimyasn nasl etkilediini incelemitir (Adler ve Adler, 1987:224). Duygu sosyolojisi iindeki dier yaklam olan inac yaklam ise duygularn biyolojik ynleri zerinde durmak yerine duygular oluturan ve harekete geiren psikolojik srelerin nasl biimlendiini, nasl yaplandn ve bunlara nasl anlam atfedildiini inceler. Bu yaklama gre duygular ancak gndelik yaam deneyimleri srasndaki etkileim srecinde ve bu etkileim tarafndan etiketlenir, deerlendirilir ve ynetilirler, dolaysyla duygular gndelik yaam deneyimlerinden bamsz olarak var olamazlar; duygular yaratan, ekillendiren, harekete geiren ey gndelik yaamdaki deneyimlerdir (Adler ve Adler, 1987:225). Bu yaklam iinde yer alan almalardan baz rnekler vermek gerekirse, Hochschild yapt almalarda (1979,1983) toplumsal rehberlik araclyla etkileimlere veya ilikilere yapsal olarak yn veren duygu kurallar zerinde durmu, insanlarn duygularn bu kurallara uydurmaya altn, bunun da duygularn metalamasna neden olduunu savunmu, daha sonra duygu kurallar zerine yaplacak olan baka almalara kavramsal bir ereve salamtr. Bir baka rnek vermek gerekirse Shott, 1979 ylnda yapt almada dier insanlara kar hissettiimiz empati duygusunun toplumsal dzenin ve toplumsal kontroln srdrlmesini garanti altna alan bir mekanizma olduunu savunmutur (Adler ve Adler, 1987:225). Duy-
167
gu sosyolojisinde yaplan bunlar gibi eitli almalar, toplumun, aktrlerin toplumsal normlara uymasn salamak iin kulland eitli yollar grmemizi salamaktadr. Her ne kadar gndelik yaam sosyolojisi alann oluturan eitli teoriler arasnda farkllklar olsa da bu alan genel olarak makrososyolojiyi tek nedenli bir nedensellik anlayna sahip olmakla, gndelik yaamn karmakln anlayamamakla ve pasif ve bask altnda bir aktr anlayna sahip olmakla eletirir (Adler ve Adler, 1987:218). zne-nesne ikiliini byk lde reddederek zne (bilen) ile nesnenin (bilinen) bilimsel ilkelere gre etkili bir ekilde birbirinden ayrlamayacan vurgular (Adler ve Adler, 1987:219). Gndelik yaam sosyologlar, insanlarn, kendi balamlar ve gndelik yaam dnyasnn btnsellii iinde allmas gerektiini ve aratrmaclarn bireyler ve grup yeleriyle zaman geirerek katlmc gzlem veya derinlemesine grme gibi tekniklerle onlarn bak alarn anlamaya almalar gerektiini ileri srerler (Fontana, 2005:774). Gndelik yaam sosyolojisi genel olarak yapdan kopuk olmakla; politik faktrleri grmezden gelmekle; oda ve bulgular asndan nemsiz olmakla, byk lde ada olana odaklanarak tarihi dlamakla eletirilmitir (Adler ve Adler, 1987: 229-30).
168
zet
A M A
Etnometodolojinin temel zelliklerini sralayabilmek. Etnometodoloji, Garfinkel tarafndan fenomenolojik dncelerin toplumsal aratrmalara uygulanmas temelinde gelitirilen bir yaklamdr. Etnometodoloji, insanlarn, iinde yaadklar toplumsal dnyay ve gndelik yaamlarnda yaadklar deneyimleri nasl anlamlandrdklarnn incelenmesidir. Etnometodolojinin temel amac, yelerin toplumsal dnyay anlamlandrmak iin kullandklar yntemleri inceleyerek gndelik yaamn ilk bakta grnmeyen kurallarn ortaya koymaktr. Etnometodolojiyi Pozitivizme ynelik bir eletiri olarak zmleyebilmek. Kkleri fenomenolojide ve fenomenolojik sosyolojide yatan bir yaklam olarak etnometodoloji, fenomenolojinin pozitivizm eletirilerini paylar. Fenomenoloji gibi etnometodolojiye gre de sosyoloji insanlarn iinde bulunduklar toplumsal dnyaya atfettikleri anlam anlamann tesine gidemez, toplumsal dnya yelerin tanmlamalarndan ve snflandrmalarndan oluur, bu nedenle nesnel olarak llemez ve genel geer yasalara balanamaz, dier bir deyile insan eyleminin nedensel bir aklamasnn yaplmas mmkn deildir. Harold Garfinkelin etnometodolojiye katklarn deerlendirebilmek. Etnometodolojinin kurucusu kabul edilen Harold Garfinkel Etnometodolojide almalar adl kitabnda sosyolojik aratrmalarda gndelik yaam dnyasnn nasl ortaya karlabileceini gstermeye almtr. Garfinkelin almalarnda, yelerin toplumsal dnyay anlamlandrmada ve aklamada veya bir baka ifadeyle, toplumsal dzeni retmede kullandklar yntemlerden bazlarn tanmlamada kullanlan temel kavram yer alr: (i) belgeleme yntemi, (ii) refleksivite ve (iii) dizinsellik/anlamn balama-gnderimlilii. yelerin toplumsal dnyay anlamlandrmak ve aklamak iin kullandklar yntemlerden biri olan belgeleme yntemi mevcut bir grnm altta yatan kalbn belgesi yada iareti olarak grmeyi ierir. (Garfinkel, 1967:78); toplumsal durumlarn tanmlar ile tanmland gibi olan toplumsal durumlar arasnda karlkl bamllk, hatta denklik olduu (Hilbert, 2005:256) anlamnda kullanlan refleksivite, insanlarn ina ettikleri gereklik anlay-
n srdrmekte kullandklar bir yntemdir; herhangi bir nesnenin ya da etkinliin anlamnn, kendi balamndan tretildii, yani belirli bir balama endekslendii (dizinlendii) anlamna gelen dizinsellik veya anlamn balama-gnderimlilii yelerin anlamalar ve aklamalar balama gnderme yapmada kullandklar bir yntemdir. Etnometodolojiye getirilen balca eletirileri zetleyebilmek. Etnometodoloji genel olarak betimleme yapmaktan ibaret olmakla, dier sosyolojik yaklamlar eletirdii hlde bunlar gelitirmek iin neriler ya da byk teoriler sunamamakla, nemsiz bulunan konulara odaklanmakla, insan davranna ilikin aklamalar yapamamakla, toplumda gcn dalmyla ilikili olan olgular gzden karmakla, inceledii yntemleri kendisi de kullanmakla eletirilmitir. Toplumsal inaclk yaklamn deerlendirebilmek. Toplumsal inaclk, Berger ve Luckmann tarafndan gelitirilen, bir yandan Durkheimn kabul ettii anlamda bir toplumsal gereklik anlayn benimseyen, dier yandan da Weber gibi bu gerekliin znel ynn vurgulayan ve diyalektik bir gereklik anlayna sahip olan bir yaklamdr. Bu yaklam toplumsal gerekliin dsallatrma, nesneletirme ve iselletirme evreleriyle diyalektik bir sre iinde ina edildiini ileri srer. Toplumsal nacl dier yaklamlardan ayran en nemli noktann toplumsal gerekliin znel ynn vurgulamak adna nesnel ynn yok saymamas olduu kabul edilmektedir. Gndelik yaam sosyolojisinin genel zelliklerini sralayabilmek. Gndelik yaam sosyolojisi, ok sayda alt alana sahip olan ve sembolik etkileimcilik, fenomenoloji ve etnometodoloji de dhil olmak zere bir dizi teorik yaklamdan oluan bir alandr. Gndelik yaam sosyolojisi zne-nesne ikiliini byk lde reddeder ve zne ile nesnenin bilimsel ilkelere gre etkili bir ekilde birbirinden ayrlamayacan vurgular. Makrososyolojiyi, zellikle bireyi ele al tarz ve belirleyicilii asndan ve gndelik yaamn karmakln grememesi asndan eletirir. nsanlarn, kendi balamlar ve gndelik yaam dnyasnn btnsellii iinde allmas gerektiini savunur.
A M A
A M A
A M A
A M A
A M A
169
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Etnometodolojinin zelliklerinden biri deildir? a. Garfinkel tarafndan temsil edilir. b. Fenomenolojik sosyolojideki dncelerin toplumsal aratrmalara uygulanmasdr. c. nsanlarn kendi toplumsal dnyalarnda gndelik yaamlarnda karlatklar deneyimleri nasl anlamlandrdklarnn empirik olarak incelenmesidir. d. Fenomenolojik Sosyolojiden farkl olarak gerek bir toplumsal dzenin var olduu iddiasna kar kmaz. e. Yorumlayc sosyoloji iinde yer alr. 2. Etnometodoloji ile ilgili olarak aada verilen bilgilerden hangisi yanltr? a. Gndelik yaam faaliyetlerini kendi balarna fenomenler olarak ele alr. b. Toplumu incelemenin en iyi yolunun, yelerin anlam ina etme yollarnn nesnel bir ekilde dardan gzlemlenmesi olduunu savunur. c. Kendi gerekliine sahip olan ve kefedilmeyi bekleyen bir toplumsal gereklik anlayn reddeder. d. Toplumu bir arada tutan eyin, gndelik yaamn rutinleri ve saduyu bilgisi yoluyla paylalan anlamlar olduunu ileri srer. e. Toplumsal dzenin kendi bana bir gereklik olmadn, toplumun yeleri tarafndan yaratlan bir kurgu olduunu ileri srer. 3. Garfinkelin dnceleri ile ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. Belgeleme yntemi, insanlarn anlam ina ederken yazl kaynaklardan yararlanmasdr. b. Toplumsal gereklerin refleksif olarak rgtlenmesinin anlam, yelerin bu gereklik tarafndan mekanik olarak ekillenmeleridir. c. Dizinsellik, nesnelerin ya da etkinliklerin anlamlarnn kendi balamlarndan tretildiini ifade eder. d. rencilerine toplumsal dnyay bozmakla ilgili verdii devlerde rencilerinden saduyu bilgisine dayanarak hareket etmelerini istemektedir. e. Toplumsal kavram ve aklamalar refleksifdir, ancak dizinsel deildir. 4. Aadakilerden hangisi Etnometodolojiye yneltilen eletirilerden biri deildir? a. Sadece betimleme yapyor olmak, genellemelere ulaamamak b. Toplumsal eylemi, teker teker bireylerin zgrce ina ettikleri anlama indirgemek c. nsan davrann etkileyen toplumsal gcn etkisini dikkate almamak d. nceledikleri yntemleri kullanmak ve kendi metodolojilerini yeterince ak ve net bir ekilde ortaya koymamak e. Toplumsal dnyann zneler aras niteliini yeterince vurgulamamak 5. Toplumsal inaclk ve gndelik yaam sosyolojisi ile ilgili olarak aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Toplumsal inaclk da fenomenolojik sosyoloji gibi pozitivist bir toplumsal gereklik anlayn tamamen reddeder. b. Toplumsal inacla gre toplumsal gereklik srasyla iselletirme, dsallatrma ve nesnelletirme sreleriyle ina edilir. c. Gndelik yaam sosyolojisi 1980 sonrasnda gelien bir yaklamdr. d. Toplumsal inaclk toplumsal gerekliin hem nesnel hem de znel ynn dikkate alr. e. Gndelik yaam sosyolojisi zne ve nesnenin bilimsel ilkelere gre ayrlabileceini savunur. 6. Bir balamdaki belirli zelliklerin seilerek temelde bulunduu dnlen bir kalbn kant olarak grlmesi, daha sonra bu srecin tersine evrilerek temelde bulunan kalbn belirli zelliklerinin kalbn varlnn kant olarak kullanlmas tanm aadaki kavramlardan hangisine aittir? a. Belgeleme yntemi b. Dizinsellik c. Anlamn balama-gnderimlilii d. Toplumsal ina e. Etnometodoloji
170

7. Aadaki eeneklerden hangisinde Toplumsal naclk yaklamna gre, gerekliin toplumsal inasndaki sreler srasyla ve doru olarak verilmitir? a. selletirme-dsallatrma-nesnelletirme b. Dsallatrma-nesnelletirme-iselletirme c. Kurumsallatrma-nesnelletirme-merulatrma d. selletirme-kurumsallatrma-dsallatrma e. Nesnelletirme-merulatrma-dsallatrma 8. Brokratik kurumlarda kurallara uyma davran ile ilgili bir alma yapan ve yelerin kurallar kendi davranlarn tanmlayp aklamak iin kullandklarn, bylece bir dzen grnts yarattklarn belirten etnometodolog aadakilerden hangisidir? a. Sacks b. Cicourel c. Zimmerman d. Garfinkel e. Lynch 9. Bir aratrma laboratuvarnda yapt almayla bilimin gereklerinin, aratrmaclarn gnlk yaam etkinlikleri araclyla nasl toplumsal olarak oluturulduunu ortaya koyan etnometodolog aadakielrden hangisidir? a. Zimmerman b. Cicourel c. Sacks d. Schegloff e. Lynch 10. Konuma analizi olarak bilinen alann kurucusu kabul edilen etnometodolog aadakilerden hangisidir? a. Cicourel b. Schegloff c. Sacks d. Lynch e. Garfinkel 1. d 2. b 3. c 4. e Yantnz yanl ise, Etnometodoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Etnometodoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Etnometodoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Etnometodolojiye Getirilen Balca Eletiriler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Toplumsal naclk ve Gndelik Yaam Sosyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Etnometodoloji konusuna baknz. Yantnz yanl ise, Toplumsal naclk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Etnometodolojik almalara rnekler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Etnometodolojik almalara rnekler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Etnometodolojik almalara rnekler konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. d
6. a 7. b 8. c
9. e
10. b
171

Sra Sizde 1 Garfinkel, belgeleme ynteminin sadece yeler tarafndan deil, sosyologlar tarafndan da kullanlan bir yntem olduunu belirtmektedir. Toplumun yeleri gndelik yaam etkinliklerinde toplumsal dnyay belgeleme yntemini kullanarak yorumlarken sosyologlar da kendi bilimsel etkinliklerinde bu yntemi kullanarak nesnel ifadeler elde edebilirler. Sosyologlar da dahil olmak zere btn yeler iin toplumsal dnya kendilerinden bamsz, nesnel ve verili bir dnyadr; bu nedenle btn yeler belgeleme yntemi gibi yorumlama yntemlerini sorgulamakszn kullanrlar. Etnometodologlar ise aksine, btn yelerin (sosyologlar ve etnometodologlar dahil), gndelik toplumsal yaamn dzenliliini retebilmek amacyla toplumsal dnyay hangi yntemlerle anlamlandrdklarn incelemeye ve betimlemeye alrlar (Cuff vd., 1989: 161). Sra Sizde 2 Bir eyi dizinlemek, buna gnderme yapmak ya da bunu gstermek demektir. rnein her kitabn arkasnda bir dizin bulunur ve o kitapta nemli grlen yerler dizinde yer alr; ancak bir kitab okuyup dier bir kitabn dizininden faydalanamayz, nk dizin, ancak kendi kitab iin geerlidir. Balama gnderimlilik de bir eylemin ya da hareketin, ancak iinde bulunduu balam iinde anlaml olduunu ifade eder. Sra Sizde 3 Fenomenoloji nitesinde Atkinsonun intiharlarla ilgili almasndan bahsetmitik. Bu almay etnometodoloji asndan incelediimizde, etnometodoojiye gre lmleri intihar vakalar olarak etiketlendiren kiiler bu aklama ve etiketleme araclyla gerekte intihar retmektedirler. Onlarn yaptklar intihar aklamalar, toplumsal dnyadaki intihar oluturmaktadr, nk bir vakann intihar olduuna dair bir aklama, aslnda betimlenen ve aklanan eyin bir parasdr. te toplumsal dnya bu ekilde bu dnyay tanmlama, betimleme ve aklama yntemleri tarafndan, belgeleme yntemini kullanan yeler tarafndan oluturulur. Garfinkelin, Toplumsal dnya znde refleksiftir. demekle kastettii budur. Sra Sizde 4 Zimmermann kurallarn kullanm ile ilgili almas, belgeleme ynteminin bir rneini sunmakta ve yelerin dzen grnm ina etmek iin kullandklar prosedrlerin refleksif olduunu gstermektedir; nk danma masasndaki grevliler kendi etkinliklerini, altta yatan temel bir kalbn (kuraln amac) kant olarak grmekte ve kurallar ihlal ettikleri zamanlarda bile belirli eylemleri altta yatan bu temel kalplara gre yorumlamaktadrlar (Haralambos ve Holborn, 1995:902).
172

Adler, Patricia A. ve Peter Adler Everyday Life Sociology. (1987). Annual Review of Sociology. 13:217-35 Allan, Kenneth (2006) Contemporary Social and Sociological Theory: Visualising Social Worlds. London: Pine Forge Press. Calhoun, Craig J. (2002) Contemporary Sociological Theory. USA: Blackwell. Cicourel, A.V. (1976). The Social Organization of Juvenik Justice. London: Heinemann. Coulon, Alain (2010) Etnometodoloji (eviren: mit Tatlcan). stanbul:Kre Yaynlar. Craib, Ian (1992) Modern Sociological Theory. kinci Basm. New York: Harvester Wheatsheaf. Cuff, E.C.; G.C.E. Payne; D.W. Francis, D.E. Hustler ve W.W. Sharrock (ed.) (1989). Perspectives in Sociology. Londra: Unwin Hyman. kinci Bask. Douglas, J.D. (1967). The Social Meanings of Suicide. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. Douglas, Jack (1971) (der) Understanding Everyday Life: Toward the Reconstruction of Sociological Knowledge. London: Routledge & Kegan Paul. Eberle, Thomas Samuel (1992). A New Paradigm fort he Sociology of Knowledge: The Social Copnstruction of Reality After 25 Years. inde: Schweizerische Zeitschrift fr Soziologie 2, s. 493-502. (www.alexandria.unisg.ch/EXPORT/DL/37807.pdf, 25.03.2010). Fontana, Andrea (2005) Sociologies of Eveyday Life. inde: Ritzer G. (der.) Encylopedia of Social Theory, Vol.2. USA: Sage. s.773-4 Garfinkel, Harold (1967) Studies in Ethnomethodology. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall Hammersley, Martyn ve Atkinson, Paul. (2007). Ethnograpgy:Principles in Practice. 3.basm. London: Routledge. Haralambos, Michael ve Martin Holborn. (1995). Sociology: Themes and Perspectives. 4. basm. Unwin Hyman. Collins Educational. Heritage, J. (2003) Presenting Emanuel Schegloff. inde: Prevignano, Carlo ve Thibault, Paul J. (ed). Discussing Conversation Analysis: The Work of Emanuel A. Schegloff. John Benjamins Pub.ss.111. Hilbert, Richard A. (2005) Ethnomethodology. inde: Ritzer G. (der.) Encylopedia of Social Theory, Vol.1. USA: Sage. s.252-257. Jary, David ve Jary, Julia (1991). Collins Dictionary of Sociology. Glasgow: Harper Collins. Johnson, D.P. (2008) Contemporary Sociological Theory: An Integrated Multi-Level Approach. NewYork: Springer. Kuper, Adam ve Jessica Kuper (2004) (ed) The Social Science Encyclopedia. nc Bsm. London: Routledge. Lynch, Michael. (1997). A sociology of knowledge machine Ethnographic Studies, No. 2. Ss. 16-38 Lynch, Michael. (2009). Ethnomethodology and History: Documents and the Production of History. Ethnographic Studies, No 11, ss.87-106 Marshall, Gordon (der). (1994) The Concise Oxford Dictionary of Sociology. New York: Oxford University Press. Poloma, M. (1993). ada Sosyoloji Kuramlar. eviren:H. Erba. Ankara: Gndoan Yaynlar. Rawls, Anne (2003) Harold Garfinkel. inde: Ritzer, G. (der.) The Blackwell Companion to Major Contemporary Social Theorists. S:122-154. Ritzer, G. (2003) Contemporary Sociological Theory and Its Classical Roots. McGraw Hill. Segerdahl, P. (2003). Conversation Analysis as Rigorous Science. inde: Prevignano, Carlo ve Thibault, Paul J. (ed). Discussing Conversation Analysis: The Work of Emanuel A. Schegloff. John Benjamins Pub., ss.91-109 Silverman, D. 1998. Harvey Sacks: Social Science and Conversation Analysis. Oxford: Polity Press. Slattery, Martin (1991). Key Ideas in Sociology. Nelson Thomas Publishers. Swingewood, Alan. (1998). Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi. eviren: Osman Aknhay. Bilim ve Sanat Yaynlar. Turner, Jonathan H. (1991) The Structure of Social Theory, Chapter 23, Wadsworth Publishing Company, 5.Basm s. 472-486 (eviren: mit Tatlcan), www.umittatlican.com/.../Etnometodolojik%20Itiraz%20-Jonathan%20H.%20Turner%20(1991).pdf (26.04.2010.) Wallace, Ruth A. ve Alison Wolf (1999) Contemporary Sociological Theory. Beinci basm. New Jersey: Prentice Hall.
7
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Frankfurt okulunun ya da farkl bir ifadeyle eletirel kuramn 20. yzyl dnce tarihi iindeki yeri ve nemini aklayabilecek, Frankfurt okulunun tarihsel olarak geliimini irdeleyebilecek, Frankfurt Okulu kuramclarnn pozitivizme ynelik eletirilerini deerlendirebilecek, Frankfurt Okulunun en temel yaptlarndan biri olarak kabul edilen Aydnlanmann Diyalektii kitab ekseninde formel veya arasal akl eletirisini analiz edebilecek, Eletirel kuramn nclerinden Adorno ve Horkheimern kitle kltr ve kltr endstrisi eletirilerini deerlendirebilecek, Frankfurt Okulunun son dnem kuramcs Jrgen Habermasn meruiyet krizi, iletiimsel eylem, yaant-dnyas ve sistem kavramlarn tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Frankfurt Okulu Eletirel Kuram Teknolojik Rasyonalite Negatif Diyalektik Kltr Endstrisi Kitle Kltr Meruiyet Krizi letiimsel Eylem Yaant-Dnyas ve Sistem
indekiler
GR FRANKFURT OKULUNUN TARHSEL GELM POZTVZM ELETRS AYDINLANMANIN DYALEKT KLTR ENDSTRS VE KTLE KLTR ELETRS MERUYET KRZ, LETMSEL EYLEM, YAANTI-DNYASI VE SSTEM
Frankfurt Okulu
Frankfurt Okulu
GR
A M A
Frankurt okulunun ya da farkl bir ifadeyle eletiri kavramn 20. yzyl dnce tarihi iindeki yeri ve nemini aklayabilmek.
ubat 1923te Almanyada Frankfurt niversitesine bal olarak kurulan Toplumsal Aratrmalar Enstits 1960larda ksaca Frankfurt Okulu olarak anlmaya balanmtr. Bu okulun yeleri kinci Dnya Savandan sonraki dnemde faizm, otorite/lik, brokrasi, sanat ve popler kltr gibi konularda nemli almalar yapmlardr. Bu okulun nde gelen ismi Theodor W. Adorno, Max Horkheimer ve Herbert Marcusedr. Frankfurt Okulu, literatrde yaygn olarak Eletirel kuram ya da Eletirel teori olarak da adlandrlr. Farkl ilgi ve alma alanlar olsa da Frankfurt okulu temsilcilerini birbirlerine balayan nokta, insan zgrlyle ve zgrln modern dnyada farkl tahakkm ve toplumsal bask biimleriyle nasl snrlandrldyla ilgilenmeleridir. Frankfurt Okulu kuramclar, modern toplumun rahatszlklarn belirleyerek, dil ve demokratik bir toplum yaratmak iin gerekli toplumsal deimelerin doasn anlamay amalamlardr (Layder, 2006,s.250). Enstitnn eitli yelerini kapsayan bir terim olarak Frankfurt Okulu tabiri ilk kez Enstit yelerinin bir blm Frankfurta dndkten sonra 1960larda kullanlm ve akabinde Adorno tarafndan da gururla sahiplenilmitir (Jay, 1989) Dnce tarihinde Okul terimi birbiriyle ilikili iki ayr anlam ierir. Bunlardan ilki, iinde eitim ve retimin gerekletii kuruma karlk gelir. kincisi ise belirli bir i btnl olan bir akm veya gelenei belirtir. Frankfurt Okulu dendiinde aslnda bu iki anlamn birlikteliinden sz edilebilir. nk Frankfurt Okulu hem an en nemli dnce akmlarndan biri hem de -eitim ve retim arlkl olmasa da- aratrma arlkl bir kurumsal yapya sahip olmutur (Dellalolu, 2003, s.15). Ancak Frankfurt Okulu yelerinin almalar her zaman birbirine bal ya da tamamlayc deildir. Bu okuldan meru bir ekilde sz edilebilmesi yalnzca Adorno, Horkheimer, Marcuse ve Frommun almalarna referansla mmkndr. Kald ki, bu isimler arasnda da olduka temel gr farkllklar vardr (Held, 1991, s.247). Enstitnn kurucusu olarak kabul edilen kii o zaman bir doktora rencisi olan Felix Weildir. Weil ve dier arkadalar arasnda bir profesr bulunmamas
176
nedeniyle Carl Grnberg (1861-1940) Frankfurta davet edilmi ve Enstitnn kurucu mdr olmutur. Friedrich Pollock, Leo Lventhal, Thedor W. Adorno, Max Horkheimer, Herbert Marcuse, Franz Neumann, Eric Fromm ve Jurgen Habermas Enstitnn nemli yeleri arasndadr. Ancak daha dar anlamyla Frankfurt Okulu denildiinde, Frankfurt Okulu kuramclarna gre eklinde genelleme yapldnda byk lde Adorno, Horkheimer ve Marcuse akla gelmelidir.
Resim 7.1 Leo Lventhal (1900 - 1993) Okulun ekirdek kadrosundan olan Lwenthal Enstitye 1930 ylnda katlmtr.Okulun 1930lar sonrasnda tarih ve iktisattan uzaklaarak daha ok kltr, estetik ve psikanaliz zerinde younlamasnda ok etkili olmu isimlerden biridir. Lventhaln nemli eserleri arasnda, Aldatmann Peygamberleri - Nobert Guterman ile birlikte - (1949), Edebiyat, Popler Kltr ve Toplum (1961) vardr.
Frankfurt Okulu veya bir dier adyla eletirel teorinin, nemli lde Lukacs ve Gramsci gibi Hegelyan Marksistlerin almalarndan doduu kabul edilir (Ritzer, 1996, s.283).
Yine de Frankfurt Okulunun bir btn oluturmadn belirtmek gerekir. Bu ad altnda bir biimde toplanabilecek dnce gelenei iki kola ayrlmtr. Birincisi, 1923de Frankfurtta kurulan, 1933te srgn edilen, bundan ksa bir sre sonra Amerikaya yerleen ve 1950li yllarn balarnda Frankfurtta yeniden kurulan Toplumsal Aratrmalar Enstits etrafnda toplanan Horkheimer, Adorno, Marcuse, Lwenthal, Benjamin, Neumann ve Fromm gibi isimleri ierir. kinci kolu ise Jurgen Habermasn felsefe ve sosyoloji alanlarndaki, eletirel kuram kavramn yeniden ekillendiren yakn dnem almalar oluturur (Held, 1991, s.247). Frankfurt Okulu, Bat Marksizmi olarak bilinen ve (klasik) Marksizme eletirel bir ekilde farkl bir yorum getirmeye alan akmlarndan birisini oluturur. Marksizmin Ortodoks yorumuna nemli bir meydan okuma gerekletirirken, Marksizmin iinde doup gelitii modernizmle balantlarn da ayrca sorgulamlardr. Bylelikle Frankfurt Okulu kuramclar hem toplumsal gelime iin alternatif bir yol imkn oluturmaya alm hem de Ortodoks Marksizmin darda brakt kltr, brokrasi, otoriterlik gibi konular zerinde durmulardr. Kapitalizmi eletirdikleri gibi Sovyet Sosyalizmini de faizmi eletirdikleri gibi Stalinizmi de eletirmilerdir. Frankfurt Okulu kuramclar kendilerini Marksist olarak deerlendirmilerdir. phesiz kuramclar Marksizmi kat ve sorgulanmaz bir dizi reti olarak deil, aksine esnek ve eletirel bir ekilde ele aldklar iin, rnein ii snfnn kapitalist toplumla btnletiini ve artk devrimci bir g olmadn ileri srdler. Onlara gre, Marxn dneminden beri kapitalizm ylesine deimitir ki, Marxn baz grlerinin terk edilmesi ya da kkten deitirilmesi gereklidir (Giddens, 1991, s.130). Farkl bir ifadeyle, kuramclar Marxn ekonomi-politie yapt katknn nemini teslim ederken, bunun gnmz toplumlarn anlamada yetersiz kaldn dnmektedirler. Devletin giderek daha ok alana yaylmas, altyap ve styapnn artan kenetlenmesi, kltr endstrisi adn verdikleri olgunun yaylmas, otoriterliin gelimesi, btn bunlar ekonomi-politiin bu alanlarla ilikilendirilmesi gerektiine iaret ediyordu. te bylece siyaset sosyolojisi, kltrel eletiri, psikanaliz ve dier di-
7. nite - Frankfurt Okulu
177
siplinler Frankfurt Okulunun yaklamnda bir araya gelmitir (Held, 1991, s.248). Okulun nde gelen isimleri Marksla birlikte Freud, Kant, Hegel, Weber ve ayn zamanda Klasik Sosyoloji Tarihi kitabnn sekizinci nitesinde ele alnan Hegelyan Marksistler olarak nitelenen Lukacs ve Gramscinin almalar zerinde de younlaarak bu isimlerin baz ynlerini bir senteze ulatrmaya almlardr.
SIRA SZDE Marksizme eletirel yaklaan Frankfurt Okulu kuramclar Marksizmden bir kopuu mu simgelerler?
DNELM
SIRA SZDE
Resim 7.2 D N E L M
S O R U
Eric Fromm (1900-1980) S O R U

Fromm, Enstitnn psikanaliz alannda uzmanlam tek yesidir. PsiDKKAT kanalizle Marksizmi birletirmeye alm olan Fromm 1934-1938 ylSIRA SZDE lar arasnda Enstitnn kadrosunda yer almtr. zgrlkten Ka (1941), Salkl Toplum (1955), SevAMALARIMIZ me Sanat (1956), Sevginin ve iddetin Kayna (1964) ve nsandaki Ykcln Kkenleri (1973) Frommun K T A P nemli eserlerinden bazlardr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
FRANKFURT OKULUNUN TARHSEL GELM

