w

i<

<<'.-;>.':'

is'!
"

* fcft

A
c--

: .

">

''

? K
'\

#4-

A '
/

'"
;

M:

h
f
' 1

tsmui

"V".

'-:'"%

'

W \C$-^'
\

J^vSt^

/-' -'-A
\\

r~~\f

r ''

1
'-

M
1

'

;.w-

Kaclir Misiroglu, 1933 yihnda AKCAABAT :., dogmugtur. rasiyla Ak?aabat Merkez ilk Mektebi, Akgaabat Orta Moktobi v< Trabzon Lisesinde okumus, milteakiben d< Istanbul Hukuk KaktiltO' sini bitirmistir. Avukatlik stajmi ikmal ettigi halde, bu meslegi
i.-:

ism miyarak yazi hayatina

atilinitir.

Basilmis. eserlcrisunlardir:

LOZAN

Zafer
;

': Tiirk'tin Siyah

:

flezimet mi? C.I. Cita! fYunai Mezalimi),

ll,

Istanbul 1966,

,.>=.; ihtilali,

!'". I)

tmet'ika'da Zenc
.'

Klirtiiluq

Sava$wda

1966 yilmda
ili'tc
i

"MACAH
n

MiislUmanlik Hareketi, (1967) Sarikli MUcahidler, (1967,2. Baski 1969) MITILALf' isimli csel-indcn dolayi MU

^;;>^i:s
tkl

"UUK MA; AR YAZARLAUI DiRLtCl

NEMZETOR
Incclcmele

RUPU"

tarafincl

"G0MU MADALYA"

ile taltit edllml^tlr,

;iit

Evii ve
ri.vlc

gocuk babasidir. Yakin tarlhlmize

tamncnj

t:v.

a TARiH

V'A.V, tT.v.i?

SCYwNCA 3IR CI H^-KALIM MUCADE.ESi HAUNDE OLAN TURK-RUS KARJILA3MALARI...

DE-

:<!.RIM,

MOSKOF

KAFKASYA, AZERBAYCAN, TUftKiSTAN VE RUMEU'DE TcDHl'j, TEHCiR, KATIJAM VE TAHAKKUMUNLJN IIA.

.
.

ZlN TA5LOLARI
-.'

ijOGU ANADOLU'DA RUS-ERMENi MU5TEREK MEZAl.iMi.

o Gi'ZLi VEilKALARLA TURKJYE'YE KARI TARIIII

Pl..

MOSKOF EMEU
YARD

1'STiKI.AL

HARBI'NDE TURK-RUB MUNASEBETLERi VE

.

Bl'R

EFSANESiiJIN JCYUzO.

duras;

orsrr dasimevI ?i

r,

;t

-V

KADlB

MISIROGLtf

MOSKOF
SEBtL YAYINLARI
Nil.

YiRJII u<?

KAPAK KOMPOZISYONU KAPAK BASKISI

KLlELER
DiZG-t VJ3

GURBttZ AZAK

DURAX OFSBT
ESER KLlB TAN MATBAASI
(Hikmet Gazetecllik Ltd.
t.)

jLT.H.

EZALIMI
BlRlNCt BASIM

BASKI

Sebil Jfayinevi

ISTANBUL

1970

Beyazsaray Zemin Kat Nu. 8

BAYEZlD/lSTANBUL
Telefon 26 38 96

n n k k

L k b
17

ONS0Z
BiRiNOi bOeum.
:

RUS TARlHlNJN ANA HA.TEARI VE TURK (OSKAMLI) RUS MUNASEBETLERININ

KtCA
Sevgili Okuyucu!...

K1SA. TAKiH(;ESJ
I
.

25

OSMANET - RUS MUNASEBKTEBRlN'lN BASEANGKUNA. KADAR RUSYA'NIN

Yuzyillar siiren

MOSKOF MEZAUtMtnin

mil-

a
B
C

DURUMU
eevirebr RUS DEVEETlNlN KURULUSU
Ilk

25
25

yonlarca magdur ve mazlumuyla, miibarek sehid ve gazilerimizin ebediyete intiikal eden a/.iz nihlari, senden Iir FATlHA beklemektedir. Onlari sadetmek imaa ve vatan

29
29

Kiyef

Devri
Kabul!)

Hristiyanhgin
-

84
36 37 41 43 47 49 53

borcundur.
a b
d
t-

TURK MOOOL iSTiLASI VE RUSYA'DA TCRK (TATAR) HAKlMlYETi"

'

..

Mogollar Altinordu Devletlnin Kurulugu Mogol Hakimiyetinin Hususiyetleri Attinordu Idaresinde Rusya'nm Eurumu

Moskova Knezliginin Yl;kseli?i Altinoidu Devletlnin Yik-.hsi ve Ruslarin

Turk
-

.viogol

Hakimiyetinden Qikislan

Roma Fikrinin Dog-uju II _ OSMANLI - RUS MUNASEBETLERi: A _ BU .MUXASEBETLERIX HUSUSIYETLERi

g

Moskova

Ugttncti

58
63 63

lEK

a
b

MCNASEEKTLER
Osmanli Ttirkleri

69

69
74 77

c
d e
f

EjdeHian
Dili

Timur Turk - Rus Miinasebetlerinin Balay:! Tipik bir Moskcf

Seffiii

S3

SO

Petro'ya kadar Rusya'mn Osmanli - Rus Miinasebetleri

Durumu

ve

Azak

Kales! Mes'elesj

82 95
97

C
1

OSMANLI RMS HARPLERl VE BUNLAKA

MUTEAT.UK. MKS'EEEI.ER iEK CAT1SMA. VE A5SAK SEFEREERl
a.

97
37

Ilk

HEK HAKKI MAHFUZDUK

2

Catisina
Seferleri

b
i:.

Azak

101

PEJTRO'NUN SAHSlYYETi VE
I.

1711
107
'

PRUT SEEKRl
a.

Petro'nun ahsiyyoti 1711 Prut Seferi

107 Ill

HI

KATERiNA VE RUS jMPARATORBCTGUNUN

JtI4A.NI
121.

A
B

RUS BODSEVt'K iHTtBADi VE tSTtKBAB HARKtNTSB TURK - RUS MUNASEBETLERI RUS BOUSEVlK tHTtLAL?
a)
b)

...

a
4
5
.

1736

Katerlna

Rus imparatorlngunun

llani

121 122 123

HazirlayiCl Se.beplcr

269 263 269

271

Benin
-

TURK
-

RUS

AVUSTURYA HARBt

ISTlKBAB HARBINDE TURK

RUS
,

1768

74

SEFERl VE KOCttK KAYNARCA

127 136

MtiNASERETBERi
a)

MUAHEDESt
KIRIM HANLIGTNIN SUKUTU VE
1787

Tehlikeli Alakalar
Bit:

b)

Yardim Efsanesi

288 288 296

312 312

HARBi Kirim Hanhgmm

iKlNGt

Sukutu

136
L40

7 8

1807 TORK RUS YUNAN tSYANI VE

RUS HARBi
a

b -- 1787 Harbi

HARBi
1828
-

146

29

TURK
157 157
163

9 10

BlR

Yunan
1828
-

Isyani
29

Turk

Rus Harbi

MISIR MES'EEESt VE KAVABABI

MEHMED
a

ALjt

PASA
:

167

MOSKOF TESHtSi
Adam
Harbi

"HASTA ADAM"
176

BObUM MOSKOF MEZABlMtN KISA BDANCOSU I DOGU KARADENlZ VE DOGU ANADOLUDA MOSKOF .MEZABtMt TRABZON VtBAYETt A KRZiNCAN VILAYETt B ERZURUM VtBAYETl C KARS VtLAYETt D E BATUM ViBAYETl VAN ViLAYETt F C - BtTBtS. MU VtLAYETLERl VE

313 332 335 349 357 359

VE KIRIM HARBi

Hasta

DlGERLERt
II

382
407 407 407
421 436 440 440 442 447 450 453 466 468

176
177 (93

b
11

K-.nm

a
b
c

1777-78

TURK- RUS HARBt

HARBt)

Tuna Cepheai
Kafkasya Ccphesi Ayastefanos Muahedesi Berlin Muahedesi
-

12

182 195 206 208 212

'

KAFKASYA VE AZERBAYCAN'DA MOSKOF MEZABiMl A KAFKASYA

a)
b)

Ruslann Kafkasya' ya Saldirmalan Moskof Tehcir, Katliam ve Tahakkiimu Faciaian

c)

Drau Faciasi

BlRiNCl CiHAN HARBlNDE TURK RUS KARSILASMAST VE BUNA TEKADDUM EDEN MES'ELEDER
a

B
213

AZKRBEYCAN
a)
b)
el

Birmci Rus isgali

Talihsiz Bir Cumhuriyet
;

1874-1914
-

Arasmda

Tiirk

Rus Munasebelleri
213
214 215 218 220
2:52

Bolsevik isgali Aitmda Azerbeycan

Bir Yilzkarasi

ve Rus Tahrikiyle Ortaya Cikan Mes'eleler

aa bb
cc

Bosna Hersek Mes'elcsi Girit Mes'elesi Bulgaristan Mes'elesi

Ermeni
Mes'elesi

d)
III

IV

KIRIM'DA MOSKOF MEZABiMl TlJRKtSTAN'DA MOSKOF MEZABiMl

a)

55

b
c

Rus Tahrik ve Tesviklcrinin Eseri Olan. Balkan Harbi Birmci Cihan Harbinde Tiirk Rus
-

dd

Bogazlar Mes'elesi

Rus isgali Altma Girisi Aitmda TUrkistan ve Burada Cercyan Eden Mezalimin Kisa BlanQOsu UCONCtt BOBUM GiZLt RUS VEStKABARiYBE
Turkistan'tn
b)
.

Rus

isgali

...

476

237 255

Cahsmast Kafkas Cephesinde Tiirk aa

Rus
264

Miicadelesi

TURKiYE'YE KARSI TARtHl RUS EMEBBERt A CARDI.K DEVRt KOMUNtZM DEVRt B DORDUNCtt BOBUM TtJKKtYB RUSYA VE TURK RUS .MttNASEBWTBERtNtN GEBECEGl
:

"

542 542 561

-

570

jm&am*
'9

"%V

nS**

'

MKAlJ KRtMl
EY LMAN EDENLER;

GLDURUbKNUSR
HURE.

HAKKINDA

SlKE KISAS FARZEDiLDl.

HUR
KAJDIN

ROLE KOLEYE,
KARSII.IK
(VELlSll

KAD1KA
KARDKSt

KISAS EDlUR.

OLARAK FAKAT OLEXiN

TARAFIN-

DAN KATlI,, BAGlLANM3SA O ZAMAN ORFE UYMAK VE GUZEUJKLE DlYET ODEMEK GEREKTIR.
BU, RABBtNlZ

TARA-

FINDAN BlK HAFlFLETME VE RAHMETTiR. ARTIK BUNDAN SONRA DA. TECAVUZE YELTENENLERE ACIKLI BlR AZAP VARDIR. EY AKIL SAHIPLERl.
KISASTA SiZlN tgtN HAYAT VARDIR. StZDEN DE TAKVA SAHiBl OLMANIZ REKEENlR.
KUR*AN-I KERtJJ
(Bakara Sim-si. 178 ve l~9 uncu siyetler)

MUSLttMAN TURK EVLADI!. SANA "KISAS" I EMRESDBN BU iLAHl KELAMIN MEA.U KERIMWl KARgI SAHtFEDE OKU,

VE HAFIZANA. NAKSET!..

RtWjYOGRAFYA
Turk
-

DEWEY JOHN
bibiiyog-

Impressions of Soviet Russia,

New York

Rus mUnasebetleriyle

ilg'Ui

eserlerin tarn bir

1682 Documents Sur Les Atrooites

Armeno

Russes (Tarihsiz)

rafyasim vermeye Alien imk&n yoktur. Biz ancak bu kittibm hazirianmasinda mUracaat ettigimiz vo sahsi kiittiphanemlzclo bulunan escrlerin bir kismimn bibliyografyasim takdim ilc iktifa ediyoruz
:

The DENIS FAHEY ERHttj gERAFETTlN

Rulers of Russia, Dublin 1967 Dagistan ve Dafistanlilar, Istanbul

1961 Seiim 1964
-

BREN AHMET CEVAT

III. tin

Biyografisi, Istanbul

ABDURRAHMAN EREF Tarih Musahabcleri, Istanbul 1339 ABDURRES.tT fBRAHtM Alem-i islam, Istanbul 1328 Sol'im 94 Yih, Ankara 1968 ACLAN SAYILGAN AHMET REFlK Kafkas Yollarmda, Istanbul 19:19 AHMET REFlK Meinalik-i Osmaniye'de Demirbas ^ar! Istanbul 1332

ERIM NlHAT

Tiirkiye'nin Yirmi Yillik Dts Siyascti,

ra 1945

Anka-

ERIM NtHAT
1332 ve Ermenl

Devletlerarasi
tinier:

Hukuk ve

Siyasi Tarih

Me-

C.

I.

Ankara 1953

Ermenl Komitelerinin Amal ve Harekat-i

AHMET REFlK AHMET MUHTAR

A&AOGLU SAMET

TUrkler ve BUyiik Petro, Istanbul 1932 Hayatinnn SergUzest-i ('Pasa, Gazi) Cild-i S&nisi, Istanbul 1328 IstanSovyet Rusya Imparatorlugu,

Amal ve
-

Ihtilaliyesi. Istanbul Harekat-i Ihtilaliyesi, Tesavir ve Vesaik

Titrkiye ENGELHARD EDELMAN MAURICE

ve Tanzimat, Istanbul 132S TJrailann Gezisinde Rusya Hazirlandi, Istanbul 1944

Nasil

bul 1967

AKCHURA ISKEXDER
AKNERLl CRiGOR

Genocide Behind The iron Curtain

GOZAYDIN ETHEM FEYZt Ksrnn. Istanbul 194S GURSKL HALUK F. Tarih Boyunca TUrk - Rus Iliskileri,
Istanbul 1968

New York
Mogol

1963
1954
1326-27

Tarih;, Istanbul

arikoGLU damae (Zamir) Hatiralanm, Istanbul 19B1 BALYAYEF Kizil Bayraklar Altmda, Berlin 1921 Hatnalar, Istanbul 1922 CEMAL PAA 1949 Ruslanri Asya Siyasoti, Istanbul CREEL GEORGE CEBESOY ALi FUAD Moskova Hatiralan. Istanbul 1955 CARK Y. Tiirk Dcvieti Hizmetinde Ermeniler, Istanbul 1953 CAGATA.Y TAHtR TUrklstan Kurtulus Hareketleriyle tl

ALi KEMAL Bir Safha-i Tarih, Istanbul 1329 ALI FUAT 1293-94 Osmanli - Rus Scfcri, Istanbul

HABtL ADEM

*- Rusya'r.in

ark

Siyaseti, Istanbul 1332

HAYREDDlN
HAYIT
H'AYIT

1270 Kirar. Muharebesinin

Tarih-i Siyasisi,

Istanbul 1326 Esir TUrkler, BAYMiRZA

BAYMtRZA

Ankara 1966 Karstsmda KomUnist Emperyalizmi

TUrklstan, Istanbul 1962

My Life And Times, Boston 1928 HAMMER Devlet-i Osmaniye Tarihi C. IV. Istanbul 1330 HAIUSH KASPUR Soviet Russia And Asia 1917-27 Genova
HAMT.tN CYRUS
I960

BAYSUN ABDULLAH RECEP

EENNIGSEN

DANlSMEND

Olaylardan Derlemeler, Istanbul 1959 TUrklstan Millt Hareketleri. Istanbul 1945 Islam In The Soviet Union, ALENKANDRE London 1967 ISMAIL HAMt - t/.ahli Osmanli Tarihi Krogili

HUSEYIN RACi - Tarihce-i Vak'a-i Zalra, Istanbul 1326 HUSEYtN RAHMt Anadolunun Taksimi, Istanbul 1926
HIZAL M. ZlHNl

nojisi C. IV. Istanbul

1961
ts-

TJANlSMEND ISMAIL HAMt

Baltacinm Prut Zaferi,

tanhul 1955

HIZAL AHMET ISMAIL HAKKI KAMiL PASA

Kuzey Kafkasyada Sovyet Rus Vahseti, Ankara 1964 Kuzey Kafkasya, Ankara 1861 HAZKR imalden Malumat. Istanbul 1302

Tarihi Siyasi C. I Istanbul 1327

ICURAT AKDES NlMET

1950

Rusya

Tarihi,

Ankara 1948
(Iki Cild),

DAViD

J.

"DiRlYOL

DALLtN The Rise of Russia In Asia, London EDVARD ark Mes'elesi, Istanbul 1329
-

KURAT AKDES NlMET

KARABEKtR KAZIM

Prut Seferi ve Bansi

Ankara 1951-53
(pasa)

DEGUiGNES
rm

Hunlarin. TUrklerin, Mogollave sair Tatarlarin Tarih-1 Umumlsi, Istanbul. 1923 (H.
-

CAHlD)

Cihan Harbine Nasil Girdik?

(iki cild)

Istanbul 1937-38

KEQECtZADE; 12SMT FUAT

Kacmlan
1325

Firsatlar, Istanbul

K3RZIOGLU FA.H.RETTiN Kara Tarihi C. T. KIREMAL EDlGK KinmcVa. Turk Kntljami,

.

Istanbul 1953 Istanbul l<)2

Istanbul
1962

'3

KtTSlKlS DlMlTRi

Yunan Propagandas!,

KIRIMER CAFER SEYDAHMET KIRIMER CAFER SEYDAHMET

Kryni, warsova. 1930

Rus Tarihinin

inkilaba.

LEKMfOGLU MtrZAFFER
.

Bolsevizme Ve Cihan tnk.lS.bma Sttruklenmesi, Istanbul 194*

MEHMET SEKfcF Azarbeycan tnkilabi, Istanbul 1921 MEHMET ARiF Basimiza Golenler, Istanbul 1828 MEHMET MURAT _ Tatli Emclk-r, Aw Hakikatlor, Istanbul
-

Akeaabat

Tarihi, Istanbul

1949

1330

MUSTAFA RAHMl Mogol Tarihi, istanbul MOURAViEFF BORtS - Deli Petro'nun

NXJR Dr. RIZA -

MP
1340

Vasiyetnamesi,

ROHDE HANS SEDES

HALtL

Istanbul 1S66 Hayat ve Hatiratim. Istanbul 1967-68. ark Mes'elesi, Istanbul 1932

SOYLEMKZOGLXT GALtP KEMALi

I.

Rusya
bill
-,

Tarihi,

Tsti

1S76-1S7S Osmanh
1S35

1939 Sirp Sefcri Istanbul

.SlMSlR N. Bil.AL

Rumell'den
-

TOGAN ZEKi VELlDl

1S29

TOGAN ZEKi VELiDl - Eugunkli Tiirkistan, Kahire TOGAN ZEKi VELlDt Hatiralar, Istanbul 1969 TAYMAS ABDULLAH BATTAL Kazan TUrkleri,
-

Ankara 1968 1940 Sender! Arasmda Tiirkistan'm Vaziyeti, Istanbul 1940

Goc;ler,
.

1929-40

Ankara

1966

TUKlN CEMAL Bogazlar Mes'elesi, Istanbul 1947 TANSU SAMIH NAFlZ _ iki Devrin Perde Arkasi (Albay
Hiisamettin Erturk'Un

TENGiRSENK YUSUF KEMAL

Hatiralan)
bul 1967

tstanbul

1957
istan-

Vatan Hizmetinde,
1948

TURGAY FUAT TUNCAY METE

XJRAS ESAT

Rusya

Tarihi, Istanbul

__ TUrkiye'de Sol Akimlar, Ankara 1967 Tarihto Ermcniler vo. Ermeni Mes'eleleri,

-^*

Ankara 1950
Siyasi Tarih,

MUZAK TAI
Ynlmy,
l>ir

nicGtl,,

(BRET LEVHASI...
Tiirk'iin

UNAL TAHStN
VEDIS

TEVETOGLU FETHt

TUrkiye'de Sosyalist ve KomUnlst Faaliyetleri (1.91.0 - I960) Ankara. 1967 BAHAEDDtN Kahraman Ceqen-in R'ns Milletin Katliami, .tstanbul. 1965

Ankara I95S

kisinin

degil,

mUyonlarca MusllVmaii
:

baijma

dtkllebilecek

MOSKOF KEFEKESlNDEN oUn Mr m&uxe tasi tNTtKAMINI A LAMA Y AN MEKHUM AEEMDAR All AGANIN

BUKUNA FATtHA
Koyi'mdedir)

S3

(1764)

(Akpakoca'ya bagh

'ttoktepe

it

R,

B RE I EkV

HAs

YAZARIN YAYINI,ANMI ESERLERt

i

LOZAN, ZAFER M i_ HEZiMET Mi?

XtJRKtYE TARlHTE EN QOK RUSLARXA ETMiSTlK. ILK TURK RtJS gATIMASI OEAN Ki7~'l)i;N I'ltS BtRtNOl OtHAN HAKKlXK KAMI! iKtYtJZ KIRKltlR YIL StJRMt} BEEUNAN Bl) MtJCADEEKNtN KIXI YIIJ I'ilEl MXJHAREBE tt,E GEgMlgTtR. BIT mCBDET ZARYAXi HER I5ES GDNDEN BtRi RUS MCUHAREBESl CKRJEl-'INDA O.M (/ KERE TtfRK YAX ETMJSTtU.
I

HARP

C.

I.

(1965)

TURK'UN S1YAH KITABI

(1966,
-

CYTJNAN MESZALtMf)

KERE II _ Tt)RK DONANMASI TARlHTE DORT f(,'t: RTJSLAK JMHAYA MARTJZ KAEMISTIR. Bl TAKAF1NDAX GERgEKXEgTtRtLMtfTtR.

MX

Ikinci baski 1968)

1

MACAR

IHTILALI

(1966)

AMERIKA'DA ZENCl MtJSLUMANLlK HAREKETl (1967)

KURTULtT SAVAINDA

1827'DE 3 __ 1853'DE

_ _

I77()'I>E

CEgiME'DE

NAVABlX'DE
SlNOP'TA

III _ TURK DEVLETlNE ILK DEFA "HASTA ADAM" AI)IM TAKARAK Bl TABIRl StYASl EUEBiYATA SOKAN DA BiK MOSKOF OEMl.STIR CAR I. NI:

SARIKLI MUCAHITLER

(1967, Ikinci baski 1969)

KOLA.
<;A

MOSKOF MEZALIMi

(1970)

TAKSKM IQIN TARtH BOYTJNDlPLOMATlK FAAI.iYETLEK tCRA EDiLMtS VE PEK (.OK DA TAKSlM FKOJESl YAPII.MISTIK. ADOTJE BlEEN'EX ILK Bl NEARIX "GREK PROJESl" ORNEGlNl YAPAN DA RUS gARtOESl KATERtNA'DIR.
IV

TttRKlYE'Yl

BiK

(.'OR

V
YON)

NE MALIK OEAN DEVLET

Vr

BUGttN EX FAZLA MtlSEtMAX Tt'RK ESIKiRUSYA'DIR. (ALTMIg MlLr

Y1KIEMAS1 flN EX MtJTHlS MtTCADEEEYl YAPAX RUSYA, OSMANET DEVEETiNlN MlKASJNI>AX EN lit) Y OK HISS EYE KONAN DEVEETTtR.

OnsOz
Ky
"AL-t
Tiirk oglu..

Sana

damarlarmdaki kan:

OSMAN

ihdA (bcdiye) cdenler kanlarimn son katrelerini

ILK

MOSKOF BEYNtNDE

HAL

CtDAX OLMAYIP, Ar,-t OSMAX SAtR KtTFFAR ILK GAZA VE CtHADIA MEGUL OUttUTUR. VOKSA BV KtXFFAR OYLK BlR MKI.'IXDCK Kl, EGER BKS OX SKUNK TATAR'IX (.APlLUXnAX KIliTl'MI', REFAH-I
H.K DKYLKTlXK
FfcLOtiMXE XlZA.U

CENG-tJ

Moskof tnuharcbelerinde doktiiler. Sen bugiin, yann nc olursan ol, fakat unutma ki. o sebidlerin cbcdi bir yetimisin!.. Bu din, Bu devlet, Bu vatat.
gibi bu gayiz. bu kin, bu intikam da
bir miras-i bir

miibarekidir. Diinyada bir

cnlann ssn a Rusya ve

hiir-

OSMAN'A RAHAT VKRMKYtP MAZA1XAH BELK1 HRDTI ISTiLA EDER... BK KAltKDKX DEVLET-t ALIYVK'YK ZARAR-I AZlM TERETTtiP EDECEGtNt, 17KALA CEZM EDtYORIAR."
Evliya
elebl

OLIRSA, BI MKLAlXK BiK DKVLKT MUKABELE KI)K-MKYtP, OCMLE KAZAK'I LEHl ISTtLA EDtP TINA VALILARINA pIKACAK OLURSA, BtK TfJKLt) DEVLKT-t AL-t

VERECEK

Rus kaldikva bu hakkina ve bu vaziiene metkar ol!...

Hakkm
men

oldiirmek vaziien iktiza ederse hel

blmektir, Tiirk oglu!..

Siileyman

NAZlF
2

Fahr-i Kainatin miistesna bir medhine

mazhar olan

Seyahatnamcsi

(O. VII. sh. r,34)

Mehmed Han Hazretleri, bir bahar sabahi, kohnc Bizansi gevreleyen ihtiyar suriarm Topkapi civannda yarilmasiyla aqilan gedikten i^eri girmis, G u 1 bang-i M u h a m m e d i ile T e k b i r in ulvi ve heybetli bestelerine kari^an bir alki tufam icinde yava yavas s?hre dogru ilerliyordu. Yirmi iki yain teravcti vc bir gciincik citjegi kadar zarif endami ile kir atiFatih Sultan

nm

iistunde kendisini, iek

1

yagmuruna tutan
ile Atosj -

Rum

kizla-

Siileyman

NAZlF
-

Batat-ya

Istanbul 1335 Sh. 5

c (
.

'ji:X\

'dui'j

Jg\

'{*p

t*^
>
i.

18

MOSKOF MEZAliMl HOSKOF MKZAJ.lMf

19

devrinin manevi sultam Akfjemseddiii Hazretleri'iiii gdsteriyor ve miiyesser olan P c t h - i ii b i n i

rma

omm

suretle, mazhar oldugu serefe liyakatinin ifadesi olan vekar, tev&ZU ve siikran hisleri iginde

himmetine atfediyordu. Bu

recek olan bir iitopya konuldu., R o m a adiyle bilinen bu iitopyaya gore: istanbul kurtanhp (!) Carigrad (Car sehri) yapilacakdir!.. Ciinkii

Moskova-uquncii

Ayasofya'ya dogru ilerleyen gcng Tiirk HiikiimHristiyanlik alemi igin

Hristiyanhgm en kudretli ve yeni bir merkezi olan Moskova, 1 k

i

dan,

biitiin

y o n ranhk

hatirlanacak olan uzun ve kabir gagi kapayarak I k i n c i R o a yi ebediyyen H i 1 a 1' e ram etmis oluyordu. Bu sirada o s k o v a P r e n s 1 g i nden
1 i

daima B n g

n c
q
ii

s-

Rom
ii

e z

ra

masiyle

ile

n c

a kabul edilen Bizansm yikila olmustur. Hristiyanlik,

m
i

kiyasen de bir olmayacaktir!..

taki teslis'e
Yiizyillarca siircn Tiirk
tcskil

6 r d

ii

n c

ii

Rom a

ibaret bir devletgik olan Ruaya, iki yiiz yildan beri Altinordu - Tiirk hakimiyyeti altmda zelilane yasamaktaydi.

- Rus gatismasimn temelini eden bu iitopya, kisa zamanda gelistirilip dini bir

nas.s haline getirilmig, gitgide biitiin Tiirk

ve islam alemiigin

Ancak

onbesinci yiizyil sonlarma dogru Altinordu'daki dahili nifak ve pargalanmadan faydalanarak mlistakii

ni

yutmaya yonelen Rus emperyalizmi

hayalperest
efsanevi

Slav halkinm duygularuu

kamalamaya yariyan

hale gelebilmisse de basta prensler

olmak

iizere

biitiin

idareci sinif, Turk-Tatar hakimiyetinin hala derin izlerini tasimaktaydilar. Bu yiizden Osmanhlara karsi tertiplenen hacli ittifaklarma girmeyi reddetmekte ve katolik

alemini kendilerine birinci derecede diisman saymaktaydilar. Boyleee, bilhassa mezhep farki yiiziinden Rus destegini elde

edemiyen Avrupa, Osmanhlar karsismda

mii-

kadar ki, bunu daha ilk kurulus yillarmda benimseyen Rusya'nin tarihi, adeta Turk - Rus miicadeleleri tarihidir. Gercektcn ilk kanli bogusmayi teskil cdcn 1677 - 1681 den son Tiirk - Rus karsilasmasi olan Birinci Cihan Harbine kadar takriben iki yiiz elli yil siiren bu miicadele, yekununu elli yil tutan on iic. kanll ve canhiras muharebeye miincer olmuski, bu iki yiiz elli yil iginde her bes giinden biMoskofla hesaplasarak gegirmeye mecbur kalmiiz. Bize, toprak altmda kefensiz yatan milyonlarca miiba-

bir miiessir olarak kulamlmistir.

tevali magiiibiyetlere ugruyordu.

tur.

Demek

Fakat, birgiin gelip de Rusya gibi Ortodoks olan Bieliyle yikilmasi, Istanbul ve Ortodoksluk igin bir Tiirk - Rus gatismasmi muhtemel hale getirmii? oldu. Bu sebeple harekete gegen Papa, Rusyayi B i-

rini

zans'm Tiirkler

zans
iste

v a r

davasma imale eden

bir plani

gergeklestirme'k iizere 1472 yihnda bir Bizans

prensesi

olan Sofiya'nm

III.

ivan'la evlenmesini temin

etti.

imparatorlugunun kaybina mal mana ve maddede kiiciik Tiirkiye haline gelisimizi intac eden en miiessir vc menfi bir amil olmustur. Ciinkii Pot k a s i , Miisliiman Tiirk'iin tarih sahnesinden si1
le

rek sehid

bir cihan

olan bu oliim

kahm

miicadelcsi; bugiinkii

Moskof

bu hadiseden sonradir ki, hususi bir telkine memur olarak K r e m 1 i n S a r a y i na yerlesen basta Bizans prensesi Sofiya olmak iizere rahip ve casus bir grupun tesiriyle e s i r manasma gelen s 1 a v hgin
gergek mahiyeti unutularak ortaya kavgasi asirlarca
sii-

hedef ittihaz etmistir. Esasen k a p a t i 1 m i s bir f ar e durumunda olan Rusya'nin biiyiik devlet olabilmek igin agik denizlere gikabilmek maksadiyle Batida Lehistan, Glineyde ise, Osmanh Devletiyle miicadeleye mecbur oldugu mubakkakti. Bu, tarih ve cografyamn ihdas ettibir milli
i

linmesini,
z a

sasmaz
a

r e

mbar

na

20

MOSKOF MBZAlJMt

MOSKOK MKZAl.lMt

21

gi bir mecburiyetti.

Bu

mehur vasiyetnamesi, ister mevcut sm Moskof siyasetinin vazgeqilmez

hususta Rus

Can
bir

Deli Pelro'nun

almistir.
liim

Hatta

aci bir gerqektir ki, bugiin

Moskof'un zu-

olsun, istcr olma-

ve istibdadi altinda bulunan esir

Osmanh Toprak-

nassi halinde
bir qok

takip ve tatbik edilegelmigtir.

Rusya bu gayesini gerqekletirebilmek

tirebilmistir.
1

iqin

kereler diger hristiyan devletlerini de aldatip

s

oyuna ge-

Mesela daha diin Y a 1 1 a. K o n f c r a n nda hiir diinyanm saf diplomatlanni aldatarak button Avrupaya kar$i bile tatmin olunmaz igtihasma saha ve imkan bulabilmitir. Esasen Osmanli Devletinin taksimi manasma gelen a r k M e s e 1 e s niri Tiirkiye hesabina en kotii, kendisi hesabma ise en iyi bir su
:: '

yekunu, Osmanhlarm tabii varisi olan bugiinkii Tiirkiyenin, elindeki araziden bile kat kat fazladir. Birakmiz Kirnn, Kafkasya ve Rumeli gibi halis Turk topraklanni, Rusya, Tiirkiyeyi giineyden qevirmek suretiyle gibi bircok a i r vc hatta. Suriye,
lannixi

Yemen
ki,

uzak Osmanli topraklanm da

sini

ele

geqirmenin mlicadele-

tamamlamak
bile

iizeredir.

Ne

hazindir

arkasmdan
olqiisiiz

bir

mersiye

yazamadiguniz ve adeta mirasim reddederek

kendisini yabaneilardan
rctte ten kit vo
tarizlere

daha haksiz ve

bir su-

ugratigimiz biiyiik devletimizin

rette halli igin hristiyan miittefiklerini

aldatmakta oteden
'

beri
ti.

maharet sahibi oldugunu

bir qok kereler gbstermisj-

Tiirkiye'nin Taksimine Dair Yiiz Proje

adini tas>

yan ve bu projelerin beli bash yiiz adedini bir araya toplayan eser, bu gerqegi dogrulayan bir qok vesika ihtiva
etmektedir.

mirasma konmu bulunan Rusya, bugiin elimizdeki en son vatan parqasi Anadolu'da bile huzur ve siikunumuzu bozacak kangikhklar gikmasma sebep olabilmektedir. Esasen dahilde binbir nifak kazani kaynatmak, Moskofun gok eski bir taktigidir. Onun, Ortodoks Osm anli t e b e a s iizerinde gtiya onlan himaye etmek bahanesiyle icra ettigi tahrikler, hem Osmanli Devleti ve
l

Gercekten Rusya, Grek Projesi adiyle ve icadi olan ilk taksim projesinden itibaren, Osmanli topraklarindan aslan payini alabihnek iqin miittefiklerini bir qok kereler aldatarak milli hedefine dogru yurumiigtiir. Pakat tatmin olmaz istihasi yuzunden bazan da devletler muvazenesini miittefiklerinin aleyhine bozmaya curet edecek kadar ileri gittigi iqin onlan kargismda bulmustur. Bunun en iyi misali Klriffl H a r b i dir. Hakikat u ki, bunca taksim projesine ragmen, Osmanli Devletinin mirasindan en biiyiik hisseyi Rusya
bilincn

bir

Moskof

hem

de bu ortodoks unsurlar iqin cidden miihlik badirelere sebep olmustur. Bu tahrikler sebebiyle dortyiiz yil siikun ve adaletle idaremiz altinda yasayan Balkan kavimleri, bugiin hirer Rus peyki haline gclmislerdir. Bunlardan Yunanistan bile aym hale diisjmesine ramak.kalmis.ken, moskofqu komiinistlerin Qikardiklari iq harp badiresinden an-

cak

dis*

yardimlarla kurtulabilmistir.

'

Bak. Karl VIETZ - Verrat an Europa (Avrupa'ya ilvanet) Berlin 1938 (Tllrkiyenin Bak "Cent projets de partage lax turqtiie" Taksimine Dair Yiiz Proje) adh eser, veya b\inun, Donanma Mecmuasimn 49 uncu ve Mtiteakip sayilarmcta yayinlanan tereilmesi.
-

bu du.?manhklar yetmiyormus gibi, devletinizi parqalayarak onun mirasma konmak iqin sabirsizlanan taRusya, ugursuz bir soz olan H a s t a A d a birini icad cdip miittefiklerini taksimde acele davranmaBiitiin

ya davet etmistir. Yalmz Anadolu ve Rumeli Tiirklugunu

birlikte uzak ve

degil onlarla

yakm

biitiin

Tiirk diinyasini hirs ve hu-

sumetine hedef kilan Rusya, kaq bin yilhk halis Tiirk

22

M.OSKQF

MK/.A.IVlfcrl;

MOSKOF MKZAi.lMt

23
s

topraklan iizerinde yasiyan elli milyonu miitecaviz Musltiman Tiirk'ii bugiin kahir ve zulmii altmda inletraektedir. Bizim ozbeoz din ve kan kardesimiz olan bu bedbahfc insanlar, tarihte ilk defa Moskofun zalim pengesi altmda
esaretin aci lzdirabim tatmislardir.

ayni

T ii r k d ii daha gostermis ken;

a n

olduklartm bir
salon sosyalistbize

degiller midir.?

Bu

lerinin dillerine
Mill! Miicadele

doladiklari bir

mevzu da Ruslann

Turk

Bircok cihan imparatorluklan kurup yagatmi olan Miletinin Moskof esaretine kolay kolay katlanmiya-

discsidir.

rak, en kiiciik firsattan bile istifade edip zmcirlcrini kircalisjinasindan daha- tabii ne olabilir? Hele bu esareti tatmamis olanlann asla hayal bile edemiyeeekleri zu-

maya

liimlerle, kitle halinde

imha ve
ki,

siirgiinleri

hesaba katar-

sak, kurtulus icin ne canhiras hamleler yapilabilecegini

yillannda yardim (!..) etmis. olmalan haHalbuki bu kitap'da mudellel bir surette anlatildigi iizere bu bir efsaneden ibarettir. Rusya ile yeni ve tehlikeli alakalarm basladigi u si-: Rus Muharebelerinrada, gogu Rus ajani olan ve Tiirk de s.ehit olmus. ecdadin ruhlarim tazip eden bu meddah kalems.drlcrin alkol bozugu suratlarmda, Turk - Rus miinasebetlerinin hakikatlerini kirbac gibi gaklatmayi bir va-.

korkunc. kuvvetler muvazenesizligi yiiziinden Kirim, Kafkasya ve Tiirkistan'da yiizyillarca Tiirk kanina doymamis. bulunan Moskoflann her kurtulus hareketini bastingi, birbirinden daha kanh olmutur.

tahmin

edebiliriz.

Yazik

tan borcu telakki ettik.

Ne
bu

hazindir ki bu eserde

um-

mandan
lerin

bir katre nevinden nakiedilen zulum ve vahseticjci

kan

canavari,

giin sahte bir suih ve hur-

Eger Turk'un

ezeli

ddkiilen miibarek

kam T

ve ebedi diismam Moskof eliyle a k 1 a m a k a n C 6 U 'nde

1

toplamp
i

biriktirilmis. olsaydi;

OrtaAsya'da gercekten bir

kopiikleri
ile sal-

deniz tesekkiil edebilirdi.

Onun, dinmek bilmeyen Tiirk ve islam dumanlik ve ihtirasma karsi, vatan cocuklarinin tenvirine bir nebze medar olabilir ve bu suretle Tiirk Rus muharebelerinin aziz sehit ve gazilerinin ruhlarim .taziz edebilirsek ne mutlu!
riyet havarisi kesilmitir.

Son zamanlarda agizlan sampanya

yalanmis. sarhos. salon sosyalistleri, Rusya'yi kuzu postu-

27 Ramazan 1389 (7 Tesrinievvel 1969)

Serencebey / Istanbul

na sarmakta ve kanh Rus istibdadmm gogu din kardesterimiz olan masura kurbanlarmm aci hatiralanm kiillemege sahsmaktadirlar. Hatta. iicyiiz yildanberi e n akjakqa diismanliklarma hedef oldugumuz Moskof'u, adeta
bir

Kadir

MISIROGLU

hami veya kurtanci; komiinizmi de en

in

ileri

bir fikir olarak

gostermeye gahsmaktadirlar. Bu adi propagandalarm hakalemgorleri, Babiali'nin butiin koprii

basjarmi

tut-

Cihan Harbi sonlannda Kars, Ardahan, Sankamis. ve Bogazlar iizerinde tarihi isteklerini tekrarlayarak tehditler savurmalarim unutturmaya cahgmaktadirlar. Halbuki Ruslar, bu hareketleri ile degien rejimlere ve kadrolara ragmen, hep
Ikinci

mu bulunmakta, Ruslarm daha dun

O S K O V A

Bir memleket, bir memleket ki biitiin Hiyanetlerle kararmiij iilkesi.. Sur'u, burcu ve barusu - Tiirkliigiin Hasrm olan bir ejderha gblgesi.

BlRlNCl

t)

M
-

bcldenin

sokaklari
aQilarak

yilandir:
siiriiniir.

Kivranarak,
Rii/.garlan
Paslj,

BUS TABtHtNtN ANA HATLARI VE TtJRK

RUfe

karanhk bir dumandir. boguk qan sesinc burunur.

Ml NASEBETLERiNiN KISA TARlHCESt

Bir gbz

yasji ve kan nehri biiyiik Car Sarayimn xiiidamna akiyor. Kuhleri kiyam etmi$ timsahlar:

RUS MlINASEBETLERtNlN BASE-YNGICINA KADAR RISYA'NIN DUROIU

1

_ OSMANL1

Asirlann

ummanina bakiyor.
nefret

ILK DEVlRLER
hakkmdaki
bilgiler mi-

Bu

$ehirden
o

duyar bayalim
miifteris

Slavlar ve yerle^me sahalan

lolojik bir

Mazilerde

beldenin

Bulutundan kararm:$ti HtLAL'im: Ruhumda var Sdoxkova'ya' kanh

r>

bis.'

Asirlardan bir ses duydum; diyor ki: Dinle beni ey! Moskova Prensil Ben Turan'in sayhasiyim: ey cski, <:Altmordu Hakanimn kolesi!

mahiyet arzeder. Gerqekten Ruslarin. Tiirk, Arap ve Fars irklan gib; eski bir tarihleri yoktur. Onceleri Kuzeyde Gi'mei? lsigi ve insamn mevcut olmadigi samlmaktaydi. Bu zehap, Milattan dokuz yiizyil once ya^ann? olan Homer'in bu husustaki asilsiz bir beyanma Lstinat ediyordu. Buralann tanmmasi cpk sonra
viiku bulmuijtur. Ilk once Bizanshlar

Djnyeper

(Ozii)

Unutmu$tun beni: fakat ben vardim.

Tiiianimm ismi budur: Tiirk-Mool...' Intikamin tannsma yalvardim: Ey kuduzlar memleketi, barap ol!

adiyla bir 1 i v y a Nehrinin denize doktildiigii yerde yehir kurmuslardir. Bu sehrin ahalisinin harbe giderken

Eflatim'u okuduklan ve Homer'in iirlerini terenniira ettikleri

rivayet edilmektedir."
ilk yerli
r

ENIS BEHIQ KORYOREK

(

Rusya'nm

halki
i

TJonanma. Mecmuasi'ndan

kedonya K
'

Si tier 1 i p 'e ve

'

di.

Bunlar i n y a

Ma(Bo-

gimalden Malumat yahut Muhtasar Rus Tarihi (Terc. tsmaii Hiikiu) Istanbul 1302
sh.

,;

a.f-.e.

sli.

26

MOSKOF MH/.AUmI

MQSKOJD'*

uMBZALtMi

27

lu) Krali Mitridat'a yenildller.

Daha sonra

cden Sa r m a t 'lar tarafmdan ortadan kaldirildilar. Fakat Roma'hlar az tamnmig olan Kuzeyin biitiin insanlarim bu adla anmiglardir.

arazilerini feth-

tarihi karekterlerinin en belli bash amillerinden biridir..

Daha sonra
1
1

burasi, kavimler muhacercti

i

e r

Raksolanlar, B a s
adiyla bilinen ve

j 1 e r

ilc JedGodlar ve

I s
di,

k an din a vy a
tgte

Vandal
kendilerine
vardi.

1 i I a r 'm hercumercme maruz kalbu kavimler arasinda bulunan ve Orta Cagda

saha, bir kavmin yerlegip kendi hususiyetlerini muhafaza edcbilecegi tabii ve cografi manialardan mahrumdur. Biteviye bir ova ve batakhk manzarasi arzeder. Bolgeleri birbirindon ayirdetmeye yarayacak tabii engeller yoktur. Slavlar da bu iklim hususiyetlerine muvazi olarak tarih boyunca seyyal vc amipvari bir yayilma, dagilma ve

Bu

God

hareket halinde bulunma gibi hususiyetlerle temayiiz etmiglerdir. Bu gercegi ifade igin Car Birinci Nikola 1 k -

islav

tarihcjleri tarafindan

(Slav) adi verilen

e'n e

e r

Hind - Avrupai denilen A r I r k a mensupturlar. Yeryuziinde saf bir irk yoktur. Bu itibarla ilk Siaviar (Protoslavlar) in da safkan bir irk olmadiklan muhakkaktir. Slav irkina t'esir ederek onunla karisan unsurlarm en onemlilerinden biri de yakin komguluk ve
Slavlar
i

Hakikaten hicjbir milletin tarihinde Car Birinci NSfeola'iun buz gibi soguk ve miistebit ruhuyla, hagin Rus iklimi arasindaki kadar

Jim,

ben

d e

m e k t i-r

demigtir.

ayniyete varan bir benzerlik ifadesiyle kargllagllamaz. Ekscrisi klgin donan nehirier miinakalata eiverigsizdir. Biitiin

amiller

t g
t
i

bu cografi amiler ve bunlara eklenen igtimai k a p a n i k ve m e 1 a n k o 1 i k i n e

ni

u r O derecede ki Osmanli Turklerinin Avrupaya 1 a r dir. yayilma devirlerinde Altinordu (Altin Orda) Hanlarma
n s
;

tarihi miinasebetler sebebiyle

Turin! U

Rua
re

p
I

meydana
n

Qikarmistir.
i 1 1

Bu

cografi amiile-

e a e

e'r

diye ifade ettigimiz

diyebiliriz.

miiessirlerin hepsine birden

I r

Fakat
ka-

tabi bir takim beyliklerden ibaret bulunan Ruslar arasinda, ta Onbesinci Yiizyil sonlarma kadar Tiirkler ekseriyet tegkil eden hakim bir ziimre manzarasi arzctmekteydiler. 8

bu kelime miigterek soy manasini

degil, kendini oyle

bul eden insanlarin toplulugunu ifade eder. Slav Irkinin en bariz hususiyeti, hissin akla hakimiyeti,

Bu manada

Slavlarm
r
i
i

ilk

yerlesme sahalan

V'i s t
i

ii ]

'nden itibaren

Pripet H

a v z a s

ve

Neh Orta
II

dir.

n y
i

p e r

(Ozii) havalileridir.

Pripet

a v

z a z
lari

ndan (Bugunkii Polezya) gikarak etrafa yaydmaMilattan sonra vuku bulmugtur. Cografi gartlarm in-

ictimai mistisizm' tabii' caizse anargizm ve Ruslar riiyayi realiteye, miisterek miilkiyeti ferdi mulkiyete tercih eden romantik ve buna ragmen de hagin vc soguk ruhlu insanlardir. Slav (Slovene) adina ilk defa Altinci Yiizyilda ya-

sgamig bir tarihgi olan

1

Preudocesarios'un
"

kita-

san karakteri iizerindeki tesiri inkar edilemez. Slavlarm yerlestikleri bu sahanin cografi hususiyetleri de onlaru*
7

binda rastlamaktayiz. Bu hale nazaran Slavlar o tarihe kadar isimlerini duyuracak hicbir ciddi ve miiessir hadi.seye amil olamamujlar demektir.

Prof. Dr.

Akdes Ntmet
3.

KURAT

Rusya Tarihi: Ankara

c.

Galip Komali
1!M9 sh.
."

SOYLEMEZOGLU: Rusya
KURAT:
a..e. sh.

Tarihi: Istanbul

1948 sh.
s

Turk Tarihi Tekkik Cemiyoti

- Tarih,

'"

ITT, sh. S

Prof. Dr. A. N.

28

MOSKOK
Slav
kelimesinin
s,

MKZAl.lMl

MOSKOIi'

MKZAhlMl

29

Latince

esir

manasma

gelen

sjilannda

mukavemet edecek

beseri ve

cografi

engeller

S 1 a v e den gehnis; oldugu kabul edilmektedir" Esasen Slavlar uzun miiddet bir hakimiyyet tesis edemiyerek esir olarak yagamiglardir. Hatta tarihcn sabittir ki, bir 50k kereler ecnebi boyundurugunu hicjbir zor bahis mevzuu olmadan kendiliginden kabul etmigler
1

a v u

mevcut

olniadigindan arazilerini bir hayli genislettiler.

Bu

avci, bahkgi ve gocebe kavim, ancak Tiirk hakimiyeti alonlardan ogrenmek suretiyle tmda bulundugu sirada

ziraat ve san'atlarda

ilk

adimlanni atabilmistir. Fakat

Onuncu
tidal bir
gilik

Yiizyilda bile ziraat ve san'at hayatlan gayet ip-

dir.

Koktiirk
,

Kaganhgi

'nm kurulmasmdan

durumda bulundugundan hakim vasiflan bahkve avcihk olmakta devam etmigt'ir.

sonra (M.S. 552) Batiya dogru ilerleyen Avar T ii k r Slavlarm yerlesjtikleri sahayi iggal ve idareleri al1 e r i
Yedinci Yiizyila kadar Avar Tiirklerinin hakimiyetleri altmda yaayan Slavlar, ilk defa derlenip toaldilar.

tma

Slavlarm yedinci yiizyil sonlanna kadar hicbir siyakurma vasifsi varhk gosterememig bulunmalan, devlet Ilk siyasi gostermektedir. larmin gayet zayif oldugunu hakionlann ve lupirdamslarm Tiirklerle temas sonunda
miyetleri altmda bagladigi muhakkaktir.

parlanmak ve barbar bir kavimken yavasj yava$ san'at, ziraat ve tekilat hu&usunda Avarlardan ogrendikleriyle belirli bir varhk haline gelmeye JSalamilardir. Fakat bu
tesirler

Bu bakimdan

Avar hakimiyeti nihayet bulurken

bile

onlann

Ruslara idare ve siyaset sahasmda ilk dersi, cedlerimiz kadar ki, Rus siyasi ve idari davramslavermiijlerdir. larmm ilk basladigi ve gelistigi yer, Hazar Tiirklerinin en
f azla miiessir

mListakil bir siyasi varhk, yani devlet halinde ortaya gikmalarma kafi gelmemis, Avar hakimiyetini, II a z a r
ii r k 1 e r i 'nin hakimiyeti takip etmigtir. Eski Rus vekayinameleri, Tttrklerin Slavlara asla kotii muamcle etmediklerine ve agir miikellefiyetler yiiklemediklerine da-

olduklan

Kiyef

olmutur.

B
a)

RUS

DEVLETlNlN KURULUSU

Kiyef Devri:

ir

pek 50k kayitlar ihtiva etmektedir."

Bu

tarihlerde

g u

ve

ii

S 1 a v 1 a n olmak iizere uq grup tekil eden bugiinkii Ruslarm cedleri, ehemmiyetli bir varhk ve birlik gostermekten tamamen mahrumdular. Ellerinde bulunan arazi umumiyetle batakhk oldugundan ziraatten ziyade avcihk
ve balikihkla gecmiyorlardi. Bulunduklari sahalardaki

n e y

Ruslarm Kuzey komsjulan olan ziraat jsvec, Norveg ve Danimarka Devletlerini kurarak ve san'at sahalarmda bir hayli ileriye gitmilerdi. Bunlarm QOgu Hristiyanhgi kabul etmi oldugu halde az bir kismi da eski putperestliklerinde inad edip direnmekteyanlasmazhk. diler. Bu sebeple Normanlar arasinda (jikan
Hristiyanhgi kabul etmeyenlerin Hristiyan olanlar tarafindan tazyik ve bulunduklari yerden surulmeleri ile sonuclanmis, onlar da t s t a n b u 1 u za gayet elverish olan nehir yollarmi taederek topiuca Giineye dogru gog etmislerdir. Onlerine

Normanlar,

av hayvanlari azaldikga siir'atie yerlerini defigtiriyorlardi. Umumiyetle boyle yer degigtirmeler esnasinda kar11

ptetmek

Bak: Redhouse

TBMiR - Rus
Si
32

- tst. 1962 sh. 966 veya prof. Dr. Ahmet fmparatorlugunun Kurulugu ve Geniglemes.

raaksadiyle
ilk

(Turk

Kultiirii Dergisi)

21

ANKARA

kip

1961

Prof. Dr. A. N.

KURAT:

a.g.e. sh. 7

olarak Slavlarm oturduklan bolge ciktigindan bura-

Ii

30

MOSKOF WK/.AjJmI

MOSKOF MKxAijMt

31
fiilen ayrilik

iggal ve istila ettiler. Slavlarm o hirleri olan merkez

smi

Kiyef'i

zaman en onemli

se~

yani Normanlarla Slavlar arasmda ismen ve

gozetilmisj ise de

yaparak

(M. S. 854). Fakat sa yi ca Slavlara nazaran gayet Bu sebeple daha medcrn olmalarma ragmen Sl&vlar tarafindan yutulup eritildiler.
azdilar.
'
1

dular.

bir Prenslik kur-

zamanla bu

f ark

tamamen ortadan kalk-

migtir."

Normanlarm
dileri

iggal ve istilasi

giyan Slavlar gayet iptidai bir

zamanmda burada yadurumda idiler. Konugma

da yoktu. Gocebe haVahsi ve sert mi-

Vareglerden oldugu halde, onlara R u s Bu kenmenin ash, R u s i dir. Finee den gelmektedir. Finler Maeller

Ruslarui yan hayvani bir hayat yasarken bu durumdan Qikarak yavag yava siyasl bir varhk halinde toplanmalannm en miihim amili, kuzeyden gelen bu Normanlar olmuglardir. O derecede ki, R u s a di da bu Nor m a n jSgal ve istila hareketinden dogmustur. Normanlar iicreth asxerlerine V e r e g derlerdi. GUneye yiiriiyerek Slavlan idareleri altma alan Norman toplulugu da bu

pek basit oldugu

gibi yazilari

linde yasnyor ve putlara tapiyorlardi.

zaglarmm
gisikti.

neticesi olarak ahlak tclakkileri de oldukga de-

Bir misafirleri geldigi

bir geyi

mayan her hangi

bu misafir

zaman kendiierinde bulunigin komsularmdan

galmakta bir beis gormezlerdi.

Evlilik baglan da gayet zayifti. Su almak icjn gegme veya kuyu basjlarma gelen gene, kizlan kapip kagarlardi. Cocuklan fazlaysa yeni dogan kiz cocuklarmi oldiiriirlerdi. JIatta gegim giigliikleri ile karsilastiklan zaman aile fertleri arasmdaki, yagh kadmlan da oldiiriirlerdi. Esasen Slavlar arasmda kadm adeta bir mal durumundaydi.

denmistir

R
ii

u o

si

'

yasayan lsvecliiere R u o t s i yani kayikci veya kiirekeUer diyorlardi. Bu kelime Slavcaya R u s i olarak gecmi ? sonra da R u & sekline donmiistiir. Onceleri Slavlar sadece Isvecten gelenleri bu ad ilc annuglardi Fakat sonradan Normanlarm devam eden

kenarmda

Dcvamh

evlilik usuliinu hie bilmezlerdi.

devrmde bu isim umumileserek zamanla Slavlan da

hakimivetlcri
icine

Ormanlarda bulduklari her tiirlii pis seyleri yerlerdi. Oliilerini bir odun yigmi iizerine koyup yakarak kullerini toplayip merasimle yollarm kenarmdaki bir siitun iizerine birakirlardi.

alan bir ifade genisligi kazannustir. Bir miiddet Ruslarla

Aksine propagar.dalara ragmen, parlik zamamndan daha fazla Sl&vhk gayreti giiden bugiinkii komunist Rusya'da yerlestiritoieye galiftmlan uydurma bir tarih tezi ile, Kiyef devri Rusyasini kuranlarin yerli (Otoktan) Slav unsurlar oldugu iddia edilmektedir. Halbuki diger Rus propagandalanmn muhtovas. gibi bunun-da tarih! bir hakikat olmakla alakasi yoktur. Komtinist idareciler, komiinizmi biiti'm insanhga gamil, kurtarici (') bir doktnn olarak gostermeye sahgirlarken diger taraftan da Slavlik gayretmi, tarihi gergekleri tahrif etmeye kadar ilcri gotiirmoktedlrler. Mesela Dlinyanin meghflr kagiflerinin Slav
asi'lli

Slavlarm

ilk

devirlerinden bahseden

Nestor Krohakkmda
...

bu

adetleri

kaydettikten

sonra pe'kgok tafsilat

bir

vermektedir. .Hristiyanhgi,
geyi dolas.au

Slavlara telkin igin bu bolbir Rahip, onlar

Andre admda

gok
s
'

ilgi

gekici miisahade nakletmektedir:

Slavlarm

beni hayrettc birakan adctlerinden biri de

i

teroda-

dir. S'Jyle ki,

son derece sieak olan bu odada tama-

miylc caplak bulunduklari halde kaynar ve sabunlu su

igine dalarak, kendiierinde gormiig

asm

gamu iddia etmek gibi hayalperest Slav Irkimn duyguSanm oksayan yalanlar da komunist devrin, Slavhk gayreUni ortaya koyan
tezaluirler olarak miisahade cdilmekledif.

oldu-

sitasiyle birbirlerini bayiltasiya

oldugum bir gubuk vakadar kamgiladiktan sonSh, 17

Prof. Dr. A. N.

KURAT:

a.g.e.

32

MOSKOir

mkzai.ImI:

MOSKOF

MKZAl.tMt

33

ra soguk suya dahyorlardi. Isjn ehemmiyetli olan

ki;

yam

s/u

aniyeti altina alan Rurik,

Ostragard

(Yenisehir) da

bu hareketi hergiin
suretle

birkac.

kere tekrarlamaktaydilar.

Bu
dir.

hamam yapmak

Slavlar iciu bir eglence degil,:

'

Devletinin bu tarihte kurulmus. oldugu kabul edilmektedir. (M.S. 862). Bu husustaki bil-

yerlegmigtir. lte

Rus

Bilakis birbirlerine

zulmetmek ve eziyet Qektirmekisjte

tS.

ten ruhi bir haz duymaktadirlar.

hadeler,
(jekten

ilk

zamanla-

ra ait olmak iizere bize kadar gelmis. bulunan bu miisa-

k a n,
r

moskofun asli vasiflanm v a h e t v e

's

tesbit etmektedir. Ger-

zullimden her
i

e v

d e

b u y

Ruslar, bu

bir haz d u y m u olan e r n asli ve irki m e y

ii

zamanimiza kadar
i

v a

m ettiregel-

e r

yegane kaynagi bu vak'adan yiizelli yil sonra yatamamen efsanevi bir mahiyet arzeden N e s K tor r o n i g i dir. Bu devletin kurucusu kabul edilen Rurik oli'mce, onun yerine Igor gegti. Fakat bu knez, cocuk oldugundan kendisine Oleg vasi tayin edildi. Fiituhata girigen Oleg, Kiyef'i zaptederek orada yerlesti. Kiyef'e yerlegtikten sonra ticaret y o u denen Iskandinav - Bizans yolunu ele gecirmek
gilerin

zilan ve

Buyuk

buglari

Slavlarm devlet haline gelmeleri, Vareg - Rus bag(Knezler) nin cahgmalanyle ortaya qikmigtir. n e z Vareg kit'alarmm bagmdaki kumandanlara

istiyen Oleg, Istanbul iizerine bir sefer tertip etti. Bili-

yoruz
senbin
dilar.

ki,

Normanlarin yurtlarmdan cikarak giineye dogilk

ru yiiriimelerindeki
kisi ile gelen

saik istanbulu fethetmekti. Sek-

verilen bir isimdir.

lerinin
dir.

Carhk zamanma basmda bulunan ahislar da bu nam

kadar,
biraz
gelisiip

Rus
ile

prenslik-

amlmisjlar-

Rusyamn

biiyiimesinden sonra terkedi

len Knez yerine

a r

kelimesi kullamlmigtir. Bu,

Ruslar istanbulu yagmalaSonra da Bizansin verdigi hediyeleri kabul edip iyi bir ticari anlasma yaparak Istanbulun igal ve yagmalanmasindan vaz gegtiler.

Vareg

Rorna'nm ohretli imparatoru Se z a r m adindan almarak C a r sekline Qevrilmis ve imparator mana-

Rus yazari Puslun'in

eserlerine

mevzu olan

bir ef-

sma

kullamlmitir.

saneye gore Oleg atini kaybetmisti. Ararken onun oliisiinii buldu. Yanma yaklasmca hayvanm kafatasmdan ci"kan bir yilan Oleg'i lsirarak oldiirdii.

Vareg

Ruslar idaresincle kurulmus. olan sehirlerden

Kiyef

ve

Novgorot

kisa

zamanda ehemmiyet

kazanarak merkezi bir duruma gecmislerdir. Dokuzuncu Yiizyilda Dogu Avrupa, Giineyde Hazar, Kuzeyde de bu Normanlar (Vareg - Raslar) olmak iizere iki siyasi niifuz mintikasina ayrilmis bulunuyordu. Dogudan gelen Pec.eneklerin tazyiki ile Hazarlanu ruifuzu
zayifladikca,

Oleg'den sonra basa gegen Rurik' in oglu Igor da istanbula bir sefer yapti. (M. S. 941). Fakat gemileri
G r e g u a r A san saglayamadi.
t e

ile

yakildigi igin fazla bir ba-

tgor daha once Hazar Denizinin Glineyinde yerlemis.

Rus

knezlerinin siyasi

da artmigtir. Bu suretle
gimalclen

imkan ve iktidarlari birkag Vareg - Rus knczini haki-

askerlcrinin

bulunan mUsluman halka da hiicum etmigti. Fakat gogu miislumanlar tarafmdan siddetle piis(M.S. 913)

kiirtuliip kiligtan gecjrilmisti.

Malumat yahut Muhtasar Rus Tarihi (Tore. Ismail Hakki) istanbtii 1302 sh. 8

Sonralari Slavlar, Normanlarin Devlctlcri ile birlikte bu Istanbul

f.

34

M OS KOI''

Ml-! /.A

1.1

Ml

WOSKOP

Ml-;y,Ai;I.Ml

35

edecck ve siyasetlerinin vazgegilmez bir umdesi haline getireceklerdir.

hiilyasini da tevarii.
s

kuvvetterine tapiyorlardi. Sonradan bunlan temsil eden putlar da viicuda getirmislerdi. Birgok tabiat kuvvetlerie izafe edilen putlar vardi. Kar yagdiran ilaha B e y a z 1 1 a h derlerdi. Bu, iyilik

b) Hristiyanligm Kalmlii
Igor, ig isyanlarda bldurulunce yerine heniiz kiigUk olan Suyatoslav gegti ise de, idareyi onun kansi Olga dialdi. Sonradan Ortodoks Kilisesi tarafmdan azizeler arasma katilacak olan bu kadin, daha o zaman Hristiyanlig"i kabul etmis. buhmuyordu. Fakat bir miiddet sonra

ne

Slavlarm bir nevi V e n ii s 'ii idi Hate Rus kizlarmm bahar gtinlerinde soyledikleri bir sarin vardir ki; ara nagmesi Lada didi L a d a dir Bu putlara kurbanlar keserlerdi. Kurbanlar ekseriya esirler arasindan segilirdi. Rahiplerin biiyukliik ve dogrulugu da sakallanmn uzunlugu ile olguliirdti. Onuncu
i,

a d a

ilahes

edici bir

tann

idi.

yiizyilda

idarede soz sahibi olan Suyatoslav,

annesinin

tazyikir.e

mukavomet ederek Hristiyanhgi

ragmen, Vareg
larmlardir.
-

redle,

Slavlai^miyarak

resmen Hristiyanhgi kabul ederek bu iptidai dinin inanclar.ni terketmiglerdir. Ruslar, bu sirada her tarafa yayilmis. olan islam miieahitleriyle de kar,? ilamilardi/ Esasen en yakin komsulan ve hatta cogu zaman efendileri olan Tiirkler de Miisliimanligi kabul etmislerdi. Diger taraftan evvelce zikredildigi gibi, Kuzey komsulan tskan-

hakiki bir Bareg Basbugu kalmayi tercih etmigtir.

Buna

Rus Knezleri daha uguncu

nesildc Slav-

Azak

Gergek bir ftituhatgi olan Suyatoslav, Balkanlar ve Deniziyle Kuzey Kafkasya'ya seferler yapti. Bu so-

ferlerinin birinde

Pegenekler

'in

hueumuna

ugradi.
olenler

Askerlerinin cogu kihctan gecirildi.

arasindaydi.

Kendisi de

fatasmdan

Pecenek Basbugu Kiire, Rus Knezinin kamasrapasi yaptiririigtir." Suyuatoslav olunce, ogullan arasinda rekabet ve miicadele baladi. Nihayet, onun iic oglundan biri olan Vibir igki

n kendilerini tatmin eimez olmustu. Viladimir, Ruslara yeni bir din segmek hususunda harekete gegti. Gergi Giincydeki Musliimanlarla da temaslan vardi, fakat Bizansla mimasebetleri daha fazlaydi. Gergekten bu sirada Bizans tmparatoru, dahilde gikan bir isyani bastirmak
igin

dmavyalilar (Normanlar) Dokuzuncu Yuzyildan itibaren Hristiyanliga girmig bulunuyorlardi. Bu suretle Giiney ve Kuzeyden semavi dinlerle eevrilmis bulunan Slavlarm, komsulariyle temaslar sonunda artik eski basit inamsla-

ladimir, 980 tarihinde kardeslerini

sinin yerine gegti.

maglub ederek baba-

Bunun

annesi Malyusa, slavdi. Saray-

da hizmetcilik ederken gebe kalmigti. Bu suretle gayn meru evlad olan Viladimir ile Kurik Hanedanina Slav kam kanmi oluyordu. Bunun zamanmda Rusya gok kuvvetlenmis. ve Hristiyanlik resmi bir din olarak kabul cdilmigtir. zamana kadar aralannda hristiyanlar da bulunmakla beraber Ruslar esaa itibariylc gok basit dini inanglara sahiptiler.

VUMimir'den yardim talebinde bulunmus, buna mukabil de kizkardeginj O'na. nikahlamayi vaad etmiti. Fakat Viladimir tarafmdan gonderilen altibin kisilik kuvvetle
bastinldigi halde, Imparatorun sozunde durmayarak kiz kardeini vermek istemedigi gorulmutii. Sebep
isyaii

ButUn

iptidai dinlerde

oldugu
26

gibi, tabiat

olarak Viladimir'in putperestligini ileri suriiyordu. Bunun iizerine zaten din. segmek iizere arastirmalarda bulunan VHaumiir, Hristiyanhgi bizzat kabul ettigi
gibi as-

Prof. Dr. A. N.

KUKAT:

a.g.c. sh.

kcr ve teb'asma da kabul

cttirdi.

Tuhaftir

ki,

adlarina

36

MOSKOP

MKZAr.tMt

MOSKOF MMfcAUMi

37

kendi eliyle dahi bircok insan kesip kin-ban ettigi putlan kirdinp pargalatti. Dinyeper Nehrine attirch. Slavlar

kadar putlann arkasindan rebu suretle Onbirinci asra cikarken Kiyef Rusyasi tamamiyle Hristiyanlassmis oldu. Rus Kilisesi kurularak Istanbul Patrikhanesine bagh bir metropobellerine

coluk cocuk

yan

hire daldilar. tte

neyde once Peceneklerin, sonra da. Kumanlarin ayn bir irk olarak devamh saldinglanna maruz bulunmalari. Batidaki Lehlilere nazaran da Hristiyanhk icinde farkh bir mezhebe tabi olmalan, onlan kendi aralarmda az cok bir-

litlik

haline getirilip tekilat tamamlandi. tlerde goriile-

bulunmak suretiyle miiijterek diismanlara karBuna ragmen Ural Daggi ayakta durmaga zorluyordu. larma kadar uzanan Rus kolonileri, Mogol - Turk istilalik

halinde

Bizansm yiklh^mdan sonra Rusya, Ortadokseline alacak ve bunu istila siyasetinde miiessir bir vasita olarak daima kullanacaktir.
cegi iizere,

asla vazgecsina kadar (1223) birbirleriyle miicadeleden

memisjlerdir.

lugun

liderligini

Hristiyanhk o zamana. kadar miicadele halinde bulunan Slavlann birbirleriyle kayna^malarini saglannstir. Bu sebeple Hristiyanhgin Rus Milletinin teekkuli'mde tamamlayici bir rol oynadigi soylenebilir. oyle bir umurai hristiyanlasmamn biiyuk ve miiessir amili olan Viladimir,

sirada Ruslarin yerlegtikleri bolgede gorunerek Ruslar iizerinde ikiyiiz elli yillik bir hakimiyet tesis eden Mogollar hakkmda kisa bir bilgi vermeyi faydah goriiyo-

Bu

ruz.

daha sonra Ortodoks

edilmistir.
ile

Kilisesi tarafindan

ilan

a) Mogollar:

GerQekten ortodoksluk, hasin

kaynamitir.

Rus

karekteri

mukemmel

Mogollarm" Tiirk irkmdan olup olmadiklari, cpk muMogolnakasa edilmig bir meseledir.' Hakikat udur ki,
s

TURK

MOOOL ISTILASI VE RUSYADA TURK (TATAR) HAKIMlYETi

-

"

Mogol kelimesinin

asli

Munf-ol

dir-

(Bak: Dr. Riza

NURbul

Tiirk Taribi. istanbul 1924 C. I Sh, 40)

"Mung" (Munk)

maanlarina gelkaygu, emek, hizmet, elem v.s. "01" da "Sadc dil" C. 4 Istanmektediv. 'Bale. Hiiseyin Katun KAVRl TUrk Ltlgati
1945,
1S

Viladiinir'in ollimunden sonra ogullan

arasmda

cetin

Sh.

426)
degildir:

miicadeleler oldu.
ele aldi.

Nihayet bunlardan Yaroslav, idareyi

Bu mtlnakasalar hala kapanrms

'

knez, Hristiyan kiilturiinu yaymakla s.ohret Hayattayken ulkesdni iic. og!u arasmda bizzat bolmugtu. Onlarin ogullan da kendilerine isabet eden kisimlari kendi gocuklari arasmda bir kere daha paylagtirinca gercek bir parcalanma (feodalizm) ortaya cikmis. oldu. Kiyef te oturan Knez bu devrede B ii y ii k K n e z olarak tanmiyordu. Bu feodal goriiniifje ragmen, Rusya miigterek bir din, dil vo soy (Viladiinir'in evyapmisstir.

Bu

Himi Dani^mcnd, Yeni Istanbul gazetesinde yah ay r an eden g u n Diinyayi ymlanan "E s k T u V k
Ismail
i

ii

Mcszellifii" baslikh makalesinde: ".... Bizde bilhassa ikinci fahis. ve mttthig gelmi bale bir yaygin pek itibaren rutiyetten olan Mogolbir dalalet vardir. QJlnliler glbi sari irka mensup gibi Tiirk zankendimiz da Tatarlan olan bir kolu lan ve onlarin boyunca TUrklugUn en nederiz!... tste bundan dolayi biitUn tarih gibi mahlukatm "Timui" ve "Cengiz" olan mUthis dUsmanlan kullamp durmakisimlerini hem -soy adi, bom g6bek adi olarak
ta tereddut etmeyiz!.." itibiuen memleketimize

latlan)

sayesinde az gok birligini koruyabiliyordu. Gii-

takim

Megrutiyetten sebebi, Ikinci yerlesmis ve ye.rlilemis bir edip Mogollarla Tatarlann kendilerini TUrk zannelinnek isin
"...

Bunun

luilfil

98
Iar,

ttoaiww

mk/.mjmi

MOSKOF MEZALlilt

39

Turklere yakin fakat onlardan tamamen

vimdirler.

am bir kadaha

t a r derler. Bu kelime Padan beri Batida T a r t a r e seklinde kullanilmaktadir. Gayet keskin nisanci olmalarmdan dolayi k c u K a v m diye de adlandin

Avrupahlar dogru olarak Ruslar umumiyetle

M
o

g
a

o
1

kelimesini bizden

n g o

tclaffuz cderler. Bunlara

pa

IV. ino.san (Inoccent)

Eski kaynaklar, Tiirklerle Mogol veya Tatarlari ayMi irktan telakki etmekte birleiyorlar." Bu yiizden Tiirk ve Mogollara ait tasrir ve beyanlar birbirine kangmis bulunmaktadir." Ashnda Mogollar ayn bir kavim olmakla beraber, tarihen inkar edilemeyecek bir gercek vardir ki, o da Mogol istilasindan cok once gegitli Tiirk Kollarmin
1

bu istilaya maruz kalan sahalarda yerlesip devlet kurmus buhmmalari ve bunlann Mogollardan evvel Slavlan hakimiyetleri altina almis olmalari keyfiyetidir.
altinci yiizyilda Avarlar,

hrlar.

1,1

Dordiincii

Hakikatte ise Mogol veya Tatar kelimelcri, irki olmaktan ziyade tarihi bir mana. tagimaktadir. Zira hicbir zaman T a t a r diye bir kavim mevcut olmamistir. Tarih boyunca Tatar ismi, tamamen Tiirkqe konuijan,
dnceleri budist veya samanist sonra da musliiman olan

Yedi ve OnunYiizyilda Hunlar, Macarlar, Yiizyilda Dokuzuncu cu Yiizyillarda Bulgarlar,

Yiizyilda Pecenekler, Onbirinci Yiizyilda Kumanlar ve Kipcaklar Mogollara tekaddiim etmislerddr. Bu yiizden Mogollarm biiyiik oicude Tiirklesmelerine mukabil,

Omincu

Tiirkler iizerinde de bazi

tr.aktadir."

Mogol

tesirleri

miisahade olun-

Mongol (Mogol) fakat zamanla turklegmig olan bir Qok kavim ve kabilelere verilmisj uraurai bir isimdir. Behind yiizyilda T a t a r yahut Tatare denen bir kisim halk, Mogolistan'in kuzey dogusunda Kalka ve Kerolin Nehirleri arasinda ve goeebe halinde Manaslen

-'"

Irklann baslangicma

ait

bilgiler

mitolojik bir mahiyet

arzeder.

curya dolaylarmda yagiyorlardi. Tatar ismi bu topluluktan gikarak zamanla sumullenmistir. Bunlar renk itibariyle de san veya sari - siyah melezi idiler.
muhtelif sekillerde

Bu hususta birbirine yakm birkac degisik rivayet vardir. Bunlann hemen hepsi de once Haxret-i Adem'den baglayarak Nuh
Tufanma. kadar gellrler. D a g i 'nda karaya ayak Haxret-i Nuh, Tufan dinip do C U d basinca DUnya'nin yeniden senlenmesi icin ogullarmdan herbiriI

r.i

gelinlerlyle

birlikte

yerytlzUnun bir

bucagin'a

gbndermistir.

propogandalar yapip mtttemadi

dil

telkinlerde

bulunmug olmalaridir. Hakikatte isc Tiirk'iln ne ne irk bakimmdan sari irkia da Mongollukla da

bakimindan, his Mr alaka ve

lasma D e r n e g

munasebeti yoktur." demektedii'. Ismail Hami Danismcnd'in bu makalesine cok aert bir .sekilde cevap veren " Til rkistanlilar Kliitii r v e Y a r d m i

"

Katibi

Hasan Oraltay, kendisinin Mongol

ve aym zamanda Turk oldugunu bildirerek, bu di'isuncenin linsya ve Cin'e yarayaeagini .ve belki yazari bu kanaatlerinden dolayi taltif bile edebileceklerini ileri stlrmilstUr. (Kak: Tiirk Dunyasi
Dergisi
s.

Bunlardan Hazret'i Nuh'vm Us oglu vardi: Ham, Sam, Yafes. Yayi k Irmaklannm kenarlarma gelip yerJ t ve Yafes, legmisti. Kendisinin seki* coougu olmustu ki; bunlann en biiyiigUnun adi "Tiirk" idi. Bundan "Turan Nesli" yani Tiirk lrkimn muhtelif kollari ttiremisUr. TUrk'Un dordiincii batmdan torunu olan Alinca Han'm iki oglu olmugtu. Bunlardan buyiigiinUn adi Tatar Han, kuciiguniin adi Mojo/ Han iniis. ('Fazla bilgi igin bak Ebulgazi Bahadir Han Tiirk Secercsi - Nakleden Riza NUR) Istanbul 1925 sh. 11-16. -' Bak: Prof. Dr. Osman TURAN - Tiirk Cihan Hakimiyeti
i

2,

Istanbul 1966)

Mefkurosi
Tarihi
-

C.

Istanbul

1969 sh. 36
a.g'.e.

Aknerli

GRtGOR- Mogol

Istanbul

1934

as

Sh.

2.

Bak

Prof. Dr.

Osman

TURAN

sh.

38

40

MOSKOF

MKS'.Al.iMl

MOSKOF MKZAlJMt

41

Mogol
susiyetleri

bunlarm Nitekim Mogol Imparatorlugunun enkazindan kurulan devletlerin bariz Tiirk hususiyetleri ile ortaya cikmis bulunmalan, bunu teyid eden tanhi bir vakjadir. Mogollarla Turklerin bu kaynagmalari aebebiyle 88 Ruslar ve biitun Avrupah Tarihciler Mogol veya Tatar kelimeleriyle biitun Kuzey Turklugunu ifade etmis, ancak Osmanhlann zuhuriyle Tiirk keturklegtikleri gorulmiistur.

torlugu genisledikce saf Mogolluk kaybolarak

sonunda buradaki TUrklerin etnik huumumiyetle aym kalnug, hattS Mogol Imparaistilasi

gol
ret,

Gerek Tiirk ve gerekse Hristiyan kaynaklarinda Mo21 veya Tatarlarla ilgili vasiflar gayet fenadir. Bu neftarihi hadiselerin milletler iizerinde biraktigi tesir-

ler ile izah edilmelidir.

b)

Altmordu (Orda) Pevletinin Kuruluu

limesini Giiney Tiirklugii icin kullanmislardn-.

Mogollarm Turk irkma mensub olarak kabul edilmelerine imkan bulunmasa bile, kurduklan devletleri T u r k D e v 1 e t saymak tarihi bir zai

Bu

itibarla

rurettir.

Rusya'ya kar^i Mogol istilasi Cengiz Han zamamnda baglamigti. Cengiz Han, Kafkas seferini bitirince Kumanlar iizerine de bir sefer emretti. Kumandanlarindan Oebe-Noyun ile Subutay-Batutr'un idaresinde Yirmibeg bin kisjlik bir kuvvetle Rus iilkesine akin baslayinca, Kumanlar, Rus knezlerin'den yardim istediler. Mogollar, Rus knczlcrini bu yardimdan vaz geqirmeye gahstilarsa da ikazlan bir fayda vermedi. tlstelik Mogol elgilerini vahsi
bir surette bldtirerek onlara aikc,a

meydan okuma

yolu-

"Tatar.

Mogol tevaifinden

bir ktlcttk

agirettir.

Hiikil-

meti zaptettikleri.nden ellerinde bulunan tevaif-i etrake karugup cUmlesine sonra hey'et-j Tatar denmigtir. Ve halcn Tata- aglreti kalmamigtir. Yokaa Asya'mn garb-! simall tevaifine Siber veDegt ve Kazan ve Kirim v e Bueak taraflarinin TUrklerine ve onlann lehcelerine Tatar tablrinin itlaki sirf galat olur. Nogay ve Ozbek ztlmrelerinden mada cUmlesi TUrktUr." "Lchqe-i Ostnani" Kafkasya, Buhara ve Sibirya edllir. Azerb'eycan TUrkleri gimal TUrklerine alelumum Tatar namini verirler. Tatarlar en eski bir Tiirk kabilesine mensupturlar. Avrupa miiverrihleri bunlardan 1224 sene-i miladiyyesine dogi'u
"Volga, Kazan, Ejderhan, ahalisine umumiyetle Tatar tabir

nu tuttular."
harekete gecen Mogollarla Ruslar au h a r e b e s-i olrasinda 1224 tarihinde K a 1 k a kiliqtan geugnyarak hezimete du. Ruslar korkunc. bir ve bu diijtil esir cjrildilcr. Kiyef Prensi bile Mogollara

Bunun

iizerine

esarette

oldii.-

Fakat Mogollar daha

ileriye

gitmeyip za-

ferlerinin neticesini tarn bir surette elde

etmek istemiye-

meye

bahset-

baslamislardir."

Tarih-i K;ivm-i Tiirki Tatarlar Mofallarla beraber Avrupaya geldiler. Mogol HUkiimeti de aradan biraz zaman gegtikten sonra, Tatar hukttmetine inkilap etti ve bunlarm idarele.rinc gecen biitun Tiirk kavimlerine Tatar Unvafci verildi. Tatarlarm Yafes'ln allinci batin oglu Tatar bin Alinqe (Alinca) tfan'dan
c
.

rek geldikleri yere dondiiler. Maamafih 1223 senesi sonlarina kadar uzayan bu seferde Mogollar, Giiney Rusya'yi kamilen tahrip ettiler. Kinm'a girerek ahalisi tarafmdan Kumanlara cizye verilen ve Rusya igin Karadeniz'de miihim bir ticaret merkezi olan S u v a k 'i aldilar.
Osmanli kaynaklarin-

'

Bak Aknerli

GRtGOR
-

a.g.e. sh.

da

bile Tatar-i Lageh&r, Tatar-i bed-girdar gibi tabirlere sik site

tUredikleri rivayeti

bittabii bir hurafedir.

rastlamr.
"'

Tarih-i

Kavm-i

Tiirki

r-

Mustafa Mustafa

RAHMT
RAHMl:

Mogol Tarihi
a.g.e.

Istanbul 1340 Sh. 15

Sh. 157

12

MOSKOF MKZAUmI
olan

MOSKOF

MKZAI.lMl:

43

Mogollann Rusya'ya karsu ikinci vo miihim istila haCengiz Han'in torunu Batu Han tarafindan yapii:mitir. 1.236 yihnda B a 1 1 s e f c r i igin harekete gegen Mogol Ordulan, bir sene sonra Iclil Bulgarlanreketi,

nm
ler.

memlekctlerini zapt ve isgal edip Rusya'ya yoneldiOniki sene evvel ugradiklan biiyiik hezinieti unutan

Oktay Han 1241 yihnda vefat etti. Batu Han, her yeni Kagan segiminde adet oldugu tizere toplanan kurultaya isjtirak etmek istemiyerek i^gal ettigi topraklarda kendi hesabina yerlejjmcyi tercih etti. Esasen Oktay Han' in vefati haberi, Batu Han'a gcg ulasmigti. Bu sebeple Mogol Imparatorlugunun merkezi olan K a r a k ugitmeyip bulundugu yerde hiikumran bir devlet tuttu. Fakat yine de Kagan segiminde ve imparatorluk idaresinde kendi nufuzunu nisbeten kullanabilmek igin, merkezden 50k uzakta bulunmayi dogru bulr u
'a

Ruslar; yaklagan Mogol tehlikesini goriip herhangi bir tedbir alamadilar. Dahili kargasjahklardan vazgegcrek

kurmak yolunu

diismana karsn miiessir bir birlik moydana getiremediIlk hiicuma ugrayan Ryazan Knezi Viladimir, biiyiik Kneze haber salarak, yarchm istedigi halde o, Ryazan'hler.

madi.

lar yenilsc bile kendisinin Mogollara tek

ji

basma dahi kar-

koyabilecegi zanni

ile

gerekli yardimi yapmadi.

Rus Prensleri Mogollarla tek tek canhirag bir miigiristiler. Fakat boyle miinferit miicadelelerin hie. bir fayda vermiyecegi asjkardi. Sonunda birer birer teslim olmaya mecbur kaldilar. Bir iki sene iginde biitiin Rus Prenslik (Knezlik) lecadeleye
rini tariimar edip, ahalisini kihgtan geciren, sehirleri ya-

istila hareketini durdurarak OrdulanAsagi Idil Boyuna gekti. Boyleec Cengiz Han'm torunu olan Batu Han'm bes, B a t 1 alti yil devam eden S e f e r i ile isgal ettigi sahalarda yerleserek Karakuruma donmekten vazgegip kendi bagina idareye kalkismasiyla tarihte Altmordu (Alton Orda) devleti adiyle bilinen devlet kuruimus ol-

Bu

sebeple

du.'-

p g a k S a r a tin merkezi

Devleti
y

de denilen bu devle-

s>ehri idi.

kan Mogollar, o sirada kiiciik bir Prenslik olan Moskov a 'yi da tamamen tahrip ve imha ettiler. Batu Han'm bu ftituhati, daha da ilerlemek istidadindaydi. O zamanki

Batu Han, Asagi

Idil

boyuna yerietikten sonra

icin

i-

gal edilmis olan yerlerin idaresi

sis etti.

gerekli nizami te-

Bu

iste,

Rusyanm

hususiyetleri goz online alm-

Rusya'nm en onemli merkezi K i y e f ten sonra G a 1 q y a 'yi istila eden Mogol Ordulan, Polonya ve Macaristana da saldirdilar. V i y a n a muhasara edilmek iizereydi. Polonyahlardan kagan bazi Kumanlar ve Ruslar, Macaristana sigmmig oldugundan. Mogol istilasmin Macaristam smmulune almasi onlenemedi.
.'

mak

artiyle

daha evvel

isgal edilmis. olan Iran,

Cin ve

Maveraiinnehir'deki esaslara sadik kahndi.

