Kadir Misiroglu

rabzon Meb'usu $ehid-i Muazzez

BiR
MiYETi,

aiBRETLER MESHERL,
iCiNDE YASADIGIMIZ

ou
HADiSELERiN

SEBEP

VE NETiCELEHl, iTiBARiYLE DAHA BERRAK BIR SOEMNiYET iSTiKBALiN RETTE KAVRANMASINA VE

BAMSEDECEK
SiNE

BiR

TARZDA

iSTiKAMETLEND:R(LME-

IHYARAMASINDADIR. TURKiYEMiZCE ONUN, VUTiMAL BU ROLO OYNAMASIN1 iSTEMEYENLER, KUATl KASDEW VE ADETA GIRiFT BiR BiLMECE HA-

LiNE GETiRMiSLERDiR. GARiPTiR

LIK MIU.I

Kl,

BlNLEHCE

YIL-

KARIS1K TARWiMIZiN EN KAHANLIK VE OLOUGU DEVRESiNi; VESAiKIN SON DERECEDE AZ OE, DEGiL ESKI VE UZAK BASLANGIC ZAMANLARI

SON YUZ

YILLIK KISIM TESKiL ETMEKTEDiR.

ARAS1NDA EN RicALi BU DEVRE'NiN SiYASI AL! SGKRl) SUPHESiZ Hi? KAHRAMAN SlMA BUGQNE BEY MERHUMDUR. BDYLE OLDUGU HALBE KADAR O'NUN SAHSiYETi ETRAFINDAKi GERCEKLERlN. SAKLAYALAN VE NiSYAN BULUTLARI ARKASINDA

NiSl,

FiKiR

YAYINEVi,

ALi SUKRt)

HORRiYETi HESABINA HAZiNDiR. SEBiL .YAKIN VESiYLEBIYLE BEY,

TARIHiMIZ.iN BiR UFONETINE

BU MYMETLi ESERI

DAHA NESTER VURAN DUSEREF NESRETMEKTEN

-ALI

SUKRU BEY-

MECHUL KAHRAMANLAR

Yakin Tarilimizde SERISi, Nu: Bii

%$miKMisi%PQ ii
t
(

fllMIM

Copyright Sebil Yayinevi

)lLJJiLMlU

ISBN 975 - 7480 -33-9

IKINCI BASIM

Sebil Yayinevi
Bab-i Ali Cad. Vilayet HanKat:
1

ISTANBUL
1996

Tel:

Cagaloglu - ISTANBUL 526 38 96 -Fax: 527 20 99

Ai.i

CKRC bey

(1884 - 1923)

luddei, tarih ve vatandir!..

SEBiLYAYINLARINU
DtZGi

213

UKAZ
AYDIN USTAALiOGLU UMUT KAGITCUJK LTD. Tt UMUT KAGITCIUK LTD. ?Ti

AU SUKRU BEY

KAPAK
BASKI
ClLD

IKINCI BASIMIN

ICINDEKILER
ikinci

TAKDIMi
7 9

Basimin Takdimi

Yakin

tarihimizin

en

kahraman simasi
ile

olan Ali
ba'sii-

Mc(;hul Kahramanlar Serisinin Takdimi

ukrii Bey, isbu eserin nejri

bir

nevi

BtRINCi BOLIIM
ALi

badelmevt sirrma mazhar olall onbes. yildan fazla bit zaman gecmis. bulunuyor. Bu zamamn tam onbir yilmi
15

UKRU BEY'lN SAHSiYETI

IKINCi

..:

yadellerde (gurbette) gecirdigimiz icin, coktan tukenmis, bulunan bu eseri ancak imdi yeniden basabildigimiz icin cidden
miiteessiriz.

BOLUM
41 65

ALI

?UKRU BEY'lN SIYASt MUCADELELERI

Men-i Mliskirat (t^kinin YasaklanmasO Kanunu

er'iyye Enciimeni Mazbatasi

Bu arada, ayan-i gukran mazlumun nurani sahsiyycti

olan bir husus da var: Bflyiik bir ile birlikte dehetli bir zulmii de

69
101

Bursa'nin Sukutu

Lozan MiizSkereleri

122

ALI

UCUNCtJ UKRU BEY'IN JEHADETi

BOLUM
129

gun iigma cikaran eserimiz, bir cok baka jahsiyyetlerin de bu mes'cleye el atmalanna sebep olmus. ve boylece -adeta bir Ali ukrii Bey modasi ortaya cjkmis. bulumnaktadir. Bu modamn furyasmda -bir ncvi- ucuz kahramanlik sayilabilecek sflrette eserimizin adi anilmaksizm -intihal mahuyanan sulii- kopyalan ortaya ciSunrssa da biz, merhuina karsr
alakamn sumullenmesinden dolayi, yine de memnunuz! memnun eden husus, Hasan Mezarci asil Bizi
kardesjmizin bir milletvekili
sifati ile

DORDUNCU BOLUM
5UKRU BEY CiNAYETI YBTMt YIL SONRA MECLIS GUNDEMiNDE:
ALI
277

mes'eleyi T.B.M.

Mec-

lisi'ne bir

Arastirma Takriri
tarn yetmis. yil

ile intikal ettirmis.

olmasidir.

Heniiz

sirasi ge'lip ele

alinmamis. olsa bile, Ali iikrii Bey'in

vefatmdan
fikir hayati

soma

gerceklesra su gelisme Tiirk

bakimindan

iizerine

bir

Eserin bu noktadir. tejebbiisu ile ilgili kisa bir bilgi dercedilmistir. Gerci

parmak basilacak ehemmiyetli basrmma Hasan Mezarci'mn

Hasan
tekrar

Mezarci Bey'in 24 Arahk 1995 Umflmi Secimleri'nde

sedlemcmis olmasmdan dolayi O'nun Ali iikrii AragUrma Anergasia (lakriri) de kadiik bulunmaktadir. Fakat ne gam!. Bu kadan da yeterl. Esasen kim fikip da bu cinayetin fail-i liakikisindcn aesap somilletvekili
IScy'Ic alakali olrnu.j

rabilecek ki... Merhumua bizzat iffide etmi oldugu muddei, tarih ve vatandir!.. Elverir ki hesap soraoak tahakkuk etsin! GiSriJnUse gore gflnler de uzak degil!..

iizerc

gartfar

Eseri. yoniclen basarken O'na herhangi bir ilfivede buluninak ihliyacim hissetmedik. Zira mevzuunda, -bir 90k taklidine ragmen- yine de ilk ve tek kalan eserimiz gayesine

MEyHUL KAHRAMANLAK SERiSININ

TAKDIMi
ibretler metjherii: olan tarihin ehemrniyeti, icinde vasadigimiz hddiselerin sebep ve neticeleri iiibariyle daha berrak bir s&reile kavranmasina ve istikbalin emniyet yaistikametlendirilmesine tarida bir
ir

ulasacak bir vasiftadir.

Bunun

birinci
kfifi

basmnndan bu yana
Kadir Misiroglu
Goztepc
-

gecon zaman,

511

gercegi isbata

gclmigtir.

28 0cak

ISTANBUL 19%

bahsedecek

ramasindandir.

Tiirkiyemizde

onull,

ihlimal

bu

rolii

oy-

namastm istemeyenler, vukuati kasden ve adeta girift bir bitmece haline getirmislerdir. Garipiir ki, binlerce ytttik milli
mrihimizin en karanhk ve

tanpk

devresini; vesaikm son de-

recede ai oldugu eski ve uzak baslangic lamanlan degil de, teskil emektedir. son ytiz ydhk

kmm

Hakikaten
gerceklerim

yakin
orten
sis

tarih*
perdesi,

dedigimiz
kesafet

bu

devrenin
bir

bahmmdan

baskasiyla kiyas bile edilemez. Ustelik -kolayca

ndcagi

gift/-

bu devrin hddiselerine

tahmm oiiiaid olmak mere sahip bupek

lundugumuz

vesdik, basket devirlere nriiteallik olanlardan

hakkmdaki su gok fazladir. Buna bakarak, yakin tarihimiz hiikmiimiizde bir mubaldga payi vehmedecek olanlar, mevcud He bu devrin hususiyerferini hakhyle bilvesaikm
evsqfi

10

KADlR MISIROGLU
gerqeklerinden

AU0KRUBEY
bu
olcude
nicin

11

meyenlerdir. Boylelerinin gdriisleri gayet kisa olup Turk tarihinin

qekinilmektedirV

Iste

son

asnm

dolduran

hddiselerin

dehsetinden

ha-

berslzdirler. Bunlar,

bayram nutuklanmn

satafath, fakat

cogu

burasidir. Kames'elenin asd ehemmiyetli olan noktasi da cevabi, naatimhce bu sualin -aslinda- pek uzun ve derin olan

kere

gerceklerden

umk few

muhtevast

He

sartlandlrit-

boyle bir takdimin qok

mahdud hacmi
u son

icinde siiylece tek bir

mislardtr.

ciimle He hul&sa edilebilir:

asir icinde milletce rndruz

Aralartnda, ekscriya bulunduklart mevkiden aldiklan cesaretle kendilerini

rastlanan derin kaldtgimtz ve tarihimizde benzerine ender

siikunet fikri, iqtimdi ve siyasi tahawiillerin heniiz

bulmamis

yakm

tarihimizin gergekierine

vdhf

(!...)

zannedenler bile mevcuddw. Halbuki, onlar icin buna ddela imkdn yok gibidir. Zira bu devrenin gercekleri, kasden uy-

durulmus ve resmen yaydmis yalanlarla dylesine bashrrfmak

istenmis ve bunlar, bir takim
vetlerin musterek fadliyeti,
silisi

hakkinda, bunlann yard temddi halinde olmalan ve mustakbel vicdan ve amilleri gibi muk&kib ve murevviclerinin de suurlarmt koklii bir endisenin doldurmus bulunmasidlr.
Aslinda,

zekdlarla

ceberrM

kuvbir

yakm

tarih gerqeklerini

kalm sum

iqine alan bir

sonunda o olcude lantnamaz

olan bu endiseyi cok cezai mueyyidenin vaz'min temel sebebi

hale gelmistir

ki,

isin

icinden degil bdylclerinin, gerqekten

pek de

mutehassis olanlarm bile cikmasi oldukca giiqlesmisiir. Nasil

olmasin

ki;

bu hddiselerin en on
yalan
yazip,

saftaki arnil ve fdtlleri bile

kabildir ki; yersiz saymamak gerektir. Zira inkdrt gayri ve unsurlar, bir tarafian ictimdi bunyemize sokulan yeni uslttb aksulamellere sebep olkendisini yiprattp asmdiran bir takim

fogu

kere

yalan

soylemislerdir.

Bilhassa

ahval makta, diger tarafian da otoritesini (sullastni) fevkaldde

eski usul ve ve sartlardan alan liderlerden uzaklasddtkqa, bastmlmis bulunan mukavemeti hergiin

hcittratlarda,

aym

vak'alara did oimak iizere birbhierinden hakarstlasttrddtginda

bersizce

yazip

soyledikleri

bu gerqek,

esaslann vaktiyle
biraz

apaqik bir surelte ortaya qtkmaktadtr.

Bu durum, yakm
imkdnsizligt

tanhle ugrasanlan ihdta eden guqliik ve

sekilde-

-tereddude

gostermekiedir.

mahal birakmayacak bir Ancak bu keyfiyetin sebebi sadece

daha artmaktadtr. Bu gercegi, qoktan beri karsi karstya birder,'did bulunan hldmci ve garbct cephelerden her ikisine rnedar olacak yeni bir iizere, en guzel bir surette ifddeye

olmak
misal,

bizzat

iizerimizde
tarihle

lecelli

etmis

bulunmaktadtr

ves&ikin

gergekteri tam-ifedcn bir muhteva He tasni edilmis

olmasmdan

Gcrgekten
bastmtza

suf yalan
gelmis
yiiz

ugrasmaimz

yiiziinden -eskiden

dogmamaktadtr. Buna bir de hak ve hakikat dsiktnm vicdan ve suurunu bunalian kanuni mdniler Have olunmahdir.
Herkesin kolayca kabul edecegi bir
Id,

hakkmnzda

davd aqilmts

olanlar bir yana- son bir yd zarfmda yildan ziyade hapsi mustelzim yirmiden fazla bulunmaktadtr. Bu durum iki cephe arastndaki
h&lci tie

hums

varsa o da sudur

gergmligin siddetini
gbstermekledir.

olcude muhafaza ettigini aqtkqa

bugiin Tiirkiye'mizde bir lakim gerqeklerin kurculanmasi

yasaktir.

Agtr cezdt miieyyidelerle bir nevi memnii meyva

haline getirilmek istenen bu gerceklerin

hemen hemen tamami,

Buna ragmen,
ibretlerle

tarihin

yukanda

isaret etmis

bulundugumuz,
giinii-

yakm

larihimize

diddir.

Peki

ama

ikaz fonksiyonunun

(vazifesinin)

-bilhassa

bilhassa

yakm

tarihin

ALi?UKRi;BEY
12

13

KADIR MISIROGLU

Demek
mUzdeki- luzum ve ehemmiyetinden dolayi, olmyuculanmizm
biiyiik dlgtide

ki

yakm
ki;

tarih

rkalinin ekscriyetle menfi. olmast

yiiziihdendir
ga-ge.kle.rin

dikkat ve aldkakirim gekecegine inandigmuz yeni

menfi kiymet hiikumleri sirf peptide kosan kalemimizde ma'kes bulmakla ve bu

bir

laknn

bir seriye basltyoruz.

Bu

seride -isaret citigimiz tehlike ve

da hakktmtzda boyle ithamlara zemin

ithami dillcrine dotayanlarm bir
naatlerin
afdkiliginden

teskll

etmektedir.

Bu

imlcdnsizbklara ragmen-

yakm

tarihimizi

kurcaiamaktan ve

ham,

izhar eyledigmuz ka-

onun sinesine gdmiilen gergeklerden hie olmazsa bir kismim -daha fazla gecikmeye mahal birakmadan- gun istgina
gikarmaya gahsmaktan nefsimizi men edemedik. Zim, kendimizi bu gibi mevzularda, intanll genglerimize kat'lji vicdanen
borclu hisseimekieyi?.
unanli genglenmiz
ki,

(objektifliginden)

jUphe

edilmesini

sagtamak re binnelice imanli Turk gengligi iizerindeki -vesile-i ugratmak gdyesini za'afa tesirimizi olanifliharumz
gulmektedirler. Boylelerine bu seride.
ler agikga gO.sterecektir
lei;

yaymkmacak
bunlann

olan eser-

gmsttkten
rae-

yakm

tarih ricali

arasmda bizim de
pek
cok

miicddelede tarih suuru He teghiz ediknedikge matlup oian

ticeye asla yaklasamayacaklardir.

begenip

sevdiklerimiz

varmis.

Ancak

Onlara yakm Hirihimizin,

simasmi
tanitmaya

hak ve hakikati terenniim etmis olmalarmdan dolayi zulumlere

mfiruz

olmadigi ve haklannda gergegin soylenmesinin pek giic bulundugu da esefte miisahede ediiecektir. Ostelik nurani si-

kalmis

bir

kac

kahraman

malan

iizerine

resmen gekilmis bulunan siyah

sail

kahhrmaya

kalktsmaktan maksadimiz, giritikleri miicadelede yuiumeye

gahsacagumz

bu

mecbur bulunduklan yollan

tarihin ibret

isiklan He biraz

gercekleri. biitiin

etrafmdaki kahramanlar vuzuhu He onaya koymaya fiili ve kamini

megul

olsun aydmlatmaya gahsmaktan ibarcttir.

Bu sen He matlubumuz

olan neticelerden bir digerl de bazi

imkdnlarm pek de miisdid olmadigi herkesce azgok takdir edilebilir bir keyfiyetrir. Hakikalen bunlar hakkmdaki vesikalar
son dereeede az oldugu
gibi,

kimselerin btedenberi giyabunizda kimseyi begenmedigimiz?

mevcudlarm pek gogu da itimada

yolunda yapageldikleri propaganda ve

sihsi bir ilhanun fiilen

s&yan

degildir.

Diger taraftan bunlar etrafmdaki gerqeklerin

cevaplandmlmis olmasidtr. Hakikatcn mesgul bulundugumuz

yakm tarih mevzulan ieinde ele aldigumz pek c.ok $ahsiyet hakkmda menfi bir laymet hiikmiine yer verdigimiz dogrudur. Ancak bunch bir kasit arayanlar, iyi niyetten mahrum kimselerdir Zira hidm'ui biitiin tarihi

ortaya konulmasi -tersine bir netice He- bir takim tabulara dokunacagi ve bunlann bagblanm alabildigine tedirgin edeceg'i
cihetle bir bela
is

girdabma dalmaktan farksizdir

ki,

bu takdime son verirken su hususu da belirtelim

meghulleri,

yakm

boyunca ugradigi en

biiyiik

kayiplarm ve yedigi en dehsetli darbelerin iekdsiif eltigi devre,

bizim

ahnacak gerceklere miinhasir samlmamahdir. Daha dogmsu biz, topyek&n meghul

tarihimizin

bu

seride

ele

yakm

tarihimiz olduguna gore, hie zan ve tahmin

ohm-

sayilmasi bile miimkiin olan

yakm
luig

larihimizden, mes'elelerin

dugu

gibi bu devrenin ricdli

arasmda

bir cok

musbet sahsiyet
veyahiid da

anlastlmasina yanyacak bir

nirengi sahsiyeti ele almakla

bultmsaydi, vukuatm akisi ve gehresi bbyie mi gerceklesirdi?/

Bunu hesap edemeyenler ya selimmuhakeme niyetten mahrum kimseier degil midirler?!

iyi

oliktifa ediyoruz. Zira bu devrenin biitiin gergeklerini meghul maktan gikarmak, ferdleri pek gok asan agir ve kiilfetli bir. istir. Bunu her gun biraz daha hakka meyleden yakm gelecegin

14

KADIR MISIROGI.U

re.smt guclerinden hekkyerek, $imdilik miicerred hakikat sevgisi meyiimizi -butiin

okuyucularmuzla

birlikte- bir

nebze de

olsa tahmin edecek olan ncsriyaumiza baghyoruz.

Gayret bizden,
lahtandir!...

tevkif hafiz-i

hakiki

olan

Cenab-i Al~

Kadir Misiraglu
28

0cakl977

BIRINCI
'

BOLUM

BEYLERBEYi/iSTANBUI.

AU UKRU BEY'IN
AHSIYETi
itirak

Sohbetlerimize
leyenler

eden veya konferanslanmizi din-

90k iyi bilirler ki, bizim icin yakm tarihimizin en kahraman simasi* AH giikrii Bey merhumdur. Bunu, defaetle ifade etmi bulunmaktayiz. O'nun jahsiyyet ve fikirleri hakkmda bu eserde yazdiklanmrz veya -daha emin bir
ifade He- yazabildiklerimiz bu hiikmiimiizde ne derecede isa-

bet bulundugunu ortaya koyacak ve kanaatimizce, goruiimiizun -hie olmazsa- din ve tarih ufiruna bagh oku-

yuculannuz tarafmdan aynen ve tereddudsuzce kabulii neticesini doguracaktir. Zira bu mes'eleyi ele ahstaki miyanmiz, asla enfiisi (siibjektif) degildir. Gerci, 12 Martian soma, son anormal .^artlar altmda goturuldugumuz ve derecede

muhakeme
bulundugu,

edildigimiz

lislerinde Ali

Eskijehir Askert Mahkemesi kuukru Bey raerhumla aramizda bir akrabahk M. Kcmal Paa'ya, O'nun feci bir surette

olduriilmesi hldisesinin amili veya methaldan bulundugu icin

dusmanlik
ihtimal

gttttugUmuzs

tarzmda bir
yayilmis

soylcnti
iizere,

dolamr|tl.

aym meneden

olmak

bu

ayia\

16

KADlRMISIROGLU

bilahare baka muhitlerde de kul.agmuza palmmi^te. Isle, bu

juracikta bilvesile ifade etmek istiyomz ki; Ali Bey merhumla ararmzda hie bit kan bagi mevcud degildir. Once bizim de, O'nu geyitli vesilcrle Lamtma istikamclindeki konusmalanmizdan vc gahsiyetme atlettigimiz ehemmiyclten galat olai'ak ortaya ciktigmi sandiginnz bu ayiS, Ali ()krii Mes'elesi euafuidaki goriijjfimUzii
iikrii

sebepte,

kuciUtrnck ve basit sebeplcre baglamak istikamelindeki kasdi

tcmayiiliin eseridir. Boyle bir gahsflik vc hissiliklc alakamiz olmadigim ve olaniayacagmi anlamak icin, yakin
bir larih

mevzulanm

ele fllisrmizdaki usfll

ve esaslan

sathi bir

surette

de olsa kavramaya medar olmak

bir

iizere te'liflovimizden

herhangi binni 6ylece

yayilan

karijtirmak kafi rken, bu olciidc

bir

.511 sayianm kasrddan baska imkanim gbremiyoruz.

amile hamledilmesi

Ali Stikrii

Hey merhumla aramizdaki -cger O'nu bu blcudc

bagi

davii haline getirmeye sebep te|kil etmesi kabul cdilebilirscSildece

bir

hemehrilik

mevcuttur,

kadar...

Fakat,

numen-daha dogrusu- dava baklmmdan -zaman ve zemine

mtitcallik
teferruat
bir

yana-

hi?

jflphesiz

ayniyyet

de-

reccsinde bir f'ikir akrabahgimiz mevcuddur. Bu yiizdendir ki; gbz num, emek mahsulii ilk te'lif'imizi de MillT Mucftdele tarihimizin aziz ehidi, biiyiik mukaddesatci, Trabzon

meb'usu Ali iikru Bey'in necip hatirasina... diyerek

1

O'na ithaf etmi$izdir. Bugiin de, O'uun hakkindaki gercegin izh& vc ifadesinin yine jnSciz kalemimizc nasip olmasmdan
dolayi
iftihai-

ederiz.

Davamizm
koyarak,

mudafiinin snf

fikirleri yu'ziinden

mazlumiyeti

ortaya

bu, dtinkii mumessil ve mlruz kaldigi magduriyet ve O'nun jahsiyet ve fikirleri

verdigi
rein.

uzemideki csrar perdesim kaldnma firsatmi Cenab-i Hakka hamd-u scnalar olsunl...

Ali iikrti
-

Hey merhum Donanma-yi OsmSnf Maitvenet-i

Milliye Cemiyeii

Bkz: Kailir

MISIROGLU

Lowin

Zirfer mi,

Hezimel

rai? Isianbul

1964

Reis-i SSnisi iketi bahtiye Qniformasi ile

18

KADIR MISiROGl.U
bir askeri varliga para

AI.i?0KRUBEY

19

livel,

yakin tarihimizin en kahraman stmllanndan biri olan

Millet Meclisi'nin Birinci Devresinde

gbmmek

yerine, millellerarasi thtilaflan

ve

BfiyiiJc

Trabzon

meb usu

sifauyla vazifc gormekte iken -hie gfiphestz 1>

tabrik yoluna giderek dikkalle takip ve hatta cogu kere de muvazeneden muvazene-yi d(ivel yam devletlerarast
istifade sfiretiylc ayakta

kalma yolunu tulmusm.

Zamam

icin

kirierinden dolayi- feci bir suikasde kurban giden Ali Siikrti

Bey, Trabzonlu olup

(6nyiizbai

1844 yilinda Vakfikebir'e bagli avli Nahiycsi'nde dogmutur. Babasi mutekaid Bahriye kolagasi
tan'dir. Aileleri

yahud kidemli yuzbai) Haci Hafiz Ahmed Kapmahallcn Rci.sogullan namiyla meshiirdur.

begenmeyenlerin doen yerinde bir hareket olan bu tavn seviyesine yukseltnanmayi daha once diinya ikinciligi gerekmez nuydi? Ne mi bulunan Sultan Aziz'i takdir etmelcri Sultan AbBilakis O'nuri, hayatina kiyanlar ile

gezerL

Astl meslegi itibariyle bahriye zabiti olan Ali iikru Bey,

kardefi Sevket (Doruker) Bey'le birlikte Heybeli Ada'daki

bir fikri beraberhk diilhamid Han'in imianzlan arasinda tam donanmaya ehemmevcuttur. Gerci Sultan Abdulaziz Han'in ve kiilfetlen lhtiyar miyet vermesi ve bu ugurda agir masraf

Bahriye Mektebi'ne kaydolmus., burasmi 1319 (1904) senesinde bilirerek Bahriye Erkan-i Harb zabiti (Deniz Kurmay
Subayi) olarak orduya kat.lmitir.
ahsiyel ve faaliyetleriyic daha gene yatan itibSren dikkatleri

cylemesi de kinanamaz.
hazirlanan

ZM, Kinm'l Rusya'dan gen almaya devrimn o buyiik hiikiimdSrin bu harekcti de

'

icabiydi. sartlan ve takib ettigi siySsetin bir

cekmeye balayan

Ali Siikrii Bey'i 1325 (1909) yihnda

Donanma-yi Osmani Muavonct-i Milliye Cemiyetinin kuruculan arasmda gbrmekteyiz. Kisaca Dokurulan

gelindiginde OsHemeyse; fu bir gcicekti ki; 1909 yilma Ufukta beliren tehmanli Donanmasi 90k zayjf bir durumdaydi. icab ediyordu. Xte bu selikcler sebebiyle de bunu takviyesi alakasnu halkin da genis olciide yardim ve
bcpledir
ki;

nanma Cemiyeti
gtine kadar

denilen ve Ali

ukru

Bey'in reis-i sanili-

gini (ikinci reisligini) deruhte eyledigi bu cemlyctin gayesi o

ihmal edilmi bulunan donanmayi kuvvctlcndir-

Muavcnet-i saglamak maksadiyle Donanma-yi Osmini kurulmujtu. O zaraaa Milliye Cemiyeti ivdiyla bir cemiyet rutbeli ahsiyetler buTiirk babriyesinde birijok yUksek
cemiyete ikinci lundugu halde, Ali Sukrii Bey merhumun bu dirayetiyle etrafta uyandirreis secilmesi O'nun |ahsiyet ve ispat eden bir keyfryettir. digi ala'ka ve tevecciihii tek bama

mekti.

Gercekten, ikinci MerQtiyet'le birlikte basjayan haksiz sovme ve yersiz bvme kampanyasi icinde bu donanmayi

ihmal etme mcs'elesinden dolayi da Sultan Abdiilhamid

Han merhum
atil

Donanma

Cemiyeti

Donanma
acilan

adiyla

bir

mecmua

icin

sbylenmedik

laf birakilmamisti. Fakat, bu-

rada bir istidrat kabilinden

if'ade

etmek' istenz ki; donanmayi

? ikarmitir. itirak edenleri gosterir

Bu mecmuada,

yardim

kampanyasina

birakan Sultan Abdiilhamid Han'i bundan dolayi

Zirtt,

kmamak
Harbi'ni

dogru degildir.

O
93

uzun uzun listeler yaymlanmistir. ve ba ? ka bir Toplanan paralalia bazr gemiler' satin almmis
yiizbmierce eserimizde izah etmis oldugumuz uzere bakiye
lirakiy)e toplanan bu psii 2^ Daeclaki cobimma kadar biitiln bir millctin 5 bccmksizlig. iuzlindeo hoba ediiralarm buvtik bir k.smi yine Illihatalann cikan Balkan Harb. torn, donanma mbtir. HakikateD, bilthare ortaya durlimda buluBMnlKKl ao. nel.calc.rn. itibariyle komsulariraKtlan gcri bir

selefi

Sultan Abdulaziz merhumun

denilen

bama

getenleri

ve

Harbi
ile

TUrk-Rus

gordukten soma

mevcudordu

basauli bir harb

yapmanm
.

imkansizligim kavrami ve'

siya.setini

dahiyanc bir surette

sulhu ayakta tutmak esasi uzerinc planlamuti.

Bu

yiizden

do

nanma

gibi

modasi

stir'atle

geccn gemilerden

tesekkiil

eden

20

KADIR MISIROGUJ
da bilahare Mill! Miicadelede kullanilmak tlzere Sultan
'

ALI

5OKRU BEY

21
{

lira

Vahideddin merhumim emriyle M. Kcmal Pas/a'ya

ragmen,
ittihat

verilmijtir.

uyandirmaga cikarak oralarda Tiirk dostluk ve hayranligmi Trablusgarb'a muvafi'ak olmugtur. Bu seneler, italyanlar'in
cikarnia

Ali Siikrii Bey'in dirSyel ve- cesaTeline, nSfiz $ahsiyetine

yaparak burasim

i?gale

kalkitigi

devreye

rast-

ve Terakki Cemiyeti'ne girmemesi, ilzerinde durulacak son derecedc ehemniiyctli bir noktadir. Zira, a
siralarda Ittihad-u

lamisti. Tiirkiye'nin hicbir

Italyanlar,
icin

propaganda vasitasi olmadigmdan Avrupa efkar-i umumiyesini aleyhimize jevirmek

Terakki

daha ziyade

askerleri

safina

cekmek gayretleri giittiigundeii zabitjcr icin ittihat ve Terakki mcnsubu olmalc hatta mason locasina dahi girmck tabi! addcdilmekteydi. Buna ragmen istikamet sahibi ve gayel dindar
olan Ali Siikiii Bey, kotiilukleri ortaya crktiklan sonra dcgil baglangictan b'eri ittihat ve Terakki Cemiyeti'ne
bir insan

Bey buher tarafta nesriyat yaptiriyorlardi. Ali Siikrii mintikada nesredilen Livcrpool Times gazetesiyle tesrik-i mesai cderek italyan iddia ve iftiralanna
lundugu
niuteselsil

gercek

vecheleri

makalclerle cevaplar ncretmif ve hadiselerin Uzerinde ingiliz efkai-i umurniyesinin

yaniltilmasmi onlemitir.

derecede

ki;

italyanlar kcndisini

girmcmis, ve bunu kendi sahsiyel ve fikirleriyle bagdatira-

madigi icin daima mUstakil

kalabilmis.tir.

imzasiz tchdid mektuplanyla tfciz etmeye baslamijlaidir. Liverpool zabitasma delillerle elindeki iizerine Bu'nun
mtlracaat eden

Ordunun biiyiik olciide siyasetin icine itilmesi ve siyonizroin hakim oldugu ittihad ve Terakki'nin burada kendinden olmayam barindirmak istememesi iizerine 90k sevdigi
askerlikten istifa eden Ali Siikrii Bey, yine de mcslegiyle

lehlikeye

merhum, onlann yardrmlan sayesinde hifbir aleyhimizdeki italyanlar'in kalmadan maruz nesriyatlarmi cevaplandrrmaya devam etmijtir.
Bilahare yurda dcinen Ali Siikrii Bey, siyasf hayata atllmi? muve bu sahada metin ahlaki, medeni cesareti ve iiurlu
hafazakarligi

alakasmi kesmemistir.
istencn

Donanma Cemiyeti
icin

tarafrndan

almmak

nakliye

gemiicri

Liverpool'a

gondcrilmis.

olniasmdan istjfadeyle tngiltere'de deniz hukuku tetkikal ve tahsili ile me;gul olnius., meshur Deniz Hukuku Profesorii
Zibel'den iiususi surette derslcr almistir.

O'nun ile kisa zamanda terrrflyllz etmistir. !te ve ziksahsiyyct ve dirayetinin asrl tezahurii, bu sahada bir devre ve rettigimiz vasiflarla olmustur. Bu hiiviyetiyle

onun hakimlerine
bir

ters dustiiglj icin Ali iikrii

Bey hakkmda

Bu gemi miibayaa

isi

yiizunden

epey

miiddet

Li-

k aynaklanmizin

yogu meskuttur.

verpool'da kalan Ali Siikrii

Bey

siyasT mahfillere de girip

rcdebiliriz.

Bunlarm bainda M. Kemal Pasa'run meshur Nutkunu zikHakikaten onu okuyanlar, mefhur Sakalli Nu-

Donanma Cemiyeli'ne yardim Toplanan paralalia lamilmcn odenmi^. I'akat gemiler teslim atinmadan Birinci Cihan Haibinc d8bij ol'uflmu$ bulondugundan, iugiliz HLikumetinden bedelini aldig] gcmileri teslim etmemesi gibi bir emrivaki ile ka^ilailmi.sij]\ ingilleve ile aramizda nuinazaal] olan bu dunima son vermek ve milktin disittderi tiniagmdan artirarak Donanma Ccnuyetme hediyc eyledigi iTiilyoiilan Lngiltere'ye bagizlamak da Eon devrin sahte kaltiamanjanndan inonij'niin, Lozan'daki marifetlerinden bin
hususunda
biibirleriyle
iidela

gozler online koymuj, bu sebeple fukara hulk

yana

ginnislercH.

Ingiltere'ye ismarianan gemilerin bedelleri

olarak icddin Paja'nm Bursa'da meb'us scyimlerine mustakil mahiyetindeki progirmesi dolayisiyle nerettigi beyanname paganda bro^iirune kari serdedilen sayfalar dolusu cevabi halde, iniitalaaya kadar pek cok teferruata rastlayabilecekleri
Ali iikru

Bey merhumun

feci bir suikaste

ile

maruz kahsi ha-

tlisesinden bir tek kelime

liayretle gbrurlcr.

dahi bahsedilmemi oldugunu

otaujlur. (Ekz: Kadir

sh, 496).

MISIROGUJ,

Lozan Zafer mi. Hczimel mi? C.

11,

inesi

Yakin larih vukuati iyin .tarih mnhgkeanunde ifSde ve beyanda bulumriasi gereken sahsi-

22

KADIR MIS1R0GLU

ALiSUKRUBEY

23

yetlerin

basjnda gelen

M. Kemal

Paga'nin kaleminden

(!)

cikan Nutuk gibi bir eserde normal secim bcyann&mesindcn'

ibaret ohm Nureddin Paa'nm bu broguriinc on iki sahifelik bir ccvap veriimesi, dikkat 9ckici degil midir'?! Bunun, broUrdeki izmir Fatihi, Karahisar ve Dumlupinar Muharebeleri Galibi Gazi Nureddin Paa Bazretleri'nin terceme-i

redilen

Hakikaten Inonii 1968 senesinde Ulus Gazetesi'nde neshatiralarmda bir ara AH giikrii Bey Vak'asma da

etmis., hadiseyi gimdiye kadar hemen hemen biitiin resmj agizlarda gdruldugu" ekilde muharref bit surettc takdim

temas

etmckle beraber merhumun gahsiyeti hakkmda u beyanda da

bul.unabi.lmitir:

htli ibSresinin kapaga dereedilmi olmasmdan dogan bir aksiilamel sen oldugu Nutk'un 443. sahifesindeki asab! cevak'asinui,

Ali gukrii Bey, Meclisin en sert bir iiyesi ve ozellikle Atatiirk'e kari son derece insafsiz ve kmci

vaplardan sarahaten anJagUmaktadir. Hie kimse, Ali $ukru M. Kemal Paga'yi Nureddin Paga'mn secim be-

ifadeler
idi..
8

ve

hareketlei'le

muhalefct eden bir

unsuru
o

yannamesi iizcrmc tzmir Fatihi. . ibaresini kondurmasmdan tfafca az alakadar ve hatta tedirgin ettigini soyleyemez ya!. O halde, Nutk'un Ali ukrii Bey'in sahsiyeti ve hazin akibcti
.

Hu umflmi

miilahazalardan

soma sunn

soyleyebiliriz ki,

dsvrin hadiselerini elc alan tahlihl eserler veya hatiratlardan

cogu, bu miihim vak'aya temas etmektcn kendilerini miistagnt addedememilerdir. Ustelik, boylelcrinin ekseriyeti, Ali
giikrii Bey'in imanli diinyasina yabanci kimselerdir.

hakkmdaki

siikutu

asla

tabii

addediiemez!..
rete-

Esascn baska kayuaklarda ycr alan tf&deler bu sulkasdin, isinden en gayn faal azasma kadar biitun bir meclisi nasil
dirgin ettigini ve hcyacana

Bunlardan

son derece dikkat cekici bir misal verelim.

bogdugunu gostermektedir.

Ha-

disenin

zabitlan bile bu clurumu acikca gostermektedir.

tafsilfitina 5

girdigimiz sirada akscttireeegimiz

Mcchs

M. Kemal Paga'mn Maraz-i

sukflt

hacette

(gerektiginde

cok emegi putlatirmakta en Paa'yi de Ismail Habib Sevuk'tiir. O'nun en Mi dalkavuk vayeieriyle leMleb olan bir eserinde Ali krii Bey'in o din tihsiyyetini aksettiren ve hem de O'nu M. Kemal Paa

M.

Kemal

gefenlerden

biii

cevaptir kaidesinin iigi altmda degerlendirilmesi icab eden. bu son derecede mSnidar siikutuna ragmen yine Inonii ileri.de temas edecegimiz iizere hatiralarmda Ali iikru
Bey'in hie olmazsa,
tislub

ile ciddi bir

catisma arunda tasvir eden u satirlara tesSdiif

et-

mekteyiz:
...

Sahnc

biitiin

canhiigiyla oldugu gibi gdziimiin oniinde-

miraz

kaldigi suikastden tahrifkar bir

ic-

ve yanh kiymet hukumlcriyle de olsa bahsetmekten

birkac ayonce, Malta doniiunden sonra Fethi Bey'in yeni Dahiliye Vekili oldugu zamandi. Trabzon'a
dir.

BUyuk zaferden

tinab etmemltir.

askeri bir

kumandan

vali

vekili

tayin edilmis. ikinci

Grup

O'nun harekati hakkmda Dahiliye Vekiii'nden

3- Bkz: M. Kemal Pasa - Nutuk, Ankara 1927 sh. 442 vd. 4- Meselii Bkz: Dr. Kiza Nur - Hayat ve Halinilim sh. 1 170 vd. - Deride lemas ediiecek olan Ali Fuad Cebesoy'un (Istanbul 1957) Hatiralan'nm gerek Lozan niiizakereleiine aid kisimlari ve gerekse Ali ukrii Bey'in sehadeli serJevhali (sh. 259 vd.) kisimdan ilibaren yer alan mufassal ifa-

istizahta bu-

lunuyor. Mes'elenin dts] hicten gibi, fakat

ici...

icra Vekilleri Hey'etine birkac vekil intihab ettirecek kadar

-ciinkii o

zaman

vekiller teker teker Meclis tarafmdaii secilirdi-

dclcr

- Aynca

indnii'nUii

hatmUari

(Ulus

Gazetesi'nde

1968

yilinda
6- Bk/.; incinti'niin Ulus Ca/elesi'iide 1968 yilinda teftika edilen htttralan. 7- Ismail Habib - Ataturk Isin, istanbul 1935 sh. 64 vd.

yaymlanaii kisim) - v.s.5- Bkz: Zabit Ceridcsi

(ilk lenib)

C. 28. sh. 215 vd.

24

KADJR MIS1R0GLU

ALi

SGkrO bey
sifatile -Biiyiik

hemmiyctlcri arlan ikinci grupcular,

parafc, biitiin kuvvctleriylo hukCimeti,

vfili

vekiii isinl vesile ya-

istizShi

Trabzon meb'usu

zaferden epeycc

daha dogrusu hiikiimetin

soma
tikrii

Topal,
idare

Osman

suikasdine kurban giden-

mental AH
omuzlu,

avkasindaki efi sarsmaga cahgtyorlar, giinkii heyecanra tadini hfda urmtamam. Meclisin nadir gdrUnUr, fevkalade grinlcrinden
biri.
117115,

ctmektedir.

Dolgunca endamli,

genis.

ablak ve

pembo

yiiziinde kuraral biyiklannin giirbflzluguyle

Milzakere o kadar heyecanli ki, herkes yemegi filan unutgccenin onu oldugu halde, hanl hard miinakasaya devanl

sempatik bir cehre tasiyan hatib, iyi kurulmus, bir parlamento tlbiyesi ijinde bol, kolay ve dalgali konusuyor. Miizakerelerin
son safhalan Ali iikru
diiello halini aldi,
ile

ediyor.

Degl

nicb'uslardan, dcgil bizim gibi gazetedlerden, se-

Fethi Bey arasinda mitativebeli bit

yircilcrden bile Meclisi terkeden yok. Kiirsii durraadan iglemektedir.

Ruhlar,

telleri

gergiu rubablar halindc hassaslanus, asabJ

elektrikle dolu, calkanlili

birhava icindeyiz.

tok

Meb'us heyecanli saldirdikca Vekil de hie istifini bozmadan 10k ve sogukkanh cevab veriyor. Meb'usta ugultulu

hiicum, Vckilde heykel rukudeti. Fethi IScy saatlerce kimbilir

ka9 defa kiirsiiye cikip kac defa ktettden indi. Hep aym sabir. lenfavi ilidal. Eger Bir zone asabilestigi yok. Hep Efendiler, ben daha yeni vekil oldum, mcs'ul tutulamam!...
deyiverirse ip diye kendini kurtaracak. Fakat demedi, de-

miyor ve belki demiyecek

Fethi

de.

Bey

kimbilir

kacinci

defa

kiirsiiye

cikmaga

hazirlanirken ve Ali $iikrii henliz kiirsiideyken birdenbire bir

I3v patiarnis gibi

GSzi'nm

sesi duyuklu:

'

-Reis Bey, siiz isterim! Gazi Meclis'te cok defa, kapidan girince sol tarafta bulunan Diyab Aga'nm yamnda otururokudu. Diyab Aga seksenlik, uzun ve siit gibi beyaz sakalb, ma yazinasi olmayan, fakat Ggzi'ye hep Kurban olam Pasam! diye hitabi itiyad edinmis, iyi yiirekli bir Sark meb'usuydu. ef yimdi gene O'nun yamnda apansiz ayaga kalkmrs: - Reis
bey,

soz

isterim!..

diyor.

Belli,

saallerdir,

mes'uliyeti kendinden alip efe kadar

goturtmemek

icin arra-

kadai Fethi Bey'in gosterdigi lahammtile artik kendisi

hammiil edemez hale gelmislir.

Onun
iikru Mcrbum'uii miiruz kaldigj 1'eci siiikasl hadjsesimfcn sbnra cesedinin bulunmasi iizerinc o zaman kcndisinin Atikaia'cla cikanmiku hulUKtajsu Tan gazelesmin 2 Nisan 1923 larihli vc 63 saydl
nesredilen en son resmi...

an? bit infiiakla

S6z

isterim!.. diye

ayaga kalkmasi

Ali

DtanHndl

Meclis tarabmi durnraj bir kalb gibi sustn. git Sdz. yok- Baktim kiirstide duran Ali iikriiniin yiizli sapsan. isterim!.. diyen ses infiiakinda devam ediyor:'
Uzerine
biitiin

26

KADIR MIS1R0GLU
- Dahiliye

alIsukrCbey

27

vekiii ycnidir.

O'nu niye sikistinp duruyorlar?

Mes'eleyi ben bilirim, eger mes'uliyet varsa bana sorsunlar,

ne yazik ki, maksadiyla bahsetmck mecburiyetinde kalanlar, siyasi cinfiyeti hem -pek az istisnasiyla- O'nun maruz kaldigi
degistirmislerdir. Fakat mahiyeti ve hem de llilleri itibariyle. taxafi merbunlann dost-diisman hepsinin de miijterck olan sahsiyyetini humun temiz karakteri, vatansever ve cesur birka 5 misal verelim. acik9a ifade etmeleridir. Bunlardan Damar devrc meb'iislanildan Zamir Bey (sonradan
'

ben cevap verccegim!

All ukrii yumusflk ve sakin cevap vcriyor:

- Meclis reisimizden istizah hakkimiz oldugunu miyordum ve saniyorclum ki, bdyle bir hakkimiz yoktur!
Dogru, Meclis
let

bil-

reisi

deinek, fiilen devlet

reisi

demekti. Dev-

Birinci

reisinden istizah olunur rau?

Aniden bunun farktna varan

ediyor;

Ankoglu) Ali iikru Bey'in

cizmcktedir:

fizikl

ve manevt portresini

s.6yle

ef, o saklai gibi 9ikan sesiyle

devam

-Yalniz Meclis Reisi

danim; o
Yooo...
gelmistir.

degil, ayni

zamanda Bajkuman-

- Trabzon Meb'usu
Meciisi'ne 36

Ali gukrii

ya?mda

ijtirak etmisd.

Bey Istanbul Meb'usan Kendisi bahriye kurmay

sifatla istizah edebilirler!

Bu hi9 olmadi, Bakltm AH ukrii'nun benzi yerine Mantigm kendisinde oldugunu bi'lcn bir insan embir
is.

niyetiyle cevap veriyor:

- Mes'ele askerlige Sid

istizah edelim!

degil ki;

Baskumandandan

dolgun, uzunbinbasdigmdan mustaiT, iyi ingilizce bilir, ctine camh gozluk kullamr, 9enesi ca boylu, giizlcri miyop, kahn baki-sli, iffldesi diizgiin, biraz kisa, hafif elmacik kemikli, sert kendi bildiginden sasmayan bir iyi konusan, soziinii dinleten, fazla Sosyal durumuna gelince, muhafazakar, hem de
hatipti.

efteki infilak yeniden hizaya gelmi bir hamleyle giirledi:

Ne

dcraek! tstizaha

mevzu olan
mi

zat yiiksek riitbeli bir

askerdir.

Ordunun

serefli bir

uzvu hakkinda soylenmedik soz

iitecektik?

kalmadt.

Bu

kursiiden bimlari

dcgimuhafazakar hatta mutaassipti. Cemiyet hayatimizda cemiyet 19-mde vajikllge miitehammil olmayip kadmlanmizm olan fikirh hususta ilcri zife almalarma taraftar degildi. Bu ve Hamdullah Suphi (Antalya)'nin fikirlerini daima tenkid iizerinde muaheze ederdi. Hocalar ve muhafazakar meb'uslar
itiban
biiyitktu,

Bu

Nefsinc

itimadi

vardi,

iyi

diisundiigiine

sefer verilecek

cevap daha kolay, nitekim

AH

Jjiikru

de

kolayca cevap veriyor:-

degil, sif vali vekiii

A...

- Biz O'nun harekati hakkindaki istizahi asker oldugu oldugu 19111 yapiyoruz.
ef oturuverdi. 8

Lcin

Men-i Miiskirat Kanunu bu zatin tektenkid etmekte daima on lifiyle kabul edilmijtir. Hukumeti soylerdi. Times Gasafta gelir, kanaatlerini 9ekinmcden
Inanmisti. Mecliste

edenleri kursuden zetesi'nden terciimeler yapar, bize taalluk lehinde konuanlan dalkavuklukla lttiham
anlatirdi.

Hiikumet

lleride Meclis'teki mticadeleri tafsil edilirken bir

90k benbir

eder, ikinci defa meb'us

sefilememek korkusundan boyle ha-

zerine

rastlanacak

olan

bu vak'a hakkindaki u dusman

satirlan,

O'nun njfiz sahsiyyetini son derecede bariz

surette aksettirmiyor mu?!.

soylerdi. Cok gururu reket ettiklerini sohbet arasinda acik9a secilecegini dairna vardi. Omiir boyunca Trabzon'dan meb'us soylerdi. 9 olai'ak Meelis'te bulunacagmi da

meb'us

Ali iikrii Bey'den ancak -belki de- tarafsiz

gozukmek

diimen suInkilabci kalemsorlerin 9ogu, resmi goriisUo

y-

Damar Ankoglu

Haliralanm, Istanbul 1961,

sh. 3

ALiSOKRUBEY
sevgisme tcrcih yunda gitmenin sagladigi ten rahalim, hakikat de Feridun Kanetmi$ olan kimselerdir. Bunlardan biri cogu kere, bizSirf iniinii'ye muhalefetinden dolayi
demlr'dir.

mevzulanni, hi; den samlan Feridun Kandcmir!. Yakjn tarih sfidik kalmadan cle birinin derinligine inmeden ve gerccklere halinc getiren bu alan ve bu mesgaleyi bir nevi gecim vasitasi fazla Ali zatm SiyasI Cinfiyetler isimli eserciginde en vaktiyle Yenigun Mcc.Viikrii Bcy'e ycr verilniistir. Fakat memflr bii muasinda, Enver Pasa'yi, M. Kemal adina takibe otmemis olan bu zat casus oldugunu ifadeden bile ictinab beraber, daha ziyade meclis zabitlanm aktarmis. olmakla
5 ayet

Ali Bey kcndisine inanuabilir ise, Reccp Peker'in hakkihda soylc dedigini nakletmektedir: - Qok lemiz, inert ve vatanpervcr bir arkadas!... Yalmz kabina sigmryor!.. Tuhaf degil mi, Paja da
sinirli!...

Cbstumu

" 5 1 6 g 2

bagm|i, sabu halini begeniyor, icinden geleni pervasizca Hcrkes iikrii Bey mimiyeti!,, Kac defa, agzindan isjttim: pervasizca soylese, kimgibi duftmcelerini, fikirlerini boyle oyJ.e amraa, seden siiphe cdilemezdi... dedigini. Hakikaten
gel de sen

bunu kafasizlara

anlat!.. Hcrifler

evet efendimcilige

istiyorlar. Olmadi mi, alismista. Herkesin de oyle olmasiiu bile yaptilar.. vay hair, vay, kiifur hazn!.. Geeenlerde bana Getirmediler. Albiimler icin dorder fotograflarim istemitim.

*>

abuk sabuk cevaplar vererek miinakasaya Pasa'nrn bu bu arada Pasa'nm emri var mi? dediler. zaman da, bir anda, islerle alSkasi olmadigim soyledigim uWelc yapmak istediler, Pasa'yi bana karsi miidaiaaya karsi Pasa'nm mttdafn kekalktilar... Diisttn bir kerre, bana
Israr

edince,

vardilar ve

sili|lerini?..

O Pasa ki, bunlarm yiizimli

Hakikaten
illaUah

bile

gormek

istemez...

islerine bbyle geKendileri de bunu bilmez degilier... Fakat hePaa'mn adatiii gibi gbriiniip finldaklar cevirmek
liyor,

vcsindedirler.

bu
-

mahluklardan.. 1D deIstanbul

10-

Feridun Kaudeuiir -Si)

.?

Cinayetlcr

955 sh.

30

KAD1R MISIROGLU

ALi

5OKRU BEY
ba$ma baska
kars.)

31

mckie ve lave etmektedir:

i

ki;

Saltanal ve Ililafct'in yerinc dcvletin

bir

Reeep Bey
birakmig
endisc
ettigi

gittiktcn

soma mcrak euim,

aldtm.

Ali iikrii Bey'in

iimkamm ve

gansin yerleinesinc her

zaman

durdu.

oldugu

mtisvcddcleri

Dokunulmasmdan
siddelli

Ali gukrii,

aym zamanda

gercekten kuvvetli bir tenkidci

beyanatma goz gczdirdim. Bu, hakikaten

ularak gdzukmektedir. Gensoru konusu yaptigi buttin mes'clelerde ilgili

bir tartima idi.

AH

iikrii Bey, yine, pervasizca, alabikligine

konusnuis, saga sola catmi, iddetli rcnkidlerle bulunmugtu. Bsasen, Ali ukrti Bey, henliz muhalefet diye bir ^eyi bu-

ve

hemen

bakanlan agir sekildc hirpalamaya muvafi'ak olmus, her zaman tenkidlcrini miisbet bir sonuc He biMillet Meclisi'nde bakanlarm, gensoru

lirmistir. Birinci Biiyiik

lunmayan
Ali

Mecliste,

hemen hemen
sehadeti.

tek

basina

muhalefet

ve sorulanndan en gok cekindiklcri meb'uslardan bin de Ali $ iik Hi oldu.

bayragmi acnn goriinuyordu.V

Siikrii

merhflnuin

esnasmda

Basvckillik

Topal

makuminda bukinan Rauf

tarafindan kalemc aluian

(.Orbay)

Bey'in yine Kandeinir

<">ldurulmesi,
tlrdi..i3

Osman Aga tarafindan, scbcbi AH ukruVyu Ikinci grupun

bilahare

hala meehul kalmi

bir sehidi haline ge-

hltiratinda 12

da bu hadiseye oldukca

yer verilmig olmnkla beraber iin gercegi itadc edilmemig bulunmaktadir, ki burada yer verilcn gorulere ileride tenia's edi-

Aym yazar
de:

kahramantanmn

akibetlerini siralarken

Ancak, bu biliratm, Ali ukrii Bey'in mtisellem oJan sahsiyyel ve eesareti hakkmda bir hilkme yer vcrmemis, bulecefctir.

Trabzon meb'usu Ali iikru, Atatiirk'un daha Birinci

Buytik .Millet Meclisi'nin acildigi
ilk giinlerde

yaptigi konugefclini se-

Iunmasi
ukrii

cSlib-i dikkattir. giinkti

Rauf Bey, daha ziyade AH

ikinci

malanndaki sozler arasmdan devletin gelecekteki

Bey'in

liderligini

yaptigi

grupun

adami

zerek: Fakat bu Cumhuriyettir!.. diye bagiran, zaferden

sanilmaktaydi.
lahlltf bir syrette yazmig bulunan eserinin sonunda o devrin sahsiyetleri hakkmdaki kiymet hukiimlerini hiilSsa ederken, merhum Ali Jjfiikrii Bey icin u gdriisjere yer vermitir:

Kuva-yi Milllye devrini

soma Mudanya Mtitarefcesi'ni tenfcid ettigi sirada Atatiirk'un yakasmdan tutarak sarsmasi iizerine Ne yapayun, ne yapayim ki;
knrsimda bir kabiaman var diyerek geri gekilen bu koyu Sallanatci,

Samel Agaoglu da

Hilafet^i, cesur askerin

boynuna, Topal Osman'm

,,(

'

meshur kemendi
Bilahare
vak'asj

bir yilan gibi dolandi!

demekredir.
iizcre

Birinci Biiyiik Millet Meclisi'nin tarihincle oynadigi rolden cok, akibeti lie kendisine unutuimaz bir yer aynlacak bir yuz
var. Bu,

tafsilStiyla

temls

edilecegi

AH

iikrii

Trab2on Milletvekili Ali

deniz
subayi
olan
Ali

giikrii Bey'dir.

Dr.

hakkmda dogruya en yakin maiumati vcrmi bulunan Riza N'ur da merhumdan muhtelif vesilelerle bahBunlardan O'nun karakterine' taalluk eden bazi

Bir

samimi insanlanndan

birisidir.

Mucadele'nm Samim? diyorum, ciinkii sonuna

ukrii,
Mill!

solmitir.
i

ladeleri arzediyoruz:

kadar saltaaatci ve hilateici oidugunu gizlcmedi. Bunun icindir

Dr. Riza

Nur Ankara'da

Millet Meclisi'nin te^ekkul ettigi

'

siralarda meb'uslarm bir nevi kila gibi geni yatakbaneler ha-

12-

Bkz: Feridun Kancleniir

;

Halinthin ve Sovleyemsdiklcrivle

Rauf

34-

Orbay - Istanbul J965

sh.

106-vemfit.

Samct Agaoglu Samet Agaoglu

Kuva-yi Milliye Rwlm a.g.e. sh. 233

Istanbul 1964, sh. 221

32

KADtR M1S1R0GUJ
katinda yatiflanm

line getirilmis. olan Dar-iil Muallimln'in

iisl

aniattiklan

soma:
O

- Bizim kijla hayati aynca kayda layiktu. Bizim odada yhrmibej ki^i yatiyoruz, Trabzon Mcb'usu AH ijiikrti de kacip gelmis/, yalaklarimrz yanyana. Yusuf Kemal yanimda. Biraz otede Yunus Nadi ile izmit Meb'usu Siireyya (Abazadir)
yanyana. Ksrfida Tunali Hilmi. GeceJeri Yunus Nadi ve Siireyya iciyor ve bir diiziiye kumar oynuyorlar. Tunali Hilini esasen sarhos. geliyor, koltugunda da bit jige. Sabaha kadar
yine iciyor. Uyuclugu yok. Ekseri gece rakisi biliyor. Rakin var mi? diye unu bunu da uyaridinyor. GUnde galiba bir ok-

Biz uyuyoruz. Bende okuyup-yazma da miyop olup gozliiklii, namusiu bir adaro. Hayati muntazam. Vaktinde yatiyor, vaktinde uyamyor. Asia raki icmiyor. Bahriye zSbiti imis, ve
kadaiv fazia
yok.
iciyor..

jjf^jd k=J

AH

iikrii orta boylu, guzel yiizlli,

ingiltere'de

dindarhgi var.

dc buiunmus; fakat pek t'azla Cok da asabT bir aclam.

bir taassub halinde

Bir gece yansinda bir guriiltu bir kiyametlir koptu. Dayak patirdisindan yataktan sicradim. Gozlerimi actrm. Ne goreyim.

AH ukru, Hilmiyi
dogiiyor.

alnu$ eline eek Sudan gelinceye kadar

sarhos. ki;

Hilmi byle

mukavemet

degil belki hissi

rakldan

iptsil

olmus., yedigi

araya.girip adi hcrifi

inu^,
haliii

dayaklan bile duymuyor. Acrdim, kuriardmr. imdi Sukrii yatagma otur-

ofkesini alamami.

- Yahu!
--

Ne oldu?
Esek

dedim.
gibi icmis,

Ne

olacak!,.

bu yetmemis, de beni uyku-

dan uyandirdi. Ne o dedim. Rakm var mi? dedi. eh artik, tlallah. edepsizi iyicc dogdiim. Sen yetismeseydin gebeiecektl. dedi,

si

uyandmrsin ama

Herkes de uyanmis. dinliyorilu. Hakki vardi. -Her gece hcrkebir giin de iste boylesine tesaduf edersin.
diye-sin bari raki isteyeceksen, raki icen

nn-\ra
Bey mejlnim'iin Ankara'da kurdllBu Ali giikru Malbaasixnda talari kilaplardan hirirun kapagl. Said) Nursi merhum'un yazduli <! ubbab. isimli cseit Merhuimui M, Kemal Pa.s a ile milnakaja etmesirfe H'bep olan mebuslann namaz kllmatari hakk.ndaki mcstniv bevadDtaesI dc
Ali Slikrii

E$ek
15

adamdan

iste..* 13

Dr.

RizaNur- Hayat ve Hatnatim,

C.

I.

Frankfurt I9S2. sh. 448.

Ininun icmdedir.

34

KADlR MISIROOLU

ALi

$0KR0 bey

35.

sizden daha iyi gdruriiz, listede yanlishk yoktur!. deyince:

Dr. Riza Nur, Ali iikrii Ucy in oldiMilmcsi istikametinde daha once vaki olmus. ve akim kalmis. bit tesebbusii keiidisine
!

atfen naklettikten soma:

- Reis Bey! Ben soyledigim sozu" bilirim. Dikkat mistim, u^uncii olarak soz aldim, hakkimi istiyorum! dedi,
Reis bunun uzerine:

et-

Ali

fjtikrii -derrick

sjddetle rnuarazada

dcvam

bu tescbbiisten korkmarm, 9Unkii ediyordu. Hakikaten kabadayi bir

adamdi.

Hem de

16 guylu kuvvetli.. demektedir.

- Ali iikrii Bey! MuzSkereyi ihlal ediyorsunuz, hakkinizda nizamname-i dahiliyi tatbik edecegiml.. dedi. Ali
Siikrii,

Birinci Devresi'nde zabit katipligi vazifcsinde bulunmus, ve bu sebeplc en hararetli gizli celselere do ijtirak etmis olan Mahir iz. Bey, son zamanda YiUann Izi adryla

TBMM.nin

hak istemeye devam edince:

Siikrii

- Rica ederim Ali

nuz, hakkinizda.. derken Ali Siikrii

Bey! ObstriksiyonC) yapryorsuBey salonu terketmigti.

yayinlanan

hatuatmda medium Ali ukru'ye Trabzon Meb'usu Ali iikrii serlevhasiyla mflstakil Mr fasil ayirrmsm'. Mahir iz, O'ndan muspet olarak bahseden ka9 kiijiden biridir vc hakkmda olduk^a dogru tafsilat vei mistir. Bu bahse:
Buyiik

zabit mudiri olan mumeyyiz Zeki Bey'e: - Bu zata dikkat edelim, ktifiik bir hakklm korumak isteyen bu zat, ileridc 90k mes'elc oikaracafcBil.. demistim. Oyle de oldu."

Ben o zaman

Ali Siikrii Bey, Istanbul Meclis-i Meb'usttn'mdan Birinci Bahriye Meclisi'ne istirak edenlerdendi. Millet

Mahir
'

iz Bey'in

bu mevzudaki bcyanlarma bilahare avdet

edecegiz. Simdilik, Ali Siikrii

merhurmm

s.ahsiyyetini tebaruz

bmbajiligindan cmekli olmustu. 17 istanbul

ikinci

Donanma Cemiyeti
18

ettirmeye

Reisi

idi.

Ingillere'de

okurmi.stu.

girizgahiyla

tammak firsatmi bulmus. olan bir diger yazann ahadet ve beyanina ge9iyoruz.
,

cahjugimizdan

O'nu

yakinen

bajlayan Mahir

Iz,

daha soma Ali ukru Beyin jahsiyyetini

Bu

yazar, fikirlerinin mahiyeti herkes$e

mSlum

olan Falih

u satirlarla belirtmektedir:

Rifki Atay'dir.

set

- Bir kanunun miizakeresi sirasmda soz isteyenleri riyldivam yazmaya bajlad). Neticedc Reis Hasan Fchmi Bey:
- Efendim ondort
kii soz aldi, isimleri okuyorum dedi. tamamlanmadan, gozliiklii ve Osmanli biydch gene salon kapismm sag tarafindaki orta kosesinden hayktrdi:

O'nun bir nevi Mtirat demek olan (Jankaya isimli eserinde Ali ukru'den muhtelif vesilelerle bir kaj kere bahsedilmistir. Bunlar, su katiksiz bir-islam diismanmm ifadeleri
olarak -velev tahkir ve tezyif makaminda serdedilmls bile olsalar- yine de O'nun nurani simasmi cizmekledirlcr. Hakikaten Falih Rifki Atay, Birinci BMM'deki muhafazaiarian
anlatirken:

Daha

liste

bir zat,

- Reis

Bey!

Soz istiyorum. Ben ucuncti olarak soz

liitfen listeyi

almijtim, sekizinci sirada oluidunuz,

yurun!.. dedi. Reis:

tashih bu-

- Efendim! Biz burada Div9n

katipleri beylerle tic kisjyiz,

- Mecliste Mustafa Kcmal'den kuskulanan en tehlikeli ve azgm grup muhafazakar takim idi. Miitareke yillannda Osmanhca irtica dedigimiz gericilik istanbul'da da, Anadolu'da da
(*)

16- Dr. Riza

Nur

a.g.e. C. Ill, s.

Muzakerelcrde tikamkllga sebep oluyorsuniiz manasina bu FianMfihir iz

-

17- Binballifctarj cmckli

mistir. 8- MShir iz
1

olmamis cvvelce

biklirildigi gibi

LMtjt'a

edip aynl-

sizca tabir, ayncn kullanilmi^Ui'. M.I.

19a.g.e. sh. 90.

Yillami

izi, is

lanbul 1975, sh. 89

36

KADIR M1S1R00LU
zetraigtim. Tckrar

alii;krubey

37

alip yiiriiinustii.

iuihatcdar Jjer'iye 'niahkemelerini eyfattlis-

uzun uzadiya izaha hacet yoktur, Sonra valazim gelen tedbiri dugiinuyoruz ve
tat-

lamlik dairesiuden adliye dSiresine ta^i'mayi devrimsj bir ha-

ziyeti kurtarrnak icin

Yukartda yazdigtm iizere bu taitiuia bile geri almnugti. Istanbul Maarif Nazui okuma kitaplanndan ntrk keliinelennm kaldinlarak ycrine 0.smanh sozii konniasim emretmi:gti, Ankara'da Maarif Veki!lig.i rcsim dcrsini,
rckel saymiglardi.
eizgi

bikinde ne kadar niu^kulat oldugurra da goriiyoruz.

Sonra
te-

memleketin

nefine
var.

(faydasma)
Fakat

miiteallik

arzulanmiz,
tatbiki

mcnniyaumiz
lekcti

ililiyatta

bunun

inikamm

gorrmiyoruz. -Bugiin dusuncemiz ve yeganc vazifemiz mern-

dersine cevirmig, alabildigine yeni

b'nccsini.

medrese

acrm^ti,"
vai;di.

Anadolu'da Tanzimat'tan da
S/air

hatnlatan bir hava

Akif, sunkli hocalardan cogu, Trabzon Millctvekili All

Siikrii, bu grupta killer. Ali (ikru, bir

halde en
Cur'clH

azili.

olanlardan
alilgandi.

biri idi.

ve

Bir

deniz kurmayi oldugu 36 yainda Meclise gelmi^ti. saghk kaiumu tartimasmda:

Kadmlanmizdan ne istcr bunlar? Yuzlerini.iicunnayacagiz! diye haykirmiffti-w 20 demektc vc daha sonra ilave elmektedir:
Men-i miiskirat adh icki yasagi kanunu deniz kurmayi AH $ukru nun tekhfi uzerine bir scriat kanunu oiarak 51k.m1.5t1r.>> 21
Ali ukrii

ve bunun icin cephede lazim gelen yapacak ve memleketi kurtaracak bir ordumuz vardir. Fakat askerimiz firar ediyor. Acik goiii^elim. Memlekctin bir cbk yerlerinde halk bize pek de lazim geldigi kadar merbut (bagh) bulunmuyor. Bina"enaleyh hiikumetin programi bu gibi esasati (esaslan) duuniiyor ve bunu ortaya atiyor. Fakat bu program halkm ruhunu tcdkik nokta-i nazanndan
kurtarmaktir
miklafaatj

noksandir. Bir dei'a efendiler, ontic sene evveline

irc.-i

nazar

edersek

goriiriiz ki,

o vakitki inkilablan yapanlann zihmndc

amil olanlar elkfir

(fikirler), sirf

Garp

erkfin idi.

inkilab kalv

Bey'in

gahsiyyetini

asil,

O'nun bitahare cle

ramanlan,

inkilab^dari

takbih

etmiyorum,
biiyiik inkilSb

ictihadlarnn

alacagnniz, siyasT

mueadelesi

ieinde milsahede edecegiz.

sbyluyorum. Bundan evvel daha

temi{srdi. Tanzhrxatcilar;
iie mi\\\

yapmak

is-

Zira, Mecli.steki alexin konumaIariyl.a cesurane davramlaxi

mucadcicsinm.seviyesi kadar

mill?, dini

ve vatanT istikametini
gahsiyyetini be-

(dolu)

idi.

Bunlar

bunlann efktn da yine'Garp etkan sirf Garb'a bakiyorlar, memleketi arki;

de gbzler onunc koymaktadir.

risine de kisaca

Merhumun

kaya

atiyorlar ve Garbi taklid ediyorlardi. Iste o nokta-i na-

lirtmeye ayirdigimiz bu birinci fash bilirmeden bunlardan bi-

zara gore hareket ettikleri iindir az bir ztimre mute-ceddid

halkm ruhunda yer ede-

temas ctmck istiyomz:

acilmis

mediler. BinSenaleyh halki teceddiide sevkedemediler.

Meclisin
mes'eJelerhi

hcniiz

bulundugu

ve

siyfisi,

hukuki

cogunun heniiz meb'iislann pek

konuma, kendisini en

devrinden bu na kadar
fena bir vaziyet
aldi.

azi

tarafmdan
bir sflrette

Yalmz gdmadu ve bu itibarla ta Tanzimat eski tas, eski hamam ve belki de daha
bir

kavranilmi oldugu bir sirada O'nun ilk luikumetin programi

iizcrinc yaptigi u
giizel

imdi bendeniz bu hususta ufak

maruzatta bulunacagim.
(Vakit yok sesleri) Vakit yok biliyorum.

ifadc etmektedir.

Malum oldugu
-

iizere uslib-i

beyan, ay-

Yalmz

bir

misM

niyle insandir;
AJi ukrii Bey (devamla)

arzedecegim. Ciinkii bugimkii en miihim mes'ele; mudSfaa

mes'eiesidir.

Efendim, buglinku vaziyeti

Bunun

bir

cok

hututu

vardir.

Merutiyet'in

ar-

bidayetinde yani son inkiiabta, 1324 inkilabmda, memleketin

miidafaaya Sid olan mestife siddetle taalluku olmak

20- Falili Rifki Atay, Cankayu - TsUinbul
2
1

itibariyle,

969. sb. 26

bir ukde, bir

gave olarak dediler

ki:

Vatan bizim canmnzdir,

Falih Rifki Atay - a,g.e. sb. 262.

38

KADlR MIS1R0GLU

Vatani miidafaa edecegiz ve buna, bizim fikren

lefili

etfflemis,

tenewur etmemis, vatan kelimesinin mfma.smi degil, kendisini bilmeyen halka bit gfiye olmak Hzere vermek istedik, Zavalli Mehmedcik yolda gelirkcn vatan bizim carumiz diye arkl okudu. Fakal bunu kat'iyyen anlamiyordu. Hamdullah Suphi Bey (Antalya) - Mukemmel anliyordu.

AH

Siikrii

Hey (Devamla) - Bendcniz, blzzat gordiim,

liey (Antalya)

asker bulunuyordum,

Hamdullah Suphi imikemmel anljyordu.

Ali Siikrii liey

Mukemmel

anliyordu,

Mtisaade buyurun. Balkan (Devamla) hemsehrim nereye kaci.yo.rsun? dedigim 7,aman, vatani miidafaa etmege gidiyorumdiyordu. O snf eviniii oldugu yen vatani blhyordu. Butun askenmiz boyle
Harbi'nden

kacan askere,

idi. (Giiriiltiiler)

Reis: Goriiltii etmeyin!

Ali Siikrii

Sdz

istcrseniz sdz vercyim.

Bey (Devamla) - Halbuki bizim askerimizden o ami kadar, gerci nizamimn bozuklugu yiiziinden ve su-i idare yuziinden ara sua kaeanlar da vaki idi. Vc memleket bu tehlikeye diisfflgii zaman tabiri mahsusiyle sancagl serif kacmldigi vakit, millet yekvueud olarak harbederdi. Yeniceiilerin ilgasi...
biiirsiniz kirn

ilgS etmistir?

Ahali, esnaf vesairedir. Binae-

naleyh bizim dinimiz bidayctten beri acikur. Din ugruna ya sehid ya gazi olmaktir, bunu gerci bir tarafa atmadik. Tabii

*i.iitir

Avrupa'daki vatan mes'elesini

ileri siirdiik

ve gosterdik: HalAli Siikrii

kimrzm ruhunda bu yer etmcdigi icin, netice mbariyle bugunkii felaketlere maruzuz. Elyevm vine kaeanlar, inescla Konya koylerinden birisi kacti mi, kendi cvini miidafaa etmege gidiyor.
Sonra bugiin efendiler;
azade
hie
bir
biiirsiniz ki; Diinya'da din

merhumun muhterem

refikas

EMINK KAMER

I-IANIM

kavim

yoktur.

kaydmdan Bundan onbir sene evvel

babseden eazimi

ingilterc'nin tereddisinden (gerilemesinden)

(biiyiikleri) bir

anket yapmislardi ve bu ankete Ingiltere'nin

KADIR MISIROGLU

Milleti kurtarmak icin ne Bendeniz bunlardan yiizon-yuzoniki tano kadar okudum. Hepsi halkin rabita-i diniyesini takviye ctmek

cok eaznm
laznndir,

cevap vermislcrdi.

diye...

rnerkezindedir.
gbslerebilirim.

Kollcksiyonlanm-

mevcuttur,

isteyenlere

90k dinsizler de vardi. bizim halkmuzin maalteessiif libita-i diniyeleri gevsemistir. Bendeniz bu ifibarla diyorum ki: Uzun soylemek lazim gelir. Fakat kisa kesccegim. Vakit dardir. Hukumet
bir

Buna cevap veren

Fakat

programmi yaparken, bir dcfa halki, yani avami baglryacak, avami insan gibi haieket ettirecck bir kayid yapsin! Bir kayd-i ilahi ulan din hustisuna ehemmiyet versin bu kayitlan buraya Have etsin. Bir bu efendim, (Ne gibi sesleri, guruitiiler)
Ismail Suphi (Burdur) - Din kanunu
ilahidir!..

IKINCI

BOLUM

Din hakkinbir sey an-

da kanun yapilmaz. O'nu kangtitmayiniz!

Maliye Vekili Fcrit Bey - Nedir bu? Biz bundan

lamadik.

AH SUKRU BEY'IN SiYASI MUCADELEIJERI

Bey Ali Meb'usam'nda
(jiikrii

Hukumet

iitzim gejen esasat-i diniye (dint esaslar)

faal siyasi hayata.
ba.5lam1.3t1r.

daircsinde kavanin (kanunlan) vaz'eder. 22

Ali ukrii sadiyia

Son Osmanli Meclis-i

Bey merhum'un
kadar

gahsiyyetini

belirtmck

buraya

naklettiklerimiz,

O'nun

makmerd,

Parlaniento tarihimizin, en

dhidar ve vataa'sever bir jahsiyyete sahip' bulundiigunun herkesce kabul edildigini giistermektcdir. Bu
durii.su,

kisa omurlii (12 Ocak 1920 - 16 Mart 1920) ve en dehset verici gailelerle hitam buian meclisi olan bu mecliste O, yine Trabzon Meb'usu olarak vazife gdrmtistur.

herkes tfibirine, fikren O'nun, lam karsisinda bulunanlann da dahil olmasi dikkat cekicisidir. Boyieleri icin 0, hie olmazsa samimi bir muhalif 23 tir.

Bu suretle merhumun sahsiyyeli etrafrnda bu yazdiklarimizi kali addederek O'nun siyfist miicMeIelcri fashna
gecebiliriz..

Istanbul diisman isgali altinda iken toplanan bu meclisin uzun omurlii olmayacagi bastan belliydi. Fakat hadiseleiin son derecede vahim bir seyir takip etniesi karsismda mes'uliyetleri daha genis bir kadroya tevzi ve tesmii etmek
mecbiiriyeli vardi,

Bu

sebeple coktanberi feshedilmis bulunan

meclisin yapilacak diirust bir secimle yeniden tesekkiil ettirilmesi arzu edilmisti. ittihad ve Terakki Partisi nicn-

suplarmin hakim oldugu ve biraz da bu sebeple feshedilmis bulunan daha onceki meclisin yerini bu defa bulaik ol22- Bkz:

TBMM.

Zabii Ceiklcsi C. IV (ikinci basihs) Ankara 1942 sh.

mayan

182

vd
Ord. Prof. Dr.

insanlardaii miitesekkil bir meclisin alacagi kuvvetle

23- Bak:

SMi Irmak - Tiirkiye

Cumliurivctinm Ellinci
147.

iimid edilmekteydi.
Y1I1

Bu bulasjk

tabiri,

htibad ve Terakki

Dolayisiyie Atatilrk ve Qevresi, Istanbul 1924

Sli.

Parti'sine son derecede diisman olan devrin Padisaba

Sultan

42

KADlR MISIROGI ,U

Vahideddin taraftndan bu

parti ile alakasi olanlar

15m

nefret

makammda
9isiz bir

kullanilmakta

idi.

Basta padisah olmak

iizere

devrin idarecilerini olttihat-

meclis Hirudins scvkeden pek 50k sebep varcli. Bir kere bu partinin liderleri, hesaba cekilmekten korkarak ba|fca

kacmi? biilunuyorlardi. EfMr-i umumiye ise, vc her tiirlii musibetin miiscbbibi olarak gordligii lttihad ve Terakki mensuplarma amansiz dilamandi. FakaL secimlerin neticesi umuldugu gibi cikmabaka
iilkelere

maruz kahnan

3911k, iijgal

ratgU.

6yle

ki:

Fertd Pasa Kabinesi'nin yikihfindan soma eden Ali Riza Pasa Kabinesi vflki i$gal ve istilfilara ragmen hakikaten tarafsiz ve serbest bir secimi ger9ejk.le5r.ire" bitaiisti. Ancak ne yazik ki; elinde imklta bulunan hiikumet
Ocflnctt

Damad

tesjokkiil

secimlere asla miklahale etmcdigi ve hile kanstirmadigi halde

bunu,.

ovladan kalkti, silindi samlan

lttihad

ve Terakki
.........

t-::\

raensuplan yaparak ekseriyctle kcndi adamiannm scc'imini sagliyabilmiglerdi. O derecede ki; bazilannin namzed olduklan dahi ogrcnilmeden, el cabukluguyla ve gizlicc dagiulan feeler

-*4;r r:u>- -:c i;

:

^^
:
'.-.
;

.?;:?,;

sonucu meb'us sefilmi? balunduklan gorulmiistii. Bu duiuma infial duyanlardan bill de Liitfi Fikri Bey'di. Kendisi Istanbul meb'usu secilmisti. Fakat en $edid bir tttihatci dUpaani olarak bilinen I.iitfi Fikri Bey, bu durumu protesto icin
meb'usluktan
istifa etmisti.

Hh
mi

Bu istidradi yapmaktan maksadimiz sudur ki; bilahare vaki olacak duman tazyiki karsisindaki, kendi kcndini feshederek Ankara'da toplanmak iizere dagilacak olan bu medisin mensuplarmm kaahir ekseriyetle ittihatci olmasi, Ankara Meciis-i
Meb'usani'run da bu vasifla tesekkiil ve ijtihar eylemesini intac eylemistir. Ancak bu meclisin daha ziyade fatihatfi kimselerden tesekkuiunde Ankara'da tebelliir etmeye basliyan

r^ri-i'ii

:-..

'.

G AM Siikrti Bey mcrhumun Donanrm:

Cemiyeti'ndc

<jal

tsugi

math,

sivii ct-

Kuva-yi Milliye cileiin de tesirleri oldugu muhakkakti. Zira bata M. Keroal Pasa olmak iizere btilUn hey'et-i tern-

biseyle cekiirdigi bir resrol,

KADIR MISIROGLU

AU5UKRUBEY
her lararla
de-

45

stliye

ye Mudal'aa-yi

Hukuk Cemiyeti mensnplari

isindc)

namzedlerin
recede
ki;

tcspit vo secimleri ile alakadar olmuslardi.

bu mecli.se segilenler arasmda Rauf

Orbay vc
ile hi

gostermeye (yavagtan almaya) basladi. Fakat her taraftan intihab olunup Istanbul'da toplanan meb'uslar Ali Riza Paga'yi tazyik etmekte, o da Saray'a gelerek meclisin
taalliil

Hiisrev Gerede gibi

M. Kemal Paa'ya
iizcrc

yakinliklari

linen

yevm-i kusadimn (acihs gununiin)

Bir giin

t&yini igin israi

eylemckte

pck 90k kimse

vardi.

Ileride goriilecegi
ctlcrin

Rauf Orbay ve cmsali

faaliyet

ahsiy-

bu meclise
1

igtirakleri bir siylist

merkczi
birlikte

uzeri zat-i sahane Tevfik Paga oturduklan halde bcni huzunina eagirip:
--

aksam

ile

birlikte

olarak Istanbul !) cbkertip, mub'uslan Ankara'ya gjtmcye zor-

lamak

icindi.

Bu

liusus,

M.

Kemal

Pasa

ile

planlammsli. Yine goriilecegi iizere buna mani olmak ifin tek

bafina miicaclcic eden de, Ali flkrii Bey olaeaktir.