A M A
TELEVZYON
TELEVZYON
Frankurt okulunun tarihsel olarak geliimini irdeleyebilmek. NTERNET
NTERNET
Okul zerine nemli almalardan biri olarak kabul edilen Frankfurt Okulu (1989) adl kitab kaleme alm olan Bottomore, okul tarihinin drt ayr dnem halinde ele alnabileceini ifade eder. lk dnem 1923 ve 1933 yllar arasn kapsar. Bu dnemin ilk alt ylnda Enstitnn yneticisi Carl Grnberg oldu. Grnberg Enstitnn al treninde yapt konumada toplumsal bir bilim olarak Marksizme balln ifade etmitir. Materyalist tarih kavramn vurgulayan Grnberg, bu anlayn nesnesinin soyutlamalar olmayp, gelime ve deime srecindeki verili somut dnya olduunu belirtti. Bu, Grnbergin yneticilii srasnda Enstit aratrmaclar tarafndan benimsenen bir tavr oldu (Bottomore, 1989:9). kinci dnem, Nazi Almanyasndan kaan Enstit yelerinin Kuzey Amerikadaki 1933-1950 arasndaki srgn dnemidir. 1933te Almanyada iktidara gelen Hitlerin Enstity kapatmas zerine okulun yeleri davet aldklar Columbia niversitesine, New Yorka gitmilerdir. ncesinde 1930 ylnda Enstitnn mdr olan Horkheimer ile birlikte Enstitnn almalar tarih ve ekonomiden ok, felsefeye kayd. Bu durum Marcuseun 1932de, Adornonun da 1931de Enstitye dahil olmasyla pekiti. Bu dnemde Enstitde psikanalize ynelik de gl bir merak olutu. Frankfurt Okulunun Horkheimer ynetimdeki ikinci dneminde Enstit yeleri kuramsal gr-
178
1950-1970 olarak kabul edilen SIRA nc SZDE dneminde okul, dnsel ve siyasal adan hem Bat Avrupada hem de Amerikada olduka gl bir etki yaratmtr. D NE LM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
lerini ok sistematik bir ekilde gelitirmi ve bylelikle bu dnem ile birlikte Enstit giderek bir dnce okulu haline gelmeye balamtr. Enstitnn nc dnemi 1950-1970 yllarn kapsar. Enstit yelerinin, yaSIRA SZDE 1950de tekrar Frankfurta dnmesiyle, okul yelerinin esas fini Enstitnn kirlerini ieren birok temel metin yaynland. Bylece, Frankfurt Okulu Almanyada nemli bir etki yaratt. zellikle 1956 sonrasnda, Yeni Solun orDNELM taya kyla hem Amerikada hem de Avrupann byk ksmnda Frankfurt Okulunun etkisi yaylmaya balad. Enstitnn nc dnemi bu anlamda S O dnsel R U Okulun ve siyasal etkisinin en gl olduu dnemdir. Okulun bu etkisi, 1960larda renci hareketinin hzla bymesiyle zirveye ulamtr. 1970lerden D K K A T sonra Enstitnn etkisinin azalmaya balad drdnc ve son dneminden sz edilebilir. Enstit, Adornonun 1969da, Horkheimern ise 1973teki lmleriyle birlikte artk bir okul olmaktan uzaklamtr. Bu sSIRA SZDE rete Enstit kken olarak kuruluunda etkili olan Marksizmden de byk lde kopmutur. Yine de Frankfurt Okulunun baz temel kavramlar (Marksist AMALARIMIZ olan veya olmayan) birok sosyal bilimcinin eserlerine girmitir (Bottomore, 1989,s. 10). Son dnemin belirleyici dnr ise Jrgen Habermastr. Frankfurt Okulunun K T A Ptarihine ilikin her trl bilgiyi Martin Jayin Diyalektik mgelem. Frankfurt Okulu ve Sosyal Aratrmalar Enstits Tarihi 1923-1950, (ev.: . Oskay, stanbul: Ara Yaynlar, 1989) adl kitabnda bulabilirsiniz
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yukarda belirtildii gibi eletirel teorinin nihai amac, eletirel bir yaklamla modern toplumun rahatszlklarn belirlemek ve bylece daha dil ve demokratik bir toplum iin gerekli olan toplumsal deimelerin niteliini anlamaktr. Bu aNTE R Nanlalaca ET dan, adndan da zere eletirel teori, nemli lde toplumsal ve entelektel yaama ynelik eitli eletirilerden oluur. Bu eletiriler arasnda pozitivizm ile kltr endstrisi veya kitle kltrne ynelik eletiriler bata gelmektedir.
POZTVZM ELETRS
AM A
Frankurt Okulunun kuramlarnn pozitivizme ynelik eletirilerini deerlendirebilmek.
Pozitivizmin epistemolojik ve metodolojik eletirisi, teknolojik rasyonalite ve kltr endstrisi ile birlikte Frankfurt Okulunun temel ilgi alanlarndan birini oluturur. Farkl bir ifadeyle, pozitivizm ile ampirizm eletirisi ve alternatif bir epistemoloji ve metodoloji gelitirme giriimi Frankfurt Okulunun tarihsel geliiminde nemli bir yere sahiptir. Frankfurt Okulunun pozitivizm eletirisi ayr boyuta sahiptir. lkin toplumsal dnyay doal dnyann devam niteliinde gren pozitivizm, toplumsal gereklii de doal bir gereklik olarak grr. Bu nedenle de toplumsal gerekliin oluumunda aktrlerin grlerini gz ard ederek onlar doal gler tarafndan belirlenen kiilere indirger (Habermas, 1971, Aktaran Ritzer, 1996, s.285). Bu adan pozitivizm toplumsal hayatn doru bir ekilde anlalmasn engelleyen yanl ynlendirici bir yaklam olarak eletirilir. kincisi, pozitivizm gerekliin baka trl olabilecei ihtimalini gz ard ederek gereklii grnenden ibaret olarak kabul eder. Dolaysyla gerekliin yalnzca grnen yzn mutlaklatrarak onunla ilgilenir, grnmeyen ynn ise yok sayar ve aa karmaya almaz. Bu bakmdan da gerekliin
179
grnen yz olarak yalnzca mevcut olan ekonomik ve siyasal dzene katlr ve onu mutlaklatrr, statkoyu korur ve bylece yapsal deiimi engeller. nc ve son olarak, pozitivizm yeni bir egemenlik biimini, yani teknokratik egemenlii desteklemektedir (Bottomore, 1989, s. 28). Daha ak bir ifadeyle, btn bilim dallarnda tek bir bilimsel yntemin geerli olduunu savunarak bilgi tekelcilii yapan pozitivizm bu bilimsel gc yeni bir teknokratik egemenlik biiminin desteklenmesi ynnde kullanm, olumluolumsuz her trl ekonomik ve siyasal uygulamann merulatrlmasnda bilimin gcnn kullanlmasna yol amtr. Toplumsal gerekliin doasna ynelik dnceleri asndan kuramclar -pozitivist dnceye paralel bir biimde- aratrma nesnesinin aratrmacdan bamsz bir biimde var olduu varsaymn korur. Ancak onlara gre temel sorun bu gerekliin bilgisinin nasl elde edileceidir. Pozitivist bilgi kuram aratrma nesnesini, aratrmacdan kesin olarak ayrrken, Frankfurt Okulu dnrleri dncenin nesnenin bir kopyas olmadn ifade eder. Bu balamda, Frankfurt Okulunun yaklam, z-grn ayrmna dayanan ve sosyal bilimcinin amacnn grnenin altndaki z-gerei ortaya karmas olarak gren eletirel bir bilgi ve bilim kuramna dayaldr. Eletirel bilgi kuram, Enstitnn ideoloji eletirisi asndan dnldnde, ideolojinin hakikati gizledii ya da arptt dncesinin kayna olarak grlebilir. Literatrde, eletirel sosyal bilim olarak adlandrlan ve kk Marxa dayandrlan yaklamn, genel olarak bu okulun Adorno ve Marcuse gibi nemli kuramclar tarafndan gelitirildii kabul edilmektedir (Neuman, 2006, s.141). Enstit yeleri, tm toplumsal pratiklerin tartlmasnda eletirel bir perspektif gelitirmeye altlar; bu, ideoloji eletirisiyle, yani, asimetrik iktidar ilikilerini gizlemeye ve merulatrmaya alan ve gerekliin sistematik bir biimde tahrif edilmi yorumlar olan ideolojinin eletirisiyle uraan bir perspektifti. Onlar, toplumsal karlarn, atma ve elikilerin dncede nasl ifade edildiini ve bunlarn tahakkm sistemlerinde nasl retildii ve yeniden retildiiyle ilgiliydiler (Held, 1991, s.247). Horkheimern Enstitnn bana gemesiyle Okulun ilgi alan byk lde felsefeye kaymt. Horkheimerin felsefesi ise modern pozitivizmin ve ampirizmin eletirine dayanmaktayd. Onun pozitivizm eletirisi u noktada younlar: 1. Pozitivizm, insan varlna mekanik bir belirlenimcilik/determinizm emas ierisinde yaklar. 2. Pozitivizm, dnyay yalnzca deneyde dolaysz olarak verilen biimiyle alglar. z ve grn arasnda bir ayrm yapmaz. 3. Olgu ve deer arasnda mutlak bir ayrm koyarak bilgiyi insan isteminden ayrr. Horkheimer, pozitivizmi gereklii kendi btnnde kavrama peinde olan diyalektik kuramla karlatrrken, Marcuse da benzer noktalara iaret ederek pozitivist bir toplumsal dnceye muhalefetle diyalektik bir toplumsal dnce abasnda olmutur (Bottomore, 1989, s.13-14). Ksaca okulun metodolojik ilkesinin, kartlklar kullanarak gerekletirilen akl yrtme biimi olan diyalektik olduu sabittir. Diyalektik, Okul iin ayn zamanda politik bir ilkedir. Horkheimer ve Adorno, Hegel ve Marxn kuramlarn diyalektikin kendisi ile eliik bulurlar. Adorno, diyalektikteki, tez-antitez-sentez ilikisini, sentez aamasnn bir uzlamay tanmlad gerekesiyle reddederek, bunun yerine Negatif Diyalektik grn gelitirir. nemli olan tez-antitez aamasnn temsil ettii elikidir ve Adornoya gre bu elikiden kurtulmak bounadr. Bu nedenle Adorno, kendi tavrn, eletirdiinin yerine yenisini koyma abas tamayan saf bir eletiri sreci olarak deerlendirir (Dellalolu, 2003, s.25-28).
Literatrde hem pozitivist hem de yorumlayc sosyal bilim yaklamlarna alternatif nc bir yaklam olarak ad geen eletirel sosyal bilim, nemli lde Frankfurt Okulunun eletirel teorisi ile balantl olarak gelimitir.
Negatif diyalektik: Adorno, Hegelin Diyalektik yaklamndaki olumsuzlama dncesinin nihayetinde bir olumlamaya dayandn belirtir. Bundan dolay, Adorno negatif diyalektik kavramn ne srer. Negatif diyalektik, diyalektikten farkl olarak, srekli bir olumsuzlamaya dayanr.
180
AYDINLANMANIN DYALEKT
AM A
Frankurt okulunun en temel yaptlarndan biri olarak kabul edilen Aydnlanmann Diyalektii kitab ekseninde format ya da arasal akl eletirisini analiz edebilmek.
Frankfurt okulu tarafndan gelitirilen eletirel teori Marksist teorinin yan sra Weberyan teorinin de zellikle rasyonalite konusunda, etkilerini tar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Eletirel kuramn en nemli yanlarndan biri kltr, ideoloji ve kitle iletiim aralarna dair zmlemeleridir. Kltr alann bal bana feti hline getirmemeye ve kltr tek bana zerk bir alan olarak ele almamaya zen gstermi olan eletirel kuramn temsilcileri, kltrel grngleri ne snf karlarnn basit birer ideolojik yansmas ne de tamamen zerk olmad hususunda hemfikirdirler. Jayin szleriyle, Frankfurt Okulu kuramclar, nsann beceri ve abalarnn rn olan kltr bir st dzeyde, maddi varoluu ise, insann iinde bulunduu durumun bir alt dzeyinde sayan ve bu ikisinin birbirine zt konumda olduunu savunan anlaya kar kmaktan hi bir zaman ylmam, usanmamlardr. (Jay, 1989: 256) Frankfurt Okulu kuramclar Marksist gelenek iinde yer alsalar da kltrel ve siyasal srelerin retim alanndan zerk bir varolua sahip olduunu ne srerek, ekonomik determinizmi reddederler. Felsefe ve dncenin zerkliine vurgu onlarn -sanayi kapitalizminden daha kapsaml bir ey olarak grdkleri- arasal rasyonalite eletirilerini biimlendirir. Kuramclar arasal rasyonalitenin kklerini sadece kapitalizme deil, bizzat Aydnlanma projesine kadar gtrrler. Onlara gre, Aydnlamann bilim ve ilerleme arasnda kurduu kanlmaz iliki konusundaki varsaymlar karlkllk, mutluluk, zerklik ve demokrasi imknlarn engelleyen arasal rasyonalitenin saltanatn getirmitir (Tucker, 1998, s. 30). Eletirel kuSZDE ramclarn SIRA almalarnda rasyonelleme olgusunu modern toplumdaki en nemli gelime olarak vurgulamalar, Marksist teorinin yan sra Weberyan teoriden de etkilendiklerinin bir gstergesi olarak deerlendirilir. zellikle modern toplumda DNELM rasyonalite tarafndan retilen basknn ekonomik smrnn yerini alarak en nemli sorun haline geldii ynndeki grleri zerinde Weberin etkisinin akS Osavunulur R U a grld (Ritzer, 1996, s.286). Adorno ve Horkheimer, arasal akln eletirisinde eletiri oklarn yalnzca kapitalizme DKKAT deil, Aydnlanma projesine de yneltirler.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Resim 7.3
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Thedor W. Adorno (1903-1969)

Frankfurt Okulunun en nemli dnr olan Adorno, ncesinde de okulla ilikili olsa da 1938de resm olarak katlmtr. Aslnda Sosyoloji ve Felsefe profesr olsa da ok geni bir ilgi alan olan Adorno estetik, felsefe, mzik, edebiyat ve kltr alannda nemli almalar kaleme almtr. Balca eserleri arasnda Aydnlanmann Diyalektii -Max Horkheimer ile birlikte- (1947), Modern Mziin Felsefesi (1949), Minima Moralia (1951), Otoriter Kiilik (1950) ve Estetik Teorisi (1970) yer alr.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
181
Resim 7.4
Frankfurtta Bockenheim blgesindeki Theodor W. Adorno meydanndaki parkta nl kuramcnn ansn temsil eden bir nevi ant olarak masas ve sandalyesi sergilenmektedir.
Frankfurt Okulunun kltr kuram, onlarn aydnlanmann diyalektiine ilikin zmlemeleriyle olduka ilikilidir. Adorno ile Horkheimerin birlikte yazdklar Aydnlanmann Diyalektii (1944) kitabnn yalnzca ismi bile, kuramclarn aydnlanmann belirsizliklerini keskin bir ekilde kavram olduklarn gsterir. Bu anlamda, Frankfurt okulunun ilk dnem kuramclarnn modernliin esas problemini kavram olduklarndan en ufak bir phe yoktur. Bu, sadece kapitalist sistemin adaletsizlikleri ve eitsizlikleri meselesi deildir. Esas sorun, ok dar bir akl ilkesine gre, yani Weberin arasal akl dedii olguya gre btn modern toplumlaSIRA SZDE rn ve toplumsal kurumlarn dzenlenmesidir (Tomlinson, 1999, s. 211-212). Buradan da aka grlecei zere eletirel kuramclar Marksist nitelikte eletirel bir dnceye sahip olmakla birlikte geleneksel Marksizmden farkl D olarak N E L M temel sorunu yalnzca kapitalizm ile snrl olarak grmemektedirler. Eletirel kuramclar, bata kapitalist toplumlar olmak zere btn modern toplumlarda Weberin iaret etS O R U tii formel veya arasal aklc dzenlenmeleri en temel sorun olarak grmektedirler. Eletirel teorinin rasyonalite konusundaki grlerinin byk lde Weberin D K K A T formel rasyonalite (formal rationality) ile tzsel rasyonalite (substantive rationality) arasnda yapt ayrma dayand savunulur. Eletirel kuramclara gre formel rasyonalite herhangi SIRA SZDE bir amaca ulamak iin en etkili aralar, nihai insani deerleri dnmeksizin aratran akl olarak tanmlanabilir. Eletirel kuramclar formel rasyonaliteyi insanlar egemenlikten kurtarmak yerine egemen glere hizmet eden ve bu adan adalet,AMALARIMIZ bar gibi nihai insani deerleri ieren tzsel rasyonalite ile elien bir teknokratik dnce biimi olarak grrler (Ritzer, 1996, s.286). Friedmann en byk Nazi toplama kamplarndan biri olarak T A deildi P bilinen Auschwitz iin, Auschwitz rasyonel bir yerdi, fakat makul Kbir yer (Friedman, 1981, s.15) eklindeki szleri, eletirel teorinin formel rasyonalite ile tzsel rasyonalite arasnda yapt bu ayrma ynelik en aklayc ifadelerden biri olarak kabul edilir.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Resim 7.5
TELEVZYON
Max Horkheimer (1895 - 1973)

Okulun yine ekirdek kadrosundan olan Horkheimer NTERN E T olarak 1930 ylnda Enstitnn mdr olmutur. Esas sosyoloji ve felsefe alannda younlam olan Horkheimerin balca eserleri unlardr: Geleneksel ve Eletirel Kuram (1936), Aydnlanmann Diyalektii - Theodor W. Adorno ile birlikte - (1944), Akl Tutulmas (1947) ve Arasal Akln Eletirisi (1967).
NTERNET
182
Frankfurt Okuluna gre Aydnlanma ile birlikte n plana kan akl sre ierisinde kendine eletirel olmaktan kp eletirdii dier mitler gibi kendisi de bir mite dnerek bireyleri her ynyle dzenlenmi bir sistemin kleleri haline getirmitir.
Frankfurt Okulu kuramclar otoriteciliin yayld, bireysel dnme ve zgrln kstland ve douda Stalin batda da Hitler gibi diktatrler tarafndan byk kymlarn gerekletirildii totaliter ynetimlerin ykselite olduu bir dnemde yaamlardr (Slattery, 1991, s.103).
Kuramclar, kltr endstrisinin kapitalizmin tahakkmn yaygnlatrmak ve insanlar ve onlarn kltrel anlatmlarn metaya dntrmek iin teknolojiyi nasl kullandn ve akl nasl arasallatrdn gstermeye almlardr (Zipes, 1988, s. 99) Gerekten de, Frankfurt Okulunun zellikle 1940-45 arasndaki yazlarnn ayrt edici zellii Weberin tehisleriyle olan yaknldr ve Weberin rasyonelleme kategorisinden yola karak gerekletirdii modernlik zmlemesini takiben Bu rasyonellemenin irrasyonelliini tehi etmek eletirel kuramn merkez ilgi alan olmutur. (Benhabib, 2006, s.83,85) Weber, toplumsal rasyonelleme srecinin sonunda zgrlk yitimine, Bat kltrel aklcnn ise geri dndrlmez bir anlam yitimine yol aacan belirterek Bat modernlii zerine olduka ikircikli bir yorum getirmitir. zellikle bilim ve ahlak ile bilim ve din arasndaki uzlatrlamaz atmalar kadar, kltrn farkl deer alanlarna doru farkllamas modern bireye anlam yaratma ykmlln getirmitir. Anlamn yitimi yabanclam dnya anlamna gelmektedir. Toplumsal yaamn rasyonellemesindeki artla birlikte modern birey zerk anlamn tanyamaz hle gelir ve yabanclam dnya yerini dnyevi konformizme brakr. Yaamn tm alanlarndaki rasyonelleme zgrl demir kafes iine hapsederken, zerklik sona ermekte ve zgrln yitimi kendine yabanclamaya yol amaktadr (Benhabib, 2006, 8384). Modern kapitalist toplumlarn ekonomik rgtlenii, arasal akln bu nihai zaferinin ve Aydnlanmann kendini yok ediinin zeminini salar. nk kapitalizmde retim, insan ihtiyalarn ve arzularn karlamak iin deil, tersine daha fazla kr elde etme ve daha fazla sermaye birikimi salamak iin, yani tmyle piyasa iindir. Bu retim biimini benzersiz klan zellik kullanmdan ok mbadele iin retimin evrensel bir eilim olmasdr (Bernstein, 2007, s.14). Frankfurt Okulu kuramclarna gre modernliin sorunu neden sadece kapitalist sistemin SIRA SZDE adaletsizlikleri ve eitsizlikleri deildir de arasal rasyonaliteye gre btn modern toplumlarn dzenlenmesidir?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Marcuse gre doann bilim egemenlik altna alnmas zorunlu olarak insanlar zerinde de yeni bir K T A biiminin P egemenlik olumasna yol amtr.
AMALARIMIZ ve teknoloji yoluyla
Okul yelerine gre, zel mlkiyet, rekabet ve kra dayal kapitalist sistem insanlar, imgelemsel ve entelektel potansiyellerini gerekletirmekten alkoyS O R U mak iin aklclk araclyla gelimitir. Makinelerin ve teknolojinin retim iin gelimesi eklindeki ilerleme kapitalist sistemin insanl ve doay tahakkm alDKKAT tna alma ve maniple etme iktidaryla zde hle gelmitir. nsanlar kapitalist meta retiminin normlarn ve deerlerini iselletirdikleri lde kendi karlaSIRA SZDE alkonulmaktadr. Bu srete hem akl hem de d gc krn takip etmekten relmitir (Zipes, 1998, s. 99). Bu grler Marcusen nemli eseri Tek Boyutlu nsan (1964)da benzer bir AMALARIMIZ ekilde yanklanr. Ona gre de doann bilim ve teknoloji yoluyla egemenlik altna alnmasnn zorunlu olarak insanlarn egemenlik altna alnmasnn yeni biimine yol amtr. ve insann smrlmesi, ncesinden ok daha rasyonel K T Doann A P ve bilimsel gereklemektedir. Sonu olarak, teknolojik rasyonalite egemenliin meruiyetini kaldrmaktan ok korumaktadr (Bottomore, 1989, s.38).
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
183
Resim 7.6
Herbert Marcuse (1898 -1979)

1932 ylnda Enstitnn yesi olmu olan Marcuse, okulun yine en tannm yelerinden biridir. Esas olarak felsefeci olan Marcuse, tpk Adorno gibi ok deiik alanlarda almalara imza atmtr. Akl ve Devrim (1941), Ak ve Uygarlk (1955), Tek Boyutlu nsan (1964) Kardevrim ve syan (1972) ve Estetik Boyut (1978) nemli kitaplarndan bazlardr.
Marcuse, Teknolojik Rasyonalite ve Tek Boyutlu nsan leri sanayi toplumunda, teknik akl geerli kabul edilen tek akl biimi haline gelmitir. Teknik akl ya da teknolojinin rasyonalitesi akl sadece arasal olarak, ara-ama ilikisi asndan tanmlyordu. Akl, diyordu Marcuse, mevcut dnyann i yetersizliklerinin ortaya serilmesiyle nesnel olarak bantl olduu iin, olumsuzlamann potansiyel olarak ykc karakterine dayanyordu. Ama akln bu ykc gcnn kendisi teknolojik rasyonalitenin tek boyutlu dncesi iinde ykma uruyordu. Arasal akl, deerler karsnda tamamen tarafsz olduu varsaylmasna ramen, aslnda teknik ilerlemenin tek boyutlu dnyasn temel deer olarak koruyordu. Doay denetlemenin bir arac olarak kavranan bilime verilen ncelik, mevcut teknolojiyi, pozitivizmin tahakkm altna gittike daha fazla girmekte olan felsefeyle dolaysz bir iliki iine sokuyordu. Marcuse unlar iddia ediyordu [Tek Boyutlu nsan kitabnda]: Doann gittike daha etkili bir biimde tahakkm altna almasna yol am olan bilimsel yntem, doann tahakkm altna alnmas yoluyla insann insan zerinde gittike daha etkili bir biimde tahakkm kurmasnn aralarn ve saf kavramlarn sunar hle gelmitir. Saf ve tarafsz kalan teorik akl pratik akln hizmetine girmitir. Bu kaynama her ikisinin de iine gelmitir. Bugn, tahakkm kendini sadece teknoloji yoluyla deil teknoloji olarak srdrmekte ve geniletmektedir ve teknoloji btn kltr alanlarn masseden genileme hlindeki siyasi iktidarn en byk merulatrcsdr... Teknoloji ve teknolojik rasyonalite ileri sanayi toplumunun temeli olduklarna gre, dntrme projesi niteliksel olarak yeni bir tekniin gelitirilmesi zerinde odaklanmalyd. Teknik akl oktan siyasetin temeli haline gelmiti ve bunun tersine evrilmesi zorunlu olarak siyasi bir tersine evirmeyi gerektirecekti. Teknolojik rasyonalitenin almas imkn, diyordu Marcuse, kendi seyrinin iinde yer alan bir imknd, nk bu rasyonalite ileri sanayilemeciliin baskc dzeni iindeki snrlarna dayanmak zereydi. Emein mekanizasyonun ve otomasyonun art, artk tek boyutlu toplumun snrlar iinde tutulmas imknsz olan ve bu toplumu kertme tehdidi getiren bir safhaya ulamt. Anthony Giddens, Marcuseyi Yeniden Okumak, Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori (stanbul: Metis yaynlar, 2000, s.229-231)
184
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Farkl bir ifadeyle, arasal bir aklclk/rasyonellik yeni ve teknolojik adan daha karmak bir tahakkm arac olarak hizmet grmekte ve toplumun artan rasyonellemesinin daha fazla tahakkme, hatta klelie yol ama tehlikesi sz konusudur (Kellner, 2006, s.156). nk Aydnlanma projesinin aklclk ilkesi sonunda her sorunun arasal aklclk mantna gre zlmesine alld bir ortama zemin hazrlamtr. Aydnlanmann temel deeri olan akl sre iinde bir mit haline gelerek bireyi her ynyle dzenlenmi bir sistemin klesi hline getirmitir. Tomlinsonun (1999:211) vurgulad gibi, Frankfurt Okulu kuramclarnn amac, insanln gerekten insani bir mertebeye varmak yerine neden yeni bir barbarlk iine gmlmekte olduunu saptamakt. te analizlerinde yelerinin kendi zyaamlarnda balarna gelenlerin nemli bir yeri olan Frankfurt Okulu (Jay, 1989, s.311), kapitalist bir smr sisteminde kurumsallaan ve son k yolunu Faist Almanyann gaz odalarnda bulan arasal akln olumsuz sonularna veriSIRA SZDE len bir yanttr (Stauth, ve Turner, 1992, s.65). Kitle kltr/kltr endstrisi bylesine rasyonellemi bir dnyann yeniden retimine D yardmc N E L M olmakta, insanlar kandrarak vaat ettiini yerine getirmeyen sahte tatminler yaratmaktadr (Adorno, ve Horkheimer, 1944). Sre iinde ortaya kan kltrel yap kitle kltr, olumlayc kltr ve kltr endstrisi olarak S O R U adlandrlmtr.
D K K A T tarafndan kltr endstrisi kavram nemli lde modern kltEletirel kuramclar r kontrol edip denetleyen rasyonel olarak rgtl-brokratik yaplara (rnein, televizyon ebekeleri SIRA gibi) SZDEgnderme yapmada kullanlmtr. Kltr endstrisi kitle kltr olarak da adlandrlan, yani spontane olarak (kendiliinden) gelimeyen, standartlatrlm metalar olarak kitlesel boyutta retilip tketilen, bireyleri pasifletirici ve edilgenletirici etAMALARIMIZ kilere sahip, gerek olmayan, yapay bir kltr retir (Ritzer, 1996, s.287).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Eletirel kuramclara gre hem K kapitalist T A P toplumlar hem de sosyalist toplumlar kitle toplumu zelliine sahiptirler. Sovyet sosyalizmi kitleleri, Marksist ideoloji ve Tayrca E L E Vfiziksel ZYON g aracl ile kontrol ederken, Bat kapitalizmi tketicilik ve bireycilik gibi daha gizli ideolojiler kullanmtr NTERN E T s.103). (Slattery, 1991,
Frankfurt Okulunun kitle kltr eletirisi dier taraftan kitle toplumu kavramK T da A P sallatrmasyla ok yakndan ilgilidir. Farkl bir ifadeyle, kuramclarn kitle kltr eletirisinde, o dnem sosyal bilim dnyasnda hkim olan kitle toplumu paradigmasnn ok ak bir etkisi sz konusudur. Onlara gre, sadece Batl kapitaTELEV Z Y O NSovyetler Birliinde de toplum uysal ve itaatkar kitlelerden list lkelerde deil olumaktadr. Ksaca, modern toplum, kitlelerin rgtl deil atomize bir yap arz ettii ve faizm gibi irrasyonel ideolojiler tarafndan kolaylkla nfuz altna alnd bir kitle Ntoplumudur. Kitle toplumu kavramnn tarihsel kkleri modern snfl TERNET toplumlarn ortaya kmas iin gerekli toplumsal, siyasal ve ekonomik koullar hazrlayan Bat Avrupa kapitalizminin On dokuzuncu yzyln ikinci yarsndaki hzl geliiminde aranabilir. Yani; kapitalist iblmnn gelimesi, byk apl fabrikalarn kurulmas ve artan retim, iii snfnn geliimi, kentlerin bymesi ve kentlemenin hzlanmas, nfusun kentlerde toplanmasyla beraber dramatik nfus art, toplumsal/siyasal mcadeleler yoluyla ii snfnn sendikalar ve siyasal partiler yoluyla sisteme katlmas ve evrensel iletiim sistemlerinin yaylmas gibi deiimler bu srete ok belirleyici olmutur (Swingewood, 1996, s.8, 17). Adorno ve Horkheimerin analizinde iki temann merkez bir nemi vardr. Youn ekonomik ve teknolojik gelime karsnda geleneksel toplumsallama kurumlarnn zayflamas ve insann emek ve etkinlii sonucu ortaya kan nesnelerin insan kontrolnn dnda gzken bamsz, zerk glere dnt kltrn artan somutlamas. (Swingewood, 1996, s.27). Williamsn ifadesiyle, sanayi uygarlnn toplumsal dokuyu bozarak insanlar birbirine yabanclatrd ve kl-
185
tr reticisiyle tketicinin birbirinden tamamen ayrt bir dnemde kitle toplumu/kltr kavramsallatrmas sz konusu olmutur (Swingewood, 1996, s. 32).
KLTR ENDSTRS VE KTLE KLTR ELETRS