Rus Knczlcrinden sag kalanlarla harplerde olenlerin megru haleflcri, Mogol Kaganina itaat etmek sartiyle eski

knezliklerinin

basma yeniden

gegirildiler.

Bu

suretle

Rusya, Altinordu Hanlarimn vesayeti altma girmis oldu.

c)

Macaristan ve Polonyayi

istila

ettikten sonra

Al-

manya'ya yonelen ve burasini da issgal ve istilaya hazirlanan Mogol Ordularmi durduracak hicbir kuvvet yoktu. Almanya'mn da istilasina ramak kalmi iken tuhaf bir tesadiif onun bu durdurulmaz tehlikeyi atlatmasmi te;min etti. 6yle ki: Cengiz Han'dan sonra K a g a n

Mogol HaMmiyetinin Hususiyetleri:

altina alan Mogollar,

Ruslan hakimiyetleri

onlarin

dinlerine, adet ve an'anelerine asla kangmadilar.

Prof. Dr., A. N.

Cunku

KURAT:

%..:

Ankara- 1948

Sh. 70

u
Cengiz

MOSKOF Mk/AMmJ

MOSKOF MKzAtfMl
etmeyiniz.
ediniz di-

45

Han

haleflerine:

Hi C bir dini tercih

ekilde

Her dmin mensuplanna aym

ye vasiyyet
yetine biitiin
ta Ba,lti
etmisjti.
=

muamele

dileri

Gereekten Cengis Han'in bu vasi-

mrken, sonradan Rus Biiyiik Prensleri bu vergileri kentoplayarak Mogol Hanlanna taktim etmek miisa-

Altmordu Hanlan riayet etmislerdir. HatHan'm, Rusyanm istilasiyla neticelenen mahut

bile,

adesini almislardir. tleride izah edilecegi vechile bu da Moskova Knezliginin otoritesini takviye etmistir.

Uzun
kmlari
ile

siiren

seferinde

kiliselere ve din

adamlanna

asla doku'nul-

a sonra S aolduklan halde higbir zaman kimseyi kendi dinlerini kabule zorlainamis-

mamisti. Altinordu

man
lardir.

Hanlan once

daha sonra da

Musliiman

da

sik sik

Rusya iizerinde ikiyiiz elli yil devam eden bu Mogol yahut Tatar hakimiyetinin tahlili yapilirsa, bunun Rusya hesabina tamamen bir yikim ve felaket tekil
etmedigi goriiliir.

n 1 1 g i' mn C a r 1 i g i'na inkilap etmesinde yardimci bir unsur olmustur. Moskova, diger bir kac prenslik hilafina Alogol ya-

Mogol H a

Mogol hakimiyeti devrinde, Hanlann yaRus Prensleri veya onlarin yakmlan arasinvuku bulmus olan bircok evlenme hadisesi de

Moskova

Hakikaten Mogol

hut Tatar ruhunu benimseyip kabul etmis ve bunu asla ziil saymamistir. Bu Tatar tesirinin biitiin Rusyaya samil olarak zamammiza kadar devam ettigi bile soylenebilir. Turk "istiklal Harbi devresinde Murahhas safatiyle Moskovaya gitmis bulunan Dr. Riza Nur, bu hususta dik-

celer hasil ederek

Rus

netiMillet ve Devletinin tesekkiiliinde

idaresi, birgok

medeni

ciddi bir amil olmutur.

Mogol Hanlan zamanla kendi yerlerine gccecek olan Moskova Biiyiik Prenslerinin Rus birligini kurmalan
zemini hazirlamisjardir. Devamli surette birbirleriyle mucadele halinde bulunan Rus Prenslikleri iginde en musait ve muktedir gordiikleri Moskova Prensi
ile igbirligine giriserek biitiin memleketin siikununu temin etmek yolunu tuttular. Bu isbirligi, Moskova Prenslerinin zamanla niifuz ve hakimiyetlerini arttirmistir. Aynca bu suretle Altinordu Hanlarmdan merkeziyetgi

kate sayan bir hatira kaydetmektedir. Dr. Riza Nur, Moskovadan donusiinde kendisini Sinop'a getiren denizaltmm
ve neferleri arasinda gegen bir konusmayi naklederken Geminin zabit ve neferlerine parkta bir ziyafet verdim. Diikkancilara da tenbih ettim. Ne ahrlarsa para almayin. Ben verecegim dedim. Bazi eyler almilar. Paralarmi ben verdim. Bu tahtelbahir kumandani bir yiiz.zabit
idi. Ziyafette konusurken diger bir siirii zabitiyle aralannda iniinakasa zuhur etti. Devam etti. Sonunda sordum. Anlatti, Konustuklan Tiirkl.iik ile Rusluk mes'ele-

igin gerekli

basi

bir idare iejn bircok siyaset ve idare oldular. Gergekten Mogol hakimiyeti

dersleri de

almis

Rusya

iizerinden

mn

oyle birdenbire kalkmayip hiikiimet merkezinin S a r a y dan M o s k o v a ya nakli ve adeta M o g o 1 i

Han

C a r a inkilap etmesi suretiyle yavas yavas

vukii-

bulmutur.
Vergiler onceleri Mogollar tarafindan bizzat tnpla2S

Ve ilave etti: Rusca bir darbimesel vardir: Bir Rus'u biraz kazirsan altindan ya Turk, ya Tatar gikar der. Bu bbyledir. Biz hep, bir Turk ve Tatardan Rus olma insanlanz dcdi. Aman, bunu ogrendigime pek memnun oldum, demektedir.
siymis.
-''

Mustafa

RAHMI:

a.g.e.

Istanbul 1,140 Sh. 177

Dr. Riza
Sh. 944

NUR

Hayat ve Hatiralim

Istanbul 1968

C 3

46

MOSKOF .MEZAljMl

MOSKOF MEZAlJtMl

47"

Mogol istil&sroin Ruslan birkac, yiizyil Avruya kiittiiriinden uzak kalmaya mahkiim ettigine dair bazi Bati tarihgilerinin mubalagah goriisleri vardir. Fakat bu asilsiz bir iddiadir. Zira Mogol tesirini tamamen benimsemi olmak digmda, sirf mezhep farki dolayisiylc de Ruslar, Avrupahlan kendilerine bag dtisman kabul ediyorlardi! Bu sebeple zaman zaman Batidaki komgulan olan Macarlar, Polonyahlar ve Almanlar uzerine yiirtimiislerdir ki, bunu sirf Tatarlar tesiriyle izah mumkiln degildir. Filhakika daha once tsvec. ve Almanya'ya kargi da harp etmi bulunan Rus Knezi Aleksamdre Nevski, Papa IV.
(Innocent) in Miiiikhler diye yadettigi Tiirklere kargi mueadele icin vaki miiteaddit miiracaatini giddetle reddetmigti. Kendinden sonra da daha bir miiddet Moskova Carlan onun izinden giderek Batihlarm Turk ve
inosaji

Mogol yahut Tatarlarin

ileri

izlerini

imka.n yoktur. Gercckten Ruslara nazaran o

bir

Rus tarihinden silmeye zaman 50k

bulunan Mogollar, tesBiiyiik Imparatorluga ait genis topraklar iizerinde gayet disiplinli ve merkeziP o 1 yetgi bir devlet tesis etmislerdi. n y a d a n
siyasi seviyede
kilatci bir kavimdiler.

medeni ve

Kurduklan

Denize Kadar bir kopek bile jilar in izni o 1 m a d a n havliyam'a zd i. Hemen her tarafta muntazam posta teskilati, koSari
o
naklar, zahire anbarlan, tiiccarlarm

makbuz mukabilinde
Is-

inallarim

teslim

edebilecekleri
ao

doklar kurmuslardi.
degistirilebilen

tenildiginde altin vcya giimiisie

bir de

kagit paralari vardi.

Mogollara kargi
lifierini

birlikte miicadele

etmek hususundaki

mevcut olan Mogol asilli kelimelerin coklugu vc bunlann idari, siyasi ve medeni mefhumlara ait olmasi, Ruslarm Mogollardan ne olcjide isgiin

Bu

Rus

dilinde hala

tck-

hemen hemen umuniiyetle kabul

tifade

etmig olduklarini gosteren

vs.

aldatmaz

sahitlerdir.

etmemiglerdir.

Fakat bilahare kendilerini Bizans imparatorlugunun varisi sayarak M o s k o v a Uciincu Roma*

bir yol tutmuslar ve

Mesela: Maliye: Kazna, Hazinedar: Kaznedar, Giimriik:

Tamojnia
d)

na-

zariyesini kabul edip bu eski siyasete tarn manasiyla zit bunu milli siyaset halinde benimsi-

AHmonlii tdaresi Altinda Rusya'nui Durumu

gercjek bir feodalite rejimi olan eski siyasi

yerek .zamanimsza kadar surdiirmuglerdir. Bu yeni siyasetin 0 r t o d o k s 1 a r n Miisl u a n 1 a r a Karsi H i m a y e si suretindc baslayarak nasil canhiras. bir Turk diigmanhg] haline

Rusyada
etmistir.
letine

statu, Altinordu hakimiyeti

geldi-

zamaninda da aynen devam Su kadar ki, Rus Knezlerinin Batu Han'in devmcrkcz ittihaz ettigi Saray sehrinc gidip Y a r 1 1 g
gartti.

gini ve

R u

s un

Turk

Milleti icin

iic.

asirhk

amansiz

(ferman) almalari
bir nev'i icazetti.
r e

Bu, hakimiyyet ve idare

igin

hasmi ifade eden M o s k o f luga inkilfib ederek onun ruhunu tegkil eyledigini ileride tafsilaLiyla gorecegiz.

bir can

Bu

suretle Ordu'ya giderek

biitiin

ii

ii-

n Biiyiik Knez Yaroslav'in

Rus

Knezlerinin

bagi oldugu tasdik edilmisti.

Onu

takiben

diger Knezler

medeniyct ve siyaset vadisinde Ruslara, Tiirk Millctinin yapmis oidugu biiyiik ve uzun onderlik, Rus tarihinin her safhasim silinmez izlerle doldurmus bulunmaktadir. Bilhassa.
kendilerini ikiyiizelli yil hakimiyetleri altinda bulunduran

Halbuki Hazarlardan baslamak suretiylc

de Batn Haa'in Ordugahina giderek Y U" z S ii r ii p Y arli k aldilar. Sadece Cernigov Knezi Mihail ile Galig Knezi Dauiil Komauovic. Y ii z S ii r ii p Y a rso

Galip Kemali

SOYT.KMEZOGLU - St.g.e,

Sh.

55

48
1
i

IfOSKOF

MKZAl.tMl

HOSKOF HEHSAI4ME

almak istememiglerse de sonradan etraftan limit ettikleri yardimi gbremediklerinden onlar da itaate meck

4C
degitdiler. Irk

smdaki halk

kitleleri icin

pek de cazip

ve

bur olmuslardir.

din bakimindan
Knezlcri arasinda rekabet ve qcduklari kaidelere

ayn

olan bir

azmugm tahakkiimu
idar'i disiplin

altm-

da bulunmak ve onlann

vergi ve

olarak koy-

Bu devrede de Rus
ki^meler

devam

etmistir.

tanm merkezi K a r Biiyiik Knez Yaroslav, diger Rus Knezlcri tarafindan Ka'

Mesela bir defasinda Mogolisa kadar gitmis olan a k u r u m

gan'a ihanetle itham edildiginden muhakeme cdilmis, kat sucsuz goriilerek serbest birakilmisti.

icin nmhakkak ki; sikici bir keyfiyetti. Gerei Mogollar yukarida da ifade edilmis oldugu iizere knezler arasindaki eski statiiyii muhafaza etmeye caiisryoriardi. Fakat zaman za-

uymak

mecburiyeti,

Rus halki

fa-

tnan aralanndaki

ic

miicadeleler dolayisiyle bunlara mii-

Mogollar mecbur olmadikqa Ruslarm ic isjerine miidahale etmezlerdi. GdQebe olmalan ve adetce azhk bulunmalari sebebiyle batakhk olan Rus arazisinde bir devamoturmuyorlardi. Sadece asker! hlik haleti ruhuyesiyle
teskiliitlarina istinaden

dahale mccburiyetinde kalmislardir. Karakurum'dan donerken yolda eceli

N.itekim
ile oltince,

Yaroslav

onun

iki

oglu arasinda biiyiik Knezlik i$n miicadele baslamisti. mutad Altinordu Han'i, Yaroslav'm vasiyetine uyarak

Rus
k;in

yerli

halkmdan vergi alarak

ve burasmi bir gelir menbai olarak ellerinde bulundurmak

yolunu tuttular. Bunun sayimi yaptirarak vergi

isini

Bir kere daha bu vesile ile bir cok muafiyetlerden baska bu vergi rmikellefiyetinden

1257 yilmda ciddi bir mifus saglam esaslara bagladilar. ifade edelim ki, din adamlari
iqin

O'nun kiicuk oglu Ajodre'nin Biiyuk Knezlige gecmesini sagladi. Bu yiizden Yaroslav'm diger oglu Ateksandr Nevs-ki, kardesinin bu mevkie gecmesini kabul etmcdi ve omuila miicadeleye giristi. Andre'yi kac.ip isvec/e siginmaya mecbur etti. Ve kendisi Biiyiik Knez oldu. Fakat Afeksamlr Nevski, 1263 yilmda oliince, ogulhilafina

lan arasinda da vine

lede
ile

aym

miicadele basladi.

3u

miicadetasdiki.

de muaf tutulmustu. Mogollar, hayvanlan

daha

iyi

Tver Knezi olan Yaroslav Altinordu Haninin

bir yerlesme bolgesi olan Karadeniz'in Kuzey tercih edip arazisi bircok goller ve batakhklarla dolu olan Rus topraklanna yerlesmemislerdi. Bu itibarla Mogollar,

kesimlerini

Biiyiik Knezligi elde etti. Biiyuk Knezlik miicadelesm-

de hemen dain;a Hanin tuttugu taraf kazamyordu.

e)

Ruslar iizerinde hakimiyetlerini biiyiik olciide hissettirmeyen bir idare kurmuslardi. Vergi tahsili ve umumiyetalmak yani hakimiyct ve idare fousu Y a r 1 i k Iti tabi olmak keyfiyetleri dismda icazetine Hanlarm sunda

Moskova

IVitraliginiH Yuksetesn:

asilin
t\i

mecbur olmadikga Ruslarin

Cengiz

Han

kansmazlardi. Bu Haleflerine: Hicbir dini tercih etmeyiniz

ic.

islerine

ve

Moskova Knezliginin kuruldugu yer, Ku^ko adli btr malikanesi idi. Knez Yuri, buravt Sazdal mmtikasimiidafaa icin bir nevi hudut karakoiu olarak kurmug oradan gecjen nehre izafeten de admi Moskova>

durumda

Altinordu

hakimiyetini,

Bir

Muhtariyet

kabul etmek zarureti vardir.

v Fakat
e
i

ne de olsa yabanci bir idareyi yiiriitmeleri hasebiyle Mogollar, Ruslar arasinda ruhanilerin tegkil ettigi smif di-

koymustu. Burasi, bdlgeler arasindaki bir cok eheinmiyetli yolun kavsak noktasmda bulunuyordu. Bu yiizden cograft vaziyeti dolayisiyle cok eabuk inkisaf etmistir. Ale!k-

Bomb* Nevski, kiicuk oglu l>mmW^ buraarai bir raalikane

f.

so

MOSKOF

MKZAI.t.Ml

MOSKOK
gelisti-

MKZAljMl

51

olarak verdi.

O da

bu raaJikaneyi kisa zamanda

knezlik haline
getirdi.

rerek teskilath bir

Bu

suretle

Knezi bu ii iizerine aldi ve goze girdi. Maamafih Tver Knezirim oglu da Yuri'yi Hanm huzurunda bigaklayarak
katletti.

kurulan Moskova Knezligi, Fcodal sistemin biitikt tun hususiyetleriyle tem.ayttz ettiginden birgok B o y a r (Asil) in buraya. yerlesmcsiyle oldukga ehemmiyet kazkqdi.

Bu durum,

knezler arasmdaki ihtilaflarm giddet

ilgi

ve derinligini gostermek bakimmdan gok

gekicidir.

Sonradan ortaya gikan

siilalesinden
de,

biiyiik

Rus

Mogoilar Ruslann
liamyorlardi.
igli

ig iglerine
-

knezleri vc hat-

kansmaya adeta

zor-

ta

Rus

Qarlari burasini Knezlik haline getiren Dauiil Agelmigtir,

Hatta bu Mogol

Rus

miinasebetleri o kadar

leksajulrovig-'in

DanhTin oglu Yuri

zisini

genisletmis bir taraftan da

iyi

babasmin izinden giderek araAltmordu Hanlanyle

dish idi ki, Rus biiyiiklerinden bazilarmin Hanm saraymda kalarak hizmete girdigi hatta miisliimanhgi kabul ettigi de goriiliiyordu. Buna mukabil Mogol asilzadeierinden bazilan da ortodokslugu kabul etmek suretiyle Ruslarla kaynaijarak ruslasiyordu. Esasen Mogoilar din

gayet

geginerek niifuzunu arttirma yolunu tutmugtur..

Kismen Fiituhatla ve kismen de miras yohiyla arazisi genisledi. Ayrica Altmordu Hanlari nezdinde itibari da yiikselince, Biiyiik Knez olmak arzusuna kapildi. O siralarda Altmordu tahtina. Ozbek Han gegmis bulunuyordu. Moskova Kneziiginin yiikselerek Rusyanm temelini tegkil
etmesinde; Knezlerin zeka. ve galigkanliklan kadar entrikaciliklar;
lerini
lari

bahsinde yukarida da izah edildigi veghile

agiri

miisama-

hakar

idiler.

da rol oynanugtir. Oyle ki, kuvvet ve kudretarttirmak icin her gareyi mubah sayip, gikan firsatdegerlendirrnek hususunda son derece maharet gos-

sonra Moskova Knezi olan devam ederek Ozbek Han'm itimadmi kazandi ve 1328 yilmda Biiyiik Knez imvanim elde etti. Daha sonra Han'dan vergileri onun adma bizzat toplayarak kendisinc taktim etmek hususunda bir musaade de aldi. Bu suretle Han adma vergi
Yiiri'nin oldiiriilmesinden

kardegi Ivan onun basladigi miicadeleye

termiglerdir.

Moskova Knezi

Yuri,

Altmordu Haninm

tpplarken kcndi hesabma da bir ilave yaptigmdan zaman-

nii-

fuzundan
harekete

istifade ederek Biiyiik Knezlige yiikselmck icin

gegti.

gok zenginlegti. Parayi gok sevmesinden dolayi kendisine Polonya lisanmdaki Kaletar kelimesindcn gelen
la

Yuri, Saray'a giderek

cak

ile evlc-ndi.

KonBu suretle mevkiini takviye eden Moskokiz kardegi

Ozbek Han'm

va Knezligi, artik Rus tarihinde en miiessir roliinii oynayabilmek igin ilk adimini atmis oldu. Bir Mogol ordusu ile Moskovaya don en Yuri, Tver Knezligine harp agti. Savasi kaybettigi gibi Hamn kardegi olan Koncak da esir oldu. Koncak'm Tver Knezi tarafindan zehirlenerek oldiiruldugii iddia edilinee Biiyiik Knez Mihail merkeze gagnidi ve orada Moskova Knezi Yuri tarafindan oldimildu Tver Knezi, en azmdau Mogol elgilerinin katline goz yummugtu. Han, or,u cezalandirmak istiyordu. Moskova

K h e r i t & lakab ona, rivayet olundugu gibi fukaraya dagitmak iizere hususi bir keseyi daima
1
i

K a

lakabi takilmistir. Arapga

torba veya kese demektir.

Bu

iizcrinde tagidigi igin degil, bilakis hasisliginden ve

delisi

para

olmasmdan

dolayi yakigtirilmigti.

-1

Parasiz kalan prenslerden timarlarmi gok ucuza sabazen cebren de ele gegirdigi oluyordu. 1340 yilmda bu yiizdcn. gikan ayaklanmayi bastirmak igin bir
tin aldigi gibi

Mogol ordusuyla miistereken hareket ederek ortahgi ya:l1

Galip Kemali S&YUEiMTSZO&LiU a.gc.

Sh. 85

52

KOSKOIT

MBZAltKl

MOSKOF .MBZAiJmI

53

kip yikmis ve arazisini bir hayli genisletip niifuzunu arttirmisti.

va Kncaliginin yildjzinm
cakti,

biisbiitiin

sbnmesine sebep

ola-

Bu

suretle

miiltezimi oldu. tvau Kallta

Moskova Knezligi Aitinordunun adeta bir zamaninda Rus Mctropolifcligi

Bu

sirada Timurlenk, Cengiz

Han imparatorlugunu

yeniden kurrnustu.
za'yi yenerek,

Ona

tabi olan Toktaamg,

Mamay

Mftr-

Moskovaya nakletti. Bu hadise de Moskovanm ilcridc daha da parlayacak olan talihini takviye etmis oldu. Bu itibarh durumu yiiziinden diger knezliklerde otuve B o y a r adiyla anilan asiller ile diger bir kiran sim halk akin akin Moskovaya gelip yerlestiler. Moskova en kalabahk knezlik oldu. Ivan Kalita'nm ogullan zamaninda Moskova bir ara Biiyiik Knezligi kaybetmisse de bu sadece iki yil siirmuijtiir.

Altmorduyu

diizene soktu.

Sonra da Akho-

ca adh bir kumandan gondererek Rus Knezlerini tekrar Y ii z S ii r e ye davet etti. Dnnitri buna aldirmayjnea Toktaams, Moskova iizcrine yiiriiyerek sehri yakip

yikti.

Dnnitri ivanovic

kacmaya mecbur
(1382)

kaldi.

Bu

suretle

eski statii yeniden kuruldu.

f)

AKmordu
Turk

Devletanin Yikrhsi ve Ruslarin

Mogol

Daha sonra Moskova

Knezligi, otoritesini, diger bii-

Ilafcimiyetiiideii Oikislan

tiin

knezlere kabul ettirmek icin cetin bir dahili mucade-

leye giristi.

Dnnitri ivanovJc'in Altinordu hakimiyetinden gikmak

Join acele ile giristigi

bulunan Altinordu nezdinde oldukqa niifuz sahibi Mamay Mir/a, Rus Knezligintn istiklale dogru vol alan bu gelismesini farketti. Moskova Knezi Dnnitri Ivanovig,
bir

taarruzi hareketin feci neticesi ha-

muddettcn beri Saray ile na buyruk bir hale gelmisti.

irtibati kesmig,

kendi basiicin

teflerinin kulaginda kiipe oldu. Onun oglu I. Vasili yavag yolunu degerlendirme yavag toparlanma ve firsatlan arasinda kmlan nututtu. Moskovanm, diger knezlikler

fuzunu sessiz sessiz tamire

getirmek
I.

giristi.

Mamay Mirza, Moskova Knezini yola

Vasili'nin oglu

II.

Vasili de ayni

siyaseti

devam.

harekete gecti. Dbnitri Ivanovic, iki yil evvel, Mogollara karsi ehemmiyetsiz bir zafer kazanmis oldugundan kendine giiveniyor ve boyle bir miicadeleyi goze alabiliyordu. 1380 yilmda iki taraf Kulikova'da karsilastQar. Once Ruskuwetleri, lar yenildilerse de arkadan yetisen yeni Rus Rus Knezi ka<;irdilar. bozarak ordusunu Mirza'nin Mamay
biiyiik zafer senlikleriyle

ettirdi. Biiyiik Knezlik igin kendisine karsi gikan amcasj bir miicadele verdi. Altinordu Hani, ile cetin ve kanh

mn
dan

yaptigi miiessir yardimlarla bu miicadeleyi

oldiirttiigit

kazandi.

Fakat bu miicadeledc
birisi

amcasmm, cocuklanncektiginden
kendisine
ihtilaf-

VasHi'nin goziine mil

Moskovaya

dbndii.

Ruslann

(kor) lakabi takildi. Idaresi dahili n y i lar ve kan deryasi icjinde gecmistir.
e

maneviyati oldukca yiikseldi. Zira tarihtc ilk defa Mogollari maglup etmis oluyorlardi. Fakat bu zaferden iyi bir n'etice cikmadi. Qiinkii Altinordu Devleti heniiz boyle ufak tefek maglubiyetlerle yikilabilecek bir duruinda degildi.
Ustelik Bimttti Ivanovkj'in gSsterdigi bu zafer sarhoghigu, Mogollarm gayzini tahrik ettiginden az kalsui Mosko-

sirada Altinordu Devleti sarsilmis ve parcalanve misti. Aitinordunun pargalanmasiyle hasil olan yeni
sonde hanhklardan
ile giineydeki.

Bu

dogudaki

Kinm

Kazan Hanhgi
Moskova

Hanligi

Knezligi.

icin

bala birer eiddi tehlike teskil etmekteydiler.

54

MOSKGF

MK/.Al.tMl

MOSKOF MHZAW'Mt

55

Mwhammet

Gercekten bu sirada Kazan Hanhgmi kuran Olliiji" Han. 1445 yilinda Moskovayi kusatarak XI.

MoSkovaya

tabi

(vasal)

bir

hale geidi. Merkezleri Goroaldi.

dets de Kasiniof (Kasun sehri) aduu

Fakat

is

bu-

Vasili'ye karsi biiyiik bir zafer kazandt.

Vasili kendisi bile

kadar

ki, II.

Kazan Haiuna

esir diigtii. Biiyiik

bir

nunla kalmadi. Ruslar bu Kasim Hanhgmi bir nevi kukla. halinde kendi emir ve direktiflerine tabi kilarak Tatarlarla

fidye

odemek suretiylo haya.tim giiclukle kuratarabildi. Burada ehemmiyet ve ibrctle belirtilmosi gereken

mucadelelerinde ondan cok defa istifade

ettiler.

Bu

nokta sudur ki, II. Vasili igin fidye yani kurtulus parasmi veron Ktrogono vcya strogonov adindaki boyar (Asil)
evvelce Altmordudan Rusya'ya gidip yerleserek hristiyanlasmis bir Mogol idi. Onun ailesi Perm ve Ural arasinda adeta bir Pronslik sayilabilecek kadar niifuz sahibi bulunuyordu. Ruslann yiizyillarca esir yasamisken

Kasun Hanligi da kendi milleti ve irkdaslan aleyhine olarak daima Ruslara yardim etmek suretiyle RusTiirk mlinasebetleri iQinde mis'ali maalesef pek az olmayan
suretle

n lere katildilar. Moskova. Knezligi icin biiyuk bir tehlike teskil eden Kazan Hanligi, Ulug Muhanmied'in vefatiyla dahili buha
i

ranlara suriiklendi. Kisa

cickli bir tehlike

zamanda Moskova Knezligi

gikti.

igin

zamanla yiikselcrek Tiirk'im amansiz diismam Moskofxhaline gelmelerinde boyle

yiik olciide yardimi

olmaktan

Turk

asilh bircok kimsenin bii-

izah edilc-cektir.
rileten ve

oldugu ileride daha genis bir surctte Burada su kadarmi soylemek gcrekir ki,
-

Avrupadaki Osmanh

Tiirk iterleyisini en az

elli

yil ge-

II. Vasili 1462 yilinda dliince Moskova Knezligi ogularasinda paylagildi. Onun bes oghmdan en buyiigu olan Ivan. Moskova Knezliginin en miihim yerlerini almisti. HI. ivan adim alan bu Prens, babasnun gozlerine

lari

devamh akmlariyle Altmordu Dovletini sarsip ortadan kaldirarak Moskova Knezliginin R u s B i r 1 ig i kurmasmi temin eden Timiir ile Papahkla dahi ittifaktau qekinmiyerek Osmanhlari arkadan hangerlemeye cahsan etrafindaki tarihi gercekler de boyle aci ve ibret vericidirler.

mil cekildikten sonra devlet islerinde

rnet edip
bcli bir

onun yanuida,
ile

hiz-

knez olarak

alakadar olmaya baslamisti. Bu suretle ise girisen Ivan sabir ve itidal

tecrii-

ha-

reket ediyordu. Fakat hedefine

varmak

icin

icabmda Rus

Karaman Ogullari

kam

bile

fiar idi.

akitmaktan cekinmiyectk kadar azimli ve hunRuslugu Ort.odokslukdan ibaret telakki ettigi icin

Vasili Vasiliyev'in maglubiyeti

ligi ile

sonunda Kazan Han-

yapilan andlasmaya gore Moskova Knezligi artik Altmordu'ya degil, Kazan Hanhgma tabi oluyordu. Bundan boyle mutad olan vergiyi de Kazan Hanhgma gonderecek, ayrica Ulug Muhajmmed'in ogullarmdan Kasun ve Yakup Mirzalara da Moskova Knezligi civannda yurt verilecekti. Bunlar anlagmayi miiteakip askerleriyle birlikte Moskova'ya geldiler. Vasili onlara Oka Nehri boyunca Gorodets gehfini verdi. Kisa zamandaYakup ortadan kayHanboldu ise de kardesi Kasun bu sehirde K a s m sonra 1 l g i m kurdu. Bu hanlik cok kisa bir zaman
i

de birinci derecede batih Hristiyanlara karsi bir diismanlik gostcriyordu. Mogollara kari husumet ilanimn heniiz zamani gelmedigi ve bu mevzuda ihtiyatla hareket etmek
gerektigi kanaatiylc hareket ediyordu.
Devleti Thftiur'Un
Ciinkii

Altmordu

devamh akmlari
ise

ve ic ihtilaflar yuziin-

den
ki

bir hayli sarsilmis

kalkmami.s1:i.
itibar
v(!

de heniiz tamamen ortadan Ustelik Altmordu Devletinde bu su-ada es-

kuvvetin yeniden tesisi icin bir kipirdanma

da oluyordu. Gereekten Altmordu Hani Seyyid Ahmed Haa, Ruslun yeniden Saraya baglamak icin harekete gecti. 1465

KOSKOF

MKZAiJmI

MOSKOF
nefes almak igin
llan artik
isjine

MBSCAUhMt

57

yihnda Ruslara hares yeni bir sefer agti. Fakat Kinm Hani, Haci CUray Han, Altmordu Kuvvetlerine arkadan hticura ederek onlan Ru seferinden geri donmeye mecbur biraktj. Karon hanmm bu Larzda hareket etmesinin

son derecede yaramujti.

Kmm

Hanait

yikilmaya

yih:

tutan Altmordu
iddia

Devletine

Altmordu Hanhkalkmasim ve onun elindeki arazinin kendisine kalmasim istemesiydi. Bu diisjince ile Altmordu Hanlanna kargi amansiz bir clubman, Moskova Knezligine ise dost muamelesi yapiyordu. Kinm Hanlarmin bu tutumlan da Moskova Knezliginin Altmordu hakimiyctin-

S ortadan

sebebi, kendi geli^mesine rakip gordtigii

etmekte olduklarmdan Seyyit Ahmet Han' a amansiz diisman oldular. Ve bu diisnince ilo Moskova Knezligine daima, dostane davrandilar, Buna mukabil Altmordu, da L t v a n y a (Lehistan) ile Mosko raya kargi birlikte hareket yollarini aradi. Seyyit Ahmet Han, Moskova Knezliginin bu gelismei

button arazi iizerinde

hak

den Qikarak miistakil hale gelmesinde ve asirlarca dinmiyecek Tiirk diisrnanugmi mill! bir kin halinde yagatacak olan Moskoflugun yukseliginde belli bash amillerden
qlmustur. Bu guursuz kardes dumanhgunn bize ne~ ye mal oldufunu bu kitabin Moskof mezalimim hikaye eden miiteakip kisimlarmda gorecegiz.
biri

onleyerek onlarin eskisi gibi Altmordu'ya bagbhfietmek istiyordu. 1474 de III. tvan'a bir elci g;>ndererek dderimiycn vergileri istedi. Buna aldins edilintN
sini
ni temiri

yince 1476 da bizzat kendisinin

mesini

istedi.

T a h t i I i ne geltvan biraz hediye yollamakla iktifa etti ve

tehlikeyi

bu suretle geciijtirmeye
ile

gahgti.

Bimdan memnun
gegti.

olmayan Seyyit Ahmet Han, 1477 de harekete

histan

Le-

Krah Kazimfr

de miisjterek hareket

Altmordu'ya kari rekabeti sebe.biyle rahat bir nefes almak imkanmi bula:i HI. Ivan, devletinin mifuzunu daha fazla artirmak igin harekete gegti.

Kinrn.

Hanhgmm

anlasildl.

'Ugra Nehri
geldi.

hususunda kiyismda buluularak Mos-

kova. Knezligine karsji birlikte savasjlacakti.

En

knezliklerden biri olan Novrogot'u basit bir bahaneyle igal etti. 1479 da HI. tvan'w idaresine isyan eden Novrogatta. gpk kan dokuldu. Boyle genis, bir ulke-

onomli

Nehri kenarina
di.

karalastirilan Ugra Moskovada biiyiik bir panik paslaBirgok kimseler fjehirden kacmaya tegebbiis ettiler.

Seyyit

Ahmet Han, 1480 yilmda

etmek, Moskova Knezligini kuwetlendirdi.

yi ilhak

siiphesiz bir hayli

tvan ordusuyla Seyyit Ahmet Han'i karsilamaya giktiysa da askerlerinin coklugunu goriince sehre geri dondu. Ahali bu hareketine kizarak onu cok fena karsiladi. Istenilen vergiyi

Bu
va

sirada Altmordu Han'i Seyyit

Ahmet Han, Moskonetiee

vermeyip Han'i kizdirmak suretiyle basladolayi,

iizerine bir sefer

daha

agti ise

de hicbir

elde

rma bu

belayi getirdiginden

Ivan'i

sikistirdilar.

Kazan Hanligmin Moskovaya karsi hareketi sirasinda, UIng Muhiunmed'in eoeuklan tarafmdan Moskova yakmlannda kurulmus bulunarj Kasim ve onu takiben de K azan tamamen Moskovaya tabi birer devlet halme gehni bulunuyorlardi.
ijzah

edemedi. Yukarda

edilmi olan

Moskova sehrinde duramiyarak mecburen Ugra Nehri: boyimdaki Ordusunun ba.sma dondii. Fakat Leh Krah
lia/irnjr'i

bekliyen Seyyit

Hanhgi Hanhgi

Ahmet Han, hiicuma

iki

gecmedi..

Oncii kuvvetler arasinda bir

kiicuk Qarpi^ma olduysa

ML Ivaanfm, bunlara ilaveten Kinm Hanligmi da Aitinordu'ya karsi kullanmak imkanmi elde etmesi, rahat

da HI. Ivan, savasi kabule cesaret edemediginden anlagma teklifinde bulundu. Seyyit- Ahint Han, fvan'dan mutiak bir itaat ve dokuz yxldir veriimiyen vergiyi istedi. Bu yiizden anla^ma rniimkiin olmt'di.

"58

MOSXOF

MK/AlJftli

MOSKOF

MfBZALtMt
ile

59

Leh .Krah Kamnir,

vcrdigi sozc

ragmen

gelmedigisi-

den Seyyit Ahmet Han, nchrin bir kiyiswda iki hafta hareketsiz bekledi. Nehir buz tutunca Ivan, Mogollarm nehri kolayca geeebilecegini sanarak geri qekildi. Ahmet Ban

bir

hiikumdar oldugu ve bu sebeple tebasi

arasi

bir
fai-

hayli acik bulundugu igin yerli Prenslerden herhangt

ri ile

bunu bir taktik zannederek kendisj de askerlerini daha giineye cekti. Ivan takip edilmedigini goriinco yavag yavas. bir kahraman tavn taknidi. Seyyit Ahmet Han, Leh Krah Kazmir'in gelmeyisir ne kizarak Lehistan topraklarma girip birkac. koyii yakip yikti. Bilahare kii gecirmek icin Don Nehri boyuha cckildi ise de 1481 yilinda Sibir Ham Ivak (Ayberk) ve Kirim Hani Menglighay'm gondcrdigi adamlar Seyyit Ahmet Han'i cadirmda bastirarak oldiirdiiler. Seyyit Ahmet Han'm oguilan arasmda cikan mticadele Altinordu Devletinin artik bir knwet olmaktan cikarak parcalanmasiyla sonuclandi. Moskova Knezligi, bu durumdan faydalanarak kifia zamanda Altm Ordu Devletinin hakimiyetinden cikip taise

evlenmesi imkansiz denebilecek dercccde giictii. Bu durumda yabanci bir kadm bulmasi daha normal ve miimkiin gbruniiyordu. ivan'm Polonya ve Litvanya tic de arasi

tamamen

acikti.

Binaenaleyh oralardan da kiz aramak

yolu kapahydi. Kala kala Mogollar kahyordu. Esasen

eskiden de Mogol ve

rak

evlilikler

hirsli

Rus asilleri arasmda karsjhkh olavuku buldugunu biliyoruz. Fakat gayet ve magrur bir hiikiimdar olan III. Ivan lierkesden

daha

screfli bir evlilik

yapmak

istiyordu.

Isjte

tarn

bu sirada, giiya diplomat fakat daha ziya-

de san'atkar ve hatta hilekar bir adam. olan Italyan asilh Volpe ortaya cikti. Aslmda katolik oldugu halde kendisini ortodoks olarak tamtmakta be'is gormeyen Volpe

yahut Rus
lllzim

tariiiQilerinin

adlandirdigi
:

sekilde

soyletnek

gclirsc Ivan
ii

Friazieh

Rus
1 i

tarihinde

Moskovanm

mamen
fte

mustakil hale

cii
i
v.

R
ilk

geldi.

daha sonra

olan

a n s

m a V ar

telakki edilmesiyle baslayacak

i

davasmin gergek-

carlik Rusyasini te.^kil ederek

Rus

legmesi icin

ve ugursuz

admu

atti.

tarihinde en biiyiik
liginin elde ettigi
istiklal elde

rolii oynayacak olan Moskova Knezbu netice ile tarihte ilk defa Slay irki

Bu
biiyiik

etmis oldu.

Osmanh
-

sirada Bizans imparatorlugu islam ideolojisinin manevi degerleriyle bezenen T ii r k ler tara

Rus

miinasebetleri de

bu

biiyiik

isi.

gerceklestiren HI. Ivan

zamamnda

basja-

migtir.

Fakat Osmanh

Rus miinasebetlerinin

findan ortadan kaldirumis bulunuyordu. Bizans Kraliyet Ailesinin mensuplan sjuraya buraya dagilarak hayatlanni

tetkikine

girismeden once, Rus tarihinde an'anevi bir siyaset haline gelecek olan, ideolojik ve emparyalist hayal ve davalann, baslangici bakimindan son derece ehemmiyetli gelismeler kaydeden III. Ivan devrinin, bir de bu yoniinii
biraz ineeliyelim:

idame etmeye galisiyorlardi. Bunlardan biri de son Bizans Imparatoru XIII. Konstantiu'in kardesi ve Roma

Moskova Uouucii Roma

ilk

fikrinia dogu$u.
III.

1469 yihnda

kansi-vefat eden

Ivan

kendine

evlenebilecegi asil bir es

aramaya

baslach.

Fakat zalim

' Friozine, Prison voya Franc tabirinden grelen bu kelime s?.dece Ruslar tarafindan Rus asilli o'mayan herkes hakkinda tahkir ve tahfif i?in kuHamhrdi. Esasmda Volpe hakkindaki maItimat, oldukca karigik ve birbirlni tulmaz bir mahiyette ise *de herhalde ger<jek 511 idi ki, 0, biraz diplomat, biraz tiiccar. biraz da sanalkar ve hatta Herseri bir .sahsiyet idi. Bu va$iflan itibaarasinda bu evlemne riyle hem Papanm ve hemde III. tvatftn
i.-jinde

puivakator bir

rol oynayabildi.

60

m'

oshOj.

m-::/.Ai.iui

Desportu Ttoatasfm
Mi.

Romada Papa

kw Sofia *veya Moya (Zoe) PaJcoIog. neaJinde ve.onun himayesi altmda yaolmasma ragmen heevlenmok imkanmi bulamamisb.

suxa sebep teskil eden Tiirk

amiliin'

Rus, gatigmasiJoin en

btiyeifc

Siyordu. Yagrain bir hayli ilerlemis

Ruslardaki

miinasip bir asil ile lte bu sirada III. Ivaa'in

rnia

yasina dayanan

I st

a n s a n b u 1
i

V
'

a r
s

s1 i a h i p
i

jg

hiil-

Koma
ile

lunarak bu Bizans Prensesi Volpe olmiifjtur.

Ihtimal
ki,

nezdinde tegebbtiste buevlenmesini temin eden

emeli teskil etmistir.

Rus halk ve
lik

asilleri

nazarmda

dinsiz sayilan kato-

bir kiz

ile

evlenmesinin

Rus Buyiik Knezi tarafmdan

papa bu evlenmeden Ortodoks mezhebine

dolayisiyle diger Hristiyan

bagh

olm.ala.ri

mezheplerine

kargi hasimane bir tavir alan Rusya'yi bu suretle vo n isbeten kendi nufuzu altina almak maksaduii da takip edi-

yordu. Esasen daha once de bu istikamette tesjebbiislerde bulunmug olan V a t i k a n 'in kendi himayesi altm-

efkan umumiyeye izah ve kabul ettirilmesi de oldukca giictii. Fakat ortadan kalkmis bulunan Bizans Imparatorlugunun yegane varisi sirf bu Prenses imis gibi bu evlenmeden Bizansin Ruslar eliyle yeniden diriltilmesi mes'elesi ideolojik bir silah olarak kullanilarak Rus halk ve
asillerinin

da bulunan

bir

Prenses

ile

Rus Hukiimdarmin evlenme-

tabedilmistir.
JJehri)

emperyalist ve hayalperest tcmayullerine hiBu suretle Istanbuiu Ca*"igrad (Car

sinden boyle bir iimide kapilmasi akla yakm bir keyfiyettir. Gercj bu evlenme mes'elesi dolayisiyle Vatikan'da

toplanan KardinaUer meclisinin' mazbatasmda boyle bir temayullin emareleri goriilmcdigi gibi o zamanki, Vatika-

n y a s o f y a y a h a c d i k m e k hayal ve emeli Moskotlugun tarih boyunca devam edecek olan vaz gecilmez bir davasi ha-

yapmak ve

'

yenide

iine getirilmistir.

Bu

gibi

ideolojik

tahrikler

sebebiyle

Rusya hakkinda ciddi bir malumata sahip olmadigi da anlasiunaktadir. 3 ? Vatikan'm bu evlenmeden bckiedigi ikinci ve en miinin

Boyarlar adiyle bilinen Rus asillerinin bu evlilgi aradaki mezhep farkuia ragmen buyiik bir istiyakla tasvip
ettikleri

gorulmustur.
bir ka-

him

netice

ise,

Istanbul iizerinde catiacak olan Tiirk

Romada Papa'mn himayesi altmda tamamen

tolik

Rus emelleri dolayisiyle bu iki milletin devamh surette miicadele halinde bulunmalanni temin etmek ve bu subulunan Tiirk fiituhatmi Ruslar eliylie durdurmaya ealigmakti. Rusyayi Katoliklik hesabma kazanmak istikametindeki emelinde muvaffak olamiyao Vatikan, bu ikinei mes'elede cidden buyiik bir muvaffakiyet elde etmitir. Ger<?ekten de Miisliiiizere
retle

hayati siircn ve tasidigi inanclarm Ortodoks Rusya nezdinde bir nevi propagandist! olacagi zannedilen Bizans

Avrupayi tehdit etmek

Prensesi Sofiya 1472 yilmda HI, tvan'la evlenir evlenme? Ortadokslugun icaplanna derhal ayak uydurmak suretiyle

Romanin bu husustaki

Umitlerini

suya

dusiirmiistii.

Fakat

diger taraftan, Ruslari, Bizansi hortlatmak

mak-

man
artik

Tiirklerin

Avrupa

iizerinde Dortyiiz yili gecen haki-

iniyetinin zamartla zayiflayip

daha

ileriye

sarsilmasma ve bir giin de gidemiyerek gerileyip ortadan kalkma-

Galip Kemali

SOYLEMEZOGlAj,

etmeye ve bu sebepie sadiyle Istanbul iizerinde imale husucatismaya Turklerle yiizyiHarca slirecek bir sunda mahirane bir rol oynamistur.. O kadar ki bu B iz a n s H a I e f I g i davasim sadece ivan'm. hunhar ve muhteris ruhuna degil O'nunla birlikte biitiin Moskoflarm ruhlamna sindirmeye muvaffak olraugtur. Ger-

hak

iddia

a.g.e.

Sh.

.10.3

igekten Sofia'yi

Ortadoks kardeslerinin

62

MOSKOF MKZAl.tMi

MOSKOF

MBZA.U.M1

es'

golgesi a.I.tia,da fil'izlenen imparat orluk ag a c m n y e n bir r k n ii ka~

i
i

Zaten Vareg ba-sbuglarmdan beri Istanbul hayali iginde olan Rusya bu nazariyeyi gayet kolayhk ve taassupla kabul edip benimsemistir.
bul edilmistir.

bul odip,

kendisinin Allah tarafindan Car'a gonderildigi

Bizansin

gift kartalli

armasi

hususunda efsanevl bit- kanaat, Rus halkimn miiatevli rubunda gayet derm ve genis bir tasvip gSrmustiir. Bu
se-

Rus armasi ve Bizans bayragi da Rus Bayragi olarak ka-

beple

Moskova'mn
a

Ikinci bir

Bizans yani

Uc.

ii

ve Turk

iitopik bir

olacagi hususunda yiizyillarca devam Rus catismasmm temolini tekil edecek olan moskof emeli dogmas, oldu.

c ii edecek

Bu
Ierinin

nazariye bilahare daha da genisletilerek Rus Knezcok eski bir hiikiimdar ailesinden geldikleri, Rusilk

yanm
gi ve

ise havarilerden

Kendisine Hie d c hakki olmadigi bald Bi a n s Pre n s e s i denen Sofiya'nin tesiri ile ortaya Qikari ve o s k o v a - O c ii n c ii R o m a n. a z a r i y e s i adim alan bu goriisii Filofey adh bir rabip bilahare daha da gelistirerek bir rapor halinde III. tvan-'dan sonra basa gecen III. Vasili'ye takdira etti. Bu nazariyeye gore: Eskidcn Diinya hakimiyetinin merkezi Roma gehri idi. Biitiin Diinyaya hiikmedenler orada otururlardi. Sonra bu merkezflik Bizansa yani Istanbula gegmistir. Bu suretle Istanbul i k i n c Rom a olmustu. Fakat hem Birinci Romas ve hem de 2kinci Roma* olan Moskova, Ug u n c ii adiyla yad olunmaga deger bir ehemmiyet kazanmigtir. O halde Moskovayi Hristiyanligin en kuvvetli merkezi ol, masi dolayisiyle U c ii n c ii kabul etmek
z

hatta

Audrey tarafindan takdis edildiRus Knezi sayilan Rurik'in Roma tmpara-

toru Ogustus'tin soyundan geldigi gibi bir takim efsanevi ilaveler yapilarak hayalperest

Rus halkmm

zihinleri

teshir edilmitir. Gitgide sirf Tiirkiyenin isgal ve istilasi

hedefine tahsis edilecek olan bu fikirler yiizyillarca Rus-

larm

emi">eryalist emellerini

kamgilayan efsanevi bir

mii-

essir olmustur.

OSMANLI

RUS MVNASEBETLERl

A
digi

BU MUNASEBETLERiN HUSUSlYETLERt

Roma*

Osmanli - Rus miinasebetleri bir kill halinde incelenzaman, Tiirklerin daima hakkanfyet ve diiriistliikle hareket etmis. olmalarma. mukabil, Ruslarm giigleri yetmediginde hilekar, kendilerine guvenebildikleri zaman ise tehditler savurarak gayet kiistahca davranmis olduklan gdrultir. Tiirk e kavsi Moskof husumetinin harp za-

Roma*

zartireti vardir.

Artik DUnyanin kaderinc Moskovadan

hiikmedilecektir!..

Nasil ikinci

Roma*

telakki olunan

Bizans, Birinci

Romaya varis idiyse Uguncti Roma olan Moskova da hern Birinci ve hem de Ikinci Roma'nm tabii varisidir. Hristiyanhktaki teslLs yani u k a d d e s (J c e fciyasen (Mukaddes Run, Hz. Meryem, Hz. isa) 6r <J is n c ii R. o a olamiyacaktir. <piinkii teslis iiele

maninda da sulh zamamnda da ve t c h (lit, H e

i

iki asli

hususiyeti vardir:

tamamlanroakta ve bir dordiincu riikun

is.ainaktadir.

foahis

mevzuu

ol-

ile boy blcusme Onaltmci bulunduklan imkan ve iktidarmdan mahrum Yiizyil sonlanna kadar daima sun'i, samimiyetsiz ve aldatici bir dostlukla Osmanli Devlet adamlarmi oyalayip, gelismelerini onlara hissettirmeden temin etmek yolunu

a)

EIlLE: Ruslar, Osmanli Devleti

tutmulardir. Sultan

II.

B&yezid Devrinde, Tiirkiye nezdin-

'64

MOSKOF
bir daimi

Mi;/At.i'.V!l

MOSKOF

MK/.Al.lMt

65

de

el<ji bulundurmak hususunda Kirira Ham Mengfi Girjiy'in araahg-j lie Tstanbul'a ulagtiran M. o s k o f R i c a si on arm bu miinasebetlerde hemen daima. basvuracaklan hilenin ilk ornegidir. Bunun Horde pek
1

cok

Ruslann hile silahmi kullanarak icra ottiklori dusmanligui, son ve bir tipik misali de Tiirk Kurtulus. Savagi csnasinda
Tiirkliigiine kargi

miaallerini gorecegiz.

Osmanh

(!) etmis olmalan hadisesidir. Ilcrido tafsil cdilecegi iizere bu yardimm hakiki mahiyeti de tarn bir hiledir. oyle ki. Ruslar, R u s Y/ a r d 1 m yaftasiyle bize verdikleri parayi yine bir Tiirk Devleti plan Buhara Cumhuriyetinden, Tiirkiyoyi mevzuubahs ederek almis bulunduklari gibi- bu paraiun
i
1

Tiirkiyeye giiya silah ve paraca yardim

i y e n i S t P a r t s i hikayeleri ile kendine tabi bir peyk haline koyabilmek icm kesif bir propagandaya girismistir. Hatta sirf Tiirkiyeye yardim maksadiyla, Anadoluya gecirmek istedigini soyledigi Onuneu ve Onbirinci Ordulan icjn o zaman miistakil bir cumhuriyet
i

Bir taraftan da Tiirkiyeyi on sene devam eden harbin madde ve mana plamnda tiiketmis? olmasmdan istifade ederek Y e s 1 O r d u ve T u r k

Kom

ii

olan Azerbeycan'dan gecit hakki talep ederek bu Cumhuriyeti de hile ile isgal ve istila ederek yeniden kayir ve
zulmii altina almistir/*
rinin icabi olarak bir

Bu

suretle an'anevi

Rus karakte-

nev'ini bir

biiyiik bir kismini

da gasbetmislerdir. Gercekten Buhara Cumhuriyetinden yiiz milyon Rus rubles! olarak alinip, Tiirkiyeye bunun ancak bir milyonunu veren Ruslar/'"' gaspettikleri doksan dokuz milyon yetmiyormus gibi bir de bu paramn Buhara Cumhuriyetinden Tiirkiyeye nakli i?in gereken masrafini dahi almayi ihmal etmemi<jlerdir Is bununla da kalmamis, harbin en kizisik zamanmda biniivazislerine

bir kac araya getirmis ve bdylece dost goriinmek mevki ve mecburiyetinde bulundugu bir zamanda dahi bu goriinugun altina ccsitli menfaat ve hileli diismanhk sakla-

yardim hadisesinde hilenin

mak imkanmi
dodigi gibi:
tici)

kacirmamistir. Siileyman Nazif

merhumun

Mo s k o f u n
l

s
ii

u
i

m
:

ii

d a r a s

h u mugfil (alda-i n (yardimi ihanetli)

-'

Bu son

hileye ilaveten birkac yil evvel imzalanan ve

a s

ze karsi gosterdigi sahte dostluk

ragmen

ileride incelenmis.

arka planda da Yiman siirulerine Anadolu dahilindeki vahset ve cinayetlerine daha biiyiik bir olciide devam edebilmeleri icin yardim teklifinde bulunmuslardir. "
'''

s;

bulunan Tiirk-Sovyet ni da hatirlatmak yerinde

ii 1

ii

olur.

Osman KOCAOGI,U

(Btthara Reisieumhuru)

Rus

Yar-

"

(limmm teytizli - Yaknv Tarihimiz Men- C. I, sh K 292 Ytikandaki dipnotta kaydcdilen kaynakta bu mebla& yij/. milyon Kuble olarak gosterildigi halde bu yardim i<;:n Moskova'ya giden Dr. Riza NUR "Hayat ve Hatiratim"
miktarm sadece "Bir milyon" oldugunu bildirmektedir. Bale: Cema.1 Kutay - Anayurtta son bes Osmanli TOriWi
258 Dimitri
sh.

Cihan
:1

Burada misal kabilinden zikredilmis. bulunan bu ilk ve son hilelerin arasinda da Rus politikasi, daima ii s ii m a n T ii r k tin tarih sahnesinden silinmesini hedef ittihaz etmistir. Bu hedefe varabilmek icin de bazan

muvazenesi noktasindan

infiale kapilan diger

devletlcri de oyalayip aldatarak

adim

adli eserinin 3. Cildinin 771. Sahifeslnde bize verilon

karsi olan Milli ve Tarihi kinini tatmin

*

adim Tiirkiye'ye etmek yoluna git-

r' n

Mehmed SJKRIF - Azarbeycan inktlabi - Istanbul 1921 Shveya bak Mohmod Sadik ARAN - Azarbeycan Turkiys
-I

"

KITSiKIS
Fuat

Yunan

Sh, 88 Ali

CKBESOY

Propogandaai Istanbul 1962 - Moskova Hatiralan - Istan-

"'

vo Iran - Otiigcn Dergisi - Istanbul Subat 1969 Siiloyman NAZlF - Batarya ile Ate - istanbul 1335

sh.
f.

4
5

bul 1953, sh. 202

66

MOSKOF

WK/.Al.lMl

hiyctinde olan Y a 1 t a Konfer a n s nda htir Piinyamn saf diplomatlarma kargi da Hile yi kullanmak firsatmi kagirmamiglardir. Esasen son zamanlarda artik tamamen Osmanli Devletinin taksimi manasina kullanilan a r k Mes'el'esl* nin Tiirkiyc hosabina
1

G r e k P r o j c s i advyanlagmadan itibaren bircok diplomasi faaliyetindc chilli taktikler takip etmisterdir. Hatta daha diin, butiin Avrupaya yoneltilmig bir suikast ma-

mistir. Ruslar, gergekten

la bilinen

mahut

gizli

67 te tenkid ve tarizlere ugrattigimiz biiyiik devletimizin mirasmdan en biiyiik hisseye konan Rusya, bugiin

moskof mkzaumi:

Anadolu'-

huzur ve siikunumuzu bozacak kansjkliklar cikmasma sebep plabilecek kadar hileyi kullanabilmektedir. Ruslann Osmanli Tiirkliigti ilc miinasebetlerinde oldugu kadar Kafkas ve Tiirkistan Tiirklugii ile miinasebile

da

betlerinde de ayni farik vasiflar

miisahede

edilir ki,

bun-

Ian

ilgili

bahislerinde inceleyecegiz.

maksadiyle yapilmig sayisiz projenin herbirinde mes'um roltinii oynayan Rusya, yalmz
halli

en kotii bir surette

li

Tiirkiye'yi degil gercktigi

zaman Hristiyan

b) TIOUDlr: Osmanli - Rus miinasebetlerinin en belbash hususiyetlerinden bin de Ruslann her firsatim buldukga diplomasi usft] ve kaidelerini hiee sayarak
kiis-

miittefiklerini

de

aldatmaktan

gekinmemigtir.
d a
i

T
j

tt'r

T aksimine

y U z

p r o

adini tasiyan

ve bu taksim projclerinin bellibagh yiiz adedinin bir araya getiren eserin"' tahlili de bu gergegi riyazi bir kat'iyetle ortaya koymaktadir.

tah bir tavir almalandir. Tabiatiyle bu tavirlar Osmanli - Rus miinasebetlerinin daha ziyade son devirlerinde goriiliir. Cesjtli ibmal ve ihanetlerin neticesi olarak Turk'tin
talihi

bir
taci

donerken bunun aksine Moskof da her gun yeni hamle yaparak gittikge kuvvetleniyordu. Artik, Bal-

Mehmed
Rus

bunca taksim projesine ragmen, Osmanli Devletinin mirasmdan en biiyiik hisseyi Rusya almigtir. Hatta aci bir gergektir ki, bugtin Moskof un zullim
ki,

Hakikat u

Paga'nin gadirada aglayip sizlayarak

elgilerinin yerini,

aman

dileyen

nemrudvari

bir

gurur ve

kiistahhgin tamsali olan

giin yeni bir

ve istibdadi altinda esir Osmanli Topraklarinin yekunii Osmanlilann tabii varisi olan bugiinku Ttirkiyenin elindeki araziden bile kat kat fazladir. Birakiniz m, K a f k a s y a ve gibi halis Tiirk toprak-

nn

Rus elgileri alarak Babialiyi her rahatsiz eder olmuslardi. Bunlatavirlarmdaki girkinlik ve bahane olarak ele aldiklan
bahane
ile

Rumeli

Kin

raeselelerde kasden
rat etrafa

ihdas ettikleri anlasmazlik ve tezvi-

larini,

Rusya
i
,

Ttirkiyeyi

giineyden

kadar rahatsizhk veriyordu ki, devrin vak'a nuvisleri bunlan tavsif igin kelime bulamiyorlardi. O devrin tarihlerinde, hepsi birbirinden

gevirmek

suretiyle

1 s 1 r ,ve hatta y e gibi bircok uzak Osmanli Topraklarmi da ele gegirmenin mticadele-

S u r

Yemen

Sefirlurinin
i

gibi

sini

tamamlamak
bile

iizeredir.

No

daha asagihk olan Rus n ve m e 1 u n - u Melasifatlarla anlatilmaya galiildigini goriiyoruz.-11

e 1' u

'

hazindir ki arkasindan bir

Rus
rin icabi

mersiye

kendisini yabancilardan

yazmadigimiz ve adeta mirasim reddererek daha haksiz ve olcusiiz bir suret-

Moskof Qarlanndan aldiklan direktifleolarak hemen daima kabulhne imkan olmayacak

elgileri

40

Bak: "Centp rojets de partage La Turquie"adli nsei" veya bunun Donanma Mecmuasmin 49. ve miiteakip sayilarinda yaymlanmig bulunan tercume ve tahlili.

"Bundan mukaddem gerek Feyzullah Efencli ve gerek Seyyid llayri Efendi ve husiusen Ataullah Etendi, Reisulkuttap Stileymat, Feyy.i Efendi riyasetinde ada-yi din, yani Moskoflumm asitnnede mukim elgisi ve bazi mcvad muzakeresine murahhas olan liuihakol nam mel'un...." Tarihi Enveti

"

68

MOSKOfc'
ileri

MK'/AI.lMf
ri-

gartlar
calini

siiruyor ve padigaha kadar biitiin devlet

B
a

Harbinin arifesinde istanbulda Moskof Carmin hususi vc fevkalade selahiyeti haiz sefiri olarak bulunanPrens Mencikof, bu tehdit, anlagmazhk ve gurur kumkumasi rus eleilerinin en tipik misalidir. Prenw Mencikof, Rus Can I. Nikola' mn fikirlerine bliyiik bir kiymet atfettigi yakin akrabasi ve Bahriye Naziri idi. Kuru, buruguk yUzlii, adeta. bir kin ve gurur timsali olan Prens Mencikof, Istanbula adim
atar atmaz kabuliine imkan olmayan tckliflerle Babialiyi

kahir ve clemlere boguyorlardi.

Kinm

ILK MONASEBETLER Turkler!:

Osjiiasih

tslamdan once de bircok ahlaki meziyetlerle temayiiz

etmig bulunan Turkler, Islami, higbir esash cebirle kargi-

'

ederck anlagmazhk gikarmak gayretine kapilnusti. Esasen Rusya icjin kendisine bu kadar ehemmiyet verilen bir adamin gonderilmesi de bunun igindi. Devletin dahili olan teklif ve tehditleri iglerine miidahale mahiyetinde iie ricali o derece dilhun etmigti ki, Gene Osmanh Padifjahi Sultan iVIecid, Firka-i Saadet Dairesinin penceresi onlinde, bami soguk demirlere dayayarak aglaya aglaya
iz'ac

su duayi yapnugtl:

lagmadan kencli iradeleriyle kabul etmiglerdir. Musliiman olur olmaz da bu dinin biitiin Cihana kargi miidafaa ve yayilmasmi iizerlerine alarak derhal birinci plana gectiler. Bunun belli bash sebebi, islamm davetindeki alemgumul karakter ile Tiirklerin yuzyillardan beri ruhlannda taidiklan cihangirlik meyillcri arasmdaki miithig ahenk ve beraberlikti. O giine kadar sirf. mefsani iistiinluk gosterileri icin kullandiklari bu cihangirlik meyillerini, artik islamm emrinde ve onun ulvi ve mukaddes davasiyla birlegtircrck maddeten ve manen yenilmez bir kuvvet haline geldiler. Turk Milleti gahsiyetinin kemaline ulasmak icin adeta islamm zuhurunu bekliyordu. Bu sebeple islam, Turk Milletinin tarihen takarriir etmis bulunan buyiik ve
oldu. asli unsurlardan biri Turkler Musluman'dirlar. Bulgarlar gibi Muslumanhga girmeyenlerin ise Turklukleri de kalmamistir. T u r k adiyla taigte cihanin M iisliim an
asil gahsiyetini

Ya Rabbi! Bu
kisihr.

devlet yikihrsa Mushimanligin

tamamlayan

sesi

Bu

Nitekim bugun

biitiin

millet

gani kalraaz. Kafirin gayesi ne

sigar. Giinahinuz

yok olursa diinyada mertlik, yigitlik nihakka ve e de Insanhga

foagi*jla.

varsa

ve

biy.i yiiziistii

birukma!..

sonra, moskofun hudut tanimayan emelleri muvazenesi bakimmdan tehlikeli bir mahiyet devletler aldigmdan dolayi Kinm Harbi adi verilen harp Qikmig Ingiltere ve Fransa gibi Avrupa devletleri de Rusya'ya kargi

Bundan

bizim

yanmuzda yer

almigti.

mdigi bu yeni gahsiyetin kurdugu devletler, islamdan evvclkilerin siyasi ve medeni seviyesiyle kiyaslanamiyaeak derecede bir iistuniukle tarih sahnesine gikmiglardir. Bu devletlerin .l m p a r a t o r 1 u k capma ulagabilen ilk ornegi, Bliyiik Selcuklu imparatorlugudur. Batu Ilaii'm Slavlan hakimiyeti altma alarak Alti-

ikinci Cihan Harbi sonlannda Kars, Ardahan, Sarikamig ve Bogazlar iizerindeki tarihi istcklcrini tekrarliyarak tehditler savurmasi da Ruslarm degiscn rcjimlere ve kadrolara ragmen, hep ayni Tiirk diigmam Rus olduklarini bir kere daha gostermigtir.

nordu Dcvlctini kurdugu 1242 yihndan ancak beg - on sene evvel, Selcuklu imparatorlugunun bir nevi hudut karakolunu tegkil etmek iizere k'uclik bir agiret Eskisehir
havalisinc gelip yerlegmigti.

Bu Turk
olarak

agiretinin

bagmda

e.

sifatini haiz

Ertugml

Gasei bulu-

70

HOSKOF
-

KF.'AAJAkI

MOSKOF MKZAUmT
gah1

71

nuyordu. Boylece Tiirk

>

Islam Tarihinin en biiyiik

lanisini gergeklestirerek

Anadoluyu obcdiyyen

1'

vatan kilacak olan

biiyiik bir devletin ilk

adimi

atllmig

kadar maddeyi de hiikiimleri altma alarak tarihin akiina kudretli elleriyle istikamet qizceck bir Islam fedakarlan kadrosuydu. Rabb'm namini ve onun son Peygamberine vahiy cyledigi biiyiik ve ezeli hakikatleri zaptedilmez
bir atihsla kit'alar otesine ulas.tirmak

oluyordu. Ertugrul Gazi'yi takiben dovlctimizin vcli ba-

Seyh Edebali Hazretleri'nin origin ve feyizli ruhaniyeti ile birlegen hamle giieii, bu toplulugu kisa zamanda T e k i 1 a 1 1 1 B r B e y i k haline getircrek Tiirk Tarihinin en azametli safhasma esatiri bir baglangig tekil etmigtar. O kadar ki; 0 s m a nB e y 1 i g i daha kurucusunun hayatinda, Eskise1 i hir havalisinde kohne Bizans ve omin tekfurlan icin cidil isi

Osman

Gazi'nin,

vecd ve heyecaniykahramanlari, durdurulmaz Rumeli'yc efsanc la qikan bu dogru atihyor ve bagnna bir sol halinde Avrupa'nin adim adim geriletiyorlardi. Tiirk ve Avrupa ta H a c
i

di bir tehlikc teskil

edecek hale gelmisti.

etmek icin gerekli biitiin mcziGazi; Bursa gehrinin varosjanr.da, nihai zafere dogru giden miicahidlerin kihc. sakirtilaBiiyiik bir devlet tesis
yetleri haiz olan

Osman

miihim hadisesini teskil eden bu fiituhat, iistiin bir nizam olan 1 s 1 a m hak ve adalete dayanan zuhur ve siikununu getirdiginden akillara durgunluk verecek bir siir'atle gelisiyordu. Bir taraftan Selcuklu Devletinin 1308 yilmda dagihp parcalar.masiyla bozulan Anadolu Tiirk Birligini yeniden kurmak, digcr taraftan da aym hamle giiciinii islama yerihlerinin en

cihana ebedi yeni ve

rini dinlerken,
iizere

sade bir

(jadirin iqinde

son nefesini vermek

bulunuyor ve oglu

Ortiain

Ga/i"ye su vasiyeti ya-

ufuklar ac.acak surettc onu Avrupa Milletlerinin iizerinde bir saadet gune^i halinde parlatmak mevsiminde
ni
idiler.

piyordu:

Heniiz daha hiikiimct merkezLeri Bursa iken bile

0lum! Zalim olma, ale-mi adaletmle senlendir. Cihadi terk etmeyerek beni sad el!. Ulemaya riayet eyle ki; serial i.sleri nizam hiislim. Xere.de bir Hint ehli buliirsan ojia ragbet, ikbal ve hilim goster. Askerine ve nialma gurur getirerek serial eblinden uzaklasma. IJizim meslegimiz Allah yohi ve maksadimiz Allah'm dinhii yaymaklir.

Sultan

1. Murad'm dahiyane idaresi altmda Avrupa kit'asmdaki Osmanli fiituhati bas dondiiriicu bir siir'at kazanmisti. Gcrqckten hiikiimdai'hgi miiddetince otuz yedi mu-

harebeye
Sultan
I.

fiilen katilmis

Murad, Devletine ilhak

ve hepsinde de galip gelmis olan ettigi Avrupa toprakla-

nnda

yas.ayan hiristiyanlara o giine kadar

tamamen

ya-

Yoksa, kuru kavga ve cihangirlik degildir.

Bu

vasiyetin yoguvup

istikametlendirdigi

Osmanli
iizere kii-

debanci bulunduklari iistiin bir adalet bahsediyordu. OsmanliHach ordusu kisilik recede ki, iki kere yiizbin
larla

Futiihati, kisa

zamanda merkezi Bursa olmak

harbe tutugtugu halde hicbir zaman

yerli hristiyan-

guk fakat kudretli bir devlete viieud verdi. Orhaii Gazi zamanmda, bagta onun oglu Suleyman Sah bulunmak iizere iilema, megayih ve miicahidlerden miitesekkil bir avue.

lardan Osmanhlar aleyhine faaliyet gosteren gikmamisti. lla.tta denilebilir ki, bunlar kendi irkdas. ve dindaslarma
kars.i

insanm bir

sal iizerinde Gelibolu'dan

Canakkale bogazim

adaletini takdir etmek,

Osmanhlara miizahir davranacak kadar minnet ve memnuniyet

gibi harcketlerde bulunmuslardir.
tafsil edikligi iizere

Tiirk'iin

hislerini

gegerek Rumeli topragina ayak basmalari, yalniz Bizans igin degil, biitiin kiifiir ve ilhad diinyasi icjn biiyiik ve velveleli bir miicadelenin ilk zorlu adimiydi.

agiga

vurmak Yukanda

Sultan

I.

Murad'in gag-

Bunlar,

mana

dai olarak,

Altmordu Devletinin basmda bulunan Tok-

72
tamiiji

HOSKOF

MK/AJ.lM!
miigtti.

HOSKOF MBZAtJMl

73

Han, Moskovayi yenidcn fethederek Slavlan tekrar Altinordu Hanlari huzurunda yerc yiiz siirmeye veonlara vergi odemeye meebur biraktigi 1382 yihnda Osmanh Devleti Silistre ve g b o 1 u kalelerini fethederek Macaristan iizerine yiiriimek mevsimine

cesaret
lu

Avrupada Miisliiman - Tiirk'un kargisma Qikmaya kalmamigti. tgte bu durumda tek ve miiessir c.a-

re olarak Miisliiman Tiirk'un arkadan hangerlenmesi yo-

bulundu.

gelmis.

bulunuyordu.

Osmanh

Devletinin Baggehri

bile

Edirne'ye nakledileli olmugtu. Artik asirlaca Moskof Qarlarmm Turk Islam dtigmanhgina gekll bir bahane tekil cdecek olan fstanbul'un Tiirk satvetine ram olmasini onleyecek hicbir
yirmi
yil

Avrupa

kit'asinda bir gehir olan

Bu sirada eski kuvvct ve kudreti kalmamig olmakla berabcr heniiz ayakta duran Altinordu Devleti de, yine bir Tiirk ve Miisliiman hakimiyeti olarak Avrupa ortasmda
bu yeni ve zinde Osmanh
iizereydi. Ustelik
-

Tiirk fiituhatiyla
ta obiir

birlegmek
bir

Avrupamn

ucunda

bagka

Islam devleti olan Endiiliis de heniiz hayatiyetini

ettiriyordu. Uc. ayri istikametten Islam

devam
alman

kuvvct kalmamigti. Bizans, Anadolu cihetinden oldugu kadar Rumeli cihetinden de 1 1 a - y i K e 1 m e t u Idavasmin bu maglup edilmez miibarek kahraman1 a h lan tarafindan kugatilmigti. Ustiiste tertip edilen hach seferlerinin her biri digerinden daha korkung bir surette
i

kiskacma

ve aikigtanlan Engizisyon mezaliminin amansiz pengesinde kivranmakta olan Hristiyan Avrupa, bu

letinin

Avrupamn gobeginde
iizere

birlesjp

iig islam devkucaklamasi teh-

likesi ile kargi

kargiya gelmisti.
tehdit eden

bu

Turk gahlanigi kargismda kirihp pargalaniyor ve Hristiyan Avrupa her defasinda maglubiyete mahkum
biiyiik

oluyordu.

dev gahsiyetlerinden biri olan SulMurad'dan sonra Osmanh tahtina oturan Yildmm Bayezid, fiituhatta babasmdan bile daha biiyiik baganlar elde ediyordu. Anadolu Selquklu Devletinin pargalanmaMill? tarihimizin

Hristiyanhgm biitiin ileri bu bUyiik felaketi er meydanlannda bertaraf etmenin imkani olmadigmi Osmanhlara karsji tertip ettikleri miiteselsil hach seferleri
gclenleri kendilerini
ile iyice

Bagta Papa olmak

tan

I.

gormiis, anlamiglardi.

tinordu Devletlerini arkadan

Bu sebeple Osmanh ve Alvurmak yollarma gitmekten

siyla ortaya gikan birgok beylikleri idaresi altinda

legtirip
li'deki

bir-

Anadolu

birligini gergeklegtirdikteh

sonra Rume-

baska bir Qare yoktu. Bu istikametteki entrikalarma alet olacak kimseleri bulmakta da maalcsef giigliik gekmemilerdir: Diger iki Tiirk hatta Miisliiman (!) devlet nezdindeki tegebbusler, kendileri icin cidden paha bicilmez neticeler verdi.

n a' ya kadar genigletmig ve bu suretle Bizans'm, Hristiyan Diinyasi ile irtibatmi kesmisj bulunuyordu.
e
1
i

harekata daha a n i k ve A t

biiyiik bir hiz vermigti. Fiituhatini

Bu

devletler,

K
idi.

a r a

a n

ve

u r

Imparatorlugu
nm
Hanlarinin Rus Qarlari
luklari genig olgiide

Altinordu devletinin yikihp ortadan

ile

kalkmasmda Ki-

Bofazin Anadolu yakasindaki raeghur hisari inga

tirerek Bizansi

et-

yukarida izah edilen dost-

tam

bir kontrol altina alan

yezid bu sirada

iigiincii

defa olarak istanbul'u da

YiUlmm Bamuha-

imkan saglamigti. Fakat bu devletin

yoniden derlenip toparlanmasmi saglayan Toktanug Han'a

kargi Tinmr'un amansiz hiicumlan,

sara etmigti.

onun yikihp ortadan

Bizans Imparatoru, Papa ve digcr Hristiyan Devletler nezdindeki biitiin tesebbiislerindcn eli bos. olarak don-

kalkmasma ve
tuttiigii

hakimiyeti altinda Slavlann gergek manasiyla tarih sahnesine gikikiyiiz elli yildan beri

74

MOSKOF

iMKZAr.lMt

MOSKOF
islam i, iqine
ichi

mk7.Ai.1mI;

75

malarma sebep olmu^tur. Bu vak'a, Rus tarihi bakimindan o kadar ehemmiyotlidir ki; Carhk devrinin son gi'mlerinde
bit

otmck

iizerc

b r B a y r a ,i testoplanan en scckin Rus tarihqileri tarai i

Moskof

findan S 1 a v 1 g i h on b u y ii k g rak Timur'un Altinordu Dcvletini cigneyip

girdigi giin te.sbit edilmigtir.
*a

ii

ii

ola-

Moskova'ya

diis/tiigii meskenetten kurtarip uyandirkirbaclamaya memur olduguna inaniyordu. Etrafina toplanan soziimona bir takim hoca (!) kilikh meczuplar ona bu fikri asUayarak kendisinin ilahi bir surette bdyle bir memuriyete mazhar olduguna dair tebsjratta bulunuyorlardi, Kim bilir bu meczuplar icinde ne casuslar ve Tiirk -Islam sahlanisjimn diis.mam, dost kihkh hainler vardi! Bunlar kendisine Cengiz soyundan gel-

mak

Altinordu Dcvletini yikmakla kalmayarak tain

zansin

Bi-

Yihhnm Bayezid tarafindan kus,atildigi bir zamanda, Osmanh Devletine karsu hareketc gecen ve 1402 yilinda temin ettigi Ankara zafcri ile Osmanh Devletinin Avrupadaki ftituhatmi duraklatip
tstanbul'un fethini en agagi
elli

digini ve

bu yiizden biiyuk

bir cihangir

olmasmm

irsen

hakki bulundugunu ve esasen bu liyakatta bir insan oldugunu degamh bir surette telkin ediyor ve bimun tahak-

Tiirk'iin Kizilelmasi olan

yil

geriye biraktiran Titalihsiz-

mur kimdi?
liklerin

Tarihimizdeki kardes. kavgalan ve

kuk edeccgine dair riiya ve istidraclar naklediyorlardi. telkinlcr onun muhteris ruhunda kiitleleri tar-u mar azim ve heyecanim uyandirdi. edip arkasma takmamn Halbuki bu kitlcler Turk ve musliimandilar. Kendi irk ve

Bu

anlailmasma yanyacagi cihetlc Timur'un ahsiyeti iizerinde bir nebzc durmak istiyoruz.
b)

dininden olan milyonlarca insanin kellelerinden ehramlar

kuran, kiifre karsi islarm koruyup yayan miisliiman Tiirk

devletlcrinin enkazi uzerinden bir

kan ve vahset

heyfila-

Timur

si

halinde gecen Timur; iddiaya nazaran iisteiik de Tiirk

Aslen Cengiz Han'in soyundan geldigi soylenen Timur, Turagay Bey admda fakir dtisiip mevkiini kaybetmis bir ahsm oglu idi. Emir Hiiseyin isminde bir kimsema.na.sina nin damadi oldugundan kendisine damad G ii r g a n denildigi gibi miicadclesinin ilk zamanlarmda ugradigi bir baskinda bir kolu colak ve bir ayagi da topal kaldigindan aksak yahud T opal T i m u r manasma T m u r 1 e n k diye de anihr. Gencligi gesitli Qete muharebeleri ile gecmi^tir. Bu muharebelerde fevkalade cesaret ve dirayet gostcrmisti.
i

ve musliimandi.

Osmanli tarihinin cok biiyuk fakat

talihsiz bir

hii-

kiimdari olan Yilchnm'i maglup etmekle Hiristiyan

Bi-

zans ve Avrupayi sevindirmis, Altinordu Han'i Toktamis'a kargi giristigi aman vermez ve miiteaddit seferler halin-

Viicudqa kuvvetli ve
Ii

iri

yapul, genis almli, keskin bakis-

ve sakalh

idi.

Sag ve sakali gayet erken agarmisiti.

de icra edilen taarruzlan ile de Rusyamn rahat bir nefes ahp devlet haline gelmesini temin etmistir. Bu sozde cihangirlik heveslisinin Altinordu Tiirk ve Miisliiman Devleti ile birlikte Osmanh Devletine karsi da kazandigi kendisine nef sani bir gurur ve tatminkarlik zaferler ( saglamaktan bas.ka hie bir fayda vermemis. buna mukabil de Tiirk - Islam Diinyasinin bugiinkii felaketli manzara!

M. Fahreddin KIRZIOOLTJ

1855 Kaivs aZfori

Is tan

bul 1055, sh- 18

olmutur. Altinordu Devletinin sahip ve hakim mintaka ile biitiin Tiirk illeri bugiin Moskof esaoldugu reti altmda inlemektedir. Aynca Osmanh Devletinin oniig

sma sebep

76

MOSKOIf

MKZALlMt
biiyiik bir kismi;

BJOSKOI?

MEZALlMl

77

milyon kilometrekareyi gegen arazisinin

c) Tiirk

Bus Miiaasobetletiniu Baglayigi

girmek suretiyle yirmide bire inmigtir. Giiya Islami meskenetten kurtarmak (!) maksadi ile hareket eden Timur' iste bu felaketlerin bir nuiggali

da yine Rus

altina

Osmanh
meye

Tarihleri Rusya'dan ilk defa ve gayet ehem-

miyetsiz bir surette Yilrimtn Bayezid

baglanuglardir.

zamamnda

bahset-

marah

Bu

itibarla Osmanlilann, Yildirun

mes'uludiir.

Omrliniin sonunda Turk - Islam alemine karsi islcdigi biiyiik cinayctin vehametini anlamis olmall ki, fiituhatimn istikametini degistirerek Cin'e bir sefer agmigtir* Soylenildigine gore bu iilkeyi miisliiman yapmak istiyordu.

Bayezkl zamanina kadar Ruslarla hiQ bir miinasebetleri olmadig] gibi onlara en kiiqiik bir ehemmiyet de atfetmedikleri muhakkaktir. Meghur miiverrih Hayrirllah Efendi'nin vekayinamesi Yildirim Bayezid zamanindaki Rus-

Fakat ne yazik

ki,

dmrii vefa

ctmedi.

Timur

biitiin

tarihlerin kaydettigine gbre sahsi hayatinda gerqekten dindar bir adamdi. Fakat hareketlerinin biitiin neticesi amil ve mutekid bulundugu dinin aleyhine olmustur. Cin

0 n a r n M o sgehrinde k a m e t e d p Tatarlarin hakimiyetleri altinda y a aya'inn

durumundan bahsederken
i

o v a

yan bir
dir.

p r e n

s 1

k olduklarmi " kaydetmekte-

seferinde yolda olmemis olsaydi belki hatalanni kismen muvazeneye getirebilccek bir do sevaba nail olabilccekti.

Yiklirim Bayezid'in Timur'a karsi hazin maglubiyetinden sonra bozulan Tiirk Bilginini biiyiik bir meharetle yeniden tests ederek Osmanh Tiirklerini daha zinde bir

Ne

yazik

ki,

yan yolda

vefat etmesiyle bu da

miimkun

ol-

madi.

Timur'un Ankara Muharbesiyle parqaladigi Anadolu Tiirk Birligi Yihlmm'in kudretli sehzadesi Qelebi Mehmed'in elinde yeniden kurularak kisa zamanda eskisinden daha zinde bir hale geldi. Ciinkii Timur, Osmanlilara nazaran daha iistiin bir nizam, hak ve adalet getirmiyordu. Sadece maddi kuvvet iistunlugiine dayamyordu. Bu yiizden hakimiyeti gecjei olmus ve miisluman Tiirk Tin gahlanis mevsimine rastladigi igin onun hamlclcrini takriben elli yil kadar geciktirmekten baska hicbir esash menfi netice dogurmamistir. Ustelik tersine bir netico olarak

Mehmed'in zamamnda Rusya, yine Tatar hakimiyeti altmda yaayan silik bir prenslik olmakta devam etmistir. Sultan II. Murad ve Patih zamanlanna ait vekayinamelerde bile Rusya'ya dasurette tarih sahnesine qikaran Celebi
ir

yihr.da

hemen hemen Osmanh

hie,

bir bilgiye

rastlamlmamaktadir. 1475

niifuzu altina. giren Kirim'daki Ceneviz

Kolonilerinde ve

Azak

ehrinde,

Rus

tiiccarlari

ile

Os-

manh

teb'asi arasinda

vukubulan

ticari faaliyetler diplo-

matik miinasebetlere tekaddiim etmistir. Tiirk-Rus siyasi miinasebetleri isc ancak II. Bayezid zamamnda ve Ruslarin talcbiyle bas;lamitir.

onun dehsetli mezaliminden kacan yeni Tiirk kitleleriyle Anadolu'nun daha kesif bir surette Turklesmesini temin etmig oldugunu soyleyenler
de vardir.
-

oniine katip getirdigi veya

Rusya, Kirnn'i ilhak eden

Osmanh

Devleti

ile

sinir-

,;i

das hale gclmis ve onun Avrupada yiikselen niifuzunu farketmigti. Osmanlilar ise, Rusya'ya hala. Tatarlann kuciik bir prenslik nazariyla esar'eti altinda yagayan

MUverrlh Hayrullah Efendi Vekayinamesi C. 5 Sh. 33

43

Bak. Prof, Dr. Osrnan TURAN - Selcjiklular Turk-islam Medeniyeti, Ankara 1965, Sh. 214

Tai-ilii

ve

78

MOSKOF MKZAl.tMl
ediyorlardi. III. tvan'ui Bizansh bir pren.1

MOSKOF

MKy.Al.lMt

19

bakmaya devam
sesle evlenerek

C i f t kartall B i z a n g a rkendine sembol olarak almakla Bizaiisi ihya etmek davasma girigmis bulundugunu, tstanbulda sadece Fener Rum Patrikhanesi dikkatle takip ediyordu,

a s

i in

gecerek onuri padigaha takdimi ile gonderecegi elcmin hiisnii kabu] gbrmesini taleb etti. Mengli Giray bu is. igin padigaha yazdigi mektubda Rus canndan K a r d e g i jrcs>diye bahsediyordu. Padigah da

Kinm hanim
i

taltif

icin
i

M o
i

kova

ii

ii

md

a r

senin
i

Tiirk-Moskof catigmasmdan kendisi ve bilhassa Yunanistan hesabina biiyiik iimid ve hayallere kapilan patrikhane, bu dikkat ve hassasiyetini giiniimiize kadar devam
ettirmigtir.

s e

benim

d e

k ar d e

k ard a c a k 1

e
1

n
"

r.

diye cevap veriyordu.

Rus Sefiri Pedor Kraksin, Macar Krah nezdinden d<5nerkcn Belgrad'da TUrkler tarafindan alikonulmug vc ancak Kinm Ham Mengli Giray'in (Mengili Gerey) tavassutuyla kurtulup yoluna

Bundan kisa bir miidet sonra Azof ve Kefede bulunan Rus tiiccarlari, buralann mutasarnflanndan gikayet ederek Rusya'ya donmiiglerdi. Mahalli Mutasarnflariri Rus tiiccarlarimn bu hareketini, Padigaha Mengli
Giray'in bir hilesi olarak bildirmeleri uzerine, Rus Can dostu ve miittefiki bulunan Mengli Giray'i kurtarmak ve

devam

edebilmigti,

Bu

sefir,

Moskovaya

dSntince III ivan'a kudretli Tiirk Padigahi ile temasa gegip kendisini ve devletini tanitmasi igin telkin-

hem

de Osmanlilarla miinasebet tesisine yarayan bir vesileden istifade etmek icin II. Bayezid'e bir rica mektubu

de bulundu. Esasen boylo bir raUnasebetin baglamasmi giddetle arzu eden. III. Ivan, bu ige dogrudan dogruya tegebbiis etmeye cesarct edemedi. Dostu Kinm Hani Mengli Giray'a bir raektup yazarak ondan, Osmanh Devleti nezdine bir eli gondermck hususunda Padigah ile
kendisi arasinda tavassutta

gcinderdi.