Benim hatinma bir sey geldi; Pasa hazretlerine agtim; da muvaffak buldular; siz ne dersiniz? diyerek Muhlelif nrkalar ruesasismi, (reislerini) toplayjp meclisin h&l-i hazin ile ktisad edilmesi mi, yoksa iglerinden bazilarmm
onlar
istifaya davet ile yerlerinc diger 'firkalardan da bir kac kisi alinmasim mi muvafik olur? Bu cihetler hakkinda beyinlerine itilaf (uzlasma) hasil cttikten soma meclisi a?mak miiuasib olmaz rm? dedi,

Sultan Vahideddin
bir biinye ile

merhum

i.se,

bu plan ve hazirhktan ha19111

bersiz buluadugu halde, Mecli.s'in cahmalarina boyle menlj

balamasmi onlemek
ile

eareler aramaktaydi.

Gergi Ferid Paga kabtnesini iskat

yerine Ali Riza Paa kalie

binesini kurdurmakia giiuiigti gayclerden bin de, IstanbuJ

Ben

de:

Ankara arasmdaki yiirtu^meyi bnlemek ve Kuva-yi Milliye'nin destoklcnmcsini sagiamakti. A ma bumi yapayim derken, ekseriyeti tttihadeilardan ib&ret bir meclise vticud vermig olmak da O'nun igin arzu edilmeyen bir netieeydi. kaleme almig bulunan Ali Fuad Tiirkgeldi bu hususta u malumati vermektedir:
biiytik bir diirUstltfkle

-Bumm zamam
meb'uslar
tazirdirlar.

Istanbul'da

gecmistir et'endim, her taraftan gelcn toplanarak Meciis'in kiisadma munitilaf hasil

ictima cdecek hey'et aralarmda

ede-

mezlerse

zaman ne
cdemedi.

yapilir? dedim.

Bunim

iizerine zat-i

Hatnalarmi

sahane

itiraz

Ertesi giin,

aksam

Uzeri Sadr-i

^zam gelerek Meclis'in

buluadugu ve bu (aldatmasmaj ham-

Yeni kabine Anadolu

rafta intihab
icra

ile

husul-i itil&ftan (anlastiktan)

yevm-i kiisadmin tayini

(aalitiiati

icin tekrar israrda

sonra mcb'usan uitihabfitina

giirfl

eyledik (baladik). Her

iptidalan
intihab

ta-

Ferid
keudisi

Paa'nin
zaten

tesvilStina

olunarak meb'uslar peyderpey Istanbul'da

Zat-i

lederek

makama

hShikar

olmadigmdan

toplanmaya
kiisadmi

bagladxlar.

aiiane

Meclisin

mtirevvic

goriinmekte

ve

kihnacak
ol-

meb'uslarm muhtelif firkalara mensup zevat-i mutebcreden

mu^ariinileyhin sadarete gctirilmesi arzu buyuruluyorsa fikr-i liumSyun afikca beyan buyuruldugu halde derhal cekilecegini ihsas etti. Zat-i sahane teheyyuclc yantndaki masanin
tizeriue eli ile bir hatt-i
.-

malarini tervic etmekte buluadugu halde, Istanbul intihabati

mitstakim cizerek:

neticesinde tttihad ve Terakki namzedlerinm gaiebe etmesi

Benim oyle

ve bahusus ameleden Numan Usla'nm meb'us intihab olunmasi kendisinde Ittihadcilann vine htikumeti ele alacakian
endisesini

bir niyetim olsa boyle

dosdogru yiirurum ve

kimseden cekinmem!. dedi.

'

Bunun

uyandirarak Meclisin ku^adi emrinde (acilmasi

iizerine tarafcyn

yumusayip

Zat-i ah3ne

teemmul

KADtR MISIROGLU
etmek Bzere kendisine yirmidort saat kadar vakit birakilmasmi vo yann kat'i karanru verecegini beyan ctmesiyic Ali Riza Pasa ile biriikte huzfirdan ciktik.
Ertesi sabah Hiinkar beni caginp:

ALlSUKRUBBY
- Efcndimiz, taam buyursunlar da simdi kendilerini kabu) edcrim buyurdular cevabmi getirdi ve bu derece had bir ekil alrms olan hal su static bertaraf olundu. Taami miiteakip BahSne Ali Riza Pasa'yi kabul ederek Meclis-i Zat-i Meb'usan'm kiisadi icin emr-i kat'i verdi. Ertesi giin nam-i

- Sadr-i azfim Pasa'ya bu sabah goriisecegimizi bild'nnijtim. Halbuki fundi birisi lie gorusmek ioab etti. Kendileriyle ikindi vakti gbriisecegim. Bab-i aii'ye biv yavcr
gbnderin, keyfiyeti teblig etsin!. dedi.

Gonderdigim yavcr baska yoldan giderek Ali Riza Pasa ise baska tarikle gelerek yolda birbirietine tesaduf edcmediklerinden sadr-i Szara vakt-1 muayyende 9ikagcldi. Ferid Pasa da daha evvel gelip olomobiii Harem kapismm oniinde
durmakta
idi.

sahSneye olarak knaat edilecek nutk-i iftitahi (aci nutku) miisveddesi Bab-i aii'den viirud ederek lede'1-urz kabule iktiran eyledi. Fakat Hiinkar ziyade miiteheyyif olmasiyle hastalik bahane ederek Meclis'te bizzat isbat-i viicfid etmedi ve
dart

be

giin

Harem

dairesinden

cikmadl.

Hatta

ku9uk

mabcyne cikmadlgl

Hiinkar sertabib Resad Pasa'yi gonderip:

.

- Efendtmiz selam

ettiler,

bu sabah

birisi ile

gorusmek

Harem'de kabul etmek mu'tadi oldugu halde o miiddet zarfmda beni de kabul etmeyip ma'ruzatl Harem Dairesi'ne gbndcrdim. Hastaligma dair hergiin Sadaret marifetiyle resmi rapor da nesr olunurdu.
giinler beni

icab ettiginden zat-i alilerin ikindi vakti tesriflerini rica edikoltuktan yorlar! dsyincc Ali Riza Pasa hemen oturdugu firlayip tehevvihie kapiya dogm giderek hademeye:

Meb'usan'm 12 Kanun-i sfmi 1338 Pazartesi giinu ez-zuhur (ogleden soma) saat ikide kiisadi tekarrur etmis oldugundan vakt-i muayyende uniformayi labis (giymis)
Meclis'i
ba'd

buiundugum halde

alay arabasiyle Meb'usan dairesine azi-

- Getirin paltomu!..

dedi.

Gordiim ki; is fenaya gidiyor. Sadr-i azam isiifa edecek, Ferid Pasa gene sadarete gelocek, bir dereccye kadar kesb-i vermeden siikfin eden ahval yeniden kanjacak, buna meydan

metle beyanname-i humayunu Sadr-i azam Pasa'ya teslim tevdl ettim. O'nun tarafmdan da Dahiliye Nazin gerif Pasa'ya olunarak kiirsii-i hitabette knaat ettirildi. Meclis-i Meb'usan riyasetine ibtidaen Hariciye Mtistesar-i esbaki Resad Hikmet

hemen yakasmdan

yakalayip:

- Gilmiyeceksiniz Paa! diye ceke ceke goturiip sandalyasina oturttum. Sertabibe de:

tice

t?te bill goriiyorsun.

Bu adam

gidip istifa edecek, neanlat

vahim olacak. Ahvali efendimize

dedhn.

ve simdi kabul

et-

olunmus iken bir miiddet sonra _kanser illetinden vukuuna mebni yerine Celaleddin Arif Bey intihab kilindi. Ayan' riyasetine de Sadr-r esbak Tevfik Pasa tayin olundu. Hukumet-i hazirarmzca umde-i siyaset ittihat olunan Misak-i Milli bu Meclis-i Meb'usan'da taht-i karara aim-

Bey

intihab

vefati

tirilraesi saresini bul!..

di.

azamlarm Saray'a viirudunda (gelisinde) taam ihzar edilmek mutad oldugundan kendisini lsgal icin yemegi hazir etmelerini de hademeye ihtar ettim. Sertabib giderek cereyanl
Sadr-i
hali arz etti.

sirada

Harem kapismm

bniinde duran otomobil

son Osmanli Meclis'i Mcb'usam'mn Iitihadphk rflhu ile muallel bulundugu bu hBlin, bilahare niivesini teskil ettigi Ankara'daki Meclis'e de intikal ettigi ve O'nun icraatmm da malum istikamette ilerlemcsinde en buyiik toil bulundugu,

Bu

de

gitti.

Sertabib avdetinde:

24- Ali

Fuad

'I'urkgeldi

Goi'iip i^ittikicrim,

Ankara 1951

sh.

252 vd,

AI.IJUKRUBEY
48

49

KADlR MISIROGUI
Evet, yalmz

Rauf

Bey'in degil, herkesin kabul ve iffide

tiirlu siipheden bertdir, Bu mediate M. kcmal Paga vc arkadaslaru bir nevi miimessili derrick olan Rauf Orbay ve arkadaglanmn inucssiriyetini ve takib ettikleri Irani hareketi gosteren .511 sdzler, bizzat Rauf Bey'den sadir olmustur:

her

Mucadelc'nin g&yesini tekil edea Milli Mtsak bu son Osmanli Meb'usan Meclisi'nde kabul ve iliin edUmigtir. Fakat, haklanmizm -hi? uphcsiz- ascttigi

iizere

Milli

- Biz

ilk is oiarak,

Kuva-yi Miiliyeci arkadaslardan sek-

esasen Ankara'da iken konusup karariagtjjims, oldugumuz- Felah-i Vatanx grubunu kurduk. Biitun meb'uslann sayisi yiizkirk oidugundan, grubumuz mevcudun
sen kadariylc
yiizde attmisim teki| cdiyordu. Meclis 90k miiskiil sartlar

eden bu misakm bilahare 18 Haziran 1920 de Ankara'da T.B.M. Meclisince de aynen kabul vc ilan edilmesi, bu iki meclis arasmdaki -iaret etrnis, oldugumuz- fiili ve fikri
garisini tesbit

beraberligi ve birinin, digerinin

devami oldugu gercegkti ortaya

ederken

koymuyov
milli

mu.!. Ancak, son Osmanli Meb'usan Mcclisi'nin bir

misakt

kabul

ve

ilfin

bunun

muhlevasirii
-bir

altmda calisiyordu. Meb'uslardan

bir ktsminin, heniiz

durumu
ile,

asganye
kadar-

inhisar euirmesini tabu

saymak
yeni

dercceye
oldugu

layikiyic kavramamis. vc bilhassa Hiirriyet ve Itilaf Firkasi

miimkundiir.

Zira

harbden

cikilmi

O'nu kuvvelic destekleincklc devam eden Padigah'in tesiri altmda kalnu olmalanndan dolayi, sik sik ania^mazhklar oluyor ve her konuda tarn bir birlige varmak kolay olmuyordu.

Ben

bir taraftan meclis disindaki, heniiz mill! hareketimizin

malumdur, amma Ankara'nm yeni ve zinde bir bamleyi temsil etmekte olmasma ragmen hi? oiniazsa bundan bir miktar daha fazlasmi, taleb eylemek yoluna giLmemesini anlamak vc izah etmek cidden ,mukuldur. Hele Lozan'da Yunan'a
kargi hala anlatila anlatila bitirilemiyen su

kavrayamamis okuilarla da ugrasmak zorunda kalryordum. Tipki Padisah ve etrafmdakiler gibi nedense bir
manasini
tiirlu

meshur zafer

(!.')

kazamlmis, olmasma ragmen

bit

asgarinin dahi gervekle^tirile-

icinde

bulundugumuz durumun
icin,

fecaatini

layiklyle

an-

layaiuadiklan

ancak diismanlarm merhametiuc sigmmakla

kurtulunabilecegmi sanmak gafletine dusmiis, mesela Prens Sabahaddin Bey ve sairc gibi niceleri vardi ki, ben Istanbul'daki
vaziyetiin icabi temas cttigim bu gibileri de elden geldigi kadar uyannaga cahsryordum. Meclis, Istanbul Hukumeli'nin

memesi ve son Osmanli Meb'usan Mcclisi'nin -tlibir caizseolum aninda bile rSzi uimadigi bir takrm tavizlerle, MillT Misak'm yamah bir bohca haline gedrilmesi ve binnetice muhtevasmm daha da asgariye indirilmis. bulunmasi hazindir. Bu keyfiyeti de, bil Share T.B.M. Meclisi'nde konferans niuz&kerelerinin inkitai sebebiyle vaki

muzUkereler heagammda yine

Hot oiarak harekatta bulunmamasi ve onlarm eliride oyuticak hale gelmemesi icin azami diktat ve titizlikle caliarak murakebe vazifcsini de yaparkon en esash ilcrimizden biri olan Misak-i Milli davasun da ihmfil etmemistik.
ingilizlcr'e

en

giizel bir surettc

AH

ukrii Bey
ile

merhum

ifade edecek ve

Mehmedcigin

siingiisu

kazaniian
diyecektir.
Meclisi.

muazzam
ile

zafer,

Lozan'da heba edilmitir. 26

Bu son Osmanli Meb'usan

nebze temas etrni oldugumuz meb'uslann Aukara'da toplanmak

alakali

oiarak

2 Ocak gunti
1

gizli toplantida kabfli

ve jmza edildikten sonra

uzerine parmak basilacak en chemmiyetli hSdise, -ewelce bir

iizere-

ubat'taki acik otururada tekrar reye

edilen

Misak-i Milli

Milli Miicadcle'niii

konup alkjslaria kabul gayesi oiarak

Meciisin

fesbi

ile

iizere dagiimalandir, ki; Ali

elde tutulup, boylece tarihe devredilmisdr. 25

25- Feridiln
Istanbul,

Kandemir

HaUralan ve SByleyemedikleri

ile

Rauf Orbay,

26- Ali

Fuad Cebesoy'un

Siyasi Haliralm

- Istanbul J957

sli.

281

l96S.ih.46vd.

KADik MISIROGLU

ALI JjUKRU

BEY

51

Bey merhum, buna miiteallik karara muhalif fcalmig ve bunu Qnlemeye galtgmigtir. Acaba 1119111? L Evet, acaba 1119111?! Bu suale vcrilecek cevap yakm tarihimizin kordiigiim haline
fjiikru

agirlik
tegJkil

merkezini Meb'usan Meclisi'ne tatbik

etmigtir.

ettikleri baski

Haul

denilebilir

ki;

asil

hedef burasiydi.

getirilmi en girift mes'elelerinden

gtikrii

birini

cozecegi gibi, Ali

diriiyet
bu.,

ehzadcbai Karakolu'uu basmak ve uykudaki tnHsum gayri muharib mizikaci efradmi sungulemek, dikkatleri esas hedef
dimdaki herhangi bir noktaya cekmek Icindi. Nitekim gayenin bu oldugu az .sonra tcbeyyiin etmigtir,
aslT

Bey

merhumun
-tribir

s,ahsiyyet,

ve

ileri

gdruglulugunu de ortaya koyacaktir. Zira

aniajjlltnasmda
ridir.

yakin tarihin
bi-

caizse-

anahtar hadiselerden

6yleki:
meclisin

tstanbul'da 12 Ocak 1920 dc toplandigi Dtigman iggali ise, bundan 50k daha once gerceklegrnili. Hakikaten 30 Ekim 1918 tarihli Mondros

Bu

oy!e ki, Meclis-i Meb'usan'in kendi kendini feshi He meb'uslarm Ankara'da toplanmak iizere dagilma karanm vermeleri iizerine ,$iddet harekellermin arkasi kesilmi!;,

malumdur.

MutSrekenamesi'nin iizerinden iki hafta bile gefmeden 13 Kasim 1918 de ellibeg parca harb gemisinden mlirekkeb muttefik dtisman donanmasi, Istanbul Limamni doldurmug, 23 Kasimda da tggal Kuvvetlerine mensup kumandanlardan
Franse Desperey, islam
-

dumanm, arzusuna nail olmu bulunmaktan dolayi yatisnu ve sakinlerni oldugu gdriilmiigttir. Bunun tahmin ve tavsif ettigimiz gibi olduguna dSir pek 90k delil mevcuttur. O derecede
i

ki;

bunlardan bazilan, ingilizler'in bu igal igiflde

Turk

tarihiiiin biiyiik

hukiimdan Sul-

tan Fatih'i giiya takliden ve bir nevi intikam aimak hissiyle

aynen O'nun gibi beyaz bir at ustiinde ve ekalliyetlerin alkig, yasa varol gibi gamatalan arasnidan gehre girmisti, imdi aradan tam birbupuk yd gejtikten sonra ve zahirde hie bir scbep yokken 6 Mart 1920 de -bilhassa ingilizler'in- tstanbul'da ani bir sfirette ve tabic caizse igaU iijtlde igal mahiyetindc
.1

am hareketlerinden matlublarmm son Osmanli Meb'usan Meclisi'ni dagitmak ve meb'uslarm Ankara'ya girmelerini teminden ibaret oldugunu ifadeden mada bu hareke-tin Ankara ile anlagmah olarak ccreyau ettigini bile ortaya koyacak bir vuzuh tairoaktadir. Bunlardan bir ikisini
5

g a mahiyetindeki
1

dikkatlerinize arz edelim:

bir

takim hareketlere kalkimalan neyin nesiydi?!..

Bu meclise Sivas Meb'usu sifatiyle katilrms bulunan Rauf Bey'in Ankara'da temerkiiz etmeye bajlayan Kuva-yi Milliyenin ikinci adami oldugu gizlenemiyecek bir gercekti. Zira bu hareketi Erzurum ve Sivas kongreleri adina
yiiriimiege

Hakikaten
sfiretinde

daki bir

dump dururken am bir kararla ve gece baskim 6nce ehzSdebai'ndaki karakolu basmalan, orakisim mizikaci efradmi uyurken sehid etmeleri, erlesi

memur

daimi

bir hey'et

olan

siliyenin mensubu ve bu hey'etle ismi

tesbit

M. Kemal

Hey'et-i TernPa^a'dan

sonra zikredilmekte olan bir kimseydi. Kendisi hatiralaimi

gun

Meb'usan Meclini'mn kapisma siinguyle dayanmalan, bazi meb'uslan siirgun veya habsetmek istemeleri, kisaca Meclis'i caligamaz hale gctirmelcri acaba ne gibi sebeplere miisleniddi?! tte bu hususlan bir nebze gerh ve izah etmek
de,

ve n&sxeden Feridun Kandemir'e hem bu asli ingiliz maksadmi ve hem de bu mak.sadm husulunde Ankara ile birlikte hareket edilmi oldugunu acik9a ifade ve itiraf eylemitir. Ger^ekten u saUrlar bundan baska tiirlti bir tefsire miisaid

istiyoruz:

degildir:

Mart [336 (1920) giinu yeniden ve am bir surettc

16

istanbul'iin ingilizler

tarafmdan

...

Rauf

Bey'in bu itc de iizerine aldigi Anadolu'da Mill?

igalinc

nhiteallik

hadiselerin

Mecjis'in ve doJaymyle Mill! Hiikumetin'in kurulmasmi temin

52

KADiR MISIROOLU
ALi

5UKRU BEY

icjn, lngilizleri istanbul'da

19111

toplanacak Meclis'i basmaga lahrik

gerckirse nefsini fcdfi ctnick.. vazifesinin yinc bir biiyiik

fedSkaruk ve hatta Kaznn Karabekir Pasa'nm ifSdesiyle olmadigi ba^ka bir gey kahramanlikwdan milli
asikardir. 27

Bu hatiratta miiteakiben de bu mes'eleyi daha fazla vuzuha kavuturan su satirlara yer veriimektedir:
...

Nitekim Meclis'in

basilip, beniiu de terfik ile Malta'ya

surulusjiim neticesinde husflle gelen vaziyet,

tamamiyle

is-

Miitehakibenyine Rauf Bey'den dinledikleriyle hiikmedcn Kandcmii".

tcdigimiz sonucu vermis ve boylece

i9inde kuiulmasi kabil olmu.stur. 30

hemen o

giindeii itibaren

Anadolu'da mill! Meclis'in ve hiikumetin

giiyet miisSid partial'

Bu

sfiretle

yer yer socimler yapilirken

M. Kemal Pasa

Er-

Burada ehemmiyetli olan

hi{

zurum'dan, Rauf Bey de Sivas'dan millctvekili olmusjar, fakat

aralarinda verdikleri karar geregincc,

suphesiz belli bir lakdirin

M. Kemal Paa

eseri olarak ingilizler'in Meclisi basip bazi

Hey'et-i

meb'uslan ahp

Tcmsiliye'oin basmdan aynlmiyarak Meclis'e O'nun temsilcisi

olarak

Rauf Bey

gidecckti...

2H

demektedir.

Malta'ya goliirmeleri, diger bir kismmin ka9ip Anado'ya gitmelerine goz yummalan ve hatta bir kismmi da hey'et-i

Gersi adi ge^en hatiratta (Bk. sh. 9) M. Kemal Faa'mn Rauf Bey ve arkadalanna ingiliz tazyiki kar^ismda gizlice

nasiha naiiu altmda 31 giiya M. Kemal'e nasihat ederek O'nu basladigi hareketten dondirrmeye cah$malan ifin Ankara'ya
serbestfe ve bizzat ugurlamalandir. Zira
donu'sLinde

Rauf Bey Malta

hayatmdan muamelcsi

kacip Ankara'ya gelmclcri husfisunda bir telgraf ^ektigi, Rauf Bey'in ise bunu dogru bulmayarak mukavemeti diisundugu, zira bu tarz bir hareketin Ingilizler'i Diinya umuini efkan oniinde kiicilk diisUreceginin blkurildigi, bu sebeple M.

T.B.M, Meclisi'nde oradaki

siirgiin

bahsederken

Ingilizler'in kendiierine kat'iyyen esir

yapmadiklarmdan bahisle sbyle demrstir:

Kemal Paa
kars,i

taraiindan u ccvabin verildigi kaydeciilmektedir:

tevkif

ingilizlcr'in

karanna,

muhaliflerin

yaygaralarma

Meclis'in cesafetle nihayete kadar vazifesine devami

Bu taarruza ciir'et eden ddsman, bize ne esir ne de muSmelesi yapmaya cesaret edemedi. Elinde bulundugumuz yimii ay miiddet i9inde herhangi birimizin izzet-i
...

tutuk

nefsimizi incilecek her

ttirlii

pek nSfi (faydaii) ve parlaktir. Ancak zatialinizle berabcr, viicudlan ilerdeki tesebbuslerimiz ve harckctlerimiz 19111
elzem olan arkadalann neticede bize iltihaklan esbabi, behemehal miiemmen (mutlak leminat altmda) olmak jarttir. Aksi takdirde grubun birlik ve azim dairesinde hareketini tanzini edebilecck zatlann lerin

tefebbfisten jekindi ise de.. 32

Ingilizler'in Malta'ya siirgiin eylediklori,

daha ziyade An-

kara'ya gittikleri takdirde

bulunmayan

eski Ittihatcilardi.

M. Kemal Paja'ya itaalleri melhuz Rauf Bey gibi kimseler ise,

hadiselerin ortaya pkardigi bir zarOretle ve biraz da kendi ih-

simdiden vazifelendjrilmeleriylc

siz-

tiyarlanyla bu kervana katilrrusti.

Bu

siirgiinlerc

hepsinin be-

hemcn buraya gelmeniz

elzemdir. Buraya gelecek zatlar

yanlan

ile

sfibit

oldugu

iizere

asla

esir

muamelesi
johretlilerin

memleketi temsil vasiflannr haiz olaniarla icabmda hukOmel teskil.ve idare liyakaiindelulerin bulunmasi
a'rasirida,

yapilniadigi, iclerinden Ali

ihsan Pas.a gibi bazi

niiihimdir.w 29
27- Fcridnn 28- a.y. 29- Feiklnn

kacabilmesini dahi miimkun kilacak tarzda gevek bir sulta altmda tutulduklan ve hadiselerin cereyan tarzmdan bunlann
30- Ktridim Kandejnir
-

Kandemir -

a,g.e, sh.

45

i.g.c. sh.

50
sh.

31-Bkz.

Dr.RuaNurKandemir
-

.g.c.

C.

I,

437.

Kandemir -

a.a.e.

sh/49

32- Feridun

i.g.e. sh.

55-56

54

KADiR MISIR0G1.U

ALiSOKROBBY
ile

zShiren

mSkul

teBklri

edilecek

bir

esbab

ifadelerinin

saglamnak

istendigj anlastlmaktadir.
ileri gitmis, bir tilke

Gercektcn sanSyide en

durumuada

ol-

herkesin baginm c&cesine bakisteyen bir tezkere yazip btrakarak bir tarafa savusup gitmesini; tenkid zemininde cle aldiktan soma, yukanda Rauf

Bey'in meb'uslara hitaben

masnn

malari sebcbiyle komlinizme

en jedid bir tavir alan Ingilizler Batum'a cikartrna yapmiflardi. Buradaki kuvvetlerin kumandam Raviison'du. Bu zat unlti tngiliz Hariciye Vekili Lord Giirzon'un yegeni idi. Gitalin birinde kalkip Erzurum'a
kai'51

Bey, istisnaden

(ki

bunlan vefatmdan sonra yayinladtgi

demcktedir:

icin

Osman

Ergin pek

tabii

olarak gormemistir) vardigimtz hiikmii

.

ayncn teyiden

ijoylc

Kazim Karabckir
goz habsine
gayrelleri
(!)

alrnmistt,

Paja'nin yatuna gitmis. vc O'nun tarafmdan Bilfiharc de dayisi Lord Gurson'un

Su var ki, benim tahkikirac gore, reis Celaleddin Arif Bey bunu kcndiliginden degil, vakit vakit Anadolu'dan aldigi ilhamlara binaen yapmijtir. Meshur tarihi nutuktan ogreniyoruz Atatiirk son meb'us intihabinda iki maksad gCzetmlstir. Biri kendisinin meb'us secilmesi, oteki de Meclis reisligine
ki;

bu Turk csirleriyle mubiidcle olunmustur. Bu hareket acaba ekseriya batmi zahirine uymayan Tngiliz siySsetinin selrlerinden biri icabi sonunda
Maita'daki
miydi'?!

tayin

edilmesidir.

Filbakika Meclis reisligine secilmis.

de,
reis

Dogrusu Osmanll

arafjtirilmaya deger bir mes'ele...

Istanbui'a gelmediginden,

daba dogrusu gelemediginden

Son

Meb'usan

'

Meclisi'nin

zablt

ceridesinde

ingilizler'in

Meclis'i

bastiklarl

16 Mart
tsgill

1920 tannine Sid

kuvvetlerindcn du-

olamamjg ve bu vaziyet karpsmda Meclis'in serbestce mtizakoreler yapabilmesi icin Anadoiu'nun bir yerinde toplanmasuu
Fakat azanm cogu, bu fikre ve teklife taraftar olmamus. ve tabiatiyle Meclis fstanbul'da toplanmistir.
ileri sfirraustiir.

miizakerelerin kaydi raevcud degiklir.

yulan endi.se

ile

giin

Meclis'teki heyecanli konusmalarin

artik,

zapti nesreoUlmemistir.

Bu hususu

ancak bu hadiselerin

icinde yasayanlarin hfairatlan yardimryla aydinlatmak miimkundiir.

Bununla beraber Ataturk'iin bu teklifine taraftar olan pek az meb'us herhangi bir hSdise 9ikartmak surctiyle, Meclis'i
dagitmak ve bu suretle Anadolu'ya gidip Atatttrk'e iltihak etmek prensibini mudafaa ettiklcri icin ingilizler'in
meb'uslardan birkac kisi alip Malta'ya gotiirmek istemelerini iyi bir vesiie sayarak, bunu 8detl koruklemisler, hatta silanla

Bu son ve

tarihi celse icin

en

teferruatlisi,

tttihatcdann namli kalemjorlerinden

jimdiye kadar yazilanlann Ziya

Sakir'in

Saltanatm Son

Gunleri adli eserindc yer aimi

bulunmaktadlr.

Bu bahse son
olan
Balikesir

Meb'usu

devrin dint ve siyasi ahsiyyellerinden biri Abdulaziz Efendi'nin hayat ve

mudafaa ctmeye ve bu yiizden birkac meb'usun siirgtlne, hattS oteki Diinya'ya gitmelerine bile razi olmulardir.

jahsiyyeti dolayisiyle temas eden

Osman

F.rgin,

Muharrir

Ziya Sakir Bcy'in 1936 yilmda Tan Gazetesi'nde de tefrika edilen yukanda adi gecen eserinden uzun uzuh iktibaslar

yapmuj ve mcs'eleyi bir hayli acikliga kavushrrmustar. Bu iktibaslarla son Osmanli Meb'usan Meclisi'nin tngiliz tasallutu altinda yas,adigi buhranh saatleri ve bu esnadaki heyecanlr
miizakerelerin
seyrini

Bu prensibe taraftar oldugu samlan Reis Celflleddin Arif Bey'in de boyle birdenbire mtthitindc hayretler uyandiran mektubu yazarak, ortadan kaybolmast ve nihayet Anadolu'ya gegmesi de: istanbul'da as3yi ve emniyet yoktur vc Meclis'in serbetce toplamp mtizakcreler yapmasma, ve kararlar vermesine imkan da yoktur. Meclis Reisi'hin tstanbul'u terk ederek Anadolu'ya gejmesi de bunu gosterir, binSenaleyh

gostermis ve

miiteSklben

mutelaalarma

yer

vererek

Meclis Reisi CelMeddin

de ahs! Arif

Meclis!i

tatil

ederek,

bUtun'-'meb'uslann (Aniidoluya gefip

56

KADtR MJSmOGLU
icin

ALi

$UKRU BEY
fik-

muzakerelere orada devam etmeleri zarGridir ve bu bir vatan borcudur.s yollu bir trtikmfl ve bir manSyi tazammun eder.

de tehlikeli gbren bir kisim meb'uslar Atatiirk'ii bu

rinden vaz gecirmek maksadryla

ler'i tzuiit'e

Rauf ve Doktor Adnan Bey-

Dedikten sonra Have etmektedir:

Ataturk'un nutkunda gorulen birka? fikra, bu goriisu ve bu kanaati biraz aydmlatacak mahiyettetir. Mesela bir ye...

gondcrdikleri malflmdur. Atatiirk nutkunda bu ci-

hctleri u satirlarla anlatiyor:

ccBeyanat-i

umumiyem meyanmda

bir iki

noktada benim

rindedeniiiyor

ki:

istanbul'daki Meclis-i Meb'usarVa reis intihabmi fausflsuna aid

Merkez-i Devletin, Duvel-i itiiafiye tarafmdan resmen ve icrSiyeden ibaret olan kuva-yi milliye-i devleti muhtcl etmi ve bu vaziyct karswinda Meclis ifa-yi vazifeye imkan gbremedigini Hukumet'e resmen teblig
igali kuvve-i tesniye, adiiye

mes'eleden, ve bundaki maksaddan bahsetmitim.

Bunun temin

edilmemig olmasmdan,
arzetmitim.

kii9iik bir

muskil

ile

karsjlatigimi da

Filhakika IstanbuL'da Meclis, dflcar-i tecavuz

oiup dagilmca, meb'usian toplayip, ve bahusus izah ettigim

vechile bir meclis tesisine tevesslil edebilmek icin bir an te-

ederek Meclis-i Meb'usan dagilmitir. u halde makarr-i devtahliyesini letin masuniyetini, fflillettn isiiklalini ve devletin

temin edecck tedabiri tcemmiil ve tatbik etmek

iizere, millet

Meb'usan reisi bulanan Celaleddin Arif Bey'in Ankara'ya gelip gelmiyeceginl bittabi bilemiyorreddiid ettim. Mecli.s-i

tarafmdan selahiyet-i fevkalldeyi haiz bir meclisi Ankara'da ictimaa daveti ve dagilmi olan meb'usan'dan Ankara'ya gelebilcceklerin dahi bu meclise itirak ettirilmcsi zaruri govulmutUr.

dum, Gelmesi halinde O'nun muvasalatina

.

intizar ettim

ve

daveti O'nun vasrtasryla yaptirmayi duiindiim. Fakat vakit

pek 90k
tiyat

siir'at

ve

isticali

amir (aceleyi gerektirir) buhmuyordu.

ihtiyatkarhga

bu.mucip sebepler uzerine, oniki maddelik bir talimat yapilarak, ona gore yeniden ve kisa yollardan gidilerek
Iste

Mechfll bir ihtimalc rntizaren, izaa-i vakit etmeyi muvafrk-r ih-

meb'uslar secilip Ankara'ya gonderilmis, ve Buyiik Millet

Meclisi'nin temeli bu suretle
atllmi'stir.
.

Fakat ne ckilde olursa olsun, dagilmis. olan bir meclisi toplantiya cagnmak ya hukumdara, yahud boyle fevkalade bir
zarrranda

bulmadim. iki gun telgraf bas,inda biitun kumandanlarm mulalaalamn dinlemek ile vakit gegirmsye mecburiyet hissettim. Celaleddin Arif Bey'le Martin 27-28. gecesi Dtizce'ye muvasalatmdairtibat
(vakit

kaybetmeyi

uygun)

Fakat verecegim kararin temin-i tatbikati icin de, bir

hilsil

olmugtu,*

meclisin reisine Sid vazifclerden oimak laznn

geldiginden, o sirada zaten Anadolu'ya ge$mi olan Meclis Reisi Celaleddin Arif Bey'i arayarak, millete bir beyanname

Nutuk'ta bundan sonra Ataturk'un Celaleddin Arif Bcy'e

cektigi telgrafta vaziyet hul.sa edildiki.cn sonra ....intiha-

ondan rica ediyor, fakat bir tiirlii an!aamiyorlar ve ite o zaman Atatiirk bir adim daha atarak, bunu bizzaf yapiyor ve bunun neticesinde Reis Celaleddin Arif Bey'in rolii ikinci .pllna gecmi ohryor. Ataturk'un tstanbul'daki Meb'usan Mecnesrini
reis olmak istedigi, halta buna o kadar muhakkak nazanyla bakrnis. olacak ki, intihab keyfiycti tahakkuk eder etmez hemen ise balamak iizere Izmife gelip orada bek~ ledigi, fakat O'nun buraya gelmesini kendisi icin de, Meclis
lisi'ne

batm

tesriiyle (secimlerin

sur'atlcndirilmcsiyle)

ictimam

bir

nazanmizm taraf-i alilerinden dahi kisa bir beyanname geklinde efkari umumiyeye imdiden teblig ve ilanmi faydah addediyoruz. Cevab-r alilerine muntazinm. deniliyorsa da, Celaleddin Arif Bey ii nazariyata
an evvel temini icin bu nokla-i
doktiigiinden, Atatiirk, O'nu bir tarafa birakarak,
ii

ele aliyor

vc

malum

olan ccreyam veriyor.

Celaleddin Arif Bey beyannameyi ne^retmekle beraber,

58

KADIR M1SIR0GLU

ALJUKRUBEY

59

Ankara'da Atatiirk'iin
15c balarms.tir.

cUlvetiyle toplanmig meb'uslarla birlikte

Bu mediate Sinop Mcb'usu

sii'atiyle

vazifc goren Dr.

Bu mecliso

Atatiirk Reis, Celalcddin Arif

Bey de

rejs-i sani" intihap edilmis.tir. 33

Ergin, Ziya akir Bey'den iktibas ederek son Osmanli Mcb'usan Meclisi'nin Ingiliz tasallutu karpsrnda kendi
kendisini fesih karan allium ve bu esngdaki karisrkliklan uzun

Osman

Riza Nur da, ^ahsi muahedelerme istinaden Ali iikru Bey mcrhumun son Osinanh Mcb'usan Meclisi'nin fcshiyle meb'uslarm Ankara'da ictima etmek u'zere dagrlmalan

kararma muhalefetini
....

!?oyle

anlatmaktadir:
alt iist etti.

Bu

vak'a benim dimagimi

artik

Boyle

bir darbeyi

uzun nakietmigtir. Bu arada Ali iikrii Bey merhumun bu fesih kararma ve buna miincer olan hadiselere muhalefetini de
6yle anlatmaktadtr:
...

yiyen

meclis

meclis

degildir.

Haysiyeti

yoktur.

Is

goremez. Ortadan kalkmahdir.

obiirgiin

Hem

de dusundtim.

Yann,

bu Meclis'e

siingii altinda bir

ey imzalatmak ihtimali

Mevcud meb'uslar
de

nrtizakere

salonuna gecmiglerdi.
hllin

vat.

Bu

meclisi kapatmah; biisbutiin kapatrnak da iyi degil, bir

gtic olabilir.

Hepsi

ayn

ayn,

icinde

yajantlan

heyecamm

Trabzon Meb'usu iikrii Bey kursilye cikmij, asabiyet vc leessttrilnden sarsila sarsila bir nutuk
sbyleycrek sonunda:

gbstermektelerdi.

Bu halde muyakkat kadaha intihap yapmak da patmah ve mcb'uslan dagitmalr. Zarun Mustafa Kemal'in peiicesine altma gidilecek. Ne yapalim. Vatan her^eye mureccah.
imdi yapilacak ey $udur; Arkadalara miittefikan bir muvakkat sed karan verdirmeli. Aym zamanda ingilizler'in bu darbesini de tesrit bir meclise, hiirriyete kari bir cinayet gostererek biitun Diinya meclislerine protesto ve tazalltim-u hal gondermeli. le basjadim. Hemen kimse buna yanamiyordu. i^ledim. Iki giin cahshm. Hummali bir gayretie ve durmaksizjti ugratim.

- Burada tek

bir $uhis

kalmayincaya kadar dlmeyi goze

almahyiz. Bir tek atkadasirruza feda etmeyiz. demi|ti.

Fakat kosderin birinden ctliz bir ses ytikselmisti:

ingiliz

Donajimasi karsumzda duruyor.

olur. 34
bir ses ctkan

Titrck bir ses bu sozleri takip etmigti.

^ogunu ikna
Biri

ettim. Ucuncii giinu"

muhalif

- Memleket
Ali

altflst

ukru Bey her kafadan

bu karmakansjk

Trabzon mebusu Ali iikru, digeri Tunali Hilmi. Hilmi'yi de kim mebus yapmig bilmem. Bunun
sade
iki

kii kaldt:

munakajayi bastiracak
--

gfir bir sesle

8yle bagirmiur.

kadar

adi, degersiz, ahlSki zayif bir

adam
giir
1

azdtr. Cahil, dal-

Korkuyordunuz da buraya neye geldiniz! 35

kavuk, sarho.

SM&

biraz nesir ve

kiymetsiz eylerdir. ikisi tutturdLilai kapatilamaz! Esbabini, feci bir Skibeti izah ediyorum. Hayir,
.

de yazar. Bunlar da ilia olmaz, meclis.

33sh.

Krgiin - Bahkcsirli Abdiifaziz McccJi Tolun Istanbul 1942 122 - Aynca Dr. Riza Nur c!a bu hadiseyi suyle ifade etmckteclir: 0

Osman

bulunan arkadaglar hikiiye elii. Ezciimle GUmiisJiane Meb'usu Zeki anlaiti. Zeki bizztu bir ev bulmus, haziriamiflar. Rairf ile Kara Vasifi ka^irmak iKtemi^ier. Imkiin da pck giizel vanms. TecrObe de yapmi$lar. Tamam Rani' kacmak isicmemi,^ Teslim olmu. Dikkate ay2n bir s.eydir. Tabii scbebini Rauf kendi bilir. (Bkz: a.g.e. C. I, sh. 432) 34- Osman Ergin - Bahkcsirli Abdiilaziz Mecdi Tolun Hayati jahsiyfeti, Istanbul 1042. sh. 144
giin orada

NihSyet Findikh'da firka odasma biitiin meb'uslan topladim. Yeil cuhah at nali bir buyiik masa var. Burasi eskiden Ittihat ve Tcrakki odasi idi. YaJmz Celal Arif
anlamiyorlar.

korkup savumu. Ankara'ya ka5iverm.i,

Fani

eksik. Muhsin-i

Kazim vc Mecdi

reis vekili.

Onlar

iIeri idaj-e ediyorlar.

Padifjaha,

sadrazama gidip

geliyorlar.

imdi ben soyliiyorum. Galeyana gelmiim. Yeil masanin

35-a.y.

60

KADiRMISrcOGLU

AL10KRUBEY

61

ttstune firladim.

Artik oradan sbyluyomm.

Bu

iki kii

Mia

iddetie muhalefet ediyorlar.

herif,

Nisan tarihinde birkac arkadasiyle birlikte Meclis Riyaseti'ne takdim eyledigi b ir takriiie baglamigtir. Bunda meb'uslarm

Hilmi'yi biliyorum, korkak bit

O'nu tepelemek lazim.

eder,

Hem

bu hareketim Ali ukru'ye

de
'

te.sir

etlim, rica

O'nu da yumuatmasi miimkun. Hilmi'ye hitap ettim. Hayir da hayir. iddetli bir makamla kiifre
ki;

basjayip iistunc alladim ve dedim

- Be

herir,

bu kaclar insan r&a. Sen mi kaldm? Scni ge-

bertirim, Titredi.

- Pckiyi, pekiyi! Kabul cu.im!

imdi Ali ukru kaJdi.

dedi.

boyle degil, asabj, cebbar, aniid.

BoyJc

bir

muamele O'nu

busbiituii azdinr..
tatli

Sanki kizan ben

Ali

degildim.

Derhal yum'usak,

dilli

bir

adam oldum.
da bu sefer hie

ukru'ye yanatim. Sanldim, yuzumi dptiim, yanagim sevdim.

- Hadi sen de kabul et! dedim.
ieddui etmeyip kabul
etti.

te-

Eh,

ittifafe

hasil oldu.

Bu

iki kisisiz

de

oluidu ama, biitun Avrupa'ya protest edecegiz, ittifakla

iyi.

....

.-

V..^

olmasi.

gun kac

saattir

gobegim

catladi,

anamdan emdiiki kiidir.36

C-tV

-^n r &. ii->

gim

stit

bumumdan
ukru

geldi.

Sebebi en ziyade bu
i$bu
sQretle
intikal

Ali

Bey

Istanbul

Meclis-i

Meb'usam'ndan
gdre acihstan
xerifindeki

Ankara'ya
evvel

edenlerdendir.

kayitlarda iltihak tarihi 23-Nisan 1920 gosteriimektedir.

ResmI Buna
-

gelmi

ve

Hacibayram-i Veli

Camii

\T
el

merasime

istirak etmis demcktir.

Ankara'daki Meclis'in, Istanhul'dakinin bir devamindan ibarei oldugu bu onun Celalecidtn AHf Bey tarar'indan ioplantiya davet edilrnek
yazisiyla

tamsma ve M. Kemal Paa'nin 30 Moudros Mutarekenfimesi'nin imzasmdan itibaren eereyau eden hadiselere miitedair tafsilatli konumasi ile ge9mi.5t.h-. Bu Meclis 'te Ali iikru Bey'in ilk faaliyeti, 25
Meclis'in
ilk iki giinii

Ekim 1918

tarihli

.sebeple

M. Kemal Paja'nin tanzim olunan yukandaki tamimde aynen oyle denmektedir:

ISzimgetdigi Inisiisuiut teyid ve isbat eden

yiRMtNCi KOLORDU
inuvafik

KUMANDANUGINA

a.g.e. C. I, sh. 437 vd. Dr. Riza Nur'u teyid eden ve Meclis arasindaki bilfiil beraberjigi go.stcrcn pek 50k resmi vesikj) da mevcudtliu. Bunlardan birini dikkatlerinize sunuyoniz: iki

36- Dr. Riza

Nur -

Anadolu'da cali^mak UzerC istrhlSs-i nefsc kismiyle temas hiisii olmu^tur. 21-22 Mart geccsi vasil olan vc garka dogru yliviiyiise devam eden i^bn zevat Yojgat Meb'usu Ismail Fazii Paga, Mcclis r i Mcb'usan Reisi Celaleddin Arif,
Istanbul' faciasini mtiteakip

ohm

meb'uslardan

bir

KADtR MISIROGUJ
vechile tammamalari sebebiyle hiikli-

ALI5OKRUBBY
barla bir hakflmel teskili teklifini bir hiikumet-i muvakkatc'ye isim vermek teklifini rnuvafik bulmuyorum..- 38

heniiz, birbirlerini layiki

meti tejkil cdecek olanlarm sccilroesinde acele edilmcmesi, bunun hususi bit encUmence gerceklestirilmesi istenmekteydi.
arasinda matlub olan aynliga isSret edilmekte vc bunun saglanmasi gayesi gudiilmek-

Alt gukrii

Bununla
37

icra

ve

lesri kuyvelJeri

zalattirarak Meclis'in iki giinluk

eylcdigi

Bey nierhumun birkac arkadasma daha immuvakkat riyasetine takdim yukanda bahsi gecen takrir, 0'iiiin parlamcnto haya-

teydi.'

Bu

takrir uzcrine actlan

miizakerede Bursa Mcb'usu

siyflsi

Mu-

tinda tecrUbeli vo bilgili bir insan oldugunti gosteriyordu. Nitekim bundan U9 be.s gun sonra Vekiller Hey'etmin yani hiiku-

hlddln Bey'in soyledigi sozler

ve

idar?

durumun

heniiz

metin
biri

teskili

hususunda zamamn tanmmis hukukcularmdan

ileri
idfirl

ne olctide tavazzuh etmi bulundugunu acikca gostermektcdir. Muhiddin Baha Bey bu takrir iizerindeki konusmasmm bir yerinde aynen ijbyle diyordu:
Beyefendiler!... Pek ala biliyorsunuz ki, bizim huktimetimiz Osmanii Hukumeti'dir. Bizim hiikumetimizi idare eden,

olan Celaleddin Arif Bcy'le miinakasa ettigi ve O'na karsi

bugiinkii

en

ve siyasl prensipleri mudafaa

3*

ettigi

gdriilmusttir.

Makam-i

Cclil-i Hil&fet bir

(Yuce Hittfet makami) ve

te$kil

saltanattir.

Hakikaten Celaleddin Arif Bey de, Ankara'ya Istanbul Meb'usan Meclisi'nden intikal etmisti. Hatta fazladan olarak bu meclisin ingilizlcr tarafmdan cahsamaz hale getirildigi tarihte, fiilen reisi

Binaenalcyh,

httkfhnet

cdiyor

degiliz.

Bizim

bulunmaktaydi.

Demek

ki,

da tecrubeli bir

hey'ctimiz, hey'et-1 milllyedir.

teskili icin degil,

Buraya gelmemiz

bir hiikflmet

kimseydi.

Aynca hukok

profesdrii idi.

hukuku payimar cdilen (ayaklar altma alman) hukumetin, re'sikarmda (isbasmda) bulunan hiikiimdan ve halifesi esir edilen bir hiikumetin hukuk-i magsubesini (gasbodilmis haklanm) mudafaa ve istirdad etmek icindir. Binaenaleyh, burada bir hiikumet teskili mevzuubahs olamaz.
bir

Icra Vekilleri Hey'etinin yani hiikumeti tejkil

Boyle olmasina ragmen edecek kim-

38-a.y.
39- Celaleddin Arif Bey, 93 Harbi denilcn 1877-78 Turk Rus Harbi'ne ark cephesi kurnandani Oazi Ahmed Muhtar Pasa'mn yamnda ijlirak elmis ve mlisjliedelerini Basrmiza Gelenler ismi ile nesretmis, bulunan Ant Bey'in ogludur. Son fstaiibul Meb'usan Mecliai'ne memlckcti olan Erzuruai dan secilmisti. Bu raeciisin ikmci rusligini deruhte ctmekte iken bi nncj rcisui vcfati iizcrine O'nun yerine ijccmi'jtir. Somadan bu raeciisin Ankara'da [oplanmak iizere dagilmasiylc Aiikark'ya gilrai^ ve orada da Meclis
Ikinci

Hukuku gasbedilen

millet efradi

hukukunu miidafaa ve

isiti-

tirdad icin yine millet sifaliyle icra-yt faaliyet edecektir.

Bu

Kirjehir Mcb'usu Riza, Saruhan Mcb'usu Resit Bcy'lerclir. Fevkalade bir karsi meclisin ictimaa davet ulundugu liakkinda vcrdigimiz malumala
litidcki

Rcisliginc

secilrnistir.

Birinci

Reis,

ayni zamanda

Icra

Vekilleri

cevabi i'ta eylerais)erdir. Tertibalmiz mahz-1 isabct!h\ Cenab-i llak millctimizin sclameli namina muvaffakiyet ihsan buyursun!. Bununla beraber men bizim sirayj gelisimias ancak bbyle bir medis-i kubra-yi niilletc islirak ile son vazifemizi ifa ey-

lemekten ibarettir. Muvaffakiyeli Cenab-i Hak'tan tcmenni eylcriz. Arkadaslann ernin bir mintikaya viisuliine kadar isbu malumalin hafi uituliaasim tcmenni cylcriz.
Heyet-i Temsiliyye

ohn M. Keraal Paa idi. Celaleddin Arif Bey bu Mcclis'te hadiselerin sevkiyle tesekkBl eden bir ncvi muhiilefel partisi demek olan edkinci Giuplandl. Bu grupun en dikkaie deger simalarindan biri olan Celaleddin Arif Bev. yultanya almmis olan sozlennden aalasilacagi iizere Milli MiicSdele'nin muvakkat
Hey'eli Reisi
bir

hukumel marifctiyle scrceklestirilmesini vc butiin icrfu faaliyctin, bu hey'ete bmikilmasmi ancjik hey'et mcnsLipiannnr tek Ick Meclis'ce secilraesini
is-

Namina

tcraekteydi. Meclisle oldukca hlirracl gOren ve itibarli bir mcvkii bulunan Celaleddin Arif Bey, M. Kcinal Pasa ile fiili ve hukuki olarak ilk ihtilafa

M. Kemal
37- Bkz: Zabit Cericlcsi, C.
I.

Ankara 1940,

sh.

55

dilscnlerden biridir. Bililharc bir punduna gelirilevek Ankaia'dan uzaklastmlraij ve orada vefal elmistir.

Roma

Elciligi sifanyla

64

KADIR MIS1ROGI.U

ALiSOKRtlBEY
selerin

f,S

tek

tek

Biiyiik

Millet

Mcclisi'nin

Umumi

Hey'eti

raraflndan sesilmesi
sciyle diyordu:
...

item

geldigi fikrini miidafaa ediyor ve

MEN-i MliSK.RAT (ICKINiN YASAKLANMASI) KANflWU

TBMM'nin en foal aztandan birr idi. acihsim miiteakip baslayan siySsi ve idari munSkajalarda Onu daima soz alan ve en yaptci istikamette konusan bir kimse olarak gormekteyiz. Acihstan
Meclis'in
iic

Madem

ki,

Meclis-i alimiz

hem

icra

ve

hem de
yine

tepi'
icra

mfihiyetini

haizdir,

bunun mantik? olan

meelis,
iciri

neticesi

Ali iikru Bey,

bey'etini kendisinin intihab eyiemesi lfizuh gelir. icra ve teri

mahiyetini

hSiz

olan

kendisi

tamamiyle

Isterin

kaffesini icra edemiyecegi

baa

rufekasina (arkadaglanna)

giin

soma

vekalet verir ve o vekillet dairesinde intihab olunacak zevat da

tedvir-i omflr ederler.
siil

Bu

icra ile tesri'in

birlesmesinden lahasbit

yanr 27 Nisan 1336 (1920) tarihinde Bursa Meb'usu feyh Servet Elendi'nin teklifi ile Meclis'te

eden

bir netice-i

mantikiyyeden baska
Celaleddin

sey degildir.''">

kumlmasi

kararlastinlmijti.

bir irad Enciimeni Bundan maksad halkm Mill!

cesitli

AH
...

tikrii

Bey'in,

Arif Bey'e

bu s&zleri

Mucadele'ye inandmimasi ve

diisman faaliyet ve pro-

sbyletcn tcnkiclleri u noktada toplanmaktaydi.

Hey'et-i icraiyyeyi (huktimeli) tegkil eclecek vekiHeri

pagandalannm

tcsirsiz hale getirilmesi idi.

hey'et-i

umumiye
arasmda

(Meelis)

intihab

ediyor.

Halbuki

bir

de

ictihad
bir
i9in

bir

samimiyet olmak
lfizimdir,

takim miinasebet olmak ve bir de arada iizere islerin mtmtazam cereyan etmesi

buyurdular.

Binacnaleyh

bu

tarzda

hey'et-i

17 Mayis 1920 tarihli celsede oktman enciimen mazbatasmda, Ali iikru Bey'in bilMiare lzmir Suikasdi hadrsesmde basrolu oymyacak olan Ziya Hurid Bey ile birlikte Irsad Enciimeni* Szaugma secildigi, aym gun okunan diger bir mazbatada da merhumun bu enciimenin mazbata muharrirligini deruhte edeccgi bildiriimistuv 42

icraiyyc reisi (Basbakan) kendi arkadasUlnnr intihab

lazimgelir.
tulabilelim.

etmck

Bu

tarzda intihab edilmelidir ki; kendisini mes'ul

Biz kendileriylc calismiyacak olan refiklerimizi

olursak
heyet-i
icraiye
insafa
riyasetini
nasil

Ali iikrii Bey'in bircok enciimelerde birden gbrdiigu anlasilmaktadir. Hakrkaten bu tarihten jki

vazife

kendimiz veree'ek
mes'ul tutabiliriz?
Ciinkii,
yortiz.

Tutmak da zaten

muvafik

degildir.
cli-

biz.icbar ediyoruz. u efendilerlc calisacakstmz

yam 15 Mayis 1336 (1920) tlirihii celsede okunan Hariciye Encumem mazbatasmda da O'nun Kaan0n-i Esasi Enciiment ne yani bugiinkii manasiyla Anay'asa
komisyonuna
Birinci
'

gun once

da onu kabtde muztardir.

secildigi goriilmektediiv 43

Ali iikru Bey'in bugiinkii parlamento usul ve esaslanna

uygun olan bu gbru^ii kabul edilmemis ve htikunieti teskil eden vekillerin tek tek meclisce secilmesi kanu.nlajmi5.tir. Fakat cok gecmeden bunun pek biiyiik mahzurlan bulundugu anlajllmis, ve bilahare bugiinkii normal sisteme donulmii;tOr.
40- Ziibit Ceiidcsi, C.
41-a.y.
Sh.

Merhflmun Meclis'teki ilk ve ehemmiyetli hizmeti BMM'nin. asagi yukan ilk kanunlarmdan biri
olan

Men-i

Mtiskirat

Kanunumin fikanlmasina onayak

olmasidir.

Hakikaten Meclis'in altmcr mesai gtinunde yani. 28 Nisan tarihli celsede Meelis Riyaseti'ne tiikdim eyledigi ^Men-i Miiskirat Kanunu mctni okunmu? ve
1336 (1920)
miista'ce42- Zaljit Ceridesi,
43--

60

1.

Sh. 322

ZabK

Ceridesi, C.

1. .Sh.

3i4

6(5

KADIR M1SIR0GU)
cikanlmasi kabul olunarak dcrhSl alfikah enciimenlere Bu husustaki muzSkereyi Meclis zabrtlarmaizediyorLlz:

ALI

5OKRU BEY

67

liyetle

Madde

3. tret ettigi
ile

gorulenler ya hadd-i

ser'i ile te'dib

elli

havalc edjhnigtir.

olunur (er1 cezasi

ikiyiiz elli liraya

cezalandinhr), veyahud

liradan

dan aktararak dikkatlerinize

kadar ceza-yi nakdiye

mahkum

edilir.

(Bravo

sedaian)

Xrabzon Mcb'usu

Ali iikrii Bey'in Muskiratin

Madde 4. Bu kanunun
ickiler miisadere ve

tasdik ve nesriyle beraber

mevcud

Men'i Hakkindaki Teklif-i Kaniintsi

imha

edilir.

Rcis

Bazi

teklifler var

efendim,

Madde S. Bu kanun tarih-i nesrinden itibaren mer'fdir. Madde 6. Bu kanunun icra-yi ahktmina (hiikiimlerinin
bilumum zabita-i miilkiye ve adliye mebikim-i nizamiye (nizamiye mahkemeleri) memurdur.
yuriimlmesine) ve

Katip Haydar Bey (Kiltahya) - Efendim, Trabzon Meb'usu Ali iikru Bey tarafindan bir iayiha-yi kanuniye (kanun
tasansi) teklif ediliyor,

Abdiilkadir
enciimenine...

Kemali

Bey

(Kastamonu) - Layiha

Dfn-i miibinimizce tahrim edilmis. olan isrctin halkimiz

arasinda laammiim-u istimalinden

(kullamlmasmm

yayginla.5-

eden (dogan) fenahklar, feiaketler, ladad cdilemiyecek (saydanuyacak) derecede 50k miihlik (helak edici) ve muhrib (harab edici)dir. Salik bulunduklan din men etmedigi halde milletini bu beliyye-yi uzmadan (biiyiik beladan)

masmdan)

Reis - Zannederim ki, enciimenler tesekkiil etmistir. Enciimenlere gonderelim efendim. (Muvafik sadaian)

tevelliid

Evveia

bunu

Adliye,

Maiiye,

Sihhiye

enciimenlerine

havSle edelim.

Sagdan Bir Menus - Umur-l

bakan enciimen) de
etmez.
teekkiil etmistir.

er'iye

(eriat

isferine var.

mahsus (hususi kanun) ile kurtarnug olan CemShir-i Miittehide-i Amerika (Birlejlk Amerika Cumhuriyetleri) hukumeti cidden takdire ve numflneyi imtis81e (ornek olmaga)
bir kanun-i

Onunla da aiakasi

Soldan Bir Meb'us - Layiha enciimenine gitmek icab

Sabri Bey - (Kastamonu) - Miista'celiyet karan
gonderelim, ehemmiyetlidir.

amikasi (derm cahilligi) hasebiyle icki hususunda h8d ve hudud bilmeyen, binaenaleyh her dem haiiumBnsiz (yuvasiz) felSketlere dflcar olan memleketimiz halkim
layiktir. Cehalet-i

ile

bu muthis, beladan kurtarmak

maddelerin) kanun seklinde

i9in fltideki

mevaddin (asagidaki
eylerim.

karjulUn.fi teklif

Reis - Miista'celiyet kararmi kabul buyuruyor musunuz? Kabul edenler... Ellerini kaldtrsm. (Eller kalkar) O halde Adliye, Maiiye, Sihhiye ve er'tye enciimenlerine havale ediyoruz.'< 4

Memalik-i OsmSniye'de her nevi mflskirfitin imai, ithIL fiiruht (sang) ve istimSli, suret-i kat'iyede mem1.

Maddc

Bu
Miiskirat

surctle

alakah enciimenleri havSIe edilen Men-i

nudur.

Madde
lanlar)

2.

Mtiskirtt' imai,

ithSl

ve

fiiruht

edchler (sa-

icin elli lira cez8-i

oluiiur.

nezdinde yakalanacak olan mitskiratin beher kiyyesi nakdl alnur ve mevcud miiskirat mlisadere

Kanunu tekrar 17 Mayis tarihinde Meclis huzuruna golmis ve miizakereye vaz olunmustur. imdi de bu husustaki miizakereleri ve alakali enciimenlerin mazbatalanm
44- Zablt Ceritfcsi, C.
1.

Sh.

14

68

KADIR MISIR001.U
ALI

UKRU BEY

(59

dikkatierinize arzediyoruz:

Katip Haydar Bey- Efendim, igretin men'ine dair Aii Sukrii Bey tarafmdan bir I&yiha-i kanuniye teklif edilmisti. Bu ISyiha hey'et-i cclilenizin karanyle MaMiye, Adliye, Ser'iye,
Sihhiye eneumenlcrine havflle edilmi, enciimcnler de bu babtakt nokta-i nazarlarim hey'et-i lliyenize birer mazbata ile arzetmislordi. Emir buyururJarsa mazbatalan okuyalim. Arzu ederseniz mazbata muharirleri gelsinler izahat versinler.

tflbi oldugu, bu sfiretle tahsii oiunan meblagin devtakim borciarmi karsilamak ilzere ecnebilere hasr ve tahsis edildigi, bu hususta millctlerarasi mukavelcler bulundugu bildirihnekte ve ibu sebeplerle devletin icki

resmine

letin bir

ithaline

imil ve icilmesini azallmaya cahsmasi tabii gorulmiijse de man! olunmasinin teeviz edilemiyecegi bilB.undan sonra Jer'iye Encumeni mazbatasi okunmustur. ile digerleri arasmdaki fait aiMrdl. Zira ev-

dirilmekteydi.

Abdullah Azmi El'endi (Eski^ehir) - Mazbatalar okunsun efendim. ' 45

Bu mazbata

Bu
lifi,

girizgahdan soma once Ali Siikrii Bey merhumun tekesbab-i mficibesiyle birlikte aynen okunmu, bilahare de

de ittihad ve Terakki artigi veya Sultan Vahideddin merhumun tabiriyle bulasigi kimselerin imzalarmi
tasimaktaydi.
Ser'iye

velkiler hepsi

alakali enciimenlerin

mazbatalan Meclis

Umumi

Encumeni

mazbatasi

ise

hocalar

Hey'etine ar-

zedilmistir.

ve anlayisim aksettirmesi ve MiUt Miicadeleiiin hangi mSnevi hava icinde gerceklestirilebildigini gosterebilmesi
bir

gflnkii Meolis'in hissiyat

bakimmdan bu

tarafmdan tanzim edilmisti. Bu itibarla da dini gercekleri aksettirmekte ve Meclis'e zaferin kazamlisina kadai' hakim olan manevi havayi gostermekleydi. Bu bakimdan onu buraya dercetineyi faydah buluyoruz.

zabtllardan

kismim

dikkatlerinize arzediyoruz:

Ilk olarak Adliye Encumeni mazbatasi okunmustur. Bu mazbatada, bciyle bir kanunun akla ve Seriata uygunlugu goriilmus ise de... girizgahiyla sbzc basjanarak bu teklifin

SER'IYE

ENCUMENI MAZBATASI

durumun avdetinden sonra ete ahnmasmm miinasib goruldiigii bildiiilmistir. Bu hususta Ceza Kanunu'ndaki 265. maddenin tam mSnasiyle tatbikinin kafi oldugu, aynca husflst bir kanun cikarmaya ihtiyac bulunmadigi ifMe edilmislir.

simdilik kaydiyla reddi ve tabii

Men' ve istimali Hakkmda Kanun Layihasi. Hakayik-i esyayi taharri (varhklarm gerceklerini arastiran) ve
Miiskiratin

tcdkik ile istigSI eden zevStm (kimselerin) malumu oldugu uzere, bu Blemde tesadiift ve abes olarak viicvida gelmis hicbir sey yoktur. Herey'in hilkati bir sebebe miistenid ve her
hil-

Adliye Enciimeni'nin mazbatasindan sonra okunan Sihhiye Encumeni mazbatasi da, ickhiin kotuliiklerini saytp dokmekle beraber bu hususta yera bir kanun cikarilmasindan
ziyade Ceza Kanunu'nun 265. maddesinin gbriiLinu ortaya koyuyordu.
'

kate (yaratiliga) bir gSye muterettebtir. (Tertib olunmusuir.) bile, bir kanun ve intizam dtiiresinde kendi hil-' katiyle mtinasib bir vazife iffi etmekte ve o vazifeye bir gaye

HatlS her zerre

terettub eylemektedir.
Sirr-i tekvinin (yaratilis

tfldil

ve takviyesi

sirnnm) zerrattan sumflsa

.

(zer-

MSliye Enciimeni mazbatasinda

45- Znbit Cerictesi, C.
]
.

ise, icki

ithalimn giimriik

relerden giineslere) kadar butun eyaya sirfiyeti (varliklara yayilmasi) ve her sey'in tab'an ve fitratan (tabiat ve yaratiiis.
itibariyle)

mukellef oldugu vezlifi (vazifeleri) husn-i ifaya

'

Sh. 329

mecburiyet ve ecnasin envSda, (cinslerin nevilerde) cnvain efradda (nevilerin fertlerde) kemSI-i intizam Uzere tecelliye

70

KAD1RMISIROGLU
sayesinde
binihaye

AL1SUKKUBEY
mehasin ve
her mahluka sefkat, ner
fiil ve kavilde (sozde) sidk (dogruluk) ve istikamet, sun (eklt> ve manevi biitun umurda (isterde) ciddiyet, lsraf ve tebzirden (har vurup harman savunnadan)

mahzariyeti

ihtiva
ile

ettigi

bcdayi (sonsuz gUzellikler)

viieiid

u silstte-i ktinata sha ara-yi

oldugu (varhginu yer buldugu) iipheden varcstcdir.

viiefidunu asla hissederncdigimiz herhaagi bir
sfibit

Bu llemde

kat'iyyen miicanebet (kaemma), her hususta iktisada riSyet,

zerrenin bile tekliften za"de olarak viicuda gelemedigi

her

zaman

sa'y

ve amelc ikdam (cahsmaya) gayret ve nefsi

tiirlii

ve miitehakkak (gcrccklc$mi) bir kaziye (hiikum) olmasma binaen ekmel-i mablGkat (mahlukatm en mukemmcii) olan
insanin sebepsiz nihade-i aleni (aleme ayak atmis) olamadigi
evveliyetie
.sabit olur.

lagviyat ve fuhiyattan vc her

sefdhetten siyanet, ke-

mal-i taharet ve nezafctlc (tarn bir temizlikle) evk&t-i

mu-

ayyenesinde (muayyen vakitlerde) Haiik'a ibadet islam'm kanun-u esiisisi'nin muhtevi oldugu maddelerin en muhimlerindendir.

Sirr-i teklifi

anlamak

i.stcyen erbab-i fazl-u kemfilin

(dinen

mukcllef olmanin simru anlamak isteyen

vc olgunluk sahibleriniu) netice-i telebbuat ve tedkikfitmda (inccleme ve

fazilct

Kanunun emrettigini yapmamakhgm ve men ettigini yapmakhgin curiim oldugu miitlefekun aleyhtir. Milel-j mutemed(medeiu milletler) erbfib-i ceraim (sue ifleyenler) hakkinda cezaiar terlib ederek miicriminin i.slah-1 nefsine ve muskiratm men'iyie insanlann her vechile evc-i balaya (en yuksek derecelere) irdka ettirmeye (yiikseltmeye) ez can-u dJl (can ve goniildcn) sa'y ettikleri u son asr~i medeniyette
dinc
Din-i islam ve miisliminin citedenberi hadim ve hamisi olan hiikfimetimizin de cahtigma asla .^uphe edilmez. Ruh-i insana verdigi manevi iezzet, kalbe bahettigi safvet ve

ara|tumalannin netieesinde)
ret

teklifin

ancak

bir vazifeden iba-

oldugu ve bu vazileye
hag a
ari'

terettiip

eden hakkin yani fevaidin

(eriat

(fatdelerin)

hazretlerine

sahibine

yani

Allah'a) aid dcgil mtikellefe Sid oldugu ispat olunmutur.

u avalimde (alcmlerde) herey kendi islidikliyle mutenasib tekainuliine hizmct edecck bir kanun ve bir vazife vaz' ve tayin olundugu gibi insanin da kendi hilkat-i kamilesine miitenasib (olgun yaiatiliina gore) tealT ve terakkisine

medar olabilecek

(yiikselip

yucelmesine yarayacak) Ahkam-i

nez^hete ve bedene temin eyledigi sihhat ve saidet

kesin gipta ettigi bu kanun

ile

her-

eriyye (eiral hiikiimleri), vezaif-i diniyye (dim vazifeler)

va'z buyurulmus, (konulmusj ve bunlara ittiba ve riayet edenlerin kadir ve erefi

ahkamimn maattessuf

tatbikinde

gosterilen ISkaydJ ve betaet neticesinde miUetimizin

kem-

ne

rtitbe all

oldugu gdrulmutur. Eunun

ki, dinen memur oldugu vez&ijfl ita eden ve neh> yolundugu (yasaklandigi) seylerden ictinab eyliyen (kacinan) herhangi bir miislim her vechile mes'ud vc her yerde memduh

icindir

miyeten ve keyfiyeten (maddi ve manevi olarak) dQgar-i tereddi oldugunu (geriledigini) gdren bizler kan aglamaktayiz.
irtikSb olunan (islenen) ceraimin (suclarm) s!ne-i iimmette aciig: rahneierin (yaralarm) tedavisine ehemmiyet verilmedikce ve miicriminin ciirmu ile ona terettiibedecek

(metholunmu.s)

olmugtur.

Biraenaleyh

Din-i

Mtibin-i

Ah-

mediye'nin
(.snf)

(islam'm)

emrettigi

eylerin

menfaati,

niahza

nehyeyledigi ef'Ulin mazarrati (yasakiadigi fiilJerinin za-

rarlan) sirfa oldugu bugiin cihanin muselle.midir.

ceza arasmda nisbet-i Sdile gdzetilmedikce lslah-i nefs etmeieri hrui9 ez-imkan (imkan harici) addedilcrek mliskiratin men'i hakkmdaki teklif iizerine Adliye Enciimeni'nce ittihaz
buyurulan karar, encumen-i acizanemizce ba^ka bir sekle ifrag edilmi ve sahib-i teklifin (teklif sahibinin) fikri tercih olun-

Hilm ve

tevazu, adalet,

hfirmet, zuafaya (zayiflara)

hukuka riayet, irz vc namusa merhamet, fukaraya muavenet,

72

KADIE MISIROCU.U

MJSUKROBBY
Denizli,

73

mustur. (Jiinkii Actliye Enciimeni Kanun-i CezSmizdaki mevcud olan mevaddin (maddelerin) kifayetini kabul etmi.5, bu maddeler iso miiskiratm istimal ve iinfdini degil, yalniz alenen

Hasan

Amasya, Riza
Kayseri, Sabit

sarhosluk elmeyi menetmistir. Ummul-fesad (fcsadin anasi) semmiil-ibad (insanlarm zebri) oldugunda iilem-i insaniyetin

Feyyaz

AH
teklifi

bulunan miiskiratm Alem-i Isltaiyet'te daha bidayctlc tahrim edildigi haldc bu hiinncti moskiii birakarak yaltuz sarhoslugu halka gostermemcyi emirden ibaret goriilmiistur. Binimelayeh muskiiitin imal ve istimalmin men'ini bilumum tcbeanm sihhat ve ahlaki ve miisliimaniann
ittifaki

bugun

Ali ukrii Bey merhuimm vaki ufak tefek degisikliklerle takdim olunmaktaydi.

Bundan sonra da

bir

Dikkat odilirse Meclis acrlah heniiz onbes yirmi gitaliik milddet gecmis. bulunuyordu. Bilahare Birinci ve

noktasmdan derece-i viicubta (vacib derecesinde) addederek zaten wiemnD olamn kuvve~i teyidiyesini izhar ve tedinlcri

Ikinci grup olarak belirecek olan aynhgin burada nuvesini gormek miimkiindiir. er'iyye enciimeni mensupiarr yani bir
kisrm
hocalarla ccigu ittilrat ve Terakki Cemiyeti'nden miidevver asker ve sivil eshas arasmdaki goriis aynllgt ilk dofa bu kanun dolayisryle ortaya cikmistir.
er'iyye enciimeninin bu mazbatasmdan sonra acilan miizakerede Maliye Vekili Hakki Behic Bey, birtakim mali miilariazalar serdederek tekjifin uzun uzun aleyhinde konusmus,
Ali iikru

hiyeyi, mflcib-i enir-i scr'i vazife addeyledik. Vaki miiskiratm

men'inc

bazi

miilalazat-i

maliyeden

(mall

dusimcelerdcn)

dolayi taraftar olmayanlar da bulmiabilir. Lakin bunun men'iyle istimalinden dolayi sarfolunan mebaligin (meblaglarm) efrad-j
milletge tasarruf edilecegi munfisebetiyle miiskirSt rfisumu

kendisine tahsis edilmis bulunan daircce cibSyet oilman (tahsil edilen) diger riisum Ozerine zammolunarak telafisi kabil olanacagr cihetle isbu miilShazat dahi gayr-i varid addolunmustur. Miiskirat imal ve istimali ciirmiiyle miitenasib ve ahkam-i esasi-i ser'iyye'den (eriatm esas hiikumlerinden)
'

Bey de cevap
sekline

vermistir. Nihayet mes'ele bir usfll

uzayip giderken Men-i Kammu'nun bir kere de Hey'et-i Vekilece yani hiikumetce tedkikine mtitcallik riyasete verilen bir takrir okunMiiskirat

miizakeresi

ddkiilerek

mustenbat (cikanlmis) mucfiz3ti miibeyyin (cezalan gosteren) olarak zirdeki maddeleri tahrir ve tasdikine arzeyledik.
15

de muzakerenin kifayeti reye vaz'olunarak Bu kanun Hey'et-i Vekile'de goriisiildukten sonra tekrar Meclis huzuruna getirilecekti.
biiaiiare

mus ve
celseyc

son

verilmistir 46

Mayis 1336

Gercekten Men'i Miiskirat Kanilnu

rihindc tekrar Meclis'e gelmis ve
Teklifin tab'edilerek meb'uslara

12.7.

1336 (1920)

ta-

Seriye E. Reisi, Miifid

muzSkereye konulmu.|tu. dagmlmamis bulundugu yo-

Maras, Refet

iundaki

Abdullah
Ankara, Mustafa

itiraz iizerine bu miizakerelerden bir netice alinamamis, gosterilen usuli cksikligin giderilmesinden sonra

ele

almmasi

kararlastirilmistrr. 47
iarihli

Aydm, Ahiried
Kayseri,

Bilahare bu tekiif 12.8.1336 (1920)

46- Zabit Ceridesi, C. 47- Zablt Ceridesl, C.
I

celsede tekrar

iikrii
Sh. 329 ve milleakip
Sh. 345

Ahmed Alim

2.

ve

d.

74

KAD1R MISIROGLU

ALi

SUKRC BEY

75

ahnarak miizakereye konulmustur. imdi bu miiziikerede cereyan eden Mdiselerden ve ileri siiriilen fikirlerden de bir
ele

iizerine er'iyye ve Sihhiye Enciimonlerinin teklifiyle

Mu-

nebze bahsetmek istiyoruz. Zira Mcn'i Miiskirat Kanunii, Birinci B.M. Meclisinin unium! havasini aksettirdigi kadar
meb'uslarin tek tek sahsiyyet ve istikametlerinin de kav-

vazene-i Maliye Enciimeninin inazbatasi okunmustur. Bu son encumenin mazbatasmda da teklifin birtakim mffll miilahazalarla aleyhinde bulunuldugu, maksadin Ceza Kanunu'ndaki alflkah maddenin derpis eylcdigi cezalarm arttmlmasiyle husulii teklif ediidigi goriilmustiir.

ranmasina yarayan

bir mahiyet arzctmektedir. Bu bakimdan bunu, All fjiikru Bey dolayisiyle tlpik bir vak'a olarak secmi bulunmaktayiz, Yoksa merhumun Meclis'teki her teklif ve miicadelesi hakkinda bu kadar uzun uzadiya izahat verecek
degiliz.

te

Reis, soz alanlann kendilerine sorarak leyhte veya aleyhkonusacaklarmi tespit ve kayittan sonra muzakerelere

gecmistir.

Bu
altinda

celse

Ikinci

Reis

cereyan etmistir. ehemmiyctsiz kanun teklifleri muzakere edilmistir. Men-i Miiskirat Kanunu'na sira gelince Celaleddin Arif Bey soz alarak:

Celaleddin Arif Bey'in riyJseti Once muhtelif mevzularda bazi

Bundan sonraki muzakereleri sahislann hissiyflt ve efkflnm ayna gibi aksettiren zabittan aynen takdim ediyoiuz:

Haydar Bey (Kutahya) -

Efendiler, alkolun hayat-i beser

iizerine ika cttigi (husule getirdigi) tahribat,

Reis-i Ssini Key - Muskirat Kanunu'na geldik. Evvelce

bu hususla soz istcmig olanlar vardi ve kendilerinin de bu husastaki haklan mahfuzdur, demistim. imdi isimleri yazdi olanlan okuyacagtm. Sonradan isimleri olmayanlar ve soz isleyenler

Tunali Hillni Bey (Bolu) - Fransizca yok. Haydar Bey (Devamla) hakikaten pek miithistir. Hatta kuul (alkol) aleyhinde Cemiyct-i Tibbiye Liyon'daki son ictimamda, tiziim mustahsilfttindan. (uriinlcrinden) gayn mevaddan (maddelerden) istihsal edilmis olan
ispirtolann

sem

aynca

(zehirleyici)

isimlerini yazdirsmiar.

olduguna

karar

vermis

ve

nesrettikleri

is-

Haydar Bey (Kutahya)

(Kastamonu) lehinde,
hinde,

aleyhitlde,
iikrii

Mehmcd

Doktor Suad Bey Bey (Kastamonu) le-

Bey (Karahisar-i SShib) aleyhinde, Rasih Efendi (Antalya) lehinde, Ali ukrii Bey (Trabzon) lehinde, Ismail Subhi Bey (Burdur) aleyhinde, Sirri Bey (izmit)
ijiikrii

Mehmed

gayn mevaddan, (maddelerden) istihsal ispirtolardan Fransa'nm bag olmayan eyaletlerinde adam basma bes iia dokuz litre yarn takriben iic ill yedi okka
edilen

tatistiklerde, uziimiin

lehinde...

imdi efendim soz isteyenler sdylesin,

yazalnn,

sira iie hirer hirer

soz

isteyenlerin

isimlerini.

okuyahm: demis ve

Men'i Muskirat Kanunu'nun miizakeresine baslanmisti,

Bundan sonra
isimleri

dim tahribat ika cttigini deiii ve misal olarak gostermislerdir. Binaenaleyh memalik-i ecnebiyeden memleketlerden) gelen ispirtolann sem olmasina nazaran buulann Ali SJukrii Bey'in teklifleri vechile, idhal ve istimfil ve fiiruhtunun (alim satimmm) men'i Jazim ve lSblid (suphosiz) ise de milumunuz olan mevani (mamalar) dolayisiyle bunun simdilik kabil olsa bile ileride tatbiki kabil olup
(eciiebt

isabet ettigi halde pek

lehte ve

aleyhte

konusmak

isliyenlerin

ohmyacagmm

takdiri hey'et-i aliyenize aid

pek muhim, pek

okunmus, bazilan soz almak 19m miiracaat etmi olduklan hakle isimlerinin okunmadigim beyan etmisler, bunun
iizerine onlarin isimleri

esasli bir keyfiyettir.

de ilavc edilmistir. Bilahare vaki teklif

Efendiler, Mejrutiyet'in ilk senesinde Meclis-i' Meb'nsS-

76"

KAD1R MISIROOLU
inkuazdan

ALl

5OKRO BBY
dokumnayah
menafiine
bir

77

kapitiilasyonlara kat'iyyen

ninnz

sihhat-i

bejeri

muhafaza

vc

bagciligi

kanunun, yalniz
do-

ccnebi

biifcu;

vikaypten (jokinckten konimak 19111) memfdik-i ecnebiyeden gelccek olan miiskirat vo ispirtotain bilakayd-u sart Mc-.'
inalik-i

fabrikatoriin

(menfaatlerine)

kunmasi dolayisiyle kabiliyet-i tatbikiyesi olmazsa, bilmem

ki;

Osmaniye'ye
(i9ile.cek

ithiil

kiiuliye

alkol)

vc bu gibi ispirtolardan mesnibfll-i imal cdilmemesi 15111 bir kanun

varidatrauza (gelirlerimize) Diiyun-u

Umumiyemizc, mahiddet-i

rem kararniimesine ecnebi vc menafi-i hukukima

biliyet-i tatbikiyesi
.

yapmisb,

Bu kanun

kunmadigi halde sirf kundugu ifin vuku' bulan miidahale ve tazyik iizerine bir hafta sonra kapitiilasyonlar bahane edilerek, bir hafta mevki-i tatbikle (mer'iyyette) kaldiktan sonra geri ahnmisbr.
Halbuki efendiler, bu kanunun kapilulasyonlara muhalif
hicbir

uhud-i kadimeye (eski anlasmalara) doAvmpa'nm menafiine (menfaatlerine) do-

taalluku olan Ali fjiikrii Bey'in bu tcklif-i kanunisinin nasil ka-

olabUir? 48
siz

Ali iikru

Bey (Trabzon) Demek

bulunuyorsunuz?

|imdiden

kapitii-

lasyonlari kabfil etmis.