A M A
Eletirisel kuramn nclerinden Adorno ve Horkheimerin kitle kltr ve kltr endstrisi eletirilerini deerlendirebilmek.
Bata Adorno olmak zere, Frankfurt Okulu kuramclarnn yaklamlarnda kltr endstrisi ve kitle kltr olgularnn bu kadar n planda olmasnn temelinde ge kapitalizmin sadece politik ekonomi ile zmlenemeyecek kadar karmak ve gelikin bir toplum yaratm olmas yatar. Farkl bir ifadeyle, hegemonya ve ikna srelerinin kltrel niteliinin sistemin genel btnsellii iinde giderek daha belirgin bir hle gelmesi bu toplumun en temel zelliklerinden birisidir (Dellalolu, 2003b, 23). Adorno ve Horkheimere gre, kltr endstrisi ile kitle kltr, endoktrinasyon (beyin ykama) ve toplumsal denetim arac olarak yukardan dayatlan ve ynetilen bir kltrdr. deolojik bir tahakkm biimi olan kltr endstrisinde insaniletirme ve zgrletirme yoktur (Kellner, 1988, s.102-105). Tketici, kltr endstrisinin ikna etmeye alt gibi hkmedici ya da zne deildir, aksine kltr endstrisinin nesnesidir (Adorno, 1975, s.76). Adorno ve Horkheimer 1947den itibaren kitle kltr terimi yerine kltr endstrisini kullanmay tercih ederler. Bu ifadeyi kltr endstrisi ile deitirdik, amacmz onu savunanlarn kabul edebilecei bir yorumu batan dlamakt: Yani onun bizzat kitlelerden kaynaklanan bir kltr olarak yorumlanmasn engellemekti. (Adorno, 1975, s. 76). Adornonun da belirttii gibi, burada endstri ifaSIRA SZDE desi ise kelimenin dz anlamyla dnlmemelidir. Esas olarak yaamn ticarilemesiyle balantldr, kltr rnlerinin standartlamas ve datm tekniklerinin rasyonellemesi srelerine gnderme yapar. Kltr Endstrisi, ne D her NEL M kadar ad ancak 1940larn ortalarnda konulmu olsa da 1930lardan 1969da lene dek Adornonun balca ilgilerinden biri, yaam boyu sren kltr incelemelerinde S O R U merkez yer tutan bir mesele olmutur (Kejanlolu, 2005, s. 184).
D bir K K endstri AT Kltr endstrisi kavram ne sadece bir kltr kuram ne de sadece kuramdr. Kavram, Marxn fabrika iinde, yani retim srecinde somut emein nasl smrldn anlatt gibi, retim sreci dndaki soyut bilincin nasl smrldSIRA SZDE nn/biimlendirildiinin analizidir. Bu nokta Adorno ve Horkheimer Marxtan hem ayran hem de ona balayan noktadr. Bylece keskin bir altyap- styap ayrm da ortadan AMALARIMIZ kalkmtr. Zaten kltr endstrisi kavram da tam da bunu ifade etmek zere zekice ortaya atlm bir kavramdr (Yelken, 2007, s.188).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A metalarla P Kitle kltr, edilgen tketicilerin sorgulamadan basite yuttuklar piyasay istila eden kltr endstrisinin rnlerine gndermede bulunur. Kltr endstrisinin rnleri ayn zamanda meta deildir, sadece ama sadece metadrlar TEL E V Z Y O N metalaan (Adorno, 1975, s. 77). Farkl bir ifadeyle, kltr endstrisinin rnleri rnler deil, daha en bandan piyasa iin retilmi metalardr. Kltr endstrisini harekete geiren temel dinamik piyasadr. Simgesel biimler, artk, btn iinde piyasaya ynelik olarak retilmektedir. Bu nedenle, kltre damgasn vuran temel NTERNET gd en geni sat yakalamak ve ksa srede maksimum kra ulamak olmutur. Bu durumda verili deerlerin, genel geer anlayn dna klamaz; bylece ger-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
186
Eletirel kuramclara gre kltr endstrisi araclyla kitle kltrne indirgenen kltr rnleri, rasyonel tekniklerle standartlatrlp datlmakta, reklm endstrisi araclyla da bireylerin satn alma gdleri harekete geirilip srekli olarak tketime ynlendirilmektedirler.
Eletirel kuramclara gre kltr, bir zamanlar bireyi her trl baskya kar direnmeye ve eletirellie ynlendirirken kitle kltrnde eletirellik ortadan kalkm ve her trl kltr biimi eletirel analizden uzak basit elence biimlerine indirgenmitir.
ek sanatn var olandan bakasn grme, grdrebilme yetisinden oluan olmazsa olmaz yn kltr yaptlarndan giderek silinir (Dellalolu, 2003a: 99). Kant, biimselci bir anlay iinde, sanat, amasz bir ama olarak tanmlamken, Frankfurt Okulu yelerine gre, modern dnyada sanat, piyasann dikte ettii amal bir amaszla dntrlmtr (Jay, 1989, s. 312-313). Kltr endstrisi balca iki srece dayanr. Birincisi, kltr rnlerinin standartlamas ve datm tekniklerinin rasyonellemesi srecidir. kincisi, dorudan reklmla ilgili olan sretir. Tketimin deiim deerine gre dzenlenmesinde reklm zel bir yere sahiptir. Adorno ve Horkheimera gre reklam, kltr endstrisinin yaam iksiridir, sistem her trl rn reklama zorunlu kld iin, reklam kltr endstrisinin ana dilidir, slubudur. Adorno ve Horkheimern reklmlar kapitalizmin arasal amalar ile balantl ele aldn ifade eden Tomlinsona (2004, s. 34) gre ise reklmlar nemli kltrel metinlerdir. Reklam metinleri her ne kadar ideolojik adan pheli olsa da hayatn nasl yaanabileceine dair anlatlar, ortak kimlik nosyonlarna atflar, insanlarn nasl kendilerini greceklerine dair albeniler, ideal insan ilikilerine dair resimler, insan mutluluu ve tatminin versiyonlar vb. sunmaktadr (Tomlinson, 2004, s. 34). te reklamn kltr endstrisindeki zaferi, tketicilerin, sahte oldukarn grdkleri hlde, bastrlmas zor bir istekle bu kitle kltr rnlerini almaya ve kullanmaya kendilerini mecbur hissetmeleridir (Adorno ve Horkheimer, 1944, s. 62). Reklamn zaferi olarak iaret edilen hem farknda olup hem de ayn anda itaat etme hli, Adornonun Los Angeles Timesn astroloji stunlarn analiz ettii almasnda da karmza kar. Yeryzne inen yldzlar balkl almasnda Adorno, astrolojiyi de kltr endstrisinin rn olarak grr. Geleneksel astroloji kurumsallam batl inantr. Gnlk fallar, yldzlar tarafndan bahedilmi bilgiye dayansa da tavsiyelerinin keyfilii bu kurgusal aklsallk ile kapanr (Dellalolu, 2003a, s. 96). Ona gre astroloji, Kurmaca ile gerek arasndaki ayrm bulandrr, ar gereki bir ierii korurken, bir yandan da kayna itibaryle o ierie akld bir ierik kazandrr.(Bernstein, 2007, s. 26). Kltr endstrisinin, mutluluk kayna olan haz almay kltrel mallara, belirli bir elence anlayna hapsetmesi sz konusudur. Bu elence avutucu elenmedir. Ge kapitalizmde avutucu elenme, iin uzantsdr. in daha sonra, daha iyi bir ekilde gerekleebilmesi iin verilen bir aradan ibarettir. inin bo zaman ve o srete kullanlacak olan elence metalar o kadar n belirlenmitir ki elence, i sresinin sonrasna hi geemeyen bir grnm kazanmtr. Modern zne, sadece alrken deil ama daha ok elenirken teslim olmaktadr (Dellalolu, 2003a, s. 102). Kltr endstrisi rnlerinde hakikilik, yenilik ve baka bir dnya tasarmna izin veren eletirel mesafe ortadan kalkmtr. Bu nedenle, temel eletiri yeni ve baka bir yaama duyulan umudun olumlayc kltr niteliindeki bugnk kltr tarafndan ypratlddr (Jay, 1989, s. 260). Kltr bir zamanlar bireysellii beslemekteyken imdi uyumluluu zendirmektedir ve bireyin sonuna yol aan tmyle ynetilen toplumun en nemli parasdr. Gerek sanat/yksek kltr bireyi statkoya boyun edirmek yerine yabanclamaya ve egemen siyasal dzenin deerlerine direnmeye sevk etmiken, kitle kltrnde bu eletirellik ortadan kalkmtr. Halbuki, Adornoya gre, sanatnn yapt hemen tketilmeye ynelik olmad ve kendini toplumun karsna koyduu zaman bir anlam ifade edecektir. Kitle
187
kltr ise, yaratt yanl ihtiyalar ile insanlar maniple etmekte ve onlar var olan dzenle uzlatrarak kapitalist tahakkmn yeniden retimine yardmc olmaktadr. Kitle kltr rnleri, bireyleri ynlendirilecek ve kontrol edilecek birer nesne konumuna sokan estetik birer yoksullamadr. Kltr endstrisi zorunlu olarak, olumsuz unsurlardan arndrlm ve nceden tasarlanm bir uyum tarafndan idare edilen bir sanatsal biim yaratmaktadr (Swingewood, 1996, s. 36-37). Farkl bir ifadeyle, kltr endstrisi rnleri zgrleme ve topik nitelik tamayan bir sanatsal biim retmektedir. Adorno ve Horkheimeri izleyen Lowenthal da kitle kltrnn standartlama, stereotip, tutuculuk, yalanclk ve ynlendirme ile nitelendirilebileceini ve sanatn gerek deneyimine karlk sahte hazlar yarattn savunur (Swingewood, 1996, s. 147). Okul yelerine gre, kltr endstrisi gerek bir kltr deil, kendiliindenlii olmayan eylemi bir kltr retmektedir. Eski gnlerdeki gibi, birbirinden farkl yksek kltr ve alt kesimlerin kltr diye iki ayr kltr de kalmamtr modern kitle toplumunda. Bu farkllk bile kitle kltrnn stilize barbarl iinde erimi, yok olup gitmitir. (Jay, 1989, s. 312). Adorno yle yazar:
Kltr endstrisi, tketicilerin kasten ve tepeden btnletirilmesidir. Binlerce yl boyunca birbirinden ayrlm yksek kltr ve dk kltr alanlarn da birletirmeye zorlar - her ikisinin de zararna olacak ekilde. Yksek kltrn, etkileri zerinde speklasyon yaplarak, ciddiyeti ortan kaldrlr; dk kltrn, toplumsal denetim btnsel olmad srece barndrd haar isyankarlk ise uygarltrc dizginleme yoluyla yok edilir (Akt, Berstein, 2007, s. 33).
Bersteine gre, Adornonun yksek sanat ile dk sanat arasnda kltr endstrisinin mhendislii aracllyla gerekletirilen sahte uzlamaya dair bu grleri postmodernist kltre dair erken bir hkm olarak da deerlendirilebilir. Adorno, ada kltr endstrisi rnlerinin, daha eski popler kltr rnlerinin tm olumsuz zelliklerini tamasna kar nclnden bir noktada ayrldn belirtir: Roman ve dans mzii gibi belli biimlerle snrl olmayp btn sanat biimlerinin ve medyann bir sisteme dnmesi; caz ve dedektif romanlar gibi yzeyde birbirinden ok farkl grnen biimlerin artc bir koutluk iinde olmas. Kltr endstrisi ite bu sistemi anlatan bir terimdir. Eski popler kltr gibi kyde yaayanlarn ya da yksek eitim grm olanlarn azade kalabilecei bir ey deildir artk. Bu sistemin kapsamndan kimse kaamaz (Kejanlolu, 2005, s. 194). Gelimi kapitalizmdeki kltrel retimin yaplanmas her eye damgasn vuran bir tekdzelilik sorunu yaratmtr. Adorno ve Horkheimerin kendi szleriyle; Bugn kltr her eyi birbirine benzetiyor. Filmler, radyo ve dergiler bir sistem oluturuyor. Her alan kendi iinde ve dierleriyle bir sistem oluturuyor. Ksaca, artk tm dnya kltr endstrisinin szgecinden gemek zorunda braklmtr (Adorno ve Horkheimer,1944, s.7). Kltr endstrisinin btncl etkisi, Aydnlanmann, yani doann teknik olarak giderek daha ok tahakkm altna alnmasnn, kitlesel aldatma hline geldii ve bilinci ketleme aracna dnt bir aydnlanma kartldr. Adorno ve Horkheimer iin kltr endstrisinin rol, aydnlanma maskesi altnda kitle aldatmacsdr. Ancak Adornonun metinlerinde kltr endstrisinin bilinci tmyle tutsak almadna dair vurgular da vardr. Adorno ayrca metni, yazarn niyetine dayanarak incelemenin bizi bir yere gtrmeyeceinin altn izerek, retim, rn ve tketim arasndaki kopua da dikkat eker (Kejanlolu, 2005, s. 197). ...En naif
Eletirel teorinin nclerinden Adorno ve Horkheimer iin kltr endstrisi aydnlanma maskesi altnda bir kitle aldatmacsdr.
188
film izleyicileri dahi, orada grdklerini basite gerek olarak almazlar. Belki daha ileri gidip inanmadklar da sylenebilir. Bilin ile serbest zamann btnlemesinin tmyle tamamlanmasnn baarlamad aikardr. Bireylerin gerek karlar, hl, belli snrlar iinde, tmyle ierilmeye yeterince direnecek gtedir. (Akt. Kejanlolu, 2005, s. 197).
SIRA SZDE
Frankfurt Okulu insanlarn kitlesel olarak tkettikleri kitle kltrne karSIRA kuramclarnn SZDE ok sert eletiriler getirmesinin nedenleri nedir?
DNELM Adorno, kitle kltrnn insanlarn zihinlerini smrgeletirdiini belirtirken, Horkheimer ise kitle kltrne kar savam, ancak, kitle kltrnn toplumsal S srp O R U gitmesi ile ne denli balantl bir olgu olduunu aka grmek adaletsizliin ve gstermekle mmkn olacan vurgulamaktadr (Jay, 1989, s. 310). zetle, Frankfurt Okulu kuramclarna gre, Kltr endstrisi, insan, gemi dnemlerdeDKKAT ki tahakkm yntemlerinden ve pratiklerinden ok daha ince ve etkin yntem ve partiklerle tahakkm altnda tutmaya balamtr. Onlara gre, kitle kltr, siyaSIRA SZDE sal toteliteryanizmin serpilip gelitii bir seradr (Jay, 1989, s. 313, 315). Dier bir deyile, kuramclara gre kitle kltr, modern totaliterliin -modern kapitalizmin somutlatrc eilimlerine kar tm gerek muhalefetin siliniinin- temelini oluturAMALARIMIZ maktadr (Swingewood, 1996, s. 40). Aslnda Adorno, Bersteinin vurgulad gibi, kltr endstrisine dair sosyolojik bir zmleme yapmamakta, onu sadece toplumsal dnm sorunsallatrarak ele almaktadr. Yani, ona gre, K T A imknlaryla P kltr endstrisi tam zgrl tevik eden ya da engelleyen potansiyelleri bakmndan ele alnmaldr. Bylece, kltr endstrisi rnlerinde sadece maniplasyon ve eylemenin T E L E V Z Y O Nizlerini bulur, bu nedenle kuram kltrn dntrc ynde bir dnm imkan, geirme imkan barndrmaz (Bernstein, 2007, s.10-11). Adorno, Horkheimer ve Marcuse gibi kuramclarda sz konusu olan olduka karamsar ve kat bir eletirel pozisyonun Benjamin tarafndan paylalmad bilin N T E R N E T Yeniden retim anda Sanat Eseri (1936) adl nemli makamektedir. Mekanik lesinde Benjamin, mevcut teknolojik yeniliklerin ve popler sanatn potansiyeli konusunda iyimser bir bak asna sahiptir. Her ne kadar, kitlesel yeniden retim srecinde sanat eserinin halesini yitirmekte ve kltrn estetik unsurunun altnn oyulmakta olduunu teslim etse de bylesi bir dnemin -demokratik bir kltrn geliimi iin nemli bir potansiyel ierdiini belirterek- zgrletirici bir boyutu olabileceini savunmutur. Benjamine gre nemli olan sanatn/kltrn toplumcu ynde siyasallatrlmasdr.
DNELM Frankfurt Okulu kuramclarna gre, modern toplumlarda kltr S O R Ugemi endstrisi, dnemlerdeki tahakkm yntemlerinden farkl olarak okDdaha K K etkili A T ve yeni bir tahakkm yntemi olarak ilemektedir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 7.7
Walter Benjamin (1892 - 1940)

Benjamin resmi olarak hibir zaman Enstitnn yesi olmamtr. Ancak zellikle Adorno ile dnsel etkileimi ekseninde okulla ilikili olup, lmnden sonra da tm yaptlar okulun katklar ile yaynlanmtr. Nazi Almanyasndan kaarken yakalanma riski ile kar karya kalnca - 1940 ylnda - yaamna son vermi olan Benjaminin temel ilgi alan estetik ve edebiyat eletirisi olmutur. Tek yn (1928), Brechti Anlamak, Parltlar, Pasajlar ve Son Bakta Ak Benjaminin nemli eserlerinden bazlardr.
189
Eletirel kuramclarn en byk kayglar kltr endstrisinin pasiflemi ve yabanclam bireylerden oluan bir kitle toplumu yaratmasyd.
Adorno ve Horkheimern kitle kltrne ynelik olduka ktmser ve olumsuz bu yaklamn geri plannda artan endstrileme ve kentlemeyle birlikte gelien kitle iletiim aralarnn geleneksel balar zmesinin sonucu yaltlm, yabanclam ve pasiflemi insanlardan oluan bir toplum, yani kitle toplumu kavramsallatrmasnn nemli pay vardr. Bu ktmser yaklamn arkasnda yatan bir dier nemli nokta ise Adorno ve Horkheimerin, Alman faizmine zg gelimeyi bir btn olarak kapitalizme genellemeleri ve bu nedenle de Amerikan kltr endstrisinin faist devlet ile ayn ileve sahip olduunu ne srmeleridir (Swingewood, 1996, s. 33). Aslnda Adorno hibir metninde kltr endstrisini faizmin siyasi zaferiyle zdeletirmese de dolayl olarak una iaret eder: Faizmin siyasi olarak gerekletirdii baskc birletirmenin liberal demokratik toplumlardaki karl, kltr endstrisinin toplumu etkili bir biimde btnletirmesidir. Daha arpcc bir ifadeyle, kuramclar Amerikan ticari elencesi ile Goebbels ve Hitler propagandas arasnda nemli birtakm koutluklar izmilerdir (Schudson, 1999, s. 172). Bylelikle de kitle kltrn olduka yekpare ve geni halk kesimlerindeki her tr dntrc potansiyeli tmyle yok edecek kadar kuatc bir gte varsaydklar ifade edilebilir (Modleski, 1986, s. 8). Dier taraftan, kltr alann tek bana feti haline getirmemeye dikkat etmi olan Frankfurt Okulu kuramclarnn yine de hiyerarik bir kltr nosyonuna ve sekinci bir kltr kavrayna sahip olduklar da ne srlr. Aslnda bu sadece onlara zg bir durum deildir, zira kitle kltr eletirilerinin ou sekinci bir eilim gsterir. Ancak yakn dnem kitle kltr aratrmaclar, Frankfurt Okulunun eletirelliini byk lde korumalarna ramen, Adorno ve Horkheimerin baz analizlerinin olduka basitletirilmi olduunu ifade ederler. zellikle de kitle kltrnn, tketicilerini nasl maniple ettiini, onlara sahte ihtiyalar ve sahte arzular dayatt ve kendi karlarn anlamalarn engelledii yarglarnn kabul edilemez olduunu ne srerler. rnein Enzensberger, kitle kltrnn kitlelere sahte bilin ve sahte ihtiyalar dayatt iddiasnn olduka sorunlu olduunu vurgular. Ona gre, kitle kltrnn stratejileri, insanlarn gerek ihtiyalarna ve arzularna seslendikleri lde baarl olabilir, her ne kadar bu ihtiyalar ve arzular kanlmaz olarak bilin endstrisi tarafndan arptlm olsa da (Modleski, 1986, s. 9). Kald ki, ayet popler rnlerin tketicileri, bu tketim faaliyetlerinin amacnn ka, elence ya da oyalanma olduunun farkndaysalar, o zaman onlar adna bir eblehlemeden bahsetmenin ok anlaml olmad belirtilebilir. Bundan dolay, kitle kltr eletirilerinin zellikle tketici kitleye ynelik deerlendirmelerinin yetersizliinden sz edilebilir. Bu eletirel deerlendirme phesiz kltr endstrisi kavramnn bugn artk bir anlam ifade etmedii eklinde okunmamaldr. Kltr endstrisi kavram analitik olarak mutlaka alkonulmas ve kltrel alana dair bir analizde mutlaka kullaSIRA SZDE nlmas gereken bir kavram olmakla birlikte, bu tespit sadece ona atfedilen mutlak belirleyici ve ar homojenletirici roln yeniden dnlmesi gerektiine dairdir. Bernsteinin (2007, s.41) vurgulad gibi, Adornonun kltr endstrisi D N E L M zerine olan yazlarndaki en ktmser tahminlerinin zamanla gereklemesi, ne kadar rahatsz edici olsa da bir o kadar ada ve gncel olduunu phesiz bize gsterS O R U mektedir.
DKKAT Kltr endstrisi bugn iin de analitik olarak olduka nemli bir kavramdr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
190
MERUYET KRZ, LETMSEL EYLEM, YAANTI-DNYASI VE SSTEM

AM A
Frankurt Okulunun son dnem kuramcs Jrgen Habermasn merutiyet krizi, iletiimsel eylem, yaant dnyas ve sistem kavramlarn tanmlayabilmek.
Habermasda postmodernistler gibi aydnlanmac akl projesi ile moderniteye ar eletiriler getirir. Ancak onlardan farkl olarak eletirilerini Aydnlanma projesini ve moderniteyi tamamen reddetmeden gelitirmeye alr.
Frankfurt okulunun en ok tannan kuramclarndan biri olan Jrgen Habermasn (1929) grleri ve almalar Horkheimer, Adorno ve Marcuseden nemli dzeyde farkldr. Klasik dnrlerin almalarna benzer byk boy bir toplum kuram gelitirmeye alan Habermasn almalar ok kapsaml ve biraz karmaktr. Habermas; Marx, Durkheim, Weber ve Parsons gibi klasik dnrleri ciddi bir eletirel deerlendirme yaparak kullanr. Yani, daha ok klasik yazarlarn almalaryla byk boy ve tam kapsaml bir teori gelitirmeye alr (Layder, 2005, s.250). O, bu tr bir teorinin, eletirel teori iin byk nemde olan genel toplumsal eilimleri ve gelime srelerini belirleyecek bir ara olarak ok faydal ve gerekli olduunu dnr. Habermas, Marksizmin belirli yanlarn kesin bir ekilde eletirse de onu tamamen reddetmez. Ayn ekilde, postmodernistlerin ve postyapsalclarn aksine Aydnlanmac akl projesini de btnyle reddetmez. Aksine, belirli aklc dnme biimlerinin geliimine ve akln toplumsal zgrleimci ve aydnlanmac potansiyeline inanr. Habermas phesiz teknolojik ve brokratik rasyonalitenin yaygnlamasnn smr ve tahakkm de beraberinde getirdiinin farkndadr. Habermas, bu sorunlara Aydnlanma projesini tamamen reddetmeden zm bulmaya alr (Layder, 2005:251). Jurgen Habermas (1929- )
Adornonun asistanln yapan Habermas bir sre kendisiyle birlikte alt. 1971-1982 yllar dnda 1994teki emekliliine kadar Frankfurt nivensitesinde Felsefe ve sosyoloji Profesr olarak alt. Kamusal Alann Yapsal Dnm (1962) deoloji Olarak Teknik ve Bilim (1968); ltiimsel Eylem Kuram (1981), teki Olmak,tekiyle Yaamak Siyaset Kuram Yazlar (1996) en nemli kitaplardr. Habermas, Kasm 2005 ve Haziran 2008 tarihlerinde Dnyann ilk 100 entelekteli listelerinde 22. ve 7. srada yer almtr.
Resim 7.8
Habermasn btn almalar insan etkinliinin iki ayr bileeni arasnda yapt analitik bir ayrma dayanr; i veya emek (amasal-aklc eylem) ile sosyal veya sembolik etkileim (iletiimsel eylem). Habermasa gre Marx almalarnda emee merkez bir nem atfetmi, etkileimi/iletiimi ise gz ard ederek onu emee indirgemitir. Bu ise Habermasa gre Marxn almalarndaki en nemli sorunu oluturmaktadr. Nitekim Habermasa gre sosyokltrel hayatn temelini oluturan amasal aklc eylem (i/emek) deil iletiimsel eylemdir. Bu nedenle Marxn almalarndan nemli lde etkilenmekle birlikte Habermas almalarnda i/emek zerinde deil iletiim zerinde younlar (Ritzer, 1996, s.292-293).
191
Habermas, genel olarak Frankfurt Okulu geleneini izlese de onu baz noktalarda eletirir, zellikle rasyonelleme konusunu yeniden formle eder. Weber iin, ilk dnem Frankfurt Okulunda olduu gibi, rasyonellesme Batnn geleneksel otorite biimlerinin yklmasyla ilgili ereveleyici ana eilimidir. Weber, Horkheimer gibi, modern dnyann rasyonalitesini, byk lde, nceden belirlenmi SZDE bir hedefe en tutarl, hesapl ve etkili aralarla ulama abas SIRA olarak grr. Ancak Habermasa gre Weberde de Frankfurt Okulunda da rasyonalite kavram ok dardr. Habermas ise rasyonalleme konusunda daha iyimser Dbir gre N E L M sahiptir. Ona gre, rasyonelleme sadece daha etkili, hesapl dzenleme biimlerinin gelitirilmesi olarak grlemez. Rasyonelleme daha fazla ahlki kavray kazanmay ve S O R U ahlki deerlerin evrensellemesini de gerektirir.
KKAT Habermasa gre Weber ve Frankfurt Okulunda rasyonalleme arasalD rasyonalite temelinde ok dar bir kapsamda ele alnmtr. Habermas ise daha iyimser bir yaklamla rasyonellemeyi daha geni bir erevede ele alr. Bu nedenle modern dnyann en nemli soSIRA SZDE runu olarak her trl rasyonalleme biimini deil belirli bir rasyonelleme biimi olan arasal rasyonalitenin kendisini grr. letiimsel rasyonallemeyi ise iletiimin basklarAMALARIMIZ dan kurtulmas, zgr ve ak bir iletiimin olumas ve nihai dzeyde toplumun zgrlemesi bakmndan olduka nemli ve gerekli grr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P arasnda Bu nedenle Habermas amasal-aklc eylem ile iletiimsel eylem yapt ayrm temelinde rasyonellemeyi iletiimsel rasyonaliteyi de kapsayan daha geni bir erevede kavrar. Bu iletiimsel rasyonalite biimi ahlki bir daTELE V Z Y O N kamuca yanma tipine katkda bulunabilir. Gnmzde ou ahlki normun onaylanmas ve merulatrlmas gerektii iin, toplumsal konsensse ulamann en iyi aralarn grnte doal geleneklerden ziyade iletiim ve tartma oluturur. Tartmaya ve ilkeli akl yrtmeye bu dn, demokrasinin ada nemi NTERNET iinde deerlendirilebilir. Dayanmann salanabilmesi iin snrlandrlmam karlkl anlamann mmkn olduu eitliki bir toplumsal duruma gerek vardr. Habermasa gre, bu iletiimsel eylem katlmclarn birlikte eit olarak formle ettikleri, insanlarn gereksiz toplumsal, doal ve psikolojik kstlamalardan kurtulmalarn salayan bir konsenssn yaratlmasn gerektirir. Habermas arasal akln basite gz ard edilemeyeceine veya kolayca alamayacana inanr, nk modern dnya tam kurumsallamay btn kurumsal dzeylerde mmkn klacak kadar karmaklamtr (Tucker, 1998, s. 8). SIRA SZDE Habermasn letiimsel Eylem kavram esas olarak neyin nemine dikkat eker?
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Habermas kendi arasal ve iletiimsel rasyonalite ayrmn iki farkl toplumDNELM sal gereklik alannda, yaant-dnyas ve sistem dzeyinde temellendirir.Yaant dnyas kavram genel olarak fenomenolojik sosyolojiden, zellikle de S O R U Alfred Schutzun teorilerinden tretilmi, ancak ieriinin kavranmasnda Habermas sembolik etkileimciliin kurucusu George Hebert Meadin dncelerinden de etkilenmitir (Ritzer, 1996, s.549). Fenomenolojik sosyoloji D K K A T ve sembolik etkileimciliin yan sra ayn zamanda Parsonsun eylem sisteminden de etkilenen Habermas yaant dnyasnn temel bileenlerini kltr, toplum ve kiiSIRA SZDE lik olarak tanmlar (Ritzer, 1996, s.550). Daha ak olarak yaant dnyas aile, arkadalar ve gnll birlikler gibi, iletiimsel eyleme ve paylalan deerlerin gelitirilmesine ynelik etkileim alanlarn ierir. Sistem kklerini yaantAMALARIMIZ
Habermas arasal ve DNELM iletiimsel rasyonalite ayrmn iki farkl toplumsal gereklik alannda, sistem S O R U ve yaant dnyas dzeyinde temellendirir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
192
Sistem modern hayatn arlkl olarak arasal rasyonalite tarafndan biimlendirilen ve toplumun maddi yeniden retiminden sorumlu olan ekonomik ve brokratik alanna karlk SIRA SZDE gelirken, yaant-dnyas kltr, toplum ve kiilikten oluan, aile, arkadalar ve gnll birlikler gibi, DNEL M ve iletiimsel eyleme paylalan deerlerin gelitirilmesine ynelik S O R alanlarn U etkileim ierir.
dnyasndan almakla birlikte nihayetinde kendi yapsal zelliklerini gelitiren ve temel olarak ekonomi ve devlet gibi yaplardan oluan alandr (Ritzer, 1996, s.550) Daha ak olarak sistem modern hayatn ekonomik ve siyasal/brokratik alanna karlk gelir. Yani, toplumun maddi yeniden retiminden sorumlu olan, arlkl olarak arasal rasyonalite ve onun etkililik ve hesaplanabilirlik SIRA SZDE ltlerinin biimlendirdii alandr. Habermasa gre, sistem iinde daha etkili, yaant-dnyasnda daha konsensse dayal ve katlmc ekilde hem yaant-dnyasD hem iki farkl anlamda daha rasyonel olabilir. Sistem ve ya N Esistem LM ant-dnyas alanlar sadece bu ikisi arasnda dolaymlanan dinamik bir kamusal alann biimlendirdii ve ynlendirdii daha az snflara blnm bir topS O R U lumda dengelenebilir. HabermasnDsistem K K A T ve yaant dnyas eklindeki bu kavramlatrmas ayn zamanda, sosyolojik teorinin en nemli sorunu olarak grlen, sistem ve eylem eklinde kart iki genel teorik ynelim arasndaki blnmeden kaynaklanan snrllklar da amaya ynelik SIRA SZDE bir giriimdir. Habermas da almalarnda amacnn farkl paradigmalar arasnda bir kombinasyon oluturmak olduunu aka belirtir (Ritzer, 1996, s.549).
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Habermas ge-kapitalizm olarak tanmlad dnemde ekonomik krizlerin yan sra K T A krizlerinin P meruiyet de nemini savunur. Bu dnemde devlet, mdahalelerle ekonomik ancak Tkrizleri E L E V zebilmekte; ZYON bu mdahaleler esnasnda tm talepleri uzlatrabilme imkn olmadndan bu sefer de dnsel bazda meruiyetini yitirme krizine NTERNET yol aabilmekte; farkl karlar uzlatrmada baarl olduu zaman da alma etii ve rekabet drtsnn zayflad bir gdlenme krizine neden olabilmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Ancak Habermas modern toplumlarda kamusal hayatn rasyonel ve evrenselkarakteristiklerinin yaant-dnyasnn smrgeletirilmesinin tehdidi altnda olduK Ona T A gre, P unu belirtir. smrgeletirme, arasal aklla ilikili sistem ltleri gndelik hayatn bir paras hline geldiinde ortaya kar. Yani, irketlerin insanlarn bo zamanlarn deerlendirmelerinde de byk lde etkili rol oynamas, tkeE L E V azya Z Y O N almas ve devletin yaant dnyasna daha fazla mdahalesitimciliin Tgemi ve kontrol gndeme geldiinde. Byle bir durumda demokrasinin gelimesi iin ok az kapasite ve yer kalmaktadr. Habermasn modern dnyada grd bir umut iareti, kadn ve evre hareketleri gibi yeni katlm yollar salayan yeni sosNTERNET yal hareketlerin geliimidir (Tucker, 1998, s. 9). Habermas, kapitalizm analizinde sistemin onlar araclyla hareket ettii birtakm krizler tespit eder. Habermas, Marxn erken dnem kapitalizmdeki analizine benzer biimde, ge kapitalism olarak tanmlad dnemde de kapitalizmin ekonomik krizlerle kar karya olduunu dnr. Ancak Marxtan farkl olarak Habermas ge kapitalist dnemde st yapnn deil ekonomik alt yapnn bir parasna dnen devletin ekonomiye mdahalelerle krizleri zebildiini savunur. te yandan ekonomik sorunlar zmek iin yaplan siyasal mdahaleler, istikrarsz bir piyasa ekonomisinde istikrarl bir toplumsal dzen kurmann olanakszlSIRA SZDE na dayanan bir rasyonalite krizi ortaya karmaktadr. Bu da, devletin, ekonomik sistemi planlama gerekliliinin dourduu uzlamaz talepleri uzlatramamasndan dolay meruiyetini D N E L M kaybettii bir meruiyet krizine yol aabilmektedir. Fakat devlet farkl karlar uzlatrmakta baarl olursa, bu sefer de alma etii ve rekabet drts zayflar ve toplumsal btnlemeyi tehdit eden bir gdlenme krizine yol S O R U aar (Marshall, 1999, s. 181).
KKAT HabermasnDalmalarnda yaant dnyasnn bir paras olan ve yaant dnyasn bir btn olarak devlete ve ekonomiye balayan bu bakmdan da demokrasinin gelimesi asndan olduka SIRAnem SZDEarzeden kamusal alan modern toplumlarda sistemin bir btn olarak yaant-dnyasn smrgeletirmesinin tehdidi altndadr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
193
zet
A M A
Frankfurt okulunun ya da farkl bir ifadeyle eletirel kuramn 20. yzyl dnce tarihi iindeki yeri ve nemini aklayabilmek. kinci Dnya Savandan sonraki dnemde faizm, otorite/lik, brokrasi, sanat ve popler kltr gibi konularda nemli almalar yapm olan Frankfurt Okulu kuramclar, modern toplumun nemli sorunlar zerine younlaarak adil ve demokratik bir toplum yaratmak iin gerekli toplumsal deimeleri anlamay amalamlardr. Bunun iin kuramclar insan zgrlnn modern dnyadaki tahakkm ve toplumsal bask biimleriyle nasl snrlandrldyla da ilgilenmilerdir. Frankfurt Okulu, Bat Marksizmi olarak bilinen ve (klasik) Marksizme eletirel bir ekilde farkl bir yorum getirmeye alan akmlarndan birisidir. Marksizmin Ortodoks yorumuna nemli bir meydan okuma gerekletirirken, Marksizmin, iinde doup gelitii modernizmle balantlarn da ayrca sorgulamlardr. Bylelikle Frankfurt Okulu kuramclar, hem toplumsal gelime iin alternatif bir yol imkn oluturmaya alm hem de Ortodoks Marksizmin darda brakt konular zerinde durmulardr. Frankfurt okulunun tarihsel olarak geliimini irdeleyebilmek. Frankfurt Okulunun tarihi drt ayr dnemde incelenebilir. 1923 ve 1933 yllar arasn kapsayan birinci dnemde byk lde Enstitnn yneticiliini Carl Grnberg yapt. Grnbergin vurgulam olduu toplumsal bir bilim olarak Marksizme ballk, bu dnemde Enstit aratrmaclar tarafndan da benimsendi. kinci dnem, Nazi Almanyasnda yaama imkn kalmayan Enstit yelerinin zorunlu olarak gittikleri ABDdeki 1933-1950 arasndaki srgn dnemidir. 1930 ylnda Enstitnn mdr olan Horkheimer ile birlikte enstitnn yelerinin kuramsal geliimiyle bu dnemde Enstit bir dnce okulu haline geldi. Enstitnn nc dnemi 1950-1970 yllarn kapsar. Enstit yelerinin, yani Enstitnn 1950de tekrar Frankfurta dnd bu nc dnem, Okulun dnsel ve siyasal etkisinin en gl olduu dnemdir. 1970lerden sonra Enstitnn etkisinin azalmaya balad drdnc ve
son dneminden sz edilebilir. Enstit, Adornonun 1969da, Horkheimern ise 1973teki lmleriyle birlikte artk bir okul olmaktan uzaklamtr. Bu srete kken olarak Enstity etkileyen Marksizmden de byk lde kopulmutur. Frankfurt Okulu kuramclarnn pozitivizme ynelik eletirilerini deerlendirebilmek. Teknolojik rasyonalite ve kltr endstrisi ile birlikte pozitivizmin epistemolojik ve metodolojik eletirisi Frankfurt Okulunun temel ilgi alanlarndan biridir. Pozitivizm ve ampirizm eletirisiyle alternatif bir epistemoloji-metodoloji gelitirme giriimi Frankfurt Okulunun nemli bir ura olmutur. Onlara gre temel sorun gerekliin bilgisinin nasl elde edileceidir. Pozitivist epistemoloji aratrma nesnesini, aratrmacdan kesin olarak ayrrken, Frankfurt Okulu kuramclar dncenin nesnenin bir kopyas olmadn ifade eder. Frankfurt Okulunun yaklam, sosyal bilimcinin amacnn grnenin altndaki z-gerei ortaya karmas olarak gren eletirel bir bilgi kuramna dayaldr. Frankfurt Okulu kuramclar pozitivizm eletirisini boyutta gerekletirir. Birincisi, pozitivizm toplumsal hayatn doru bir ekilde anlalmasn engelleyen yanl ynlendirici bir yaklam olduudur. kincisi, pozitivizm yalnzca var olanla ilgilenerek mevcut siyasal dzeni kutsallatrr, statkoyu korur ve bylelikle radikal deiime mani olur. Son olarak, pozitivizm yeni bir egemenlik biimini, yani teknokratik egemenlii desteklemektedir. Frankfurt Okulunun en temel yaptlarndan biri olarak kabul edilen Aydnlanmann Diyalektii kitab ekseninde formel veya arasal akl eletirisini analiz edebilmek. Frankfurt Okulu kuramclarna gre, Aydnlamann bilim ve ilerleme arasnda kurduu kanlmaz iliki konusundaki varsaymlar, karlkllk, mutluluk, zerklik ve demokrasi imknlarn engelleyen arasal rasyonalitenin saltanatn getirmitir. Weberin rasyonelleme kategorisinden yola karak gerekletirdikleri modernlik zmlemesinde bu rasyonellemenin irrasyonelliini gstermeye almlardr. Kuramclara gre,
A M A
A M A
A M A
194
modern kapitalist toplumlarn ekonomik rgtlenii, arasal akln bu nihai zaferinin ve Aydnlanmann kendini yok ediinin zeminini salar. Arasal rasyonellik, yeni ve teknolojik adan daha karmak bir tahakkm arac olarak hizmet grmekte ve toplumun artan rasyonellemesinin daha fazla tahakkme, hatta klelie yol ama tehlikesi sz konusudur. Aydnlanma projesinin rasyonalite ilkesi sonunda her sorunun arasal rasyonellik mantna gre zlmesine alld bir ortama zemin hazrlamtr. Aydnlanmann temel deeri olan akl sre iinde bir mit hline gelerek bireyi her ynyle dzenlenmi bir sistemin klesi hline getirmitir. Eletirel kuramn nclerinden Adorno ve Horkheimern kitle kltr ve kltr endstrisi eletirilerini deerlendirebilmek. Frankfurt Okulu kuramclarna gre kltr endstrisi rnleri, kapitalist kltr endstrisinin maksimum kr elde etmek ve kitlelerin de ideolojik olarak mevcut sistemi olumlamalarn salamak amacyla retilen metalardr. Kltr endstrisi ya da kitle kltr rnleri yaratt yanl ihtiyalar ile insanlar maniple etmekte ve onlar var olan dzenle uzlatrarak kapitalist tahakkmn yeniden retimine yardmc olmaktadr. Gerek sanat/yksek kltr bireyi statkoya boyun edirmek yerine yabanclamaya ve egemen siyasal dzenin deerlerine direnmeye sevk etmiken, kitle kltrnde bu eletirellik ortadan kalkmtr. Kltr endstrisi rnlerinde hakikilik, yenilik ve baka bir dnya tasarmna izin veren eletirel mesafe ortadan kalkmtr. Bu nedenle temel eletiri, yeni ve baka bir yaama duyulan umudun olumlayc kltr niteliindeki bugnk kltr tarafndan ypratlddr. Kltr endstrisi, insan, gemi dnemlerdeki tahakkm yntemlerinden ve pratiklerinden ok daha ince ve etkin yntem ve pratiklerle tahakkm altnda tutmaktadr.
A M A
A M A
Frankfurt Okulunun son dnem kuramcs Jrgen Habermasn meruiyet krizi, iletiimsel eylem, yaant dnyas ve sistem kavramlarn tanmlayabilmek. Habermasa gre, kapitalizmde temel sorun, ekonomik krizlerdir. Ekonomik sorunlar zmek iin yaplan siyasal mdahaleler, istikrarsz bir piyasa ekonomisinde istikrarl bir toplumsal dzen kurmann olanakszlna dayanan bir rasyonalite krizi ortaya karmaktadr. Bu da, devletin, ekonomik sistemi planlama gerekliliinin dourduu uzlamaz talepleri uzlatramamasndan dolay meruiyetini kaybettii bir meruiyet krizine yol aabilmektedir. Habermas, dier taraftan, insanlarn yaptrm, haz, g, para gibi faktrlere dayal arasal ya da stratejik eylemler yerine, akln rehberliindeki paylalan anlamlar temelinde birlikte hareket ettikleri iletiimsel eylemin nemini vurgular. Sistem ise modern hayatn ekonomik ve brokratik alanna karlk gelir. Farkl bir ifadeyle, toplumun maddi yeniden retiminden sorumlu olan, arlkl olarak arasal rasyonalite ve onun etkililik ve hesaplanabilirlik ltlerinin biimlendirdii alandr. Yaant-dnyas da aile, arkadalar ve gnll birlikler gibi, iletiimsel eyleme ve paylalan deerlerin gelitirilmesine ynelik etkileim alanlarn ierir.
195
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki isimlerden hangisi Frankfurt niversitesinde kurulan Toplumsal Aratrmalar Enstitsnn kurucusu olarak kabul edilir? a. Felix Weil b. Friedrich Pollock c. Leo Lventhal d. Eric Fromm e. Carl Grnberg 2. Aadakilerden hangisi Herbert Marcusein kitaplarndan biri deildir? a. Akl ve Devrim b. Ak ve Uygarlk c. Tek Boyutlu nsan d. Estetik Boyut e. zgrlkten Ka 3. Aadakilerden hangisi Frankfurt Okulunun nemli bir ismi deildir? a. Thedor W. Adorno b. Max Horkheimer c. Franz Neumann d. Raymond Williams e. Jurgen Habermas 4. Adorno ve Horkheimerin birlikte kaleme aldklar nemli eserlerinin ad nedir? a. Kardevrim ve syan b. Parltlar c. nsandaki Ykcln Kkenleri d. Edebiyat, Popler Kltr ve Toplum e. Aydnlanmann Diyalektii 5. Adorno, Diyalektikteki, tez-antitez-sentez ilikisini, sentez aamasnn bir uzlamay tanmlad gerekesiyle reddederek, bunun yerine hangi kavram nerir? a. Rasyonalite b. Kitle kltr c. Pozitif Diyalektik d. Negatif Diyalektik e. Arasal Akl 6. Aadakilerden hangisi Frankfurt Okulunun son dneminin en nemli kuramcs olan Habermasn kavramlarndan biri deildir? a. Meruiyet krizi b. Teknolojik rasyonalite c. Yaant dnyas d. letiimsel eylem e. Sistem 7. Mekanik Yeniden retim anda Sanat Eseri adl nemli makalesinde, mevcut teknolojik yeniliklerin ve popler sanatn potansiyeli konusunda iyimser bir bak asna sahip olan isim aadakilerden hangisidir? a. Karl Wittfogel b. Walter Benjamin c. Stuart Hall d. Bertolt Brecht e. Wilhelm Reich 8. Adorno ve Horkheimer 1947den itibaren kitle kltr terimi yerine hangi kavram kullanmay tercih etmilerdir? a. Kitle toplumu b. Popler kltr c. Kltr Endstrisi d. Yksek kltr e. Folk kltr 9. Frankfurt Okulu kuramclar aydnlanma ve rasyonelleme eletirilerinde hangi klasik sosyoloun rasyonelleme analizine byk lde bavururlar? a. Weber b. Simmel c. Durheim d. Tnnies e. Spencer 10. Frankfurt niversitesindeki Toplumsal Aratrmalar Enstits hangi tarihte kurulmutur? a. 1913 b. 1923 c. 1928 d. 1933 e. 1943
196
Okuma Paras
Eletirel Kuram Eletirel kuram, kkleri Hegelcilie ve genelde Bat Marksizmine kadar gtrlebilmekle birlikte, sosyolojide en yakn biimde Frankfurt Toplumsal Aratrmalar Enstitsyle birlikte anlmaktadr. Eletirel kuram terimi imdi de, Marksizmin, son elli yl akn bir zamandr psikanaliz ve sistemler kuram gibi birok akmdan yararlanan ok eitli bir kolunu ifade eder. Eletirel kuramn balca ilkeleri, en ak biimiyle, yirminci yzyl pozitivizminin baz ilkelerinin zdd bir temelde tanmlanabilir. Gerekten eletirel kuramn savunucular bazen kendi perspektiflerini negatif felsefe eklinde adlandrmlardr. Bilginin kaynann duyularmz-deneyimlerimiz olduu grne kar kan eletirel kuram, rasyonalizmin bir biimidir. Bu dorultuda eletirel kuramclar, bilgilerimizin ve ortak insani ynlerimizin kaynann hepimizin aklc varlklar olmamza bal olduuna inanmaktadrlar. Hegel bu dnceyi gerek olan aklcdr eklinde ifade etmiti. Eletirel kuramn da gerek olann aklc olmas gerektiini dnd sylenebilir. Bu balamda rasyonalite, formel mant deil, btnn paralarndan daha byk olduu ve elikilerin srekli grnp kaybolarak yeni sentezlere dnt diyalektik bir dnce srecini gstermektedir. Eletirel kuram, bazen (zellikle Frankfurt Okulunun almalarnda), topyac devletin gemite kaldn ngrmekle birlikte genellikle gelecee ynelik muhtemel bir topyac devlet projesini kapsamaktadr. Rasyonalite (aklsallk) fikrinden aklc bir toplumun temel biimini karmak mmkndr. nsan olmamz nedeniyle hepimiz aklla dnme zelliine ya da potansiyeline sahibiz. Dolaysyla aklc toplum, iinde yaadmz evre koullarn oluturup dntrme srecine hepimizin katld bir toplumdur. Bu da bizim elimize, u anda var olan toplumlar eletirebilmemizi salayan standart bir l verecektir. Ayn bak asyla, baz gruplar iktisadi ve siyasal srece katlmaktan alkoyan ya da yine baz gruplar sistematik biimde gszletiren bir toplumun, akld bir toplum olaca rahatlkla sylenebilir. Frankfurt Okulunun en yakn temsilcilerinden biri olan Jrgen Habermasn almalarnda ise olduka farkl bir model grlebilir. Habermas bizim aklc vasflara sahip olmamzdan deil, hepimizin bir dil kullanyor olmamzdan yola kmaktadr. Onun topyas, herkesin bilgilere eit lde sahip olabilecei ve kamusal tartmalara katlabilecei ideal bir sz durumudur. Kuramsal adan bakldnda da, eletirel kuram diyalektik bir ileyie sahiptir; yani, bir dizi hakikat iddiasn yan yana getiren deil, bir dnce sistemindeki i elikileri ve boluklar arayarak, bu elikileri tamamen farkl bir eyin ortaya kaca noktaya kadar zorlayan bir yaklam sz konusudur. Buna bazen isel eletiri denmektedir. Frankfurt Toplumsal Aratrmalar Enstits 1923 ylnda sosyalist aratrmalar yrtecek bir merkez olarak kurulmutu. Bu okulun en nemli simalar Hitlerin ykselie gemesiyle birlikte Amerikaya g etmiler ve birou savatan sonra da orada kalmt. Frankfurt Okulunun en nde gelen kiileri Theodor Adorno, Max Horkheimer ile Herbert Marcuset. Leo Lowenthal, Karl Wittfogel ve Erich Fromm gibi baka nemli isimler de onlarla birlikte anlyordu. Okul, ilk kurulduu andan beri ortodoks Marksizme eletirel bir adan yaklam, iktisad temel alan geleneksel aklama biimlerinden vazgeerek ideolojik ve siyasal analizlere girimiti. Frankfurt Okulunun kurucularnn klasik eletirel kuramna gre, incelenmesi gereken asl alanlar arasal akl denilen ve zel olarak modern sanayi toplumunun gelimesi srecinde gzlemledikleri totaliter tahakkm biimleriydi. Arasal akl, dnyaya ve kukusuz baka insanlara, onlar nasl smrebileceimiz temelinde bakmakta, olgu ile deeri birbirinden ayrmakta ve deerleri, bilgi ve yaam asndan nemsiz bir role indirmektedir. Bu dnce tarz sanayi toplumunun tipik bir zelliidir ve (eletirel kuramclara gre) tahakkm yaplaryla dorudan bantldr. Frankfurt Okulunun eletirel kuram ktmserliiyle n yapmtr. Okulun balca argman, kapitalizmin kendi elikilerinden pek ounu zmenin yollarn bulduu ve ii snfnn sistemle btnletii ynndedir. Marcuse, sistemin kenarndaki dier aznlk gruplar -etnik gruplar, hatta belki rencileri- muhtemel bir muhalefet oda olarak grrken, Adorno avant-garde kltrn tesinde, en azndan insanlar dnmeye zorlayacak bir umut iaretine rastlanmadn dnyordu. Grubun en nl eserlerinden bazlarnda (Adorno vd., Otoriter Kiilik, 1950 ve Marcuse, Eros ve Uygarlk, 1955), insanlarn nasl tahakkm altna girdiini ve bunun yan sra tahakkm altna girme ihtiyacn nasl duymaya baladklarn aklayan bir ideoloji kuram oluturmak amacyla psikanalizden de yararlanlmtr. Kaynak: Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, (ev: O. Aknhay-D.Kmrc), Bilim ve Sanat Yaynlar, 1999, s. 179-180.
197