Bu mektup, Rus Cari'mn Osmanh Hukiimdari

bakimindan
ilgi

kargismdaki, tavrini gostermesi

bir vesikadir:

cekici

Tiirkiye beylerinin hukiimdari ve karalarin, denizlerin padigahi Sultan-i

zi

istiklal

Bayezid'e:

bulunmasmi

rica etti.

Bu
i

M m dici penqesi a'l 1 n d a in'leten R u sy a ran onbeginci y z y nihayetinde

1
'

vak'a Amerika kit'asmin Kristop Kotamp tarafindan kegfedildigi 1492 senesinde cereyan etti. B u g ii n m lii s 1 ii a n T ii r k' ii k a h r <yo n 1 a r c a
ii
i 1

Ruslarui ve Kuzey IJiz ki, bi inayetii Taala biitiin hakikisi hiikiimdari Doguda butun Hittalann yegane ki, sudur istedigimiz Jan'iz. Zat-i gevkeflerine yazmak Bufjinuliye kadar beyan-i ihlas icin sefir gondermedik.
imiilii

beraber Rus tiiccarlari

|kj

sizin

memleketinizi

dolas-

mis ve
tlir.

ii

a d

a h

n a

mek cesaretini
giinkii genclerimizin
ibretli bir keyfiyettir.

Re'sen hit ap 6 s t e r e m e m e s

etbu-

hiikiimetimize de faydali bir ticaret eylemislermeItiinlar sizbi hakimlerinizden gormiis olduklari

i,

dikkat nazarlarma takdim

edi'.eeek

Mengli Giray,
43

III.

tvan'in

mektubu uzerine harekete

-

zalimden dolayi bana def'alarca sikayet ettiler. Lakin ben siikfit ettim. Geeen sene Azof Pasasi, biuilan bir hendek acmaga ve rainhtelif insaat iem araba ile tas tasimaga icbar etmistir. Bundan daha iteri giderek Azof ve Kefe tiicBak. Kamil Pasa - Tarih-i Siyasi C. I - Istanbul 1327 Sh130 - Karamain'denn aklen Hammer a.g.e Sh. 33

Hammer Sh. 33

Devlet-i Osmaniye Tarihj

Istanbul

1330 C. 4

80

WfoskOF

MIMAl.tMt

ilOSKOF

KEZAtfHf

81

arlarnniz maHarini
tur.

yan fiat He tesHme lobar oluiimusEger bmtlardan biri hastalanacak olmrsa cumlcsinin mallan hacz ohinuyor, eger veiat edecek olursa hukiimct bittiin maUaruu zaptediyor. tyttegecek olursa malmm yaverilmiyor. Tiirk hakimler] biitiin

Rus
disahi

elqisine boyle

dan emredilmisti. Cunkii

ile csrt

bareket ctmesi Moskova tarafmIII. Ivan, kendisini Osmanli Paidi.

bir

durumda gostcrmek hevesinde

Ni-

nsmdan gogu

Kus mal-

tckirn daha sonra kendisine verilen eevapta, isminin Padisahin isminden sonra yazilmis olmasina da giicenmisti,

lan iein kendilerinden baska vans tanimiyorlar. Bu kadar haksiz muamele, tiiccarlarima sizin memleketiitizde
licareti

men

icin

beni icbar etmistir.

Bn

tiiccariar bun-

dan

miklar tediye eyledikleri ve kendilerine serbest bir Burette ticarete miisacle

boyle.

ancak kaaunen muayyen olan

1501 de II. Uayezid'e gonderdigi diger bir mektupda evvela kcndi adini ondan sonra da Padisahin adini kaydediyordu. Halbuki bu sirada Osmanli Devleti Rusya'ya hie, bir ehemmiyet vermedigi iin boyle seylere dikkat eden bile yoktu, Osmanli Devleti Rusya'ya karsi o derece bi-

oulndugu halde simdi bu teaddi islerinin sebebi nebiliyor musunuz? Babaniz II. Mehmed biiyiik ve meshiir bir hukiimdar idi. Rivayete gore bize dostlugunu bildirmek icin sefir gondermek arzusunda bulunmus lakin Genab-I Hak miiyesser etmemis. Ru tasavvurun *imdi iera olundugunu nedcn gormeyelim? Oevabiniza indir?

gane

idi

ki,

onbesince yiizyil

sonlarma kadar

Osmanli
hemeri

Bunu

vekayinamelerinde adi bile gecmiyordu.

Moskova Knezliginin hemen

tizar ederiz.

Rusya'nin kendini Osmanli Devletiyle ayni seviyede gormek hususundaki heves ve hareketlerine ragmen, Ruslarla munasebetlerin dogrudan dogruya Istanbul vasitasiyla idame ve idaresi yerine, bu ism once Kefe Vi-

Moskova 31 Agustos 1492 "

Bu mektuptan sonra, III. Ivan elgiainin Tiirkiye tarafindan kabul edilecegini ogrenince 1497 de Miehail Plesceyev admda birini Istanbul'a gonderdi. Fakat Osornanh

kaynaklan bu ekjinin gayet kaba ve gorglisiiz hareket ettigini kaydetmektedirler. Padisahtan baska kimseye hitap etmeyip dogrudan onu muhatap almasi, diger
durmasina miisaade
diz Qokerek degil

daha sonra da Kinm Hanma havale edil' Osmanhlar o zaman kjin sadegoriilmustu. uygun mesi kildigi Osmanli - Rus rniinasegerekli ce ticaret iglerinin meggul olmayi kendileri icin dogruya betlcriyle dogrudan II. Bayezid tarafmdan III. addetmislerdi. gereksiz ve ziil ivan'a gondcrilcn eevapta Rus elgisinin kaba ve gorgiilaycti Valisine
siizce
B0 Car'hareketlerinden ikayet edilmemekle beraber almarak dikkate in mektubunda ileri siirdiigu hususlar Azak ve Kefe'deki Rus tiiccarlarina daha iyi davrarul-

elcilerden hicbirinin kendisinden onde

etmek istememesi, padisah huzurunda

egilerek selam
zirler

vermege kalkismasi ve serefine verilen veziyafetine icabet etmemesi gibi hareketleri tstanIS

bul'da pek kotii bir tesir birakmigti.

masmin tcmin edilecegi vaad edilmiti. Bu munasebetlerin idamesi Kefe Valisi ve Sultan Kayezid'in oglu 6hzade Mehmed'e havale edilmis olmasina ragmen III, Ivan, yine bu Rus tuccarlanyla ilgili me
A. N.
.

r>l

Karamsin

Hammer Hammer

Histoire de la Russic T. 6 P. 289'don a.g.e. Sh. 34

-

naklcn
'

N.

KURAD a.g.eKURAD a. K
a.g.e.

Sh. 118 Sh.

-.e.

118
:
.

a.g.e.

Sh. 35

Hammer

Sh. 35

f.

82

MOSKOF MEZAllMl
MOSKOF
M15Z.Al.lMt

1501 do Audrey Kutuzov adli bir Rus elgisini, yeniden Istanbul'a gondermigtir. Buna kargihk olarak da Kefe'den Alagftz adh bir Tiirk sefiri ilk olarak Moskova'ya. gitmigtir, Bundan sonra Yavuz Sultan Sclim zamanmda da. Rusyanin bu diplomatik faaliyetlori aym minval iizere
'-'

seleleri vesile iktihaa

edcrek

83

Istanbul'la

bu B

ilgili olarak ideolojik tesirini miilahaza ederek kararindan vazgegmig bu defa Vasili'yi kendisine ii y ii k K n e z iinvani ile naib ilan etmisti.

Dimitri taQ giydigi zaman, Vasili'ye taraftar olanlar ta-

kibata ugramis ve siirgiinlere gonderilmislerdi.

Bu

defa

devam

etmigtir. Eskidenberi

Rusyaya dostluk

gosteren

Kirim Hani, siyasctini degistirerek Litvanyahlarla anlas,mig ve Rusya icjerine dogru akinlara baslamisti. 1515 de
Istanbul'a gelen
mis.

da Vasili tag giyince Dimitri'ye taraftar olanlar takibata maruz kaldilar ve hatta meghur bir boyar (asil) asildi.
HI. Vasili adiyla HI. tvan'in
tin

Rus
-

elejsi

ve bir
hie.

Osmanh

Korubos, bu halden sjkayet etRus ittifaki igin gayret sarfetmis;

bagina gegen

Vasili'i

devam

ettirdi. Biitiin

vefatmdan sonra deviede babasimn basdadigi fiituhati Rus $ehir ve knezliklerini Moskova'ile

ise de

bir netice elde edememistir.

mn

riyaseti altinda birle.^tirdi.

Rus tarihiniii en oncmli simalanndan bin olan HI. Ivan hig bir Rus hiikiimdanna nasip olmamis bir sekilde
Pek de kom$ulannin birbirleriyle ugrasmakta bulunmalari onun kiiciik bir prenslik olarak basma geetigi Moskova Knczligini, oltirken biiyiik bir devlct olarak birakmasim miimkiin
kilmifjtir.

HI. Vasili, Tiirk asilh bir kiz

evlenmisti.

Cbcugu

kirkiiQ yil saltanat siirdiikten sonra 1505 de oldii. kabiliyetli olmamasina ragmen bu sirada biitiin

sonradan ondan ayrildi. Fakat yine ash Tiirk bir kiz ile evlendi. Ondan Ivan ve Yuri adh iki oglu oldu. III. Vasili, 1533 de aniden vefat etti. Biiyiik oglu Ivan, heniiz ug yasmdaydi.
olmadigi
igin

d) Tipik Kir

Moskof

HI. tvan'in ilk kansindan yine Ivan adinda bir oglu olmus? fakat o daha babasi hayattan iken olmiigtii. Ancak blen bu oglunun da arkada Dimitri adinda bir oglu vardi.

Bevri,

dugu

igin

Rus tarihinin en kanh hadiselerine sahne ol1 v a n adiyla anilan IV. K o r k u n

<;

tvan'in sonradan evlendigi Sof'iya'dan da Vasili adinbir oglu olmutu. Heniiz III.

Ivan hayatta iken kendisinden sonra kimin biiyiik knez olacagi mevzubahs olmugtii. Ivan once torunu olan Dimitri lehine karar vermis ve onu <>r naibi ilan ctmigti. Hatta kendisinc tag
bile yapilmisti. Q a r iinvani ile Rus defa Dimitri tag giymisj oldugu halde, III. Ivan, Sofiya'dan olma oglu VasiJi'nin nesebini ve bunun

da

giyme merasimi
tarihinde
ilk

oldugundan idareyi, ona niyabeten Tiirk asilh annesi Elena eline aldi. Kisa bir zaman sonra asiki prens Ivan Fererovie'in tcsiri altma girerek birgok kimseleri siirgtin ve hapsettigi icjn biiyiik bir memnuniyetsizlik uyandirdi. Bunun sonucu olarak Rus asilleri taraAiki Ivan Federovi de findan zehirlenerek oldiiruldii. ortadan kaldinldi.
Ivan, kiiqtik

Bu
rubiyesi,

suretle

tamamen
.1

dksiiz kalan IV. ivan'in haleti

K
52

o r k u n g

bu hadisclerin miithis tesiriyle beslenerek onun v a n olarak bilinen gaddar hiiviyetini

A. N.

KURAD
a.g\e.

a.g.e. Sh-

119

ortaya

c.ikardi.

53

Hammer

Sh.

Ill

Ananeye gore knezlerin kiictik olmalan halinde, onlann olgunluk gagina kadar, idare Boyar denen asil-

MOSKOF
84
ler

MKZAJ.lMt

85

HOSKOF
ve mctropolit tarafindan

MK/.A.I.IMI

bu zuliim ve iskencelere bizzat nezaret ederek

miiatcreken
yiiriitiiliirdu.
di.

keyiflenir-

Yari

deli

ve

muhakkak
tipti.

ki,

tarihte ender rastlanacak

IV. Ivan zamaninda da annesi

Klona'nin oldiiriilmesini miiteakip bu kaideye uyularak idareyi rus asillcri ve Moakova metropolidi ele aldilar. Bu devrede sinsi ve kindar

derecede sadist bir

mizlo.digi gibi

bazan da
duyuyordu.

sirf
(!..)

Hain telakki ettigi insanlan tekendi taneselenmek iqin

biriyle

a<lamc:iklari

iskence

ile

oldiirtmekten debir

Korkunc Ivans daha cocuklugunda kedi- kopek gibi hayvanlara eziyet etmekten ve kan dokmekten hoslandigi, baskalannin lzdirabi karsisinda kahkahalar attlgl goriiliiyordu. Sobir surette boyarlarin idaresini seyreden
in

rin bir zevk

Oyle

hunhar

moskoftu

ki;

ehernmiyetsiz bir itirazina kizarak kendi 6z evladinm bile clindeki demir asa ile baina biitiin kuvvetiyle vurarak

oliimune sebep olmustu.

kaktaki

masum

insanlar Qzerine

ac.

birakilmis kopekleri

bu vahsi liayvanlarla kan-ter iginde bogusmalarnu zevkle seyrcderdi. Biitlin bunlar, onun ileride tipik bir moskof olarak hareket edecegini gosteren gaddar bir ruhun samimi tezahiirleri idi. IV.

sakhrtir, onlarin kagismalarini ve bazan da

bu Qilginhk ve hunharhklara ragmen, Korkunc Ivan 'in devrinde tarih boyunca Tiirk irkma karsi gelisecek olan ananevi moskof yayilma siyasetinin icaplan da ihmal edilmemig ve bu istikamette gok miihim adimlar atilmistir. t^oylc ki, IV. Ivan'in, daha Carhk tacini giydigi
Biitiin
yil

Ivan boyarlarin, idarcsi clcvrinde zamanikitaplar

na gore birgok miihim

letmek
rihi

okuyarak

bilgisini iler-

dugu Kazan Hanhgi

riiyoruz,

yani 1547'de en kolay bir surette ele gegebilecegini urniizerine bir sefer tertip ettigini go-

imkamm da

elde etmisti. Ortodoksluk ve

Rus

ta-

Bu

sirada

hakkmda oldukqa

genis bir bilgiye sahip olmugtu.

Nihayet 16 yasina girince evlenmek ve tac. giymek istedigini bildirdi. Boyarlar itiraz etmediler. 1547 yfhnda Rus tarihinde ilk defa Car iinvani ile tag giyerek asillerden olmayan Anaslasya ile evlendi. IV. Ivan, Qar olur olmaz sivil idarc ve kilise islerini
yeniden diizenledi. Orduyu
latini esas

den zayif bir du. Fakat bu 1547 seferinde ciddi bir basari elde edemediginden 1550'de

Kazan Ilanhginm 15 ihtilaflar durumda olmasindan istifade etmek Kazan

yiiziin-

istiyor-

iizerine yeni bir sefer tertip etti.

Fakat yine
gi

bir basari' saglayamadi. XJstiiste

maruz

kaldi-

almak

suretiyle

Osmanh - Turk Ordu Teskitamamen degistirip gclistirdi.

Genis olcude atesli silahlar kullanmak iizcre yapilan bu

degisiklik

Rus ordusunun harp giiclinu bir liayli artirdi. Tamame'n keyfi ve zalimane bir idare kurdugundan
adamakilh
aculdi.

bu bas.ansizhklar onun hirsh ruhunu kinlendirdi. Once Kazan'iii altmig kilometre kadar kuzeyinde bir lis yaptirdi. Sonra zamamna gore iistun vasifh topgu birlikleri ile takviye edilmifj yiizelli bin kis.ilik bir ordu ile Kazan Hanhgina tekrar saldirdi. Birgok kanh qarpismalardan sonra 1552 yihnda surlari barut figilanyla atcsleyip ugurarak

bir ara asillerle arasi

Bu

yiizdcn tahti-

terkettiyse de kisa bir

dondli.

aynhktan sonra tckrar maka-

mina

telakki ettigi

Fakat bu sefer keyfi idaresine karsi engel Rus asillerine karsi daha zalimane bir suus'iil-

zaptetmeye muvaffak oldu. Mesafenin uzakligi yiizundcn islam Aleminin hiqbir yerinden de Kazan Han'ligma yardnn edilemcdi. Halbuki bu sirada Tiirk - islam diinyasinin en biiyiik devleti olan Osmanli imparatorlugu, tarihinin en kudretli qaginda bulunuyordu. Yeni kes.sohri

rette harekete gegti. Tertip edilen alemlerde Qesitli

lerle bircok

masum

insana sirf zevk ve eglencc

igin

akla

fedilmig bulunan Amerika Kit'asmda bile bilinen yerlerin hakimi sayilan ispanya ile o devrin en biiyiik Hristiyan

hayale gelmedik zuliimler icra ediliyordu. Korkum-.

Ivajn,

86

MOSKOF MEZAUHt
MOSKOF MIWAUMt
8T
siivariler, yirmi otuzar Muli'k kollar halinde biitiin Rusyayi talan ederierdl. Her atluuu yaninda elde edecegi ganhnettari tasmiak icin dorfc - beg boy hayvan buluiiur, bunlann gemlerini iki koldaki kayis uclarina baglardi. Tozhi ovalarda bu boy beygirlearle beraber seksen, yiiz bini bulaii atlarin cikardikhm nal sesi ve toz bulutu knlaklan ve gdzleri doldurur, dehset sacardi... Tatar akinlan, Rusya icinde ne bulursa siler siipuriirdii. Fakat onlann aradigi bilhassa esirler idi. Azak ve Kefe hole piyasasma sevkedilem Bus kadin - erkek ve cocuklari ok para, getiriyordu. Bu Buslar Istanbul Uzerinden biitiin Akdeniz sehirlerine satiliyordu. Kinm'dan, Moskova istikametine yapilan bu akmlar, Morav Sarkmasi (Muravski Slayak) denilen yolu takip ederdi. Onyedinci yiizyilda Kinm ile Rusya arasindaki bozkir, Oka Nehri iizerindeki Ryazan yakuunda ve Don Nehrinden uzak olmayan Yelets ehri hareket merkezi idi. Or'dan Tula'ya gitlen bu akin yolu, Donee ve Ozii Nehrine akan irmaklann kaynak kismmdan gecerdi. Tatarlar hareketlerini gizlemek icin geceleri dere ve ova boylanni takip ederler ve haber alnuik iem her tarafa gonderilmis adamlannin yollara koyduklan isaretlerden is1

Devleti olan Avusturyadan harac. ahyordu. Kiyilannda

Osmanli Donanmasi bir emniyet unsuru olarak dolagan Fransa, Osmanli himayesinde idi. ltc boyle bir dcvirdo

man

Rusya once Kazan Hanhgim (1554) iki yd sonra da Astragan Hanhgim penccsine gcgircrek Hazar Denizinin
Kuzcyinden
zii

ilk

defa bir sahil parcasim elde edip deniz

yii-

goriiyordu.

ehri clc geciren korkunc (Mttthig)

biittin

Ivan, buradaki

ahaliyi ihtiyar, kadin ve hatta gocuklarina

kadar

akla gelmcdik zuliim ve iskencclorle imha ctti. ehir bajjtan basa yagma vc tahrip cdildi. M Bu auretle sira Rusyayi

devamli akinlanyla rahatsiz eden Kinm Hanhgma gelmis oluyordu. Zira daha Fat8h Sultan Meluned Han zaimtiyazh bir beylik halir.de Osmanli Devletine baglanan Kinm Hanhgmm bu devlete kari en esasli vazifesi, devamli akinlanyla Ruslarm bag kaldirmalanni onlemekti. Ciinkii uzak gorUsluliiguylc gorqok bir deha oldugunu dost ve diisman herkese kabul ettirmis bulunan Fatih, Kinm Hanhgina, V e r g ode m e k ni ii k e 1 e f i y e t y e r i n e her y a z
i i

manmda

Moskof

a k ln 1ar y a p m a k vazifesini vcrmisti. Korkune tvan'm bu seferinde Kazan Kalesinin barut

ii
i

z e r

n e

v e

yil&irici

figilanyla berhava edilmcsi planmi

tatbik

eden

tngiliz ter-

tifade ederlerdi,

Bu

suretie etratf iyi

bir

arastinldiktan

Muhendisi Butler,
tip ettikleri

Kinm Hanlannin Rusya iizerine bu periyodik akimlan goyle anlatiyor:

sonra abalisi cok olan saha icinde

giderleor,

yiiz

kilometre kadar

birdenbire donerler, genis bir yelpaze sekluide

Bahar aylari geldi mi, bilhassa Giiney Kusya'yi biikorku kaplamaktaydi. ilkbahardan sonbahar yagmurlarina kadar Moskova varoslan dahil, Busyanm ber kosesi Kinm Hanlannin akinlarma maruzdu. Atlaruia egersiz binen, ayakta at kosturan, diifjimanlarnitla.il salon*
yiik bir

mak
54

icin

dortnala gid'erken atmin

bilgi
iqin taak:

kamuna

yapisaii

bu ya-

Fazla

Abdullah Battal

TAYMAS, Kazan

Tiirkleri,

Ankara

yaydarak, rastladiklan insan ve hayvanlardan ne bulurJarsa alirlar ve arkalanndan yetisilmesi cok giic bir sur'atle Kinin'a cekflirlerdi. Muvaffakiyetle biten her akuida, birkac bin Bus kadini, erkegi ve cocugu gbturUluxdii. Buslar, Tiirk - Tatar akinlarina mani olmak i<;in Nicni Novograt'dan erpuov'a oradan Tula ve Koleks e~ liirleirine kadar uzanan bir mudafaa hath, yapmiglardi. Bu hat yer yer miistahkcm mevkiler, cukurlar, hizaklarla
lakviye edilmisti.

1986, sh. 34 ve miitealup.

Ana

istikametlerde

iki,

hatta

ttc

mii-

88

MOSKOF
liatti

MIWAI.JM.I

WOSKOF MKZAMMi
hie eksilmiyor-

89

dafaa
tlu...

kunilmasisia,

ragnwn aknilar

Boyle

Itir

clan oiiraki halini gortliim.

akma maru/ kahms koskoca bir sHulii akin Hayai tamamen Idee ugra-

Kazan ve Astragan Hanhklarmm fethine o kadar biiyiik bir ehemmiyet atfettiler ki; yillarca Carlarm fermanlarmda ve resmi yazismalarmda Kazan Han'yilmda veya Astragan Hanhgmin hgmm fethinin
Ruslar,
fethinin

bu akmlara ait byte misaller veriyorlardi Id; bazan bir kasabanni insan, hayvan ve egyasiyla bir aiula yok oldugu anlaihmisti. Ihtiyarlar, /ainan y.aman tekrarlanan

yihnda gibi ibareler kullandilar.

Kazan ve Astragan Hanhklarmm istilasi ile hirs ve istihasi kabaran Korkime tvan, kisa zamanda Kuzey Kafkaslara ve Terek Irmagina kadar sarkti. Bu suretle de Ruslar Osmanh Devleti ile hemhudut hale geldiler.

yortlu..."

Kazan Han'hgmm bu
Idil

surctle elo geqirilmesi,

Ruslarm

ve Hazer Denizi istikamctindc gelismelcrini saglaya-

cak yeni bir devrin aQilmasma sebep oldu. Ciinkii Ruslarm Turk Illcri iizerine sarkmalanna karsi Kazan Han'hgi en biiyiik bir engol tegkil etmckteydi. Burasmin zapli ile Sibirya istikametinde Rus
istilasi igin yol

acilmis oluyordu.

Miithig Ivan kendisine aQilan bu ikbal yolundan ilerliyerek 1556'da Astragali Han'hgini da isgal ve istila et-

Kisa zamanda Kuzey Kafkasya'da Rus tesiri kendini gdstermeye basladi. Kirim Hanhgmin Rus tehlikesini farketmeyerek diger Tiirk devletlerini kendine rakip telakki etmesi ve bunlara karsi hasimane bir tavir almasi, Rus tesirinin gelismesinc biiyiik olciide yardim etmistir. gSyle ki, Hristiyanhgi kabul etmis buUman bazi Cecenler,

Kirim Hanlarmin bu diismanca hareketleri ve buna

Yeni fetihlerle dahildcki huzursuzlugu unutturup tesirsiz hale getirmek istiyordu. Altinordu'nun yikilmasmdan sonra kurulan kiicjik devletlerden tairi olan Astragan
ti.

ilavoten

Osmanh

Dcvletinin

Rus

tehlikesine kar?i goster-

digi lakaydi yiiziinden Ruslardan himaye talep ettiler. Ruslarla Adigcler'den Kabartay kabilesi bir anlasma da

Hanhgi da
du.

digerleri gibi dahili ihtilaflar icinde bocahyor-

yaptilar.
dinci

"

Bu

anlas.ma miislumanhgi kabul ettikleri onye-

Bu

ic

cekismelerle idare zayif dufjmustii.

Bundan

isti-

yiizyila

kadar devam etmistir. Ruslar Osmanhlar-

cden Korkune Ivan, Kazan Hanhgi dahilinde tatbik ettigi mezalim igin yeni ve bakir bir saha bulmus. oldu. Astragan Hanhfade ederek burasmi da kolayea isgal ve
istila

dan cekindikleri igin onlarla bans icinde yasamak istediklerini ve ancak Kirim Tatarlarina kargi bu himayeyi kabul edebileeeklerini bildirdiler. Zira Kirim Tatarlann-

gmin

biitiin

sehir ve kasabalan da

yagma

ve tahrip edi-

lerek ahalisi kiliQtan geqirildi.

den
di.

Astragan (Haci Tarhan) Han'inm Osmanh Devletinistedigi yardim da maalesef zamanmda gonderilemesebepten 50k iglek bir tiearct yolu ve yuzyillardan

Bu

beri bir Tiirk

suyu olan Volga Nehri de kolayea Ruslarm

eline gecmis, oldu.

dan korkmayan Rusya, o giin igin hakiki istila hirs ve niyetlerinin Osmanhlar tarafindan sezilmesindan ciddi bir surette endige ediyordu. Daha sonra aralarmda gekisme bulunan bazi Giircii ve Cerkez Beyleri de Rus himayesine girmek istediklerini bildirdiler. Tiimen Beyliginin amcasiyla miicadele halinde olan Mirza'si da bu suretle Rus himayesini talep edince, Ruslar Terek Nehrine kadar
Genera) Ismail 1958 Sh. 15 J 3

Cernal

istiklM ve HUrriyet Mllcadeleleri Tarihi, Istanbul 1957 Cilt 1. Sh. 72

KUTAY - Tiirkiyfi

BERKOK

Tarilite

Kafkasya

Istanbul

''90

MOSKOK MIWAI.lMt
etmisler veya

MOSKOF MEZAiUtMI

91

kurmaya basladila* Bu tekliflerinden istifadc suretiyle Kafkaslar Serine earkmig bulunan Ruslar, bu suretle Osmanh Devletive hemhudut hale geldikleri gibi menfaatlerin gafasma safhasi da aleni bir ekle girmig oldu.
himaye

inerek bazi miistahkem mevkiler

muhik

bir

sebep olmadan harp ilan etmek-

ten siddetle gekinmislcrdi. Islam harp

umdesi

,,v

olan bu kaideye b'aghhk

Tiirk

hukukunun asli bir Osmanhhgin en biiyiik

saldi-

:ereflerinden biridir.

Rus kazaklan
nr
igin

hududuna devamh surette

Rusyamn Kafkasyadaki bu ilerleyigi Osmanh Dovlot adamlannin dikkatlerinden kagmamisti. Kazan ve Astragan Hanhklanmn Ruslar tarafindan isgal vo istilasi iizerine buradan canlanm zor kurtanp
lan Istanbula gelmig ve Moskof Mezalimb nh, akla durgunluk veren misallerini Osmanh devlet adamlariha nakletmek firsatini bulmuslardi. Aynca Nogay Mirzalanndan Ozbek vc Buhara Hanhklarmdan ahaliye reva gSrdiigii korkunq mezalimi tafsilatiyle
kaQabilcnlerdcn bazi-

bir hale gclmitjlerdi.

Devlctin miidafaasi ve istikbali

biiyuk bir tchlike

taraf
1560

tcjjkil eden bu kazak akinlarim beretmek maksadiyle Sadrazam Sokulhi Mehmet Pa^a, yihnda E j d c r h a n 'i almak icjn harekete

gecU.

Aynca

Don
agmak

ile

Volga

Nehirlerini birlesti-

Boylece Turkellerine yardim clini uzatmak vc Rusyanin buralara sarkmasmi onlemek istiyordu. Fakat bu tesebbustc tarn bir basari elde edilemedi. Bunun muhtclif sebeplcri vardi. Bir kere iklim sartren bir kanal
istedi.

Turk vc miisliiman diyan olan bu beldelerde Ruslann

xmlcri, mescidleri nasi] yakip yiktiklarmi, ban, ve hanumanlariyla bUtiin sehirleri tarumar edip

anlattilar. Yiizyillardan beri

ian nazari itibara alinmamis. ve sefere

gee,

baslanmisti.

ea-

Aynca

gcrckli hazirhk ve arastirma yapilmadan aceicyle

hamam
miislii-

manh

ahaliyi kdictan gegirdiklerini en aci miaalleriyle bir Kadm, goeuk ve ihtiyarlari bile istisna etmeden icra ettikleri i fi paralayici zuliim ve iskenceleri Os-

man

hareket edilmisti. Ustclik 1453 yilmda tstanbulun zapti uzerine Osmanh himayesine girmig bulunan Kinm Hanbgi da bu tesebbiisun neticesiz kalmasi icin pek cok gayret sarfediyordu.

bir naklettiler.

Bunun

sebebi de

Osmanhlarm boyle

bir

Devletinin mes'ul sahislar.na gozyaslanyla hikaye

harekette muvaffak olmalan halinde gepecevre

Tiirklugii tarafindan kusatilarak
tabi

Osmanh
,s

Semerkant vc Buhara Hacilarmm yoUannm kapatildigmi ve hig kimseye hacca gitmeleri icin gecit
ettiler.

diklenm, en biiyuk Miisliiman

bebiyle

Devletinin bu duruma miidahalc ederek Ruslara hadlerini bildirmelerini talep ettiler.

e

Osmanh

vcrmeTurk devleti olmasL se-

Ejilerhan
i

Seferi

Bu
1 i

tesviklerin ve nakledilen
nin

Istanbulda gok biiyiik bir iizUntii ile karsilandigi muhakkaktir. Fakat bunlar harp icin kafi bir sebep teskil etmiyordu. Osmanhlar daima Islam? prensiplere sadik kalmak suretiyle harbi tedafil bir tarzda tatbik

Mo

s k o f

Me

z a

daha ziyade bu devlete olmak mccburiyetinde kalacaklan zanm idi.' Kmmhlar bunu arzu etmiyorlar ve hatta yaklasan Moskof tehlikesini dab; gormiycrek Osmanhlarm Kmm'i daha fazla himayeleri altma almalanm onlemek istiyorlardi. Esasen Kinm, Altinordu Devletinin yikihgi vesilesiy1c de bclirttigimiz gibi Rusya'ya karsj daima yanhs, bir politika takip etmisti. Kinm Hanlan Ruslardan mumkiin oldugu kadar fazla hediye cekmeyi gaye edinen bir poliFazla

bilgi igin bait:

Mimed

Refik

TURNAGIL

Islamiyet

vo Milletler Hukuku - Istanbul 1.944 General tsmail BERKOK - a.g.e. Sh. 320

92

MOSKOF

MKZAl.lMl
MOSKOliltgi

Kinmhlar buna Tig (Tiyig) yani vergi derlerdi. Kinm Hanhgimn kuvyetlj oldugu zamanlarda gergekten dc bir vergi mahiyetinde olan bu hediyeler, hanhk zayifladikqa bir nevi dilencilik halini altika takip ediyorlardi.
misti.

MKZAt.lMt

98

Antakya ve Iskenderiye Patrikhaneleri. Bunlar gitgide kuvvetlenen Rusyadan devamh maddi yardim goriiyorlardi. Bu maksatla kilise menvardi. Istanbul, Kudlis,

Buplan ve hatta bazan da patrik sifatma haiz olan kimseler,

Ruslar Kinm'i Lehistan'a kargi bir baski vasitasi olarak kullandiklarindan, Kinmhlar sik sik Lehislan iizerine de akinlar yaparlardi.

Moskovayi ziyaret

ediyorlardi.

Rusya

biitiin Diin-

yadaki Ortadokslarm bir nevi hamisi haline gelmiti.

Patriklerin sadaka

Fakat Lehliler Ruslardan daha qok hediye gonderirlerse bu scfer dc Rusya Uzerine saldinrlardi. Boyle esassiz ve istikrarsiz bir politikayla

almak
i

igin

Rusyayi ziyaretlerin-

den istifade ederek

1
i

M
1

o s k o v a k

Metropolit1589 da bu suPatrigi

e yiikseltildi,

Kinm,

geligen

Rusya karsjsinda ayakta kalamazdi.

Nite-

retlc Moskovayi ziyaret etmis olan Istanbul

ilk

bu

kim boyle olmus. ve diger Altinordu Devleti bakiyesi olan memleketler gibi Kinm da bir muddet sonra Rus niifuzu altma girmistir ki, bunu ileriki bahislerde gorecegiz.
Bir muddet daha durumunu muhafaza ederek Mokkofun tahakkiimiinden kurtulabilmesi de Hig bir zaman kendisi iqin hayirh saymadigi Tiirk niifuz ve alakasi

miisaadeyi verdigi gibi kendisi de oldu. Bu suretle beginci fakat en niifuzlu Ortadoks Patrikhanesi,

Moskova

Patrigi

Moskovada kurulmug

oldu.

1598 de dlen Fedor tvanovig, yerine kansmin gegmesini vasiyet ctmisti. Fakat 0, bu hakdan feragat edinee Boris

Gudunov, Qar

secjldi.

Kendisi zaten bu durumu

sayesinde mumklin plabilmigtir.

f

evvclce hazirlamis bulunuyordu.

Buna ragmen once

su-

I>pIi

Petro'ya Kadar Rusya'mn

-

Durumu
:

ve Osmianli

Rus Mlinasebetleri

reta kabul etmcz goriindii. Sonra giiya halkm yalvarmasi iizerine kabul ederek car oldu. Saklandigi manastirdan cikarak tahta oturdu. Bu suretle Carhk Tahtina Mogol Tiirk neslinden bir insan oturmus. oldu.
tva-

Korkunc tvan'dan sonra Rus tahtina oglu Fedor

novie gegti.
tvanovic'in
len

Fedor lvonavic'in zayif sahsiyeti ve onu takiben de

Boris Gudunov'un
list

(1584). Zayif gahsiyetli bir Car olan Fedor

iiste

kithk

v.s.

ganssizliklarla gebir Os-

zamaninda aslen Tiirk - Mogol soyundan geve kendisiyle akrabahk tesis etmig bulunan Boris
kuvvetli bir niifuza sahip oldu,

gen dcvrinde

Rusyada

fiituhat

durakladigmdan

manh

Rus qati^masi olmadi.

Gudnnov
adeta Qar
du.

derecede

ki

adma

biitiin

Rusyayi tek basma idare ediyor-

h o

Carhkdan sonra en biiyiik makam olan i m r a r 1 u k u ve Kazan ile Ejderhan'in qar naiblikleriuhdesinde topladi. Bu devrede Rusyada en
i

Horis, asiller tarafmdan bir nevi gasip telakki ediliyordu. Bundan dogan huzursuzlugu gidermek ve devrinin <;ositli musibetlerinin husule getirdigi sikintilan unuttur-

ni de

rnak maksadryla sarfettigi gayretler o'nun, biitiin zamanuu alcli. Hakikaten bu devirde uzun siiren kithktan bas-

miihim hadise, Moskova Metropolitliginin P a t r k 1 i k haline getirilmesidir. O zaman Ortadoks Kilisesinin Diinyada dort patrik-

cok kangikhklar da ortaya gikmisti. Evvelce intihar etmis oldugu kat'i olarak tebeyyiin etmis bulunan Muthis Jtvaa'm kiicuk oglu Dimitri'nin admi kullanarak Qikclaliili kargagaliklar gikaran bir Sahte Dimitri ortaya

ka

bir

91

MOSKOP MEZAliMl
ile

MOSKOP

MKZAl.lMl

95.

tabiriyle sfiylemek Laziro gelirsc Diiznttce Dimitri ile Boris'to gonderdigi kuvvet ler harbe tutugtular. Tam

ti. 1604 yi ]inda Loh kuwetleri nu geqen sahte yahut Osmanb

birlikde

Rus htidudu-

Azak Kalvsi

Mfss'elesi:

Bu
3csi

par

zamanmda

bizimle

ilgili

olarak bir

mes'elesi zuhur etmi^tir. 1637 yilmda

Azak KaDon kazaklan

Gudunov'un

oliimii ile (.1605)

kansiklik bas gosterdi.

Lehliler, kendileri igin

bu sirada ortaya gikan Boris Rusyada tam manasiyla bir

Moskovaya giden Tiirk clgisi Foma Kontakuzin ve arkadaslarmi yakalayip astilar. Bu suretle Osmanhlara karsi
husumctlerini agiga. vuran
asil hedefleri

rasmadan sonra muvaffak olarak kendini car

di.

Rusyayi devamb bir tehlike telakki ettikleri igin EHlianece Dimitri'ye felden geldigi kadar yardim ediyorlardi. Onlardan sagladigi kuvvetlerle miicadelesine devam eden Dttzmece Dimitri, bir hayli ugilan ettir-

Rus kazaklan, bunu takibenAzak Kalesine hiicuma gectiler. Bu sirada Azak Kalesindc boyle bir hiicumdan korunmaya yeolan

tecek kadar Tiirk askeri yoktu. Onbes. giinliik bir direnmeden sonra kale kazaklann eline gegti. ehre giren Moskof kazaklan, biitiin Miisliiman ahaliyi kilictan gecirerek gehri yagmaladilar. Fakat arkadan gelecek Tiirk

Gayet cjrkin bir insandi. L'stelik do her haliyle Rus larm nefret ettikleri Lehlilere ait tesirlere kapildigindan saltanati uzun siirmedi. UmumJ bir Slav ncfreti ilo karsilasti. Royarlar'm yardimi ilo Roihanof Ailosinden
Siiyskf,

Vasilr

Diizmece Dimitri'yi maglup

edip

ilk

tahtina gegip oturdu. 1606 yilinda bu yeni gar'm tahta gegmesiyle Bolotnikov Bdlgosinde koyliilerin isyam ile karsilasildi.

qan olarak Rus

Romanof

takviye kuvvetlerini diisiinerek ellerinde tutamiyacaklarmi anladiklan Azak Kalesini Rusyaya teslim etmek iizere Moskovaya miiracaat ettiler. Rus Can. Osmanh Devletiyle harp etmeyi goze alamadigmdan kazaklara kaleyi bosaltarak Turklere teslim etmelerini emretti. Kazaklar istemiye istemiyc Azak Kalesini bir hayli tahrip ettikten sonra bo^altip kuzeye cckildiler.

zamanda bastinldiysa da lldnci SahteDimitri adiyla yeni bir gaile ortaya gikti. Yine Lehlilerin yardiimyle hareket eden bu ikinei Sahte Dimitri de iki senelik bir miicadele ve kansikhktan sonra giicliikle tepelenebildi.

Bu

isyan kisa

Azak Kalesini harple almak igin gelen Turk Ordusu, karsismda diisman tarafindan tahrip cdilmi.s, ahalisi kihctan gcgirilmis. bombog bir sehir buldu.
1645 yilmda Mihail Fedorovic
oliince

yerine

oglu

Bu arada

Aleksi FtHlorovh; geqti.

idil
-

Bu

gar

zamanmda

Tiirklere karsi

h muharebeler olmus ve hatta

katen Lehistana
Biitiin

Lehlilerle Ruslar arasinda bircok kanbir ara Moskova muvak-

bile baglanmi^ti.

Ural cjevresinde muthis. katliamlar yapildi. 1552 yiTiirkleri 1557 de de Baskurtlar Rus hakimiyeti altma girmisjerdi. Bu bdlgede hagin Rus idaresinin

lmda Kazan

secmek igin harekete gegildi. Moskova ve tasradan yediyiiz kadar murahhas toplandi. Bunlar 1613 yilmda Michail Fcdorovic Romanov'u gar segtiler. Isde 1917 Bolsevik ihtilaline kadar Rusyayi idare edecek ola n carlar bunun neslinden,
gelmislerdir.

bu

gaileler atlatilmca yeni bir c.ar

zuliim ve istibdadi giinden giine agirlasarak Miisliiman Tiirkler igin cekilmez bir hale geldi. Buradaki Miisliiman Tiirk koyliilcri de Slavlarm an'anevi toprak rejimi olan

Toprak kbleligi sistemine tabi tutulmuglardi. Tarihleri boyunca esaret hayati yaamig ve bu yiizden de kolelige abmi bulunan Slavlar igin belki de pek cazip olan bu.

96

MOSKOP

mkzAi,1mI

MOSKOF MEZALtMt

9T

toprak rcjimi, onlara tahammiil edilmcz bir sikmfci verdi.

Blleririden

genis.

ve miinbit arazileri

zorla

almarak

biiyiik

Rus

cjftlikleri

mcydana

getirilmigti.

Bunun yam

Elde edilen ge<jici baganlar nihayet Ruslann ezici kuvveti kargisuida bir mana ifade etmez hale geldi. Nihayct Miisliiman Tiirkler evvelki rcjimden daha da siki
bir iktisadi ve

sira sistemli bir Ruslagtirnia siyaaetinin

vi agirhgi

maddi ve mane-

da kendini gosterdi. Ruslar her tarafa gonderdikleri idare ve din adamlanyle Tiirk kiiltiir ve gahsiyctini yok etmek ve Tiirkleri Ortadoks yaparak slavlagtir-

manevi baskiya tabi tutuldular. Rus tarihinin zuliim ve kan iizerine bina edilmig gerefsiz baganlan birbirini takip etmek iizere Miisliiman Tiirk halkma kargi Idil - Ural gevresinde

Bu

suretle

mak

gayretine kapildilar.
Yerli Miisliiman Tiirk halkinm bu zuliim ve baski re-

baglanug oldu.

jimine karsu ayaklanma ihtimalleri nazan dikkate alma-

rak yer yer miistahkem mevkilcr de meydana getirilmisj, buralara mucehhez Rus askerleri yerloijtirilmisjti. Agir iktisadi ve manevi baski altinda sonduriilmeye galigilan Tiirk - Musliiman ruhunun feveranmdan korkuluyordu. Nihayct korkulan durumun ilk belirtileri goriilmeye
baslandi.

OSMANLI
I

- RUS HARPLERl VE BUNLARA MOTEALLIK MES'ELELER

ILK QATIgMA VE
tlk

AZAK SEFERLERl
Rus

Bu

agir bask'

rejimine
gosterdiler.

kargi

ilk

aksiilameli

Qatigma

a k

M..T 1 1

a r

Once miinferit vak'a-

Mihail Fedorovie, Car olunca tstanbula yeniden

elctteri

lar halinde ortaya cikan

hareket, 1645 de kitle halinde

bir istiklal miicadelesi sekline girdi,

Bunu

feci bir suret-

te bastiran Ruslar, Miisliiman Tiirklerin

bUsbUtiin
icin

yok

daha durgunluk veren zuliimler icra ettiler. Bagkurtlarm, her tiirlii maddi imkanlarla mucehhez olan moskof askerleedilmeleri ve bir
akillara
riyle

baskaldirmamalan

gelmeye bagladi. Bu sirada Rusya. kendisi icin Ciddi bir tehlike arz eden Lehistana karsi Tiirklerin yardimim saglamak istiyordu. Bunun icin Sadrazam Okiiz Mehmet Paga'ya Lehistana kargi sefere giristigi takdirde yedi def'a kirk kiirk tie taltif edilecegi vaadinde bulundu.
vctti.'
;n

Bu

bir

Osmanh Sadrazamma

teklif edilen ilk rii-

notice verecek

bir

miicadele

yapmalarma

imkan

yoktu. Fakat yine de bu miicadele, tekrar tekrar bastirilmig olmasma ve bircok kereler de Moskovadan biiyiik
larca

Bu mevzuda cyh'ul islama da riigvet teklif edildigi, onun da ancak Kazan ve Ejderhan'in Osmanhlara verilmcsi halinde Lehistana karsi sefer acilabilecegini soyle-

olcude yardim kuvvetleri getirilmis olmasma ragmen, yildevam etti. Bu hadisenin ortaya gikmasinda Mos-

kof maddi ve iktisadi baskisi kadar, din yoniinden icra edilen zuliim ve baskilar da miiessir olmugtu. Harekctin baginda Sadiroglu Seyyid adinda biri bulundugundan Rus
1

tarihleri

bu hadiseden
:i;>

yy

Ayak

a n

vardir" Esasen Lehistana harp acilmasi iQin Ancak Halil Paga'mn Iran seferinden donmesi beklenmekte idi. Rusya iie Lehistan arasinda 1634 ydinda bir E b e digi iddialan

kafi sebep mevcuttu.

a s

diye bahsederler.
89

A. N.

A. N.

A. N.

KURAT.

KURAT KURAT

a.jr.e.

Sh. 2:35 Sh. 235

f.

a.g.e.

a.g.e.

Sh.

226

98

MOSKOF MKZAUmI
i

MOSKOF MK/.AlJMl
Lehliler,

99

S u

muahedesi aktedilmigti,

buna

histana tecaviiz edemiyecckti. Hatta. Jan Sobiyeski, daha

giivenerek hudutlarinda kufi miktarda

asker

bulundur-

Viyanada iken
miij,

bile

muyorlardi. Fakat Ruslann 1654 yihnda

bu

muahedeyi
gegtiklerini

kurtardigi insanlar,

Avusturyahlann nankorliigiinu tatonun atlarma saman bile ver-

gigneyerek
gordiiler.

harp

ilan

etmeksizin

taarruza
gehirleri

memislcrdir.'"

Ve bu

suretlc gafil avlandilar, Gergekten ha-

Butun bu

tecriibelerden sonra ayakta kalabilmesinin

zirhksiz olduklanndan birgok

Leh

birer

birer

Osmanh

politikasma bagh

oldugunu anlayan

Lehistan,

Ruslann

eline gegti.

Onlarin bu ilerleyisj kargisinda duruma miidahale mccburiyetinde kalan Isvegle de 1661 de bir E b e d i S u 1 h muahedesi aktedildi.

gok geg kalmis. olmakla beraber bu goriigu milli bir inang haline getirmi^tir. Gergekten de Lehliler arasmda hala

mevcut olan
/.

bir

inama gore, Lehistan, ancak

i

T
i

ii

r
i

k
-

1667 yihnda Andrusova Muahedesi ile oniig yildan beri devam eden Lehistan - Rusya savagi nihaycte erdi. Bu muahedeye gore Dinyeper Nehrinin sag sahili Lehistan'a (Polonya), sol tarafi da Rusya'ya kahyordu. Diger maddelere gore de Rusya Lehistana kari iistiin bir duruma gelmis. oluyordu. Lehlier bu sirada Osmanhlardan korktuklari igin Rusyaya kar$i oldukga tavizkar davrandilar." Fakat bu suretle Dogu Avrupada kendi
2

atlaranin V gi a m a n

s t

ii

nehrinden

g t

istiklaline sahip olabilir.

Gariptir ki;

Lehistan'in istiklalini elde edisiyle Tiirk atlannin VistuI

Nehrinde sulanmatei hadiseleri tarihte bir kag kere birlikte tahakkuk etmigtir. Bunlardan biri de Birinci Cihan Harbidir, Bu harpte Galicya cephesinde dogiisen Tiirk askerleri VistuI Nehrine dayandigi zaman, Lehistan istiklaline bir kere daha sahip olabilmiti.

aleyhlerine ve Ruslar lehine ortaya gikan muvazenesizligi

tarih
lardir.

Ne
liler,

yazik

ki,

sirf

Osmanhlardan korktuklari
ileri

igin asil

boyunca

bir

daha diizeltmek imkamni bulamamis-

hasimlari olan Ruslar'm tehlikesini fark edemiyen Leh-

bu gaflette daha da

giderek 1672 yilinda Rusya

Lehistan bu tutumunun kendisi igin son derece hatah oldugunu anlayincaya kadar gok zaman ve imkan kaybetmis. ve' sonunda miittefik ve dost sandigi devletler
tarafindan yiiz
mistir.
yil siiren bir

ile

Osmanh

devletine karsi ittifak edip savaa giristiler.

taksim ve talana maruz kalneticelenen

Rusya, bu ittifak igin Lehistana kargi Tiirkleri Ukrayna ve Podolyadan atmak gerektigini ileri siiriiyordu. Hakikatte ise buralara kendisi yerlesmek istiyordu. Clinkii Ukraynamn Tiirk hakimiyetini kabul etmesi, Polonya ve

Lehistan, maalesef muvaffakiyetsizlikle

Rusyada

ciddi' bir

endive

meydana

getirmisti. Turklerin,

Viyana Muhasara* nnzda (1683) Ikinci Avusturya'mn imdadina kosmamis. olsaydi, hem kendisi ve hem de bizim igin tarihin akiiji bambajjka olacakti. Giinkii bu yardima nail olmasaydi tarafimizdan mutlaka
ezilecek olan Avusturya, gok kisa bir miiddet sonra Le*

Polonyaya karsi hareket etmeleri halinde Rusya evvelce zikri gegen 1677 Rus - Leh anlasmasi geregince Lehistana yardim edecekti. Bu yiizden Osmanh Devletinin basmda bulunan IV. Mchmed'e bir tehdit mektubu gdnderen Rus Gar'j. AleJksi Mihalovig, bu suretle Osmanh - Rus

A. N.

KURAT

a.g.e. Sh.

233

8:1

AI^ACAM

Sabih

Polonya

Istanbul 1945 Sh. 8

:i.oo

MOSKOF MHZ A

1.1

Ml

MOSKOF
tehditlerin
ilkini

MK55A.1.l.t

101
yil

miinasebetlerinde emsali pek 50k olan

toptan odenecek ve bundan boyle her

ayni vergi muntabi

ortaya koymug oldu.

tazaman
4
lardir.

Lch Krah HI. Jan Sobyeski iki yiiz on bin kisllik Turk Ordusu tarafmdan kiskivrak kusatihnca, Ruslar kendisini kurtarmak icin g'erekli yardima kosjnadilar.
kandinp Osmanhlarla harbc soktuktan sonra da en kritik anda yardim elini uzatmadilar. Bu yUzden Jan Sobyeski Turklerle bir sulh muahedesi akdino mocbur oldu. 1676 da imzalanan B u c a g Muahedesi 'ne gore, Podolya ve Ukranyanin bir kismini Tiirklere terkiyle birlikte her yil Istanbul ve Kirima vergi odemeyi kabul etmeye mecbur oldular. Lchliler bu suretle bir muahede akdedip cekilince Ruslar, harp sahasinda yalmz kaldilar. Onlar da ancak 1678 yilina kadar harbe devam edebildiler. Bu seferde Osmanh Sahara IV. Mehmet bizzat hazir bulunmutu. Merzifonlu Kara Mustafa Pa.sa, Ruslan perian ederek Qehrin'i ahnea bans istediler.
Lehlileri

Zaporoglu

verilecektir.

Kazaklari Moskovaya

olacak-

madde olarak

tesbit edilen

bu muahedenin,

dor-

diincu maddesi haric, diger biitiin maddelerini,

Osmanh

Devleti tastik etmigtir.

Azak

Seferleri:

1667 yihnda Lehistanla anlagarak

T ii

kargi bir
gelmitjti.

a s e

takibine

r k i y e y e balami olan

Rusya, artik yavas, yavas hakiki emellerini gizlemez hale

1683 yihnda Avusturya Imparatorlugunun merkezi olan Viyana, Osmanhlar tarafmdan ikinci defa kugatilmis, fakat bu hareket cegitli taktik

hatalari

yiiziinden

ii

e r

a r

bir sulh
1

muahe-

maalesef

muvaffakiyctsizlikle
i

neticelenmigti.

Avrupada

desi akdino tenezzul c-tmcdiklerind bu ise Kirim Hanhgini memur ettiler.'- Esasen bu zaferin kazanilmasinda Kirim Hanligmm rolii biiyiik olmustu.
e

1679 yilmda Osmanh Devleti adina Kirim HanhgiyJa sulh aktetmek iizere Kirim'a gelen Rus murahhaslan ile
iki yil siiren

y e n 1 m e z kabul edilen T ii r k iin akil ve hayale sigmiyan bu basansizhgi, Turkltik ve Muslumanhgm hasimlanm timide sevk etti. Bir kac yil 6nee Tiirk Ordusnndan yedigi dayagin acisini bir tiirlii unutaa 5 1 i mayan Jan Sobyeski, Tiirklere karsi yeni bir B i r 1 g i temin etmek igin harekete gegti.

mtizakerelerden sonra 1681 de

a h c e

saray Muahedesi*
gore:
1
ile

imza

edildi.

Bu muahedcye

Onun

tesebbiisii

ile

1684 yihnda Lehistan, Avusturya

ve Venedik arasmda bir

ger(jekles.tirildi.
tiin

Mukaddes ittifak
gayesi,
Tiirklere

Miitareke miiddeti yirmi 2 Kirim Hanhgi Rusya arasindaki simr Dinyeper Nehri olacaktir. 3 Kirim Hanhgina harple gegen yihn vergisi
yildir.
iig
C1

Bu

ittifakin

kari

bii-

Hristiyan devletlerin birlemesini saglamakti. Birligin tabii reisi Papa idi. Bu anlasmaya Rusyamn da katilmasi kararlas.tinlmi^ti.
larla t.emasa geqen

Bunu temin etmek

olarak bir

icin

Rusvere d
i

Lehliler, onlara
ikinci defa

yeni tavizler

mek
A. N.

suretiyle 1687 de
1

KURAT,

a.g.e. Sh.

234

a r

imzaladilar.

Bu

suretle tarihte ilk defa ola-

:i02

MOSICOF

MKZAl.iMl

MOSKOF MBZAUthtf

103

rak Rusya, Avrupa koalisyonuna girmig oldu. Bu arilagma gercgince Rusya, Kirrni iizerine scfer acmayi taahhut etmiti.

Diger taraftan kalcdeki Tiirk askerleri -takviye edilmemis. ve bir yil evvelki muharebenin surlarda acnn ol-

dugu yaralar da
kerleri

tarnir ohinma.mis.ti.

Bu

sebeple

Turk
fazlai

ast

1676) ondan sonra da

Mihail Fodorovic'dcn soijra Aleocsi Mihalovic (1645 Fedor Aleksiyevtc (1676 - 1682)

Petro'nun bu ikinci

hucumu kargismda

da-

Car olrriugtu. Onun 1682 de vefati iizerine biiyiik kardei Ivan 'a ragmen Petro Car ilan edildi. Bu i^de Patrigin agirhgmi Petro lehine kullanmasi son derecede miiessir
olmugtu. Fakat
asil

yanamadilar. Kisa siiren bir muharebeden sonra Kale Ruslarm eline gecti. Bu suretle Karadenize gikmak ioin
ilk

hak sahibi olan

biiyiik

kardeg Ivan'in

adimi atmaya muvaffak olan Rusya, bu zaferi Moskovada goriiimemis. bir heyecanla kutladi. Fetro'nun hedefi muhakkak ki, yalmz Azak Kalesi
degildi.

olduriildiigu gayialari ortaya (jikinca isyan eden askerler,

Kremlini bastilar. Asilerin pek cogunu asip, kestiler. Idare bir miiddet iki kardeg tarafindan mii^tereken yuriitiildii.

Bu'yiizden Kinm'a da saldirdi. Fakat Dinyeper'Asil in agagi kismuida birkac carpima ile iktifa eyledi. cikmakti. gayesi Kerg Bogazini ele gech-erek Karadenize

Fakat bunlann her

ikisi

de kiigiik olduklarmdan kiz

saltanati yiiriitmcye ko-

Harekatmi buna gore gelistamek istediginden Don JSehrinin denize ddkuldugii

kardefjleri Sot'iya onlar

namma

yerde bir

lis

ina ettirdi.

Bu

pla-

yuldu.

mn

gergcklesmcsi

icjin

bahsi gecen ikinci Leh - Ens ebedl sulhu geregince taahhiid edildigi iizere biri 1687 vc digeri de 1689 yilmda olmak iizere Ruslar tarafindan Kinm'a iki

Yukanda

nu takdir eden Petro,

Donanmanin 50k luzumlu olduguharp gemileri ina etmek icin halka

Fakat bu seferlerin her ikisi de Ruslarm hezimetiyle sonuglandi. Bu baarisizliklar Sot'iya'nin mevkiini sarsti. Bu yuzden cikan kansikhklar sonunda Sofia'yi 1689 yihnda tasfiye etmeyo muvaffak olan Petro, tam manasiyla Car oldu. 1695 yilmda Petro'nun da bamda bulundugu kalaba-

sefer tertip edildi.

yeni yeni miikellefiyetler yiikledikten baska bircok gene Rus prensini de teknik eleman olarak yetigtirmek igin Avrupaya tahsile gonderdi. Diger taraftan da Tiirklere karsi miicadelesinde kendisinc yeni nuittefiklcr

bulmak ve Avusturyayi Tiirklerle yapmakta oldugu savasa devam etmeye zorlamak maksadiyla Avrupa baggehirlerine gonderdigi heyetlerden birine kendisi de takma ad ve tebdili kiyafetle katildi. Bu
seyahatinde Hollandada bir geminin cahbgi gibi, idealini gerceklestirmek
metli bilgiler de elde
etti.

hk bir Rus ordusu, Azak Kalesine Fakat kaleyi yigitge mtidafaa eden

karsj

harekete gegti.

yapimmda
igin

bizzat

Tiirk askerleri, bu ta-

arruzu neticesiz biraktilar. Petro, Azak Kalesine deniz yoluyla yapilan yardimi goriince bu is. icin donanmanin ehemmiyetini anladi. Bu maksatla Don Nehri boyunda bir donanma insa ettirmcye karar vererek geri cekildi. Kisa zamanda bircok yabanci ustanin da yardimiyla otuz kadar genii hazirlayan
Petro, 1696 da

son derece kiy1698 de Strelets (Rus ordusunin

daki
di.

bir

nevi

ycnicjeriler)

ayaklanmalan

iizerine-

Rusyaya donerek kisa

zamanda bu ayaklanmayi

bastir-

Don Nehri boyunca bu

gemilerle tekrar

Azak Kalesi

online geldi.

i t t i f a k 1683 yihndan beri Dcvletleriyle harb etmekte olan Osmanhlar 1697 yihnda Zenta Bozgunundan sonra sulh akdine mecbur oldular. 1699 yihnda lstanbuldaki Ingiliz vc Hollanda sefirlerinin

Mukaddes

304

MOSKOP
ile

MKZAl.iMl

MOSKOF MKZAJ-lMt

305

aracihgi
s
i

imzalanan

a r

o f c a

yaya,

Rusya Milletlerarasi
sa
o
1

ve Po dolyadan bazi yerleri, Venedige Dalmagyamn bir k,smi ile Mora ve bazi adalan veren Osmanh Devleti, Ruslara da, Azak Kalesini kaptirmis oldu. Bu muahedenin akdi maksadiyla toplanan konferansa Rusya da murahhas 6ndermisti. B u s u r e t 1 e tarihte ilk

Osmanh Devleti agir kayiplara ugradj. PolonKemenes Kalesi ile Moldavya'yi Ukrayna
ile

u a h e d e

verdigi
liyeti

ve

muhtiramn ikinci maddesi; hem bu gayret ve faahem de Rusya'nm bize ne gozle baktigmi agikileride,

ca gostermektedir:

katilmak
.

imklmni

bir
e
1

iktifa etmek degil, Karadenize acilabilmekti. Halbuki bu muanedeye gore Kerc Bogazi simdilik

Cunkii Azak Seferinde takip ettigi gaye, burayi almakla

baslamak iizeredir Fakat butun gayesi bu anlaamaya mani olmaktan ibaret bulunan Rusya, cesitli giicliikler cikartmaktan geri kalmadi

u y o r d u Tarihe liitfen dikkat ediniz. yuzyil fotmis, onyedinci yiizyil

deVi konferand e e t m g
i

Tannnin yardnniyla biitiin Hrisfaydasma elverigli olmasina. dikkat edilmesi lazim gelmektedir: ve dugmanin (Tiirklerin) bir miiddet sonra kendini toparlayip toplanmasmi miiteakip, miinasip bir firsat zuhur edince Casar cenablarma ve miittefiklerine bazi zarar ve ziyan yapmasma imkan birakilmamasi gerekmektedir: Bundan otiirii harp
tiyan devletlerin selameti ve

Bu barium

On

altmci

esnasinda zaptedilen

biitiin

yerler ve kaleler

ile

birlikte

rakihyordu. Rusya, esasinda burasini da almaya hazirlamyordu. MUttefiklerin boylece bir muahede imzalayarak harbe nihayet vermeleri onun asil plamm

Tiirklerin elinde bl-

Kerc Kalesinin de Qar Cenaplarma birakilmasi talep olunmahdir. Bu tahakkuk ettigi taktirde Tiirkler (metinde imansizlar, dinsizlerO Qar'a ve Cesara kari bir daha harp agamazlar; cunkii diigmanin kendilerine pek yakm olmasindan qekinirler. Eger Car'm bu talebi yerine getirilmez ve Tiirklerle ban? aktedilirse oraya yakin yerlerde yasjyan Tatarlar, sulh devam ettigi miiddetge boyuna
miittefiklerin
lere

arazisine ve bilhassa Qar'a tabi olan yer-

Osmanh

bozmustu

tegkil eden

tarihi icin cidden miihim bir doniim noktasi bu muahedenin akdi sirasmda Ruslar bize

yani harp esnasinda el degigtiren arazi pargalan akit anmda kimin elinde ise ona kalmalidir diye ifade edilebilecek olan bu Milletlerarasi hukuk kaidesinin tatbik edilmesi hususunda anlasmaya

ita possidetea

karsi olcii tanimiyan kin ve ihtiraslarmi bir kero aciga vurdular. Konferansda U t i

daha

possidetis

akmlarim durdurmiyacaklardir. Bunlar Car'in memleketine yakm ohnalari hasebiyle oralan harap edeceklerinden Car Cenaplan hali hazirda bir bans, akdinden hie; bir menfaat eldc etmemis. olacaktir; cunkii bu akinlara mani olmak iin daima bir ordu hazir bulundurmasi lazim ge].ecektir.'
;
"'

Tatarlarin baskinlarini

ileri

siirmiig

olmasina

ragbilin-

men, hakiki
edilmedi.

maksadmm

Karadeniz'e cikmak oidugu

devlet

olmasina ragmen, Rusya eline gecirememis. oidugu KerqKalesmi israr ve inatla istiyordu. Bunu temin edinceye kadar da sulha mani olmaya cahsmaktaydi.

vanhnig

diginden Rus teklifleri hicbir

tarafmdan

kabui
Is-

Her an patlak vermesi muhtemel bulunan

panya

veraseti harbi de Tiirklerle derhal sulh akdini ge-

La Haye'deki Rus

olmak iizere bir takim diplomatik faaliyetlere giriserck bircok devletleri gasirtmaya cahstigi bile goruliiyordu
Elgisinin oradaki

Bu

ciimleden

nus. Turcica ad
siti

Avusturya

Elcisine-

naklen A. N. Ankara 1951 Sli. 40

on'tlan

1698 (Instruction) Moscowitsche PropoKURAT - Prut Sei'eri vc Barisi C.

:i06

MOSKOir

mmkUM
muahcdeyi
ihlal

MOSKOF MBZAT,tMt cdedek

107

Bu yiizden 26 Ocak 1.699 da yirmibeg yilmuahedesi imzalandi. Fakat bu uzlasjlmaz tutumlan yiiziinden Ruslar, Karlofca Muahedeainc dahil edilmediler. Onlarla Osmanhlar arasinda iki yilhk bir miitareke akdedilerek kat'i anlasma Istanbul'da yapilmak iirektirmekteydi.
lik

Osmanh

Devletine hai'b agtilar.

-

bir sulh

Bu
leri
li

harblo birlikte

Rus

tarihi ve Tiirk

Rus miinasebet-

bakimmdan
sima olan

iizerinde
I.

bir

ehemmiyetle durulmasi gerekPetro'nun fikir ve ahsiyetini bir nebze

belirtmek istiyoruz.

zere talik edildi.

Rusyayla 1700 yihnda

lar.

imzalanan

bang

csnasmda
2

Ruslar, gemilerinc seyriisefer hakki teklifindc bulundu-

I.

PETRO'NUN AHSlYETt VE
1711

Bu

teklif

lakki ettigi,

Padiahm Karadenizi kendi haremi gibi teoraya nasil yabanci birinin girmesine kat'ia)
I.

PRUT SEFERl:

yen miisaade edilmiyorsa Karadcnize do yabanci bir geminin bulunmasma kat'iyen muvafakat edilemiye'cegfo
esbabi mucibesiyle reddolunmustu. u0

Petro'nun >ahsiyeti

Bu anlasmaya
1

Azak Kalesi Ruslara terk 2 Ruslarin Dinyeper iizerinde

ri.

gore:

edildi.

Petto cocukluk ve ilk gencUk yillarini 50k basit bir tahsil ve terbiye ile gecirmis gayet cahil bir adamdi. Hayati boyunca yanlissiz bir satir yazi yazmayi bile 6ggegirebildikle-

ele

renememigti. Fakat 50k erken yaslarda askerlige ve

bil-

Tavan, Kaskerman, Nusrctkerman, Sagkerman kalcyikilarak arazileri

3

leri

Ruslar jstanbul'da daimi kini elde 4 Ruslar, ziyarette

ettiler.

Osmanhlara iade edildi. elgi bulundurmak hak-

hassa denizcilige merak sarmisti. dugu mahallcdeki Avrupah komgulariyla temaslar kuran Petro, onlardan askcrlik, teknik vs. hususlarda bir cok bilgiler elde ederek gayet pratik bir adam olarak yetisti.
otur-

Daha cocukken

Kudiis'ii

tamamen

serbest

ol-

Evvelee

zikri gegtigi iizere

onyedi yasma varmcaya

islerini

dular.

kadar kendisine niyabeten devlet

Butiin Avrupanin istirakiyle elde edilmig bir

yuriiten ablasi

Hakikatte bu Rus zaferi sadece Rus Ordusunun eseri

degildi.
idi.

netice

miihendislerin ve Venedikli bir amiralin sayesinde Kalesini eline gecjrebilmisti.'"

Rusya ancak Avusturya topcusunun, Prusyah Azak

Sofia'ya karsi miicadeleye giriserek 1689 yihnda carhk tahtina rakipsiz bir surette oturmaya muvaffak oldu. Kremlinde epeyden bcri yerlesmis buiunan Tiirk diis-

manligi

mn

telkiniyle

biiyudiigunden

Qa.v olur

olmaz
Petro

Tiirklere karsi eiddi ve genis, bir. plan hazirlayan

idi.

Ruslarla imzalanan bu

muahade otuz yd

miiddetli

Buna ragmen daha 1711 yihnda Ruslar imzaladiklan

LACOSTE - La Pousse e Sovietiqun Paris .19-16. P. <ifi dan naklen, Haluk P. GURSBL - Tttrk-Rus tliskileri IsR.

ise Azak Kalesine karsi harekete gecmekle baskmisti. Yukarda naklcdildigi Iizere bunda muvaffak olunca Karadcnize Qikmak iizere ilk basanh adimi atmis. oldu. Petro'nun gayesi Rusyayt Kuzeyde Baltik Denizine Giiney-

tanbul 1968 Sh.

*'

51.

Fernand
((peviren

GRENARD

Asyamn iisU'mUigu ve DtigkUnlttgti Hamdi Varoflu) Istanbul 1941, Sh. 222

-

de de Karadcnize cikartmak suretiyle Imparatorluk haline getirmekti. Rusya bunu elde edemedigi takdirde bir
nevi zahirc

ambanna

sikigip kalmi olacakh.

Bu

yiizden

108

WOSKOF MKZAljMl
denizlere aeilmasi kendisi icin hayati bir zaruretPetoo, heniiz 22 yasmda. iken Boyarlar medisinde bir
iinkii

MOSKOF MKZAl.tMt

10

buyuk
ti.

harp donanmasi kurmak hususundaki tasavvurunu izah eden konumasmi iju cumleyle bitirmifjti: Yalmz Kara Ordusuna sahip ola n bir iilke tek kollu saymr. Hem kara ordusuna hem de donanmaya sahip olan bir iilke
ise iki

bu vasiyetname yalniz Petro'nun degil butun Ruslarm mtisterek suur ve vicdanlannm arzusunu teren-

kolludur.*" 8

Petro tarafindan Milli bir vasiyet linde tanzim edildigi iddia edilmi^tir. Hakikatte boyle vasiyetin varhgi gok iipheli olmakla beraber halefleri rafindan tamamen dogruymus. gibi bir nass halinde nimsemp tatbik edilmis. olmasi da tarihi bir gercektir.
fikirlerin
us

Bu

habir
ta-

be
<">

Deli

Petro'nun Vasiyetr.amesi

Boris

MouravieJY

Refilt
*>

Galip
isnad

OZDRK) Istanbul 1966 Sh. 49 Kemali SOYLKMEZOGI.U - a.g.e,

gibi tatbik edildigi

(Terc -

Sh. 2-12 do:

"Oin

karsi hasetlcrini uyandirmalnhr. Boylece bu dcvletler Isvec topyumacaklar ve sonunda bu Hike raklarimn gaspcdilmesinc goz hikimiyet altma ahnacaktir, .5. Tiirkleri Avrupa'dan atmak mevzuunda Avusturya sarayina tcsir etmcli ve bu maksatla orduyu devamli silah altmda bulundurmalidir. Yinc ayni maksatla Karadeniz kiyilannda tersacdilerek istanbul'a kadar vanelcr kurmali. ilerlemeye devam nlmahdir. Polonya'da anarsiyi devam ettirmelidir; meclise ve bil6. kiral secimlerine tesir etmeli, ele gegen her firsatta hirhassa palamak suretiyie sonunda hakimiyet altma ahnmalidir. Ingiltere He siki bir ittifak kurmali ve iyi bir ticaret 7. ge<;ilmelidir, hatta anlasmasiyle dogrudan dogruya miinasebete ona memlcket icinde bir r.evi inhisar hakki tammalidir. Bu, far-

olunan vasiyetnameler sahtedir" bu vasiyetnameierden birini - Dogrulugu

dogruymus

i< : in

demektedir. Biz siipheli de olsa dlkkatlnize sunuyoruz!

VAStYETNAME
Baslangicmdan XIX.cu asm, baslarma kadar Rus Devletwin llerlemelcriv adit eserinin 177 - 199 sayfalarmda yer alan ve Buyuk Petro'ya ait oldugu sbylencn vasiyetname aynen soyledir:
1. Rus milletine Avrupa'i sekil ve usulleri vermek iqin hic bir seyi ihmal elmcmeli, muhtelif devletlerle vc bilhassa

kina vanlmadan Ingiliz tiiccar ve gemicileri He bizimkiler arasmda bit dostluk kurulmasma sebep olacak ve bi/.imkiler Rus donanmasimn islabi ve biiyiimcsi imkaularuu arttiracaklardir. Dotianmanin yardimi He derhal Baltikta ve Karadenizde hakimiyet ve kurulmasma calisilacaktir. Bu husus, planm hizlandinlmasi basarilmasi iqin en bnemli noktayi teskil eder. - Birinci Petro butun haleflerine su hakikati cok iyi gbr8. melerini tavsiye eder: Hindistan ticareti dunya ticaretidir, bunu tek basma elinde tutabilen devlet, Avrupa'nm gercek ha.kimidir,
binaenaleyh, tranla harbetmek icin hie bir firsati kaqirmamah, onun cbkusiinu cabuklastirmali, Iran kbrfezine kadar sizmali ve boylece Suriyc yolu He eski $ark ticaretini kurmalidir. Ccrek zorla, gerekse hile He, her ne pahasma olursa ol9_ Sllll, Avrupadaki butun savaslara, bilhassa Almanya He olan savaslara katilmahdtr. Bunun icin de:

sur'un.

1812-de Paris'te, Fantin Kitabevi tarafindan yaymlanan, Lc-

alimler-

hk

isarete hazir bir vaziyette bulundurmak igin, devleti devamli bir savas sistemi icinde tutmahdir.
Butiin imkanlar kullatiilarak kuxeye dogru 3. acilmali, tik kiyilanna yayilmahdir. Ayn, sekildc giineye actlmal,

gerek onlara menfaat temin ederek, gerekse fclsefenin insanprensiplerini one siirerek, ya da baska yollarla, bu gayeyi gergeklestirecck anlasmalar yapmali, oniardan fayda saglanmalidu: 2. Askeri harbe alistnmak, milleti daima tetikte ve ilk
le,

Bal-

radeniz kiyilanna yayilmahdir.

4.

Bumm

vc

Ka-

igin de:

Avusturya He her zaman ittifak kurmaya ve bunu decttirmcye calismali. onun, sahip oldugu iistiinluk vehminde gururunu oksamahdir- En kiiciik zaafindan istifade ederek onu tahripkar harplere itmeli, boylece, tedricen zayiflatilmaya gahsmahdir. Hatta zaman zaman ona yardim da etmeli, iakat gizlice butun Avrupada, bilhassa prenslerin kuskularmi ve kiskang10.

vam

ingiltere'nin,

Banimarka'nin ve Bramleburg'im Isvec'e-

hk duygularim Almanya'ya karsi tahrik ederek, bu manlar getirmclidir.

iilkeye diis-

110

MOSKOI'

MBZAliMl
tarihi,

MOSKOJ?

MB/.Al.lMt

131

niim ediyordu. Gcrcekten Rus

bu hiikmti dogrula-

b) 17

11

Pnil Seleri

yacak

bir

mahiyet arzetmoktedir.
Petro, bu yoldan netice almak <;ok daha kolay diyordu, cttnfcU bu mafrur saray eskl Avrupa devlel:

Bir taraftan devletinin giiney simrlanni, Osmanluar

Qalian inmeye sicak denizlere aleyhine genigleterek ulasahillerine Baltik kuzeyde taraftan da diger Petro,

NOT
olur,
lerini
pildi,

haklmiyeti altina. almak ihtirasxna Mr ka<; defa kabuna yeniden yeltenecegi her tesebbtlsU firsat sayarak Macaristan hududundaki bir k;t<; eyaleti koparabiliriz. ve sonunda da Macaristani bir kargihk oiarak imparator-

mak
ka

icin

mttcadele ediyordu. Once Lehistan ve Danimar-

ri

lugumuza katariz. Rus prcnslerinhi eslcrini her zaman Alman prenseslearaswdan secmeye galismalj, boylece, bu imparatorluk iizeri ti11.

basmda gok gene Genchbulunuyordu. bir kumandan olan Demirbag Sari DaniOnce gine ragmen gayet dirayetli bir kumandandi. yuruyemarkayi yenen daha sonra da Lehistan uzerine
ile

birleserek Isvec'c saldirdi. isvec/in

de nilfuzumuzu artttrmak

igin,

aile

vc menfaat

bailanm

cogalt-

mahyiz.
12. Macaristana, Tiirkiyeye ve Polonya'mn giineyine yayilmis bulunan ve din! bakimdan da birlik arzetmeyen veya t;<rikatlere aynlan Yunanlilar iizcrinde dinin iistiin nufuzundan

rek burasini da kismen isgal eden Demirbag Sari, kendisini tehdit eden Petro'nun kuvvetlerine hiicum ederek kirkbin kisjlik Rus ordusunu tamamen imha etti. Tekrar LehisLehistan'i tamamen tana donerek harekatini genigletti. saldirdi. Onu, biiRusya'ya yine sonra eline gecjrdikten istiyordu. getirmek hale bir tehlikesiz tiin komular igin

iaydalanmah, biitiin aldatici yollarla onlari kendimize baglamali, onlann hamisi oiarak tamnmah vc ruhani bir iistiinliik iinvam kazanmaliyiz. Bu babane vc onlann vasitasiyle Tiirkiye hikimiyet altina ahnacaktlt. Ne kendi kuvvetlciiyle, ne do siyasi baglantilan He anik tutunannyacak ve kendillginden boyunduruk altina girccektir.
13. Bundan soma biitiin dakikalar kiymctlcniyor. Bir kumanda altmda, siiratle ve ilerisini hesapliyarak,, Avrupaya kendine gehnesi icin zaman buaknuyacak darbeyi indirmck icin, gizlilik icinde biitiin bataryalar haziTlanmahdir. Once ayn aytl,

tahmin olundugundan daha uzun siirdii. tistchk tehlikeyi iyice kavrayan Rusya, yeniden silah ve

Fakat bu

sefer,

Una giden bu

birliklerin pesir.den.

Asya kavimleri

arasind.au top-

Allanmis bulut gibi bir orduyu harekete gecirecektir. Buniar manya iclcrinde ilerlerken, biri Azak denizinden, digeri Arkangel

gayet gizli ve dikkatle hazirlanmis teklifler sunmah, ilkin Fransa'ya, sonra Avusturya'ya, dii.nya imparatorhigunu paylasmayi teklif etmcli, bunu yaparken Rusya'nin r.aten biitiin sarkin hakimi oldugundan, bu iinvandan baska ka/.anacak bir seyi kalmadigim
belirtmelidir; bu onlari siiphelendirmiyecektir, iiphesiz bbyle bir proje onlari gururlandiracak, aralannda bir olum-kaltm savasina yol acacak ve bu da a/, sonra, her iki devletin liiittefiklerinc. hasimlarma, bu savastan faydalanmak isteyen diger biitiin Avrupa devletlerine sirayct edcrek umumilesecektir. Bu umumi ve siddetli bogusmamn ortasmda Rusya. 14-

limamndan kalkan ve yine Asya'h gocebelerden toplanmis iki muazzam filo denize aqilacak, bunlari Karakonvoy miitesekkil bir filolanndan Baltik silihh ve deniz
orduyu lasiyan
takip edecck:

oburu bu vahsi ve ganimet Fransayi ispanya ve karaya askerleri Okyanusta Akdenizde ve icin. ansizin bunlarla doldurmak frilictan gehalkim kisim bir ulkelcrin Ciktiklan gbriinccekler.

Bu

lilolar,

biitiin

Qikarmak.

Italya,

savasan devletlerin kah birinden, kali digerinden yatdim talep ettirecek, ve onlari, yipranmalartna yetecek kadnr bir sure oyaladiktan sonra, Avusturyadan yana olmaya karar verccck birliklcrini Ren hattina siireccktir. Bunun hemen akabinde Ren hat-

kismmi da csir oiarak Sibirya'ya yerlestirmek atamiyacak iizere gbtiirecekler. geri kalanim da boyundurugu hatlabir hale sokacaklar. Biitiin bu sasirtici hareketler, savas rmda bulunan orduya. zaferi kazanmak ve Avrupa'nin geri kabiitiin lan kismtm haklmiyeti altma almak icin kat'i inane ve Mouravieff terc. giiciiyle harekat imkamni verecektir. (bak. Boris Deli Petro-'nun Vaslyetnamesi, Istanbul 1966 Sh,. Rcfik Ozdck
cirecck, diger bir

SH

63)

112

MOSKQT?

MBZALtM!
leri iqiri

HOSKOF

MBZAUMl

113

tiirdli.

asker toplayarak harekete gcgtigi gibi bircok da top dcikLehistan'da Rus alehtan bir kadroyu is. bagma geicin

kendilerine yardim edecegini bildirdi.

Bima muharp

knbil Eflak Beyi do Petro'nun

Osmanh

devletiyle

Qirmek

digi alti yil zarfinda

ugragan Demirbag glarl'in bu maksatla harcaRusya, adamakilli toparlanarak on-

ce Baltik Denizine bir pencere

acmaya muvaffak
ehrini inga
etti.

oldu.

etmesi halinde kendisine otuz bin askerle yardimda buiunacakti. Buna niuvazi olarak Sirplar ve Kara Daghlar da Petro'nun muvaffakiyetini temin etmek maksadiyla

Burada

Peters-Bur g

1708 de P o 1 t o v a S a v a g i tula maglubiyete ugratti. Bu zafer, Rusya'yi Dogu Avrupada rakipsiz bir hale getirdi. Bu suretle Lehistan yeniden

Nihayet Demirba* garf'i

harekete gecerek Osmanhlara isyan edeceklerdi. Bu sirada Avrupamn veraset harpleri denen harplerle meggul bulunmasi da Petro'nun Osmanhlara kari serbest hareket etmesine imkan vermisti. Osmanhlara harp

Ruslann
rina
tini

eline gecmis. oldu.

Desnirbag Sari, Ruslara yenilince

iltica
etti.

Osmanh
sarfetti.

toprakla-

Osmanh

ricaline

Rus

tehlikeainin dehge-

anlatmak

icin

hudutsuz bir gayret

iki
yil

Rusya'yi gayesine

yenebilecek kuvvet o tarihte ancak

Osmanh
sonra

Devlctinde

mevcuttu. Nihayet
ulagti.

ugragtiktan

Esasen Osmanh Devletinin, Rusyaya ihlal ettigi muahedenin icabini ycrine getirmek uzere haddini bildirmesi gerekmekteydi. 1700 yihnda Istanbul'da imzalanan Osmanh - Rus muahedesi Ruslar tarafindan hcniiz miirekkebi kurumadan
Eflak,
ihlal edilmigti.

etmek icin firsat kollayan Rusya, Dem!rha>; Sarl'in bahane ederek, Turk topraklanna tecaviize girigti. Demirba Sari, derhal hudut haricine gikanlmadigi takdirde Osmanh Devletiyle harbetmeye mecbur kalacagi tehdidini savurdu. Bir taraftan da Hristiyan Osmanh Teb'asma kargj beyannameler negrederek H r i s t in y a n s ti r ii s ii n kurtarilmasi z a m a n i u i n g e i d i g i n i iddia ve beyan etti. Bir miiddettenberi Kirim hudutlannda miistahkem mevkiler inga edip firsat buldukga Tiirk sunrlarina saldirarak 1700 yihnda yirmi yil miiddetle
ilan
ilticasini
13

Osmanh kurdundan

Bugdan ve

Sirbistan'daki Hristiyan

Osmanh

imzalanmig bulunan Istanbul Muahadesini

du.
Biitiin

ihla.1

ediyor-

Teb'asmi elaltindan ayaklandirmaya gahgan Rusya, bu maksatla oralara gonderdigi papaz kiyafetindeki ajan-

bu sebepler
iki

Osmanhlar

icin

Rusyaya karsi

Osmanhlar aleyhine tahrik ediyordu. Mora'ya kadar sarkan bu ajanlar elde ettikleri kimselere avug dolusu Rus altini dagitiyor, kendilerine hizmette
larla, yerli halki
ileri

har[) ilan

etmeyi kacmilmaz bir hale getirdi.

kudretli

Bunda

iip-

hesiz

Rusya'nm

hasmmdan
ki,

biri o-lan
ri>

Demirikinci

bas
idi.

Sarl'iii

tegvikleri de rol oynamigti.

Onlarin
-

gidenlere iizerinde

ve

-Petro Ruslann Greklerin tmparatoru yazih rnadalI.

biiyiik

hasmi da muhakkak

Osmanh

Tiirk

Sultani

yalar veriyorlardi. 1704 yihnda bu tahriklere

kapilarak

isyan eden bir kisim Arnavut ve

dim kuz

istedikleri goriildu.

Bunu

yartakiben 1710 yihnda ondo-

Rumlann Petro'dan

Rusya, Poltava zaferi ile bu iki zorlu hasmmdan birini tepclemis fakat bu hasim digerine siginmisti. Ruslar bunu bahane ederek Tiirk hudutlarma saldirmig ve kirksekiz saatde igerlere kadar ilerlemisjcrdi. Bir taraftan da

bin Sirph, emrinde olduklarmi

istifade

Petro'ya bildirdiler.

Bu durumdan
Eflak Beyi
ile

etmek icin harekete gccen Ptro, anlagarak muhtar bir eyalet haline gclme-

Ahmet REFIK

Memalik-i OsmanJyede Dumirbas arl

f,

Istanbul 1882, Sh. 33

1U

MOSKOK
belirtildigi iizere

ME/Al.lMl

MOSKOP

MBZAl,tMl

115

yukanda

Kirim'a karsi

tecavuzden de

dinna. gekilerek kara kara diistinmeye ve ecel terleri

ddk

geri kalmiyorlardi.

meye

Nihayet temmuz 1711 do Osmanli Devleti Rusya'ya harp ilan etti. Tiirk Ordusunun basmda S a d r a z a E k r o m iinvanlanyla Baltaci v e Mehmed Pa$ai bulunuyordu. Bu onun ikinci sadrazamhgi

can hasmi olan Tiirklerin merhametine iltica etmekten bagka gare kalmamiti. Etrafmdakilcrin tesvikiyle sulh teklifinde bulundu.
bagiladi.