Haydar Bey (Devamla) - Hal boyle iken muhterem llmiyye ve Sihhiye encumenleri Ali iikrii Bey'in layihasim
esas itibariyle kabul ve fakat hey'et-i
cttikleri

maddesi yoktu. Qiinkii sem olan bir eyi kapitiilasyonlar himaye etmedigl gibi, hifbir devlet de diger devlcte mm sem
(yarr

muhteremenize takdim
tadilftt teklif edi-

esbab-i mucibeli mazbatalarla bazi

zehhieyici)

olan

miiskirat

vc

ispirtolanmi

teb'ana.

yorlar.

icireccksin, gibi bir teklifle

diler!.
icin,

(ingilizler yapar sadalan)

bulunmaz ve bulanamaz da,.. EfenFakat hak kavinin oldugu

ve

llmiyye Enciimeni, Ali iikru Bey'in layihasmdaki idhal furuht (alip satma) kelimelerinin tayyi (kaldirma) ile

[ticmnfliyyetinin yalniz imal ve istimal edenlere hasrim, llmiye

bu hakll olan davalanmizi da, Avrupalilar'a dinletmek bizim icin kabil olamadi ve kanunun mevki-i latbikden aiinmasiyla daha ferda-yi mesrttiyette hiirriyet ve istiklalimize dehsetli bir darbe indirildi. Halbuki efendiler, biz bu

Bnciimsni de Kanun-i Ceza'mn 265, maddesi

makamma kaim
istiyorlar.
teklifi

olmak

tizere teklif ettikleri

maddelerin kabuliinu

Halbuki

efendiler

Umiye Encumeni'nin

vechile

memnuiyeti (yasaklama) yalnrz imal ve istimfde, Avrupa'dan

uiiisaade

kanun ile memalik-i ecnebiyyeden senevi memleketimize gelmekte olan yirmi milyon kilo ispirlo ile milyonlarca miiskiratin gclmesine mani olmuyorduk, yalniz memalik-i ecnebiyyeden
gelecck olan muzirussihha ispirtolardan merubat-i kuuliye imal edilmemesi icin bunlari gumriiklerdc asetonmelin mahlutlan (kansnn) ile kanjlirarak yalniz sanayide istimal ettirmek vc miiskirali da bir takim ahkam ve kuyuda (kayitlara)

mamulen gelen milyonlarca miiskiratin serbest^e fiiruhtine edeeek olursak, bilmem ki, ecnebileri kuskulan-

dirmaktan baska bicblr fayda temin etmeyen u imal kelimesine bilmem liizum kahr mi! (Jiinkii efendiler miiskirat niamul ve serbest olarak memalik-i ecnebiyyeden memleketimize fiiruht ve miiskirat bayilerine rekabet kabfil et-

miyecek derecede ucuz

artik

bir fiyatla

mal temin edildikten sonra

Fakat maatteessiif efendiler, medeni denilen Avrupa, kendi menafi-i hasisasini bizim hayatimiza tercih ederek, kanunun mevki-i tatbikten' alinmasmda
tabi'

lutmak

istiyorduk.

imal kelimesine ne ihtiya9 kalir! Binacnaleyh

hem

ar-

zettigim esbabtan (sebeplerden) ve

Iic2ret serbesttir,

hem de Kanun-i fisasi'nin maddesine muhalefetten ve sonra da mem-

israr

etti,

Nihayet

11

izahattan maksad, Dtiyfln-u

Umurniyye48- Birinci Biiytik Millet Meclisi'nin initnevi ahvalim akseuircn bu beylainaz o/.iirlerinc dikkai eilil.sin!.

nin (Osmanli Di borclan idaresinin) muvafakati ahndiktan sonra bir cok tedkik ve tetebbu netioesi olarak yapilan ve

KADIR MISIROGLU

ALt5UKRUBEY
kiisur sene sonra bugiinkii

79

leketimizdeki ecnebi iimillere cihet-i taalluktan nasi, kabiliyet-i

tatbikiyesi (tatbik kabiliyeti)

kanunu mecalis-i tcsriiyyesinden

Sozii

olmiyan u imal kelimesi

or-

gecirmeye muvaffak olmustur. (Gilrultuler)

Reis-i Sani Bey - Kesmeyelim efendiler. meyiniz rica ederim. (Giiriiltuler)

tadan kalkinca Ilmiye ve Sihhiye enciimcnleri men-i istimal husnsunda (kuUamlmasmi yasaklama) birlesmis. oluyorlar kl; imaldeki mahzur ve mevanii, imaldeki adem-i kabiliyet-i tatbik
(imaline miiteallik manilerden dolayi tatbik kabiliyetinin ol-

kes-

mamasi) bilumttm memalik-i Osmaniye'deki bil'umum teb'aya seyy8nen (eit olarak) tatbiki dolayisiyle istimalde daha
ziyade
vfuittir.

Reis-i Sani Bey - (Remzi Efendi'ye hitaben) hakkimzda nizamname-i dahiliyi (fctuziik) tatbik ederim. Herkes sbylemekte hiirdur. Buraya gelir soylersiniz.

Remzi Efendi (Kayseri) - Nijin

zRyi' ediyoruz.

kiymetli vakitlerimizi

Efendiler, muhtelif tabiyette mesela bir

Rus

bir italyan

Hadd-1 Ser'iyyeyi
olsalar,

huzur-i
Ser'i

hSkim-i
sarb.0.5

Cczayi) icab edecek derecede sarhoj hSkime (hakim huzuruna) sevkedilseler, buniata .siz hadd-i Ser'iyeyi icab edecek derecede
(Ser'i

Reis-i Sani Bey (Remzi Efendi'ye hitaben) Efendim susacak rmsiniz? (Haydar Bey'e hitaben) devam.

oldugunuzdan dolayi

sizin hadd-i Ser'i ile te'dibinize

Haydar Bey (Devamla) - Fakat efendiler bugiinku kanunu, mecalis-i tesriiyyeden (kanun yapan meclislerden) gecir-

(cezalandrnlmaniza) hiikmettim, dese aeaba bunlann raensup oldugu devlctler kendilerince memnu (yasak) olmayan u fiilden dolayi

mahkeme-i er'iyyeden verilen u hiikmii infaz

degildir.
degildir.

meye muvaffak olan Amerika zennediyor musunuz ki; kanunu tatbike muvaffak olmusUir. BilSkis efendiler meyhaneleri kapatayim derken biitiin evlerin meyhiine olmasma sebep olmujtur.
Ali Siikrii

et-

tirecekler mi!

Bey (Trabzon) - Delil

goster.

Remzi Efendi (Kayseri) - Onlara samil hakkmda yoktur. Bu Hadd-i Ser'i onlara gamil Ser'i kime lazimsa ona yapilacak.

Onlar

Refik Bey (Konya) - Rica ederim kesmeyelim efendim.

Reis-i Sani Bey - Efendim not edersiniz, sonra soylersiniz. Nicin hatibin sozlerini kesersiniz? (Devam, devam sedalan)
,

Hadd-i

Haydar Bey (Devamla) Onlan kanun

Remzi Efendi (Kayseri) - Hadd-i
aidtir,

istisna
Ser'i

edemez.

miisliimanlara

ecnebilere lazim geimez.

sizi

Haydar Bey (Devamla) - Efendim,

dahiii (ictuziik)

nizamnarne-i

cereyan eden muzakerat, bu gayr-r kabil-i tatbik olan kanun yuzunden Amerika'mn senevi 532 milyon dolai servet gaib ettigini ve bu kanunun gayet vasi' (geni) bir mikyasta kacakcihk ve suistimalata sebebiyet verdigini ve Amerika'da men-i miiskirat
mes'elesinin bir mes'eleyi, bir mes'cle-i ictimaiyye ve haysitiye

diler

Haydar Bey (Devamla) - Delilim ijte Amerika Ivleclis-i Meb'usaninda

elimdedir. Efen-

ahkamina degil kanun-i miiuazara ahkamma

(miinakasa usulleriue)
Reis-i Sani

uymaya davet ediyorum.

edersiniz.

Bey - Kalkar burada izah

degil

bir mesele-i

siyasiye sekline girdigini

bize pek

Haydar Bey (Devamla) - Fakal efendiler siz Amerika nasil men etti diyeceksiniz? Bir kere Amerika bizim gibi mukayyed (kayitli) bir hukflmet degildir. Saniyen Amerika isret-i
men'e
(i9ki

vazih bir surette isbat etmektedir.

Miifid Efendi (Kirsehir)

yurur musunuz?
Reis-i Sani

- Enciimcn namma musaade

bu-

icmeyi yasaklamaya) tesebbtis

ettigi tarihten

altmis

Bey -

Bitirsin efendim.

80

KADiR M1SIROGLU
bulunuyordu.

ALI

UKRU BEY

81

Haydar Bey (Devamla) - Hele efendiler, Sihhiye Encumenjnin 20. asirda tatbik etmek istedigi tanzifat (temizleme) islerindo istihdam cezasi, Abdiilhamid zainamndaki timarhane ve seiseri kanunundaki darb cezalan gibi Ilmiye Enciimeni'nin... (GiiriilUiler) (Alkislar) (Siirekli guruftiiler, sdziinil

Bu

takrir de,

inevcud

guriiltii

ve kanikliklarm artmasma

sebep olmu'gtur. Zira muhafazakariar, Men-i Muskirat Kanunu'nun bu sfiretle yani munakaalann kinci bir hfil almasi
bahancsiyle rata
Birinci

kaldmlmak

istendigini anlami^lardi.

Bu

celse

geri al sadalan)

Buyuk

Millet Meclisi'nde en sert miinakasalara sahne

Remzi Efendi (Kayseri) - Olmaz kabul

indirin.

etnaeyiz, asagi

olan eel seler in.de u biridir. imdi bu eelseye dair kisa bir zabit
parcasi daha takdim ediyoruz:

Haydar Bey (Devamla) _ (Remzi Efendi'ye

raya gel.
Reis-i Sani

hitaben), bu-

Riza Efcndi (Yozgat) -

Reel, Red!... (Gurultuler)

Emin Bey (Emncan) Reis-i Sani

Usul-i mu'zakere

hakkmda

soz

is-

tur.

Bey - Pcki efendim susun! Remzi Efcndi (Kayseri) - Bizim burada liizumumuz yokAhkam-i er'iyye aleyhinde... (Bu millet ^eriatla kaimdir
Bir

tiyecegim. (SJddetli gurulttiler)

Bey-

Takrir

hakkmda mi

sbyliyeeeksiniz,

mes'ele

hakkmda mi?
Bey (Trabzon) - Bu
gibi mecalis-i tesriiyyede
tiirlti

sedfdan)

Ali fjukrii

dar,

Hoca Efcndi - Kat'iyyen kabul etmiyoruz. Cekil orautanmiyor musun? (Nedir bu yahu. Hepimiz mttslttmaniz

(kanun yapan meclislerde) her

mevad muzSkere
gSyet.

edilir.

Bu

gibi

mevaddin .gayet

ehemmiyetlileri,

ehem-

sadalan)
Hiisrev Bey (Trabzon) - Herkes hiirdur. Istedigini soyler.
(Giiru'ltuler)

miyetsizleri, daire-i giimfllu itibariyle gityet v&sileri vardrr.

biitim

Refik Bey (Konya)

Efendiler rica ederim ne oldunuz.

Herkes ehemmiyet-i mahsusasi olan ve bu ehemmiyeti aleme samir olan bir yerde mes'ele hakkmda soz soylcrken, rica ederim, sdzii tartsm ve oyle sbylesin. Benictn, tabit

Kamat'a

kari rezil

mi olacagiz?

deniz kanunu teklif eden oldugum

herkesin

lehindeyim. Kabul

Ogleden soma yine Ikinci Reis Celaleddin Arif Bey'in riyaseti altinda a9ilan celse, ayni elektrikli hava icinde
gecmitir.

edilmesi icin elimden geldigi kadar cahgacagim. Soz soylemek

hakkidir.

Yukandan

asagi

ne

biliyorlarsa

onu

Once Haydar Bey

sdylesinler ve buna kargi kimsenin itiraza hakki yokttir. Bu-

stfzlerinin

yanhs,

anlaiimi

de, gurultiiden konugmalari pek iyi. anlasilamaims iddetli gurultuler cereyan ederken Ali Stikru Bey'in soz istedigi gorUlnrii, Celaleddin Arif Bey ise kimseye soz vermiyerek riySsete takdim edilen bir tekliften bah-

olmasmdan bahsetmisse

rada cikar soyler, fakat soz soylerken bu gibi mesailde, dikkat

etmek lazimdir. Hatta

gurultuler)

siirc-i

lisana

mesSg

yoktar. (iddetli.

Sesler (Herkes soziinii nc sCiretle soyliyecegini

(Gurultuler.. Muhtelif sesler..)
'

bilir.)

sederek bunu okuyacagini bildirmistir.

Miiskirai

Okunan

takrir

Men-i
olmasj

Kanununun

iddetli

miinakagalara

sebep

Reis-i Sani

Bey - Rica ederim efendim,

oturalim. Efeadim,

dolayisiyle
mtiteallikti.

mUs&id bir zamana Isparta Meb'usu Haci Tahir tarafmdan

muz&eeresioin

la'likine'
verilrni

miistade buyuran.
(iddetli gurultuler)

(Ayak patutilan) (Reye koyun

scs-

82

KADIR MIS1R0GLU

ALl$OKRl)BBY
leri)

83

Hiisrcv

Bey (Trabzon) -

Usiil-i

miizakcre

hakkmda

siiz

isterim. ( iddetli. guriiltiiler).

oralarda rmizakere edilmis boyle bir kanunun alakali enciimenlcr adina hirer ki?inin konustuiulmasiyla ihticac edilmesi (yctinilmesi) teklilinde

gccirilini.;

vc

bulunmuslardir.

Sesler (iddctli giiiiiltuier) (Boyle seyler ayiptir sesleri).

Hiisrcv Bey (Trabzon) - Miisaade buyurun efendim.

parta meb'usu Tahir

Is-

Bey bir takrir vermij, biuiun hakkmda aiz-i malumat edeyim. Zannedersem takrire saik olan, Mechste goriilen halet nihiyedir. Oyle hissediyorum ki, Haydar Bey kardesimizin buradaki sozti su-i telakkiye ugtamistir. Bu
1

Saruhan mcbusu Refik evket ve Mentese Meb'usu Tevfik Riistii Bey'ler larafmdan ileri suriilen bu teklif, karara baglanmadan celse on dakika icin tatil edilmistir.
Bilahare celse acildigmda, Istanbul Meb'usu ve Maliye olan Ferid Bey soz alarak uzun uzun bu kanunun cikaiilmasryle mani oluuacak riisumun ehemmiyetinden bahsetmistir. Yer yer islam tarihinden de misaller vererek kiki
vekili

halde bendenizin de dabil oldugum halde hep lniiteessifiz. Bu teesstirle muzakcrati devara ettiremiyecegimizi goriiyotum.

yasagmm
bu
setmistir.

hicbir

zaman tam manasryle

bihakkin
tatbik

Binaenaleyh goriiselim, siikunet-i

dem

tatbik edilemediginden,

hasil

olsun.

Bu

15

kanunun

da

memlekete ve millcte nafi' (faydah) ve muvafik olarak ciksm. (Pek a)8 muvafik sesleri)
Reis-I Sani (Eller kalkar)

edilemiyeceginden

bah-

Bey -

Teklifi kabul edenlar elierini kaldirsmiar

Kabul

Fcrid Bey'in Rusya ve Amcrika'daki durumundan bahsederek buyuk olciide guriiltulerle kesilen konusmast
bir

edildi efendim.

avukatin evine on tine miisellah

(silahli)

bolsevit. cumlebir mes'cle

Bir ses - Biraz daha uyuyaoak...

Ali Siikrii
leverasi.

siyle inkitaa ugrarken, Ali iikrii Bey'in yerinden miidahale

Bey (Trabzon) - Uyuyacak. Parlamanto da(Erzincan) - Biitiin bu fesatlarm menbai sen-

ederek mes'ele-i miistehiie* yani geciktirki

Emin Bey
sin..

hakkmda siiz istedigi goiiilmiistur. GuruTtuler arasmda devam eden konusmasmdan Maliye Vekili Ferid Bey'in:
iizerine

(GiiriUtuler)

Gurultiiniin siddetlenmesi iizerine celse cumartesi ictima

- Tehir mi ediyoruz, devam mi Reis Bey? diye soimasi Reis'in mes'eleyi reye koyacagim bildirdigi gorillmes'ele-i niiistebire
ettigi

edilmek

iizere tatil olundu.*>

Men-i Miiskirat Kanunu 13 Eyltil 1336 (1920) tarihinde tekrar muzSkereye konulmustur. Reis bu kanun hakkmda soz istemis olanlann isimlerini okuyunca, bunun pek uzun.bir liste
teskil ettigi gbrtilmtislur.

mustur. Bunun iizerine Ali iikru Bey'in hakkmda soz istemek hususunda israr

gorlilmusMir.

Ferid Bey Men-i Miiskirat Kanunu'nun ruzntaeye (giindeme) dahil olup olmadigim sormus, Reis bunu reye koyacagim bil-

Bunun uzerine

bazi meb'uslar usul

hakkmda soz
siinniislerdlr.

alarak bu kadar kimsenin

konusmak

istemesi
ileri

halinde miizakerelerin anormal bir surette uzayacagini

Hazmmun DahiidirL tarzindaki mudahaleleri uzerine bundan vazgecilerek Maliye Vekili Ferid Bey'in konusmasina devami saglanmistir. Ferid Bey konusmasinm
dirmistir.

Emsaline kryasen, data fazla encumenlerden

devammda her

tiirtii

kcyif vcrici maddeler icin tarihte koasla ciddi

bir
sflrette

nulmus olan yasaklarm

yliriitiileme-

diginden bahsettikten sonra:

49- Zabit Ceridesi, C. 3 sh, 179 vd.

Maalesef aksam-i Memalik-i Osmaniye'dcn (Osmanh

84

KADIR MISIROOLU
bazdarmin duman

ALI StJKRU

BEY

55

nitilklermin ki simian ndan)

istilasi

aittnda

bulunmasim nazar-i dikkaL ve mtitalaaya

yalniz u Men-i Muskirat

alnus.

olsak bile,
suretiyle
liradir:

Kanunumi kabul etmek

milyon
var.

bunun fenahgmda bizimle miittehiddir. islam olduklan, jnsan olduklan icin bunun men'ine taraftardn'. Verecegim cevap iktisadi mes'ele olmak itibariyle en ziyade sahib-i
bile

biitceye vuracagimiz darbe Ulakal (enaz) bir

milyon

Efendiler,

bugiin

bir

liiayi

istMikar

edecek
agik

(aznn.sayacak) vaziyette degiliz. Hey'et-i illiycnize arzettim.

Biitcemizin
Hey'et-i.

selahiyet olan Maliye Vekili Bey'edir, Miiskiratin men'i esasini herkes kabul ettigi icin yalnuz bu noktaya cevap verecegim. Efendiler, Ferid Beyefendi de buyurdular ki, bazi

yirmi

milyon acigi

Bu yirmi milyon

memleketlerde bazi tesebbiisSt yapihyor. Tesebbiisat degil

efendiler, fiiliyat.

Miyenize teklif etmig oldugiim bu kavanindeki (kanunlardaki) varidat da ddhil oldugu haldedir. Eger bunlan
tevSzun ettiremeyiz. (Den.klctircineyiz.)'
50

kabul buyurmayacak olur iseniz o zaman biit9eyi kat'iyyen

Amerika sQret-i kat'iyyede bunu men etmistir ve bugiin bizim limanlanmiza gelen Amerikan gemilerine gidiniz, Sudan baska hip bir mesrubat bulamazsimz. Bulundugu takdirde her
turlu cezaya razryim. Yoktur. Kanun her suretle men etmistir. Evet her yerde oldugu gibi Amerika da da muskirat istimalini
!

lelerdc toplanmaktaydi.
gtinfiniiz, bir

Maliye Vekili'nin yaptigi uzun ko.nu.$masinm rubu bu ciimBeyanatma devamla demitir ki: ... Dti-

Men-i Muskirat Katuinu vasitasiyla o mukelle-

fiycti

lagv cdccegiz.

mukellefiyet nedir efendim? Miiskirati

itiyad haline getirmis ayyaster vardu. Fakat bunlar hakkinda kadar fazla takibat yapihyor ki; milyonlarca dolar sarfediliyor ve men'i dolayisiyla tayyarc vesaire ile

itiyad eclenierin miikellefiyetini,

muskirat icmiycnlerin

iistiine

kacakcihk

yikaeagiz. Dunya'da

bundan gayn makuJ $cy olur mu?

yapmak

istiyorlar.

Bugiin Amerika'da icki icenler Kuba'ya,

Bu
guydu:

suale Ali iikrii Bey'in olurdugu ycrden verdigi cevap

Meksika'ya falan yerlere giderler iferler. giinkii zengin adamlardir. Seyahat masrafma tahammul ederler. Ferid Beyefendi
buyurdnlar
ki;

- Bir

milleli

kurtarmak iqw

raziy:iz!

Amerikahlar bunu

men

edemediler. Cunkii bunu

Daha sonra soz

alan Operator

Emin

Bey, Birinci Mec-

lis'in aOT ilericilcrindcn olmasma ragmen Sihhiye Enciimeni namina soz alarak Maliye Vekiline, Men-i Muskirat Kanununun kabul edilmesi halmde matuz kalmacak bir milyon lira vergi kaybmi telafi cdebilecek yolu bizzat go.stermis.tir. Bu

siyBsiyye yaptilar. Biklkis Amerikahlar bunu mes'ele-yi siyasiye yapmaktan fevkaWde korkuyorlar.. Bundan

bir ines'ele : yi

tamamiyle miictenibdirler.

Amerika'mn en bflyuk intihabi Reisicumhur intihabidir. Reisicumhur intihabt miinSsebetiyle, bugun miiskirat amilleri
(imal edenleri) sendikasina istinad eden parti bile, intiliabgt

da, tababette kuJlanilan alkollii

maddelerin vergisini arttirmaku.

iikru Bey, tenkidJeri u suretle

Daha sonra soz

cevap land inn isttr:

alan

AH

Ali ukru Bey (Trabzon) - Efendim, muskirat mes'elesi, bunun aleyhinde herkes buiunuyor. Malta Men-i Muskirat Kanummim kabul edileceginden korkan Maliye VekiJi Beyefendi
50- Zabil Ceridesi. C. 4 Ankara 1942 Sh. 101 ve devami

men-i miiskirat mes'elesini programina umfiniiyenin galeyamndan kqrkuyor. Gazetelerde, resml nutuklart vardir. inanmazsamz yarm getirir
J9111

(secimler) icrasi

koyamiyor.

Eflcar-l

gosteririm. Binaenaleyh ezberden, isitrne olan, menedememi dc, tesebbiis etmi 5 gibi sozlcr dogru degildir. Men etmistir efendiler ve Amerikahlar bugiin bu mes'eleyi siyas) pro-

pagandalarma esas yapiyorlar. Amerika trosilermin kudretini,

86

KADIR MISIROGLU

ALI

5UKR0 BEY

87

kuwctim hepmtz bdnsniz. Halbuki o

Demokrat
Firkasi

rey

trbstlere istinad cden kaybedeceginden korkuyor ve bunu

bile ihtiraz edelim, demistiniz.

Ali iikrii

programina koyamiyor.

yurun, bugiin Meclis-i Ali'yi bu millet suraya gbndermi;

Sonra Rusya'dan bahsettiler. Rusya da

Qttnkti (Hilar yeni bir ihkilab geciriyor. Yalntz
kati

men

Bey (Devamia) - Hilmi Bey miisaade bumuicin!..

etinith\
degil...

kadderatmi kuriarmak

Mukadderaii kurtarmak

igiri

her

Fakat Rusya'nin teskilSu Amerika'nm te$kilati gibi

suna nazar-i diketmemitir. Yani

ceibcderim

ki,

Ruslar Dunya'da en ziyfide icki kullanan bir

millettir.

Sonra

Ru.slar'in dinted
cliiiT

de bunu
itibaiia

men

Meclis-i Ali bir Hiikumet intiMb etmis ve kendisi o Hiikfimetin mm-akibidir. Meclis memleketin menfaad icin muvafik gordugii bir kanunu yapar ve tatbiki icin Hiikumet ben bunu yapamam derse, o Hiikumet

men miimkunse yapimz demis ve

onlarda bir kayd-A

oktur.

Bu

Ruslar da, bu inkilab

yerinde duramaz. (Alkislar) imdi bu

limeler

itibarla...

kahramanlan mfiskirSb yiizde yirmi men etmilerse 90k iyidir, bahtiyardirlar. Fakal bu inkilab boyle devam ederse, emin olunuz
ki,

Hamdullah Subhi Bey (Antalya) - Mes'elede

iizerine

agir ke-

istinad

etmek de dogru

degildir.

(Devam

yiizde yiiz muval'fak olacakhirdir.

devam

sesleri)

Soma

mes'elede en ziyade aleyhtarlarm nokta-i istinadi,

Ali Siikrii

kabiliyet-i tatbikiyesi yoktur demeleridir.

bir hiikumei bir

Bu

nokta, bilhassa

kanunlar
ne
ise,

var.

memuru

icin, kabiliyet-i tatbikiyetu

yoktur demek,

Bey (Devamia) - imdi bizim elimizde bir takim Bizim o kanunlar hakkmda kudret-i tatbikiyemiz

dereceye kadar

ziildur.

Taibik edemiyen
-

cekilir.

Maliye Vekiii Ferid Bey

Bendeniz imdi oekiiirim.

da odur. tjunkii bir kanun icin nastlsa, digerleri icin de oyledir; yoksa her kanun Icin ayn ayn kuvve-i tatbikiye aranmaz. Bugiin, meseia
asi kanunu, aym mes'eledir. Biliyorsunuz ki 351 kanunu tatbik edilmeden evvel bu memlekette binlerce adam cicek hasblurdii. A51 kanunu mecburi bir sekilde tatbik edilzaman, bizim halk, itiyatsizhgmdan dolayi, keci gibi daglara kaciyordu. Maahaza bu kanun, mumkiin mertebe tatbik olunabilen bu kanun, memleketimize hi9 olmazsa, onbin cocuk kazandirmadi mi?. Ast Kanunu, Avrupa'da oldugu gibi

elbette bu Meclis'in yapacagi kanunlar

AH
hayai
ettiniz,

ukrii Bey (Devamia) - Mtisaade buyurun, boyle

ile laf

olmaz. Ben sizin sozunuzii kesmedim. Bans ihtar

sustum.

tahgmdan

Maliye Vekiii Ferid Bey -

halde zul tabirini geri aim.

digi

Ali Sukrii Bey (Devamia) - Ben kanunun tatbik edememdiyen bir hiikumet bence hiikumet mevkiinde durmaya hlyik depdir. (Giirultuier) Rica edcrim mu'sa=ide buyrun. Kabiliypjt 1
Latbikiyesi

yokdur demek ne demek.^

tatbik edilemiyor diyc

bir

Maliyc Vekiii Kerid Bey - Sdzunii

siuette ben de sizi tahkir ederim!...

geri al, ciinkii ayni

bu kanunu birakalim mi? Veyahud boyle kanun yapmamak mi lazimdir? Rica ederim.
Ali
piikrii

Bey (Devamia) - Efendiler

izah

edeyim.

Ali iikrti

Bey (Devamia) - Hangi hiikumet

(Giirultuier)
ki..-

Maliye Vekiii Ferid Bey - Yalmz seyden

Tunali Hilmi Bey (Bolu) - iikru Bey

ibaYet...
,

Tunali Hilmi Bey (Bolu) - O, bununla kabil-i kiyas

degildir,

siircii

lisandan
Ali

meyiniz. Mes'eleuin farki yoktur. Aji kanunu da

ukru Bey (Devamia) - Efendim, soziimu kessihhat-.t umu-

88

KADJRMISIROGLU
ortaya konmustur.
dolayisiyle

ALI

5UKRU BEY

89

miyyeyi muhafaza
yalsizhgi,

icin

kanun, halkni
tatbik

iti-

yahud namiyor. Kismen

cehaleti
tatbik

tamamen

olu-

olunuyor diye bu kanunu mevki-i

Ben soylenen sozlere cevap veriyorum. Kuvve-i zabita itibariyle bu kanunun kabiliyet-i. tatbikiyesi icin elimizdeki kuvvet ne ise, bugiin yine odur. Bu kanunun kade alamiyacagiz.
biliyet-i

mer'iyctten kaldualim da uf'ak tefek elde ettigimiz menafiden

tatbikiyesi

efendiler halkin

ruhuna tevafukundadir,
ki;

de mi vazgecelim, diyorum. imdi biz dc bu kanunu, nesl-i atimizi ve sihhat-r umumiyemizi duiiiidugumUz icin koyraak istiyornz. Zaten liangi kanunu tatbik ediyoruz ya..; Haydi ytizde yirmi veya yiizde otuz tatbik etsek bundan zarar mj
gdruriiz rica ederim?

halkin an'anatma tevafuktadiv. Herbiriniz bilirsiniz

diler,

efen-

bizim icimizde ickiyc miibtela olan

hie.

bir

kimsc yoktur
olsun.

ki,

Allah belasim vcrsin, nerden

ahUm dememi.5

Bunu
dir.

soyleten biniicyiiz senelik itiyadin temSdisidir.

Bu

iti-

yadla bizim halkimizm ruhu boyie bir kanunu

hazme

miisaid-

Efendiler, imdi bil de Hristiyanbk mes'elcsi

oidu.

mevzuubahs

Size misal' sdyliycyim: Istanbul'dan fekk-i irtibat eden

Evvelce Amerika ve Rusya ve son zamanlarda Avustralya gibi hiikumetler bunu tatbik etmislerdir. Bugtin Avustcenub hukumelleri bile tatbik etmis>rdir. O ralya'nin hiikumetler, Hristiyan olmak itibariyle sirf sthhat-j umflmiyeyi
ve sihhat-i beseriyeyi muhiifaza ifin boyle bir kanun tatbik ettigi halde biz ne icin kendi milletimizi muhafaza icin koymak istedighniz bir kanunda tebaamiz olan hristiyanlan ayirabm?

Balikesir ve havalisinde, yani

hukumet

ntifuzu tizerierinden

kalkip da halk sirf kendisi iini bir dereceye kadar idreye

baladiklan zaman, bnnu

men

etmilerdi.

Buna

kari efendiler

isyan cikmamitir. (Dogrudur sesleri) ve nerede kanun yapar,

iddetle tatbik edersek ve sjddet gdsterirsek, halk

isyankar

bir

ruhla

hareket

etmiyecektir.

buna karsj. Mutlaka buna

miitavaat edecektir. Fakat halkin elindeki fazla parayi ve

silaht al,

Kanunun
ciinkii

tatbikini sihhat-i

umflmiye nokta-i nazanndan

is-

gor nasil kiyam eder. Bununla istinas

kabiliyet-i
ki,

etmis_tir.

Bu

iti-

tiyoruz. Hristiyanlann bu husustaki ikayetleri dinlenemez,

barla

kanunun

tatbikiyesi

vardir.

Zira

hie

bir

Amerika gibi Hristiyan bir hukumet kabul etoistir. Ermenilerin makam-l sikayeti Amerika idi. O kabul ettikten sonra, makam-t ikayet yoktur. Kimse birsey diyemez.!. Hristiyan mes'elesi mevzuubahs degildir.
onlann medar-i
istinadlarl olan

miisluman yoktur

kendisine kari tatbik olunan tedabir-i

zecriye kar^isinda, hayir ben yapacagim diye isyan etsinl.

Binaenaleyh bu, halkin ruhuna tamarmyle tevafuk eden bir ka-

Ferid Bey (Qorom) - Bizc dediler maalesef.

Ali giikru

Bey (Devamla) - Vaktiyle

ki;

demisjerdir. imdi di-

Bu kanunun hasb! nigehbani da vardir, yani'butun milBuna riayet etmeyen-leri, hatta bendeniz bile goriirsem, derhal polise haber veririm. Ister ahaliclen ister memurinden
nundur.
let....

yemezler. Bir de buyurdular

tatbike mttsaid degildir.

Maliyeniri kadrosu bu kanunu

icin,

olsun. Hatta Maliye Vekilini bile!.

Yam

bu kanunu tatbik ettirmek

kafi

dcrecede inzibat yapamaz.. Rica ederim, simdi bunu soyleyen Maliye Vekili Bcycfendi, riisumun tezyidini taleb

sini

Maliye Vekili Ferid Bey - Siz onu goreniezsiniz, ben akgorurum. (Handelcr)
Ali iikrii

ediyor. Halbuki bcnce bu

inzibatiye lazim ise,

kanunun tatbiki icin ne kadar kuvve-i rUsum arttinlcbgt zaman husulii tabit olan

naleyh bu
tasi,

in

Bey (Devamla) - Ferd mes'elesi degil.. BinaezSbita memurlan coktur. Herkes bu ifin zabi-

mgchbanidir.

Bu kanun zannediyorum
.de

ki,

eger ciddi

tu-

kacakcihgm men'i

de o kadar lazimdir. Resme zamnieclersek, o zaman kacakciliga revac verccegiz ve bugiinkti resmi
icin

tnlursa diger kanunlara nisbeten kabiliyet-i tatbikiyesi belki

yiizde yiizdtir. Sonra bir

bagcjlik cilietme, yani iin iktisadi

90

KADIR MISIROCLU

ALi

5OKRO BEY
sonra, ancak Beyefendi yirmi

noktasina gectiler. Bagcthk mes'elesi sUphesiz

iktisikliyedir.
retle
ler

mevcud
tabii

bit- mes'elc-i Efendiler bugun maatleessiif baglanmrztn kesoldugu yerler elimizde degildir. Insallah bu yer-

dum. Biitcenin acigim tamamiyle kapatmadiktan

yirmide birini kapatabiliyor. Maliye

Nazm

milyon

lirayi,

bizimdir
scsieri)

vc

bizim

climize

gececektir.

(ingallah

bulacaksa

lutferi bir

daha dogmsu ondokuz milyon lirayi her nereden milyon lirayi da oradan bulsunlar, mem-

yakmda
Bu
ve

leketin niifusunu, sihhatmt

muhafaza buyursunlar.
-

ilibarla

bagcdarm hukukunu muhafaza,

ki,

milletin

hu-

Maliye Vekili Ferid Bey

Ali

icmcyenlerden...

kukunu da muhafazadir. Bugim goriiyorsunuz

biitiin

memleketin

Ditaya'nin gecinnekte oldugu biiyiik bir inkdabta,

leebbiisat-i maliycyi, hiikumet millete ve-

bircok
riyor.

muazzam
Bugtin

jimendiferler,

komiir

ocaklan

filan

hepsi

ukru Bey (Devamla) - Haa hatmma getirdimz. Demin bir arkadagnniz, ayyaflann verecegi parayt biz mi verecegiz dediler. halde frengi hastahanelerini kaldiralim. (O baska sadasi) Bir adam keyfi icin frengi olmu, o halde ben
neden tedavisi
azfismdan
icin
bir icin

miililesUriliyor.

Birds

bunu

millilestirebiliriz.

Hukumetin

para

vcreyim? Halbuki cemiyet kendi

yatiud milletin kontrolii altuida bir sendika Mlinde, bir jirket

halinde mustahsillerin iiziimlerinden ispirto istihsal edilir ve ihrac cdilebilil'. Bunu ben ona karfl bir mes'ele olmak ilzere
telCtkki

oldugunu, hezale

kismmm frengi yiiztinden mahva mahkum mahkum oldugunu, biliyor ve onu kurtarmak

ona muavenet ediyor. (Alkislar) Bunu kendi cebinden

etmera.

Benim climde

iiziim

gibi

mahsulum

olsun.

Ondat) her vechile istiiade ederim. Uziimden mutlaka raki yap-

feda edip veriyor. (Alkiglar) Binaenaleyh rica ederim; bugun ickinin tahribati, frenginin tahriMtindan a^agi midrr? Bilakis
be.5

mak, jarap yapmak l&im

degildir.

on misli

fazladir. Zavalli

Sonra, bunun icin zaten evvelce, Meclis-i Meb'usan'da ispirto hakkinda bir kanun miizakere edilmiti. Bu kanunu buraya getirir, burada muzakere ederiz. Bu kanun haricten ispirto idhalini

kurtarmak
veriyoruz.

i9in biraz

malul bir taktm vatandaIanrmzi daha fazla para verirsek ne olur? Zaten

men

ediyordu. Dahilt ispirlolara revag veriyordu.

Onu da

elde ederok tesbit ederiz.

isek, elimize gectigi
bir scyi

Bu

itibarla o

kanunu

tatbik

edeeek olur

zaman

iiziim mustahsillerini

yapanz. Zaten hazudir. Bugiinkii vaziyet-i maliye itibariyle Ferid Bey Efendi'nin rakaroi pek biiyiik zannediyordum. On milyon lira gfiip edeccgimizi zannediyordum. Meger gaip edecegimiz bir milyon lira imif Bu
hie bir scy degildir. Evvelce ikiyiiz bin
sarfiyatimrz oldugunu sBylemiglerdi.
lira

menmun edeeek

Mazhar Bey (Aydm) - Borcumuzdur. Bey (Devamla) - Sjmdi efendiler, bu rakam iizerinde biraz durmak istiyoi'Um. Evet hazine-i mMiyeye bir milyon lira girecek, gerci istatistik yapmadtm fakat bir arDr.
Ali iikru

kadajimin soyledigi tabii dogrudur. Memlekettc yiiz yirmi milyon kilo mesmbat sarfolunuyormug, yiizyirmi milyon kilonun

Rum ve Ermeniler'in
Ali Siikrii

cebine verdigi

para...

Rica ederim.

Refik Bey (Konya) - Apartman yaptmyorlar.

yevmiye

(giinliik)

Yevmiye

ikiyiizbin lira
lira hictir.

yanmda,
liradir.

nudir,. degil raidir? Fevzi

bir

senede gaip edilecck olan bir milyon

Bey (Devamla) - Bu bir milyon ile kabil-i kiyas Pasa hazretleri gegenlerde bilmiiki,

Sonra yine kendileri buyurdular

nasebe demis/Ierdi

ki: Biitce'nin acigi yirmi milyon Efendiler egcr bu ispirto veya icki resmi biitcenin acigim kapatmis, olsaydr -ilelebet degil- bu sene icin razi olur-

bera-yr tefii Erzurum'a gittigim zaman,

Erzurum halkinm

ileri gelenleri

memlekette
iki

ijret jstimalinin

harbden evvelki zamana nazaran

misli oldugunu soylemi-

92

KADIR M1SIR0GLU

ALI SUKRt)
siyie

BEY

93

vilayeite bircok nilfus zSyi oldugu halde!... Tahldkat icra ettim. Gordilm ki, iic tane rum bunu yapip satiyor. Rica
lerdi.

tihsalat-i

dimagdaki kudrcti ve kuvveti giib etmek yiizunden maddiyedeki noksam da Hazineye ve servet-i
ediniz. (Yikilan

is-

ederim. Zannederim

ki,

ibranoszadelerin Ermenistan iyin

is-

tikraz yaptigmi gordiiniiz.

Refik Bey (Konya) - Ajagi yukah Yunanistan da boyle

yiikseldi.

Sonra bundan baska bilhassa bizim memleketimiz icin niifus-i umlimiyeye indirilen darbeyi dusiinliniiz... Efendiler bu yuzden bir cok tallk (bojanma) yapiliyor, lianumanlar yikihyor. Bir
seslcri)

miyeyo Have

umu-

Mneler

arkada-

Ali iikrti

Bey (Devamla) - Yunanistan'i

yiikselten bizim

sinnz gecenlerde kiz oynatmak mes'elesinin online

ttyordu. tckinin dniine gecsin.

gecmek

is-

verdigimiz paralardir. Maliye bir milyon lira kazanacak diye bircok insanm hezalc ugramasi bahasma olarak bize acikca
dtts.manlik

mak) istiyorsamz

Cinayeti tahfif etmek (azaltevvelfi isretin online geciniz. Son soz olmak

eden Hristiyanlar'in cebine laakal (en az) on milAferin Siikrii Bey,

yon

lira

para girecektir.
aferin.'..

Dr.

Mazhar Bey (Aydin) -

Bey (Devamla) - Simdi bu bir milyon lira gozuniizii korkurmasm, Bugun hepiniz bilirsiniz ki, hapishanede bulunan adamlarm kism-i azami, iscer katil olsun,
Ali Siikrii
ister bir ciinha

uzere sunu soyliyeyim ki; benim boyle bir kanun layihasmi takdim etmckten maksadim, sirf ncslimizi bu miilhis beladan kurtarmak icindir. Dini cihetj herkes icin malumdur. Simdi atiiun zulmetmi ve gidilen yolun vehametini anlatmak icin bir misal soyliyecegim. Yirmi sene evvel...

Emin Bey
Ali Siikrii

(Erzincan) - Hikaye istemcyiz.

He

mahkum

olsun, ister diger bir cinayetie

mahkfim olsun ekseriyel

itibariyle icki yiizunden

hapishaneye

(Vakirkebir) nahiyesinden ciktigim

ki,

Bey (Devamla) - Trabzonun Biiyiik liman zaman orada zannederim

iciyordu. Bunlar da aleni degil! Efendiler

girmistir. Hapishanelerdeki

mahpuslarm mevcudunu diismrecek olursamz, atalele ve akamete mahkum olan miistahsiJ kollarm adedini dusiinecek olursamz bu yilzden servet-i umumiyenin ducar oldugu zarari takdir buyurursunuz. Hapis olanlarm kiymet-i istihsaliyesini, ya olen adamlarm kiymet-i ictimaiyesiili bir dusuniimiz zanaederim ki, hukiimean, bu fenaliklar dniine

azamf

tic

kisi

bugiin sizi temin ederim ki,

iciyorlar.

bugun yedi yasmdan

itibaren

Her findik agacimn dibi bir meyhanedir. Bizim Trabzon imal etmeyi bilmez. Eger oraya sevkederlerse
alir iccrler,

Cunkii para vardir. Binaenaleyh imal ve fiiruht ve idhalini edecek olursak bunlar bunu bulamazliir. Bu

men

itibarla nesli bir

gecilmek dolayisiyle, edecegi

yon

lirayi

pek biiyiiktiir, yani bir milmaaziyadeten.(fazlasiylc) tazmin edecek bir geydir.

icki

Mr

Ikincisi;

yiizunden memleketin bayat-i ictimaiyesini

yiizunden mahkum-i akamet Olanlarm kuvve-i cemiyetin mahrum kahnasmi dusununuz.

dereceye kadar kurtarmz. Efendiler; mesela Konya'da bir koylu mvistahsalatmi ajip selvre gedriyor, satiyor. Parasryla bir bmhk raki alip gidiyor, efendiler; rakiyi pek kolay buldugu
icindir.

diisiinuniiz. icki

Eger koylii yumurtasim yagmi

bulacagina kani olsa,

sattigi vakit
tflrlil

gunlerce

islihsaliyesinden

arayip bulamayacagma, gizli yerde,

bin

Rica ederim,
Isret

bir

milyon

liranin

buna kari kiymeti ne

yanm okka raki

koyiine gider.
,

korku altinda
rata

olabilii?

imklm yok
degil...

almadan

yiizunden hapis olan kimselerin calimalari itibariyle veki, bunlar' bile

recckleri temctffl vergilcrini, a$an ve saireyi dujiimio. Zan-

Refik Bey (Konya) - Yalmz Konya

Ali Siikrii

nederim
bilir.

o menhus

bir

milyon

lirayi telafi ede-

Som;a, ba-itiyadin sevkiyle ve her

aksam ijmek

dolayi-

Bey (Devamla) - Yaimz Konva degil evvelce kendi memleketimden bahsettim. imdi bu itibarla
efendiler,

KADiR MIS1R0GI..U
arkadasjardan

AU 5OKR0 BEY
siyasimiz bilhassa alem -i tslara'da dubflia
(iki kat) olur.

ve zannedersem Nazir Beyefendi de istirak ediyor, bu bir ahlak mes'elesidir. Bunun i in v tazla soz soylemiyccegim. Ahlak ve irfen itibariyle ahlak-i lslamiycmiz yiiksektir. Fakat su maddr
ki,

birisi

diyor

(Bravo

sesleri, alfcijlar,

miizakere kafi

sesleri. )

52

Ali iikru
alkislar

irfan

itibariyle

biz

bir sey olmayiz. Bir de bazr seyler isitiyorum. Evvelce sbylenmisti, yirminci asirda soyle oluyor, bbyle oluyor. Efendiler, size ispat ederim ki, zaten hepimz de bilirsiniz. Diinya'da bizden fazla serbest millet yofctar, Bu ahlakiyat itibariyle... Bugiin Amerika'da

Amaikalilar'inkme vSs,l olmak icin daha cok zaman ister Amenkalilar'in yapuklan milyonlarca miiessesat raevcud oldugu halde, isretin limine ancak bu tarzda zecri tedabir ile gecebiiiyorlar. Binaenaleyh, biz de bu jekUSe kamim bir 5 ey yaparsak ahlak nokta-i nazanndan ba.5ka

Beyin konusmasimn bu noktasmda Bravo ve miizakere kafi!. sesleri birbirine kansmis ve konu-

sulanlan anlasilmaz hale gelirmistir. Fakat miizakereye

olunmasi hususunda yiikscltilen

ediimcyip mtinkasalar oglen
Ikinci

devam

itiraziar iizerine celse tatil

tatiline

kadar devam etmitir.

Ogleden sonra Men-i Miiskirat Kanunu'nun mfinakasasina Rets Vehbi Efendi'nin riyaseti altmda devam olunmustur. Zaman zaman elektiriklenen bir liava ieinde
"tin

size

gosterebilinm

ki,

bazi hiikumctler; pazai

vakte kadar acik olan Meclis, miizakereleri nihayete erdiremediginden 14 Eyliil 1336 Sal, giinii yine aym kanun layihasimn (tasansmm) goriisiilmesinc

ec

devam

giinii

kiliseye git-

etmijtir:

meycnlerden ceza-i nakdi al.r. Efendiler Amerika bugiin medenryctte derece-i kusvaya (en yiiksek dereceye) vasil olmus bir millettir. Rica ederim; ahlaka birakalun. ilira ve fenne buakalim. Memleket tenevvttr etsin, sonra kendi kendine kurtulur demek dogru dcgildir. giinku o ilim ve fenne vasil olabilmek icin bir 90k seneler ister. Bunlar bu dereceye vasil olduklan halde, bir ferdi yaptigmdan butun insanligin miiteessir oldugu mesfflden sarfmazar hatta sahsm mes'ul olduSu mes'elede bile hiikumet ceza-i nakdt aliyor. Onun icin bunu tefeyyiizsikenanedir (feyiz kinci) dlye tenkid edcn arkadaslara bu suretle cevap vermis, oluyorum. Beudeniz son olarak iddia ediyorum; bu kanunia neslimizi kurlanms olacagiz. Simdilik yiizdeyiiz vaziyette Amerika, Avbir sirada, zaten dini, Din-i islam olan Buyiik Millet Mecdinen tahrim edilmis olan bu mcs'eleyi, suret-i kat'iyyede men eder ve bu kanunu cikanrsa, emin olunuz, Aviupa ve Amerika Maliye Nazirmm dedigi gibi biitcennze

Reis - Efendim, dttnden miibaseret etmis oldugumuz (baslamis bulundugumuz) Men-i MiiskMt Kanunu'nun birinci maddesi kabttl oldu. ikinci maddesini miizakereye gidiyoruz diyerek miizakereyi acmis, ancak, Bursa Meb'usu ve o giinkii ilencilerm en belli baslilarmdan bin olan Operator Emin Bey soz alarak evvelki gita kabill oilman
birinci

maddenin

kabfilii

sutralya,

Bolsevikler ickiyi

men

ettikleri

Kanun-i Esasisiade,

saglamak iizere mevadd-i muhammere (tahammur mayalanmti maddeler) kelimelermin ilavesi gerekliymis Bunun iizenne tcklif reye konulmus fakat ekseriyetce redeimis,

memm

sirasmda resmt bir vazifeyle Meclis haricinde buhmdugundan maddede bir yanhslik yapildigini soyledi ve buna bir ilave tekhfuule bulundu. Iddiasma gdre mflskirat kelimesi sarab ve birayi sumuliiiie almiyormus. Bunlar muskiratian sayilmazlarmis. Bu suretle sadece rata ve konyak men edilmis bulunmaktaymis. Bu itibarla maddeye |arap ve biramn da
bahislc

lisi

dolunmustur.

desil, pek insam olan bu muvaffakiyetimize hayretle bakar ve mevki-i

Miiteakiben Men-i Muskirat Kanumrimn ikinci maddesi okunarak miizakereye arzoltmmutur. ilk olarak soz alan Sa
52-

Zabn

Ccridcsi. C. 4

Ankara 1942

sh.

106

107 ve devam!

KADIRM1SIR0GLU
ALl

0krO bey

97

uhan Meb'usu Relik Sevket Bey ju miitalaayi serdetmistir:

Refik cvket Bey (Saruhan) - Efendim ikjnci maddede bit- kelime var, bir fikra var muskirat imal, ithal ve fuiuht edcnler nezdindc yakalanacak oJan... Bu yakalanacak olan
zlid

madde koymaga

liizum yoktur,

Tunali Hilmi Bey (Bolu) - Afyon ne olacak?.

mallan hemen kayumiz, tavsiyesinden tnaada birscy degildir. Herhangi bir miiskirat amiliiii veya guinrukIcrden kactrmak sOretiylc memalik-i ecnebiyeden ithaje ratltabiri, elinizdcki

vaffak olan bir htrsizt edille-i lazimesiyle

(liizfinilu delilleriylej

eiimize gecirdigimiz Italdo madde-i kanuniyeye tevfikan evinde yakalanmadt diye mabkum cdemeyiz.

Tahsin Bey (Aydm) - Efendim muskirat ekseriya satikhgi yerlerden ziyade naklolunmken derdest edilir. Onun icin bir mahalden diger bir mahalle, bir kasabadan bir kasabaya nakledilirken aakledenlerden dahi kaydinm ilavesini ve bir de miiskirat amil ve nakillcrinin mesela, araba gibi vesait-i nakliye veyaliud kazan gibi alter) da musadere edilmesini teklif ederim. Mehmcd Sukrii Bey (Karahisan sahib) - Onun asagida
yeri var.

Onun

icin

bendeniz tiezdinde yakalaacak fikrasmm

muhteremeden rica ediyorum miiskifat imal vc fumht edenletden miiskiratin beber ktyyesi ifin eili lira ceza-yi nakdi altmr ve mevcud miiskirat musadere olunur soma miisMere ve imha olabilir. Jjiikrii Bey Mtisadcreden sonra imhadir.
tayyitu (cikarilmasml) hey'et-i

ve diyorum

ki;

Ali Sukrii Bey (Trabzon) - Efendim, bendeniz pek kisa soyleyecegim. Bizim leklif ettigimiz maddede muskirat ke-

limesi miiskir olan (sekir, sarhosluk veren) herseye hattS esrara

da jtoildir. Bunun

icin

afyon da dahildir. Sekir veren

hersey memnudur... Bir meb'us - Ya

Ali Siikrii
sekir vermez..
53

tutiin?.

Rcf'ik

evkct Bey (Devamla) -

Mevcud muskirat musaBesim Bey'in

teklifi

Bey (Trabzon) -

Tlitiin miiskirattan

degildir,

dere ve imha olunur

gibi

demek dogru

degildir.

ve mevcud muskirat imha olunur deinek imha icin mutlaka elde etmek ISzimdu'.

kafidir. Ounkti,

Operator

Emin Bey

(Bursa) - Arapca degil mi, uydur

uydur

sdyle...

Rcf'ik

Sevket Bey (Devamla) - Yalniz

manevt yapisi fiilen belli olsun diye bu miizakerelerden uzun uzun iktibaslar yapmis ve dikkatlerinize arzetmis. bulunmaktaytz. Bu kadarim kafi telakki ederek mezkflr son celsedeki miinakasalan takdimden
sarfi

Sirf Birinci Biiyiik Millet Meclisi'nin

Emin Bey

bi-

raderimizin mevadd-t

muhammere

(tahamniur ettirilmis, ma-

len biinca cr't

nazar ediyoruz. Ancak, su kadarim soyleyelim ki, serdedive mill! menfaallere mtiteallik goriise ragmen

yalanmis. maddeler) teklifi var.

Sarapla biranin miiskirattan ma'dud olmadigina dair fennf

miitalaata bendenizce
gibi

mevadd-i muhammereyi koyup esrar

igilen

mevadd-i duhaniyeyi (yakilarak

maddeler)

koymamak
ae olursa

"

Men-i Muskirat Kanunu'mm buyiik bir tehaliikle karsilanmadigi ve o giinkii hava icinde millete karsr boyle bir kanunu reddetmi bir duruma dumek istenmemesinden dolayi bu teklifin
kanunlasabildigi meydandadir. Bu durum da Birinci Biiyiik Millet Meclisi'nin fikri ve siyasi temayiilleri hakkinda evvelce serdettigimiz miitalaayi teyid edici oldugu

caiz degildir. Muskirat tabiri amillerin imal edilemiyecekleri

vaziyette bulunsun, mevadd-i duhaniyeden olsun,

meydandadir.

olsun bendenizce yalniz

sflretde

bunun

zabit ceridesinde tefsin bir

Birinci

Cihan Harbi esnasmda

gizli

diisman faaliyeti eseri

Zanncderim, gerek arap, gerek bira muskirata dahildir. BinSenaleyh bci tabir kafidir. Ayrica bir
kafidir.

bulunmasi

olarak millet efrad i arasmda icki kullanilmasinm gitgide genis53- Zabit Ccridesi, C. 4 Ankara 1942 sh. 122 vd.

98

KADlR

MlSIROCil.li

ALi $UKR(j

BEY

Icmekte bulunmast miinevver cevrelerde biiyiik bir endive

dognrmus ve bildigimiz Yesilay

teskilali

bu endieiiin

mahsulii olarak viicud bulmustu. Milli Miicadele gibi buhranh

bir devirde halkimizm sihhati ve fikri selSmeti iizerindc son derecede miiessir bir mes'elesinin Birinci Tiirkiyc Biiyiik Millet

imbikler topmemurlar, hiikumetin muhafazasi altmda bulunan bu imbiklerden bir kismim alip evlerine yerlcstirdiler
landt, anuria

ktbatina

maddi ve manevt 90k iyi btr is olmustur, fakat hiikflraetin ragmen kat'i sfirette cinii alinamannstir.

ta-

baa

ntifuzlu

Bunlarm bin Ankara

hsi olan Fatin'dir.

Mudiirii Dilavcr, digeri simdi

rata 9ikartp
iyi

Bursa Va-

Meclisi'nde boylesine isteksiz bir

sfirette ele

alinmasi ve

Miikemmel

licaret yapttlar
Giritli

zoraki olarak kabfil edilmesi, bu Meclis'in ekseriyctle htihadci

olan mcnsublariiim siyasi ve fikri temayiillerini en giizel bir

sfirette

Dilaver Rumclilidu. Galiba Arnavut. Fatin ikisi de Mustafa Kemal'm gozdeleridirler.

Bunlarm
ol-

Zaten boyle

gozlcr online koymaktadrr.

meclisin ckseriyetle tttihadci olan meb'uslarimn
fikir,'fiil

masalar meyhanecilik yapamazlar.

Bu

ve hjssiyat itibariyle tamamen garpll olduklari, bu sebeple de i9kiyi alafrangalik icabi telakki cdcrek icmeye ve hatta miidafaa eylemeye miitemiiyii bulunduklan muhakkakti. Esasen,
'

Men-i Miiskirat Kanunu'nun miizakeresi sirasmda orlaya 9ikan bu gercek, o giinku' sartlar sebebiyle yine de pek vazih degildi.
Zira,

diismana karsi muvafiakiyet elde cdebilmok icin milletin

etmek ve alafrangabklarim bir dereceye kadar gizlemek mecburiyetindeydiler. Ancak, bunlarin pek cogu,daha sonra yazip biraktiklan hatiratlanyla o giinku sartlar icabi olahissiyatina hiirmet

rak ne olciide ve nasi] tavizler verdiklerini a9tk9a ifade etmujlerdir.

iki

Biuilardan sadece
birinci

iki

ornek takdim etmek istiyoruz.

Bu

rakilanm da bunlar yaptilar. Nihayet Dilaver Iskan Vekaleti muhacirlere arazi ve emlak verirken sahle vesikalar yapip, Ankara'da onbes-yirmi Mne ve dukkan Ankara civarmda birka P f iftlik alip agniyadan oldu. Halk da derhal iptidfti bir imbik uydurdular: Bir biiyiik tencereye teiiekeden bir kapak yaptmyorlar, kapagm bir kenanndan ine f bir boru ge9iyor, kapagin iistCine de soguk su koyuyorlar Borunun 15 ueunu kasik gibi, tencereye tahammur etmrs fizumu koyup isitiyorlar. Kiiul ve su tebahhur edip kapaga 9arpmca ustteki soguk su tesiriyle temeyyil ediyor ve borunun kasigma oradan hiince akiyor. Iste rata. Fakat taktirin fenalrgmdan yuksek kiiulleri 90k, ve adi, sihbate tnfizir bir rakidir Bu
in
i

Mustafa Kemal

ornek de

devre

ilerici

meb'uslanndan olan

iki

sahsa

leketin her tarafina yayildi. hatta koca yemisi

mem-

Uziim bulamayanlar baska

ettirip rakt yaptilar.

seyleri

aiddir ki, taviz mecburiyelleri ortadan kalktiktan sonra

Men-i

tahammur
bile

Miiskirat

Kanu'nimdan soyle bahsetmilerdir:

en

de

Bolsevikler

ilk

devrede
idi ki,

i?kiyi.

yasak etmislerdi. Bu yasak

ediyorlardi.

kadar
(Jicerin

bakanhk ve murahhashk va90k bulunmu olanlaidan biri de Dr. Riza Nur'dur. Bu zat, uzun ve teferruatli hatiratmda Men-i
zifelerinde

Birinci devre meb'uslan i9inde

stddeth

idam

Moskova'da
ziyafel
ki:

muahede yapligimiz zaman

bize

bir

vermisti.

yasagin neticelerini kendisindcn sorduni dedi

Bu'

ve onun meclisdeki miizakerclerine masla soyle demektedir:

Millet Meclisi igkiyi yasak
takip edildi.
etti.

Miiskirat

Kanunu

te-

- Hi9l.. Bas edilemiyor. Koylii vehalk imbik gibi uydurup yine votkalanm yapip i9iyorlar.
oldu.

birseyler

Ve bu husus
idi.

siddetle

gunku yapttklan votka fena

Yasak, bilakis miizir

cinsi oluyor.

Daha ziyade
54

Bunu yapanlarm

basi Ali iikrii

ikinci de-

zchirleniyor]ai'.

recede Sair

Mehmed

Akifti. Bunlar Mecliste dint bir parti

Bizde de
54- Dr.

aym
-

ey oldu. Yine
C.
II,

hemen

hcrkes

i9ti.

yapmak pcsinde

idiler.

Rakiyi yasak etmeleri, hele

esnada

E 1Z a Nnr

a.g.c.

sh.

547-48.

100

KADIR MISIROGUi
Slrf bu
kil

ALJ?OKRUBBY
bir

101

Birinci Buyiik Millet

tfigeri

Mechsi ndeki garpci meb'uslardan

ve

durum
ile

bile

Men-i Miiskirat Kanunu'nun Meclis'den nasil

de Falih Rifki Atay'dir. O'nun bir nev'i hatirat mahiye-

payi

ge^ebildigini gostermiyor

mu?

lindcki

Qankay a
bir

isimli eserinde meclisin efkar

bissiy&tj

urnuml

suretto belirlilirken bir ara

Men-i Muskiral

Kanununa da

tenuis edilmekte

ve $dyle denilmektedir:

Men-i Miiskiiat adh icki yasagi. kanunu deniz kurmayi Ali ukru'nun leklifi iizerine bir geriat kanunu olarak cikmishr. Maliye Vekili bog hazinenin bu yiizdcn ytrmi milyon lira daha kaybedecegini bo yere anlatmaya cahti:
- Agir vergi koyahm!..
Hatta kiliselerde dinleri
diyord.11.

parmak basrlacak bir diger husus da Meclisin burada gorukliigii gibi 150 civannda bir aza mevcudu ile miizakereleri yiirutebildigi hususudur. Halbuki, Meclis mensublarinm miiretteb adedi 400'iln iistiinde
dolayisiyla iizerine
idi.

Bu rey durumu

Bu

sirada bazi kiniselerin cephe kumandanlrgi vc sair su-

devam edememejeri bahane edilerek mutlak aranmadan kanun muzakere edebilmek imkamm saglamak iizere Nisab-i Muzakere' Kanunu kabui
rellerlc

Meclis'e

ekseriyct

edilmisti.

geregi hiisdyanlann

gafap

bukilinnus;ti.

Buna gore
Ancak,

adi ekseriyetle

lundurma hakki
ICiliscleri

bile

tamnmamitir. Bir hoca:

cevirip

askeileri

firardan

kanun kabulu miimkun men ve halki cepheye

meyhaneye

muslumanlan

soyarlar!..

diyordu.

Bakanlik eden hoca Vehbi hadd-i

milletvckili:

ger'J

denen dayak

ko.$maya tesvik vcya isyan halindeki bazi mintlkahirm ahalisini siikfinele davet gibi hizmetler icin Meclis'deki muhafazakar meb'uslardan sik sik hey'etler teskil edilir ve bunlar bu gibi vazifeler bahanesiyle Meclis'den uzaklashrilirlardi. Bu
Suretle Meclis'deki

cezasini da teklif etli ilk defasi icin 80 degnek vurulacakti. Bir

;

Avrupalilasma taraftan tttihadci grupun

- Yahu dort kadeh icene doxt kere seksen sopa! Nasil dayamr bu insan!'diye haykirdi.55
kanunu guclukle kabui hususuhu isbat eden diger bir husus da udur; bu kadar uzun muzakere ve miimikagadan ve merniekct gercekleri gozBirinci Biiyiik Millet Meclisi'nin bu
ettigi
ier

muhafazakarlar aleyhine olan sayi ustiinliikleri daha ziyade takviye vc garanii edilmi oluyordu. Buna ragmen harb nihayetine kadar tasvibine ihtiyac hissedilen halkin hissiyati
rencide

edilmemek
ictinab

icin

yine

tavirlardan

ediliyordu.

de nisbeten gayn islam! Men-i Miiskirat Kanunu'nun

online konulduktan sonra yapikn reye

basvurmada 71 kabui,

miizakere ve kabuliine miiteallik hadiselerin ortaya koydugu taiihi gerceklerden biri de budur.

71 red 3 de miistenkif bulundugu gbxulmutur56.

Bu durumda

kanunun kabulu isiikametinde ekseriyet temim

bile mtimkiin

BURSA'NIN SUKUTU
Ali iikrii
fail

olamadigi meydandadir. Ancak, red ve kabui reyleri miisavi

Bey merhum,
biri

Birinci Biiyiik Millet Meclisi'nin en

dolayisiyla,

oldugundan riyasetin dahil oklugu tai'af bir fazla sayilmak adet oldugundan ve riyaset de bu kanunun kabulu istikametinde rey kullanmis bulundugundan mezkur teklif kanunlasabilmistiiv

meb'uslanndan

cilmak

pek cok defa

gikmif, miizakere ve munakaalara fail bir surette katilmisti. Fakat biz onun meclis icindeki biitiin faaliyetlerini

kiirsiiye

55- Fallh Rifki

Atav- Qankaya.
sh..

Istanbul 1969, sh.

262

56- Zabit Ceridesi, C. IV.

137

oylece de

uzun uzadiya anlatmak yerinei tipik bir-iki heyecank celse secerek bu celselerdeki tutum ve davraiuslanni gostermeye merhumun cesur ve vatansever jahsiyeti iizerine

102

KADIR MIS1ROGLU

A),I5UKRUBEY
muhtelif bir kuvvet, Azerbaycanhlar'la
(birtesmcyi)

fekilen nisyan perdcsini kaldirmaya galisacagiz, Ele al-

ittisali

makla
vc

iktifa

edecegimiz

bu

celselerin

basinda

Bursa'nin

temin

etmi.5

omak

ve istiraki izhar etmek iizere bir kuvvet ha(Alkijlar)

Yunan palikaryalannca
aleni

ig81i uzerine

celsede

balayip

gizli

Meclis'de kopan iirtina celsede devam eden

reket etmisjtir. ArSzimiz dahiline girip ilerledikce Hey'et-i Celile'ye arz-t

malumat cdecegim.

Sonra da merhumu Lozan Konferansi inkitaa ugra-diktan sonra mecljsde cereyan eden mflztketelerde oynadigi vatansevcr rolii gosterecek sdrette cle alacak ve nihayet maruz kakhgi feci suikast ile bunun
husule gctirdigj siyasi falkarmlan naklederek arastirmamiza son verecegiz.
Birinci
Biiyiik

mtinakaalar gelmektedir.

Bir Meb'us: - Nerede buiunuyorlar, miktari efendim?

malum mudur

Sirn Bey (Izmil) - Hadisat bendenizi bir kere daha huzurunuza sevkediyor. Erkan-I Harbiye-i Umumiye Reisi Beycfendi hazrellerinin beyariati bizi kismen

memnun
nun
etti,

etmigtir.

Mahzun

etti,

mahzun ve kismen cunku mcmleketimizin biryok

veriyor.

Millet

Meciisi

en

acikh

konugmalara

yerlerinde dusjtnan ayaklan

buhmdugunu haber

Mem-

Bursa'nin

Yanun palikaryalan
8

tarafmdaii igalc

mtoz

kaldi-

cunku bizin

icin bir refah

gina

dfiir

haberier gelmesi uzerine sahnc olmujtur.

lsiladtgmi
is,gal

soylcdiler.

ikk-i

temin cdecek sarktan bir nur evvele (ilk sikka) gore

Bursa

Tommuz

1920 tarihinde Yunanlar tarafindan

mahzuniyetimizi ic9b

ettirir

ahval

mevcud mu

degil

mi? Bunu

ve istilaya maruz kalmtsUr. ijgai Kuvvetleri Kumandani ve Vcnizelos'un oglu olan Sofokles -sonradan ogrcnilecegi
iizere- devletimlzin veil bfinisi

bendeniz kasir (kisa) aklimla muhakeme edecegim. Haritaya bakiyorum. Elimizde kalan memleketin heniiz otuzda biri bile

Osman

(Jazi Hazretleri'nin

sandukasuu
...

galiz kiifiirlere lekmeleyerek:

milietini kurtar! diye bagrrmis

dusman ayagi altmda kalmairustir. Tarihi muhakeme ediyorum, daha yakin zamanda belki Karadaglllar, Suplilar,
Bclcikalilar
gibi
milletler
busbiitfln
harita-i

Kalk da

nm bamda
cektirmi$tir.

gazetecilere

poz vererek

ve sandukahatira resmi

alemden

si-

Aym

giln tsraet Pasa, Erkan-i Harbiye-i

Umumiye

Reisi,

linmislerdi. Fakat kalbleri, imanlan hicbir vechile tezelztile ugramadigt ijin onlar tekrar yine uzviyyet-i siyasiyelerini daha mukemmel bir sfirette muhafaza ettikleri halde aile-i

yani Genelkurmay

Bakam sifatiyla oglcden sonraki ceisede cephedeki durum hakkmda umumi bir izahatta bulunmaktaydi. Bu siralar, Ankara oldnkca iimitsizlik i9inde yiiziiyordu. Belki de
bu karamsar havayi dagitmak
icin

diiveliyeye dahil oktular. Mcmleketimizin otuzda birinin bile

dusman

meshur Yesil Ordu

efsii-

istilasi altmda kalmast bizi neden mahzun etsin, kuvve-i maneviyemizi haloldar etsin? Elbette etmemistir ve bu istilS hilafi intizar olarak (beklencnin aksine) daha ziyade

nesi uydurulmus, bununla Rusya'dan Tiirkiye'ye yardima gelecek

ilerlerse ilerlesin, diijmanin her ileri attigi

adim

bir derece

musliimanlardan miitesekkil bir ordu hayali ihdas edilmisli. Ismet Pasa, askert vaziyet hakkmda verdigi izahatan sonunda bu meb'uslarm m8neviyalmi takviyeye medar olacak
Yesil Ordu'yu ima ederek soyle demistir:

daha bizim maneviyatmnzi takviye edecektir.

Buna her

ferdimizin alelinfirBd (ferd ferd) iman ettigimize

efendim.

Miralay Ismet Bey (Devamla) - Bir malumat arzedeyim Azerbaycan'dan Nahcivan cihetinden Anadolu'ya

dflsse, hi; zerre kadar de gelse kiymeti yoktur.. Yunan hicbir zaman kalbimizdeki kaleyi fethedemez, ona ayak basamaz. bizi dsrha imanh, daha kavi bir stirette hadistta bakmaya sev-

ben kaniim. BinSenaleyh, Bursa da

ileri

kiymeti yoktur,

104

KADK MISIROGLU
icilbat vardir.

ALI

JOKRO BEY

105

da simdi istibsar ettigimiz (mujdelendigimiz) AzerbaycanlUar'la beraber bii kuvvetin buraya

kedecek

Meclisi Bursa'nm sukutu rnevzufindaki gercege hazirlaniak gayreti gutmiis ve biraz daha sonra:

gelmek

iizere

bulundugu

nflberidir.

Bu

Meclis-i Ali tesekkiil

etligiandan

itibaren...

Binaenaleyh Bursa'mn sukutu mevzfiubahs olamaz. Belki Bursa civannda bulunan Kuva-yi askeriye (asken kuvvetler)
ileri geri

Soldan
icin

Itir

Mcb'us - Azerbaycan'dan ordu gdiyor. Biz ne

ktmildamiyoruz. 57

kendimizi

simile cenuba gklebilir. Boyle bir haber ve jayiaya ahstirmaliyiz ve boyle bir hadise ve' sSyia

SBzlerine devam eden Sim Bey mes'eleyi biraz daKa acarak Ycsil Ordu ve komiinizmin ismini vermeyecegim diyerek moth-ti scnasmi yapmi, konusmasi alkislarla son
bulnjutur. Bundan soma sdz alan Bursa Mcb'usu eyh Servet Efendi, uzun ve ayetlerle suslii konusmasmda komiinizmi acikca mlidafaa etmis ve bu ideolojiyi islami esaslarla

karsisinda hicbir vakit telSja lilzura yoktur. 6n rarzindaki ifadesiyle Bursa'nm sukutu hakkindaki aci gercegi ifadeyo sisli bir sflretle de olsa biraz daha yaldasmistir. Halbuki

resmf

kayitlara nazaran

mayi

yaptigi 8

Temmuz 1920
resmen
isgal

M. Kemal Pasa'nm T.B.M.M.'de bu konustarihinde Bursa, Yunan kuvolunmus ve Sofokles yukanda Gazi Hazretleri'nin turbesinde yuka61

vetleri taraftndan

bagdastirmak gayreti giiderek:...

ifade edildigi gibi

Osman

Bunlar, miidellelcn

(delilli

olarak) kutub-i fikhiyyede

ise,

(fikih kitaplannda) musarrahdir.

Eger bolseviklik bu

bu

nda nakledilmis bulunan denaeti irtikSb eylemis bulunuyordu. Daha sonra gorulecegi uzere bu aci gercek pek fazla gizlenemeyecek ve T.B.M.M'de mutliis
bir kryaniet kopacaktir.

bir fazilet-i

insaniyeden (insani faziletten) ibSrettk. Mezhebimiz bu meziyetleri kabul eder. Bu sefil kalmis beserin adt tabakalanni, en aglr isler gOrdukleri halde, birsey ka-

zanamayan en
siplerine

sefil

pek yakm

biliriz

labakaJan izaz etmekligi islam prenvc hatta hakayik-i Islamiyeye (isia-

Hakikaten, Bursa'mn Yunan isgal ve istilSsi altma girdigi hususondaki haber memleketin her tarafmda bomba gibi yayilmts ve urnflmi bir inflate scbeb olmustur. Bu infialin en siddetli

ni? hakikallara) bir hatveli

(adimh) takarrub (yakmlasma) ad58

dediyoruz. istibjSr ederiz (miijdeleriz.)

(alkislar).

dernier.

Bundan soma konusan Besira Atalay'm biraz bedbinane beyanda bulunmasi uzerine, M. Kcm.11 Pasa kiirsuye gelerek sarsilmakta olan mSneviyatlan tamir gayreti giiden uzun bir konusma yapmrs ve: Binapnaleyh iki kans yer isgal edilmis, Uc-bes kby tahrib
burada feryada liizum yoktur. (Alkislar) Ben size acik soyleyeyim, Efendiler, bazi verier isgal edilmistir ve
.

da suphesiz T.B.M.M. olacakti. 10 Temmuz 1336 (1920) Cumartesi giinkii celsede Trabzon Meb'usu Hamid liey'ie arkada.slarimn Bursa'mn Yunanhlar larafmdan isgali dolaytsiyla celsenin yirmi dakika
tatil

bir sOrette cereyan edecegi saha

edilmesine ve riySset kursiisuniin bir puside-i siyah

ile

(siyah orlu)
diriimis ve

ortiilmesine dair bir takrirleri oldugu bil-

edilmis, diye

bunun
kitte,

tie

misli daha isgal olunabilir. Fakat bu isgai hie bir va-

idte etmekte bulunan birinci reis Celileddin Arif Bey tarafmdan okunmustur. 31 imzayi ihtiva eden bu takrir, hararetle alkislanmij ve ittifakla kabul edilmistir. Bunun uzerine reis riyaset kursustinu
takrir celseyi

bu

bizim imaminizi sarsmayacaktir: (Alkislar)* 59 diyerek

II.

siyah bir

oitii ile orttiinniis

ve celseyi yirmi dakika tatil etmistir. 62

57- Zabit Ceridcsi, C. 58 - A.g.e. S. 207 59-A.g.e. S. 209

S.

205

60-A.y. 61 - Gothard

Jaesclike

Tilrk Kuitulus Savast Kronolojisi,

Ankara

970

62-

Zabit Ceddesi, C.

II.

Ankara 1940 Sh. 218

.1.06

KAD1R M1SIROGLU

ALljOKROBEY

107

Yeniden acilan celsede birgok takrir meyamnda Burdur Meb'usu Ismail Suphi Bey'in Bursa'yi isgiil cden Yunanldar'in
yaptiklan mezalim ve fccayiin (facialarm) her tarafa nesrine
dair bir takriri de bulundugu gbriilmu.stur.

Bey'Ie (Koraltan) arkadalannm Mudafaa-yi Milliye Tcskilii-

timn bir an evvel takviyesi hususunda almaeak tedabirin (tedbii'lerin) bir celse-i

hafiyede (gizli celsede) miizakeresine dair

takriri

okunmus ve muzakereye konulmusjur.

yirmi
bir

Okunan bu

takrir

uzerine miiz&kere acilmis ve meb'us-

Takrir,

imzaJi

oldugu

icin

dahili

nizamname
iktiran ey-

lardan pek cogu soz alarak Bursa'da

Yunan

askcrlerinin sivil

geregince eelsenin gizliligi

ikinci rcisce

kat'Ilesinis,

oldugundan bu husfisun

halka kar$i irtikab

cttigi alcakliklan

ilk olarak soz alan lakrir sflhibi

uzun uzun anlatmislardir. Ismail Suphi Bey uzun ve

erdirmistk:

beyan edilmesi uzerine mes'ele karara

lemisdr.

acikh konusjnasmi

.511

siiretle nihaye'te

Yunanlilar Bursa'ya giriyorlar, e$rafi Ulu Ctaii caddesine

diziyorlar. Siz Bursa'yi bizden zaptctliginiz

12 Temmuz 1336 (1920) Pazartesi giinkii celsede Diyarbckir Meb'usu Kudri Bey'in cephclere tefti i9in birer
hey'et gondcrilmesine dair takriri okunmus, ve kabuJ olmirautur.

zaman bizden

su

kadar kiz aidinizdi, oniari bize vereceksiniz, diynrlardl.

12

Temmuz tarihli

celsede yine

Konya Meb'usu Refik

kadar kiz ahyorlar ve bunlari palikaryalann kollarma vercrck esrafin bnunden gecinyorlar Soma efendim. bizim en net is, en

Bey'in gizli celse yapilmasi husGsundaki takriri miizakereye

kpnuimutur. Soz alanlar, Bursa fifcialarindan, ordunun du-

mukaddcs mabedimizi,
hiicresinin Ayasofya'yi

butiin Cihan'in

hayran oldugu ve bir

yaptn'acagim soylcdikleri o mabed-i

rumundan uzun uzun bahsederek hususunda temennilerde bulundular.

gizli

eelsenin

yapilmasi

nefisemizi telvis ediyorlar (kirletiyurlar). Bombalarla tahrib

ediyorlar. Hicbir seyi afvetmiyorlar. Efendiler, Nilufer Sultan'rn kabrini, vaktiyle sen' bir Tiirk'e

Hatipler arasinda Bursa facialanni bizzal gormtis bulunan

Mahmud

Celal (Bayar) Bey'in s6zleri Meclis'i heyecan ve

velki

vardm diye yedi asir evvak'ayi afvetmoyerek bombayla atiyorlar. Bu, efendiler

teessiire garketmitir.

cephe gerisinde kalacaklar icin ibret olmalidir. Efendiler, Bursa doit giin evvel uyaniklik gostermis olsaydi dort tabur
asker techi2 edebilirdi. Bursa nasilsa gaflet -gosterdi. Binfenaleyh her tarafa bagiralim: Sivashlara, Kastamonululara, Ankaralilara,

Muteakiben soz alan Lsmet Bey

hakkinda
ileri

(tnonii)

askeri

durum
bir

siirulen

tenkidleri

cevaplandiran

uzun

konusma
rcis

yapmitir.

Konyaldara,

iste

diyelim efendiler,

iste

dilsman

budur. Diisman ne yapiyor, gorunuz ve ona gore hazirlanmrz.

Indnu'nim konumasmdan sonra celseyi idare eden ikinci Celaleddin Arif Bey'in miizSkerehin kifayeti hakkinda bir takrir bulundugu hususunu beyan etmesi uzerine AH iikrii

Garbin cebin-i zdlimi {korkak

Tilrk'um ve

Bey

ycrinden:

liilimi)

affetmedim seni
bir kisi

diijmamm Sana, katsam da

-Bu

hallolunmahdir bu aksam!.. G4 diye bagirmitir.

Bu, bizim siannnz oisun daima. (Alkislar) 63

Cereyan eden miinakasalar sonunda miizakerenin kifayeti kabtll olunmayip, mes'elenin ertesi gun de muiiitkaasina

iizerinde

Bundan sonra daha bircok kimse sbz alarak bu facialar kpnusmus ve muteakiben Konya Meb'usu Refik

devam edilmesi

kararlatnilmitir.