1. a 2. e 3. d 4. e 5. d 6. b Yantnz yanl ise, Frankfurt Okulunun Tarihsel Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Pozitivizm Eletirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Aydnlanmann Diyalektii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Pozitivizm Eletirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Meruiyet Krizi, letiimsel Eylem, Yaant Dnyas ve Sistem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kltr Endstrisi ve Kitle Kltr Eletirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kltr Endstrisi ve Kitle Kltr Eletirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Aydnlanmann Diyalektii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Giri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Frankfurt Okulu kuramclar Marksizmi baz noktalarda yetersiz grmlerdir ve eletirel bir yaklam iinde olmulardr. Kuramclar ayrca Marksist olmayan dnrleri de benzer bir eletirel deerlendirme ekseninde kullanmlardr. Tm bunlar, Heldin (1991: 248-249) ifade ettii gibi, Marksizmden bir kopua iaret etmez ve Marksizmi zayflatmak ynnde bir aba anlamna gelmez. nk ncelikle kuramclar kendilerini Marksist olarak deerlendirmeyi tercih etmilerdir. Ayrca Marksist olmayan yaklamlara da deer vermeleri Marksizmi gelitirmek ve canlandrmak iin gsterilen bir abadr. phesiz almalarna Marks aksiyonlarla balam olsalar da kimi zaman vardklar sonularn klasik ya da geleneksel Marksist kurama aykr dt de sz konusudur. Kald ki, Bottomore gibi baz kuramclar da okulun ikinci dnem itibaryla Marksizmden koptuunu ifade eder. Sra Sizde 2 Frankfurt Okulu kuramclar, Weberin rasyonelleme kategorisinden yola karak gerekletirdikleri modernlik zmlemesinde bu rasyonellemenin irrasyonelliini gstermilerdir. Modern kapitalist toplumlarn ekonomik rgtlenii, arasal akln bu nihai zaferinin ve Aydnlanmann kendini yok ediinin zeminini salar. Arasal rasyonellik yeni ve teknolojik adan daha karmak bir tahakkm arac olarak hizmet grmekte ve toplumun artan rasyonellemesinin daha fazla tahakkme, hatta klelie yol ama tehlikesi sz konusudur. Aydnlanma projesinin rasyonalite ilkesi, sonunda her sorunun arasal rasyonellik mantna gre zlmesine alld bir ortama zemin hazrlamtr. Aydnlanmann temel deeri olan akl, sre iinde bir mit haline gelerek bireyi her ynyle dzenlenmi bir sistemin klesi hline getirmitir. Sra Sizde 3 Eletirel kuramclara gre kitle kltr rnleri, kapitalist kltr endstrisinin maksimum kra ulamak ve kitleleri, ideolojik olarak da mevcut sistemi olumlamalarn salamak amacyla retilmilerdir. Kltr endstrisi rnlerinde hakikilik, yenilik ve baka bir dnya tasarmna izin veren eletirel mesafe ortadan kalkmtr. Bu nedenle, temel eletiri yeni ve baka bir yaama duyulan umudun olumlayc kltr niteliindeki bugnk kltr tarafndan ypratlddr. Gerek sanat/yksek
7. b
8. c
9. a 10. b
198

kltr bireyi statkoya boyun edirmek yerine yabanclamaya ve egemen siyasal dzenin deerlerine direnmeye sevk etmiken, kitle kltrnde bu eletirellik ortadan kalkmtr. Kitle kltr, yaratt yanl ihtiyalar ile insanlar maniple etmekte ve onlar var olan dzenle uzlatrarak kapitalist tahakkmn yeniden retimine yardmc olmaktadr. Sra Sizde 4 Layderin (2005: 254) belirttii gibi, iletiimsel eylem, iki veya daha fazla insan arasndaki etkinliklerde, her birinin bir dierini/dierlerini akln rehberliinde bir eylemle sonulanacak ekilde ikna etmeye alt, paylalan bir anlay temelinde koordinasyonu anlatr. Habermas, esas olarak, insanlarn yaptrm, haz, g, para gibi faktrlere dayal arasal ya da stratejik eylemler yerine, akln rehberliindeki paylalan anlamlar temelinde birlikte hareket ettikleri iletiimsel eylemin nemini vurgular. letiimsel eylemde, insanlar dierlerini kendi grlerinin uygunluunu kantlamaya ynelik geerlilik iddialaryla ikna etmeye alrlar. Adorno, T.W. (1975) Kltr Endstrisini Yeniden Dnmek, Cogito, Say: 36, Yaz 2003, s. 76. Adorno, T.W. ve Horkheimer, M. (1944) Kltr Endstrisi: Kitlelerin Aldatlmas Olarak Aydnlanma, T. W.Adorno ve M. Horkheimer, Aydnlanmann Diyalektii, stanbul: Kabalc yaynlar,1996, s.7-62. Benhabib, S.(2006) Modernlik ve Eletirel Kuramn kmazlar, Frankfurt Okulu, H. Emre Bahe (Der.), Ankara, Dou-Bat yaynlar, 2006, s. 83. Benjamin, W. (1936) Tekniin Olanaklaryla Yeniden retilebildii ada Sanat Yapt, W. Benjamin, Pasajlar, stanbul: YKY, 1993, s. 45-70. Berstein, J.M., (2007). Sunu, Kltr Endstrisi. Kltr Ynetimi, Theodor W. Adorno, stanbul: letiim yaynlar, 2007. Bottomore, T.(1989) Frankfurt Okulu. Eletirel Kuram. Horkheimer, Adorno, Marcuse, Habermas. stanbul: Ara yaynlar. Dellalolu, B. (2003) Frankfurt Okulunda Sanat ve Toplum, stanbul: Balam yaynlar. Dellalolu, B (2003b) Bir Giri: Adorno, Cogito, Say: 36, Yaz 2003. Friedman. G. (1981) The Political Philosophy of the Frankfurt School, Cornell University Press: Ithaca, N. Y. Giddens, A. (2000) Marcuseyi Yeniden Okumak, Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori, stanbul: Metis yaynlar. Giddens, A. (1991) Jrgen Habermas, ada Temel Kuramlar, Der. Quentin Skinner, (ev: A. Demirhan), Ankara: Vadi Yaynlar. Gkalp,E.(2009) Kltr Endstrisi ve Frankfurt Okulunda Kitle Kltr Eletirisi, Ebru Parmana Armaan. Sanat Tarihi ve Arkeoloji Yazlar Ankara: Alter Yaynclk, s.223-236 Held, D. (1980) Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas, Berkeley: University of California Press, 1980. Held, D. (1991) Frankfurt Okulu, Marksist Dnce Szl, Yayn Ynetmeni: Tom Bottomore, stanbul: letiim yaynlar, s. 246-252 Kejanlolu, B.(2005) Frankfurt Okulunun Eletirel Bir Ura: letiim ve Medya, Ankara: Bilim ve Sanat yaynlar, 2005,
199
Kellner, D. (2006) Frankfurt Okulunu Yeniden Deerlendirmek: Martin Jayin Diyelektik mgeleminin Eletirisi, Frankfurt Okulu, H. Emre Bahe (der.), Ankara, Dou-Bat yaynlar, 2006. Kellner, D.(1988) Kltr Endstrileri, E. Mutlu (der.) Kitle letiim Kuramlar, Ankara niversitesi letiim Fakltesi, 1988, s. 102-105. Layder, D. (2006) Sosyal Teoriye Giri, (ev: mit Tatlcan), stanbul: Kre Yaynlar. Marshall, G. (1998) Sosyoloji Szl, (ev: O. Aknhay-D.Kmrc), Bilim ve Sanat Yaynlar, 1999. Neuman, L. (2007) Toplumsal Aratrma Yntemleri: Nitel ve Nicel Yaklamlar, Cilt 1, stanbul: Yaynodas. Jay, Martin.(1989) Diyalektik mgelem. Frankfurt Okulu ve Sosyal Aratrmalar Enstits Tarihi 1923-1950, (ev.: . Oskay), stanbul: Ara yaynlar. Ritzer, George. (2008) Sociological Theory. Boston: McGraw-Hill. Schudson, M.(1999) Popler Kltrn Yeni Gereklii: Akademik Bilin ve Duyarllk, Popler Kltr ve ktidar, Nazife Gngr (Der.), Ankara, Vadi yaynlar, 1999. Slater, P. (1989) Frankfurt Okulu. Kkeni ve nemi (ev: A. zden) stanbul: BFS Yaynlar. Slattery, Martin (1991) Key Ideas in Sociology. London: MacMillan. Stauth, G. ve Turner, B.S. (1992) Nostalji, Postmodernizm ve Kitle Kltr Eletirisi, Birikim, Say: 33, 1992. Swingewood, A. (1996) Kitle Kltr Efsanesi, (ev.: A. Kansu) Ankara: Bilim ve Sanat yaynlar. Tomlinson, J. (2004) Kreselleme ve Kltr, (ev.: A. Eker), stanbul: Ayrnt yaynlar. Tomlinson, J. (1999) Kltrel Emperyalizm: Eletirel Bir Giri, (ev.: E. Zeybekolu), stanbul: Ayrnt yaynlar. Tucker, K. (1998) Klasik Sosyolojik Teorinin Miras, Anthony Giddens ve Modern Sosyal Teori, s. 112, (ev: mit Tatlcan) http://www.umittatlican.com/files/Klasik%20Sosyolojik%20Teorinin%20Mirasi%20%20(Kenneth%20Tucker,%20Jr.1998).pdf Yelken, R. (2007) Kltr Endstrisini Yeniden Tartmak Ya da Popler Kltrle Hesaplamak, Kltr Sosyolojisi, Kksal Alver ve Necmettin Doan (Der.), Ankara: Hece Yaynlar. Zipes, J. (1988) Frankfurt Okulu ve Kltr Eletirisi, Kitle letiim Kuramlar, E. Mutlu (Der.), Ankara niversitesi letiim Fakltesi.
8
Amalarmz
Bilind Dilbilim Gsterge
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yapsalcl tanmlayabilecek, Yapsalcln kkenlerini ve dilbilim ile ilikisini kavrayabilecek, Yapsalcln semiyoloji (gstergebilim) ile ilikisini aklayabilecek, Yapsalcln sosyal antropolojideki geliimini zetleyebilecek, Yapsalcln Marksist dnce zerindeki etkilerini deerlendirebilecek, Yapsalclk ile postyapsalclk ilikisini ve psikanalizle balantsn ilikilendirebilecek, Yapsalclk ile postyapsalcl karlatrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gsterge bilim Yapsalclk Postyapsalclk
indekiler
GR YAPISALCILIIN GENEL ZELLKLER ERKEN YAPISALCILIK / SIGMUND FREUD YAPISALCILIIN GELMES / DLBLM VE FERDINAND DE SAUSSURE YAPISALCI ANTROPOLOJ / CLAUDE LV STRAUSS YAPISALCI MARKSZM / LOUIS ALTHUSSER YAPISALCILIA GETRLEN ELETRLER YAPISALCILIK, POSTYAPISALCILIK VE PSKANALZ / JACQUES LACAN POST- YAPISALCI DNCE / MICHE L FOUCAULT VE JACQUES DERRIDA
Yapsalclk ve Postyapsalclk
Yapsalclk ve Postyapsalclk
GR
Toplumsal gerekliin oluumunda, insan zneler (failler) ile yaplarn ne lde etkin bir rol oynadklar ve grece nasl bir neme sahip olduklar konusu sosyolojide uzun zamandr tartlmaktadr. Sz konusu tartmalar, sosyolojik teoride fail/yap, zne/nesne, znellik/nesnellik gibi ikili amazlar olarak da nitelendirilen kavramlar erevesinde sorunsallatrlarak tartlmaktadr. Bu noktada sosyolojik teoride, aralarndaki farkllklara ramen, toplumsal analizde yaplara ncelik ve arlk veren yaklamlara genel olarak yapsalc yaklamlar denildii, bu kitabn ve daha nce okuduunuz Klasik Sosyoloji Tarihi kitabnn nitelerinde belirtilmiti. Ne var ki sosyolojik teoride, zellikle 1950lerden sonra mevcut yapsalc nitelikteki kuramsal yaklamlar dnda, toplumsal analizde yapnn insan zneler zerindeki etkisini tartan ve yapsalclk olarak adlandrlan yeni ve ayr bir kuramsal yaklam daha ortaya kmtr. phesiz ki yapsalc yaklamlarn hepsi yaplar ile ilgilenir, ancak sz konusu bu yapsalc yaklam dier yapsalc yaklamlarn, rnein yapsal ilevselciliin ilgilendii sosyal yaplardan farkl olan dilbilimsel yaplarla ilgilenir (Ritzer, 1996, s.593-94). te bu nitede dnce tarihi ierisinde dilbilimsel yaplara zneler karsnda ontolojik, epistemolojik ve metodolojik olarak ncelik tanyan ve literatrde yapsalclk olarak adlandrlan bu kuramsal yaklamn genel zellikleri ksaca ele alnmtr. lk olarak dilbilim almalarnda dil-sz kartl analizinde ortaya kan yapsalclk, insann dil kullanm zellii ile dolaymland varsaylan toplumsal pratiklerin analizine ynelerek sosyal teoriye yeni bir alm salamtr. Sosyal bilim literatrnde yapsalcln farkl kategorilerinden sz edilir. Bu nitede ise yapsalcln genel geliim sreleri ve zellikle sosyolojik analizde yaplarn zneler zerindeki etkisini tartan yapsalc kuramclar incelenmitir.
Ontoloji varln ne olduunu aratran bir felsefe koludur. Toplumsal gerekliin esas doasnn ne olduu ynnde ontolojik bir tartma sosyolojik teorinin de her zaman nemli bir boyutunu oluturmutur. rnein; Durkheimn bireylerin stnde ve zerinde olarak tanmlad toplumsal olgu kavram, Weberin insan aktrler zerinde vurgu yapan toplumsal eylem kavram, Marxn ise retim ilikileri zerinde vurgu yapan materyalist yaklam sosyolojik teoride toplumsal gerekliin doasna ynelik ontolojik bir tartmaya yol amtr (Jary ve Jary, 1991, s.441).
YAPISALCILIIN GENEL ZELLKLER

A M A
Yapsall tanmlayabilmek.
Klasik Sosyoloji Tarihi kitabnn drdnc nitesinde ilevselcilik olarak bilinen yaklamn geliiminde Durkheimn almalarnn nemli bir rol oynadn grmtk. Ne var ki, Durkheimn almalar yalnzca ilevselciliin deil yapsalcln da geliiminde nemli bir rol oynamtr. Durkheimn zellikle toplumu, kolektif nitelikte
Bilgi felsefesi olarak da adlandrlan ve Yunancada bilgi anlamna gelen episteme kavramndan gelen epistemoloji nasl bilebildiimizi aratran, yani bilginin kaynan aratran bir felsefe koludur. Epistemoloji ontoloji ile birlikte varolu ve varlkla ilgili tm bilgilerin temeli olarak grlr.
202
Yapsalcln ilevselcilikten ve pozitivist Marksizmden farkllat nokta, nesnel toplumsal olgular ile toplumu nesnel, problematik olmayan bir dsal veriler eklinde gren anlayn reddetmesidir (Swingewood, 1998, s.347).
Yapsalclk, gereklii, eyler ve toplumsal olgular temelinde deil, geler arasndaki ilikilere dayanarak aklar (Swingewood, 1998, s.347).
olan ve baka herhangi bir eye indirgenemeyen toplumsal olgularn btncl bir sistemi olarak gren anlay yapsalcln geliiminde olduka etkili olmutur.Bununla birlikte yapsalcln temel geliiminde dilin son derece nemli bir rol oynad ve kkenlerini dilbilimden ald bilinmektedir Yapsalcln kkenlerini dilbilimden almas dnce tarihi ierisinde disiplinler aras etkileimin en nemli rneklerinden birisini oluturur. Dil(ler)in yapsal zelliklerini zmleme zerinde odaklanan yapsalclk ilk olarak 1900lerin banda dilbilim (linguistics) iinde, zellikle svireli dil bilimci Ferdinand de Saussuren almalarnda ortaya kmtr. Bu adan Saussuren almalarnn yapsalcln en nemli kaynan oluturduu kabul edilir. Saussuren almalar dil bilim ile snrl olsa da gelitirdii dnceler sosyal bilimlerde yapsalcln yeni bir toplum teorisi olarak geliiminde olduka etkili olmutur (Giddens, 2000, s.595). Daha ak bir ifadeyle belirtmek gerekirse yapsalcln toplumsal ve kltrel zmlemesinin temellerinde yapsal dilbilim yatar. te yandan yukarda belirtildii gibi, yapsalclk dil zmlemesine dayanmakla birlikte ilevselciliin ve Marksizmin btncl varsaymlarnn pek ounu da paylar (Swingewood, 1998, s.347). Yapsalclk zellikle 1950 ve 1960lardan sonra bata antropoloji olmak zere edebiyat, sosyoloji, iktisat, felsefe ve psikanaliz gibi sosyal bilim dallarnda byk bir nem kazanmtr. Sosyal bilimler ierisinde geni bir etki alanna sahip olan yapsalclk, bata antropolog Claude LviStrauss olmak zere edebiyat alannda Roland Barthes, psikanaliz alannda Jacques Lacan, Marksist alanda ise Louis Althusseri etkilemitir. Yapsalcln zellikleri konusunda farkl grler vardr. zellikle toplumsal aratrmalarda uygulanacak yapsalc yaklamn aadaki genel zelliklere sahip olduunu syleyebiliriz: Yapsalcln btncllk anlayna gre yap, onu oluturan gelerin basit bir toplam deildir. Yapsal dnm dncesine gre yaplar durgun deildir, dinamiktir. Yeni gelerin yapya girip deimesi belli kurallar ve yasalar tarafndan belirlenir. Yapsalcln z dzenleme kavramna gre yapnn kendi isel ileyi yasa ve kurallar vardr. Tm bu yasa ve kurallar kendi ilerinde birbiriyle ilikilidir (Swingewood, 1998, s.347). Yapsalclk, toplumun/toplumsal gerekliin nesnel ve dsal nitelikte olan toplumsal olgular temelinde aklanmas noktasnda ise ilevselcilik ve Marksizmden ayrlr. Bunun yerine yapsalclk gereklii geler arasndaki ilikilere dayanarak aklar (Swingwood, 1998, s.347). Daha ak bir ifadeyle, yapsalcla gre toplumsal gereklik ile onun anlam d dnyada nesnel olarak bulunmamakta, teorik bir sylemde oluturulmaktadr. zetle yapsalclk herhangi bir eyin, ancak bir yap ya da dzen iinde dier gelerle ilikileri balamnda bir anlama, dolaysyla da bir gereklie sahip olabileceini savunur. Yukarda belirtilen zelliklerden de anlalaca gibi yapsalclk btncl bir dnce biimidir. Buna gre nesneler, ak bir biimde btnler ve paralar olarak allr. Btnler yine kendi ilerinde paralar olarak ele alnr (Sturrock, 2003, 21). Toplum ve dilbilim arasndaki benzerlik yapsalc dilbilim tarafndan kabul edilmitir ve yapsalc dnce toplumsal sreci bu benzerlikten hareketle zmler (Coward ve Ellis, 1985, s.27). Bu nitede yapsalcln dilbilimsel kkenleri F. De Saussure temelinde ele alnrken, semiyoloji alannda R. Barthes, antropoloji alannda C. Levi-Strauss ve Marksizm alannda ise L. Althusser incelenecektir. Yukarda bahsi geen tartmalara gemeden nce yapsalclkla ilgili en erken almalar psikanaliz alannda oluturduu bilind kavram ile yapt kabul dilen S. Freudun grlerine ksaca deinmek yerinde olacaktr.
8. nite - Yapsalclk ve Post Yapsalclk
203
ERKEN YAPISALCILIK/SIGMUND FREUD (1856-1939)