Artik kendisi

icjin

Serdar-i

Ruslarm bu tcklifini biraz tereddiitten sonra kabul eden Baltaci Mehmed Paa ile Rus murahhas heyeti arasmda 23 Temmuz 1711 de
imza
1
edildi.

idi.

Prut muahedesi
olan

Bu harbin acilmasinda
Demirba.s $arl'in Rusya
ile

esasen

gee;

kahnmujti. Qiinkii

harbettigi sirada agilsaydi ba-

Karlofca Muahedesiyle Ruslara terkedilmis.

biitlin

Bu muahedenin

basjbca maddeleri gunlardir:

san daha

biiyiik olacakti.

man
le

seyirci kalmisjti.

Halbuki Osmanli Devleti o zaHatta sulhii bozmasi endisesiyle

Azak Kalesi
2

top ve miihimmatiyla birlikde

Osman-

Demirbas
lii

arl'in Tiirkiye'de

oturmasma

bile tereddiitler-

miisaade edilmiti. Bununla beraber kendisine her tiirkolayhk ve alaka da esirgenmemigti. ;: Harekete gecen Osmanli Ordusu ilerlerken Petro da Bugdana girdi. Burada kendisine vaadedilen otuzbin Bug-

dan askerinden higbir eser yokdu. Diger Osmanli tebasi hristiyanlar da metbu devletlerine karsi ayaklanmamis.lardi. Ruslar umduklarini bulamayinea miiskiil bir duruma diigtiiler. Muhtelif kaynaklarm verdigi rakamlar birkisj birini tutmamakla beraber Tiirk Ordusunun ytizbin Rus Ordusu ise eivarmda oldugunu kabul edilebilir. ancak altmis. bin kadardi. Harp sahnesi Bugdanda Prut Nehrinin Falci gecjdinin bulundugu yerdi. Muharebe 19
7-

Ruslarm bu civarda yeniden insa 3 Kirim Hanma ve Kazaklara Ruslar tarafindan asla miidahale edilmiyeeektir. 4 Krah Demirba.*} arl memleketine serbest bir surette donebilccektir. 5 tstanbulda Rus Elcjsi bulundurulmayacaktir.
tiin

hlara iade cdilecektir.

ettikleri bii-

kaleler yikilacaktir.

tsvec.

Prut Muahedesinin btitijn maddeleri, Demirba arl Kirim Han'i hariq olmak iizere Baltaci Mehmed Pasa muvafakatiyle ve berabcrinde bulunan diger pasalarm tanzim ve imza edilmi^tir.
ile
r;:

Pakat Deli Petro imha edilmekten kurtulur kurtul-

Temmuzdan itibaren iig giin siirdii. Baltaci Mehmed Pa,sa ordusunun basmda yigitee vurusarak Nehrin karsi yakasina gegmis ve Rusian eepheden zorlamaya
baslamisti.

maz bu muahedenin
icin

biitiin

maddelerini

tatbik

etmemek

miimkiin olan zikzaklan cjzmekten geri kalmamistir.

Kirim

Ham

II.

Devlet Giray da arkadan hiicum edince

bir vaziyete

Ruslar, Prut nehriyle bataklik arasmda sikisip kaldilar.

Prut Muahedesi tstanbulda gayet miinasip karsjlanmis ve hakh bir scvinc uyandirmigti. Pakat Demirbas arl ile Kirim haninin muhalefeti ve buna eklenen Baltaci'nm
istanbuldaki muarizlarinm tahrikleri, onun once azledilip Limni Adasina suriilmesmi sonra da idam fermaninm ikartilmasmi soniiQlandirdi. Ancak bu fermamn icabi ye-

Gayet umitsiz
cuncii giinii

dusen Rus ordusu, harbin

ii-

aman dilcmeye mecbur

Sh.

kaldi. Deli Petro, Qa-

;l
;

Ahmet REFIK, a.g.e. A. N. K.URAT - Prut

23
i-<

Seferi ve

Bansi

C. I Sh. 423

428

Ahmet RBFTK.

a.g.e.

Sh. 35

:U6

UOSKOS

wmAutMl
MOSKOF MWKAUMJ
b)
117

rine getirilmeden Baltaci MotainwJ. Paga> Limni Adasinda normal eccli ile hayata gdzlerini kapadi. Baliaci'mn tdami*

Rus Ordusramn

iraha edilmemesi, o

zaman

Deli

na
Aii

arail

Pa#a'nm

araamda onu cekemiyen Damat etmek gerektir. "" Baltaci Meluned Paa, Rus Ordusumi imha etmeyeolan devlet ricali
roli'mc bilhassa igaret

rek onlarui sulh tekliflerini kabul etmis olmasi sebebiyle

cesitli gekillerde

rinin ash yoktur.

a Baltaci Mehxroed Paa, Ruslarm kabul etmek icin riisvet almi^tir. "

itham edilmistir. Fakat bunlarm hie biBu iddialar yoyiece hulasa edilebilir.
sulh
teklifini

da halcfi olan Katerina'nm, Balkadar gelerck kendisini en. (jadirma Paga'nin Biehmet taci suh ve agufde tavxrlarla ona teslim etmesi ile de izafa. edilmigtir. Hakikatte ise bu iddianm tarih! bir gercekten ziyade aneak sinema senaryolarmda rastlanabilecek sacPefcro'nun metresi sonra

Bu

iddianui gcrcckle hicbir alakasi olmadigi bu

gun

maliklardan oldugu muhakkaktir. Ciinkii Katerina, BaiLto'nm gadirina gelen Rus heyetine asla dahil olmamikiiden tir. Gelen heyet hepsi de erkek olmak iizere bes ibaretti. Bu iddia, olsa olsa Katerina'nm fidye-yi necat
olarak gonderilen meblaga dahil edilmek iizere uzerindeki butiin mucevherlori vermek gibi bir fedakarhkta bu~ lunmasindan galat olsa gerektir. Ancak bu vesileyle be-

tamamen anlasihms bulunmaktadir. Ruslardan

ikiyliz bin

rubleden fazla tahmin olunan bir hediye kabul edilmigtir. Fakat bu moblagm riisvet telakki edilmesine imkan yoktur.

Bu

bir novi idye-yi necat olarak verilmistir ki; boy-

le muharebelcrde zaten mutaddi. Hakikatte ise Baltaci Melunot Paa, biiylik askeri masraflari gerektiren bu se-

fer dolayisiylc zenginlcsccck yerde listelik fakirlesmisU Zira sahsen do Ordunun masraflanna imkan derecesinde
istirak etmisti.
7U

Katerina'ya ait olup gonderilen hedikiymetli bir yiiziik de bu muhabulunan yeler meyanmda rebeye istirak eden sadaret muhtesibinm terekesinde cikmigtir. "
lirtmek gerektir
ki,

Baltaci

Mehmed Pasa'nm bu

tarzda ithami

muhak-

"
'"

Netayic-Ul Vukuat
Bak.: a. N,

C.
-

3,

Sh. 21

SeJEerd ve Barisi C. II. Ankara 1953 Sh. 519-520 Ayni miiolUiJir. Rusya Tarihi isimli escri. sh. 261 - A. N. KUR/VT, Baltacmin rttgvet aldigi yolundaki iddiasim Diplomasi Tarihi* (Tom Pervyi, tm>t. Pod redake,

Kt'RAT

Prut

>

V. P. Potemkina - Moskova 1941) adli eserin tahllli dolayisiyle de tekrarlamaktadir. Bale: Ankara Wnlversltesi D.T.C-F. Dergisi C. II sayi 5 Ankara 1944 Sh. 801 1711 de Bans; akdediUrken yanliz vezire degil, mtiftuye ve tngiliz ve hem do Hollands El<}i~
lerine riisvet

kak ki Qok sonrachr. Once sadeee mevcut bir imkam kaigirarak Rus orduaunu imha etmemis olmasi ileri siiriilmusti'i. Bu nokta^i nazarm dahi -iizerinde ciddi bir surette durulursa- pek de hakli olmadigi goruliir. Baltaci'nm *e kendisiyle birlikte Moskof sulli teklifini kabul etmeye taraftar olanlann nokta-i nazarlarmi ve kendilerini bu sulh akdme icbar eden sebepleri iki sikda mutalea etmek
miimkundiir:
1

Muharebenin

ticiineu giinii yenigeriler agir zayi-

vermek lazim

g-eldigi* kaydediliyor (sh. 276)

ki ta-

mn.miyie yanhstir. Prut Bartaj. akdedilirken yanliz B$ltaa Mshmed Pasa'ya ve yanindakilero riisvet verilmis* denilmektedir. 7 Ismail Haml DANiSMSND, Baltaci'mn Prut Zaferi ist. 1955 Sh. da Baltaci tarafmdan valide sultana yazilah mektupdan ijtt satirlari naklediyor: Bu fakirin kabahatim, etbaun ve kendii malik' oldugumu bu ugurda sarf-u-bezl ldilp begytiz keae<-

at vermis olduklarmdan dolayi yiiz geri etmiler fakat ortalik kararmakda oldugundan Rus; ordusu bunu farketden mutecaviz diiyuna dahi giriftar olup top ve humbara yagyahn raur sibi yagarkou re'y-cl-ayn mevtimi musahede ederek bozup... tob\trlai-m Teala biavn-ililahj yliriiyiip MiC moterise
ii
j.

H.

DAKfegMBNO,

a.g.e. Sb. 9

118

MOSKCHT

MU/.Ar.lwl

memigti.

rs Binaenaleyh Osmanh Ordusunun harbi devam ettirmek hususunda azmi kinlmisjti. Bu sebeple askerine

a,

daha fazla giivcnemeyen Sadrazam Baltai MeJimed PaRuslann sulh tekliflerini kabul ctmek mecburiyetinde

kalmitir.

Yeniceriler isyan halindeydi.

Harp

istemiyorlardi.

ayet muharcbeyo devam edilecek olursa harbin fena bir surette neticelenecegini soyleyenler vardir. Bunlara gore Baltaci'nin ordudakj coziilme tehlikesini gizliyebilmesi bile Pasa igin bir basara idi. Bunlar sonraki Kartal Muharebesini ornek tutuyorlar ve diyorlar ki 1770 tarihinde Kinm Hani ile sadrazam ordusundan miirekkep yiiz scksen bin kisjlik Osmanh ordusu, otuz bin kigilik Rus ordusunu Kartal sahasmda gevirmisti. Ruslar iQin Petrolnun Prutdaki maglubiyetine benzeyen bir fclakct hazir-

Fakat yenigeriler muharcbeyo sekiz saat dayanamiyarak bozulduklan icin Kartal Faciasi baggSsterlanmisti.

misti.

T"

Yenigerilerin muhalefeti mes'elesi olmasaydi tarih na-

zannda Sadrazam Baltaoi Mehmed Paga

da kurtulamazlardi.
80

da,

ordu erkani

Boyle bir neticeyi gordiikten sonra Baltaci Mehmed Paga'nin daha ileriye gitmiyerek Deli Petro ve ordusunun imhasiyla neticelenmesi melhuz bir harekete girigmemesini

kmamak
b

gercekten yersizdir. *' Altmisbin kisilik Rua Ordusunu imha

etmekle
Azil]

BAJLTAOI
TUrk diismani
-i

MBHMED
amana

JAA

'">

t H. DANlSMKND,

Devlet-i Aliyye

a.g.e.

sh.

Yoni

Mecmua

Sadr
a.

42

getiren bliyuk Osmanh kadar en haksiz ithamlara gUne Bu kumandam... ve izam maruz kalan gergek ka-hramanlardan blri...
Deli

Petro'yu

Ahmed Hamid
Yeni

Rnsya miinasebeti - Mustafa Muhsin

TUrkiye Tarihi, Sh.

<12
<:.

266
s"

Mecmua

Devlet-i Aliyc

""

Abdurrahman Seref

Taxih-i

Rus miinasebati s. Devlct-i Osmanlye,

2,

Sh. 139

[20

MOSKOP
ki,

MKMlJWl
s-

MOSKOF MWL&lSHt
Belki biraz;

121

Rusya muhakkak
gerilerdi.

ortadan kalkmazcb.

Fakat yonklen hamrlanip gelebilecek olan Rus. kuwetleri ilo harbe devam meeburiyeti hasil olacagi muhakkakti. Bu durnrada Yenigeri ordusunun harbin ugiincii giinu takindigi tavir dikkate alminca bunun ehemmiyeti daha ziyade anlagdir, Butlin bu iddialarw Rusyaya kari tam ve daha. biiyiik bir zafer

Bu babsi bitirmeden biraz da Tiirk - Rus miinasebetlorrnde son derece ehemmiyetli bir rol oynanus olan. Ka~
ll

tarina'mn gahsiyetinden bahsedelim:

3 KATERlNA VE RUS tMPARATORLUQUNUN lLANI a) Katorina

bir imparatorluk haline gelebilmesi. igin gece - giindtiz galigan Petro, ayni zamanda son derece igkiye ve kadina dugkiin sefih bir kimse idi. Ilk genglik yil-

arzu eden Demirbas

>arl ile

Kinm

Ham
Rusyanm

ve Baltara'nin Istanbuldaki rnuhalifieri yiizunden ortaya cikmis oldugu muhakkaktir.

Mfengfi (Jiray'm muhalefeti

Gergi bazi tarihgilef Baltaci Mehmed Pasa'yi a c i z, k o r k a k vo b e c o r i k s i z gibi sif atlarla itham
etmektedirler.
Pasa.,
S3

Fakat hakikat

ki,

Baltaci

Mehmed

namuslu, dirayetli, miistagni vo muktedir bir vezirMuvaffakiyeti dc bunu isbat etmektedir. Esasen lstanbulca da bu dirayet ve iiyakati miisellem oldugundan
di.

lanndan berj hayatina bircok kadin girmigti. Bunlardan bin de onun hayatinda ve Rus tarihinde gok miiessir bir
rol

oynamis olan KATERiNA'dir.

olmakla degil do ddntigte Edirne'de fazla kalmasimn Padisahi haJL'e qahsmasi tarzmda tevil edilmesinden dolayi azledilmistir. Hatta ilk sedaretten azline sebep olarak da N a z s t i g n a a
i

Car'i elinden kagirmis

1702 Rus - Isveg harbi esnasmda Livonya gehrinden kagan bir aile, Rus barakalarina sigmmisti. Bu aile bir
ile onun kansi ve bir gene, kizdan ibabu gene kizm bir nevi hamisi durumunda idi, Marta acbndaki bu km karargahta alakoydular. Once bir astsubaya metres oldu. Sonra ordu kumandaxunrn metresligine yiikseldi. (!..) Ordu kumandam bu fahiseyi bir mfiddet sonra (?ar Deli Petro'nun yakin arkadaslanndan MwncikoPa hediye etti. Marta, Mengikof'un metresliginden Qarin goztleligine intikal edebilmek igin oldukga kes-kin olan zekasmi yerinde ve zamanmda kulanarak cikan firsatlan dcgeriendirebildi. Rus tarihinin gok giizel ve gayet zeki, ayni zamanda da. deligmen tabiatli bu metreslikten gelme kadma pekcok ey borglu oldugu muhakkaktir. Mapbi'nm tabiab Petro'y'a gok uyuyordu. Fakat o, 'BgbfOllysL da higbir zaman sadik kalmamitir. Prut Muharebesinde zekasi sayesinde buldugu kurtulu caresi ve btittin zJnetlerini bu ugurda feda etmesi se-

protestan papazi
rettL Papaz,

gosterilir.

:s,

Ali

Kemal
BunIan

Sh. 36.1

katl-i

Bir Safha-i Tarih. s. 55 am etsek bile yine

Ragit Tarihi
kftfir

c.

dtlkenmez...*
-

sn Bak: A. N. K.UKAT - Rusya Tarihi .sh. 261 Korkak ve beceriksiz gibi ithamlan birfiok kere tekrarladiktau baska Prut c. 1. sh, 4e3.-464'de daha da ileri giderek Baltaci Mehmed

dahl kullanmaktadir. 'Fakat haksiz hakaretin esas kaynakta. g5sl.erileii sahifenin fotokopisi ile t. H. Dsnimend'm adig-efien eserinde (Bak. Sh. 12'dcki kM.se) ispat odilmektedir. Boyle ithamlar maalesef eski kaynaklarda da jtiev-

Pa$a hakkinda P u
nakle .istinad mevcud olmadigi
bit-

kclimesiiii

ettirilen.

bu

cudtur.

Mesela Nusradname
bir esek

sh.

76'da

Mehmcd

(Harl oldugundan. ..*

diyo

Pa$a, anlasilmass gecmektedir.

122

MOSKOF
ile ile

MKZAiJmI

M03KOF

MKZAlJMl

123
ile

bebi
adi

Car'in gdziine adamakilli girdi. Katerina

takma

sohret bulan bu fahiseyi,

DoK

ahliikindaki canavarilk ve intikam almadaki vahsjligi

Petro, Prut doniigii

etti.

siikran borcunu odeyebilmek icm zevcelige kabul

bir aradadir. Kendi eliyle cellatlik etmig ve bir igki sof-

1712 yilinda tag giydirdirilerek Carigeligi ilan olundu. Nesebi siipholi olan Aiuia vo Elizabet adindaki kizlan da bu vesile ile Petro tarafindan cvlat olarak tanindi. Fakat Katerina, Petro'ya yinc dc sadik kalmadi.

rasmda bas kesmekteki ustaligmi gostermlstir. Sokaklar oglunun arkadaslarma ait kink uzuvlar ve pargalanmis
insan cesetleri
ki;
ile

doluydu.

unu

itiraf

etmek lazimdir

Mons adh

bir su-

bayla

miinasebet kurdu. I*etro bu subayi itiraf cttirdikten sonra astirdi. KaterLna bu vartayi da kolayca atlatmasini beceregizli

eger Moskova medeni bir memleket olsaydi, Piyer'S!i in yaptigi bu isder kendisine gok pahaliya mal olurdu. Petro'dan sonra idare Carice sifatiyla Katerina ve
onun eski asigi Mencikof'a kaldi. (1725) Fakat hayatim igki vc scfahetlc gegiren Katerina, iki yd hukiimdarhk

bildi.

Fakat ne de olsa gdzdcn

dilgtii.
ile

Bu

sebeple

Petro,

mesgul olmaya ve onu kendisine halef olarak. yetistirmeye calujti. Fakat tarn manasi ile bir sefih olan Aleksi'nin miistakbel bir Car olabilmesi igin gerekli dislpline girmesini saglayamaeski

kansmdan

olan oglu Alelcsi

yaptiktan sonra
kizi Elizabet,

oldii.

Ondan sonra

den de Katerina'nin

kizi

bunu takiAmia ve daha sonra da diger

II.

Petro,

Cariqc oldular.
-

Bunlardan Carige Anna zamanmda 1736

-

1739 Tiirk

Rus

savasi oldu.

di.

b)

Rus iniparatorhijjunun Hani

sirada

4
Meciisi
IVtro'y;i

1735

TURK

RUS

AVUSTURYA

HARBJt

Bu

toplanan

Sen

Sinod

Imparator
iinvanlarini verdl.
ilk

v e

Rusya'nin

atas

(1721). Bu suretie Rusya, tarihinde defa imparatorluk oldugunu ilan etmis oldu. Bu hadise dolayisiyle cikanlan bir madalya iizerine s Pet r o ii

Grek H
dugunu
ilan

ii

d a r

diye yazilarak"' Bizans

ol-

Rusyadan Karlofga'nm intikamiVenedik CumhuriCunkii o da Karlofgayi imzaliyan yetine de harp agti. devletlerden biriydi. Kisa bir zamanda Venedik'in elinden Mora ve Dalmagya geri ahndi. Venediklilerin agir vergiPrut Muahcdcsi
ile

ni alan

Osmanh

Devleti, 1715 yilinda

varisligi tekrar teyid olundu.

Rusyanm imparatorluk

lerinden ve kotii idarelerinden bunalmis olan Rumlar, Os-

eden bu karari bilahare Hollanda vo tsveg'in de tasdikiyle yerlesip umumen kabul edildi. Rusya igin gergekten biiyiik iler baarrms olan Deli Petro, insan olarak gok zalim ve sefih bir kimse idi. Deli

manh Ordusunu
gosterildi.

biiyiik bir sevingle karsiladilar.

ten ordumuzun rauvaffakiyeti igin Bir

Gergekher yerde miizaheret

takip ederek ortadan kaldirAli P a a bu

Geri.

alma siyaseti
kotii neticelerini

Petro'yu once liizumundan fazla ovmiis. bulunan

Karlofga Muahedesinin

"Vol-

taire,

sonradan onun

igin

sdyle

yazmak mecburiyetinde

mak

istiyen

Sadrazam

Damat
da parlak

kalmastir: Petro nefsine, zevkine diiskiin bir kabalikla,

suretie Venedik'e karsi

bir

zafer
gahsi

kazanmca
Turan ve

"

Prof.

Dr.

T.T.T.C. Tarih

CEZMi TURK
1964,
sh.

Dunyamn

c.

3.

sli.

71

Rus

Uafasi, Istanbul

78-79

VM.

HOSKOfe'

MiMAiJM.I

M0SKOF
kansizdir. gcrcklj

MK/Al.tMi

12l5

Karlofgayi imza. etmis olan devletlerden diger biri bulnnrnasi hasebiyle neticenin kendisine zarar vorecegini anlayan Avusturya ise kansti. Bu yiizden 1716 yilinda Osraanh Ordusu Avusturya iizerine yuriimek mecburiye-

Bu

itibarla Milli

suurun, tarihten hiz alarak

bcrrakhga kavustugu an, Tunanm Turkiye igin stratejik ehemmiyeti uzerinde durmak vatan gocuklanna tarihin yiikledigi bir borg olarak kaydedilmek lazim gelir.

ortadan kalkmis bulundugu igin rahatti. Iki yil siiren (1716 - 1718) harbinin sonunda Temegvar vc Belgrad diisman eline gegt.i. Damat Ali Paga sehit oldu. Bu suretle ehit AH Paga olarak tarihe gcgti. 1718 do imzalanan ccPasaxofga Muahedesfo ile Karlofganm acisi qikanlamadigi gibi Temegvar, Eflak'm bir kismi, Sirbistan ve Bugdan'in kuzey kisimlari da Avusturyaya kaptirildi. Hatta Venediklilerc bile Adriyatikde ehemmiyetsiz de olsa bir iki yer terk Fakat Belgrad gibi biiyiik bir edildi. Mora bize kaldi.
sehirlc

tinde kaldi. Avusturya, Isyanpa veraseti gailesi

Ali

f'asa'nm sehadetinden sonra sadrazam olan Da-

mat tbrahbu

Paga, tarn manasiyle bir sulh siyaseti takip

etmeye koyuldu. Sehid Ali Pasa'dan evlenmeden dul kalan Fatma Sultan'la cvlenerek onu hem siyasi hem de ictimai mevkii itibariyle istihlaf etmisti. Fakat harpten son derece gekinen bir tabiati vardi. Bununla beraber Avrupada di gegiremiyecegi hasimlarla ugrasmak yerine, sark siyasetine donerek buradaki zayif komsulan aleyhine futuhati devam ettirmeyi diisuncbilecek kadar da feraset
ve dirayet sahibiydi.

Tuna

gibi tabil bir

hududu kaybetmig
ibretlo

olduk.
tahlil
edildi-

Hakikaten tarihimiz dikkat vc

ginde Tunanm bizim igin Avrupada tabu bir liudut olarak kabuliine zaruret oldugu goriilur. Filhakika Tunayi elimizde bulundurabildigimiz zamanlarda yaptigimiz muistiharebelerin neticesi, Tunanm stratejik mevkiindcn

On iig yil siiren ve .1730 Patrona na eren bu dcvir tarihimizde L a 1 e

le

Halil isyamyla so-

d e v r i adiyIsyan sonunda isyancilara teslim olunan Damat ibrahim Paga, hunharca olduriilmiis t'eiincu Sultan Ahmet de tahttan indirilmisamlan gergek
bir siikunet devridir.
tir.

muharebelerden gok olmustur. Bugiin gayri tabu faydah hudutlarla bulunan vatammizin istikbalcevrilmis haritasinin Avde vaki olabilecek degisiklikleri igin de, Tunanm rupa hudutlarimiz bakimmdan stratejik ehemmiyetini dikkate almaya mecburuz. Iki asirdan beri Milll mefkiiremizi kaybetmemiz sebebiyle adim adim ric'at cderek 1'stanbuldan doksan kiisiir sene evvel fethcdilen vo yiiz yda yakm bir miiddetle bassehrimiz olmus bulunan Edirne bugiin bir hudut tasi gibi kalmistir. Bu duruma milli suur ve vicdanm ilanihaye razi ofmiyacagi muliakkaktir. Bugiin Turk Miletinin Edirnenia otesinde Istanbul, hatfade edemedigimiz
zamanla.rdaki
ta herhangi bir Anadolu vilayeti kadar bizim olan topraklari, diisiinmemeye

Yerine gegen Sultan IJirinci Malunut, kisa zamanda memleketi isyancilardan temizlemeye muvaffak olmugtur. Isyana sebep olan ve bir turlii nihayete ermiyerek uzayip giden Iran Seferine devam etmek istiyordu. Fakat Prutun mtikamim almak istiycn Rusya, ansizm hudutlarinuza saidirdigindan sark siyasetinden sarfmazar etmek mecburiyeti hasil oldu. Ruslar Kirim'a girerek Kirim

Hanhgimn mcrkezi olan Bahgesarayi yakip yiktilar. Bu sirada Lehistan krah vefat etmisti. Lehistan tahtma
biri,

devam

edecegini kabul etmek im-

Fransiz krah IV. Lui'mn kayinpederi, ve digeri de Saksonyah bir sahis ohnak uzere iki namzet vardi. Fransa, kendi namzedini kazandirmak igin Avusturyayi ugrastirmak, Rusyayi da Turkiye ile garpigtirmak suretiy-

126

MOBKOF MKZAlJMl

MOSKOK MKZAUmJ

127

bunlarm Lehistan meselesine kaxigznalaniHi onlemck. istiyordu. FVansa icjin Almanyamn ifijnden gegip Lchistana miidahale etmek oldukca giictii. Bu yiizden Istanbul* daki elgisi vasitasiyle Osmanhlara bir ittifak teklifinde
le

Pasarofcanui intikammi tam manasiyle almamizi saglayan Belgrad Muahedesuie tavassut ettigi icin Fransaya da evvelce verilmh? bulunan kapitilasyonlar 1740 yi-

bulundu.

Bu

hnda

yenilendi.

suretle' Osm'anlilan

devletleri aleyhinde bir tavir

Rusya ve Avusturya almaya zorluyordu.

1768 1774 SEFERl VE KtJCUK KAYNARCA MUAHEDESl
-

diplomatik faaliyeti takip eden ve esasen hudutlanrmza saldirmak icjin bir baha.ne anyan Rusya, Iran
seferine ait ehemmiyetsiz bir hudut meselesini bahane edcrek yukarida bahsettigimiz tecaviize giriti. Bu hareket Osmanh Devletini cidden hazirhksiz bir surette harbi kabule mecbur etti. Rus sefirinin oyalamalan yiiziinden once bu hareketin sirf Kinmla Rusya arasmda mev-

Bu

Qexiqe Aima'nin vefatmdan sonra garige olan Elizaveta kiz kardeinin oglu Karl Peter'i veliahd ilan etmisBu suretle ti. Bu cocuk Holgtayn diikasmdan olmugtu.
veliaht olan Peter, Anhalt
fia
-

Cerbst Beyinin luzi olan Sogegirilen

ve ufak bir hadise olarak kalabilecegi zannedildi. Bu sebeple Avrupa devletlerinin tavassutu rica edildi. Ruslann Kinm'a kari girigtigi tecaviizii protesto edecek bir muttefik arandi. Avusturya derhal araya girmeyi kabul
zdi

Ortodoks Mezhebine admi aldi. Aleksiyevna Kateriita bu kadin

Avgosta

ile evlendi.

EBzaveta'nin

bliimii

iizerine

Ueiincii

Petro

adiy'la.

etti. Fakat bu aracihktan asil maksadi Tiirk - Rus gatlgmasini onlemek degil, kendi ordusunu toparlayuicaya kadar Osmanhlan oyalamaktj. Nitekim bunda muvaffak da

Rus tahtina oturan Peter, kendisine sadik olmiyan bu kadinin asjklanyle birlikte gevirdikleri bir entrika sonunda
tahttan indirilerek oldiiriildu.

Aim an

asilli

olan bu

kadm

oldu.

Del] Petro'dan sonra en azih bir Tiirk diismam oldugunu kabul gostermigtir. Gergekten en bliyiik Turk diismam
edilen
l>eli.

Bu
devleti,

suretle

Osmanhlan oyalayip vakit kazanan Avusuc.

sadece

Azak

koldan Uzerimize saldirdi. Osmanh pek gee. kalmi olarak anhyabildi. Fakat i igten gecmi bulunuyordu. Savas iki cephede tam dort yil siirdii. (1736 - 1739) Osmanh ordusu butiin hazirhksizhgina rag-men her iki cephede de zaman zaman bircok ba^arriar elde etti. Nihayet Fransanm araya girmesiyle 1739 da Be 1 g r a d u a h e d c s i imzalandi. Pasarofga Muahedesiyle Avusturyaya birakilan verier geri ahndi. Yalniz Temesvar haric. birakildi. Rusya da harp esnasmda ele geeirdigi Osmanh topraklanni
aldatildigini
.

turya, kendisi de

siyle geri

ugrasmalanna ragmen bizden onu da Prut Muahedevermeye mecbur kabmsti. Halbuki Hdnci KaPetro, butiin

Kalesini alabilmis,

de Kaynarca, 1784'Karadenizin Muahedelc-riyle Ya de de Istanbul ve 1792 de RoKafkasyadan alarak elimizden butiin kuzey kiyilarim kazandirmigRusyaya manyaya kadar genis. bir bolgeyi
fcerma, ileride gorlilecegi iizere 1774tir.

HI. gegen tahta sonra !, Sultan Mahnrat'dan Sultan Mustafa, ciddi. bir Moskof diismam idi. Ruslarm canhurag bir Tiirk ve Islam dugmam olduklarmi hakkiyla kavranus bulundugunu gasteren soz ve hareketleri vardi.

iade

etti.

Pakat Sadrazam Koca Ragip Pa$a,

I.

Sultan Mah-

:i28

MOSKOF

mk/AiJmI

mnd'un
du.

baglattigi sulh siyasetini

devam etlirmek

MOSKOK
istiyor(cat
cb.

MK/.Al'.lMi

129
kaciril-

Bu yiizden Avrupayi kan ve atege bogan yedi sene harbi (1756 - 1763) sirasmda bile biiyiik bir gafletle tarafsizhk politikasi tereih edildL Bu, Osmanh devlcti iQin
kagirilmamasi gereken bir firsatti. Sultan Mustafa, IMi Petro zamanmdanberi Rusyarun Osmanh Dcvleti aleyhindeki faaliyetlerini dikkatle incclcmis ve hristiyan Osmanh tebaasmin ayaklandinlmasi igin el altindan yiirii-

ne yazik

ki

bu miisait harp firsati tamamen

Koca Bagip Pasa'nin oliimiinden sonra acilan 1768 harbi, artik biitim musait gartlar clegist.ikt.cn sonra aeilmig zamansiz bir harpti. Bu
firsat kaginldiktan ve

Bu

harp

III,

Ruscuga

Sultan Mustafa'nm k a d a r a 1

1
1

B
a

irne

k a p

d a n

doseye bilirim*

propagandamn ileride cok vahim neLiceler doguracagmi farketmigti. Ne yazik ki sulh siyasetine vaz gecjlmez bir prensip halinde bagh buluiian Koca Bagip Pasa onu daima frenliyordu. Halbuki Sultan Mustafa, miistakbel bir Turk - Moskof catismasi iQin liizumlu paraya sahip olmak maksadiyla tasarrufa son dcrece riatiilen sinsi

diye ovunmesine sebep olan hazinenin mahvina sebep olmus ve biiyiik bir felaketle sonuclanmistir. 1739 yihnda miiddetsiz olarak akdedihnis buluuan, Turk - Rus muahedesinin 28 sene sonra ihlaline sebep, Rusyanm Turkiyeye karsi gizli ve agikar her suretle dusmanhgina devam etmesiydi.
Giircistandaki

yet eylemigti. Filhakika

kinen haline kargi

nekapidan
t

M
a

Koca Bagip Pasa'nin harpten c,ea k sa t para s e, E d i rRus cuk a k ad a r ik

i
' i

manh

Bag kralhgi tevikiyle Osdevletine vermekte oldugu vergiyi once azaltmig,

Agik
-

a r a f

rumu

n d z e b i 1 r i m diyerek duifade etmesine mukabil Koca Bagip Paga kendisine

1 1

Devletin uzaktan heybetli go rti n e n fakat hakikatte ici koflasmis bir

a r s
migti.
1

Bunun icin once Trabbu kralhgm tenkiline memur edilmigti. Nihayet Vezir Hasan Pa-ja 1766 yiluida bu isyan! bastirmaya muvaffak olmugtu. Rusya bir taraftan da Osmanh Teb'asi hristiyanlan
hie.

sonra da

vermemcye

baglamigti.

zon, sonra da Cikhr valileri

a n

oldugunu ifade eden meshur misali nakletsiyaseti,

isyan ettirmek icjm sinsi bir faaliyet

Eaaliyetler neticesi olarak
tak,

gosteriyordu.

Bu

Koca Bagip Paga'mn bu sulhcu

Avrupa dev-

Karadaghlar isyan etmis, EfBugdan, Arnavutluk ve Yunanistanda da isyan emabelirmisti.

letlerinin birbirleriyle ugragtiklan bir zamaiia rastladigJ igin ciddi bir catigmayla kargilagmadan devam edebilmig-

releri

Rusyanin, harp bitip de serbest kalinca tekrar Osmanh topraklarma saldiracagi muhakkakti. Sidtaii Masti.

tafa'nm dirayet ve basiretine ragmen Koca Bagip Pasa'nin sulhgu siyaseti yiiziinden bu gcrgek kavramlamadi ve Rusya yedi sene harbiyle meggulkcn kendisine harp acilarak haddi bildirilemedi. Hatta bu firsattan iatifade edilerek Polonyanin ayakiandinlmasi ve bu suretle Rusyanin bagina diger bir gaile cikanlmasi da miimkundii. Fa-

Fakat III. Sultan Mustafa zamamnda acihp I. Sultan Abdulhamit zamamnda 1774 Kiicuk Kaynarca Muahedesiyle sona eren 1769 harbinin asil sebebi Polonyanin Rusyaya kargi himayesiydi. Lehistan Milliyetcileri Polonyanin Bar JJehrinde toplanarak (Bar k o n.f e d e r a s y on u adiyla bir
teskilat kurdular.

Bu

teskilat,

Osmanh

Devletine miirasiyaseti bakt-

caat ederek kendderinin Ruslara kargi himaye edilmelerini istedi. Polonya, Tiirlciyenin

Avrupadaki

ttundan hayati bir ehemmiyet arzediyordu. Nitekim Sof.

130
ktillu

moskoip

miskAlIm!

MOSKOF MBZALtMl
Polbnyayi himaye etmek, Osmanh Devletinin menfaati icabi kabul olunmaktaydi. Esasen Polonyalilar da Turk himayesini kendi istiklallerini muhafaza cdebilmek icjta (jiirt telakki ediyorlardi. Yukanda
beri

131

zamamndan

olarak akdedilmis bulunan sulhu kanh ve haksiz bir surette bozdular.

Tiirk ordusu, ikmal ve disiplin sartlari

hazirhksizdi.
tan da. Kirim

bakimmdan
1769 da bir

ifade edildigi

iizere

Polbnyalilar arasinda hala yaiyan

Harb Ruslarm

lehine geliti.

bir inaniga gore

tiil

Polonyamn kurtulugu Turk atlannin Vis-

Tiirk ordusu, Potinde Ruslara yenildi.

Irmagindan sulanmasina baghdir. Nitokim Birinci Cihan Harbinde mtittefikimiz olan Almanya ile birlikte

Ham

Pakat diger tarafKirim Giray Giiney Rusyaya iic kol

kalinde yaptigi
dii.

himayesine mazbar olabildigi zaman ayakta durabilmis. olan Polonya da

ciddi bir istiklal iimidi bolirnii^ti.

Tiirk askerleri Galigyada gozttkttnce, Polonyada bir bayram havasi esmig ve tarih boyunca birgok devletlcr arasinda taksimc maruz kalarak ancak Tiirk

akmdan bUyiik bir basari elde ederek donHer nefere bircok cariye, gocuk, mal, miilk ve hayvan

isabet edecek kadar ganimet dugtii. 89

Ne

hazindir ki;

II.

Vi-

yana kusatmasinda Lehliler, Tiirk- Ordusuna arkadan hiicum etmck surctiyle neticeye son derece miiessir olmular ve Avrupadaki Osmanh Tiirk fiituhatimn Viyana oniinde duraklamasma scbep olmulardi. Bu hatalanna ragmen Polonyamn ortadan kalkmasmin ve lick- Rus

Pakat daha sonra Tuna Nchri kenarmdaki Kartal'da ordumuz miithis bir maglubiycte ugrach. Ancak Ruslar da daha ileri gitmeye cesaret edemeyerek Eflak ve Bugdan'm isgali ile yctinmeye kendilerini mecbur addettiler. Diger bir Rus ordusu da bazi Kirimhlari kanchrarak Kirima girmeye muvaffak oldu. Kirim Ham Sahin Giray'm iki oglu ve bazi ileri gelcn Tataiiar, Katerina'ya baghhklarmi bildirdiklerinden

Kirimm
bir

istiklali

gekli bir surette

yamn
(io

gecmesinin devletler muvazenesi bakimindan son derece ehemmiyeti vardi, Bu durumun herseyden 6neline

tamndi.

Bu
migti.

seferiii

basmda

Osmanh Devletinin aleyhine olacagi agikardi. Bu sebcple Polonya Uzerindeki Moskof emellerini neticesiz birakmak, Osmanh Devleti
retti.

harekete gecmi.^ti.

Rus donanmasi da Baltiktan Bir Ingiliz filosu da buna iltihak etKaterina, tarafindan gon-

Daha once Yunanistana

icin

tarihi ve

askerf bir zaru-

derilmig olan papaz kihkh casuslar Yunanistan ve Mora'-

liyetcilerinin

Ordunun hazirhksiz olmasmdan davetine ragmen yeni

dolayi Polonya milbir

ile

da isyan cikarmaya cahiyorlardi. Bunlar Rusyayi O r t o d o k s k u r t a r ic i s i hristiy

anhgmin

sefere girigmeyi

istenvyen Osmanhlar, bir emrivaki

Rusyaya

ilan-i

olarak ilan ediyor ve su gibi Rus altim dagitiyorlardi. Rus donanmasi igte bu isyam destekliyecek ve donanma

harp etmeye mecbur oldular: Polonya railliyetgilerini tenkile kalki^an Ruslarm, hiicumundan kagah bazi kimseler,
icin Tiirk - Rus catigniasini zaruaddettiklerinden dolayi kasden Kirim hanlanum haslarmdan olan Balta kasabasina siginddar. Onlan takip maksadiyle Osmanh topraklarma giren Ruslar, Lehlilerle birlikte Muslumarilari da kihctan gecjrerek miiddctsix ri

kendi muvaffakiyetleri

kumandam olan Katerina'nin agiklarmdan Kont Orlof da. Yunanistana kral olacakti. Fransa bu d.onanmayi Mansdan gcgerken imha etmeyi diiijiinmiis, fakat Ingiltereden korkmugtu. Filhakika
s"

Bu

yigit
bir

Kinra

Ham

ile

bass

edemcyen

ropub admda
zehirletmigtir.

Rum

hekimini

elde

II. Katerina, S'ederek kendisini kallesee

MOSKOjF
1S2

mekAjJmj

133

MOaiCOF

MEZAjtiWt

Fransiz sefiri Rus donanmasinin Balhkfcan hareket ettigmi ve Ege Denizine gelecegini bildirmigse de Osmanii devlet adamlanna inandiramamigti. Fakat bir miiddet sonra Rus Donanmasi Akdenizde goriinunce Osmanii Devlet ricali dehsete kapaldi. Nasil olup da bu donanma-

nm

Akdenize inebildigine sastilar ve hatta Venedik devBaltak

-

letinin mtisaadesiyle

Adriyatik

(!..)

yoluyla ge

lebilecegine kanaat edip

Venedik sefirini tekdir bile ettiler."' Bu kadar bilgisiz adamlar Osmanii Devlctim idare ediyor ve Osmanii Sultani QL Mustafa, su sjiiriyle izdira-

Bu durumdan cesaret alan ingiliz Amirali Elfiston'un Ruelara Istanbul iizerine yiiiitmeyi teklif ettigi soylenirse de Rus donanmasinin da oldukga biiyiik kayiplara ug~ rayarak bir hayli zayifladigi ve ancak yirmi kiisur gemiden ibaret kaldigi diisumiliirse bunun imkansizhgi anlasihr. Bununla beraber bu Cesme Faeiasma, kara ordumuzun yukarida bahsi gecen Kartaldaki bozgunu eklenince, Istanbul hiikiimeti bans istemege mecbur oldu. Kartal faciasi ki otuzbin kisjilik Rus ordusuna mukabil yiizsekscn bin kisilik Osmanii Ordusunun, mukavemet edemiyerek gil yavrusu gibi dagllmasi tarzinda vuku bulmus bir yuz karasidir. Ciinkii Osmanii ordusunda disiplin kalmamisti.

buu terenniime mecbur oluydrdu.

Yilolubdur
J>u

Hakikatte harbin baginda aynen Prut'daki gibi Rus

iyice sikigtirilmisti.

clhan,

Devleti earh-i deni

saoma ki virdi kamu

bizde dozed
mnbteasele

Ordusu

Bu durumda

eiddi bir siingii

hiicumuyla Ruslarin imhasi c.ok basitti. Fakat disiplinsiz

Ordu, bu hiicumu sekiz saat bile
taci

(jimdi ebvab-i saadleilde

gezen hep haaiete isimiz kaldi heman morluuRet-i lean yezele...

bir eiddi sebcp olmaksizin ric'ate basladi.

devam ettiremeyip Bu durum

hic-

Bal-

Mehmet Paga'mn 1711 de

Ruslarla sulhu kabul ede-

Rus donanmasinin Yunan sahillerine yaklagmasiyle baslayan isyan Qok kanh bir sekil aldl. Moskof desteginde kiyam eden eskiya, her yorde Musliiman Tiirkleri kihgtan geciriyor ve coluk eocuk dcmcden caniyane bir syrette dogruyordu. "Pakat Mithsinzade Mefrmet Pasa k-imandasmdaki Ttirk ordusu, kisa zatnanda bu isyani bastirdigindan Ruslar umduklanni elde- edemediler. Rus donanmasi bu suretle hedefine ulasamayxca Sakiz Adasi karsismda Cesme Limaninda gafil ve atll bir surette duran Osmanii Donanmasi iizerine ani bir bask-in yaparak onun tamamen mahvma sebcp oldu. Mefhur e s m e Facias 1 diye bilinen bu hadisecie

rek yenicerilcre giivenmemekte ne kadar hakli oldugunu

gdstermistir.

Osmanii Ordusunun karada ve denizde yenilmesi Avrupada miithis bir tesir husule gctirdi. Hatta Avusturya bile, Rusyanin miittefiki olmasma ragmen telasa diistii ve Ttirkiyeyle gizli bir anlama yapmak istedi. Fakat daha sonra Polonya icin Rusya ve Purusya ile anlasmayi tercih etti. Polonya topraklari ilk defa bu uq devlet tarafmdan paylagddi. (1772)
Ruslar da harbin bitmesini
sulh sartlan kararlatinldi.
feazirlanan metni imzadaji once
istedikleri igin Biikre'de

Fakat, Osmanii kumandani,

Istanbulun

miitaleasuii

kalyon, 6 firkateyn ve elli harp gemimiss tamamen yan.mis, sekiz bin deniz askerimiz de sehit olmustur. Cezayarii

tini

Hasan Paa, kahramanca vurustuktan sonra palaagzma alarak yiizmek suretiyle karaya c&abUmistir.
Kamil Pas a

almaya kalkismea cephe vaziyetini hakkiyle bilemiyen Istanbuldaki rical, mill! bir izzetinefs kaygusuyia teklif edilen sartlan reddctti. Bu suretle harp tekrar basladi. Ruslar Tunayi bir iki sefer ge^tilcrse de sonunda maglup

S7

Tarihi Siyasi, Cilt

.2.

sh,

173-174

134

MOSKOV

MI'JZAl.llWl

MOSKOIT

MEZAllMl

135

olup geri cekildiler. Fakat maneviyati vo disiplini bozuk olan Osmanli Ordusu diigmam takip edip bu ric'ati boz-

kalesiyle Dinyeper

(Ozii)

ve

Bug (Aksu)

Nehirleri araitti-

guna ccviremedi.
Gayrctli ve vatanscver bir Osmandglu olan III. Sultan Mustafa, hasta yatagmdan kalkarak Edirneye kadar olsun gitmek istedi. Nihayet kcndisine folc gclerek vofat etti. Yerine I. Abtnilhamit Han padigah. oldu. Bu sirada yeni kuvvetlcr alan Ruslar, Tuna'yi tekrar gccerck umnu'ya dogru ynriidiiler. Bu haberi alan yenigeriler, yeniden ve hayasizca bir surette kacmaya ba^laymca sadra-

Kindaki arazi, Rusya'ya terkedilmis. ve

liaz olunmugtur.

Aksu hudud

Ruslar tarafrndan

isjgal

edilen Besarabya, Eflak,

Bugdan ve
4
5

Giircistan iilkeleriyle

Akdeniz adalari

Tiirki-

ye'ye iade edilecektir.

Rus ordusu bir ay icjnde Bulgaristan'da Tunanm

sol sahiline cekilecektir.

sag sahilinden

Bab-] Ali Tiirkiyede Hristiyanhgi ve kiliseleri

zam, sulh sartlarmi kabule mecbur oldu. Petro'nun Prut Muahedesini imzaladigi donumiindc imzalanan K ii q ii k

tarihin

yil
-

Ayrupa kaynaklanna gore ise sekiz saat icjnde hazirlanan Kaynarca Muahedesinin imzalanmasini Ruslar dort giin tehir ettiler. Bundan maksat imza tarihini Pru't'un tarihine rastlatarak onun iirtikamini
ddrt,

d e si larmuza gore
e

ah

Kaynarc a M u

daimi surette himaye edecektir. Bu madde Rusyayi Tiirkiyede Hiristiyanligm hamisi vaziyetinc getirmis, oluj^ordu. Hakikatte esas muahedenin 14. maddesinde yer alan

ile

harbe son

bu

kilise tabiri,

Galatadaki bir tek Rus kilisesine miinhayalniz

vcrildi.

(1774), Bizim kaynak-

sir idi.

Rusya'nm miidahale hakki

ona

aitti.

eline boyle suiistimale miisait bir

madde

gecirince

Fakat bunu

bol bol kullanmistir." 6

Rus

sefirlerinin

EflSk ve

Bogdan

vaziyetleri

almakti.

tiakkindaki miiraeaatleri nazar-i itibara almacaktir.

Bu

Bu muahedeye gore Ruslar bizden pek fazla toprak ahms olmaddar. Hatta harp esnasmda ellerinc gecjrdikleri yerleri bile geri vermeyi kabul ettiler. Sadece Aksu Irmagma kadar Kuzey Karadenizdeki yerleri alarak Karadenizo agilmak hususundaki tarihi emelerini tahakkuk
ettirmekle iktifa eylediler.

madde mucibince de mcmleketeyn

is'erinde

Rus miidaha-

lesine daimi bir acik kapi birakilmis oluyordu.

7 Rus ticaret gemileri Karadeniz'le Akdeniz'dc zaharekat serbestisine mazhar olaeak ve istedikleri man bogazlardan gegebileceklerdi. S

Ebedi kaydiyla imzalanan ve 28 maddeden ibaret

lan bu muahedenin bazi miihim maddeleri:

o-

Kinm Hanhgiyla Kuban ve Bucak Tatarlan si1 yaseten mustakil olacak ve ancak dini iglerinde Hilafct

Makamma tabi bulunacaklardir. Tabu bu suretle Kirnn Hanligi, Osmanli hakimiyyet ve himayesinden aynlarak
Rusya'nm
istedigi

zaman

ahkami, Rusyaya da aynen tesjnil edildi. Tiirkiye iic senede ve iig taksitte Rusyaya 15 bin kese akca (dort bucuk milyon ruble) vereeektir. Tarihci Ahmed Cevdet'in nakleyledigi inanilmaz bir vak'aya nazaran Osmanli murahhaslarmdan Ibrahim Muuif Bey adindaki zat, muahedenin maddeleri miizakere edilirken uyuya kalrm ve tarn imza amnda uyaninca birdenbire giiya 'gafletini
"

tngilizlerle

Fransizlara veri'en Kapitiilasyonlar

yutabilecegi ve Tiirkiye'nin ka.

namiyacagi bir lokma haline gelmis oluyordu Kilburnu (Kilburnu) Kerc, Yenikale ve Azak 2

belli

etmemek
izahll

icin

Gelgele-

BaJ<:
1,

t.

H.

DANliJMEND,
!58

Osmanli Tarihi Krono-

lojisi C-

1st.

1961 Mh.

136
lira

MOSKOF

MK/.Ar.lMl

MOSKOF MlS/.AUMt
serbcst. bir

137'

tazminal

meselesine
Buna
kargi

gini gSstermigtir.

demek aptalhRus murahhasi, hazir ce-

vaphk yaparak Onu sonra gorttgecegiz* diye mukabele eylediginden igbu muahedenamenin zeyli mahiyetinde olan
tazminat mes'elesi bir giin sonra tezekkiir olunup karara bagbuunigta" Ve bii suretle devlet harp sahasinda ugradigi maddi ve manevi kayiplara ilfiveten bir do bii murahhasun ah'makhgi yiizUnden beg milyon ruble
tediyesine

mintika haline gelmisti. Esasen Rusya, oteistedigi Kirim'i once Osmanh Devletinden ayirarak soziim ona miistakil hale getirerek emeline kademeli bir suretto ula^mak istemigtir. Once binbir nifak ile Kinmhlari Osmanh ve Rus taraftarlan olmak uzere ikiye ayirarak birbirine dusiiriip zayiflatti. Bu iki
denberi

yutmak

grup, Han

ya, el aJtindan bir o tarafa, bir

meobur olmustur.
zi

Ne tuhaftir ki, Avusturya Imparato'rlufu da gtiya kurtarnus olmasma karsihk elimizden Bukovina'yi

bi-

Rusbu tarafa yardim ediyorBu suretle istikrar ve huzurdan tamamen mahrum du. kalan Kirim'a 1777 yilmda Petersburgda hususi surette
in

birini indirip birini bindiriyorlardi.

al-

yetistirilmi.s

asin alai'rangacilk taraftari ziippe bir ahsi-

migtir,

yet olan ftahin Giray'i

Os-

Han yapmaya muvaffak

oldular.

Bu muahedenamenin en kotii tarafi Ruslann, manh teb'asi olan ortodokslari himaye hakkmi

mak

mis olmalandir. Esasen gerek Karadenize inmek ve gereksc ileride bo] bo] suistimal edecekleri bu ortodoka Osmanh teb'asimn himayesb mes'elesini gSzden
kagiricin sair arazi taleplerindc gitmemistir. Bu, bir muahededen ziyade iginde
idi.

elde et-

tagiyan bir miitareke

harp tohumlanm Nitekim cok gegmeden RuslarJa

Kirim ahvali bu merkezde gelisirken Ruslar bir taraftan da memleketeyn dcnen Eflak ve Bugdamn istiklaline yol agacak miidahalelerde bulunarak Osmanli Devletinin dikkatini baska tarafa cekmek istiyorlardi. Bu miidahaleler sonunda yeni bir Turk - Rus catimasma ramak kalrmsken araya giren Fransa Sefirinin gayretleri ile Kaynarca Muahedesinin ihtilafh noktalanm tavzih et-

yeniden kapismaya meebur kaldik.

mek iizere Aynah Kavak Saraymda toplamldi (1779) burada Ruslar, memleketeyn hakkindaki mtirrit iddialarindan vaz geemis gortmerek asil Kirim iizerindeki nihai
gayelerini

1787

HARBt VE KIRIM KANLIGIN1N

tahakkuk ettirmek yoluna

alakasi sirf
iizere

gittiler.

Bu
1 i

suretle

SUKUTU
a)

Osmanh sultanmm Kirimla

sifatina miinhasir

kahnak

Kmm

Hajkhgnun Sukutu'
sebebi 1783 yihnda

zim ve tavzih

edildi.

1 i k bu durum yeniden tanHer yeni han secjQisinde, Osmanh

f e

Bu harbin
ilhak olunan

sultanina sirf halife olmasi yoniinden, baghliklanni ar-

Kmm

Rus Imparatorluguna
arzusu
ol-

zedecekler,

Osmanh Sultam da
ile

kendilerine

Hanhgmm

Takdis-i

kurtanlmasi

mustur.
tirilen

1774 Kaynarca muahedesiyle gijya miistakil hale geKirim, Moskofun kolayca entrika cevirebileccgj
1.

mukabele edecekti. Bunun dismda Osmanli Dcvleti, Kinm'in higbir isine kanmiyacakti. Bu suretle Rus taraftari $ahin Giray'in hanhgi ve Osmanh Devletinin. Kirim'la her tiirlii siyasi alakasim. kesmesi temin edildikten sonra,

er'i>

Rusya

icin

Kirimm

ilhaki yolu a^ilnus ol-

&0

H.

DANteMIMD,

a.g.e.

sh.

5S

d.u.

Ustelik yeni. Han,

Kinm

iein intihar sayilabilecek 61-

138
siisiiz

MOSKOF

MK/.Al.iM'i

MOSICOF

MKZALtMt

.139

rip

inkilap hareketlerine girierek milli btinyeyi tahediyor ve Ruslarui iini kolaylagtiriyordu.

hak

edildigini,

kizyiiz bin

ruble

Sahin Giray'm da kendi arzusuyla (!) sesenevi tahsisat mukabilindc tahtindan

Rus casuslari ve Rua sefirlerinin avuclan icjmc aldiklari Sahin Giray, asjin alafrangalik ve inkdapciligi sebebiyle adeta son
misti.

feragat ettigini ilan etti. 80 Top senlikleri iginde Kinmhlarin Katerina'ya mecburi biat merasimleri icra edilerek o
tutulan imparatoricenin Rus ordusu Moskova'dan ayrilmadan yazilmis. bulunan beyannamesi ilan
gizli

Kinm

Bir

Kmmlidan

Han'i olmasini bizzat temin etziyade Kmmin menfaatini dusiinii-

ana kadar

yormus. gibi Sahii; Giray'a alafrangalik mahiyetindeki inkilap hareketlerini telkin eden Rus casuslari, bu suretle

edildi.

(1783)
ilan

Bu beyannamede

edildigine

nazaran
i

hem Kinmin manen

tahribino ve

hem de bunun

neticesi

Kirim'i ilhaktan maksadi

h u
b u
1

Rusya'nm u r s u z

olarak Sahin Giray'm kargilasacagi aksulamel sebebiyle Ruslar tarafindan himayesinin mecburi bir halo gelmcsihi temin ettiler. himaye ki, sirf Kirimi zuliim ve kalnrlarma ram edebilmek iein sekli' bir bahane olarak zaru-

eden ihtil&fli bir m e v z u u

le
li

e d e r e k

o r t a d a

k a

suretmak
ti.

bu duruma gelen Sahin Giray, kargilagacagi aksulamelleri atlatabilmek iin, hamisi olan Ruslardan La
ri idi. Ciinkii

yardim talep edecekti. Nitekim hadiseler de boyetti. Akilsizca bir garphlasma sevdasina kapilari ve bu hususta bir medyum gibi Rus casuslarmm emir ve direktiflerine itaat eden Waliiii Giray Hail, icki alemlebiatiyle
le

cereyan

resmen beyan edilmis oimasma ragmen, ortahga gozdagi vermek icm memnuniyetsizlik izhar edcnler basta olmak iizere katliama girigildi. Kadm, cocuk, ihtiyar demeden kjligtan gecirildi. Boyloce hicretc higbir surette imkan verilmedi. Kagabilen pek az kimse Turkiye'ye iltica ederek olup bitenlcri hikaye ettiler. Bu ilk tedhis, hareketinde tahminen
otuz binders fazla kelle uquruldu.

tsteyenlerin Turkiye'ye hicret edebilecekleri

Rus iiniforma vo niganlanni takmak, kendisine yaver olarak Rus subaylan almak, askerlerine dahi Rus iiniformasi giydirmek, ickili ve kadinh alemler
ri

tertip etmek,

tertip
riir

etmek ve hatta an'anevi sekileri asirlarla takaretmis bulunan din! vakiflan tamamen ilga ve imha

Cok hazindir ki, Osmanh Devleti bu cinayetleri proetmek cesaretini bile gosteremedi. Kaynarca Muahedeainden beri Osmanh Devlet ricali ve askerlerin maneviyati gayet bozuktu. Devlet ram manasiyla bir
testo

a h

c a

icinde bulunuyordu. Sultan III.

suretiyle halkin kendisine karsi galeyamm hazirlamig oldu. Kendisini bu hareketlere tesvik eden Rus casuslari, diger taraftan da onun muhaliflerini taltif edi-

etmek

Mustafa'nm

biiyiik

bir

vukufla gordugii bu eksiklikleri

hamleler onun ani oliimu ile (1757) Yerine gegen Sultan I. Abdulhamid, semeresiz kalrmsti.
telafi igin giristigi
'

yorlardi. Bu sebepten ortaya cikan kargasahktan tahtini kardegine terke mecbur kalarak Rusyaya iltica etti. Ta-

00

onu himaye etmek maksadiyla Rusya'nm Kirim'a girmesi hem hazirladigi ve hem de bekledigi bir hadiseydi. Bu bahane yie Kinm'a giren Rus bagkumandani Prens
bii

dct sonra
mistir.

Once Rodos'a sevkedilen bu aptal ve hain han. bir miidorada Ruslar tarafmdan idam edilerek cezasim eek-

Potemldn, once Sahin Giray' 1 tahta gikarmis, sonra da

Katerinanm cuius yildonumii

giinii

Kmmm

Rusyaya

il-

91 in, Sultan Mustafa, Berri ve Bahrt MUhendish&ne agarak aksakalli ^abitlori bile yenidon talim ve terbiyeden gecirmeye koyuldu, Baron de Tott gibi ecnebilcrden de istifadeyic orduyu yeni usullere gore tensike salisiyor-du. Hatta Baron de

1 <K)

MONK OF

MEZAtfMl
Z a a n 1 ay ak a I t i n d h a k c an i

ordunuu azalan harp gcieunu g&rerek:

.da
k
a.
1

A
1

a h

'

k u
e

}.

a r

MOSKOI.''
St.

JMKZAUMi
bile

14.1

a c a k a a

hem

Cenabi

mi

cckten bu tahrikler aonunda Misir'da

isyan cikmis-

diyordu.

sa da cabucak bastinlabilmisti.
fete

Osmanh
bir
reddiit

Ruslar, Kjrun'a kargi icra ettikleri bu emrivakiin Devlcti tarafindan kabuliinde israr ettiler. Yeni

bu sirada Rusya, Avusturya Imparatoru

II.

Jo-

harp gailesini gbze alamayan Osmanlilar bir gok teve sizlanmadan sonra nihayet 1784 yihnda K i rim S e n e d i denilen tic, maddehk bir muahode ile bu ilhaki icleri yanarak kabul etmek mecburiyetinde kaldi-ar.

aef'le anlasarak tarihte ilk defa

Osmanh

Devletinin tak(Pro-

simi

icjin

bir proje yapti.

r e k

Pro jesi

jet Grec)

adiyla anilan bu anlasmiaya gore Avrupadaki

Osmanh topraklan ikiye taksim ediliyor, bir kismmda Rus himayesinde Bizans hortlatihyordu. Bu makjsatla Rus garigesi Katerina'nm Kirim'a yaptigi seyahat Osrnanh devletine
karjji bir

nevi gosteri mahiyetini almiti. Uzeo

1

b)

1.787

Harbi

rine

s t

nbul Y

dovizlcri yazili taklar

1772'de Lehistan'i miittefikleriyle birlikte paylami oian, 1774 'de de Osmanh Devletiyle Kaynarca Muahedesi

altindan gecen Katerina,

Osmanh

Devletine kari husu-

metini aleniyete dSkmustti. Osmanlilar, her eye

ragmen

Qok karh bir muahede imzalayan Rus (,-anccsi II. Katorina, kazandiklan ile yetinmek istemiyordu. Bimu takiben de igte A K a v a k (1779) yn a1 Anlasmasmi imzalamaya, 1783 de Kinmi ilhak cylomeye ve 1784 de do bu ilhaki Osmanh Devletine kabul ettirmoye muvaffak olmustu. Fakat btitiin bunlarla hirs ve igti]

gibi

kendisi igin

yeni bir harbe girmek istemiyorlardi. Fakat hadiseler bu

harbi kacmihnaz bir hale getirdi.

Tiirkiye gerci Karlofca Muahedesindenberi pek gok Mill! kayiplara ugramis.ti. Fakat Kirunin kaybi Turk vicdanini gergektcn sarsmis.ti. Cami vaazlarinda bile harp

hasmi tatmin edemeyen Rusya, yeni yeni gaileler gikarediyordu. Istanbul'daki Moskof Elgisi Bulgahof hergiin kabuliine imkan olmayan bir taleple Babialiye kosuyor ve ktistahhktan geri kalmiyordu.

maya devam

ve zafer temennilerinde bulunuluyordu. Bir kac yildanberi ordunun diizene sokulmasi igin gahsjlmakta olmasina ragmen devrm basiretli padigahi I. Sultan Abdiilliamit Han, sulh taraftan idi. Fakat hal-

km

Giircii Beyinin giiya himaye edilmesi maksadiyla Giirciistana Rus askeri sarkmiti. Diger taraftan da Eflak, Bugdan, Yunanistan ve Hatti. Misir'da isyan ve fesat gikarmaya cabman Rus ajan-

Osmanh hakimiyetindeki

galcyani miithis bir baski haline gelmisti. Hatta yukarida nakledilen hasimane tavirlan ytiztinden, Rus Konsoloshanesi ahali tarafindan tas,lanmiti.
Ingiltere ve

Prusya

elgileri

de kendi siyasetleri icab;

Babialiyi

larxyle sefaret

erkam beraber hareket

ediyorlardi.

Gersiz

Rusyaya harp ilan etmeye tevik ediyorlardi. 92 Kinmin istirdadi sevda'sina kapihm, cahil ve degerbir kumandan olan Sadrazam Koca Yusuf Paa, PaRusya'ya harp
ilan edilraesini

Tott'un hatiratmda kaydettigino nazaran cSiiveys kanalini bile agmayi dii$unen III. Muxtafa'nm ant oliimii bu [glerden bnkle-

digahi ikna edebilmek igin pek gok gayret saxfeylemek

tuiretiyle

nen

netictenin

ahnms.sim imkunsiz ktlmistir.

istanbul'daki
02

Rus
-

Sefiri. Biiigahof,

temin etti (1787) Babialiye gaginah.

a. N.

KURAT

Rusya

Tarihi.

Ankara 1948

291

MOSKOF MBZAliMt
larak Giircistanm tahliyesi, ehemmiyetli

14S

Rus

gehirlcrin-

'"
v

->\;

JS\

kagakgikga mani olmak igin Rus gemilerinin Bogazdan gegerkcn muayenesi, Iskenderiye, Ym$, Biikrcs. gibi sehirlcrdcki tahrikkar Rus sefirlerinin geri gagirilmasi ve hatta rivayete nazaran Kinmin iadesi gibi mes'eleler hakkinda kendisine bir ultima torn verildi. Sefir, cevap igin belli bir miiddet taleb ettiyse de bu miiddet nihayete ermeden Yedikule Zindanrna gonderilerek Rusya'ya harp ilan edildi. Osmanb ordusunun hareket edeeegi sirada, Avusturya da bize ilan-j harp ederek Rusya'nm yamnda yer aldi. Bu yuzden Turk Ordusu ikiye aynlarak harbi iki ayn cephede kabule mecbur oldu. Belgrad onlerinde Avusturyalilara kargi oldukga parlak bir nafer kazamldi. II.
tesisi,

de Turk Konsoloshanelerinin

Josef bile esaretten giigliikle kurtulabildi. Pek cok esir ve ganimet ele gegirildi. Pakat bu basanh hareket daha

da ileriye goturulemedi. Ciinkii ordunun diger kanadi Ruslara kargi maglubiyete ugruyordu, c a k o f denilen Ozu Kalesi Ruslar tarafindan muhasara edildi. Balarinda Katerina'mn eski agiklarindan Potemkin'in bulundugu seksenbin kigilik bir kuvvet Ozu Kalesini
leye

muhasara

etti.

Siddctli ki sebebiyle ka-

yardim yapilamiyordu. Kaledeki mahdut Turk Kuvvetleri kahramanca dayandilar. Agir kis yuzlinden gerekli yardim deniz cihetinden tie yapilamadi. Nihayet aradaki korkung kuvvet muvazenesizligine istinaden iddet)i bir hiicmn sonunda kaleye giren Ruslar, tig gun iig ge-

SULTAN
Oza Kalesinde
disata

ce gehri
I.

ABDTJrjSAMiO
PaSUU r

icra edlleo "Moakcrf Mczalimi" nP ait raporu dialerken teessUrttnden vefat edeh buyiik ve vatansever Osmanl,

yagmahyarak goluk gocuk, ihtiyar yirmibebui insani kihgtan gecirdiler. kadar

edilmiglerdir. 03

ki,

demcden. Ruslar
it-

bu hadise dolayisiyle Bali kaynaklarinda

bile vahetle

Duydugun

teessflr

ve

iias.s-asiyetf.en

mahrum

ve Virata Mnetttawek vicdan

olan' bteleri artel;!...

ham
'

Bu

kaynaklarda, korkuda2i kose bu-

I.

H.
J9<;2

DANIMEND
sh.
(57

Osmanli Tarihi Kronolojisi

C.

4,

i'

fiir,

abut

MOSKOF
.14.4
.

MUZAl.lMt

145

MOSKOF

MEZAl.lMt

eak kacip bir yero siginan kiiciik cocuklari top gibi ha-

vaya
rinin,
dir.

atip altina panltih siingulerini

tutan Bus askerle-

vahseti eglcnce haline getirdiklrri

aci

kaydedilmekte-

Bu

ve hassas

Ruslann A h h ne felc geierek

! .

habcr tstanbul'a gelince, dindar, vatansever Padiahi Sultan. I. Abdiilhamit Han, zulumlcrine ait bir raporu dinlerken bir Cekerek feryad etmis ve o anda kendisi-

talana maruz kakh. Vahsi Moskof shriller*, eli silah tutamiyan ihtiyar, kadin ve cocuklardan ibaret kalan ahaliyi hunharca dogradilar. Takriben kirkbin cana kiydilar. Bu suretle Kirim kurtanlamadiktan baska, Belgrad'm Avusturyahlara kaptinlmasi, Ruslann ise Eflak ve Bugdana. girerck hunharca bir katliama girismeleri gibi
felakctlere sebebiyet verilmis oldu.

Osmanh
.

Ancak, 1789 yibnda Pransada

lak verdiginden

biiyiik bir ihtila.1 pat-

o gece

ruhunu teslim

etmigti.

Sultaii

I.

Abdiilhamit
idi.

Han

gergekten dindar vc vaina-

tansever bir Osmanoglu

Halk arasmda velayetine

bunun kendi memleketlerine de sirayetinOsmanhlarla 1791 yilmda Z s t o v Anlasmasmi yaparak bir an evvel sulhe kavusmak maksadiyla harben aldiklan Belgrat'dan bile
den korkan Avusturyahlar,
i i

nihrdi .Devletin harp masraflanna sarfcdilmek iizere sa-

vaz
rc

gectiler.

rayinda gahsina ve coluk gocuguna ait altin giimiis takimlan ve ziynet esyasi nevmden ne varsa darphaneye gonderilerek paraya kalbedip hazineye hibe etmisti.
I. Sultan Abdulhamit Han'dan sonra taht'a in. SulSelim tan gegti. (17S9). Harp devam ediyor, cephelerden

Rusya, harbe devam etmek istiyordu. Fakat IngiltePrusya araya girdiler. Rusya'nm genislemesini kendileri igin hayirh telakki etmeyerek" bu ise bir nihayet vermek istediler. Esasen Rusya da Avusturya gibi Franile

siz ihtiialinin

ihdas ettigi bir endise icindeydi. Sulh yapa

rak serbest kalmaya ihtiyaci vardi. 1792'de Osmanhlarla

Ruslar arasinda
her
tiirlii

list liste aci

haberler geliyordu. Sik sik kumandanlari deis

a s
i

gistirmekle de

hallolunamiyordu. Esasen dirayotli devlet adami kalmamisti.

Gayretli, hamiyetli ve

Anlasmasi mda d S e
l

imza
f e r

edildi.

icin

Avusturyahlar Belgrad'i isgal ettiler. Diger taraftan da Ruslar Ismail Kalesini muhasara edip cetin bir miicadeleden sonra duslirmeye muvaffak oldular. Bu kaleyi muhafaza memur olan bir avue Tiirk, son nclieslerine kadar karsilarmdaki Moskof ordusunun sayi ve silah iistimlugiine bakmadan kahramanca miidafaada bulundular. Fakat arada o derece korkunc bir kuvvetler muvazenesi-< ligi vardi ki, bu canhira miidafaa maalesef netice vermedi. Ruslar burada da Ozii Kalesindeki vahseti tckrarladilar. 9 Sehir iic, giin he gece devam eden bir yagma ve

'

fedakarhgi yapmis" oldugu gibi etrafmi da buna tesvik etmis olan III. Selim istemiye istemiye sulha
>:'

razi oldu.
ns
...

Buna gore:
Fakat Rusya Imparatorigesi Akdeniz hakkmda Rus

dogabilccek tehllkeyi hissetmeye baslamis olan Avusturya ve tnglltere'nin kendi aleyhine harp tehdidlne girigmelerinden korkarak 1792 Yas Muahedesini imzalamaya muvafakat ederek... (Edvard DRiYOL a.g.e. Sh. 90) " Bak: Ismail BAYKAL Selim III. devrinde imdad-i sefer iqin para basilmak Iizere saraydan verilen altin ve gumug
projelerinden
Prusya,
;i

sh.

esya hakkmda, 36-50

''''

Tarih

vesikalan,

Ankara

1944,

C.

Ill,

S-

13,

Tahsin

Edvard

DRIYOL

Sark Mea'eleai (Trc.

Mahmud

Nafta)

Ian

Ruzname

OZ

Selim III. un sir katibi tarafindan tutuTarih Vesikalan, Ankara 1944, C. Ill, S. 14
f.

Istanbul 1329 Sh. 90

10

146

MOSKOF
a)

MK/.Ar.lMl

MOSKOE MKZAlJMl

147

Kirimin Rusya tarafmdan ilhaki tasdik olundu.. b) Dinyester nehri iki devlet arasinda hudut kabul edilerek Ozii Eyaleti Ruslara birakildi. c) Beserabya, Bonder, Akkerman, Kilya ve Ismail.
Kaleleri bize geri verildi.

Fransada

biiyiik

Fransiz; ihtilali patlak verdigi za-'

ile

man

gehzadeliginden beri XVI. Lois

bir

dostane bir suret-

1807 TURK
Y
a
s.

RUS HARBl

kapitUlasyonlarin ortaya gikmasini, iktiziyade Tiirk politikasimn zaafi olarak gcisteren yazarlarm bu istikametteki beyanlan, otcden beri meklop kitaplarma kadar intikal etmis bulimmaktadir. Her hadiscden Osnianhligi kStUlemek igin bir vesile gikaran inkilapgi
kuvvetli
sadi

devrinde

zarurotlerden

u a

hedesi

Rusyanin Osmanli Dev-

letine karsi

askerJ ustiinliigiinii soz gotiirmez bir haki-

kat olarak ortaya Qikarmig oldu. Deli Petro'nun T ii r k i y e y e k a r i siyaseti yiiriitebilmek igin
girigtigi islahat hareketleri,

eski tembel ve gcri

Rusya-

nin yerine zamanin teknik imkanlanni kullanabilen yeni

bir

bunu da Osmanli Politikasimn anlayissizligina hamlederek basimiza <.K a p l ii J a sy o n belasim gikardiklarmi yazmaktadirlar. Halbuki Kanuni devri, yeni kcsifler ve yeni ticaret yollarimn ortaya gikmasiyla, iktisadi ve ticari faaliyetin biiyiik BlgUde Osmanli topraklanndan uzak Ulkelere kaydigi bir devirdir. Kanuni'nin Fransizlara bahsettigi bu irr.kanlar (KapitUlasyonlar) Dtlnya ticaretini kendi tilkesine gekmek gib: gergck bir ileri gtirUslUlUgUn eseri id:. Esasen Osmanh Devletini
yazilar,
i

Rusyaya viicut vcrmisti. Dcvlctini biiyiik ve kuvvctli yapmak igin sonsuz bir gayret sarfeden Petro'nun bu emeklerine onun halefi Katerhia'mn gahgmalari inzimam edince, ortaya gergekten kudretli bir Rusya gikmis. oldu. Bu gergek, Osmanli Devlet adamlannda askeri bir

basinda on:m askeri kudret ve liyakatinDtlnya politikasmi kavramaktaki mahareti ve bu politikaya sahip oldugu Hil6.fet vc Sal tana t gibi iki biiyiik ve mtlessir unsurla faal bir surette katilmis olmasidir. A.vrupa'nm sanayi lnkilabini yapmasma muvazi olarak. Tiirilstttn

kilan

amillerin

den

ziyade,

kiye'nin
biyle,

aslahatm liizumu fikirlerini uyandirdi. Yeni harp teknik

ve usullcrini benimsemenin chemmiyeti anlasildi. kurtanlmasi igin I. Franeois'mn hapisten

idrak

Avrupa karsisinda geri kalrr.is vaziyete diismesi sebekapitUlasyonlarin kar yerine zarar getirdigi bir mevsimin edilmis oldugunu da kabul ctmekle beraber kapitUlassartlarma
zihniyetin
karsi
tesiri

Kumim

Sultan Suleyman zamaninda yapilan yardim Avrupada Tiirk - Fransiz dostlugunun temelini atmigti. Boyle bir

bu dostluktan istifade dusiinuldu. Gergi her dcfasinda Fransizlarm iktisadi menfaatlerinin korunmasi suretiyle yiiriitulen bu dostluk ananevi bir hal alislahat isjnde de
miti.
,JS

hareket eden ismet Paija, prensip itibariyle kapitlilasyorJari ilga etmek hevesine kapilmis ve bu yiizcien diger devletler meyamr.da Fransa'yi da karsisina almisti. Halbuki, Orta-Dogu'daki ingiliz Fransiz rekabetinden istifade edilerek Fransizlarin Musul mesealtinda
lesinde bizi desteklemelerini temin
tiilasyonlar
igin

yonlarin mevcudiyetine degil, Fakat, Lozan'da inkilapgi bir

olmak

iaz:mdi.

llga

yerine

i s

etmek mumkundu. Bu, kapi1 ah formulUnU tatbik et-

m
ifade

Fransizlarm
edilen

iktisadi

menfaatlerinin
siyasi

korunmasi

tarzmda

bu

keyfiyyet,

tarihte

KapitUlasyon-

bilinen bir mes'elenin ortaya gikmasma sebep olmustur. Memlekctimizde bugttne kadar Uzerinde birgok .sey soylenip yazilmis. bulunan kapitiilasyonlar hakkmda kisa bir izahatta buluntnak istiyoruz. Kanuni Sultan Siileyman zamani gibi Osmanli Devletinln en.

lar adiyla

mekle Olabilecek bir iijti- Sirf psikolojik bir farktan dolayi islah igin ugrasmak yerine ilga maksadma ycinelen Ismct Pa$a, bilaharo ilga ettigi kapitlilasyonlardan degilse bile, Fransizlarm Qoktan razr olabileckleri islah sekillerinden daha agir harici istikraz anlasmalan yapmistir. kapitiilasyonlar, daha Esasen Birinci Cihan Harbinde Enver Pa$a'nin mtlessir oldugu bir hiikumet kararnamesi ile fesnedilrtlig, fakat muharip hukiimetler, bunu kabul etmemilerdi. Nihayet uzun mUcadeleler ve ugrunda katlanilan bir cok kayip-

148

MOSKOF

MK/.Af.lMl
III.

MOSKOF MEZALlMt
51k-.

149

te

muhabere etmckte buliman

bulunuyordu.

Selim heniiz tahta

mis.

Bu

Bu

sirada Qarkta ingilizler, Hindistan gibi cok zen-

ihtilfilden

biiyiik olciide cndiseyo

kapilan

Avrupa

devletleri,

Fransa alcyhine
-

gin ve ehemmiyetli yerleri elerine gegirerck geni bir miisbir Ingiliz

ittifak cttik-

lcri halde,

Osmanh

Devleti an'anevi Tiirk

Fransiz dostotti.

lugunu bozmiyarak bitaraf kalmayi tercih

gcinderilen Fransiz elgisini ne kabul

temleke imparatoiiugu kurmus. bulunuyorlardi. Bu yiizden - Fransiz rekabeti siiriip gitmekte idi.
Ihtilfilden

Istanbula

sonra Fransada kurulan

ne de reddetti. Sonra 1791 de Prusya, Fransiz Cumhuriyetini taniymea Osmanh Devleti de an'anevi dostluk siyasetini bozmiyarak yeni Fransayi tanidi. Rununla beraber istanbula tayin olunan yeni Fransiz
eleisi

vc

Direktu-

v a r

hiikiimeti Hindistanda fngiltere aleyhine ortaya

Qikan bir isyandan bu rekabet saikasiyle istifade etmek istcdi. 1798 senesinde kendisinden is miieadele bakimin-

Verniac'in

Avrupada Fran-

saya kari ortaya

dan endige edilen general Napolyon Ponapart'i Misir'i fcthetmek iizere Fransiz ordu kumandanhgma tayin ederek Fransadan uzaklastirmak
Suriye, Irak ve Iran yolu
ile

(jikan musjterck aleyhtarliga karsi bir

Fransiz anlasjnasi yapmak teklifinde bulunduysa da III. Selim buna yanasjmadi. Fakat yeni kuru'
:!

Osmanh

istedi.

Napolyon

ise,

Misir,

lan

- 1 N i z a Fransiz subaylarma

C
1
i

d n
1

in

diizenlenmcsi

isj

de

verildi.

Bu
a.

yeni askerin talimi igin de

e s
i

r a n s

Hindistana varsrak biiyiik fetihlere mazhar olmak hatta, miimkiin olursa Osmanh Devletinc dahi son vcrerck biiyiik bir peresti elde etmek ve bu surotlc Fransada hiikiimeti ele gecirmek istiyordu.

terciime edilerek

tatbik mevkiine konuldu.

"''

mukabll kapitUlasyonlarm Lozan'da ilga edilmi olmasim islama nazaran daha makul olmamakla beraber yine dc bir baan sayrr.ak icabeder. Ancak, Lozan'in bu mes'ele di.sinda
lara

Halbuki bundan bir miiddet ovvel cihan sulhu bakimmdan Osmanh Devletinin kuvvetlendirilmesi gerektigini miidafaa etmekte idi. Hatta. bunun igin Osmanh Ordularinin talim vc terbiyesini bizzat ifa

etmek

iizere Tiirkiye-

M i s a k - i millUden biiyiik feragat ve fedakarhklarla ortaya Qikar. kazancj-kayip cablosunda bu da bir sey ifado etmcmektedir. >> Prof. Dr. Ahmet Cevat EREN Sc-lim III. tin Biyografisi,

ye gelmek icin

bile

tcscbbiiste bulunmutu.'"- Ciinkii yu-

kanda
lan

zikredildigi iizere

bu sirada Tiirkiycde yeni kurue d

i

z a

askerlerinin talim ve

terbiycsi Fransiz

subaylarma havale edilmis bulunuyordu.

Istanbul
">

1964 sh. 10. 41 Dr.

.Prof.

Ahmet Cevat

EREN

a.g.e.

sh.

41

">' Basit gibi goriilen bu talimname mes'elesi, milll miiesseselerimizde tarihi devamlihk suurunu sakatlayan inkilap hareketierinin amil oldugu korkung istikrarsizhgi gostcren tipik bir

Napolyonun bu sirada vaki olan miiracaati rivayete nazaran Osmanh ailcsinden bir kiz talebetmeye kadar ileri
gidiyordu.

p o

o r

muahedesini imzalayarak

Once Fransiz, sonra Alman ve nihayet Amerikan talimatnameleri iktibas olunarak tatbik edilmek surotiyle her mtiesseden daha ziyade m i 1 !> olmaya mecbur olan ordu'da dcmisaldir.
!

Yunan Adasmi ve Prevezc ile Parga'yi alan Fransa,, Osmanh Devleti ile hemhudut bir duruma gelmisti. Artik
yedi

vamli bir degisiklik ve istikrarsizhk ihdas edilmigfcir. Bu suretle daima gayri mints olmayi torcih eden inkilapQi zihniyct, Tarih boyunca kurdugu bir <jok biiyiik devletle teskil&tQlhguu ispat etmis bulunan Tiirk Milletinin yaraticiligina miiracaat etmiyerek, daima sekil taklitgiligi yolunu tutmustur.

Osmanhlara karsi siyasetini degistiren Fransa, elaltmdan gayrimuslim Osmanh teb'asim isyana tesvik ediyordu. Direktuvar Hiikiimeti Osmanhlara kargi takindigi bu
Bak: Enver Ziya

KAKAL

Osmanli Tarihi,

C. 5, S. 27-28

150

MOSKOF

MOSKOF MEZALtMl
MH/.Al.lMt

151

diigmanca tavirda okadar

sjarak Filistinde bir
10 '

ileri gitti ki,

Yahudilcrle anla-

diigtU. Fransizlar
1

suyun dibinde

bile olsa

onlan bulaca-

Yahudi Devleti

tesisini bile tasarla-

gim... diyordu."" Nihayet Fransiz donanmasini Ebukir'-

yarak harekete gegti. Bu yeni siyasetin icabi olarak Mora ve Misir'in zaptini kararla^tiran- Fransa, General Napolyon kumandasmda kirk bin kisjlik bir kuvveti harekete gogirdi.

da yakalayarak

iig

saat iginde imha

etti.

memnuniyet uyanchrch.
ve askerlerini

Amiral Nelson'un bu zaferi istanbul'da biiyiik bir III. Sultan Selim, Amiral Nelson
gegitli hediyelerle taltif etti.

Istanbula Fransanin niyetleri hakkindaki bilgiler ulasinca

le

Osmanh

Devleti Fransizlara hazirhksiz yakalanmak-

Osmanh ricali buna inanmak istemediler. Rusya bibu hususta ikazlarda bulunuyordu. Fransa ise Istan-

la beraber Nelson'un

bu muvaffakiyeti Napolyon'u Mi-

sir'da hapsedilmig bir

sini

duruma
big bir

soktu. Yerli

buldaki sefiri vasitasiyla Padisahi ve biitun

calini,

Osmanh

ri-

kazanmaktan baka

tutunma

iimidi

halkm sevgikalmayan

tirmek

Osmanlilara isyan etmis. olan Memlukleri yola geigin hareket ettiklerine inandirmak igin gayret

sarfediyordu. 104

Yol iizerindeki Maltaya ugrayan Napolyon, burasini

kolayhkla ele gegirdi. Yoluna devam ederek Iskenderiyede karaya gikti. Siir'atle Kahireyc yoneldi. Daha once
Istanbuldaki Fransiz sefiri vasitasiyle icra ettigi oyala-

Napolyon, MUsliiman dostu ve giftgi hamisi tavrini takindl. HI. Sultan Selim, adina para bastirarak sank sarip camilere gitmek gibi hareketlerde bulundu. Halkm sevgisini kazandi.'"" Misirlilar kendisine Ali Bonaberdi ::s adim taktilar. Fransadan bircok alim getirerek enstitiiler kurdu.
,:

Buna ragmen koydugu

tiinde bir zayiat vererek

fazla vergiler

yuzunden Miiig

maya devam

ederek: Butim

Dunyaya diisman olsam

yi-

sirda dehgetli bir isyanla kargilagti ise de

bin'in

iis-

ne de Tiirklerin dostu kalinm. Misiri Osmanhlarin elinden almaya geimedim. Ahaliyi Kdlemenlerin zulmunden kurtararak onlann padigaha itaatini saglamak iqin Osmanh Devletinin miisaadesi ile geldim diyordu. Memluklar Fransiz askerlerinin harcketlcrine
tilar.

bu isyani giielukle bastn'abildi.

mani olmaya gahg-

Gergekten Domanhar Colimii gegerken Fransiz askerleri gok megakkat cektiler. Hatta bazi askcrler Napolyonun gozii oniinde intihar bile ettiler. 10
-

Devleti Misir'i kurtarmak icin Ingiltere ve anlagmak mecburiyetinde kaldi. Ciinkii Fransamn bu hareketi Ingiltere gibi Rusyanin da isjne gelmiyordu. Temelleri I. Petro tarafmdan atilan an'anevi Rus Osmanh Topraklarinin siyaseti sebebiyle goz koydugu Fransizlarui clinc gegmesine gonlii razi olmuyordu. Bu

Osmanh
ile

Rusya

yiizden 1798 yilinda

Rus Donanmasi Istanbula gelerek

birliktc

Ingiliz

donanmasi

ise

Fransizlari takibe

gikti.