Refik Bey'in istizaha (giiven oyuna) miincer olan takririnin

64a.g.e. Sh. 2.63

63- a.g.c. Sh. 223

108

KADlR MISIROtil.U

ALI

SUKRU BEY

109

o giinkii miizakcresi miinakasah vc heyecartli baslamis. ve ilk sfiz alanlardan bin olan Ali Siikrii Iky medium,
reisin daveti
iizerine
ti

vechile, eelse-i aleniyede (acik eclsede)

sbylenemeyecek bazi

konusmayj yapmijttr:
ki,

esbab (sebebier) ve mesiiil (mes'eleicr) vardir ki, maiilesef kismen soylenmistir. Bu esbab dolayisiyla Miidafaa-yi Milliye
Vekaletini layikiyle tenkid edip ne icin unu yapmadiniz di-

Ali iikrii Bey (Trabzori) - Efendim, zannediyorum hadisat-i ahire (son hikiiseler) Meclis'i, fevkaliide bir
dflsar
ctii.

Mle

Her halde gerck

icrii

hey'eti olsun, gcrek hey'et-i

yemeyiz. Q'iinku o da bize, ne icin vermediriiz, diyebilir. Bunun ne oidugunu tasrih etmeyecegim. Tabii anlamissmizdir.

rauhteremeleri olsun, ifrattan, tcfriiton, kendimizi kurlarainiyoruz. Dim yapilan muziikerede, orta yerde bit takrir vardir ve birisi lakriri izah ederken birtakim teferruata girdi.

Yalmz bunu bdyle demekle

zifesini
ifa
efinistir,

ber<iber

Miidafaa-i Milliye

Vekaleti veyahud Brkan-i Harbiye Riyaseti tamamiyle va-

diyemeyecegim.

(giinkii
'

arkadaslar,

tefemiat tabiT lakririn iclibiitindan idi. Miidal'aa-i Milliye mes'elesi idi ve Miidafaa-i Milliye mes'elesini hallederken bir-

devairi

intihabiyeierine

(secim bolgelerine) gitmisur. Ben-

takunlan yine ba mesfiille (mes'elelerle) alakadar olan vekaletlerc biraz dokundu. Binfinelayeli oniari ikiye aynmak mes'elesi mevzuubahs degildir. (Ali iikrii

deniz dc Bursa tarafinda bulundum.

Ve Bursa

tarafindaki

bldisati (hadiseleri) reyiilayan (gbziimle) gdrdiim. (Halledildi

sesi).

Kim

diyor halledildi?
Takririe alakasi yoktur efen-

Bey merhumun bu

Hkri

ileri

alan

M.

siirmesinin sebebi celse aoildigmda ilk olarafc soz Kemal Pasa'n.n boyle bir leklifie buiunmus olmadiinkii miiziikercnin devami sartiyla buna denokla-i nazanrra ispal edecegim. Musaadenizle..

Mazhar Bey (Aydin) dim. (Devam, devam sesleri)

Dr.
Ali Siikrii

siych.)

Bcndeniz

Bey (Devamla) gordiim

ki;

vekHyiin (vak'alarin) sahidi

vam edecegim,

olmak

itibariyle

vesalt her ne ise, maatteessiif

icin

Rcis-i Sani Bey ve ayirmltir.

Miisaade buyurun, Moclis karar vermis

matluba muvafik

bir sekilde

kullamlmamrs. Bunu gormek

asker olmaya erkan-i harbiyeden olmaya liizum yoktur. Ben-

deniz ahistan, kumandandan, isimden bahsetmiyorum.

Ali ukrti

Yalmz

Bey (Devamla) - Tenkid

aiddir.

icin

de hicbirsey

di-

yemem,
Reis-i

sunu arzetmek istiyorum

giin

ki:

Bursa hey'et-i umumiyesiyle,

lakrire

Takrir,

miiteferridir.

Verilen izaliat

baska birsey degildir. Omni haricinde degildir.

ahali tabii bihaber, raemflrin-i

mechuliyet

icinde

kalmitir.

mulkiye ve askeriye on-on iki Diismanla temas yok,

Sam Bey izaii

Hayir efendim. Takrirde sorulan istizahi

diismamn nerede oldugu bilinememitir ve bunu temin edecek

ves&it varken baska tarafa gonderilmisrir.

tamamiyle maiumdur.
Ali

eyiediler.

Onlarm

neden

ibaret

idiigii

Sonra, cephede coziilen, yine bunun tafsilatina girmeye-

Bey (Trabzon) - Hfeice cikarsain o zaman soylersmiz. Bir defa Miidafaa-i Milliye Vekaleti vazifesini ifa etmedi, deniidi. Nefsulemir* (gercekte) bu ittihami dogrudan dogruya varid gormiiyorum. gunkii daha orta yerde Miidafaa-i Milliye Vekaleti'nin faaliyeti zamani iki aya yahud iic
iikrii

cegim, cephede fedakarane miidafaa ettikten sonra gelen efrad-r

muntazama ve nizamiye ve Kuva-yi Milliye

efrdi hicbir yerde

tevkif edilip tahsid edilmek (yigmak yapilmak) tesebbiisiine

mai'uz kalmamitir ve bunlann bu sekilde kalip cekilmesi,

aya

miinhasirdir. Sonra vesSitimiz (vasitalanmrz)

Erkan-i

Harbiye-i

maiumdur. Dim Umflmiye Reisi Ismet Bey'in soyledigi

Bursa'nm ve civanmn tamamiyle kuvve-i mSneviyesini kirmis ve halk gayet tabii olarak 9ekilmis ve mirthis bir burudet
(sogukluk) hasil olmusuir, Maatteessiif bir tek rum veya
iki

IP

KADtR MISIROGLU
ALl

SUKRU BBY

111

kisi vazife-i milliyesini

kendince

ill cdiyor, telgraf

ve telefon

hatlarini
girmistir,

kesjyor. Teres ile

dcniliyor.

Kalbetmiyclim, vaziyette miiterakkip olacagiz. imdilik...

muhibere edilemezse, diisman Diismamn nerede oldugunu kimsenin

BinSeiialeyh eger jsittigim sahih ise, orada bulunan ve vaziyeti idare otmek mecburiyelindc olan zevat bu vak'adan soma tekrar is basinda ibka edilirse ondan soma biz Mudafaa-i MillJye Vekaleti'ni tahtie edebiliriz (sucluyabiliriz),
edebiliriz de. Bizim bugiinku devrimiz, devr-j intibah olmak lazim geljr. Qfinkii orta yerde bir hakikat var. O da memlekeiin vesait ve icSbatma gttre miidafaa edilmemcsidir. sual

bildigi yok.

Tekrar bekleyecegiz, bakalim. Bendenizce sOiidare vardir, miisebbibler kimler ise, her kiin suiidareyi yapmi ise o vakit tecziyesi lSzungelir. Tecziye ediimezse o vakit tabiidir ki
hakk-i istizabimtzi istimal eder ve lazimgelen eyi yapanz efendim. 65
Ali

ukrii

Bey'in

bu

konusmasim miiteakip Konya

isrizali takrirleri

Meb'usu Refik Bey'le on arkadasimn

Bu miidafaada ihmaTve lekasiil cdenler tabiidir ki, isbasmda bulunanlardir. Hie sahis mevzflbahs etmiyorum. Bunlar sual ediimezse o vakit biz bunu istizah edebiliriz. Mudafaa-i Milliye Vekaletini, Dahiliye Vekalcii'ni ilaahirl,..

okunmu ve miizakereye konulmustur. Konya Meb'usu Refik (Koraltan) Bey'in hukumet hakkinda
riri

itimad reyine mflrScaat olunmasi ^ekline doniisen meshfir tako gun ogleden evvel ve ogleden sonra gee vakte kadar
edildi.

Oram

uzun uzun miinakasa

riri

icin bunlar

Nihayet Ali ukru Bey'in su tak-

hakkxnda soylenecck birsey yoktur.

Dahiliye Vekalcii'ni mevzuubahs ctliier. DShiliye Vekaleli Jazim gelen cevabi izah etti zannediyorum. Cevabi bir dereceye kadar mukni idi. Ciinkii biliyorsuriuz
ki;

okundu:
Riydset-i Celileye

Soma

Bu ana kadar devdm eden muzakerattan

arastnda
anlajildigi

hey'eti

vekile

orta

tecdnus-i
cihetle

efkdr

(fikir

birligi)

mevcud
kdfi

olmadigi
bir

yerde

hicbir

scy

yokken

biittin

memurinin

(memurlarm)

miizdkere

limdilik

gorulerek

mahiyetini gosteren
delaletiyle azil

siciller tstanbul'da

ikon ve yine bizlerin

ve nasib yapilmis. Bendeniz oyle gOrflyorum,

ve
etmiyeydik.

parlamento lahkik hey'eti* vastlasiyla hey'eti vekile (hukumet) hakkinda tahkikat icrdsim ve bu hey'etin verecegi rapora gore
akdedilecek bir celse-i hafiyede
leklif ederim.
(gizli

bunda

bizlerin deWletiyle yapilan azil ve nasiplara miisaade

idik,

celsede) karar ittihdzim

elmemeli

HatS

ettik.

Bircok

kisileri

gordiim. BinSenaleyh bizlerin delaletimizle yapdan nasib ve tayinlerde dogrudan dogruya Dahiliye Vekaleti'ni tahtie et-

13

Temmuz

1336

Trabzon Meb'usu
Ali iikrii

mekle (suclamakla) beraber kendimizi de tahtie elmeliyiz. Sonra biitiin teskilati belki ilmam etmis (tamamlamij) bu-

En miihim mes'cle Konya mes'elesidir ki, vali raes'elesi oldugunu mevzuubahs ettiler. Konya mes'elesinden dolayi
luiiur.

Sesler-Red. Red.!
Reis Pasa doluhdu.^ 6
Ertcsi

Reye koyuyorum. (Red, red sadaian)

red-

Dahiliye Vckaieti dShfl degildir. Kabinenin hey'et-i umuiniyesine aiddir. Binaenalcyh yalmz Dahiliye Vekaieti degil, onun hey'eti icraiyye, var ise.. Jimdi o itibarla bu mes'eleyi istizah suretine

dirilmesi

gun Dahiliye Vekili Cami Bey'in istifa ettiginin ve buna dair Meclis Baskanligl'na verilen
Ankara 1940 279

bilis-

kalbetmeye luzum yoktur.

65 - a.g.c. Sh. 269 vd. 66- Zabit Ceridcsi, C.

II,

sh.

KADiR M1SIR0CLU
lifanamenin okunmasi iizerine ba?layan mitaakasa cnSsuida sew akin Ali Siikrii Bey merhum, su maruzatta bulunmustur:

AU JUKRU BEY
bendenizce mevzuubahs degildir, Bir muhterem arkadasimiz Yerine bafka birisini intihab ederiz. Fakat ortada bir adem-i tecgnfls vardir ki, bunu zimnen butiin Hey'et-i Veistifa eder.

SCkru Bey (Trabzon) - Erendira, iki gun deva.ii" eden mlizakcre nei'icesinde Hey'cti Vekileye bir itiraad karan vcAli

kile itiraf buyuruyorlar.. 67

Bendeniz bu karar verihneden evvel vermis, oldugum takrirden, cereyan eden miizfikcrattan Hey'et-i Vekile arasmda
I'ilmistir.

Diyerek sozlerine devarn eden Ali

boylece ve
sirf

maattcessuf

fikir

niuvafakati

olmadigmui imlasildigmi

Sjikrii Bey, mes'elenin Dahiiiye Vekiliilin istifasryla kapatilamayacagmi

ax-

zetmistim. Fakat daha evvel burada belig bir nul.uk irad eden arkadasimiz bu hey'et-i muhieremenin hissiyatini heyecana getirdi. Fakat liissiyall iizerine icra-i tesir etti. Bu
itibarla

liiikQmet icjndeki fikrf insicamsrzhgin giderilmesi gerektigini,

asil

ehemmiyetli olanm da bu nokta bulundugunu be-

lirtmistir.

bendenizin gfiyct sarin olarak ortaya atmis oldugum bu adem-i

tecaniis (fikir aynli|r) mes'elcsi ki, Hey'et-i
birisi

Vekileye mensup

Bu mes'cle ve muzSkerclerin miincer oldugu gizli celse hakkinda M. Kemal Pasa'mn nutkunda su malumata rastlanmaktadir:

tarafindan rcddedilmedi, demek ki, vardi. his Bu, nazan itibare alinmadi, Riifekadan (arkadaslardan) red, red'eevabi ilekapatildl.

Bunuii icin hakli olarak rUfcka-yi kirama serzenis edecegim; yard belig ve heyecanamiz bir nutkiui verecegi. tesir Iizerine degil, akil ve mantik iizerine, diisfinerek karar verclim. Dun, musaade buyurunuz, rica ederim, dun verilen bir
ki, bu gun bir istifaname var. bendenizin takririindeki adem-i tecaniis vfiki talis. Peki nasil oluyor da, Hey'et-i muhtereme Hey'et-i Vekileye bu serait dahilinde tedvir-i umurda (isleri gbrmekte)

'

B.M.M.'nin 13 Temmuz 336 giinii, 41. ictimainda taksirat ve idaresizliklerinden dolayi Bursa Kumandam Bekir Sami ve Valisi Hacim Muhiddin Bey'lerin ve Alajehir Kumandam Asir Bey'in ne icin bir divana tevdi edilmediklerinden dolayi Erkan-i Harbiye-i Umumiye riyisetinden ve Dahiiiye VekSleti'nden istizah takrirleri okundu.
(kusurlar)

itimad reyi iizerine giiriiyoruz

Bu

takrir sahibi

Demek

ki;

Bey'di, Sinop
(siir'atie

Afyonkarahisar Meb'usu Mehmed iikrii Meb'usu Hakki Hamid Bey'in serian tecziye

cazalandirma) hususundaki isran bravo! sesleriyle

devamma

karsilaniyordu. Sahib-i takrir olan

Mehmed

Siikrii Bey'in:

itimad bahsediyor? Binaenaleyh, bendenizin teklifim diyorum ki, Hey'et-i Vekile arasmda bir ihtilaf meveud olursa, bu, ihtilafi halledecek Hey'et-i Muhtereme-i Meb'usan'dir. Meciis-i
Miilidir.

len

feryadr uzerine istizah kabul olunuyor. istizah giinii olaratetesbit edi14 Agustos 336 da, Erkan-i Harbiye-i Umumiye Reisi
bir
tiirlii

-Biz

mes'ul

edildigini

gormek

istiyoruz!..

Binaenaleyh yine tekrar ediyorum.

cevap verdi: Fakat

kanaat ve siikunet haau

ol-

Reisi Sani
Ali iikrii Reisi Sani

Bey -

Takririniz Meclis tarafindan reddedildi.

Bey - (Trabzon) - Musaade buyurunuz efendim. Bey - Bu istitamn kabul veya adem-i kabulil

rmryordu. Karahisar Meb'usu Siikrii Bey anket istiyor. Diger bir hatib bazi zabitan ve kumandanlann tecziyeleri
(ce-

zalandmlmalan)
nc'at

tabii

hakkmda

sailer tadad ediyor (sayip dokiiyor.)

soyleyiniz.

ederken

bir

Ali Siikrii

Bey (Trabzon) - Rica ederim,

oldugundan bahsederek miiteaddid miDiger bir hatip, asker kumandanui 36 deve esya goturmiis

istifa

mes'elesi
67-a.g.e. Sh.

2%

14

KADIR MISIROGLU
O'nun
bir askcr

ALi

SUKRU BKY

[J5

Iduguuu soyluyor. Baka

bir

bir hatip do Yunan Ordiisu'ruin kisa zaman zarfmda Akhisar'dan Marmara sahilleritie vauncaya
istila

ve

siiridiye

kadarki miinakajalara kansmamig

bir insan sifatiyla teskin ederek

muvazene

rolti

oynayabile-

kadar, biitiin jehirlef ve koylcri yildinm siir'atiyle

ey-

cegi hesab edilmijti.

lediginden

bahsederek

Bursa felSketi

dolayisiyia

ugramis,

nazarmda Anadolu'da miidal'aa denilcn gey'in bir gbz dagi olduguna umumT bir zehab uyandirmi diyor ve mutantan (tantanali) hezimetin mes'uUeriran tec-

oldugumuz

mtithi ziyan, cihan

Erkan-i Marbiye-i Umumiye Reisi sifatiyla ilk olarak soz alan Ismet Pafa'ran askeri durumu ve Bursa'nm sukutunu gerektiren sebepleri izah etmesi iizerine muhWiflerin tenkidlerine gccilmistir. ilk olarak soz alan Karahisari Sarki

ziycsini talepediyordu.

Meb'usu

Mehmed

Siikru Bey (sonradan kendisine bizzat

Efendiler, uzun ve hararetli

nakaijalara)

devam eden miinakasata (miibenim dc kanmam icab etti, Vaki olan elim vatatmin maksadiyla beyilnat ve izahatta bukarsi

teskil eyledigi milis alayi ile ifa eyledigi

hizmetlerden dolayi

ziyette Mcclis'in teessur ve alakasmi takdir ettikten sonra,

eflcSr

ve

bJssiyfiti

lundurn.

Benim sdzlerime

da vuku bulan ufak tefck

tarizlcre

cevap verdikten sonra

izahat-i

umumiye

kaf'i

goruldu.

Celikalay soyadi verilmis. "'an meshflr Sukrii Hoca) uzun ve heyecanh konusmasinda ezciimle: - ... Ismet Bey'in izahlanna gore mes'ul kimse yoktur. Yalmz bir Mdise vardir: Bursa'miz sukut etmistir. Acaba bu hadisenin hie mes'ulii yok mudur? Varsa kimlerdir? Sonra

M. Kcmal Paa, bimdan soma gizli celsedeki sdzlerinin devam ederek askeri durum ve Bur.sa'yi miidafaa etmesi lazim gelen kuvvetlerin ric'ati hakkmda tafsilat verhikayesine

Pasa Hazretleri hepimizin hiirmetini taiyan bir hey'etle beraber tahkikata gittiler ohlar da tetkik ve teftisat yaptilar.

(War da
soylediler.

bizlere

kumandanlann

vazifelerini

yapmadrklarmi

mekte

ise

de O'nun bu celsede sdylediklerine karj v3ki olan

tarizler kendisinin if&de ettigi gibi

degildi. Celse acildigi

pek oyle ufak tefek zaman M. Kcmal Paa'dan baka Garp Cephesi Kumanda'ni AH Fuad Paa'mn da Meclis'te hazir bulnndugu gbmlmus^iL

biraderimizi
teyid
ettiler.

Bu hususa Refik Bey (Konya Meb'usu) aym kanaat ve meshfldati (sahid olunan seyleri)
Bugiin
ise,

hicbir

mes'ul yoktur demek, lwmiinafi (zit) degil midir...

kikatlerin ve

hMisatm mantigina

tSrihte Erkan-i H?rbiye-i

Umumiye

Ri-

Jukrii

(Qelikalay)

Hoca'nin

bu

sert

ve

heyecanh
Reisi

ySseti bugtinku tabiriyie

miistakil

Genelkurmay Bakanhgi da bir nevl vekalel mahiyetinde idi. Bu sirada Garp Cephesi. KuAll

konusmasma ismet Pasa, ErkSn-i Harbiye-i Umumiye (Genelkurmay Baskam) sifatiyla cevap vcrerek dedi ki:
- HareMt-l askeriye
ile

mandam
bugiinkii

Fuad Paa'nin da

Meclis'te

hazir bulundugu

alakasi

olmayan vekayiden

gorulmustii.

riirihte

Erkn-i Harbiye-i

Umumiye

Riyaseti

Genelkurmay Baijkanhgi da bir nev'T mahiyetmde idi. Bu sirada Garp Cephesi Kumandam bulunan Ali Fuad (Cebcsoy) Paa'yi bizzat M. Kemal Paa da"vet etmis ve bu celsede hazir btilunmasmi
tabiriyie

(vak'alardan) bahsetmokte fayda yoktur. Eger Hey'et-i Cellleniz (yiice hey'etiniz) ifa olunan vezflifin (vazifelerin) iyi
ifa olunmamasmdan behemehal bizim muatab (kusurlu) oldugumuzu anlatmak istiyorsamz, her ttirlii munlkebeye hakkimz

miistakil vekSlet

vardir.

saglamrs.ti,

ismet Paa'ya hticumda

ileri

giden muhalifleri,

Inonu'nun sozlerinin bu noktasmda bilhassa kendisinin muhatab almdigim kabul eden Stikrti Hoca oturdugu yerden:

US

KADIR MISIROGLU

AL1 ijOKRU
dcgildir.

BEY

117

- tstedigimiz budur, kabelcsmde bulundu,

ismct

baska

birgey

inu-

mttza'kerelerin

devam

etmesini istiyorum. Fakat efendiler...

Pap

ise,

-Bu murakcbenin
ahislara
dedi.
te.5 mil

(kontroliin) esbabmi (sebeplerini) ettirmeksizin kafi gormenizi rica ederim

Iiekir Sami Bey'i nicin ittiham etmeli? Bu ithamda israr cdilen zatin ileri siirdtigu mficip sebepler nelerdir? Mflddei (iddiaci) olan Uitfen rica ederim bendcn sual sorsun!... deyincc

Trab-

bclki

zon Meb'usu Schid-i Muazzez Ali ukrii Bey, ayaga kalkarak dc T.B.M.M.'dc sjmdiye kadar bir daha emsali
fikir asaleti ile bagirdi:

Daha soma M. Kcmal Pasa soz alarak Bursa havalisindeki harekfitm asked bir plan dfihilinde icra edilmig buhmdugunu, iniinl'erid vak'alar hakkinda izahat vcrmenin
dogru olmayacagmi, asil rieticelere bakmak icap cttigini, buniarm. da sevkulceys, (stratcji) icabi zaman zaman ileri gitme veya geri cekilme gibi harekellerl gerektirebilecegini, bu bakimdan lilzumundan fazla hissiyata kapilmanin dogru ol-

gorulmemis. bir

Muddei tarih ve vatandir!.

T.B.M.M. tarafmdan ccpheye, hadiscleri yerinde tahkik maksadiyla gonderilen meb'uslar hey'etine mensub olanlardan biri de Hamdullah Subhi (Tannover) Bcydi. O da muhalifler
arasinda yer almis. ve Bursa'mn sukulundan mes'ul olanlann
divan-i harb'.e sevklerini istemisti.

mayacagmi

Bu konusmasmda,

son-

iddia ve it'ade

etti.

Halbuki M. gidcn hey'etin

Kcmal Pasa, Meclis uamina cepheyi teftise basmda bulunmustu. Soz alan hatiplerin

radan hududsuz bir sflrette tSbi olacagr M. Kcmal Paa ile de catisnus. ve konusmasinin bir kismim O'nunla karsihkb
atismalar suretinde yiirutmujeur.

konusmalarindan anlaildigina nazaran, ccphe donu.jU baste Erkan-i Harbiye-i Umumiye Reisi ismct Pas/a olmak uzerc mahalli vazifelilerin liareketlerinde kasit olmasa da kusur bulundugunu ifade etmij oldugu anlasdmaktadir. Simdi, daha once kuliste soylediklerini tekzip edercesine bunlarm
miidafaasuu demhte etmesinin bir sebebi olmaliydi. naatimizca, ismct Pasa ve arkadaslanna bu mevzflda
-bir
iki islisna

Hamdullah Subhi Bey:

~ Bursa'dan alinan biitiin malfimat, Bursa'dan gelcn malumat bizi temin etmisti: Kumandan, diisman Bursa civarma gclmeden sehirden crkmij, sehri terketmislir...

Ka-

mn-

halefet eden ve onlann divfm-i harbe verilmesini isteyenlerin

dismda- tamamen muhafazakar

Ikinci Crup'lan

etmekte

olmalan O'mi endiseye scvketmis, ve birkac giin once tenkid oldugu kimselerin mudafiiligine dogru kaymasim

M. Kcmal Pasa - Cok aldamyorsunuz... Hamdullah Subhi Bey - Hayir. M. Kemal Pasa - Efendiler, Bekir Sami Bey Bursa'yi terketmeinistir ve ben kcridi imzam altinda Bursa ijgai edilmeden evvel emir verdim. Harekat-i askeriyenin istilzam
ettigi (gerckiirdigi) tedbirin

dogrusu Bursa'yi terk etmekti.

intac eylemitir.

Nafiz Bey (Canik) -Sri halde siz de mes'ulsiinuz!..

Firka (tUmen)
ile

Miizakcrelerde bu degisikligin uyandirdigr umflmi hayret zabitlarda son dereccde bariz olarak miisahede olunmaktadir.

Miizakereler, gitgide siddetleniyordu. Bazi meb'uslar 57. kumandam Sefik Bey'in Denizii'den aynlmasi

Gercekten, M. Kemal Pasa komrsmasmda:

Bursa hSdiseleri arasindaki muvazilige dikkati cekiyor ve

'

Maahaza

yine

iddianiza

istirak

ederek

ben

de

kumandanlan mes'ul tutmak hususundaki temayul yukanda Clllik (Samsun) Meb'usu Nafiz Bey'in lisanmda iffidesini

KADIR MIS1R0G1.U
buklugu
iizere,

A1J

OKRU BEY
temasla soyle demektedir:
Meclisin
ise ilk

119

siimullcndiriyordu.

M. Kemal Pajayi bile icinc alacak bir sOrcte Bu durumda, M. Kemal Pasa'mn kcndisi

hatualannda bu
...

gizli cclselere

Gizli

celselerin

zabtllanni,

giinlerinde

de dahil olmak iizere tezShiir etmij do olsa -askeri harekati rniidafaa etmck mecbfiriyeti asikiuch. Bu sebcple tekrar s8z
alarak bircok emirleri kendisinin verdigini soyleyerck eflk Bey ve digerleriiiin hareket tarzlanmn askcdik icabr burektigini sByledi. Bir.ara, tekrar

divan katipleri tutuyordu. Sonradan bu

dayanamadilar,

ciinku yoruluyorlardl, Kendilerini degistirecek ba.ska gruplan

lundugunu, bundan dolayi kimsonin muiiheze cdilmemesi geBekir Sami Bey'in durumuna

da yoktu, kadro miisaid degildi. Mutlaka gene meb'uslardan yardlmci olmak lftzun gcliyordu. Bu her zaman miimkun degildi, teskilat lazimdi. Zabit kalemiuin bn isi de yapmasmi uygun buldular. Baskarip Recep Bey, Kavanin (Kanunlar) Kalemi MiklTri
ketiiin

temasla:

- Efendiler, Hamdullah Subhi Bey'in ne meden kao.ti sualine cevap olarak diyonim ki;
terkettnesi icin sahson

icin diisman gel-

Hamid Bey kalmamiz lazim

tic

vftsitasiyla

bunu bize

bildirdi. Fakat,

.sehri daha cvvel ben emir vermitim. dcmesi iizerine

Zabit kalemi
bir idare sefi

ehemmiyetle te'kid etti. grupluk kadrosuyla onbes katip ve her grupun

geldigini de
iizere

olmak

onsekiz kisiden miitpsekkildi.

Bu

isi

Hamdullah Suphi Bey oturdugu yerden bagtrdi: - Bunu daha evvcl, vakliyle sbyiemeliydiniz.
Bursa'mn sukutu dolayrstyle
icra edilen

de iizerine

aldi. Gizli celseiere

girmeye basladik.

Hilafet'in lagvi liizumuna dair olan teklifin miizakeresine

gizli

bu gizli celse, Bi-

celsede baslanmisti.'

69

Cok
etti.

hararetli miizakereler oldu,

rinci Biiyiik Millet Meclisi'nin en heyecanll celselerinden biridir. u tasvir ctligimiz sjddele iic gun daha devam ettikten

gece yan.sina kadar devam

Teklif eden tarafin sozcilsu,

sonra nihayet

M. Kemal

mccbOren-

kai'i

Paa'nin verdigi izahat, -kerhen ve addedilerek mes'ele kapanmis gibi gOriindu.

-sonradan Yavuz-Havuz Davasindan mahkum olan Bahriye Vekili- istiklfil iMahkemesi Reisi ihsan Bey'di. Buna
muhalif olan karsi tarafin da kendiliginden meydana ^lkan
sbzciisii
siralari

Pakat hakikatde bu mtinakasalar Birinci ve ikinci Gruplar'm

Trabzon Meb'usu
yaptilar.

AH

iikrii Bey'di. MuhSIifler, stiz

Mr daha uzaklasmalanna imkln olmayacak aynlmalarma sebep olmujtur. Bu aynhk, Lozan

gelince kursiiye cikip fikirlerini sbylediler, mes'elenin

bir

syrette

miidafaasim

Ancak

Ali iikrii Bey, teklif sahipleri

ise,

Konferansi

miizakereleri inkitaa ugraytp da Meclis'de buna dair yine gizli

tarafmdan kirn sbz sbyledi

vaplandirdi. Is o hale geldi

hemen
Sjiikrii

kiirsiiye

eiktp

ce-

celsede miinakajatar basladtgmda had safhaya varacak, yine muhaliflerin clebastsi olarak gozuken Ali ukru Merhum'un

ki,

Ali

Bey

kiirsuye belki

onbes kere
Ali Siikrii

9tktj.

caniyane bir surette kalledilmesine kadar

siiriip

gideccktir.

Artik vakit cok ge$ olmus, herkes de yorulmustu. Fakat

Kisaca ifade edilmok lazim gelirse, biittta faaiiyet ve mucadeleleri meySninda buiki gizli celse miizakerelerindeki miinakasalar O'nun bazi cevrelerce ortadan kaldmlmasmi
dusiindurecck ve istetecek bir meiifl siyast gelismeye sebep oimustur.
Birinci devrede meclis kalipleri arasinda vazif'e gormiis bu-

Bey ayakta hatibi dinliyordu. O sirada yine kursiiye yaklasarak konu^an hatibe cevap vermek tizere soz istedi ve
69- En celsenin
Hilalct'in
Ulgvinii

miitealjik oirnasina

imkan yoktur,

Mahir

Iz Bey'i hiUizasi yaiultmi^ ohicaknr. Ziia hSdi.sclenn kronolojik seyri

b(i

dikkate alinnsa

tarihlerde bdyle bir $cyin

HilSfet'in lagvi, Ikinci Meclis'tedir,

vukuuna ihtimal vcrilcmez. Birinci Devrede lagvcdilen saitanattir.

ettigine dair elde bir dclil yoktur.

lunan

Mahir

jfe

Bey,

Yillarm

tzis

adiyla

nesredilen

Onda da Ali u]trii Bey'in boyle muhalefet Bu Iier baldc ba^ka bir gi/li celsedir.

120

KADIR MISIROGUI
!

yaklajmaya basladi. anda, Mer-sin meb'usu Selahaddin Bey'in her zaman oturdugu kiirsuye yakm ilk sirada ortada Uauf Bey oturuyordu. Hamidiye kahramani Raul' Bey herkesin istisnasiz hiirmet ve muhabbetini kazanmisti. O'nun kesin vc keskin sozleri hie bir zaman redde
kiirsuye

ugramanustt. Online dogru gelen

tarak,

AH

Sjiikrii

Bey'i belinden tu-

Ali iikiii

- ukrii! Yeter, Yeter! ukrii, artik sBz alma! deyince, Bey birdenbire Uauf Bey'e douerek:
Rauf!..
ciktr.'

Ben bu
70

isin

fe<laisiyim, anladin

mi? dedi ve

kiirsuye

O
-

suada ben, zabit mudiri Zeki Bey'e:

etti

Ali Sjiikrii Bey bu gece idam fetvasmi eliyle imza dedim. Nitekim o soziim de cikti."

Devre zabit katiplerinden Mfihir Iz bu miisahede, Lozan Konfcransi intataa ugrayip da murahhaslarimiz Ankara'ya avdet ettiklerinde akBirinci

T.B.M.M.

Bey' in

naklettigi

dedilen alent ve gizli celselere Sid olsa gerektir, Zira, O'nun tasvir ettigi oleiide gerginlik ancak bu celselerde gorulmujttlr.
Ustelik, Ali iikrii
hiidisesi,

Bey Merhum'un mlruz

kaldigt feci suikasl

Lozan'la aiakah bu miizakerelerin Iiemen akabinde ortaya cikmisttr. 6yle boyle onbes-yirmi giin sonra... Bir de

merhum Ali ukru Bey, tam da, bu Meclis eski zabit kitibinin tasvir ettigi gibi muhalif hatiplerin en
bu miizakerelerde

basmda goziikmiis ve en eok konusanlardan

biri

olmusmr.

70- Ali ukrii Bey'in iddiasi $uydu: BUtiin Diinya'daki isJSm Aleroi tekmi] rfibuyla, vicdfiniyle Makam-I I-hlaTct'c baghydi. En kuweti ihmSI elmck adela bir hiyanet-i valaniyye idi. Mail eclsetfc Ali {jukrii Bey'in Raul' Bey'e
doncick: Ben bu ijijn fedaisiyim, anladin mi'' demesi, bn biiyiik kuvvelin aiein^unnil lesinne inanchg] lcindi. Inguizlenn de ytprattnak isledikleri bu kuvvct idi. Bu panpftlaninea, kavmiyel [izerine kurulan milliyel mcniuniu, dinled mtlsterek millelier iizerinde yavas yavaj tesirini gusterecelc ve istcnen

parcaianma

h&si] olacakii.

(Mahir
tzi,

Iz

Be/in notu)
1975
sb.

71- Mahir

Iz - Yillann

Istanbul.

90-91

122

KADIRMISlROGl.il

Al.i

SUKRii BEY

123

LOZAN MiJZAKERELERi
Ocrcckten Lozan Konferansi
celsetcr halinde giinierce siiren
ile

Miittefikler muzakerclerin inkitaa (kesintiye)

ugramasina

tekaddiim
alakah olup
gizli

ve ajik

bu muzakereler, T.B.M.M.'nin pek 90k hcyecanll goriismelere sahne olmus. bulunan Birinci Devresi'nin mfmevi havasi en fazla elektrik yuklii olamydi. O derecedc ki, bu celselerdc Meclis'e baskanltk eden Ali Fuad

murahhas hey'etimize kabulli musveddesi imkfmsiz sartlar ihtiva eden bir muahede de re'sen mukabil sunmusjtardi. Bunun karsisinda hey'etimiz bunu hissiyatim ortaya koymustu ki, muhalifler
eden
giinlerde
bir proje ile

(Cebcsoy) Paa karsilikh tartisip bagusanlari yatistirmakta acze dii.siince efindeki kampanayi an! ve insiyaki bir surettc,
bir korddgiisu halinde bagnsanlarin onlerine firlatarak hasil

mukabil teklifle orasla kabul etmiyorlardi. Zira, hey'etimizin Misaktan bir 90k taya koydugu sulh projesi Milli ve onu zehusfislarda feragat vc fedakarligi ifade etmekte
Meclis'e delemekteydi. Murahhas hey'etimizin bu tavizleri olarak damsmadan vermesini bir selahiyet tecavuzil husfls, bu gormckteydiler. Bu bakimdan en 90k tenkid edilen
olmustur.
anlasilinca, Meclis'in mukabil proje uzerindeki hassasiyeti hukumet azalanmn 27 ubat'ta, murahhas hey'eti ile mukabil proje musterekcn 9alismalanyla vucud bulan yeni bir Misak'tan Meclis'de miizakereye konulmustu. Bu da, Mill!

olan bin anlik tereddiid vc saskinliktan bilistifade sesini duyurabilmis ve celseyi tadil eyleyebilmiti.

1923 basmda Lozan'daki muzakereler tarn bir crkmaza girmis

ve murabhaslar memleketlcrine dcinmeye baslamislardi. Bizim bey'et mensuplan da 7 ubat'ta Lozau'dan aynlmi, Kbstence yoluyla 16 ubat'ta tstanbul'a, oradan da Ankara'ya gelmislerdi.

Ankara'daki herkes Lozan'da olup bitenleri ogrenmek

feragati

mutazammm

tenkitler basta Ali giikrii

gorulerek sert tenkitlcre ugramistir. Bu Bey Merhum olmak uzere Ikinci

icin sabirsizlanmaktaydi.

Grupun
giinii

atesli hatiplerinden

Erzurum Meb'usu Huseyin Avni

bu mes'eieyi goriismek iizere toplanan Meclis'de, Ismet Pasa cok uzun ve teferruatb bir konuma yaparak Lozan Miizakereleri etrafmda meb'uslan
21 ubat Caratnba

konugmalanyla 90k ve Miralay Selahaddin Bey gibi hatiplerin Bey'in hukumet reisi sert bir saftaya dokulmujtiir. Rauf 9ahstigi yatistinci konusma, gUriiltiiler ve
S1 fatiyla

yapmaya

aydinlatmaya cali;nusti. Fakat bu konusma Meclis'in kism-i azammi tatmin etmemis olacakti ki, meb'uslar kendisini adeta
bir sual

yer yer vaki miidahalelerle

bilahare riyaset9e

hemen hemen M. Kemal Pasa'nm

vaki oluyordu.

anlasilmaz bir hale soz

alarak yaptigi
ki,

yagmuruna

tutmuslardi.

komismanm

bile, siikunetle

dinlenmesi te'min edilememisti

Bunlar arasmda Ali ukrii Bey Merhum'un sordugu su

sual de vardi:

bu asagi yukari

ilk defa

Mttttefiklerin

projesine

mukabil

teklif

ettigimiz

muahede
Istanbul

projesi, kabul

derbal

tahiiye

ve tatbik edilmis olsaydi, Trakya ve edilecek miydi, yoksa Musul

72

Bey (son27 ubat giinii Cebelibereket Meb'usu ihsan dolayisiyla radan Bahriye Nazin olan ve Yavuz-Havuz hadisesi alarak yatistinci olistiklal Mahkemesine verilen zat) soz da bundan hie bir fayda hasil olmamistir.

maya

ealimisa

mes'elesinin haline kadar isgal altinda mi kalacakti?'

Aliiikrii Bey'in bu suali

fedakarliklan asla kabfll ikinci Grup, Mill! Misak'tan yapilan

sormasimn sebebi suydu:

sh.

etmek istemiyor ve en 90k

Musui Mes'elesi

ile

Kara-

agaj istasyonu
72 - Ali Fnad Cebesoy'un Siylst Hatiralan - Istanbul 1957

dSvasi uzerinde duruyorlai'dl.

242

124

KAD1R MISIROOI.U
kismen

AUSUKRUBEY
iikrii Bey'in

125

Miiziikereler

acik,

kismen

cle

kapali celseler halinat-

Musul Mes'elesi uzerinde sordugu:

19111

de Mart Ayi'nin
mosferi icinde
tejkil
usulii

ilk giinlerinde tie

ayni scrtlik ve heyecan

gtinlerde,

Musul

siz taraftar dcgilsiniz, degil

mi? sualine
sua

Grupu cden hatiplerin arka arkaya soz almalan ve muzakere hakkinda itirazlarda bulunmalari, Meclis'in havasim
etmishr.
ikinci
bir duello

devam

Bu

acikca taraftar olmadigim, mes'eleyi ismet Paa'nm vicda'nina

havSIe eyledigini biidirmitir.

ile

gun

eiliden fazla hatibe

soz verdigini kaydcden Meclis Ikinci Reisi Ali

Fuad Paa,

Meta

konusuyor

ve

birbirleri

havasina cevirmiti. iki taraf arka arkaya hakkinda agir ithamlarda biiisj

Adliye Vekili Rrfat Bey'le musSvir'ZiUfii Bey'in tekrar soz ala-

mamalanmn
ikinci

nazar-i dikkatini celbeyledigini kaydetmektedir. 74

lunuyorlardi. Meb'uslar

karsjhkh atima suretine dokerek

Grupun

atcin haiiplerinin arka arkaya soz alarak

konujmalan kesip araya bir takim sualler sikijtinycrlardi. Mesela; 3 Mail giinii, inonii'mm yaptigi uzun konus.mayi: - Hcy'et-i Celileye arzulan dahilinde prqjc ve konferansin
miizakereleri hakkinda
ziyette

murahhas

hey'eti ile hiikumeti sikistjrmasi

Lozan

miizfikerebiiriin-.

lerinin hergiin bir evvelkisinden

daha

sert bir

usluba

mesini intac eylemi^tir.

Ali iiki
bir
ii

tamamen malfimat

.lta

etmiy.

bir va~

buIunuyoruzV' 3 demcsi
vermis,

Bey Merhum, yaptigi konusmada ismet Pasa'mn

iizerine Ali (Jiikrti

Bey

otur-

dugu yerden: - irndi sizin

re'sen

diplomat olmadigi icin bircok mes'elelerde muvaffak olamadigim ve Mehmedcigia stingusii ile kazanilan
.

oldugunuz projeyi sdyleyiniz!.. diye bagirarak iiuinu'yu Meclis huzurunda Lozan'da miittefiklcre
verdigi

muazzam

zaferin

Lozan'da

heb&

edildigini

soylemis ve Lord Kiirzon'un oyunlarma kurban gittigimizi

iffide eylemigtir.

sulh

projesini

aciklamaya

dSvet

etmistir.

Sozlerine:

Miizakerelerin uzamasi yiiziinden bu talep:

- Yarma, yanna!. sesleriyle kargilanmis, ve cevapsiz birakdmi^ti. Ranf Bey'in, Ah iikrii Bey'j teskin etmek iizere soytedigi bir kac soze kargillfc Merhum, kanaat vc arzusunda
mGsir davranarak:

- Bu murahhas hey'etinin sulh mes'eleleri sozleri olamaz efendiler.. Artik bunlarm vazifeleri
diycrck

Uzerinde
bitmitir

devlm eden AH

iikrii Bey, yeni bir hey'etin tesekkul

lUzumu uzerinde durmu, 12 Ada ve Musul Mes'elesi etrSfindaki dusiincelerini uzun uzun anlatnugtir.
etthilmesi Celselcrin her giin bir digerindeii daha heyecanla ge^tigini

- Rauf

Bcy'efendi,

yalmz

bir $ey

anlayahm,

madem
Onu

ki;

miitaiaa beyan edeccgiz, 12 maddeli bir nota vardir.

an-

goven

M. Kcmal
bir

Paa, 6 Mart

giinii

tekrar ktirsiiye, fikarak

layahm. kar-sdigini vermi^ti.

Bu

sirada meb'uslarm

bir

kismi salomi terketmekte olkah"Mt.i.

duklarindan mes'ele ertesi giine

konusma yapmis ve mes'eleyi agirligmj koyarak halletmck istemistir. Fakat, umuldugu gibi olmamis, bata Ali iikrti Bey olmak iizere muMlif meb'uslarla O'min arasmda,
uzun
sert bir miinakafja

Ertesi grin, miizakerelcr karilikh ve

tamamen atima ve
Murahhasiardan
katilmis.

ve atima zuhur

etmi^tir.

munSkagalarla
ba!jka,

aym

iddetle

devam
da

etmistir.

Sbzunii bitirmis., fakat sorulacak sualleri cevaplandirmak

icin kurstiden

mii$avir

meb'uslar

miinakaalara

ve
Ali

inmemi bulunan
Bey:

M..

Kemal Paa'ya

karsi soz

suallcre

muhatap olmusjardir.

Bunlardan Ziilfu

Bey,

alari Ali Siikrii

73 - A. Puad Cebesuy -

a.g.e. sh,

267

74 - Ali Fuad Cebesoy -

ii.g.c.

sh.

275

12fi

KADIR MIS1R0GLU
- ismet Piija'mn

ALI

UKRU BEY

127

miittefiklere

simdugu mukabil sulhprodcgil,

detli bir tav:rla:

jesinin

Lord Kiirzon'un Lozandan aynlmasmdan evvel

soma

verildigini, hadisenin

M. Kemal

Paa'nin izah

ettigi gibi

olmadigmi, anlasmaya vanlamanus, mes'elelerin kapitiilasyonlarla mal! mes'elelcr oldugunu, Mosul He Karaagac islasyonu'na aid tekliflcrimizjn fngilizlor'ce itiraza ugramadigim
jfade etmis, ve:

- Bir haftadir soytuyorsunuz, memlekcti zarardide ediyorsunuz.w demis, ve clleri cebinde oldugu halde asabt bir halde kiirsuden inmi ve:
- Memleketi zarardide ediyorsunuz, maksadiniz nedir?

Pa.;a

bazretleri

iiikjta

yoktur,

diyor.

Vardir.

Bugtin

muzfikereyi tiilen acabilmek icin

ewelemirde Musul'u mu-

Diye bagtrarak Ali iikru Bey'in iizerine yurumustu. Bu snada Birinci ve ikiiici Grup azalarmdan bazilan Mcclis saIbnunun ortasinda birbirlerine bagnrnakta olan meb'usiaim
etrSfmi almi^lardi. Gurultiiler,
yordu. Aii
SSiikrii

vakkaten

Karaagac'i terketmek lazimdir. Aksi takdirde muzakereyi agmaya imkan yoktur. Ortada bir proje ve bir hakikal vardir ki, murahhas hey'eti vechesini Meclis'den alan
tfdik,

s.iddetli

ve asab! hareketler olu-

Bey:

hukGinelin tftlimatmdan haric bir vaziiede bulumnutur. Ciinkii

Hey'eti Vekile Reisi son almis. oldugu tejgraf munasebetiyle

- Kimseyi ithama hakkmiz yoktur. Diye baginyor, Sinop Mcb'usu Hakki Hami Bey: - Meclis'de emniyet yok mudur?
Ferya\Jim basiyordu.

etmeden avdet etmeleri emrini verdigini burada soyledi. Muzakerenin tarz-t cereyani itibariyle ve Hakki Hami Bey'in buyurdugu ve Gazi Pasa hazietlerinin o tarz itadeye gore vermis, olduklan cevap
bir

beyamiame

ile

inkita kelimesi telaffuz

- Meelis her vakit emniyetini muhafaza

vardir,

eder.

imdi de

Susunuz, herkes yerine otursun.

Ali iikru

thtanyle miidahalede bulundum.

yiikseliyordu:

Bey'in

sesi

eklinde degildir.

75

demi^tir.

Bundari
seyi

kargihkh atujmalar sihetinde

idare

sonra konusmalar sump gltmistir ki, bunu da o eeleden Meelis Ikinci Baskani Ali Fuad Pasa'mn

daha

da

iddetlenmi

ve

- Emniyet-i ahsiye mefkud (yok) mudur?

Emniyet-i ahsiye mefkud olmadigmi, herkesin siikiinetle yerine oturmasini, aksi takdirde baska tiirlii hareket etmek

hatiratindan iktibas ederek dikkatlerinize

sunmak

istiyoruz;

mecburiyeiinde kalacagimj hatirlattim. Lazistan Mcb'usu Ziya

Gazi Paja konujurken Mcclis'e sinirli bir hava hakimdi. Mustafa Kemal Pasa kursuyli terketmiyor, sufdieri cevaplandmyordu. Meb'uslardan bir kisnu, bulunduklan yerlerden
ayaga kalkiyor ve konu^uyorlardi. Bir kisnu da kiirsuniin etrafma gelmisler. Gaziye cevap yetistiriyorlar, scalier soruyorlar, tenkidlcr yapiyoriardi. Bunlar arasinda Ali iikru Bey de
vardi. Pasa sozlerini

Hurgid Bey mutemadiyen usul hakkmda soz istiyordu. Sira O'nun degildi. Esasen asas hakkmda konu5U.luyordu. Bir ara
kurstiyti

bos buian Ziya Hurfid Bey oraya firlami^:

- Reis Pasa hazretleri herkes soyiedigi soziin vatana hizmet olup omadigim kendisi bilir. Hie kimseden ders almaya
ihiiy^ca yoktur.

tamamladlktan sonra Ali

Siiikru Bey'in:

Diye
Gazi Pasa hid-

seize basjamiti. Kestim.

ve dedim

ki:

- Ben de soyleyecegim!. demesi

75- Ali JPuad Cebesoy a.g.e. Sh.

iizerine,

Hem

cikiyor,

286

emniyet yok diyorsunuz, hem de kursiiye izinsiz giirultuyu de devain ettiriyorsunuz. Efendiler, yer-

128

KADIR M1SIR0GUJ
Bcni baska

lerinize oturunuz.

tOritJ

tedbirler

almaya mecbiir

birakmayiniz!. demistim.

Muzakereler 90k ehemmiyetli ve ciddi

Mtidahalelerim arlik
tesirini

bir sekil

almisti.

gSsIermiyordu.

Giiriiltiilerin

50idi.

galmasindan birsey anlasilamaz olmugtu. Herkes ayakta

RiySset kursiisimun cinunde Birinci ve
Iklrici

cok sinirlennrig olanlar karsi kaifrya ve adeta

Grup ilzalanndan iki muhasim

cephe
lardi.

Icskil etmi$lerdi.

Bu

olacakti.

Bilbillerini tchdid ve itham ediyorhalin biraz daha devSmi, mttessif hadiselcre sebep Hatta birbiri aleyhine tabanca ve saire istimaline

UCUNCt) BOLUM
ALI t)KRU BEYlN EHADETI
Lozan muzfikerelerine
bunlarda
miieallik bu asabi miinakasalar ve

kadar vardnilabilirdi, intizami iade maksadiyla Meclis emniyet mcmiirJarmi cagiramazdmi, cuiikii; muzakereler gizli idi.
Kiirsiidcn inmis

bu vaziyeli

siiratle

de onlara kaulmisu. Muhakkak bnlemek icap ediyordu, ne yapabilirdim?

ohm G8zi

Derhal, hatinma Riyasctin tariht canim iki tarafm ortasina

atip husule geiecek giiitiltu

Merhum

All

ukru

Bey'in

lider

durumunda

ve saifkiriliktan istifade etmek

tatbik
ettim.
bir

gozukmesiyle O'uun

nMyet

20 gun sonra maruz kaldigi feet

gelmisti.
atildigi

Hemen tasavvurumu
yerden
uzaklasmisu.

Herkes canin
ve'

suikasd hadisesi arasmda bir illiyet kuranlar vardir.

Umumi

sflkflnet

ha-

Lozan Konferansi'nm
miinakasalarm
Ali

inkltai

hengaminda

Birinci

Biiyiik

reketsizlik hasil oidu,

icin tatile

ben de bu sayede muzakereleri

bir

Sn

Millet Meclisi'nde cereySn eden gizli ve acik celselerdeki

muvaffak oldum.

flkru

Merhumun mlruz

kaldigi

feci

MiizSkereleri tekrar actigim

zaman hava

biraz sukOnet

suikasd

ile

alJkasi iizerinde duranlardan biri de Dr. Riza

bulmustu. 76

Bundan sonra RiySsete bir kisim takrirler verildigi goriilmekle, bunlarm miizakeresine getilmistir. Takrirlerden bir kismi, mtizlkerenin kifayetine, bir kismi da murahhas
hey'eti

Nur'dur. Dr. Riza Nur, Ali iikrii Beyle alSkali suikasd hSdisesine ceitll safhalarda fiilen dahil olmu ve cesitli miiahedelerde bulunmus bir kimsedir. Bu itibarla hadise
'

hakkmda en
-kendisiyle

selahiyetli miisahidlerden birisi de O'dur,

Onun

hakkmda itimad reyi mahiyetindeydi. Neticeten hiikumetin Meclis'in itimadma mazhar oldugu goriilmekle beraber ikinci Grup
hiikumet
tckmii mensuplarryla (ki bu celselerde sayilarmin 60 civarmda oldugu anksilmattadir.) rey'e istirak etmemislerdir.

ile

agiz

birligi

etmi

gbzttken

aym
tarihi

siyasi

goriijleri

paylasmarms.
beyanlari
bir

olmasma

'.

ragmen- Ali
cLimhuriyet

iikrii

Bey hakkindaki
yttz

korkunc ve
cizmektedir.
'

icin

karasi

tablo

Anlasildlgma nazaran sQikasd tesebbuslerinin bir takim evveliySU da vardir ve bunlar murahhas hey'eti heniiz Lozan'dan donmeden once baslamistir. Kendrsi:
Bir gun Ali iikni ile konusuyorum. Kimse yok. beni dinsiz diye sevmezdi, fakat namusludur, riSyetsizlik etmez ve

76- AliFtiad Ccbesoy -

a.g.e. sh.

286-288

KADIR jMISIROGLU
bana sirrrm soylerdi. Biz Lozan'dayken baiaa gelenieri Aynen soyledir: diyerek mes'eleye girdikten sonra

aujukrObey

131

battfi

girt ediyor. Adale-i mufifesi oyle bir faaliyette ki; miithis. ta-

anlatti.

Kilic Ali ilc

JiikrU'yii

Topal Osman'm adamlanndan bazilannin Ali

vazifelendirildiklerini

kalliislermden (kasilmalarmdan) avurtlannda birer yumruk gibi olmuslar. Kuvvetli, adaleli adam. Zaten bu adalede cok kuvvet
olur.

oldiirmek iizere

takat

bun-

Bunda

busbiitiin.

Yine geriye cekildim. tcimden dedim:

lardan bin, Ali ukrii Uey'in uzaktan akrabasi

oidugundan

gidip kendisine haber verdigini ve tetik davran!.. diye ikaz-

da bulundugu hikaye ederck:

Bu da Mustafa Kemal'i oldilrmeye karar vermistir. cinayete ilk baglayan ve Ali ukru'yu sevkeden Mustafa KemaI'dir. Ali (jiikru'nunki muhafaza-i nefs kaygisidir.
OJuyor.

Ama bu

Ali ukru derrick bu tesebbiisten korkmanns. Qunkii

ijiddetle

muarazada dcvam ediyordu. Hakikaten kabadayi

bir

MesrAdur. Beriki kendini tenkid eden bir meb'usu oldurtmek istiyor. Halis tiranlik, halis cinayet, kelime ii...

adamdi,

Hem de

gfislu kuvyetli..,

Dedim:

- Yahu
Dedi:

ihtiyatli

davran! Biraz srtdeti kes!

Yine iyice arasi gecti. Osman Aga Ankara'daymi. Sokakta rastgeldim. Yuksekte Cifte Gazi Mektebi yamnda oturuyor. Karaoglan Caddesi'nde rastgeldim. Nereye gittigimi sordu

Bir

alacagim.

Ben O'ndan bunun intikainim Bu milled kurtaracagim. Ben O'nu geberteyhn de

sey

- Meclis'e dedim. - Ben istasyona gidiyorum, beraber gidelim dedi. - Peki dedim. istasyona kadar beraber yuruduk ve kcmusmk. Beni severdi, itimadi vardi. Ben de O'nu severdim.
.

yapamaz.

gbrsun!. dedi.

Bunlan bttyiik bir heyecan ve sjddet icinde Mizaci pek asabi ve sedid bir adamdi.
Dedim:

-soyliiyordu.

Meclis'in oniinden gecerken dedi

ki:

- Aman bu sozleri iyi sakla, kimse duymasm! Boyle eyden vazgec! Henuz suJh etmedik. Bir jer cikmasm!.
Giinler,

lar

- Yahu, Meclis'te bircok vatan Mini meb'us varmi, bun. memleketi satiyormus. Niye bana haber vermiyorsun?

Meclis'i basip hepsini kesecegim.

Baska fare yok. Bu kadar emek, bu kadar kan. Memleketi kurtardik. Derken simdi bunlar cikti.

belki

Baktim

biitiin

Bir gun Meelis'e girdim. mebuslar orada Mustafa Kemal kiirsude.

haftalar
gegti.

Birseyler

soyliiyor?

Meclis'de

biitiin

meb'uslara

oturacak

Baktim, kemSl-i safiyetle soyliiyor. Ben ise den tuylerim u'rperdi.,. 77

.

iin dehsetin-

kadar yer yoktu. Milium celse olup da hepsi gelince bir kismi siralar arasmdaki yollarda ayakta oturup dinlerlerdi. Bu yollar
tlianmij. Kiirsii

Dr.

Riza

Nur, Topal
icin

Osman Aga'nm
nasil

bu

diisiincereri

yakmrna

kadai' ilerleyemedim.

Ayakta dur-

uzerinde imal-i fikr ederek O'nu boyle bir ernfiyeti irtikab et-

dum. Bekiiyordum. Bir

Usui

mekten vaz gecirtmek

letmektedir:

aralik onifcnde:

dil doktugiinii

soyle nak-

- Ah deyyus! Seni ne
isittim.
ile

vakit gebertecegim! dendigini

basimi One uzatro, yandan yuzline baktim. Ali

dLjlerini gicir gicir gicirdatryor,

Dedim

ki:

iikrii yiizii

kipkmmzi,

ama ne
77 - Dr. Riza

glcirdama!. Sanki disleri cene kemikleri kmliyormu gibi gnt

Nur - Haynt

ve Hatirahm, C. HI, Sh.

173

132

KADIR MISIROGLU

aujukrObey
Bu adam
tanperverdi.
cahildi,

133

- Bu hainleri sana kim haber verdi?

Dedi: Orasmi sorma!

hunhardi,
anladi.

fakat

iyi

insandi,

pek va-

Anlatmca

Ben de boyle

dehsetli bir fSciayi

- Hayir
'

ilia

s6yle! dedim ve zorlandim.

Dedi:

- GSzi soyledi.
is,

dedim. Hatta esnada lstasyonun nhtmimda beraber bir asagl bir yukan volta vuruyorduk. akala 5 tim. Gulujtiik. O gun de istasyon pek kalabaliktr. Bir istikbfil mi vardj, neydi bilmem.. Bir tesadiif,

izaie ottim diye sevindim. Artik bitti

anlasrkh:

Mustafa Kcmal Band Grup'tan

bakm ne
bizar, s&resi

yapryor.

Cok

i,

tesadiife baghdir.

Bu

tesfldiiflcr

mil-

de kalmamif Topal Osman'a bunlan katliam ettirccek. O, mevkide kalmasi if in, halts biitiin Millet'in canina kiyar. Ejsiz
bir

letin bile talihlcrini degilirirlcr.

canavardir.

Demek Osman

bu

iji

Merhamet, ve vicdan 8yle seyler bilmez. kurmu, ism de Osman'dan miinasib ehli yoktuf.

da vatanperverdir,

Icrini ele ahnrj,

hem de cahil, Zavalhnm vatan hisO'nu iyice doldurmug, kandirmi.

Bana

giin Ali Siikru'nun meydanda olmadtgini sbyjediler. Karde i iki gun beklemis, bakmis yok, 5 hukumete soylemi, Raufa soylemis. Hiikumet anyormus. Bakiyoruz, Raufta bir fekaladelik var. Hie durmuyor. Muthis bir faafiyette. Hey'et-i Vekile'de soruyorum, soruyorlai', kimseye hicbir ey soylemiyor. Hcrkes merakta. Ali Siikrii ne oldu? Yine bunu Rauf a Hey'et-i Vekile resmen soruyor. Hie bir sey demiyor. Bir arabk Ali Sukrii'yii otomobille Cankaya civannda gormusler diyc bir havadis .cikti. Mustafa KemaTin yaveri Arnavut Bozok Salih'e rast geldim. Ali Sukrii'ye

IM

iic

gun

gccti,

bir

Dedim ki:
~ Aga, ben seni 50k severim. Sen de bunu bilirsin. itamadin var mi, beni sever misin?
Venizelos'u bile dogdun.

Dedi: -Vardir, seni 90k severim. Sen tam vatanperversin.

dair

malQmat sordum.
ki,

da bunu soyledi.
kaatil!..

Ve o kadar

Dedim:

tabii soyledi

8deta inandim.
ki,

Hmzir

-Peki beni
kalacak

dinle!

Sana babaca nasihatim

anlamazsm. Bu
ISkirdilar

var.

Sen

haldardir

soma

anliyoruz.

Demek

Halbuki kendisi de isde metbu rivayeti kendileri

ey

eahilsin. ilerin icyiizunii

aramizda

amma, yemin

et!

Yemin

etli.

Devam

ctlim:

Bunda muhakkak Anlamak miimkun degil.

pkarmiflar.

bir feha

var?

Ana

nedir?

-Meclis'de Mill yoktur. Onlar hukumetin yolsuzlugu

vakit tkinci

bu ii inillete bu kadar hizmet ettin, bunlan mah.vetme. Bu ii sakm yapma! Millet Meclisi'ni basmak pek agir birseydir. Heni de sen bunu kanmla odersin.
is.

alcyhindeler. Biraz azgmlar,

amma,

boyledir. Sakin

Iardan, (Kayseri

Grup kuvvetli oldugundan Adliye Vekili 011Meb'usu Rifat), hakimler, jandarma hep on-

yapma! Yazik, bu

lardan

idi.

Adliye siddetle tahkikata koyuldu. Tahkikat derhal

sunu

gosterdi':

Jki giin evvel.Ali iikrii

aksam.

iizeri

Karacaoglan cad-

Dedi:

desmden hukumete giden yolda cami karsismda kahvedc

imif. Topal'in

- Ne diyorsun?
Dedim: - Boyledir. Bana soz - Yapmam.
ver!

adamlarmdan ismini unuttugum bilrhem ne kapgelmij. Ali ukriiye:

istiyor!..

tan denilen

adam

Yapmayacagma yemin et!

deyip yemin
etti.

- Aga seni

demi.

lyi ki soyledin!..

Aym

memleketli

olduklanndan

birbirlerini

tanirlarmis.

134

KADtR MISIROGLU
ortiileri

ALI

UKRU BEY

135

Kalkmis, beraber gitmisler. Aga'mn evine girmisler.

varau. Civar evlerden sormuslar, iki gun

ewel bu

Demek,

is

geldi,

Aga'ya dayandi. Benim de derhal

Aga

ile

akhma geldi. Kendi kendime dedim: - Mudaka aga Meclis'i basmaymca Mustafa Kemal O'nu Ali iikru'yu oldurmege ikna etti. Mes'eleyi ogrenmek ijin
gurustugumiiz
Aga'yi aradim, yok.
Artik

evde mtithis savas ve bagnsmalar oldugunu .sdylemisler, Demek Ali ukrii'yu Osman oldurmustUr. Ve oldtirme de
kolay olinarms, savailmi. Nitekim Ali ukru'niin cen&zesi

bulimunca aveununu birinin i?inde

.sandalyelerden
fjiikrii

Osmanaga'mn

eviudeki
Ali

birinin

hasinnm

pargasi

bulunmusiur.

Rauf baska
ile

kuvvetli adamdi.

Demek

ugrami.

Osman

cdizdi ve

ise

bakmiyor. Muddeiurrmini
ile

ile,

jan-

darmalar
var.

beraber calisryor. Adetfi onlar

beraber bir polis

Raufun bunda biiyiik bir maksadi Ta otedenberi Mustafa Keinal'i yikmak, yerine gecmek istiyor. Sivas'tan bed tBrlii hadise yapmis, fakat beneferi gibi. Anlasihyor ki,

Megerse sonradan ogrcnildigme gore bu isi sekiz on adami ile beraber yapmis. Boynuna 9adrr ipi gecirip bogmuslar. Sonra cadmn icine koyup arabaya yiikleterek ^ankaya
topaldi.

tarafma goturmu. Tahkikat bu.

oldugumuz halde soylcmiyor. Ama artik iin ne oldugunu anladik. Onca tam firsat... Boylesi ele gecer mi? Katili meydana pkaraoak, yakalayacak... Bu da miisevviki itiraf edecek. Musevvik Mustafa Kcmal'di. Malum bir sey. Ali iikrii siddetle O'nun aleyhinde calisiyordu.Aga'mn O'nu baska sebepten oldiirmesine mahal yoktu. Rauf da Mustafa Kemal'i alasagi edecek, adi bir cani gibi hapse
Isi

cerememis, basaramamis.

tiirlii

firsat

zuhur

etmis,

tevessiil

etmis,

bize hUkuraet

Rauf bunlari sir gibi hey'et-i vekileden sakhyor. Ama haber Bu ite Merkez Kumandani kaymakam Arnavut Fuad (imdi Tayyare Ccmiyeti Reisi) ile muavini yuzba^i Rize'li Rauf da dahil. Beraber hazirlik yapmislar. Tertip almisjar. Salih Bozok ise elebasi. tgte bu Fuad bu hiyanetinin
ahyoruz.

mukafati olarak, meb'us ve Tayyare Cemiyeti Reisi olmustur. Tayyare kasasmi vurup duruyor. Bu giinlerde isittim, karrsi 90k sarhos imis. Bosamis. Bosadigi kanya elli bin lira vermis.

ttkacak. Galiba biitun gayesi bu.

Demek Fuad
Rize'li

mal-i

Karun'a

batmistir. Yasasin Cumhuriyet!.

Rauf da meb'uslukla

cirag ^lkarildi.

Kafasiz Rauf, bunda da aldamyor. Mustafa Kemal buna gelir mi? Bahusus boyle miitlris bir tohmette. O'nu veya O'nun

Ve

Meclis'te Halit

Paa'yi vurdu. Fuad,

Mustafa Kemal'in metresi ve sonra vur-

makammdan

durdugu Fikriye'nin kardesidir.

imdi
anyorlar.
i tamam olmak icin Ali ukrii'nun cenazesini Ve bu taharriyati Qankaya'da Mustafa Kemal'm evi

olan birini alasagi etmek icin vakti vermeden ansizm kuvvetle basmak lazimdir. Adliye isi giinlere muhtac.

Mustafa Kemal

isin seyrini goriip

duiacak. Tiirlu tedbir almak

icin yol, vakit bulacak. Herif zaten kalbsiz, vicdansiz, hele

civarmda yapiyorlar. Bir faal jaudarma

zabiti, bir iniifreze jar-

boyle bir cinayeti cirtmek O'nun

sidir.

icin

hayat-memat mes'eledcgil.

darma

ile

dolavyor.

En

sicak

mevsimdi.

Zabit

bakmis

Bu

bapta icabedince en biiyiik cinayetleri de islemege

mecburdur. Maslaliat-i icab boyledir. Rauf farkinda Hatta kendi de giimleyecek. Bunu da bilmiyor...

Qankaya'da bir siirulmUs tarlamn bir yerinde bir cok sinek yigikms, bir yere konuyor, ucusuyormu. Dikkatini celbetmis,
oraya gitmi, topragi koklamis,
eline bir
Blitiin

le

kokuyor. Biraz efelemis,

bir insan ayagi.

Resmi tahkikat gostcrmis ki, Aga, Mustafa Kemal'm yanmda imis, Ankai'a'daki evini taharri etmisler. Bvi karmakansik bulmuslar. Kink sandalyeler, yimlmis minder

parmak dokunmus. Epeyce a9mis

a9rmslar, Ali ^iikrii...

Demek

acele ile 9ukurudeiin ka-

zamamislar.

Ve

viicfldu derince itmis,

ama

bir ayagi adeta

I3S

KADtR MIS1R0GLU
kalircasina
imis..
etti.

A).IiJKROEBY
toprak
ile

137

disarda
drttUmus.

sadece

dflrt-bej

parmak

k
kifi

tamamiyle tahakkuk

Miiddeiumumi Osman'm

tev-

emrini vermis, Basvekil Rauf bir jandarma miifrezesi ile Cankaya'da Mustafa Kemal'in Kkii'nfln yanmdaki koskii

GSzi 90k diistaccli Gideyim, biraz teselli edeyim. Sen beni bekle! Ciiiikii yatmaya daima otomobili ile gidiyomz. Baska vasitam yoktur. Gitti. Saatler gectf. Gece yarisi oldu ve gejti. ismet yok. upbelendim acaba, Osinan vaziyetini
fena goriip, adamlariyla bir -.fey

mi

yapti.

basip

Osman'm

levkif edilmesi cmrini vermi.

Nc

gaflet...

Bu

Mustafa Kcmal'e hareket eatunm cahndlgmi

bildirmislir.

Rauf a habor yollayip cagirtmi ve: - Bu adamin yaninda bu kadar hagarat var, bu 15 bu kadar jandarma ile oimaz. Ben askerle yapanm. Yalniz tcrtibal
ifin vakil laznn. Herifi suphelcndirmesinler. Jandarma gonderilmesin. demi.$. Ona Rauf ap'tah da kanmi. Jandarma ismi bana bizzat Mustafa Kemal anlatti. Hakikaten Aga'nin yaninda birkac yiiz adami vardi ki, hepsi de eskiya idi. Onlan Gircsun Daglan'ndan toplamijti. Bunlar milli harplcr zamanmda harplcr de gormiisjerdi. Keza bunlardan iki yiiz kii kadar da Aga Mustafa Kcmal'e vermili. Bir kaj senedlr

- Bu adam beni bu belaya soktu smidi de teslim edecek S/unu oldUreyim mi? deyjp gankaya'yi mi basti? HenUz sulli olmamis. Alt iist olacagiz. Sulh de belki gidecek.
Avrupa'lilar
bizi
ise bile, istifade

almak

bbyle anargi ijinde goriirlerse onlarda sulh fikirleri kat'I 19m derhal vaz gecerler. Sabirsizlandim.

dUsuncelerde iken telefonla beni Cankaya'ya istediler. ydlladilar. Dogrusu gitmege korktum. Ate i9ine girecegim. Bedava harcanmak var. gtinkii mantikan

Bu

Otomobil

boyledir.

yerinde ben olsam derhal basar Mustafa Kemal'i keserdim. Hi9 olmazsa intikam alirdim. Sonra da 9eker Raufu filan keserdim. O vakit vaziyete hakim olur sonra da

Osman'm

daga

Mustafa Yani bunlar O'nun muhafiz taburu idiler. Bu iki adamin ikisi miisterck, malum. Bir miifreze jandarma ile iizerferine gidilir mi? Mustafa Kcmal'e de haber vermeden iif-dort tabur asker yollasana...
Kemal'i
bunlar

9ikardim.

muhafaza

ediyorlardi.

Osman bunu
Ismail

en son

demde

etrafi

Mustafa Kemal'in adami

edilincc

Hakki'mn

taburu

ile

abluka

anlanus,

vakit

Aga'mn yaninda bulunan birinden 90k soma

gtinlerde

ettigim

tahkikata gore;

Aga cok korkmuj, 90k

cinlyeti

telas etmi.

Mustafa Kemal

dogiinmuf Ni9in boyle yaptigma yanmij. Bunu vakit yaninda bulunan birisinden ijittim. Fakat 15 15 ten gecmi| idi. Zavalh cahili Mustafa Keinal ele vermeyecegine yemin ederek kandirmi. Soma da bizzat kendisi kiydi.

teselli verraif.

Geceleri Mustafa Kemal'in

yaninda gefirirmij.

Demek Aga

yapar-yapmaz

ce-

nazeyi en emin yer olarak Mustafa Kemal'in koskflniin yanina g6mmu. Kendi de oraya siginmi...

Dogrusu korktum, ami gitmekten de kendimi men'edemedim. Belki hldiselerin online gecmek, bu sQretle hizmet etmek miimkiin olur dedim. Otomobile bindim, gittim.

Manzara
oturuyor.

u:

Vaziyet bu halde
bir vak'aya

idi. Ne olacak kimse bilmiyor. Dehfetli muntazir olmak icabettigini goriiyorum.. Bakalim

Mustafa Kemal
derecesinde

hiiyiik

salonunda kanapede
egilmi.
Yiizii

Rukii'

onune

M9

ne olacak? Akam ismet'le Hariciye VeMleti'nde yemek yedik, O da pek dlisunceli. Fakat bana bu hususta his bir ey
soylemiyor.
aralik

Ya

biliyor,
ki:

ya bilmiyor, fakat

bilse gerek.

Bir

ismet dedi

toprak gibi. Ne kmiildadi, ne bir sey karjisma oturttu, Baktrm, ismet de karjismda oturuyor. Tayyareci Fuad ile, sonra Dahiliye Vekili olan Recep de ayakta. Bunlar da sap-san ve hi9bir hareketsiz. Sanki yeni9ori miizehanexindeki bal mumundan
dedi.

miibalagasiz

tamam san
tuttu,

Elimden

yapilimj

iki

138

KADlR MISIROGLU

AIJ

5OKRO BEY

139

hcykeldirler.

Sade hepsinin gozlerinde benden imdat umar

bakiyor.

bilhassa

bu

iki

heykclin
biikiik

yapilamaz.

Bu

Meclis'i i'eshetmek lto.imdir.

bir bakt var.

Boyunlan

Bu Recep

de,

Fuad da
gibi

cinayette

erifctir.

Baktim hepsi memnun oklular. Ama ben ne dusumiyorum. Onlar ise bunu kendi cinayetlerinin setri icin istiyorlar. Rccep
dile geldi:

Bir 90k

zaman put

durduk. Neden

soma Mustafa

Kemal

bana:
dedi.

- Doktor,

biiyiik kararlar rcculiidur. dedi.

- Nc yapacagiz?

bu Recep mut-

- Bilmem Pa;a. dedira. - Bu 151 temizlemek lazimdir.o

laka cinyatten, teferruatindan ve esasmdan haberdar ve onda miisterek idi.

dedi.

Dedim

ki:

Benim haberim

yok, soylemedi. Sade:

idi.

- Bu adam buraya hucum edjp size bir sey yapmasm. Hvvela bunu dusuniin, bence bir an bile burda dunnaym. Ankara'ya inin! Dedi

ki:

- Osinan kolayx dedi

tedbirini almis imis.

Megerse Mustafa Kcmal zaten

Biz Isinet'le dcinduk, gittik. Erkan-i Harbiye'de yattik. Sabalia karst bir yaylim atesi guriiltusu ile

Osmaii

sakindir.

Ben O'nu oyaladim. Ele vermeye-

cegimi va'adettim, emindir.

Yanm

saat evvel yine burda

Idi.

Yapmaz.
- Her haldc ihtiyat laztmdir. dedim.

uyandim. Safak sokmek iizere idi. Yfmi bizim (Jankaya'dan hareketimizden tic saat falan soma idi. Yataktan frrladim. Yammdaki odada yatan isinet'in odasma girdim. Bakum, pencereyi acmr; bakiyor.

- Osman

kolay,

ama

Meclis'te ne yapacagiz? dedi.

- Nedir? diye sordum. Sadece:

Vak'a tamamiyle anlasildt. Nasil olsa Topal ele gececek, Mustafa Kemal'in cinayeti meydana cikacak. Cinayeti ortmek
icin ycni bir cinayet lazimdtr. Topal'i oldiirecck.

indik.

Ite

aksamki

is.

Musademe.

dedi. Anlasildi. Giyindik,

Haber:

Zaten ad-

liyeye teslimi gibi bir

baMne de

var.

- Teslim oimadi, sUSh istimal etti. Mukabele edildi. Meyyiten istihsal olundu. Diyecek. Tahkikat da O'nun oliisiinde
duracak. icimden:

- Osman'a teslim ol demisler. Osman olmamts, silaha davranmis. Miisademe olmu.;. Osman maktul olarak elde edilmi; bu kadar. Mustafa Kemal gece bizden sonra Ankara'ya inmi, sabaha yakin da miisademe olmu;. O vakil Bajvekil

- Miithi;! Bu ne canavar htrsizdtr, eve girmis, ev sahibi duyunca ev sahibini oldurmu;. O'nu da oldflriiiice evi yakmis.
Cinayeti cindyet
ile

Rauf istasyon binasinda oturuyordu. Mustafa Kemal Rauf un Bunun sebebi de Raufu goz hapsine almak, bir ;ey yapmasma imkan birakmamaktir.
evine inmis.

ortuyor.

Sonra Mustafa Kemal'e sordum. Anlatti:

Dedim ki:
- Heniiz sulh olmadl. Bu Meclis ile hiikumet "zayiftir. Meclis bu i;i parmagma dolayacak. Miithi; seyler olacak. da harice
ile

Bu Bu

te'sir

edecek. Anarsi manzarasi verecek.

sriir

Hiikumet hatta

demektir.

Bu Meclis Boyle hiikumetie sulh

Hakkiya (Mulmfiz Boliigii Kuvvet Kumandani, binba;i) verdim. Sabaha kadar yhan mucibince mevkileri tuttu. Ben de daha evvel yammdaki muhaftzlardan Osman'in adamiarmi iki krsim ettim. Ankara (izerine e;ktya
hiicumu var diye birini Cankm yoluna, digerini Cubuk islikametine siir'atle sevkettim. Ben de Ankara'ya geldim.

'- Plant cizdim. Ismail

140

KAD1R MISIROGLU
ALi

50KR0 BEY
Haydar
bir.

141

Osman, Ismail Hakta'nin teslim leklifini silahla mukabele etmig. Musademe olmtis, vurulmus. Bu Mustafa Kemal'm rivayeti.
ile

Meclis'te meb'us, eski valilerden arnavut

takrir

Sonrakl benim tahkikatmia gore -ki orda bulmian birinden musademe olmamis. Yaylim atesteri mahsus yapilmis ki, herkes musademe oldu zannetsin. Osman ilk
yapilmistir-

hamlede teslim olmus. Ismail Hakki, Ali iikrii vak'asinda yardim eden sekiz adamryla Osman'i alrms gStiirmus, dokuzunu da tabanca ile olduimtij.

Osman'a

Osman'in asilmasim teklif etti. Bu teklif kabul edildi. Osman'm cenazesini mezardan cikardilar ve astilar Cirkin bir sey idi. Vaktiyle Giresun'da mutasarnflik eden ve elan Diyarbakir Valisi olan Nizameddin ile Aga'nm arasi pek iyi idi. Nizamcddin O'nun sirlarim bilirdi. Vefali adamdi. Aga'nm cenazesini memleketinde gommek icin istemis, vermemister. Bana muracaat etti. O giinii Aga'nm kansi da:
1
.

Soma

Latife'nin bana soyledigine gore

atmistir.

Osman, Mustafa
el-"

Kemalin evine kurjun

Kaptan adliyece tevkif
lunacakti.

Hatta dolapta hanimin

telgraf cekti. Rauf'a

- Kocamin cenazesini olsun buraya yolIayin! diye bana dedim ki:

biseleri kursunla delinmistir. Iste

edilmisti.

bu stele mes'ele bitmislir. Mevkuf olmasaydi orda bu-

- Artik bu kadar olmaz. Olmiis, hersey olmus, bitmis. Cenazesini verin. Oo! Vermeli
Giresun'a getirdi.
Zavalli
dedi.

da suphesiz imha edilecekti.

canli olarak adliyeye teslim edeetti.

Cenazeyi

aldirttim.

Nizameddin ahp

Mustafa Kemal, Osman'i

mediydi. Simdi
olusCinii

Mtidde-i umflmiye teslim

Hem

de

Aga

su vatana up, dort yildn bence biiytik hizmetler

kendisine bundan bil seref cikardr:

etmi|
Iste

kellesi.

- Siz bunu yapamazdimz.

ben size yapiverdim.

idi.

Ama

kestigi

koltugunda cahrmtir. Cok ve miithi? hunhar adamlar da yani Rumlar da Samsun ha-

Caniyi boyle yakalarlar! Halbuki O, Millet Meclisi Reisi'dir.

valisinde Turkleri miithij katliSm etmislerdi.

Hem de Turk,

va-

Jandarma kumandani mi? Nesine lazim?! Bir de Mustafa Kemal'in bu noktada mes'uliyeti vardir, Vazifesi olmadigi
hakie kaatil takip ediyor, musademe yapiyor, insan olduruyor, fakat nerde hakiki hiikflmet?!.
.

tanperver, gayretli ve musliiman idi. Yine vatan yolunda zannederek, fakat bir haris Jeririn bu tarzda igfalatina kapilarak Ali iikru'yii bogdu. Bu sflretle kendi kellesini de verdi. Su
testisi

akibet su yolunda kinlir.

Ama,

zavalli,

ummi

ve cahildi,

Kaptani

el altindan

tatmin

ettiler.

Bir sey sBylettirmediler.

fakat akliselimi gfilip bir adamdi, derdi ki:

bir kac gun soma da Mustafa Kemal kaptani hapishaneden cikardi. Kaptan izmir'e gitti. Bilmem orda haicandi mi? Meclis'i feshcdince Adliye Vekilini, Mtidde-i umflmi'yi,

Ve

- Ben 50k

is

ettim.

Ben

kurtulur

muyum

samrsiniz? Va-

tana hizmet ettim ama, birgiin beni harcarlar.

hakimleri, jandarma zabitlerini,

Ite

biltiin azil

ve perisan

etti.