Yapsalcn en nemli kaynaklarndan birisi psikanalizin kurucusu Sigmund Freuddur. Freudun almalar insan ilikilerinin belirlenmesinin kayna olarak bilind dncesine olan katks nedeniyle hem yapsalc hem de postyapsalc miraslarndan takdir grmtr. Freudun bilind konusundaki almalar zellikle Parisli Psikanalist Jacques Lacan tarafndan kullanlm ve ikinci dnya sava sonras dnemde Fransz dnce tarihinde etkili olmutur (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.206). Bilind dncesi hem insan dncesinin doasn yneten yaplar ortaya kard hem de zgn bir keif olduu iin yapsalclk asndan nemlidir. Freud bilind kavram ile btn insanlarn daha nce farknda olmadklar eyleri ortaya karr. Bu anlamda yapsalclk, bilincin ierisinde ileyen daha derin ve bilind yaplarla ilgilenir (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.206). Bu nedenden dolay psikanaliz derinlikler psikolojisidir. nsan zihni, bilin ve bilind olmak zere iki temel blmden oluur. Zihnin ileyii srasnda kontrol edebildiimiz ve farknda olduumuz olgular bilinci olutururken, organik, biyolojik ve hayvan doamzn dorudan ifadesi olan ve doyurulmay bekleyen, yemek ve seks gibi temel igdsel itkiler ise bilindn oluturur (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.206). Buradan hareketle Freud bilind drt kavramn gelitirir. Bilinalt, Dikkatimizi younlatrmadmz alglarmz, baz otomatik hareketlerimizi, fikir armlarn, hatta zerinde dnmediimiz hlde bir anda bilin alannda bulduumuz fikirlerimizi ilgilendirir. (Tura, 1996, s.40). Bilind ise Toplum tarafndan kabul edilmeyen arzularn bastrlmas ve ve tamamen bilin alannn dnda tutulmas ile oluur. Bilind drtnn amac uyarm tatmin etmektir. Drtnn nesnesi ise uyarm ortadan kaldracak nesnedir (Tura, 1996, s.40). Freudun temel tezleri yledir: nsanlar doduklar gnden itibaren toplumsal baskyla kar karya kalrlar. Bu da baz arzularn bilindna bastrlmasna neden olur. Bilind arzularda kendini lapsuslarda (dil srmesi), hatal hareketlerde gsterir hatta ryalarda ve nevrozlarda simgesel olarak ekil deitirir ve tatmin yollar arar (Tura, 1996, s.40). te toplum tarafndan kabul gren yceltmelerimizin temelinde bilindna bastrlm arzularmzn hedef ald nesnelerin yerine toplum tarafndan kabul edilmi nesneleri koymamz yatar (Tura, 1996, s.40). Freud bilindn anlamlandrabilmek iin hastann hibir kayg tamadan ve sansrlemeden aklna gelen her trl fikir ve imgeyi sylemesinin beklendii serbest arm tekniini gelitirir. Hasta bunlar anlatrken baz noktalarda diren gsterir: te hastaln dinamiini kavramak iin bu diren noktalar nemlidir. Zira direncin arkasnda bastrma mekanizmas vardr (Tura, 1996, s.41). Freudun gelitirdii bir dier konu ise aktarma kavramdr. Hasta psikanaliz srasnda eski duygulanm yaplarndan kaynaklanan duygularn doktora yanstr (Tura, 1996, s.41). Diyelim ki hasta babasna ynelik bilind arzularn hekime anlatr. Buradaki diren hastann, travmann meydana geldii dnemde yaantlad kaygy ya da erotik arzularn hekime aktarmasnn bir sonucudur. Psikanalizin ilerleyebilmesi iin hastann diren nedenlerinin bilincine vardrlmas gerekir. Bu yolla klasik psikanaliz artk bir diren ve aktarma analizi hline gelir (Tura, 1996, s.41).
204
Oidipus karmaasnda erkek ocuk annesine kar hissettii libidinal duygular nedeniyle babasna kar saldrgan duygular gelitirir ve babas tarafndan penisi (kastrasyon ya da hadm) kesilmek suretiyle cezalandrlaca kaygsna kaplr. Kastrasyon karmaasnn zm ile birlikte erkek ocuk anneden vazgeer (ensest yasan tanr), babayla zdeleir ve kltrn dzenine girmi olur.
Kastrasyon karmaas: Oidipus dneminde yaanan penisini kaybetme (erkek ocuklar) ya da penisten yoksun olma (kz ocuklar) kaygs (Tura, 1996, 44).
Freuda gre drtler ve igdler arasnda en ok bastrmaya maruz kalanlar cinsel kkenli igdlerdir. O da cinsel kkenli gdlerin enerjisi anlamna gelen libido kavramn olgunlatrr. Libidinal enerji ya da kkenindeki cinselliini kaybetmi libidinal enerji dncesi ben (Ego) kavramnn gelitirilmesinde ilk adm oluturur (Tura, 1996, s.43). Freud psiik grngleri boyutta ele alr: Bunlar geliimsel gr, ekonomik gr ve yapsal grtr. Freudun psiik grngleri boyutta ele ald almalar, Haz lkesinin tesinde, Kolektif Psikoloji, Benin Analizi, Ben ve ddir. Geliimsel gr, temel gstergenin libidonun geirdii deiik evreler olan psiik glerin geliimidir. Burada ama libidonun sosyokltrel evreye ayak uydurmasdr. Libidonun geirdii bu evreler, oral dnem, anal dnem, fallik dnem ve son olarak da latans dnemidir (Tura, 1996, 4344). Oral dnem: Cinsel bakmdan duyarl blge azdr ve libido az yoluyla tatmin edilir. Anal Dnem: Libido dklama ilevine ynelir ve bu yolla tatmin arar. Bu dnemde nesne libidosu da geliir. Fallik Dnem: Bu dnemde nesne libidosu nem kazanr. Erojen blge genital organlardr. Libidinal drtler kar cinsten ebeveyne ynelir ve Oidipus karmaasnn temelleri bu dnemde atlr. ocukta kastrasyon (hadm) karmaas geliir. Karmaann zm iin erkek ocuk annesinden vazgeer (ensest yasan tanmas) ve babasyla zdeleir. Latans Dnemi: Bu dnemde bastrma mekanizmalar tm gcyle alr ve toplumsal yceltmeler yerleir. Libido kltrn kurallarna uygun nesnelere ynelir (Tura, 1996, s.4344). Freud, geliimsel gr ierisinde saplant ve gerileme kavramlarn da gelitirir. Bireyin, psikoseksel geliim aamalarndan birinde iddetli bir d krklna uramas onun libidinal tatmini daha doyumlu dneme gerilemesine neden olur ve saplantlar ortaya kar. Nevrozun ve psikozun temelinde gerileme ve saplantlarn nemi byktr. Nevrotik kii kendi duygusal geliimini tamamlayamadan erikin yaamn toplumsal sorumluluklarn, glklerini stlenmek zorunda kalan kiidir (Tura, 1996, s.44). Freudun grnn ikinci boyutu olan ekonomik gre gre psiik gler nicel byklkler olarak ele alnr. Semptomlarda belli bilind arzular deil de dierleri kendini gsterir. Bunun nedeni ise bilind drtlerin enerjilerinin farkl nicelikleri olmasdr. Bu drtlerin gc zaman ierisinde oald iin birikme zellikleri de vardr (Tura, 1996, s.45). nc boyut olan yapsal gr erevesinde Freuda gre psiik aygt, d, Ben (Ego) ve st Ben (Super ego)den oluur. d haz ilkesine gre alan, srekli dolaymsz tatmin arayan psiizma blmdr. Psiizma insann be duyu organna ek olarak ruhsal ve isel dnyasnda gerekleen olaylarn btn olarak ele alnabilir. dde zaman, mekn ve mantkl yarg tanmayan birincil sre dncesi vardr. Ben ise idden farkllaarak oluur. din gereklik ilkesi erevesinde dnmne dayanr. Ben, gcn bastrmalar sayesinde seksel ve saldran eilimlerinden syrlm bir libidodan alan psiizma blmdr. st ben ise nemli lde bilind olan bir psiizma blmdr. Benin bir b-
205
lmnn kltrel faktrleri iselletirmesi ile ortaya kar. st ben, Oidipus dneminin mirassdr. zelikle ensest yasann iselletirilmesi, babann yasann tannmas ile bu sre giderek kltrel ahlak deerlerinin isellemesiyle tamamlanr (Tura, 1996, s.46). Freuda gre bilind anlamlandrma dilde yaplacak bir analize ok yatkndr. Bu anlamlandrmann ayn zamanda nesnelletirilebilir olmas anlamn belirlenmesinde gsterenin etkin ilevini ortaya karmtr (Coward ve Ellis, 1985, s.20). rnein ryalarda ya birka dnce bir simgede younlam ya da bilind istek rya sansrne uygun hle getirilmek zere baka bir simgeyle yer deitirmitir. Anlam kendini ryada znenin konumuna, onun toplumsal-ailevi kuruluuna yayar ve anlamlandrma zincirini de bu konumla ilgili olarak dzenler (Coward ve Ellis, 1985, s.21). Freuda gre rya onu grenin cinsellii ile balantl olarak gizli bir mesaj iermektedir. Zira cinsellik gstergelerle ilikilidir ve semboliktir. Dahas btn toplumsal ve kltrel hayatn yer deitirmeleriyle bezenmitir. Yer deitirme burada dolambal bir yolu ifade eder. Ryalarn Yorumu kitabnda Freud yer deitirmenin ryann bilind mesajn gizlemenin yollarndan birisi olduunu syler. Younlama ile birlikte yer deitirme birincil sreci oluturur. Yer deitirme ryada aka grlen unsurlarn nemsiz olabileceini, younlama ise ryann ak olan ieriinin ondan karsanan rya dnceleri ile karlatrldnda yetersiz olduunu gsterir (Lechte, 1994, s.22). Ryadaki her unsur oklu bir ilikiler dizgesine yol aar. Yani her ge kendi bana birbirinden farkl dizgelere karlk gelir. Bunu da Freud stbelirlenim olarak adlandrr. Rya dilsel bir srecin rn olmaktan ok kendi iinde bir dil gibidir. Ryalarda gizliliin nemini kavramak iin bastrmann da roln anlamak gerekir. Zira bastrma bilind ile yakndan ilikilidir. Bir bak asna gre, rya gren kii cinsellikle ilgili ac veren travmatik anlar bastrr. Bastrma burada ncelikle bir savunma mekanizmasdr (Lechte, 1994, s.22). Eer dil bilim dilin toplumsal pratikleri anlamlandrma/simgeleme zelliinin dncenin oluumunu aklamadaki gc (S.r, 1997, 73) ise Freuda gre kendi iinde bir dil gibi olan ryalarn analizi de sembolik olarak mmkndr. Freuda gre bilind kavrama ve dnme ilevlerine katlr ve Freud da bu sayede bilind dnce kavramn kullanmaya balar (Coward ve Ellis, 1985, s.168). Bizlere bilind terimiyle anlatlan nitelenebilir, nesnelletirilebilir ve kabul edilebilir birok eyin olduunu garanti eden ise dil bilimdir. Coward ve Ellis (1985, s.169)e gre Freudun rya almalarnda ve bilindna giden yolu aan Saussureun formlleridir. yle ki Dilin yaps bizim ryalar okumamz salar. Belirli bir asl anlam yoktur, sadece arpkl ve retimi ile, yani ryann ileyiiyle rya-metni vardr (Coward ve Ellis, 1985, s.174). Buradan hareketle dil bilimin yapsalc gr ierisindeki yerini anlamak iin Ferdinand de Saussure ve Roland Barthesn dilbilim almalarna bakabiliriz.
206
YAPISALCILIIN GELMES: DLBLM VE FERDNAND DE SAUSSURE (1857-1913)

AM A
Yapsalcln kkenlerini ve dilbilim ile ilikisini kavrayabilmek.
Resim 8.1
Ferdinand de Saussure (1818-1883) 1857de Cenevrede, Sigmund Freuddan bir yl sonra, Emile Durkheimdan ise bir yl nce doan Saussure, tannm bir doa bilimcinin oludur. 1875te Saussure, Cenevre niversitesine girer. Ecole Pratique des Hautes Etudesde Sanskrit, Gotik ile Eski Yksek Almanca retmeye balar. 1887den sonra rettiklerini de genel olarak Hint-Avrupa filolojisini kapsayacak biimde geniletir. Paristeki Societe Linguistiquede etkin olduu gibi gen Fransz dilbilimci kuann biimlenmesinde ok nemli katklar olur. Baka eserleri de olmasna ramen yapsalc dilbilimin temellerini anlatt Genel Dilbilim Dersleri (1916) adl almas en nemlisidir. Durkheime gre dil toplumsal bir olgudur ve bu nedenle dier tm toplumsal olgular gibi bireysel olana indirgenemeyen kolektif niteliktedir. Ferdinand de Saussure de yapsalc dil bilimin unsurlarn olutururken bu dnceden hareket eder. Saussuren Genel Dilbilim Dersleri (1916) adl almas onun 1907-1911 yllar arasnda verdii konferanslara dayanr. Bu almasnda Saussure, ilk olarak btn iaret sistemlerinin genel bir almas olarak semiyolojiyi daha detayl olan dil almasndan ayrr. Sonra da bu ayrm belirli baka nemli ayrmlar takip eder. Saussureun yapt ayrmlar sonra gelen dil bilim teorilerinin ve de yapsalclarn hareket noktalarn oluturmutur (Jary ve Jary, 1991, s.547). Dilbilim zerine olan almalarnda Saussure ncelikle, (a) dil (langue), yani dilin soyut kurallar ile (b) sz (parole), yani dilin konuma eklindeki somut hli arasnda bir ayrm yapar. Saussure bylelikle karmak konuma edimleri ynndan oluan dile bir dzen getirir. Saussure iin bu ayrm ayn zamanda dilin kolektif karakteri ile szn bireysel karakteri arasnda da bir ayrmdr. Baka bir ifadeyle dil, kolektif uzlaya dayal olan ve konumay ynlendiren dilbilimsel kurallarn soyut bir sistemidir. Sz ise bu sistemin bireysel gerekletirme eylemleridir. Konuma eylemi ancak ona geerlilik salayan btncl sistem zerinden bir anlam kazanabilir veya anlalabilir. Dolaysyla dil kolektif bir sistem olarak ok saydaki bireysel konuma edimlerinden oluur. Nasl ki Durkheim, toplumsal olgularn bireysel veya benzeri herhangi bir baka eye indirgenerek aklanmalarna kar kmtr, Saussure de dilin konumaclarn psikolojisine veya benzeri herhangi bir baka eye indirgenerek aklanmasna kar kmtr. Ona gre toplumsal bir olgu olarak dil, bireyler zerinde snrlayc bir etkiye sahiptir ve de bireylerin konumalarndan bamsz olarak belirli bir sistem ya da yap olarak vardr (Swingewood, 1998, s.349). Dilin yaps her bireysel konuma edimini ekillendiren bir dzendir. Bu yap bir analizci tarafndan ina edilebilir ama kendi bana somut bir varoluu olmayan bir sistemdir. Dil sistemi ierisinde sadece
207
bireysel szlerin potansiyel sonsuzluunun anlalabilir olduu gerei egemendir. Saussuren ilk ayrmnda dil tek gereklii sadece kendi gerekletirmeleri olan bir sistem olarak aklanmtr. Bu yapnn ilk tanmdr (Coward ve Ellis, 1985, 28). Saussureun yapt bir dier nemli ayrm da (a) senkronik/ezamanl dil almas (yani dili gemie gnderme yapmadan yalnzca belli bir anda mevcut bir ilikiler yaps veya sistemi olarak alma) ile (b) diyakronik/artzamanl dil almas (yani dilde zaman srecinde meydana gelen deimeleri alma) arasndaki ayrmdr. Bylece ezamanl dilbilim bir sistem olarak dil ierisindeki yapsal ilikiler zerinde dururken, art zamanl dilbilim yapsal ilikilerdeki deime ve gelime zerinde durur. Bu ayrm toplumsal analizde de bir toplumsal sistemin mevcut yapsal zellikleri ile deime hlindeki zelliklerinin allmasna koutluk gsterir. Saussure bu alandaki grlerini aklamak iin satran imgesini kullanmtr. Oyunun devamn olanakl klan, paralar arasnda farkllaan ilikidir. Dili bir satran oyunu gibi grmek, talarn belli bir andaki konumlarn gz nnde bulundurmak onu ezamanl (senkronik) bir bak asndan deerlendirmektir. Dili anlamaya alrken tarihsel bak asna ncelik vermek ise art zamanl (diyakronik) bir deerlendirme olarak ortaya kar (Lechte, 1994, s.150). Saussuren kendisi zellikle bir sistem olarak dil ierisindeki yapsal ilikileri alan ezamanl dilbilim zerinde younlamtr. Bu nedenle dil bilimdeki gelimelerin ilk aamas, Saussureun almalarnda dilin kendisinin yapsal zelliklerinin ezamanl (senkronik) incelenmesi ile ortaya kar. Bu e zamanl inceleme ile dil kendine zg ileme yasalar olan zgl bir sistem olarak ortaya kar. Saussureun Genel Dil bilim Dersleri adl almasnda ezamanl bak asn tercih etmesinin nedeni, ezamanl bak asnn dilin herhangi bir durumunda var olan tm etkenleri aka ortaya koymasdr (Lechte, 1994, s.150). zetle Saussure dili, ezamanl bir perspektiften olgular sistematik karakterde olan toplumsal ve uzlamsal bir kurum olarak tanmlar. Sz ise sistematik karakterden yoksun olan art zamanl bir boyuttur ve bireyin (znenin) dili kullanmas ile ortaya kan gerek/somut bir nesnedir. Dil, sze yani bireysel kullanma olanak tanr ve bu zelliiyle uzlamsal bir kurumdur. Dilin tek geerlik koulu onu konuanlar tarafndan zerinde anlamaya varlm olmasdr. Dil potansiyel bir gizil olanaklar btndr ve bu bakmdan szn tersine gerek bir nesne deildir. Potansiyel bir gizil olanaklar btn olan dilin aka bilinen ve bilinmeyen ok sayda zellii ve kural vardr. te Saussure gre dil bilimin amac dilin bilinmeyen bu kurallarn ve zelliklerini aa karmaktr. Bu bakmdan Saussure dil almalarnn sz veya konumalardan ok dil yaplar zerinde younlamas gerektiini vurgular. Yani dil Bireysel kullanma (sze) olanak salayan biimsel kurallar sistemidir. Dildeki biimsel kurallar dilbilimsel gelerin ezamanl ilikilerinden ibarettir, sz gibi artzamanl deildir (Tura, 1996, s.98). Dolaysyla Saussure iin Dil, birey tarafndan yaratlmam, onun tarafndan deitirilemeyen, bireyin dnda, kendi iinde kurallara sahip yapsal bir btnlk olarak bilim nesnesi hline dnr. (S.r, 1997, s.75). Bu da aada grlecei gibi, toplumun dil gibi analiz edilmesine olanak tanyan yapsal antropolojinin yntemini oluturur.
SIRA SZDE Saussure dilbilim ierisinde sz alann ihmal ettii iin baz grler tarafndan eletirilir. Bu eletirilerin sonucunda sz alannn nemsemesi ile ortaya kan almalarn ne olduunu aratrnz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
208
Gsteren (Signifier) ve Gsterilen (Signified)

Saussuree gre dil btn iaret sistemlerinin genel bir almas olan semiyoloji gibi bir iaret veya gsterge sistemidir. Bu balamda dil yapsnn unsurlar gstergeler yani iaretlerdir. Yapsalcln kurucu elemanlar da bu iaretlerdir. Her iaret veya gsterge (a) gsteren (signifier) ile (b) gsterilen (signified) olmak zere iki blmden oluur. Bu ayrmda gsteren bir szcn akustik/ses biimidir. Gsterilen ise szcn iaret ettii anlam/dncedir. Gsteren/gsterilen ayrm Saussureun almalarnda yapt bir dier nemli ayrm olarak kabul edilir. Gsteren (ses) ve gsterilen (anlam), birbirleri ile ilikili olarak var olurlar. Baka bir deyile gsteren ve gsterilen birbirlerinden nce var olmazlar ve ilikilerinin dnda da hibir anlamlar yoktur. Gsteren ve gsterilen iareti, yani gstergeyi olutururlar ve iaret iindeki ilikilerinden baka anlamlar yoktur. Burada nemli olan nokta gsteren ve gsterilen arasnda, yani ses ile onun anlam/kavram arasnda hibir doal ban olmamasdr, nk gsterilenlerini (anlamlarn) fiziksel olarak taklit etmesi gereken doal sesler (yani gsterenler) bile dilden dile farkllk gsterir(Coward ve Ellis, 1985, 29). Daha ak bir ifadeyle, Saussureun dilbilim almalar iaretlerin, dolaysyla da gsteren (ses) ile gsterilen (anlam) arasndaki ilikinin keyfi nitelikte olduunu vurgulamaktadr. Bu nedenle ayn gsterilen (anlam) iin farkl diller farkl gsterenler (sesler) kullanrlar. rnein, Trkede kedi szcnn yerini ngilizcede rahatlkla cat szc alabilmektedir. Bu da bir yap olarak dilin temelde ilikisel karakterde bir gereklik yapsna sahip olduunu gstermektedir. zetle Saussuren iaret kavram dilin gereklikle olan ilikisinde greli olarak zerk olduunu gstermektedir (Lechte,1994, s.150). Dolaysyla iaretler ancak bir anlamlandrma sistemi ierisinde anlalabilirler. te yap da gsterenlere ve gsterilenlere anlamlandrma olana veren eydir (Coward ve Ellis, 1985, s.29). Coward ve Ellise gre yap yalnzca yerletirmekle kalmaz, hem gsterenleri hem de gsterilenleri ayn zamanda yaratr. Bir farkllklar sistemi olan yapnn ierisinde her gsteren ona benzeyen fakat onunla zde olmayan gsterenlerden farkl olmakla kalmaz, anlamlandrma zinciri ierisinde kendinden nce ve sonra gelenden de farkldr. Yani dil, gelerinin birbirlerini farkllk yoluyla meydana getirdii bir yapdr. (Coward ve Ellis, 1985, s.30). Sonu olarak Saussuree gre: Dil, gramer kurallar ve szcklerin gerisinde bulunan, ancak ilerinde belirtilmeyen anlam ierir (Giddens, 2000, s.595). Daha ak bir ifadeyle Saussure gre dildeki szcklerin anlam szcn belirttii nesneden deil, dil yaplarndan ortaya kar. Dil yaps iindeki her bir dilsel ge yalnzca ve ancak dil sistemi iindeki dier tm gelerle olan ilikisi balamnda bir anlam kazanr. Daha ak bir ifadeyle szcklerin anlam dil sistemi dnda kalan nesneler dnyasndan deil, dil yaps iindeki geler aras ilikilerce belirlenir. rnein, aa kelimesinin anlam aa olarak iaret edilen objenin kendisinden deil, dil kurallarnca belirlenen kavramlar aras farkllklarca oluturulur. Buna gre dil ierisinde aa kelimesinin anlam, onu al, funda orman gibi benzer ancak farkl anlamlar tayan dier szcklerden ayrt etmemizden gelir (Giddens, 2000, s.596). Baka bir rnek vermek gerekirse, gzel szc irkin ve benzeri farkl szckler olmasayd hibir anlam tamazd. Bu da gzel szcnn anlamnn, onu dier szcklerden ayrt etmemizi salayan farkllklarca retildiini gstermektedir. zetle Saussure gre nesnelerin anlamlar nesnelerin kendilerinde ikin deildir, dil yaps iinde oluturulurlar. Bu adan Saussure gre, dil znde farkllklar zerine kurulu bir anlaml yap veya anlaml sistemdir.
aret, gsteren ile gsterilen arasdaki edeerlik ilikisinin toplumsal olarak yerlemesi ve kural haline gelmesi sonucunda oluur. Dilde gsteren ile gsterilen simetrik gibi grnse de kavram ve ses imgesi ayn harekette meydana gelirler. Dilsel bir gsterenin tek bana gsterilen ile hibir ba yoktur. (Coward ve Ellis, 1985, s.29).
209
Yapsalc dilbilimin yap ile dilin ilikini nasl kurduunu aratrnz? SIRA SZDE Sosyal bilimlerde yapsalclk, toplumlarn dil ve dilbilime benzer ekilde anlaml DNELM yaplar veya sistemler olarak analiz edilebileceklerini varsayar. Daha ak bir ifadeyle sosyal bilimlerde yapsalclk dil zmlemesinde kullanlan yntemin aynsnn toplum zmlemesinde de kullanlabileceini varsayar. Buna gre toplumsal yaS O R U amdaki kavramsal geler arasnda direkt gzlenemeyen ancak saptanabilir nitelikte yapsal ilikiler bulunmaktadr. Baka bir ifadeyle yapsalclk toplumsal gerekliin DKKAT bu kavramsal geler tarafndan belirlendii ynnde bir varsayma dayanr. Yapsalc olarak adlandrlan kuramclar da toplumsal yaamdaki kavramsal geleri ve bunSZDE lar arasndaki yapsal ilikileri zmlemeye alrlar. LechteyeSIRA gre, insan bilimleri ierisinde Saussurec modelin ortaya k ile birlikte, aratrmacnn dikkati tarihsel olaylar belgelemekten ya da insan davrannn olgularn kaydetmekten, bir anlam AMALARIMIZ sistemi olarak insan eylemi kavramlatrmasna ynelmitir (Lechte, 1994, s.151). Antropolog Claude Lvi-Strauss, psikanalist Jacques Lacan, semiyoloji ve edeb eletiride Roland Barthes iin, Saussurec grler insan bilimlerine sistematik bir K T A P bak getirerek, insan varlklar iin toplumsal ve kltrel alann nceliinin ve neminin anlalmasn salad. Yapsalc kuan abas sistemin ierisindeki gelerin farkllaan ilikilerine yneldi. Bu geler anlam ya da anlamlar reten, okunmas ve TELEVZYON yorumlanmas gereken bir yazl metin serisi olabilecei gibi, bir akrabalk sistemi ya da bir moda fotoraf olabilirdi. Zira Saussuren dil teorisinden etkilenen yap herhangi bir sistemin ierisindeki gelerin deerine bavurur (Lechte, 1994, s.151-152).
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Dili kullanan zne olmasna ramen yapsalc dilbilim ierisinde zne neden yap tarafnSIRA SZDE dan belirlenir?
DNELM Semiyoloji (Gstergebilim) ve Roland Barthes (1915-1980) S O R U
NTERNET SIRA SZDE
DNELM S O R U
A M A
Yapsalcln semiyoloji (gstergebilim) ile ilikisini aklayabilmek.

DKKAT
Semiyoloji, basite dil, edebiyat, sanat ve dier tm alanlarda beliren iaretlerin ya da iaret sisteminin genel bir almasdr. Ancak yapsalcln nemli bir boyutuSIRA SZDE nu oluturan semiyoloji de Saussureun dil bilim almalarndan gelitirilmitir. Nitekim Saussuree gre anlam oluturan ey yalnzca ses (konuma) ve iaretler (yaz) deil, ayn zamanda sistematik olarak ayrt edilebilen her trl nesne de (rAMALARIMIZ nein, trafik klar) anlam vermede (anlamlandrmada) kullanlabilir. Saussureun trafik klar gibi dilsel olmayan bu anlamlar imbilim olarak adlandrld bilinmektedir (Giddens, 2000, s.596). Gnmzde ise bunun yerine semiotiks veya bu K T A P nitenin devamnda olduu gibi semiyoloji terimi kullanlmaktadr. te yandan her ne kadar ilk olarak Saussureun almalarnda ortaya km olsa da semiyoloji ancak 1960larda kitle iletiim ile kltrel almalarda gelime imTELEVZYON kn bulabilmitir. En nemli ve nc takipisi de Roland Barthes olmutur. Barthes dilbilim ile semiyolojinin yntemlerini yapsalcln kayna olarak grr (Swingewood, 1998, s.356). aretler sistemini almay mmkn klan semiyoloji insan kltrnn aratNT ERNET rlmasnda yapsalc dncenin olabildiince genilemesini salar. lke olarak kendini yalnzca belli toplumsal ve kltrel kurumlarla snrlandran sosyal antro-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
210
Mitolojiler kitabnda Barthes, yeme, giyinme, tatile gitme, gre etme gibi ayinlerin iaret sistemlerinin mit olarak adlandrd baka bir anlamlandrma sistemi (yani baka bir dil) tarafndan ynlendirildiini bulur (Coward ve Ellis, 1985, s.51).
polojiden de daha geni ve kucaklaycdr (Sturrock, 2003, s.74). Semiyoloji kltrel almalar alannda zellikle yeme alkanlklar gibi dier disiplinler tarafndan ihmal edilen kltrel kodlarn allmas ile ilgilenmitir. Semiyoloji, zellikle Fransada 1950 ve 1960larda hzla gelimi ve toplumdaki iaretlerin bilimi olarak ortaya kmtr (Coward ve Ellis, 1985, s.50). Semiyolojinin konusunu oluturan anlamlama dizgeleri el, kol, ba hareketleri, ezgili sesler, nesneler, trenler, protokoller ve gsterilerdir. Bu dizgelerin hepsi dille balantldr. Her gsterge dizisi dille i iedir ve bir blm dil dizgesiyle yapsal bir yineleme ierisindedir. Giyecekler, yiyecekler vb. nesne btnleri dizge durumuna dil araclyla ularlar (S. r, 1997, s.80). Semiyolojinin en nemli zellii toplumsal anlamlandrmann sistematik yapsnn incelenmesidir. Bu noktada semiyolojinin, zellikle toplumdaki g ilikileri ile kltrel kodlar arasndaki ilikilerin sorgulanmaya balamasnn nn at bilinmektedir. Roland Barthesn semiyolojiye ynelmesinin kkenlerinde de kltrel kodlar burjuva toplumunun kendini donatt temsil etme biimleri olarak grmesinden kaynaklanr (Coward ve Ellis, 1985, 51). Barthes gstergebilimsel zmlemelerinde anlamlama edimini ele alr ve toplumsal balam iinde anlamlandrma deerini kuran gsterge kavramna gei yapar (S. r, 1997, s.80). Dilin kullanm srecinde aralarnda ortaklk bulunan dilsel geler bellekte birbirlerini artrarak egemen bekler olutururlar. Barthes buna armsal dzlem adn verir. rnein, yemekle ilgili szckler bellekte birbirlerini artrrlar. Bu elerin bir araya gelerek bekler oluturmalar bylesi bir dzlemde ortaya kar. Barthes bir kitle kltr incelemesi olan Mitolojiler (1957) adl almasnda margarin, deterjan, oyuncak gibi gsterme sistemlerini tartr ve kitle kltrnn bu rnlerinin ilevini modern kapitalist toplumun gerek doasn mistifiye etmek olarak grr (Swingwood, 1998, s.356). Barthesn bu zmlemesinde mit bir kavram, dnce ya da nesne deil, bir mesajdr. Mit zgl olarak mesajn syleme biimidir (Lechte, 1994, s.124). Daha ak bir ifadeyle mit mesaj ileten baka bir dildir. Mitin mekanizmas ierisinde allm temsil biimleri gndelik nesnelerle ve pratiklerle i ie geer. yle ki sonunda tali ve ideolojik anlamlar olarak mitler, o nesne ya da pratiin doal, saduyu dzeyindeki gereklii gibi anlalr. Daha ak bir ifadeyle Barthesa gre basit bir gsterge veya temsil biimi ok defa birden ok sayda anlam ierir. Gstergeler ak anlamlarn yan sra Barthesin mit olarak tanmlad gizil anlamlar da tar. Bu yzden iki anlam sistemi ortaya kar: (a) Dzanlam ve (b) Yananlam. Dz anlam nesne-dilidir. Yani anlamlandrdklar lde film, yemek, oyuncak araba bu dilin rnei olabilir. Daha ak bir ifadeyle dz anlamda film yine film, yemek yine yemek ve oyuncak araba yine oyuncak arabadr. Yananlam ise kendini ona ilitiren ve dilin dzanlaml biimini, kendini st kapal olarak ortaya karmak iin kullanan mittir (Coward ve Ellis, 1985, s.54). Yani deminki rnee dnecek olursak film, yemek ve oyuncak araba, gstergeler olarak yan anlamlar da, yani mitler de tarlar. Barthesn dzanlama ve yananlama verdii en popler rnei Paris-Match dergisinde Fransz bayran selamlayan siyah renkli Fransz askerin fotorafnn kapak olarak kullanlmasdr. Fotorafn dzanlam Fransz bayran selamlayan zenci asker iken yananlam ise smrgeci milliyetilikler ve militarizmin karmdr. Yananlam burada anlamn ardnda gizlenen asl amalanandr (Coward ve Ellis, 1985, s.54). Semiyoloji (gstergebilim) asndan bakldnda dzanlamsal iaret yananlam sistemi tarafndan gsteren olarak kullanlr. Bir nesne ya da pratik, gsterilen olarak ilev grd ve anlam yklendii andan itibaren dilin farkllama srecinin ierisine
211
girer. Bir kavram ve gsteren btnl hline gelir, yani iaret olur. Bundan sonra da yan anlamsal sistemi balatr. aret bir btn olarak ele alndnda ikinci bir kavramn, ideolojik kavramn eklemleyicisi hline gelir (Coward ve Ellis, 1985, s.55). Coward ve Ellise gre semiyoloji yananlam ve dzanlam arasnda toplumsal olarak tanmlanm bir e deerliin saland sreci ortaya karr. nk mitlerin kendileri anlamlandrma srecinin rnleridir. Zira mit dnyay kavramsallatrma ve anlamlandrmann (iaretletirmenin) zel bir sreci olarak i grr; bu sre kendini doal bir dzen olarak gsterebilmek ihtiyac ile harekete geirilir. Mit dil yetisinin zel bir kullanmdr ve bu kullanm dzanlamsal dili insanlar tarafndan yaratlm gereklii doallatrmak ve tarihsizletirmek zere kullanlr (Coward ve Ellis, 1985, s.56). Barthesa gre, burjuva kltr, doal olgular gibi grnen normlar reten bu mitsel, ideolojik anlamlar etrafnda kurulmutur...Demek ki bir iletiim arac olarak mit, kendi anlamlarn reten bir dildir (Swingewood, 1998, s.357). Semiyoloji ierisinde yine gstergenin yapsnn znenin anlaml edimi karsnda ncelii sz konusudur. Zira gsterge sistemi anlamn belirlenmesinde egemendir ve zerk bir yapdr. Sonuta znenin anlaml edimi yine kendine dsal ve yabanc olan ve deitirilemeyen bir deikene baldr.
Barthes a gre bir iletiim arac olarak mit, kendi anlamlarn reten bir dildir.
YAPISALCI ANTROPOLOJ/CLAUDE LVI STRAUSS (1908-2009)

A M A
Yapsalcln sosyal antropolojideki geliimini zetleyebilmek.