Amiral Nelson kumandasinda Once Napolyon'un Atlas Okya-

Biiyiikdere onlerindc demirledi. Onbes. giin sonra da Os-

manh donanmasi
""
'"''
;

ile

Akdenize

acildi.

nusuna agilacagim zannettigi igin bir hayli bcklcdiktcn sonra onun Misir'a yoneldigini goriinee Akdenizdc pesjne
ios

Cevdet

Tat'ihi

C.

103

VI, Sh. 282

Sh. 108
Sh. 108

Edvard DRIYOL, Edvard DRlYOL, Edvard DRtYOL,

a.gr.e.

Sh. 109
Sh.
sh.

a.g.e.
a.g.c.

109

109

w
105

Edvard DRIYOr,, Edvard DRIYOL,,

a.g-.e.

a.g.e.

Bu vesile ile gelenlerden yazisim okumaya mnvaffak oidu.

1,111

Champollion

hiyeroglif

:i52

MOSKOF

MKZAl.lMl

MOSKOF

MK/.ALlMl

153

Bu suretle Osmanh Devleti, devletler muvazenesinden istifade yolunu tutmus oldu. Boylece tarihte ilk defa bir T ii r k - R u s a n 1 a s m a s 1 ortaya cikti. (23 Aralik 1798). Ayni zamanda bu anlasmadan istifade eden Rus donanmasi yine tarihte ilk defa olarak Bogazla-

kuvvetlerini piiskiirttu. Altmis. dort giin siiren

Akka muoldu.

hasarasi ona cpk pahahya mal oldu.

Napolyon Bonapart, Misir'a donmeye mecbur

Kendisi igin artik y o 1 u kapanmisti.

Hindistan ve Istanbul
Fransaya gonederek
bir
tebdil-i

serbestge

gccmck imkanini

elde etmis oldu.

Ingilizlerden iki kiieiik ticaret gemisini

Napolyon'un ihdas eylcdigi miithis guile sebebiyle imzalanan bu muahedenin yirmi iic maddelik gizli bir kismi vardi ki ikmal bahanesiyle Rus donanmasinin istcdigi anda Bogazlan gccmesine imkan veriyor ve A s k e -

dermck
darbesi

igin

aldigi

miisaadedcn

istifade

kiyafetle Misir'dan kagti.

ile

Daha sonra da
ele aldi.

hiikiimet

Fransada idareyi

Fransizlann
Ingiltere,

cekilmesinden

sonra

Misir'a

yerlesen

koydugu Osmanh Topraklarma Fransizlan atmak gibi bir bahane ile el atmak hakkini elde ediyordu."" Halbuki Fransa ele ger
i

Yardim

miiiahazasiyle de gciz

buradan gikniak istemiyordu. Misir'm stratejik ehcmmiyetini anlamigti. Hindistan siyaseti icin Misir'a sahip olmanin ehcmmiyetini takdir ederek, bu maksatla

girdigi
kii

Osmanh topraklarmdan

belki gikarilabilirdi.

Ciin-

tu.

Fransizlann bu hususta mlistekar bir politikalan yokFakat Ruslar igin bunu diisunmek bile imkansizdi.

Rus anlasmasma muvazi olarak imzalanan Turk

giliz

In-

andlasmasi da ark mes'elesi nin halli yani Osmanh Topraklannm taksimi meselesinde Rusya ile ingiltcreyi karsi karsiya getirmis. oluyordu.'"
Tiirk
-

Osmanh himayeRusyanin kefaleti altinda miistaki! bir cumhuriyet haline gctirilmis. o!an Yedi Ada dan askerlerini gekmiyordu. Halbuki yapilan anlasma mucibince buralardan uc ay icinde butiin biitiin gekilmesi gerckmekteydi. Diger taraftan da harp nihayete erdigi halde donansinde, fakat

Malta Adasmi da elinde tutuyordu. Rusya isc, Fransizlardan ahnarak

Rus ve Turk

endiselendirdi.

Osmanh

anlasmasi Napolyon'u Devleti, Akka, Valisi Cftzzar Ali-

Ingiliz

masini Istanbulda tutuyordu. Bu suretle her ikisi de Osmanhlara

lerini

karsjt kotii niyet-

ti.

met Pasa'yi Suriye muhafizi ve Misir Seraskeri tayin etBunu haber alan Bonapart, Akka iizerine yuriidu. YaYirmi bin
kisjilik

agiga vurmus oluyorlarch.

fa'da korkunc bir katliam yapti.

Diger taraftan Napolyon da bos. durmuyor, kendisine karsi ortaya gikan bu Tiirk - Rus - Ingiliz isbirligini

bir

kuvvetle Akka'yi kusatti. Denizden ingiliz ve Tiirk donan-

malan da Fransizlara

bozmaya cahsiyordu. Osmanhlar hakkmdaki tarihi Rus emellerini bilen ve Ruslarm bu isbirliginde samimi olmadiklarmana kani bulunan Napolyon, Ruslarla anlama zemini aramaya koyuldu. Rus emellerini oksamak suretiyle ve Avusturyamn da istiraki ile yeni bir proje hazirladi.

ates aqtilar. Napolyon'a karsi par-

lak bir miidafaa yapan

Cezzar

Ahmet

Pasa,

Frans:z

"> Pazla bilgi iqin bak.: E. Ziya KARAL Fransiz, Misir ve Osmanh imparatorlugu 1797-1802 Istanbul 1):!8. Ed. Fak. Tarih Semineri. VIII. Sh. 100-101 i" Prof. Fahir ARMAOGLU Siyas! Tarih, Ankara 1864.

Bu anlasmaya
ikaste

alaka gosteren

Rus Can

I.

Pol bir

sii-

Sh. 37

kurban gidince yerine gegen Aleksandr, jtngiltereye yaklasma siyasetine meyletti. Boylece bu proje akim.

154
kaldi.

MOSKOF MKZAr.lMt

MOSICOF
ilo

MKZAI.lMt
igin

155

Bu

yeni siyaset icabi

Osmanlr Devlcti

yeniden

anlagma teklifinde bulundu. Bu sirada Osmanh Povloti, garkta yalniz kaldigi iin bu teklifi kabule mecbur oldu. 24/Eylttl/1805 do imzalanan bu anlagmaya gore Rusya Bogazlardan kcndi gemilerinden bagka her hangi bir milletin harp gemilerinin gegmesini onledigi gibi Bogazlann miidafaasmda da bir nevi ortak olarak yer almak imkamni eldc etti."- Herhangi bir tehlike vukuunda
bir

istcmiyorlardi.

Bu hakimiyet

Istanbul

ve

Bogazlar
ihti-

gok nazik bir mes'ele tcsjkil etmekteydi.

Bu yuzden

lafta agirliklarmi hissettirmek igin Ingiliz donanmasi Canakkaleye gcldi. Bir bayram sabahi, halk camide iken

Nagra Burnunda dcmirli bulunan donanmamizi imha etMiirettebat bayram namazi igin karaya gikmi buluti.
nuyordu. Ingiliz donanmasi yoluna devamla Istanbul 6nOsmanh Devletini Franlerine gclip demirledi, (1807).
sizlardan ayirmak ve Tiirk - Rus muharebesine maiii olmak igin bir ultimatom verip Babialiyi tehdit etti. Fransizlarm da destegi ile Osmanh hiikiimeti, bu tehdide karnetice elde ede1 mukavemet gosterdi. ingilizler, higbir meden Istanbulda on giin kaldiktan sonra gekilip gittiler.
li

miidafaa bahanesi
nail oldu.

ile

Bogazlari iggal edebilmek

imkanma

hgim gormiis olacak

elini uzatti. Sefir

Napolyon, Tiirkiyeye kargi guttugii siyasetin yanhgki, Osmanh Devletine yeniden dost
Sabestiyani vasitasiyle yardimci olmaya bagladi.

Osmanh

lslahat

hareketlerine

Avusturya

ve

Prusyayi yenen Napolyon, Rusya iizerine yiiriimeye hazirlaniyordu. Yaptigi anlamaya ragmen Sirplan bize karsi ayaklandirmaya eahsan Rusya, Osmanhlarla Fransanin anlasmasmi onlemek igin hudutlanmiza tecaviiz ederek bazi hudut kalelerimizi ele gegirdi. Napolyon'un

Qanakkaleden gecerken top atisjna tutularak bir hayzayiat verdiler. ingiliz donanmasi bu bagarisizhgini ortmek igin Misir'a askcr gikardi ise de orada da tutunamadi.
- Rus Sadrazam harbine daha ciddi bir surette devam yeni kuvvetlcrle Tuna'ya yollandi. Fakat ordu, Tuna boylarinda Ruslarla savairken istanbulda K a b a k c 1

ingilizlcrin gekilip gitmelerinden

sonra

Tiirk

edildi.

Rus taraftan Eflak ve Bugdan Beybogazlann Rus gemilerine kapatilmasini protesto etmis, iistelik de protestosunun cevabmi bile beklemeden bu tecaviizc girismisti. tngilizlerin de Pransiz rekabeti sebebiyle Ruslarin yaninda yer alacagim hesaba katan Osmanh Devleti, bundan endise ederek bu tasarruflarmdan vazgecti ise de Ruslarin protostolarinin neticesini bcklemiyerek hudutlanmiza tecaviize kalkismalan yiizunden bunun bir fayclasi olmadi. Artik ok yaydan
tesviki
ile

azledilen

lerinin azlini ve

i s

an

cikti.
ile

(1807). Ruslarin

Fransiz ordulan

hem Osmanh hem de aym zamanda dogiismek iizere ikiy'e

cden Napolyon, onlan yendi. Rus1807 yihnda sulh sartlarmi gorusm-k iizere masa basma oturan Napolyon, biiyiik bir samimiyetsizlik gostererek onlarla miittefiki olan Osmanh Dev-

ayrilmalanndan

istifade

lar bans, istediler.

cikmis bulunuyordu.
Ingilizler,
ler.

Ruslarin da Fransizlarm da diismam

idi-

Ellerinde tuttuklan

Dogu Hakimiyeti
Nihat

ni

kaybotmek

312

Fazlab

ilgi

iqin

bak:

Hukuk

ve Siyasi tarih metinleri

RRIM

Ankara

1953, C.

Devletler arasi I, Sh. 22 J -32

de miizakere etti. Rusya, Fransizlardan baska Osmanh Devlcti ile de bir mutareke imzaladi. Fakat kat'i muahede igin sartlarda anlailamadigmdan harp tekrar bagladi. Bu scfer de iki yiizhi Napolyon, Ruslarin yaninda yer aldi. Tekrar Osmanh t.opraklarmm taksimi igin Ruslarla 1808 yihnda
letinin taksimini

Brfurt'ta miizakereye

giristi.

156

MOSKOF MEZALlMl

MOSKOF

MKZAr.lMl

157

Ruslar, Bogazlar vc Istanbul'u istedigi igin Rus Fransiz anlasmasi gergeklesmedi. Fakat bu husustaki mtizakereler bircok kereler tckrarlandi. Ancak, Fransa, Ruslarin Istanbul ve Bogazlara sahip olmasma nza
gSster-

hazirlanmakta oldugunu haber almisti. Napolyon, Ruslayine iki ccpheli bir harbe mecbur birakmak icin Turk Rus muharebesinin devamim tcmine gahsti ise de muvaffak olamadi. Osmanli Devletinin artik Napolyon'a ve

bu miizakereler ciddi bir notice vermedi. " kadar ki a r k Mes'elesi* higbir zaman bu kadar Ariz amik incelenmemistir. TUrkiyenin Fransaya kargi bu kirginhgindan istifade etmek isteyen Ingiltere, tekrar Osmanli Devletine yaklasma siyasetine dondii. Bu sirada Avrupada Fransa
icin

medigi

kaypak Fransiz politikasuia itimadi kalmamisti.

i

1812 yilinda Ruslarla B tt k r e s yapilarak harbe nihayct verildi. Bu muahedeye go S re Ruslarla Osmanli Devleti arasinda Prut Nehri sinir kabul edildi. Rusya Ba'sarabya'yi aldi. Buna mukabil Eflak ve Bugdan'i

Muahede-

Osmanhlara iade

etti.

aleyhine

umumJ

bir ittifak hazirlaniyordu. tngilizler,

Os-

larin tahrikine kapilmis olan Sirplilar,

Harp iginde RusRuslar tarafmdan

tavsiye-

manli Devletini de bu ittifaka sokmak istiyorlardi. No yazik ki, bu firsat Osmanli Devlet ricali tarafmdan degerlendirilemedi.

Osmanhlann merhametine terkedildi. her seye ragmen Napolyonun Bu sulh iqin

lerine

uyarak

acele edilmeseydi kayiplarunizin telafisi

Bir taraftan da Ruslarla harp

devam

ediyordu.

iyi

miimkun
hissi

Osmanli Ordusu yiiz agartacak bir muvaffakiyet elde cdomiyordu.. Bu yiizden resmen cihad ilan edildi. Medrese alimlcri do talebeleri ile birlikte harbe katildilar. UmumI bir seferberlik oldu.

kumandanlar

elinde

bulunmayan

Fakat Osmanli Devlet ricali iki yiizlii politikasindan dolayi Napolyon'a kizgmdilar. Bu yiizden
olabilirdi.

hareket ederek biiyiik bir firsati kacirdilar. Napolyon da Tiirkiyeye karsi samimiyetsiz politika-

Rus baskumandam
du.

ise hergiin

yeni bir tehdit savuruvor-

lubiyete ugradi.

1812 yihna gelindiginde her iki taraf da bans istiyordu. Osmanli Devlcti qok yorgun diismiis, manor. maddeten yipranmisti. Rusya ise bu sirada kendisi ile

Rus steplerinde korkung bir magMoskova seferinden ric'ati sirasinda kendisini agir zayiata maruz birakan Rus ordusu, Osmanlilarla vakitlicc sulh yapip serbest kalmis olan Rus ordusu
sinin cezasini qekerck
idi.

anlasamayan Fransanm
;,::

o s k o v a

e f e r

ne

Napolyon sonradan 1817 de Sainthelcnc adasinda

silr-

YUNAN 1SYANI VE 1828 TURK RUS HARBl

-

1829

REL,

Russie Sovietique et la Question D'orient..) don naklen a.g.e. Sh. 74

Bu baggeOnu Rusya istlyordu. Halbuki gok kiymetli bir anahtardir. tfek basma bir imparatoiluga deger- Ona sahip olan Diinyaya hakim olabilir.* (Lacoste Raymond - La
hir biiyiik
bir

Ama

gUnde iken sunlari soyleyecoktir: Rusya ile Osmanli Imparatorlugunu paylasabi lit/dim ... Bu mes'elc blrkac kere Aleksaadt ile aramda bahia konusu olmustu.
Istanbul hoc defasinda TUrklye'yi kurtarmigtir.
engeldi.
tiin

Yunan

tsyaiu

H GO-

1789 Fransiz ihtilalinin tabii bir neticesi olarak biiDlinyada milliyctcilik fikirleri uyanmaya baslamisti. Fakat Osmanli Ulkesinde aynhk hevesleri boyle tabii ve dahili bir surctte ortaya cikmamistir. Osmanli toprakla-

ruu taksini etmck isteven hasim devletlerin devamh tab-

358
rikleri

MOSKOF MK/ALlMt
hedesi
ile

MOSKOF MEZALlMl

im

once Balkan kavimlerinin kipirdanmaya baslamalanna sebep oldu. Bu tahrikgilerin baginda, Osmanh dev-

nihayete ermesi iizerine bazi imtiyazlar verilistiklale gotiircn

ortadan kaldirmayi milli vc an'anevi bir siyaset olarak takib eden Rusya gclir.
letini

mek

suretiyle Sirp isyani giicjiikle bastinlabilmigti.

Yunanistam

en miihim hareket 1821

dir.

Dig tahriklerin eseri olan bu isyan ve aynlma hevesleri, Balkan kavimleri igin oldugu kadar Araplar icm dc dahili ve tabii sebeplerle izah edilememektedir. Ciinkii

yilmda ortaya gikan

M o r a isyani*

Yunan camiasi irk! bir birlige sahip olmaktan tamamiyle mahrumdur. Yunanlilarda sadece dil ve mezhep birmevcuttur. Gergekten onceleri Sirplar ve Bulgarlar da Rum cemaatinden sayilmiglarchr. Yunan Istiklal hareketleri Yunanhlik idealinden ziyade Bizans - Rum ideali seklinde ortaya gikmigtir. Boylcce BizansQihk olarak baligi

Osmanh

Devleti,

hie.

bir beldeyi miistemlekeci bir zih-

niyetle idare etmig degildir.

politikasi* sebebi
ile

Araplan,

bilhassa
trigilizler,

Petrol

tahrike baglayan

nihayet

bu bolgeyi ellerine gegirmeye muvaffak olmuglardir. Fakat buralan onlara da kalmayarak Ingiliz politikasinm
arkasina saklanmig olan yahudilere intikal etmeye baglamigtir.

layan bu hareket daima da boyle devam etmigtir. Bu gorugii Yunanhlar arasmda yayan birgok
lal

ihti-

cemiyetleri kurulmustu.

Osmanh tmparatorlugu dahilindeki biittin bu isyan ve aynlma hareketlcri iginde Yunan istiklali dig amilolmak bakimmdan basta gelir. Bunu da Frandogurdugu milliyetgilik goriislcri ile izah etmeye imkan yoktur. Qimkii Yunan isyan ve istikla.1 halcrin eseri
siz

L r

chr.

Bunlann en meghuru Ruslarm tesviki ile 1814

yilmda.

ihtilalinin

Skouphas adh bir rum tarafindan kurulmustu. Rus Carinm himayesi altinda faaliyet gosteren bu ihtilal cemiyetinin baskanhgina Alexandre Ypsilanti admdaki Cann yaveri geiirilmisti. Alexandre Ypsilanti, aslen Rum olup, Tiirklere ihanet ederek Rusya'ya kacniig bulunan Konstantiii Ypsilanti'nin oglu idi. Bu sirada Rus Hariciye Nazirhgini da bir Rum deruhte etmekteydi. Bu eemiyetin mcrkezi Istanbul'du. Hemen biitun fitne ve fesat hareketlerinde oldugu gibi

Qok evvel baglamistir. Daha once nakledildigi iizere 1768 - 1774 Turk - Rus harbi sirasmda, Rus donanmasi Baltik yoluyla Mora'ya gelerek,

reketi, Fransiz ihtilainden

orada tamamiyle Rus ajanlarmm eseri olan isyan a yardim etmigti. 1770 Qegme faeiasi da bu hadise sirasmda vukua gelmigti.
1792 harbinden evvel de Ruslar giiya Bizans'i diriltmek maksadi ile Avusturya Imparatoru II. Jozefle anlasarak tarihte Grek Projesi adiyla bilinen meghur
-

bunda

da, en onemli rolii

Fener'deki

Rum
ilk

Patrikhanesi oynuyordu.

isyan
nof,

olarak Rusyaya yakin olan Eflak ve Bug-

1787

dan'da giktiysa
ayiplamig ve

da gabucak bastmldi. Rus sefiri istrogorolunii inkar ederek isyancilan mes'um Rusya'nm

Osmanh

Devletinin bunlan diledigi gibi ce-

projeyi yapmislardi. Diger taraftan ayni sckildc SirpliIan da tahrik ederek 1804 yilmda baslarmda D o u z

Tiiccan Kara Yorgi

zalandirabilecegini ifade etmigtir. Halbuki Car'in gozbe-

oldugu halde isyan

ettirmeye muvaffak olmuslardir. 1806 Turk - Rus harbi sirasmda isyanei Sirphlar, Ruslarla birlikte harckct etmiglerdi. Bu harbin 1812 yilmda imzalanan Biikreg Mua-

men Moskof planmin icabmi yerine Osmanh Ordusunun Yanya'da

ile

begi olan Alexandre Ypsilanti, ve diger ihtilalciler tamagetirmekteydiler.

ugrasmasim
kuvvet

firsat bilen
ile

sjlik bir

Tepedelenli Ali Pasa Alexandre Ypsilanti, iicbin kiBugdan'a girdi. Ya gehrini alarak

1.60

HOSKOF MEKALlMt

HOSKOF HKZAUMt

161

Pakat Osmanh Ordusu zamaninda yetiserek kendisini tepelediginden Avusturyaya iltica etmeyo mccbur kaldi. Nitekim biraz sonra Mora'da isyan basladi. Rum papazlar] vc Rus ajanlaw koy koy dolagarak paskalya gecesi anidcn her tarafta Tiirklerc hiicum edilecegini, bu kararin gizli tutulmasi gerektigini bildirdilcr. Pakat paskalyadan bit- - iki gun once sarhog iki
miisliiman

Biikres/i zaptetti.

Gregoxyus patrikhanenin orta kapisi oniinsuq yaftasi boynunda asih olarak bekletikli. Ayrica Kayseri, Edirne, Edremit ve Tarabya piskoposlarmm da dinle meggul olmak yerine tamamen kenrecisi Patrik

de

asildi.

Oc. giin

mn
yan

Arnavut tesadtifen havaya ates edince isyahaber alindigini zanneden Rumlar, vaktindcn evvel isettiler.
1

hareketine vakfetmig olduklari anlabunlar da idam edildiler. 110 gildigindan Rusya bu hadiaeleri bahane ederek Osmanh Devletine bir iiltimatom verdi. (1821). Bununla Osmanh askerdilerini
ihtilal

"

Bu suretle Mora'mn daglik kisimlarmda yasayan papaz ve tiiccarlarla bir kisim korsanlann katildigi Patr a s v a k a s i denen isyan vc ihtilal hareketi bag'

Eflak ve Bugdan'dan gekilmelerini ve hristiyanlara ciddl garantiler verilmesini istiyordu. Osmanh Devleti, Mora isyaninm bastinlmasi ile megulken devrin en
lcrinin
biiyiik

diplomat) Avusturya Basbakani Neteniih'in btmun

lamis oldu.

Bu

ihtilal alti

sene stirmiistur.

Zaman zaman

Osmanh

muvaffakiyet elde eden isyancilar zaptettikleri kalelerdeki miisliiman halki kiliQtan gecjriyor, iistelik de zuliim yapan Osmanhlarmis. gibi Bati devlotleri nezdinde dehgetli bir propaganda mekanizmasi isletiyorlardi. Ekserisi denizci

Devleti icjin meru bir hak oldugunu soylemesine aiding etmeyen Rusya, Avrupa Devletlerine bu vesile ile Osmanh Devletini taksim ctmeyi bir kere daha teklif etbiraz da ti. Pakat bu teklif miisbet karsilanmadigi igin ve
tavsiyesi
ile

Metomih'in
Valisi

Osmanh
yardim

Devleti,

Misir

oldugu

bu

ihtilalciler,

siirler

Dunyanin hemen her tar'afina yayilan sahte zuliim tasvirleri, kartpostallar, brodagitarak biitiin Diinya umumi efkanni aleyhimize
igin

Mehmed

Ali Pasa'dan

istedi. Girit

ve

Mora

valiliklerinin de kendisine verilmesi garti ile

yardimi kabul

Sevirmeye gahsiyorlarch. Yunanhlarin bugi'mc kadar devam ettirdikleri bu taktik ve propagandadan cok istifade etmis olduklari muhakkaktir. Mora isyaninm bas idarecisi Patras Baspiskoposu Germanos, onbin kisilik bir gerilla kuvvetini sevk ve idare ediyordu. Biitiin fitne ve fesatlar ise Fener Rum Patrikhanesinin idaresinde yiirutuluyordu. Nitekim acdan

eden Mehmed Ali Pasa, oglu Ibrahim Pasa kumandasmda bir miktar kuvvet gonderdi. Bu kuvvetlerle birlikte hareket eden Osmanli Ordusu, Yunan ihtilaline talihsiz mevkii ile yardim etmis bulunan Tepedelenli Ali Pasa'yi yendikten sonra Mora'ya inch. Kisa zamanda Mora isyam bastirilPatrik Grigorios'wn, (iniindo sehpaya gekildigi orta kapi Rumlar, Patrikhanesinde hal& kapah durmaktadir. patrik seviyesinde bir miisliiman din adamim ayni. yerde ipe cekmedikge bu kapiyi aqmamaya yemin etmislerdir. Biitiin papazlar bugtln bile, Heybeli Ada'daki Papaz Mektcbini bitirdikten sonra
i"

Fener

Rum

tahkikat sonunda bu kara cuppeli

dinle ilgisi

papazlar

giiruhunun

bulunmayan
ile

bir aiay komiteci olduklari biitiin

vesikalan

ortaya

gikti.

Bu

isyan ve ihtilalin ba ida-

114

Yahya OKQU,

Turk-Rus

miicadelesl Tarihi

Ankara

1953 sh. lOd-105

bu kapinin bnttnde ayni yemini tekrarlamaktadirlar. Su hale gore Patrikhanenin umumi havasi ve papazlann zihniyeti Yiman istiklal harckeUnden beri asla degismemistir. Bunu; Yunan ordusuyla vatan mUdafaasuida kari karsiya g-elen Turk ordusunii arkadan haneerlemegre mutut' Pontus yeralti faliyetini hazirlamakla biitiin a&khgiyla ortaya koynuislardir.
f,

11

162
di.

MOSKOF
(1827).

MHKALlHl

moskof
girdiler. Bilhas-

mkxAi.JmI
-

163

Fakat Avrupa

devlctleri

araya

b) 1828
tngiltere

29 Tiirk

Rus HarM
vurarak

sa ingiltere bir ultimatom vererek asilere karg] harekatin durdurulmasim istedi. tsj buyiitmekten Qekinen Os-

daha once Rusyaya bas

manh
lizler,

bu tcklife mecburen boyun egdi. IngiYunan propagandalarma kapilarak Yunanistamn.

hiikur.no.ti,

mee'elesi icjn bir protokol tanzim ettirmisti.

bir devlci. olacakti.

Yunan Buna gore

bagimsizhgim goniilden arzulamaktaydilar.

Bu

hadise

Rus
I.

yilmda olen Car

migti. Bu, gelmig

ingiliz rekabetini tahrik etti. 1825 Aleksandr'in yeniden I. Nikola geg-

gegmig garlar arasinda Tiirk diigmankidi.

gmda en

ileri

gidenlerden biri

1826'da

Osmanh

dev-

Yimanhlar Osmanh devletine sadece vergi veren muhtar Bu protokolc sonradan Fransizlar da iltihak etmiglerdi. Rusya firsattan istifade ederek bazi haklar elde etmek istiyordu. Osmanh Devleti artik daha fazla taviz vormek istemediginden bu teklifleri reddetti. Bundan dolayi da Ruslarla aramizda yeniden harp gikti.
oyle
ki:

letine tehditler

savurarak Biikreg Muahedesinin tatbika-

tim goriismek iizere Osmanhlan

sirada

masa bagma

gagirdi.

Bu

Osmanh

Devletini bu

tcklifi

kabule

zorlamak

iQin

Devleti dahu! kansikhklar iginde idi. An'anevi Tiirk ordusu olan Yeniqerilik ilga cdil-

Osmanh

Muesseselerde lslah yerine ilga ve imha metodunu kullanmak bugiine kadar Tiirk Miletine cok pahaliya malmigti,

olmus. agir bir hatadir. Asirlik an'aneleri bulunan bir or-

Rus donanmalan Navarin'de demirli bulunan Osmanh ve Misir musterek donanmasmi gafil avlayip imha ettilert. (1827) Osmanh Devleti bu elim hadiseyi protesto ederek gerekli tazminatt talep etti. Her ug devlet de Istanbul'daki
Fransiz, tngiliz ve
sefirlerini geri gagirarak miinasebetlerini kestiler. Fakat Fransiz ve Ingilizler daha ileri gitmeyerek yatigtmci bir

dunun toptan imha ve

ikamesi

ilgasiyle yerine yeni bir

muhakkak

ki,

son dcrece
usiil

giic.

bir

igti.

ordunun Nitekim o

giinden beri de yerlegmig

ve an'aneleriyle cidd! bir

afyaset takibine yoneldiler.

ordu kurulamamistir.
Boyle, ordunun toptan ilgasindan sonra ig gorebilocek imkanlara sahip olabilecek yeni bir ordunun Qabucak kurulabilmesindeki miiskilat yiiziinden, Osmanli Devleti,.

Buna mukabil Ruslar tek baslanna Osmanh Devletine harb ilan ettilor. Bu suretle 1828 - 29 Tiirk - Rus harbi bagladi.
Ruslar, biri Kafkaslar, digeri de Balkan'larda olmak

tizere iki

cepheden Osmanh Topraklarma

saldirdilar.

Kaf-

Rus tehditleri kargismda direnmck imkanmi bulamadi. 7 Ekim 1826 yilmda Ruslarla Osmanlilar arasinda A k kerman M u a h e d e s i imzaJandi. Buna gore:
Eflak vo Bugdan beylerinin tayin Ruslarm muvafakati ile miimkiin olacakti. a b
c

kaslarda oldukca bagan elde eden Ruslar, Rumeli cephesinde muvaffakiyet elde edemediler. Bu yiizden Fransiz ve Ingiliz sefirleri Istanbul'a dondiiler.

ve

azillcri.

listre,

Tuna Bolgesinde dort ehemmiyetli kalemiz Ruscuk, Varna ve umnu kaleleri.

1
'

vardi: Si-

Bunlara

Sirbistana

muhtariyet veriliyordu.
ser-

Rus gemilerine

bestqe tiearet

btitiin Osmanh limanlannda yapmak hakki tamniyordu.

b a a denirdi. Rumeli cephesinden Osmanli topraklarma saldiran herhangi bir diisman ilk pl&nda bu dort kalenin ortasina diigerdi. Bu yiizden bu

- i

Ka

kaleleri ele gecirmeden Istanbul'a dogru emniyyetle yol almasana stratejik bakimdan imkan yoktu.

M.OSKOF
I6d

MKKALiMJ

165

MOSKOl''

MEKAliMl

Rus kumandam
edilon Silistrc'yi

kahramanhkla miidafaa almigsa da gmnnu'da takihp kalmigti. Bu

biiytik bir

yecan vc tela icjnde acele bir surette sulh masasina oturuldu. Halbuki Rus ordusunun bilhassa Rumelide korkulacak bir kuvveti yoktu. Ancak onbes. yirmi bin kisilik bir knvvetle Edirneye varan Rus kuvvetlerinin her tiirlu ric'at yolu kapali idi. Arkada, yalniz umnu Kalesinde
yirmi binden daha fazla
valisi

yiizden Qilginca bir ise giriti.

umnu

Kalcsi oiiiinde ga-

yet az bir kuvvet birakarak Edirne'ye kadar sarkti. Hatkiyilarma ta o kadar ki, Rus oncii kuvvotleri Marmara ile bir tehlike ciddi durumda bu Istanbul bile ulastilar.
karsn kar.siya geldi. Walk heyecana kapildi. Halbuki sa-

dece birkac, gun dayanilsa.

Rus ordusunun mahvolacagi

muhakkakti. Fakat heyecan ve tcltujtan bu noktayi kimsulh yapilmasi se dikkate alamadi. Herkcs bir an once gondemurahhaslar tcklifinde bulundugundan Edirne'yc
rilip

Osmanh askeri vardi. Ayrica tg Mustafa Paga da cmrindeki onbes - yirmi bin kodra dogru ilerliyordu. Bu durumFilibeye kuvvetlc kigilik bir imkam mevcud olmaksihicbir ric'at da, Rus ordusunun zin bu kadar az bir kuvvetle Edirneye sarkmasi, cilgmca bir
bl often

muzakereye oturuldu.
;
-

baska bir sey degildi. Gercjckten, Rus ordusunun Edirnede sadece birkac. gun hareketsiz kalmasi. 117 bile mutlak surette felaketi ile neticelenirdi.

ger bazi

Diger taraftan Kafkas Cephesinde Kara, Ahisha ve d kaleleri alan Ruslar, Erzurum onlerine kadar

hadise sirasinda yigitge miidafaa cdilen Ahisha'mn dusuriilmesi icm Pais kumandam sehrin atcsjc harbin- Japon verilmesini emretrnisti. Bu hadiseyi Rus soyle Kropatldn General bulunan de Rus baskumandani erhalkin muhafizlanyla Ahisha'mn anlatmaktadir: degilmuhtac, tasvire keklcrinin ecaat ve kahramanhgi yerde imisli ve menendi di. Ancak Ahisha'lilarm hicbir hatirgoriilmemis. bir tarala atese atilan kadinlarmi da
gelmisterdi.

Bu

Rusya ciddi bir cndigeye etmemeye de muvaffak olPrusya Kralmdan yarolan Nikola, kayinpederi I. Car du. Miiflmg'i fevkala.de Baron generallerinden dim istedi. C) da

Durumunu

miidrik olan

diistii.

Fakat bunu

asla belli

salahiyeti haiz bir

elci

olarak Istanbul'a
ricalini

gonderdi.

Bu
is-

Alman

gcnerali, giiya

Osmanh

Devletine iyilik etmek

tiyormug gibi Istanbuldaki devlet lann gayet lehine olan E d i r n

imzalatti. 118

aldatarak Rus ni

Muahedesi

lamak

gerekir. Tiirk kadinlan, ellerindc kilic. buhindugu ve savlet haJde Ruslann iizerine arslanlar gibi hiicum Qaresiz kalan gaederek muharebede sebat ediyorlardi.
ziyeler ise

Biraz dayanilsa bu kotii muahedenin imzalanmasi bertaraf edilccegi gibi Ruslar icm, aksine felaketli bir durum ihdasi da mumkundii. Fakat bu sirada Osmanh
Dovlctinin
cegirt
ic. vaziyctine eklenen heyecan ve telas bu gergorulmesinc mini oldu. Gercektcn bu sirada Yeni-

Ruslara teslim olmak arim asla irtikap

et-

kendilerini dimekten, esaret felaketine ugramaktan ise gomiiliip alevlere atiyorlar, xi diri yangm alevleri icme edtteslim Hakk'a Cenab-i ise cesedlerini kill, ruhlarmi

1,7

hUcurn

yorlarda."

"

>:

Edvard DRlYOL - a. g, e. Sh. 176 Istanbul Uzerine etmek iriecnunane bir hareket idi. demektedir. Ali KE3MAL - Ikdam Gazetesi, 8-21 Arahk 1 1828-1912
bir
giiii

Ruslann

Kafkas

cephesinden

Brzurum'a,

Rumeli

cephesinden de Edirneye varmalannm

ns

ihdas cyledigi he-

Ruslara krzmca: 1829 tarihinde Osmanhsirada biz Ruslara biiyUk bir hizmctte bugcindererok Innduk. fstanbul'a Miifting'in reisliginde bir heyct Rusya'yi mliskilattan kurtardik demltir. demektedir.
d<;

nJBismark

larla harp

ettikleri

Yahya

OKCU

a,

g.

e.

Sh. 114

166
ccrilik

MOSKOF MHZAUMl
inkilapQi bir zihniyetin

MOSKOF MK/AUiUl
olarak

167

kurbam

ortadaa

Bu anlagma
biiyiik kayiplara

goreginee Tiirkiye arazi

bakimmdan cok

kaldinlmisti. Asirhk usul ve an'ancleri. olan bir ordunun goriilen bazi disiplinsizlikler yiiziinden islah yerine iraba

edilmesi tarihimizin biiyiik

bir

gafletlerinden

biriydi.

Kisa

zamanda yoni ve kuvvetli bir ordunun tesis ve teskiline muvaffak olunmaei tabiatiyle imkfmsizdi, Aynca bitkac sene evvel Navarin'de imha edilen Osmanli Donanmasi da yeniden insa edUememigti. Bunlara ilaveten do Misir Valisi Mehmed Ali Paga,

ugramamissa da Yunanistan'm kurulmasi Tuna agzmdaki adalarla {jjark'taki bazi miistahkem kaieler, stratejik bakimdan bize ileride cok pahahya malolacak bir surette Rusyaya kaptirilmi oldu.

Bu suretle kurulan Y u n a n K r a 11 1 g i nm basma once Bavyera Krah Lui'nin oglu Otto getirilmisse de daha sonra cikan bir kargagahkta (1862) uzaklastirilarak
kral
oli'lu.

gondermeycrek bu hadiseye sebep olmak suretiyle ileride dab a da aciga vuracagi H a I n k ini ortaya koymustu. ingiliz ve Fransiz eicileri de Ruslarm bu ilerlemesinden endigeye kapilarak sulh yapilmasim tcsvik etmiglerdi. Bu suretle harp sahasmda yenilmcdigimiz halde siyaseten oyuna gelmek suretiyel gayet kotii sartlar ihtiva eden Edirne Muahedesini 14 Eyliil 1829'da imzaya mecbur olduk. Bu muahedeye gore: 1 Ruslarla Osmanhlar arasmda smir vine Prut Nehri olmakla berabcr Tuna Nehri agzmdaki adalar Rusi

vadettigi oniki bin kisilik talimli askerini

Danimarka Kralmm oglu

Bugiinkii kral ailesi de

I.

Core,

onun yerine
Yani

bu

siilaledendir.

bir ecnebidir.

Bu muahede Osmanli dcvlctinin biitiin zaafiru agiga vurmus oldu. Bundan istifade eden Fransa 1830'da Cezayir'i isgal etti. Bu suretle biiyiik bir darbe yiyen Osmanli Devletinin basma bunu takiben daha biiyiik bir gaiMisir Valisi Kavalah Mehmed Ali Pa$a'mn su le gikti:
gotiirmez bir hiyanet
ile

Osmanli devletine bag kaldirdi

MISIR MES'ELESI

VE KAVALALI

lara birakildi.

hattmdaki eski imtiyazlar teyid edildigi gibi buralarda yagayan Musliimanlarm onsekiz ay icinde diger Osmanli topraklarma hicret ctmeleri
2

Eflak ve Bugdan

MEHMED

ALi PASA

Framzlarin evvelce anlatilmi olan Misir'a hiicumlari

kabul' edildi.

Akkerman Mukavelesi Sirbistan'a verilen im4 Dogu'da Alusha vc Ahilkelek miistahkem mevkiler Rusyaya 5 Osmanli Devleti bir kac ay evvel Fran3
ile

sirasmda her taraftan oraya goniilluler gonderiliyordu. .1.799 yilinda Kavala'dan Misir'a giden boyle bir goniillu gurubunun baginda bulunan Mehmed Ali Aga, aslen Arrtavuttu. Misir'in Fransizlardan gcri

tiyazlar da yenilendi.

almmasmdan

sonra,

Poti,

gibi

orada kalan

gSniilliileri

etrafina toplayarak ciddi bir nu-

birakildi.

tngiltere,

fuz sahibi oldu. Bircok entrikalar cevirerek bir kae valinin degjstirilmesini temin etti. Nihayet 1804 yilinda hem
oldu.

sa ve Rusya arasmda imzalanarak Yunanistan'm bagirnsizhgmi ilan eden protokolii kabul etti. Bu suretle Yunanistan'm kurulusu tamnmis oluyordu. 6

Tiirkiye'ye harp tazminati

yiikletildi.

hem de Vezirligi ele gecirmeye muvaffak Mehme<l Ali Aga Mehmed Ali Paa oldu. Vali olur olmaz vilayet idaresine karisan ve mahalli olarak oldukca bir niifuza sahip bulunan o 1 e m e nMisir Valiligini

168
]

MOSKOF
(Cerkezler)
hareketlcri
i

MK/.AUMl

MOSKOF MBZALTMl

16S"

e r

birer birer ortadan kaldirarak

mal

ve
yi,

miilklerini ele gegirdi.

hulul ederek her defasmda yerinde kalmayi tcmin ediyordu. Ayrica yahsi propagandas igin de, elden geleu gay-

Bu
mek

iyi
II.

kargilanmayan

Mehmed

Ali Pasa'defigtir-

Padigah Sultan
istedi.

Mahmud,

Selanik valisi

ile

Bu maksadla

Misir'a gSnderdigi

donanmamn

kaptani Kadri Paga'yi Mehmed ve tertipli niira'ayiglerle kandirdi. Kadri Pasa, tstanbula

Ali Pa$a, gegitli hediyeler

hac yolu uzerinde buhmmamuessir bir surette propaganda bu smdan kimse Mchbirgok geldi ki, hale o Gitgide yapiliyordu. Iscahgmalarim Misirdaki olup tned Ali Pasa, Sadrazam demekteydidiizelemcz devlet tanbulda tekrarlamadikQa
reti sarfediyordu. Misir'in

istifade ederek

bu

igten sarfinazar edilmesini yazdi.

Bu

suretle

MehmetT

ler.

Hakikatte

ise

Mehrned Ali Pasa, Suriye'yi

ele gegire-

Ali Pasa, yerinde kaldi.

rek eski

olemen

Dcvleti

ni kendi

adma
anla-

h h a b i 1 c r Miisllimanlarm Hac yolunu kapatmiglardi. Vehhabilerin tenkiMehmed Aii rasa, li Mehraet Ali Paga'ya havale edildi. bizzat idare ettigi bir seferle 1813 yilinda Vehhabileri Bu bagari, onun piiskiirterek Mekkc ve Medineye girdi.
sirada ortaya Qikan
e
biitiin

diriltmek istiyordu. Fakat onun

gildigi
gibi,

bu rnaksadi gabucak

Osmanh kazanchgi baanlardan gimararak yerini almayi hayal edecek kadar hiyanette II. Sultan ileri gittigi goriildii. Soylo ki: Ibrahim Pasa, Mahmud'dan Yunan i.syanmdaki hizmetinden dolayi oglu
Hanedanmin

Islam diinyasmda itibarim

yiikseltti.

Bu

sefere gi-

derken hazirlattigi tantanali merasime davet ettigi Kolemen beylerine tuzak hazirlayarak hepsini imha etmigti. Bu suretle dahilde tarn bir otorite saglayan, Vehhabi mes'eiesindeki bagansi scbcbiyle do itiban yiikselen Mehmed Ali Pasa, Misir'da miithis bir imar hareketine girigti. Umm? bir adam olmasma ragmen gayet zeki ve tegkilatgi idi. Yollar,

Ibrahim Pasa iqin Suriye vahligini istedi. Bu istegi reddolunca zorla almaga kalkisarak hiyanetini aciga vurdu. Oglu Ibrahim Pasa'yj otuz bin kisilik bir kuvvetle Suriye'ye
saldirtti.

Padigah, kendisini

As

ilan etti.
aldi.

(1831)

Ibrahim Pasa, Akka'ya hiicum edip burasmi ormanlarindan istifade edip Navarinde yanan donanmada sini yeniden inga etmek istiyordu. Mliteakiben Sam'i
eline gegirdi,

Liibnan

kopriiler,

fabrikalar, tersaneler

insja etti.

Istanbuldan iizerine gonderilen

Aga

Hiise-

Miikemmel bir ordu ve donanma viicuda getirdi. M'iiteakiben de vine evvelce anlatildigi iizere Mora isyanmda onun bu askeri giicimden istifadc edilmi^ti. (1826) Bu yiizden artan niifuzuna ragmen bu gibi hizmetleri sebebiyle yerinden ahnmiyordu. Birkac. defa degitirilmesi igin harekete gegilmisse de gayet dikkatli ve muessir bir istihbarat tekilati kurmus. bulunan

yin Pasa kuvvetleri, Halop oniinde Ibrahim Pasa'ya

lup oldular. Asiler, Toroslan asjarak
tilar.

magsark-

Konya ovasma

Bu

defa kargilarzna Sadrazam Resid

Qikti.

Mehmed Pasa

kumandasmdaki ordu

Konya Ovasmdaki garpima-

Mehmed

All

Pasa bunu

za-

da Osmanh Ordusu, Misir ordusunu bozmugsa da Sadrazamin esir diismesi yuziinden zafer Ibrahim Pasa tarafmda kaldi. Bu bagandan hiz alan Ibrahim Pasa, Kutah-

manmda haber
yelere

alarak tstanbuldaki Devlet Ricalini hedisuretiyle Misir Valiliginde kahnayi te-

garketmek

yaya kadar geldi. Artik Istanbul yolu kendisine agikti. Oniinde duracak hie. bir Osmanh kuvveti kalmamigtu

min

edebildi.

Mehmed

Ali Pasa, istiklale dogru giden fa-

Bu

yiizdon

bagmdan

biiyiik hiilyalara daldi.

miithis. bir inkilab

aliyetlerini

istanbuFun goziinden

kacirmak

igin

yuksek

1826 yihnda Yenicerilerin ani ve

darbesi
ile

kademedeki devlet adamlarma

boyle gegitli

hodiyelerlc

iiga edilmis. olmasi,

Yunan

isyani,

Moskof

se-

170

MOSKOF

MUZAl.lMl.

moskof

uky.ai.imi

171

fori gibi iistiiste binen badirelcr devleti

manen ve madde-

yerli ailelerden kiz

te bir kac.

ten yorgun ve perigan dtiUrmiigtu. Ustelik <Jo btitUn bu hadiseler zayif biinycli II, Sultan Mahmud'u hem sanrus

kore kiz

almamak veya yerli bir aileye iist iisvcrmemck suretiyle kendi niifuz ve
tUretmezlerdi.

otoriteleriyle yans. hevesi tevlid edebilecek bir kudret ve

de halk nazarmda gozden dusurmiistii. Mehmed AH Paga ise Misirdaki gahsmalarma eklenen yaygm propaganda ile alaka ve itimad kazanmigti. Bu yiizden Misir ordusu ile garpisan Osmanli askerlerinden birgogu kalben Mehmed AH Paga'yi tutuyorlardi. Omm kolay bir zabiri de buydu. yerde padigaha degil, onu igfal eden ricale kargi savagtigmi, Saltanat ve Hilafetin kolesi oldugunu soyliiyordu. Gergekten baglangigta sadece Suriye ve Misir'a sahip olmak ve bu surctle eski Kcilemen Devletini kendi idaresinde hortlatmak istiyordu. Pakat ordulan arka arkaya umulmadik zaferlcr kazamnca
ii

hem

niifuza malik clan bir aile

tsteyen
ile

buna

onlar igin

f a

a t

izah edebilir.

Fakat su

bir tarihi gergektir ki,

tek istisnasi

Kavalali

fer clde etmesinde en

buy k amillorden
gittigi

Aynca Ibrahim Paa her

hanedanlik icin ailelerarasi kavga zuhur etmemis ve bu da bize asirlar siiren bir milli istikrar saglamistir Nitekim Avrupa'da bu gibi vak'alarla sik sik karilasilmitir. Ibrahim Paga'nm .saltanat mes'elesi gibi mtihim bir mes'cleyc el atacak kadar hiyanette ileri gitmesi, devlciizere milli tarihimizde
tin

Mehmed AH Paga olmak

durumunu cidden
kadar
ki,

tehlikeli bir

safhaya sokmus
II.

oldu.
iste-

gcsitli

seboplerle Sultan

Mahmud'u

meyen

bazi devlet adamlari, Istanbul'da Misir

Ordusunu
gercek
atlatabilise

bu

fikirlcrini degigtirdi.

Turklerin kag yiiz yilhk haneda.n

kargilamaya hazirlamyorlardi-.

Sultan

Mahmud,

ailesini degigtirerck yerine

tahyaya varan ran mektuplarla tagra S a 1 t a n a t mes

gegmek arzusuna kapildl. KiiIbrahim Paa, bu maksadi agiga vuvalilcrine miiracaat etti.
'

bir tzdirab ve sikintiya diicar oldu .Bu felaketi

mck

igin

tek tek birgok

Avrupa

devletlerine bas
geldi.

vurdu

Onlari,
iizere Is-

de sadeco Rusya'dan muspet cevap

Car'
I.

I.

e s

ni

g6rumek

tanbul'a davet ediyordu.

Halbuki Osmanli, Devletinin kudret ve azameti kabaghca amillorden biri bu hanedandi. Dahilde no gegit bir lhtilaf zuhur ederse etsin, hie bir kimsenin hanedam degigtirmek gibi bir ihadar, tarihi istikrarmi da saglayan

Nikola, Osmanli Devletinin dahili iglerine miidahale edebilmek icin bu talebi canma minnet bildi. II, Sultan .Mahmud ise D e n i z e d ii e n y l 1 a n a

a r

l 1

kabilinden

Rus yardimmi kabule

mecbur

oldu.

neti hatir ve hayaline

getirmedigi tarihi

bir-

gergektir.

Daima

biitiin

te halinde

ihtilaflarm iistUnde adeta ebedi bir otori- i s a n tarihi bir vazife ifa
1

Ruslar donanmalarmi Istanbul'a gondererek, Uskiidar'a asker gikardilar. Bu suretle Osmanli Devletini bir nevi himayelcri altina almak ve onun ic islerine ciddi bir
sekilde miidahale

ederek nihayet bir padisahm degistirilmcsiylc efkarm yatigmasi temin edilirdi. Fakat netice itibariyle hall edilen Sultan gibi iclas edilen Sultan da bir Osmanoglu oldugu
yenidon teessiis ederdi. Osmanli ailesi, rakipsiz bir otoriteye malik olarak milletin birligini sagla;yici birieik unsur halinde devam edip gidcrdi. Ekseriya
igin eski diizen

etmek suretiyle

tehlikeli bir

durum

ih-

das ettilcr. Fakat II. Sultan Mahmud, by tehlikeyi goze abnasaydi Misir askerleri hie suphesiz ki, istanbul'a girer Saltanati ve Hilafeti de degigtirirlerdi. " 9

Ruslarm bu hareketi Devletler Muvazenesi

Ati

baki-

KEMAL,

a.

e.

sh.

118

372

MOSKOF

ME/.AjJjiVt

mmdan
kiijilik

Ingiliz ve Fransizlari tela.a diisjirdii.

Onbes. bin

MOSKOF

MEZAllMl

.173

bir Rus kuvvotinin bogazm iki yakasim tutmasi ve Osraanli Devletinin bir nevi Rus vcsayeti altma girmesi, onlarm isine gelmedi. Avusturya dahill bir ihtilaldan

miyerek Ruslann Istanbul

le

iizerine

sarkmalarma sebep

ol-

bekliyordu. mustu. Cimkii devletin yikilmasini

Bu

suret-

korktugu
yordu.

igin kcndini

Rus dostluguna muhtag

hissedi
i

hayal

cttigi saltanati elde cdecekti.

Bu yiizden de tttifak-i Mnk a d d e s ycniden kurmak icin gayretlcr sarfediyordu. Boyle

bir d'iisunceye kapilmasidir Id, mistir.Vukanda izah edilmis oldugu iizere

si

Halbuki asil boyle hiyanetine tuz-biber ek-

Osmanh

Aile-

bir
Milli

Tarihimiz boyunca her

tiirlii

anari

ve karga^ahie

gatihadise dolayisiyle biiyiik dcvletlerin birbirlcriylo rnalarim bnlemek icin araya girdi. iki tarafi da ikna edc-

rek 5 Mayis 1833 de

ni

ii

ah y a

u a h e d es

imzalatmaya muvaffak

Bu yiizden hgi dnleyen bir istikrar urisuru olmusjtu. hanedani deolsunolursa k'imse, -ihtilaf ne kadar derin sadece pagecirmemi, bile gistirmcyi akhnm kd^csinden
disah degif^tirmckle iktifa
etmisjfti.
II.

oldu.

Bu muahedeyo
igine ilavcten

gore

Mehmed
ise,

Ali Pasa'ya Misir vali-

Adana

Sultan

Mahmud'un hasta
bu Misir
gibi

biinyesini

vilayeti de dahil

olmak

iizere biitiin

Suriye, Oglu Ibrahim Pasa'ya

leri verildi.

Girit ve Cidde valilik-

zafiyete ugratan

gailesi

yorup daha da Kutahya Muahedesi ile

idiyse de

zahiren kapanmi

goriinmekte

hakikatte
et-

Muahedcden sonra Misir askerlcri Anadoludan cekiiip gittiler. Artik Ruslann da isleri bitmis oluyordu. Fakat Osraanli Devletinden bir s.ey koparmadan aynlmak istomedikleri goriiliiyordu.

tarafi asla kapanmamisti. Bu muahede iki devletlerin biiyiik Pasa, Ali memisjti. Mehmed

da memnun
araya
II.

gir-

mesi

ile

Bunun

icin

Kuslarla 8

Tcmmuz

Mahraud

kaybettigi dcvlet kus.una hayiflamyor, kaptirdigi ise, Mehmed Ali Pasa'ya

Sultan

vilayetler

1 s k el e s i ii n k a r u ah e d e sb Hiinkar iskelesi, Ruslann bu hadise sirasmda Beykoz'da karargahlarmi kurduklari yerdi. Bu, sekiz yd

1833'de

yapildi.

icjn imzalanmis. bir

mlidafaa anlasmasi

idi.

Bu anlasma-

Sultan Mahmud'u cok icin gdz vagi dokiiyordu. Hakikaten bir safhaya dokciddi sarsan bu hadise onun hastahgini islerini yen! devlct cekilcrek tii. Bu yiizden Camhca'ya ye d A 1 i y e Vala-yi kurulan M e c 1 s i
i

ya gore Rusya, icabettiginde Osmanh Dcvletine yardim edecek, Osmanh Devleti de bu yardima mukabil Bogazlan Rusyanui diisjmanlarma kapayacakti. Bu surctlc Rusya Bogazlarm bekciiigini elde etmis oluyordu.
Hiyaneti sebebi
retle
ile Osmanh Devletini tchlikcli bir suRusyamn kucagma diigiiren Mehmed Ali Pasa daha.

disis.k-.rini

Bu

de R e i s - u 1 tarz hareketi ile de bir nevi

lz0

Kuttaba M e s r u t

birakmisti.
i

d a re

ye yol agmis. oluyordu.

Osmanhlan da Mehmed
miyen anlasma,
iki

Ali Pasa'yi

da memnun ede-

tarafm firsat kollamasi ile alti sens Kiilek Bogazmi takviye ederek asNihayet devam ctti. Pasa ile Osmanh Kuwetleri Ibrahim kerlerini cogaltau

daha evvel de bu ihaneti mukerreren ortaya koymustu. Once Mora Isyam sirasmda Oglu Ibrahim Pasa Istanbul'UB emrini beklemeden Mora'yi bos.altip Fransiz askerlerine teslim etmiti. Daha sonra da 1828 Osmanh - Rus harbinde vadettigi oniki bin
kisilik

Halep

yakmmda

Kutahya

Nizip'te tekrar karsdastilar. Bu suretie Muahedesi bozuldu. lyi sevk ve idare edilemiyen

Hafra Pivsa kumandasmda Osmanh kuwetleri, JbrahhM Pasa'ya yenildiler. Fakat bu maglubiyet haberi istan-

yardim kuvvetini gonderL

'-

Kngolhart

TUrkiye ve Tanzimat

.Istanbul

1.328, sh.

151

174

HOSKOF MBZAtJHt

1IOSKOV

MBZALiMj

175

bul'a

gozlerini

ulagmadan IB. Saltan Mahmud, Qamlica'da yumdu. (1839)

hayata

ceaaretini gdsterememistir.

Mehmed

Ali

Pasa

ise Padigaii

Yerinc oglu Saltan Abdtilmecid gegti,

kiye'de

Bu
i

sirada Tiirilan edildi-

a n z

e r

a n

tarafindan kendisine verilen muhlete riayet edcrek tayin edilen hudutlarin gerisine cekilmedi. P.u yiizden Osmanh, Avusturya ve ingiltere gemileri Suriye sahillerine gdnderilerek karaya asker gikanldi.

ginden Avrupa Efkan umumiyesi nisbeten letlnin lehine d6nmii buhmuyordu.

Osmanh Dov-

Karadan gdnderilen OsPa.sa kuwetlegticliikle kac;.ip Misir'a

manh
rini

askerleri de Dtirzii
ettiler,

Dagmda Ibrahim

ya, Prusya,

e s * e 1 e s i ni g&eiismek iizere toplanarak Osmanh Devletini vereceklerj karann neticesini beklemeye

ettiler.

Avusturya Basyekili Meternih'in teklifi ile AvusturRusya, Fransa ve tngiliz dovletlcri ark
davet

maglup

Ibrahim Pasa,

sigmabildi.

Osmanh

Devleti biiyiik iimidlcrle ilan edilmis bu-

hinan Tanzimat Fermanuia ragmen Avrupa devleUerinin bir nevi miisterek himayeleri altina girmis oluyordu.

giderek iskenderiye'yi topa Dimyattaki pirince giderken evdeki bulgurdan da oluyordu. Araan diledi. Biiyiik devletlerin kendisi hakkinda verecekleri karara boyun egeceIngilizler
ileri

daha da

tuttular,

Mehmed

Ali Pasa,

gini bildirdi.

Fransa, kendi rnifuzu

tutuyordu.

altindaki

Mehmed

A\i Paga'yi

Neticede

Misir'in

eskisi gibi bir

Fransanm Misir'da sdz sahibi olmasim oteden beri istemiyordu. Az kalsm bu yozden bir sttahh eatigmaya mecbur kalacaklardi. Fakat
tngiltere ise

Buna mukabil

e t

olarak kalmasi fakat bu

O s m a n i hakkm Mehmed
1

Ali

de Misir mes'etoplanan Ingiltere, Avusturya, Prusya vc Rusya 1840 yilmda L o n d r a u k a v e 1 e n a e s i adiyla bilinen bir anlasmayi imzaladilar. Fransa, bu toplantrya davet edilmemisti. Fransayi kizdiran Londra mukavelenamesine gore bu.ddrt devlet Osmanh Devlctinin toprak bUtunliigunii garanti ediyor, buna mukabil,
icsi icin

jnes'elo diplomas! yoluyla hallolunabildi

Pasa'nm ahfadma da intikal etmesi kabul edildi. Buna mukabil Misir, Osmanh devletine her yil seksen bin. kesc altm ddeyecekti.

Meh-

Bied Ali Pasa'ya yoia gehnesi iqin Padisahm verecegi miiddete riayet cyledigi takdirde Misir Valiliginin siilale-

Nihayet bu mes'elenin hallinden birkac yil sonra 1845 yihnda devleti gok buhranh bir vaziyete diigurmus olan hain Mehmed Ali Pasa, Istanbul'a gelerek padisahin ayagina kapanip afv diledi. Artik, Yavuz devri gibi her ihanetin gercgi sekilde ve aninda cezalanchnldigi satvet devirleri cok geride kalmisti. Bu yiizden Mehmed Ali Pasa, taleb ettigi afv ve musamahaya kolayca nail oldu.

hak olmak iizere uhdcsine tevdi'ini aynca da hayatta kaldigi mikldetcc kendisine Akka Pasahgi ile Sayda Eyalcti de ilaveten veriliyordu. Eger ver rilen miiddete riayet etmeyip, yayildigi yerlerden cekilmezse kendisine kari sjddet kullamiacakti. Fransa kendi reyi ahnmadan imzalanan bu anlagma karsismda agin bir galeyana kapilmissa da ileri gitmek

sine gececek bir

Gerek miisamaha
c;n

ic

ve gerekse dis diismanlara karsi arn afv ve-

ile

muamele etmek, imparatorlugumuzun kuvve pargalamp dagilmasmi intac eden.

biri
ile

vetini zaafa ceviren

biiyiik

hatalardan safhasmda her vesile bu asm,' afv edici ve

icjnde bulunmaktayiz.

olarak mill! talihimizin

dikkati cekmektedir.

doniis
da,

Hala

miisamahakar

olugun aei

eilesi

MOSKOF MKZAl.tMt

177

10

BlR MOSKOF TEgHlSJt

rumuna

geQrnisti.

Osmanh

Tiirk Devletinden

boylece
hiikiimet
biiyiik

parca parca kopardigi topraklan, birer birer

haline getirrnek suretiyle
bir kurtarici roliindc
i

HASTA ADAM* VE KIR1M HARBl

ii

hemen

hepsi

nazannda

Hasta adara
Muahedesi
ile

1699 Karlofga

Avusturya

Ldaresine

terkettigimiz Macaristan'da Fransiz Ihtilalinden mtilhem

o!an birtakim kipirdaniglar ortaya gikmaya baglarrugti. Nihayet 1848 senesinde Avusturyayi otedenberi korku-

tan Macar

Ihtilali

patlak verdi. Macarlar,

siir'atle rauvaf-

bile kurdular. AvusRusya'dan gikamayinca turya Macarlarla tek basina basa yardim istedi. Car I. Nikola, Macaristan'a bir ordu gondererek Macar burriyet miicadelesini kan ve ategle bogdu. Her tarafta divan-i harbler kurularak Macar ihtilalcileri asilma-

fakiyet elde ederek milli bir

hukumet

bulunan Rusya, adim adim S lyaklasmaya gahsiyordu. e m el i nc z d e n c a k Bunun icin dc, devletimizin Avrupadaki hudutlarmi hergiin biraz daha giineyc dogru zorluyordu. En kisa zamanda Istanbul 'a nail ohnak iQin sabirsizlanan Rusya, nihayet Tiirkiye uzerindcki nihai projesini ortaya koydu. Bu ilan H a s t a projc, Tiirk'iin dcvletini i soz bir R u s i c a d ugursuz iste bu ediyordu,

adam

olarak siyasi edebiyata gecti. .1858 senesi Ocak ayinin dokuzuncu gecesi Petersburg

Kis Saraymda bir miisamere veriliyordu. Salon en seckin davetlilerle tikhm tikhm doluydu. Bir ara Rus Can I. Nikola, Ingiliz elcisi Sir

Hamilton Se.ymur'u

bir

kenara

qc-

ya baslandi.

kerek kendisiyle Tiirkiye

biitiin biiyiik

hakkmda konusmak

istedigini

Dunyamn

devletleri

bu

insafsiz katli-

soyledi. fjuradan
I.

buradan baslayan miikaleme icinde Car

araa seyirci kahrken Tiirkiye kagabilen miiltecilere kapilarmi acti. Binlerce Macar miiltecisi bu suretle eanlarim
kurtarabildiler.

Nikola bir ara:

Fakat Avusturya

ile

Rusya,

Osmanh Devis-

letine miiracaat ederek bunlarin ker.dilerinc toslimini

tediler.

Osmanh

Devleti biiyiik bir eeladet gcistcrerek or-

bu istegi siddet ve nefretle. reddetti. Rusya ve Avusturya'nin tehditlerine pabuc, bi-

dusunu

seferi vaziyete getirip

Kollannuz arasmda agirca hasta bir adam var, mirasmi gimdiden paylasmahyiz dedi. kuvvetli Elqi, Hasta bir adami korumak, kerim ve olanlar icin bir sereftir diye mukabele etmekle beraber, Carin fikirlerini dgrenmekten dc geri kalmadi. Bu proje...

rakilmadi.

Bu

yiizden

Londra ve Pariste Turk scfaretha-

ye gore Girit ve Misir Ingiltereye verilecek; Rusya ise, ve Bulgaristan'da kurulacak Eflak, Bugdan, Sirbistan
prenslikleri himayesi altina aldiktan

nesi oniinde evgi gosterileri yapildi.

baska istanbul'u da

lerine

Osmanh Devleti bu suretle Rus ve Avusturya tehditmeydan okurken diger taraftan Rus Can I. Nikola;
yutmak
icin tevali

muvakkat
b

(!)

kaydiyla isgal edecekti.

Tiirkiye'yi parcalayip

eden cahsmalan-

Kirim Harbi
elde

hizlandirmis. bulunuyordu.

Yirnan istiklalinden bir sene sonra (1830) diplomatic, muhtariyetini temin eden bir manevra ile Sirbistan'in devletlerin hamisi dukurulan yeni Balkanlarda Rusya,

hlar, kisa

1851 yilinda Ruslarin tahrikiyle ayaklanan Karadagzamanda tenkil edilerek mes'ele kapanmisti

Fakat bu hadiseden aradigi bahaneyi

edemiyen Rusf.

12

178

MOSKOF MEZALlMl
ortaya
bir

MOSKOF
1

MK/.AI.JMI

179

ya,

a k a
:

miibareke

mes'elesi gikardi. oylo ki

Kudiislc Hazret-i tsa'hin miiba-

rek sayilan makamlannm idarcsi Kaiiuni zamanmdan beri kalolik papazlanna birakilmisti. Sonradan Ortodokslar da buna benzer bir hak oldo ederek bu makamlarin idaresine ortak olmuslardi. Iki mezhcb mensuplari arasinda
mtisterek idare yuziinden kavga eksik olmazdi.

muvaffak olmakti. Oltimatom'un bes giinliik miiddeti dolmadan Osmanli Devleti durumu ingiliz ve Fransiz sebunlar firlexine haber verdi. Yukarida anlatildigi iizere
Osmanli topraklari uzerinde

Rusyanm

biiyiik bir niifuz

da bu sefirlerden alman dcstekle Rus iiltimatomu reddedildi. Mengikof siyasi miinasebetleri keserek Istanbul'u terk etti.
elde etmesinden endise ediyorlarch. Biraz

Rusya, Karadag isyanmin

Devletinin igislerine miidahale

bastinlmasi
icjin

ile

Osmanli
clcle

Rusya harp ilanma

bile llizum

gormeden

aradigi bahaneyi

m-

edemeyincc bu makamlarin
recileri

iki

ayn mezhebten olan

siirerek
isi

lekcteyn
Ingiltere,

denen Eflak ve Bugdan'a saldirarak huetti.

ida-

dutlarinuza tecaviiz

(1853)
ile

arasinda bir ihtilaf gikardi. Arkasindan da Ortoilcri

Fransa ve Sardunya (ttalya)

bildirdi.

de anlasa-

dokslara haksizhk edildigini

gahsti.

biiyiitmeye
tut-

Fransa

ise,

bu

ihtilafta katoliklerin tarafmi

mak

suretiyle hadiseye karigti.

Muhtelit bir hcyet scQilerek Kudus'e gonderildi. Tankikat haksizhk olmadigmi ortaya cikardi. Durum alakali
devletlere bildirildi.

Bunun uzerme Moskof teeaviizii pi'otesto edildi. Arkasmdan da Rusya'ya harp acilmasina karar verildi. (23 Ekim 1853)
rak Tiirkiyeyi destekleyecegini

Bundan da umdugunu elde edemeyen Rusya, ortodoks hacilara kotii muamele edildigini ilcri siirdii ve milkaddes makamlarin idaresinin sadece Ortodokslara verilmesinden baska Ortodoks Kilisesinc t.anman haklann arttirilmasmi taleb
etti.

gonderilen sofir Prens Mencikof, Osmanli hiikiimetine karsi kiistah bir tavir takmmaya basladi. Hergiin yeni ve kabuliinc imkan olmayan bir teklifle Babialiye bas. vuruyordu. Mencikof, bir iiltimatomla bu hususta daimi bir anlagma teklifini, gayct tehditkar bir surette ortaya att<. Bu teklife gore Rus Qari, giiya ordularim Osmanli Padisahmm emrine verecek, Padisah da Rusyayi Tiirkiyedeki. Ortodokslann hamisi kabul edecckti. Halbuki Rusya bu hakki 1774 Kaynarca Muahedesi ile c.oktan elde etmisti. Asil maksat, Osmanli Devletini vesayet altma almak ve ayet bunu da elde edemezse bir anlasmazlik gikarmaya
is

Bu

icin istanbul'a

Fransa Tiirkiyeye yardim kjin donanmaQanakkaleye gonderdiler. Harp ilanmdan bir gun cvvel de Qanakkale bogazim geqerek Marmara'ya giktilar. Ruslar, bu durumu 1841 anlasmasina aykiri bularak protesto ettiler ve Ingiltercden izahat istediler. Onlar da Ruslann Memleketeyne vaki tecaviizleri ile sulh halinin ortadan kalktigmi bildirdiler. Tiirk - Rus Muharebesi once Tuna boylannda ve Kafkasyada cereyan etti. Osmanli Devleti tek basina RuslarIngiltere ve
larini

la

kahramanca

garpisti.

Rumeli kuvvetlerine kumandan tayin edilen

I'asa Tuna'yi geqerek kiiciik Eflak'i isgal etti.

Omer

Ruslarla

Catana ve Kalafat muharebelerini kazanarak Rus kuwetlerini piiskiirttii. Bu suretle Rus ^an I. Nikola'ya Osmanli Devletinin H a s t a m olmadigmi aci bir s.ekilde ogretti. Kafkas cephesinde de Audiilkerim Nadir Paa, Ruslara karsi muvaffakiyct elde ederek onlari geriletiyordu. Bu sirada Kafkas Daglarinin namh kahramani eyh ayaptigi Otlaymca,

Ada

180

MOSKOF MIMAUmI'
MOSKOF MKZAl.lMt
181

mil de nispet kabul etmcz derecede iistiin Rus kuvvctlerine karsi iist iiste zaferler kazaniyordu. Ruslar, bu hezimctlcrin acisini Qikarmak maksadiy-

Sivastopol miittefik kuvvetler tarafmdan karadan ve denizden kusatildi. Muhasara bir yil siirdii. ltalyan Milli
Birligini

Limanindaki oniki gemidon ibaret Turk donanmasim ani bir baskma ugratarak yaktilar. (1853) Fclakctten kurtulabilen tek bir genii kagarak bu aci habori ta tanbul'a ulagtirdi. Istanbul'da bulunan Ingiliz vo Fratikendilerine hareketlerini siz donanmalari Ruslarm bu
la Sinop

kurmaya. gahsan Sardunya Kralhgi da onbesbin kisilik bir kuvvetle miittcfiklcrin yanmda yer aldi. Ruslar, Avusturya'dan umduklan yardimi goremedi-

Avusturyahlar 1848 Macar hiirriyet miicahidlerinin tenkilinde Ruslardan gordiikleri yardimi karsiliksiz birakler.

meydan okuma tarzinda telakki Karadcniz'e agilarak Turk sahillerini korumaya

karsi bir nevi
lar.

ettiler.

tilar.

basladiidi.

kola vefat

Bu durumdan
Ingiltcre
ile

istifade edilerck tstanbulda

bir

anlasma imzalandi.
miittefikler

anlagmaya istinaden
1
.

Osmanh toprak biitiinlugunc riayet etmcsini, 2 Memleketeynden gekilmesini, isteklerden vaz3 Ortodokslar
igin ileri surdiigti

Fransa vo Mart 1854) Bu Rusyanm:

(12

Sivastopol muhasarasi nihayete ermeden Qar I. Nietti. Yerine gcgen II. Aleksandr, sulh taraftan Fakat miittefikler harbe devama kararh idiler. Ni-

hayct 10 Eylul 1855'de Sivastopol miittefik kuvvetlerin getin muhasarasi sonunda diitii. Ruslar, Kirim cephesindeki bu magliibiyete ragmen Kafkas cephesinde bazi basanlar elde ediyorlardi. Kah-

gegmesini taleb ettiler. Fakat Car I. Nikola bunlara cevap bile vermedi. Bunun iizcrine 28 Mart 1854'de Rusya'ya harp ilan ederek Osmanh Devlctinin yaninda yor
aldilar.

ramanca miidafaalara ragmen erzakin tiikenmesi don Kars'i cllerine gegirmeye muvaffak oldular.
Jngilizlerin

yiiziin-

lerine mukabil,

Rusya'ya karsi harbe devami arzu etrr.oFransa sulhe meylctmeye baslarmsti. Bu-

nun
;

i'zerine
i

Bu sirada Dobruca'yi igal etmis olan Ruslar, muhasara ettikleri Silistre Kalesi onundo dehsotli bir bozgun ve perisanhga ugrayarak Eflak ve Bugdan'i bosaltmaya
mecbur
kalmislardi.

r e s

birakikh.

Silistre Mtidafaasi

_ 2 Karadcniz
1

Kon1856 yilmda Imzalanan anlasmaya gore: Kars Osmanh Dcvlctine, Sivastopol Rusya'ya
toplandi.
btitiin devletler igin tarafsiz

Paris Sulh

hale getiril-

aradaki korkunc kuvvetler esitsizligine ragmen efsanevi bir hasan idi. Bu suretle harbin birinci devresi Tuna
cephesinde
list iiste

elde edilen parlak zafcrlerle nihayete

di. Burada ne Rusya ve ne de Osmanh devleti tersane bulunduramiyacakti. Bu Rusya igin oliim demekti. Halbuki Osmanh devleti Marmara'da kuracagi tersanelerle hazir-

ermisti. ingiliz ve Fransizlar

Rusya'ya harp

ilan

edince,

Tuna
Pasa

harbini serefle neticelcndiren Serdar-i

ile

Ekrem Omer

hyacagi donanmayi derhal Karadeniz'e gikarabilirdi. Rusya ise Baltik'tan Kardeniz'e inmek imkanma sahip degildi.

Varna'da birlestiler. Rusya'ya miistereken hiicum igin Kirim'i harp sahasi olarak tayin ettiler. Bunun igin de once Sivastopol Kalesinin ahnmasina karar verdiler.

agik tutuluyordu.

Tuna ve Karadeniz her millctm gemilerine 4 1841 Bogazlar mukavelcsi yenileniyordu. Eflak, 5 Rusya Basarabya'yi Bugdan'a
3
ticari

birakti.

182

MOSKOF MKZALtMJ

MOSKOF MEZALtMl

183

Sirbistan ifi i;?lerindc serbest oldu. e y tayinindc biiyiik dcvlotlorin reyinc esasi kabul edildi.

Bugcan ve

Buralara
miiracaat.

Avrupa e d e n i Mi l* a s i na kabul edildi. Ancak yirmi yil kadar Avrupa politikasmin tomoli olabilen 1856 Paris Sulh Muahedonamosinin mcr'iyeti
6
1

Osmanli
Ca

dcvleti

e t

e r

cdemedi. Fakat Osmanli Ordu ve donanmasi Sultan Aziz mcrhumun sarfcttigi biiyiik gayret ve fedakarhklar sonunda Diinyada hatiri sayihr bir kuvvet haliRusya bu tarihten itibaren Osicin nc geldigi
itiraz

omurlii olmadi.

1870

71 Prusya (Almanya)

Fransa harbinden

is-

harbe tutusjnak igin daha en az alhazirlanmak mecburiyetinde kaldi. Gergekten Osmanli Donanmasi Ingiltere'dcn sonra diinyada ikincilige bin kisjlik yiikseldi. '-' Kara, ordusu da yedi - sekizyiiz mevcudu ile oldukca biiyiik bir kiymet ve kudret ifade etmanlilarla
ti

yil

tifade ederek 1856 Paris Muahedesinin elini kolunu bag-

mekteydi.

layan maddelerinden kurtulmak isteyon

Rusya 1871

yi-

Rusyaya
is

iimid vcren tek cihet, 1871

hnda Londra'da
ile

bir konferans toplayarak

etti.

bu muahedenin

Istanbul'da degersiz ve muhteris ve/irlerin arka

yihndan itibaren arkaya

degistirilmcsine tesebbtis

Bu

suretle Osmanli Dcvleti

basuia gelmesiydi.

goze alabilmek, Karadenizde tcrsane kurabilmek ve gemiler insa edebilmek icin mevcud engeli ortadan kaldirmis oldu.

yeniden

harbi

bir taraftan

Derhal donanma teskili icin hazirhklara giristigi gibi da Balkanlarda S 1 a v 1 i k propagandalarma hiz verdi. Sirpiar, Bosnaklar, Karadaghlar ve Bulta-

garian Osmanli Devleti aleyhine kiskirtti. tsjte rihimizde 93 Harbi* diye bilinen Turk - Rus Harbi yiizden c:kti.
11

Turk Ordusunu, Balkanlarda tahrik ve tesvik ettigi eden takib isyanlarla ugratirip yipratmak siyasetini Rusya, once Bosna - Hersek'te sonra Bulgaristanda daha sonra da Sirbistan ve Karadag'da isyanlar gikartti. Sultan Aziz merhumun yukanda arzedildigi gibi gayet kuvbu isyanlarm vetli bir duruma yiikselttigi Tiirk Ordusu hepsini de gabucak bastirarak Rusyaya bekledigi firsati
vermedi.
'--

bu

'
'-"-

Ismail

Haml

DANtgMEND
II.

a.g.e.

c.

4.

sh.

233

1777

Babusi Sultan

78

TURK

BUS HARBt
Muahedcsbyle

tan

Mccid'i'.i

Mahmud'wn bafjlattigi ve agabeyisi Sulzamanmda devam eden Batihiama. Hareketleri

(93

HARBt)
tersane

13 Mart 1871 de imzalanan Londra

Rusyanm Karadenizde

bulimdurmasina miisaade Fransiz Harbinin Avrupadaki kuvvetlcr muvazenesini bozarak ortaya diinyanin ikinci biiyiik devleti olarak birAlmanya imparatorlugu sikarrms. olmasmdandi. Bu yiizden 1856 Paris Muahedesinin Rusya'yi baglayan maddelerinin degigtirilmesine hicbir Avrupah devlet

kurmasma ve donanma edilmesi, 1870-71 Alman-

nden rahatsiz olnn muhafazakar kitle, Sultan Aziz'e umid baflayarak onun tahta gcc.me.sini sabirsizhkla bckliyordu. Gerqekten hastahkl) ve cihz babasi vc agabeyisinden sonra tahta gegen Sultan Aziz, ava, cirit'e ata binmeye merakh, heybetli bir goI'UnUge malik ruh vc bodence gayct sihhath vc dirayetli bir padisah idi. Itinali bir talisil gormutii- Kuvvetli bir edebi kultUre mallkti. gair vc bestekaixh. Cok giizel ney dc iifleycn Sultan Aziz'in besteleri kadar gllfteleri dc ince 've hassas ruhumm derin

Cemiyeti" mecmutagimaktadtr. nesredilen kroUileri, rcsim sahasmda da kudretli ve gerigek bir san'at kabiliyeti oldugunu isbat etmektedir.
ifadesini

"Ressamlar

asmda

Fevkalade zeki ve husniiniyet sahibi

bir

padigan

oldugunu

184

MOSKOF

MK/.Al.lMl

MOSKOF
simalarindan muhteris vc hain pabiiyiik

MIOZALiMi

185-

Fakat bu sirada tarihimizin en

biri olan

Sultan Aziz

merhum

birkac.

fjanm ugursuz komplolari ile tahttan indirildi. Bu hall vak'asim niiiteakiben be giin sonra da, caniyane bir syrette katl edildi.

meghur "Yildiz Miihakcmcsi" dolayisiyla ltirafa mecbur kalmigtir. Bu kadar ince ve hassas bir ruha sahip olmasma ragmen, icinde bulnndugu zamanin icablarmi dikkate alarak askerl ve siyasi balumdan gerekli bigbir tegebbttsten geri kalmamigtir. Ordu
bile

amansiz

dusmanlarmdan Mithnt Paja

'

Bunlar, Hiiseyin Avni Pafja,

Mithad

Kog ve boroz
taktlgl

dogtistiirup kazahanlarin
iddialar,

boyunlarina nisanlar

v e donanmaniji son sistem silahlarla teghiz ve talimlerlne son derece itina ederck bu hususta hummah bir faaliyet gostermistir. Bu igleri cok defa bagkalanna mrakmayip bizzai koni.ro! ve idare etmig ve daima en yeni silahlan temin ederek ordusunu bunlarla takviye etmlgtir. Bciyje birgok silah sipariglerj esnasmda masraflara gahsl imkanlan ile ds istirak ettigi gibi saray erbile bu tarzda harekete tegvik etmlgtir. gayretler sonunda yedi-aekizyOz bin kigilik son sistem silahlarla mUoehhez bir kara ordusu yaninda DUnyamn ikinoi bii-

garezkar ve ahla-ksiz muhaliflerinin uydurmalarmdan baska bir sey degildir. Hakikatte glires ve bu gibi oyunlan, bir harp miimaresesi olarak tesvik ederdi. BU yiizden de gayet poptiler bir sahsiyeti vardi. En ziyade Mus"rif olmakla itham edilmistir. Gergi onun m i 1 y o n " dan Osmanli dig borclan " d o k's an zamanmda
yolundaki
a 1 1 m ilyo n "a yiikselmisti. Fakat girisve iklisads tesebbilsler dikkate aluursa bu artigin hig de anormal olmadigi kolayca gBrUlUr, Zamanmda bore para ile saraylar yapildigi yolunda da tenkid edilmistir. Halbuki Saltan Aziz' In yaptirdigi sadeec Beylerbeyi Kasridir ki, o da pek biiyiik ve gatafatli degildir. Ciragan Sarayi'r.a ise Abdiilmecid zama"

ii

/.

d o

k s an

kamyla kadinlan

ligi askeri

Bu

donar.masim da ortaya gikarmigti. Bunun lgin Halig'te biikurmus. askeii ve sivil pekgok fabrik'a teals ederek sanayi inkilabi yolunda da ciddl adimlar atmigtir. Gayet dindar ve intizamli bir hayat sliren dtlrllst bir Insandi. Su yertne zemzem igecek kadar '.akva sahibi idi, Hatta Avrupa'ya seyahata gittigi zaman abdest almak lgin suyumi beraberinyiik

yUk

bir tersane

r.inda baglanmigti. Sultan

Aziz oldukga ikmal edilmis bulunan bu

*

sarayin noksan kalan gok ctiz'i bir kism-.ni tamamiatmisti. Bunun diginda birkag ahgap bina, mall bak'.mdan higbir mana ifade et-

mez.

lla'.U

de gBturmtlgttt, Muntazaman namaz lular ve gok gok Kur'an-i Kerim okurdu. Canioe katledildlgi zaman odasindaki kllguk ma-

akaretlerln
etmlgtir.

Taglikta yaptirmayi dilgOndUgli cami i".e ona aid ingaasim da. askerl masraflar mtilahazasiyla tehlr

sanm
an-i

iizerinde

"Sure-i

Yusui"

agik oldugu halde bir Kur'

Kerim bulunmustu.

Gayet ileri gSruglti bir padigahti, Rusyayln harbedip onu yenmedikce Osmanli Dcvletinin biiyiik dcvlet olma vasfini devam ettiremiyeeegini daima tekrarlardi. Bu is lgin TUrklstan'a el atmi? orasi ile irtibat saglamigti. Kirim'i geri almaya hazuiamyordu.

Donanmasim Hind Okyanusuna

gtindermis,

buralarin

yega-

ne hakimi olan inailizlere varhgini ve kuvvetini kabul ettirmigti. Onun zamanmda bir Fransiz gemisinin Hallg Tersaneslnde muvaffakiyetle tamirinden dolayi III. Napolyon bir tesekktir mektubu gdndermistir.
biiyiik devlet olarak temadtsinin, ancak IsKahiro, Bagdat ve Sam vilayetlerin sahabetle mtimkiin olabilecegini vasiyetinde beyan etmlgtir ki, bu goriisiin dogrulugu bugunkii vukuat ile de aabittir.

Tiirkiye'nin

tanbul,

Burada csas movzuuir.uz disinda ve sirf bir istitrat kabilinca'.-.stigimiz den sahsiyeti hakkinda birkag keiime soylemeye Sultan Aziz'in muarizlari ile Sultan Hamid merhumun muavizlari arasinda zihniyet ve hatta kadro itibariyle hig bir fark mevcud olmadigi halde onun hakkindaki kiymet hukiimlerinde bugtiniin sagci bilinen birgok yazarlan bile maalesef yamlmakta ve merhumun hatirasma kar^t saygisizhk etmcktedirler. 'Sultan Aziz merhumun haksiz ve mesnetsiz olarak hal'i ve miiteakiben do caniyane bir surette katli mill! tarihimizin biimiimerhumun sehadetini yiik hailelerinden biridir. Gergi teakib tanzim ettirilen adli rapor, onun "intihar" ettigini beyan etmekte iso do bugUne kadar bunu isbat igin ortaya konulmug bulunan deliller, tatmin edici olmaktan gok uzaktir. Aksine feel bir sCtikaste kurban giderek ".sehid" edildigi kanaatini uyandiran deliller pek cok ve daha ziyade muknidirler. Bu ara okuyuoulanmizin dikkat nazarma delillerden birkagini
;l
'

edelim.