Raufun

bir iktidarsizligi daha.

Yapamiyacaksin, bari

Hem beceremez,, hem ise girisir. Mademki yapacaksin soyle yap: Bir iki tabur al, git! Evvela bir bahane ile Ismail Hakki'yi ve zabitleri tut. Sonra gider Osman'i basarsm,
bajlarha.

Sanki kerameti vardi. Dedigi oldu. Cehline kurban gitti.' Burda ahiSki muhim bir ders de var. u adam vatana pek 90k hizmet etmisti. Pontus Isyani'm, Koogiri Isyani'm
1- Dr. Riza Nur, burada da yamhyor. Topal Osman gomulirilig deeildi. HaJk cesedini Ulus'a kadar siiriiklemisti. Hatla bin de basini kesmisti Ba^siz cesedi Ulus'ta bugiin heykcl olan yerde ayngindan davagacioa

Mustafa Kemali yakalarsm.

asmi!ardir.

Nasir

142

KADIR M1S1R0GLU

AIj

5UKR0 BEY

143

Giresun Daglan'ndan topladigi eskiyalardan bir Yunanhlar'a karfl olan harplere istirSk etmisti. Mustafa Kemal'lc sahsl hizmeti dc gayet biiyuktii. O'nun hayatini yillardan bed Osraan'm adamlari muhafaza edibastirniLj.

Meclis'de sert catimalar bluyordu. Bir defasinda Trabzon

Milletvekili Ali

ka{ alay

teskil edip,

ukrii kursiide konus.an Mustafa Kemal'e

agir sozler soyledi. Birbirlerinin iistlerine yiiriidiiler.

Bu

olaya
Ali

90k

sinirlenen

Topal

Osman

bir

adarmm

yollryarak

yordu.

Mustafa Kemal'in Aga'ya minettar olmasi lazimdi.

zavallrya

ukru'yii

konusmak

iizere

Cankaya

tarafindaki evine

cagmr

Soma

hem

cinayet yaptirdi,

hem

de kendi cinayetini

ve karisindaki iskemleye oturur oturmaz bogdurur.

Vak'a 90k onemli idi. Bogduran Mustafa Kemal'in muhafiz komutam. Mustafa Kemal'in evini bekleyen erler O'nun adamw lan. Dusmanlar cinayeti Mustafa Kcmal'den biliyorlardi...

ortinek icin

Osman'i kondi

eli ile oldiirttii.

Hem

de

yamna

sekiz kurban daha arkadas.

etti.

Haia Osman'a acinm. Birgiin Maliye Vekili Fcridin odasindave bes-alti vekilin yamnda: - Ben cahilim, fakat Tiirk'um, Musliimaium. Bu iki gayretle

Bvvelce temas

ettigimiz

iizere,

Ali

iikru

Bey'le

M.

Kemal Pasanin

birbirlerinin iizerlerine yuriimek derecesinde

diye yapiyorum. Yanhssa dogrusunu yapayrm. demisti. Bu Kciayi, Osman'i hat)rladlk9a hep bu sozleri kulagimda finlar. O yeni bir
iyi

yapiyomm
fjyle

gosterin,

miinakaa etmeleri hadiseden onbes yirmi giin evvelki Lozan miizakereleri esnasmdaydi. Falih Rifki gibi bir ahsm, Topal

Osman'm bu mmiakaalardan
iikrii

dolayi re'sen miinfail olarak Ali

Korog'lu'dur. Menkibelerini bir hikaye veya guigulii opera halinde yazmak istedim. Hall elim degip yazamadim.

Bey'e karsi bu cinayeti irtikab etmeye kalkistigini

Zfya Hursid ve daha bazi meb'uslar bir cenaze alayi yaptilar ve cenazesini
tirdiler.

AH ukruye

btiyilk

soylemesi 90k normaldir. Ancak burada onun tarafmdan da tesbit ve ifade edilmis. olan asil ehemmiyetli husus, bu

alip Trabzon'a geYollarda Mustafa Kemal'in cinayeti diye teshir ettiler.

munakaa
Inarm
etmis.

ile

cinayet arasmdaki alSkadir.

de

1968

yilinda

Ulus

Gazetesinde

nesredilen

Ali iikru'ye de, Aga'ya da Allah rahmet etsin!... ikisine de yazik oldu. Asil kaaiil ve erir ise hala yagiyor. Hem de
biiyiik bir

hatiralarinm Lozan'a aid U9uncii bbltimiinde bu alakayi ifade

zevk ve

safalai' i{inde...

Mustafa Kcmal koca nutkunda bu vak'aya bir kelimelik vermemi. Bununla bu miithis vak'a unutulur mu? Iste ben butiin tafsilatiyle tarihe mal ediyorum. Daha isin bagka cibile yer

bulunmaktadir. Ger9ekten mezkur hatiralarin 24 Eyllil 1968 tarihinden itibaren meclisteki Lozan muzakerelerine tahsis edilmis. kismi bu alSkayi a9ik9a ortaya koymaktadir. Burada miizakerelerin 90k sert ge9tigi ifade edildikten sonra:

hetlerini bilenler

de yazsinlar.

78

ge9tigi kadar, Atatiirk miizakerelere karitik9a biitiin

Meclis miizakereleri tabiatiyle benimle 90k 9ekismeli hucumlar

Ali Siikrii

Bey merhumun maruz

kaldigi feci sflikasd ile

Meclis'de Lozan dolayisiyla cereyan eden sert miizakereler ai'asmda bir alaka bulundugunu ifade edenlerden biri de Falih
Rifki
Atay'dir.

O'na kari yapiliyor ve O'nun iistiinde toplamyordu. Lozan'dan donerken, bizim Atatiirk ile Eskisehir'de bulusmamiz bazi zihinlerde tereddtldler yaratmi. Meclis'ten evvel goriisulmiif,

O'nun

Cankaya

isimli

eserinde

aynen

birtakim kararlara vanlmij oldugu zanmyla benim aleyhimde

spyle dedigi gorulmektedir:

78 - Dr. Riza Nur 74 175

ve Atatiirk aleyhindc nthayete kadar

79 - Falih Rifli Atay- Qankaya,

tiirlii

tenkidler,

kotulemeler

a.g.e. Sh..

1 1

1st.

1969 Sh. 339

144

KADiR M1SIR0GLU
Mustafa
fjrsati

ALI SUKRIJ

BEY
kii^iik

yapilmis, miicadele edilmiftiri

Kemal'i devirmek isteyen

sinsi sinsi

Mlinde devam eden meclis muzakereleri hatirimda kaldigma gore 24 ubatta basladi. Biz Ataturk ile pWugu glbi, vekiller hey'etl ile de tamamen mutabakat halinde
idik.
ou

GizJi oturumlar

yakalamtsU. Ankara'da

grup hemen bu dolasUnlan laf suydu:

o gunlerde
ikinci

Ali Siikrii'yii
iyi

Mustafa Kemal
Ali iikrii

oldurttU.

Halbuki onlar da gayet

biliyorlardi ki

tarafindan

demektedir.
tenkidlerin asil hedefinin

Daha soma

M. Kemal Pasa

yapmak uzere cikanlmakta olan TAN adli gazetcde Osman Aga'mn sahsina agir hucumlar yapilmistw 84
sozciilugunii

Grup

oldugu-

nu belirton ve bunu husflsi bir agirhk vererek anlatan tsmct Pasa: Bu mUzakerelerin devam ettigi esnada, Ataturk aleyhinde esasen birlkmis olan 90k husflmet vardi. Bu husfimet ic pohtikada kendi adamlan tarafindan beslenmis ve islenmis
bUtttn konularia

TAN

demektedir. Halbuki Ali iikrii Bey'in 9ikaitmakta bulundugu Gazetesi nihayet 67 sayidan ibarettir. Bu batan basa

berate

soylemmyerek
hasinda intataa

islctiliyordu.

hmlannre
miti...

Onlann tesiri soylenerek Lozan Konferansi'nm, ilk safugramast bunlann hepsinin butun birikmis
i

dile geliyordu.

Omer Sami Cosar Bey'iii soyledigi gibi Osman Aga aleyhine sayilabilecek hi 5 bir nesriyata rastlaniiamaz. Esasen aym eserde bir sayfa evvel rastlanan: ... Osman Aga, Siikrii'mm Mustafa Kemal'e devarnh
tedkik edildiginde

Topal

saldinlan karsismda kendisine hakim olamamis ve 27 Mart

iddialarm ortaya dojciilmesi diyerek muMliflwin meclis

9 in bir vesile sayil-

ge 9 mekte ve [kinci Grup adiyla tcskilatlanmis bulunan muhaliflerm Lozan'i vesile ittihaz ederck iclerini dbkmklerini ifade etmekte ve onun hemen arkasmdan da Ali Siikrii Bey
vak'asiyla hatiialarim

5 indeki durumlarma

adamlarmdan Mustafa Kaptan vlsitasiyla Samanpazan'ndaki evine getirttigi Ali Siikru'yu orada kisa bir kavgayi miileakip bogdurtmutu 85 tarzmdaki satrrlar kendisini tekzib etmektedir. Ostelik mes'elenin boyle bir hissi

aksami

salkc dayanmis

olmak ihdmali de daha once baska

ger9ek dlji bir iddiadan
eseri yine

bir vesile

ile ccvaplandirilmt.5,

devam

ibarettir.

Omer

ettirmektedir. Gercekten:

sebebiyle Ankara'da buhmdugum esnada cereyan eden fena Mdiselerden biri de Irabzon mebusu Ali Siikrii Bcy'in oldurUlmesi ve bu
oliimiir.

Lozan Konferansi'nm

Sami Cosar'm bu

aym

sayfada Ali Stikrii Vakasert

inkitai

smin Loziin muzakereleri esnastndaki

alSkasmi bile gbstermektedir.
Ali Siikru

miinakajalarla

yarattigi ihtilaflar olmustur. 82 diyerek mes'eleye

Bey merhumun hunharca jehid

hadisemn olus tarzmi bu giine kadar

girmekte ve

mmda B ajvekil bulmiau Rauf Bey

tali

yurutiilen resmf goriis

ve

ediligi henga(Orbay) hSdiseye. mut-

piopagandalar 9ercevesinde nakletmektedir. Bu satirlar ve hatiraiarm teselsul zinciri inonii'nUn

hadisesi
ile

olusunu soyle anlatmaktadir:

muzakerelerinin
'

Lozan
de siiikasd
'

kesildigi

gunlerdi.

Murahhas

man*

-fiili veya hissi- bir bag oldugunu kabul eyledigini gostermeye kifayet eder samnz Memleketimizde arastmci olarak tanmmis ve Topal

Lozan muzakereleri arasinda

Os-

hey'etimiz Ankara'ya donrnuitfi. Bu hey'ete, Bahriyemizi temsil eden deniz yarbayi |evket (Doruker) Miili Mudafaa Vekili Kazim Paja'yi (Ozalp) ziyaretle, Lozan'da bahis konusu olan
bazr askerl mes'elelere dhair kendisi
ile

ismiyle bir kitap telif etmisbulunan

Omer Sami

Cosar:

gorugmtt.;,

Kazim

Ulus Gazetesi 24 Eylill 1968 81- jurat, nun anralan, Utas Gazetesi 25 Eyliil 1968 H "" raIa ". U,us Gaz ! 27 EylUl 1968 "S" S3- Omer Sann f," Coar - Topal Osmah 1st. 1 971

S0-in6nMn Htaratan,

Pasa da bana bunu hikaye

8485-

ile

tarihli niisha
tarihli niisha tarihli

Wr

Msha.

Omer Sami Omer Sami

Cogar-a.g.e. Sh. 76-77 Cogar - a.g.c. Sh. 75

146

KADIR M1SIR00I.U

147

sftyledi ama, denizciligc aid oldugu join lyamadim, gelsin size anlatsin. dedi. Beu de kendisini tagmiim, gekii. Kapidan ifcri girergirmcz:

- Birjcyler

anl

jyA\ ^y
JlAjlii

- Mill! Mudafaa Vekiline anlaltiklanmz ne idi?

kalmadi, evkct Hey:

dememe

t,2j

aXIji

J'4)_A.l *Ju9^i

JjVj!

^Oli--U

a.U^4oW J^9

- Bcyefeiidi, agabeyim kayip!. diye aglamaya baskdi ve

agabeyi Trabzon meb'u.su Ali iikrii Bey'in
martin 27'inci
sail
iic giindiir,

yani

eve gelmedigini soyledi. Somstuntiular, aratnuslar bulamamisjar. En son Karaoglan earsisinda, kosedcki kuyulu kahvede otururken, yamna gelen
beri

aksamindan

Giresunlu
bbiiigii

Topal diye mamf Osinan Aga'nin muhaliz kumandani Mustafa Kaptan ile beraber kalkmij, birOndan sonra
giircn olmamts...

likle gitmisler...

(jevket Bey'e:

Otur!.. dedim, ve derhaJ gereken emirleri vererek arattnaga basjadun. Ayni zamanda, Osinan Aga'nin adamiyle kahvedcn giltiginden, hru agayi da aratiyordum. Fakat Ali iikrii

jft.frj mVJj' u->j

As* S

Bey
la

gibi, o

da meydanda yoktu. gfikru bazan atma biner, halk-

tcmas icin koylere giderdi. Acaba yine oyle aratmayi koylere kadar tesmil ettim. Yok, yok,

mi

yapti diye,
is,

Abdiilkadir Bey, jandarma kumandani, polis zabua kuvvetleri seferber oldugu, hatta kendi atabami da arama islerine vcrdigim haldc, iz bile bulunamiyor.
valisi

Ankara

Mjjif

<v'

6 -iy S,
s

mlidiiru, biitttn

Denizci olmakla beraber, daha ziyade fstanbul'daki DoCeniiyeti'nin nesriyatmda 5311511115 ve matbaa sahibi, gazeteci dc olan Ali iikru Bey, Millet Meclisi acildigi giinden

nanma
beri

her vesile

ile

yaptigi

muhalefetlerle

dikkat

nazanni
.

cekmis

bir meb'ustu.
alir

Bu

sebeple meclisteki muhalifler, kayf

u'i &}> s*4?j

-^>

(i>j/.l*

bolma haberini

almaz, olaya bir siySsi cinayet rengi ver-

mek istemislerdi.
Meclise gittim. Bilhassa Erzurum meb'usu Hiiseyin Avni Bey kendisine has hitabct edSsiyle, sesini alabildigine yiikselterek:

A
1

Suikasd tahakkiik edince Istanbul gazeteleri haberi bGyle verdilcr. Nisan 1923 tarihli Vakit Gazelesi.

l^ie

148

KADlRMISlKOGLU
ALi

5UKRU BEY

149

tecavflz etmistir. Boyle namus.su/Jar yasamamali kallroImaliU diyc bar bar bagmyor, muhalif arkadaslan da: -Kahrolsunlar, boyleleri yasatilamaz!
tesci ediyorlardi.

namusuna

nulletm kabesil... Sana da mi taarruz?. Ali iikrii Bey gunlcrdir kayiptir da, htikflmet bulam.yor.L Boyle hiikumet Ali fikrfi Bey'e teeavfc eden, milletin

-Ey

oW

nidalariyle onu

- Merak etmeyiniz!.. dedim. Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisimn hiir adhyesi dundenben serbest olarak vazafesmi yapmakla mesguldiir. Her medeni ve miistakil memlekette oldugu gibi burada da bu ism emniyet ve selametle takip edilmekte oldugundan emin olunuz. Ben hiikumet baskani olarak, eger bu isi yapamazsam hie tereddiid etmeden ytiksek Meclisinize golir,

kiirsuye ciktim. Biiyiik Millet Meclisi tosmdan bikaybolusunu, layik oldugu onem ve ciddiyelle telakki edcrck dundcnbcri sefcrber ettigimiz zabita kuvvetleriyle

Hemen

kudretimin kifayet etmedigini size soylemeyi bir

nmn

vazife bilirim.
tulus.

Bundan emin
her seyin

olunuz. Hepimiz bu milletin kur-

heniiz bir netice alamamis olmamiza ragmen, gece giindflz devam eden cahsmalanrmza behemahal bir neticeye varacagimiza emin olmalanni ve bu arada Ali ukr.i Bey'in bir kazaya ugrarms oldugunu Umid etaek isledigimr, ak.si takdirde bir suikaste maruz kalmis ise, 50k dilhun olacagimi ve
h.z vercrek,

yaptiginuz

iistiinde en aziz gaye biliyoruz. Hicbirimiz bundan baska birsey diisiinmuyomz. Bu itibarla vaistiklrSIini

ve

arastirmalardan

goren selahiyctlileri zorluga diisurmemek icin neticeyi beklemeyi hikmet-i hiikumet ve hikmet-i adaletle meselenin en salim surette halli bakimtndan zaruri goriiyorum ve arz ediyorum, calisryoruz. Mes'eleyi aydinlatacagiz. Aydmlatamazsak,
zife

size gelip aczimizi itiraf edecegiz.

takdirde hcrhalde

mubessiblcrinin

meydana fikanhp, bu

verecek larzda cezalandirilmalarimn hukumetin mukaddcs vazrfesi olacagim soyledim ve bunu bekliyerek, siikin olmalanm
bilhassa heyecana kapilarak
eltim.
isi

milletin adliyesine seref

lisi-

Bendeu sonra konusan Kirsehir meb'usu -Eski ankara vaYahya Galip Bey:

nca

biiyiitmekten cekinmelerini

- Ankara gibi bir yerde, elli altmis saat gectigi halde bu kadar miihim bir mes'ele hakkinda, hukumetin hala vaad-ii
vaid'de bulunmasina hayret ediyorum. Hiikfimet reisi olan beyefendi hala insallah bulacagiz, calisiyoruz, diyorlar. Nicin bulamiyorlar, bu kadar polls, jandarma, memur ne giine duruyor, ne bekliyer ne yapiyor efendiler? derken, Lazistan'

bazi muhtlifler, hala siipheli bir taviria, itimadsizhk gbstererek, hukumetin daha evvelki bir had.sede oldugu gibi, bu isi de an' bas edecegmden cekindiklenni a9ikca sbyliiyorlardi,
iddia ettikieri badise bir mttddet evvel bir crnayete kurban olan Trabzon'un kayikfilar kahyasi
kaatillerinin, hatta bu is icin meclisten bir tahkik heyetl secihp gonderilmis oldugu halde, bugttne kadar meydana cikardmamis olusu jdi.

Ben teminatima ragmen

meb'usu Ziya Hursid Bey

de:

Daha evvei oldugunu

endisemiz bundandrr. Uzaga gitmeyelim, su bizim mill! hiikumetimiz zamamnda, daha dim deniisaller var,

- .Fena

Yahya Rets in

necek kadar yakm- gtinlerde vukua gelen sflikast mes'elesini haurlamamak imkaiu var mi? Trabzon'da giipc giindez hiikumetin ve ktslalarm karsismda iiyyiiz kursun atilmak suretiyie
yapilau sflikasdin
taiileri

Bazi meb'us|ar bunu hatirlayarak bana: Fena ddiye bagmyorlardi. Bunlara da cevap vererek:

bulunmu mudur? Hala bek!iyoruz.

mMllcr

var

diye ortahgi kikutmak(an ve bu arada:

tirsin,

HuMmet lahkikatim

bi-

gelsin olup bitenleri bize anlatsin,

ondan soma mutmain ol-

150

KADIR MIS1ROQLU

mazsak, yapacagirmz is basjtto diyerek ii tehdid diisjirmegc kadar gotiirmek isteyenler vardr. 86

ile

hukumetl

Hiikumete kar.51 Ali iikrii Bey merhumun arkadaslanndaki bu ilimazsizUgin sebepleri ve Trabzon kayikcilar kahyasi Y ah -

ya Reis Hadisesi neydi?! Bu hususlarm aydinlanabilmesi

daha gerilere gitmek gerekir. Trabzon, Mill! Miicadelc vc ona tekaddiim cden giinlerdc siySsi vc ictimai bakimlardan biiytik calkanttlara sahnc olmu
ycrlerden biridir. Bilindigi iizere hu beige, Birinci Cihan Hatbi Icinde Rus isgal ve istilfisina maruz kalmistir. Gerci
i9in tarih ilibariyle biraz

Rus

or-

duJan buraya yerlesmek niyetiyle girdikleri icin onceleri fazla bir zulum itdklb etmemijlerdi. Fakat vaktaki, Boljevik ilitilali cikip da geri cekilmeye mecbur kalmca zabt-u rabtmi kaybeden askerler, bircok yagmagirlik vc katliamlar yaptiklan

onlann golgesinde Ermeniler de ellerinden gelcni yapmaktan geri kalinarmslardir.

gibi

m
v

Ruslar'in cekilip

gitmesmden soma,

yerli halk, yavas. yavas,

avdet edip denizden vaki bombardimanlarla yikilmij evini barkim tamire ve yaralarmi sarmaya basjarmsti. Bu defa da Ermeni

mm*
k*S

ve

Rum

ceteciler birtakirii tedhis harcketleriyle bolgenin altmi

iistiine

getirmeye

koyuldular.

(Jeteci

Rumlai Pontus

hayali pefinde kosuyor, ileride Avrupahlarca yapilacak bir plebisitte Rum niifusu nisbet itibariyle kalabahk gosterebilfnek

her Tiirk'ii kadin, ihtiyar, cocuk deBaslangicta Trabzon'u Ermeniler de taleb etmekteydiler. Bu yiizden onceleri catismislarsa da,

icin ellerine gecirdikleri

meden

katlediyorlard).

sonradan aralarmda bir anlasma hasil olmu ve Trabzon, Ermeniler'ce Rumlar'a birakilmisti. Boyle olmakla beraber onlar da tedhis harcketierinden geri kalmiyorlardi. Rumlar'a
kurulacak

-S$i1 it

m
*x4f

U
ft

kalsa

Pontus Devietinin merkezi Trabzon

olacakti.

Mahalli gayn miislim halkin bu hareketleri, Trabzon'da

86- F. Kandemir - Hatiralan ve Sovieyemedikleriyle Ratif Orbav Istanbul 1965 _sh. 106vd,

152

KADtR MISIROGLU

'

ALI.5OKRUBEY
hissiyatm bir tezShuru olarak 22 Mayista toplanmijtir.

daha once uyanmasma sebep olrautur. Trabzon Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti adiyla railesseselejen mill! mukavemet hareketi, etnsalleri aracvvel ortaya cikanlardan bin olmustur. 12 ubat 1335 (1919) tarihinde kurulan bu cemiyetin nesir vasitasi

millt ratal her yerden

smda en

tstik-

bal Gazetesi
bir

idi.

Bu gazetenin

basyazarlujuii o

zaman gens

hukuk

talebesi olan Faik

Ahmed Barutcu

yapmaktaydi.

lstikbal Gazetesi rata nesnyali ve Faik Ahmed Barutcu Bey'in faaliyetleri Ik Ali ukrii Bey hadisesi arasmda yakm bir alaka mevcuddur. Hakikaten Ali iikru Bey bu gazeteyc bizzat yazdigi gibi, cemiyetin
cesilli vesilelerle hatta Meclis Kursusii'nde bile miidflfaa etmistir. Bu hususta evvelce Dahiliye Vekili Fethi Okyar'i nasil sikigtndigma bir nebze temas etmistik.

ileride izah edilecegi Uzere

Trabzon denizden diisman taarruzlarina acikti, Bu bakimdan burada ehemmiyetli bir mukavemeti kbklestirmek giictii. Bunu dikkate alan ikinci Trabzon Kongresi daha umulhi bir kongrenin Erzurum'da toplanmasi kararma varmisur ki, asil bu hareket, Mill! Mucadele'nin temeli addediien Erzurum Kongresi'run belli bah amilierinden biri olarak son derecede ehemmiyet tasjmaktadir.
Gerci birbirinden habersiz bir surette Erzurum'da da aym Bu hususu, Faik Ahmed Barutcu ve Kadirbeyoglu Zeki Bey gibi ahislardan dinlemis. olan bir yazar
karar ahnmitir.

mensuplarini da

6yle ifade etmektedir:

... izmir'in isgali uzerine Trabzon'da fevkalade bir kongre toplanmts (28 Mayis 1335) ahnan kararlara gore igal azgin-

Trabzon Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti

Trabzon'da
iki kere kongre akdetmiscir. Bunlardan birincisi Cemiyetin kurulusmidan on onbes. gun sonradrr. 25 ubat 1919 da toplanan 87 bu Birjnci Trabzon Kongresi Pon-

hklanna karsi

silahla

mukabele edilmesi, asker toplanmasi,

cahsmak uzere her vilayetten gbnderilecek murahhaslann igtirakiyle biiyuk

bir

Vilayat-i Sitte (Alti ark Vilayeti) ile birlikte

kongre akdi

ittifakla

kabui edilmitir.

tuscu

Bu

kongrenin top-

harekete kari birtakim propaganda imkanlanyla yapiiabilecek calijmalar planlamis oimakla pek aktif sayilmaz.

Boyle oimakla beraber bu kongre Mill! Miicadele'ye tekaddum eden giinlerde Erzurum'dan Balikesir'e kadar cejitli vilayellerde
toplanan benzer kongrelerin
ilkidir.

lanmasmi temin etmek uzere Erzurum Vilayat-i arkiyye Miidafaa-i Hukuku Milliye Cemiyeti ubesi rcisligine,
aynca, Van, Diyarbekir,
Bitlis,

Mamureliilaziz, Sivas Miidafaa-i

Hukuk Cemiyeti'ne
dafaa-i
'

telgraflar cekiierek

bu kongreye

istirakleri

Bu

vasfiyla Mill! Miicfidele

istenmitir. Telgrafiara heyecanli cevaplar gelmitir.

Erzurum Miibir daveti,

tarihinde ehemmiyetli bir yeri vardir.

Hukuk Cemiyeti

ise,

tamamen aym mahiyette

Trabzonlular gelien hadiseler karjlsinda daha aktif hareket ctmenin ve mutiaka silahli bir

Trabzon Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti'ne yapmis,

birinden habersiz fakat
lif

bir-

mukavemete girismenin

aym gayenin

husulii icin yapilan iki tek-

ehemnuyetini kavramislar, bunu karar altina almak uzere ikinci bir kongre daha toplamisjardir. tkinci Trabzon Kong-

musterek hedefin belig bir ifadesi olmustur. Cemiyet Trab-

zon, Rize, Giimiishane, Giresun,

Ordu

gibi

sancak ve kaza
88

resi izmir'in Yunan palikaryalan tarafmdan 15 Mayis 1919 da vaki igali uzerine biitiin vatanda tugyan haline gelen mill!
87- Gottharri. Jaeschke
1, sh.

merkezierinde subeler acmi,

silahli te^kilat
bir bir

kurmutur.

Mahaili vatansever genclerle

kiil

kisim Ittihatcilardau tcekde

itilaf Firkasi'na

eden bu cemiyete mukabil

meyyal

Turk Kumilug Savagl Kronojisk' Ankara 1970, c

18

88507

Tank

Zafer Tunaya - Tihkivcdc SiyasT

i

Partiler, Istanbul

1952. Sh.

154

KADIR MISIKOCiLU
>

si'

Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyetix varch. Aralik 1919 da tstanbul'da kurulmus. bugoziiken

s
^
.*;

lunan bu cemiyetin savahaten SaItanat ve Hil2fet

raftan

ta-

ii
y
-3

Trabzon'daki
ile

olmasma ragmen AH Jjiikrii Bey bu cemiyetle degil de Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti tesrik-i mesai eylemitir. Bunun sebebi, kurucu eshas ve
muvaffakiyet ihtimalinin o ccmiyette topidi.

$-*<
*,-.

sair jartlar ittbariyle

lanmasi

Kazan Karabekir Pasa Erzurum'a gidcrken Trabzon'dan gecmis. ve Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti mensuplanyla gbriilmustu. Bu goriime Birinci Trabzon Kongresinden hemen sonraydi. Bu sebeple soyle demektedir:
sirada ark'a tiiyiu edilmis, bulunan

Bu

H A
?
4'

Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti merkezi eraftan

yirmibir
ki.ji

imi. Onbiri Hey'et-i

Merkeziye, onu Hey'et-i tdare.

Jubatta hukumetten musaade alinmis, ve kultip acilmis. 23

ubatta Trabzon'da
bir hey'et
ilk

^ i iff ^4 5=3
It:.
-

4tmH 4v
H3
J, t'^S J

O
ss

is a
b'S

kongre yapilmij.
ki,

istaiibul'a iic kisjlik

gondermisjer

istanbul'daki hey'etin Avrupa'ya

gimderecegi hey'ete istirakle Trabzon'u mtidafaa etsinler. 89

4
$ n

%
\ A* ft
*

Kazim Karabekir Paa'mn temas

hey'et kimlerdi?!..

ettigi

bu istanbul'daki

1
).

Biliyoruz

tstanbul'da bulunmaktadir.

ki, bu sirada Ali iikru Bey Bahriye zabitligindeii istifa edip

aynlrms. ve bir matbaa kurmustur.

zamanda bo| durmayip

Trabzon
ilyas

elbet

hem butun

da bbylesine buhranh bir Tflrkiye ve hem de

itirak etmi ,

icin calisacakti.

imdi bu cahsjnalara

>
A
i
?

1
1
"J

3
-i

8 8
a e
-a
.

bulunanlardan tlyas Sami Kalkavanoglu'nu dinliyelim:

Sami Kalkavanoglu Milli MUcadele Hatiraisimli eserinde izmir'in igali iizerine

lanm

Sultanahmed'de

I'k
3' i "=i
'a

1'^;

toplanan meshur mitihgi anlattiktan sonra burada karsilatigi

hemehrileriyle biraraya gelislerini ve vatan icin ne yapilabilecegi

hususunu gdriierek

ie balayilarmi sbyle

hik&ye

et-

J- 1
j *
I-

89- Kazan Karabekir -

istiklal

Havbimiz,

sh. 19

156

KADIR MISIROGLU

ALi

5OKRU BEY

157

mektedir:
...

Trabzon Mukavemete Hazirdi:

Biz; yani Velid,

Ahmed Cevded, Kalkavanzade

Ibrai?

him Kaptan, ortagim Tayyar Agazade Necip ve Uskudai'daki

Harmanlik Taburu Kumandam Binbai Osman Bcy'Icrle, o giin mitingden soma, seller halinde yollan kaplayan kalabaligm

ayriltrken

siviyarak, faaliyete gecmckten basjka yapilacak kalmamisb. Bu diisiincenin verdigi sevk ve kuvvetle oradan yanimizda bulunanlardaa Kalkavanzade Rasim

Amk kollan

Kaptan'a:

dogru Divanyolu'ndaki Sulh ve Musalemet -Adem-i Merkeziyet Cemiyeti Merkezi'ne gittik. Yukarda bir odaya cekildik. Odada, tammadigim bazi kimseler de vardi. Ahmed Cevded Bey taai^tirdi. Biii bilahare Trabzon Mebusu olan bahriye zabiti Ali iikru,

ortasmdan

gii? halle siynlarak,

- Bu bahriye

zabiti Aii ukrii Bey'i al,

yazihaneye

getir,

orada goriiselim!.. dedim. Boylece, hep birlikte Ibrahim Kaptan'in Cesmc Meydam'ndaki yazihanesine gittik. Orada, Ibrahim Kaptan, lekrar, Vapuru'nun Sirkeci'de demirli, harekete hazir oldugunu, kimlcr gidecekse, derhal golurecegini soyleyince, aramizda kisa bir musavercyi miiteakip, ilk evvcl Ali Sjiikrii

Trabzon Giimtiik Mudurii Nuri Bey'mis... Hepimiz ayaktayiz. Yalmz Nuri Bey masa baina oturmus. nol alryordu. Konusuyoruz. Her agizdan bir ey cikiyor. Lakin
digeri eski

Kmm

ve

Binbasj

Osman

Bcy'lerin

Trabzon'a yollanmalan

ka-

soylenenlerin hepsi, diSniip dolasarak, bir noktada toplamyor:

rarlastmldi.

Ibrahim Kaptan

da,

geminin sahip ve

siivarisi

- Kuru IM zamamnda dcgiliz. Feiaket gelip catti. Bir dakika bile kaybolmeden, harekcte gefmek lazimdir. Bunun 19111
de evvela teskil&t yapmahyiz
!

olarak tabu birlikte gidiyordu.

Bu
gittik.

karar verildikten sonra, ortagim Necip Bey'le beraber

kcndisini keyfiyetten haberdar

sirada, Ali giikrii Bey u teklifte bulundu: ~ istanbul'da goz oniindeyiz. Dusman, maalesef icimizde ve hakim vaziyettedir. Bu sebeple, burada tcskilat yapmaya kal-

Bu

Velid

Bey'i,

samimi

etmek maksadiyle, Velid Bey'e ve mahrem arkadaskrmdan

kendini
tutamadi.

oldugunu soyledigi Verdigimiz karari

Emm

Ali Bey'le babaja vermis, bulduk.

karsak, diismaii

bunu sezdigi anda,

linnlari kapatip halki ek-

anlattik, Velid Bey Gbzleri doldu, heyccanla yerinden firladi:

meksiz, borulan kesip susuz birakabilir ve daha kim bilir, irelcre yeltencbilir. u halde, en isabetli harcket, imdilik burayi
birakip, Anadolu'ya

- Varolun!. En isabetli kai'an vermissiniz. Boyle feragatkar ve mert evlatlan olan bir millet diismana zebun olmaz. Allah da, zafer de bizimledir!.. diye
optti.

gecmek ve

teskilati

orada yapmaktir.s

boynuma

sanldi,,

almmdan

Bu

teklif hararetle tasvip

ve kabul edilinee, Kalkavanzade

Ibrahim Bey

de, piirheyecan, sesini yiikselm:

- Sahibi ve siivarisi buluudugu Vapuru, u dakikadan itibaren emrinizdedir. Anadolu'ya gececekler gibi, sevkedilecek silah, cephane vesSireyi de meccanen lasimaga amedeyim!

Kmm

Oc giin sonra Kinm Vapuru'na giderek, Trabzon'da Mill! Mucauele'nui temelini atacak olan yigit arkadajlanmiz Ali
Jiikiu ve

Osman

Bey'leri,

Hiidaya emanet cderek, ugurladik.

tuttu.

Vapur kalkti,.Karadeniz yolunu

Ibrahim Kaptan'in bu civanmertce hareketi; her halde, Milll MticMele balangicinm ilk feragatorncgini teskil ediyordu.

Biz istanbul'da kalanlar da, gtinleri iple cektiren. rakla, Trabzon'dan haber beklemege basladik.

bir

me-

Hele Velid Bey kabma signnyor, sabirstzhk icinde mtite-

158

KADiR MIS1R0GLU

AIJSjiKRtlBEy
sonra bimlarla, mahall! askcri idarecller ve Ankaradaki

15 9

madiycn, haber soruyor,

ne oldu? diye beni sikisdnyor, ben de merafc etmemcsini, mutlaka iyi haberler geleccgini soyliiyordum.
editi,

umumi

- Takip

merkez mensublan arasinda

migtii. Ali ukrii

ciddi bir anlajmazlik bagdster-

Hakikaten de, oyle oldu. Trabzon seferinden donen Vapuru, bize U habeh getirdi:

Kjnm

alakah olan bu

ihtilaT,

merhumun maruz kaldigi feci suikastle de Miidafa-yi Hukuk idare heyctine mer-

ile

- Trabzon'da Nemlizadelerin evinde Barutcuzadc Haci Ahmed ve Haci

Miifti

Mahir Hoca AH Hafiz'm Hakki

kezce vazifeden el cektirilerek yerlerine tepeden inmc bir bajka heyelin ikame edilmesine ve Trabzon'da bir iki sene miiddetle 50k gergin bir siy2s! havanra hilkum siirmesine miincer olmutur.

Efendller'in itirakiyle miihim bit toplanti yapilmuj ve bundan soma miilga itlihad ve Terakki Cemiycti binasmda da bir

Bu

ihtilMin baslangici

kongre

aklcdilerek,

halkm

siir'atle

sllahlandmlmasi

karar

renin toplanmasinda en buyiik

Erzurum Kongresi'ndedir. Bu kongrolii oynayan TegkiIittlanni

ol-

altina ahnmitir.

coklan
digei

kurmu ve hizla cahjmaya baslamis

Vclid Bey

soma

arkadaslara da durumu anlattiktan bu sefer, ayni vapurla ben de, Trabzon'a gittim.* 50 deile

mekte ve

ilave ctmekiedir:

maklan baska civar viLlyetleri bu arada Erzurumlular'i da te$vikden geri kalmayan Trabzonlulardi. 92 Ancak merkez ve miilhakat murahhaslanndan bazilan, daha burada M. Kemal
Pasa'ya muhalefet etmis ve bu muhalefeti 50k sonralara kadar stirdurmuilerdir. Bunlar, M. Kemal Paa'nm kongreye reis
secilmesini istemiyorlardi. Bunlardan bilahare Kazim Karabekir Paa'mn araya girmesiyle muhalefetten vazgecen
03

ve cephane sevkiyali bu hadiseden gayn, M9 bir anzaya ugramaksizin boylece devam etti. Bu esnada arkadajlardan Ali fjiikrii Bey Trabzon'da kalmi,. Binbasi Oslsle silah

man Beyde,
rilmistirV-"

milll tejkilati takviye igin

Adapazan'na gonde-

Gumuhane murahhasi Kadirbeyoglu Zeki 94 Bey

halcfelini yasadigi miiddetce surduren Siirmene

ile

mu-

Her yerdc oldugu gibi Trabzonda'da mill! ve mahall! mukavemet harekcdni gerfeklestiren eleba^ilar, ya ittihatci veyahud da bu partiye temSyulfl olan kimselerdi. Mahall! mukavemet icin gegitli namlar altinda kumlmuj bulunan cemiyetlerin de bilahare (Erzurum ve Sivas Kongreleri'nden sonra) Anadolu ve Rumeli Mudafaa-yi Hukuk-i Milliyye Cemiyeti'nin bir subesi haline geldigi malumdur. Trabzon'da da boyle olmu Trabzon Muhafaza-yi Hukuk-i Milliyye Cemiyeti Anadolu ve Rumeli Miidafa-yi Hukuk-i Milliye

Murahhasi

92- Bkz: Cevat Dursimoglu - Milll Mticadele'de Erzurum, Ankara 1946. 43; Mahimid Kologlu- Erzurum Kongresi, Ankara 1968, sh. 54 93- Trabzon delegelcrmin kendi aralannda yaptiklan loplantilardan birinde kongre ba^kanhgina kimin getirilecegi konusu ortaya atilda. Trabzon'un Siirmene dclegesi Omer Fevzi Bey, milleiin i^inden dogan boyle bir kongrenin bajkanligma tanmmi$ bir kisinin helc bir komutanin getirilmesinin yurtdisinda kotii yankilar yapacagmi yine bir kismin pe$indc gidildigi scklinde yorumlanacagim buna kesinlikle kar^i oldugunu, deicgelerin
sh.

kendi aralanndan

Cemiyeti'nin

Trabzon

ubcsi

blline

gelmisti.

birini ba^kan se^mcleri gerektigini, delegelcrin birbirlcrini icin de kongrenin ilk guiiuniin tSrenle gevi^tirilip baskan sc^iminin erlesi giine biralcilmasim ileri stirdii. Eunun uzerine bakanin kim

tammalan

Idarecileri yine

aym

kimseler olarak kalmisti. Kisa bir muddet

90- Ilyas Sami Kalkavanoglu - Mill! MitcMele Hatiralanm. Istanbul

1957, Sh. lOvcel,

oiacagi konusu bir yana birakilarak ba^kan vekillcrinden birinin mutlaka bir -Trabzonlu olmasinda karar kihndi... (M. Kologlu, a.g.c. sh. 68) 94- Kadirbeyoglu Zeki Bey, miislakil bir-mebus olai'ak girdigi ikinci Meclis'te^

Miiafetin

ilgasma tek basma muhalefet eden

i'azla

91- Ifyas Sami Kalkavanoglu -

O'nun hakkmda
a.g.c. Sh. 19
1

bilgi

isteyenJer

0c

lipik bir ahsiycttir. Hilafetci ahsiyyet (Istanbul

995) isimli cserimize miiracaat edebilirler.

160

KADlR MISTROGLU

avukat ve gazeteci

Omcr

Fevzi93 Bcy'den Nuiuk'da pek iyi bir

gekilde bahsedilmedigi gibi

bunlarai

M. Kcmal Pasayi 90k

daha souralan

bir haylj meggfll ettigi anlagilmaktadir. 97

Erzurum Kongresi'nde M. Kemal

bultman, Trabzon murahhaslarj

Paiga'ya muhalefet etiaig

-Ami
JJ3 ilti* Jt Mil

raftan ve tttihatgi aleyhtan

95- Oiner
Fevssi Bey,

adem-i merkeziyet ta9R idUer. Bu sirada Trabzon'da vali

Erzurum Kongresi'ne Siirmene murahhasi olarak

kstrlmigU, Gcng bir avukal vc gazcicci idi. Bu kongredeki muhalefetini daha soma Trabzon, islanbul, ve bir milddet tie Balakcsir'de devam uttirrnij ve bu

scbeple yiizelljlikler lislcsine

iizerc

clatvil

eclilmigtir,

93 numarah nolta guriildiigu

M. Kemul Pagji'mn sfiylcdigi gibi diisman vc casusa ulmadigi, olamayacagi gibi hcr nasilsa Trabzon vilflycH danilinde bir yerden kendisini kongreyc murahhas layin eltiripa golmls. ohm bir kim.se de degildi. Iyi konu?an iyi yazan mlicadeleci bir insandi. Muhiiinin i'cvkalilde itibarli bir fnsamydi. Trabzon'un eski ve tamnmuig birfiilesi olan EyUpoguIlan'ndandi. Erzurum Kdngresi'nc reis vekili segilmis, ve Hey'et-i Temsiliye ye
dahil edilmjjj bulunaii

Kyiipzade Izzet Bey'in yakm akrabasi, Trabzon Mufaal elemanlarindan Abonozzade Htiscyin Bey'in de damadi idi. Esascn kendisi dc Trabzon Muhafaza-ya Hukuk-i Miiliye Comiycli'niii hem kurucusu vc hem de mcrkcz idare heyetinc mensuplu. Daha once tstanbul'da loplanan Sal tan at 0urasina kaUlmisti.
hafaza-i

Hukuk cemiyeti

im urn*
;

i5

ii

i
3

< *

S-

v * 7 *

a i

i ^ i

'.

96- Etendiler hatira olarak kiiciik bir noktayj i$aret etmek istcrim. Bcnim, bu Erzurum Kongresi'nc aza olarak girip ginnemekligim sfiyan-l lecmmiil goriilmus oldugu gibi koagreye dahil oklukum-sonni da reis olupolmamakhgira
iizerinde i/.har-i lereddlid edelller bulunmugtur. Bu tereddiidii kjsmimn mGlahazalini hii.sniyct vc samimiycilerine atfelmek caiz oldugu halde, diger bazi kimselerin bu hususta tamamen samimiyetten uzak bilfikis maksad-i mel'Snei takib cttiklermc daha zaman

izhar edenlerden bir

sUphem kalnumigtir.
Vii^ycti

Meselfi,

DUSMAN CASUS

olti-p

her nasilsa Trabzon

ettirip

dahilmde bir yerden kendisini kongreye murahhas layin

if
3 1 \

mil
> i
>'

Omcr Fevzi Bey ve bunun riifakasi (arkadaslan) gibi. (Bkz: M. Kemal Paga- Nutuk - Ankara, 1927, sh. 40) 97- Bu mesguliyetin .cmarelerinden. son dereeede calibi djkkat birini de Kzim Karabekir Paa naklclmektedir. IstiklfiJ Harbiraiz Lsimli eserinin 679. sayfaamda M. Kcmal Pasa'dan gelen 29 Nisan 1336 tSrihii bir gifreyi
gelen
dercetmektedir

3
g
=

tJa
':

\$3
i.

bunda Kariirbeyoglu Zcki Bey'in dagilan tstanbul'daki. Medis-i Mcb'usan'in diger mensuplan gibi Anadolu'ya gecmek ve Trabki,

zon'da faateyet goslermck Uzere yola ciktigi, kendisinc Ankara'yu gitmesinin ihtaii, imtinai haliiide tarassut altma almmasi, mukavemeti balindc tevkif ite. hakkmda Hiyanet-i Vataniye Kanunu'nun tatbiki careierinin aranmasi talqj
ediJroektcdir.

i\\

Mi!

98-

Mahmud

K'ologln

a.g.c. Sh.

137

162

KADiR MISIROOLU

bulunan

Mehmcd

Galib Bey de bunlarla

iyi

anlaan, Saltanat

ve Hilafet

larailan- bir

kimse

idi.

Erzurum bakimmdan
teskin edici

Kongresi
t'evkalade

hcngammda,
harekcllt
bir

Trabzon

siyasi

hava

durumdaydi.

Kongre'yi

mtitcakip Padi^ah'm

ve bu mmtikania hie

Selam-i ahafiesi ile birlikte halki bir dumana hie bir sflretle
u!.a-

verilmiyeeegini bildiren bir yazisi (hatt-i htiffiSynrw)

nu|b. Vali gehrin

mushm

gaynmuslira

btiliin

den gelcnlermi

bu IIatt-i

belediyede bir fay ziyafetme d&vet ederek PSdisah'tan gelen Humayunu okutmo ve gelen] erin saltanat ve
raya baglilik telgraflari da cekilmi(.i.
VS-li

hilafete bagliliklan teyid ettirilmigti. Toplanti nihayetinde sa-

Mehmed
sonra
ernri

miiddet
Paga'nin

bu

Galib Bcy'e onceleri dokimulmamisa da bir gibi harekederinden dolayi M. Kernal

ve

Karabekirin

tavassutu

ile

yerinden

alimm$br.

Hem

de bu sirada

Tumcn Kumandam bulunan Yar-

bay Halid Bey (Deli Halid Paa)in tecbbtisu ile derdcst ediUp Erzurum'a gonderilmesi smetiyle. Bu arada u hususu ilTide etmck gerekir ki; ashnda men bir asker olan Halid Paa (o zaman yarbay)mn Trabzon havalisindeki tutumu 90k sert ve kinci olmu bu keyfiyet de mahalii muhllefet havasim alabildigine kdrukleinilir. Gercckten

Erzurum Kongresi don.uu

Trabxon'da
rak

Selamet adiyla bir gazete ^ikarmaya balayaM. Kemal Paga'ya muhalcfet cden Onier Fevzi'yi de sus-

Eurmasi (!...) icin Trabzon Mevki Kumandam Binbagi Ali Rsza Bey'e katl emirler verracsi buradaki muhalefcti bir hayli tahrik
etmistir.

Bu
pacak

siralarda tstanbul'da ittihat

bir
is

ve Terakki

reisieri

i.cin

ya-

kalmami, onlar da saga-sola dagilmislardi. Bunlardan Enver Paa'mn amcasi bulunan Halid Paa ile Kucisk Talat denilen zat da Trabzon'a gelmisjerdi.

Esasen Trabzon Muhafaza-i -Hukuk-i Milliye Cemiyeti mensuplan da -evvelce ifade ettigimiz gibi- ya iltihatci ve-

64

KADIR MISIROGLU
AIJ

5UKRU BEY

65

meyyal kimselcrdi. Bu sebepje Erzurnm'da baslayan muhfilefet, frabzon'da kumandanlarm M. Kemal Pasa aleyhtarlanna viiki basktlan, Trabzon'a tiyin edilen askcri sivil memurlardan Ankara'ca istenmeyen biroklan-

yahutl da htihalciiara

diklerini

soyiemek

kaabildir. (Jiinkii Erzuruin Kongresi'nden

cesitli

itibaren

Trabzonlular'a Ankara'ca

vesilelerle itimad-

sizlrk izhar ediimisti.

Biinun teferruatina girmiyoruz. Ancak

mn

derdest edilerck

Erzumm'a

giinderilmesi, Halil Pasa'nm

.

tesiri birbirlerine

Pa$a

taraftarligi

cklenince burada Envercilik yani Enver olarak miitalaa cdilen bir hareket viiciida

Trabzon Miidafaa-i Hukuk mensuplarmdan bir ikisinin (mesela bu arada Kayikctlar kethfidasi Yahya Kaptan'm) Enver Paja ile temasta oldugunu ve sonuna kadar da O'na bagli
kaldlklarim kabfil etmek mecburiyeti vardir. Bugtin ortaya 51kan vesikalar muvacehesinde bu husus gayr-i kabil-i inkardir.

gelmisti.

Envcr Pasa,

Birinci

iizerine diger ittihat

Cihan Harbi nihayetinde va\ki hezimet ve Terakki reisleri gibi vataru terketmisti.

Once

Rusiar'ia tesrik-i mesai ederek

cski Baskuinandun Vekili vc

Osmanll Imparatorlugu Halifenin damadi sifatla-

oyle ki; Anadolu'ya gecmesine maMl olup olmadtgmi Batum'da istim uzerinde bekleyen Enver Pasa, Sakarya muvaffakiyeti iizerine boyle bir geye artik luzum kalmadigina kanaat getirerek meshnr Turkistan macerasma atilmca o giine

nyla islam Dunyasl'nda bazi bag kaldirma hadiselerinc toil olabilecegini inandirdigi Ruslar'dan yardim ve kuvvet alarak yeniden bir seylcr yapabilecegi iimidiili ta.31m1.ft1. Bu sirada
bir taraftan da Turkiye ahvfflini takip ediyor ve Yunanlilar karsisinda bir muvaffakiyetsizlik vaki olur ise, toplayabilecegi kuvvctlerle Anadolu'ya gecmeyi tasariiyordu. Bu bakimdan

kadar Enver Pasa'nm Rusiar'ia arasimn iyi olmasindan istifade edcrek Batum'da emniyetle oturmakta bulunan Halil
Pasja'nin durumu nezaket kesbetmistir. Ruslar tarafmdan yakalarap tevkif edilme korkusuyla kendini Trabzon'a atmak
tesebbiisiiiie

gecerken,

islerine

yaranmak ve

Tiirkiyc'yle

belki de

temas saglayabiimek maksadiyla Batum'a gelmis bulunuyordu. Batum, Trabzon'dan her gun bir cok gelip gitalin bulundugu bir schirdi. Burada Tiirk- Yunan muharebesioin seyve gercktigi anda harekete gecmek mumkundii. Batum'un Trabzon'a yakmligi ve arada eskiden beri cok siki miinasebetlerin bulunmasi Envcr Pasa'nm Trabzon'daki Miidafaa-yi Hukukcularla temasim kolaylasurmisbr. Trabzonlulardan bazilannin Erzurum Kongresi'nden beri M. Kemal
rini takip

Batum'daki Turk milll .hareket redaha evvelki hareketlerinden

dolayi afva nail olarak kendisine hesap sorulmasmi

onlemek

arzusunun eseri idi. Zira, Batum'a gecmeden once Trabzon'da ikametine Ankara'ca mSnl olunmak-istenmij sonradan Kazim Karabckir Pasa'nm tavassutu ile kendisine bu imkan saglanmisa da o, dShil oldugu hadiselerin geregi addederek kendi
istegiyle

Batum'a gecip yerlesmijtir."

Pasa'ya tnuhalif bir tavir almaian ve onun ileride diktator olmasindan endise etmeleri de bu gclismedc yardimct olmutur. Buna ilaveten Trabzon'a ugrayarak Batum'a gccmis bulunan Halil Pasa'mn da Enver Pasa'nm amcasi olmak itiba-. riyle bu gelismede rol oynamif olabilecegini kabul etmek gerekir.

Batum sehbenderimize (konsolomuza) teslim-cyledigi bir dosya, ark Cephesi Kumandanhgi'na tevdi e'dilmek lizere Trabzon'daki Oniifiincu Firka (Tiimen) kumandam Sami Sabit Karaman'a gonderilmijtir.
99- Kazim Karabekir - istikiai Harbimizcle Enver Pasa ve iltihat Terlkki Brkara, Istanbul 1967 Sh. 88 de: ,<Halil Pasa hayli lamandir vevdigim direklifle ^allgiyordu. Buna hujmeten daililde ikametine musaadeyi kefaletimlc istedim. Musaade aldnn. Pakat Halil Pasa Batum'da kalmayi tercih clti. denilmektedir. Aynea Bkz. a.g.e. Sh. 186 vd.

Halil Pasa'mivmiihurlu olai-ak

Diger taraftan Trabzon Miidafaa-i -hie olmazsa- bazilannin Enver Pasa

Hukuk mensuplarmdan
ile

temasa biraz da

itil-

166

KADiR MISIR0G1.U

Bunda Trabzon Kayikcilar Kahyasi Yahya Reis'in Halil Pasa vasitasiyla A.li miistear adim kullanan Enver Pasa ile muhaberesi ortaya ciknu 100 bu da Trabzon'da Enver Paa'ya zeliazirlamak iizere ve l.aklib-i hukumet gayesiyle (Hiikumet dcvirmek maksadiyla) gizli bir cemiyct'in teskil edildigine biikmcdilmesi 101 neticesini dogurmustur. Bu sirada
rain

Trabzon'a gelen meb'us Hafrz Mehmed Bcy'in cepheye sevkedilmek iizere Trabzon'dan bin gdnullii toplanmasi hu-

snsunda BastanandanUga muracaati da mevcud

arttirrmstir.
102

siipheleri

TrabzoD Kayikcilar Kahyasi Yahya Reis, bu sirada Trafazon'da bir nevi liiikfimet i9inde hiikfimetti. Maiyetinde pek 90k adara mevcuddu. Limana gelen mallardan Miidafaa-i Hukuk
adina belli bir rusuiu aliyordu. Paga,

Bu

yiizden

Kaznn Karabekir

yazismda iskele tabiri kullamnaktadir. Trabzon Miidafaa-yi Hukuk-i Milliye Cemiyeti adma cibayct oilman bu vergi ve resimlerden dogan miinakasalar nihayet bahsi gecen vesikalarm da orlaya
ifade ifin bir

Kahya'nm bu durumunu

Trabzon Kayikcilar Kahyasi Yahya Reis. Teskil etligi giiniillu alayla Balkan Hsrbi'ne katikligisuadaki haliyle, (Rcssam Aydm Uslaalioglu)

hiikumetis

maksadiyla bir hayli mandani Sami Sabit

siddetlendirmistir.

sert

davranmis bulunan Tiimen Ku(Pasa)

Karaman Bey

Kayikcilar

cikisiyla Tiirkiye Biiylik Millet Meclisi'ne kadar aksetmis ve

Kahyasi Yahya Reis ve adamlan uzerindeki baskiyi daha da

Esasen daha Trabzon'a gelmeden Slice de KShya hakkinda
bir kanat tasiyordu.
giindiir Kars'ta

resmi tahkikatlara mcvzu

te.}k

eylemistir. Soyle ki:

gun

Trabzon'a tayin edildigi giinden beri burada Ankara'nm icin pek de kablil edilmek istenmeyen oloritesini tesis
a.g.c. Sh.

pek menfi
Bir

Bunu

bizzat soyle anlatmaktadrr:

157 vd. Sami Sabit Karaman Istiklal MflcSdelesi ve Enver Paja, izmit 1949 Sh. 84 vd. 101- Bkz: a.y. - Enver Pasa'nin amcasi Halil Paa'nui Bolsevik-takibindcn kacarken Batum Sehbcndeitigimize levdi eyledigi miihCirlii dosyanin Enver Pasn'mn devirdeki faaliyctlcrini ve Trabzon 'la temaslanm aksettiren a)

100- Kazim Karabekir Pasa

bulunan Kazim Pasa, diin ikindi vakti beni caginmsti. Selamlasmayi mutakip, benzini biraz u9ukbuldugum Karabekir, soze soyle basladi:
iki
'

- Sami Bey, Enver

gibi g6runiiyor, dedi.'

isi azitti:

Ankara benden suphe eder

bir

muhtevasim mcrak edenler: Sami S2bit Karaman lstikl8] Mueadelesi ve Enver Pasa (izmit
ile

Ve bana

kagit uzatti.

Bu

kagit

1949)

!>) Kazim Karabekir Pasa'mn Envcr Pasa ve tltihat Terakki Erkani (Istanbul 1967) isimli eserlerlne bakabilirlcr. Eahsi gecen butiin vesikalan derceden bu eserler aym zamanda Trabzon'da Mill! MUcadele esnasinda cereyan cden siyisi hiidiseiere de okiukca lelerruatli bir sekilde yer ver-

Batum'a geimis olan Enver taiafmdan, Trabzon Kayik9ilar Kahyasi Yahya'ya yazilmis bir mektuptu; okudum.

Bu mektubun Kahya hakkmda

mealine, neden bahsettigine

birka9 soz soylemek isterim.
biri

ge9meden evvel

Bu adam

Trab-

mektedirler.

102- Kaznn Karabekir Pasa

a.g.c. Sh.

243 vd.

zon Miidafaa-yi Hukuk Cemiyeti'nin,

Kiiciik Talat olmak

KADtR MISIROfJLIJ

ALiSlJKRUBEY
ilk

10

iizere iki musiivir

azasmdan

biridir.

Trabzon'a

cikisimda

adamin, Mudfdaa-yr Hukuk Cemiyeli'ne yaslanarak hukQmetin biitun niifuzunu ele'geijirmig ve rivSyete gbre bir de iskele hiikumeti kurmu ve mesela ihracattan, mezkflr cemiyet nSmma rusum istifasma baslamis

bana lanmlan bu

Bir ara valilige de vekalet eden Sami Sabit Karainan (Pasa) gerek Kahya ve gerekse Trabzon Mudafaa-i Hukuk
her safhada biraz daha ve memleketin esrafi olan bu insanlan daima bir saki ve miitegallibe gozuyle gormtisMir. Kcndisinin bahsi gecen hatirati ve Kazim Karabekir Pasahm Enver Pasa ve Ittihal Terakki isimli eserine dercettigi vesikalar bu durumu acikca ortaya koymustur. Vilayet dahilin-

mensuplan

iizerindeki

baskisim

sMdetlendirerek

yiiriitmiis

oldugunu

bgrcnmi.slim.
hflfcflmetin aciz vaziyetinden istifade ederek, son zamanlarda tahliyc ettirdigi mahkfimlarla, askor firarilerinden bin kiisfir mevcudlu bir tabor tekil vc bastan asagt techiz ve leslih ettirmis. Enver,

Iste

bu Kahya'dir

kl,

mahalH

dc

deki hareketlerinden bahsederken:

bu

mektubunda

$ehir icindc ba$ta vilayet

yaretlerim

anlattigina gore, Ali iiam-i miisteanyle

makami olmak

iizere,

vaki

zi-

bu

ta-

burun basina gecccek ve Topal Osman'i tanziren, giiya mill? mucahedeye katdmak iizere, Ankara'ya gidecek ve Deli Halid'in firkasma dayanarak, bir darbe-i hukumelle Mustafa Kemal'i alasagr ederek basbuslugu ele gecireeek!.

ve

sehrin

muhtelif

semtlerindeki

gezintilerim

Mektubu kendisine iade

esnasmda, nasil tesekkul etmis oldugunu bildirmis oldugum taburun, ve daha dogru bir tabir ile haydud cetelerinin, carsr ve pazarlarda bazan da Trabzon meb'uslarmdan AH Siikrii ve Hafiz Mehmcd beylerin pesinde dolasmakta olduklanm
goriiyordum.

ettigim Karabekir,

Sami Bey, senden baska gilvenecek arkadasim yok dedi ve Have etti: Seni Enver'le ugrasmak iizere, Trabzon'daki Onuciincii Firka Kumandanligr'na tayin etmek istiyorum. Gidermisin?

Cevap verdim:
- Bu arzunuzu emir telakki ediyorum. Yarm hareket edecegimi arzederim, ancak yaverimi ve erkfln-i harbimi de beraber goliirmeme miisaadenizi riea edecegim.
Pasa oradaki firka erkta-i harbinin cok kiymetli bir arkadas ileri siirduyse de bu kadar muhim ve nSzik bir vaziyeite bana mahrem olacak arkadaslanmi bizzat tammis ve oldugunu
icabedecegini takdir buyuracaklaiini arzetmem iizerine bir an durakladiktan soma:
itimad etmi

Buraya muv&salattmm galiba ucuncu gecesi idi ki, karargiellerinde mes'alelerle gecen bir cemm-i gafir: - Yasasin serdar Enver Pasa! feryadmi ayyuka cikarmistt. Ben bu hadiseyi ne gormiis, ne de duymus; gibi

hrmm oniinden,

davrandim.
ilk. isim Kahya'yr tevkife.tesebbiis etmek oldu. Fakat bu arzettigim geli tarzindan; belki de Enver'in kendi adresine

yazmi oldugu mektubun ele ge9mis bulundugunu bgrenmis, veya hi? degilse bundan suphelenmis olmasmdan, Kahya gizlenmisti.

bulunmam

bulundugum -kardei de
yazarak,

O'nu ele gejiremeyince, hiiviyetlerini tahkik etmis. dahil olmak uzere- belli basli bir kac
.

- Peki
bir

siz yaverinizle gidiniz, erkan-r harbiyenizi de kisa

yardagim tevkif ettirdim. Mudde-i Umumrlige de bir tezkere Kahya'mn hapishaneden gikartugi mahkumlann bir
Bu' birka9 yiiz sakinin hepsini birden

miiddet sonra gonderirim! dedi ve aynldlk.* 103

listesjni istedim.

103- General Saini Sabit

Karaman -

isriklal

Miicadelesi ve

IzmiU949.Sh. 30-32

Enver Pasa

is

olmadigmi takdir ettigim

icin,

yakalamanm kolay bitbura Mudafaa-i Hukuk'fu-

lamia

mutoz

oian kimselerden miifHi

Mihir ve Belediye

170

KADIR MISIROGLU

Rusi Gazazzade Huseyin Efcndiler de

hcyct toplayarak
lerine iaret
Bit
bit

clHhii

olmak

iizerc, bir

gakilerin en

azihlarmdan sekizin kiinyeaki ve mutcgallibe ol-

koydum.
O'nun
ifacie

demektedir.
ettigi gibi

zatlar

mamakla berabcr
haiine gelmi^lerdi,

hiikflmetce

adeta

islenmiyen

kimseler

Bunun sebebi de Trabzon'daki

jdi.

ntifuzlan ve

Enver Paga
stfatiyla

lie

tamaslari

Gercekten Trabzon'da
bulunmutj ve
ujgranu
takip

bir

mikldet istihbarat Miidiirii

ifjiyie

M. Kcrnal Paa adma Enver Paa'yi bulunan Kandemir'in bagmdan gecc-n 511
Ankara
hiikiirnetinln

vak'a Kahya'nin niii'uzu kadar

de Trab-

zon'da

zamanki

otontcsizligini. ortaya

koymaktadir:
ben, ifinin

Vapurumuz Tnibzon'a
kacmi

vardigi

zaman
ve:

ba^mdan

bir bahtsizin lsLirabim

duyuyor

diirarak,

- Yerimde baka bin olsaydi, acaba ne yapardj?!, diyip nc olursa olsun bir yolunu bulup tekrar Batum'a

donniek azmimi tazeliyordum.

Enver Paga'nm Batum'da bulunuu, Trabzon'un

muhitlerinde garip bir hava yaratmiti.
bir

taknn yerlerinde oldugu

gibi,

zamanki Dogu'nun Trabzon'da da hukumet icinde

giinlerdb

hiikOmet vardi.
Bir derebeyi, bir
tiiredi, bir

bilmem ne

kaliyasi peine bir

slim

gat'il

takaiak ortaya eikiyor, kendisini milletin miimessili,

devletin kurucusu

samyor ve oyle satmak

istiyordu.

Trabzon'un mehur Kahya'si dabunlardan biriydi. Bu adam 19111 yurdunu sevmiyordu, diyemem. Fakat hukumetin zaafmdan,

oriahgm kargaaligmdan faydaianarak gizmeden yukan

ve
karsisi-nda:
artik,

ciktigi

- Dur hem^erim, yeter

kuvvct de gormedigi,
104 Genera] Sami Sabit
txmit 1949 Sh. 36-37

kendine gel!. diyeeek

bir

helc pck dc cShil oldugu 1910 a&ittikea

Kuraman

IsUklll

tie (kicks i

vc Enver Paja,

KADIRMISIROGLU
Boylecc korkui>9 hatta zararh adam haline

ALI

SUKRO BBY
Iaflari

173

aziiiyor.

Bu emirde asanm, keserim

di15mii5.se

yoktu,

amma

haddine

geliyordu.

hayrx dc bakahm.
etnrini

Bu kahya, ilk defa Ankara'dan Trabzon'a gittigim zaman bir gecc maiyctiyle beraber bana gelmi, palabryiklanm burarak 5ctin bir miinaka^a 3511115, soma belinden eksik ctmedigi tabancasma davranarak, avazi
t^iktigi

Kahya'mn bu
keudimc,

abaca

ewdS
bir

sinirlendim. Sonra, kendi

kadar bagirmiti:

elciye

- Tarn zamanmda gclcn dondum.

emir diyerek karsimdaki

- Icimizde hafiye istemiyoruz, tstihbarai miidiiru ne demekrai? Liizumu yok burada bfiyle igin, gizli kapakh iskrimiz varsa onlar bizim ilerimizdir. Ankara'ya degil ya, istersen
AJlah'a yaz, Trabzon, Trabzon'lularmdir.

- Agaya selam soyle yann otmazsa dbiir Ankara'ya dbnuyo:rum.

giin,

muhakkak

Daha var mi

bir

di.-

O gece tekrar evime gelen ayni mQtemed, Kahya'nui cevabimdan memnun oldugunu, hatta bir 5eye mesela paraya
1

Qik yakanrn adami ben!

yccegin
scnin?

git

memlekelimizdcn,

yoksa .Vallahi

ihtiyacun varsa yardnna hazir oldugunu soyledi.

Bu
Iicy'e

adami,
yeni

bir

eye

ihtiyacim

olmadigim
baladim.

bildirerek

Oyle bagirip mulam Afbay

olmus,,

gitiikten sonra, vaziycti Trabzon'daki firka koRiigtii

savdiktan sonra, bu defa hakikaten tehlikeli bir ekil almakta

(sonralan

general

ve mebas

olan

yolculugumu

diisunmeye

Bunuri

te-

nihayet

Izmir suikasdi
ile

mes'elesinde

kemetii karan

idam
evl&t!,.

cdilmi^tjr,)

mah> anlatmi ve ondan u

istiklal

ferraatmi Lesbit etmekle gccirdigim o gece gozlerimi bir lahza

bile

yummadan
511

sabahi ettim,
idi:

cevabi almigtim:

Kararim

Kahya adamlan
kaybolmak

ile

harekatirm kolladigi

- Ne yapalim yuna
gitmekten

bir vaziyetlc degiiiz.

Bu giin Kahya ile baa 9ikabilecek Bu adam burada hakim-i mutlaktir. Sugaremiz
yok. Zira
isterse
biitiin

15111,

birdenbire ortadan

iipheyi davet cdebilirdi.

baka

kayikcilara ilerini biraktirarak hariyle irtibatimizi keser ve

bizi adeta

yapmamasi
.

mahsur hale sokabilir. Maamafih sana icin ben O'nu idaYe ederim.

bir fenalik

Bu sebeple Ankara yoluna 5ikar gbriinmek yani Inebolu'ya giden vapura binmek la"zim geliyordu. Ertesi giinu de fansima bbyle.bir vapur vardi. Eyalanrm alarak ona binecek, vapurun hareketinden biraz evvel; emin adamlanmdan birinin kayigi
kimseye gortinnieden, sahilin tenha bir noktasma 5ikacak ve oradan hi5 vakit ge5irmeden tekrar -karadan- Batum yolunu tutacaktim.' os
ile,

Enver Paa daha Batum'a gelmeden evvel Trabzon'da boyle bir hava csiyordn. imdi ise bu hava busbiitun sertlemi 5deta, fntma halini almisti,
t$te

Enver Paa'nm, Anadolu'ya ge^mek ve b.u K&hya gibi adamlardi,

Ite

icin giivendigi

bu hava

Kahya'mn bu durumu hie iiphesiz ba5ta SSmi S&bit Karaman olmak Uzere mahalli hiikumet adamlanhin uzun zanian
'Myetlerini mucip olmu ve ark Cephesi Kumandanhgi'ndan

bu Kahya, bu defa -bizzat evime gelmege tehezztil

birini

et-

Ankara'ya kadar defaatle

yetle
igine

aksettirilmitir. Sikaye.tler

umumi-

meyerek- adamlanndan
etti:

gonderdl ve bana

511

emri teblig

Trabzon Mtidafaa-i Hukuk Cemiyeti mensuplanm da aldigi ve Firka (Tiimen) Kumandam Sami Sftbit KaEnver
Pa.?a Tiirkistan'da, Istanbul 1945 Sh. 78. vd.

- Derbal Trabzon'la alakanizi kesip, buradan gidiniz!

105- ICandemir

174

KADiR MISIUOGLU
bulundugu

ALI

SUKRU BEY
tflbi

175

raman (Paa)'nm
miyet

tazyikleri onlara da 9mil

ioin ce-

askeri memurtn-i mahailiyi birer siiretle arzularma

kdmak

reisi sifatiyla

Barutcuzade Haci

Ahmed Bey

kendisi ve

veya

Lebdil

ettirmek oldugundan daima

vaii

muhayyer hareket

arkadasjannin gecmis hizmetlerinden bahseden mtiteaddid

telgrafla

cden simdiki

ve kumandan bbylc mesSvisi tezahur eden-

BMM'ne, M. Kemal ve Karabekir

sclahiyetiiii tecaviiz etllgi

Pasa'lara ku-

lerle bittabi tesrik-i

mesal cdemiyorlar.

mandanm

lunmusmr. Bu arada Ali Siikrii Trabzon'daki oiup bitenlerdon O'nu da haberdar

Saini Sabit

yolunda sikiiyellerde buBcy'Je de irtibatta oldugu

ettigi,

6- Hesaplarm tedkike ve hassaten Halil Paa vesaireye

sarfiyatlanna
dair

agir

sualler

tevcihine

baskdigmuz

da-

hem

Karaman'in ve liem de

Kamm

Karabekir Paanlasil-

sa'nm adi gecen haliratlarma derccdiien vesikalardan

maktadir.

kikadan jtibaren icleiinden bes zat Reisle diger iki refikine muariz bir vaziyet ahz ve dbrdii istifaya karar verdiler. Bu ihtiiaflari sebebiyle Hey'etimizce tedkikat intac edilmeden
evvel miisterek
istifa ettiklerini

sifahen biJdirdiler.

Gercekten Silmi Sabit Karaman, Trabzon'daki gergiulik iizcrine Ali Siikrii Bey'in kendisini ziyaret ederek bu esnada bir cok mtilahazattan soma muhtvereyi yine Kahya'ya irca ettigini ve muslihane bJr Ml sureti buialim demis. oldugunu belirtmektedir.

GbruTdiigu iizere Tahkik hey'etinin raporu son derecede miilayimdir. Halbuki ise basladlgl andan itibaren sayisiz ihbarlar almilardi.

Bu

ihbarlarda gerek

Kahya ve gerekse
iftiralai'

MiidSfaa-i
Ali
Siikrii

Hukuk

Hey'eti hakkinda akla gelmedik

biri

Bey'in gerek

Kahya ve gerekse MudaTaa-i

tabii
idi.

yapiliyordu.

Muhbirlerden

de

zaman Trabzon'da

Hakuk Kahya
gibi
idi.

hey'etini

korumaya eahmasi gayet

Zira

iskeledeki tahsilatim Mtidafaa-i

Hukuk adina

yaptigi

Guzel Trabzon adiyla bir gazete cikarmakta bulunan Ali Becil Bey'di. Sami Sabit Karaman Bey'in hatiratindan
107 riyasetine kadar Ali Becil Bey, cekerek ortahgi velveleye vermeye ve Ankara'ya yaranmaya cah.gnus.tir. Guzel Trabzon ile tstikbaT gazeteleri arasmdaki cekisme, kendisini Ankara'ya tanitnus ve

bu cemiyetin aym zamanda

bir nevi miigSviri

durumunda
Ali

anlasddigina gore
telgraflar

BMM

Ustelik ithamlar her iki tarafa birden yapiliyordu.

Siikrii Bey de Mill! Miicadele'de ilk kivilcimi patlatmis olan bu

insanlann rencide edilmesiui asla arzu etmiyordu. Buna ragmen mes'ele malialli kumandanhkea dallandinhp budaklandinlarak

saga sola aksettirilmisti. Buna ittveten Mitdafaa-i Hukuk mensuplan Ue'S&mi Sabit Karaman'in birbirlerini karsihkh
itham etmeleri iizerine mes'eienin mahallinde tahkiki gerekli gBriilmii ve Mirliva (Tuggeneral) Ali Said Pasa riylsetinde bir bey'et Trabzon'a gelerek resmen tahkikata baslamisur. Bu
hey'et, 9.2.

biliihare

meb'us olmasmi saglamistir.

Saini Sabit

Karaman

Bey'in kendisi de tahkik hey'etine

bizzat su yaziyi yazdigini bildirmektedir:

Tahkik Hey'eti Riyasetine

Trabzon, 2.1.338

1338

tarihli

raporunda:

Trabzon

Kayikcilar

Kahyasi

Yahya'nm

Halil

Paja'ya

gonderdigi mektubun fotografisi almmi ve zahiri tasdik edi-

5-

Bi)

zevatm pek nazik ve miiskil zamanmda Hey'ct-i

lerek isbu evraka raptedilmistir.

1061

Merkeziye'yi tcskil ve buhranli anlarda hukumele zaMr olduklari kabil-i inkar degildir. ancak bashca s.iailari miilki vc

Kazim Karabekir n.g.e. Sh. 336-337 07- Sami Sabit Karaman a.g.e. sh. 72 vd.

KADIRiVllSIROGLU

ali

sOkrO bey

177-

altma yazdigi ibSreden de, mevcudiyeti teeyyiid eden bu cemiyetin

Bozuk

Parti tesmiye edildigi ogrenilmisUr.

Bu fotografi ark Cephesi'ne gonderilmistir. Bu dosyamn icinde bulunan diger bazi muhaberfit
dahi,

(yazilar)

memleket icinde ve bilhassa Trabzon'da hukfimet-i

gizli bir

milliyenm lskatim emel edinmis,

tetjebbiisatmi.

ccmiyct

tekilat

ve

meydana koymu ve Kahya'nin mahud mektubu

.

munderecatim mueyyid buJunmutur.

Bu vesikalann

bir kismi, gorulen Iiizum Uzerine muhtelif

makamlara gonderiImi ve tahkik ve tedkike devam edilmekte bulunulmu$ ye alelhusus, mes'elenin rfiyet mercii yiiksek makarnlarca heniiz tekarrur ettirilmcmi oldugundan, tahkikat ve tedkikatm mkiaf-'i atisini (geleeekteki gelimesini) tevi (kan^tirma) ve ika] etmemek (mukilletirmemek) i^in keyfiyetin mahremiyetine fevkalade itina zarQreti derkardir.

Mes'elenin ona gore idare buyurulmasi Itizumunu arzederim.

Ali ukrii merhum ve Trabzon Muhal"aza-i Hlikuk-i MiUiye mensuplarma karji pkarak Ankara'dakilerin gozone glren ve ikinci dcvre Ttabzou Mcb'usiw yapilan Giizel Trabzon* gazclesi sahibi

'

S.S. 108

Tahkik hey'etinin mutavassil

meleyi
lerdir.

bir rapor

tanzim etmesine

ALiKECfLBEY
mahfuz olan bu mektup, Halil Pasa'mn Bolsevils: takibatma ugrayarak filar ettigi zaman, Batum Basjehbenderligi'ne tevdi zoruna kaldigi muhurlu dosya if inde aital etmistir.
Asli

ragmen Miidafaa-yi Hukuk Hey'eti

izzet-i nefislerine

takip edilen usul ve

istifa

muS-

yediremiyerek toptan

etmif-

Kahya ise derdest oIunmu, Ankara'mri i'ri iizerine muhSkeme edilmek uzere Sivas'a gonderilmis.tir. Sivas'dan
beraat ederek Trabzon'a donmtis,
ler

ark Cephesi kumandanligi iiamina, Firkaya (Tiimene) gonderilen bu dosya, mezkur kumandanligin miisaldesi ilo, rnahremiyeti muhafaza edilmek uzere bizzat taraiimdan
acilmistir.

bulunmasma ragmen

hadisetaz-

yatimanu ve Sami Sabit Karaman'm takip ve

kurtulamamistir.
istifa

yikinden

eden Miidafaa-yi Hukuk

.Mektubun mttnderecatindan Enver Pa?a ve rufekasi (arkadasjan) hesabraa Trabzon'da taklib-i hukumet (hiikumet-i
dev-irme) gayestoi istihdaf eden bir cemiyet teskil edilmis, ve bu cemiyette, mektubu gonderen Kahya Yahya'nm en nafiz
bir 3za

Hey'etinin yerine teckktil eden mute^ebbis-hey'et'den sonra

secimlerin yenilenmek istenmesi yeniden eski ahislarm secilmest endiselerini doguimuf ve bu da gerginiigin devamma

sebep oimutm\
Iste biitiin

oidugu tamamen tczShur etmistir.

bu hadiseler uzerine ba^ta mahalli kumandan

idarecilerin tutumunclan bahisle Ali ukrii

Doktor Raik'in cemiyet azasindan oidugu aym mektuplan anlasUan, Yomurali Imam Rahmi'ye gonderdigi fotografinm

olmak uzere

Bey

108- Sami Sabit

Karaman

a.g.e. sh.

134-135

178

KAD15 MIS1R0GLU

AI.I.'jUKRUBEY

179

devrin daliiliye vckili Fethi Bey'e (Okyar)

yapmigtir.

meshur istizahmi

arkadaa feualik ederler,

zaman
idi.

vekiller Lek tek vc Meclis'ce secjUirlerdt

Neyse, her halde zabti ben daha evvel gonderiyorum, zannederim.

tstifalan da boyle
ileri

Ali ukrii Bey'in Trabzon'u ve bu gehrin

gelen egrSfini
aikardn\

miidataa

maksadiyla yapugi hcyecanh

Bu

zapti ve sonraki ictimala aid olup hazirlanir

iki zabti

haznlanmaz

konumamn O'nan m&ruz

rolti

kaldigi feet sOikasd hadisesindeki

Sanii Sabit

Karaman,

Ali iikrii

Bey mcrhumun BMM.de

Dahiliye Vekili Fethi Bey'e (Okyar) yaptigi istizah yani ken-

bakanhktan dtisurmeye miitedSir konusma hakkmda Lslikbal gazetesi sahibi Barufccuzade Faik Ahmed Bey'e giinderdigi mektubu su gjrizgSh iLe eserine dercetmckte ve bundan indi hiikumler gikararak O'nu
disini

aynen tiesredersen cok iyi olur; 108 hatta miimkunse gazeteye sayfa ilave ctmek sOretiyle istizahul tarz-i cereyam hakkmda, Celaleddin Bey'in yazdrgi hususi mektupdaki parcayi istizahda rnevcud bulunan bir zatin tehasstisatl diye Have et, yani evvelce bunu koy, sonra zabti.
gonderecegim her
.

kendisinin Trabzon'daki

Eger

ilk giin

reye miiracaat etseydik, biiyiik bir ekseriyetlc,

vekil sukut edecekti; fakat olmadi.

Bundan

sonraki, hafi ve alenl olarak

devam eden

istizah

itham etmektedir. Bu vesikayt Ali iikru Bey'in mahaili muanzlanmn bir kisim miiracaatlan ile de lakviye eden Sami
Sabit

esnusinda. Mustafa

Kemal Pasa ve

biitiin

hey'et-i vekile,

hatta gece saat onbire kadar haztr bulundular.