Resim 8.2
Claude Lvi Strauss (1908-2009) Paris niversitesinde hukuk ve felsefe eitimi gren Lvi-Strauss 1934-1937 yllar arasnda Brezilyada Sao Paulo niversitesinde alt. 19411945 aras New Yorkta bulunan New School for Social Researchte ders verdi. 1950-1979 yllarnda Paris . Uygulamal Yksek Aratrmalar Okulunda sosyal antropoloji almalar yneticisi olarak alt. Ayn zamanda 1959 ve 1982 yllar arasnda Collge de Franceta sosyal antropoloji krssnde ders verdi. Balca eserleri arasnda Akrabaln Temel Yaplar (1949), Yaban Dnce (1962) Mitolojiler (1.cilt(1964), 2. Cilt (1967), II. Cilt (1968), IV. Cilt(1971) vardr. Bir Fransz antropolog olan Lvi-Strauss genellikle yapsalcln en nemli temsilcilerinden birisi olarak kabul edilir. Lvi-Straussun, Durkheim ve Saussureun yan sra Freud ve Marxn bak alarndan da olduka etkilendii bilinmektedir. Nitekim gerek daha nce Marxn ele alnd nitelerinde gerekse bu nitenin banda belirtildii gibi Marx ve Freudun her ikisi de grnen basit yzeysel gereklikle deil grnenin ardnda yatan ve daha derin olan asl gereklii aa karmaya alan bir yntem anlayna sahiptirler. Bu ise Lvi-Straussa gre yzeysel gerekliin, daha derin yapsal dzeye inerek anlalmasn salayan, yapsalc bir yntem anlaydr. Bu adan Lvi-Strauss yapsalc yntem analizinin Marx ve Freud tarafndan gelitirildiini savunur.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
212 AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Marxn yntem anlay K T A P ile ilgili bilgiyi birinci snfta okuduunuz Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri adl kitabnzn Sosyolojik Yntemde Klasik Dnem Tartmalar adl nitesinde bulabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
almalarnda Saussuren grlerinden de olduka etkilenen Lvi-Strauss, yapsal antropoloji sistemini oluturan unsurlarn i deerlerine deil bir araya gelme yollarna odaklanr. Saussureda olduu gibi Burada da anahtar kavramlar NTERNET farkllk ve ilikidir. Lvi-Strauss ana terim olarak iareti ele alr ve yapsalc kavramlar antropolojik verilere dntrr. Kulland yapsal modeller retim ve deiim sreci ierisinde ezamanl (senkronik) an vurgular. Lvi-Strauss almalarnda zellikle airet topluluklarndaki akrabalk ve mitolojilerin allmas ile ilgilenmitir. Lvi-Strauss tm kltrlerdeki gndelik faaliyetlerin ve geleneklerin temelinde belirli evrensel kurallar yattn dnr ve almalarnda bu evrensel kurallar kefetmeye alr. Bu dnceye gre zellikle akrabalk, yemek piirme ve benzeri gzlemlenebilen gndelik gelenek, grenek ve kltrel alkanlklarn temelinde, dil bilimdeki gramer ve anlam yaplarna olduka benzeyen, evrensel yaplar ve kurallar yatmaktadr. Ona gre kltrel etkinliklerimiz dil yaplarnda olduu gibi doa-kltr, cennet-dnya gibi kartlarn sembolik uzlas temelinde olumaktadr. Tm bunlarn temelinde ise insan bilincinin evrensel ilkelere gre ileyen yaplar yatmaktadr. Modernist dnrlerin ou gibi Lvi-Straussda bilincin ikili kartlklarla ilediini dnr. Ona gre zihnin evrensel ileyi sreleri vardr. kili kartlklar birinin dierini kesin ve dorudan dlad ikili terimlerdir: aa-yukar, ak-kapal, sol-sa ve kadn-erkek kartlklar bunlardan bazlardr (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.210). te zihin evrensel olarak ikili kartlklar snflandran bir sistem olarak iler. Bylelikle Lvi-Straussun dncesine gre btn kltrler, ikili snflama kurallarna gre ileyen insan zihninin bu temel karakterini yanstr. Daha ak bir ifadeyle Lvi-Straussa gre btn kltrlerdeki yapsal dnmler, insan zihninin ikili kartlklar snflandrma eklindeki ileyiini yanstmaktadr. Sonu olarak zihinsel yaplar gndelik toplumsal etkinlikleri derinden temellendirmektedir. Lvi-Straussun Totemizm (1969) ve Yaban Dnce (1972) adl almalar da ayn kavramsal dncenin rnleri olarak ele alnabilir. Lvi-Straussun totemizme olan ilgisi lkel insanlar gelimi toplumlardaki insanlardan farkl dnr tartmasna kart olarak balar. Bu tartmann savunucularna gre totemizm ve airet topluluklarndaki dnce tarz gz nne alndnda ilkeller mantksal dnme kapasitesinden yoksundurlar. Lvi-Strauss ise totemizmin yalnzca kabile topluluklarna zg ve tek bir ey olduu grne kar kar. Ona gre totemizm genel grngnn bir parasdr. Bu da insan dncesinin evrensel rgtlenmesiyle ilgilidir. Totemizmin ilkel insanlarda ve kabile toplumlarnda olmas ve gelimi toplumlarda olmamas, bilinlerin doasnda gerek bir blnmeyi ifade etmez. Bu yapay bir farkllktr. Nitekim insan bilinci hep ayn yolla iler. Farkllk ise bilincin ilemek zorunda olduu koullarda ortaya kar. Zira gelimi toplumlar dncenin soyut olarak ifade edilmesi iin yaz, matematik v.b. gibi kompleks aygtlar gelitirirler. lkel toplumlarn bireylerinin fark ise bu tr sistemlere sahip olmamalardr. Bu onlarn gelimi entelektel ilemleri yapmayacaklar anlamna gelmez. Onlar da soyut, mantksal ve gelimi dnceye sahipler. Sorunlar
213
ise bunu bize verilen aralarn yokluunda nasl ifade edecekleridir (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.209). Lvi-Strauss bir syleisinde yle syler: Sz gelimi Totemizm ve Yaban Dncede gstermeye altm; bizim genellikle alktan lmemeye alan, ok zorlu nesnel koullarda var olmaya yetecek gte olduunu dndmz bu halklarn, karsz dnmeye son derece yatkn olmalardr. Onlar evreleyen dnyay, doay ve toplumlarn anlamaya ynelik bir istek ve gereksinimle davranrlar. te yandan bu amaca ulamak iin, tpk bir dnrn hatta bir dereceye kadar bir bilim adamnn yapabilecei zihinsel aralarla yola karlar (Lvi-Strauss, 1986, s.28). Levi-Strauss, Bat burjuva tarzlarnn amansz yaylna ramen varln srdren eitli toplumsal rgtlenme biimlerini inceleyerek bu toplumlar kendi ilikileri asndan ele alr. Bu ilikileri daha sonra bizim ilikilerimiz asndan inceleyip bu toplumlarn insanlarnn birbirleriyle ve dnyayla olan ilikilerini kavrama ve rgtlenme mantklarn aklamaya alr (Coward ve Ellis, 1985, 33-34). Levi-Strauss akrabalk yaplarn analiz ederken, ok eitli kltrlerin farkl ilikilerini ele alarak ok sayda deiik biimleri olan akrabalk birimini karr. Yine mitleri incelerken kendilerini mitler bnyesinde sonsuzlua doru tekrarlayan, gene de belli bir toplumun tavr ve davranlarn aa vuran temel eliki ve ilikiyi anlatan kartlklar bulur (Coward ve Ellis, 1985, 33-34).
C. Lvi-Strauss ve Mitler
Lvi-Straussun almalar arlkl olarak mitlerin yapsal almasna dayanr. Ne var ki burada mit Barthesda olduu gibi burjuva toplumunun gnlk yaantsnn adlandrld bir iaret ya da anlamlandrma sistemi deildir. Onun yapsal almasnda mitler daha ok ilkel toplumlardan zellikle de Gney Amerika toplumlarndan alnmtr. Btn bunlar drt ciltlik Mitolojiler (1964/1968) kitabnda toplar. ngilizceye Mitoloji Bilimine Giri (1970, 1973, 1981) olarak evrilir. Konusu Gney Amerika Kzlderililerinin mit sistemidir. Bu kitabn birinci cildinde mitlere gre etin piirilmeye baland dnemde ortaya kan kltrn zmlemesi yaplr. Burada atein efendisi Jaguar vardr. Etin piirilebilmesi iin insan ile Jaguar arasnda bir dayanma olmas gerekir. Bu iliki piirme ve akrabalk kodlarnda kurulmu ve gelimitir. kinci cildin konusu ar piirme biimleridir. Bal yemenin ve ttn tketmenin arlklar ile insan-doa kartl arasnda bir denge vardr. rnein bal tketimin o toplum ierisinde verili kurallar vardr. kinci ciltte bu kurallar ineyerek bal tketen kadnla ilgili olan mit, Bal Delisi Kadn miti vardr. Zira yaban toplumda baln ar tketilmesi evlilik kurallarn bozmak anlamna da gelir (Coward ve Ellis, 1985, s.39). Toplumda bal ve ttn zor elde edilen maddeler olduu iin kullanmnda belli kurallara balanmas kanlmaz hle gelmitir. Mitolojilerin nc cildi ise erkeklerin kadnlara kabul ettirdii kurallar hakkndadr. nk kadnn dourganlk yetenei vardr. Bu yeteneinden dolay kadn doa ile kltr ayrmn bozar: Kadn dourganlndan dolay doal ve insan olarak konutuu, dnd ve eylemde bulunduu iin eit derecede kltreldir. Kadnn bu durumu kltr ve doa snflandrmasnda bir dzensizlik yaratr. Mitler bu dzensizlii ayinsel ya da dinsel yollarla zmek iin vardr. Mitin ilevi, iinde erkek ve kadnlarn hareket edebilecei dnyann dzenlenmesini salamaktr (Coward ve Ellis, 1985, s.39). Dolaysyla, Lvi-Straussta doa-kltr ayrm kltrn rndr, yani anlamlandrmann sonucudur (Coward ve Ellis, 1985, s.39).
214
Lvi-Strauss, Yunan miti Oedipusu ge ynlarna ayrtrarak zmler. Bu geler kan ba ilikileri, insann dnyadan doabilmesi iin canavarlarn insanlar tarafndan katledilmesi ve mitteki karakterlerin isimlerinden oluur. LviStraussa gre anahtar ge dnyadan domaktr. nk dnyadan domann kartl kadndan ve erkekten domamzdr (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.212).
Bir yap olarak mitlerin, altnda yatan yap ve kurucu geler alldnda, rastlantsal ve anlamsz olaylar dizgesi olmadn anlarz. Lvi-Straussun yapsal analizi mitlerin derin ve entelektel sorunlar olduunu ve altta yatan yaplar ile mantksal sistemler olduklarn gsterir (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.210). Lvi-Straussa gre mitleri temellendiren yaplar katmanldr ancak burada da bilisel yap en derin yap olarak karmza kar. Ona gre yaplarn katmanlar sistematik ve dzenli olduu hlde bilincin kendisi tarafndan alglanmalar kolay deildir. Zira onlar bilincin bilind yaplarn olutururlar. Sonu olarak Lvi-Straussa gre mitler katmanl ve karmak bir biimde yaplanmlardr. Yap, hikyedeki olaylarn ztlklar arasnda yeniden dalm ile kefedilir. Lvi-Straussa gre Oedipus mitinin amac birden mi (dnyadan m) yoksa ikiden mi (kadn ve erkekten) doduk? sorusuna mantksal bir ara salamaktr. Lvi-Straussun btn almalarnda ikili kartlklar biimini alan entelektel ilemler temeldir. Bu ikili kartlklar yine de l bir ba ilikisi ierisindedirler. ki kart terim arasnda onlar dolaymlayan (uzlatran) bir dieri vardr ki bu aradaki bolukta kpr grevi grr. rnein, yamur yeryzn ve gkyzn, aay ve yukary birletir (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.213). Mit ve Anlamn nc blmnde tavan dudakllar, ayak gelili doumlular ve ikizlere ilikin deiik mitleri kodlara ayrr. Bu kodlarn elerini ilikilendirir. Yani tavan dudakllar tamamlanmam ikizlerdir, ikizlerle ikiz olmayanlar arasnda bir dolaym olutururlar. Lvi-Strauss Yapsal Antropoloji almasnda etoburlarla otoburlar arasndaki dolaymn ise le yiyiciler olduunu gsterir (Lvi-Strauss, 1986, 9). Dolaym ise dntrmeyle gerekleir. Dilin eretileme ve dzdeimece olmak zere iki dntrme kipi vardr. Bunlar anlk ilevler olarak mitlerin, totem ve akrabalk dizgelerinin yaplarnda kendiliklerinden bulunur Akrabalk, mit ve totem ancak bu dntrme kipleriyle birer dizge durumuna gelirler (Lvi-Strauss, 1986, 9). Dolaysyla Lvi-Strauss tarafndan somutun bilimi diye nitelendirilen ve mitsel, totemsel ve benzeri dizgeleri, iinden temellendiren yaklamla, doay formle edilmi dizgelerin (bilimsel sorunlarn) iinden temellendiren yaklam arasnda bir fark yoktur (Lvi-Strauss, 1986, s.10). Cufff, Sharroc ve Francise gre Lvi-Straussun yapsalc grnde gl bir antihumanist bak as vardr. Burada zne-merkezsiz hareketin etkili olduunu gryoruz. Dolaysyla mitler, anlatcnn farknda olmad, akln bilind ilemlerinin bir rndr. Mitlerin bireysel anlatm genelin ileyiinin rnekleridir, insan aklnn bilind olarak ileme tavrdr. Lvi-Strauss, btn mitlerde olan kalplara onlar kimin yarattndan ya da ortaya kt corafyadan bamsz olarak bakar. Esas soru ztlk, araclk ve tersine dnme gibi mantksal balantlarn mitin yapsal paralar arasnda bulunup bulunmaddr. Zira mitler birbirleriyle hatr saylr bir zaman ve mekn mesafesinde birleirler (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, 218). Anlam bireyden deil sistemden kar. Bu dnce yapsalclarda ve postyapsalclarda yazarn lm ve znenin merkezsizlemesi olarak ifade edilir. Bu da grngnn anlamnn yazar ya da birey gibi herhangi bir merkezden alnmad anlamna gelir. Tam tersi, yazlanlar anlamak iin bir yazar figrne bavurmak yazlann gerek anlamn anlamay engeller, dncesi egemendir (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.218). Ona gre akrabalk yaplar toplumun rgtlenmesinde bir gedir. nsanlar kendilerinin de paras olduklar hem dolaysz bir iliki kurmak hem de kendilerini doadan ayrmak zorundadrlar.
215
C. Lvi-Strauss ve Akrabalk likileri

Lvi-Straussa gre akrabalk ilikilerini de temellendiren derin katmanl yaplar vardr. Lvi-Strauss akrabalk ilikilerinin analizinde, kurulu bir aile biriminden deil, evrensel aile ii cinsellik tabusundan ve bunun sonucunda kadnlarn mbadelesinden ie balar. Ona gre imdiye kadar grlm btn toplumsal rgtlenme biimlerinin n koulu aile ii cinsel iliki tabusudur (ensest yasa) (Coward ve Ellis, 1985, s.35). Yine kadnlar kuaklar boyunca toplumsal gruplar arasnda deitirilir. zellikle kk kabilelerde bu, toplumu bir arada tutan temel biimdir (Coward ve Ellis, 1985, s.35). Sonu olarak Lvi-Strauss, erkek karde/kzkarde, kar/koca, baba/oul, annenin kardei/kzkardein olu gibi drt ilikiden meydana gelen temel bir birim belirler. Lvi-Straussun ortaya koyduu bu insanlar aras gereklii yaplandran kavrama ise simgesel dzen denir. nsan znesinin nceden var olan ve anlamla (bu durumda aile ilikilerinin biimleri) kurulu ilikisini meydana getiren dilsel bir dzene yerletirilmesi sz konusudur (Coward ve Ellis, 1985, 36). zetle Lvi-Straussun yapsalcl bize, insan znesinin homojen ve kendi kendini denetleyebilir olmadn gsterir; zne, varlnn farknda bile olmad bir yap tarafndan ina edilir. nsan znesinin kendisiyle aklanrl artk savunulamaz; zne yapnn ve yapnn dnmlerinin nesnesidir (Coward ve Ellis, 1985, s.41).
SIRA SZDE Levi-Straussa ve yapsalc dil bilime zne ile balantl olarak getirilen eletirilerden nelerdir? SIRA SZDE
Sonu olarak insanlar, mit, ayin ve akrabalk gibi mantksal sistemleri ile tanmlanrlar. Bu da yapnn zneyi kendi dnmler ilemi ierisinde tanmladnn S O R U bir kantdr. Bu mantksal sistemlerin varl ise sonra gelen postyapsalc dnrler tarafndan tartlmtr.
DNELM
DNELM S O R U
YAPISALCI MARKSZM/LOUIS ALTHUSSER (1918-1990)

A M A
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Yapsalcln Marksist dnce zerindeki etkilerini deerlendirebilmek. AMALARIMIZ

Resim 8.3
AMALARIMIZ
Louis Althusser (1918-1990) K Althusser T A P 1918 ylnda Cezayirde doan ileride felsefe profesr olaca cole Normale Suprieurede okudu. Fransz Komnist Partisi nin T E L E V Z Y O N olan Altnde gelen akademik szclerinden husser, Marksist toplum bilimi ve ekonomiyi yeniden yorumlad. Bata Marxn n Kapitalini rencileri ile youn bir felsefi N T tekrar E R N E T okumalar yaparak bir araya getirdii Kapitali Okumak (1965) olmak zere, Marx in (1965), Lenin ve Felsefe (1969), John Lewise Cevap(1973), Gelecek Uzun Srer (1992) gibi eserleri vardr. Bat Marksizminin etkisiyle kltrel hegemonya ile birleen yapsalclk styapsal grngnn analizine ynelir (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.232).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
216
Toplumu yap ve dile dayanarak anlamaya alan gsterge bilimin (semiyoloji) ve yapsalcln dncesi tamamlanm deildir. nk her an atan kuvvetler tarafndan meydana getirilen ve gergin olan yaplarn srekli deiiminin nedenini aklamadan toplumsal yapy dnmek mmkn deildir (Coward ve Ellis, 1985, s.113). Coward ve Ellise gre, Yaplar atan bu gler tarafndan oluturulur. atan gler tarafndan meydana getirilen katlam ve biimlenmi toplumsal yaplarn bu ifte gerekliini kefeden de Marksist dncedir. Buradaki en nemli sorun zne sorunudur (Coward ve Ellis, 1985, s.113114). Bu anlamda Louis Althusser yapsalc Marksizmin ncs ve en nemli temsilcisi olarak kabul edilmektedir. Althusserin yapsalc yaklam bu kitabn nc nitesinde ele alnan Marksizmin hmanistik yorumlann reddeder ve bunun yerine znesiz bir tarih anlayna dayanr (Slattery, 1991, s. 2). Althusser (1987, 74), zne sorunu ile ilgili yle syler: Somut insanlar (oul olarak), tarih iinde, zorunlu olarak znedirler (oul), nk tarih iinde zneler olarak (oul) hareket ederler. Ama tarihin znesi (tekil) yoktur. Daha da ileri gideceim: insanlar tarihin zneleri deildirler. Althussere gre toplumsal bireyler tarih ierisinde retim ve yeniden retim sreleri ierisinde eitli toplumsal pratiklerin eyleyicileri olarak hareket ederler. O gnk tarihi varolu biimlerinin belirlenimleri (i sreci, iblm ve rgt, retim ve yeniden retim sreci, snf kavgas v.b.) iinde ve altnda hareket ederler (Althusser, 1987, s.74-75). Yani bireyler ancak zne olduklarnda eyleyici olurlar. nsanlar ve bireyler toplumsal yapnn kendilerine nceden hazrlad rolleri yerine getiren eyleyicilerdir, zne deillerdir. Bireylere toplum ierisindeki ilikilerine birer zne olarak girdiklerini dndren, buna inandran ey ideolojidir (Althusser, 1987, 75). Dolaysyla Althussere gre tarih znesiz ve ereksiz bir sretir. nsanlar toplumsal ilikilerin belirlenimi altnda zne olarak hareket ettikleri verili durumlar snf kavgasnn bir rndr. Tarihin, terimin felsefedeki anlamyla bir znesi yoktur (Althusser, 1987, s.70-80). Althusserin ideoloji kuramna gre, ideoloji zneye dsal koullar tarafndan belirlenir ve toplumsal yapnn bir tr zorunlu geliim uradr. deoloji yapnn zne zerindeki etkisidir; zneye dsaldr, ou zaman bilind olarak yaanr ve znelere egemen deerleri benimseterek onlar sisteme uyumlu hle getirir (S.r, 1997, s.43). deolojik aygtlar ierisinde kurulan ideolojik egemenlik, ideolojinin aygtlar ierisinde varolan maddi pratikler aracl ile kurulur. deoloji aygtlar ierisinde bir arma/adlandrma mekanizmas ile ortaya kar. Bu ideolojik znenin oluum srecidir. deoloji zneleri, Trk, Mslman, renci, asker, kadn, gen, v.b. olarak adlandrr ve arr. znelerde ibadet etme, oy verme gibi pratikler aracl ile zne konumlarnn farkna varrlar (S.r, 1997, s.45). Kapitalist bir toplumsal formasyon ierisinde ideolojik dzeyin sahip olduu mekanizmalar retim aralarn, retim glerini ve emek gcn yeniden reterek bireyleri sisteme uyumlu hle getirirler. deoloji bu ilevini ideolojik aygtlar ierisinde bir styap pratii olarak gerekletirir (S.r, 1997, 41). arldklar ad, iinde bulunduklar somut pratiklerin ve kimliklerinin zetidir. Althussere gre deoloji yoluyla kendilerini zne olarak gren insanlar, aslnda gereklikle kendi aralarndaki ilikiyi ideoloji ierisinde tasarlamaktadrlar (Belge, 1994, s.12) Althusserin almas, Marxtaki altyap ve styap arasndaki iliki sorununa odaklanr. Bunu yaparken ilk olarak Marxn doru bir okumasn kurmaya alr. kinci olarak da ekonomik ve ideolojik unsurlarn toplumu anlamakta nasl ekil-
217
lendiklerini anlamaya alr (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.225). Althusserin anahtar kavramlar, (a) ekonominin son kertede belirleyicilii, (b) egemen bir yap olarak toplumsal formasyon ve (c) toplumun paralar arasnda greceli zerk bir iliki olmas olarak ortaya kar (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, s.227). Althusser, Marx in adl kitabnda Engelse ait olan ekonominin son kertede belirleyici olma kavramn eletirir ve stbelirlenmi elikiler kavramn ortaya koyar. Zira Althussere gre styaplarn ileri bitmedii iin o son kerte an gelmez. Althusser buradan hareketle egemen yaplar ve greli zerklik kavramlarn gelitirir (Barrett, 1996. s.56-57). Toplumsal formasyona ekonomik ve politik pratikler kadar gerekli olan bir nc pratik ise ideolojik pratiktir. deoloji, herhangi bir toplumsal btnlkte kendi roln yaama biimi ve bir temsil pratiidir. Bir yandan zgl eklemleme reten bir pratik, dier yandan da tayc olarak da baz zneleri gerektiren bir pratiktir (Coward ve Ellis, 1985, s.123). Birey bazen birden fazla temsil durumlarnda ok fazla atan zne durumlarn igal edebilir. Her temsil pratii hareket srecinde srekli bir yeniden btnlemeyi gerektirir. Burjuva ideolojisinde zellikle vurgulanan ey, bu uyarl znelliktir. Kapitalizmin toplumsal ilikileri ancak zgr ve tutarl zne nosyonuyla mmkndr. (Coward ve Ellis, 1985, s.123). Baz kurumlarn ilevleri ideolojiyi yeniden retmek ve bireyleri de ideoloji iin zne olarak yeniden retmektir(Coward ve Ellis, 1985, s.132). Althussere gre ideolojinin maddilii somut kurumlar olgusuna dayanr ve bunlara devletin ideolojik aygtlar adn verir. Bu aygtlar snflar arasnda var olan iktidar ilikilerini dnceler yoluyla dzenler (Coward ve Ellis, 1985, s.132). Althussere gre egemen snf iktidarn devletin bask aygtlar ve ideolojik aygtlar aracl ile kurar. Zorlama ve iddet kullanan polis, ordu, mahkeme, hapishane v.b. kurumlar devletin bask aygt, ideolojik onaylama mekanizmalarn kullanan eitim kurumlar, aile, din, medya aralar, siyasi partiler, sendikalar v.b. ise devletin ideolojik aygtlardr (S.r, 1997, s.44). Hukuk gibi baz aygtlar ise hem ideolojik hem de bask aygt olabilirler. Ayrca ideolojik aygtlar bask aygtlarna gre daha zerktirler ve krl olduklar zamanlarda zel mlkiyet olarak ileyebilirler. Ama var olan iktidar ilikilerinin yeniden retimini de garantilemeleri gerekir (Coward ve Ellis, 1985, s.132). deoloji bireyi yapnn merkezine koyarak ve zneyi de ideolojik anlamlarn gerekletii yer hline getirerek iler (Coward ve Ellis, 1985, s.135). Althussere gre Marksizm toplumsal formasyonlarn (toplumlarn) bilimidir. Ona gre bilim ve ideoloji arasnda kopukluk vardr. Ancak ideoloji ile ilikimizi keserek bilim kurabiliriz (Cuff, Sharroc ve Francis, 1998, 225). deolojik olan toplumla ve pratikle ilikili iken bilimsel bilim ve bilgi ile ilikilidir. Althusserin mdahalede bulunduu yer ise ideolojik olanla bilimsel olann birbirine kart ama ayrlabildii yerdir. Her birini kendi ilevi iinde tanmak ve bilimsel pratii, onu engelleyen ideolojik bir egemenlikten kurtarmak iin ayrmak gerekmektedir (Althusser, 1984, s.41). Althusserde toplumsal btnlk kompleks bir yapdr. Althussere gre toplumsal formasyon, (i) ekonomik (ii) politik ve (iii) ideolojik olmak zere ana dzeyden oluur. Althusser her toplumsal dzeyin bir pratie bal olduunu syler. Ekonomik dzeydeki ekonomik pratii tanmlayan doann toplumsal ilikiler ierisinde dntrlmesidir. Politik pratikte toplumsal ilikilerin dntrlmesi sz konusu iken, ideolojik dzeyde ve pratikte ise, insann kendi hayatyla ilikisi demek olan ideolojik tasarmlar dntrlr (Belge, 1995, s.9). Gele-
deolojik dzeyin sahip olduu mekanizmalar kapitalist bir toplumsal formasyonda sadece retim aralarnn deil, ayn zamanda retim glerinin de yani emek gcnn de yeniden retimini, baka bir deyile retici bireylerinde sisteme uyumlu hle getirilmesini olanakl klmaktadr. deoloji bu ilevini ideolojik aygtlar ierisinde bir styap pratii olarak gerekletirir. (S.r, 1997, s.41).
218
Althusser geleneksel Marksizmin altyap-styap modelini, zc bir nitelik tamas ve emek-sermaye gibi tek bir egemen geyi ngren bir toplumsal totallik kavrayna sahip olmas nedeniyle reddeder. Bunun yerine ekonomik, politik ve ideolojik yaplarn okluu, grece zerklikleri ve stbelirlenmesinin vurguland bir totallik kavram gelitirir.
neksel Marksizm toplumda her eyin ekonomik altyap tarafndan belirlendiini savunurken, Althusser her bir dzeyin grece bamsz veya zerk olduunu savunur. Althusser geleneksel Marksizmin altyap-styap modelini, Hegeldeki gibi zc bir nitelik tamas ve emek-sermaye gibi tek bir egemen geyi ngren bir toplumsal totallik kavrayna sahip olmas nedeniyle reddeder. Althusserin totallik kavraynda ise ekonomik, politik ve ideolojik yaplarn okluu, bunlarn greli zerklii ve Freuddan alnm bir kavramla- stbelirlenmesi vurgulanmaktadr (Swingewood, 1998, s.358). Althusser stbelirlenim kavramyla toplumda emek-sermaye gibi en temel elikinin bile basit ve saf olmadn devlet, ideoloji ve din gibi styap formlar tarafndan ok nedenli ve karmak bir ekilde belirlendiini vurgulamaya alr (Swingewood, 1998, s.358). Ekonomik, politik ve ideolojik dzeylerin birbirlerine kar greceli olarak zerk konumSIRA SZDE da olmalar ne anlama gelir? Tartnz.
D politik N E L M ve ideolojik sreler farkl toplumsallk dzeyleri olarak birEkonomik, birlerine indirgenemezler ve karlkl etkileim ierisindeki bir zerklik ilikisine S O R U 1997, s.42). sahiptirler (S.r, nsanlarn yapyla ilikilerinin ve insanlarn yap ierisinde hareket edebilmeleri iin temsil srecinde retilmeleri gerekir (Coward ve Lewis, 1985, s.134). deDKKAT oloji bu ilikiyi eklemleyen pratik olarak ortaya kar ve insanlarn kendi aralarndaki ilikiyi ve kendi varolu koullarn yaama biimini retir (Althusser, 1969, SIRA SZDE 233den aktaran Coward ve Lewis, 1985, s.134). Althusser devletin ideolojik aygtlarnn kapitalist retim ilikilerini yeniden rettii dncesinden hareketle, kapitalist devletin ideolojik bir aygt olarak okulun AMALARIMIZ ileyiini kavramsallatrr. Okul devletin egemen ideolojik aygt olduu iin her toplumsal snftan ocuklar ilkokul andan itibaren egemen ideolojiyle rlm tarih edebiyat, yurttalk bilgisi dersleri alrlar. ocuklar 16 yalarna geldiklerinde K T A P iilerin ve kyllerin ocuklar okuldan giderler. Uyum gstererek kalanlarn bir blm teknisyen, sekreter ve alt dzey ynetici olurken, bazlar en st dzeye ulap ynetici, idareci ve ideolog olur. Bu aamaya kadar gelinen sreT E L E V politikac, ZYON te darda kalanlara, snfl toplumdaki rollerine uygun ideolojik pratik verilir. Yneticiler insan ilikileri ile ilgilenirler ve bask aralar itaat etmeyi glendirir. Smrenler ve smrlenler arasndaki ilikileri yeniden reten mekanizmalar tarafn N T E R N E T bamsz tarafsz bir ortam gibi gsterilir (Althusser, 1991). dan okul ideolojiden zetle ekonomik, politik ve ideolojik dzeylerden oluan toplumsal formasyon ierisinde bireyler bu dzeylerin getirdii pratikler ierisinde hareket ederler. Bu dzeyler birbirlerine gre greceli zerk durumdadrlar ama ekonomi son kertede belirleyicidir. Toplumsal formasyon ierisinde zneler olarak deil eyleyiciler olarak hareket eden bireyler, devletin ideolojik ve bask aygtlar araclyla retim ilikilerini, retim aralarn ve retim glerini styapsal sreler ierisinde yeniden retirler. Sonu olarak, Althusserin yapsalc Marksist yaklamnda insan aktrlerin snrl bir rol vardr. Althusser bu konudaki grlerini, zellikle Lacandan dn ald bilind kavramn kullanarak netletirmeye alr. Bu gre gre, gerek bir dnyada yaamyoruz, aksine her toplumsal formasyonun ideolojik aygtlar tarafndan yaratlan ideolojik bir dnyada yayoruz (Slattery, 1991, s.5). Hayatmzn kontrolne sahibiz gibi grnsek bile aslnda bu bir illzyondan ibarettir. Sonu olarak Althusser yapsalc Marksist yaklamnda znenin lmn ilan eder (Slattery, 1991, s.5).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
219
YAPISALCILIA GETRLEN ELETRLER

zellikle 1960 ve 1970lerde popler hle gelen yapsalclk dier alanlarda olduu gibi sosyolojide de etkili olmu ve sosyolojik teoride yeni ve nemli bir alm salamtr. Bununla birlikte genel bir kuramsal yaklam olarak yapsalcln, zellikle sosyolojide kullanlmasna ynelik eitli eletiriler de gelmitir. rnein, Giddensa gre dil almalarndan ortaya kan yapsalclk baz alardan insan davranlarn zmlemekte, dier yaklamlardan daha geerlidir, zellikle iletiim ve kltrn anlalmas konusunda etkili olmutur, ancak toplumsal yaamn ekonomi veya politik faaliyet gibi daha pratik konularnda daha az uygulanabilirlie sahiptir (Giddens, 2000, s.597). Literatrde yer alan baka eletirilere gre de yapsalclk, toplumsal btnlkleri ve bunlarn ileyilerini aklayan mekanizmalar gstermekle birlikte, zneyi gszletiren ve merkezsizletiren bir yaklamdr. Daha ak bir ifadeyle, nesnenin, znenin bilincini belirlemede epistemolojik ve ontolojik bir stnle sahip olmasnn, znelliin zlmesi alannda yapsalc kuramsal modelleri yetersiz kld savunulmaktadr (r, 1997, s.71). te yandan, sylem, dil ve yapsal dnmler zerinde odaklanan yapsalc analizde aratrmann bir anlamda kavramlar incelemesi hlini ald, toplum ve tarihin de anlalmas zor ve bulank kavramlara dnt vurgulanmaktadr (Swingwewood, 1998, s.364). Yapsalc yazlarn zor ve anlalmas g olmasnn da yaklamn daha ok yaylmasn genel anlamda engelledii dnlmektedir. zetle yapsalclk, genel olarak bireyleri/insan zneleri anlamlarn ve sosyal dnyann oluturulmas srecinde etkisiz gren, bu nedenle de onlar toplumsal analizin merkezinden uzaklatran bir yaklam olarak deerlendirilmektedir. Bu nedenle sosyolojide yapsalcla ynelik eletirilerin ounluu, anlamlarn ve sosyal dnyann inas ve yeniden inas srecinde sosyolojinin insan znelerin katlmn merkeze almaya devam etmesi gerektiini savunmaktadrlar (Jary ve Jary 1991, s.634).
YAPISALCILIK, POSTYAPISALCILIK VE PSKANALZ/ JACQUES LACAN

A M A
Yapsalclk ile postyapsalclk ilikisini ve psikanalizle balantsn ilikilendirebilmek.
Postyapsalclk aydnlanma dncesinin eletirisi ile balayan, ilevselcilik, Marksizm ve en ok da yapsalclk olmak zere ikili kartlklar zerine kurulan modernist kuramlarn eletirisini yaparak alternatif kuramsal yaplar ortaya koyan teorik bir akmdr. Kkeni itibaryla Fransz yapsalclna ve onun kkenini oluturan Saussuren dil kuramnn iinde yer alan, radikal analitik olanaklar temsil edici bir fenomenden ziyade, anlamlandrc bir fenomen eklinde yeniden kefeden ve genileten bir yaklamdr (Marshall, 1999, s.595). Postyapsalcln baars, daha zele inildiinde, Saussuren Dil kendine yeterli bir toplumsal varlk deilse bile, kendi aya stnde durabilen bir toplumsal varlktr eklindeki srarnda ierili olanaklar yeniden kefetmesi olmutur (Marshall, 1999, s.595). Postyapsalc dnrlerden Jacques Lacan, Freudun Oidipus karmaasnda kz ocuu erkek ocuun sahip olduu penisten yoksun olarak kavramsallatrmas karsnda fallus kavramn ne srerek, yoksunluu her iki cinsin bireylerini de ieren sembolik bir yoksunluk olarak kavramsallatrr. Michael Foucault,
220
modernist dncenin ikili kartlklar ierisinde tarihsel olarak grmezden gelinen grngleri (delilik, hastalk v.b.) bilginin arkeolojisi ve soyktksel zmleme yntemleriyle grnr klmaya alr. Jacques Derrida, Bat felsefesinin ikili kartlklarn yapskm (dekonstrksiyon) kavramyla tersine evirerek, teki kavramn ne srer. yi-kt ikili kartlnda teki olan ne iyidir ne ktdr ama ayn zamanda hem iyidir hem ktdr. Yine feminist kuramn ierisinde Judith Butler ve Julie Kristeva postyapsalc dnrler ierisinde yer alrlar. zellikle Judith Butler, kadn-erkek ikili kartlnn altst edilmesi yoluyla hem kadnn ikincilletirilmesinin hem de kadnln ve erkekliin cinsiyet aracl ile belirlenmesine kar kar. nk kadnlk ve erkeklik kategorileri bireyler doduktan sonra ina edilmi kategorilerdir. Altst edildikleri takdirde farkl toplumsal cinsiyet kimliklerinin ortaya kmas kanlmazdr. Literatrde, yukarda ad geenlerin yan sra dnceleri postyapsalclk altnda deerlendirilen ok sayda dnr yer almaktadr. Ne var ki grlerine imdi ksaca deinmeye alacamz postyapsalcln en nemli nclerinden biri olarak kabul edilen Jacques Lacann almalarnn literatrde olduka nemli bir etkiye ve arla sahip olduu bilinmektedir.
Lacann Yapsalclnn Kkenleri