186

MpSKOF HEZAljMt
Jiiisiii

Paa, Miitercim
1

Paga vo geyhfil islam

H&yrullah

tavsif eden resmS

111m yorinin

Sultan Axix merhumun BlllmUnU "intihar" olarak rapora nazaran, merhumun sol kolumin biikbiraz asagismda bes santimetre geniijliglnde vc
ptlrllzlU
iig

santimetre
mistir.

derinliginde
inc.,

kenarlari

bir

yara

tesbit

edil-

ikibuguk aantimetre derinliglnde diger Axix merhum gliya bileklerine bu yarayi sakallanni diizeltmek Igin temin ettlgi bir makasla agrirusmis.
bir yara mevcuttu. Sultan

Sag kolunda

Halbuki mantiken ve tibben bir kimsenin sol kolunda bu kadar btlyllk bir yara agtiktan sonra o e) lie sag kolunda da tekrar Ikibuguk santimetrelik bir yara aemasma asla ithimal verilemez. Hem dp. mcsela ustura gib; keskin bir aletle degil de sakal <iiizcllmcye yarayan adi bir makasla.

Ksasen yukarida bahsi gccen resml rapor blrgok balum2 lardan .fayan-i itlmat olmaktan uzaktir. a Rapor usulUne gore tanzim edilmemistlr. Bu cinayetin bag faili olan Hiiseyin Avni Pasa, cesecli muayehe etmek istcyen

basmda elinde kihci oldugu halde dikllerek, son vak'anuvlalerden Abdurrahman Scref Bey'ir. ifadeslne g8re: Bu cenaze, Ahmed Aga, Mehmed Aga degildir, bir padigahtir- Onun her tarafini agtirip size gOstei'emem* demigtir.
doktorlarin

Bu tehdit sebebiyle cesecli iyiee muayene edemiyen doksadece kollardaki yaralari tesbit ile iktifa etnv.s ve Hiiseyin Avni Paja'dan korktuklan igin "intihar" kelimesini tamamen mesnedsiz olarak zikretmiglerdir. Hatta Marko Pasa
b
torlar,

gibi

bazi doktorlar, raporu, cesedi

muayene etmeden imzalamis-

istirak oclen doktorlardan biri kaydiyla raporu imza etmek istemedigi Igin derha! Trablusgarb'a suriildugu gibi saray doktorlanndan bu ^arllar altinda mttstenkif kalmayi tercih eden Omer Bey (Pasa) ise Hiiseyin Avni Pasa tarafindan hakarete maruz kalmis vc derhal oracikta kordonlari sbktilerek askerlikten tard edilmistir. c Raporda vak'a mahallinin durumu, ccsedm gciriildiigil
Iardir,

Buna mukabil bu muayeneye

"intihar"

orada bir miicadele goQip gegmccligini tesbite yarayan eriiareler, cesettekj elbiselerin yirtik ve lekeleri ve buna benzer hadisenin hakiki mahiyetini tesbite yarayacak unsurlar belirtilmemistir. Halbuki bu gibi hallerde gergegin ke.<>if vc tesbitine yuramasi ihtimaliyle en kiigilk teferrtyat bile raporlara geqirilir. ^Ve ekseriya da cinayetleri ilk nazarda dikkati eckmcyen ki'ieuk delil ve ipuclari meydana gikarir.
sekil,

gehtd-1 Muazzez, Hakan-i

Magfur

sui/tan"
Mill!

Aziz
gahsiyetlerinden
biri..

tarihimizin

buyuk fakat

taiihsiz

188

MOSKOF HEZALlHt
calinden

MQSKOF MK/Al.lMt
ibaret
bir

189
(

Kl'cndi gibi gogu kiymetsiz ve muhteris birkaQ devlet ri-

Erkan-i

E rbaa

Port

Rical)

Vak'a istcr lntihar, later cinayet. olsun bu gibi nailerde rapor tanzim edilmeden nfisin ycrinden kaldinlmamasi adli libbin vaz gegilmez bir kaidesidir, Halbuki Sultan Aziz merhuimii] nasi, vak'ayi muteakip her nasilsa doktorlardan evvel hadise yerine gelen Huseyin Avni Pasta tarafmdan kaldirttirilarak Fer'iye Karakoluna nakledilmlg ve buradaki kahve ocagmda ottan bir ilte iizerinc attlmigtir- Bahsi gecen rapor da i;jtc burata tanzim edilmistir.
d

"Nasil hcmsiresi bu Adile yanmaz o Hakana. Ki kiydi bunca zalimlcr kanndasi ciban bana." Demektedlr. Saray gevrelerinin mligterek his ve kanaatlerini terennum eden bu mersiye ortada dururken politik ve temyiz kudretinden mahrum kimselerden sadir olmus bulunan beyanlara iti-

Karakola gbtiiruldugii zaman

bile

hentlz

blmcmis

bulunan

mcrhumu kurtarmak

bar odilcmez. 3 Sultan V. itfurad'in cttlusunu tebrik igin istanbula gelen Bursa Valisi Veliyuildin Pa$a. vak'a giinii Huseyin Avni Pasa'nm Kuzguncuktaki yalisinda bulunuyordu. Bu sirada pasanm "d i k d i k v e a i k sik" pcneereden karsi sahildeki Fer'iye Sarayina Imkmasi Bursa Valisinin dikkatini celbetmisti. Nihayet kar

icin

doktorlar tarafmdan hicbir tibbl

mU-

dahale yapilmamigtir, Cinayet gebekesinin ortaklarmdan biri olan MUterolm Riistii P,i.?<i, bu hadlseden be? yil sonra Sultan Hamit merbum tarafmdan kurdurulan Yild:z Mahkemesindeki ifadesinde bu hususu iiiraf etmistir.
2 HilkUmet bu vak'a igin ciddi bir adli tahkikat yaptirmamigtir. Ondokuz doktora Imzalattirilan ve emniyet verecek her tiirlu vasiftan mahrutn bulunan bir raporla iktlfa edilmistir. Mesela vak'an:n g&hidi olan veya birgok bildikleri bulunan yUz-

gidan carlyelerin fcryadi yukselince hazir bulundurdugu bes gjfu'.asnnsteli kayigina atlayarak herkesten evvel vak'a mahalline bulundugunu ve tir. Bu tutum onun hadisoden evvelce haberdar kulagi klrigte bekledigini gosteren aldatmaz bir delildir. Hadiseden sonra Sultan Aziz merhumun aslmda katline
I

cdilmis bulunan giiya muhafiz ve Iki iic lira maash bekqi makulestne o zaman bir general maasi olan ytizer altin ayhk baglanmigtir, Ayrioa da ellerine otuzar altm bahsig verilerek mem-

memur

leketlerlne
hirer cellat

gOnderllmiglerdir.
degli

Eger iddia

etiildigi

gibi

hakikaten

lerce saray:i Ue merhumun aile efradindan gerekll sorugturma yapilmamigtir. Tarihei Abdurrahman Sercf Bey'c. gore, carlyeler " A sin n t h a ra k a li e o 1 n; a y i p p g e h a d e 1 c n bahsetmislerdir ." gergi sonradan son Halilc Abdiilmecit Efendi gibi bazi gehzadelerin intihardan babsetmig olduklari malttmdur. Bunlar vak'a' sirasmda yagga gok ktlglik olmalari sei

de muhafiz olsaydilar boylesine talttfleri yerine tecziye edilmeleri gereklrdi. inkan gayri kabll bir hadise olarak muhafazalarma (!) terkedilen bir .?ahsi muhafaza ede-

1:

miyerek onun blUmune sebep olduklarmi kabul etmek gerekmez miydi?.. Bu da onlarin muhafiz dcgil. hususi surette tutulmu? cellatlar olduklarini gosterir. Zaten eski pehlivanlar aras:ndan
segilmislerdi.

imkanmdan mahrum bulunduklan beyanlann da Sultan Aziz merhumun hasimlari ile onlarin
bebiyle hakikate ntifuz
larina kargi duyulan bir endise
ile

gibi

bu

etrafr

yet

soylenmis siyasi sozlor oldugu muhakkaktir. Daha ziyade tahta varan yolda birtakim muanz ve manlier ihdas etmemek ve bir siyasi gaf yapmamak maksadiyla bir nevi kelam riisveti olarak ortaya gikmig bulunan bu

Su> yerine zemzem igecek kadar dindar olan, hal'ini gamlltevekkilane kargilayan, halefini tebrik eden. hal'i takip eden glinlerinde de bUtUn vaktini namaz kilmak ve Kur'an-i Kelitu ckumakla gegiren bir kimsenin dinen haram olan intihara has vurabileceginl kabul etmek Igin ortada higbir ciddi ve rub!
5

sirasmda temylz iktidan bakimindan tamamen yetismis bir durumda bulunan blrgok saray mensubunun "schadef'ten bahsetmis olduklarini hatirdan uzak tutmamak lazimdir. Bunlardan o zaman elli yaglarmda bulunan ve gayri matbu bir divani olan merhumun ablasi Adile Sultan, onun ioin yazdigi mersiyede bu einayeti yana yakila anlalha.dise

gibi

beyanlara

mukabil

sebep mevcud deglldir. 6 Mithat Pa$a, Yildiz Mrhkemesinde hakkindaki cinayet iptida Cenab-i Hakka ithami ile adeta iCtihar etmistir: gUkr ederim ki, boyle muhakemeye davet olunmakhgim J lamd-ti ahlak ve fezail-i insaniyoyi lekedar edecck sirkat ve irtik&b-i riigvet ve ifsad-i memlekot misillu bir tohmete mebni olmayip sahih olsa bile gayreti milliye ve hamiyyet-i vataniyemden mi'm-

tiktan sonra:

bftis

olmak

iktiza eder bir

madde

icindir!

]90
idi.

MOSKOF
"

.'

MijZAliMi

moskof mezAlIm!
Sultan Aziz devrinde baslayan Bosna
larium V.
-

191

Hersek isyan-

Kardesinin oglu Marat Efendi V. Sultan Murad iinvamyla Osmanh tahtma oturtuldu. Fakat iig ay sonra gecjci bir akil hastahgma marftz kaldigmdan hal edilerek yerine kardesi sehzade Abdulhumit Efendi 31 Agustos 1876'da II. Abdii)hamid iinvamyla Padigah oldu.
''-'''

Murad zamaninda ortaya glkan

bir de

Karadag

vc Sirbistan isyani eklenmisti. Biitiin bunlar, Rus tahrik vc tesviklcrinin escriydi. Yukanda bilvesile riakledildigi
yetigerek bu isyanlari Rusya,*bu yiizden aradigi bahaneyi oldc edemedi. Fakat bu hareketlerde Tiirklerin Hiristiyanlara kargi zuliimler icra ettikleri propagandasi hizlandinlarak Avrupa umumi efkarim aleyhimize Qevirmeye koyuldu, Digcr taraftan Rus tahriklerine kapilan Yunanistan da Girit Vilayetimizdeki Rumlari isyan ettirdi. Bu suretle biitiin Balkanlari saran isyan ve ihtila.1 hareketleri
gibi

Osmanh Ordusu, zamaninda

bastirdi.

tamamiyle

bir padisalun caniyane bir surette katvataniyye ve gayrcl-i milliye* i)c e alakasi oldugunu izah edebilmek igin her halde Mithat Pa$a kadar madrabaz olinak gerektir. 7 1881 de Yildiz Sarayinda kurulan vc Ga/.i Osman Pa$a, Ahmed Cevdet Pasa, Mii^ir Ethem Pa$a, gibi mllmtaz vo istlkalinin hamiyet-i

Mahlu vo mtldafaasiz

met

sahibi sahsiyetler tarafmdan i.oskil edilen mahkeme de Sultan Aziz merhumtm intihar etmeyip katledildigi kanaatine varmis vc failleri hakkmda gorekli cezalar tayin edilmis oldugu halde tarihimizde agin merhametiyle tin yapmis olan Sultan

Fevkalade ahlakh,
tinc

zeki.

mttdhis bir hafiza ve irade kuvve-

Hamid merhum tarafmdan bu cezalar hafifletilmigtir. Esas mevzuumuz dismda bit- istitrat kabilinden temaa

otli-

gimiz bu meselenin biitUn delillerini sayip dSkmeye burada imk&n yoktur. Buna ragmen yukanya cikanlan maddelerin red ve cerhi imkansiz netieesine gore, TUrk Tarihinin en buytlk simalarindan biri olan Sultan Aziz merhum birkac; muhteris pasamn adi bir komplosima kurban giderek caniyane bir surette katledilmistir.
124

rr.ani olmamak hususunda o derece hasaaaiyet gostermistir ki, birqoklari can hasmi olan slirglinlere bile bol maas'.ar baglarr.istir. Hatta bur.lardan biri olan Mithat Pasa'ya. dahi besyuz altm vermistir. (oak--

sahib bir sahsiyetti.

Kimsenin rizkina

i.

H.

DANtgMEND,

a.g.e.

sh.

287)

Sultan Aziz

merhumun

feci bir surette sehadetindeti

tarn

gun sonra Qerkez Hasanv denilen ve Sultan Aziz'm kaym biraderi olan bir subay tarafmdan Sogan Aga'daki Mithat Pa$a
oniki

Vasadig] yiizyihn btitUn Dunyada esi bulunmayan mvldhig bir diplomat) oldugunu bugiin dost-dlisman ittifakia kabul etmektedir. Osmanh Tarihinde ilk defa "Hllifet" i biiyiik bir miiessir haline getirerek Osmanh Devleti Uzerindeki menfj emeilerini gerqeklegtirmek iein gayn milslim Osmanh teb'asmi tah-

toplantt halinde bulunan vekiller heyeti basilmis ilk hamlede Avni Pa$a katledilerek Sultan Aziz'm intikami ahnmis-

Konagmda

Avrupa Devletlerine karsi, onlann idaresi altmdaki miisliiman unsuru harekete getiren miltekabil bir koz olarak kullanrik eden mistir.

Beyazitta asilrmgtir. '- r ic ve dig dtlgmanlarm Sultan II. Abdulhamid'e bugllne kadar yapmadiklan iftira kalmamistir. Fakat biiUin bu tezvirata ragmen onun biiyiik ve vatansever gahsiyeti artik tamamen ortaya cikrmg bulunmaktadir.
ertesi
giinii
'

Avni Pa$a Cerkez Hasan,

tir.

ile

birlikte Re$it

Paa ve bir yaveri do Oldilren

Cok iyi bir tahsil gordtigti, Tiirkceden bagka Arapca, Acemee ve Fransizca da bildigi. Osmanh vak'aniivisi Liitfii Boy' don ofrenildifine nazaran musikiye dahi agina oldugu bugUn ortaya cikan vesikalarla anlasilmistir. imlasi gayet ddzgUndtt, Hatta
rivayet edildigine nazaran Ttirkge siirieri bile vardir.

Takib ettigi "tsl&mci Siyaset" yanmda kendi mildaha emin bir tabirle soylemek gerekirse Turkguliige de bugh oldugunu gosteren birgok davranislari vardir. Sogut'de ilk defa Osmanh Devletinin Kurulus Yildoniimlerini kutlulamak an'anesini ihdas eyledigi gibi, Sogiit Bo lug' to adiyla Karakecili Asiretinden tesis edilen bir muhafiz kit'asmi sarayda en emir bir kuvvet olarak. hall edilinceye kadar bulundurmus vo bu boliiglin efradma Benim oz h e m e r i 1 c r i m diyerok husuSi bir to.vecctih gbstermistir. Ayrica Jran'a karsi tazytk icra ederek, Iran A/.eruaycani'nda mekteblerde TiirkQe'nin okuttlirulmasini temin etmistir.
liyetino

MOSKOF MEZALtMt
192

193

MOSKOF

MK7.Al.lMt

mahiyetini ve yapilan inkilabi ecnebi sefir ve murahhasDevletini miiskil bir vaziyetc soktu.
ki,

Osmanh

Soylemeye

hacet yoktur
alcnen bir

bu .isyan ve

ihtilalleri

baylari idare ediyorlardi. Hatta. Sirp

Rus ajan ve suisyanimn basmda

miieehhez ola-

larma

bildirdi.

Ingiliz

Basmurahhasi Lord Salisbury, muhtemel

bir

Turk

Rus catismiasmm

Rusya

lehine

inkisafi

halinde

Rus

generali olan Qernayef bulunuyordu. Bti-

dcvlctler muvazenesinin -biraz

tiin jsyancilar

tamamiylc Rus

silahlari ile

zulacagini miilahaza ettigi icin

da Ingiltere aleyhine- bobunu onlemeye cahsta. Bude goriigen Salisbury, Rusyanm tatmin edilmesiile

rak savasiyorlardi.

nun
1

icin

Sultan

II.
-

Abdiilhamid
iki taviz ile

Sonradan
tin

c v n e

Kahra m
Ordusunu

a n

olarak
ugrattt.
bir

ohemmiyetsiz bir

alacak olan Gazi

iizerine

Osman

Paga, 29

Ekim 1876 da bu Rus

bozguna

ni Bab-i aliye tavsiye etti.

Sultan Abdiilhamid
tic. -

Han

da
ol-

generalinin idaresindcki Sirp

harbo asla taraftar

degildi.

Fakat basta Mithat Pasa

dort maceraci

Bunun

Rusya

bu isyanla alakasini isbat cder

mak

iizere ikbal pesinde

kosan

pasa,
be-

tarzda Bab-i aliye bir iiltimatom verorek harp tehdidi ile Osmanh asilere karsi harekatm durdurulmasini istedi.
Devleti,

siddetle

harb

istiyorlarch.

Lord Salisbury'nin aeikga

Rusya

ile

harbi goze alamadifi iqin

iki

ayhk

bir

miitareke yapildi.

yani hilafma, boyle bir harbte Ingiltcrenin Osmanh DevJetinin yaninda yer alaeagmi iddia ediyorlardi. Esasen Rus Can II. Aleksandr da harb tarafhsi degildi.

gilizler
ti.

Rus miidahalesi ile ortaya Qikan bu durum basta lnolmak iizere Avrupa dcvletlerinin dikkatlerini qckOsmanh Devletinin Rus tesiri altma girmesi yukarida
anlatildigi iizere

Fakat, Turkiye'deki pasalar gibi Rusyada da miifrit panistlavist harpqi bir gurup vardi. Bunlari tatmin igin

birkac taviz alarak harpten sarfmazar etmek ve bu surctle harpeji devlct ricalinin tariz ve tenkidlerinden siyril-

bu devletlerin isine gchr.iyordu. Bu yiizden herbiri bu anlasmazhkta kendi agirhklanni hissettirmek igin harekete gectiler. Avusturya Basvekili Kont Andrasi'nin hazirladigt esaslar iizerinde Balkanlarda bir islahat yapmak ve hiristiyan teb'aya yeni bir takim haklar koparmak iizere istanbul'da Ingiliz, Fransiz, Alman, Avusturya - Macaristan ve Italya sefir ve murahhaslari 23 Arahk 1876 - 20 Ocak 1877 tarihleri arasinda toplan-

da

mak

istiyordu.

Osmanh

Devleti,

Ortodoks teb'asina

bazi

tavizler verdigi takdirde harbi bnleyebilecegini diger devlctlere

yan rcsmi bir surette bildirmisti. Tersane Konferansi, Bosna - Hersek ve Bulgaristan' yapmak
igin israr edince,

da

islahat

bu mes'eleyi

goriis-

mek

iizere 18

Ocak 1877'de Bab-i

ile

alide altmisi Hiristiyan

olmak

iizere iki yiiz kirk kisilik biiyiik bir

heyet toplandi.
ettiler.

Bu

toplantida Mithat Pasa

Damad

Mali mud Celaleddin

Hatta.

dilar.

Tersane Konferansi

olarak

bili-

Pasa, harp lehinde heyecanh nutuklar irad

nen bu toplantiya Osmanh Hariciye

riyaset ediyordu.

Naziri Safvet Pasa

1;!li

Paga'ya.

Bu celseden sonra Bab-i aliye dondugii zaman. Safvet Sadrazam Mithat Pasa, Megrutiyetin nam hakkinda ectie siiylodiklerini sormug o da Ccufc oyuncagii> diye cevap vernugtir. (Bak: Ismail Hami DANiMEND,

Avrupa

devletlerinin miidahalelerine

imkan birakma-

nebi
a.g.e.

sol'irlet-in

igin konferans toplanti halinde iken toplar attirilailan edildi. Hariciye Naziri rak ve konferans baskani sifatiyla Safvot Paa bu toplann

mak

ttcctilor,

Mesrutiyet

sh.

294)
f.

13

194

MbSKOl?

MEZAUtMl

MOSKOF MEZAltUl

195

Padisahi da tesir altma alabilraek itjin medrese talcbesini sokaga dokerek Harp isteriz!. diye bagirttilar. Diger taraftan da harbc taraftar olmayan uzak go-

mck

igin

letine hiebir scy saglamazdi.

goze alman harp -kazamlsa bile- Osmanh DevMaddi ve manevi bir cok fe-

dakarhga mukabil olsa olsa yine eski durum

edilmis olurdu. Fakat ya kaybcdilirse? Evet,
lirse? Isle

Abdiilhamid Han'] kendi rcylerine ima.le ve icbar icin V. Murad'in iyilcstigi vc tekrar tahta gegirilecegi, Padigahm Rus dostu oldugu yolunda asilsiz, maksadh sayialarla havayi bulandiriyorlardi. Sultan Ilatniil, bu baski vc tesirlcr kargisinda Bab-i alidc toplanan Fovkala.de Mcclisin T e r s a n c K o uf e r a n s 1 nm tekliflerini reddedcn karanm istemiye
riislu

Sultan

II.

muhafaza ya kaybedi-

bu ikbal

hirsi ile gozii donmiis.

pasalar

bunu
en

hatir ve hayallerine getircmediler vc milll tarihimizin

biiyiik felaketierinden birine

sebep oldular. Gergekten bu harbin insan ve arazi kaybmm korkung tablosu oniinde
ileride nakledilmis olan

istcmiye tasdik

etti.

Bu

sirada Sirbistan isyam bastinlarak eski

Statiiye

avdeti saglayan bir sulha baglanmifjf, (28 >ubat 1877) fa-

kat Karadag, Bulgaristan, Girit vc Bosna - Hersek, de kansikhklar devam ediyordu. Avrupa Devictleri 21 Mart 1877 de Londra'da toplanarak Tersane Konferansimn tekliflerim hafifleten yeni bir protokol imzaladilar. Bunda Balkanlardaki birkac eyaletin

iirpermemek cidden elden gelmez. Sultan Abdtilhamid'in dahiyanc siyascti ile bu kayiplarm nisbeten telafisi temin edilememig olsaydi, k y a s t eEanos M u a h e d c s dcvletimizin mutlak surettc inkirazina yol acmis olacakti. Car'm bu son teklifi dc reddohmunca Rusya Osmanh Devletine harp ilan etti. Bu harp de diger birgok Tiirk Rus harpleri gibi iki cephede cereyan etti: Tuna ve Kafkasya cepheleri:

Osmanh

huistiyan sakinleri icin yapilacak islahata mukabi! Devletinin Rusyaya karsi toprak buttinlugu ga-

Tuna

cephesi:

ranti cdiliyordu.

Fakat her

hal-ii

bal hirsryla gozii donmiis Bab-i

akilsizca reddettiler.

karda harp istcyen, ikali erkani bu toklifi de

-

Harp baglar baslaniaz Tuna cephesi kumandanligma

Bunun

iizorine bir Tiirk

Rus
II.

harbi-

ni kandisi icin de mevsimsiz tclakki cden

sandr, talebini daha da azaltarak

Car k s k
i

Alek-

Ekrem Abdiilkerim Nadir (Abdi) Paa tayin Karargahini umnu'da kuran Abdiilkerim Pasa'nm. cmrinde Yunan - Sirp hudutlariyla Bosna - Hersek isyaSerdar-3
edildi.

Kaza-

ichi ayrilan

Karadag'a birakilraasi halinde harbi onlcycbilcccgiMaksadi Rusyadaki harp tarafhlarma laf olsun diye bir taviz almdigmi soyliyerek onlari teskin edebj!mekti, Tabiatiyle boyle bir harbe girerse kazanacagindaa emin bulunmuyordu. Ciinkii Tiirk Ordusunun 1853 Kirmi Harbindeki baanlari heniiz hatinndaydi. Niksik Kazasi, icinde hie. bir Tiirk ve Miisliiman yagamayan ehemmiyetsiz ve fakir kiigiik bir yerdi. Yine Osmanh Devletine bagli olan Karadag'a boyle ehemmiyetsiz bir kazayi vermeni bildirdi.

smm

yiiz altmig

kuwetlerle birlikte ikiyiiz bin asker ve iictop varch. Bir kisim kuvvetler iskoclra, Yeni

Yunan simrinda miistakil tutulmastu. Bunlardan tabiatiyle istifade imka.ni yoktu.

Pazar, Bosnasaray, Girit ve

Bu

kuvvetler

iic.

orduya

ayrilnusti. Mii.sir (Gazi)

Oskur-

maii Paa

kumandasmda Vidin

sehrinde karargah

mug olan Garp Ordusu, Miisjr Ahmet Eyisp Paa kumandasmda ve Ruscuk'da karargah kurmu olan yiizbin
mevcudlu Sark Ordusu. Bu iki ordunun ortasmda yer alan ve Musk- Siileyman Paga Kumandasmda bulunan

196

MOSKOF

Mi:/.Ar,lMt

MOSKOF MEZALlMl

197

Cenup Ordusu. Harp basladigi zaman bu ordu

kiil ettiriliyordu.

hemiz

kurulus halindeydi ve peydeipey gelen kuvvetlerlc tcsek-

anda Tuna cephesine yigdiklan kuvvot, Osmanh kuvvetlcrindcn fazla olmak iizere ikiyiiz elli bin asker ve sekizyiiz toptu. Fakat ellibin kisilik gayet iyi yetistirilmis. ve teghiz edilmis Romanya KuvvcUcri ilc Sirbistan ve Karadag ordulari da harp baslar baslamaz Rusya'mn yanmda yer ahp dengeyi alcyhimize olarak daha da bozdular. Bunlardan Romanya'da Sirbistan ve Karadagdaki gibi Rus hayranhgi ve SlavJik gayreti yoktu. LaRuslarin
ilk

eden Ruslar, 7 Temmuz'da Tirnovayi, 16 Temmuz'da Nigbolu'yu alarak ipka Gegidinc daykndilar ve Balkanlan asmaya basjadilar. Bu suretle Tiirk Ordusu bir kismi Tuna Nehri ile bu dag-

Bu

stratejik iistunliigii elde

lar

arasmda yani Kuzeydc diger kismi ise daglarm giineyinde olmak iizere birlemesi imkansiz iki parga haline

geldi.

ordu birlestirilemezse Jiarp temamen kaybedilmis dcmekti. Ruslarin Tunayi gccmclerine seyirci kalmak suretiyle bu feci vaziycte sebebiyet vermis olan Bas-

Bu

iki

tin asilh olan

vetli idi.

Romanya'da Rus aleyhtarhgi oldukga kuvFakat kat'i olan istikla.1 arzusu igin Tiirkiyc'den

kumandan Abdttlkerim Paga azledilerek yerine Mehmet Mi Pasa tayin edikli. Mehmet Ali Paa, degerli bir kumandan olmasina ragmen oldukga gengti. Emrinde kendisinden yash vc tccriibeli kumandanlar vardi.
den,

koparmak istediler. Osmanh Devlet ricali boyle vermeyerek Romanyayi kiritik bir zamanda bu tavizi ittiler. ise boyle bir tavizi tabiatiyRusya Ruslarin safina hesab edemeyen maeeraei le seve seve vaad etti. Bunu
bir taviz

Bu

yiiz-

Bab-i

ali

erkani ileride goriileeegi iizere gok daha biiyuk

iki

kayiplara razi olmak mecburiyetinde kalacaklardir.

Harbin baslamasmdan

ay sonra

Temmuz

bainda

Ruslarin Tuna Nehrini gegmeye muvaffak olmalari, harbin bir daha kolay kolay tela.fi edilemiyecek bir tarzda

Turk ordusu aleyhine gelismesini sonuglandirdi. Ruslar bu suretle gayet ehemmiyetli bir stratejik iistiinliik elde ettiler. Cunkii Tuna'yi gegerek Dobruca ve Bulgaristana giren Rus Ordusu igin artik Edirneye kadar higbir ciddi ve tabii engel kalnnyordu. Turk Ordusunun miidafaasi giig bir duruma diismesine sebep olan bu hareketc Abdiilkerim Nadir Paga biiyiik bir gafletle seyirci kahmsti. Rus ordusunun Tuna'yi gegigini onlemeyi diisunemeyen Turk Baskumandam bir daha ordusunun belini dogrultmak imkanmi bulamadi. Halbuki Kirim Harbi sirasinda timer Paa, Ruslan ancak Tuna'yi gegirtmemek suretiyle yenmiti.

anda kumandanlar arasmda onu muvafakiyccsizlige ugratmak igin huzursuzluk ve menfi gayretBu harbin kaybma birinci ler ortaya gikmaya bagladi. biitiin vesikalan orrakabetlerin bu olan dercce miiessir yliziinmiidaheleleri sarayin harbin, tadadir. Sonradan ortaya iddialar asilsiz tafzinda den kaybedilmis oldugu ve kotiilemek Abdiilhamid'i atilnusttr. Bunlar Sultan II. sun'i hususundaki Kumandanlarm hiyanetlerini ortmek gayretlerin eseridir. Hakikatte Harbiye nezaretinde harekali dikkat ve hassasiyetle takip eden kumandanlar. basta padisah olmak iizere sabahlara kadar haritalar iizerinde imal-i fikrediyor ve faydah tavsiyelerde bulunuyorlardi. Kaybm asil sebebi, ordunun Sultan Aziz Merhuma kar^i ihtilal yapmis olan bir subay kadrosu elinde buhusule lunmasiydi. ihtilal yapmis bir askeri kadronun,

daha

ilk

gelecek rckabet ve

ig

gckismeler sebebiyle zafer

kazan-

masina hig

bir

zaman imkan yoktur.

Vidin'de bulunan

Osman

Paga, bu harbin aleyhimize

eereyanim durdurmak ve Ruslarin yolu iizerine bir mania Qikarmak igin siir'atlo Plevne'ye ulasip burasmi tahkim dogusunda etti. Plevne Vidin'in yiizelli kilometre giiney

MOSKOF MEZALlMt
bir kale idi ki, askeri

199
ele ge-

bakimdan Ruslann burasim

Diger ta'girmeden Giineye dogru ilerlemeleri imkansizdi. elindeki kuvraftan Hcrsck'te bulunan Siileyman Pasa, edcrek Rusiltihak kuvvetlerine Tiirk giineydeki vetlerlc altiyiiz elli arada Fakat: istiyordu. kesmek lann yolunu

oraya kilomctrclik bir mesafo vardi. Orduyu yipratmadan altindaki kumandasi yiizden Bu gotiirmek imkansizdi. bin kisilik kuvveti, Adriyatik sahillerinden geyirmibeg
elde ederek milere bindirdi. inanilmayacak bir basari kat edip basa bastan onalti gun zarfmda Ege Denizini

yakmmda Dedeagac/da karaya gikardi. Burada trenden. Irene bindirdigi askerlcrini Kizanhk yakmmda mdirerek p k a G c c d nin guneyinde raeyziyerlesen Osman Pasa, ilk lendirdi. Bu sirada Plevncye
Meric'in
i

<?tpiiskiirterek onlarm kolayhkla elde indarbe bir ciddi iistunliigune, harcket Ukleri zafer ve bir ve vermis zayiat 2487 taarruzda dirmisti. Ruslar, bu

Rus taarruzunu

cok

da askeri malzeme kaybma ugramislardi. Bunun

iqin

inti-

kammi almak

daha

biiyuk bir kuvvetle (50.000 kisi)

tekrar Plevne'yc saldiran Ruslar, ustiin kuvvetlerine ragmen daha miithis bir hezimete ugradilar. Bu defa harp sahasmda 7305 olii birakarak cekilmeye mecbur kaldilar. Halbuki Osman Pasa'nm Plevne kalesinde sadece 23.000
askeri ve 58 topu vardi. Bizim kaybimiz ise hepsi yiiz ehit ve 4100 yarah idi. Bu muvaffakiyetler Tiirk Ordusu-

nun maneviyatmi takviye etti ve iyi idare edildigi zaman, Moskofa karsi daima galebe saglayabilecegini gostermis,
oldu.

Diger taraftan ipka Gegidi'nin guneyine mevzilenea Siiloymau Pasa, bu gegidi list liste ve amansiz hiicumlarla zorluyordu. Fakat Ruslar, ardarda takviye birlikleri alarak kuvvctlondilcr ve bulunduklari me'vkiin stratejik tistunlugii sebebiyle yerlerinden sokuliip atilamadilar. Har-

bin

ilk

gunlcrinde Tuna'yi gegerek bu gegitleri tutmalarn

MOSKOF MEZALtMl

201
neticeleri ile

na

biiyiik bir gafletle seyirci

kalmanm menfi

karilafilmifti.

Rus

sayi ve techizat iistunliigu kargismda

Siileyman Paga, kuvvctlcrinin muvaffakryeti adeta

kansizdi. Siileyman

im-

Paa'mn Ruslan yerlegtikleri bu stratcjik nokladan sokiip atamadigmi goren Mehmed Ali Pa A y a z>ja., umumi bir taarruza gegti. 22 Agustos'da ] a r M e y d a n M u h a r e b e s ni 30 Agustos'da K a r a H a s fi n 5 Eyliil'de A b 1 o v a vi K a g 1 1 o v a muharebelerini kazandi isc de Ruslarm devamh takviye almalan karsjismda netice olarak bu zaferlerin hie. bir faydasi olmadi. u kadar ki, Ruslar, bu muharebelerde asker ve teghizat bakimindan biiyiik kayiplara ugramig oldular. Bu yiizden; Rus ordusunun maneviyati bozuldu ve Rusya'da karigikhklar cikmaya baladi. Fakat Mehmet Ali Paa, kaybedilen stratejik usttinliik yiiztinden hezimete ugramak korkusu ile <jok yavas
i

hatta

atil

hareket ediyordu.
tela.fi

Bu

sebeple aldigi

takviye

BUvvetleriyle kayiplarim
lan

eden

Ruslar, 21 Eyliil'de

tekrar taarruza gccerek bu

Mehmet

Ali

Paga'yi
i

zamana kadar hareketsiz kaQ a k i r k o y M e y d a n

M
le

ndc yendiler. Qiinku ataleti sebebiyu h a r e b e s Ruslara hazirlanmak ve takviye almak firsatmi ver-

migti.

Bunun

uzerine

Mehmet

Ali Paa,

baskumandanhk-

tan ahnarak yerine Siileyman Paa tayin edildi. Ciinkii. o, cesur ve atilgan bir kumandan oldugunu ispat etmisti. Bu
yiizden

Mehmet

Ali

Paa

gibi

diizeltebilecegi iimit edilmigti.

Bu

hareket etmiyerek vaziyeti tayinden on yedi giin on

ce Ruslar, Plevne oniinde ucimcii defa olarak biiyiik bir hezimete ugranuglardi. Ustiin kuvvetlerine ilaveten elli bin kiwilik Romen ordusu ile takviye edilmis olarak yiiklen-

KIYAMETE
ipka gegitlerinde

JKADAIt St)RECEK Bill

iki ezeli
-

HESAPLAgMA.
Bir ck kania
Iriri...

dikleri halde,

vermiglerdi
hasim sungii
sttngliye...

ki,

bu muharebeyi de kaybederek 15.553 kayip bunun iigyiiz ellisi dogrudan dogruya Rus

Turk

Moskpf

subayi

idi.

Halbuki

Osman

Paga, hie bir takviye alamaile

ltarsilamalarm<Jaii

misti. Kaleyi, hala o

yorgun 30.000 askeri ve 58 topu

MOSKOF MEZALlMl

203

miidafaa ediyordu. Bu zafer iizerine Sultan II. Abdiilhaiinvanmi verdi. Tiirk mit, Osrnau Pasa'ya G a z i Tarihi ifiinde ender rastlanan bdyle bir taltif, diger kuniandanlann kiskanchklarini tahrik cttiginden his biri Plevne'yi teerit etmeye baslayan Ruslara kargi harekete
gogerek Plevne yolurm agmaya tesebbiis etmedi. Bagkumandan Silleyman Paga'mn Miisjr Mehmet AH Pasa ve Miisir Bauf 1'asa'lara verdigi bu husustaki emirler bilin-

tizam icra edilmcdi.

Bu durumda muhasarayi
her
iiirlii

hizlandiran ve

Plevne'yi

muvasala imkanindan

mahrum eden

gok

listun

Rus

kuvvetlcri karisinda

tck care, muhasarayi

ise

yarip
idi.

gikmaya galigmakti.

Bu

gok nazik bir mesele

Aralik 1877 de Deli Fuat Pasa'nm kazandigi E 1 e n a .VI e y d a n u h a r e b e s i Ruslara asker ve mii-

himmat bakiriundan
leyman Paa,

agir kayiplara

mal olmustu. Fakat 11

Sii-

Aralikta Tirnova'yi geri almak iizere harekete gecen

c,

k a

y d a n

licsi
igin

ni kaybedince,

Plevne

igin biitiin

u h a r eumid kapilan

kapanmig

oldu.

Bunu goren Ruslarm

teklifi giddetle

kaleyi teslim etmesi

Osman Pasa, gayaptiklan yet agir scyrcden kis. sebebiyle soguk, aghk, hastahk, erzak ve mtihimmat sikmtilari ile karsi karsiya idi. Kahn
reddeden

kar tabakalarmdan istifade ederek, Kaleyi terk edip Sofyadaki Tiirk kuvvetlerine iltihak etmek tegebbiisiinde bulundu. 10 Aralik gecesi
iizere

Rus muhasara

cenberini

yarmak

Mt)$tR,

GAZt OSMAN PASA

daima

Turk

askerinin

idare edildigi zaman Moakofu yenebileccfini iapat eden sank Turk Kumandam...
iyi
ve>

sevk

baslayan siddctli bir taarruzla planmi tatbike girisorduyu takip eden ti. Muhasara senberi yarudi ise de ahali, yarali ve agirhklardan dolayi harckat sur'atlendiriIcmcdi. 2500 gehit ve 3500 yarah veren Osman Pasa sol dizine isabet eden bir kursunla yaralandi. Bunun iizerine elindeki kuvvetleri yok etmcmek icin Ruslara teslim oldu. Rus Bag kumandam Ghranduk Nikola kendisine gayet hiir-

MOSKOF MEZAlitMt

205

metkar muamelede bulundu ve

olarak, alinmig olan kilicmi iade

esirlik kaidelerine aykiri

etti.

Plevne bu suretle sukut cdince, burada. aylarca gakihp

kalan
yiizelli

bin kisilik

Moskof Ordusu serbest

ile

kaldigin-

dan

ciiger Tiirk

kuvvetlerine karsi topyekiin bir taarruza

gegti.

Ote taraftan Sirbistan ve Karadaghlar

iist iiste

garpisan

Tiirk knvvetlcri de

maglubiyetlere ugradilar. Or-

dumuzda maneviyat
de Teselya'yaScrasker
girdi.

kalmadi.

Romanya ve Yunanistan da

bn hezimet h'avasmdan

istifade ederek biri Vidin'e digeri

Kaymakami Rauf

Paj?a

ile

Tiirk

Bag

Kuver-

mandani Siileyman Paga arasmdaki

kargismda yeni bir miidafaa hatti
medi.

cekime
tekiline

dusmamn
imkan

Veysel Pasa'nin cmrindeki

elli

bin kisilik

Kolordu,

Kumandanlarin bu kavgalan yiizUnden miisterek bir hareket imkani saglanamadifindan 9 Ocak 1878 de Rus Ordusu karismda miithis. bir maglubiyet ve perisanhga ugGiimulcine'ye nakle radi. Siileyman Paa karargahini iizcrine serbest kalan diisman birer kaldi. Bunun mecbur
birer Sofya, Kizanlik, Eski ve Yeni Zagra, Filibe
4
.

hatta

Edirne ve aradaki biiyiik kiiciik Tiirk gehir ve kasabalari

;I .
.

ifi.

isgal

ederek eline gecirdi.

Bir gok zayiat

vermesine

ragmen ileri harekata devam eden Rus ordusu, Yegilkoy (Aya Stefanos)e vararak karargahini kurdu. Sulh artlarmi dikte etmek tizere buraya gelen Ruslar, Gazi Ahmet Muhtar Pasa tarafindan son derece tahkim edilmis bulunan Istanbula girmeye cesaret edemediler. Rumelideki
SANLI FXJSVNE'DEN BtB SAHNE!..
Canakkaie'den farksiz bir Burette insanilattt gayrct ve fedak&rhklaiia mlidafaa eililen esir vatan parcalai-tndan bin... Kugiinkii hudutlaunuzin ne BlcUde anormal olduftumi kavramak icin ganli Plevne miidafaasim hatirlamak ve haritada Plevne'nin yorihi

harekatin rnenfi bir suretle cereyan etmekte oldugunu gorerek zamanmda tedbir alan uzak goriislu Sultan II. Ab-

bu harpde Kafkas Cephesine kumanda eden Gazi Ahmet Muhtar Paa'yi Istanbul'a celbederek, sehri muhtemel bir Rus taarruzuna kari gerektigi gekilde tahkim ettirmigti. Bir ijok kayiplara ugramis bulunan ve
diilhamid,

buimak

kafidir.

206

MOSXOF MIMAiAmI:

gercektcn de yorulmus. olan

Rus

kuvvctleri,

bu yiizden

Istanbul'a taarruz ctmeyi gdzc

alamadilar.

Kafkas Cephesi:
soylendigi gibi bu harp, biri

Yukarda da

Tuna vc

rti-

olmak iizere iki cephede cereyan otmigti. Kafkasya Cephesi kumandani sonradan G a. z i unvam ile taltif edilmis olan Ahmet Muhtar Pasa. idi. Bu cephede 125 bin asker ve 189 toptan ibarct Rus.kuvvetlerine mukabil, Turk Ordusu ancak 90 bin askcr vc 97 topa inalikti. lyice tahkim edilmis bulunan Erzurumda Kurt Ismail Ta.sa ve Batum'da da bir kolordu ilc Miisir Dervis Paga bulunuyordu. Bu cephedeki kayiplarm bag amili de Tuna Cephesinde oklugu gibi bu iic kumandan arasmdaki
geri de Kafkasya'da

cekememezlikti. Kendilerinden gene, olan Ahmet Muhtar Pasa'nm baskumandanhgmi kiskaniyorlardi. Bununla beraber Ahmet Muhtar Pasa, Kafkas Cephesinde bir cok parlak muzafferiyctler temin etmeye muvaffak oldu, 30

Nisan'da Dogu Beyazit'i 17 Mayista Ardahan'i alan Ruslar,

Kars

iizerine yiiklendiler.

kumandan olan Ahmet Muhtar Pasa, ard y a s ve Z v i n mcydan muharebelerini kazanarak Ruslan puskurttii. Ruslar, Dogu
Kudretli bir

arda

Beyazit'i biraktiklan gibi

yazgecerek Giimrii
kiine cekildiler.
ile

ile

Kars'in muhasarasindan da Kars arasmdaki Gediklcr mev-

Burada aldiklan yeni takviye kuvvctleri sarkmak ve oradan da Erzurum iizerine yiirtimek istediler. Bunu haber alan Ahmet Muhtar Pasa 25
Igxhr'a

Agustos'da Ruslara saldirarak

G
G

e d

e r

dan Muharebesini
dolayisi
cih
etti.
ile

e y-

kazandi.

Bu
i

muvaffakiycti

Padisah kendisine
1877'de de

a z

unvamru

tev-

Ekim

Yah

i 1

e r

Mcydan.
74.000

Muharebesini

kazandi.

Bu muharebede

208

MOKICOl.'

MK'/.Al'JMt

Rus askerine mukabil, Ahmet Muhtar Paga'mn emrinde

ancak 34.000 asker vardi, 2500 sdiide mukabil Ruslara on binin iizerinde zayiat verdirdi. Kafkas Cephesinde bir birini takip cden bu muvaffakiyetlere ragmen, Tuna Cephesinde yukanda anlatilrnis. olan maglttbiyetlcre ugramhyordu. Bu yiizden Kafkas ccphesinden bir tiimene yakm bir kuvvot Tuna Cephesine sevk cdildL Halbuki diisman boyuna takviye aliyor ve ugradigi maglubiyetlerin acismi cikarmak istiyordu. Bu durumda elindeki kuvvetler daha da azalan Ahmet Muhtar Paa, iyi bir miidafaada bulunabilmek k;in Alacadag mevkiinde mevzilcndi.

sinde Ruslar,

15 Ekimde burada cercyan eden meydan muharebemukayose kabul etmeyen sayi ve silah iiselde ettiler. Alti bin

tunliikleri sayesinde bir galibiyet

Turk askeri esir dustii. Elindeki mahdut kuvvetleri ezdirmemek isteyen Ahmet Muhtar Paga, Erzuruma qekildi. IS Serbest kalinca mtidafaasiz Karsa yiiklenen Ruslar, Kasim'da gehri girdiler. Burada biiyiik zayiat verdiklerinden Kars ve Erzurum arasinda durdurulabildiler. Daha Erzuruma da taarruz etmisjerse de, kahraman sortra

Erzurum
ile

halkinin kadin, goluk cocuk cfsanevi miidafaasi

piiskiirtulduler.

Bu sirada Tuna Cephesinde, Plevne'nin siikutuyla yaklasan tehlikoyi goren Sultan Hamid Muhtar Pasa'yi istanbui'a gagirarak burasmin tahkimi igin vazifelendirdi.
c

Ayestefanos Muahedesi:
gecim187K Harbinde Turk kumandanlan arasindakl ederek kuzaiidikUm meccani zaferi yad etmek uzere STegilkSy^e diktiklerl abide. Clzun raman buraida. kalan bu ugtirsuz Abide Birinci Cilian Harbi i$inde bir Pazar giuiu dinamltlenerek ortadan l<aldinlmi$tir. Fuat Bey admda biri de bu hadiseyi l'ilmc alimstir ki bu Tiirkiyc'de jfekilen ilk aktualite fUmidir.
JJiisIarm,

Karadaga fakir bir kasabayi birakmamak igin girigilen bu harb, Osmanh Devleti igin maddi ve mancvi bakrnidan gok biiyiik kayiplarla son buldu. Gerci Ruslar, Yegilkoye kadar varmilardi. Fakat oldukca biiyiik zayiata ugramislardi.

gizltkteu

istifade

Hem

girerek sokak muharebeleri

bu yiizden ve hem de ile yipranmak ve

istanbui'a
iistclik

te

f.

14

210

MOSKOF MEZAUtMl
dovletlerinin

Avrupa

miidaheleleri
devletlcri,

ile

mediler. Gergi

Avrupa

Rus

zaferinl

kargilagmak isteH a c, in

a.

galebesi olarak alkighyorlardi.

Fakat Rns
iqin

galebesi

Devlotler muvazenesi

bakimmdan onlar
Kralicesinin

do

diisundurucu oldugundan,
gi
ile

Ingiliz

aracih-

Edirne Miitarekesi imzalandi.

Rus Baakumandan] Grandtik Nikola., Yesilkoyde ka-, rargfihim kurdu. Burada kendisini ziyaret eden Ermeni
Patriki Nerses, mustaki] bir Erraenistan tcskili iqin ondati

ricada bulundu.
3 Mart 1878'de Ruslann adeta dikte ettirdikleri sulh muahedcsini, Sadrazam Safvet Paa aglayarak imza etti.

Sultan Abdiilhamid'in biiyiik siyasi dehasi sayesinde

bir

hie.

zaman

tatbik

sahasma konulamayan bu muahede Os-

manh
1

Devleti icin cidden Qok hazin hukiimler ihtiva edi-

yordu, 24 maddelik Ayastefanos Muahedesine gore;

&4
?te
05)

Bulgaristan, Karadeniz'den Arnavutluga kadar

bile igine alan b'iyiik

uzanan ve Kirklarolini
oluyordu.
2

bir kralhk

Sirbistan ve

getirildikten
yorclu.

Karadag da tarn miistakil bir hale baska kendilerine pek Qok arazi tcrk cdiliCO

Romanya'ya da veriliyordu. 4 Rusya'ya bir milyar dortyuzon

3
istiklal
ise,

snilyon rub-

le

harp tazminatmdan baska Kara, Ardahan

ve

Batum
ft
a)

terk ediliyordu.
Butiin bunlardan baska daha bir cok agir sartlar ih-

bu tillim vesikasim asla tasdik etmeyen II. Abdiilhamid, bu sirada ekalliyetlerin aynhk sevdalanni gergeklestirmekten baska bir ise yaramiyaeagi anlasilmis bulunan Meclisi Mebusani kapayarak biitiva eden
yiik bir diplomatik faaliyete girigti. Bu sayedc Ayastefanos Muahedesinin Rusya lehine olarak ihtiva ettigi korkung hiikiimler karsismda Avrupa Dcvlctlcrinin aksula-

212

MOSKOF

MI0/,A(,tM.t

meli temin edildi.

Bu

is.

igin

b r

a.

'

verilerek Ingiltere'den

tam

bir istifade saglandi.

Kibns da

temamen
riliyordu.
tngiliz

terkedilmiyor, sadcce bir

Bu hususta

tj s olarak ve4 Haziran 1878 do imzalanan Turk -

12 BlRlNCl ClHAN HARBINDE TURK - RUS KARILAMASI VE BUNA TEKADDUM EDEN MES'ELELER:

anlasmasi

ile ingilizler

tatrain

edilince,

Rusya'ya
bir

karsi bir baski unsuru olarak kullanildilar.

Rusya ycni

1914 Yillari Arasinda Tiirk - Rus Miinasebetleri vc Rus Tahriki ile Ortaya Cikan a
-

_ 1878

harbi goze alacak

retli devrini

durumda

degildi.

Hele tarihinin en kud-

Mes'eleler.

yasayan Ingiltereye kargi... Buna asla cosaret edemediginden Ayastefanos Muahedesiyle elde ettigi bir cok menfaatlerden sarfi nazar cylcmeye mecbur kaldi.

Bunun
(I

icjn

Berlinde bir konferans toplandl.

Berlin Muahedesi:

13 Temmuz 1878 de imzalanan bu muahedcye gore Ayastefanos Muahedesinin hiikumleri Tiirkiyc lehine oldukca hafifletildi. Ayastefanos Muahedesinin Tiirkiyeyc yiikledigi 1 bir milyar dortyiizon milyon rubleiik harp tazminati Uqyiizon milyon rubleye indirildi.

93 Harbi denilcn 1877 - 78 Harbinden Birinci Cihan Harbine kadar 36 yd miiddetle Turk - Rus miinasebetleri. goriiniisunde devam edip git S u 1 h aldatJCJ bir Uzak Dogu, Turkistan ve Kafcok daha migtir. Bu sirada meggul bulunan Rusmuharebelerle kasya.da fiituhat ve ise de bu devgiriememi ya, Osmanlilarla fiilen harbe ihdas etmes'eleler cok leti icton yikmak ichi dahilde bir diplom?.bir kesif mekten gcri kalmamigtir. Bu hususta
tik faaliyete girigerek

c a k

II

a r p
])

Turkiye'ye kargi tarihi emellerini S olerinden daha da, yikici bir

ile

g u k

IT a r
-

siyaseti

elde

etmeye cahsmistir.

3 4
ile

rihriigkeri

Bulgaristan'a verilen arazi oldukga Sarkta, Dogu Bcyazit ve Agri'da Rusya'ya veburalari kurtanldi. Yunanistandan sonra Balkanlarda bu muahede
azaltildi.

Rus
kasina
biiyuk
surette

Tiirk soguk harbinin silahh bir gatigmaya do-

kiilmemesi Rusya'mn dahili vaziyeti ve

yonelmig
diplomati

bulunmasi
Sultan
dahili

Uzak ark politiTarihinin kadar Tiirk bir Hamid'in mahirane

vc
harici

yuruttugu

siyasetin

sa-

Uq miistakil devlet daha kuruldu. Romanya, Sirbistan ve Karadag Prenslikleri. Ustelik de bize bagh olduklan

zamankine nazaran hudutlan

retiyle...

bir hayli genigletilmek sn-

Bosna - Hersek de kagit iizerinde 5 makla beraber fiilen Avusturyanm idaresinc

ise bize tabi,
getirildi...

6 Bulgaristan
(Fazla
bilg.i

bize ait olterkedildi.

son yesinde mumkiin Harbinden Birinci Cihan Tiirk Rus gatigmasi olan once ortaya cikan bir cok dahili mes'elelerde Rusya gayet meg'um bir rol oynamisfir. Bu ytizden Birinci Cihan Harbindeki Tiirk - Rus gatigmasuii nakletmeden once bu meolabilmistir.

Bununla

beraber

seleler iizerinde kisaca

durmak
1328
-

istiyoruz.

fakat

ic islcrinde

muh-

tar bir prenslik haline

127
ler,

'- r

icin bakiniz

Istanbul

1328

Mehmet Arif, Basimiza gelenAhmet Muhtar Pasa, Tarihce-1 Hayatumn

Ali Fuad, Osmanh-Rus Seferi Kegegizade izzet, Kaginlan Firsallar, Istanbul i::~'6 - Sttleyman Pasa, 1293 TUrk-Rus Muharcbosi Haftaikinden Hulasa-3 Vukuat-i Haibiye, Istanbul 1324 1877-1878 Osmanh-Rus vc Romen Savasi, llalil SEDBS, i.

CHdl
(ii<;

Sanisi,

Dersaadet

cild),

Istanbul

132G-27

Istanbul

1935

214

MOSKOF

MKZAi.lMt

MOSKOF HBZAUMt
aradi.

215

aa

I Jo sii

Hersek Mcs'elosi:

Rusya Japon Harbinden maglup

ilhaki

tukmis olmasi ve
sikis-

Almanyanm bu
Evvelce zikredildigi iizcre 13 Haziran 1878 do imzalanaa Berlin Muahedesi Bosna - llersek'i Avusturya'nm idaresine havale ctmifjti. Buna istinaden 1879 yihnda Avusturya burasim isgal ctti. Pakat ahalinin ekseriyeti Slav ve miihim bir kismi da Musliiman oldugundan bu isgal dahili bir huzursuzluga scbep oldu. Osmanh Devlcti Musiiimanlara, Sirbistan iso Slavlara dayanarak Avus-

tanitmak maksadiyle Rusyayi

lirmasindan dolayi Sirbistan'a bu mevzuda faydali olamadl. O da Rus destegini clde edemeyince harbi goze alamadi.

Bu

suretle

Rusya'nm Bogazlar

lizerindeki emelle-

rine ait diplomatic faaliyet ve pazarhklar yiiziinden Bos-

na

Hersek kati olarak Osmanh Devletinden

kopanlmis

oldu.

turya'nm bu
yorlardi.

isgali

llhaka cevirmesine mani olmak

-

isti-

bb)

(iirit

Meselesi:
Devletini parfialayip
o s k o

1905 yilmda Rus

galibiyeti
ilc

Japon Iiarbi

Japonlarm mutlak

neticelendi.

Bu

suretle

Uzak Dogudan agik

yeniden
iiiyetlcritii

denizlere

cikmak hayali de suya

el

dlisen SLusya,

Bogazlar mes'elesine

atarak bu husustaki

bir kere daha acikladi. ingiltereden yiiz bulamayinca Avusturya'dan dcstek aradi. Bunu firsat bilen Avusturya da Rusya'nin Bogazlara hakim olmasini kabul etmeye mukabil kcndisinin Bosna - Hersek'i ilhak etmesinin de Rusya tarafindan tasvip edilmesini istedi. Bu gelisma karsismda R e v a 1 da miizakereye oturan Ingiltere ve Rusya tekrar ark Mes'elcsini ele aldilar. Bu suretle lngilizlcri Bogazlar lizerindeki taleplerinde yumusattigina inanan Rusya, Avusturya ilc bir kere daha pazarliga gi'

yutabilmek icin III. N aii n c u v a q ivan'dan beri M zahiri hortlatmak Bizansi bcnimseyerek z a r y e s i ni bahanesi ile hareket eden Rusya'nm bu ugurda yaptigi propagandalar Balkan kavimleri icinde en ziyade Yunan-

Osmanh
i

Roma

hlar arasinda revac bulmustu.

siyle

Mezhep

beraberligi dolayi-

Rusyayi kendilerine hami kabul eden Rumlar, Yunan istiklaline varan Mora Isyani ile Osmanh Devletine biiyiik bir gaile cikarmislardi. Yukarida anlatildigi uzere istiklallerini elde cttikten sonra da Rus tahrik ve tevikleriyle Osmanh Devletine kari giritikleri yipratma polietikasina deVam ettilcr. Bizansi diriltme davasim Rumlar biitiin adiyla mefkure) (Biiyiik e a g a 1 o 1 d

risti.

Yenipazar Sancagmi Bosna - Harsek'i ilhak ettigini Osmanh Devletine resmen teblig etti. fngilizlcrin tavsiyesine uyarak ve biraz da yeni bir harp gbze abnamadigmdan bu emrivaki kabul edildi. Avusturya'dan ikibucuk milyon lira altin almmasi hususunda anlamaya varildi.
5
iade

Ekim 1908
arti

de Avusturya

benimsemislerdi. Maksat eski Bizansi hortlatarak biiyiik bir Yunanistan kurmakti. Rusya ise her eyden once Os-

etmek

ile

manh

Devletinin parcalanmasim temin, daha sonra da bu

pargalanma ile kurulacak kiicuk devletleri once himayesine ahp sonra tarn mana'siyle yutmak suretiyle bugiinku
biiyiik ve emperyalist devletini tesis

ve teskil etmek

isti-

yordu.

bu tarz harekctine mukabil Sirbistan, Avusturya'nin Bosna - Hersek'i ilhaki karsismda harekete gecerek en evvel Rusya'dan kcndine bir destek
Devletinin

Osmanh

Bu maksadi temin

igin

mistir.

d a s i Bunlarm ilk ve muhim

i

A.

Osmanhlarm da da muteaddit

elinde

bulunan

isyanlar gikaril-

olaiu 1866 yilmda ortaya

216

MOSKOF MEZAKlMt

MOSKOF MEZAliMt
edildi ingiltere,

21T

gikmigtir.

Bu

isyan, Osmanli Devletini bir hayli ugragfor-

Avusturya ve Almanya miidahale ederek

hali 1877 - 78 Turk - Rus Harbi arifesinde yeniden bozulmustu. Girit Rumlan, Adanm

bu siikGnet

Paga'nin Girit'e giderek isyancilara bazi tavizler vermes! sominda gegici olarak ortadan kaldinlnnti. Fakat qok kisa bir zaman devam eden

diktan sonra Sadrazam

AH

bu meseleyi sulh yoluyla halletmek talebinde bulundular.

muhtariyet verilmesini, Adadan Yunan Askerlerinin cekilmesini, iki tarafin da ordularim. terhis etmelerini istediler. Fakat Yunanistan bu sonuncu

Bu

devle'tler Girit'e

78 harbi nihayetinde bunlara verilen imtiyazlar arttinlmak surctiyle bu huzursuzluk gccistirilmek istcndiyse de isyan ve kargasahldar devam etti. Esasen Giritteki huzursuzluk, iddia edildigi gibi

hakmi

Yunanistana

il-

istiyoriardi.

halledilemedi. ihtilaf teklifi miisbet karsilamadigmdan Yunanlilar bir beyanname nesrederek, Avrupa Devletleri-

nin Yunanistanin yenilmesi halini hesaba katarak tarafIarin elde edilccek bir zaferden faydalanmalarina miisa-

Osmanh

ida-

ade etmeyecekleri hususunda teminat verdiklerini, aciga

vurdular.

Bunlar Hakikatte ise ihtilafm sebebi Girit'in Yunanistana ilhaki arzusuna bagh olarak kasden ihdas edilmis bulunan bir takim sun'I hadiseler oldugundan biitlin gayretlere ragmen arzu edilen sukunet bir tiirlii tesis edilemiyordu.
3898 yihnda Girit'e Rum asilh Kara Todori Paa, vali tayin edilerek isyancilar tatmin edilmek istenildi. Fakat. bu hareket isyam ortadan kaldirmak yerine azdirmaya sebep oldu. Rus tesvik ve tahrikleriyle hareket eden ve

resinin bir takim aksakliklarinin neticesi degildi. sadece hirer bahanc olarak ele alimyordu.

1897 Nisanmda Yanya, Makcdonya ve Alasonya iizerine Yunan taarruzu baslach. Bu taarruzu Edhem Pasa kumandasindaki Osmanh Ordusu karsilayarak D 6-

nde Yunan ordusunu mlithis. bir maglubiyete ugratti. Osmanh Ordusu Atina iizerine dogru harekatma devam etti. Ufak bir gecikmenin Yunanistan'i ortadan kaldirmaya sebep 61acagmi goren Rumlar, derhal Avrupa Devletlerinden ve Sultan Abdulhamid, bilhassa Rusya'dan imdat istediler.

m eke M

dan M

u h a r e b c s

aralannda papaz

kilikli

birgok Moskof casusu bulunan

is-

yancilar, her tarafta miisliimanlara saldirarak

yagma ve

katliama giristilcr. Cete savaslariyle Girit Miislumanlarma biiyuk zararlar verdiklerinden Osmanh Hiikiimeti, bura-

Rus Carinin sahsi miiracaati iizerine Tiirk Ordusunun harekat'ini durdurmaga mecbur kaldi. tstanbul'da imzalanan bir muahede ile ufak bir harp
tazminati ve lehimize kiiqiik bir hudut diizeltmesi
tifa
ile

ik-

miktar asker goridererek kati netice elde etmek istedi. Yunan Krahnin oglu Yorgi, Rus Can II. Aleksandr'ih yegeni ile evlenerek Girit mes'elesinde Rus destegini daha muessir bir surette elde etmek istedi. Adaya gondobir
rilen Osmanh Donanmasmin karsisma, Yorgi'nin kumandasinda bir Yunan Filosu Qikankh. Ayriea. da Yunanisten adaya gikarma yapti. Bir taraftan da Rus tahriklerinden kuvvet ve cesaret alan Yunanistan'm Ege sahilleriylo

ya

etmege mecbur

kaldik.

Harben

isgal ettigimiz

eski

topraklarimizdan mecburen cckildik.

Bu hadise Mcgalo
geyden once adaya
nin tayini zaruri
agti.
idi.

Ideaci

Rumlara

ciddi bir

ders

teskil etinis, fakat Girit Mes'elesini halletmemisti.

iki

Her-

tarafin da kabul edecegi bir vali-

Bu, Milletlerarasi bir miizakereye yol

tesiri ile

Ruslarin teklif ve

Preus Yorgi,

Girit'e

vali

tayin edildi.

Istanbul iizerine taarruza tesebbiis edecegi sayialan du-

Bu

sirada Girit ihtilaf mda Ruslar.gibi ingilizler de

yulmaya

baslandi.

Bunun

iizerine

Yunanistana harp

ilan

agirliklarim hissettirmek istediler.

Bu

yiizden adadaki In-

218

MOSKOF MEKALIMI

MOSKOfc'

Ml':/,

A 1,1 Ml

219

giliz ve Tiirk askerleri arasinda hadiseler giktl. Ingiltere,

Rusya/a kari olan

politikaya yoneldi.

polltikasi sebebiylc Bulgaristan'i tuzit diien bir

bunu bahane edcrek harp tchdidi ile Girit'toki mizi geri gekmemiz ihtarmda buhindu.
Berlin Muahedesinden beri

askerleri-

tarak Ayastefanos Muahedesindeki vaziyete

Dogu Rumelinin

milliyetgi

Bulgar-

Rusyaya

kar^i fngilizleri

ian, 1885 yilinda burasinm Bulgaristanla birles.tigini ilan edince Bulgaristanm bu olcjiide buyiimesinden Sirbistan ve Yunanistan telasa kapildilar. Bu hareket aleyhine gosteriler yaparak diplomatik faaliyete giritiler.

rnahirane bir surette kullanmayi basarmis.

olan Sultan
devletin

Abdiilhamid

Ingilizlerle bir

gatigmaya gitmcyi

miistakbel monfaatlcri bakimindan dogru bulmadi.

1899

yilinda Girit'i bogaltarak Prens ITorgi'nin valiligini tasdik

Osmanh

Devleti

ise,

ilhakm Berlin Muahedesine ay-

etmek mecburiyctinde

kaldi.

Bu

tarihtcn itibaren Girit

Rumlari, bugiin Kibns'ta tekrarlanmakta olan tedhi, imha vc Turkleri kagirma politikasiyla clde cttiklcri muhidaredeki Rum gogunlugundan istifade ederek 1912 Balkan Harbi buhranindan faydalanarak Girit'in Yunatar.

kin oldugunu ileri siircrek mes'elenin sulh yolu ile hallini tcmin ic;in Istanbul'da bir konferans topladi. Bu konferansm devam ettigi bir sirada Sirbistan ile Bulgaristan arasinda harp gikti. Neticcde Biikres Muahedesi yapilaferansi ise bir

nistan'a ilhakini tcmin ettilcr.

Bu

suretle Basjta

Rus

tesj-

rak eski statii iizerir.de anl&gmaya varildi, Istanbul KonOsmanh - Bulgar ittifaki ile sonuelanmis.

vik ve miidahaleleri

olmak

iizere

Avrupa

Devletlerinin
ol-

ve bu ittifaka gore
Asikarch
ki:

Osmanh

Devleti Bulgaristan'm

bir

Yunanistani tutmalan sebebiylc duk.

cc

Girit'i

de kaybetmig

harici teeaviize karsi miidafaasmi

bu.

karar altina

almisti.

Rus taarruzuna kargi

dUgunulmustii.

Bulgaristan

Mes'elesi:

yardimiyla Ciinkii, Aleksandr Battenberg, Rus'niifuz ve Bulgevirerek Ruslara dirsek Bulgar krah segildifi halde
haline

Berlin Muahedcsi, Bulgaristan'i bir Prenslik

getirmis, fakat Prens segilinceyc kadar burasinm bir

Rus

Komiserinin idaresi altinda bulunacagmi kabul etmisti. Muahedeyi miitcakip komiser sifatiyla ige baglayan Dondukoff, Bulgaristan'i tamamiyle Rus rsilfuz ve hakimiyeli altina sokacak bir tarzda idareye koyuldu. 1879'da Berlin Muahedesine imza koyan devletler Dondukoff'un hazirladigi Bulgar Anayasasini tasdik ettiler. Bu anayasaya gore Bulgarlar, Aleksandr Von Battenberg'i kral segtiler Yeni Bulgar Krah istanbul'a gelerek Sultan Abdiilhamid'e baghhgini teyit etti. Fakat Dogu Rumeli'dc Bulgaristanla birleraek arzusu yiiziinden karigikhklar giktl. Rusya,
Bulgaristan'i

yolunu tutmugtu. Bunun iizerine Bulgaristandaki Rus taraftarlan bir takim karigikliklar cikararak Aleksandr Battanberg'i tahtmdan indirdiler. YeriFerdinand koyu nc Alman Prensi Ferdinand kral oldu

gar

milliyetgiligi

Rus dusmani Stanbulof'u basbakan tayin etti. Fakat Ruslann muhalefeti yiiziinden birkac. yd sonra onu is basmdan ayirarak yeniden Rus niifuz've tesirine meyletti.
1908 yilinda Avusturya'nui Bosna
-

Hersek'i

ilhak

ettigini bildirmesi iizerine firsattan istifade

etmek isteyen

yutmak

icin

hazirlandigmdan Bulgar

milli-

yetgiligi hareketini desteklemedi. ingiltere ise,

bu sirada

Ferdinand da Babialiye bir telgraf gekerek istiklalini ilan Bunu kabul etmek istemeyen Osmanh Devleti, Bosna - Hersek mes'elesinde oldugu gibi Ingilizlerin araya girmesi yiiziinden bu emrivakiye de boyun egdi. Bir miktar tazminat alarak Bulgar istiklalini tanidi.
etti.

220

MOSKOF
fc

MEZAUMI
ler.

JtfpSKOF

MK/.MAMl

221

Ermeni Mes'elesi:
malum
olduklari

Yani onda baba

ile

ayni sahsiyet ve cevherde bir ulu-

Ermeniler, tarihen

zamandan

berj,

Kuzeyde, Karadeniz ve Giircistan, Guneyde Akdoniz, Suriye ve Mezopotamya, Doguda, Iran vc Hazer Donizi, Batida ise Anadolu vc Akdenizle Qevrili saha icindc gayet

hiyet vasfl bxilunduguna inanmazlar. Tarih boyunca birgOk kerelcr Ermeni Kilisesi ile diger kiliseler arasmda

birlegme tcsebbiisleri vuku ihlilaf ortadan kaldinlacak

tiir.

bulmussa da her defasmda yerde daha da buyutulmus-

dagimk bir surettc yasamakta idilcr. Bu bblge, yiizyillar boyunca birgok devlctlerin isgal vc istilasma ugramis, bir v e ; a r p ra a s a h a s i dir. G e q t burada Bu yiizdcn dcvamh, mijtccanis vc milli bir Ermenistan vatiigi (Dcvlcti) higbir zaman mevcud olmamisi 1

Cogu propaganda maksadiyla yazilmis kitablarda biicok muhtelif sekillerde tiin diinyadaki Ermeni nufusu en hararctli zamamnmes'elesinin gosterilmistir. Ermeni da bile bu miktarm iki iig milyondan fazla olmadigi muJhakkaktir. "

tir.

IS

Ermeni
hsi
ile

tarihcjilcri,

mengelerini Hazret-i Nuh'un oglu

Yasef'e baglarlar. Ermeni tarihini, Babil Kulesinin yikibasjlatarak ilk cedlerinin

jstanbul'un fethinden sonra, biitiin gayri miislimlere, Cihan Tarihinde csine rastlanmiyan bircjok atifetlerde bu-

Nuh'un torununun torunu

adinda efsanevi bir gahsiyet oldugunu ederlcr. Tabiatiyle bu goriiglerin ilmi bakimdan hie bir kiymcti yoktur. Ermenilerin bu bolgoyo Milattan cvvel yedinci yiizyilda Batrdan Frikyahlarla gelmi bulunduklan, Hititlerle

olan

Hayk
ve

kabul

iddia

lunan Fatih Sultan Mehmed, Ermeni Patrigi Ovakim'i Bursa'dan Istanbul'a gctirerek Rum Patrikhanesi yaninda bir de Ermeni Patrikhanesi tesisine memur etti. t3; (1461) Kendisini Tiirkiye Ermenilerinin en yiiksek ruhani reisi tanidi.

menge

birligine sahip
1

Hayk

a r
;::
''

ile

olduklan veya guneyden gclen Batidan gelen Arhienler in

;<

Ona da Rum Patriginin selahiyet ve imtiyazlanna benzer haklar bahsetti. Fatih'in bu husustaki fefmani Kumkapi Ermeni Patrikhanesinde hala. mahfuz
'"

bulunmaktadir.

birlegmesinde tegekklil

ettiklerine

dair

nazariyeler de

meveudtur.

Hiristiyanhgin daha

ilk

zamanlarmda ortaya
ve
kilise teskil

ihtilafli gSriiglerde ayri bir yol

gikan ederck bii-

ylik Hiristiyan mezheplcrindeu ayriimislardir.

Roma'mn

ve hakimiyetini kabul etmeyerck papalarin ineil'e dair tefsirlerini reddederler. A'raf'a inanmazlar. Papamn giinah cjkarma sclahiyetini tannnazlar ve Hazret-i isa'nm iki tabiati haiz oldugunu kabul etmeziistiinluk

ruhani

Fatih'in bu liituf ve ihsanlan tstanbul'un fethinden sonra da devam etti. Hatta onun halcfleri bile bu yolda harekct ettiler. Karaman, Kinm, ' Tebriz v.s. gibi yeni fcthedilen yerlerden birgok Ermeniler istanbul'a nakledilip iskan cdildiler. Osmanh ricali tarafmdan, bunlann i'

is"

Esat
Y.

"J
bul, sh.

7-8
Y.

URAZ, a.g.e.,sh. 131 ve mttte&klp QARK, 'ITulc Devleti Hizmetlnde Ermeniler - IstanErmeni Komitelerinin Esat URAZ, a.g.e. sh. 151

amal ve harekat-i
"8
Esat Bsat

ihtilaliyesi

Istanbul 1332, sh. 7

-

URAZ,
sh.

Tarihte Ermeniler ve
a:g.c.

Ermeni

1:1:1

Mes'elesi,.
'"'
:

(,IARK, a.g.e. sh.

Ankara 1950

89
sh.

Edhom Feyzi GOZAYDIN

Kinm

Tiirklerinin Yerles-

URAZ,

99 ve mtUeakin

me

vc goqmclcri,

Istanbul 1948, sh. 47

222
giic.

MOSKOF
sahibi olmalari

MIO'/.Al.lMl:

MOSKOJP
bir

MMZAiJmI

223'.

hususunda
|:

son derece liitufkar

zarlan

bile leslim

vc ifade etmcktedirler. Bunlardan

biri-

siyaset takib edildi.

"

Ermeni Patrikhanesine
genisti
ki,

liitfcdilcn selahiyetlcr o

kadar

cismani cezalar bile vorobilcn bir mahkemesi, ve hapishanesi dahi mevcuttu. Kendilerine tanilan bu ge
nig
yi

imkanlardan istifade cden Ermcnilor, ticaret ve sana-

takdim etmck isteriz: Turkiye Ermenisi, Rus Ermenisine nazaran Ermeni harm, lisani, tarihi vc edebiyati itibariyle cok kuvvetli ve serbest idi. Ondokuzuncu asm ibtidalarmda, Ermenilik bir millet olarak, heniiz Avrupa'da malum degildi. AvrupaUsini dikkatlerinize

sahasmda oldukca

basarila.r elde

ederek zenginlegtiler.

lar bunlan, istanbul'dan biliyorlardi. Ermenileri. yer yiiziine dagibms tuccarlar, kendi menfaatlerinden baska oir seye merbut olmayan kimselcr, yahudiler gibi vatansiz, 13 r milliyetsiz, serseri bedbaht olarak tamyorlardi.
.

Gayet rahat ve miireffeh bir hayat suriiyorlardi. Askerlikten muaf tutulmalan sobebiyle niifuslari da giinden giine artiyordu.
sonunda, Rumlara karsi baslayan itimatsizhk, Ermenilerin isjne yaradi. () zamana ka.1821 yihndaki isyan

Fakat
ba-i

bir kisim Ermeniler yiizyillar

boyunca

bir te-

dar Divan Terciimanligmda kullamlan Fener Rumlari yerine, Ermeniler istihdam edilmeye baglandi. tarihten itibaren pek qok Ermeni asilh Osmanh teb'asi, dcvlet hiz:i

sadika olarak yagamigken bu defa Tiirklerin ezeli hasimlarinm tahriklcrine kapilarak bu nimete kiifran ile

mukabcle ettiler. Osmanh Devlctinc gaile gikartarak onu ortadan kaklirmak isteyen bagta Ruslar ve Ingilizlerin
igfallerine kapildilar.

metinde kullamlmitir. ' 1860 yihnda N i z a

'

mn

me
1

i 1 1

e t

r-

m e n y a n kabul plunarak Ermenilerin mill!, diiit ve ictimai mes'elelerinin i e cBrmen i 1 i s i ince halledilmesini kabul etmek gibi cok asin bir
i

ile Muslumanlar m arasmdaki farki ortadan kaldirdi. Bunu takiben 1856 da Patrikhane a h a t F c r m a n ilan olunan I s
1

1839 da ilan edilen G ii 1 h a n e a y u n u rcaya (Hiristiyan teb'a)

Hatt-i H

u-

liitur

ve itimada mazhar oldular.

Bu sayede daha da

inki-

lcrin cski imtiyazlarmi teyid eyledi.

tiiccarhk ve sarrai'hklar adcta ermenialtma girdi. Diinyanin her tarafindaki Ermeniler, bilhassa Rusya'da gayet hakir goriiliir vc cesilli zullim ve baskilar altinda yagarken, TUrkiye Ermenileri tarihlerinin en mes'ud devresinde bulunuyorlardi. Bu yiizden baska memleketlerde zuliim ve istihkara ugrayan Ermeniler de, Osmanh Devletinin hudutsuz adalet vc semahatina iltica ediyorlardi. Bu durumu bir cok Ermeni ya-

af

ettiler. Biiyiik

lerin imtiyazi

ortaya

Tanzimattan sonra ihyasi mes'elesi hareket, once edebi ve ilmi sahada baslaM l h t a r y 'a n - u r a ttildi. Paris'te tesis edilen Ermeni harekatm: miistakbel i e k t e b n y a

Ermcnistanm
cikti.

Bu

idare cdecek gencleri yetigtirmeye basladi. Protestan misiCe 1 n c i 1 yonerlerinin kurdugu

(Ermeni
-

e t

satla

bu harekete on ayak daha birgok cemiyetler kuruldu.

i

oldu. Bilahare

bu

maksi-

Hakikatte
sh. 7-8
zi

isc

Ermenilerin sjkayet edecck hicbir

Ermeni Komitelerinin amal ve Harokat-i ihtilfi liyos':, Esat URAZ, a.g.e. sh. 15 ve mtlteakip Edhem FeyGOZAYDIN, a.g.e. ah. XII
,!M

kintilan yoktu. Bilhassa

Hiristiyan teb'a
r< ~

ile

Tanzimatm ilamndan itibaren Muslumanlar arasmdaki biitiin fark-

"=
,:4C

Y.

QARK

a.g.e.

sh.

XIV
CARK,
a.g.e.
re,

Fazla bilgl icin oak: Y-

1911

M. VAItANTYAN, Ermeni Harekatinin Tarihi, Cenev(Emienice) den naklen Esat URAZ, a.g.e. sh. 152

224

MOSKOF MMzAl.lMt

MOSKOF MKZAI.tMt

225

lar kaldinldigmdan, askcrlik ve sairc gibi muafiyetlerden

dan Basra'ya kadar sarkabilecek

bir

Rusyanm mevcudi-

de istifade ederek gayet miircffch bir hayat

ulasrmslardi. Bir
"'

seviyesine

Ermeni vatandasm

ifadesiyle

soylemek

yetinden cndyjeye kapildi. Rusya, Tiirkiye Ermenilcrini hiirriyet ve istiklal igin

tahrik ederken kendi iilkesindcki Ermenilere nefes aldir-

gerekirse Ermenilerin zenginligi efsanev! bir hal almig-

Rusya, Bogazlar iizerinden Akdenize acjilmak hnsusundaki tarihi cmcllcrinin online, buralarm stratejik ehemmiyeti dolayisiyla Avrupa Devletlerince set cokildigini gormustii. Bu yiizdcn Akdeniz'c agllmak hususundaki gayesini gerqeklc^tirecck bir baska yol aradi. Nihayet Dogu Anadolu'da giiya miistakil bir Ermenistan kurdurmak, sonra da bunu elc gecjirerek Iskenderun korfezinden Akdeniz'e aQilmak arzusuna kapildi. ls0 Bu maksatla buralarda yasayan Ernienileri istiklal istegi ile Osmanh DevleU
t>.

nuyordu. Rusyada yasayan gregoryan Ermenilerin mezhepleri ancak 1826 yilinda resmen tanmrmsto. Bu kilisenin en biiyiik ruhani reisine K a t a 1 i k o s deniyordu. Fakat Katalikoslar daha
boylc bir kiliscyi
si

siyasetinin bir aleti haline getirildiler.

andan itibaren Rus Esasen Ruslann tanimalan insani olmaktan ziyade siyailk

sebeplerin eseriydi. Halbuki Ermenilerin 1441 yilmdan-

beri on biiyiik merkezleri

Erivan (Egmiazin)

idi.

Bir de

fctihten sonra Istanbul

tu.

Ermeni Patrikhanesi kurulmus-

aleyhine isyan cikarmaya tesvike koyuldu.

Bu

harekot,

Kinm

Harbinden once baslamisti. Tarihimizdeki

tesviklerin tesiri
ile

mcs'um
ortaya

Ermeni Meselesi bu tahrik ve

gikmigtir. uo

Ingiltere ise,

bu Rus plamni farkederek

tahakkuku
Iskenderun'-

halinde kendisinin Hindistan yolu iizerinde

' inn

Y.

QARK

a.g.e.

sh.

212

kararli gayretleri sonunsuya dtisen bu plan. Carlik Rusyamn yerini alan biigllnkU Moakoflar elindc yen', ve degisik bir sekildc ortaya cikti: Kurdistan Mes'elesi. Rusya, dun Ermenilere oynacligi oyunu simdl de bin yillik din kardeslerimix olan KUrtlet'e karsi talbike koyulmus. bulunmaktadir. Guya miistakil, fakat kurulur kurulmaz Rus peyki olmaya miiheyya bir Ermenistan yerine bugiin dc ayni kadere namzet bir Kurdistan ikame edilmek istcnmektedir, O derece ki, en son imzalanan Tiirk-Rus anlagmasi geregince Ttirkiye'de bir agir sanayi merkezi kurmak tavizini elde eden Rusya, bunun iqin eski bir hedefi olan tskenderun'u secmek suretiyle Qarlik Rusyasimn politikasini devam ettirdigini gOstermekten ic;c!a

TUrk Milletinin azim, iman ve

Ruslar 1828'de Erivan'i ele gecjrdikten sonra Ermekendi niifuzlan altmda bir merkezden idare etmek icin gayret sarfetmeye bagladilar. Bu hususta o kadar tazyik ve ccbir ika ettiler ki, bu durumu papahk makami bile protesto etmeye mecbur oldu. "* II. Sultan Mahmud vc Sultan Aziz zamanlarmda Istanbul'da moskof sefiri olarak buluamus olan General Ignaliyef, Tiirkiye Ermenilcrini Rusyaya tevcih igin hudutsuz bir gayret sarfetti. Bu hususta Rus dostlugu ile scihret yapmis bulunan Sadrazam Mahmut Nedim'den de
nileri

oldukca istifade etti. Ermenilerin Gregoryan

katolikti.

olan biiyiik

ekseriyetinden

Protestan misyonerlerinin baska, bir kisrru da gayrctleri sonunda ciiz'i bir Ermeni toplulugu da bu mezhebe girmisti. Bu farkh mezhepler dolayisiyla Ermeni gruplari arasmda zuhur eden mes'elelerde Rus Sefiri gayet i'aal bir rol oynadi ve protestanhga gegenlere kargi

tinab etmemistir.
sh.

oldukca gedit davrandi. Bir misal vermek gerekirse

Y.

Rus

Enver Ziya KARAL, a.g.e. C. VITf, sh. J26 - Y. CJARK, 116 ve miiteakip. - Ermeni komitelertnin amal vo Harekati
,1<1

QARK,

a.g.e.

sh.

258,
f.

ihtilaliyesi,

sh.

9 ve miiteakip.

15

226

MOSKOF MKZAfJMt
MOSKOF MEZALlMl
227

teb'asi vc fakat protestan olan Mesrobe Xaliatine kl bir Brmeninin Robert Kolej'de hocahgi
testanligi tercih ettigi icin

admdatesisini istedi.

sirasmda pro-

Bu

islahat hareketlerini

Osmanh

Devletine

Rus Sefarethanesi adamlarm-

ca yakalanarak derdest Sibiryaya stiriildiigti Robert Kolejm kurucularmdan misyoner Cyrus llamlin'nin hatiratm

da kaydedilmektedir. "-

murakabesi altmda icra edilmesini taleb etti. Maksat Osmanh topraklarmm taksimine zemin hazirlamakti. Halbuki Osmanh Devleti gayri miislimlere gayet hiisniiniyetlc davramyordu. Hie
bir miidahaleyi

birakmayarak Avrupa devletlerinin

Rusya Ermenileri, gitgide tamarnen Rus emperyalist emellerinin alcti haline geldiler. Katagigos Norses at

hakh kilaeak en

kiiciik bir kotii

davrams.

a n

M u h.a f

mevzu-u

balls degildi.

a r

i
-

adiyla teskil eyledigi altmig

Bu
bir

sirada kurulan
iicte biri
idi.

$ u

a y

Devletin
himaye
isme
el

bin
etti.

fciilik

bir kuvvetle

Rus

Iran Harbindc bizzat hizmet

azalarmin

hristiyan oldugu gibi Nafia Naziri da

Ermeni

Turkiye Ermenilerine

el

atan Ruslar, onlari da Russefirinin telkini

ile ilk

Osmanh

iilkesindeki hristiyanlari

yaya baglamaya

gahstiiar.

Rus

de-

atan biittin hristiyan dcvlctlerin hakiki niyctleri

Ermeni

fa 1844 yilmda Istanbul Rum Patrik'i Mateos, Rus siyasetinin aleti olan Katagikos Nerses'in adini hiirmetle ana-

rak yeni

bir an'ane ihdas eyledi. Bu durumun Turkiye Ermenilerinin siyasi bir makam vaziyetindeki Katagikos'lu-

Kavmini himayeden ziyade bu bahane ile Osmanh Devletinden arazi koparmakti. Mesela, Fransa 1860 yilmda Liibnan'da bizzat cikartmaya muvaffak oldugu D u rz Is y a n sonunda Liibnan'a muhtariyet verili
l

geldigini hisseden bazi Ermenibuna itiraz ettiler. Fakat bircok Rus ve Rusyah Ermeni Yazarlarm Tiirkiye Ermenilerini metbu devletlerine kargi isyana tcsvik
ler

ga

tabi

olmak manasma

mesini temin etmisti.