Karaman'm

bu ifadesi 6yledir:

VU&yetce bir hey'et-i muteebbise tekil eclilmi? ve artik Trabzon'da Mudafaa-yi Hukuk Ccmiyeti diye bir sey kalmamigtir. BtitUn vU&yette slikuii ve asayi, kalblere huzur ve
ferab.

Paja yegSn yegan herkesi cagirdi ve itimad reyi vermeledni taleb ve rica etti; bazisi kabtii ctti; kabfll etmiyenler Meclis'i terkedip gittiler, ne lehde ne aleyhde rey atmadilar.

Bu
cak!)

tarzda rey

vermemek zorunda kalan

riifekanin adedi

verecek raddeyi bulmuslur.

asgari kirk kijidir. (Hilmi Bey'in bahsettigi Kirklar ola110

imdi bura Mlidafaa-yi Hukuk^ulari, mes'eleyi Biiyiik Millet

Meciisi'ne

aksetf:irmi

ve

iin

otesini

buakims bulunuyorlar.

Trabzon meb'usu Ali larafmdan, istlkbal Gazetesi sShibi ve rrmharriri Faik Bey'e yazilmis ve bir sureti elime geymi bulunan mektubu aynen
dercediyorum:

mebuslanna f-Jiikru Bey

Her ne

ise

hak

tezaiiiir

etti;

fakat parlemento

hayatr

icabatmdan oimak

tizere de

davayi kaybettik.

Ne
109tecligi.

propagandalar yapilmadi! MeselS Fe(hi Bey giderse

yerine koyacak adamimiz yok, Fethi Bey hie olmazsa askeri

istikbSl Gazetesi llakikaten tarn

Faik, Azizim,

gibi yapmis,,

da Ali Siiki'ii Bey roerhunnm isbu konusmayi ba^tail sona kadar biiyiik bir alayisje

Bizim
bedilir

istizaha aid zabitlarm birinci giiniine aid

olam

ta-

edilmez aldim, gonderiyorum. tic dort giin evvel Giizel

adam, telgrafla Trabzon sahibi AJi Becil midir nedtr, ite Meclis baskStibinden, acele zabti gondermesini rica etmig, fakat usule muvafik olmadigi icin gondermcmi; maahaza icabederse bile gazetede bundan bahisetme. Bu mescleyi bana
haber verert ve dolayisiyla zabtm gonderilmesine mlniolail

nesretmistrx, Hatta o kadar ki, nejri bir kac gtin stlren bu koiiii^maniii ilk giinkii atishasi beyecanla kapii]mu5, gazete LdarehSllesinde bir tek ntisha bile kalmamigtir. Bu ytizden gazete crlesi giin (16 Tcmmuz 1922 tarill ve 603 sayill istikbal Oazetesi'nde) Bir giin evvelki nflshayi lnGtaddan iki

misli fazlii bastiklan halde ellerinde bir tek ntisha bile kalmadlgim bu sebepie dc okuyuculanndan okuduktan gazctcleri bedeli mukabilinde kendilerine getirmelerini il^nen istemek zorunda kalm^tir.

llti-Sanii Sabit

Karaman 'in

notu.

180

KADIR MISIROGLU

ALiUKRUBEY

181

istibdada bir dereceye kadar kar$i koyabiliyor.

Merhumun bu mektubu
tadan gahnmtg olmahdir.

ycrine gitmeden resmi ellerce pos-

En miihimmi, cdse-i
olmiyacagi
igin,

muzakeratma, haric vakif Fethi Bcy'in bu mesful uzcrine stikflt etrigi; ve

hal'iyye

bu

siikutim

da,,

bilhassa,

gcinderilmek istenilen bir

memlekete hey'et-i zamanda ne kadar fena

tahkikiyye
bir tesir ya-

etmek

S&mi S&bk Bey, bu mektuba aid iizere oyle devam etmektedir;

tefsir tarzini

takviye

pacagi ve daha neler neler!

Btitiin bunlara,

Ali iikrii efendi, Meclis miizakerelerinm cereyan tarzi hakkinda ne yazmi$, kendisine nasil bir paye vermis, olursa
olsun, miivekkilleri ile birlikte apa oturmutur.

Pasa'iun hey'et-i vckile

ile birlikte, saat

on-

bire kadar calimasi

inzimam ediace; netice

adetii zorla elde

imdi

saga sola basvurmaga baiarai olacaklar

ki,

mem-

edilen bir ekserjyetle, Fethi Bey'in mevkiini

muhafaza etmesi

olmugtur.

ihdSsma meydan verilmemesi ricast ile 9.K.O, Kumandani'ndan bir nasihatname, BCazim Karabekir Paga'daii
Ickette ikilik

u kadarcik izahat, vaziyeti anlatmaya kafidir zannederim; rnaahaza isdzah esnasinda hazir bujunan zevattan Trabzon'a gelmesi muhtemel oianlaiia goriiseniz daha fazla tafsilSt
ahr.smiz.

da bundan bahis

bir ifre aldim,

Ve su

cevabi verdim:

Trabzon 21.5.338
ark Cephesi Kumandanligma!
Trabzon matbuatmm nesriyat-i ahiresi munasebeti ile, zatmalumat aldigim ifreyi ve K.O. Ku~ mandam Paa'mn gonderdigi nasihatnarneyi dikkatle okudum.
1

Zablt 50k noksandi; yalniz persembc

giinii,

giinti

yard ilk istizah

devletlerinden, bera-yi

benim dort saattan fazla soz soyledigimi ai'kadajlar kaydetmista. KStipter acemi, ben acele soyledim. Ne ise inevcud olanlar da, hakkin tezShiiriine kali gelmisdr.
Hiilasa, zabtin uesri lazimdir;

Bendeniz Trabzon'a

memur bulundugum zaman,

biitiin

vilayet

namma
Bu
biitun

nefsi miitekellim

vahdeh buldugum, Barut^uzade

baska gazeteier de ne&redecek.

ve gttrekSsrain miirevvici olan tek bir istikbal Gazetesi vardi.

yiizden miitehassil biitun mazi ve

Sonra zabitta goriilecegi vechile, baria Trabzon'da bulunan hemgehriler hakkinda bazi sozler sbylediler.. Ihtimaldir ki,
bunlar, gazetelere yazj yazanlardir. Rica ederim beni derhal

onun bugiine kadar

safahah

zat-i devletlerine haf? degildir.

haberdar

ve aleyhime yazilan yazilan derhfd gender. Hatta bilSf-i hakikat soz sbyledigime dfrir, Ali Bccil vesaire, Meclis Riyasetine telgraf cekmisler; heniiz lelgrafr
el

ahsiyet-i aliyelerine

istinaden burada vticuda getirilen

limdiden benim,

inkil&b, halka soz hakki verdi ve binaenaleyh Trabzon'da ga-

zete teaddiid
hey'et-i

etti.

Derebeylikten bir

tiiiiii

aynimak istemeyen

gijnnedim; telgrafi goriirsem biidiririm.

Bir de Miidafaa-i

Hukuk intihabmjn mutlaka kazarulmasi

malumc, ve hakikati igklka ve.efklr-i ammeyi taglita yeltenerek, muhafaza-i mevki etmeye el'an da 9abalamaktad.11-.
Trabzon meb'uslan olan zevat, baata Ilaftz Mehmed Efenolmak Uzere, mezkur hcy'etiu miidafaa vekilleridir. Ilasjl est-

edecek ve halkm hakimiyetini Bu mektubu pedere ve diger riifekaya oku; fakat harice cikmasm. Ciimlemn gozlerinden
anlatacak olan mes'ele budur.
ciperim.

lazimdir. Asil davamizi isbat

di

tikleri lesir ile

hemen
sflretle

her mes'eleyi. az 90k kendi arzulaii vec-

Benim

rnakalelerimi heniiz gondermedin, bekliyorum.

hile halle

ve bu

idame-i niifuza muvaffak oluyorlar.

gazeteleri arasindaki miinabiitiin

AIiiikru
1
1

Utikbai ve Trabzon
kasa, esha.s-1 madiide
iie,

I-

Sami Sabil Karaman--

a.g.e. Sfl.

68

miibalagasiz,

vilayet halki

vcl.

182

KADlR MIS1R0OLU

arasrnda telftkki cdiimelidir.

Trabzon'da
hiikumet-i
diivet

ikllik yoktur; fakat, bu hey'etin seyyiaiina karji, merkeziye rnusamaha ederken, halk da siikttta temin cderim paa nazrelleri, Trabzon ediiirse,

mazisine rahmet okulacak

Hbtfiz

bir hale gelir.

Mehmed

El'endi gimdi buradadir. Sihhiye Vekili'ni

Kahya'mn

otomobiline

bindirmek

sflretiyle

olsun,

antaj

yapmagi ihmal etmemitir,

Bu adamlann kirdan
detine

nlifuz

ve sarsilan tahakkiimleiinin av-

mini olabilmek icin hukiimet-i mahalliycnin demir gibi metin ve hiikumet-i merkeziyenin miizaheretinden az cok emin olma.si kizimdrr.
Bendeniz
icin tck bir yol vardir;

mm
'

...

kanim yolu; tek

bir

cereyan
,'

vardir; adaletin cereyanr.

'.
^

K.O. kumandani
zederim.

pafa hazretlerinin

ima buyurmak
olmadigimi

is-

icdikleri gibi, berhangi bir cerey'ana kapiimi$

ai-

AH

gflkrii

Efendi'nta

Mecliste'de
ile

partiyi

kaybelmesi

teerine, ejraftan ondort imza

cekilmitir.

BMM.

Riyaseti'ne ju telgraf
;.

14.6.338

B.M. Meclisi Riyasetine

Trabzon Mudafaa-i Hukuk hey'etinden bir hizb-i kalili muhafazaten, Trabzon mebusu Ali giikrii Bfendi'nin vcrdigi istizah takriri iizerine cereyan eden rnlizakerat es8smMiistafi
......
.

da miimaileyh
miilvir.

ile

bazr riifekasinm, yalniz bu hizb-i kalinin

vekil-i miidaTii imi gibi,

sebkeden bcyanati

teessiifle goriil-

^;,^>r,--:-:.y-:..:c->.i?;:-,*.<':<!;.'

Ahiren, Medis-i almin

ittihaz

buyurdugu

karar-r

Mil

ile

bu
Ali giikrli

t>->f-.;>-?

teessiiraumiz zail olmustur.

Muhtcrem meb'uslanmizdan daima hukuk-i vataniye ve

menaii-i milliyeyi muhafazaya

mtaf

soz soylemelerini bek-

Bey mei-hum, Ankafada sik S1K ju gezintisi yapardi. Kendisini boyle bir gczintiye cikarken Besikdiizii'nden gctirtligi seyisi ile g&tiyorsunuz.

KADIR MIS1R0G1.U

ALI5OKROBEY

185

leriz.

dfiima hiikumet biiyiikleriyle isbirligi yaparak devlele bagh-

Ferman. 112
imdi de Ali iikru Bey'in Trabzon'daki hadiselerle alakah
olan

ijklarmda

devam
biitiin

ederlerken, en sonunda gelen bir firka ku-

konusmasma gecebiliriz:
bir haksizliga isyan icin

buraya cikiyorum. tstihzahm 8C9im dairem olan Trabzon'da yapilan sOiistimaller, halka reva goriilen zuliirn ve aym zaraanda bu kiirsiiden halkin
asil rflhu,

Ben

bu insanlarm -yani Trabzon Mtidafaa-i Hukuk Cemiyeti' erkanimn- fena olduklanna derhM hiikmetmis. ve haklannda takibata kalkmisUr. Efendiler, soranm size; o ta-

mandam,

rihe kadar gelip giden biitiin vMiler ve

idiler ki,

efendiligini, hfikimiyclini

ilfln

eyledigi bir

vekalcti makaroinda oturan

muhterem
is.

miyet vcrmiyecek

bir derecede dana koymaktir. Ruh budur.

zamanda Dahiliye ehemgdrmekte oldugunu meyzalin halka hig

'

kumandanlar aktisiz mr bu vatandajlarla isbirligi yapmis. ve bu adamlann hirsrz, fena ve namussuz olduklarim anlayamamislardtr? Yeni tayin edilen zat, tic bu5uk gun icinde bunlann, hem de bu derece fena olduklarim nasil anlayabilmistir?

Trabzon'da bir 90k suiistimaller arasinda

zoria ihdas edilmis bir
cdilmigtir.

asil

miihim ve

lardir.

Bugiin itham ve muahaze edilen zevat iste bu fedaMrEgcr Dahiliye Vekili Beyefendi, Trabzon Miidataa-i
fenaliklaimi
bir

mes'ck vardir. Bu mesele yeni ihdas Vakia memleketin hie bir tarafmi, diger tarafina tercih edemeni. Fakat bu mes'ele, yalmz Trabzon'u ve Trabzon'lulan degil mahiyeti itjbariyle
edei\
biitiin

Hukuk Cemiyeti mensuplarimn

birer birer

yukandan aagi

sayip dokerken,
dernis.

olmutur

de ufak hizmetleri olsaydi, vallah billSh sesimi pkarmaz, bu

oyle
bariz ve Ssikar olarak
sen'i mahsusamam.

memleketi alakadar

meseleyi buraya getirmezdim.

Hie kimse inkar edemez

ki;

Trabzon'lular $u milli he-

MudSfaa-i Hukuk Cemiyeti

lflklar

ile giiyel

yecan devresinde hie bir zaman, hie bir seyden, hi? bir fedakarhktan gcri kalmiyarak memleket miidafaasina nefislerini vakfetmislerdir. Henflz Izmir isgM edilmeden 90k evvel, Trabzon'da Yunan polisleri dolajir ve Trabzon ile havalisi

biiyiik hizmetleri gbrulmus, olan

bu vatandaslar, en

seklinde
bir

te.jhir

edilmek

istenirse, elbette

Haul

kisim hemsehrilerimin bana karsi mugber ola-

Poatusculara'peke cekilmek islenirken, burada

yerierde

hem

de

halleri vakitieri yerinde,

zengin bircok vatandaslar, kacip

yasayabilecek

caklarmi bildigim halde, yine ite susmuyorum, hakikati uzmi boylu tedkiklerde tesbit ettigim ekilde bu kiirsiiden soyliiyor, ilan ediyorum. Trabzon'da MudSfaa-i Hukuk Cemiyeti'nin topladigi iane parast miktarinr tahkik hey'eti altmis kiisur bin. lira

baka

limduklan

lialde

yurduniuzu
bir sur&tfe

buolduklan yerde kalip ve eanjmrzla kanrmizia miidafaa edccegiz!. diye ortaya atllarak

miireffehen

durumda

gostcnyormus. Masraf da kirk

sekizyiiz
lirasi

Trabzon Kongresioni kurmuflai ve hakikalen fedakaranc

sonuna kadar calirmlardu:.
bugiin yazik
ki; habsedilmis. bulunan Aziz yanlarma kattiklan yigiilerle sa-

Bu
hilleri

arada,

Cavus

gibi kahramanlar,

tutmug, diisnianlan yildinms ve hep boyle cahsjrlar ve

iki bin lira talis, ve iist tarafmui Cemiyet Reisi Barutcuzade Haci Ahmed Efendi'de, onyedi bin lirasi da Kayikcilar Kahyasi Yahya'da imis ve bu para ihracattan alliums. Efendiler, Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey'e 90k hurmetim vardir. Malta'ya tngilizlcr tarafmdan siiruldugii vakit, en cok teessflr duyanlardan biri de bendini. Fakat goriiyorum ki; uzuh zaman Malta'da ve vazife ile baska haric memleketlerde bu-

112-a.y.

lunduklan

icin

bu memlekette mahrumiyetlere katlanilarak

186

KADIRMIS1R0GLU
davamn ve harekfitm

187

ugrasildigim bilmediklerinden mill!

te-

ferrualma da vakif degillerdir. Bilselerdi boyle yapmazlardi.

Et'endiler

yukarda bahscttigim Trabzon Miidafaa-i Hukuk

Cemiyetinin topladigi para, yalmz bu cemiyete miinhasir bit

Sjey

midir?

Soranm

size,

bu tarzda

vergi

almayan, resim

almamis. liangi MlidSfaa-i

Hukuk Cemiyeti vardu?

(Hepsi almisjir. Hepsi.. sesleri.)

Bir lane ahnanns, olan gosterebilir misiniz? Oktruva resmi.

diye Bursa'da her ay halktan yiizbin

lira

almrmyor muydu?

Daha
diler
1

otelerde de hep "boyle degil miydi?

milii davayi yiirutmege

Ve

bas,ka turlii

yapmaga, bu

imk3n var miydi? Efen-

giinlen dustiniin!.. Hie bir kuvvet yok, tegkil^t yok,

hazine yok, millet kendi bas,ma yapayalmz kalrm$; zenginlerin

eogu istanbul'da ve memleketi kurtarmak 15111 para ttzim. Bunmi icin de liisum konmus... Konmayip da ne yapilacakti? Soma bu rtisumun kirk gtin devam ettigini, yine Dahiliye Vekili
kili

Beyefendi sdyliiyor. Fakat ne gariptir

Beyefendi, Trabzon Miidafaa-i

ki,

aym

Dahiliye Ve-

Hukuk Cemiyeti 'nin bu

riisum almasim ho gdrmezken, bu cemiyetin bunu cibayete

baglamadan ewel ark Cephesi, yani Kilzim Karabekir Paa taralindan vazedilmis, oldugunu bilrniyorlar...
Cemiyet, ancak Sark Cephesi'nin koymu oldugu resmi

aynen almaga devam

etmitir. Efendiler,

bu resim mes'elesi

eger bir sue sayihyorsa, Tahkik Hey'eti Reisi Said Paa Hazretleri gitsin, evvela" arlc

Cephesi Kumandanligini suclandirCemiyetleriuin

sin!

Eger bu,

bir

ctiriirri

ve crMyetse, memleketin her tarafm-

daki

Miidafaa-i

Hukuk

yapmi^ oldugu

bir

ciirum ve cinayettir; bu .sebeple de hepsini tenkid etmek, hepsine hesap

sormak lazjmdir.

imdi soruyorum size, Da'hiliye Vekili Beyefendi diger Miidafaa-i Hukuk Cemiyetinden hangisinin hesabma bakmitir? Onlann hesabmda acaba tedkike deger birsey yok mu? Memleketin her tarafmda bir 90k MiidSfaa-i Hukuk Ce-

188

KADIR MISIROGLU
zatralileri

ALI

OkrO bey

189

miyetleri vnrken yalmz yc bilhassa Trabzon MiidaTaa-i

Huso-

takdirbuyurunuz.
ilk yaptigi
i, memlekette uyuyan muhalif fikuvvetlendirmek olmustur. Otedenberi,

kukunu

ele ahp,

onun hesabina bakmaktaki hesap nc

olabilir?

Bu zatm
kirlileri

Daha

ileri

gidecegim..

Madem

ki;

is,

bu safhaya

girdi,

uyandinp

racagim. Hey'et-i Temsiliye hesap vermi^ midir? Ben, bununla

bu hey'ctin.Jbcsaplan.nda suiistimiU vardir demek istemiyorum.

Fakat aranmami.s hcsaplardir.

kalfibeladanberi muhalif olan bir gazeteye, Belediye vasitasryla yardim ettiriyor. Bu gazete sahiplerinin, Erzurum
hattS

Hukukundan
yorum.
Efendiler,

aranmigtir,

Mademki Trabzon Mudafaa-yi neden otekilerden aranmamitir di15

Kongresi esnasmda Mustafa Kcmal Pasa ile Rauf Bey aleyhinde yazrms oldugu yaziyi, istcr misiniz, size gdstereyim mi? Yanimdadir. Boyle adamlari himaye edip diriltmek nedcn? Maksad Hukuk Cemiyeti'ne hiicum ve taarruz.degil mi? Bu zatin bu gibi manasiz hareketleri saymakla bilmez.
MiidaTaa-yr

bix

baka

daha

var...

Hattt,

onlara gore,

acikca soylcmezler

amma, bence muhakkak

bagtaki

ki, asil

hcsaplan

tedkike sevkeden en

ami! ve mesele olan, Halil

MiidaTaa-i

Paga'ya

aJtiytiz lira veriZtnig...

Yam Trabzon

Hukuk

Cemiyeti Reisi verrnig.

Bu
ki,

afvedilmiyor. Efendiler, o kadar

imdi, mtisaade ederseniz yalmz hatime olarak, biittin bu manfl hareketleri takip ile onlemege 9alistigim 19m hedef

kendimi tutuyorum, memleket hesabina daha ileri gitmek istemiyorum. Halil Paga'ya altiytiz lira vermek sue mudur? Vakia bir vakil htikumet Halil
muztar
bir

vaziyetteyim

oldugum

sinsi taarruzlardan birini gozleriniz oniine sererek,

sbzlerimi bitirecegim. Bu, ayni

zamanda memleketin cennet

hakkinda ufacik
Miidiiru olan
ile

gibi bir kdsesinin nasil idSre edildigi

tegkil

bir misal

Paga'nui Trabzon'dan gikmasmi istemisu. Hiikumct emridir

diye MiidaTaa-i

eder:

Bugiin Matbuat

Umum

Agaoglu

Hukuk da bu

hususta

Ankara'ya muzShir

Ahmed Bey

Kars ve Erzurum yoJu

Trabzon'a geldigi

olmus,tur. Fakat arkadasjar, lutfen soyleyiniz! Halil Paa, bu

memleketin

bir evlMi; bir. generali clegil

mi?

tyi

adam, fena

ayn mes'eie. Bahis mevzuu dcgil. Bu adam, Trabzon Firka kumandanmin kargisina geiiyor:
adam,

zaman MiidaTaa-yi Hukuk Cemiyeti'ndc bana: - Ali iikru Bey, sen Enver Paga'ya mektup yaznussin! demisti. Kulaklanma inanamadim, airdim ve kendisine bunun ncreden ciktigim, ash olmayan bu ii kimden isittigini
sordum. Dedi
ki:

- Ben Rusya'ya gidecegim. Fakat cebimde on param yok. Ailcm dc yanmida.. Ac kalacagim demis,...

Nc yapacaksmiz?
firka

Hiikiimetin itimadma

mazhar

o.lrnu bir

- Kazim Karabckir Paga Hazretleri'ne, buradan Trabzon'a cekilmis resmt bir gifre... Pasa bana vcrdi,. okudum.
gore, .sen Envcr Paga'ya demigsin ki, Bu ifin ehli senErgec yine sen geleceksin. Mustafa Kemal Paa Hazretleri de bunun .boyle olacagmi -itiraf ediyor. Fakat. simdi
sin!
.

kumandani:

Buna

- Benim param olsa-ydi verirdim. Fakat yazik ki. yok. Haci Ahmed Ei'cndi, siz verir misiniz? diyor. Bunun iizerine de Mudalaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Haci Ahmed Ef'endi, Halil Paga'ya altiyiiz lira verirse cinayet mi yapmis, olur?
Ite

zamam

Binaenaleyh hududdan uzaklagmanizi rica ederim. Ben mi boyle demistim, hatta Enver Paga'ya mektup
degildir.

bu gibi bir

stirii

mSnfisiz meseleleri

fefidise

yapmaga
e-decegini

calian bu firka kumandani, biigLin de vali vekSletini eiinde bu-.

lunduruyor.

Bundan

soma

ne

tarzda

hareket

yazmifim? Hayrct!... Nasil da uydurmular. Dikkat. buyunin, bu jurnah Trabzon'dan veriyorlar, veren de bir resmr makam! Aniadimz tabii!. Ahmed Bey'e dedim ki; Sen simdiye kadar

190

KADIRM1SIROGI.U
Fakat hakikaten hududdan
ki,

ALi

SUKRU BEY

191

Enver Paa

Lie

goriismii. degilim.

uzaklamasi taraftariyim. Kat'iyyen bu taraflara sokulmasma hududdan uzaklagtirmak ifin muarizim. Bu sebeple eger

Bu konusmanm uzerinden iki ay kadar bir miiddet ge^migti mahallt firka kumandam Sami Sabit Karaman (Paga) ile
ve tahkik hey'etinin baskilanna tahammiil edeistifa

OW

ihtilSfa diigen

etmek luzumunu duymu oksaydim, boyle bir mektuba tereddiid etmeden imzami atardim. Amma, ne boyle bir mektupdan haberim var, ne dc boyle bir imza atmismi!.. Hatta ne de Enver Pasa'ya bir
bbyle

pohpohleyip,

koltuk

vererek

ikaz

meyerek

eden Trabzon Miidafaa-yi Hukuk Hey'eti'nin

bir nev'j mugiviri

durumunda olup Liman'dan

gelip ge?en mal-

sey yazmayi duumiuiiim,..

Goriiyorsunuz efendder!,.

Hem

sade bu kadar da degil, hak-

namma bir rusum alan Kayiksilar Ohyasi Yahya Reis, 3 Temmuz 1338 Pazartesi giinii, askeri kifla binSsinm hemen yam baginda gehid edilmitir. Oteden beri firka kumandam ile arasmin acik bulunmasi, cinayeti O'nun yaptirdigi
lardan onlar
kanaatini uyandirmitir.

kimda cckilen

telgraflar,

bundan

ibaret degildir:

Altmi

kisilik'

Bu

sirada kolordu

meb'us arkadagima, Mustafa Kemal Pasa Hazretleri aleyhinde sozler sdylemiim. Telgraflardan biri de, i^le boyle diyor, bu haberi veriyormu...
bir ziyafcttc bendeniz, diger bir

aynlmis. ve heniiz Trabzon'u terketmemi

kumandanhgmdan buhman Sami Sabit

Karaman

(Paa) da

hakkmdaki iddiaya

igare'tle:

Cen<izenin namazi

kihnmak

Uzere, camiye getirildigi gun,

Evet, efendiler. Boyle bir ziyafet oldu. Rusya'dan raisafir

gelen General Fronze'nin gerefine verilen bir ziyafette vali,

ben c&miin bulundugu meydamn karsi tarafmdaki ajik kahvede yer almistim. Halki bagirttilar:

kumandan. gibi

bir

90k

gahsiyctier

arasmda ben de vardim. Baka

- Kaatili
Artik,

isteriz, kaatili

hiikumetten isteriz!

meb'us arkadagiar da vardi. TabiT konusufdu... Amma, Mustafa Kemal Fasa Hazretleri aleyhinde tek kelime sarfedilmi

y&verim Cevad vasitasiyle tehdidler yagdmliyor.

demektedir.

Buradan gefmesin oldureccklcr, suradan gegmesin pusuya

diiurecekler..,

Rica ederim, boyle aleyhte konugmak isteseydim, yabancilarm bulundugu bir ziySfette mi komisurdum? Orasi,
degildir.

bunun yen mi? Bunu idrak etmiyecek kadar kafasiz miyim?

lte,

boyle uyduruyorlar, boyle telgraflar 9ekiyorlar ve hep

iftiralar,

vaki olan. cinlyetten hemen sonra civarda kacigan askerlerin gorulmus olmasi, hMisenin askeri eshas tarafindan tertiplendigi kanaatini uyandirrm ve bu sebeple S3mi Sabit Karaman'dan baka
bile ith&m edilmitir.

Akam karanhginda

ayni kaynaktan ejkiyor bu

bu

yalanlar... Dalia acik

ediliyor...

Kazim Karabekir Pa

soyieyim,

iste

bu memleket, boyle idare

Bugunluk

Bunu

kendisi gpyle hikaye etmektedir:

soyliyeceklerim bundan ib3rettir.

Bu

esrarengiz cinayet hakkinda bizzat Trabzon'da dahi

bu heyecanli konusmasr Trabzon'daki siyiisi ihtilaflann vlis'at ve derecesini pek guzel aksettirmekteydi. Ancak, nc yazik ki; evvelce bahsedilmis oldugu
All iikru Bey'in

tahkikat yaptim.

Namus ve

merbutiyctine emin oldugum

S^mi

Sabit Bey'den sifalien de sordum. CinSyetin ne bolsevikler ve

mahallinde tetkikat yapmak uzere gonderilen Mirliva Ali Said Pasa riyasetindeki ta'hkik hey'etinin cabsmalari da
iizere

ne de Sami Bey tarafmdan yaplinlmadigma emin oldum. MecHs'de dahi bu hRdise buyiik galey^ni mucip olmug, meb'uslardan miirekkeb
kikati
bir hey'et-i tahkikiye gonderilmig. bir ncticeye gitmiyor.

ihtilatlan yatistiramamisu.

da mtisbet

Bunlann tahZan ve tahmin iizerine

113-Bkz.

Zsibil Cericiesi, C.

20.7 Mfiyis 1338

tarihli celse zapli.

Sami Sabit Karaman -

a.g.e. sh.

147

148

192

KADIR MISIROGLU

ALl

JOKRO BEY

193

lmak.uzerc cinayetin hiicum taburundan bazi ztbtt ve efradui

mayinca, Trabzon meb'uslarinin miiracaat ve sikistirmalan

iizerine 18

yardum
fezleke

ile

yapjlcUgi mcrkezinde karar kiliyor.

gik

Bu

tarzdaki bir

ifcinci

rivayetlere kuvvct verdi.

(Kahya'y* kukatii'

Temmuz 1338 tarihinde hiikumet, Bursa Meb'usu Mustafa Fehmi, Ehtziz Meb'usu Nad, Mersin Meb'usu Muhtar,

mandan Sami Sabit Bey

oimusjar

askerlere dldurtmu) Hey'etle be-

Miilkiye Milfettisi

Kemal ve Adliye

Sicil

Mudttru

Hami

raber Trabzon meb'uslan da gelmiler. Bunlar da buna

ve

beraet

kazandigina

kizdigimdan

isj

benira

Bey'lerden miitejekkil bir hey'eli, mes'eleyi mahallinde tahkika memur etti. Bu hey'et 4 Agustos 1338'de Trabzon'a gelerek genij bir tahkikat yapti. Alakadarlarm ifadelerim aldi ve
tanzira eyledigi mufassal raporda tuttugu zabrtlan hulasa ede-

yaptjrdigima kadar da vardirmilar.

Ben Ankara'ya geldigim zaman

yapmisjar ve
iistiine

Meclis-i MillT'de bir sa-

londaki siyah tahtaya vak'anm krokisini cizmisier, kilayi da

rek kanaatini mekteydi:

bildirdi.

Bu kanaat

su

ciimlelerle ifade edil-

Trabzon meb'uslan esasen

de Acaba kaalil klm? yazmisjardj. e'ski ittihatcilar olup Enver'i ge-

ibu rapora merbut (bagh) evrak-i tahkikiyede (tahkikat

evrakinda) goriilecegi vechiyle hadise-i
leketin
sunfif-i
katil

tirmeye calian insanlar oldugundan, bu noktada dahi gerek Gazi Paga'ya ve gerekse bana kargi samimi degil idiler. Trabzon'daki gayn megrfl el ve ayaklan olan Kahya'nm ba
hadisesi kendilerini pek
seyrediyorlardi. gortigtum.

rnuhtelifesine (muhtelif simflarma)

hakkmda memmensup

bircok kimseler istima ve ifadeleri ahzolunmus. (almrm) ve maktuliin efrad-t ailesi dahi isticvab kihnmis ise de, meseleyi
tenvir ve faillerin hiiviyetlerini tayin
,6

meyus etmi, hadiseyl bu zaviyeden zaman ba^vekil olan Raul Bey'le bu ii

esrai

edecek

bir

emSreye des-

Bu

isteki

perdesini elbirligi

ile

kaldirmak
et-

terez olunamami5tir..
ite Ali giikrii Bey merhumun anf gaybubeti kaijisinda galeyan gelen meb'uslai-m fena misaller var sdzuyle kastettikleri, anlatmaya 9ahtigimiz bu hadiselerdi. Jimdi Ali |ukrii

liizumunu anlattim.
tiklerini

Ve

bu meb'uslann benden neden sftphe

anladim. Eger bu ii Gazi yaptirsa Sivas'a giderken veya geiirken yaptarabilirmig. H&disenin Dahiliye Vekili Fethi Bey'in Trabzon'a gelip gitmesinden sonra vukfm, supheyi dai

benim haberim olmadan kumandan bu ie ciir'ct edemezmis. Benim bu isten kat'iyyen haberim olmadigma ve kahpece adam oldiirmek titratmda olmadigimi ve bunun icindir ki;
ise dc

Bey'in katii hadisesi uzerine Meclis'de cereyan eden miizakereiere donebiiiriz.

27 Mart aksarai ortaliktan kaybolan ve yaprlan

aratirmalara
Ali Syiikru

butiin

Kahya'yi resmen derdestle mahkemeye gonderdigimi anlattim, aySn-i hayret bir propagandamn katil hadisesi

ragmen kendisinden hi? bir malumat alinamayan Bey'in durumu 29 Mart 1339 (1923) perjembe giinil

csnasmda Ankara'da iaa edilmis. olduguriu haber aldim. Kazim yamandir, Kahya beraat etti diye herifi harcadi, barcanacak insanlan arka gondermeli.. Bu bana kari muthi
bir iftira idi, ilh...
lf5
-

Meclis muzakerelerine mevzfl olmu^tur. Birinci Btiyiik Millet Meclisi'nin en heyecctnlr celselerinden biri olan bu celseye

Kahya'nm

Fuad (Cebesoy) Paa bakanhk ediyordu. Meclis'in Ali ukrii Bcy'e atfettigi ehemmiyeti ve muhalif bir meb'usun katledilerek susturulmak isReis-i sani (ikinci reis) sifatiyla Ali

katii

hadisesinimahallt adli merciler aydmlata-

tenmesi kar.srsmda gbsterdigi hassasiyeti aksettiren bu ko116- Kdxtm Karabekir1947 Sh. 363 v.cl.
Terakki - Istanbul

15-

Kazim Karabekir - Isttklal Harbimiz.

Istanbul 1960 Sh.

147

194

KADiR M1S1K0CILU
kaddesati sana da
harfi barfine difckatlerinize arzediyoruz:

ALl

SUKRU BEY

195

nusmalan

mi

taarruz? (LSnet seslevi, bu millet olmez,

zihniyet cilmez, fikir olmez sesleri)

Reis - Celseyi aciyorBm efendim.

Hiiscyin Avni

Osman Bey
millet olmez.

(Kayseri)

- Zihniyet olmez,

Fikir

olmez, bu

Bey (Erzurum) -

Sciz isliyorum.

Reis - Buyurun.
Hiiscyin

Hiiseyin Avni Bey (Devamla)- Efendiler! Sizden bir

Efendiler!

is-

Bey -

Bu

serefli kursii bugiin

dim

bir

tirhamim
niz.

var.

Heyeeammi zabtcdemiyomm. Sozumii kesmeyi-

vaziyete sarme oluyor.

kalbleri
lean

Bu
bir

gerefli

milletin mebuslarr bugiin

baglarms

zavalh,

Mcare gibi bkbirlerine

117

Biraz beni dinleyiniz. Hepinizin samiimyyetine kaniim. Hepinizin vicdanma imamna kanaat getirmi bir arkadasmiz
sifatiyla hepinizin bissiyatina terciimau

bakiyorlar.

Ey

kabe-i millet sana da mi taamtz!

Ey

arit-yi

olacagim. Arkadaslar!

millet (milletin reyleri), sana

da mi taarruz? Ey milletin mu-

Belli serbest birakuuz, arkadaslar! Efendiler! Asirlardanberi

mahkumiyetle
117- Birinci Buyuk Millet Meclisi'nin kenclisindcn en fazhi bahsedilmls. meb'uslarmdan biri olan Hiiseyin Avtti Bey otcden beri ikinci Grupun lideii ve bu scbeplc de nmhat'azak.ir bir klmse olarak takdim edilegclmitir. Burada Ali iikru Bcy'in vcfati dolayisiyla kullandigi Ey kabc-i millet)*
ibaresiyle Meclis'i kasdettigi saribtir. Gerccklcn mii'min bir kirasenin bir KSbc'ye tesbih etmesinin dincn mubalalsizhk teskil elligi ve bu hBljylc imanli bir kimscnin irlikSb ctmesine imkan olmayan bir hata leskil eylcdigi Ijikji'dir. By konusmamn mlilebilki kisimlan da bu mantikla imzan cdildigindc, daha bircok falsolar gorulur. Gcrcckten burada O'nun alti

saltanatlarin ve onun etrafindaki yaldizh uniformail kahrolasi haseratui ve onun esiri olan hainlerin mahvi ve

Tiirk Milleti'nin haiSsi

leketi

19111

bayragi cektik. Efendiler!

Millet

Mem-

dfismanlar

istila

ediyordu.

kat'iyyen

iimidini

millet ineclisini

Azminde sabitkadem oluyor. imanmdan onun haMsmi bekliyordu. iste silShbasi denildigi zaman Tiirk kbyliisu
kirmiyor.

sozleri bile

bucuk asirhk Osnianll saltanati hakkmda umCmi bir kanaal izhan jeklindeki bu hukmumiizii isputa kafidir. Hiiseyin Avni Bey'in muhalefetiniu M. Kcmal Pasa'nm diklaloioc dav-

mevcudiyetini fe4a ederek ve eline silahmi alarak lrzini najnusunu, hayatim kurtarmakta bir an tereddiid etmedi ve muvaffak da oldu. Efendiler! Muvaffakiyeti onun hakimiyetidir.
biitiin

raniglanna rnu'nhasir bulundugu, yoksa ortada tcmcl bir fikri" aykirilik mevcud olmadigi, O'nun ser'iye vekaled bulcesinin muzakcrcsi dolayisiyla sbyiedigi sSzlerde daha sarihtir.

isti'mal

Hakimiyeti demek onun reyini memleket daiiilindc serbest etmesi demektir. Bir millet namusundan bir meb'usu

kopanr.

meb'usun eden

agzi,
eller

namusa

tecflviiz

kalcmi o miilelin namusudur. Bu kmlsin! (Kahrolsun sesleri) Bu,

Huseyin Avni Bey

taribindt

T.B.M.Mdc
kisim
'2.

harckct de 2 Arallk 1922 gbriisUlen bir teklif dolayisiyla yapugi konugimdir

19111

calib-i

dikkat

bir

milletin ismetidir. Hiiseyin Avni,

.

murdar

bir katie

kan

degildir.

Bu,

bir

Grup mensupian

tarafnidan

bir

secilebilmesi iein o giinkii hududlar dfihilinde hei-hangi bir lunniasi vcya bes scne miiddetie arahksiz olarak ikamct etmis olmasi sarlim gctiien leklifli. Bununla kendisi kastedildigi iddiasiyla sb>. alan M.

mebus yerdc dogmas bukimsenin

TecSviiz, arkadaslarimiza degil, bir milletin nlmusunadtr. Boyle

namussuzlar ya,samaniali efendiler, kahrolmah. (Kahrolsun sesleri) Yasamasin, yasamamali, kahroimali efendiler!..

Kema] Pasa'ya

karsi kiiisiiden

ccvap olarak sdyledigi

sflzler

onun bu mev-

Osman Bey
Huseyin Ai
iki

(Kayseri) ~ Millet yasatmaz.

ni

-zudaki lulumunu gbsterinekledir.

Son dcrecede alttan alan ve bbyle dllgunUlmesiac teessiif eden Hiiseyin Avni Bcy'in nasi! bir kimse oldugunu anlamak icin yahuz bu konUBmayl tctkik etmck kafidir Bir zamanlar Merhum Nureddin Topcu'nun kaympederi bulunmasr sohrelinin cepheniizdc daha da i?Sa ediimesine sebep olmugsa
da,

Bey (Devamla) - Efendiler Ali iikru Bey giinden beri gaibdir. Efendiler! Memleketin sahibi, azametli
sahibi,

bir tarih

namusuna hakim

bir

milletin meb'usu kay-

alur yillarfni rejimin agzi kilitli bir noteri olarak gecirmis bulunmasi,

O'nun sahsiyelinin degc'rleiidirilmesinde ehenimiycti kiieumsenemeyecek

bir husustitr.

HiikOmet bulamiyor; iki giinden beri gaibtir, bulannyor. (Bayle hrikumet olmaz, lanet sesleri) Efendiler!
boluyor.

1%
Allah'dan cok isterim
ki,

KADIR MISIROGLU
bin kere feda olsun!

AuguKROBSY
Bu
milletin istiklalinia ugiuna,

197

memleketin dim zamanlannda bu hSl etsin. Evet adiyyen zuhur ctsin. Ya siyasi isc efendiler! Ya siyasi ise... Demek ki, bu mcmbir zaman leketle herhangi bir fikrin serdan olecektir. Hie
bir oiirm-i Sdl neticcsi

bayragm

zuhur

screfine yiizbin pasa, yiiz bin

Ahmed,

yflz bin

hoca olsun.

Yalmz
liye...

bir .sey yaasra! O da istiklal-i millet, hakimiyet-i milAsiki bulundugumuz hakimiyet-i milliye demek efen-

olmez!..

diler;'sunu biliniz ki, memlekette reyini, fikrini serbest isti'mal

Rcflk evket Bey (Saruhan)

Degildir ve olamaz. (Hc-

pimiz blecegiz sedalan)

Hiiseyin Avni

etmek demektir. Onlann meb'uslarinin fikirleri, kanaatleri memlekette her haldc muhterem tanmmasi lazimdir. Eger
isabetsizlik varsa o, millettedir. Ben her vakit her meb'usu muhterem telakki ederim. Her meb'usun sbziine hiirmet edeBunun hilalina hareket etmek, milletine kari isyan

Bey (Devamla) -

Efendiler!

Bu

elttn snh-

nede bu sent cinSycte icinizde titremeyen bir fert tasavvur etmem. Oyle bir ferd varsa, alcaktir, meydana ciksm. (Yoktur grupun roensesleri..) Yoktur ve olamaz. Bir fikrin timsali bir
subu olan bir insanin kendi kanaat-i zatiyesinden, kanaat-i ugrunda saadeti selSmet ve milletin vicdaniyesinden
sbyliyecegi sbz, yazacagt yazi krymetlidir. Efendiler bu kalem kinlmaz, bu fikfr olmez efendiler!.. Biz de azmetmijiz. Tiirk

rim.

etmek, milletin resid olmadigini telakki etmektir. Efendiler!

saat,

Bu

belki ellinci, altrmsinci

saat oluyor.
bir

AH

fiikrii

Bey

birflderimiz

Ankara denilen koy kadar

yerde zSbitasiyla,

ordusuyla, miJleliyle, meclisiyle, hiikumetiyle hepsi mevcud olan Ankara'da, AH iikrii Bey kaybolmugtur ve bulunamamaktadir. Rica ederim, bu milletin kabiliyeti bu degildir. Bizim actigmnz bayrakla, gittigimiz hedef bu degildir. O hedef gayet
yuksektir.

Milled, bir sancak <;ekmi.

Onu nSmus

telakki etmis ve

onun

allmda kanunlar nesrctnrig. Bu kanunun fevkine cjkan alcaklar kahrolsun efendiler. (Kahrolsun sesleri) Gayr-i nres'ul, kanunun fevkinde kendini telakki edenler mimussuzdur. Kahrolsun bin, bin defa. (Kahrolsun sesleri) Onlar
ki,

Bu

sekilde bu yola gidilmez.

kendilerini

Hukumetten 50k rica ediyorum. Heniiz mahiyyeti mechfil olan bu cuimU meydana ^lkarsrn. Qok arzu ediyorum ki, bin
tSne Ali iikrii, ciirm-i 6df ile olsun! Fakat siyfiset ve-kanaatinden, huniyet-i efkanndan dolayi, bir fikrin miicahidi bu-

kanunun fevkinde

telakki ederler, namussuzdurlar.

- Karma bfikimdir. Hiiseyin Avni (Devamla) - Efendiler, ben eminim ki, Tiirk Hey'et-i ictimSiyyede Milleti'nin hukukunu tasiyorsunuz.

Osman Bey

(Kayseri)

lunmak dolayisiyla mcdeniyetten gayn bit' sekilde vahsiyBne ve cSniyane bir surette tccSviize ugrarsa, O'nun hissiyatim bu
millet soracaktir.

yekdigerinin hayati birbirinin taht-l tekeffulundedir. Efendiler!

bu tahakkuk

etrigi

Bunun tahakkuk etmesini taleb ederim. Ve giinde olecek cok adam vardir. Oldiirecek

umumiyyenizin taht-i tefekkiilundedir. Benim Hey'et-i umiimiyyenizin emniyeti benim taht-i tckeffeiumtemenni dedir. Buna teclvflz, kanuna tocavuzdiir. Yine cok
hayatim, hey'et-i

cok

eller vardir.

Burada kimse mahvolmiyacaktrr.

Nafiz Bey (Canik)

Kirtlsm kahpe ve gizli

eller!..

ediyorum
lah

ki;

esrarengiz bir mahiyeti haiz olan curum, insSalciksin da biittln

Suleyman Necati Bey (Erzurum) - Ya hepimiz namusla

yasiyacagiz, ya hepimiz blecegiz.

meydana

Cihan

bi.zi siyfisetten, fikr-i ic-

mahrum heyiila gormesin. Hayinsallah van suriisu gormesin. Temennim blldur, efendiler. meydana cikacaktir. Yoksa Hiiseyin Avni bu sancagin ugnma
lihaddan, serbesti-i cfkfirdan

Hiiseyin Avni Bey (Devamla) - Inkar fademem. Siz altryiiz senelik bir tahtin etrafindaki efsanelerc ve hattS kendilerini
ilflhi

tasavvur eden insanlarm zulmtine, gadrma boyun egme-

198

KADIR MIS1R00LU

Efendiler! Dfijman memleketleri yer yer burada cem'e tevsik eden kimdi? Her taraftan isyao ediyordunuz ve sizi tesvik eden muhterem ve mukaddes kbyluniizden baska birsey degildi efendiler! Bu imam Bizi analanmzdan, bu imam, kSylunilzden ahmstiniz. uyanduan, nfir-i irfan oiadan gelmiti. Binfienalcyh o
diniz.

Ondan eminim.
sizi

ig&!

edcrken

\w v c^-ji n

*?* ft

fedakarhgi ihtiyar cdeiek ve cihan muvaeehcsinde gogsiimu acarak buraya geldim. Efendiler! Sizin her birinizin boy-

idam fermanlan vardir. Boynunuzda Mia eski padisahligm idam fermanim tasiyorsunuz. Efendiler! Ondan eminim. Yalmz dca ettigim sudur ki, Hey'et-i Vekileniz ma-

nunuzda

suniyetinizi
screfini,
siillcr.

(dokunulmazhgmizl) muhafaza

cttiklerine milletin

namusunu muhafaza edeceklerine burada sbz

ver-

Vekil-i mes'uluniiz. buraya cikmah.

Efendiler biz namuslu adamlanz. Sizin, kanunun emrettigi masuniyetiniz vardir ve bunu muhafaza edecegiz. Milletin namusu mahfuzdur. Biz bu cinayeti meydaiia cikaracagiz.

Musebbibi herhangi ahis olursa olsun, onlari kahrederecegiz.

Kanunun

kudreti oniinde diz cokliirecegiz, gebertecegiz. deefendiler.

Bunu soylemezlerse namussuzdmlar Bunu soylemezlerse bu milletin vekil-i mesrau

melidirler.

degildirler

efendiler! Biz

masuniyel

istfcriz.

bunu almaga eger sizde kudretiniz yoks.a o rursaniz siz, de namussuzsunuz. Oturulmaz
etmeliyiz.

Bize masuniyet vermezlerse suretle burda otu-

efendiler. Hie bu vicdamn bunu kabul etmiyeeegine kaniim. Cihanla miicadele

Yusuf Ziya Bey

(Bitlis)

- Soz'istiyorum pasam.

Reis - Miisaade buyurun efendim.

layahm. Boyle

Yahya Galib Bey (Knsehir) - Sus camm. Acik sByle! Anmuhim sozlerden kimse birsey anlamaz ve

kimse bunu kabul etmez.

- MUhim
.

birinci

Yusuf Ziya Bey

yacagiz.

(Bitlis)

degildir, acikur.

Susim.

TYabzonidfl nesredilen UtikbSl Gazetesi'nia AH fjiikrii Bey merhunuin Slum yildoniimtinu Hazin bir sene-j devriye scrlcvhasi ile yad edii... Nerede bir yil cvvelki heyecan...

200

KADtR MIS1ROGLU
Hiiseyin Avni
hiikflmetimz
ahad-i

ALi

GKR0 bey
bir

201

Bey (Devamla) - Kudretini takdir eden bir ,^ey gorscm efendiler, esasen oturamam. Ben meclisin kanunu rrruMfaza, vckanmla ve namus-i milliyi muhafaza edeccgine kfmiim de onun 15111 buraya ciktim soz sdyliiyorum. Ben hayatimi fedS etmi buraya gelmistim. Bizim siyaoet icin, muhafaza icin yaptignmz kanunlara ri&yet eden vekiller buraya cikrnah ve bu curmu meymecliste ben o kadar ufak bir
:

nasden herhangi

ferdin

hukukimu

a'zamt gayret ve fedakarhkla muhafazaya, siyanete ihkaka

hazir olan hukurnetiniz
istiklalini,

aynca
temin

milleti temsil eden, mernleketin

19111

hiuxiyttini

catian meclis-i. I.Umn

bir

azasmm

tegayyiibiinu layik oldugu ciddiyet ve ehemmiyetle

telakki etmitir. TUrkiye Biiyiik Millet Meclisi'nin hiir olan adliyesi diindenberi hiir

ve serbest olarak icra-yi vazife ediyor.

1

dana cikarmah. Meb'uslarm masuniyeti oldugunu

rada
siiyieroeli

bir

daha butedinir

ve bu hangi

bir

ahlS

ise

kahr-u

edilmeli. Otidan sonra barada miizakere ccreyan ctmeli. Aksi

run Kuvve mzibatryyesi de hiir ve serbest olarak meclis-i alinin ve milletin itimadma la*yik olacak bir surette icra-yi faaliyet ediyor. -Umid ederim ki, en

Dundcnben Turkiye hukumeti

takdirde, efendiler, burada miizakere olamaz.

dilerini degilirsinler.

Vekiller ken-

iciz dcgildir.

Onlarm kudrctleri yoksa hey'ct-i celiie S.crefinizi, namusunuzu kanununuzu muhafaza

edecek bir litikGmet te$kil edcrsiniz. Bu sure tie miizfikereye imkaa vardir. Aksi takdirde paydos efendiler! Paydos!.. Biz madam ki; iizerimize aldigmuz vazifeyi idare edemiyoruz,

zamanda hak ve hakikat tezahiir edecektir. (Inallah Umid edelim ki; bu kiymetli meb'us arkadasmnz bir sehv ile bir kazaya ugramamig- olsun! Eger suikasde maruz kaltms, ise, cok dilhunum, herhalde miisebbiblerinin meydana ihraci ve bu milletin adliyesine eref verecek tarzda tecziyesi sizin emniyetinize mazhar oldukca hukumetinizin en mubir

yakm

sedalan).

onun icin biz paydos edelim. Millete hakkim verelim, hakknu da $erefmi de diiiini de muhafaza eder. Ben de onun
bir ferdi olarak iftihar

ediyorum

efendiler!.

kaddes vazifesidir. (Bravo sedalan.) Hiiseyin Avni Bey arkadasimiz milletin istiklalini temsil eden hurriyet kelamiyle cok mutehcyyi9 olarak beyanatta bulundular. Mes'eleyi iki

Reis

Efendim! Filvaki

AH ukru Bey

atkadaimizm

iki

giinde beri nerede olduguna dair hie bir malumatimiz yoktur.

Bu

miinasebetle Hiiseyin Avni Bey biraderimiz mes'eleyi izah

Icra Vekilleri Mey'eti Reisi Rauf'
Liitfen

curum veya sLdi cinayet diyc Bunlan su veya bu diyebilmek igin hiir ve serbest hareket eden adliyemizin kai'arina intizar etmek en
sflretle telakki

buyurdular. Siyasi

tasvir buyurdular.

ettiler.

aldilar.

kendilerini dinleyelim.

Bey bu babta soz Yalmz arkada^Iardan

dogru tarik

olur. Ondan evvel'bu hususta imal-i.fiki-etmek ve tezahuraua bulunmak emin olahm ki, takibat-i adliyeyi ikal

bir^ey temenni ederim ki, mes'ele tenevvur etmeden hissiyat

.

eder, (muJkiJUegtirir),

hSkim olmasin. Soz Rauf

Raul' Beyefendi

Bey'indir.

Ziya Hursid Bey (LSzistan) - Fena misaller var da onun

.

(Sivas)

Arkadas_lar!

Muhtercm

ar-

icin.

kadaslanmizdan Trabzon meb'usu AH iikru Bey sah glinti aksamuidan beri ikamet cttigi mahalle avdet etmedigi, dun sabah 10'da hukiimetimizce malum oldu. Hiikumetiniz TUrkiye
halkmin ve onlarm miimessilleiinin itimadma mazhar olmasi iazim gelen hiikumetiniz, ayni silsileye riSyet eden, mJHetin istiklalini temin vazifesiyle mukellef olan akidelerini.

seyin Avni
ifa-yi

Rauf Bey (Sivas) (Devamla) - Bu itibarla arkadalar! HiiBey arkadarmizin buyurduklan gibi htikumetimiz
vazifeden izhar-i acz etmi degildir. Hiikumetiniz her

mutemeddin (medeni) her

miistakii millet gibi bu vazifeyi Sid oldugu hey'etin selSmetie ve emniyetle ifa ve takip etmektc oldugunu goruyor. Eger bu vazifeyi yapamazsa hukumetinizin

KADIR MISIROCSLU

ayni zainanda icrfu selfmiyeti haiz

kudrctiniri

ohm

meclis-i Slinize gelip

ne dereceye kadar kifayet ettigini ve kaabiliyetini ne dereceye kadar ayarhyabildigini ve bundan ilerisinde zeka ve Manimu kifayet etmedigini soylemcyi keudine bir seref bir
vazife
bilir.

Huscyin Avni Bey (Erzurum) - Bravo, bravo isteriz, ba^ka bir sey istemeyiz.

biz.

de bunu
..

,.,.

Rauf Bey (Devamla) - Hcpimiz

bir

arada bo millelin

is-

likiai vc istihlasi vazifesini her s^yin fevkinde en aziz bir gaye olarak biliyoruz. Hie bir arkadasmuzin bunun fevkinde diisunmesi caiz dcgildir. Bunun ziddim aklen, kanunen sSbit

oluncaya kadar cfliz gdrmuyormn. Bu itibarla efcndiler, vazife gorcu vazifedarlan niUjkilata sevketmemek ifin netieeye intizan bendeniz hikmel-i hiikumetle ve Irikmet-i adaletle ve nies'elenin en sells ve sfilim bir suretle halliyle tev'em goriiyo-

rum ve arzediyorum.

(Jaliiyoruz, nreydana cikaracagiz. Qika-

ramazsak iliraf-i acz edcrek geliriz hey'et-i fdiyenize arz edegorulen ve riz. Hakikaten esrarengiz bir legayyilb seklinde merkez-i millimizin bir sokagmda hadis olan bu tegayyiib mes'elesinin iniisebbiblerinin

meydana

ibracr i9in var kuvvetimizle

calisacagrz vc muvaffak olacagiz.

(Kim olursa olsun

sesleri)

Haklu Hami Bey (Sinop) - Muhterem arkadashr! Bend'enizden evvel soz soyieyen Hiiseyin Avni Bey arkadasrmjz
mes'eienin ehemmiyeti hakkinda Iazim vechile soz soylediler. Ve meclis-i alinizi tenvir ettigine kaniim. Ancak, buna layik

oldugu derecede ehemmiyel. verebilmck icin mes'eienin ne kadar azim oldugunu birdaha hey'et-i celilenize arzetmeyi bir vazife biliyorum. Arkadaglar! Bir meb'us demek, hepiniz de pek alii bilirsiniz ki, milletin hey'et-i umflmiyesini temsil eden
bir zartir.

Bu

srfat-i
el,

her hangi bir

diler!

ona

meb'usiyet onda bulundukca ona uzanacak degil, dogrudan dogruya milletedir, Efen-

Yediyliz senelik saltanatrn tahribatj altinda hakimiyet-i milliyenin har mudafilerinden birisinin orta yerden kaybolmasi

Sag bata

Ali Siikrfi merhumn, ortadaki biraderi

Sevket (Doruker) Bey..

204

KADIR MrSlROOLTJ

ALI

UKRU BEY

205

pek ziylde ehemmiyptie nazan Uibara ahnacak mahiyettedir.

Efendiler!

EfendUer! Bizim miicaclclemiz nedir? Bendeniz miicikSele-

Buna uzanan

kirli el

Ali ukru'ye degil,

mem-

leketin hakimiyet-i milliycsinc el uzatmi ve

boynuna kemend

atmi demektir. Efendiler!. Ali

tanhiyyesim
kaldigiin

rneseJesj

ukru Bey'in meclisteki hayal-i Sukru Bey in bugiin bo hale mfruz gdrenler, bu vaziyct kargismda Ali iikru Bey butun mahjyetryle btitiin uryanligj.yia meydana
bilenler,

Ali

^ikarilmadigi takdirde efendiler, bu kiirsiiden hakimiyet-i mil-

liyeden bahsetmek kadar

diler hiirriyet-i

gfilCInuc

bir gey

olamiyacagi gibi efen-

kelami

taht-i

emniyete alining

ohm

herhangi

bir muhitte

almaktan bagka rniyeeek larzda oturmak bir zillettir. (Dogru

tahsisat

mahza

bir gekil ifadc et?

sesleri)

Yahya Galib Bey

Evimde rahat oturmak, evimde rahat yatip kalkmak, kimseye, kaiuma tecSvttz etmemek artiyla htir olarak ben ve benim kardelerimin memlekette yaamasidir. Benim hiirriyetim taht-i emniyette olmadikca btitiin soylenen sb'zler bogadir. Rauf Beyefendi mes'elenm ehemmiyeti ile miitenasib takibatta bulunduklarim sbyledilcr. ingallah, 90k tesekkiir ederiz. Fakat Ankara gibi bir muhitte altmi saat gectigi halcle bu kadar miihim bir mes'cle hakkmda haia va'd ii vaidde bulunmalanna hayret ediyorum. Insallah cahgacagiz, bulaeagrz. Olmadigi takdirde buraya gelecegiz... Efendiler! Bunlar bir recfll-i devletin agzmdan iJtilmesi arzu edilmeyen eylerdir. Qahacagiz diyorlar. Nicin caIimiyorlar?
Zabitaya verilcn bu tahsisat nereye gidiyor? Liizumsuz yerlerdc bir takim murakiplar bulunduracaklanna bu gibi muhim meslil peine kotursalar olmaz mi... Ve yine diyorum efenmeslelesidir.

deki maksadi sb'yle goriiyorum.

(Kirgehir)

Hakimiyet-i

milliyenm

yalniz bir ahis degil hepimiz mudafileyiriz.

Haklu Ha mi Hey (Devamla) Efendiler! Hiiseyin Avni Bey bixaderimizin temenni ettigi gibi ben de bunun bir cUrm-fl siySsJ olmamasmi pek temenni edcrim, Eger AH iiki'ii Bey'e hiirriyet-i efkanhdan dolayi bir tecavtiz vukfi' bulmusa ben biitiin Cihan huzurunda o gibi kirli ele derim ki, Ali iikru Bey
-

boynuna alilmi bir kemend bir namus haysiyet Hukumetin bunu bulmast vazifesidir. Bulmadrgi takdirde Hiiseyin Avni Bey'in sbyledigi sozii maatteessiif bendeniz de. tekrara mecbur kaliyorum. Efendiler! NukaM
diler, milletin
ihtilafi

gibi

bu memlekette memleketin
bir

hiirriyeti

icin feryad

edeeek

nazar

eger bu gibi ahvale sebebiyet veriyorsa, bunun

50k beyler vardir. Efendiler! Hie bir zaman milletin fikr-i hiiniyet ve kanaati silUhla bldurulemez. Tehdid ile sondiirulemez. Eger bunun imkam 'plsaydi hey'et-i eelileniz
daha
bugiiii

bir gSresi vardir. Efendiler! Ni^in

leri)

bulmuyoruz. (Yoktur ses-

Ingallah yoktur, temenni ederiz ki, yoktur. Fakat mes'ele

burada mevcud olamazdi. Biitun eslihadan tecrid edil-

diginiz ve her taraftan [akib8t-i edide icra edildigi haldc

gayet ehemmiyetlidir. Hey'et-i hiikumetten bilhassa rica ediyorum. Hey'et-i celilenin arzusu da budur. Layjk oldugu derecede bizi pek sen bir surette tenvir etsinler.'

bugiin u mevefidiyeti temin eden,

sdnmeyen ictihadm, olmeyen

ki,

kanaatin ittihadidir. Hepiniz pek ?da hatirlarsnuz

Sli

meclts-j

teekkul ettigi

zaman bu

az-yi rnuhtereme

e'n

muthis bir

Ziya.Hurid Bey (Uzistan) - Efendim, bu. mes'eleyi mtizakere ederken biraz hissiyattan tecerriid etmek muvaftk
olacagi kanaatindeyim. Bendeniz Icra Vekilleri Hey'eti Reisi

tehlike karismda bulunuyordu.

Uc seneden

beri

buraya gelip

Bcyefendi'nin beyfinflftm
gOriiruz ki,

ifa-yi vazife edenlcri tehdid ile taktil ile vesair suretle

bunlarm
el bil-

pek biiyuk

bir

kclamim kesmeyi eger herhangi

kfigit uzerinde okuyacak olursak kiymeti vardir. Fakat hepimiz tarih

bir el kastediyorsa

okuduk, Bircok seyler

sonra
biitiin

oliir.

melidir ki, bu milletin meb'uslan blur, fakat bunlarm yerlerini

birgok vukuat olur fakat bundan

re'sikarda (isbagmda)

doiduracak onun on misli daha meb'us bufunux.

bulunan hukumetlerden

206

KADiRMISIROflLU

AUJUKRUBBY

207

d&ima
reis-i

boyle sozler ifitUdigini biliyoruz. Fransiz Mcclisi'nde

boyle soylenildi.
hiikumeti

Kont Rostor katlolundugu zaman Avusturya

hiikumet

boyle soyledi. Tabil boyle soylenir. Tabii reisinden burada bundan baska bir sdz sudur

bilmek icin care yoktur. Meclis icra vazifesini yapmaiidir. Iste B.M.M.'nin icrai ve tegrii selahiyeti o zaman meydana cikar. Ben buna taraftarim ve bu fikirde musirnm. Hukflmetin birsey

edeccgine intizar edilemezdi. tnsan ne kadar ahmak ve akdsiz

yapmadigina da kanaat-i ilimmem vardir. fte isbati meydandadir. isbat, delail, tarih meydandadir. Okuyunuz. Mesele

olmalidu

ki,

baska

bir sey soylesin... Tabii oyle soyliyecektir.

bundan

ibarcttir.

Adliye Enciimeni bu
Efendiler!

ise vaz'iyyet etmelidir.

Hiikumet Reisi Beyefendi sbylenmcsi lazim gcJen klieyi burada soylediler. Bendeniz de orada dedim ki; sOimisal vardir.

Durak Bey (Erzurum) kadasUiruniz

kfifi

Bu

mes'ele hakkinda ar-

Birakahm Diuiya'nin eski zamaninda vukua gelen bir

uzadiya
dcdikodular

tarihlerini,

hiikumet-i

milliyemiz

derecede

soz

soylediler.

Jimdilik zan-

sflikasd mes'elesinden doiayi

uzun

olmustur

ve uzun

uzadiya

lahkikat

yapdmisbr. HiikCimetin, kislalann yaninda yapilan gupcgiiiiduz alal'ranga saat dert bucuk raddelerinde ufyiiz kurfun aldmak
sfireliyle

bu mes'ele hakkinda burada her bir arkadaimrz degil saatlerce, giinlerce soz soyliyebilecektir. Fakal bendeuiz zannediyorum ki; bu sozlerin sdylenecek zamani

nediyorum

ki,

degildir. Qiinku

yapdan

bir sfiikasdin faillerini, kaatillerini

idi va'd-ii

Rauf Be-

kilenin soyledigi gibi henliz aradan uzun

arkadaslanmizin da soyledikleri ve hey'et-i vezaman gecmemistir.

yefendi o
Haiti

zaman da hiikumet reisi

vaidini

vaidde buiundular.

va'd-ii

bekliyoruz

ve boyle bekliyecegiz.

Bu

yanlis. bir s.eydir.

Tahkikat hentiz devam ediyor. Bir dereceye kadar intac edilsin. Intac edildikten sonra eger hakikaten bazi hatira gelen seyler gibi siyasi bir curiim oldugu tahakkuk ederse, herkes
gibi

S&niyen Ankara'daki

bir

altmis saat gectigi halde hiikumet

vazifesi boyle bize klise

yerde vuku bulan bir tegayyiibden ne yapmisUr? Hiikumetin

degil, yaptigl .seylerle bizi

hak ve hukukunu mubifaza eder ve his kimse geri

okumak

durmiyacaktir. <;ok soz siiylenecek, belki bircok seyler de olacaktir. Onun icin bendeniz de rica ederim hie bir hissiyatla bu-

tatmin etmektir. Biz disanda bircok seyler dinliyoruz. Burada

hepsini soylemek belki tahkikati iskal edebilir!
bilir)

rada sdz soylenilmesin ve bugiin miizfikereyi burada kapiyalim. Hiikumet tahkikatim yapsm ve timid ederim ki; hiikumet flc
dort giine kadar
vazifesini ifa etmemis, olur.

(giiclestire-

Hiikumet eger celse-i aleniyede mevzu bahs edilmesini muvafik gormiiyorsa hafi (gizli) celsede soylesin. (Millet dinlesin sesleri)

bunu meydana cikanr. (Jikarmryacak olursa (Ne olur sesleri)

Meclis-i

Miisaade buyurun! Bendeuiz bu mes'elenin anket ustiluyle Adliye taraftartyim. yapilmasi tarafindan All
ise vaz'iyyet

Enciimcni bu

edip kendisi lahkikat yapmaiidir.

seklidti beni du-sUndttrcn. Milletin

Bizim B.M. Meclisi'nin bu

edecek
bir meclistir.

biitUn islerini gorecek, milletin

Meclisimiz

hakkim anyacak ve miidafaa aym zamanda hiikumettir de.

iyi sckilde lakrir

Durak Bey (Erzurum) - Diljiirecegiz efendim. Ne olur, ne demek? Bumin icin 90k rica ediyorum. itidalimizi muhSfaza edelim. Hiikumet tahkikata koyulmusmr. Bu babta biz de ileri geri soylersek belki tahkikati isMl etmi, (guelestirmisj oluruz. Injallah iki iic giine kadar bu mes'ele intac edilir ve intac edildikten sonra burada uzun uzadiya soz soylenir. Eger bir
ciirm-i adT olmazsa, inallah bir ciirm-i adi cikar ve o

zaman

icra selahiyeti de ondadir. Mes'eleyi en

ede-

uzun uzadiya

kalmaz. Fakat bir ciirm-i siyasi cikarsa insallah cikniaz, crkarsa belki giinlerce bunu mvizakere
siize ihtiyac

208

KADiR MISIROOLU

'

eder ,ve bunu bitac edcviz.

Iiizum yoktur zannediyorum.

Onun

icin

gimdilik miizakcreye

maat-i dikkate alarak

Bey (Sivas) - Riifeka-i muh(muhterem arkadaglardan) Hakki Haini Bey, Htiseyln Avni Bey arkadaimtzin nukat-i nazanni baka sckildc ifadc buyurmu olmak itibariyle kendilerine aynca nokta-i nazar if&desini liizunilu gbrmuyorum,
Hey'cl-i Vekile Kcisi Raul'

ttkihat-i adliyeyi, polis takibatmi ikl etraedcn (gufleftirmeden) teshil ifin burada benim gurada burada iiuiklerimi soylemekte fazla bir faide yoktur. Aksi bir
tcsir hasil olabilir,

Yani ben de

filfindan

junu

ijittim,

tercmede'n

bunu

Evvelki beyfinatirnda israr ediyorum.

Yalmz Ziya Hurid

bir suiter'ehhum

Bey arkadagjnuz buyurdular

gaeagiz diyoriar.

Id;

bala neden bulmadtlar? Cah~

Neden cahgmiyorlar? Bunda

denremek
i^in,

VI 56

aji^ ^.W
1

Ji-f-

'&* J ! i- to '*7jj>> o\A J

.,

(yanlig anlaraa) olsa gerektir.

saalte bulacagiz

Hala neden buUnadigitnizi, u

!<& .jXf

JVv j|

*'*

* -% 4** *. "".Art ,.'ji

j>/,

bunun imkansizligmdari doiayi

i^in

sbylcycmiyoruz. Giiipteu Iiaber vermek ikiidannda degiliz,

Miiphemiyeti,
iriallah

sim kcgfetmek

ugragiyoruz. Avn-i hakla

kefedecegiz,

(inallah

sedaian)

Ve

avn-i

hakla

in^allah

ke^fedeeegimizi kuvvetle timid ediyoruz. (in^allah

sedalan)

Bunun

gayri saatte ne zarnan ne vakit bulacagimizi

bilerneyiz.
-size

Beeriz ve begeriyetm fevkinda malumat arzmi

kari

-kime kari
yettigi

oluisa

olsun- miiteahhid

degiliz.

Qaiigaeagiz,.diyoruz. Evet caliacagiz. Baka ne yapabiliriz?

Vusatirnizin

kadar.

Kanaatlerimizcc

sizin

gibi

'

aT,

'&

i*J

'

~** *?/.

> '*

* **

''-

diiunceierimizlc

aym

hissiyatla galiiyoruz ve callacagiz.

Bu meyanda,
Hey beylik
jsmi beylik
sozier

riifek&-yi

.sdzler buyurdular. Efcndilcr!

idi.

muhtereme meyanmda Ziya Hurgid Eskidcn hukumetin

teariif vardir.

GaJiba ondan boyJe bir

sSzIerim

Beylik
Biitun

diye

efenditer,

biikumet

sbziidiir.

iimuluyle istikametiyle bilerek ve mes'uliyetini miidrik blarak

sdyicnilmi

hukumet

sdztidiir.

Ziya

Hurid

arkada^niiz.
gelii.

hiikumetin mii.sbet bir ey sbylemesi lazim

Darda

sunu bunu istjyoruz diyoriar. Dianda

Oiiu biz de
igitiriz,

511

takip cdenler dc

isitir.

vcya bu iitilebiiir. icabmda, liizumunda

AH

itkrii
ile

yapilmasi

Key Merlium'un TrabzonilD Bo/lepesindeki mezanmn alakah olarak Trateon Beledlycsi'ne yapilan bir mliracaaf
Barutofjluiiun verdigi

hakkmda Muhterem Siikvman

mtlumau havimektup.

ALi

210

KADlR MIS1ROGUJ

UKRU BF.Y

211

Rauf Bey (Devamla) arzunuzu tatmin ctmck de vafid degildir. Hide yoktur. Bir arFakat aksi variddir. Onun icin soylemektc
igittim

Efendiler!

hey'et-i tahkikiyyenin

demeklc

sizin

vazifesi derdest degildir.

dedi. Hay it efenkadasimiz, hukumet haft celsede soylesin, (Bravo sesleri) Acik celse oladiler, hi? gizli bit geyimiz yoktur.

Ziya Hursid Bey (Lazistan)

hey'et-i tahkikiyye degil.

O, hcy'et-i

niisiha

idi,

celse cak ve her sey ajikca soylenccektir. Bu hafi

isj

degildir.

Hiiseyin Avni Bey (Erzurum)

- Evet Turk

Milleti'nin na-

Rauf Bey (Devamla) - Hiikiimete verdigi rapor hiikumetce harfiyyen tatbik edilmistir. Efendiler! Cok rica ederim hepinizin

90k

hissiyatla iddia ettlgmiz, fakat bizim

de ayni

his-

musudur

bu.
-

siyatla istirak ettigimizi bu milletin istiklSli

mevzuubahs

olur-

Rauf Bey (Devamla)

tarihimizdcn bit roisal

Ziya Hursid Bey arkadasinuz inkilab

ken kanunlan mevzuubahs olurken hiirriyet've masumiyet-i

ahsiyye ve hayatiyyesi mevzuubas olurken milletin hilrriyet-i kelami mevzuubahs olurken grup, firka mes'elesi mevzuubahs edilmemelidir ve nakta-i nazardan ifadati velev siirc-i lisan
olarak izhar etmemelidir. (Dogru dogru sesleri) Mevzuubahs olan ve onun istiklali ve vatanin selamet ve saadeti ka-

zikretmis

olmak

icin

milel-i

miite-

bit ifMede bumeddin-i ecncbiyle de hadisati tekrardan soma soyledigi haldc el'an lundular ve bu Icra Vekillcri Rcisi boylc hatirlatmagi, bulamadi dediler. Ziya Hursid Bey arkadasimiza goriiriimki; kenbu millet namina hatirlatmayi bu cok faldeli mutalaatta bu gibi beyfmatta hissiyata kapilmadan
dilcri gibi

bulunsunlar. Ziya Hursid

Beym

ifflde

buyuiduklan Trabzon
izah ve istizahlar

oldugu hadisesinin sekl-i ccreyani mflcib

bcnim

harfiyyen oldugu gibi hepimizin de aynen ve kuvve-i icraiyyesme hatnmizdadir. Binnetice Meclis-i Afiniz etti. (Gbnderdi) istinSden bit hcy'et-i tahkikiyye ilzam

nunlann Mkimiyeti ve adaletin mutlak olarak tecellisidir. Baska bir ey yoktur. Hepimizin vazifesi odur. (Dogru sesleri) Grup varsa, firka varsa, hizip varsa bu mes'elc de yoktur. Bunu goziimuziin oniinden kacirmayalim. Mutlak muvaffak
olacagrz.

Bunu

gdziimiizden

kacirmiyalim,

Hissiyata

Ziya Hurjid (Lazistan) kikiyye.

Selahiyetsiz bir hey'et-i tah-

kapitauyahm. Sukuneti muhafaza edelim. Tekrar ediyorum, hiikumetmiz, adliycniz, Adliye Vekil-i Muhteremi Bey ar-

kadasmizdan

tarn

manSsiyle eminiz,

Rauf Bey (Devamla) mesi lazim gelecek.

hey'et-i tahkikiyyeyi cihanin bil-

Ihsan Bey (Cebeli Bereket) lardandir.

da kendilerindendir, on-

ogrendik ne Ziya Hursid Bey (Lazistan) - Trabzon'da kadar selahiyeti oldugunu.

evket Bey (Bayezid) - Meclistendir, meciisten. Edebsiz

herif. (Giiriiltiiler)

cihamn Rauf Bey (Devamla) - O hey'et-i tahkikiyye ve diyorum kt, mesi lazim gelecek vechile bagtriyorum serbestiyetle mamiyle serbest hareket etmistir ve kemal-i
yi vazife etmistir.

bil-

Rauf Bey (Devamla) - Hukumet

ediyorum.

vazifesini yapiyor. Tekrar

ta-

ifa-

evkct Bey (Bayezid) - Boyle yapiyorsunuz ya, herkes

siiphe ediyor.

Ziya Hurgid Bey .(Lazistan) - Hie darmayi tutamamistir.

Reis

bir zaman... Bir jan-

yapiyor. (Keudilerinden ne

Rauf Bey (Devamla) - Hukumet vazifesini her halde demek sesleri)

- Susunuz

rica ederim.

212

KADlR MISIROGLU
neticesini hey'et-i

Rauf Bey (Devamla) - Tekrar ediyorum,

f^M
n
_j

aiiycnize arzederiz ve ingallah musbet bir neticeye geliriz. Eger bu musbet neticeye gelmezse cfcndiler, hepiniz buradasiniz, hepimiz

4
y
g
;

ve hepiniz bunu bulmaga

calijacagiz...

Yalniz arzediyorum. Adliye'nin, polisin takibatmi iskal edecek

miiteheyyic sdzler faide yerine zarar verir.

Rcis - Efendim, yalmz bir noktayi tasrih etmek istiyorum. Arkadaslanmdan birisi Adliye Vekili sizden diye sbylcdi.(Giirultiiler) (Kan lse, kursiiye ciksin sozunu gen alsm seslen)

1
4,

Reis -

Biitiin

vekiller T.B.M.M.'nin

vekilleridir

ve

iti-

madmiza mazhar

olmujtur. (Soyleyen

kim

ise, kiirsuye ciksin

sozunii geri alsin sesleri)

1
4$
-2
5*

Nebil Efcndi (Karahisar-l Sahib) - Rcis Paja hazretleri!..

Kiirsuye ciksmlar, soziinii geri alsiniar.

k\l
,

I III
I'l

tiederiril

Reis - Efendim baska sdz alan kalmamisUr. Mes'ele zan18 tencvvur etti. Evrak-i varideye geciyoruz.,*'
Ertesi

Tj
3

zamanlar resmi tatil cumartcsi gun Meclis, tatildi. oidugundan Meclis callnuyOlrfu. 31 Mart 1339 cumartesi gunii bashyan miizakerelerde yine Ali giikrii Bey
giinii

V 7 Vb PI|;
J.

mes'elesine

devam

edildi.

Merhumun

cesedi

buhmmusm.

Bu mevzuda mevcud kaynakiar icinde en fazla tafsilat veren Dr. Riza Nur olmustur. Denilebilir ki Ali iikru Bey vak'asinm icyiizune, O'nun malum hatiratl kadar selahiyetle ve hem de samimiyetle temas etmis bir'baska kaynak yoktur.
de bu kansik zamanda hiikumet canibinden vak'amn icinde bulunmus ve alinan kararlara -belli
Seiahiyetle,
zira icendisi

*'

.J*.

.1-

"J ^

J|||

a". all

^ " i
1-^
A"

Slcttde- miiessir olmuj, yapilan miizakerelere istirak eylemishr.

Samimiyetle, zira
tibas

mevcud

garpik mevzuat muvacehesinde ik-

I.
.1

edemiyecegimiz. derecede bir siddetle birtakim kimseleri itham eden ve tunlann meshud veya tahmint delillerini serdeden Dr. Riza Nur, bu mevzuda cok sert bir ifade tarzi kul118a.y.

"J

s ,

214

KADiR MISIROGLU
rinde
sohret

ALISUKRUBEY
ayagmdan yara
kazanmisti.
aldigi
tcita

215

Topal Osraan
milli

adiyla

lanmisur. Bu bakimdan AH ijiikrii Bey, rncihumun cesedinin bulunusundan sonraki Meclis miizakerelerini nakletmeden once, O'nun aiilattiklariiidaii bir kisnuni dikkatlerinize ar-

Bilahare

Ankara'da

kuvvetlerin

zetmek

istiyoruz:

Dr. Riza Nur, -evvclce bir nebzc tanas edildigi Qfceremcrhuniun kendisindcn bizzat dinledigini kaydederek Birinci Lozan konferansi esnasmda Ankara'da AH ukrii Bcy'e karsi lertjplcnmis ve aktm kalmis bir suikasd hakkinda tafsilat verl)

ve Poutus gailesinin de halledilmis bulunmasi cepbeye gitmis Tiirk-Yunaii muhilrebelerine isiirak karariyle Milis Binbasiligma terfi ettirilen etmisbr. Osman Aga'yr, M. Kemal Pasa bu basanlanndan dolayi
te5ckkulu
iizerine

TBMM

adamlariyla birlikte kendisine bir nevi muhafiz kuvvcti gibi

tayin ctmis. ve istihdam eylemisti. Bilahare

muntazam ordu

uickl:cdir."

ortaya 9*ip da, resmi bir muhafiz kit'asi lesekkiSl edince, Osman Aga ve avanesine is kalmamis olmakla beraber, yine

Or. Ri/.a Nur, sitikasde

iizerine,

memur

cdilenlerden birinin

itirali

AH

iikrii

Bey'in

mes'eleye

vakif oldugunu

an-

itidfd tavsiye eyledigim Onuiisa bilrlkis M. KcmSl Pasa'ya karsi daha sedld bir sflrette muhalcfete devam eyledigim beliitmcktedir. Halta bu

iatmakta ve bu hadise iizerine, O'na

de Cankaya'da muhafaza edilmistir. Kahraman, fakal son dereee cahil bir insandi. Emsali kuva-yr milliyeciler gibi, o da, eskiyahktan yctisme oldugu 19111 hareketleri esnasmda pek

90k kimseyi

tedirgin ve zarardide etmistir. O'nun sahsiyetini ifade etinek iizere Falih Rifki Atay'in su saurian son derece
calib-i dikkattir:

cUmledcn olmak iizere, birglin Meclis'de Ali Jjiikru Bey'in kiirsudc konusmakla bulunan M. Kcmal Paa'ya karsi agir kelimeler ihtiva eden kufiirler savurdugunu kaydeden Riza Nur,
bu
kufiirleri

ayni kelimelerle eserine dercetmis. bulunmaktadn.