Sigmund Freudun almalarn Ferdinand de Saussurenin yapsal dil biliminin nda yeniden yorumlayan Fransz psikanalist ve tp doktoru Jacques Lacann almalar postyapsalclk altnda ele alnmakla birlikte esasnda onun almalarnda hem yapsalc hem de post yapsalc hareketlerle sk balar kurduu bilinmektedir (Marshall, 1999, s.451).
Resim 8.4
JacquesLacan (1901-1981) Asl ve tam ad Jacques-Marie Emile Lacandr. JacquesLacan olarak bilinir. 13 Nisan 1901de Pariste doar ve 9 Eyll 1981de ayn yerde lr. Tp eitimi alr ve 1932'de "Kiilikle likileri Asndan Paranoyak Psikoz" adl doktora teziyle psikiyatr olur. Lacan daha sonraki almalarn yine zellikle kuramsalfelsefi alanda younlatrarak yeni bir Freud okumasyla psikanalizi yeniden temellendirir. Lacann Seminerlerinden ve verdii derslerden oluan Ecrits adl kitab ilk olarak 1966 ylnda yaynlanmtr. Genel olarak deiik yllarda verdii seminerleri ise damad Jacques-Alan Miller tarafndan Lacan Seminerleri ad altnda yaynlanmtr. Baz dnrlere gre Lacan anlamak iin belli bir Dilbilim ve Yapsal Antropoloji bilgisine sahip olmak gerekir. Lacan, bir farkllklar sistemi olarak dile yapsalc bir vurgu yaparak Freudun almasnda dilin nemini vurgular. Lacana gre zne dilde ina edilir. Lacann znesi ise sre iindeki znedir. Sre iindeki znenin kavranabilmesi iin Lacan, bireyin zne olarak inasnda gsterenin yani dilin belirleyiciliini vurgular. Burada asl mesele toplumsal ilikilere ilikin olarak retilen zne kavramdr. znenin toplumsal ilikilere ilikin olarak retilmesi znenin anlamlandrma zincirinde belirli gsterenler retmek zere sabitletirilmesiyle gerekleir (Coward ve Ellis, 1985, s.166). Bu da nesnesi bilind olan psikanalizin aralaryla salanr. Bilind, bilinle arasnda ykc ve heterojen ilikiye, akl d ve
221
mantk d grnene tanklk eder. Bu tanklk znenin toplumsallkta retilmesinin bedelidir. zne burada yklem konumundadr. Daha ak bir ifadeyle toplumsal ilikiler, d dnyay yklemleyebilen bir znenin retildii srete saptanr. Lacana gre anlamlandrma sreci znenin srecidir. Lacana gre, gsteren/gsterilen forml dilbilimin temelidir. Anlam retiminde ise gsterenin gerek ilikilerinin incelenmesine gsteren/gsterilen ikilii olanak tanr. Tm bu srelerin sonucunda znenin toplumsal ilikilere ilikin ina edilme sreci bilimsel olarak zmlenebilecek bir sre hline gelir. nk bilindnn dzensiz ve karmak varl znenin heterojenliini ve elikilerini ortaya koyarak tamamlanm bir zne varsaymnn eletirisini olanakl klar (Coward ve Ellis, 1985, s.166-167). Gsteren/gsterilen ikiliinin anlamn retilmesi srecinde gsterenin gerek ilikilere olanak tanmas ise anlamn yalnzca bir baka anlama ilikin olarak anlalabilecei dncesine karlk gelir. Bu dnce yapsalcln ve semiyolojinin temelini oluturur Tam da burada Saussuren zdelik deil de farkllk arayan dil bilim dncesi devreye girer. yle ki, her ge kendi kkeninden farkldr, tekrar her seferinde farkldr ve anlamlandrma zincirindeki btn baka gelere ancak kendi kart oluunda benzer. Yani her bireyin nceden var olan bir dilsel dnyaya girdii batan veri olarak kabul edilmitir, yani dilin biliminde gsteren en nemli belirleyicidir (Coward ve Ellis, 1985, s.171).Lacan dilin kendini anlam etkilerine teslim etme olgusunu kapitone noktalar ile aklar. Kapitone noktalar, anlamlandrma zincirinin ynnn saptand ayrcalkl noktalar olarak ortaya kar. Yapsalc dil kuramnda gsterenler sistemi, gsterilenler grubuna hibir zaman birebir karlk gelmez. Gsteren ve gsterilen gsterme edimine direnen bir izgiyle ayrlm iki farkl dzendir. znenin anlama ilikin olarak ina edilme sreci ierisinde ben, sen, o gsterenleri ayn gsterilenlere karlk gelmez. Anlaabilmek iin belirli sylemler ierisinde gsterenleri sabitlemek ve belirli gsterilenlere raptiyelemek gerekir (Zizek, 2002, s.306). Lacan yapsalc gelenek ierisinde raptiyelerin olduu noktalara kapitone noktalar adn verir. Gsterilenlerin zincirinin gsterene denk dmesi ise konumann anlamna tank olacak nc bir terimi aran ve bylece anlamlandrma zincirini tamamlaynca oluacak bir denk dmedir (kapitone noktas). Sonu olarak zne kendine anlamlandrma zincirinde bir yer bulabilmek iin, kendi ile evresi arasnda ayrmlar ortaya kararak kendi kimliini de ayn farkllama sreci ierisinde bulur. Bu yapsal trden tanmlamalar znenin kendisini renilmi dil demek olan farkllklar sistemi ierisinde temsil etmesi iin gereklidir (Coward ve Ellis, 1985, s.173). Bu tartma Lacannn Saussuren yapsalc analizinden yola karak yapt zmlemeyi gsterir.
Ayna Evresi
Lacan, daha yapsalc dnce genel olarak bilinmezken Ayna Evresi kuramn gelitirir. Ayna Evresi daha konuamayan, motor vasflar gelimemi 6 ve 18 aylk ocuklarda kendi imgesini aynada tanma kapasitesi olarak ortaya kar. ocuun dile girii aynada kendi imgesini tanmasyla olur (Lechte, 1994, s.6768). Ayna evresi Lacanda imgeselin oluum an olarak ele alnr. Bu aamada ocuk kendi biimini dierlerinin biiminden ayrt edecek egoya sahip deildir. rnein baka bir ocuun dtn grdnde alamaya balar, nk kendisinin dtn zanneder. Ayna evresinin anne ile btnleme arzusu ve beden imgesinin
222
dier insanlarn bedensel btnl ile zdeleme yoluyla kazanlmas olmak zere iki temel zellii vardr (Tura, 1996, s.129). mgesel dzen Oidipus ncesidir ve benlik, bakas olarak alglad kimse ile kaynap btnleme arzusu iinde olur. ocuk aynadaki kendi yansmasna bakalarn kartrr. Zira benlik yanl tanmaya dayal olarak kendini baka birisi sanmas araclyla gerekleir. Kendisi iin glkle btncl bir kimlik gelitirir ve derinden blnm bir benlii deneyimler (Sarup, 1993, s.31). ocuun annesini arzulamas ise annesinin arzularn arzulamak anlamna gelir. ocuk annesinde eksik olan tamamlamak ister ve bu da fallustur. ocuun, annesi iin fallus olma arzusu hibir zaman bilinte yer almaz ve dorudan bilindna kodlanr. Oidipusun ikinci aamasna geerek Babann Yasas fallus olarak ocuu anneden kastre ederek anne ile dolaymsz ilikiye son verir. Dahas ocuk Oidipus zdeleme araclyla kltrn dnyasna girer. Lacana gre bu insanlatrc kastrasyondur (Tura, 1996, s.130). Daha sonraki evrede ocuun, annesinin arzulad olmak arzusu onu babayla zdeletirir. ocuk babann adn ve koyduu yasaklar kabullenir ve simgesel dzene katlr. Simgesel anlamlama edimi toplumsal bir sre olarak ortaya kar. Simgesel dzene gei Oidipus kompleksini temsil ederken, dilin yasalar ve toplum ocua babann adn ve onun hayr yantlarn kabullendirir. Zira Lacan Oidipus srecini dil dorultusunda anlar ve zne dil ile belirlenir (Sarup, 1993, s.32). mgesel ve simgesel dzenden sonraki dzen ise gerektir. gereklik kendisini asla bilemeyeceimiz bir gerektir-dilin tesine uzanronu asla bilemesek de varolduunu kabul etmek zorundayz. mgesel, simgesel ve gereklikten birisi dier ikisinin aracl olmadan dolaysz bir biimde deneyimlenemez (Sarup, 1993, s.32). Dilbilimin kurucusu saylan F. de Saussuree gre dil dncenin basit bir arac saylamaz. Lacana gre ise bilindnn dile benzeyen bir yaps vardr (Tura, 1996, s.97; Sarup, 1996, s.18). Zira dnyann ve bakalarnn bilgisi dil tarafndan belirlenir (Sarup, 1996, s.18). Lacana gre birey kendiside dil ierisinde belirlenmi bir konumdan konuur. Bu konum Oedipal sylem tarafndan verilir. Psikanaliz iin dile hangi konumdan girildii nemlidir. znenin kendisi de kendi sznde bir dilbilimsel gsterenle temsil edilir. Bylece znenin kendisi de dilin kendisini temsil etmesini salayan gsterenin dil tarafndan belirlenmesi ile belirlenmi olur (Tura, 1996, s.99). znenin temsilini de salayan gsterenin dil tarafndan belirlenmesi tartmas Saussurec dilbilim ve psikanaliz ilikisi erevesinde yukarda detaylaryla anlatlmtr.
Freudun kavramsallatrmasnda Oidipus Kompleksi daha nce bahsettiimiz fallik dnemde ortaya kar. Burada libidinal drtler kar cinsten ebeveyne yneliktir. Kz ocuk kastre edildii fantezileriyle yani eskiden sahip olduu bir penisin ondan alnd imgelemiyle libidosunu babasna yneltirken, erkek ocuk annesine duyduu cinsel arzular nedeniyle babasna saldrgan duygular besler ve babas tarafndan kastre edilecei duygusuna kaplr. Karmaa erkek ocuun annesinden vazgeerek (ensest yasan tanmas) ve babasyla zdelemesi ile zlrken bu sre kzlarda daha g gerekleir. Lacanda ise Oidipus Kompleksi simgesel bir karmaadr. Gerek bir babann olma koulu yoktur. Babann Ad ya da Baba Yasas yeterlidir. Burada hem kz ocuk hem de erkek ocuk libidinal duygularn annelerine ynlendirirler. Babay tanyarak annelerinin arzu ettikleri nesnenin babada olduunu anlayarak kltrn dzenine geerler. Bu hem kz ocuk hem de erkek ocuk iin geerlidir. Oysa Freudda kz ocuk kastre edilmi olarak doar.
223
rnein kahverengi masa yuvarlaktr derken kahverengi ile ezamanl ilikiye giren ve kahverengi kavramnn deerini veren yeil, sar arasnda bir ayklama yaparz. Kavramlar arasndaki bu iliki birbirlerini dta brakmalar yoluyla kurulur. Aralarndaki iliki ezamanldr, bir ncelik sonralk ilikisi yoktur. Ayklama sreci masa, sandalye, koltuk, yuvarlak, dikdrtgen, kare v.s. arasnda geerlidir (Tura, 1996, 105).
Saussureden sonra Lacan etkileyen baka bir dilbilimci ise Norman Jakobsondur. Jakobsonda teorisinde dil ve sz arasndaki ilikiye nem verir. Konuurken ayklama ve birletirme olmak zere iki edimde bulunuruz. Ayklamada birbirinin yerini alacak geler arasnda seim yaparken, daha st dzeyde bir ge elde etmek iin geleri artzamanl bir biimde eklemleriz. Ayklama Saussuren dil dzeyinde gerekleirken, birletirme Saussuren sz dzeyinde geer (Tura, 1996, s.104). Buna karlk sz dzeyinde yer alan birletirme edimi ise art zamanldr. Gstergeler zaman bakmndan bir ncelik ve sonralk izgisinde dizilmitir. Eer bu artzamanl sralama deiirse anlam tamamen ortadan kalkabilir. Birletirme anlamas ile kurulan iliki gereklemi bir ilikidir (Tura, 1996, s.105). Jakobson beynindeki organik bozukluklara bal konuma glkleri eken hastalar (afazi) bu erevede ayrt edebilmitir. Bu hastalar incelendiklerinde konuma edimlerinin ayklama ve ya birletirme dzeylerinde, ya da her ikisinde birden dilbilim asndan bozukluk tespit edilmitir (Tura, 1996, s.106). Lacann dilbilim ile ilgili olarak ilikisi olduu baka bir dnr Noam Chomskydir. Chomskynin hem dilbilime hem de modern dnceye ynde katks olmutur. lk olarak dilbilimi tanmlayc ve tmdengelim dzeyinden dilde yaratc bir bak yaratan ideal bir yeterlik dzeyine ve derin yapya tar. kincil olarak dil yeterlilii insanlar tarafndan sahip olunan isel bilisel bir kategoridir. Yani dilsel zgrlk ve yaratclk sonradan edinilen bir ey deildir. nc olarak yeterlilik ve performans arasndaki ayrmdr (Lechte, 1994, s.49). Chomskynin teorisinde kavram vardr: yzeysel ve karmak yaplar, derin ve daha basit yaplar ve dnm kurallar. Ona gre derin yaplar doutan getirilen ve merkez sinir siteminin rgtlenmesinin bir rnyken, dnm kurallar ve yzeysel yaplar kazanlm mahiyettedir (Tura, 1996, s.107). Dil teorisinin semantik, sentaks ve fonetik olmak zere geden olutuunu dnrsek dnce ile sentaks yaplarn ilikilendii dzey bu derin yaplar dzeyidir (Tura, 1996, s.107). Lacann Chomskyye yaklat iki dzeyden sz edilebilir. Birincisi gsterileni tpk bir isel deneyim gibi dnr. kincisi ise yzeysel ve karmak bilin yaplarnn altnda basit bilind yaplar olduunu ve yzeysel, kltrel yaplarn bilind yaplardan trediini dnr (Tura, 1996, s.108). Bir tedavi yntemi olarak psikanaliz, Lacana gre dil iinde ve dilin ara olarak kullanld bir sre iinde geer. Ona gre psikanalizin nesnesi olan bilind, dilin mantki bir sonucudur (Tura, 1996, s.112). Psikanalizi bir dil analizi olarak grr ve psikanaliz pratiinde ulamak istedii sonu bir anlamdr. Burada yapsal bir belirlenim sz konusudur. (Tura, 1996, s.115). Lacana gre kltrn belirlenmi yapsn tayan, kuaktan kuaa aktaran dildir. Yani zne kltre girmekle, dilin dzenine girmekle kltr ve dili iselletirmi olur (Tura, 1996, s.115). Lacana gre dil ile belirlenme, kltrn simgesel dzenine girme, Oedipal evre ile ayn anlama gelir. nsan yavrusu dil ile kltrel bir kurum olan ailede ve ailenin sylemi sayesinde karlar. Demek ki ailenin Oedipal dzenini yanstan aile sylemi, znenin dil ile belirlenmesinin, kltrel simge sistemine girmenin, toplumsal znenin kuruluunun ilk admdr (Tura, 1996, s.116).
Semantik teori, kelimelerin anlamlarn veren bir szle dayanr. Sentaks ise yaplar (yzeysel ve karmak yaplar, derin ve daha basit yaplar ve dnm kurallar) ile ilgilidir. Yani sentaks, semantik (anlambilim) ile fonetik (sesbilim) arasndaki ilikiyi salar (Tura, 1996, s.106).
224
Lacan, Freudun bulularn znenin dildeki sorunsaln aydnlatacak ekilde kullanmtr. Yine Lacan, Lvi-Straussun btn toplumlarn temelini oluturduunu syledii ensest tabusunun yapsalc zmlemesine derinden baldr. Bu nedenle tartma Babann Yasas erevesinde dner (Tura, 1996, s.45) Lacann zne kuramnda znenin yks doumla balar, bedenin blgeselletirmesiyle devam eder, ayna aamasna, dile ve Oidipus Kompleksine varr. Lacan bu yknn her aamasn benin kaybetmesi ve ya benin yoksunluu erevesinde tartr (Sarup, 1993, s.27). znenin ilk kayb ana rahminde balayan cinsel farkllama ve doumla balar. zne btncl ve birincil bir eyin paras olarak grld iin yoksunluk olarak tanmlanr (Sarup, 1995, s.27). Bu, znenin ihtiyalar iin gerekli nesnenin yoksunluu deil de znenin sevgi talebinde deneyimledii yoksunluk olarak ele alnr (Clro, 2011, s.156). Althussere gre Lacann kuramnn ne zgn yan, katksz biyolojik olan varlktan insansal varla (insan ocua) geiin, Kltr Yasas diye adlandrlan Dzen Yasas iinde gerekletiini ve bu Dzen Yasasnn, biimsel z bakmndan Dilin Dzeni ile kartn gsterir (Althusser, 1996, s.198). Lacanda (Oidipus ncesi) mgeselin Ura ve Simgeselin Ura (Oidipus sonras) olmak zere iki byk urak vardr ve her iki urak ta Simgeselin Yasasnn egemenliindedir. Simgesel dzen, ocuu ben, sen, o demesini salayacak ve bylece kk yavruya, yetikin nc kiilerin dnyasnda kendini bir insan ocuu olarak konumlama olanan verecek nesnelletirici dilin dzeni iine sokar (Althusser, 1996, s.199). Her iki urakta biimsel kavramn dil bilimin verdii insansal dzenin yani simgeselin mhryle damgalanmtr (Althusser, 1996, s.203). Althussere gre Oidipus, insanla istemeden ve zorla aday olan herkese Kltr Yasas tarafndan zorla kabul ettirilen dramatik yapdr (Althusser, 1996, s.204).
Baba Yasas
Sarupa gre Lacan Lvi-Straussa benzer bir biimde Oidipus Kompleksini insanlamann ana ekseni, yaamn doal akndan topluluun kltrel yaamna, dolaysyla da yasalara, dile ve her trden toplumsal rgtlenmeye bir gei olarak grr (Sarup, 1996, s.20). Oidipusun ilk evresinde ocuk, yalnzca annesinin gsterecei ilgiyi deil onda eksik olan yani fallusu (Phallus) tamamlamay arzulayarak kendini bir hi, bir eksiklik olarak grr. kinci evrede iin iine baba dahil olur ve ocuu arzunun nesnesinden yani annesinden mahrum eder. ocuun Baba Yasas ile karlat evre ite bu ikinci evredir. ocuk nc evrede annesinde eksik olan tamamlayamayacan anlar ve simgesel olarak babas tarafndan kastre edilir. Bu ocuun kendi olabilmek iin dedii bedeldir. Bundan sonra ocuk kltr, dil ve uygarlk dnyasna girer (Sarup, 1996, s.20). Dahas kltrel bir zne kimliini kazanr, Oidipus aracl ile simgesel dzene giremeyen birey gereklii, kendi znelliini ve dierlerini ayrt edemez ve psikoz ortaya kar. zne simgesel dzene girerken kendi ilk kimliini yani fallus olmak kimliini kkensel bastrma yoluyla geride brakr. Kkensel bastrmay gerekletiremeyen psikotik birey kendi ile kendi olmayan ayrt edemez. (Tura, 1996, s.143).
225
POSTYAPISALCI DNCE/MICHEL FOUCAULT VE JACQUES DERRIDA

A M A
Yapsalclk ile Postyapsalcl karlatrabilmek.
M. Foucault (1926-1984)
M. Foucault (1926-1984) Fransz filozof Michel Foucault.1926da Poitiersde dodu. 1946da, drdnclkle girdii cole Normale Suprieureden 1948de felsefe, 1950de psikoloji, 1952de ise psikopatoloji diplomas ald. Balca eserleri doktora tezi olan Delilik ve Medeniyet (1960) bata olmak zere Kelimeler ve eyler (1966), Bilginin Arkeolojisi (1969), Hapishanenin Douu (1975) ve Cinselliin Tarihi (1976)dir. M. Foucaultun akl, dil, bilgi ve g zerine olan almalar ile olduka nemli bir etkiye sahip olduu bilinmektedir. almalar Marx, Freud ve nl Alman filozof Friedrich Nietzschenin etkilerini tar. Lechteye gre Foucaultnun nemli almalarnn zgnl birbiriyle balantl 5 terimi akla kavuturmak olarak ortaya kmaktadr. Bunlar, (a) imdi, (b) soyktk, (c) epistemoloji, (d) sreksizlik ve (e) teknolojidir. Foucaultya gre tarih her zaman imdinin bak asndan yazlr ve tarih imdinin ihtiyalarn karlar. Yapsalcln 1960lardaki ykselii ve cezaevi sorunlar Foucaultnun, eylerin Dzeni (1966), Disiplin ve Ceza: Hapishanenin Douu (1975) adl almalarn ortaya karr (Lechte, 1994, s.112). imdi kavramyla daha sk bir iliki ierisindeki baka bir kavram soyktk kavramdr. Soyktk imdinin konularna odaklanarak yazlan tarihtir. Dahas imdiki ana mdahale eder (Lechte, 1994, s.112). Geleneksel tarihsel zmleme yntemi olaylar byk aklama dizgeleri ve izgisel sreler ierisine dhil eder, nemli tarihsel kiilere ve olaylara ynelir. Oysa soyktksel zmleme tarihin gz ard etmi olduu bir dizi grng eliinde, grlmeye deer olaylardan ayklanarak dlanan tek tek olaylara dner, onlar canlandrmaya ve korumaya alr (Sarup, 2004, s.90). Bu anlamda soyktk bir eletiri biimidir. Foucault yaam boyunca akln dladklar ile ilgilenir. Bunlar delilik, rastlant, kopukluk olarak ele alnabilir. Su ve gnah yazn ile ilgilenir. Nitekim Delilik ve Uygarlk kitabnda, 17. yzylda devletin sorumluk alanna giren deliliin yoksulluk, isizlik ve almayacak durumda olma dnceleriyle birlikte alglanmasnn ardnda yatan nedenleri zmlemeye alr (Sarup, 2004, s.92). Foucault akln dladklarn, altta yatan bir dzene veya nihai aamada belirleyici bir gce dayanmadan aklamaya altndan dolay da postyapsalc olarak adlandrlr. eylerin Dzeni ve Bilginin Kazbilimi adl almalarnda bilimsel sylemlerin yapsn alma konusu olarak ele alr (Sarup, 2004, s.97).Yine Pierre Rivire 19. Yzylda Bir Aile Cinayeti adl kitabn ana konusu cinayet suu ile us dnn susuzluu arasnda bulunan snr sorunsaldr. Pierrre Rivire olay, birok sylem, kurum ve iktidar biiminin kar karya geldii bir snr boyuna iaret etmesi bakmndan olduka nemlidir.
Resim 8.5
Kitap 1835 yl Fransasnda yirmi yanda annesini, kz kardeini ve erkek kardeini ldren Pierre Rivire hakkndadr. Rivirenin iledii suu ayrntlaryla yazd hatrat pek ok soruna iaret ettiinden olacak, gerek dnemin tarihileri arasnda gerekse dier alanlardan birok kimse arasnda derin bir ilgi uyandrr. (Sarup, 2004, s.99).
226
Foucaultnun kitab, tp ya da psikiyatri gibi zel bilgi alannn gerekte nasl biimlendii konusunda bir fikir verir. Foucault, kitaptaki belgelerin, bize iinde sylemlerin ortaya kt ve ilevini yerine getirdii iktidar, tahakkm ve atma ilikilerinin bir anahtarn verdiini, bu sayede hem taktiksel hem de siyasal olabilen, bundan dolay da stratejik olan olas bir sylem zmlemesine malzeme saladn ifade eder (Sarup, 2004, s.101). Foucault iktidar ile bilgi arasndaki ilikiyi tersine evirir. Bilgiyi zgrletirici gren dncenin aksine Foucault bilgiyi yeni bir kontrol ve denetim biimi, yani yeni bir iktidar biimi olarak grr. Ona gre bilgi, insanlarn zerine abanan bir iktidardr ve bu iktidara dayanarak bakalarn da belirler. Ona gre bilgi, zgrlemenin nn keserek gzetlemeye, dzene sokmaya, disipline etmeye ynelik bir kip hlini alr (Sarup, 2004, s.101). Disiplin ve Ceza adl almasnda, insanlar gzetim altnda tutmaktansa onlara ibret tekil edecek birtakm cezalar vermenin etkili ve yararl olduunun dnld dneme odaklanr. Kitap, kral katiline halkn gz nnde yaplan ikenceler eliinde gerekletirilen idamn korkun bir betimiyle balar. Bylelikle seksen yllk tarihsel sreci gz nnde bulundurarak, bu dnem iinde ortaya kan deiiklikleri betimler: ikence kaybolur, bunun yerine mahkmlarn slah geer; birtakm yeni gzetleme dzenekleri klalarda hapishanelerde ve okullarda etkin bir biimde uygulamaya konur (Sarup, 2004, s.102). Yine Cinselliin Tarihi kitabnda, cinselliin doal bir gereklik olmad, bireyin gzlem ve denetim altnda tutulmasna nemli katklarda bulunan bir sylemler ve uygulamalar dizgesinin rn olduu savn getirir. Zira zgrlemenin bir klelik (ba eme) biimi olduunu nk hlihazrdaki doal cinselliimizin gerekte iktidarn bir rn olduunu ileri srer (Sarup, 2004, s.109-110). Foucault, yapsalcln btn ilikileri dilsel, simgesel ve sylemsel balamda ele almasnn eletirilmesinden hareketle dier kuramclar gibi iktidarla ilgilendi. Dolaysyla bireylerin iktidar ilikileriyle belirlendiini, iktidarn toplumsal gerekliin deimez ilkesi olduunu syleyen gre sahip olduu savunulur (Sarup, 2004, s.110). ktidar ve sylem zerine vurgular, almalarnn ana temasn oluturdu.
Jacques Derrida (1930-2004)