Bu hareket

Liibnan'i ele gegirmeye

ve tahrik eden kitab risale ve makalcleri intigar ediyordu. Bir taraftari da Osmanh Devletinden temin cclilen
adeler ve hatta

miisaacilan

matuf miistakbel bir plamn ilk safhasiydi. Bunu takiben ayni sekilde Ermeni mes'elesine de el atan Fransizlar, onlara da bir muhtariyet koparmak iqin Fransiz himayesinde Zeyinlu Ermenilerini isyana balattilar. Fakat bu isyan muvaffak olmadi. Yalmz Avrupa'da Tiirklerin zuliim
yaptiklarrna dair dehsetli bir propagandayi yiiriitmek igin
bir vesile elde etniis. oldular.

maddi yardimlarla " her tarafta

:

Ermeni Mekteblerinde yuvalannus bulunan bir propaganda sebekesi Ermeni genglerini isyana hazirhyordu.
1867 yilmda Rusya, Osmanli Devletine bir muhtira vererek gayri rmislimlerin menfaatlerinin mtisliimanlarin menfaatlerinden ayn tutulmamasim ve vilayctlerdc bir nevi muhtariyet geklinde bir adem-i merkeziyct idaresi
""
Sh.

Birinei Mesrutiyet ilan edildigi zaman, Istanbul'da toplanan Sefirler seviyesindeki Tersane Konferansinda Rusya'nin verdigi bir muhtiradaki esaslar dairesinde islahat yapilarak hristiyanlara muhtariyet verilmesi isi mev-

Cyrus

HAMLIN

My

Life

And Times

Boston 19^8
ihtiia-

zu-u jbahs olmustu. Fakat 93 Harbi denilen Tiirk - Rus Harbi cukinca bu konferansm cahsmalari akim kaldi. Ermeniler de harb sonunu beklemeye koyuldular. Osmanhlar yenildigi takdirde cmeilerine
lerini

187

w
liyesi,

Bak: Ermeni Komitelerinin Amal vc Harekat-i

sh.

10

daha kolay ulasabilecekhesab ederek pusuya yattilar. Bu sirada Ermeni ruhani reisligine segilen Migirdkj

228

MOKKOK MEZAl-lMt
lin

MOHKOI-'

MK/.A'JjMt

229

Hrimyan, atesli bir Ermcni istiklali taraftanydi. Bu mcvkie gegmedcn once Van'da bir manaStirda tcsis eyledigi gizli bir matbaada Ermcni istiklali icin bir gazete gikarmis.

Muahedesi bu maddeyi de Ermeniler hesabma ehemmiyetsiz bir - iki tavize irca ctmisti. Buna gore Osmanlilar

Ermeniler

icin ittihaz edecckleri

tedbirleri

r a-

ve

ateli yazilar yazmigti.

Ermcni Patriki scQilir seQilmez, yalniz Bab'i ali'ye degil ayni zamanda Avrupa dcvletlcrinc sahtc mczalim raporlari takdim etmcyc koyuldu. Adi zabita vak'alarmi btiyulterek Miislumanlann Ermenilerc zulmettiklcrini iddia ediyor ve Avrupalilarm dini duygularmi tahrikc galigiyor-

d a b i r diger devletlcrc bildirccek onlar da bu lslaedeceklerdi. Ermeniler, Berlin e /. a r c t hata Kongresine de uzun bir muhtira vermisjerdi. Muhtariyet

iimidlerini

suya diisuren bu karar, Ermenileri miidhi bir

surettc kizdirdi.

raporlarda Ermenilerin isyan ve cinayctlcri gayct mahirane bir surettc gizlenmckte ve guya masum ve magdur Ermenilerin durup dururken zuliim ve gadrc ugradikclu.

Bu

Avrupa merkezlerinde de cemiyetler teskil ederek her nevi vasita ilc Ermeni istiklali icm propagandaya giris. tiler. Fakat boyle yazip - cjzmek ile iktifa etMuhtelif,

olunarak Hristiyan Avrupalilarm morhameti cclbedilmek isteniyordu. Bu maksatla bilhassa Rus Car'ina miiteaddit miiracaatlarda bulundu. 1874 yihnda Hrimyan'm ycrine geQmis. buhman NorRuslarm Ayastefanos (Yeilk6y) c geldiklcri sirada
lari iddia

meyerek Osmanli 1 mparatorlugu dahilinde fiili isyan ve kariikhklar da Qikardilar. Bu hareketleri Rus destegi ile KomiSalisan iki tegekkul idare cdiyordu: Tasnaksutyun
tesi ile

Hincak Komitesi. Kisa zamanda bu komitclerin sevk ve idare

ettigi bir-

ses,

Rus Baskumandam Grandttk

ra

Nikola'yi ziyaret ederek Os-

manh Devleti hakkindaki sjkayctlerini tckrarladiktan sonErmenilerle meskun olan Dogu Vilayetlerinin Erme-

ihtilal harekcti bas.gosterdi. 1888'de Van'da, 1890'da Erzurum'da ve 1894'de de Bitlis'te gikanlan ermeni isyanlan bunlarm belli - baglilaridir. Osmanli Devle-

cok isyan ve

ti,

bu isyanlardan

birini

bastirdikca komiteciler

haricii

nistan adiyla istiklalinin ilan edilmesini, bu temin edilemezse bu bolgenin Rus kontrolu altma almmasini rica

sutelkiii ve yardimlarla bir yenisini qikanyorlardi. Bu etti. devam kadar Harbi'ne Cihan Birinci retle hadiseler

Kendisine Car'a takdim edilmek iizcre mufassal muhtiraiar verdi. Miiteakiben de Hrimyan riyasetinde bir heyet, sjfahi telkinlerde bulunmak iqin bagta Rusya olmak iizere Avrupa devlet merkezlerini dolas>ti. Isyan ve istiklal
etti.

elde edebilmek maksadiyle kurulmus. bulunan miiteaddit Ermeni Cemiyeti, uzun faaliyet ve gayretler sonunda bir

1880 yihnda ingiliz Basvekili olan Gladiston, azih bir Tiirk ve islam diigmani idi. Osmanli Devletine bir muhtira vererek Berlin Muahedesinin ermonilerle ilgili madde-lerini hatirlatti. Bu sirada faaliyette bulunan Ermeni komitelerinin her turlii hareketleri ingilizler tarafmdan da
tesvik ve

ill
II

himayc edilmekte

idi.

tek eemiyet halinde

birlcgtirildi.

Ermeniler, merkezi

Bitlis olan bir isyan cikardilarsa

maddesindc icrasma tedbirlerinin lslahat Ermeniler hakkmda gerekli buRuslarm sonra alinmasindan ve ancak bu tedbirlerin muaheFakat bu ralardan gekilmesine karar verilmisti.
Ayastefanos Muahedesbnin

onaltmci

da hiikijmet yerinde ve zamaninda aldigi tedbirlerle bu harekcti cabucak bastirdi. Fakat, bu tenkil Osmanli Devletinin tabii bir hakki oldugu halde muhtelif Avrupa merkezlerinde Tiirk Mezalimb suretinde takdim ve propa-

dayi lslah eden ve Tiirkiye lehine oldukca hafifletcn Ber-

ganda

edildi.

230

MO.SKOF

MHZAUMt
MOSKOt KEZAliSft
231
tesir,

Ennem
maktan

Komiteleri bu dig

o kadar simarddar

tegvik vc yardimlarla

ki; tstanbul'da bile

gekinmediler.

Her

tiirlii

memlerin ortaya fiI kardikIan bu kangikliklarda haarliksiz yakalanan Istanbul halki, bunlann iizerine adi sopalarla yuriidu ve hareketi bastirdi.

kansikhklar gikarsilahlarla miicehhez Er-

rupa'da bozulmaya

yiiz'

tutan ve

Osmanh

Devleti igin ha-

yatl bir ehemmiyeti haiz olan dcvletler muvazenesini ye-

aleme Tiirklcr Zuliim Yapiyor diye

mediler.

Ermeniler, bunu bile

ilan

nidcn tesis ve teskil etti. Ingilizlcrin Hindistan yolu uzerinde bulunmasi dolayisiyla son derece ehemmiyet atfettikleri Basra'ya kadar uzanan Bagdat Demir Yolunun in.sjaasini

Bunun

iizerine

ve dmamitlerle gikardzklan isyana bu soplarla mu-' kabele edcn Miisffimanlar mi) yoksa Ermeniler
:

ttirklerin mttdafa-i nefs igin kullandiklan bir sodelili olarak eline ahp Bab-! ali'ye geldi TdrWerm hareketini proteato ettigini bildirdi. Bu haroke' te taJxammdl edemiyen Tahsin Paga, ErmeniIerin silah

rasmda

etmekten cekinBus Bas Terciimam, hadiseler si-

helm

ile

Almanlara havale etti. Alman Imparatoru II. Vilkurdugu siki ve samimi bir dostlukla Alman - Inve
tesjvik etti.

giliz rckabetini tahrik

Bilahare Birinci

Ci-

payi giiya sug

han Harbi baglamadan ewcl kurulmus. ve gelismis. bulunan bu Turk - Alman dostlugu Turk-Alman ittifak
l

hazirlayan ve kolaylagtiran amillerden biri oldu.

bomba

dUr?>>

mi magdur

Ermeni isyan ve ihtilallerinin tafsilatma burada yer vcrmiyoruz. Ancak Rue tahrik ve teviklerinin birinci derccedc rol oynadigi bir hareket olmasi ve Birinci Cihan Harbi esnasmda Ermenilerin dava etmekte olduklan vilayctlcrin Rus isgalinc maruz bulunmalan sebebiyle ermeni
komitelerinin zulumlcri
ile

nde kaldT

*"

mukabdede buIunm

mccburiye-

Bu

hareketleri destekleyenler dahilde Istanbulun

ti-

hamid, bunu gozoniine alarak gogu sarraf ve mliteahhid olan bu Ermenilere iktisadi bir bask! olarak is verilmemcsim emretti. Bunun iizerine ermeniler Sultan Abdiilhamid Han'a karsi bir suikast tertip ettiler. Sultan Abdiilhamid Han'm iddia edildigi gibi korkak degil, vakur vc cesur bir ahsiyete sahib bulundugunu, miikemmel bir surettc isbat eden bu suikast vak'asi dolayisiyle devrin sairi Tevfik Fikret, yazdigi bir siirle Ermeni suikastgisinin muvaffakiyetsizligi kargisinda eseflerini belirtmek hiyanetini gostermitir. Bagta Ingilizler olmak iizere birgok dcvletler,

caretini ellerinde tutan zengin ermenilerdi. Sultan Abdiii-

Moskof

askerlerinin zuliimleri

bir arada cereyan ettigi igin

Blangosu

adli

Mezalimin Kisa muteakib bolumiin alakah faslmda kisaca

bunlari
ihtilalci

nakledilmis bulacaksmiz.

Ermeni komitelerinin

isyan ve

hareketleri

Osmanh Imparatorlugunu yiprattigi kadar ermeni kavmi ve cmclleri igin de kanh bir son olmustur. Suphesiz biitiin Tiirkiye Ermenilerin istirak etmedigi bu hareket asirlarca sulh siikun ve adaletle yas.amis bulunan Ermenilerin
felaketi

ya

ile sonuglandi. Her ne kadar son zamanda uraburaya kagmis bulunan Ermeniler bu mes'eleyi tazeli-

Ermeni

mes'elesi igin Bab-i aliyi sikistirmaktaydilar. Fa-

diisiince bu husustaki Ingiliz Fakat Osmanh Devleti Berlin Muahedcsindeki siyasi tavrmdan vazgegerek Osmanhlar aleyhine bir politikaya kayan Ingiltereden sogudu. Sultan Humid, In-

kat Gladiston, iktidardan

yerek, Tiirkleri kotiilemeye gahsjiyorlarda da, bunlar, dogrudan dogruya Ermeni menfaatlerinin eseri degildir. Es-

baskisi azaldi.

kiden oldugu gibi simdi de Ermenileri alet olarak kullamp Tiirklerin kotiilenmcsinden kendi milli menfaatleri bakimindan istifade etmek isteyen baska milletlerin ortaya
'Cikardiklan hareketlerdir. Bilhassa son
yetler Kibris

giliz emellerinin

karsisma Almanyayi dikmek suretiyle Av-

zamandaki

faali-

Buhramna bagh Yunan

tahriklerinin eseridir*

232

MOSKOF MEZALlMl

1UOSKOK
gitmistir.

MBZALlMt

233.

dd

Bogazlar Mcs'elesi:

UojS'ii/Iiir

Rus - Japon Harbi esnasinda ortaya gikan bu durum Uzak - Dogudaki Rus siyaset ve yayilmasindan
Hindistan'i elinde tutan Ingiltereyi endiseye sevketti. Bu yiizden harp gemilerinin Bogazlardan serbestce gegmek

Kasep koyim bogazlar

Tanri yer <lanlan da TUrk'o dtlstu lioga/.lar

hakkimn meycud olup olmadigi Rusya

ile

Ingiltere ara-

Bogaza Derdlm Moskof

pikti

bognza

Kiiy.i'm

oyaram
l!o>.r/a.

bircok miinakasa vc miicadelelere mevzu oldu. Nihayet 1891 yihnda Osmanh Devleti, Rus goniillu donanmusaade masuia ait gemilerin Bogazlardan gecmesine olundugunu, Bogazlara ait statuniin buna miisaid bulun-

smda

Van

Imlunarsaii

dugunu

biitiin devletlere bildirdi.

Bogazlar, stratejik ehemmiyetleri dolayisiyla tarih boyunca biiyiik dcvlet olmak tavir ve azmindeki hor devletin

igtihasini

celbetmistir.

Fakat hicbir devlet bu

1895 yihnda ortaya Qikan Ermeni ayaklanmasi dolayisiyla. Avrupa Devletlerinin her biri guya Osmanh iilkesinde yasayan kendi teb'alarmi korumak maksadiyla
bir

bol-

gcyi elo gecirmek icin

Rusya kadar hudutsuz ve

takim karakol gemilerini Istanbul'a gondermek

iste-

ihtiras-

gayret sarfetmemigtir. Hatta bu Bogazlari ele gecirmc politikasi bakimindan Carhk Rusyasi ile Kominist Rusya arasinda da hicbir fark mevcud degildir.
bir

bu talcbe once karsi gikiriissa da sonra bu gemilerin Bogazi gccmelerine musaade etti. Bu
diler.

Osmanh

Devleti

sirada tstanbul'da

Rus

elqisi

olarak bulunan Nelidov

Rus

Carina takdim

ettigi bir

Rusya'nm 1877 - 78 Harbine kadar bu mevzudaki gayretleri Turk - Rus mUcadelesinin anlatilmasi dolayikismen belirtilmia. oldugundan burada o tarih ton Birinci Cihan Harbine kadar Ruslarm Bogazlari ele gecirmek hususundaki gayret ve faaliyetleri htilasa cdilcsiylc
cektir.

ele
b
i

gegirilmesi zarurettir
icin:
1

muhtirada b z i
i

Bogazlarin
m

icin t a r i h 1 dedikten sonra bunun tahak-

kuku

Dahili bir karisikliktan istifade edilerek yapi-

lacak bir

baskm veya;
bir

93 Harbine nihayet veren ve Rusyanin Osmanh top* raklari iizerindeki hudutsuz ihtiraslanm aksettiren Ayastefanos Muahedesini Osmanlilar Iehine tadil eden Berlin Muahedesi Bogazlar Mes'elesinde bir yenilik ge-

2 Sikisjk bir zamanim bulup taleb edilecek yardimi bahane ederek veya;
?

Herhangi bir bahane

b

ile

gikanlacak bir harpten

istifade edilmelidir.

Fakat Rusya .1884 yihnda Uzak - Dogu'ya iizere bazi gemilerini Bogazlardan gegirmefc isteyince mes'ele yeniden ehemmiyet kazandi. Hakikaten bir kag Rus gemisi Osmanh Devletinden aldigi hususi musaadeye istinaden Bogazlardan gegip Uzak - Doguya.
tirmemisti.

Gibi teklifleri sirahyordu.

Car HI. Ateksandr

bu

gondermek

muht.iranui altina kendi eliyle unlari yazmistir:

1-

lah
na

z c

bu igten
y a
.

s e
l

kadar

ma

v i n c b a h e

dakikas
t s
i

n.

B utimi-

nun cr-geg

boyle olacagindan

234
d
i

MOSKOF MEZAUMl

MOSKOF MEZALtMt

235

ve
tini

kesmiyorura. B s a mU s zamani kajirmamaktir.*

i

s,

11

"gcrQcklestirmek igin
le

Osmanh

Devletine harp agmayi bi-

'"

ingiliz siyaseti, artik Rusyaya karl Osmanh Dcvletutmak yerine onun taksimi yoluna giderck Hindistan yolu iizerinde bulunan Irak'a sahip olmak arzusunu gerceklestirmck sekline dokiildii. Bunu tomin etmck ichi I-ord Salisbury, 1890 yilinda Alman Imparatoru II. Vilhelm'e Osmanh Ulkesini taksim etmek teklifinde bulundu. Aym teklifi 1898 yilinda Rusyaya da yapti. Fakat Ruslar 1890 yilinda Pamir ve Iran Korfczi iizerinde fa

dusiinmus olan Rusya, Rus - Japon harbinden maglup ciktigi igin buna cesaret edemedi. Rus basbakani Izwolsky, diger dcvletleri yokhyaxak Rus cmellerinin tahakkukuna imkan aradi. Bu diplomatik faaliyet esnasmda Avusturya'ya Bosna - Hersek'i peskes gekmck tavizindc bulundu. Aym sekilde
Italya'ya da Afrikadaki
tavizler verdi.
iizere

Osmanh
yil

topraklari

iizerinde

Fakat

aym

iginde yukarida anlatikhgi

ile

Avusturya miisaid
ile

bir firsattan istifade

Bosna
kaldi.
ile

aliyetlerini

artirchklarmdan,

Hindistan

politikaBi

igin

Hersek'i ilhak edincc tzwolsky, bu kozdan

mahrum

olunmaya baslamislardi. Almanya, tngilterenin Istanbul Hukumeti nezdinde ortadan kalkan niifuz ve itibannm yerini almak igin gayrct sarmiithis bir rakip telakki
fetti.

1908'de tngiltere
'

v a

'

de,

Avusturya

B uchl a u da miizakerelerde bulunup anlasan Rusya, Bogazlar mevzuunda daha emin bir adim atmak istedi ise dc yinc Ingiliz muhalefeti ile karsilasti.

Bu maksatla yukarida

bilvesile ifade edildigi

gibi

Bagdat demiryolunun insasmi

.1902 yilinda

iizerino aldi.
iissiine

Rusya, Baltik

mensup
igin

dcirt ge-

Bogazlardan gegmesi hususunda Bab-i aliden bir miisaade kopardi. Bu sirada Rusya ile muharip bulunan Japonya, tngilili.ihak

misinin

Kara Dcniz donanmasina

terenin miittefiki

idi.

Bu

yiizden ingiltere bogazlarm ka-

Ingiliz hissiyati, Rus - Japon Harbi esnasmda daha sarih bir surette ortaya gikti. Iki Rus gemisi ticari bayrak cekerek bogazlardan gcemisti. Fakat bunlarm Akdeniz'e cikmca harp gemisi huviyetlerini agiga vurarak bir ingiliz gemisini muayene ve hac-

pali kalmasini istiyordu.

italya'ya Nihayet 1909 yihnda Car II. Nikola'nin devletlerle olunarak bu istifade vaki soyahatinden R a c c o n g i de bir anlasma yapildi. Bu anlasmanm Trablusgarp besinei maddesine gore, Rusya italya'nm ve Bingazi'yi eline geqirmesine bigane kalaeak, Italya da Bogazlar iizerindeki Rus emellerini mesru tamyacakti. cikarma Trablusgarb'e Italyanlarm 1911 yihnda yapmalanndan istifade etmek isteyen Rusya, Qanakkaleye bir Italyan baskim ihtimalinden bahsederek bogazanlasma larm Osmanhlara aidiyetini garanti eden bir Ruslarm bu etti. Fakat miiracaat teklifi ile Bab-i aliyc
i
'

zetmeleri ingilizlerin protestosuna sebep oldu. Ruslar, Japonyaya yenilmelerinden sonra

ile

taleblerindcki hakiki niyeti bilen

tngiltere
teklife hiqbir

Osmanh

Devleti,

bu

dostane miinasebete girismis olmalarma ragmen, Ingilizlerin bogazlardan serbestge geemeleri mes'elcsinde kendilerine muhalif kalmalanni onliyemediler. 1908 Yihnda Bogazlar iizerindeki Rus emellerini
111

rindeki ihtirasmi tatmine

chemmiyet atfetmedi. Rusya Bogazlar iizemedar olacak boyle bir bahahudutsuz bir gayret
istedi.

nenin clde cdilmesi icin

ederek gayesinc

sarfetti.

Bunda muvaffak olamaymca Balkan

ulasmak

Devletlerine istinad

" Onlari tahrik ve tes-

Yusuf Hikmet

BAYUR, Turk

inkilabi Tarihi,

c. 1,

ah.

418

Cemal TtlKiN, Bogazlar

Mes'eseli, Istanbul 1947 sh. 354

236

MOSKOF MEZAliMt
ederek

faOSKOP

MKZAl.lMt

237

cpkardigi Harbi' nde bu Osmanhlar arasinda yapaeagi hakemlikten istifade etmek istiyordu. Ciinkii Balkan, Devletleri Harpten once, sonunda Rusyanm hakemligine miiracaat ohinmasmi kabul etmisjerdi. Rusya bu tertipten istifade cdc r

vik

Balkan

devlctler

ile

rek birkac kere Istanbul iizerine bile yiirumcyi tasarladiysa da askeri ve teknik sebeplerden dolayi bu niyet
tegebbiis

safhasma

intikal cdemcdi.

"

muvazeneyi isjBogazinm Canakkale yeniden kurabilmek maksadiyle "'* Qiktigi zaHarbi Bu yiizden Cihan galini diisjiindi'iler. man itilaf devletlcri Osmanhlarm kendi yanlarmda ycr almasmi istomcdiklerini acikqa ifade etmekten gekinmegirmekligimizi diler. Bizim kendileriyle beraber harbe miistakbel tasavvurlari bakimmdan uygun bulmuyorlardi. Mes'ele acikti. Biz onlarm mtittefiki olarak harbe gireket olmak ve bu suretle bozulacak olan

Diger taraftan Rus destek ve lesjviki ile ve Turk ordusundaki partizanllk yiiziinden ucuz bir muvaffakiyet elde eden Bulgaristan'in daha cvvel davranarak Bogazlari isgal etmcsindcn gekiniliyordu, Rus Hariciye Nazirinm Qar'a takdim ettigi 6 Arahk 3913 tarihli rapor, bu hususu sarahatle ifade etmekteydi:
<-Herhangi bir hiikumetin,
Istanbul'a yuriimesi ihtimali vardir.

rccek olursak Ruslarin goz diktiklcri Istanbul'a sahib olmalari imka.ni ortadan kalkmis. bulunacakti. Rusya buna katiyen razi olmaz ve binaenaleyh, Fransiz ve tngilizler de yanagmazlardi. Bu scbcple ilk ittifak teklifi Paris'te nasil ve ne suretle redde dugaf olduysa, Ingiliz kanah iie yapl.igi ikinci ittifak teklifi de aynen o suretle reddedildi. "

mesela Bulgaristan'in Boyle bir tegebbtis

ata-

vukuunda Rusyanm daha once hedeflerine pengesini

bilmcsi iqin hazirhkta accle davranmalidir.
7

Bu
iizcre

giin

Rusya Bogazlar ve Istanbul haric

n
i

olmak

Bir

umuml

a v

in biitlin

gayelerini gercek-

kararlari
r

harp cikmadan evvel Istanbul vc Bogazlar mes'elesinin '' bir adim ilerliyemiyecegi diis.unulmelidir. Bu sirada Turkiyede ilerlcycn Alman dostlugu, Rusyayi endiseye sevketti. Liman Von Sanders bagkanligmda bir. Alman askeri heyeti Istanbul'a gelmisti. 14 Ocak 1914'de Petersburg'da bir B o g a z 1 ar l isgal e n c u m e n i kuruldu. Bu enciimende ani bir baskmla Bogazlann isgali kararlagtirildi. Car II. Nikola enciimen kararlannm altma. eli ile: B vi t a m a m e n t a s v p e d i y oi

letirmitir.

Rus

Tahrkl ve Teviklerinin

Eseri Olan Balkan Harbi:

Tahta gccisjnin ilk anina rastladigi igin onlemek imkanim bulamadigi 93 Harbinin getirdigi felaketi kulagma kiipe edinen Sultan II. Abdiilhamid Han, A v r u-

pa Devletlcrini Birbirlerine duiir-

esasina bagh da.hiya.ne bir sulh siyaseti takib

hiilasa edilmis olan dahili ve ha-

um

diye yazdi.

etti.

Zamam yukanda

Ruslarin bu kat'i kararmi dgrenen tngilizler bunu onlemenin imkansizhgi karsisinda Rusyaya karsi bir halt"
117

riei

pck gok mes'elenin muhatarasina ragmen

ile

torlugu bir badireye siiriiklemeden yurutiilen

bir idare
gec.ti.

imparadahiyaue

TUKIN a.g.e. sh, 355 Kazim KARABEKJK, Cihan

Cemal
tanbul 1938
c.

Harbine neden girdik, Is-

2.

sh.

92

Cemal

TURIN

a.gx\

.sh.

356

"

Kazim KARABBKIR, Cemal PA$A, H&tirat

ag-.e.

sh.

99
-

1913-1.922

Dersaadet 1922

sh.

104

Nl

238

MOSKOF MEZAliMl

MOSKOF MKZArJMt
lotlcrin tahrik ettikleri gayri miislim

239-

Bu
iilkesini

dakik siyaseti saycsindo, yillardan beri Osmanh taksim projeleri yapan Avrupa Devletleri iJo
bir-

Osmanh teb'asma
mahirane:

karsi bir

muvazene ve tehdit

vasitasi olarak

Rusya'ya hemen hicbir gey kaptirmadan lM onlan

birlerinc diigman kilarak

bir surette kullanmistir.

Ingiltere'yi,

devlotin miilki

tamamiyetir.i

Fransanm Suriyeyi

isgal istegine,

Fran-

ve dahili huzur ve sukununu sagladi. Devamh sure tic Rus tahrik ve tesviklerine muhatab olan Bulgar, Sirp ve Yunanlilari kedi - kopek derecesinde birbirlerine hasim kildi. Gayrittirk ve fakat miislliman olan teb'asini ise takib ettigi

sayi da Ingilterenin Trak'i ele gecjrmek arzusuna

hasim

vaziyete getirerck her ikisinin de emeline sed gekti. Al-

siki bir surette

i 1 a f e t i Islam dunyasi iizerinde ilk defa ciddi ve miiessir bir otorite haline getirdi. Bu maksatla ,1882'deKuzcy Afrika, 1897'de ise Orta - Dogu ve Hind

S y a s e t i baglamaya muvaffak oldu.

1

a f e

ile

devletine

Dcnilebilir ki,

Avuslurya ve Macaristam, Makedonyamn SirYunanistan ve Bulgaristan arasinda taksiminemani olmaya, Italya, ingiltere. Fransa ve hatta, Rusyayi Avusturya ve Macaristamn Selanige kadar biitiin Arnavutlugu isgal eylemesi arzusuna sed Qekmeye azmettirdi.
ile

manya

bistan,

Bu

devlctleri birbirlcrinin

Osmanh

Topraklari

ile

ilglli

liderle-

gayelerini baltalamaya o derece sevketmis ve

lesine

bunda 6y-

riyle anlagti. Siyasetini

takviye igin
ettirdi.

c a z

e-

r y o
iigte

mi insa

mn

bir nisbetinde

Bu hattm insa masraflanHind Miisliimanlarmdan temin

muvaffak olmustu ki, Ege Denizinde Rumlarm Yunanistanla birlesmck hususundaki emelleriyle Erme-

edilmis oldugunu hatirlamak bile Hilafet siyasetinin kud-

nilerin istiklal koparabilmelerinin Sultan Hamid ortadan kalkmadikga asla miimkim olamiyacagi kanaati umumi-

anlamaga yeter bir husustur. Hatta tngilizler, Hindistanda gikmak iizere olan bir isyam ondan aldiklan bir S ii k u n e t F c r in a n i ile ancak 6nretini

lesmisti.

Devleti boylesine bir sirat kopriisii iizerinde

ret ve dirayetle idarc cden Sultan
II.

maha-

Abdiilhamid dahil-

leyebilmislerdir. '

Bu

suretle onlara kudrelini kabul et-

tiren Sultan Abdiilhamid, Ingilizlerin Ermenileri tahrik. ve tesvikten vazgecmelerini sagladigi gibi Ingiliz ve Fransiz somurgesi olan Musliimanlara da nisbl muhtari-

dc mektebler agmak, sinai ve iktisadi tesebbiislere girimekten de geri kalmiyordu. Devletin dis borglarmi iigyiiz milyondan otuz milyona indirmeye muvaffak olmugtu.
yazik ki, devrinin miinevverleri onun iroparatorayakta tutmaktaki dirayetini takdir edemiyerek lugu dis diismanlann tesirine kapihp onun aleyhine adeta ittifa.k ettiler. Hatta bu miibarek hiikumdara Ermeni ko-

yet veya birtakim imtiyazlar koparmaya muvaffak 61raugtur. Bu miisliiman kitleleri Hilafet Siyaseti ile o devlr'

No

Sultan

Hamid morhumun

arzusu hilafina ortaya qikan 93

Harbi istisna edilirse goktan beri Osmanh devletine pamuk ipligiyle bagh buhman Tunus'im Fransizlar tarafmdan ani iggali ve Misir'm ingilizlerce zabti haricinde dUsmana hlsbir toprak verilmemistir. Misirda da Mchmecl Ali Paja'yi baglayari fcrmanlarm ana hukuku ibtal edilmemis oldugu gozoniine alimrsa Sultan Hamid'in binbir muhataraya ragmen Osmanh iilkesini nasil di~ rayet ve ldyaketle korudufu kolayca anlasi.hr. 151 Tahsin UNAL, TOrk siyasi tarihi, Ankara 3958, sh. 172:

Kizil admi ontardan ziyadc bu hainler ve gafiller kadrosu benimsedi.

mitecilerinin taktigi

Sultan

Hakkinda, gcnQ tibbiye

talebelerini

ayaklanna

zincir

baglayip Sarayburnundan denize demirlemek gibi akla hayale gelmedik yalanlar uydurdular.

Bu husumcti

tegkila.tli bir

surette vatan

sathma ya-

:240

feOSKOF

MfeZAUMl

MOSKOF MEZALtMt

241

yan 1 1 1 i h a t ve Terakki Komitesi*, Ermeni komitelerini kendisine ornck alarak galigiyordu. Tamamen Siyonist usullcrc bagh olan LOa bn cemiyeti Sultan Hainul kurdugu H a f y c Tekilati ile gok Qabuk haber aldi. Gayelcrini, iplerin kimin clinde bulundugunu zamanmda vc mlikerhmel bir Burette tesbit etti. Ne yazik ki, asm merhamcti yUzlinden higbir sugluya
i

Bu suretlc daha saltanatinm ilk yillarmda devletin pargalanmasini ancak bu suretle onlenebildigi halde diisman tahrikine kapilan bir miinevver kadro, Sultan Hamitf

aleyhinc gahsmaktan asla geri durmuyordu.

diler.

Bunlarm

bir

kismi gafil fakat miihim bir kismi da hie siiphesiz hainManastir'a bagh Rcsne'de Kolagasi Niyazi ile isyan ederek daga gikti. Bir bcyannamc nesrederek Mesrutiyetin ilan edilmesini istedi.
Ilk olarak

karsi ciddi vc miicssir bir cezai miieyyide tatbik

etmedi.

Hey, bir piyade birligi

Ancak muzir
nevi taltif
det-i

faaliyetlcri gorulenleri bol

maaglarla siirgiin

edip merkezden uzaklagtirmakla

etti.

Yani bir Gcrgektcn o kadar merhametli idi ki, tniidsaltanatmda belki binleri asan ve normal mahkemeiktifa eyledi.
-

Bir

muddet sonra

bir

Jandarma

Birligi

iltihak edince, Selanik'teki Ittihat

daha Niyazi IJey'e ve Terakki Cemiyetin-

lerden gegen adi idam hiikumlerini bile anasini

babasini
IDa

oldurmiis olan bir teki miistesna tasdik etmomisti.

Halbuki siyasi muanzlari her

kalmiyorlardi. Pariste bulunan
in
bir'

tiirlii

Eaaliyetten

geri
e r -

den aaraya Mesrutiyetin yeniden ilanini isteyen telgraflar yagmaya basladi. ittihat - Tcrakkinin fikri merkezi Selanik, hareket merkezi de Uciincli Ordunun karargahi bulunan Manastir oldu. Mekadonya mes'elesi ile otedenberi oldukga alakadar bulunan Ittihad-i Terakki Manastir merkezi, bu hususta Avrupa devletlerine takdim ettigi bir muhtirada Bab-i ali'ye tazyik icra etmeleri talebinde bulundu.
"

c n q
ile

Tiir k

uyusarak Garp dcvletlerinin mudahalesini istemeye kadar ileri varmislar, uigCL' bir kismi ise Ermenilerle uzlasma ve miidahale istcgini reddetmislerdi. Bundan dolayi Avrupa'daki TUrkler
ihtilal

kismi Ermeni

komiteleri

ikiyo ayrilmislardi.

'''

Sultan Aziz'i katlcden ve o olan hainler kadrosuna

zaman
i

her scyc
y e t

hakim
i

sirada telgrafhaneden gikan Manastir Kumandam Semsi Pasa bir suikaste ugradi. Ittihat-i Terakki biitiin kadrosuyla Ogiincii Orduyu isyana katilmaya davet eden
bir

Bu

Mesrut

a v

>

bcyannamc
Rumelinin

ncsretti.
kiil

ni vererek tahti eline gegirebilmisti.

Fakat Tiirk unsuru-

nun hem kemmiyet ve hem de keyfiyetge kifayetsizligi kars:smda bunun devleti pargalamaktan baska bir ise yaramiyacagini gorunce, bu meclisi derhal kapattirmisti. O
devre ait meclis zabitlarini
kanstiranlar,

Qok rnes'ele gozoniine

altmda ates nevinden ihtiva ettigi pek almarak hadiselerin bliyumesini 6n1908'de ikinci Mesrutiyet ilan
edil-

lemek
di.

iqin

24

Temmuz

gayrimtislim

mebuslann kiistahga sozlerini kolayhkla hak verirler.

*

goriir ve Sultan

Hamid'e

Mehmed MURAD,

Tatli emeller aci hakikaller, sh. 83

sh.

Istanbul 1330 Ismail

151

Semsi Pasa'nm yerine tayin edilmis olan Tatar Osman Pasa asiler tarafmdan baskma ugratilarak daga kaldinlmisti. Hatta daha once Manastm'da toplar atilarak K a n u n - u E s a s i re'sen ilan bile edilmisti. Saray bu emrivakileri kabule mecbur oldu. Esasinda Sultan Humid mesruti idare igin heniiz daha
bir giin evvel
l; "'

Bundan

Hami DANtgMEND,

a.g-.e.

288

Turk Tarihi Tetkik Cemiyeti, Tarih

Hatuat-i Niyazi,

sh-

61
f.

3, sh.

297

16

242

MOSK'OF

MKZAUMl
alarak isyan
cttiler.

HOSKOF

MN'/.AlJMt

243

vaktin gelmedigine kani idi. 1883 yihnda bu hllSUSta fikrini soran bir Pransiz gazetecisinc fjoylc demiijti:

Hassa ordusunun kan

dokulmesini
biiyiidii. Is-

onlemek

igin atil
-

tutulmasi neticesinde isyan

Beni hiirriyet diismam gbstcrmek haksizliktir, Ben bir mcmleketin muasir scviyeye yiikselmesinin luzummui takdir edenlerdenim. Pakat ruhu vo kiillamg tarzi bilin-

yancilar asjigi

yukari ongiin kadar Istanbula hakim

ol-

dular. Ittihatgilar

Megrutiyet Tehlikede
i

meyen
dar

bir hiirriyetin tagkin mevcudiyeti do

Kullamlmasi bilinmcyen kullanacagim bilmeyen bir adama silah vormeye benzer. Hiirriyet ihtiyacmin bahis mevzuu oldugu bir yerde hergeyden once hiirriyetin nasil kullamlacagini halka ogrctmck lftzimdir. Onun igin do halki hiirriyet Hiirriyeti kullanmasim kiiltiirii ile yctigtirmek icabcder. korkutmaz. Onun beni fikri bilen bir cemiyet yetigtirmek mektep agtim,* 1300 igin de memlekette gimdiye kadar
tehlikelidir.

yoklugu kabir memlekette

diye Rumeliye telgraflar yagdirarak imdat istediler. Tarihimizde 3 1 Ma r t II a d s e s i denilen ve Ittihatgilarm zuliim ve gekavetlerini gormemezlikten gele-

hiirriyet, nasil

rek muhafazakarlari suglamaya gahsjmaya vesile edilen vak'a budur.

ittihaz

Mahmud Sevket Paa, kumandasmda k e t r d u su 1 adi verilen bir ordu 1stanbul'a geldi. Hassa Ordusunun hareketsiz kalmasi ytiziinden kisa zamanda vaziyote hakim cldu. Hareket orduBunun
<t

uzerine

ve

a r e

:,

demitir.

ir,c

Megrutiyetin ilani memlekette bir bag bozumu havadogurdu. Ittihadcilar mcmloketi keyfi bir surette idareyo kalkigtilar. Buna kar$i mecburi bir muhalefet ortaya cikti. Bu durum muvacehesinde kendilerine muhalif ve muariz olanlari susturmak igin cinayetler tertip ederek
si

sunun iginde Bulgar, Rum ve Yahudi goniilliileri de vardi. ' Bu orduya mukavemet edilse higbir gey yapmasma ve Istanbul'a adim atmasina imkan yoktu. Ciinkii Qatalca istihkamlan oldukga tahkim edilmis? bir durumda bulunduktan bagka, Istanbulda da otuz bin segme nizamiye askeri ve miiliimmat
ile

otuz adet top vardi.

5;s

sokak ortasmda adam oldiirmeye kadar igi azittilar. Meclis ise, kisa zamanda bir harp sahasina dondii. 1stanbuldaki otuz bin kisjlik Hassa Ordusuna giivenemedikleri igin Rumeliden mcclisin ve kendilerinin miidafaasi iqin

Hareket ordusu vaziyete hakim olunca, yine agin merhametinin kurbani ohm Sultan Hamid, Avci Taburlarinin isyanindan zerre

olmadigi halde

,:

" hall edilerek

kadar dahli ve alakasi mevzubahis Yildiz Sarayi bu vatan

Avci Taburlari
legtirmiglerdi.

getirmig ve Tagkigla'ya yerkisa

Bu taburlann kumandanlari

zamanda
ile
'',r
''*

Istanbul'un zevk ve sofa alemlcrine dalarak askerleri

meggul olmaktan uzaklagtilar. Bos. kalan avci taburlai'l efradi da ig politika gekigmclermin heyecanh ceroyanina
kapildilar.

Ve

tuhaftir

ki,

gahislarmi miidafaa iqin

bilhas5-

sa getirilmiss bulunan bu taburlann efradi, biraz da kulak dolgunlugu ile ittihatgilarm zuliim ve gekavetlerine cephe

Cilt 2. Istanbul 196S 31 Mart vak'asim tahkik iqin Meclisce kurulan komisy'onda baijkan Olarak calismis bulunan Yusuf Kemal Qongir^enk
.sh.

lf"'

Memduh PAA, Hall'iler, iclaslar, Memduh PAJjA, a.g.e. sh- 167 Dr. Riza NUK, Hayat v e Hatiratim,

sh.

167

296

Bu vakialar, bnndc 31 Mart isyaninm Abdiilhamid'in eseri olmadigim, bunun itihatgilardan iktldan almak igin yapilmis, bir tertip

>

Tahsin

UNAL

a.g-.e.

sh.

165

mal Cengirsenk, Vatan Hizmetinde

oldugu kanaatini hasil etmistir demektcdir (bak Yusuf Ke- Istanbul 1967, sh. 119

244

MOSKOF MiMAt.Hft MOSKOF

(!) lar
WK/.Al.lMt

245

kurtaran arslan
yagraalandi.
10

tarafindan

mlidhig

bir

surctte

Bu

suretle devleti dagitip

pargalamak

i<;in

onlerinde

ciddi bir engel olan Sultan Ahduiliumirf'i bertaraf

tihatQilar,
ettiler.

eden Itmemlekette keyfi vc cebcrruti bir idare tcsis Bilgisiz, tecriibesiz vc scrHomcc hareketleri ilc

memleketi badircden badireye siiriikleclilr. Arka arkaya gikan Trablusgarp, Balkan ve Birinti Cihan Harpleri ile Imparatorlugumuzu bir yangin yerine cevirip hatalannm hesabini vermemek icjin herbiri bir tarafa kagip gittiler.

Bu

harplerin

ilk ikisi

dogrudan

dogruya

bir Tiirk

"'" Bu resml soyguna aid Lnfsih'il. gayet uzun ve toterruatli olup o devre ait blitiin ciddi kaynaklarda mevcudtiir. Hatta ittihatcilan biiyiik bir heyecanla alkislamig bulunan Tevfik Fikrct bile bu hale isyan edcrek Han~i Yagma .siirini yazmak mecbu-

Rus kargilasmasi olmadigi halde Birinci Cihan Harbindeki maglubiyeti kolaylas?tiran bir yikilma ve coziilme safhasi teskil ettiklcri ve Rus tahrikleriyle ortaya cikmis? bulunduklari icm kisaca izahina liizum gorUyoruz.

riyctinde kalmistir. Biz, bu yagmaya dair polia tahkikatim naklcdon ve Hareket Ordusu Kumandanlarmm igtiraklerlnl tevsik eden bir gazete haberini dikkatlerinize arzetmek lstiyoruz. Yildiz Sarayindaki ztkiymet esya ve mUcevheratm kimler tarafindan ahz-ii gasb olundngu hakkindaki takibat <ia ilerlemektedir. Bu taksimattan en ziyade mahud hareket ordusu erkani mustefid olmugtur. Bu taksimatm suret-i tcrasmda malumattar olan bi:- zat "Yadigar" namiyla alinan kiymetli esyamn ahizlan ile nev'i ve mahiyeti hakkmda bize malumat-i atiyyeyl ver-

aa

Trablusgarb Harbi:

yihnda 1 1 a 1 y a B i r 1 i g i ni gerekletirmiti. O da komsulan ingiltere ve Fransa gibi miistemlekeler elde ederek biiyiik devlet olmak istiyordu. Fakal bunu temin etmek igin hereyden once ideolojik bir
Italya 1870

miistenidat lazimdi.
la ortaya atilan bir

Italy

irredenta
a
1

adiy-

gorlis

i t

y a n

k o n u-

mistir:

Hareket ordusu kumandam Mahmud Sevket Pasa tarafindan: MUteaddit pandatii, tac. ytlziik, bir altin mangal, Hareket Ordusu kumandanlarmdan Hiisnii Pasa Murassa tUtUn tabakasi ve gerdanlik, Hareket Ordusu Erkan-i Harbiye Reisi Mirllva Ali Pasa: MUteattlt kiipe. yUzilk. Hareket Ordusu kumandanlarmdan Hasan Izzet Bey: Hulyeler, seooadeler, grayat ignelerd, bir de tap. Flrarl Enver, firari Comal Efendller i!e Damat Ismail Hakki Bey: En kiymettar esya, mobilyalar, vazolar, muhtelif eskal pirlantalar, ziimrUt hulyat. Ahmed Rr/.a Bey: kiymettar yemek takimlari, murassa saat ve zlkiymet muhtelif esjya. Bursa Valiliginde vefat etmis olan Ismail Hakki Bey: iki bin lira kiymetinde bir ziimriit yiiziik. Emniyet-i Urn. MM. vc Hicaz vali-i sabiki Galip Pasa muhtelifiilcins murassa kadin miizeyyinati. Ismail Hakki Bey'in blraderi Caier Tayyar ve Hamdi Bey'ler; inci kiipeler, pirlanta yiiziik ve kiymettar rovalverler. Ordu kumandanlarmdan Mustafa Kemal Pasa: Elmasli ve incili gerdanlik. Miralay Aziz Samih Bey: V<; bin lira kiymetinde bir tac. Enver tarafindan idam Olunan Yakub Cemil Bey: Miihim miktarda tahvilat. Karasi meb'us-ii sabiki Hiiseyii} Kadri Bey: Ziimriit kabzali hanger. Ccrkez Kemal Bey: Mii:

teaddit ve kiymettar huliyat. Hiiseyin Cahid Bey:

Murassa hokka

takimi ve iki murassa saat. Cavit Bey ile Karasu Et'cndi: Miihim ve muhtelif miktarda kiymettar elmas. Boiu Meb'us-u sabiki Habib Bey: Muhtelif tahvilat. Vehib Pasa: Hisse, kravat igneleri. Bunlardan maada hareket ordusunun fedaileri de kayit ve zabtedilemiyen pek cok kiymettar esyayi gasbeylemislerdir. F-s-

min
san

yny-i inezkurenin gasiblarmdan istirdat veyahut bedellerinir. tazettlrilecegi tahiidir. (Bak: tkdam Gazetesi, A'u- 7929 27 Ni1335 (1919) tarihli niishaO Tabiatiyle yagma vo talari edilen esya bu beyan edilenlerden ibaret olmadigi gibi bunlar dahi gazete muhabirinin yukaridaki

haberlnde iimid ve temenni eyledigi gibi istirdat veya tazmin ettirilmiij degildir. Dikkat edilirse gasiplar, vatani kurtardiklari
iddia edilen ordu kumandanlan kadrosundan mtttegekkildir. Boylo bir ahlak ve zihniyetin sahlbi olan bu sebeke, sadeee Yildiz Sarayini yagma ve talana maruz biralcsalardi yine de bu semahatli millet onlari affederdi. Fakat Yildizda baslayan bu gasb, yagma vc tahrib safha safha tmparatorlugu eokerterek bugiinku kiieuk

TUrkiyeyi meydana Qikanncaya kadar devam etmigtir.

216

MOSKOF

MKZAl.lMl

MOSKOF MEZAUtMl

247

an yerlerin Italy an birligine kat m a s Iiizumunu ifade etmck iizerc ideolojik bir
1
1 1

Fakat Jttihatcdar iktidara gelir gelmez bu mevzuda kadar gaf yaptilar ki, Trablusgarb'm kaybini adeta

baslangic. tegkU etti. Pakat, bu suretle tayin edilen hedefin hudutlan gitgidc genisletilcrek Italyanca

kasdi bir surette hazirladilar.

edilebilir:

Bu

hatalar soylecc hulasa

konugmakla
Afrika
ilo

alakasi olmayan Habegistana

kadar

biiliin

d a

yi

da

igine alan bir

genislik ka-

zandi,

Bu yiizden 1878'de italyanlann Tunus'u isgal etmok tasavvurunda olduklanni ogrcnen Bismark'in tavsiyesi ile
burasi Fransizlar tarafindan isgal vo istil&ya
di.

maruz

kal-

Prens Bismark, bu suretle bir Fransiz - Italyan rckabeti ihdas etmck ve Fransizlara Alsas Loren ycrine uzak bir sahada mesgale cikarmak maksadim takib etmisti. Bundan bir miiddet sonra da 1882 yilmda malum ol-

dugu

iizere Ingiltere Misir'i eline gegirmisti.

Bunun

iizc-

Trablusgarbtaki askerleri Yemen'e gonderdiaa Malimud $evket Pasa Kumandan ler. Harbiyc Nazin Ibrahim Paa'nin Bu hareket Trablusgarbin italyaya teslimi demektir tarzindaki itirazina kulak asmadi. Trablusgarptaki askeri malzeme ve mlihimbb mat Trablusgarp harbinden az bir miiddet evvel pek de Hizum vc sebep yokken Istanbul'a nakledildi. Biitiin bunlar yetmiyormus gibi basit bir is. icjn cc Trablusgarb vali vc kumandam merkeze gaginlmisjti. Bu suretle askersiz, cephanesiz, kumandansiz ve hatta valisiz birakilan Trablusgarb, Italyanlann hiicumu-

yerlerin elden gitmekte oldugunu goren italya, faaliyetine hiz vcrdi. Once Trblusgarpte mektep,

rine goz

koydugu

na ugradi. Halbuki bu sirada Sadrazam olan Hakki

Pasja,

Roma

elgiliginden,

gelme

idi.

Italyanlann

hastahane ve banka gibi miiesscseler

takbel menfaatleri igin diger

agti.

milletlerle

Sonra da miisanlagma zcmini

Avusturyamn Bosna Fransa'nm Fas'i, 1904'de Ingiltere'nin Misir'i, 1909'da Rusyamn Bogazlan ele gecirmesini kabul ve tasdik ederek mukabil bir taviz olarak kendisinin dc Trab1908'de
Hersek'i,

temin etmcge koyuldu.

Cikarma yapmak icjn giristikleri mantiken imkan yoktu. Esasen Italyanin bu niyeti Istanbul siyasi mahfillerince dahi coktan beri malumdu. Sadrazam Hakki Passa, biitiin bu hareketlere ilaveten
Trablusgarb'in isgalini miiteallik Italyan notasi kendisi-

Trablusgarba hazirhgi bilmemesine

kan,Uanmasim temin eden anlasmalar yapti. l01 italyanlann bu galismalarmi uzaktan ve dikkatle takib eden Sultan Hamid bir emrivaki karsismda kalmataraftan siyaseten buna mani olmaya galisirken digor taraftan da buradaki askerlerini silah, sayi ve kumancla kadrosu ba-

lusgarb'i ele gegirmesinin tasviple

mak

igin gerekli biitiin tertibati alnugti. Bir

ne teblig edildigi zaman Osmanh Hizmetinde Jandarma evinde miifcttisi olarak gahsan italyan asilh Robilan'm bulunuyor ve onunla brig oynuyordu. Kendisine getirilen evrakin ne olduguna bakmadan Simdi sirasi degil, hele 16! Van oyunumu bitireyim de ondan sonra demigtir. tan haini sayilmak igin bu muhterem (!) Sadrazamin da-

ha

kimmdan takviye nu si K a b i 1
Ismail

eylemisti.

Buna

ilaveten yerli

ii-

ne yapmis olmasi icabederdi. Anlasilan vaktiyle Sultan Hamid, bir kisim ecnebi sefirlerini satin aldigi gibi bizimki de daha Roma sefirliginde italyanlarla mercime-

e s

ni

de silahlandirmisti.

gi

fmna

vermisti.

Hami DANISMEND,

a.g-e. sh.

384

Ismail

Hami DANIMEND,

a.ge.

sh.

385

il

248

MOSKOF MKZAi.ImT
Italyanlarla

MOSKOF MEZAliMl

249

daha once

anlasmis.

bulunan

devletleri

Osmanh
!

devletini iltizam etraiyerek

Avrupa n 1 a-

lib

Balkan Harbi:
tesvikleriyle isyan eden ve

tavsiyesinde bulundular.

Rus tahrik ve
birer birer

bu

suretle

Acele olarak yerlilere silah dagitmak ve bazi subayTrablusgarbe gegirmek gibi hareketler, Trablusgarbin kaybini onleyemedi. Ostclik Italya Deniz Kuv-

istiklallerini

elde

eden'

Balkan

Devletleri

lan

gizlice

arasinda birlcsmeyj. onleyen pekgok ihtilafh mes'ele vardi. Sultan Hamid merhum bu mes'eleler yuziinden onlari
birbirlerine diisiirur ve birlesmelerini
ta.

vetleri

bakimmdan oldukca

kuvvctli

emrivakiyi kabul ottirmek

igin

bu Akdenizdeki Oniki Ada'yi

bulundugundan

daima

onlerdi.

Hat-

da

isgal etti.

ler ihdas

Italyanlarla karada ve denizde muharebeler cereyan ederken 8 Ekim 1912'de Balkan Harbi gikti. Bu sirada Sadrazam Ga/i Ahmed Mnhtar Pasa idi. Daha az ehemmiyeti haiz oldugu miilahazasi ile Italyayla sulh yapmak yoluna gidildi. Lozan'm iskelesi olan U g de bir
i

ki, Bunlarla Rusya arasinda ihtilafh mes'elecdecck kadar firsatlan degerlendirmek dirayetimi gosteriyordu. Mescla 1870 tarihinde miistakil bir .B u 1 g a r K 1 s e s i nin kuruluguna musaade

o kadar

edilmigti.

Bu hem Yunanistan

ve

hem

de

Rusyanm men-

muahede
t
i

ittiza

edilerek italyanlarm ilan ettikleri

1-

faatlerine aykinydi. Ciinku hergeyden evvel Ortodoks Birligb nin pargalanmasi demekti. Bu aynhktan dolayi bazi mukaddes yer ve kiliselerin taksimi Bulgarlarla Yunanlilar arasinda ciddi bir ihtilaf

h a k
;

ile

Osmanlilann

M uhtariyet
1

v a-

a d ni birletircn bir muahedename tanzirn edildi. Buna gore Tiirkiye Trablusu, italya da Oniki Adayi tahliye
edecek, Trablusta bir a i b - u s - S u t a n bulunacak, hutbelerde padisahm ismi okunacak, Trablusgarp Diiyun-u Umumiyeye doksan bin altm taksit odiyecekti.

edip gidiyordu.

Bu

isi

mevzuu olmakta devam kasdeni halletmeyen Sultan Hamid,

bu

iki

dcvletin anlagmasini bu suretle onliiyordu. Hatta.

Karadag Krahm bile onlara kargi kullanmak imkanma sahip buhumyordu. Cetine elchniz Me Karadag Krali sik sik kumar oynar ve kasten kaybederdi. Bu, krala riigvet
gikmigti. Almanlarin yaki maflubiyetleri Uzerine gekilmek mecburiyetinde kalmalan karsisinda Oniki Ada' da ve Yunaniatanda dehsetli bir acjigin mevcudiycti nazari itabare almarak harbe girmedigi iQin nisbeten iktisadi bir refah iqinde bulunan Tiirkiyenin buradaki ahalinin acliktan olmesini onleftiek icin Oniki Adaya sahib olmasnu insani hislerle isteyen Almanlar, burasim bize teklif ettikleri halde zamanin hiikumeti ve

Bu
du.

sirada Balkan Devletleri

ile

harb devam ediyor-

da italyanlarm elinden

nm

Yunan donanmasmin iistunlugii sebebiyle Oniki Ada'bu harbin sonuna kadar Italyan iggalinde kalmasi ka103

bul edilmigti,

103 Oniki Ada, Balkan harbi nihayetlnde maalesef bize terkedilmedi. italya bu hnsustaki taahhiidiinden sarf-i nazar ettigi

Turkiyede onu bu taahhudiinii ifnya iebar edemedi. Lozan Muahedenamesinde bu adalann mi.istakbcl bir TUrk- Yunan qatismasi karsisinda ehemmiyeti tlzerinde durularak Ttirkiye ile Yunanistan arasina fahi? bir muvanesizlige meydan yermemek ve bu iki devlet arasinda bir nevi tampon bolgc rolunii oynamak iizere italyanlarm elinde kalmasi kabul edilmigti. Pakat tklncl Cinan Harbi dolayisiyla Alman isgaline gegen bu adalar 1947 yilm-'
gibi,

Reisicumhuru "Yuri, t a sulh, oihanda sulh" vcya Ne klmsenin bir leans topraginda gozUmUz vardir ve ne de kimsenin topragimizda g'Szfi olmaaim kabul ederiz gibi modasi gegmig ve di.si bir politlkayla ton firsat kagirilmisti, imdi ise Kibris Buhrani dolayisiyla bize kargi stratejik hakimiyet noktalari halinde buralara sahib olan Yunanlilar her tilrlu askeri Usler tesis etmek suretlyle TUrkiyenln istikbali iQin gayet tehlikeli ve vahim bir mahiyet arz eden bir imkan elde etmis bulunmaktadirlar.

It-

250

MOSKOF

MK7.Al.fMt

MOSKOF
d a r
i

MK/.Al'.lMi

251

vermenin hususi bir yoluydu. "" Padigah Krai Naibine de her ay h e d i y e nana altmda bin osmanh lirasi
gonderirdi.
Ittihat Terakki iktidan 3
tigi bir
ler,

n i m demek aptalhgini gostermigtir. Hale m Devletleri bize miigterek bir surette saldirBalkan buki mak icjn eoktan anlagmig bulunuyorlardi. Ig Qekismelerden ve vatanscverleri tepelemekten vakit bulamiyorlardi

kammla

ihtilafh kiliso,

temmuz 1910'da kabul etmektep ve mukaddes yer-

hangi unsurun niifusu 50k ise ona. aittir, osasini kabul ederek resmen ve cebren teslim ve teselltim muamelesini icra eylemek suretiyle Bulgar - Yunan anlagmasina en biiyiik zemini hazirladi. ]0D Hata, kegke bundan ibaret olsaydi. Rir taraftan da eoktan kaybedilmig olan Girit igin gimdiki Kibns mes'elesinde oldugu gibi artik faydasiz Yunanlilar tahrik edildi. Bugunkii

etraflarmda cereyan eden hadiseleri gorebilsinler. 1911 yihndaki Turk - italya harbini vesile ittihaz ederek Osmanh Devlctini himayesi altina almak maksadiyla ikinci bir Hiinkar Iskelesi Anlagmasi mahiyetinde bir teklifte bulunan Rusya'nm buna muvaffak olamadiki,

gi evvelce ifade edilmigti.

altindaki

Bunun iizerine manevi niifuzu Balkan Devletlerini birer birer anlagtirarak hep
Devletinin, bunlari kisa

mitingler

tertiplenip

birlikte iizerimize saldirtti.

Y
i

y a 6 n 1 m 1
le
1

naralan gibi G i r t b z m c a z f e d a s u n k a n 1 m 1 z avazeleriyartik faydasiz olan numayigler yapildi. Sirbistan'a karda aym anlayigsiz tutum iginde bulunan Ittihat Terak1

U
,

taksim,
i i

Osmanh
cegini

zamanda
k
t
i

tedip ede

tahmin eden Avrupa

devletleri, neticede

t a

ii

Muhafaza

e c e

r yani Os-

iktidan, bu devletin Almanyadan aldigi silahlara Avusturya gegit hakki tanimaymca imdadina yetigerek
ki

manli Devletine toprak veritmiyecektir diye pegin bir beyanda bulundular. Fakat netice aksine gikmca bu sozlerini

cok gabuk unutmug olduklari goriilecektir.

bir miiddet sonra vatan

evlatlanna kargi kullamlacak olan bu silahlarin Selanik yoluyla Sirbistan'a nakline

miisaade

etti.

1Ge

Bu

da yetmiyormug gibi Balkan Harbi

Bir taraftan da Ittihat ve Terakki tahrikiyle mektepli gengler harp lehinde niimayigler yaptilar. Yildiz'a kadar giderek luihatqilarm elinde oyuncak haline gelen

gikmasmdan az

bir miiddet evvel silah altindaki tecriiboli

askerler terhis olunarak hatalann en biiyiigu iglendi. Balkanlarda aleyhimize geligen hadiselerden haberdar olan bazi mebuslar, Mecliste Hariciye Nazin Asmi

Halbuki bizde hie bir harp hazirhgi yoktu. Bir taraftan da Trablusgarb mes'elesi dolayisiyla italyanlarla muharebeler devam etmekSultan Regat
ilo

goriigturiilduler.

teydi.

Bey'den buna kargi ne diigiintildugiinU sordular.

igindeki vekil, meclis kiirsiisiinden

Gaflct
1

aleyhimize birlegmelcri
1M "5
M.

k a n

a r

yalandir. Balkanlardan imanim kaiamail

kulliyen

Og safhada cereyan eden bu harpte once gok biiyiik kayiplara ugradik. Bir ay zarfmda diigmanlar Catalca'ya kadar gelip dayandilar. Abdullah Paga kumandasindaSark Ordumuz, Bulgar ve Yunanlilar kargismda miithig bir hezimete ugrayarak Catalcaya dogru gekilirken AH Kiza Paga kumandasindaki Garp Ordumuz da iki ordu arasindaki irtibaUn kesilmesiyle fskiip, iskodra ve
ki

MUHTAR, Maziye bir nazar. sh. 145 Hami DANlgMEND, a.g.e. ah. 383
a.g.e.

Tahsin t/NAL,

sh.

203

Yanya

kalelorinde

mahsur

kalmigti.

Bu

feci vaziyet iize-

252

MOSKOF MEZAliHt

HOSKOF

MK/.Al.lMt

2!53

rine Sultan R6gat, cepheye gitmek istemigfce de

ni olunmutur.
lerle

buna ma-

Timizde108

Anadoludan

alelaeele getirilen yeni birlik-

dii^man Qatalcada giichikle durdurulabildi.

Bunun iizcrine telaga kapilan Bab-i alinin sulh tekBulgarlarca kabul edildi. QUnkii Bulgar ordusunda da bizim ordudaki gibii kolera salgin halini alxnigti. Ayrica Bulgarlarm Istanbiil'a yaklamalan biiyiik devletlerin.
lifi

bulunan bu cinayet ve katliamm Edirne mudafaasi Avrupahlarm tafsilatina girmiyoruz. bile takdirlerini cclbetmis. bulunan gercek bir destandi. IttihatQilarin iktidan ele geqirmek icm kasdi bir surette
tafsil edilmis.

de endi^esini

celbettigi igin kendi tebasi olan fertleri vc

iktisadi menfaatlerini

korumak

igin

Istanbul'a birer gc-

Harbin biiyiimesini istcmiyorlardi. Pasa kumandasmdaki Edirne, kahramanca dayamyordu. Bir miitareke akdolundu.
gondermisjerdi.
Sjikrii

mi

orduyu maglubiyete sevkedcn yiiz kizartici hainlikleri olmasaydi her ycrde Edirne Mudafaasma e?$, parlak baganlar elde edilecegi muhakkakti. Ne yazik ki, iktidar hirsi ile Ittihatqi - Itilafcji subaylann birbirlerini baltalamalan"' yuziinden agir birhezimete ugrayarak Yunanhlara Yanya'yi, Karadaghlara t$kodra'yi, Bulgarlara da Edirne dahil Qatalca'ya kadar Istanbuldan evvel fethedilmis nice halis Tiirk Topraklanni kaptirdik.
1

Londrada
feransta

biiyiik devletlerin i?tirakiylc

toplanan kondive
Devletle-

baglangiqta

Statiiko

degimiyccektir

aqikqa beyan etmis, olmalarma

rini tuttular.

ragmen Balkan

Edirne kaybedilince bu harbe devamm bir sebep vc mana.si kalmadi. Kamil Pasa'yi ihanetle itham edip iktidardan dUsiiren ittihatqilar, Midye - Enes hattmi hudut kabul ederek 30 Mavis 1913'de Londra sulhunii imza eylediler.

23 Ocak 1913'dc meghur Bab-i ali baskmi ile Kami] Paga kabinesi yikihp yerine Mahimid gevket Paga, 101 kabincsi gecince Balkan Devletleri siiriincemedc kalan sulh muzakerelc-rini birakarak miitarekeyi feshetulcr. Yeniden ve topyckun bir surette iizerimize saldirdilar. Bulgarlar

gi

Bu hududun, Kamil Paga hiikumetinin kabul ettihuduttan hicbir farki yoktu. Bu suretle sabik hiikumet hakkindaki iddialarmin tezvirden baka bir sey olmadigi ortaya qiknus. oldu. u a30 Mayis 1913'de imzalanan L o n d r a

Cataica'yi vine de gecemediler.

ramanca dayanan Edirne her

Fakat aylardan beri kahtiirlii muvasala imkani

kayboldugundan Bulgarlarm eline geqti. Edirne'de biitiin Balkan Harbi boyunca igleyegeldikleri cinayetleri daha da arttirarak halki katliam cttilcr. Burada, baska bir escJu7

i' Ba; Kadir MlSIROGIX", TUrkttn siyah kitabi (Yunan mezalimi) Istanbul 1968 11)0 kazamlamaz. thtilal yapmis ordularla askeri bir zafer Ci'mkii boyle bir ordunun kumanda heyetinde disiplin ve ast-iist miinascbetleri altiist olur. Sultan Aziz merhumun hal'ini muteakip ortaya cikan Doksan liq Harbi gibi, 1908 ihtilalini takiben glrdigimiz Trablusgarb, ve Balkan harpleri de ihtilalci Subay-

mi olan

Daha once Garp Ordusuna kolordu kumandam tayin odilMahmut Scvket Pa$a, Bu tayin benim 8hretimi kirnrak

igin yapilmitir diyerek Opheye gitmemiti. Vatan hizmetini, kof sohretini korum'aya tercih edemeyen bu sbzde biirriyet kah-

baltalamalari ytizunden kaybedilmistir. Vatan korkuncu olan bu ic qekime Balkan Harbinde havsalaya Hiftrna-/ bir hadde varmigti, O kadar ki, bazi subaylar Anadolu askerclorc Siz Kumelili degilsiniz, nigin harbediyor simuz?
lar'in

birbirlerini
<-n

lhanetinin

ramaiu (!.) nm asil maksadi mcrkezde kalarak ktllah kapmakti.. Nitekim cephcde bulmisaydi meghur Babiali baskmi sonunda Sadrazam olamazdi.

gitrnisjlerdir. Bu yliz kizartici ihanetlerin diyecek kadar ileri liavramak icin Abdullah Paja'nm Balkan korkuns tabloaunu Harbi, llatiralari na bir go* atmak yeter.

251
i

MOSKOF MBZAliMl

MOSKOF MK/Al/lMl

255.

h e d e s ile biiyiik kayiplara ugramamiza ragmen: Balkan kavimlerinin kin ve ihtiraslan tatmin olmadi. Kendilerine terk olunan Rumeliyi paylagmak hususunda aralanndaki eski ihtilaflar yeniden alevlendi. Bundan istifade edilcrck hie bir tarafi tatmin ctmemis. olan Londra Muahedcsinin imzasmdan iki ay kadar sonra hiicuma geen Turk Ordusu, Edirne'yi almaya muvaffak oldu.
(

dogup

biiyiimii^tiir.

Fakat onun tarih ve din suuru,

mil-

yonlarca. fatihin miibarck kanlari

ytizyillarca

pahasma

Tiirk

ve

Miisliiman idaresi altinda

kazanilarak kalan

Kaybedilmemleketlerin kurtarilmasmi emretmektedir. mi aziz vatan parcjalarmin kurtarilmasmi temin edecek bir din ve tarih Jjuuru iizerinde vatan gocuklarimn ittifa-

kmi saglamak en

acil

davamizdir.

Bunu yapmak icm de

29 Eyliil 1913'te istanbul'da imzalanan Tiirk - Bulgar anlagmasiyla Edirnc, Kirklareli ve Giimilcinc'nin bizde kalmasi ve hududun Meric, Nehri olmasi kabul edildi. Bu hudut aagi yukan bugiinku hududun aymdir.
14
a

her geyden evvel dahildc kuvvetli olmak garttir. Ayrica haricS diisjrianlarimiz kadar vatam bu hale getircn igerdeki hainlerin tesbit ve tayini de gerekmcktedir.

Birinci Dunya Harbinde Tiirk

Rus Catismasi:
olan-

Kasim

.1913

de Yunanhlarla da

a.

u-

h e d e s i ni imzalayarak Ege Denizi Adalanyla Trakya hududumuz yine agagi yukan bugunkii vaziycte yakin bir surette tayin ve tesbit edildi. Bu suretle Rus tahrik ve tegviklerine eklenen tttihatgilarm gaflet ve ihanet-

Gaflet, hiyanet ve tccriibesizlikler

kumkumasi

yuziinden adim adim milyonlarca sUhedanin kaniyla sulanarak za'ptedilmi? ve iizerlerine dikilen cami, medrese, qegme gibi sayisiz abidelerle asirlarea yugrularak en haiis Tiirk topragi haline getirilmis bulunan koea Rumeliyi kaybetmi olduk. Pakat bugiiniin gene, nesillcrine takleri

Ittihat ve Terakki iktidan Trablusgarb ve Balkan Harpleri arkasindan aym hesapsiz ve hazirhksizhklar iginde Hardevleti daha biiyiik bir badire olan Birinci Cihan bine soktular. Bu o gune kadar bircok kayiblara ugramakla beraber iyi kotii yine de Diinya Devietleri aramuhafaza eden Osmanh sindaki ehemmiyetli mevkiinii imparatorlugu igin, ciddi, nihai ve kat'i bir yikim oldu.

Ooktanberi

Avrupa

miletlcrini

korkutan

Cihan

dim

edilen tarih ve siyaset gorii^iinun mill! menfaatlerimiz-

Harbb

nin

qikmasmi gerektirecek bir

iktisadi ve ticari

le alakasiz iitopik ve kuciik devlet psikolojisine baglihk istikametindeki telkinleri artik iflasa yiiz tutmugtur. Tur-

kiye, kendisini yiizyillar

tiin

boyunca

biitiin

Cihana kari

iis-

ve hakim kilan biiyiik ve ebedi Islam ideolojisine taze bir heyecanla doniis mevsimino gelmi^tir. Bunun yanisira artan dinamik niifusu ve kurulmak iizere bulunan
sanayii sayesinde esir vatan topraklarim kurtaraeak yeni ve ulvi Petih R ii y a 1 a r i gormcye amade gene ve imanh bir nesle sahip olmak iizeredir.

olunmaktaydi. Almanya Bismark'tan sonra ingiltere ile siyasi ve iktisadi rekabetini agiga vurmaktan gekinmiyen bir politika takip etmege koyulmutu. O da diger biiyiik dcvletler gibi, miistemleke tedarikine gahsiyordu. Sultaaj AbdiUhamid, Almanya'yi B a g d at
rekabet mii^ahede

Demiryolu

imtiyazi

ile

mahirane bir surette Ingibelli ol-

lizlerle kars.i kar^iya getirmigti.

Bu siyasi rekabetin guruplan yava yava maya baslamisjti.

Bu

satirlarm yazari bir

Rumelili degildir.

Aksine
birinde

Anadolu'nun Rumeli'ye en uzak vilayetlerinden

Fransa, kaybettigi Alsas - Loren'i Almanyanin den almak igin huminah bir faaliyete girismiti. Bu

elinyiiz-

/
256

MOSKOF MKZALtMi
genislemesindcn ciddi bir endige

MOSKOF MKZAI.tMl

257

den O'nun kuvvetlenip duyuyordu.

arasinda

da

tosbit edildigine

nazaran orudumuz asla harp edebile-

Once 1872'de Berlin'de Alman, Avusturya vo Rusya t) c I m p a r a t o r lttifaki ortaya gikti. Az sonra Rusya ccsitli sebeplerle bu ittifaktan (jekildiyse de onun yerini italya aldigmdan U I 1 1 i f a k devam etti. Diger taraftan Pransa da buna karsi 1894'de Rusya ile anlagmigti. Ingiltere once tarafsiz kalmaya gayret sarfettiyse de Bismark'tan sonra Almanyanin ciddi ticari ve siyasi rekabeti ile karsilasjnca o da sonunculara meyletti. 1904'de Fransa ile birlegti. BSylece Birinci Cihan harbinin diger muharibleri olan I t a f Z ii mc,
1 i

cek durumda degildi. Bu vaziyctte Cihan Harbine girmenin yeni bir hezimetle nihayctlcncccgi muhakkakti. 171

Osmanh
lara sahip

Dcvlcti harp baglar basjamaz 6nce bitaraf

bir siyaset takib

etmek istedi, fakat bu biiyiik diplomatolmadikea kolay kolay miimkiin olabilecek, birgey degildi. Ciinku bilhassa Rusyanin, harbe girmek-

Osmanh Topraklan ve hassaten Bogazlar iizerindc tarihi emmelerini gerceklegtirmek arzusu idi. Bu sebeple Osmanh Devlet ricali, Har :
teki en biiyiik gayelerinden bir de

bin

vatammiza
icin

siraycti ihtimali karsjsinda

miktefiksiz

kalmamak

saga-sola bas

vurdular. Fakat taraf ve

hedeflerini coktan belli etmis. bulunan devletler

muvace-

r e s

tesekkiil etmis. oldu.

hesinden pek geq kalmis bulunuyorlardi.

-

Milliyetqi

Sirplann

Bosna

Hersck'i

ilhak

etmis
du.

Kimse,
lifini

Osmanh

Devletinin ittifakma iltifat etmiyorIngiltere,

olan Avusturyaya
leri vardi.

karsi biiyiik bir nefret ve muhalefct-

Daha 1911 yihnda

reddetmigti,

Osmanhlarin

ittifak tek-

Bu

ytizden milliyetci bir Sirp talebesi tarafin-

Ciinkii

Osmanh

iilkesinde gozii vardi.

dan Avusturya veliahdi 28 haziran 1914'de vurulunca, Avusturyaya Sirbistana sert bir ultimatoni vererek harp ilan etti. Rusya, Sirbistan'i korumak iein Avusturyaya bilmukabil harp ilan etti. Almanya Avusturyayi korumak i<;in harbe dahil oldu. Derken daha once gerceklcsjtirilmig bulunan ittifaklara uygun olarak devletler gorap sokiigu gibi birer birer yerlerini
giddeti ile bagladi.
alchlar.

Harp

biitiin

Ordunun
lar

siyasi entrikalara alet olmasi ve

ihtilaf

kumandan-

arasmdaki Harbinden yuz

ve baltalamalar yiiziinden Balkan

yil

kizartici bir hezimetle cikmis.

manh

Devletinin bu hadiseden nihayet bir

iein hicbir

bulunan Ossonra bas-

layan Cihan Harbin'e girmek

hazirhgi yoktu.

Ordunun yorgunluktan maada iase ve ibate durumu da gayet kotu idi K0 Gehel Kurmay'da hazirlanan bir raporla
170

miittefik olmamiz, onun harp sonu hesaplanna uygun diigmiiyordu. Bilahare Bulgaristan kendiliginden Osmanhlara bir sulh teklifinde bulundu. Fakat bunuu samimi olmaktan ziyade, Osmanh Devletine dayanarak Mekadonyadaki arazisini genislctmek gayesine miistenid, icten pazarhkh bir teklif oldugu aniasildigindan alaka ile kargilanmadi. 1914 yihnda Saraybosna'da Avusturya Veliahdine kar^i iglenen cinayet ve bunu takiben milletlerin siir'atle birbirlerine hasim vaziyette guruplasmalarimn bir Cihan Harbine varacagini tahmin eden Bahriye Nazin Cemal pasa, Fransa'ya bir ittifak teklifinde bulundu. Cemal pa$a, Fransiz taraftarligi ile 6hret yapmis bir kimse idi. O'nun kanaatince bu ittifak gerqcklesse Merkezi Devlet-

Bu harpte onunla

"
Kftzun

K&zim KARARlSKtR,

a.g.c Sh. 393

f.

KARABEKIR,

Cihan Harbine nasil girdik.

sli.

397

17

258
]er,

MOSKOF

MKZAl.lMt
2
-'

MOSKOF MEZAUMl
tihler

259

ttilaf Devletleri tarafmdan kugatilmig olaeaktir." Canal Paga'mn bu goriisjii hakikaten gayet yerinde idi. Nitckim bunu harp ten sonra tngilizler de kabul etmek

mecburiyetinde kalmislardir. 173 Fakat, bu

bet bir mukabelc gormedi Bir taraftan da

teklifte

miis-

Cihan Harbini adeta bir fjrsat telakki ediyorlardi. Diigiinmiiyorlardi ki, eskiden fetih yapari. Osmanhlarm harckettcn gok evvel yapilmig ciddi hesaplan ve miikkemmcl hazirhklari vardi. Diinya Tarihinde, umuicin

yapmak

miyetle
ile

iQ

politika hadiselerinde muvaffakiyetsizlige ug-

Rusya

gSriigmelere baglayan Entelafi

ver Paa, Balkanlardaki kayiplanmizi

edecek bir

harekete girimeyi arzuluyordu. Ruslar

zakerelerden az bir miiddct
ittii'aki

samimiyetsizlik

gostererek kasdcn miizakereleri uzattilar. Esasen bu mii-

once 2 agustos'ta Turk-Alimzalanmig bulunuyordu. Hiikiimetin yaklagan bir tehlike kargisinda orduyu harbe hazirlamasi gerekirken, ig politika oyunlari ile ne olqiidc meggul bulunduguna bakmiz ki, boylesine ehemmiyetli bir anlagma, itilaf devletlerine meyyal oldugu igin Maliye Nazin Cavit

man

rayan liderler, milletlerini avundurmak ve bu suretle onlann dikkatlerini bagka cihetlere Qekmek igin bir takim dig gaileler veya fetih hedefleri ihdas ederler. Ittihatgilar da bu durumdaydilar. Cihan Harbinin baglamasi, Ittihat ve Terakki iktidarma yeni bir siyasi ufuk agti. Bu beklenmiycn firsattan faydalanarak Imparatorluk hudutlannin genigletilebileoegi fikri dogdu. Partinin koyu Miisli'unan uyeleri,

Diinya Miislumanlannm Balkan Harbinde

Tiirkiye igin

Bahriyc Nazin Cemal Pasa'dan habersiz olarak imzalamyor ve Talat, Eaver, Said Halim Pasa'lar ve

Bey

ile

Meslis-i
igi

bir

Mebusan Reisi Halil Bey'in tegkil ettikleri kabine gurupun eseri olarak ortaya gikimig bulunuyordu.

Terakki erkani boyle bir muahedenin arkasmdan Almanya yaninda meeburcn harbe girilecegini
Ittihat ve

diigunerek hazirlanmalari gerektigi halde, onlar realiteden

uzak

bir

takim hayaller peginde koguyorlardi. Yeniden

fe-

XIX. yiizyil kismen veya tamamen girmis. olan Misir'i, Trablusgarb-i ve Tunus'u tekrar kazanmanin miimkiin olabilecegini diigiinmeye bagladilar, Partinin koyu Tiirkcu iiyelerine gelince, Rusyanm maglup olup dagilmasina inandiklanndan bu dagilma sonunda Tiirkge konugan topluluklarla biiyiik bir Turk Imparatorlugunun kurulabilecegini miimkun gormektcydiler. Bununla beraber umumi kanaat guydu ki, Osmanh imparatorlugu bu biiyiik ulkeleri kendi kuvvetine giivenerek ve tek bagina davranarak elde edemiyecegi
icin kuvvetli

sempatiye giivenerek, g6stermi oldugu altina ikinci yan&mda yabanci hakimiyet

,7

'-'

Cemal Pasa, Hatiralar, Istanbul 1959 sh 67

ingiltere

ni
Lara-

saglamak
l7

ve kudretli bir devletin ittifakim ve yardimilazimdi. Bu devlet de Almanya'dan bagkasi

'

173

Osmanh

Devletinin Merkezi
itilaf

devletler

ZUmresi* ic;iri btlylik bir menfi rol oynadigini derhal kavramis. ve bu yiiztlen sulhen gcgemiyecegi bogazlan acarak miittefiki olan Rusyayla irtibat saglayabllmek maksadiyla Canakkaleye biiyuk bir kuwetle yiiklenmek mecburiyetinde kalmistir. Bizim kadar tngilizlere de pahaliya mal olan Canakkale Harekatma girigilmeslnin ingiliz Kabinesinde birinci mtiessiri olan Corcjl sonradan bu halasim itiraf ederek Osmanh Sulli teklifine iltifat etmemenin kendjleri igin gok pahaliya mal oldugunu belirtmigtir.

fmda olarak harbe girmesinin

olamazdi.

rimiz rcddolunmugtu.

Gerqi Itilaf Ziimresine karsi vaki olan sulh teklifleBu bakimdan Ittihatgilarm Almanya
gelir

safmda yer almig bulunmalarmi kinamamak lazim

*
olaylari

Enyer Ziya KARAL, Yeni

1969 sh. 45.

Tiirkiye

Turkiyenin siyasi

260

HQSKOF MBZAlilrt

MOSKOF MHZAlJMi

261

goriiniir.se do bu sulh teklifleri onceden hie, bir diplomatik hazirhk faaliyeti icra edilemeyerek oldukga gee. kahnmig oldugunu nazari itibare almak, gercktir. Bu takdirdc Almanlarla birliktc harbe girmenin Tiirkiye hesabina fahig bir hata oldugunu kabul etmek zaruret haline gelir. Esasen Ittihatgilar daha sonra kendilerini miidafaa iqin gurada burada vaki olan beyanlariyle bu nokta iizerindc durmuglar ve itilaf devletlerince sulh teklifleri mizin reddedihnig oldugunu ve. onlann her birinin Osmanh Topraklan iizerinde bir takim siyasi emeller tasidiklarmi, bu yiizden hayatimiza kasdetmek meyli igindeki bu devletlerle ittifakin miimkiin olamiyacagmi soylemisjerdir. Enver I'asa bile daha sonra Baku'da kendisini miidafaa icin yaptigi konugmada Almanyamn boyle bir durumda ehven-i sjer oldugunu soylemigtir. 1 Fakat hakikat gu ki, itilaf Devletlerinden basta birinin Osmanh Topraklarmda gozii oldugunu sciyiijin

tarzmda dtigiinmek normal

gikmig oldu. Fakat boyle bir ittifakin Osmanh Devletini cok kisa bir zaman sonra Almanya safmda harbe igtirake mccbnr cdecegini hesab edemiyen ittihatgilar yine de bi-

Fakat bu ittifakin irazasindan dokuz giin sonra umulmadik bir hadise Tiirkiyenin kildi. itilaf Devfiili bir surette harbe girmesini mecburi letlerinin bitaraf kaldigi takdirde Osmanh mtilki tamamiyetinin sonuna kadar korunacagi hususundaki taahhiitlerine giivonilcmiycrek sonradan ileri surdiikleri goriis makul dcgildir. Ciinkii bu devlctler, gergekten sozlerinden caysalar bile, Osmanh Devleti ancak onlann bir hayli yipranip yorgun diismclerinden veya harbin nihayete ertaraflik politikasim ilan cttiler.

mesinden sonra boyle bir kalleglikle kargilagabilirdi bu da kendisi icin pek pahahya mal olmazdi. Turk-Alman ittifakindan dokuz giin sonra ortaya
kan bu beklenmedik hadise
1

ki,

ci-

Go ben ve Bressahilleriic.in

lerken

Almanyamn da aym durumda bulundugunu

adindaki

iki

Alman Zirhhsimn Fransiz

kasten

Oysa ki, Cihan Harbinin cikis? sebeplerinden biri de Almanlarm takip ettikleri a r k a D o g r u (Drang nach Osten) siyascti idi. Bu 7B
ihmal etmektedirler.
'

ni

bombaladiktan sonra takibten kurtulmak kale Bogazmdan iQeri girmig olmalanydi. Bu

Canak-

ise devletler

hukukuna, Bogazlar rejimine ve Osmanh Devletinin ilan idi. Itilafettigi bitarafhk siyasetine fahis surette aykin
gilann protestolan ve bu gemilerin kendilerine teslimi hu-

formulii

ile

ifade edilmekteydi.
ici)
,

Belgrad, Bosfor (Bogaz

hattmi

ele

gecjrmis biiyiik

Yani Berlin, Budape^te, Bagdat, Basra vc Bombay ve empcryalist bir Almanya-

mn

gergeklesmesini hedef tutuyordu, u halde

Alman

si-

susundaki ultimatomlarina ittihat liderleri gocuklan bile kandiramiyacak bir care bulmugtular: Guya bu gemiler tarafmuzdan kiralanmis. veyahut da satin almmisti, Derlial

her birinin siyascti kadar bizim icin tehlikeli idi. Fakat ittihat htikiimctindeki aza ise larin, bir kismi Alman sempatizam, diger bir kismi sempetizam olmak iizere iki guruptular ve Devletleri Itilaf agirhk Alman sempatizanian tarafmda oldugu icindir ki, 2 Agustos 1914 tarihinde Turk - Alman ittifaki ortaya
yaseti de Itilaf Devletlerinin

gemi murettebatinm uniformalan Osmanh iiniformaile

lan

degigtirilmig, gemilere Tiirk bayragi gekilmisti. zatinda Almanya'nm yiikunii hafifletmek haddi Fakat hareket eden geiqin Trukiyeyi harbe sokmak maksadiyle Halbuki degigtirilmemigti. nii kumandani Amiral Suson

bu gemilerin harcketi tamamen Alman entelijansanm bir harbe soktertibi idi. Gaye Turkiyeyi Almanya safina

Ali
Sh. 25

Fuat CEBESOY, Moskova

I-Iatiralan. Istanbul 15!3,

mak ti.
"

Degigtirilmeyen Amiral SugOR askerlerinin

atil

kal-

262

MOSICOK

MI']/,AT,lMt

MGSKOF
kerleriylc birlikte Ruslar ve

MBZAlJMl

263

mamasini bahane edorek Karadeniz'e cjkmis. vc cmrivaki ile Osmanh devletini harbe sokmak igsn, 29 Fkim 1914'de Odesa ve Sivastopol'u bombardiman edcrok Rus donanmasi ile harbe tutusmusjtu. Amiral SugOit, Almanyaya kargi vatani borcunu ifa etmek mevkiinde idi. Fakat bizim Ittihat ve Terakki kodamanlan ona bu imkam vermek suretiyle Osmanh Devletini bir macera mantigi iginde harbe sokmus. oldular. Hatta, kabinenin itilaf Devletlerine mcyj'al olan azalan bu Alman emrivakisini ogrenince Qilgina dondiiler. Fakat artik is isten gccmis bulunuyordu.

sinde tek basina

Ingilizlere,

Romanya'ya, Suriye Canakkale cephesinde pek az

cephe-

Kuvvetleriyle birlikte Ingiliz ve Fransizlar'a, Irak karsi yilve Hicaz cephelerinde ise tek bama Ingilizlere

Alman

larca harp etmigtir.