120

Nur, ccjitli vesilelci'le bu hfidisenin ibtidai hazn liklarma sahid olusunu hikilyc ederken, Topal Osman Aga'nin birgiin kendisiyle Istasyon civarmda karsilasarak uzun uzun konustugunu, bu konusma esnasmda O'nun Meclis'de bazi
Dr.

Riza

- iclerhiden yalmz Topal Osman kuvveti, Mustafa Kemal'in muhafiz kitasi olarak Izmir zaferinden biraz sonraya kadar ayakta kalrrustir. Zaferin ilk gUnleri izmir'e vardigim vakit, Topal Osman'i Buca'da gSrmustilm. Soz arasinda:
-

Ah Mustafa Kemal
nedir,

Pasa,

o kadim bana

verse de, karsi

koymak

ona gostersem!. diyordu.

hainler bulundugunu, Meclis'i basarak bu hainleri oldlirmek istedigini,

Bahsettigi kadin, Halide Edip

Hamm'di. Kargi koymak

her
turlii

sbylcdigini,

bu hainler atasmda
nasil

AH

ukrii Bey'in
diisiinceler-

dedigi sey de, Halide Edip

reketlerini

Hamm'in

iddet ha-

admdan
den

bahsettigini ve kendisinin O'nu bu yanb;

ifin

onlcmek

icin

Baskomutan
idi.

ve

cephe

ku-

vazgecirmek
121

gayrct

sarfetligmi

ifade

mandamndan daimi dileklerde bulunmasi

Bir defasinda da:
.

et-

mektedir.

Topal Osman, Giresunlu bir milts lideriydi. Euafmda topladigi eskiden cogu cskiya olan msanlaria Pontusculara
karsi bir hayli mlicSdele vermis, ve hatta bu miicadelelerm bi-

- Mustafa Kemal Pasa'dan

Fener,

bir sey isterim. Istanbul'a gi-

dince fadirlanni Fener'de kurayim, diyordu.

Rum

Patrikhanesi'nin

bulundugu semtin

adidir...

19- Dr. Riza

120-l)r. Riza

Nur Nur -

a.g.c. sh. a.g.c.

Daha soma istanbul'a gclip Beyoglu caddesinde zaman da, carsafli, pof^si apk bir kadm goraiu:

dolastigi

sh

121- Dr. Riza

Nur-

a.g.e. sh.

KADIR MISIROGLU
~ Biz bu karilan boyle gormek
mii'ildanniistt.

ALI

UKRU BEY

ijin

mi

dovtitiik?# diye

mis,

Topal'm adamlarmdan ismini unuttugum bilmem ne kap-

tan denilen

adam

gelmis, Ali ukrii'ye:

Karadeniz kiyilarmm bu destan kahramani, sonuna kadar Mustafa Kemal'e bagli kalan, cetesinin adamlanna Qankaya'da

- Aga seni

istiyor demij.

ve koskle sehir arasindaki yolda nobet bekleten Topal Osman da, en sonunda, nizamh ordmiun kita komutanlanndan Ismail Hakki Tekcc tarafindan ve Mustafa Kemal'in emriyle

Ayni memleketli olduklanndan birbirlerini tamrlarmis. Kalkmis beraber gjtmisler. Aga'iim evine girmiler.

Dcmek
...

is

^ankaya sirtiannda vurulmustur. 122

Dr. Riza Nur, daha sonra Ali ukrii Bey'in gaybiibeti ve
nihayet cesedinin ortaya cikaniisiyla, Topal

gorustiigumiiz

Artik
iie

Aga'ya dayandi. Benim de derhal Aga iie akhma geldi. .. 123 Rauf bas_ka ie bakmryor. Muddeiumumi ile, jangeldi,
ile

darmalar

Osman Aga'nm

beraber eali^iyor. Adeta onlar

beraber bir

p'olis

neferi gibi. Anlasdiyor ki;

Rauf un bunda

biiyiik bir

maksadi
istiyor.
Tiirlii

yakalarasim soyle anlatiyor:

Iki
iic

giin

gecti.

Bir

gun Ali iikru'nun meydanda

iki

van Ta dteden Sivas'dan bed

firsat

beii
tiirlii

M. Kemai'i yikmak

yerine

gecmek
fi

hadise yapmis. fakat becerememi,

olmadigim

sbylediler.

Kardesi

giin

kendini

beklemig,

zuhur etmis

tevessfil etmis,,

basaramami.

bize hiiku-

bakmis yok, hiikfimete soylemi, Raufa sdylemis. Hiikumet anyormus. Bakiyoiuz Rauf ta bir fevkaladelik var. Hey'et-i vekilede soruyorum, soruyorlar, kimseye

met oldugumuz halde soylemiyor. Ama artik iin ne oldugunu anladik. Onca tarn firsat. Boylesi ele gecer mi?.. Kaatili meydana cikaracak, yakalayacak...

Mc

bir sey sdylenmiyor.

Bu da musevviki
ukru
siddetle

itiraf

edecek...
aieyhin.de

Herkes merakta, Ali

Ali

iikrii

ne

oldu?

Yine bunu Raufa

- Malum
cahsiyordu.
yoktu.
gibi

bir sey.

Ali

Hey'et-i Vekile rcsmen soruyor. Hicbir sey demiyor. Bir aralik

onun

ukru'yu otomobille Qankaya civannda gormusler diye bir hav&dis cikti. Mustafa Kemal'in yaveri arnavut Bozok Salih'e
rast gledim,

Aga'nm O'nu baska sebepten oldiirmesine mahal Rauf da Mustafa Kemai'i alasag: edecek, adi bir cani

AH

fjukrii'ye dair

malumat

sordutn.

hapse tikacak. Galiba butun gayesi bu.

da bunu
Kafasiz Rauf, bunda da aldamyor. Mustafa
geiir

soyledi.
atil...

Ye

kadar

tabii soyledi ki,

ite

adeta inandim. Hinzir kaki,

Kemalbuna

Halbuki kendisi de

methaldardir

sonra anhyoruz.

Demek bu

rivayeti kendileri cikarmislar. B'unda

muhakkak

bir

fena sey var?

Ama nedir? Anlamak miimkiin

Meb'usu
Rifat). hakimler,

degil.

tahminden O'nu veya O'nun mukavemednde ohm birini alaagi etmek icin vakit gelmeden ansizin kuvvetle basmak. lazimdir. Adliye i$i giinlere
miithis,

mi? Bahusus soyle

bir

mnhtac. Mustafa
bir

Kemal
yol

i|in seyrini gdrtip duracak. Tiirlii ted-

vakit ikinci grup kuwetli oldugundan Adliye Vekili onLardan. (Kayseri

almak

icin

vakit

bulacak...

...

Maslahat-i

icab

jandarma hep on-

boyledir.

Rauf farkmda

degil.

lardan

idi.

Adliye siddetle tahkikata koyuldu. Tahkikat derhal

Hatta kendi de guinleyecek,

Bunu da bilmiyor.

sunu gbsterdi:
Iki giin- evvel, Ali
:

dcsi'ndeii

ukru aksam iizere Karacaoglan Cad~. hukumete giden yolda cami karsisuidaki kahvede
sh,

Resmi tahkikat gbstermis ki, Aga, Mustafa Kemal'in yarnnda imi. Ankara'daki evini taharri etmisler. Evi kar123-Dr.RizaNur..
a.g.e, sh.

122-FalihRifki Atay - Qankaya - tsuinhul 1969

264-65,

I172vd.

218

KADtR MISJROGLU

219

makansik
orliileri

buluiusjar.

Kink

sandalyeler,

yirtilmi

minder

vannig. Civar evterden sorrnular. iki giin evvel bu

evde muthi savag ve bagirifjmalar oidugunu soylemisjer.

Demek, AH

iikruyti

Osman

o]duTmutiir.

Ve

eidtiime

tic

kolay afananug, savaUtm. Nitckim Ali $ukrii'nun cenazesi buhmunca avucunun birinin iginde Osmanaga'nin evindcki sandalyelerden birinin hasinmn pai^asi buhinmutur. Ali iikru
kuvvetii adamdi.

Demek

ugrami.

Osman
ge9irip

cihzdi ve topafdi.

rvlegerse sonradan iigrenildigine gore sekiz

on adami

ile be-

raber yaprm.

cadinn

icjne

Boynuna gadtr koyup arabaya

sir

ipi

bogmular. Sonra

ylikleterek

Cankara taraiina

gotiirmu^. Tahkikat bu.

Rauf bunian
navut.

gibi
jte

Hey'et-i Vekileden sakiiyor.

Ama

haber ahyoru/. Bu
ytizbagi Rizeli
tip

Mcrkez Kumandam, Kaymakam Ai-

Fuad (imdi Tayyare Cemiyeti Reisi) ile muavini Rauf da dahil Beraber hazirhk yapmiskr. Teralmilar, Salih Bozok ise elebagi. tte bu Fuad hiyanetinin

miikafaab olarak meb'us vc Tayyare Cemiyeti Reisi olmugtur.

Tayyarc kasasmi vurup duruyor. Bu giinlerde iittim. Kami eok sarhos. imi, Bo^amis. Bo^adigi kanya elli bin lira vermif Rizeli Rauf da mcb'uslukla ^nag cikarildi. Ve Meclis'de Halid
Paa'yi vurdu...
...

Yukandaki

klijjedc

goiiiyorsiinuz. Resirn ve

124

Aga'iiin taitifme dfiir olup

imdi

tamam olmak

19111

Ali ^ukrii'niin cenazesini

biiiLinan Cttnk yaymlanmi$tir.

Topal Osman Aga'yi ctrafindaki fetesiyle birlikte onun etrafina cercevelendirilmi$ olan haber yazisi, MllH Miicadeie esnSsHida Ankara'da cikanlmakta AnadoIu HediyesU isimli mevkulede geklindeki

anyorlar ve bu taharriyati Qankaya'da yapiyorlar. Bir faal jan-

Haber $6ylcdin

darma darma

zabiti,
ile

bir miifreze

jandarma
sicak

zabiti,

bir miifreze jan-

Kahraman Osman Aga'nin

Tallin";

dolasiyor.

En

mevsimdi.

Zabit

(^'ankaya'da bir siiriilmii^ tarlamn bir yerinde bir

yigilmis, bir yere

bakmif 90k sinek

Bir baeagini valan yolunda kaybtml; olmasma ragmen, mSiyctmdcki Karadenizli dilavcrlerle meydan-i gazaya sjtab eden (at flan) Giresun'lu Osman

Aga'ya

isriklal

Biiyiik

Millet

konuyor, i^u^uyormu^. Dikkatini cclbetrni,

le

Madalyasi Mcdisi

verildi.

tarafindan,

muzaffer ordumuzim

kahraiiianlan

arasinda en ziyade fedakarhk ve bcsaletleri (yi|idikieri) meshiid olan ve

oraya gimii, topragi koklaini,

eline bir

kokuyor. Biraz cselcmi,

bir insan ayagi.

parmak dokunmu^. Epeyce a9rm,

Butiin a9mis.lar. Ali ukrii!....

Demek

acele lie 9ukuru derin ka-

zaniamilar ve viicudu derince itmi,

124- Dr. Riza

ama

bir

ayagi adeta

Nur-

a.g.e. sh.

175 vd.

kahramanlik iinvanma bihakkm kesb-i istihkak eylemij butunan erkfin-i tirnerl (binba^dan yukan otan subaylar) ve zabitiinimiza takdimaraeler vc istiklal Madalyalari verildigi ve Miller Mecfisi'nin arsianlavimizi lebcilen taliH" karanni alki;Iarla ve ittifak-i Sr ile (oy birligiyle) kabfil ve tasdik eylediklcrini haber almi^tir. istiklal Madalyasi ile caltif edilen fedakaran meyaninda kendisine binbaji rutbexi verilmig otan, Giresun havalisi kabvamanlanndan miitc^ekkil ku'anin kumandani Osman Aga da mevcuttur.

220

KADtR MtSlROOLU
sSdece doit be parmak toprak ile tamamiyle tahakkuk etti. Miiddeiumumi

digarda
brtiilmti

kahrcasina
imi.
i

Qsman'm
miifrczesi

tevkif emrini venhig, Bavekil

ile

Cankaya'da
basip

yanindaki
vermi.

kbkii

Rauf bir jandarma Mustafa Kemal'in kb^kuniin Osman'in tevkif edilmesi emrini

Ne

gaflet!.. 125

- Rauf a haber yoliayip cagirtmi ve: Bu adamm yaninda bu kadar ha^arat var, bu i bu kadar jandarma ile olmaz. Ben askerle yapanrn. Yalnrz tertibat almak icin vakit lazim. Herifi uphelendirmesinler. Jandarma gbnderilmesin. demi. Ona Rauf aptah da kanmi. Jandarma ifini bana bizzat Mustafa Kemal anlatti. Hakikaten Aga'mn yaninda birkac yiiz adami vardi ki, hepsi de e^kiya idi. Onlan Giresun daglanndan toplamiti.

M'/r./,^

& -V

'JL.

j\,J d\\ dllj^-j

<jf

Bunlar

milli

harbler

zamanmda

harbler

de

gormiiIerdi.

Keza bunlardan

ikiyiiz kii

kadar da,

Aga Musbunlai'
idiler.

tafa Kemal'e vermiti. Birkac senedir Mustafa Keinal'i muhafaza ediyorlardi. Yani bunlar O'nun muhafiz taburu

Vaziyet bu halde
bir vak'aya

idi.

Ne

olacak kimse bilmiyor. Dehgetli

muntazir olmak icabettigini gomyorum.

Bakahm
yemek

ne

olacak?

Akam
Ya

Ismet'le

Hariciye

Vek&leti'nde

yedik.

da pek duunceli. Fakat bana bu hususta hicbir ey

bilmiyor, ya biliyor. Fakat bilse gerek. Bir
ki:

Koylemiyor.
aralik

ismet dedi

- Gazi cok

diiiinceli,

Gideyim

biraz teselli edeyim.

iie

Sen

beni bekle! Cunkii yaninda daima.otomobili

gidiyoruz.

Baka vasitam yoktu.

gecli.

Gitti. Saatler gecti.

?

Gece

yarasi oldu ve

ismet yok. tiphelendim acaba

Osman

vaziyetini fena

Millet Meclisi'nden bu cikan mcb'uslara hititben Bcn bu millet ugrunda Dajinani denize dfikiinceye kadar icabederse sedye ile niulnirebc cdccegim. demisti. Karadcniz sahilierinin kahnimam S'akarya Muhaiebatinda bu soziiiui tutmug ve mazhar-i' taltif oliicak surette $ecaat ve besfitet g$atermitir. -. 125- a.y.'
dilavericri
istikbalc

Osman

Aga, kn'asryla Ankara'dan geeerkeu,

bacagimi

zfiyi eltim.

...

Ali

ukni Bey merhumun

milbiirck nagi bulundukLan sunia ahldigi

idi..

ciikiirdan cikankliginda i$ie

bu halde

(Tan 3 Nisan 1923

tarihli niisha)

KADlR MK1ROGI.U
adamlariyle birey mi yapti? Qankaya'yi mi basti? Heniiz sulh olmamis. Alt Ust olacagiz. Sulh de bclki gidecck. Avrupalilar. bizi biiyle anar.51 icinde gorurlerse onlarda sulh figririip,

al!OkrObey

223

Nccati Efendi (Lazistan) - Efcndiler, birkac giinden beri herkesin zihnini, fikrini berbad eden bir vak'a-yi miiessifeyi bir

daha burada arzetmeye benim kalbim, fikrim, dimagim musaid

dcgildir.

kirleri kat'i ise bile, istifade icin derhal

vaz gecerler. Sabir-

sizlandim.

l2f)

Hepimiz biliyoruz

ki;

hiikOmet buna bihakkm vazmlyeddir

31 Mart 1921 Cumartesi gunii T. B. M. M. ikinci Rcis Vebaslakili Musa Kazan Efendi'nin riyasoti altinda cahsmaya digi sirada, Lfcistan Meb'usu Mehmed Necati'nin sBz is-

etti, netice nc getirdi? malumatimiz yoktur. Her arkadas obiir arkadasina soruyor yalan yanlis, dogru, yahud gayn mevsuk havadis

(elkoymutur.) Fakat ne yapiyor, ne

dfiir

Buna

teyerek Ali fjukrii Bey

toplantida

Merhumun

mfiruz kaldigi feci suikasd

hakkinda'hiikflmetten izahat istcdigi goriildii. Biitiin meb'uslar

hazn

buluuuyorlardl.

Herkes son derecede he-

isilmekteyiz. Binaenaleyh bizi tenvir icin hiikumel shndiye kadar ne yapmisur. u mes'cleyi bertaraf etmek igin hiikumet buraya gelip:

yecanh

idi.

Mehmed

imcU bu miizakereyi dikkatlerinize arzediyoruz: Nccati Efendi (Lazistan)- - Efcndim, benc-vvel bir teklifim var.

denizin evrak-i vfu'ideye gecilmezden

Lutfen okunsun!

- Tahkikatrmiz sundan ibarettir desin, ondan sonra biz de salim olarak, her seyden azade olarak bulunahm. Sjmdi bu hususta hiikumetin beyanatta bulunmasmi teklif ediyorum. Otedcn beriden havadis almaya hacet yoktur. Aldrgmuz
havadisler yanlistrx ve ihtimal
ki; bir fikr-i

mefsedetle (bozucu

Riyaset-i Celileye

fikirle)

sdyienmitir.

Binaenaleyh

hakikati

anlamak

icin

Hey'et-i Vekile'nin burada

Bir kac giindenberi herkesin ve betahsis Meclis-i Ali azasinin zihin ve fikrini tehyic ve tedhis eden Trabzon Meb'usu Ali iikrii Bey'in esrarengiz bir surettc gaybubet-i miiessifesi hakkmda hiikumetin ittilaati (duyduklan) ncdir?

lunmalarim

teklif

hakikati beyanatta buediyorum. Baska turlu muzSkere olamaz.

takriri

mevcud ve

Rcis - Efendim, Necati Efendi'nin de izah

okundu. Kendiieri

Hcpimiz

malumat

bir giinc yekdigcrini miikezzeb (yalanlayan) isjlmektcyiz. Ie bihakkin vaziulyed olan Hey'ct-i

ettiler. Hey'et-i Vekile bu mes'elc ile alakadar olacaguu ve Hey'et-i Celileye bildirecegini soylemislerdi. Ve zanncdersem yann bu husus icin bir malumat verecekmif Benim bu

kadar malumatim

var.

Necati Efendi Hoca

ise

bugiin istiyor.

Vekilemizin hakikal-i mes'clc hususunda bizi tenvir ve tatmin etmeleri icin resmen beyanatta bulunmalarim teklif eylerim.

Ncc3ti Efendi (Lazistan) - Cunkii

zaman

mes'elesidir.

Lazistan Meb'usu

Adliye Vekili Rrfat Bey (Karesi) - Efendim, Necati Bey takrir. bir temenni takriridir. Malflm-i aileleri, Meclis azasi ya sual, veyaliud istizah yapaj-. Bu takrir
Biraderimizin verdigi
takrirlerden harictir.

Mehmed

Necati

Sohra efendim, Necati Bey biraderimiz olan havSdislerinden olan vekayiden hiikumet bize malumat versin diyorlar.
Halbuki

gecen

seferde

Reis-i

Muhteremimizin

Hey'et-i

224

KADlR MISIROGLU

CelJlenize arzettigi gibi hiikumet biitun kuvve-i icraiyyesi

ilo

bu

ise bilistirak vaz'iyyed etmis

ve vazife-yl kanuniyyesini

yapmaktadir. imdi esasen daire-yi istintakda cereyan eden bttliin scyler kanunen hafi (gizli) olarak cereyan eden birseydir.

Burada gelip -kiirsiidcn- beyan etmck zannedcrim pek dogru

olmaz. Nccati Efendi (Lazistan) - Efendim,

li^KS

pmdi

Hey'et-i Vekile

edecek bir vazife vardir ki; haricte bircok havadisler cereyan ediyor ve bu havadisler yekdigerini de tekzip etmektedir. Nedir efendim bunlar? Yok kacmis, tevkif olunmus, yok disan cikmif. Binaenaleyh biz Hey'et-i Vekile Reisi'nden tahkikatin ne dereceye vasil oldugunu bgrenmek istiyoruz. Haricte deveifm eden sayiatin (sayiaiarm) asil ve
Riyaseb'ne
terettiip

esasi yokrur, her gtyiaya inanacak degiliz. Vazifedfir olan

me-

murlar

tabii

bu

islcrle calismaktadilar.

Sirn Bey (izmit) - Reis Bey, Adiiye Vekili'nden

vardir.

bir sualim

Bunu Adiiye

Vekili sifatiyla

mi sbyliiyorsunuz?

Adiiye Vekili Rifat Bey (Karesi) - Evet.

Sim Bey

(tzmit)
aidtir.

Zapt-u rapt ona

- Bu vazife Dahiliye Vekili'ne aittir. Bu husfisu o soyleyebilecektir. Adiiye

Vekili bir aza sifatiyla bu sozleri soyleyebilir. Vekil sifatiyla

soyleyemez.
kili'ne aittir.

Bu

husustaki vazife ve mes'nliyet Dahiliye Ve-

LAZISTAN MEB'USIJ

Necati Efendi (Lazistan) - Bendeniz Hey'et-i Vekile Reisinden malOmat istiyorum. Hey'et-i Vekile Reisi:

MEHMED NECATi EFENDI

Dcvre Biiyiik Millet Meclisi'nde LSzistan (Rize) Mab'usu olarak vabulunan yukanda rcsmini gbrdugiimUx Necati Efendi. Basmdaki mahalli serpua aidanarak O'nun siradan bir kinise oklugumi sanmayin.
zife gornius

1.

- Evet, haricte isitilen hav&dis dogru degildir. tsin hakikati .sundan, sundan ibarettir desinlcr. Yoksa bu mes'ele, bu sayiat hafi tutulacak bir mes'ele degildir. Adiiye Vekili Beyefendi Hazretlerinin buyurdnklan dogrudur. Biz. tahkikatin nc
derecede oldugunu istemiyoruz.

Hafi oldugunu biz de

bi-

Batum'da Sada-yi Millet* ismiylc bir gazetc elkararak bu bQlgedcki Turk-Islam haklarmi kalemiylc mudafaa eden bu zat, bir derslSmdl. Yam en ytiksek seviyede' bir medrese hocasi. Boyle olmasina ragmen ite Karedeniz sabillerinin millt kiySfctinc btiriincrek Ruslar ve crmenilerle fiilcn
harbetmis bir gercek rruicahiddi. I. Meclis'e UtintUCmda Uzerinde hiila bu elbisc mcveuttu. 2. Grup'a mehsup en uurlu meb'uslardan biri olan-Hoca Nccati Efendi de diger emsallcri gibi tasfiycye ugiayarak [I. Meclis'e ijtirak
ettirilmemislir.

liyoruz. Binaenaleyh bizim istedigimiz sey, haricte bazi ayiat

isitiyoruz,

bunu anlamak

istiyoruz.

Ya dogrudur veya

degildir.

226

KADlR M1SJR00LU

ALi

UKRU BEY

227

Dogru

isc,

dogru, degilse dogru degildir, desinler.

Ondan

ieinde bulunanlarm verdikleri tafsilata bir goz atalun:

sonra herkes buraya kemfil-i serbesti ve emniyetle gelir, burada miiz3keresini- yapanz. imdi benim kulagima caiman

Dr. Riza

Nur

oinayet failinin

arkadasjanm da igitmitir. gimdi zihin ve fikir hep bununla megiildm\ Binaenaleyh Meclis-i Ali'nin gu suretle muzakeratmi istirahat-i fikirle yapacagini
havadisleri ibtimal
fci;

bazi

fikigmdan sonra kendisinin davet cdilismt, gitmekten

gbnderilen
itirak

inonii

Topal Osman olarak ortaya tarafmdan Qankaya'ya korkmu olmasma ragmen,

Cankaya'daki
miizakeieiere
dikkat

otomobile

binerek

edigini
tafsilat

anlatmakta ve bu toplanti
vermektedir.

hakkmda
ise,

zannetmiyomm.
Reis

cekici
takririnde israr ediyor.
bir zatakriri

Daha sonra

MechYteki

- Efcndim, Necati Efendi Hoca

munakas.a ve gbriismelere avdet ederek byle demektedir:

bunu tensib ederseniz gonderelim. Hiikfimet en yakin manda Meclis Ali'ye gelir, izahat verir. Maahaza bu
rqy-i Ulinize vaz'cdiyorum.

Basri Bey (Karesi)

sizden
isitiyoruz.

- Hiikumetin yarin
ederiz.
vardir.

izahat verecegini

Teekkiir

Yalniz reisleiimizden

biHustisnfi talep

etmeye hakkimiz
Eger
reisJer

Bu

mes'ele Meclis'in

eref ve haysiyeti mes'elesidir. ReisJer de bumes'eleyi takib etmelidir.

dalma

bu mes'eleyi gevek tutarsa..

Arnavut Haydar bir takOsman'in cenazesim" mezardan cikardilar ve astilar. 12 ^ firkin birsey idi. Vaktiyle Giresun'da mutasarnfhk eden ve el'an Diyarbakir valisi olan Nizameddin ile Aga'nm arasi pek tyi "idi. Nizameddin onun sirlanm bilir idi. Vefali adamdi. Aga'nm cenSzesini memleketinde gommek 19111 istemis,, vermemisjer. Bana muracaat etti. O giimi Aga'nm karisi da: - Kocamin cenazesini olsun buraya yollaym! diye bana
Meclis'te meb'us, eski valilerden
rir ile

Bu
kesen

sirada

Hasan Basri Hoea'nm (Cantay) konumasmi

izahat ver-

telgraf cekti.

Rauf a dedim

ki;

bir fery&d yukseldi:

- Artik bu kadar olmaz. Olmiis, her sey olmu bitmi. Cenazesini verin!

sinl

Abdulhak Tevfik Bey (Dersim) - Hukumet Bu tavuk degil, koca bir Meclis azasidu.
- Efendim, bu
takriri

O!...

Vermeli dedi. Cenazeyi

aldittim.

Nizameddin
biiyiik

alip

Reis

rey-i

alinize

vaz'ediyorum.

Giresun'a getirdi.

Hukumet vak'a-yi miiessife hakkinda MecUs'i tenvir etmesini kabul edcnler lutfen ellerini kaldusm. Kabul edi'lmitir. 127
31 Mart

Zavalh Aga su vatana uc, dbrt

yildir

bence

hizmetier

1923

tarihli

celseyi

takibeden giinlerin Meclis

zabitlarma bakanlar: Ali ukrii

Bey Vak'asi hakkmda

Fakat Meclis cenazenin

herhangi

bir tafsil&ta rastlayamazlar.

meb'uslar hey'eti tarafmdan inobolu'dan vapura konulafak memleketi olan Trabzon'a goturiiliisune kadar bununla heyecanli bir surette ve anbean megfll olmusUtr.
teskil edilen bir

Goturulus, ve defnediligine aid tafsil

-Ui

llende bazi ahidlenmn

hadiselerin

agizlanndan

nakledecegiz.

Ondan
v.d.

once, .yine

128- Topal Osman Aga, yakalanii esnasindaki miisademede mccbuien veya Dr. Riza Nur'un ifadesine giire raukavemet eimeyip cagnkhgi t^ankaya'ya kuzu kuzu giderken Muhafiz Kit'aai Kumandani Rizeli Binba^t Fuad Bey'in emriyle -sirf kom^masini onlemek miiksadiyla- kasden SldiirtUmtijttt. Fakat ccsedi Uzerinde kadar tahribat yapilmi$ti ki; tanmacak bir halde degildi. HatLa ba$i bile kopanlmi?ti, Meclis dliisijnun Uius'ta asdmasim kanirla^tinnca bagi olmiyan bir cesedi bu hOkmiin infazi bakimindan bi/zarfirc ayagmdan asmilardi. Meb'uslann biiyiik kismi O'nun daha diin alkigladiklan kabramanhklahm unutniii^lar ve kendisine kar^i lunula doluydular. HMisenln gergek tail ve mu^cvviklerinden dc habcrieri yoklu. Bu bfljamdan hmclarim Topal Osman'm cesedindeu 9ikarma yoluna gitlilcr, Topiil Osman'in ayagmdan asilmis bagsi/, cesedi Ulus meydaninda
.

giinlcicc iple sallandinldi.

127- Zabit Cendcsi, C. 28 Sh. 221

228

KADtR MISIROGLU
koltugu'nda caUmi$tir. <?ok ve miifhis hunhar

eta) is, kellesi

idi.

Aina

kestigi

adamlar

da

yani

Rumlar da

Samsun

lvavalisindc Tiiikler'i miithis katliam etmiglerdi.

TUikcii, vatanperver gayretli ve

miisluman

idi.

de pek Yfne vatan yo-

Hem

kapilarak Ali Sukrii'yu bogdu.

verdi.

lunda zanncderek fakat bir haiis geiirin bu tarzda igfalatma Bu suretle kendi kellesini de

Su

testisi

akibct su yolunda krnlir.

fair

Aim, zavalb

derdi,

ijmmi ve

cahildi, fakat akliselimi galip

is

adamdr:

- Ben 90k
tana
llizmet

ettim.

Ben

kurtulur
giin

muyum
beni

samrsimz? VaSanki

ettiin

ama,

bir

harcarlar.

kerameti vardi.
ahiakl

muhim

Dedigi oldu. Celiline kurban getti. Burda bir ders de var. u adam vatana pek 50k hizmet

Pontus Isyam'ni, Kofgiri tsyam'm o, bastirmis, Giresun daglarmdan topladigi eskiyalardan birkac alay te5k.il
etmi.$ti.

Mustafa Kcmal'e sahst hizmeti de gayct biiyiiktur. Onun hayatim ytllardan beri Osman'in adamlan muhafaza ediyordu. Mustafa
edip, Yunanlilara karsi olan harblere istirak etmisti.

Kemal'in Aga'ya minnettar olmasi lazimdi...

HMa Osman'a odasmda ve be alti

iyi

acirim.

Birgiin

Maliye

Vekili

Fcrid'in

vekilin

yamuda:

- Ben cthilim fakat Turkiim, Musliimamm, bu iki gayretle yapiyorum, diye yapiyorum. Yalmssa dogrusunu gosterin, dyle yapayim. demisti.

4
,.S5

H-Ja

Bu

faciayi,

Osman'i hatirladrkca hep bu

sozleri

kulagimda

cmlai.i25
Birinci devre Meclis zabit katiplerinden olup bir 90k, gizli

Ml i *
1.* '

,1^

-8

S-o

celseye de istirak ctmi.5 bulunan

iikrii Bey'in sahsiyyetini

Mahir Iz Bey hatiratinda tebmuz cttirdikten sonra sByle

Ali

de-

mcktedir:
iste bu esnada karsisma Topal Osman 9ikanldt. Eskiyahktan gelme, fakat Trabzon havalisinde Pontuscular'a kar'51
129 - Dr.

Ita Nur ~ a.g.c.C,

II,

sh.

1035-36.

230

KAD1R MISIROOLU

ALi

OKR0 bey

231

yaptigi iddetll tenkil savagiyla biitiin gunahlarmi unutturan

orme

iki

sandalye bulunuyormus.

Osman Aga

kapiya bakan

Giresunlu Topal
bir bir

Osman, hcrkcsin

kskemleye ge9mis;. Oturmular, lakirdiya balamadari once

ba ustiinde taidigi milli
asileri

kahramandi. Qerkez

Edhem
o

ve cmsali hiikumet

ve

hazirlanan

iki

nargile

gelmi. Bir taraftan nargile fokurda-

takim

Izmir

efeleri

mcyanda

idi.

Hepsi

tirlarken, diger taraftan

keridi

da sohbet baglamis.. Tarn bu sirada

ukrii Bey, kahve fincamni eline ahr
ipi Ali

mintikalannda

biiyiik

hizmetler
sayilmigti.

elmisjerdi.

Bu

kahveler
hizmetler

gctirilmis.. Ali

gunahlanna birer kefaret

almaz, Kara Donlu $ete efradmdan dordii yagli

iikru

Topal Osman'm yiizelli neferi bulan ^etesi, Cankaya'da resm? muhfifiz kit'asinm tes.ekkiilunden evvel, orada Mustafa

Bey'in egiimcyen basma gecirmiler. Ali ukru. o esnada:

Kemal
tayin

Paga'yi

koruma

vazifesini goriiyordu.

Sonra

bir

muhafiz

taburu teekkiil
edildi.

etii. Kumandanhgma da Ismail Hakki (Tekce) Onlar da C^ankaya'nin digcr tarafinda mevzi

- Osman! Yaktin beni! demis, ve bir eliyle oturdugu kemlenin hasirlarma can havliyle o kadar kuvvetle sanlmi nasmtn avueunda o hasir par9alan goriilmiis.
ttc:
t

is-

ki,

Bir cinayet

ki;

cezalar ona nisbetle kiicuk!

akhlar.

Artik

Osman
se.s

Aga'nin etesme liizum kalmamiti.

Mcclis'e aksetti, Meclis biiyiik bir heyecan icindeydi.

Bu
kis.i

^ikarmaya cesaret edemiyordu. Meclisin polisi, komiseri bile tabancasini kapida birakmak suretiyle meclise girebilirken, bu cete efradi, piirsilah hatta
Fakat kimse buna
.

atmosferdc havayi koklayan c,eteden pur-silSh beg on

meclis miizakere salonu kapisindan egilip
1901-1

bakiyorlardi.

ktictik

izin

bombaianyle seUemehuSseI&ra yani hie kimseden almak luzumium hissetmeden dogrudan dogruya meclise
bir.

giriyor ve toplanti salonunun kapisini a<jip i^eriye

kag

kii

Her zaman hakh gordugii btitun hSdiselerde, o tiz ve keskin sesiyle Erzurum meb'usu Hiiseyin Avni Bey soz istedi. O sirada, icra Vekilleri Reisi olan Rauf Bey kiirsiiden izahat veriyordu. Huscyin Avni Bey:.
- Rauf Bey! Rauf Bey:
ve bu
Kaatilleri
sozii

tophi halde bakabiliyorlardi,

tizami,

nizam ve inhem de nizamiye askeri kilasinda asken disiplini bo9ete,

Bu

ehirde

Kaatilleri biz sizden istiyoruz!..

deyince

tavirlar takmmaya baLadi. Elbette bu gayr'-i tabu hal devam edemezdi. Galiba Bir tagla iki ku vurulsun! diye iikru AH Bey'in izale-i vucQdu Topal Osman'a havale edildi.

zacak

mutlaka MecLis-i Ali'ye getirecegim!,. dedi

ki,

kadar samimi ve o kadar candan sdyledi sanki kaatiller hapishanede elinin altindaydi.

Topal Osinan,

bir kere Ali

ukru

Bey'in hemehrisi

idi.

Yine
taburuyla

saniyen, Ali ukrii Bey kendisini 90k takdir eder ve Karaoglan'da Kuyulu Kahve'nin karisindaki

Bala Kaza.si'ndan

zamanki soylentiye nazaran, Rauf Bey Ankara'mn bir jandarma tegmenini se9erek, jandarma
karargahina sevketmi?, askerler, 9adirlann

Merkez Kiraathanesi

Osman'm

oniinde aksam
nargile i9erlerdi.

tistleri

her firsatta kari karfiya otururlar ve

Ali iikru Bey'in fgcia-i sehfideti de oradan basjamiti.'0

sminna yaklamca silShla karilamilar, jandai-ma da mukabelc etmi. Miisademe sonunda Topal Osman yaralanmi^, 9ete efradi bunun Lizerine teslim .olmu^lar. Carpisma devam
ederken

zamanki soyientiye nazaran, Merkez Kiraathanesinde bulutuktan sonra Topal Osman'm daveti iizerine nargile icmek 19111 Samanpazan'ndaki evine gitmiler. Odaya girildigi zaman orta
yerde tabure gibi
kiifiik bir cy

Osman

Aga'nin

jetesine

silahlarmi

Cankaya'ya

cevirmelerini emrettigi, fakat

Rauf

Bey'in dalia jandarmalar

hareket etmeden evvel Cankaya'ya telefon ederek, herhangi

ve karsilikh arkaliksiz hasir

232

KADIR MISlROOLi;
Mustafa Kemal Pasa'nin
"*

bar ha"disenin vuku'

bulmamasi

19111

istasyon binasina gelmesini tavsiye etmi oklugu da soylenenler

&t
> Ji

(M^eS
,

_l^.

arasmda

idi.

Gsman Aga'nm
asildi.

cesedi,

Tahan'm oniindeki meydanda

-J" r

*****

*Cj
\

^^ a^*<
. .

6-y

2.

, <*i

Qetesi de si'Ialilamidan tecrid edilmig oldugu halde,

bir

muntazam

ekilde Meclis'in oniinden ge^rilerek

mem-

leketlerine gonderildi.

Y&

Ali iikrii Bey' in kurb-j Ziii-Cel&]e tayeran eden (uan)

mubSrek ruhunun na'i Haci Bayram Camii'ne getirildi. Meclis'teki biitiin mcmurlar ve belki diger devlet dairelerinin memurlan arasmda yahnz ben, derin bir iizuntii i9iB.de cenazeye itirak ettim. Hayatimda iik taidigim tabut da miibSrek ehid
1 t

"
1
.

merhum

Ali tikrii Bey'inki idi. 130

Mdhir

h Bey'in Ali Siikrii merhum igin yazdigi $iir:

EHID-i

-w^^,^,
*

'--' j *****

(M OJr ^i
t-^j,

_V_\^AJ w

MILLET ALI UKRU BEY'IN RUH-i MUBECCELINE

bir sdil-i

*>r>-

^**'

^^

^"j
<

-!-L

-* ^^^

Vi
>v7
..t

-r'-r' i^f- *
1
1

'

Ey riih-i. mubdrek Seni

menhus
efsus...

> -V^

**

UA^ j

J.

Vrf

--'IJI i* fe> U*.

>

ehrah-i hakikatde gehid eyledi

Bir dest-i mehin, dest-i aki, dest-i hiydnet,

Ihnak He mahveyledi, kahreyledi,

lanetl.

Kaolin, Imlemin rehberl olmustu sedddin,

it-i

^s

!'ii

,.; "*

"?--i'!<

Heryerde

teceilt-i hakikatii

murddin,

Kwban-i faiiletsin,

evet hie siiphe yoktur,

evet;

Magdur-i hakikatsin

dleme makdur
Ifnd-yi s-ehtimet

*i'.ifc>; ,^.

?- j

_^

1.

jii _

Xy

Tdrih He miisbet

*.X-

Sen olmedin

asla,

olemez cUnkii hakikat-

Hig gormedi

hilkat,

Mahir
.

fe Bey, Ali

$ukru Bey iqm yazdrgl mersiyeyi

cdip bize vermigti.

l30-M5hirIz-a.g.c.

kem^^

ile istinsah

sh.

93

-a?

234

KADlR MrSIROGLU

ALIJUKKUBEY

235

Mr hiiyle lecellisin
Olmezsin

Kanun-i lKida'mn,
chl-i

anlattiklanndan ibarel olan eldeki yegane hatiratinda yer alan

Makhur-i zebun oldugunu

evet, y&d-i

Uudanin

bu

tafsiiat,

resmi

goriis.

istikametindedir.

Resmi

gdrtls

de-

hazinink yagarken,

niUncc

M. Kemal Pasa'mn meshur nutkundan,

tutunuz da

Sen stne-yi milletde kaltrsm ebediyyen,

Tahlid edecekfazhm tdrih-i millet de,

sairlerine fcadar

bu dcrecede ehemmiyetli olan AIi ukrii

Destan olacak

Heme

her darb-i meselsk,

Bey Vak'asi na gercktigi hacinlde yer verilen bir kaynagm mevcud oldugu sanilmainalidir. Aksiue Nutukda ondan bir tck
kelime
ile

Bir hddise-i mefhareti ganli gaz&mn,

dahi bahsedilmemektedir.

IIcryM-t g&m-engtzi hirer levha-yi nefrin

Bir ales-i pitr kin,

Diger resml veya resml goriistj benimseyen kaynaklarda bir cok ehemmiyetsiz hadiseye sayfalar dolusu miitalealarla
yer vcrildigi halde bu vak'aya asla temas edilmomekte ve-

By her
Filer

sesi bir vecd-i

hamiyyede huri^dn!
MefkHre vu dinin

ugruna, hak ugruna, n&r ugruna kurban!

yahutta az menff bir surette 6yle bir dokunulup gecilmektedir.

Her aim-i metinin

Elvdr-i tecellisini ta'yin eder

Rauf

Bey'in verdigi izahat

Cankaya ve M. Kemal Paja'ya

ancak

taalluk eden kismiyla -bail teferruat ve tefsir tarzr istisna edilirse- mUcerred vak'alar itibariyle Dr. Nur'u aynen teyid

icaz iifes&hatla o bir tek hecedir: hak!

etmektedir.

Ey an-i fetdyi'deki ndkus-i

rnezalim,

Her

darbesi bir umde-i h&rriyeli

h&dim!

lann -hiikumet

Mecliste yapilan mtlnakasalara ve muhafazakar meb'usreisi srfatiyla- kendisini kaatili yakalamak hu-

Her sayha-i $umun

Mat'unu umumun.

susunda sikistirmalanna da temas eden mektedir:

Rauf Bey joyle

de-

4Nisan!339Rumi(1923)
Sabahleyin
siye'mi

crkenden Tacedden Dergahi'na gidip

Mer-

Fakat ertesi gun meclis meseleyi yine ele alarak, benim giyabmida bir siirii tartismalara yol acmi ise de, Adliye Vekili

Mehmed Akif Bey'c goslerdim. Merhum fazlletkar ustadim Akif Bey suri sessizce okudu vc durdu, diljUndtS. Ben Tanyeri gazetesinde nesnni istemistim; Akif Bey: - imdilik dursun! dedi. Emrine ittiba ettim. Cenab-i
Hak, Ali
fikrfi

Rifat Bey:

- Gecen celsede reisimizin arzettigi gibi, hiikumet bu ife ehemmiyetle el koymus. ve kanuni vazifesini yapmaktadir.
Biittin

bunlar istintak daircsinde ve tabii kanunen gizli olarak

Bey merhumu Cennat-i aliyatmda miistagrak-i

(Mahir lz - Ylllarm
Izi,

gufran buyursun, amin.

Istanbul 1975 ah, 94)

Simdi burada bu hususta fazla birsey soylemek dogru olmaz. diye o giinkii tarUsmalan durdurmak
yuriitulmektedir.

istemisse de, bilhassa muhalif mcb'uslar:

- Adliye Vekilinden birsey sdrmadrk, Rauf Bey

hukumetin basmda bulunan Rauf (Orbay) Bey de hadise hakkmda geni izahat vermektedir. O'nun Kandemire

gelsin,

O zaman

diindenberi ne oldu anlatsin, bizleri aydinlatsin, Milletin vekilleri

olarak bunu istemek bizim hakkimizdir. Kaybolan rast-

236

KADIRMISIROGLU

237

Rauf Bey bu
geie
biti

haberi

derhal

Meclis'e

vererek,

artik

degil,
reisi

koskoca Meclisin muhlerem

bir
illfi

aziisidir.

Hukumel
gelmcmi

ayduilanmis olan mes'elenin, adaiete intikal eden safhasmm

derhal izahat vermelidir. diyc

da benim

da yakinda a9iklanacagma gore miisterih olarak ve su nazik

istemiglerdi.

sirada benim, Meclis muzakerelerine filan katdacak vaktim yoktu. (Jiinku devamli aramalar neticesinde,

Halbuki, o

fakat tesadfifen, yani Qankaya yoluiidan gecen arama ekibine mensup jandarma, anayoldan aynlip tarlaya sapmi olan bit
arabauii! izini takip edince, orada yeni kazilmis bir
tikrti Bey'in cesedini nulmuslu.

cukurda Ali Cesedin avucundaki simsiki

lutulmus bir sandalye ayagimn da, 131 Topal

Osman'm

evinde

bulunan

kink

saldalyeye

aid

oldugu

tesbit

edilince

mu-

JUls^i^iaa^ /S-Jj^

t/i.-^-"

j-uSjp

J-

mammayi cozecek ipucu elde edilmis bujunuyordu. Aym zamanda yakalanan Osman Aga'nm adami Mustafa Kaptan'in da verdigi ifadede: Trabzon'daki Yahya Kahyayi, Osman Aga'nm
uldurdugiinii urada burada soyledigini

>>W
.

jJ^liiHu/fcl, **! U
JS. ./",_ .i-^Uil

Uj w-X-j *jU_ iyO.) ^J- J-;'!

JM-I,

iAa
jr*
j

-"'- J /'--' ,v..'i.o i.>.;.^.^jy :.:... it ,^.y,j,i a

:

"^

o.u,.j^

duyan aganm tesvik

<*a
<d-v

w.*

j,.^

j,
Jii.
ji

_,.;.; j.:>s ,_..,. .^ji.-','^

ve tcrtibiyle Ali ukrii Bey'i Kuyulu Kahveden dosja ahp:

jjics: jj^i

> jOji;.A,/i
miJ

*>

~i-~ jjil

ji<t

jr-yitlv r ^ r tlJ^J ,>>- JjV>V->J>^>">j-'

Ayagmdan
yatiyor, sizi

j.il jU j-HjJi.. ~?/ #ji)

kurgun

cikardilar.

Haydi

kalk

gidelim,

a*^^*.!^ -,*.,
.jf ^vIoKp

>

ifv

J.L.

d^.>

.ijjT

rf,*jj

90k sever,

bir ziyaret edip hatrnni sorarsiniz.

j-

jU\,

,,

>

&.

^^r.J^^V^.-^-A^V *: -1j- "** .-'.-'v

'
'

*JW

rii;

b)J. j yi 1

wA\*Z:

J')>:

J'

Ji*

diye evine gbturdrigiinu ve orada ayakta bulunan

Aganm

tiki

^-.^J-ilj AJI^-,1.-;^

karsmnda

'>'"

oturup, ikram cdilen kahveyi icerken,

arkasmdan
itiraf edigi

JJ

" .*ifljl- #-Vl.^ W

J
!

*-
T

-^-l* J'

O^ jCl

J,(=I>J J;-lli oVjl

-

ant bir hareketle ustiine abamlarak

iizerine olay

boguldugunus

jjUlt J^ljjt
,

y jjl !_1*
J,*l tl

J*jIt-

a^^jr^r^.*.;.'.;--;/'^^ *_1 J::. ) j'i-SI J<j : *i A ^-

-'-.
.

tamamiyle aydmlanmrsti.i32

J-X^f- il.*}
..;_,i.,i

,t\-r -

J>Ot JU J&

iUTj yjl.r-jJLi|
i^V ^.J'
1

jV*^-^'

'

-^'-

'

,.^.lJ4.>.,iiv.

.j^djj'i-lf'

Kandemir; Rauf Bey'in anlattikianna istinaden bahsi

gecen kitapta mes'elenin Meclis'teki mutcbaki miinakasasmr
su surctle hnlasa etmektedir:
.

Af*
jy|i-:']ii

^^.r,^.:^^,^
._J.
jl-il

W.-X-

:'i |

>* ;

..w

j,i

i.Ltf,^.)
j.i', Muurf

UU.
.

JFf ;

jXi j.
.

Jj. -v^ *-* rfjl/j f^y^y? J K

,

/.

O^iTll^!;/" il/y4.

J>

fJ/.l,

^O,f -miT mm, V/j ^VT rU-? j^Cij. rfj ^-J.. (flj.)
,

jJ-J

J!l jj^iT

jt

--l

.viU- ij^i. ^yiil-i

^.-iC,

.si^-j-i
JjlL:.

i-,C j^-V^l 4> . .-.^.^V JV ^1^

V
1

ipJjjt

*.

.3

*..r4JlKi1

*fv

Ji-j.^

-V.J-"-i :'<^J.

,jjj^j jj^.

^.^

131- Bu noklada ya Rauf Bey yamimrg vcyahud da Kandemir O'nun soylediklerini yanhs nakletmi^tir, Zira merhum Ali Sukrii Bey'in cesedmui avucunda lesbit ediien bir sandalya bacagi degil, sandalya hasin par^asidir. Digei- biibin kaynaklar bu hususta mtittefiktirler, 132- Kandemir: a.g.e. Si.
1 1

JJ.*1

ttjj

j).

^ J4i>

. <l(J ii ^ij."

^ij-ii.t

-l..A^ Jk/ JU-I 4lt~i tidS/, *J

:

J441

tij'j

J..*'

^*" j-a*Ui.^

j^

Ali iikrii

Ecy mei'huma Ankai'a'da yapilan muhie^cm ccnaze

mcr;"tsimini'

aksettiren bir giizete kiipurii (5 Nisan 1923 tarihle

TAN

Gazetesi)

238

KADIR M1SIR0GLU

ALi

UKRU BEY

gciz oniinden ayirmiyarak. isi izam ile bit politik cckisme ve konusu sekline sokulmasmtri dogru olmiyacagini ve hiikumetin vazifesini iyi bir yolda ne-

zamanda memlekot menfaaticrini

ttiimiyetle

bu tehacu'mde niimSyan (aikar) oluyordu.

Hakimiyet-i Milliye'nin en hgr ve en tabit miidafii olan

halkumzm

vatan icin,

fikr-i hiiniyet

icin

olenlerimize kari

ticelendirmcsine

imkan

verilmesi

icin,

tarttgmalardan

da

gosterdigi an'anevi hiss-i hiirmet ve muhabbeti kemal-i iftihar

vazgecilmesini samimiyetle rica etmis ise de, iptidadan beri heyecan ve asabiyetlerini dizginleyemiyen malum mebuslar,

ve minnetle kaydetmekten kendimizi alamayiz.

Saat on otuz olmus, namazgali meydani, kadin, erkek binlerce halkla

bu

sefer

dc,

arttk

mcrhum

olan

Ali

iikrii

Bcy'in,

milli

tamamen dolmutu. Hazirun meySninda

Hey'et-i

hakimiyet

ugurundaki

pervasizca

miicadelelerini

sayrp

Vekile Reisi Hiiseyin Rauf Beyle Ser'iyye, Adliye, Mudafaa-i

Milliye vekilLeri bir 50k meb'usin-i kiram,
islaniiyesi
Sefiri

dbkerek. onun blmedigim oleroiyecegim ve mubarek kabrmin kendilerine ebediyen hiiniyet dersi verecegini sbyleye
soyleye, kaatiilerine Mnetler
dokiip

Afgan Hukumet-i
hazretleri
ile

Sultan

Ahmed

Han

yagdmrken,

isi

yine muhalefete

Baskatipleii ve k&tib-i husustleri, Fransa miimessili Miralay

hukumete ve dolayisiyle Rauf Bcy'e ve Mustafa

kenni! Pasa'ya da tarizlerde bulunuyor ve

iddetle tenkid ve bu arada

Osman Aga

Mojen cenaplan buhmuyorlardi.

Bircok mektepler, talebeleri ve hey'et-i talimiyeleri
likte
ihtifale
istirak
ile bir-

gibi

basi bozuklarm rittbeler, mansiplarla silahlandmlrms olmasini

etmilerdi.

Merkez kumandanligmdan
dogru merisal

Rauf Bey'e

hitapla:

tayin edilen bir miifreze-i askeriye dahi vazife-i ihtiramiyesini

if

Beyefendiye soranz, bazt cahil cani kaatillere nasi! ku-

mandan

hiiviyeti verilir? diye baginyoi'lardi.

133

etmek

iizere ahz-i

mevki

etmisti. Saat onbire

humun
ile

alsancagimiza sanlmi olan tabutu ihtiramat-i layika

Ali ukrii Bey bahsine nihSyet vermeden once O'nun bu suretle yok edilisinden sonra tertiplenen cenaze merasiminden de bir nebze balisetmek istiyoruz. Merhuma iki cenaze

hastahaneden almarak

Namazgah mevkiine

edildi.

Saat onbirde

imam

efendi hazirfinu, eda-yi salSta dSvet ede-

merasimi yapilnugtir. Biri Trabzon'da digeri de Ankara'da. imdi O'nun gazetesi Tan da 9ikan tafsilatla Ankara'daki

rek cinayetin elem ve lzdirab veren teferruStmdan sizlayan biitun kalbler, kibleg^h-i mu'minin'e dondii. Merhumun ruhuna
fatihalar ithafim

muteakip Kirehir Meb'usu Mufid Efendi

merasimi nakledeiim:

bervechiati belig hitSbesini irad buyurdular:

ihtifal

Gazetemizde nesredilen
onbitde

programi mucibince saat

..

Ey

nas!

Bu Kamat'taki

biitiin

mevcudad Allah'm,
ResuJi.il-

merhumun

jerefli

alsancagimizla miizeyyen (siislen-

Resultinim emrine inkiy^da mahkumdur. Allah'in ve

mi) tabutu Gureba Hastahanesi'nden kaldinlacakti. Dana saat on raddeleiinde gehrin namazgahina miiteveccih sokak-

lah'in, hiikumetimizin evSmiri dairesinde harekete mahkumuz. Ey nas! Desl-i ccllad-i ecelden kimse kurtulumaz. Ey nas!

lanndan fevc fevc halk kitleleri bu feci cinayetin biitiin nefret duygularim nazarlarmda canlandirarak muayyen mevkie dogru akiyor ve halkin bu muazzam hakimiyet-i milliyc sehidine pek
layik bir surettc gosterdigi hiss-i ihliram ve alaka biitiin sa-

Hakimiyetini elde etmek

icin miilet-i

necibemizin intihab

ettigi

Btiyiik Millet Meclisi'mizin, yekviicud

bulunan Meclisimizin
isal edilmisth.

^zasindan Ali Siikrii Bey'in

i

hakimiyet-i milliye ugrunda dest-

celUM-i zalimin elinde ruhu, ala-yi iliiyyin'e

Ey
133

n&s! Ali Siikrii'ye uzanan el Meclis'e uzatilmistir.

Mec-

Kandcmir.a.g.e. Sh. 112

lis'in

miimessilleri olan Tiirk halkuia uzatjlmigtir. Fakat biliniz

240

KADlR MISIROGLU
Meclis blmez, bu millet blmez ve bldiiriilemcz. Hukflme-

ALtSUKRilBEY

2 41

ki,

timize, milletimize, fiilesine Ceiiiib-j

cezil (bol miikafat) ihsan

Hakk

sabr-i cemil, ecr-i

LSkin halk yine tehaciim ederek cenSzeyi birakmadilar. Baslar iistlinde, eller Ustiinde, tasidilar.

buyursun.
dflf-i

Mcrasimin hiiammdan sonra hazirunun

ihtiraminda

Bu sOretle saat onbucukta halkm elleri ustiinde yiikselen Ali ukrii Bey'in tabutu Haci Bayram-l Veli hazretleri tiirbesi
oniinden almarak hareket edildi.

tasinan tabutun bniinde dedeganin tchlil vc lekbir sadalanyla

bu cemaat-i muazzama saat onbir bucukta Namazgah'tan harcket ederek

Bu muazzam
yanma

Koyunpazan

alay, Ser'iyye Vekaleti'nin altmdaki

iikrii

Tan
istigali

tarikiyle ilerliyordu.

matbaasi online Ali

merhumun

tarri

hiicre-i

Giizergahda gbz yaslanm sakhyamiyan butiin halk mer-

huma son
yordu.

vazife-i ihtiraim ifa

elmek

iizere fatihalar ithaf edi-

geldigi strada: tevakkuf etti. Yine Karesi meb'usu Abdiilgafur Efendi tarafindan gayet muessir bir dua edildi,
fatihalar okuudu.

KSmilen
cii.sislc

diikkarilarmi

kapryarak
biitiin

emsali

namesbuk

(gbrulmemi.$) olati bu ihtilfale

istirak

tabaka-i halk biiyiik bir

miisliiman. ve

sirada ulvf bir tesiidiif eseri olarak etraftaki minarelerde ezanlar okunuyordu. Haci Bayram'dan, Zincirli Camii Jjerifinden

ediyordu.

Giizergaha ko^an
ile

ve

er'iyye

Vekaleti'nin
(if

hiristiyan

sehidi en

kadmlar akittiklan gozyaslan samimi ve tesliyetfuniz bir ekilde

bu muhtercm

gayet muhrik ve budii'

yakici)
biitiin

tebcil ediyorlardL

(kanpyor) ediyor,

balkonundan semalara yiikselen ezan sesleri yekdigeri ile telaki sokaklan butiin Ankara aftkim husu

Mevkeb-i muhteem Koyunpazan'ndan ve Hapishane-i AskerT oniinden, Karaoglan Carsisi'ndan gecerek agir agir Haci Bayram-i Veli Camii'ne dogiu ilerliyordu.
Saat oniki'yi ceyrek gece Haci Bayram-i Veli Hazretlerinin
tiirbeleri

iie titretiyordu.

oniinde

tcvakkuf
miilk

edilerek

Balikesir
bir

Abdiilgafur Efendi tarafindan belig Abdiilgafur

Meb'usu dua in^ad edildi.

saadet

nida-yi daveti zaten miiteessir olan yfirekleri cu-u hurusa getirdi.

yaslar. dekiiliiyor. Kaibler Lebbeyk, lebbeyk diyor. Ali iikrii'nun nas-i miibarekil rflh-i miibareki semftlara ittiia ediyordu. Miiezzin cemaate donerek bir defa daha tekrar etti: Hayya Alei Feiaii!.

Alay birkac hatve ilerledikten ve er'iyye Vekaleti'nin tarn balkonu karsisina geldikten sonra muezzin Hayya Alei Felfih nidalanyla flfaki cinlatiyordu. Mfiezzinin bu
etti.

Efendi

ve

milletimizin

ve
is-

dinledi.

Alay tekrar tevakkuf Gozlerden

Ve

kemal-i hudfl'

ile

ezan-i miibareki

sektmetine dua ve teraenniyat ithafmdan sonra fikir ve

tiklal,

AUahumme

din ve vatan icin mticahede-i kalemiye ve fikriyede buelleri Cenab-i ve yikmak) ve haib-u hasir ey-

lunan Ali iikrii Bey'in kalemini kiran o hain

Hakk'm kahr-u
lemesini niyaz

tcdtnii (kahir
etti.

Vine derin
Vekaleti'nin

bir

siikuti

Bir dakika tevakkuf.

Sonra. fjer'iyye

Ve

milletin kalbine defnedilen sehid Ali

iikrii Bey'in kulub-u iinimette payidar

kaiacagmi iiave

etti.

balkonundan yine bir nida semalara yukseldi: Allah-u Ekber, Allah-u Ekber, La Hahe illallah...

Miiteakibeti Kais

Meb'usu Ali Riza Bey ahajiye hitaben:

-Ey

cemaat-i miislimm!

Ey Ankara'nm muhterem
ifa

balki!.

Muezzin azamet ve vahd8niyet-i iiahiyeyi yad ve tezkiren sonra cemaat-i kiibra hep bir agizdan tekbirlere basladi.
Kelime-i tevhidlerle, tekbirlerie Biiyiik Millet Meclisi mey-

Miisaade buyurunuz da bu na's-i miibareki Meclis'e kadar biz

aikadalan tastyarak vazifemizi

edeHm.8

dedi.

damna gelindi.

242

KADiR MISIROCiUI

ALI5OKROBEY

243

bahce Burada meb'usto-i kiramla buiiin Meclis etrafinda ve muvc meydanda mektepler talebesi ve kadin erkck kesif kiibramn bir balk kiitlesi hal-i intizarda idi. Cemaat-i

gelin gonderiyoruz. hitabiyla

isal etti.

- AJ-i Trabzon! (Trabzon cocuklan) Sana albayrakli bir merhuma son sada-yi tesyiini

azzam

Meclis online muvtealatiru miileakip artik meydan ve sodolmus. ve kaklar ffl uzaklara kadar hmca hinc derccede samimiyetle Ankara tasrrusti. Candan vc yiirckten kopan bit kadar Anhallcimn gosterdigi hiss-i teessiir ve elemc simdiye kara'mn ahid olmadigi bu ulvi tezahiire, kirkbin'i mUtecSviz
halk i$tirak etmijti.

Ziya Hurjid, Abidin, Nebizade

Ahmed

Haindi Bey'ler

ayn bir otomobille hareket ettiler. LSzistan Meb'usu Necati Bey de Ravli koyiine kadar merhume vazife-i tesyiiyyesini ifa
etti.

etmislerdi.

Ravli koyiinde halk biiyuk bir tezahiirle sehidi istikbal Necati Bey halk huzurunda bervech-i ati
ettiler.

(asagrdaki) hitabeyi irad

Albayraga sanlmis. bir otomobil kalblcre httziin ve elem oniinde kapisi orta veren vaz'iyle uzaktan Meclis'in ilergoriiluyordu. Dedcganm tehlil ve tekbir sadfdan arasinda otomobilin leycn tabut uzun yolculuga hazirlanmis. olan bu
icine ycrlestirildi. Herkesin
ha/.in bir siikOnct

Ankara'dan 30 km. baid (uzak) mesSfede bulunan Ravliye Koyti'ne kadar sehid-i magfur Ali giikrii Bey'i tesyi icin giden
Lazistan
nutuktur:

mebusu Necati Bey tarafmdan esna-yi

iftirakta

(ayrilis esnasinda) nas-i

miibareke hitaben irad buyurduk'lan

iizerine bir

aynhk

tesiri

cokmtts,

meydani istilfi etmisti. On dakika soma bu muhterem sehidin cismi dahi artik Ankaradan aynlacakti. Bu
esnada miitcaddid fotograflar
alindi.

Bugun

Elveda ey millet sehidi! Elveda ey hiirriyet kurbam! artik cismin ebediyyen bizden ayrihyor, aramizda bir

arslan gibi, bir timsal-i hamiyyet ve secaat gibi dolasan o

Ankara Meb'usu Haci Mustafa Efcndi'den belig bir dua hey'et Lairad edilerek merhumun nasmi Trabzon'a tsil eden Nebizade Hamdi zistan meb'usu Ziya Hursid, Abidin ve
Beyler'den roiirekkeb
idi.

mlibarek vitcudun bugun bizlere veda ediyorl... Fakat, mahzun

olmal...

Ruhun, nam-i mubSrekin fenapezir

(fani) Diinya'da

da

ebedi bir hayat kazandl.

Hey'et rfifek9-yi muhteremesine (muhterem arkadaslarma)

Ey mubarek hiirriyet ehidi, ne mutlu sana vatamn sinesi, milletin kalbi oldu.
Sen
kendin
icin

ki,

mezarin

Ziya ved9 cdiyordu. Ortalikta kiiciik bir faaliyet goriildu. Hursid Bey, Huseyin Avni Bey'e arz-i vedii etti. HUscyin

blmedin!

Milletin

ugrunda,

hiirriyet

ugi-unda, kendini fedfi ettin!. Milletin yasamasi icin sen okliin,

Avni Bey: - Ziya Hursid Bey hemsdirilerime selSm

et!... dedi.

olmasi icin sen can verdin!, Millete, milletin Mrriyetine, hakimiyetine en biiyuk hizmeti sen yaptm.. Bunun
icin sen, millet

htirriyetin payidar

Herkeste derm bir heyecan aUtirui (alametleri) goriiluyorhiirmetle bir nokdu. Beklenilen an yaklasnusu. Biitiln yiizlcr, Gidiyordu. dikildi. ehidi hfimil olan mevkcb hareket etti.
taya

nazarmda en biiyuk adamsm. Millet daima senden, senin ruhundan feyz alarak yiikselecektir.
Sana kiyan
eller,

senin boynuna
ki,

kemend

atan canavarlar,

Bu mehterem
gidiyordu.

sshiii

kendini istiyakla bekleycn hemsehrilerine

isSret

Huseyin Avni Bey arkadan otomobile

eden

senden ne isterlerdi?! Sen baska bir sey yapmaimstin.

Diinya'da herkese iyiiikten

kollanni acarak:

Ey

biiyuk chid-i hiirriyet,

kemend sana

degikli! ,0 ke-

KADlR MISIROGUI

ALi

0kr0 bey

mend

milletin

boymma

atilniak

istenmisti.

Sen buna nza

gos tense yd in olmeyeccktin!

Belki, fakat sen o

ve Trabzon mebuslan Ziya Hurgid, Dr. Abidin, NebizSde Hamdi Bcy'ler dahi htingiir hu'ngiir aghyordu.
hatkin

naz ve niarn (nimetlcr) icerisinde yaayacaktm, zilleti kabul etmedin; sen kendini fedS ettin, millett

Otomobil nag-i miibaieki saran sevgili sancagimizi orterek gozyaskn arasmda yoluna revan oldu.. 134

kurtarchn. Milletin hiimyetmi, hfikimiyetini kurtardm.

19111

Bunun

millet ya^adikca

sun de miiebbeden milletin kalbinde

Ali ukrii Bey merhuma bir de Trabzon'da cenaze mcrasimi yapilmistir. Bunu da yakin bir akrabasi olup hadiselere bizzat ahid olan halen sag; dinleyelim.
135

yagayacaksm!,

Hasan Fehmi Bey'den

Ac kefenini ey miibarek ehid! Bir kcrc daha o kahraman simam gorelim! Guzel gozleririden bir kerecck daha oisun kalbinin clemicrini
bir

okuyahm. Hakkin lisam olan miibarek

istiklal ayetini

diliniz,

Bu zat ile yaptigumz gbrusmeyi arsivimize intikal ettirmi bulundugumuz teyb bantindan aynen dikkatlerinize arzediyoruz:

kcreeek daha bize htirriyet vc

okusun!..

A9
gi.il

kefenini ey miibarek ehid! S'enin htirriyet nurlan sacan

- Isminiz?

gibi yiiziine son bir buse-i

veda takdim edelim.

- Hasan Fehmi Atabay.

- Adresiniz? - Gazipaa Mahallesi, Tavanh Camii Sok. Nu. 75 Trabzon.

Ey

sehkl-i htirriyet! Biz belki giinahkanz, belki sana kari

hakkiyla vazif'emizi yapamadik. Lakin sen bizi afveyle vc bize

huzur-i Ilakta efaat
et.

kiiciik

AH

Senin payene elbette biziin gibi

C^iiiiku

kullar erisemez.

Siikrii Bey'in nesi

oluydrsunu2?

Benin mekarnn kalb-i millettir, ar-i ilahtdir.

Ey ukru niin matemli diyan Ey huziinier icmde gozyaIan doken fedakar Trabzon!. Sizin en kiymetli evladuuzin cenllzesini size gonderdigimizden siz de bizi afvediniz.
Htirriyet
bciyle oldu

babasimn agabeyisidir. Bizim suMlemizin soyadi o zamahlar Yamakoglu idi. AH ukrii Bey merhumun babasi Haci Ahmed Kaptan bunu degistirerek Reisoglu almitir. Halen gilemiz Besikdiizu'nde Reisogul-

Dedem

Ali iikni Bey'in

ugrunda

bir

kurban vermek mukadder imi

dustii.

ki,

ve bu seref size

Onun ruhunu

lan diye bilinmektedir. Siilalemiz esraftandi. Benim dedem de Kaptandn. Reiszade Hasan Kaptan diye bilinir. Ali iikrii
Bey'in babasi ailede bir sozumin

biz milletin

gecmemesi uzerine kizarak

olan

kalbine defnettik. Cesedini de size gonderiyoruz. Sizi tebrik

soyadmi bu ekilde
O'na

degi.stirmi, agabeyisi

dedem de

ederim fadakar Trabzonlular!

Haydi ey mubarck

htirriyet

kurbam! Gectigin yerlere feyz-i

ve erefle vasil
ol!

htirriyet sacarak as.iyan-1 saadetine an

uymustur. Reiszade Haci Ahmed Bey, Akcaabat, Vakfikebir ve hatta Trabzon liman reisliklerinde bulunmusmr. Daha evvel de koi gemilerinde kaptanhk yapmistrr. Imparatorluk

Evleda ey millet ehidi! Elveda ey

lahilfatiba!.

hiirriyet

kahramam!

Lil-

zamanmda,

askerlik doJayisiyia imtihanla yetisme kap-

Necati Bey'efendi bu nutku irad ederken

aglryor

hem

-kendileri

hem

otomobilldeki

na.3-1

mubarekin etrafma toplanan

birlikte

butiin Ravli hajlki

ve sehid-i magfurla

giden L.azistan

Fehmi Bey, Ocak 1976 sonlannda Tmbzon'da

iine geldigini

34- 5 Nisan 923 tarihii TAN Gazeiesi'tiden aynen 135- Bu eserin gazelemizde tefrika cdildigi sirada bayarta ohm Hasan vefat edeiek O'min kilap lia1
1

niEalesW jrurememi^tir.

246

KADIR MISIROOLU

tandi. Padi^ahlik
zifeli

zamanmda denizde

inzibati

kommakla

va''-""

kol gemilerine kaplan olmustu,

J*

Kendisi kaptan oldugu icin ogullanm da bahriyeli olarak

yetistirnlistir.

Kaptan

adryla maruf bir kimse

Kayinpederi Bahriyc Nezareti'nde (^oban Ali idi, cok meshurdu. Qocuklariiu

K:~

fstanbul'da

O'nun

yaninda

ikamet

etmek

iizcre

Hey-

beliada'daki Bahriye Meklebi'ne gdndermisd. Qocuklan, Ali

iikrii
idi.

ve evkct Bey (sonradan Doruker soyadmi almistir) Her ikisi dc babalannm ve dedeleri olan Qoban Ali Kaptan'm himmetiyle Heybeliada'daki Bahriye Mektebi'ni bitirdikten

soma
bir

ingillcrc'yc

gonderildilcr.

Ingiltere'deki

Yiiksek Denizcihk Akademisi

birmciukle bitimuslerdir

Am-

*i <-"'

oimasma ragmen, ikisi de aym sinifta larinda okumuslardi. Oradan db'ndiikten soma zannederim kolagasi riitbesini haizken Donanma Cemiyeti ikinci reisligine secilen AH ukrii Bey Donanma Mecmuasrm cikarmistir.
ya
.

yi

Kardesi evket Bey kurmay yarbay oluncaya kadar Kuva-. Milliye'de bilfiil bahriye zabiti olarak cahsmigbr. Lpzan
'

Konferansi'na askeri rrrdsavir olarak gitmistir. Sulhten

soma

da Karadeniz kumandani olarak Amasya'da calismrstir. Kumandanlik bUahare Samsun'a nakledilmis, kendisi Samsun'da da Karadeniz kumandanhgi yapmisttr. Bilahare de Denizcilik

Bankasi Giiverte enspcktdrlugiine gecmistir. 1955 senesinde Yalova'da vefat etmisur. Hayatta bir kizi, bir oglu vardrr,

Kaympederi Kadir Bey

Kandilli'de otanirdu! Kandilli'nin yansi

onundu. Tabii olmustiir. Keza

hammi

da.

Oglu

Ali, Paris'in

igalinde Paris'te eczacilik tahsil ediyordu.

Qok

eziyet cek-

mis, ispanya'ya dogru kaemisur. imdi istanbul'da ilac fab-

rikalarmdan birinde calismaktadir. Kizinrn adi ise

inci'dii,

O
Ali SUKRU BEY
merhliinun Trabzon'daki dclin merasiminde buiunan ve yakin akrabasi olan HASAN FEHM1 ATABAY

da fstanbul'da Niantai'nda oturmaktadir.

Ali iikrii Bey'in ise
Siiha,
iki

oglu bir kizi vardi. Biiyiik oglu

Malatya'da yapilan suikasd sirasinda Malatya Devlet Hastahanesi'nde idi. Operatdrdur, Ahmed

Ahmed Emin'e

248

KADSR MISIROGLU

ali^ukrO bey
ola-

Kmin'c
rak

ilk tedaviyi.

o yapmi ve bundan dolayi da cemile

gusu Mecmuasi
Cahid
gibi

9ikanrdi.

zaman

Ali ukrii, Hiiseyin

Adnan Menderes

tarafindan Dariiiacezc Bashekimligi'iie

adamlar

yakalamp

Oteki oglunun adi Nuha'dir. Bu da Kaptandir. Halen hususi irketlerde 9alitigim samyorum, Kizmm adi ise
tftyin edilmistir.

gonderiliyorlardi. ingilizler 16

deba$i Karakolu'nu
Istanbui'un

basmis.,

suraya buraya Mart hidisesmi yaprm, ehzauyuyan neferierimizi sungiilerms

Malta'ya,

Suna

idi.

Ali ijukrii

Bey, Ingiltere'den donclukten sonra askerlik

SSiikru

resmen Bey meb'us

igalini
degildi.

mesleginden
isjn i^ine.

ayrilmis, tir.

Sebebine

gelinc'e,

Ittihat^ihk

girdi

Ben

vakit Istanbul'da kiitiiphanede 9aliiyordum.

ilSn etmisk, di. O zaman Ali Hake vapuruyla Trabzon'a geldi. Tanmmarnak

- AH ukrii Bey mi? - Hayir, onlar

mcdiler.

ittihat

ve Terakki Partisi'ne girmedi

iki kardes. ittihat

ve Terakki Partisi'ne

i9in basma apka giymi. Turk vapuruyla gelseler Giresun'a kadar gelebilirlerdi, Trabzon Pontus eskiyasi ile do3mutu. Tiirk vapurlanna Giresun'a kadar miisaSde ediliyordu. Trabzon'da kaniklik 90km. tte zaman Trabzon'da sefime girdi.

gir-

Bu

partiyi tasvib de etmediler. Bunlar ikisi

zabitleriydiler.

de bah-

Trabzon'a bagh olan Giresun, Gorele, Vakfikebir gibi yerlerde

dolaip konusmalar yapti. Se9imi

riyenin ilk
Ittihat

kurmay

Fevkalade

kazamp meb'us

oldu.

iyi yetis.mis.Ierdi.

Terakki komitesiyle bagdaamazlardi. Ali ukru Bey mektebinin birincisi, kardei evket Bey ise ikincisiydi. fkisinin de bahriye'de namlan ve lSkablan vardi, Ali iikru
Bey'e bahriyeliler arasinda Denizci iikru kardesine ise

istanbul'da Findikk SarayL'nda toplanan Meclis-i Meb'usan'a

katildi.

Zannedersem bu son Osmanh Meb'usan

firsati

Meclisi'dir,

Fakat ingilizler bu meclise 9alisma

vermediler.

Bu

yiiz.

Kitapsiz
rilmisii.

evket

deniJiyordu.

Bu

lakab, evket Bey'e

derslcrine kitap yardirm ohnaksizin hazirlamindan dolayi ve-

den onlar orada ka9an ka9ana gittiler, Bir kismi Malta'ya siirulmils,, bir kismi da ka9ip Ankara'ya ka9anlar arasmda idi. Ben zaman babamm i^agirmast uzerine Trabzon'a d6nmus,tiim.

O'nun Ankara'daki miicSdeleleri devam

Trabzon'da
idim.

ettigi srrada

ben

- Ali iikru Bey askerlikten aynkhktan sonra ne yapti?

Birka9

kere

Rusya'ya

gittim

geldim.

Donanma Mecmuasi'm 9ikarmaya baladi, matbaa Bu matbaa Cagaloglu'nda idi. Adi da Ali iikru Matbaasi idi. Ben de onun kutuphanesi'nde 9ahsryordum.
~
ite

Kayik9ilik yapiyordum.

Babam bana
Yunan

bir kayik akh.

acmi^ti.

serserileri,

de kutuphanesi (yayinevi) vardi. Sik sik matbaayla kiittipbaiie arasinda gidip geiir, evrak goturiir getirirdim. Bu' kutuphSne galiba Ayyildiz Pazan adini ,taiyordu.
Zira, bir

sola insan ve ytik

zaman burada baska i yoktu. Indim imdi kayik9iliga. Denizde karada Pontus eskiyalan, kiyi boyu saga taidnn. Elimiz tetikte nbbet tutuyorduk.
ile

Gidip biraz misir alip satiyor ve kansefer

ge9iniyorduk. Bir

iki

yapmca

igSl

kumandankgi yakaliyor
da devlete

seni, sen iki sefer

kendine

9alis,tm, gel biraz

Cikardigi bir 50k kitap vardir. Birinin adini hatirhyomm, galiba!

9ahs_ diyor.

Araba yok.

iki

Hatirat 0?.ahKiyet ismini tasjyordu,

kitapti.
getirirdi.
idi.

Kagni yok.

Eski. sadvardL.

razamJara paalara aid bir

Bazt rcsimler

Ressam Rafet Bey

- ehadeti vuku buldugu sirada

- Ben

six

neredc idiniz?

zaman Hopa'dan

gelmi^iiin. Mopa'daki Istihkam

O zaman

Istanbul isgSl altmda

matbaada Gundo-

Taburuna

ia^e getirmitim. Haberi benden gizlemiler. Bir takim fisiltdar oldu, aniamadnn. Fakat. Besikdiizu'ne gidince

250

KADIR MIS1ROGLU

ALI5OKRUBRY
bagirdigini
kislik.

251

dedilet ki, boyle bbylc birsey

fikrii Bey'e sfiikast

duyduk

biz Trabzon'da, All

yapmiskr. Kimisi de Avrupa'ya ka9ti v.s. dertamis. GaybQbod esnasinda muhaiiflerinin bit kismi da AH ukrii Bey hakkmda boyle bir balon U9urmuIar. Neticc ilibariyle isin aslim iigrendik. Nihfiyet ceniize bulunimij. Fundahkta
sjirda

Bu

duymus, Topal Osman'in bir yazlik evi vardi, bir de Yazlik cvi Qankaya'da, kislik evi Samanpazan'nda idi. hadise Topal Osman'in Samanpazanndaki kishk evinde

cereyan etmistir. 136 Bagirmalan duyan

kadm

da,

bu evin

burda,

Osman
--

gcimis

de

bunlan biliyorsunuz. Bu arada Topal Meclis'in kapismdan bakiyormus. Ye.

nibahccli Siikru Bey:

No No

var, ulan nc bakiyorsun,

ne

iin var senin

burada

demis.
...

O da:
var,

bitisigiude oturuyorimis. ^olak Mustafa Kaptan vardi, bu Topal Osman'in adamlanndandi, Bir de bizim akrabadan Kadri Bey vardi. Bu Bascavustu. Assubay... ve Cankaya'da vazifeliydi. Topal Osman'in Ali ukrii Bey'i bldiirmeyi tasarladigini ogrenmis. Bir mektup yazarak:

bakmak yasak mi? diyc

Jjiiki-u yigit bir

karsilik vermis.