Cezayir doumlu nl Fransz felsefeci J. Derridann, zellikle yapskmclk olarak bilinen dille ilikili eletirel dnce yntemi de sosyolojik teoriyi etkilemitir. Derrida almalarnda dil ve dili merkeze alan yapsalc zmlememeyi yeniden sorgular. Yapsalclar toplumsal sistemi ikili kartlklar olarak anlamaya altklar ve dil-sz kartlnda (altta yatan bir ilk ilke ya da yap olarak) dile ya da sze vurgu yaparak toplumu anlamaya altklar iin eletirir. Bu ikili yaplarn (ak-kapal, iyi-kt v.b) eletirisi iin de Derrida yapskm yntemini gelitirir. Ona gre dil gsterdikleriyle gerekliin belirli ve ak taycs olamaz. nk isel farkllamalara dayal bir sistem olan dil, gsterdiklerinden ok daha esnek ve belirsiz bir sistemdir. Ona gre dil veya benzeri bamsz bir gsterilenler alan yoktur. zetle Derrida yapsalclar altta yatan bir ilk ilke veya yap aramalar bakmndan eletirmi ve bamsz hibir gsterilenler alannn olamayacan, dolaysyla hibir gsterge dizgesinden de bamsz olunamayacan savunmutur.
227
Yapskm herhangi bir metnin iindeki ikili kartlklarn (ak-kapal, iyi-kt, devaml-devamsz v.b.) metnin btnl asndan tutarsz kullanmlarn ele alarak yazarn kurduu kavramsal ayrmlarn baarszln aklamak iin gelitirilmi bir metin okuma yntemidir.
Bu nedenle Derrida dnce tarihindeki nemli metinleri alma nesnesi olarak ele alr ve onlar eletirel bir ekilde inceler. Felsefe tarihinde ikili kartlklardan oluan metafizik ve idealist dncenin nderleri olan Plato, Rousseau, Hegel, Nietzsche, Heidegger, ve Freudun kitaplarn merkezine alr. Tm bu metinleri yapskm yntemi ile inceleyerek nasl egemen bir konuma geldiklerine bakar. Yukardaki tartmalarda grlen ve kuramsal yaplarn (doa/kltr, gsteren/gsterilen, dil/sz, konuma/yazma v.b. gibi) ikili kartlklar zerine oluturan Bat dncesindeki metinlerin yapskmn yapar. Derrida, dilin ilevi ve rol sorunuyla ilgilenerek yapskm yntemini gelitirmitir. Derridann yapskmle kar kt bulunu metafiziidir. Zira birok filozofun kuram balangcn ve kklerini bulunu dncesinden alr. Bulunu bilincin tarasdr. Nasl ki gemite neler olup bittiinden emin olamyorsak, gelecekte neler olacandan ve imdi baka bir yerde neler olup bittiinden emin olamayz; ama bulunua ilikin bilgimizin kesinliinden burada ve imdi emin olabiliriz-bu anlamda, bulunu o an deneyimlediimiz algsal dnyann ta kendisidir (Sarup, 2004, s.55). Yapskm ikili kartlklarn basit bir tersine evrilmesi deildir. Kartlklar ierisinde birinin dierine olan egemenliinin grmezden gelinmesidir. rnein, dil/sz kartln ele alrsak, yapsalc dil bilim anlayna gre dilin burada egemenlii sz konusudur. Sz burada olumsuz bir durumdadr. Yapskm ierisinde dil/sz kartlnn tersine evrilmesi sz egemen hle getirmez. Kendi zt rol egemen kavram olan dilin ierisinde hareket eder. Her iki kavrama da eit olmayan roller verilmitir. Yapskm aama ierir: (a) tersine evirme, (b) yer deitirme ve son olarak da (c) yeni bir kavramn yaratlmasdr. Derrida bunu dayanak szck olarak adlandrr. rnein, iz kavram byle bir kavramdr. Bulunu/bulunmay ikili karlnn yapskmnden ortaya kar. Zira iz ayn zamanda hem bulunutur hem de bulunmaytr. Sarupa gre, Derrida bulunua kar at savala olguculuun ve grngbilimin kbusu haline gelir. Derridaya gre bulunu varsaymndan dolay hep sze ncelik tannmt. Dolaysyla konumann yazya stnl olarak dSIRA SZDE nlen ses-merkezcilik bulunu olanana daha yakndr. Yazya gre konuma ana ve bulunua baldr ve yaz karsnda ayrcalkl bir konuma ykselir (Sarup, 2004, s.56). DNELM Derrida, Saussuren dilin bulunuu olan konumay nceleyen dil bilim almalarn eletirir. Ne var ki Saussuren bu almas Jakobson, Lvi-Strauss gibi S O R U gstergebilimci yapsalclar tarafndan kullanlmtr (Sarup, 2004, s.57).
DKK AT Yukarda Saussureun dil-sz kartlnda dilin zerine vurgu yaptn sylemitik. Konumann ya da szn dilin zne tarafndan gerekletirilen bir eylemi olduunu belirtmitik. Eer dil bir sistem olarak zneye dsal bir yap ise DerridaSIRA da konumann dilin SZDE bulunuu yani dil ile ayn zamanda oluan bir eylem olduunu syler.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Dolaysyla Derrida yaznn gz ard edilmesiyle ilgilenir. Ona gre, Bat Felsefesi konuma zerine younlam, sesin stnl konusunda srarc olmutur. Bu da metafizik diye adlandrd Bat Felsefesinin gsteren/gsterilen, duyu T A P lur/dnlr, konuma/yaz, sz/dil, artzamanl/ezamanl,K uzam/zaman, edilgenlik/etkenlik gibi ikili kartlklar zerine kurulur. Yapsalclar ise bu ikili karTELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
228
SIRA SZDE
DNELM S O R U
tlklar yeterince sorgulamadan kabul ettikleri iin eletirir (Sarup, 2004, s.59). rnein Lvi-Strauss ve J. J. Rousseau doa/kltr kartln kullanr. Derrida birlikte dnmeye altmz iin dncemizdeki metafiziin yaaSIRA SZDE mn srdrmesine olanak tanyan.madde/tin, zne/nesne, yanllk/doruluk, beden/ruh, metin/anlam, isel/dsal, temsili/bulu, grn/z. v.b. kartlklar krmaya abalamamz D N E L Mgerektiini syler (Sarup, 2004, s.60). Sarupa (2004, s.60) gre Derrida, bu kartlklar, ancak kart terimlerden birinin yalnzca dieri iinde varolabileceini gstermek yoluyla altst edebileceiS O R U miz yapskm yntemini ortaya koyar.
KKAT PostyapsalcDdnrlerden Foucault ve Derridann grleri nc snfta okuyacanz ada Sosyoloji Kurumlar adl kitapta daha ayrntl olarak ele alnacaktr.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
229
zet
A M A
Yapsalcl tanmlayabilmek. Dnce tarihi ierisinde herhangi bir zmlemede yaplara ontolojik, epistemolojik ve metodolojik olarak insan zneler karsnda ncelik tanyan kuramsal yaklama genel olarak yapsalclk denilmektedir. Bir analiz yntemi olarak yapsalclk ilk olarak dilbilimde zellikle Ferdinand de Saussureun almalarnda geliti. 1960lardan sonra zellikle sosyal bilimlerde bir dizi alanda gelitirildi. Yapsalcln uygulayclar arasnda antropolog Claude Lvi Strauss, edebiyat eletirmeni Ronald Barthes, Psikanalist Lacan, Marksist filozof ve sosyolog Louis Althusser ve filozof Michel Foucault ile Jacques Derridayer alrlar. Yapsalcln kkenlerini ve dil bilim ile ilikisini kavrayabilmek. Yapsalclk dil-sz kartlnda dilin analizine, dolaysyla toplumsal pratiklerin analizine ynelerek r amtr. Yapsalclk toplumsal btnlkleri ve bunlarn ileyilerini aklayan mekanizmalar gsterir. Dilbilimin katks zmlenmeye allan toplumsal pratiklerin, insann dil kullanm zellii ile birlikte dolaymlanm pratikler olduu iddias ile ortaya kar. Dolaysyla, nesnel denen toplumsal pratikler dil ile adlandrlp, anlamlandrlr ve toplumsal ile zihinsel arasdaki tek dolaym dil olur. Yapsalcln gelimesinde S. Freudun insan ilikilerinin belirlenmesinin kayna olarak grd bilind dncesi nemli olmakla birlikte esas kkenleri Saurrureun almalarna dayanr. Saussure almalarnda dilin kendisinin yapsal zelliklerini e zamanl (senkronik) olarak inceler. Saussure dil ierisinde dil ve sz arasna bir ayrm getirir. Dil bir sistemdir ve sz ise dil sistemi iindeki bireysel gerekletirme edimleridir. Bir eylem olarak konuma ancak geerlilik kazand sistemin btn zerinden anlalabilir. Saussure gre dil, bireylerin konumalarndan bamsz olarak var olan bir sistem ya da yapdr. Saussure gre dil yapsnn unsurlar gstergeler yani iaretlerdir. Yapsalcln kurucu elemanlar da bu iaretlerdir.
A M A
A M A
Yapsalcln semiyoloji (gstergebilim) ile ilikisini aklayabilmek. Semiyoloji, basite dil, edebiyat, sanat ve dier tm alanlarda beliren iaretlerin ya da iaret sisteminin genel bir almasdr. lk olarak Saussureun almalarnda ortaya kan semiyoloji ancak 1960larda kitle iletiim ile kltrel almalarda gelime imkn bulabilmitir. En nemli ve nc takipisi de Roland Barthes olmutur. aretler sistemini almay mmkn klan semiyoloji insan kltrnn aratrlmasnda yapsalc dncenin olabildiince genilemesini salar. Semiyolojinin konusunu oluturan anlamlama dizgeleri el, kol, ba hareketleri, ezgili sesler, nesneler, trenler, protokoller ve gsterilerdir. Bu dizgelerin hepsi dille balantldr. Her gsterge dizisi dille i iedir ve bir blm dil dizgesiyle yapsal bir yineleme ierisindedir. Giyecekler, yiyecekler v.b. nesne btnleri dizge durumuna dil araclyla ularlar. Semiyoloji toplumsal anlamlandrmann sistematik yapsnn incelenmesi ile ilgilidir. Bu noktada semiyoloji zellikle toplumdaki g ilikileri ile kltrel kodlar arasndaki ilikilerin sorgulanmaya balamasnn nn amtr. Roland Barthesn semiyolojiye ynelmesinin kkenlerinde de kltrel kodlar, burjuva toplumunun kendini donatt temsil etme biimleri olarak grmesinden kaynaklanr. Yapsalcln sosyal antropolojide geliimini zetleyebilmek. Yapsalcln sosyal antropoloji ile olan ilikisini Claude Lvi-Strauss kurar. Lvi-Straussun almalar arlkl olarak mitlerin yapsal almasna dayanr. Ne var ki burada mit R. Barthesda olduu gibi burjuva toplumunun gnlk yaantsnn adlandrld bir iaret ya da anlamlandrma sistemi deildir. Onun yapsal almasnda mitler daha ok ilkel toplumlardan zellikle de Gney Amerika toplumlarndan alnmtr. LviStrauss ana terim olarak iareti alr ve yapsalc kavramlar antropolojik verilere dntrr. Kulland yapsal modeller retim ve deiim sreci ierisinde ez amanl (senkronik) an vurgular. Lvi-Strauss tm kltrlerdeki gndelik faaliyetlerin ve geleneklerin temelinde belirli evrensel
A M A
230
kurallar yattn dnr ve almalarnda bu evrensel kurallar kefetmeye alr. Bu dnceye gre zellikle akrabalk, yemek piirme ve benzeri gzlemlenebilen gndelik gelenek, grenek ve kltrel alkanlklarn temelinde, dil bilimdeki gramer ve anlam yaplarna olduka benzeyen, evrensel yaplar ve kurallar yatmaktadr. Ona gre kltrel etkinliklerimiz dil yaplarnda olduu gibi doa-kltr, cennet-dnya gibi kartlarn sembolik uzlas temelinde olumaktadr. Tm bunlarn temelinde ise insan bilincinin evrensel ilkelere gre ileyen yaplar yatmaktadr. Lvi-Straussun Totemizm (1969) ve Yaban Dnce (1972) adl almalar bu kavramsal dncenin rnleri olarak ele alnabilir. Bu almalarn sonucunda Lvi-Strauss, rnein totemizmin yalnzca kabile topluluklarna zg ve tek bir ey olduu grne kar kar. Ona gre totemizm, genel grngnn bir parasdr ve bu da insan dncesinin rgtlenmesiyle ilgilidir. Yapsalcln Marksist dnce zerindeki etkilerini deerlendirebilmek. Louis Althusser yapsalc Marksizmin ncs ve en nemli temsilcisi olarak kabul edilmektedir. Althusserin almas Marxtaki altyap ve styap arasndaki iliki sorununa odaklanr. Althusserde toplumsal btnlk kompleks bir yapdr. Althussere gre toplum veya onun deyimiyle toplumsal formasyon, ekonomik, politik ve ideolojik olmak zere ana dzeyden (yapdan) oluur. Althusser her toplumsal dzeyin belirli bir pratie ve ilikilere bal olduunu syler. Ekonomik dzeydeki ekonomik pratii tanmlayan Doann toplumsal ilikiler ierisinde dntrlmesidir. Politik pratikte ise toplumsal ilikilerin dntrlmesi sz konusu iken, deolojik dzeyde ve pratikte ise, insann kendi hayatyla ilikisi demek olan ideolojik tasarmlar dntrlr. Geleneksel Marksizm toplumda her eyin ekonomik altyap tarafndan belirlendiini savunurken, Althusser her bir dzeyin grece bamsz veya zerk olduunu savunur.
A M A
Yapsalclk ile post-yapsalclk ilikisini ve psikanalizle balantsn ilikilendirmek. Postyapsalcln nclerinden Lacana gre bir tedavi yntemi olarak psikanaliz, dil iinde ve dil aracl ile gerekleir. Ona gre Psikanalizin nesnesi olan bilind da dilin mantki bir sonucu olarak ortaya kar. Psikanalizi bir dil analizi olarak grr ve psikanaliz pratiinde ulamak istedii sonu bir anlamdr. Bu ise yapsal bir belirlenimdir. Lacana gre, Birey kendisi de dil ierisinde belirlenmi bir konumdan konuur. Bu konum Oedipal sylem tarafndan verilir. Psikanaliz iin dile hangi konumdan girildii nemlidir. znenin kendisi de kendi sznde bir dilbilimsel gsterenle temsil edilir. Bylece znenin kendisi de dilin kendisini temsil etmesini salayan gsterenin dil tarafndan belirlenmesi ile belirlenmi olur (Tura, 1996, 99). Yapsalclk ile postyapsalcl karlatrabilmek. Post-yapsalclarn yapsalclara en nemli eletirileri, sistemi ikili kartlklar biiminde anlamaya almalar ve dil-sz kartlnda ya dile ya da sze vurgu yaparak toplumu anlamaya almalardr. Yine yapnn zneye dsal olmas ve znenin yap tarafndan belirlenmesi postyapsalcln eletirileri arasna girer. Bu ikili yaplarn ve sz merkezciliin eletirisi iin de J. Derrida yapskm yntemini gelitirir. Foucault da yapsalcln btn ilikileri dilsel, simgesel ve sylemsel balamda ele almasnn eletirilmesinden hareketle dier kuramclar gibi iktidarla ilgilenir. Dolaysyla, bireylerin iktidar ilikileriyle belirlendiini, iktidarn toplumsal gerekliin deimez ilkesi olduunu syleyen gre sahip oldu (Sarup, 2004, 110). ktidar ve sylem zerine vurgular almalarnn ana temasn oluturdu. Derridann yapskmle okumak istedii metinler ise geleneksel sosyal bilim anlay dedii kuramsal yaplarn ikili kartlklar zerine kuran anlaylar eletirdi. Yapskm herhangi bir metnin iinde geen kavramlarn metnin btnl asndan tutarsz ve ikircik kullanmndan yola karak, metnin yazarnn kurduu kavramsal ayrmlarn baarszln aklamak amacyla gelitirilmi bir metin okuma yntemidir. Foucault olaylar, dz izgisel ve geliimsel dizgeler halinde anlatan geleneksel tarih yazm anlayn eletirerek soyktksel zmleme ve arkeloji yntemini gelitirdi.
A M A
A M A
231
Kendimizi Snayalm
1. Freudun almalarnda insan zihninde var olan ve insan dncesinin doasn yneten yaplar ortaya karan alan tanmlamada kulland kavram aadakilerden hangisidir? a. Psikanaliz b. Bilind c. Yap d. Ego e. Dil 2. Saussuree gre dilin yapsnn en nemli unsuru aadakilerden hangisidir? a. Gsterge b. Gsteren c. Gsterilen d. Sz e. Bilinalt 3. Saussureun almalarnda ortaya kan ve bir sistem olarak dil ierisindeki yapsal ilikilerle ilgilenen dil almasna verilen ad aadakilerden hangisidir? a. Artzamanl dil almas b. Ezamanl dil almas c. Psikanaliz d. Yapskm e. levselci 4. Barthesn almalarnda gstergelerin mit olarak da tanmlanan gizil anlamlarn ifade etmede kullanlan kavram aadakilerden hangisidir? a. Yananlam b. Dzanlam c. armsal dzlem d. Adlandrma e. Kodlama 5. Lvi-Straussun yapsal antropolojisinin sistemi oluturan unsurlarn i deerlerine deil, bir araya gelme yollarna odakland anahtar kavramlar aadakilerden hangisidir? a. Farkllk ve iliki b. Ezamanl ve artzamanl c. Gsteren ve gsterilen d. Yap ve zne e. lkel ve gelimi 6. Lacan, Lvi-Straussun btn toplumlarn temelini oluturduunu syledii hangi yapsal zmlemesine derinden baldr? a. Tavan dudaklar ve ikizler mitinin zmlemesine b. Akrabalk sistemlerinin zmlemesine c. Ensest tabusunun yapsalc zmlemesine d. Doa ve kltr kartl zmlemesine e. Kadnn mbadelesinin zmlemesine 7. Aadakilerden hangisi Althussere gre toplumsal formasyonu oluturan elerdir? a. Devletin bask aygtlar b. Devletin ideolojik aygtlar c. Ekonomik, politik ve ideolojik dzeyler d. Adlandrma mekanizmalar e. arma mekanizmalar 8. Aada verilen dnr-yntem ikiliklerinden hangisi tarihin gz ard ettii bir dizi grng eliinde, grlmeye deer olaylardan ayklanarak dlanan tek tek olaylara dnen ve onlar canlandrmaya, korumaya alan yntemdir? a. M. Foucault- Arkeolojik yntem b. J. Derrida-Yapskm c. L. Althusser-Toplumsal Formasyon d. M. Foucault-Soyktksel zmleme e. S. Freud-Serbest arm Teknii 9. Aadakilerden hangisi J. Derridann yapskmle kar kt dnce biimidir? a. Bulunu metafizii b. Dolaym durumu c. Artzamanl dnce d. Ezamanl dnce e. Dil/sz kartl 10. Aadakilerden hangisi F. Saussure ve R. Barthes birbirinden farkllatran kartlktr? a. Doa-kltr b. Kadn-erkek c. Aa-yukar d. Ak-kapal e. Dil-sz
232

1. b 2. a 3. b 4. a 5. a 6. c 7. c 8. d 9. a 10. e Yantnz yanl ise, S. Freud konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, F. Saussure konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, F. Saussure konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Semiyoloji ve R: Barthes konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, C. Lvi-Strauss ve Yapsal Antropoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, J. Lacan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Yapsalc Marksizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, M. Foucault konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, J. Derrida konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, F. Saussure ve R. Barthes konularn yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Saussureun dilbilim almalar ierisinde dil ezamanl ve kapal bir yap olarak ele alnr. Bu nedenden dolay yapnn bir figran olan zne, dil yani yap neyi olanakl klarsa onu syleme ve anlamlandrma iktidarna sahip olur. Burada dilin bireyler tarafndan gndelik kullanmlarnn altnda yatan bu yapda zne bilinli bir seme ve benimseme konumunda deildir (S. r, 1997, 77). Sra Sizde 4 Hem yapsalc dilbilim ierisinde hem de Levi-Straussun almasnda zne homojen ve kendi kendini denetleyebilir olmaktan uzaktr; zne varlnn bile farknda olmad bir yap tarafndan ina edilir; yapdaki ve bu yapdaki dnmlerin nesnesidir (S. r, 1997, 80; Coward ve Ellis, 1985, 41). Dolaysyla znenin yap tarafndan ina edilen bir nesne olarak ele alnarak ona tabi klnmas yapsalc zmlemelere getirilen en nemli eletiridir (S. r, 1997, 80). Sra Sizde 5 Althusserin yap kavramnda birbirlerine kar greli zerk olan ekonomik, politik ve ideolojik dzeyler herhangi bir toplumsal formasyonun yapsal karmaklnda birleirler. Dolaysyla buradaki nedensellik izgisel deil, yapsaldr. Toplumsal formasyonun dzeyleri arasnda eitsiz bir gelime vardr (Swingwood, 1998, 359). Kendi i belirlenim koullar sz konudur. Her ne kadar dzeyler birbirlerine kar greli olarak zerk olsalar da son kertede ekonominin belirleyicilii sz konusudur.

Sra Sizde 1 Yapsalc dil bilim tarafndan bilim nesnesi haline getirilen dil karsnda sz alan yine yapsalc dil bilim tarafndan eletirildii iin saygnlk kazanm ve sylem zmlemesine dnmtr. Sylem zmlemesinde dil iin gelitirilmi zmleme aralar sz alanna tanr. Dilin bir yap olarak zmlemesi aslnda sylemin bir sre olarak analizidir. Bylece, anlam dilin yaps ile ilikilendirilirken, sylemde dil ile ilikilendirilir ve iki ayr yaklam ortaya kar.(Sancar S.r, 1997, 88). Sra Sizde 2 Saussurecu dil bilim ierisinde iaretin gsteren ve gsterilenden olutuunu biliyoruz. Gsteren ve gsterilen birbirlerinden nce var olmazlar ve ilikilerinin dnda hibir anlamlar yoktur. Dolaysyla iaretler ancak bir anlamlandrma sistemi ierisinde anlalabilirler. te yap da gsterenlere ve gsterilenlere anlamlandrma olana verir. Yap bir farkllklar sistemidir. Dilde gelerinin birbirlerini farkllk yoluyla meydana getirdikleri bir yap olarak ortaya kar (Coward ve Ellis, 1985, 29-30).
233

Althusser, L. (1984). Felsefe ve Bilim Adamlarnn Kendiliinden Felsefesi. Ankara: Bilim ve Toplum Yaynclk. Althusser, L. (1987). John Lewise Cevap. Ankara: V Yaynlar. Althusser, L. (1991). deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar. (ev. Yusuf Alp ve Mahmut zk). stanbul: letiim Yaynlar. Althusser, L. (1996). Freud ve Lacan. (Der. Saffet Murat Tura). Freuddan Lacana Psikanaliz. stanbul: Ayrnt Yaynlar, s. 183-206. Althusser, L. (1995) deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar ev: Yusuf Alp/Mahmut zk, stanbul: letiim Yaynlar. Barrett, M. (1996). Markstan Foucaultya deoloji. (ev. Ahmet Fethi). stanbul: Sarmal Yaynevi. Belge, M. (1995) nsz deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar iinde, L. Althusser, ev: Yusuf Alp/Mahmut zk, stanbul: letiim Yaynlar. Callinicos, A. (2004) Toplum Kuram Tarihsel Bir Bak, eviren: Yasemin Tezgiden, stanbul: letiim. Clro, J-P. (2011). Lacan Szl. stanbul: Say Yaynlar. Coward, R.ve Ellis, J. (1985) Dil ve Maddecilik, eviren: Esen Tarm, stanbul: letiim Yaynlar. Cuff, E.C., Sharrock, W.W. ve Francis, D.W. (1998) Perspectives in Sociology, London: Routledge. Jary, D. ve Jary, J. (1991) Collins Dictionary of Sociology, Glasgow: Harprer Collins Publishers. Lechte, J. (1994) Fifty Key Contemporary Thinkers, London: Routledge. Lvi-Strauss, C. (1986) Mit ve Anlam, Trkesi: en Ser / Selahattin Erkanl, stanbul: Alan Yaynclk. Lvi-Strauss, C. (2004) Yaban Dnce, eviren: Tahsin Ycel, stanbul: YKY. Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Ritzer, G. (1996) Sociological Theory, New York: McGRAW_HILL. Sancar S.r, S. (1997) deolojinin Serveni Yanl Bilin ve Hegemonyadan Syleme, Ankara: mge Kitabevi. Sarup, M. (2004) Post-Yapsalclk ve Post-Modernizm, eviren: Abdlbaki Gl, Ankara: Bilim ve Sanat. Slattery, M. (19919 Key Ideas in Sociology, London: Mcmillan Sturock, J. (2003) Structuralism, London: Blackwell. Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, eviren: Osman Aknhay, Ankara: Bilim ve Sanat. Tura, S. M. (1996) Freuddan Lacana Psikanaliz, stanbul: Ayrnt. Zizek, S. (2002). Krlgan Temas. stanbul: Metis. http://tr.wikipedia.org
Szlk
235
Szlk A
Ak ilev: Toplumsal davran ve olgularn bilinen, beklenen, niyet edilen sonucu. Anlamn balama-gnderimlilii: bkz. Dizinsellik Anomi: Toplumsal normlarn kmesi, etkisizlemesi ve bu durumdan kaynaklanan karklk ve atma durumu. Durkheima gre uygun toplumsal normlarn mevcut olmamasndan kaynaklanan bir kuralszlk hali, Mertona gre kltrel olarak belirlenmi hedeflerle bunlara ulamak iin toplumsal olarak belirlenmi aralar arasnda bir kopma meydana geldiinde oluan durum. Arasal akl: Arasal akl, dnyaya ve baka insanlara, onlar nasl smrebileceimiz temelinde bakan, olgu ile deeri birbirinden ayran ve deerleri, bilgi ve yaam asndan nemsiz bir role indirgeyen akl olarak tanmlanabilir (Marshall, 1999, s. 180). Autopoiesis: Kendi kendini retme. Bireysel adaptasyon tipolojisi: Mertonn gelitirdii ve bireylerin anomi durumunda verecekleri davransal tepkileri gsteren ema. Bozuk ilev (disfonksiyon): Bir genin sistemin belirli paralar asndan dourduu olumsuz sonular.
D
Dizinsellik: Herhangi bir nesnenin veya etkinliin anlamnn kendi balamndan tretiliyor olmas, belirli bir balama endeksli (dizinli) olmas durumu. Durumsallk: Koullara ve duruma bal olarak deiebilirlik.
E
Epoche: bkz. Fenomenolojik indirgeme Etnometodoloji: Harold Garfinkel tarafndan gelitirilen ve fenomenolojik dncelerin ampirik aratrmalara uygulanmasn ve insanlarn toplumsal dzenleri retmek iin kullandklar yntemlerin incelenmesini ieren yaklam.
B
Bak alarnn karlkll: Aksine inanmak iin bir neden yoksa, bireylerin toplumsal dnyadaki olay ve eylemleri kendileri nasl anlyorsa dier bireylerin de ayn ekilde anlayacaklar varsaym. Belgeleme yntemi: Herhangi bir durum ya da balam iindeki zelliklerin belirli ynlerinin seilmesi ve tanmlanmas, bu ynlerin temeldeki kalbn kant, belgesi olarak kabul edilmesi, daha sonra srecin tersine evrilmesiyle temelde bulunan kalbn belirli zelliklerinin kalbn varlnn kant olarak kullanlmas. Benlik: Bir bireye dier insanlarn verdikleri tepkilerle yklenen kimliktir. Beyaz yakallar: Millsin almalarnda daha ok kk apl giriimcilerden ve kk mlk sahiplerinden oluan eski ve bamsz durumdaki orta snftan farkl olarak, irketleme ats altnda toplanan Amerikan toplumunda iverenlerle cretli alan iiler arasnda ortaya kp gelien beyaz-yakallardan oluan yeni ve baml dedii orta snf tanmlamada kulland bir terimdir. Bilin ve bilind: Freuda gre insan zihni, bilin ve bilind olmak zere iki temel blmden oluur. Zihnin ileyii srasnda kontrol edebildiimiz ve farknda olduumuz olgular bilinci olutururken, organik, biyolojik ve hayvani doamzn dorudan ifadesi olan ve doyurulmay bekleyen, yemek ve seks gibi temel igdsel itkiler ise bilindn oluturur.
F
Fenomen: (1) Bir dereceye kadar allmam olan, byk ihtimalle olaan d veya pheli olan durum. (2) Bir nesnenin duyular tarafndan edinilen algs, duyular araclyla algladmz her ey. Fenomenoloji: D dnyann bu dnya hakkndaki bilincimiz dnda nesnel bir anlam olmadn ileri sren, insan bilincinin ileyiiyle ilgilenen ve insanlarn iinde yaadklar dnyay yorumlama yollarn inceleyen felsefi yaklam. Fenomenolojik indirgeme: Dncelerin deney ncesi zlerini ortaya karabilmek ve olgularn zlerini grebilmek iin bireylerin kendi bireysel bilinlerini, bilinlerinin kurduu varsaymlar, saduyuya dayal olarak bildiklerini yok saymalar, bir kenara brakmalar. Fenomenolojik sosyoloji: A. Schutz tarafndan gelitirilen, Husserlin fenomenolojik dncelerinin sosyolojiye tanmas ve baz yorumlayc teorilerle birletirilerek gndelik yaam fenomenine uygulanmas eklinde zetlenebilecek yaklam. Formel rasyonalite ve tzsel rasyonalite: Formel rasyonalite herhangi bir amaca ulamak iin en etkili aralar, nihai insani deerleri dnmeksizin aratran akl olarak tanmlanabilir. Formel rasyonalitenin aksine tzsel rasyonalite ise adalet, bar gibi nihai insani deerleri ieren akl olarak tanmlanabilir.
236
Modern Sosyoloji Tarihi Kltr endstrisi ve/veya kitle kltr: Eletirel kuramclar tarafndan kltr endstrisi kavram nemli lde modern kltr kontrol edip denetleyen rasyonel olarak rgtl-brokratik yaplara (rnein, televizyon ebekeleri gibi) gnderme yapmada kullanlmtr. Kltr endstrisi kitle kltr olarak da adlandrlan, yani spontane olarak (kendiliinden) gelimeyen, standartlatrlm metalar olarak kitlesel boyutta retilip tketilen, bireyleri pasifletirici ve edilgenletirici etkilere sahip, gerek olmayan, yapay bir kltr retir.
G
Genelletirilmi teki: Bireyin toplumsallama sreci ierisinde bir grubun ya da toplumun deer ve tutumlarn iselletirmesini ifade eder. Gizil ilev: Toplumsal davran ve olgularn bilinmeyen, beklenmeyen, niyet edilmemi sonucu. Grng: bkz. Fenomen. Grngbilim: bkz. Fenomenoloji. Gsterge, gsteren, gsterilen: svireli dil bilimci Ferdinand de Saussureun almalarnda dil bir iaret veya gsterge sistemi olarak tanmlanr. Saussurea gre dil yapsnn unsurlarn oluturan her iaret veya gsterge gsteren (signifier) ile gsterilen (signified) olmak zere iki blmden oluur. Gsteren gstergenin akustik/ses biimi iken gsterilen gstergenin iaret ettii anlam/dncedir. Gstergebilim (semiyoloji): Semiyoloji, basite dil, edebiyat, sanat ve dier tm alanlarda beliren iaretlerin ya da iaret sisteminin genel bir almasdr. Grand teori: Birok eyi birden tek bir teoride aklamaya alan byk boy kuramlara verilen genel ad.
M
Meruiyet krizi: Habermasn ge-kapitalism olarak tanmlad dnemde devletin ekonomik krizleri zmek amacyla gerekletirdii mdahaleler esnasnda meruiyetini yitirme anlamnda yaratt dnsel nitelikteki krizler olarak tanmlanabilir. Metateori: ki ya da daha fazla teoriyi kapsayan geni bak as.
N
Negatif diyalektik: Adorno, Hegel'in Diyalektik yaklamndaki olumsuzlama dncesinin nihayetinde bir olumlamaya dayandn belirtir. Bundan dolay, Adorno negatif diyalektik kavramn ne srer. Negatif diyalektik, diyalektikten farkl olarak, srekli bir olumsuzlamaya dayanr. Net denge: Bir toplumsal olgunun olumlu ilevleri ile bozuk ilevleri arasndaki denge.
ktidar sekinleri: Millsin modern toplumun byk irketler, ordu ve federal hkmet gibi balca nemli kurum ve kurulularn hiyerarilerinin komuta yerlerinde yer alan sekinleri tanmlamak iin kulland bir terimdir. lev (fonksiyon): Sistemin herhangi bir parasnn sistemin bir ya da birden ok ihtiyacn karlamaya ynelik etkinlikleri, sosyal sistemin ilevsel gerekliliklerini karlamak iin yapt katk. levsel aklama: Bir toplumsal olgu ya da eylemin sonular itibariyle toplumsal istikrar ve btnln korunmasna yapt katk asndan deerlendirilmesi. levsel zorunluluk: Bir sistemin ileyebilmesi iin yerine getirilmesi zorunlu olan ilevler.
O-
Otorite: Dahrendorfa gre otorite (yetki) normlar tarafndan belirlenmi belirli toplumsal rol ve mevkilere ilitirilmi meru gtr. zneler-araslk: znellik ve nesnellik arasnda bir kpr grevi gren, bir olgunun birden fazla zne tarafndan bireysel ve znel olarak deneyimlendii durum.
K
Konsenss: Bir konu ya da olay karsnda genel olarak mevcut olan gr birlii, uzlama, oydam; inan ve duygularn birlii. Konuma analizi: E. Schegloff, H. Sacks ve G. Jefferson tarafndan gelitirilen, dili kullanma biimimizin nceden grmezden geldiimiz ynlerinin farkna varmamz salayan, dilsel davranlarmzn, konumalarmzn tesadfi olmadn gsteren dilsel davran analizi.
P
Paranteze alma: bkz. Fenomenolojik indirgeme Post-Kapitalist toplum: Dahrendorfa gre zel mlkiyet ve ona dayal snfsal karlarn ve snf atmasnn merkezi nemini yitirdii, otorite konumlarna katlma veya bu konumlardan dlanmann atmann yeni temeli haline geldii yeni toplum tipidir.
Szlk
237
R
Refleksivite: (Etnometodolojiye gre) Bir eyin kendi kendine geri dnl olmas, toplumsal durumlarn tanmlar ile tanmland gibi olan toplumsal durumlar arasndaki karlkl denklik, dnmsellik. Rol alma: (Meade gre) Bireyin kendisini etkileimde bulunduu dierlerinin yerine koymasdr.
Y
Yaam dnyas: Husserlin gelitirdii, Habermasn almalarnda da nemli bir yere sahip olan kavram. Gndelik yaamn dnyas, bireylerin deneyimlerini yaad evre, sradan insanlarn rutin etkileimleri ile ina ettikleri gndelik maddi ve toplumsal dnya; bireylerin sorgulamadklar, paylatklar ortak kltr dnyas. Yaant-dnyas ve sistem: Sistem, Habermasn almalarnda modern hayatn arlkl olarak arasal rasyonalite tarafndan biimlendirilen ve toplumun madd yeniden retiminden sorumlu olan ekonomik ve brokratik yaplara karlk gelen alan olarak tanmlanabilir. Yaantdnyas ise kltr toplum ve kiilikten oluan, iletiimsel eyleme ve paylalan deerlerin gelitirilmesine ynelik etkileim alan olarak tanmlanabilir. Yeni ilevselcilik: Yapsal ilevselci yaklam glendirip canlandrma abalar sonucunda 1980 sonrasnda N. Luhmannn almalaryla doan ve J.C. Alexander tarafndan gelitirilen bir yaklam. olan, toplumsallama srecinde yeler tarafndan ortak olarak renilip verili kabul edilen ve toplum iinde eylemde bulunmak ve eylemleri yorumlamak iin kullanlan, bu adan gndelik yaamn srmesi asndan gerekli olan bilgi birikimi.
S
Saduyu bilgisi: (Schutza gre) Toplumsal olarak kurulmu
Sapma: Toplumsal kurallarn ihlali, toplumsal normlara uymama durumu. Sembol: Bir eyi ifade eden herhangi bir jest, iaret veya bir nesnedir. Sembolik etkileimcilik: nsanlarn birbirleriyle olan etkileimlerinde temel bileenler olarak semboller ve dilin roln vurgulayan kuramsal bir yaklamdr. Sistem: Birbirine bal paralardan oluan btn. Sosyolojik imgelem: Millsin almalarnda insannn kendisinin dndaki dnyada ve kendi benliinde olup bitenleri anlamasn salayan dnsel nitelii tanmlamak iin kulland bir terimdir. Soyutlanm ampirizm/deneyimcilik: Millsin Sosyolojik mgelem adl almasnda ampirizmi bilimle eitleyip kantitatif aratrma tekniklerine ar derecede nem veren sosyologlarn almalarn adlandrmak iin kulland bir terimdir (Marshall, 1999: 691).
T
Tipletirme: nsanlarn nesneleri ya da deneyimleri snflandrmak, bylece dnyay anlaml dizililer eklinde yaplandrmak iin kullandklar ortak yollar. Toplumsal inaclk: Fenomenolojiye ve etnometodolojiye dayal olarak P. Berger ve T. Luckmann tarafndan gelitirilen, gerekliin nesnel ve znel ynlerinin birbirine zt olmadn savunan, toplumsal dnyann nce zneler tarafndan ina edildiini, daha sonra kendisini ina eden znelerin tesinde ve zerinde nesnel bir nitelik kazandn ileri sren yaklam.

Modern Sosyoloji̇ Tari̇hi̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Modern Sosyoloji̇ Tari̇hi̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MODERN SOSYOLOJ TARH

Editr Prof.Dr. Serap SUUR

levselcilik-I: Talcot Parsons ................... .............................

levselcilik-II: Parsons Sonras levselcilikte Gelimeler ... 30

levselcilie Kar Eletirel Gelimeler: atma Teorisi ve Sosyolojik mgelem ............................................... 58

Sembolik Etkileimcilik........................... ................................ 88

Fenomenoloji ve Fenomenolojik Sosyoloji........................... 116

Etnometodoloji............... ......................................................... 144

Frankfurt Okulu ....................................................................... 174

196 197 197 198

Yapsalclk ve Postyapsalclk................................................ 200

Szlk ................................................................................... 235

MODERN SOSYOLOJ TARH

Modern Sosyoloji Tarihi

levselcilik-I: Talcot Parsons

levselcilik-I: Talcot Parsons

levselciliin temel zelliklerini zetleyebilmek.

Modern Sosyoloji Tarihi

NTER NET SIRA SZDE

1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons

Genel Sistem Teorisi ve Sistem Kavram

Modern Sosyoloji Tarihi

levselciliin Genel zellikleri

1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons

Modern Sosyoloji Tarihi

AMALARIMIZ SIRA SZDE

NTER NET SIRA SZDE

1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons

Comte, Spencer ve Durkheimn levselcilie Katklar

Comte, Spencer, Durkheim, Malinowski ve Radcliffe-Brownun ilevselciliin geliimindeki katklarn deerlendirebilmek.

Sosyal Antropolojide levselcilik

Modern Sosyoloji Tarihi

1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons

TALCOTT PARSONS VE YAPISAL LEVSELCLK

Parsonsn Birinci Evresi: Toplumsal Eylem

Modern Sosyoloji Tarihi

Parsonsn kinci Evresi: Yapsal levselcilik

Modern Sosyoloji Tarihi

Parsonsn kalp deikenler emasn aklayabilmek.

1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons

A Tipi Kalp Deikenler Nitelik Yaygnlk zgllk Duygusallk Kolektif ynelim

Nitelik, aktrn kim olduuna, performans ise ne yapm olduuna odaklanr.

Modern Sosyoloji Tarihi

Parsonsn nc Evresi: Genel Sistem Kuram

levsel Zorunluluklar ve Sistemlerin levleri

Modern Sosyoloji Tarihi

ekil 1.2 levsel Zorunluluklar (AGIL emas)

1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons

Kltrel sistem, inanlardan, deerlerden ve iletiimin sembolik araclarndan meydana gelir.

Modern Sosyoloji Tarihi

Sosyal Sistemin Bir rnei Olarak Toplum

ekil 1.4 AGIL emasnn Toplumun Alt Sistemlerine Uygulan

1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons

Dsal S O R U G Amalar I A Aralar L

SIRA SZDE sel

Parsonsa gre toplumsal deimenin nasl gerekletiini zetleyebilmek.

1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons

Modern Sosyoloji Tarihi

1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons

Modern Sosyoloji Tarihi

1. nite - levselcilik-I: Talcot Parsons

Modern Sosyoloji Tarihi