Ycnibahceli

adamdi,

-Aga soni jagiracak salon gelme. Gelirsen seni dldiirccek diye yazip O'na gbndermis. Fakat mektup her nasilsa Topal Osman Aga'nin adamlarmdan olan bu Mustafa Kaptan'in eline gejmis.
bldiirmustiir.

- Hadi

git isine, millet

galeyanda diyerck onu kovmus.

Bu

yiizden

Osman Aga

O'nu da oracakta

. Pcki demis ve dfinmug gitmis.

sirada Meclis'e gir-

mek

iizere olan

Rauf Bey:

Topal

Osman

- Ne o iikru Bey,
sormus.

Osman Aga'ya

ne diyorsun? diye

Bey'i cagirtmis,

Bu adam,

bu folak Mustafa Kaptanla Ali ukru Ali ukru Bey'e gelerek demis ki:
bir kalive

Kqvdum
fiiart.

O'nu, gelmis burda bizi dinliyor.

var,
isle

i5ecek.

- Jukrii Bey, Aga seni davet ediyor. Birlikte Buyur gideiim.

Hararetli

celseler

Hiiscyin Avni

Bey baginp

Topal
hatsizdi,

Osman

sirada ayagindan kurjun cikarmis.ti. Rafjiikrii

cagmyor

evde yatiyordu. Yoksa Ali

Bey'i

ayagma

~ Amma jyi yapmadin, demis Rauf Bey. 0 M. Kemal Pasa'nm adai.itdir.

9agiracak seiahiyeti nsfsinde goremezdi.

kalkti gitti.

da, hastadir diye,

Soma bildiginiz gibi hadise

Bey
ile

olmus.

-E,
Topal
Bey...

biz,

Mustafa Kemal'in adarai

degil miyiz.

Ali iikrii

Yalniz

Topal Osman'in aiasinda daha

Osman mi Onun adami?

diyor Yenibahceli Sukrii

Bnceden cereyan etmis bir anlasmazlik var miydi? Rauf Orbay Mliratinda Topal Osman'in Ali iikru Bey'e Sid olan
Tirebolu'daki bazi tarlalan gasbetmis olmasindan dolayi ara-

oldu, siz bu

- Ali Jukru Bey'in cenfeesinin buraya merasimde bulundunuz mu?

getirilisi

nasil

sirada Meclis alev almis, hararetli bir sfirette mes'ele iizerine egilmis, bu isj Topal Osman'in yaptigi anlasilmisti.

Komsusu

bir

kadin Ali ukrii Bey'in hadise gecesi:

- Yapmayin, Allah askma yapmayin yandim! diye

136- O devri yaayanlardan, yakm doslumuz eski kiiltiiriin nadir miimessiHerinclen bin olan Miincvver Ayash Hanimefendi, Ali ukrii Bcy'iii katlim miileakip Ankaraya gittiginde kendisine Topal Osman'in Samanpazan ndaki bu nvuii gbsterdiklerini ve Ali iikru Bev'in burada nasi! katledildigini -gercege uygun bir soretle- hikayc ettikierini iflde buyurmi^lardir. B mllomat, Ali Sultrtl Bey Vak:asmm o giinkil
Ankara'da
ger^ek
yiiziiyle

umilma malolmuj boluiidugunu gosleren

calib-i dikkal bir

rnti^ahadedir.

.,

252

KADIR M1SIROGLU

ALI

JUKRU BEY

annda eski bk husumet mevcud oldugunu mudui?

kandinm|lar.
Bey'in

soyltiyor.

Bu dogru

- Hayir kai'iyyen boyle birgey yoktur. Topal Osman'i

AH

iikru

Iky

ingilizler'i

lutuyor,

ingiliz

siyasctlne taraftardir, demijler.

iyi

Buna da sebep

All

ukru

Vox; v-t

ingilizce bilmesi,

Taymis Gazetesini

giimi giiniine

takib etmesidir.

iikru

Bundan dolayi yakisurmisjar. Halbuki Ali Bey bu gazctcyi takibederek ingilizler'in hakkimizda

negrediyor,

ne diijiinduklerini gunii giinune terciime edip gazetesinde halki irad ediyordu. Bazi kimseler Topal Osman'a Ali iikrii Bey'in kendisinin aleyhinde konu^tugunu

V Jjtt Ts

"tfiJj'J

-wr

vVa

fijl-'f

jt rt

da soyleyip onu tahrjk etmiskr.

- Peki Topal Osman'la Ali iikru Bey arasinda Trabzon'un Kahyasi mes'elesinden dolayi bir gecimsizlik yok-

muydu?
Hayir. Sadece Topal Osman'la Kahya arasinda gecmi
su vak'ayi soyleyebiliriz. Topal

Osman Rumlan
mallarmi

oldiirmeden
gecirirdi.

evvel

agizlarindan

takrir

alip

uzerine
talan

Gorcle'yi,

Tirebolu'yu, Giresun'u

sonra Trabzon'a geldi.

miyle.

bu suretle Yunaiiklardan ganimet

ile

ettikten
bir ge-

alinail

Taksim parkinda Kahya

karji karsiya geldiler.

Kahya

kendisine elleri arkasinda oldugu halde:

i&>

>J fat*

-Jiv

**> /T

i.<.,>.i

^ut,

-^jjt ^iC,

j.Vji.iAib i

i^ajjr:^

- Osman Aga ne geziyorsun burda? ~ Niye Aga, yasak mi Trabzon'da gezmek yasak mi?
;

Yasak

ya!...

Biz burada kuildik mi, sana mi kaldi Trabal

zon'un as&yigi. Hadi

adamlanni cekil

git!

Cekiliriz, peki falan...

A)i CtRrii Bey Mcrlnim'im bir din filimi kadar dint mes'fclere vakif oklugu vc vatanina bu yoida da hizmotlerde bulundugu' (?ogu kimsenin me^huludur. bir tlef'asinda Qarsi Camii'nde vaaz ederek dinieyenJcri

Demi? ve arkasmdaki aba zipkali adamlanyla gekilip Halta mazot bile alamadan kacmiglar da Akjabat'a ugrayip ikmal yapnuglar. Bunu bana o zaman burada Polis
gitmis,.

Trabzon'ila

mtiduru bulunan ve hldiseye gahid olan akrabamizdan Muzaffer Bey ardatmigtrr. Kahya, Topal Osman'in Trabzon'a

biliyoruz. Yukandaki klijede onun Kayscri'de Ulu Cami'de Cihad mevzuund:t yaptigi konu^manin 24 Ey HI J338 tSrih vc 490 sayih
co?!iu-di[giinit
1

Sebiliirrcjad

mecmuasmck

ne^redilen

meminin

ilk

kismim gOriiyorsunuz.

254

KADIR MISIROGLU

ALl

5OKRO BBY

255

duyunca O'nu Trabzon'da lialkm burnunu kanatmadan kovabilmek icin her taraft adamlanyla donating. Bu ki, yiizden Aga kacmaya mecbur kalmislir. Hatta o kadar Topal Osman kendisi yetiip geldigi gemiye binememis de, burada konustugohuz Kasap ihsan'm kardesi Ibrahim Bey'in motoruyla gilmistir. Hatta ihsan'm baoa soyledigine gore bu motoni gasbetmis, vcraiemigtir. Kahya ile arasinda gecen
gcldigini
hfidise

yerine defnettiler. Toplar moplar birseyler yaptilar oraya. Bak Ali Sukrii Bey'e hala" bir snezar yapilamadi. Hepden kaybolmak uzereyken Belediyeye miiracaat ettim. O zamanki Reis Suad Bey (Oyman)le beraber iste simdi gordiigumiiz basit seyi yaptjrabildik. Bundan dolayi da istanbul'dan Ali Siikrii Bey'in yakmlan tebrikc geldiler Suad Bey'i.

Ankara'daki goriisme, konu|ma ve merasim kafi goruldu.

Trabzonlular da cenazeyi
-

bundan ibareltir. Ali ukrii Bey'in bunu mes'ele yapmasina imkan yoktur. O'nun meziyetlerinden biri de memgirleketinde adam yetistirmekti. Beyle kucuk cekismelere mezdi. Meclis'in en gene ve en dirayetli mebusuydu. Boyle
oldugu hakle en yajldardan daha kafaliydi. 1963 senesinde Keinal Milliyet Gazetesinde okuduguma gore: bir gun M.
Pasa'ya giderek:

istiyorlar.

Sehidimizi bize verin! diyorlardi. Bu is igin Ankara'da bir hey'et lesekkul etti. Meb'uslardan Ziya Hursid, Dr. Abidin,

Nebizadc Hamdi, Giresun'Iu Musa Kazim, Erzurumlu

Necati

vesaireden miitesekkil bir hey'et... Bu heyet refakatinde Cenaze Inebolu'ya getirildi. Orada Ali Siikrii Bey'in
vaktiyle kendi eliyle almts oldugu Resid
dirildi.

Pasa Vapuru'na

bin-

- Sen burada ne oturuyorsun? Baskumandan degil misin? Neden cephede degilsin?. Hadi Ordunun basinaU demis. M. Kcmal Pasa da hie kmnamij. Kalkmis cepheye gitmis, de soma da Ali giikrii Bey'in bu zaferdc biiyiik bir katkisi iffide oldugunu -ihtimal bu hadiseyi ima ederek- bizzat
etmistir.

Dedem Haci Ahmed Efendi de bu vapura istanbul'dan hareket ederken binmisli. inebolu'da cenazeye miilaki oldu. Bizim Denizli Koyii'nde aiie mezarhgimiz vardi. Oraya gommek istiyorduk. Ailemiz filasil Saray'a mensuptu. Ceddimiz Yeniceri yamagi imis. Onun icin ailemize Yamakoglu
denilmi.

zaman Dilnya'mn kesmekeg

itliliat

zamanlarrydi. Meb'uslar

Soma

biliyorsunuz Reisoglu oldu. Denizli Koyu'ndeki

aile mezarligimizdir.

grupiata aynlmislar, isin icine

Terakkiler girmis, birseyler

mezarhk bizim
hey'eti

Buna

Reisli

mezarhgi

girmis malum...

denir. Ali Sukrii Bey'i

buraya
gittik.

gommek

istiyorduk. Besikdiizu

- CenSze buraya
-

nasil getirildi'.'

olarak vapura

Bizim hey'et Besikduzu'nden

Erzurum Meb'usu Hiiscyin Avni Bey'i kimse dmdurazaman buradayrai (Trabmiyor, yanip tutusuyormus. Ben
zonda).
Basvekili,
adliyesi
cikarmislar, fail belli olmus.
kararryla Ulus

Topal Osman'm

jandarmasiyla hadiseyi ortaya oliisiinu Meclis

vasita yok. Ucyiiz kisiden Oniki saat yuriiduk. Trabzon'da uc gun uc gece miting yapildi. Ekmek bile bulup yiyemedik. Trabzon'a iiyle kaiababk yigilmisti.
fazlayiz.
'

yuriime Trabzon'a gelmis.

O zaman

Meydam'nda

asmislar. Hatta iki meb'us

demis

ki:

- Hadi bakahm su Topal Osman'i nasil asmislar. Gitmis bakmislar ki, ayagmdan asilmis. Clinkic bas.nu daha onceden
yerine kesmislermi|. Basi olmayinca ne yapacaklar, hukum kaldi. gelsin diye ayagmdan asmislar. Uc giin He gece sehpada

Niyazi'nin otelinde kahyorduk. Sevket'in Niyazi derler biri Onun otelinde. mgilizlcr kendisini Ermeni katliammda mes'ul tutarak istanbul'da muhakeme etmislerdi.
vardi,

KShya'dan

namh adamdi. Cerkez'in Niyazi derlerdi O'na. Gemiye gittik, nhhmdan gemiye kadar iki tarafli kayiklar motorlar dizilmiler, ortada bir gecit birakmislardt. Hey'etle

Sonradan Giresun'a

getirip defnetmisler.

Memleketin en

giizel

gemiye

git-

256

KADtR MISIROGLU

tik.

Tabut, tabutun bamda Lazistan meb'usu Ziya Hurid. Ben o vakil onalti, onyedi ya]anndayim. Kamaraya indik. Amucani da orada, Haci Ahmed Kfcndi. Elini optiim. Bana bir

cicek demeti verdi.

Bey'iri

- OgIum dedi, bu cigekleri yengen verdi, Ali iikrii hanimmi kastediyordu. Bunu muhSfaza est, mezara koOradan
ctktik,

nulacak!.. dedi.
tabut

nhtima

getirildi.

Amcam

yani

Ali

$iikru Bey'in babasi Haci

Vali, Firka

Ahmed

Efcndi en onde, yaninda

ilahi

Kumandam,

meb'uslar, arkada tabut, daha arkadan

girdik.

maiden
yan

bir

kalabahk yola
bagladik.

Tabutun arkasmda
zaviyeler

oku-

yeil

sankh

eyhler, mtfridleri ellerinde yesjl saneaklarla

iterlemeye

Tekkeler

kapatdmamis.ti.

Ilahilerle yiiriidiik.

Kalabaligi yollar almiyordu. Belediye'nin

online
kilmdi,

geldik.

Nfamazi Belediye'nin

onundeki meydanhkta

Namazdan sonra Faik Ahmed Bey (Barutcu) orada

nutuk sbyledi. Ali uknti liey'in gahsiyyetini, siySsi

ateli bir

rhucadetesini anlatti. Cinayelin failierinin

meydana
,

cikligmi,

daha da derinleshrileeegini sbyledi. Bu iin arkasuu birakmryacagma dair millete hep bir agizdan yemin ettirdi. M. Kcmat Paa ve Cankaya'yi ima eden agir sbzler de sbyledi, bnnlan biliyorsunuz. Cihan Palas'm balkommdan
tahkikatin

-mm
'

'

halka

hitabediyordu.

Bu
polis,

sozler

giinlen

yaiyanlarm

hatirmdadir. Galiba Istikbal Gazetesi de yazmi.

MerSsim ve
kalabahk

konusmakudan sonra
nedildigi

jandarma, halk, topluca imdi def-

mmmrn
i:
.-.

yere

gelindi.

Trabzon

daha

byle

bir

g6rmemi$tir.
soylendi.

Mezarmin bamda da uzun boylu mituklar

birjeieek demeti vardi.

Bu arada birisi bagndi. - Demin gemide birisinin elinde

ileri

Nerdedir, getirsin mezara koyacagiz! Baktim bu

bagiran
^h:/^'^:^^^^':?:;^^:^^-::'-.;^^.,';.".-Lv.'--r.^-.v.;'^

Ziya Hurgid'di.

gecmeme imkan
elli

yoktu. Mahseri bir ka-

::,-

-:--:

:-lt-:j.

labahk vardi. Mezara kadar belki

adnn vardi. Kalabahktan oraya zot yaklatim. Kimismin bacaklarmm arasmdan, ki-

Ali itkrii

Bey Merlmmun mubtrek na'jimn dcl'ni sirasinda Tntbzon'da yapilan merasimden bir gorlinii^...

258

KADiR MISIROOLU

misinin

iizerinden

cliije

kalka

mszann

yanina

vardim.

Hamramin

vcrdigi cicekleri Lazistan meb'usu Ziya

Hnrgid

Bey'c uzatabildim, mczaruia koydular.

akam da yine yiyecek icecek bulamadik. Erzurum'dan

kadai:

Samsun'a

muazzam
verdi.

istiab etniiyordu.

bir kitle Trabzon'a gelmisti. chir Belcdiye Meclisi Boztepe'ye Ali u'krfl

Tcpesi*. adim

Simdi unutuldu bunlar. Dunya boyledir. ne Topal Osman'i kaldi. Ben dc olecegim. Zaten Ali Sjiiki-ii gibi adamlar oldukten soars benim gibi adamlann ne luzumu var Diinya'da!..

Bak ne AH

iikru'sii kaldi,

Bey'in Buyuk Millet Meclisi karanyla Ali Siikru bin lira cocuklaiina o gunku parayla bcser bin, hammina da fie Bu para vevcrilecckti. Demek hepsi onsckiz bin lira. cocuklar 50k biiyiik lilmemistir. Gerek hammi ve gerckse
zarOret cekmislerdir. Neleri varsa sattilar. rahat cderlerdi.

parayi alsalar

Ey

gidi adam...

Meb'us olmaya geldigi zaraan

fa 3
J.

Arapcasma Trabzon'da Qarsi Camiinde vaaz etmis, hocalar cocuklan ve bilgisine hayran kalmisjardi. imdi oyle adamm
peiian oluyorlar. Hale bak.

Bey sonradan Halk

oldu.

Ahmed Defni sirasinda en atesU taraftan goriinen Faik Partisi'ne girdi. tsmet Pasa'nm yardimcisi yani Ali iikr(i Bey'in hanrau kendisine gitti de
Yengem

yardimci Meclis karanyla verilmcsi lazimgelcn bu para icin olmasmj istedi. lte bakanm, ederim diye onu batan
savdi. Bir de

yengemin bana anlatisma gore, ikide bir saatine bakiyormus. Hani kalksa da gitse gibilerden. Buniin uzerine: - Faik Ahmed Bey, rahatsiz e-ttim herhalde... demi.
da:

If

~ Evet demi, bir randevum vardi da... Buniin Uzerine yengem' de kalkip gilmis. Gokalp icin de boyle bir karar Ahmed, Ali ahnmisti. Onunki almip kansina verildi. Faik O'nun ba Siikrii' vak'asindan dolayi meb'us yapilmisti.
miidMii
idi.

Sonradan

ite

boyle oldu. Eski duslincelerini

sildi

260

KADlR MIS1ROGUI
vc cocuklan fakr-u zartete 1-

AU.VUKRUBP.Y
Evveia
bir

261

am. Merhumun

ailesi

diistiigii

_Nisab-i

Miizfikere

Kanunu

Sikanlmisti. Bu,

halde onlarla hie ilgilenmedi.

iini de Rant licy'c havalc da parasim yollasm diye. O da bu matbaanin parasim yemis,tir. Matbaayi salmi?, parayi teslim ctmeden aceleye gelmi?, yurt dipia kacmis. Doniip geldikten sonra da

hazir

Yengem Ankara'daki matbaa

mevcud azanm. yandan bir fazlasiyla toplamp azanm yandan bir fazlasiyla kanun cikarma imkanim

etmifti. Satsin

ve

sagliyordu. Miirettep aza dortyuziln iistunde ise de, olenler itirak etmiycnlerle asagi yukan tarn dortyiiz kadardi.
bir kisi ile

Buna gore ikiyuz

de kanun
haricte

Meclis toplanabilir, yuz bir

icin, bazi

kisi ile
ile

cikanlabilirdi.

ikliyemedi.

da'byle

gitti.

Velhasil

merhum

All iikrii Bey'in

Bunun

meb'uslarm vazife

jotok cocugu talimin edemiyeceginiz kadar eziyet cckmislerdir. Kimse merhumun hattrasina saygi ve altka gostermedi. imdi Trabzon gencligi lkiu * l mezarau yaptinrsa dogiusu
5
'

bulunmalari dolayisiyla kanun' cikarmakta miiskilat cekilmesi sebep goslerilmisti. Fakat iin asli baskaydi. Bir kere Nisab-i Mfizakere Kanunu cikanldiktan sonra hocalarm cogu isyan eden bdlgelere nasihalci veya harbetmek is-

minnettar olurtmi.
-Tes.ekkiir ederim,

Yorduk

sizi!..

temeyen askerlere vaaz etmek uzere hcy'etler halinde saga sola dagitdmrs ve tkinci Grup'un Mcclis'teki sayisi azaltdmijti.

- Estagfurullah... Ben teekkOr ederim.

giikru Bey'in yakin akrabasi emekii kaptaii Hasan l'ehmi Bey'le konusmamiz burada nitmyete crdi. Fakat merAli

2- Nisab-i Muz2kere Kanunu'nun

tifade

sagladigi imkSnlardan

is-

ile M. Kemal bir ara AnadoIu ve Rumeli Mudafaa-i Hukuk Cemiyeti Grupunu kurmu yani bu'ce-

huraun

rtefnedilifi

ile

Trabzon'daki Mdiseler kolayca yatis-

madi ve rcsmi
digi tela

bir tahkikata

mevzu

teskil

eyledi.

Bu

tah-

kikattan da bir nebze bahsedersek, hadisenin Ankara' da uyandrr-

ve buna atfedilen ehemmiyet daha

artik

iyi anlasillr.

miyeti bir nevi parti hlline getirmisU. Bu partiye de gercktiginde Meclis'i feshetme selahiyetini koparmisti. Buna karsi ikinci Grup'un itirazlan ve bilhassa bata Kadi Raif Efendi olmak uzere Erzurumlular'in nmhalefetleri meshurdur.

Ali Jflkrfi Bey'in vefatim muteakip Birinci Biiyuk Millet

Gercektcn

Erzurumlular

Muhafaza-i

Meclisi'nin

vazifesini

bitirdigi

esbab-t

Vtukaddesat

mucibcslyle Meclis'in ycnilenmesi ve secimlere gidilmesi karan alindi. Zira artik bir numarali uzvunu kaybetmis bulunan lkinci Grupun tasfiyesi hem lmimkiin ve hem de gerekliydi. Mumkitodii, zira karsi koyacak kimse kalmamijjti.
Gerekliydi, zira artik bir seri inkilKba sira geimisti ki, bu aucak dikensiz girl bahcesi denilebilecek bir Meclis'le
yapilabilirdi.

kurmus ve M. Kemal Pasa'nin Ankara'da bir takim esirrayi (serirleri) basma topUyarak Anadolu ve Rumeli Miidifaa-yi Hukuk Cemiyeti'ni, onun hakiki sahibi olan Tasra gflbejerine damsmadan parti haline. getivisini proiesto eden beyannameler nesretmisler vc bunda

Cemiyeti

adtyla bir cemiyet

M. Kemal
kaydirmasi
kesligini

Pasa'nin idareyi yavas. yavas cumhuriyete dogru yuziinden Erzurum'un Ankara ile alakasmi

Yeniieme-karari

Nisan 1923

tarihli

celsede

yani Ali Siikrii Bey'in vefatindan sadece dbrt

tifaka yakin bir ekseriyede alinmistir.

gUn sonra u-

birkac

Hadiselerin akismda bu noktaya geiinmesini temin eden chemmiyelii tasarruf vardir ki, bunlara kisaca doisteriz:

llfln etmiierdi. Bu tehlikeli. durumu Ankai-a'ya bilKazim Karabekir Pasa'nin, M. Kemal Paa tarafindan Erzurumlulan teskine memur edilisi ve bu ugurda bizzat M. Kemal Pa?a tarafindan memlekette Cumhuriyet idfiresi

diren

kurulniiyacagi* tarzmdaki vaad ve taahhudlere kadar ne

kunmak

262

KADl'R

M1SIR00LU

263

gayretler

sarfedikligi.

diger

bazi

eserlerimizde

tafsil&tj

ile

anlatilmigtu*. ltc biitu'n

bu merhaleler kat'edildiktcn ve ikinci Grup'un

baedilmez hafibi

AH

ukrii

diktan sonra, Anadoiu vc Ritmeli MiidSfaa-i

bahsi gecen selahiyetine

Usi'trin

Bey merlium ortadaii kaldmlHukuk Grupu'nun isiinHden Turkiye Biiyiik Millet Mecycnilenmesi
kararJatinJmiti.

feshi

ve

secimlerin

Fakat ikinci Grapa mcnsup mcb'uslaim Cwmhuriyet Halle Partisi'nin esasmi te^kil eden bu grupa almmadiklan halde, yeniden secilmeleri tchlikcsi vardi. Ite bu da oiilcnmcliydi. A!i
ukrii Bey hadisesi dolaytsiyla Trabzon bir nevi

muhalefet
r

mci'kezi

ha\line gelmifti.

imdi

sira

bu muhllcfet mcrkezini
.-

sukut ettinneye

gelmiijti.

Bir nmhalefet merkezi olarak Trabzon'u sukut ettirmeye

meinur olanlardan Adana meb'usu Zamir (somadan Damar) Ankoglu hSLtiratinda Ali gtikrti Bey' in maruz kaldigi feci
sfiikasd hadisesini -yine resnri goriige
iettikten

uygun olarak- nakinfialleri

ve bimun Meclis'le husule getirdigi

bei
f

lirttikten sonra:

r
.

" :>
;

Bu durum
(scgime)

kargisiflda

M. Kemal Paa yeniden

tecdid-i
intiftab
ile

intihaba

**tr***>iZS4

girmek
iizere

maksadiyla
ilk

kararmi
Vekiller

konumak
acti.

once grup idare hey'eti

etti.

Hey'eti'ni bir arada ictimaa davet

M. Kemal, muzSkereyi

Vaziyeti izah

etti.

Tecdid-i intihaba gidilmesinin zarurl

oldugunu, Meclis'in artjk bu vazifeyi ifaya kaabiliyeti kalmadigini biklirdi... demekte ve secim karan 19111 yapilan
muzakereleri ve ahnan kamrlan kaydetmektedir. Mliteakiben
yeni secim icin Birinci

Grup'un secim

faaliyetlerini nak-.

lederek tekrar muhaliflerin durumuna avdet etmekte ve u be-

yanda bulunmaktadir:
Biz bu ekilde galtirken karimizdaki ikinci Grup da bo durmuyordu. Simdiden Lazistan meb'uslanndan. Ziya Hurgid
ile

AGA'nin Gircsun'daki mezan!. Giresunlular daha vefSk&r cikmig vc cahilligi ile /.Stimlere alet olup vatanin en degerli cvlSdi ve hemgehrisi otan ALI t)KRU'yU katleden kahraman Osman Aga'ya
bu IbidevJmezan yapmiglardirL

OSMAN

Dr. Abidin Bey'leri Karadeniz sahilleiindeki vilayetleri-

264

KADJR MJS1R0GLU

mizo gfindermigler, propagandalanm giddetle yapmaga balamiglardl. Ycr yer dola^iyorlar, nutuklar cekiycuiai:, matbuatta
gegitli akisler

uyandinyorlardi.

\5 N'isan .1923 tarihindc

M. Kemal'm

istasyondaki cvinde
bittiin icra

.Lophman intihap biirosuna mutad saatte gittjgimde,

vckillcri hcy'utinin de hazir

oldugunu gordiim.
gazet.e.

Bli ekilde top-

lanma mutad

dogildi. Bir fevkaladelik vardi. Bir mtiddet sonra.

Gazi hazrctl.cn gcJdi Iilinde b<r

makamma
zuunda

oturdu.

Trabzon'da

lunmasi, All S/iikrii'aun Feci bir

tkinci

ofkcb ve smirli halde Kahya'nin kaatillerinin bucimlyete kurban gitmesi mevasilsiz

Grup mufnUermm
tosiri

vc tnsafsiz

igir

kulak ncspyatiannin

altinda Trabzon'da

intigar

ve eden

istikbal Gazetcsi'nin sahibi vc ba^yazan, Trabzon Belediye balkonunda, Ali ukru Bey'in cenSzesi karismda heyecaua gclerek, kalabaliga kar$i irad ettigi konusmasmda: M. Komal vc Cankaya hakkmda cole agir sozler sarietmesi bazi kimselcre gozya^i. doktliimcsi;
giinii

giinune bun-

M. Kemal'in kulagina gelmesi, mutcmadiyen aleyhdc yazan bu gazete, bu defa da eski Adana VaUsi Hamid Bey'in
lann
delice bir yazisini nerediyordu.
deki, gazetenin
,Tte

Mustafa Kemal'in
triishasi idi.

elin-

bu makaleyi ihtiva eden

bir

Hamid'm
yfiUl'Uk

makalesi okundu. Uzun zaman devlet htzmetinde

mtistearlik

ve

yapmi

kimsenin bu yazisiru hazn bulunanlar

Tarihi alakadar eden bu

Eeessuf ve teessiirle kargjladilar,

yaziyi aynen buraya dercediyorum:

4 NISAN 1923 TARIHLI iSTIKBAL GAZETESINDE

HAMIOiN MAKALESI
Hakimiyet, hakikat-i
suniye-i
tnilliye-yi hurriyet-i fikriyyenin,

ma-

ahsiyenin
?

kahraman

mlicahidi,

Ali

S/iikrii

Bey

kardaimiz bu gun mu'dafaa

ettigi ssSsat-i

kudsiyenin

ilk kur.-

266

KAUtRMlSiROei.il

ALI

SUKRC BEY
asar-i

267

bam, 13 senelik meslib-i mlltevSllyeden

milletin benligini

arta kalan cmniyet-i

kinat...

mes'tim

galizenin

mehibenin,

tezahuru

mazlfimenin, hayatt bahasina da olsa, basini tekrar kaldirmak

inkasat-i elimesi tecelli etmistir. Artik

bundan soma tahakkuk

Actlan agizlan ka-

bozmak

isteyen

EJDERtN,

ilk

hedef-i ta-

edecek hadisatin giinahi da onlara

aiddir.

arruzu ohnus buiuuuyor.

0{

senedenberi kasd-u izhar odile.

patmak

tarikiyle istihsal-i arza yeitencn

Osmanin
ki;

kitii

el-

gelinip nihayet sefil ve hunhar bir vasita ile vurutan bir darbeyi, basit bir clnayet telakki

lerine arz-j iftikar

eden bicareler bilsinler de

millet isiikmi-i

etmek

icin, fazla

safderfm olmak
la-

hSricisi kadar, hiirriyet- i dahiliyesine

asiktir.

lazimgelir. Milletin teyakkuz ve intibahini,

muzmkieriuin

hakkununu mtai gbrcn, muhitlerinde daikavuktan baska mevcildiyet gonnek, tasdikten baska seda isitmek istemiyenlor, sehid-i muhteremin $ahsmda, milletin hukuk-i tabiiyc ve esasiyesini imha etmek istemisfer, bu taarruzun her hangi bir sti-i
emelc kari miiheyya-yi feveran olan kalpleri, sindiimeye kifayet edecegine zfihip olnuislardir. Ne biiyiik gaflet, ne biiyiik cchalet!

Ne miimkiin zulm He bidad Ue

imha-yi

hiirriyet!.

Qali^ idraki kaldtr, muktedirsen ddemiyetten!

HAM1D
Bu yaziyi olaiyanlar, bu agir kelimelerin Mustafa Kemal'e matuf oldugunu anlamalcta hie tereddiid etmedilcr. Nitekiin yiiksek divan da miittefikan bu kanaati izhar etli ve 50k muteessir oldular. Mustafa Kemal haksiz agir bir tecfiviize maruz kalmisti. Hamid'i yafandan tanmm.. tjukurova'nm isAdana
tirdadinda, Fransizca bildiginden Dahiliye miisiearligmdan, valiligine tSyin kilindl. Diiriist bir adam olmakla be-

Bu

zavallilar, heniiz 6greninemi.sler

mi

ki, fikir liiyemuttur,

oldiirulemez. Hiirriyet miisleid-i infilaktir, tazyik olanamaz.

Mazluma
ikide bir

karsi veluttur. Her bir katrasi bir teda'i iblSt eder. makam-i tehdidde Fransiz Inkilab-l Kebiri'ni ileriyc suren bu yalanci pehlivanlar, o tarihin pence-i menhus bir

faslmda saplanip kalarak, sahife-yi mtitaakibeyi cevirmege cesiiretyap olarniyorlar. Nicin bu ihyasina saayyi bulunduklan
18

BRUMER

kahramanuun unvanmin memlekete

yuklettigj

afeti

tehattur etmiyorlar. Milletin

don senedenberi mulkiin

kademeler
ettigi

cihet-i erbaasnida ibdaa ettigi hav9riki, miiteaddid

vechile

ferdlere

hasr-u temiik etmek isteyen fasiklar, bilAnadolti'da

Memuriyetine ve jahsina etmeyen, Gumushane mebusu Hasan Fehmi Bey'in Meclis'in gizli secimiyle Maliye Vekaletine intihabi, bu adami bir kat daha deli etti. Derhal istifasim verip valilikten aynldi. Nicin bu hatali hareketi yaptiniz sualine karsi:
taalliik

raber, delice hareketlerine sahidim.

melidirler ki;

amk

GARKILOTUN

tasavvur

koyun suriileri yoktur. Asirlardir basinda tasidigi tacidarlan fedft eden millet, mahlukuna secde etme, bu gline kadar matiiyet-i sabika ve Mliyeleri pek malum olan, Kuvay-i sefileden savrulan tehdidlere, sacilan hezayanlara mukabele
edilmemis.
ise,

- Hasan Fehmi Bey madem ki; Maliye Vekili oldu, ben de hukflmete artik hizmet etmem, vazife alamam, meclisih bu hareketi bana cok agir geldi. istifam kat'idir deyip bir iki gun

bu
bir

sflkut

munafiklarrn tahmin

ettikleri

gibi,

soma Adana'dan aynldi; ailesiyle birlikte eski dostlanndan, Trabzon'da beldenin tanmmis zengin bir sahsiyeti olan Gazazzade Hiiseyiu Efendi'nin yanma gitti.
Ali iikrii Bey merhumun vefatt iizerine Trabzon'da daha da alevlenen muhfilefeti siikut ettirmek iizere oraya giden hey'etin reisi Zamir Bey (Adana meb'usu) adi gegen

acizden, teslitniyetten, tevekkulden degil, kendi kalplerinde

yer

bulmayan

hiss-i

necibden

endisesindeu inbias ctmistir.

Amma

vatam izrar mademki bu grin telve

aziz

268

KADJR M1S1ROGUJ

ALl 0KRt) BEY

269

hatiratinda icraatl ve gdrduklerini anlatroaya

cliyorki:
-

devam ederek
bilemem; Maliye ve.

Nihayet ben soz aldnn;

- Kazandigimiz zafer

biiytiktilr;

hadsiz, hesaksiz

emek ve

Hasan

Fehmi

Bey'le

aralarmda ne gecmis.
iyi

i'edakarbkla

bildigim birsey varsa

Hasan Fehmi Bey en

kdJcrinuzdcu bmsidir.

A^b

basinda, sbzii sohbfcti ycnnde, de-

bu zafcrin nimetlerinden faydalanacagi bir zamanda, muessif ve zararh yollarda gitrneklen son derece sakminaliyiz. Hie bir zaman
eide
edilmitir.

Milletirnizin

Yunanhlara yaptigimiz son taarruzda, askcrlerimizin ye ordunun btitUn ihtiyaclarim hie kiniscye rnuhtag ctmeden basarnustir, Bu hususta Ataturktin takdirine mazhar oJan degcrli bir s>ihsiyettir. ite Hamid'in delice harekctindcn canh bir misal. Bu sekilde bii istifa kimsenin hatinndan gecmez ve tahayyul de edemcz. Trabzon'un
riyi gcircn, diirust bir sahsiyettir.

sert tedbirlcre tevcssiil

etmek taraftan degilim. Davulun

sesi

uzaktan baska

gelir,

yanina gidildigi zaman yine baskadir. Kabir

naatima gore

ilk

once

kac arkadai Trabzon'a gonderelim,

a\si

durum u yakmdan
Gittikleri

t'etkik

edip

Mudfifaa-i

Hukuk

idare he-

yetiyle temasa gecsin; dertleri mcseleleri acik acik konusun.

bu kanik devresincle, bircok fena sozlerle kulaklan dolan Trabzon halkmi Hamid gazetede ncsrcttigi yazisi ile, bir kat daha tesvik ve heyeeana surukicmckte sanki bir rol almis vaziyetine girmi^ti. Bundan baska Trabzon'daki Mudafaa-i

yolun dogru olmadigini, heniiz daha sulha kavusmadigimiZL, dosta diimana karsi mlittehid olmamizm vatanborcu oldugunu sdylesin.

Bu konusmalar
siyle idare heyetini
zail

asi

idare heyetini yola getirmczse, va-

zifelerine son vererek yeniden mutc.$ebbis bir heyet vasitagetirsin; eminim ki; bu tatsiz Kardesce saimimi bu konusmalardan sonra gergin hava zSil olmaz ve mSkul bir neticeye varilmazsa, mcs'eie yticc divana bir kerredaha arz olunur. Memleketin menfaatina uygun tedbiiieri alrnaga hak

Hukuk Cemiyeli
tafa Kemal'i

idare hcycti,

Ankara merkezini tahimiyor,

asl

meydana

bir vaziycte gecmis,ti.

Cok

temkinli, biiyuk devlct adami

Mus-

hava

olacakur.

Hamid'in

Jstikbal gazetesinde cikan

gazetenin miitemadi ateyhte nesriyati son dcrece

ofkeli yapmitj; e.sasen ikinci

bu yazjsi ve sinirli ve

grubun mUfritleri agizdan nuve kulaktan cirkin sayialar yaymaga germi vermislerdi. Divan azalannm bu durumdan ozgiin olduklanm,
tuklariyle

kazand.ir.,

Bu kpnusmam

divan iizerinde

iyi tesir yaratti; bir

IShza sQkurietten sonra Mustafa

Kemal heyete

hitaben;

hele Trabzon'da cereyan edcn bu son' vaziyetten hie

gbriinmiiyorlardi.

memnun

Trabzon'un yanh bir akibete siiruklenmesinden endiseleri vardi. Divanda ilk soz alan general Alt Ccbesoy (ikinci nieclis reisi) umumi vaziyetimizi ve son Fuat hadiseleri uzun uzadiya tegrih ve izahtan sonra mes'elenin cbemmiyet ve nezaketine dikkat nazanni cekti. Miiteftkiben
tifaka vardilar.

- Arkadasjar Zamir Bey'in mtitalSalan bana mulayim geldi, bu husnsta fikriniz nedir dedi. Hepsi de bu arabulucu yumusak fikrimi makul buklular. imdi oraya gidecek kimselerin isimleri ortaya atikh, Hie birisinin iizerinde cluiulmadi. Mustafa Kemal hig birisini tasvip etmedi.
kada.51

durumun bassasiyetinde it-' En son soz alan milli miidafaa vekili Generel Kazim (Ozalp). kendisine mahsus samimi asker ifadesiylc
soz alan diger divan azalan da
bir

- Arkadaslar miisaMe ederseniz buraya gidecek olan ben buldum dedi, hepimiz dikkat kesildik.

ar-

konustu ve muLaiaalanni bddirdi. Butiin konusmalar smirh

atmosfer icinde cereyan
etti.

Heyct de bu

- Zainir Bey arkadasimizi ben- muvafik buluyorum. bulus.a iliral< etti. Benim akhmdat^ hayalimden

Bedbinlik hafiflemedi.

boyle bir sey gecmemiti. Derhal cevap verdim;

KADIR MISIROOLU
ve teveccuhfiniizc 50k tesekkur
lenleri
hattft

AL1

5UKRU BEY

271

- Pasa hazretleri

iltifat

Hasan Saka

Bey'in babasi da ihtiyar halinde

yoklur. ederim. Fakat bu \p ben yaparaam; hicbir tecriibem Buraya gidecek olan arkadasm iyi hatip olmasi 13am, icabinda
kiilleyc hitap etmelidir. Pasa tekrar israt
etti.

gclmisti. Nflrani yiizlii ku: sakallr, orta boylu

zatti.

mehterem

bir

Vali vekili ihsan, Firka

Belediye Reisi,

Kumandam, Ticaret Odasi Reisi, Mudafaa-i Hukuk Cemiycti Reisi ve azalan

sbz soyleyen Imtiblerden kac tane isterseniz birlikte yaniniza aliniz, bu tste tcreddud ctme!.. dediler. Yanimda oturan Mersin mebusu, Maaril' Vekili Ismail Safa

gelenler arasmda bulunmakta idiler. ilk manzara uzerimizde

iyi

kbtu bir intiba Ivusule getirmedi. Bilakis lehde bir hareket

sayiludi.

Bey'in:

Tamsma merasiminden
edileti

sonra Yesil Yard otelinde ihzar

-Zamir
cttim.

israr ctroe kabul et! domes! tacrine

muvafakat

Divanin ictimaina ve sinirli havaya son verildi, benimle iizere gidcbilecck arkadasjarmii secip pasaya ismini vermek
nczdindcn ayrddun.

odamiza gittik. Ertesi sabah odamdan hole giktim, bazi kmrscleun pobsle beraber bir arada oturmalari, bem gdrtincfi ayaga kalkip selamlamalari dikkat nazarimi cekti. Polislerden
kbseye cektim vc nicin burada bulunduklanni soroldugunu ve cmrimizde bulundugunu diger arkadaslannm sivil emniyet memuru oldugunu bildirdi, Dogrusu hie de memnun olmadim. Aksamki nikbin havamizi bu vaziyet imdi dag).trmti. Refik
birini bir

akhmdan gegirdigim bazi arMiisbet kadaslarla lemasa gectim. Ncdensc cekiniyorlar. ccvap alannyordum. Bu arada Refill evkct (Saiuhan) tnee'ye
Benimle Trabzon'a gidecegini
bulundum. Tercddiidsfiz kabul etti. Dcrhal ycla cikmaga da hazir oldugunu bildirdi. Qok memnun oldum, iyi hatip, mantikiyle konusan, vicdanmin sedasma bagh bit arkadasti.
teklifte

dura. Polis mudiirii tarafindan maiyetimize veriimis

evket Bey'in odasma gittim; gordiigum manzarayr anlattim. Bunlann bizden uzaklasmalannin i^lerimizi kolaylastirmak
baknnindan
iyi

Dainia

filar

ve

Kemal'in yanma
da

giltim.

kanaatlanm acik acik soylerdi. Mustafa Refik gevkct Bey'in ismini verdira, o
kullanacagi ifre

olacagini sbyledim,

- Eger

sen

de

muvafakat

edersen

derhal

bunlan

memnun oldu. Bundan soma kendisinc muhaberesinde

yammizdan

uzaklasliralim. Zira buraya biz halkla

yakmdan

ve telgraflannm rncccanen cekilmesi icin bir yazi verildigini anlatan Zamir Bey, tahkik heyctinin tcsekkul ettirilisjni, bu Trabzon'a heyetlc istanbul'a varislanni ve burada vapurla
dogru yola cikiskinm
tafsil

temasa geldik, resmi memurlarm nezareti bizi halktan uzak!atmr dedim. Kanaatimi Refik evket Bey de dogru buldu. Polisi ve diger sivil emniyet memurunu odamiza cagirdlk, Bir arkadas gibi oturmalarmi teklif, birer de sigara ikram ettikten
sonra kendilerine yaptiklari zahmetten dolayi tcsekkurlerimizi
bildirdik; her hangi bir jekilde kendilerini

ederek diyor

ki:

buraya izam eden

Bogazdan Karadeniz'e Trabzon'a Qarsaf dogru hareket ettik. YoJculugumuz gayet giizel gecti. boyu gibi bir deniz, yemyesil sahil, mesken tarlasi gibi sua
- Resid Paa vapuru
ile

amirlerine aynca' tesekkurden sonra, bizimle

lann),

mesgul oimamaburadan uzakla^malanni ve amirlerine de selam ve sev-

gilenmizin iblagmi rieada bulunduk.

Yammizdan

aynldilar.

iizeri kiremitli evler, tatli bir

hava ijtade birkac gun sonra gece

iskcJesine ciktik.

Sabah kahvaltisini
rmda, kara

bilirdiktcn sonra saat

saat

onikiye dogru Trabzon

Tahmin
ileri

ct-

Belediye Rcisini gqnnek oldu.

biyikli,- yaki.sikli,

ona dogru ilk iimiz Belediye reisi 36-37 ya|la-

medighniz

bir kalaballk bizi karsdadi.

Memlekctiu

ge-

konusmasi ve mu^melesi yerinde

KADlR M1SIRO0LU

ALi JUKRij

BEY

Samiml bir vehre He bizi (zannedersem Hamid'in himayesinc sigindigi Gaz/.az Hiiseyin cfcndi bu zatti) kabul
bir insahdi.
etti.
.

lediye riyaset odasmdan Ali fjiikru merhnmun siyah orlulii resmi tamam'en kalkmisti. Belediye Reisi her miiracaatimizda bize son derecede kolaylik gostermis. ve elinden gelen yardimi

Riyaset

makami masasmm arka duvannda, medium AH

esirgememislir.

giikrt Iicy'in biiyiik .capta agrandisman resmi bir cetceve icinde, iizeri iiice siyah tulle firtulmus asili bulunuyordu. Bclediyc Reisi'nin cok
disini

Halkm
biyeli, her

ijinde, carsi pazarda dolasiyoruz. insanlan

50k

ter-

yerde hiirmet ve sevgiden baska bir muameleye

isi

makul
nicin

bir insan

cereyana

kaptirdigi

a^ikSr

olmasina ragmen kengorimmekteydi. Mutat

ve giicii ile mesguldu. Normal bir hayat ijindeydi. Halkin huzur ye rahatmi, mfinevi huzurunu
kaciran, asilsiz sayialar yayan, bedbin bir hava yaratmak isteyen rey avedan, ikinci gurup muTritleri olduklanm tesbit ve teshisten sonra, icraata basladik. Burada Trabzon mebusu

maruz kalmadik. Herkes

merasimden sonra
oldugunu, son
taknn

geldigimizi,

vaziMerimizin neler

menll

zamanlarda kaliraman Trabzon halkmin bir yola yanks larafmdau propagandacrlar

hosa gitmeyecck hMisclere yol acmak islidadmda bulunduguiiu, Ankara'nin bu gidisi tasvip etmedigi, bunlan yakmdan gorup aradaki sflitefehhumu izSle edecek tatli tedbiricr almaga sel.ahiyetimiz bulunduguiiu, elbirligiyle bir safhaya icramm niumkun oldugu kanaaimi izhar ettik. Merhum Ali iikrii arkadasmiizin, memlekctin sevilen bu
suriiklendigini,

Nabizftde duk,

Hamdi

Bey'le karsilastik, kendisini pek iizgiin bul-

insafsizlarm

epeyce hiicumlarma mriruz kalmig. Ha-

diselerin ijinde bulunan, olaylan yakindan takip eden, suurlu, temiz ahlakh, vatansever bu arkadas rnuhaliflerin aleyhde insafsiz

naya

gittigini,

propagandalan karsisnida 50k sikilmisti. Durumun fe90k sevdigi Trabzon'un kotu bir akibete

evladinm

layik olmadigi bir cinaycte kuiban gitmesinin icimizde derin yara a^tiguu, fallinin cezasiz birakilmadigmi tccssiiriimuzle ifadeden sonra; 50k yazik ki insafsiz politiiacilann,

siiruklendigi endisesinden muztaripli.

Bizim gelisimiz, bu vazife ile tavzif edilisimiz bu arkadaj iizerinde iyi bir tesir liusulc getirmis idiyse de, tamamen emniyet
i9inde
degildi.

bu

igrcne

faciayi

istismar

ederek

yaygara

Degerli yardimlarim

bizden dirig et-

yaptiklanni, bilhassa Trabzon'u bu hususta

lirdiklerini,

merkez haline ge-

mediler.

neticesinin

masum valandasUm muztarip etmekte olduklan, memleketimiz icin hi?te hayirb olmadigmi bildirdik. Duvardaki asili resmi gostererek; - Burada, devletin en yiiksek makaminda bulunan zatin resmi bulunrhasi protokol icabl iken, nedense muhfdif yikicr
allmda birakugi bir hakikattir. Iste misali karsunizda duruyor dedik. Belediye reisinin anlayish, akh basmda ve mcmleketini 90k seven bir insan
nesriyatm, belediyeyl de
tesiri

Ankara Miidafaa-i Hukuk Cemiyeti gencl merkezini tanimayan, uzun zamandanberi muhaberesini kesen Isi il merkezi idare heyetini ziyarete gittik. Hepsi toplu jekilde bir orada idiler (Dalia evvel gelecegimizi biidirmijtik). Reisleri

Ahmed Aga (Barut9u) uzun boylu, iriyari, geni omuzlu, siyah sakalina biraz kir dusmiis, sen bakisli, heybetli ve
Ittihat

Terakki Partisi'nde uzun zaman vazife almis, politikaya

yabanci olmayan bir insandi, (Merhum Faik

babasinni
surekli, giinlerce

Ahmed Barutju

olmasi

islerimizi

bir hayli

kolaylasUrdi.

Aramrzda samirni

daha

bir cok konusmalar gecti. Gaflet perdesinin yirtildigmi miisShcde etmekte gecikmedik; ciinku ikinci ziyaretimizde be-

yanmda pek ufak tefek kalir.) Aramrzda 90k ciddi, devam eden konumalar gecti. Heniiz sulha erimedigimizi, dost ve duman karsismda tesaniidiimuzun

KADIR MISjROGl.U
bu giinler muhafazasinin

AU JUKRU BEY
idare heyetini eline geciren eski Ittihad ve Terakki'ye mensup kimselerin kuru giirultiisimden baska bir sey degildi. Trabzon'un iki miinevver genci yarumizdan hi9 aynlmiyor, ellerin-

sari oldugunu, kardes kavgasma gidecek yollardan uzafc kalmamn faydalanni, yayilan kotii haberlerk haktkatla hif alakasi bulunmadjgmi, sirf oy avcihgma

dayanan bu mcnfur propagandaoin tesiri altinda kalmamn mcmleket hakkinda hayrrli olmadigim izah ederek, heyeti dogru yola geiirroek ifin diiimizin yettigi kadar ugrastik. Cok
yazik
ki;

den gelebilen
Recil

butiin

yardimlanni esirgemiyorlardt. Gbrusleri,

sezijlerl yerinde olan bu gcnflerden

Bey de

bir taraftan ugragiyordu.

karsimizda bulunanlar;

90k istifade ettik. Ali Kendi basma liitabcler

elden birakmiyprdu.

mtifrid

muhaiiflerin

tesiri

terdp ediyor, halki irsad etmek

azmim

altinda okiuklanndan onlari kanaatlerinden

ayirmak miirakiin
katili badisesi

olmadi. Bir fok meseleler ijinde

Kahya'nm

bas
tu-

mevzu
tahkik

oldu.

Bu hadiscde Garnizon Kumandam'm mes'uJ

ii

gene arkadas, kimlerdir bilir misiniz? Birisi Dams Eyuboglu (Trabzon mebusu), digeri Arif Bey (Trabzon mebusu); herikisi de biUlhare mebus olmuslardir.
iki

Trabzonlu bu

tuyorlardi.

Cevabtmizda bu
aylarca
bilhassa

meclisten gtinderilen
heyetinin

(if kisilik

heyetinin

Trabzon'da tahkikat ve
miifrit

Trabzon'daki muhalefeti bertaraf etmeye

kara'dan gbnderilmis bulunan

tetkikat

memur

olup, An-,

yaptigmi,

tahkik

muhalifler

tarafindan da begenildigini,

baskanhgmdaki heyet,

bunun

8di bir cinSyet oldugunu, Ali

Zamir Bey (Adana mebusu) Trabzon Miidafaa-i Hukuk Cemiyeti

iikrii Bey'in kaiilleriru'n cezalan verilmi.5

bulundugunu, her

iki

cinayeti siyasi cinayet halinde gbsterenierin 90k insafsiz hareket ettiklerjni

zerrc kadar

uzun uzadiya anlatttk. inatci heyeti fikrinden cevirmek mumkiin olamadi.

ettigi

idarecileri ile goriisiip konustuktan sonra bu heyeti feshedip Cemiyetin kapisim kilitlemislerdir. Muteakiben yeni bir miitesebbis heyet se9ini ve durumu, bilahare ismarlama

Trabzon mebusu yapilan Ali

li

Becil'in

Giizel
ile

Trabzon

isim-

gazetesinde nesredilen bir beyanname

Geldigimiz giindenberi, bu konusmaianmrzin devarn

giinlcrde, hiinez politika

millete a9ikla-

mrslardir.

alemine yeni atilnus gene avukat Barutcu, sahibi bulundugu Fstikbal Gazetesi'nde durmadan aleyhte nesriyatma devam ediyordu. Trabzon'un

Faik

Ahmed

Yeni miiteebbis heyetle Trabzon'u dolaan ve kazalara giden hey'etin her yerde halktan biiyiik bir hiisn-i kabul <!)
gordiigunii

ileri goriislii,

kiymetli eviadlanndan (sonradan

mebus olan)

kaydeden Zamir Bey soyle demektedir:

Ali Becil Bey'in gazetesi de miidafaamizi yapiyordu.

Medium
gazetede

Refik

evket de ilmi ve hukuki cepheden

bu

hiicumlara cevaplar vermekteydi.

tic ddrt

gun devam eden konu.;malarda hif

bir terakki

kay-

durumunu bu hale irca ettigimiz zaman, Mesrutiyet devrinin jttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Maarif Nazin ukrij Bey (maslup) vffli olarak Trabzon'a geldi. Ittihat ve Terakki'nin nufuzlu sahsiyetlerinden birisiydi: Cin gibi
adam,
akli her seye ererdi.

Trabzon'un

dedilmedi. Nihayet selfihiyehiyetimizi kullanarak, Miidafaa-i

Hukuk Cemiyeti

izSh ettik.

Ahmed

idare heyetine el cektirmeye karar verdik. Bir

bir sey elde edilmezse,

Temaslanmizi ve vaziyeti kendisine Barutcu'yu ve arkadaslanm taniyordu:

daha son olarak konusup

Trabzon'un

Bize teminat verdi;

karanmizi

tatbik sahasuia koyacaktik. Disardan tatsiz gbruldiigii gibi,

masum halkmda

hie bir kbtii niyet yoktu.

Ankara

- Hie birisini kimildatmam, nahos bir hareket ihdas etmem. leap ederse kafalarmi kiranm-! dedi. Artrk Trabzon'da
islcrimiz bitmisti. Mustafa Kemal 'den- aldigirmz sifrede vazifelenmizi husnu d'a ettigimizden dolayt durbin gbriisumuziin

hiikumerine yiirekten bagli

idiler.

Miidafaa-i

Hukuk Cemiyeti

276

KADlR MIS1ROGLU
gectigini
git-

memleket
soyliiyor,
bizi

icin
taltif

isabctli

bir

hizmet
rahat

sirasina

ediyor;

aym zamanda, Erzurum'a

bit

memizi,

otomobilin

hazirlandigim

yolculuk

ya-

pacagrmizi

bildiriyordu.

Rcfik

(jcvket

arkadasnn,

izmir'de

mUhim

bjleri

oldugunu, maattesstif gidemiyecegini bildirdi; ben

de rahatsiz olmugtum. Refikamin oliim doseginde agrr hasta oldugu haberi Uzerine, Pasa'dan bu hususta afvedilmem Verdigi muvafakat ccvabi uzerine, ricasiuda bulunduk. 137 Fransiz bandiraU Pake vapuru ile Istanbul's donuyoruz...

Bu
eden

siiretle,

MillT Miicadele
gorii

esnasmda Ankara'da
itibariyle

teekkiil

yeni

fakat

ufku
olan

eski

Ittihatcrlarm

DORDUNCU BOLUM
ALI UKRU BEY CINAYETi YETMi? YIL SONRA MECLIS GlINDEMINDE
1991
giren

devammdan
sabalarda

ibaret kadroyla, Anaclolu dahilindeki sehir ve ka-

iitedenberi

vaki

muhalefetin

son merkezi,

Trabzon da

buhmuyordu. Artik yeni secimlere gidilebilir ve Meclis'in, garba topyekun teslim olma istikametindeki malum zihniyet hesabina dikensiz bir giil
sukttl cttirilmts

bahcesi halinde tesekkulu temin olunabilirdi. Fakat, ileride gorulecegi tizere bu da tam manasiyla gerceklesUrilmis, ve Trabzon hadiselerinde rolii olanlardan Kadir beyoglu Zcki

Umumi

secimlerinde, tstanbul'dan
secilip Tiirkiye

Refah

Partisi

milletvekili olarak

Buyiik Millet Meclisi'ne

Bey mustakil sifatiyla Meclis'e girerek Hilafet'in ilgasl esnasmda Ali fjiikrii Bey'in aziz ruhunu ad edecek bir surette muhalefete devam edecektir!..

dahil ve haricinde
ile

Hasan Mezarci daha ilk giinlerden itibaren Meclis'in Yakin Tarihimizle alakah konusmalan dikkat cekmeye baslamiti. Bu konusnralar baztlarmca

ve usul itibariyle tenkid edil'se de, esasda amme vicdamnda hapsedilmi gerceklerin terennLimune ma'kes bulundugnndan her tarafta bu'yiik bir alaka uyandinyordu.
parti disiplini

Hasan Mezarci, bir takrm tehlikeli tabulara dokunmak bahasma konferans ve beyanatlar suretiyle bu faaliyete devam ederken, birdejibire Cumhuriyet tarihinin yetmis yillik
bir uiunetine nester

vurdu ve o anda krzilca

idi.

bir

ktyamet koptu.

Bu

ulunet Aii iikru Bey cinayeti

ALI UKR(J merhumun

37-

kartviziti.

Bu
bir
cesitli

takriri,

eden Meclis Riylseti'ne veren Hasan Mezarci, once partiiere mensup on yedi arkadasmm da kendi yamnda

cinayetin, Meclisce arastrnlmasi talebinj ihtiva

Damar Ankoglu -

a.g.e.

278

KADIRMISIROGLU

ALl ,'jUKRU BEY

279

yer almasim sagliyabilmisti. Bunlar:

1-

6- Liitfi Esengiin
789-

(Erzurum)

Okkes

endiller (K. Maras)

Kflzim Ataoglu (Bingol)

2-

Muhsin Yazicioglu (SivasJ

Abdullah GUI (Kayseri)

345-

Musa Dcmirci
Zcki Ergezer

(Sivas)

Kemaleddin Goktas (Trabzon)

(Bitlis)

10-

Ahmed Fevzi
suretle takriri

inceoz (Tokat)

Mukadder Basegmez

(Istanbul)

Bu

6- ibrahiin Halil (Jelik (. Uifa)

altina diistince,

imza eden milletvekili sayisi, on adedin o hukuken mesmfi (dinlenebilir, gecerli) ol-

7-

Ahmed

Dokiilmcz (K, Maras)

8- Liitti

Esengiin (Erzurum)

9-

Remzi Kartal (Van) 10- Kazmi Ataoglu (Bingol)

1-

maktan crkmis bulunuyordu. Bu sebeple sahibine iade edildi. Fakat davasinda musir olan Hasan Mezarci bu takrirdeki imzalan kanunl on barajmin iistiine ^rkarmayi basardi: Bu yeni
destekciler sunlardi:
1-

Abdullah

Gill (Kayseri)

AH Kemal Basaran
Ahmed Ozdemir
suretle geoerlilik

(Trabzon)

12-

Kemaleddin Goktas (Trabzon)

2- Cclal

Kurkoglu (Adryaman)
(Tokat)

3-

13- Ziibcyir
14-

Aydar

(Suit)

A. Mclik Firat (Erzurum)

Bu

kazamp gundeme giren

aldr.

takrir

Mec-

lis'te 7.5.

15- ibrahiin
16-

Kumas

1992 tarihinde okunarak zapta

gecildi. Srraya girdi.

(Tokat)

Meclis glindeminirj 37. sirasinda yer

idiler.

adi Pchlivanoglu (Ordu)

Meclis dahili nizamnamesine gore bir

17-

Ahmed

Fevzi inceoz (Tokat)

kelimeden daha uzun olamadigi

icin,

takririll metni besyuz ash kisaltilarak Meclis'te

Bu kadar milletvekilinin Hasan Mezafci'ya ilaveten ve O'nu teyiden imzaladigi arastirma takriri Meclis dahili nizamnSmesine aykin olarak bir hafta siimen altinda tutulmus ve bu miiddet zarfmda bazi milletvekillerine sagdaa soldan, veya partilerinden baskilar gelrnis, annin yuvasina 9omak

meun vucuda getirilmistir. Zapta flc doit bu hiiMsa gejmis. olmakla beraber, biz okuyucularimiza dosyasillda mevcud olan asii metni takdim ediyomz:
iizere kisa bir

okunmak

sahifelik

sokmak
1-

gibi

tehlikeli

addedilen bu

TURKIYE BUYUK MILLET MECLISI

BAKANLIGI'NA
27 Mart 1923 Ytlmda bogularak AH iikru Bey cirfiyeti ile
oldtiriilen
ilgili

takrirden

imzalanni

cekmeleri temin olunmustur.

Bu

milktvekilleri sunlardi:

Musa Demirci
Zeki Ergezer

(Sivas)

23-

(Bitlis)

Trabzon Mil-

letvekili

Mukadder Basegmez
Ibrahim Halil Celik

(Istanbul)

basta Sinop Mil-

letvekili

Rtza Nur Bey olmak

iizere

olaylann birinci derecede

45-

(. Urfa)

Ahmed

Dbkiilmez (K. Maras)

sShidi olan kiilerin itiraf ve iddialan devleti zan ve salbe altinda bulunduracak niteliktedir.

280

KADIR M1SIROGLU

ALI

UKRU BEY

281

Ali ukrii

Bey

cinfvyetini

muteakip
ve
cin^yet

.1

Nisan'da Birinci

TBM

Meclisi

fesbedilmis

dosyasi

resmen

kapatilnug olraakla beraber, aradan uzun yillar geetigi halde,

bu olay ve bunu muteakip gelien hadiseler kamuoyu gundemimizdcn bit ttirlti diismemistir. Ah Siikrii Bey ciiiayethiin Mi tun bilgi, beige, ahid ve Meclis zabitlan
degerlendirilerek

aydmlatiimasi

icin,

Anayasamn
ilisjktcki

98.

TBMM'nin
aratirma
zedcriz.

102-103.

maddeleri geregince,

Meclis
ar-

cmergemizin

kabulune

delaletinizi

saygiyla

tmzalar

TURKTYE BUYUK MILLET MECLISI

BASKANLIGI'NA
Lozan
ulkemizle
mektedir,
70
yil

sonra

ALI gUKRt)

cinfiyetini bir

Meclis

arajtirriia takriri ile

giindeme

getiren, 19,

Devre Istanbul

Milletvekili:

HASAN MEZARCI
Antlasmasi
birlikte

ve

bunu

muteakip

gelismeler,

ve tslfim Alemi'nin gecmigini ve gelecegini etkilemig ve etkilemeye de devam ettiim

bblgemizin

medenilesme, mu&sirlas.ma, hukuk devleti, devlet-millet. kaynamasi ve insan haklan olamaz! Baski, iddet ve. darbelerle bir yere van! army acagi, devlet ve milletce yaanan bunca aci
tecriibelerden sonra, artik yeterince anlagilmis, olmahdir.
.

En 90k

bilinmesi gereken yakin tarihimizin

yeterince

bas>ngicmda
siySsi

olup-bitenlerin

aydmlatilmig

olmamasi,

Demokratikleme, seffaflasma,
lan
'

sivil

anayasa, insan hakisgal

ettigi

jevrelerimizde
kisirdongulerin

ve kamuoyumuzda

siircgelen

tartisma

vc

gibi

kavramlarm

siy5.si

gundemimizi

son

devamma

scbep olrnakta, bu durum 'bir yandan

giinlerde,

konl gerilla ve darbe sdylenti ve endiseleri

yaygmhk

millT mutabakatlara

lecege doniik saghkh kararlann bir an once

ulagdmasmi engellerken, diger yandan gealmmasma imkan

kazanmakta, gecmige doniik tartismalardan siyast cevreleri-'

miz ve kamuoyumuz kurtulamamaktadir.

Siyast,
iktisadt,

vermemektedir.
Tarih, mutlak ovgu, ya da sovgti kitabi degiidir. Tarih, milletimizin pTtakhayati ve idrakldir.

sosyal ve kulturel meselelerimizin. ta-

busuz, yasaksiz, saglikh. bur bir ortamda ele alinabilnicsi

tesbit ve tekliflerin dogru ve.isabetli yapilabilm'esi, gecmige doniik tamsmalara son verilebilmesiylc yakindan ilteghis,
gilidir.

Mazisi olrmyau
llgib.

Sti

dtiLinulemez. Kendisini ve kendisiyle

gerceklen bilmtyenm, hie bar geyi bdmesi ve anlamasi

.mumkiin degiidir.

Son

yillarda. devlet

Hadim

edilmis bir idrak ve izinii hiirriyetle cagdalaina,

kirgm'likiara

son verecek adimlar atilmig,

tarafmdan gecmige doniik laitisma ve ancak olaylaim

.

282

KADtRMISIROOLU
acikhkla
ortaya
ko-

AIJ

JUKRU BEY

283

devlete ihanetden haksiz yere

perde
arkasi

mahkum

edilen Dreyfus'u

ve

sebcpleri

tain

bir

beraat etlirerek, devletini

mahkum

etmemi, aksine aklamistir.

nulamadigl ve

kamuoyumuz

ycterince ikna edilemedigi icindir

Qtinkii devlet, sahislarla degil, millctle

ve adaletle kaimdir,

ki, isfenilen netice tarn

olarak hasil olamsunigtir. Nitekim iki-

binli yiUara hazirlanmasi siyasT, sosyal,

ekonomik ve

gereken iilkemizde ve bolgemizde, etnik problemler her gecen giin

daha da agirlasmakta, basta siyasi ve askeri cevreler olmak

iizere fail-i mechfil cinayetler suriip gitmektedir.

Yuzbai Dreyfus olayina gore, her bakimdan cok daha agu ve vahim olan yiizbasi ve Trabzon Milletvekili Ali iikrii Bey cinayeti ile ilgili iddia, bilgi ve belgelerin kamuoyumuzca bilinen kismi dahi, devleti zan ve aToe altmda bulunduracak
maTiiyettedir.

27 Mart 1923 tarihinde istenilen, Trabzon Milletvekili Ali Bey cinayeti, 70 yil sonra Mia bugiin csranni korumaya ve tartisdmaya devam etmekte, bu durum devleti ve
iikrii

70

yil

sonra

hSlfi bugiin, devleti

zan ve aibe altmda bu-

devlet erkamni zan ve sSibe altmda buhmdurmaktadir.

lundurmaya hie kimsenin hakki yoktur. Bu menfur cinSyetle ilgili bilgi ve belgelerin haia sansurlti veya yasakli olmasi ise,
anlasdir bir

durum

degildir.

Bu iilkede haksizlik yapanin haksizhginm, hirsizlik yapamn mrsizligmin, cinayet isjeyenin cinayetinin yanma kar
kalmiyacagim, hukiikun ustunliigunun ve adaletin er-gec mutlaka tahakkuk edecegini gormedikce ve turn Diinya'ya goslermedikce yapilacak tiim degis,iklik ve yenilikler, tcorik

Konuyla

ilgili bilgi,

beige ve iddialara gore 1923 yilimn

ilgili

subat ayinda Lozan'la

gorusmeler kesilmis, ve tsmet

Inonii baskanligindaki heyetimiz yurda donmutiir.

Ozellikle
sjddetli

bu tarihten itibaren Meclis'te Lozan'la

baslamij,

ilgili

kalmaya ve

su-i istimal

edilmeye mahkGmdur. ahis,

makam

miinakaalar

mevcud
ve

haliyle

Lozan
Milli'ye

ve iinvanlara gore egilip-biikiilmeyen bir adSlet uzerine bina edilmi? ve, milletinin adaletinden endise ve suphe etmiyecegi
bir devlet, devletin

Antlasmasi'nin

kabuliiniin

devlete

Misak-i

ihanet olacagi seklinde, hararetli tartismalar olmutur.

2.

bekasmin ve devlet-millet kaynasmasimn

Gurup diye

anilan, Meclis

cogunluguna mensup mahalli

atesji sbzciilerinin

on

sarti olsa gerektir.

gurupa mensup milletvekillerinin

basmda

Genel kurmaydan gelen gizli bir emirle, devlete ihanetten miiebbed cezaya mahkiiin edilerek eytan Adasi'na siiriilen Yuzbal Dreyfus olayi, Fransiz askeri, siyasi ve adli tarihinin
en biiyiik imtihanlarindan
Kesinlesmis,
tidara
biridir.

Trabzon Milletvekili Ali

larmda

iikrii

Bey gelmektedir.

Tartismalarin fevkallde hararetlendigi mart aymin sonbir giin (27 Mart) Trabzon Milletvekili Ali iikrii Bey

kaybolmuf tur.
ticesi iki giin

mahkeme

karanna, genel kurmaya, siyasi ikbaslikh yazisiyla bashyan

ve garUandmlrms bir kamuoyuna ragmen, Emil Zola'nin

Medis'in ohganiistu mftall ve hiikiimetin israrli takibi nesoma (29 Mart) bogularak oldurulmiis. bulunan
ukrii Bey'in, Qankaya civannda bir yere gomuldiigii Bey cinayetine istirak edenlerden bir

iTHAM EDiYORUM!..
ve adalet
zandigi

hukuk
ma'kes

Ali

savai

yava*yava teraiz
biridir,

yicdanlarda

anlasilmisttr. Ali ukrii

bulmustur. Yiizbasj Dreyfus olayi, Fransiz halkimn tarihte kaen: biiyiik

miilazim-i sanl (ustegmen) isjedigi baska bir suctan dolayi tutuklanmistrr.

zaferlerden

Halkimn, adaletinden endive ve suphe ettigi bir devletin, millete yarar degil, zarar verecegini 90k iyi bilen Fransiz halki

Ali fjiikrii Bcy'i bogarak oldurenler, gece cesedini acele

KAD1R MlSKOCiLU

alIjOkru hey
o yere
si-

285

gbmerken,
bir

bir

ayagmin hahfce
tutuklu

dista kalmasi ve

kerleri tarafmdan oldlirulmesidir.

neklerin uiismesi cescdin bultinmasmi sagladigi gibi, baka

suctan

btiiru

esuasmda
katilleri

All iikrii Bey'in

bulunan iistcgmen ve bogusma avucunda kaJan hasir parcasi da

Olayin daha da garib tarafi, Muhafiz Alay Komutanlarradan Binbasi Raufun bu olayt miiteakip, intihab yoluyla olusturulan 2. TBMM'de Rize Milletvekili

yaptlmasi

aciga cikarmishr.

oldiirulen Deli

ve ayni kisjnin Meclis'te vurulaiak Halid Pasa cinayetini miiteakip, daha sonraki

Katil

(^ankaya

muhaftzlarindan

kaymakam

(yarbay)

mechiil akibetidir.

Topal Osman ve adamlandir.

Cesedin ortaya ciktigi 29 Mart guniinun gecesi Topal Osman ve adamlan, Qankara'daki ikametgahlarinda, muhafiz
alayi

Hei olayt kendi sartlan icinde degerlendirmek, hakperestligin geregidir.

Ancak,

yakm

tarihimizin bu en kritik

komutan ve

askerleri taiafindan olduriilmuslerdir.

o!!..

aoktastnda islenen ve hala esranni muhafaza eden Ali iikrii Bey cinayetini ve bunu miiteakip olaylan biJmek de milletin
hakkidir.

Olay, .teslim

adamlarmin,
gecirildikleri

cikan
seklinde,
infiali

cagnsina uymayan Topal Osman ve miisademe sonucu bltt olarak ele

Qunku bu
aydinlatilmast

olayin

komuoyuna duyurulmustur.
yatismayinca, Topal

Meclis'in

miieakip oluturulan
Lozati dahil, daha
let

2.

hemen ardmdan, .1. TBMM'nin feshini TBMM, Ali ukru Bey cinayetinin
gibi,

ve kamuoyunun
gbmiilii

Osman'm

cesedi

hususunda hicbir gayret gostermedigi

oldugu yerden cikanhp meclisin bniine birakilmi, gelen gecenin hucumlari ile ba.31 ezilip, kopmus ve cenaze

soma
2.

yapilan ve hala bugttn devlet ve mil-

hayatrmizm esasini
Ali iikrii

teskil

eden

tiim tasarruflar

da intihab

ayaklanndan

asilarak, infial yatisttnlmak istenmistii.

yoluyla olusturulan

TBMM tarafmdan yapilmistir.

ve belgelerin 70 yd
iki

Ancak bu olaylan
halindedir ve

miiteakip konuyla

ilgili

Meclis zabitlan
aydinis-

Bey

cinftyeti ile ilgili bilgi

dikkatlice incelenirse gbriiliir ki, Meclis fevkalade galeyan

hiikiimetten

soma
de

hala bugttn

sanslirlii

olmasi ve ozellikle her

mecliste

olayin gercek boyutlanra

milletvekilligi,

latmasim

ve diger

failierin

adalete

teslim

edilmesini

Lozan
Riza

Sagllk ye Milll Egitim Bakanhgi yapmis, Antlasmasi'nda imzasi bulunan Sinop Milletvekili Dr..
gibi,

temektedir.
Ingiliz isgalinin
sildigi

Nur

devrin
ilgili

muhim
ve

bir devlet

adamimn

Ali

ukru

devam
ilgili

ettigi,

Lozan gbriismelerinin ke~

muhalcfeti
ile

Bey

cinayeti ile

hatiratmm siddetle yasaklanmis olmasi,

iirkiituciidiir.

ve Lozan'la

siddetli

miinakasalarm yapildigi bu

fevkalade manidar,

ttziicu

tarihi kritik giinlerde,

27 Mart

giinii.

meshur

bit

milletvekili oldiirttluyor,

29 Mart

giinii

ceset ortaya cikryor,

bir devlet

ayni giiniin aksami katiller olduruTiiyor ve fevkalade galeyan

ve infUI halinde olan meclis

diger olay da, Ali
fjiikrii

1.

Nisan

guati.

gbrevmt ikmal
garip olan bii

arkasma vtkif miihini adamimn, Ali iikru Bey cinayetinin ahidi olarak tek bama devleti zan ve aibe altmda buitiraflan, lundurmaya kffidir. Ve olay bu boyutlart ile yahnz siyasl bit
Dr. Riza

Nur

gibi olaylarm perde

ettigi* gerekcesiyle feshediliyor.

Bu esnada

cinayet

degil,

devletin

mutlaka

aklanmasi

gereken

ve

Bey'in katilierinin yakalanarak adayetkili

bugunumiizii de ilgilendiren siyasi bir skandahdtr.

Ali

lete teslim edilmesi

hususunda

ve sorumlu bulunan
as-

ukrii

Bey

Basbakan'in ve

icislcri

Bakam'nm

devredisi bjrakdmast ve

cinayetlcr, aileleiini

cinayeti ve bunu miiteakip ijlenen de zan altma sokmu? ve hala da bu zan

Topal Osman ve adamlarmin Muhafiz Alay komutanmm

ve tohmetler

devam

ctmektedir.

KADIH MISIROGI.U
Maksadimiz hie kimscyi karalamak
beige,

Al j

JUKRU BEY

degil,

mevcud

bilgi,

ve iddialara gore, devletimizin vc milletimizin gecmisini

cinSyeti ilo
sfiretiyle

ve geleccgini aydmlatacak mahiyette olan Ali iikrii Bey ilgili gercekleri, 70 yil soma da olsa aydmlatmak

hem 1. TBMM'nin arzusunu yerine getirmek, hem gee de olsa adaleti ve hukukun iistimUigiinu tahakkuk ettirmek vc hem de devleti zan vc saibeden kurtaraiak suretiyle
aklamaktir.
Ali iikru

sumyeti (dokunulmazlik) sayesinde mumkiin olabildigi hesap bimun kaldmlmasi yoluna gidildi. Halbuki Anayasanm 83. Maddesi'ne gore bir milletvekili Meclis'te beyan etmrs bulundugu fikirlerm haricteki tekranndan dolayi asla mes'ul tutulamazdi.
cdilerck

Hasan Mezarci
ederek diyor ki:

bize gonderdigi mektupta buna isSret

Mutlak yasama dokunulmazhgi

ile ilgilf

Bey
ettigi

cinSyeti ve benzeri iddia, itham ve

siirece,

b maddeden
ko-

is-

hareketle,

Ali Jukrii

Bey

nadlar

devam

kamuoyumuzu gesmise

cinSyeti arastirma onergesi

ddntik

tartisma ve kisir dbngiilerden kurtarmak

gibi,

devlet-millet

mumkiin olaimyacagl kaynasrnasi saglamak da hayli zor olabi.r

caktir, kanatindeyiz.

Temeli mechGI ve karanhk USve yapilamiyacagi asikardir.

yapi uzerine saghkh hicbir

nusunu televizyonlarda, konferanslarda ve Bandmna panelmde acikladim. Bandmna C. Savciligi bu aciklamalanmi Ataturk'ii kaatil olarak nitelendirmek ve dolayisiyla hakareu sayarak dokunulmazhgimm kaldmlmasmi talep em. Meclis, jAnayasanin 83. maddesine aykm olarak gundemmde bu|ljan onerge konusundan dolayi dokunulmazltgimi kaldirarak, kendi giindeminin lanmasi gibi utanc verici bir islem yaptL a?iga fikinca, mahkeme resmen Meclis'e
lisi

Milletimizin ve meclisimizin kendi rniisterek tarihi, hayati

ve devleti
vardir.

ile ilgili

gercekleri apajik bir sekilde bilmeye hakki

ile ilgili

mahkemede yargiMahkemede durum

sordu.

Ve en

milhimi, siyasi bir milletvekili cinSyeti

T.B

gercekleri bilmeye millelvekillerimizin hakki vardir.

Ali Sukrii

Bey

cinSyeti ile ilgili bilgi, beige, iddia

ve

is-

gundemmde bulundugunu mahkemeye

baskanhg! da, Ali ukrii Bey cinSyeti onergesinin resmen

bildirdi.

Mec-

Mahkeme

natlardan, elde edilebilenler ilisiktedir,

gili tiim iddia, bilgi

Ustte zikredilen sebeplerle, Ali iikrii Bey cinSyeti ile ilve belgelerin toplanarak incelenmesi, mec-

yargilanmamm ve dokunulmazhgimm kaldirilmasimn Anayasaya aykm olduguna hiikmederek Kamu davasmi kaldirdi. Hasan Mezarci devamla:
.

lisimizin

ve

kamuoyumuzun

ikna

edilecek

sekilde
icin,

Yargitay

9.

ceza dairesi

aydmlatilmasi ve en miihimi devletimizin aklanmasi

Ana-

yasinm

98, Ictuzugiin 102. ve 103. maddelcri geregjnee, bir meclis arastirmasi acilmasim talep ediyoruz.

metmnde

ekmdeki Ali ukrii Bey cinSyetiyle ilgili belgelerin, onerge behrtildigi halde R.za Nur'un hatiralanni dikkate
halde

onergeyi carpitarak onerge

Geregini saygiyla arz ederiz.

Buraya kadar, her

,ey

-az cok- normal

yiiriidii

ise de,

mahkeme kararau bozdu. Mahkeme esasa girmedigi ve usulden reddettigi mahkeme esastan beni suclu bulmus gibi bir karar
almiyarak
zarak,

metni ya-

burtdan sonra, eski bir cinayetin

ilstttndek'i kulleri

silkelemek

bpzma

karannda

mahkemeye,

mahkfim
ediyor.

edilmem

Hasan Mezarci'ya ugur

getirmedi, Rejimin yetmis yildir pantesrii

dogruitusunda yol gosterdi.

sumanla kapatilan pisliklerinin ortaya cikanlmasmm

ma-

Mahkeme yeniden

basladi ve

devam

2S8

KADiR M1S1R0GLU

Not: Ali Sjiikrii IScy cinayetiylc. ilgili MecJis aratirma imergesi veimi olmasi sebebiyle ve yetmi yil soma bir Millelvekilinin daha dokunulmazligi kaldmldi, Alamiza kiifrediyor, yargisiz hakaret ediyor gerekoesiyle line, kiifiir, hakaret ve
infaz

kampanyalan

yapilarak, Millet ve Mcclis kandinlip tah-

rik cdildi. Millet'e Ataliirk'e

hakaretsden dokunulmazhgmi
ise Ali giikrii

kalduiyoruz dediler. Gercckte

ilgili

Bey

cinayetiyle

onergeden dolayi dokunulmazhgimi

kaldirdilar.

de-

mektedir.

:M