Bashbasma

bir

buyiik

destan

olan

Canakkaleyi'

"

Daha harbin basinda

Belgika'yi isgal eden Almanlar,

Fransaya yoneldiler Fakat bu sirada harbe dahil olan Ingilizlerin yardimiyla Fransizlar, Almanlan durdurmaya muvaffak oldular. Bundan sonra bu cephedeki harpler
ehemmiyetsiz siper muharebelerine dondii. ark cephesinde ise, Sirbistan ve Lehistan'a taarruz eden Avusturyahlar Romanyahlar ve Ruslann mii^tcrck
taarruzlari
ile

i''^anakkale~Harbi, bunu takiben ortaya cikan Tiirk-Yumuvaffakiyet ifanan Harbi ile kivas kabul etmez bir azamet ve Tiirk-Yunan harekakadar gUne bu ragmen Buna elmektedir. de cikanlip methiyeler tanzim tindan sonede bilmem kas bayram ciddi bir surette asla iizerinde Harbi Qanakkale halde. edildigi kiicuk bir durulmamaktadir. Halbuki, Canakkale Yunanistan gibi iki devleti kuvvetli en ve en bUyUk DUnyanin devlete kargi degll, edilmigtir. Ayrica olan Frunsa ve Ingiltereye karsi mudafaa ve hezimctle maglubiyet senesi ikibucuk TUrk-Yunan harbinin

masum geemesine ve Ajnadolu dahilinde sehirden sehre eeklrerek halde oldugu harp bir verilmig sebebiyet halkin katledilmesine
UsCar.akkaie'de dllsman asla tutunmak imkamm bulamamis'ar. ^ialyarahya bin otuz ve ehit onbin bizc telik TUrk-Yunan harbi yttz eMbin yaoldugu halde, Canakkale ikiyUz elli bin ^ehid ve
malmalolmugtur. Dortyiizbin vatan evladmin hayauna temin muvaffakiyet devletlerine karsi en biiyiik Cihanin ve olan Cumhuriyet edilmig bulunan Sanakkale mttdafaasi, her nedense ki. bu ihtimal degerlendiriimemistir. vechile layiki TUrkiyesinde bile harpte mevcud bir gok paa yamnda - muvaffakiyetli olsa yaramamedhine paja'nm Kemal Mustafa olan bir albay nihayet kadar duvuidigi igin bugiine kadar Qanakkalo uzerinde gereg: bahsedenler de sanki Harbinden Canakkale mamigtir. Filhaklka Mustafa Keorada higblr bagka zafer kazatulmamis gibi sadece miidafaasmdan soz Paja'mn bulundugu (.Conk
raliya

kargilastilarsa da

Alman ve Turk

askcrleri-

nin

onlan Galicya Cephesinde maglup edcrek geri puksurttiilcr. Almanlar Baltik sehirlerini isgale balaymca Ruslar cok kotii bir durnma du^tuler. Fakat hicbir taraf kat'i bir netice alamiyor ve harp uzayip gidiile

yardmu

yordu.

harbin dogurdugu iktisadi ve siyasi buhran honunda Rusya'da komiinist ihtilali oldu. Bu yiizden Moskoflar kendi baslarmm derdine diiserek sahneden gckildiler. Fakat onun yerine Amerikanin harbe dahil olmasi bu harbin itilaf Zumresi tarafmdan kazamlmasmi intac
eylediginden bir miitarekenamc imzalanarak harbe niha-

Bu

mal

Bayirw

yet

verildi.

Bu harpte Turk Ordusu

mugtiir.

yedi ayri cephede dogiis-

Kafkas Cephesinde tek basma Ruslara Galigya'da Almanya, Avusturya ve Macaristanla birlikte yine Ruslara, Romanya cephesinde Bulgar ve Alman As^

Kanaatimince Mustafa Kemal Pasa. Turk- Yunan muharebesinin uiunmi ve buyilk harplerle dolu Turk Tarihi iQindusiindude Lstikbalde ehemmlyetli bir yer igal edemiyeeegini ictimai gl'mden askerl hadiselerden daha bUyiik capta siyasi ve mahiyette bir talum Inkiiaplara girismistir. Gorcekten de - musve bet veya menfi olmak ybnu bir tarafa birakihrsa - Saltanat hamleler Hilafetin ilgasi, laikligin kablilii ve harf inkilabi gibi Mustafa Kemal Pasa'mn amil oldugu askeri hareketlerden daha ziyade ohnmmiyoti haizdirlor. isfikbalin tariheisi bu hadiselere
etmektedirler.

daha

biiyiik

bir

eliemmiyet atfedecektir.

264

MOSKOF MBZALlMl
<$s'.:\W;-\
ShV

ve Ingilizlere karsi getin miicdelelerlc gegen Irak Suriye ve Hicaz 1 " cephelcrini bir tarafa birakarak en miihim Turk - Rus mucadclclcrini sahne olan Kafkas Cephesi iizerinde bir nebze durahm.

aa

Kafkas Cephesinde Tiirk

Bus

miicadelesi:
a

Ruslar, Tiirkiye harbe girmeden

ewe]

bize

kargi
Tiiri

muhtemel

c So
vt

bir

harp

igin

planlar

hazirlamiglardi.

kiyenin hiebir harp

igin

hazirhgi ve plam olmamasina

bir Tiirk
-

<5
(S

rag-

men Ruslarm bu harpte melhuz

hazirladiklari plan
iio (

Rus gatigmasi
w$*&$B
i
*

ihtimal iizerine bina edilmisti.

H a g ><
*<5

y>

z?

h
3

zi

o
>
>

ile harp edilecegine gore, 2) Tiirkiye bu takdirde Almanya ve Avusturya ile harp edilecegine gore, 3) Almanya, Avusturya ve Tiirkiye ile birlikte harp cdilceginc gore. Bu planlardan tabia-

1)

Yalmz

Tiirkiye

tarafsiz kaldigi,

w
M
fc
!

6-

tiyle ugunciisu tatbik

Ruslarm bu plam,
da
Tiflis
Giircii

mevkiine konulmugtur. bir miidafaa plam gibiydi. tcabin-

ve Bakii'ya cekiiip petrol kaynaklan ve askeri ve Asetin yollan kapatilarak miidafaa edilecekti.
Tiirk tesirine bu suretle

mani olunBununla berabcr Ruslar, Kafkas mmtikasmda kabir ve istilalan altmda yaa.yan halk

Iran

Azarbaycanmda

mak

hedefi. takip edilmistir.

topluluklarma karsi prestijlerini korumak

tic.

igin

Tiirk top-

8-

raklarma saldirmayi da hesaba kafmishirdi. Kafkasya'da

kolordu
ile

St

bazi mtistakil miifrezelerden ibaret

kuwet-

17T Suriye Cephesindcki Tttrk-tnglliz karsilasmasi normal bir askeri harekat olarak cereyan ctmeyip bir takim siyasi daiaveralar ytiziinden Tiirk Ordusunun mutlak hezimeti ile netice-

Bu cephedo bugiinkii vatanunizdan daha genis ve kiymetli topraklarirmzi be.?-on gun zarfinda Ingilizlere terk ederok sckilmemizin hazin hikayesini, ve bu hezimeti gergeklegtlrmek
lenmistir.

yahudi asilh ingiliz kumandam general Allenbi biri arasinda gegen gizli aulasmayi tegrih ve izah iein pekeok kanunl man! mcveuttur.
igin

ilo

biziro

kumandanlardan

burada

'

266
lerinin merkezi,

MOSKOir

MEZAUMt
nii?

MOSKOF MK'/AUMl

267

toplamiglardi.

Sank amis, olmak iizere Batum, ve Igdir'da Kagizman ve Oltu'da da birer miifrezc bu-

lunduruyoriardi.

Bu kuvvct
ve

yiizon piyade taburu, yiiz yet-

mig beg

siivari boliigii

iicyiiz

toptan ibaxetti.

Bu Cephe-

de Tiirk harekat plani ise, ALman Erka.ni Harbinin tesiri ile bir taarruz olarak tasarlanmigti. Bu plana gore Kafkasya ve Iran uzerinden Turan'a varmak ve oradaki Tiirklerle

birlegmek suretiyle hep birlikte Rusyaya kargi harb-

Allahiiekber bir hat .ile kugatmak igin a g 1 a r i na yonelmigti. Agir kiga ve kapanan yolbir cogu daha Salara saplamp kalan kuvvetlerimizin telef oldular. Tahdonarak soguktan varmadan rikamiga gehadet gerbetini suretle bu evladi 75.000 vatan minen kargilayamataarruzlarmi da Rus igti. Onbirinci Kolordu soguk ve ziyade kurgunundan di. Bu iki kolordu diigman oldu. mahkum aglik afeti kargisinda tamamen erimege
D
Ruslarsa yeni yeni takviye kuvvetleri almiglardi. Buna ragmen her zaman oldugu gibi kahramanhgini gosteren
Tiirk gocuklan

etmek gibi tttihat Terakkinin son zamanlarda yoneldigi k goriigiinu' aksettircn hayali bir pi T u r a n c 1 1 landi. Rus esiri Miisliiman Turkleri kurtarmaya kargi bir
1

heyecan ve arzu duymayan hicbir Tiirk ve MUsliiman tasavvur edilemez. Fakat bu plan Tiirkiyenin gartlan ve bilhassa harp icin yukanda zikrettigimiz hazirliksizhk nazari itibare alininca bir ham hayalden ibaretti. Bu cephedeki Tiirk kuvvetleri yiizbin insam agmiyordu. 1 Kasrni 1914'de taarruza geqen Ruslar, 10 Kasim'a

Moskof ordusuna agir zayiat verdirdiklerindcn onlar da cekilen kuvvetlerimizi takib edemediler. Bu harekat boyle agir bir kar ve kista degil de, nig olmazsa patika yollarinnm acilmasim bekleyerek baharda yapilsaydi, Ruslar
iqin ciddl bir

maglubiyeti temin

et-

mck miimkiin olabilirdi. 1915 llkbaharmda Ordumuzun Sankamigta ugradigl hezimeti hesaba katamiyan Ruslar
Tabriz.

kadar Tiirk arazisinde Horasan tilar. Bunun iizerine Hasankale

Ruslar,
s
i

Aiegkirt hattina ulasisti.kameti.nde

ilerleyen

cekiidiler. 14 Kasim 1914'de RusTiirk Ordusu, Turkiye Brgirigen taarruza lara kargi bir yliziinden bir mucasusluk yapmasi menilerinin Ruslara baslarmda Basyih vaffakiyet elde edememi^tir. 1915

p ni kaybederek geri

ii

k 6 y

Mey

d a n

M uh ar e

b e

Gence ve Baku istikametinden muhtemel bir Tiirk taarruzundan kork'tuklan icin Mug ve Bitlis'i zaptetmek iizere taarruza gegtilcr. Sankamig harckatmda tiiketilen

Tiirk

Ordusunun askeri giicii kalmadigi ic:n, Van Goliiniin Kuzey ve Bati bolgesi Ruslarm eline gecti. Temmuzda takviye cdilen Tiirk kuvvetleri, Ruslara hiicum ederek

Ka-

kumandan

vekili

Enver Pasa'nm

Sarikami H

rakoseyi ele gegirmigse de onlarin Tahir Bolgesinden yaptiklan mukabil taarruz iizerine geri cekilmeye mecbur
olmugtur. 1915 nihayetlcrinc dogru Karadeniz ile Rumiye Golii arasinda Arhavi, Horasan, Malazgirt, Van ve Rumiye hatti iki tarafi ayirmaktaydi. Bu bolgcdeki Tiirk
kuvvetleri
ilaveten artik

rekamis Harekati

adi verilen ve gartlar he-

saba katilmadan masa basinda tanzim edilmis bir harekat ile Tiirk ordusu, biiyiik bir bozgun ve hezimete ugradi. Fakat bu Rus askerlerinin sagiadigi bir muvaffakiyet degildi Aghk, soguk ve hastahgin kucagina hesabsiz bir surette atilan

yorgunluk, aghk vesair imkansizhklara

kahraman mehmctciklerln cogunun

kargilagmadan telef olmasuu intag eden bir harekatti. Bu harekatta Onuncu Kolordu kumandam olan Hafiz Hakki Pa$a, Ruslari plan geregince daha ge-

Rus

askerleri

ile

iicte ikisini kaybetmis bir durumda bulunuyordu. 1916 yih basinda Canakkale Harbinin nihayete ermcsi ile serbest kalan bir takim kuvvetlerin Kafkas Ccphesine sevkime tegebbiis edildi. Bunu hesab eden Ruslar, erken davranarak Erzurum ve hatta, Trabzon'u

mevcudunun

268
ele

MOSKOF MBZAHtti
bekleycn
Trogki

MOSKO.F

MBZAUtMl

269
uzatildi.

gecjrmek Uzere harcket cttiler. Heniiz takviye kuvvetleri gehnediginden Tiirk Ordusu Hasankaleden Erzurum'a gekildi. Kargapazan iizerinden yapilan Rus taarruzuna karsn muvaffakiyet elde edcmiyen birliklerimiz. gen gekildi. 15 - 16 Subat 1916'da Ruslar Erzurum'a girdiler. Miiteakiben Malazgirt vc Hinis istikametinde taarruza gecjerek Malazgirt'i eU'erine geejrdiler. Ermenilerin de dahil oldugu bir Rus miifrczesi ie, Van Goliimin Giineyindeki Vastan'i iggale muvaffak oldu. ubat ve Mart aylannda Rize ve Of u ele gegirerek isgal vc istilalarmi bir hayli geniglettiler. Nihayet vaziyeti tehlikcyc diisen Trabzon, tahliye edildiginden Ruslar, 1916 Baharinda burasim da ele gegirdiler. Daha sonra ileri harekata devam cden Ruslar, takviye birliklerinin gelmcsine meydan ver-

tarafindan

kasten

Nihayet

.3 mart 1918'de Avusturya - Macaristan, Bulgaristan ve Osmanh imparatorlugunun da katildigi Brest-Lit o v b k M u a h e d c s. i imzalandi. Buna gore Rus-

ya 93 Harbinde elinc gecirdigi Kars, Ardahan ve Batum da dahil olmak uzere Dogu - Anadolu'yu bizs terketti. Ruslann, Kafkas Cephesinde bircok basan elde etmis olmalarma ragmen, Kars, Ardahan ve hatta Batum'u
bize terke razi olmalari sebepsiz degildi. Komiinist ihtilalini gerQeklesjtiren liderler

vaziyete tarn manasi

ile

ha-

kim olabilmek
di.

icin sulh

ve siikuna muhtactilar. Dahilde-

ki karisjikhklan bastirmak igin serbest

kalmak

istiyorlar-

memek
meye

iqin Gihnusjiar.e

Kelkit ve Erzincan'i ele

neticelencrek buralar
tJQtincii

gecjir-

tesebbiis ettiler.

Buna

kargi yapilan Tiirk taarruz-

o n d r o s Cihan Harbine son veren M u t a r e k e s nin kaypak ifadeli yedinci maddesine istinaden en bakir vatan topraklanmiz isgal ve istilaya Birinei
i

lari muvaffakiyetsizlikle

Ruslann

eline gegti.

Bu harekatta

Ordumuz

agir zayiat

vermisti. Dahildeki Ermcniler de horn easusluk

yapmak ve

hem
tiyle

de

goniillii

olarak Rus kitaatina dahil olmak sure-

Moskoflara yarchmci oluyorlardi. 1917 yih sonbahannda Rusyada ihtila.1 Qikmca bu eephedeki harekat mecburen durmustu. Fakat bu defa Moskof askerinin yerini Ermeniler almaya cahsiyorlardi. isgal ettikleri Tiirk topraklanndaii mecburen gekilecegini anlayan Rus askerleriyle Ermeni komitecileri bu Bolgede ele gecjrdikleri insanlan, kadm, cocuk ve ihtiyar demeden kathama giritiler. Binalari tahribe koyularak icjndcki kiymctli eyayi yagmalamaya koyuldular.
kib boliimde bulacaksmiz.

Rus munasebetleri, son derece tehlikeYeni Rusya ile esnasmda ortaya t s t T ii r k cikan bu tehlikell alakalan incelemeden once Rus Komiinist ihtilali ve bunun lidcri Lenin'in sahsiyeti uzerinde
ugraymca Tiirk
bic
li

ideolojik

mahiyet kazanmistir. H a rb i k 1 a 1
i

bir nebze

durahm.

IH

_ RUS

tSTtKLAL IIARIiiNDE

BOLSEVtK tHTtLALt VE TURK - RUS MilNAESEBETLERt

RUS B0LEV1K IHTILALI

a)

Bunun

hikayesini miiteaHazirlayici Sebepler

alabildigine genilemesi
,

Sovyet Hariciye Komiseri TroeM'nin 21 Kasmi 1917'de vaki sulh teklifine Almanya 27 Kasimda cevap verdi. Bunun tizerine 15 Arahk 1917'de bir miitareke aktedildi. Goriismeler, Almanya'da bir komiinist ihtilali gikmasnn.

Carhk Rusyasamn

sonunda

u
bi-r

da

1 m p a r a t o r 1 u g u cok gayri slav kitleleri idaresi altma

Asya ve Avrupa'almisti.

270

MOSKOF MEZAl-lMl
ki,

MOSKOF MKZAUMt

271!

kadar
bir

hagin
e 1

Rus
1

idaresi altinda ezilcn milletlerin iz-

mezhebe girmek
icra ediliyordu.

istemiyenlcre

kargi

giddetli

zulumler

dirap ve ho^nutsuzlugu hudutsuzdu,

Rusya, bu haliyle
i

a p s h a. n e s arzctmekteydi. ihtilalin ortaya ciktigi sirada

i
1

e r

II

manzaram si a. v

u n s u r yuzde kirki bile gccmcycn bir azinMiitebaki yiizdc altmis. yabanci niifusu iginde buhkti.
a s
1 1 1 i

Rus koylUsuniin tamamen yabanci oldugu bir mefhumdu. Dogru diirtist bir kiracilik veya yancihk an'anesi bile mevcut degildi. Koylii olmak keliFerdi mulkiyet

lunan gegitii millctlcr arasinda Bagta Tiirkler olmak iizere tutmaktaydilar. yabancilar her firsat buldukca I s t i k 1 a
ile

Tiirkler, biiyiik bir

yekun
bu
istegi

biitiin
1

bakaldinyorlardi.

Bu

yiizden

hilindc derin bir huzursuzluk

Rus Imparatorlugu dadevam cdip gitmckteydi.

menin mutlak manasi ile kole olmak demekti. Aristokratlar topraklarmda galigail koyliilcre karsi kaza hakkina bile sahiptiler. Onlara diledikleri cezalan verebilirierdi. Kdyliilerin bu feci durumu II. Aleksandr zamanina kadar devam etmigtir. 0'nun onayak oldugu
bir
di

HattS, bu isyanlann en miihimlerinden biri, Birinei Cihan Harbinde Tiirkistanda cikmis. ve oldukga biiyiik Rus bi-rliklerinin bu isyanla mesgul olmak iizere Tiirkistanda alikonulmasi gerektiginden harbin gidigine miiesi:s Ismail Gaspirah, Rizaeddin Fahreddin ve sir olmutu.

reformla Koy Birlikleri kuruldu. Bu birliklere tevedilen arazt, her birligin mensuplan arasinda miisavi

bir eurette

taksim

edilmigti.

Bu

suretle

derebeylerinin
ihtilale

elinden nispeten
kciy birliklerine

kurtulabilen koyliiler,
tabi kaldilar.

kadar

Fakat

niifuslari arttikca.

Yusuf Akcura
re

gibi sahsiyetlerin yaydiklari

Tiirkciiluk

ve islamcihk goriislcri yiiziinden bu bolgede milli hislemuvazi olarak Rus Dugmanhgi da uyanmis. ve geli-

ihtilal taksime ugrayip azaldigmdan Derebeylerinin arifesinde durumlari hi? de iyi degildi. elindeki miitebaki araziyi de ellerine gegirmek istiyor-

ellerindeki

arazi

lardi.

misti.

gayet despot ve hircmdi. Sert mizach olan Slavlar digmdaki yabanci unsurlar igin bu hal, gekilmez bir sikinti veriyordu. Ne yazili bir anayasa ve ne de onun yerini tutabilecek en iptidai

Rus

idaresi, biitiin teb'a icin

kanun ve an'aneler vardi. Olanlar da kitlelere kole muBu husustaki amelesi yapmaya yarayacak einstendi.
leti

ufak tefek hamleler Rusya'yi olmaktan cikaramiyordu.

Kilise

miithig bir

polis

dev-

Rus6nce sanayilesmeye baglamis olan Onlarm dukabarikti. bir hayli da yekunu yada degiidi. fevkala.de koyliilerden daha rumlari da Bu durumlar, Rusyada bir takim fikir cereyanlan dogurmustur: Her eyi inkar eden N h i 1 i z m ve Bunlardan ikincisi ihtilal Sosyaliz m . metodunu benimseyerek teskilatlanmaya bagladi. Once 1876 yihnda T o p r a k v e Hiirriyet adiIhtilalden
iggilerin
i

tasiyan bir ccmiyet kuruldu.

Bunun

sosyalist

bir

tamamen Rus

siyasetinin emrine tabi

idi.

Da-

Katerina zamaninda kilisenin elindeki biitiin mallar m!lliletirilmiti. Ancak Ortodoksluk, Ruslukla bir ayrilanlara bazan da bu tutuluyor ve bu mezheptcn

programi vardi. Bunlann aralannda sosyalist demokthtilalci Sosratlar da vardi. Fakat bir kismi

ha

II.

yalist

yani Komiinist

idiler.

Bu grupa mensup
saraymi
et-

olanlardan bir kagi 1880 yihnda Car'm kislik

dinamitle havaya ugurdular. Hatta bununla iktifa

"*

Prof. Dr. A. N.

KURAT,

a.g.e.

sh.

428

meyerek Car

II.

Aleksundr'a kari bir suikast tertip et-

272
tiler.

MOSKOF

JHK/.AtilMl

MOSKOF MBZALtMt

273

Onun

yerine

III.

Aloksamlr, Qav oldu.

Bu Qar

ted-

gunlugu

elde eden Bolseviklerin basinda ise

Lenin bu-

hiscjlere karsi tavizkar

onii

davranmasma ragmen harekatin

yahudi asilh Karl Marks'in
teskilath
tscj

almamadi.
Tedhisgiler bu sirada

lunuyordu. Lenin daha cinee Pcteraburg'da tsgi sifatmm kurkurtulusu igin MUcadele ,Birligi admda bir cemiyet

ortaya

koydugu doktrini benimseyerck daha

koyuldular.
fikirlerini

bir surette galigmaya

topluluklarimn

mua, garhk hiikumeti tarafmdan yakalanarak Sibiryaya stiriilmiiatii. O aiirgiindc iken 1898 de bugiinkii Rus

arasma sokularak

yaymaya

qahstilar.

Karl Marks, insanllgin iabii bir tekamiil icjinde oldugunu, bu tekamiil neticesinde tali z m e vanldigmi, fakat bunun son durak olmadigim iddia ediyordu. Ona gore bu tekamiil kendiligmden SosyaIizme varacaktir. Fakat bu gelisme hizlandmlmahdir. Bu da i h t i ile olabilir. a 1 Bu suretle yavas seyreden tabit tekamiil beklenmeden Sosyalizme gecilmek imka.ni elde edilmia olur. Bu inkilap gergeklesince Husu-

Kapi

,>

DemokKomiinist Partisinin mensei olan Rus Sosyal rat Isci Partisb kurulmuatu. Japon - Rus harbinin 1904 yilmda maglubiyetle soniiQlanmasi
istifade

Rusyada huzursuzluklan artirdi. Bundan olunarak 1905 yilmda Petersburg'da Troeki'nin

is-

idaresinde bir isyan gikartildi. Carhk muhafizlari bu yani siddetlc bastirdilar. Bin kadar isyanci olduriildii. adi verildi. giine K a n 1 l P a z a v

si

imilkiyet*

kalkacaktir.

Cunkii
in

biitiin

istismarlarin

mensei budur. Sermaye Emek

istismanndan

dog-

ma ktadir.
Bir memleket sanayilcsme yolunda ilerledikce emegin istismari da artar. Binaenaleyh tabii ve zaruri ola-

Qar II. Nikola D u m a adi veyaprilen mcclisi agmaya mecbur oldu. Bazi reformlar mayi vaad cttiyse de bunlarm higbirini yapmadi. Birinci Cihan Harbi iginde basgosteren achk ve se-

Bunun

iizerine

falet bilhassa Bati memleketlerinde aosyalist cereyanlari

kuvvetlendirdi.

rak aksiilamelle karsilasir yani o memlekette ihtilal olur. Halbuki bu goriis dogru olsa idi en evvel Ihgilterede ihtilal

Avrupa sosyalistleri arka arkaya 1915 Zimmer\vald, 1916 Kental ve 1917 Stocholm konQarhk
biitiin
ile

grelerini toplayarak harbe karsi harekete gegtiler.

olmasi gerekirdi.

Rusyasi
hiQ bir tahmini gerQeklesmcmis

birlikte basta

Almanya olmak

iizere

Aslmda Karl Mark,

olan bir kahin mevkiindedir.

seleri tek bir miiessirle izah

Aynca

biitiin iqtimai

hadi-

etmeye kalkismak

gibi de bir

Avrupa memleketlerinde de rejim buhranlan bas gosterdi. Herde goriilccegi iizere Rus komiinistleri bilhassa Almanyada komiinist ihtilalinin zuhurunu giin hatta saat
mesVlesi zannederek bir hayli bekliyeeeklerdir. Mart 1917 de baslayan ekmek kithgi sebebiyle
lor,

garabete diiamustiir.

Bu
ilk

fikirlere inanrp

baglanan Rus

tedhisQileri
kaldilar.

yahut
yiiz-

isgi-

komiinistler siki bir takibe

maruz

Bu

den solugu Ingilterede aldilar. 1903 yilmda Londrada bir kongre topladilar. Bu kongrede esash iki grupa aynldilar: B o 1 s e v i k1 e r ve M e n s e v i k 1 e r . Bu kongrede aztnhkta kalan Menseviklerin basmda Trotsky, (Trocki) go-

Petrograd'da yiiruyiise gectiler. Ayaklanma kisa zamanda orduya airayet etti ve cabucak gelisti. 12 Martta. sosyalist ve iscilerle asker delegeler ayri ve miisterek bir K o kurdular. ilk Rus Sovyeti olan bu kurui t a

ius hiikiimetin vazifelerini iizerine aldigini ilan etti.

Ya~
f.

18

274

MOSKOF
(jar,

MK'/.Al.lMl

MOSKOB MK/.AlJMl
hafizlar igin

275

pilan tazyik neticesinde

kardegi lehine tahtindan fe-

ragat

etti.

gecmigtir.

Bu

gegiei hiikumetin feagina gegirilen liberal goriiglu

Prens Luov, iktidan kisa zamanda sosyalist (Mengevik) Kerensky'ye kaptirdi. Hiikumetin alchgi sort kararlar, Lenin'i' kacmaya mecbur etti. Track! ise yakalanarak
hapsedildi.

kanun yoktur. Ulke bu haydutlann eline Qur zamamnda egkiyahk, soygunculuk ve adam oldurme sucundan Sibiryaya siiriilen haydutlar memleketi yagma. etmck i^in birisini bekliyorlardi LENIN'i...
:

<rBoyunbagi

takanlara

Burjuva

damgasi
bag
Kizil
geti-

vurularak kurguna diziliyorlardi.

Eczaneler kapali,

agrisina bir tek ilag bulamazsmiz... igtimai adalet,

Byliil

Keraisky 14

1917 de cumhuriyet

ilan etti.

Pa-

Muhafizlarm elinde
rilmigti.
1

bir

soygunculuk vasitasi haline

kat hadiselcr yatigmadi. Her tarafta yagma, talan ve kangikhklar dcvam ediyordu. Bu durumdan faydalanan Bolscvikler, 7 Kasim 1917 de Troeki'nin cl gabuklugu elde ile basarchgi bir hiikumet darbesi ile Lenin iktidan

ilim

adamlan

Luzumsuz eleman-

Bu suretle, hala devam eden kizil rejimin kurucusu olan Lenin cuz'i bir azinhk olan Bolgeviklere dayanarak
etti.

a r addediliyordu. Maksim Gorki, Carhk zamanmdau kalma kohne elbise ve kravatiyla Lenin' e kafa tutuyordu. 25 bin Kizil Muhafiz bu iilkeyi teslim almisti. Silindir apkah biiyiik elgiler, diplomatlar bu haydutlar arasmdan segilmigti,*

Rusya'ya hakim oldu. Istiklal Harbi esnasmdaki Tiirk - Rus miinasebetlerine istikamet vermis bir adam olmasi bakimmdan Lenin'in sahsiyeti iizerinde bir nebzo duralim:
b) Lenin
Lenin'in asil adi, Vladimir tlyic TJlyanoftur. Lenin

...Moskovada geker fabrikasi sahibi Abrikosof,

duriilmug, fabrika tahrip edilmisti.

61-

Arbat caddesindeki apartmani devletlegtirilmig, Kizil Muhafizlarm cunbtig kuliibii olmustu. Kulubiin genig salonunda neler yoktu ki:

Yerier

yagma

edilen antika hahlarla dogeli, atlas ortulii

onun takma
zil

adidir. 1917 ihtilalinde emrindeki 25 bin kimuhafizla Rusyayi kana boyayarak nasil bir hunhar

masalar da kadm ve kizlarm kollarmdan kopanlan altin bilezikler ve mucevherlerle dolu... Magazalardan yagma edilen viski gampanya ve votka gieleri... Salonda qifter cifter halayiklar fhalbuki hizmetgilik burjuva cemiyeti geleneklerinden oldugu igin, Lenin
taral'mdan yasaklanmigti)
.

ruha sahip oldugunu ortaya koymugtur.

Bu
zil

korkunc. hadiselerin sahitlerinden Belyayef,

Kogedeki koltuklarda, kursu-

i-

adh hatiralarinda okunacak bir ok tafsilat vermcktcdir: Milyonlarca masum insam cilgm bir hale gctiren Kizil Muhafizlar, sehirlerde, kasaba ve koylerde rastladiklari insanlari giipe giindiiz soyuyor ve kimse buna maibret ve dikkatle ni olamiyordu. Evler, magazalar, miizeler

Bayraklar Altinda

na dizilen ailelerin solgun, iirkek yiizlii yan giplak yan canh kizlar. Diger tarafta heniiz liseyi bitirmemig, yash gdzleriyle akibetlerinin no olacagmi dUgiineh dort - bes

masum

kiz, kizil muhafizlari eglendirecek, ieki icecek, kucaklarda dolagacaklardi.

yagma

ediliyor,

jgtc cUnbiig bagladi. Basi donmiig haydutlar ellerindc balalayka durmadan igiyorlar, naralar atihyor, gigeler

yakihyor, oldiiriilen insan cesetleri

sokaklarda gunlerce

kinlryor, feryatlar, iniltiler, silahlar...

kahyor, kokuyor. Kimse aiding

bile etmiyor... Kizil

Mu-

Bu

kluplerde Lenin'in dava arkadaglan olan herge-

276
le

MOSKOV
tic.

MK'/.Al.lftlt

M.0SK0J?

MBZAllMj

277

giiruhu cgleniyor.

hlar iistiinde

uq gecc cunblisten sonra hakorktuklanna ugrayan moramus, kana bugiin

giim
1<:

lanmis kiz
Ciinbiis

cesetleri...
bitti.

dir,

bana sinirli bir ekilde mektup yazmisjsm. Mese-. t a s v p degil, Trablusgarphlar, Tiirkiye fakirdiyorlar, ah van ediyorlar halbuki Italyanlar bai(jin
i

Kizil

Muhafizlarm

siyasi

komiseri

ka...

Ko P o 1 i t atarak cjkiyorlar:

avenesiyle birliktc kultipten

nara
Pa-

Ben T r k e r a s a s e v m e m, s 9vilmeye layik insanlar degildirler.

ii
1

Birincisi:
degil, hcle

Onlar

ikiyiiz

senedir Islam ve diger milletleri

Gene, Tiirkler

Bu birsey
Bu

Varsova, Budapeste ve

esaretleri altina aldilar. Ikincisi,

Anayasainsanlari

risi bir

alahm, o zaman nasil ciinbiis yapilir goriirsiinuz. garap, kan, balalayka... Yagasin Lenin, Diinya proleterkurtancisi...

larmda baska

milletlerc

hak tammamislardir.

yasimn

hadiseleri
17
'-'

korkudan not edemiyor,

hafizamda

zindanlara atmakta, oldiirmektedirler. Trablusgarbi Italyanlar alirsa, yerlilere daha biiyiik haklar tamyacaklar, derileriyle beraber tiiyleri de yolunmiyacaktir. Italya, Afrika yabanilerine daha
iyi

sakhyordum. Adi ge$en eserde Lenin'in sahsiyyeti vo fikirleri en emin bir kaynak olarak o'nun metresinin agzindan nakledilmektedir. Gayet uzun ve teferruatli olan bu ifsaattan Leninizm ve komunist Rusyanm kurucusu olan Lenin'in ihtilalden once Ttirkiye

muamele yapar. italyan

parla-

mentosunda butiin partiler aym hakki sahiptirler, ItalyanAriyan G e r S e g i lara mtfstemleke lazimdir.
Italyanlar
iyi bir diizen kurarlar.. Sonra Italya Trablusgarba gok yakmdir. Tipki Rusyanm Ttirkiyeye olan ya-

hakkmdaki

goruglerini akset-

kinhgi
la geri

gibi.

Bize Tiirkiye lazimdir.

Italyanlarm

ticaret

tiren su satirlan

nakletmeden gecemedik: - Tiirk Harbi zaman bagladifi Lenin'e yazdigim mektupta, Tiirklerin mert, misafirper...1911 de ttalyan
olver insanlar olduklanni, dolayisiyle bir Tiirk dostu gelmesini galip Tiirklerin harpte hasebiyle bu makhgim

gemileri

Amerikaya kadar gidiyorlar, altm diger esyalarBu suretle Trabdoniiyorlar. Qok kazamyorlar.
ol.

lusgarbhlara yardim ederler. Sihhatli, akilh ve ne^eli

P. S.
Iste bugiin gazetelerde

Senin,

Lenin

arzu ettigimi agikladim.

okudum: italyanlar Trablus-

Lenin cevabmda, fikirlerimi

kat'i olarak tasvip

et-

medigini bildirince, kendisine c.ok sert bir mektupla

mu-

kabelede bulundum. 1912 ekim aymda, Lenin'den agagida yazih uzun bir

garpta esareti kakhrmislar. GenQ Tiirkler in Anayasasi Trablusgarpte tig yildir hie, b'Jr ie yaramamis, sen istedigin kadar tasvip ctme, italyan - Tiirk harbi biz, Rus-

lann

mekiup

aldim.

yasi, ticari

Sevgilim, tebrikler,

cok yarayacaktir. Bogazlar bize gok Iazim. Sive Rusyanm genisleinesi bakunmdan ve geinileriiriiziii Diinya sularina hakim olmasi icin Bogazlar
igine

bize cok seyler kazundnaoaklir. Ilatta

ben Bogazlan

ele

gimdi politikaya gegiyorum. Italyanlari hakli gordii"

Sh.

Belyayef

Kizil Bayraklar Altinda, Berlin 1921, C. III.

64 ve miiteahib

ge<?irdikten sonra Konstantmopol'un Biiyiik Deresinde sureta bir toprak memum gibi gbriiniip, karargahmn oracla kuracagmi. Diger bir husus da, italya - Fransa ara-

278

MOSKOF

MIOZAI.lMt

MOSKOF MIWAt.lMt
sinda bir harp patlak verirse, en biiyiik

279

gayem,

biitiin

KOJiaeBRH-b, He cJi-h^y&rh

h^th

Islav lrkim birlegtirip

ct>

Rusyamn

himayesi

altinda

bir

iioCifjJK/ieinujMH.
*

On I> HCKpenHO JlOIUOJCh CT> JIeHHHHMT>. JleHHH'b ncMomincru ()in> Ma.com), ho HacoHb MaJieHBicifl. HpHK.a3ani.fi iiOJiHTiiMecK'aro neiiTpa h raich h aepffrh HiiKOJiaii HnKOJiaeiiirn. MacOHbi Be3fl"B ceOn na Bepxy h ocoOeiuio BTb Ahmih h OpannjH. JlflOHflTbMacofffe h cjiIjaoMaooin., BpiairL J\tiiOY>A^i' Baxe^bHO. JlaiOHATb ,IBkopa<k'i> H Bpiain> ;iao;!.uo ci>
r

Pan - islav imparatorlugu kurmayi gok, hem de pek cpk arzu etmckteyim. Bunun igin de Italyan - Turk harbinde
Tiirklerin

maglup olmasini isterim. emellerim tahakkuk cttikten sonra, heniiz hayatta iken, seninle birlikte, tropik iilkelere yerlegmek, Afrikamn, hurma ve portakal bahgelerinde, kendL elimizle

Bu

noiiHMacTc, Kaici. CM'BHJica B.'iaAHJlenHHhiMT). Mip'b HnbHHi), Korfla bob O lviorBapAe"n>i onH'paJiHCb iiaina na Amviiio H 4>paimiio. H-bmtj koh'ihjiocl? Kpacftan apuia Obuia pa3A'BTa h OesopyatHa. rCojiHaKT>,
r

Bw

Moskova

gayini demliyerek saadet iginde

yagamak

llerdeki negeli gunlerimiz igin seni tebrik ederim.

Sihhatli, neeli ve

mesut

ol.

jlftiimiiim>

IOaenipeb BOCpyauMH h o;vt.in ce. PaXMaTOBTj B3flJIT) C,YTbI..'iKy C'b KOHbHKOM'b It HannBaji dtomkh .ceO'li ir ftoJiesKaeBy CKa3aflT>: llocMorpiiTe na (papMy n aanoMHHTe stv (paMHalio: MapTe;Kii). rpacpb ae MapTejuib bhahhh Macoin>.
ii

Her an
F.

senin Lenin*.

Lenin'in

surprizli ve

mektubuna verdigim cevap, onun igin nahog oldu. Esarete, somiirgecilige kari olan

Bolseviklerin esrarengiz

adammin

Italyanlara
l

somiirge
yi-

He KOHbaHHHH
kt>

kohc'iiio, a renepajrb...

a;iMnpa;iy Kojinauy

0:n> npi'Bxajnb
h.t-

it

lexo-onoBaKH

vermesi, ayni
kip,

zamanda

a n

Qarizm'i
zaman samimi

Rusyadaki

Qegitli milletlere hiirriyetlerini

teslim edeol-

VEStS VE MASONM'K!..
Lenin'in masonlulugunu tevslk eden Kizil Bayraklar Al-

cek bir sloganla miicadelesinde hig bir

tmaai

isirr.li

eserln 51. sahifesi.

Boljevik rhtilalinde aSiyonizm 've Yahudiliktln lesiri. sadcce L e n i n'in mason olmasindan ibaret deglldir. Tegkil
ettigi ilk hiikilmetten ltibaren

madigini kendisine yazdim Avusturyada i^lerimi bitirdikten sonra Pariste yegenimi gormeye gelditn. Burada. Bolsevik grupundan birkag ii n 1 ii ihtilalci toplanmig Tiflisden gelecek bir adami sabirsizlikla bekliyorlardi. Kamo admdaki bir Giirciiye verilen talimat geregince Cugasvili

bakanlann (onlarin tabiriyle

(Stalin) ile bir-

Komiserlei'in)

kahir ekseriyeti yahudi idi. Bit sirada 01 azasi bulunan Bolsevik Partisi Umumi idare Heyctinde yahudi asilh olanlann adedi. 55 (elli bes)ti. (Fazla bilgi igin
nak:

likte

Rev. Denis
<sh.

FAHEY, The
9)

Rulers

of

Russia, Dublin
milliyelle-

bankaya baskin yapip Paralan Paris'e kagiracaklardi. Onu bekliyorlardi. Kamo 'nun kimligi hakkinda Frey Lenin'den bazi malumat elde etmege muvaffak oldum.
birlikte

(trlanda) 1967

Kafkasyada avanesiyle

soygunculuk yapmis, gok

ilk hiikiimetlerde vazife alan komisei-lerin

rini listeler halinde

takdim eden mezkfir eser, yahudilerin cidden dusundiiriicu olan mukayese kabul elmez Qogunlugu teskil ettiklerini gdzler oniine koymaktadu (Bak: a.R-.u.
.

insan oldiirroiis, Tiflisde birkag kere zindana atilmissa da her scferinde kagmayi batjarmi. Sibiryadan son surgiinunde firar ederek Petcrsburga gelmig, Bolseviklerle temas-

sh.

9-13)

dan sonra Parti yaranna bir cok magazalan soyarak kanh garizmi devirmek igin para tedarik etmek vazife-

280
si*

MOSKOF MEZAliMt
ile

MOSKOF MEZALtMl

281:

gorevlendirilmig.

Kamo

lhtilal

anmda yakm

ar-

kadai tarafmdan Tifliste vurulmugtur...

Beklenen Kamo nihayet Parise geldi. Bankadan gabir milyon rubleye yakm para, Bolsevik Morkezinin Pariste bulunan bazi iiyelerine tesbm edilmisti. Bu soygun hareketinden Paris polisi haberdar edilerek takibata gegmis bulunuyordu. Bu arada ihtilal sonrasi Division bakani olan Litvinof, 500 rublelik parayi bozdururken sugiistii yakalanarak hapse atildi. Prfty Lenin, bana bunlari anlatirken eok sinirleniyordu. Kendisini teselli etmek Lgin Bethovenin dordiincii Senfonisini galdim. Memirun

hnan

takdim ediyordu: Partimizin en biiyiik ve igi koyliiniin babasi, giinesj olan Lenin sizlere hitap edecek... Bu k u r t a r i c i nm bizim Frey Lenin oldugunu goriince hayretler icinde kaldim, Bu, pek de ingiliz
derini

sayilmayan Wilyain Erey'di.

Onun konusjnasi da
ayni
ciimleleri

diger hatiplerden farksizdi.

Hep

tekrarlamyordu.
Yoldaglar,

Kalabauik iginden biri

Siivariler

geliyor,

Yiiriiyun diye baginyordu. Tehlikeli bir

hemen hiicuma gegelim. durum var.

kaldi.

Lenin sozunii yarida kesmig, etrafmdaki unlii arkadaslan, kiirsiiden inerek ormamn igine dogru kagmilardi. Lenin ortalarda yoktu.
Parti kanlan siivariieri gorur gormez.
getirdikleri
bizi

kucagmda

Petersburg hareketli bir sehir olmugtu, Caddo ve meydanlarda birbiri arkasina gb'steri yuriiyiislcri tertip ediliyor, dovizicrde carhk rejiminin devrilmesi istoniyordu...

Pepe, bana ugriyarak ehir disjnda, bolsevikler ta-

rafnidan tcrtiplenen mitinge, gelirsem, beraber gideccgimizi soyledi. Kabul ettim.

M'Jtingde beni bir B u r j u v a hammi olarak gcirmemeleri igin hizmetqimin etekligini giydim. basima

gocuklan yerc birakip, Siivari kurtann diye haykirarak yerlcre yatiyorlardi. kumandani, izinsiz yapilan mitingin kanuni olmadigim ve dagilmalarini emretti. Herkes bir tarafa dagilmisti. Ben Pepe'yi aradim, beni birakip o da kagmigti. Tek bagima ormandan gikarak uzaklagmak istedim. Yolun bir kenannda gamurlanmig bir gapka vardi. Az ilerde ufak bir

oldiiriiyorlar,

gukurun iqinde

biri

kipirdamyordu,

da onun ba6rtUsunii takarak Pepe

ile

bir faytona binip

miting yerine bir kilometre kala bir yerde indik.

Cukura yaklagtigim zaman o adamm Lenin oldugunu gordiim. Kagarken diismiis, yiizii kanlar igindeydi. apkasim verdim. Ustii basi gamur igindeydi. Beni goriince hayretler icinde kaldi:

Dort bes yerde

ten sonra
birikmiti.

gozciiler

ormana

geldik.

Bin kisjye

tarafmdan kontrol edildikyakm bir kalabahk

Bu

is,

kaynar suyun

elleri

yakmasindan daha
dedi.

kotii.

Beni goturiin

size ihtiyacim var,

Koluma

girerek

Bolgevik merkezinin unlii hatipleri

Rusyanm

hiir-

riyete, eitlige ve sosyaiizme kavusabilmesi igin ihtilalin

tirdim.

caddeye kadar geldik, bir faytona binip evime kadar geCbk mahcuptu, yiiziime bakmaga utaniyordu.
.

art oldugunu, somiirgeye paydos denmesinin

digini anlatip durdular.

zamam

gel-

Kendisine Portveyn s.arabi verdim. Burada istedigi kadar kalabileeegini soyledim. Koltuga uzanmig dusiinuyordu. Kcndisinin gok sevdigi Bethoven'in Dordiincii So-

Bolsevik merkez komitesinden biri biiyiik bir hatibin konuacagini Diinya proleteryasinm kurtancisj*
li-

natmi galdim.

'282

MOSKOP

MKZAr.ilWl

MOSKOK

MK/.Al,lMt

283

Cok

fazla kalamiyacagira soylcdi. Mitingde, siivarilcr

Polls bizi takip ediyor, tevkifler bagladi, elde avuc_ta

geldikten sonra neler oldugunu, sordu. Siivarilor kimse-

ye dokunmadilar, dagilmalanm

soyledilcr,

ama,
1

parti

kanlari vazifelerini yerlerino getirdilcr, dcdim." "

nin'in

Ural ihtilal komitesine silah tcmini maksadiyio, Leimza mukabili aldigi 6000 rubleyi Pariste sarfettigi
Proleter dergisinde Lenin ve Bolgevik
sort bir

tesbit edilerek,

paramiz kalmadi, mukavemet igia silahimiz yok, halbuki Ural ihtilal Komitesi Bagkani, Lenin'e guvendigi iin polisleri tehdit ediyorduk. Lenin'in borcunu odemesi lazim. Qiinkii Lenin, bizde bulunan senedini imha etmemiz icin bize 300 ruble vermeyi teklif etti. issiz ve zaruret halinde bulundiigumuzu bildiginiz halde, siz de 300 rubleyi
kabul etmemizi soylediniz.
Yoldaglar, borcunuzu

Merkez komitesi aleyhinc

tir.)

beyanname

yayi'nlamig-

hemen

odeycceginizi bildirmig-

skandal 1908 yillarmda cercyan etmigtir. Rus Komiinist Partisi Ural ihtilal Komitesi Bagkani, cski haydutlardan Lbov, Korniteye 6000 rublelik silah temin icin
Lenin'e imzasL mukabilinde bu parayi teslim etmigtir. Ta-

Bu

Merkezinde miihim vaziPariste bulunan Lenin'e miife goren (N.N.) vasitasiyle racaat ederek yokluk icinde bulundugumuzu ve bize bu parayi hemen odemesini israrla talep ettik. Fakat, bu cok
tiniz, yalan soylediniz, Bolgevik

bu paralari Pariste, Isvigrede, Istokholmdc eglence Bunun iizerine Ural ihtilal komitesi Lenin'e bag vurarak bu paranin iadesini istemig, Lenin buna yanagmamigtir, Hatta bir arahk bir kaq yiiz ruble vererek 6000 rublelik senedi geri istemigtir. Bunun iizerine Ural Ihtilal Komitesi, Lenin'e ve Komiinist Bolllin

giivendigimiz Lenin, bizim bu

durumumuzdan faydalana-

yerlerinde yiyip bitirmistir.

rak evvcla 300 sonra da 500 ruble vermek teklifinde bulunmug ve bizdeki makbuzu geriye vermemizi istemigtir.
Yoldaglar,
va/.geqiniz. Size
siiriip

gitmekte olan bu oyunlardan artik

iki

ve Lenin'e yakigmiyan bu isler

yildan-

gevik Parti Umumi Merkezine hitaben gonderdigi sert bir "beyannameyi, Lenin'in sik sik yazi yazdigi Proleter dergisinde yayinlariligtir:

oldugumuz bir 50k uyelerimizin Lenin'e kargi yaptigi para fedakarhklarmm

beri

devam

ediyor. Temsil etmekte

Beyanname aynen

s.6yledir:

hesabi yoktur. Ayrica verdigimiz para ti. Paris ve Avrupada yenmiyecekti.

ile

silah

ahnacakdaki-

En buhranh

Rus Komiinist Bolevik Parti Umumi Merkezine*

Yoldalar,

kalarda askerlerin silahlan karsismda bizi silahsiz birak-

Ural ihtilal Komitesine silah temini maksadiyle, imza mukabili Lenin'e verilen 6000 rublenin akibetini ortaya gikarmak icin pek arzulu gorunmuyorsunuz. Ustclik bizden ayrica 500 ruble daha istiyorsunuz. Lenin 'do 6000 rublenin kaldigim cok iyi biliyorsunuz. Merkez Komitesimin de bize para borcu oldugunu kac. kerreler itiraf etmissinizdir. Paristeki ihtilal subesinde

Bircok yoldaslarnruz Finlandiya ve Norvege kagti. Orada tam bir sefalet igindeler. En kisa zamanda bu paralarin iadesini istiyoruz. Sizlere ve Lenin'e karsi itimaditi.

miz tamamiyle sarsilmigtir...* 181 Sene 1917. Polonya Sosyal - Demokrat Parti Baska-

Hanietsky sahnede.

Alman

gizli servislerinin

en itimat

Lbov namina

silah

satm ahnacagma dair vekaletname

a.g.e.

vardir.

bu adam vasitasiyle ve II. Vilhelm'in muvafakatiyle Avusturya Genel Kurmay Bakanligiyla temasa gegip can devirmek igin verdigi teminata karsihk
edilen adami. Lenin,

Bu

vcsika Resimfi Rusya dergisinden yayinlanmistir.

28-1

M.0SKOF
tiirlii

AlK/.Al.l.mt

HOSKOF MKZArJMt
ihtilal

285

her

maddi yardim

yapilmis.

ve

arefesinde

Akgamlan sonmiis duvar

sobasi (Pegka) oniinde ih-

Lenin'le birlikte iki yiiz ihtilalci zirhh vagon iginde Pet-

rograda gonderilmistir. Alman Genel Kurmaymdan General von <le Martelle ise Lenin'i Loyd Cor^ ve IJriyan'm riyaset ettigi (Siyah. ve Beyaz Magi) mason locasina iiye kaydettirmistlr.
Kizil ihtilalde milliyetgi kuvvetler Lenin'e

tiyarlar fabrikadan evlcrine donecek iggileri beklerler. Mesai ashnda sekiz saattir, ama yedi yillik sosyalist plani yerine getirmek igin verilen
riyeti vardir.
is?leri

bitirmek

mecbu-

Gece

is doniisii,

fabrika lokantasinda 6g-

leden kalan lahana veya

ultimatom
bilile

yedikten sonra,
ler.

isciler

bahk gorbasi ile dan lapasmi koguslannda istirahata(i) gekilir-

vererek ingiltere ve Fransadan yardim a.laeaklanni

dirmisseler de Lenin bu iiltimatoma
vermi^tir. Lloyd
lerine

kahkaha

ce,vap
i-

George ve Briyan kat'I surette Rus kangmiyacaklarmi aiklamiglardir,

Komiinist Rusya'nm, memleketimizdc de eksik olmayan propagandacilarmm yazdiklan ile verilen bu malumati karsilastirmak bir hayli alaka gekici olsa gerektir. Bu mutlu iilkede proleterya iki kisma aynhr: Zengin ve fakir yoldaglar. Bolsevikler
Esitlik ideali
ile

sapka ve caketleriyle yataklarmin ustiine oturup bir gige votkayi elden ele, flegigtire degigtire yudumlarlar ve oylcce yatarlar. Fabrikanin miidiirii ve Komiinist Parti Baskani igin hususi lojman inga ettirilmigtir. Koguglarda yatan iggi-

Yagh

deri

lerden kira parasi muhasebece kesilir. Fabrikanin elektrik usta basisi ihtiyar Galkin yoldagin gahit

bile

her

sahadaki
de

oldugum bir konugmasim aynen naklediyorum: Ben eski komiinistlerdenim. Lenin, ihtilal arefesinFabrikalar
isginin,

alay eder dururlar.

bi/.e

Banka

miidiirleri yirmi be? bin ruble

ayhk
tarn

alirlar.

Biz de ihtilalde bu akrabalarmi Sibiryaya

dik.

fabrikayi isgal edip,

siirdiik.

toprak koyluntin* patronu

demisti.
oldiirdiik,

Bu burjuva Bu

proleterya Moskovadaki

konforlu
1

Tesviyeci La^kof yoldasi Istedigimizi alirolmustu. bizim miidiir yaptik. Fabrika

Grande Hotel
surctlc Lenin'in
(!.)

de ikamet ederler.
c r e 1
1

Moskovadan

bir Bols.evik geldi,.

idare

edecekmig

c r

d e

prensibi aynen

tatbik ediimektedir,

icin Moskovadamostrahk fabrikalardan altmis kilometre uzakta Krabanovo sehrine bir ugrayalim. Burada onbes. bin isginin galigtigi bir mensucat fabrikasi vardir.

Fakir proleteryanin hayatmi tetkik

ki birkag turistik,

gibi. olmadi bu isler. Hani fabrikaya ortaktik. Ne gczer. OldurdugUmuz patron zamamnda kumag eblise giyiyor, Rus cizmesini dokuz rubleye ahyorduk, gimdi kotii bir gizme ikiyiiz ruble, o da bulabilirsen. Bol tereyagi yiyorduk, margarini vesika ile ahyoruz. Sirtimizda pamuklu hirkadan kostlim, ayagmuzda asker

burasini. Bekledigimiz

Fabrikada galisan isgilerin barmdiklari binalar bir kogus gibidir. Burasi kontraplakla bpliinmug odaciklardir. tgeri girdiginiz zaman, rutubetli pis bir hava yliziiniize vurur. Duvarlarin rengi nemden yosun tutmus, dort: kisilik tahta karyolada yedi isgi yatar. Kirli battaniye yari lslak ot yataklar...

postah. isci kooperatifine bir bakin, vitrinde Lenin'in resmi ve etrafmda tuz paketleri, kizarmis havugtan meyvali gay...

Sekiz saat yerine onalti saat cahsiyoruz. Boyle-

sine

yagamak igin mi ihtilali yaptik. . Dokumaci Simenguk daha sert konusuyordu: Ne demigtii Lenin, isgi, memur, mudiir, miihendis,

;arasmda fark yok, hcrkes ayda 1000 ruble alacak, herkes

286

MOSKO.b'

MKZAljMl
oldu. Kfjitlik

MOSKOF M^ZALlMl

287
sal-

miisavidir, imtiyaz yok...

Hani ne

bu rau? u

sine istinaden
dirdilar.
1SS

vatammlzin bir gok bakir koselerine

halimize bakm, dilenciden farkmnz yok...

Maksad

bize dikte ettirdikleri Serv Sulh projesi-

badana yiizii g6rmemi koguglann qatlak duvarlarmda asih duran Leniu'in portresi...
kirli,

Bu kokmus,
Onun

ni

cjpil gozleri,

sefaletin,

aghgin, lzdirabin, iatrs-

kabul ettirmek vc Osmanh iilkesinden goz koyduktopraklan ele gecirmekti. Saltan Vahitleddin merhumun gayret ve himmetiyle hicbir zaman mevki-i mer'iyeJari

mar

vc tethiggiligin iistimden, umursamiyarak uzaklara bakiyor. Sintkan surati, insanligim kaybetmig bu zavalhlarla alay ediyordu. Diinya proleteryasiflm kurta nasi,

girmeyerck sadecc Yunanistan tarafmdan tasdik edilmis bir muahedc projesi olarak kalmaya mahkum edilen Serv'i bizc kabul ettirmekti.
te

Bu harekat
Bas yalanci Lenin.
Igte boyle tavhyordu...

kargisinda Anadolu halkinin Sevr'i red-

Masum

ve

dettigini

aleme

ilan

ve kabul ettirmek

igin,

yaverlerinden

mazlumlan...

Mustafa Kemal Paga'yi Anadoluya ne

sifat

ve selahiyet-

Rus

sairi

Mayakovsky, Tiirk
idi.

kizil gairi

Nazim

Ilik-

Icrlc

gonderdigini bir basjta cserimizde tafsil ettigimizden

184

kimse okumazdi. Komiinist ihtilalinden cvvel, yazdigi giirlerde meydan, cadde ve sokaklan isgal edin diyordu. Lenin'in yalan vaitlerini durmadan terennum ediyordu. Hayal kinkligina ugriyan bu komiinist sair Mayakovski Moskovada bcygiirleri

niet'in hoeasi

Yazdigi acaip

burada bu nokta iizerindc durmuyoruz.

Yalniz gu kadanni soyliyclim ki. Sultan Vahideddin, Mustafa Kemal Pasa ve istiklal harbi hakkmdaki beyan vc ifadeler hala propaganda uslubundan kurtanlamamigtir. Bu vol bir cok kanuni maniler ve yari miinev-

nine kursun sikarak intihar

ejfcti.

Sovyet yazar ve
parti

sairleri, kayitsiz, sartsiz,

komiinist

lar Cemiyeti vasitasiyle kendilerine

merkez komitesinin emrindedirler. Proleter Yazaryazaeaklan mevzu

emredilir. Hig bir yazar ve air, kendi arzu ettigi temayi yazamaz, aksi halde... Solugu gizli poliste alir.

acilamamakta ve memleket bir qok zaman ve imkan kaybetmcktedir. Rusyada Bolsevik ihtilalinin cikmasiyla Tiirkiyeye Bu kargl Rus emellerinde hicbir degisiklik olmamistir. hususu teyid eden Lenin'in goruslerini yukarida naklettik. Esasen kendisinin akil hoeasi olan Karl Marks da ondan
verlerin inkilap taassuplari yiiziinden

Kremlin sakinleri propaganda kitaplarmi okumazlar, Kremlinde Avrupa ve Amerikan filimleri seyrederler. Bolgoy Tiyatro'da Qarm locasma kurulup bale ve operadan hoglanirlar. Lenin Sanat, sanat igin degil, halk igindir demigti. Bu da yine onun yalani idi. Kendisi burjuva klasiklerini okur vc miizifilimleri seyretmezler, onlar

farkh dugiinmedigini !ark Meselesi isimli eserinde ortaya koymugtur. Sadece Tiirkiyeyi Bolsevik yapmak makuadma bagh olarak sahte ve zahiri bir takim dostluk
munasebetleri ortaya ejkmistir ki, bu dahi Carlik Rusyasiyla komiinist Rusya arasmda Tiirkiyeye karsi besledikle-i
ri

emeller bakimindan hie bir fark olmadigmi gostermek-

gini dinlerdi.

is -

tedir.

imdi biraz da bu miinasebetler uzerine egilelim:

Bak: Prof Dr. Charles Crozat. Devetler Umumi Hukuku, Bak: (Sevr bir muahede degil, bir muahede projesidir) Kadir MISIROGIVU, Kurtulug Sava-smda Sarikh Miica19(58

Birinci Cihan Harbi nihayctinde miittefikler Mondros Mutarekenamesinin kaypak ifadeli yedinci madde-

c. 1,

sh
:isi

i99.

a.g-.e.

hidlcr,

Istanbul

MOSKOP

MK7,Al/tMt
ki,

289

ISTlKLAL HAKBlNDE
-

Tt)RK
a

RUS MONASEBETLERt

yirmi

iki giin siirmustiir.

ile

ihtimal

Rus

heyetini Mustafa
ingiliz

Kemal Pasa
enteljansina

goriisiip

anlagmaya

imale eden

Tehlikeli alakalar:
Mill? Miicadele

mensup kimseler olmutur.

Ciinkii bilhassa

istanbuldaki goriismelcrin antikomiinist Ruslarla olmak

esnaihtimali galiptir. Ingilizlerin bilahere komiinizme kan,i

Ttirkiyede komiinist faaliycti

Ba-

sinda baslamis
z

degildir.

Baska namlar altmda bilhassa

birgok siyasl parti
S o s y a benimsiyerek iktidara ge-

mesrutiyetten itibaren
1
i

tuma Qikarma yapacak kadar ileri gitmeleri bu goriigu kuvvetlendirmektedir. Fakat Samsundaki gorugmelerin
komiinist Ruslarla olduguna da siiphe yoktur.

bu fikri hala dcvam S o s y a 1 i z m girmeye galigmigtir. eden bir taktikle kanunlarm cezai m'ticyyideler derpis. eyigin bir maske olarak kulla K o m ii n z m ledigi

adi sakafiyle
isr
'

u* Esasen

o,

daha Istanbuldan ayrilmadan,

ingiliz enteljansina
10

mensup

Hatta bu temas, daha sonra 1921 yilmda Mustafa Kemal Pasa tarafmdan
baza kimselerle de gizlice gorusmiistu
tayitl edilen ilefet

nilmigtir. ""

Pasa

ile

General llarington'un erka.ni

Fakat bu
miz
tir.

faaliyet Mill! Miicadele esnasinda

icjn

cidden tehlikeli bir

vatamkuvvet ve kesafet kazannuiizere,

|VT

harbiyesine ait bir heyet arasinda inebolu

giftlikte bir kere

yakmmda

bir
101

daha ve

gizli

olarak gerceklesmigti.
-

Daha
Mustafa Kemal Pasa, Anadolu'ya gitmek
ikon
te-

ilk

giinden beri

bu Tiirk

Rus

alakasmdan

memleketin
bir

istikbali

bakimmdan

ciddi bir endigeye kapi-

istanbul'da Ruslarla temaslarda bulunmugtur.

albayi tlyacef
ile

Bu

lan Ka/.im Karabeldr Pasa,

Mustafa Kemal Pasa aramaslarda Rus smda neler gorusiildugii bu giine kadar agiklanmamistir. Aynca Samsun'a qiktiktan sonra da Havza'da albay (Maresal)

bu miinasebetleri tehlikesiz hudutsuz bir gayret sarfetmistir: Bolseviklerin bize yardimi tabii ve hosa

mecra

iginde sevk ve idare igin

gider bir sey.

n, Mustafa.

Budiyeni reisligindeki bir

'- s

heyetle

gorii^melerde
tarn

Ancak bizi de bolscvik yapmaya cahsmalaKemal Pasa ve arkadaslannm 23 Haziran

iiciincii

bulundugu bilinmektedir.
185

Buradaki miizakereler

Amasya Mukarraratinin
ligin

maddesinde: BoIsevik:!

Fazla bilgi icin bakimz: Mete

(1908-1925)

TUNC AY,
Dr.

Ttirkiyede Sol

akimlar.

Ankara 1967

Pethi

TEVETCH1LU,

Ttirkiye'de Sosyalist ve Komiinist faaliyetier (1910-1,960) Ankara Partiler 1967 - Dr. Tank Zafer TUNAYA, Ttirkiye'de Siyasl

(1859-1952)

Istanbul

.1952

Aclan

SAYILGAN,

Sol'un

9-1

yili,

olmadigi diisunuldu. epeyce dusiindurdu. '= demektedir. Gergekten bu devredeki Tiirk - Rus miinasebetleri bir yonii ile de itilaf devletlerine karsi bir T e h d i t vasitasi olarak kullamlmistir. O kadar ki, bu miinasebeticin bir

memlekct

mahzuru

tabiri beni

Ankara 1968
Fethi TEVETOGLU, Womi'mistlerin maskesl Sosya12-14 Izmir 1965 lizm. Miicadele dergisi, Sayi "' Kaznn KARABEKiR, istiklal Harbimiz, Istanbul 1960,
i(p
.

cr

rime almis bulunuyorum. Yeter ki, six de bizim arzulanmizi yapmiz. Padisahligi, Hilafeti lagvecliniz. Komiinistligi ilan ediniz demisti... sh. 341) > Albay Hi'isamettin
"">

618 s Albay HUsamettln ERTURK, tki Devrin Peicle Arkasi, Istanbul 1957, sh. 338-342 (Rusya'nin, bUtim ihliyaelarirmzi tamamlamaga hazir bulundugnmi size arzetmck vazUosini tizesh.

ERTURK,

a.g-.e.

Dogubert von Mikiis

sh.

338-342
d'un Peuple,

La Resurrection

p.

164, 292
>'" ln -

Peeh Edgar

Les Allies
a.g'.e.

et la Turquie p. 209
sh. 74
f.

Kazim KARABEKIR,

19

290

MOSKOF MEKAlJMl
JAitfti

MOSKOF MBZAMMl

291

yukanda da soyledigimiz gibi her safhada endise duymus. bulunan Kazim Karabekir Pai?a bile once bu ten*
lerden
didi gereksiz

ragmen

bir

bildirmig olmasina. ve erken buldugunu iki ay gibi kisa bir miiddet sonra Kauf Bey'-

ve Fuat Sabit adJarmdaki iki doktor. komiinistlerle temaslarda bulunmak tizere Kafkasyaya gonderildi. 1 9 Dr. Kiza Nur, bu iki gahis ve onlarm faaliyetleri hakkm-

in Istanbul'daki

Amerikan mumessilini bu vasita

ile

tehI!

dit etmesini takdir

etmekten de kendisini alamanugtir. Ruslar bu siralarda Bahkcsirde bulunan Kazim ken(Ozalp) Pagatya da gizli bir Rus delegesi gondcrerek
1

"

da 11 bilgiyi vermektedir: Bu arahk, Bolseviklik Rusyada alabildigine gidiyor. Enver Pajja onun peginde. Dr. Ibrahim Tali (Diirai), Halil Pasa, Cemal Pasa, Bedri, KiiTalat gibi bir takimlan Rusyada Bolgevikler ile beMustafa Kemal Bolgeviklere iimid baglamig ora ile temasa girmeye galigryor, adamlar gonderiyor. Halil ile
<;iik

raber.

di fikirlerine

cekmeye cahsmiglardi. " 5 STrzurum'a gelen Mustafa Kemal Paga burada aktotemas lunan kongrede de Rus - Turk miinasebetlerine sozler 6vcn rejimlerini yehi onlarm ederek Sovyetleri ve
'

muhabere
nistlik

tesis ediyor.
iyi

Zaunmca

Bolgeviklik ve Komii-

s6ylemiti.

JJ

kongresinin aktinden pek az sonra ise Rus hurriyetlerinin komiseri pcerin: Kaybolmu di?ileri tekrar kazanilraasi iein yaptiklari miicadelede Miisliiman
Sivas

bu sistemle yagamali, Ruslarla birlegmeli, akurica Rusyadaki Tiirk ve Tatarlardan Ruslarm igtiraki ile yardnna bir ordu getirecek. Bunun admi da Y e 1 koyuyor. Bu havadis her tarafa yayihyor. Herkes hayrette. Yii'ciic me'ciie mi geliyor! Bakii'de yapilan bir kongreye Erzurum
i

gok

gey, Tiirkiye

Ordu

ve

Dunyasma yardim etmek hususundaki samimi arzumuzu

Turklere ve her miisluman irkina mutantan bir gekidde ilan 7 diyerek Mustafa Kemal Pagaya mukabelede buettik.
>''

Trabzondan Ruslardan yardim umidiyle birkag kii gitmigti. Keza Erzurumlu Dr. Fuat admda biri Rusyaya gidip Bolgevik olmug Ruslarla bilittifak Erzuruma donmus.
TUrkiyeyi bolgcvik, kendisini reisyapmak fikrinde. Keza Baha Said admda biri Rusyada bolsevik olmug, gelmig idi. Bu Sark Cephesinde hapsedilmigtir. Sonra Bolgevik aleyhtarhgma- donmiistiir. Halinde bir zabt-u zabt gorunmiiyordu. Igte Rusyadan boyle gelenlerle temas oluyor, gark mintakalarimiz komiinist yapilmak isteniyor-

lunmugtur.
sirada ayrica Sovyetlerin Kafkas Bolsjevik ordubir lari bagkumandani bulunan Chalva Eliav reisligindeki tegkilat raillS buradaki gelerek heyet de gizlice istanbula

Bu

10S mensuplan ile temasa gegmigtir. Kazim Karabekir Pasa'mn Tiirk

Rus munasebetle-

rini

sahsen hassas bir kontrol altmda yiirutmek istemcsinden dolayi bu miinasebetlerin gark Cephesi kanah ile idame ettirilmesi kararlagtinlmigti. Bu maksatla Omer
393

Ordu palavrasi da Rusyada Ruslar tarafmdan uydurulmug, Sark Cephesine aksettirilmis, oradan Anadoluya yayilmig idi. Ilk hamlede gark vilayetleri
du. Yegil

ahalisin-

Kazim.

KARABEKIR,

a.g.e.

sh.

431

191
495

17

Kazim KARABEKIR. a.g.e. sh. 513 Sabahattin SELEK, Anadolu IhtilaJi c. 2, sh. 56 Mustafa Kemal Fasa, Nutuk III (Veslkalar) sh- 929/F Bak: Prof. Fahir ARMAOCILTJ, SiyasI tarih, sh. 629-6;50 Ali Fuat CEBESOY, Moskova Hatiralavi, sh. 60

de komiinistlige biiyiik bir muhabbet uyandinlnugti. Buyiik bir tehlike idi. Kazim Karabekir de bu fikre yatmig, Bolgeyiklikle Ruslar miisliiman oluyor, diyor seviniyordu, Ve hatta ordusunda riitbe ve nianlara dair bolscvikge

Kazim KARABEKIR,

a.g-.e.

sh.

75-167

292

MOSKOF MEZALlMt
gordii.

MOSKOF

MKZAl.tMl

293

bazi tadilat yapmis, ordusumin clden gidcccgini

Kendini topladi. Pakat Mustafa Kemal bu yanhs fikre saplanmis hala. israr ve dcvamda. Manastirli Balm da o esnada Azarbeycan'da. Yalniz o sjiddetle komunistlik aleyhapsetmisti. hinde. Karabekir onu bu fikrinden dolayi etmesir.i Yesil Ordu masali Azarbaycani Ruslarm isgal kolaylastirmasi icin ihdas edilmis bir yalandi. Giiya bir

sirada Rusyadan yardim almak mes'elesi Istiklal Harbi kumandanlari arasinda sik sik yazismalara ve bazan da anlasmazbklara sebep olmustur. Buna ragmen de-

Bu

vam

Rusyadan bir miktar yardim saglanabilecegi anlasilmistir. Fakat Ruslar, boyBolsevik le bir yardim kargihgmda oneeleri Tiirkiyenin
eden miinasebetler, sonunda

ordu Azarbaycandan gecip Anadoluya

gclip,

Tiirkij'eye

yardira edeeek, Ruslar Azerileri boyle aldatip muharcbesiz Azarbaycan'a girecck vc oturacaklar. Mcs'ele bundan
ibaret... Mustafa Kemal, Yesil Ordu hakkinda propaganda yapmakta bcrdevam... r

olmasi gartini mutlak olarak ileri slirdukleri halde sonradan, bu simdilik tahakkuk ctmcse bile Anadolunun anti - Bmperyalist bir tutum icmde bulunmasi kaf i addedilmisti.

biiyiik bir

'

Yukandaki fikrada da. zikri gectigi iizere Mustafa Kemal Pasa, Kazim Karabekir Pasa'nm kontroliinden gegecek bu tcmasla iktifa etmek istemiyerek Sivas Kongresi

Nihayct B a k ii K o n g r e s i ach verilen Turkiye bir kongrede gayri resmi bir surette toplanan bir safcazip daha icm Rusya mes'eleyi Komiinistleri bu n i s t u K o m e i r k u T y haya intikal ettirerek

sirasmda Halil Pasa'yi re'sen Kafkasya'ya gondcre-

P
y

a r

ni kurdular.

-'

c:i

rek bolgeviklerle irtibat kurmaya memur etmigti. 201 Kazim Karabekir, bu hareketi ingiiizlerin Turkiye ve Ruslar

23 Nisan 1920'de Ankara'da

ii

T u

y e

ii-

Millet M

e c

acildiktan sonra

Turk

arasma Kafkas Devletlerinden mutegekkil bir mania gekmek poli'tikasinm icabi kabul ederek bundan kuskulanmisti.-''-

Rus miinasebetleri daha bariz bir surette ortaya cikth Gfeligen diplomatik miinasebetler ve Lenin'le Mustafa Kemal Pasa arasinda teati edilen telgraflar sonunda 24 Agustos'ta Moskova'ya gonderilen bir Turk heyeti ile
Ruslar arasinda bir dostluk muaheclesinin ilk metni paerafe edildi ise de muzakerelerde ortaya cikan E r ile ilgili bir anlasmazhk bu mualieni

Ayrica Ittihatgilarin bu K a r a k o 1 C e m y e t i de Sovyetlerle re'sen anlasma zemini aramis, hatta bir anlasma metni'- " tesbit edilmisse de bu isleri inhisannda yiiriitmek isteyen Mustafa Kemal Pasa tarafmdan IIazirIasirada ortaya gikan yoni bir
i

tesekkulii olan

Mes'elesh

deyi gikmaza soktu. Ruslar, Ermenilere hala

yetlerimizi peskes

Dogu

Vila-

yanlarm temsil selahiyetsizligb esbab-i mucibesi

dik edilmemisti.- 04
zoo Dr. Riza 592-593

ile

tas-

NUR, Hayat

ve Hatiratim,

c.

3,

Istanbul

1.968,

Sh.

2i

202
sea

Kazim KARABEKIR, a.gr.e. sh. 444-445 Kazim KARABEKIR, a.g.e. sh. 446 Muahede metni icin bak: Kazan KARABEKIR,

Bunun iizerine Qekmek istiyorlardi Turk heyetinden Yusuf Kemal Key, Tiirkiyeye donmus. Bekir Sami Bey ise Kafkasya'ya gitmisti. Aslen Kafkasyah bir Asotin olan Bekir Sami Bey, bu sirada Turkiyeyi birakmis da Asetinler igin bir takim faaliyetlerde bulu:n
'

a-g.e.

Kazrni
Alj
>

sh.

628-630
z*

Puat

KARABEKtR, CEBKSOY,

a.g.e.

sh.

610
98

a.g.e.

sh.

Kazim KARABEKIR,

a.g.c. sh.

630

'

294

MOSKOIT
::or

Ml'i/AI.lMl

MOSKOF MKZAT.lMt

295

nuyordu.

Hatta Rusya aleyhine

" s -

bir

takim faaliyetlere
kilan

adiylc

bile girismisti.

Ruslann
Ermenilere

bir Tiirk

Rus muahedcsini imkansiz

toprak verilmcsi mes'elesi Kazun Karabekir'in Ermenileri hezimcte ugratan fjark harekati ile suya diisiince, yeniden miizakerclere girilmis ve 16 Mart 1921'de o a k o v a u ah e d c s imza edilebilmi^tir. Bu muahede, Kars. Ardsihan ve Artvin'in eskisi gibi yine Turkiyede kalmasi, Batum'un serbest liman olmasi, buradaki Tiirklere milli ve dini haklar tanmmasi ve Batum'a girip - gikan Tiirk mallrindan giimriik ahnmamasi kapitilusyonlarin ka-

ark

Vilayetlerimizden

Gergi bu sirada komiinizme karsi bun^arpisan bir takim antikomiinist kuvvetler vardi ki Fakat larin ekseriyctini miisliimanlar teskil etmekteydi. alakabir hi etmekle yardim Tiirkiye'ye kuvvetlerin

tamtihyordu.

bu

si

yoktu. Bu propaganda ve mevhum Yesil ordu biraz asagida belirtilmis oldugu iizere heniiz istiklaline kavusmu bulunan Azcrbeycani bogazlamaktan baska hig bir idi. ise yaramamig olan bir M o s k o f h i 1 e s i
Bil'ahare

meshur kuva-yi

milliycci

erkez Ethem'in

de katilmasiyle daha da tehlikeli

e s

Ordu Cemiyeti>

yitsiz - sartsiz ilga edilmesinin Ruslar tarafindan desteklenmesi gibi bazi sartlar ihtiva etmekteydi. Bu anlasmayi takip eden siddetli K o m ii n i s t

da bir miiddet sonra Kemal Paa c,ekisMustafa ortaya cikan Cerkez Ethem onun yerine Fakat kaldinlmistir. mesi sonunda ortadan o m u_nj_s t K e Ankara'da resmen T ii r kjv
bir hal almissa
-

Propagandasi
cok
tehlikeli bir

F
ve

k a

memlekette
i
1"

komiinizme karsi

riisii

temsil

kurulmusturr (18 Ekln^l920) re'smi goi 1 1 i y e eden H a k'Tiniy et-i

alaka uyandirmisti. Heniiz yeni bir hao

1

e n

ii

gibi gazetelerde

bu partinin go-

rekef olan

s e

taya cikaran

fikirlerin

k h t i a 1 i ve onu orkorkunclugu bilinemiyordu. Bu

I

rtislerini aksettiren bir

Qok yazilar cikiyordu.

bir

yiizden Mecliste bile

komimizmin resmen

ilan cdilmesini

Fakat bu resmi partinin

mi'mist gizli

u v a z a a

ol-

arzuluyacak kadar derin ve tehlikeli bir gaflete kapilmis

olanlar goruliiyordu.

dufuriu kabul eden bir gok gercek

ve iyi yetistirilmis ko-

M Hatta bu meb'uslarclan

bir

co-

gu, bu tarihlerde biraz da efsanevi mahiyet arz eden ve komiinizmin biraz da Islama zit olmadigini iddia ve ispa-

ta galisan
olmuslardi.

e s

d u

isimli

cemiyete dahil
miisliiman-

Yukanda da

gectigi iizere

Rusya

cahsmayi tercih ediyorlardi. Bunlar meshur kurmus oldugu komiinist Mustafa Suphi'nin Bakii'da T ii r k y e K o m ii n i s t P a r t i s i nin bir gosteriyorlardi. seklinde faaliyet nevi Anadolu subesi Komiinizmi yayamya gahsan bir cok mevkute gikanhyordu.
i

larmdan

tesekkiil edecek

bulunan bir ordunun Anadoluya

Ankarada

acilan

Rus Sefarethanesi

el

gegecegi rivayetleri dolasiyordu.

Bu

ordu, Islamin

yesjl

renge atfettigi kudsiyet sebebiyle

- 07

e s

d u

altmdan miithis bir komiinist ebekesini sevk ve idare ediyordu. Teferruatma giremedigimiz boyle bir siirii tehve propagandanm ortaya cikmasma sebep neydi? Hie siiphesiz birinci derecedc Rusya'ya sirin goriinerek bir parca yardnn koparmak degil mi? O halde
likeli faaliyet

Dr. Riza
a.g-.c.

NUR,
sh.

a.g-.e.

sh.

78

Yusuf

KRMAI, TKN(Zamir)
151-152

GiRSENK,
- 08

164

OGLU:
-" !)

Dr. Riza NUR. a.g.e. ah. 780 Hattralarim - istanbul 1961,

sh.

Damar
215
sh.

ARIK-

biraz

da bu moskof yardunimn

iq yiizunii

arastirahm.

Damar (Zamir* ARIKOGLU,

a.g-.e.

MOSKOJF
fo

MK/Al.lMj

29T

Bir Yardim

Efsanesi:
Riuja
('iilnr,

miinist hareketlere itiraklcri<ni onlemisjlerdir. Hatta. bu

V/Ain

zttlf

baga
baga

ealar,

Ycmo Moskof
tjiin goiir

ctanegin
<;jilar.

kadarla da kalmayarak bu sirada Tiirkistan'da mevcut yatigtirabildikleri gibi birqok Rus esiri Tiirklerin bolseviklcre yardimi da temin edilmitir. 2U
ihtilali

bb
Sttrme goze,
Qekillr siinni"
yii/.y"

Bolsevik iktidar kendini oturtup yerlestirebilesiri

mek

igin

Rus

gayri slav unsurlara mecburen hiirrisuretle yiizyillarca

MoskoT kdr go/, lu.'iivsa Dermanin silrnie g8/e,

yet bahsetmigti.

Bu
C
u

Carlarm idaresi
de
birkag

altinda yagamig bulunan Miisluman

Tiirkler

Sol B
i

a s

11

in

bugiine kadar her vesileden

1 s t

cogu ajan olan kalom^orleri v istifade ederck Rusya'nm

gibi

ze silah

buhranh bir devrode bive paraca yardimda bulunmus. oldugundan bah1

a r b

setmislerdir. Bugiin
tiin

hemen hemen

Tiirkiyc digindaki
almis.

bii-

Turklugii, kahir vc istibdadi altma

bulunan

Rusya'ya Son Miistakil Tiirk kalesi Anadolu muzu da da pesjkes qekmek isteyen bu hain ve gafillerin dillerine doladiklari R u s Yardimi m e s e e s i ashnda bir efsaneden ibarettir. Filhakika Rusya, Tiirkiye'ye yardim etmitir. Fakat tarn nianasi ile bir M o s k o f h i 1 e s olan bu mes'elede Tiirkiyedcn ziyade
'

h u r i y e t kurmaya muvaffak olmuslardi. Bunlardan biri de A z e r b a y c a n C u m h u r i y e t i idi. Rusya, yardim maksadiyla Tiirkiye'ye gondermek istedigini soyledigi ommcu ve onbirinci ordulanm gecjt hakki taleb eyledigi Azerbaycan'a. sokarak burasmm yeniden isgalini temin etmigtir. Gergekten daha once Tiirkiyede yapilan dehgetli bir propaganda sebebiyle herkestc, Rusyadan Anadolu'ya Y e adiyla bir ordu gonderilecegi hususunda i ] O r d u
ti

8 t

a k

i 1

kendisine ge^itli sikarlar saglamistir:

kadar Galiqya Cephesirideki Alman - Tiirk zaferi de Rus Tttrkler tarafmdan ciikkat ve alaka ile takib edilmekte ve Rusyanm aleyhine oldugu igin cickii bir meronuniyet husule getirmekteydi. (Fazla bilgi igin bakmiz: Prof. Dr. A. X. KITferi
esiri

Rusya'da Boise vik I h t i 1 a 1 i qiktigi zaman bu hareket umumi ve tam bir tasviple karsilanmis. degildi. Bircok
edildigi
iizcre

aa

Yukanda da

RAT,
<l:iir

a.g.e<

sh.

-127)

Bu alakamn Mia devam

etniekte oldugv.na

ifade

bolgelerde isyanlar ve Bolgeviklerc karsi miicaclcloler olmaktaydi. Yeni idare Tiirkiye'ye yardim mes'elcsini genis;
olcjide

de bir sehadet nakledelim: Sonra halki Tiirk ve Miisluman olan yerlerde dolastigimiz zaman, hatta Kafkas Dagku'imn gbbeglnde tek kelime Tiirkqe bilmeyen Asetinler arasmda bile, rastladigumiz insanlarin c;ogu Tiirk oldugumuzu ogrenince once
Klhamdiilillah Muhammed&m diyor, arkasmdan da Kur'an-i Kerim'den bir veya iki ayet okuyordu. Askabat'tan Moskova'ya donerken ugakta birkag Turkmen vardi. Bir aralik bir giirliltu
oldu. tglerinden biri tolaslaninca arkadasi <.<Korkma dedi, Ya~ nimizda tslimm Merkezinden gel mi $ olaular oturuyor. Bir $ey olmazi) kastettigi bizlerdik vc tslamin Morkezi dedigi de Istanbul!* (Bak: Sarnet AGAOGLU, - Sovyct Rusya imparatorlugu -

ve

kalbleri Tiirkiye icjn sarpan 2

propaganda mevzuu yaparak Rusya'da yasayan Tiirklerin bu anti-ko'

210

Rus
iginde

esiri

Tiirkler bu sirada Tiirkiye'ye kargi

ciddt

bir

muharip' olmasimn da dahli ile Ttirkistan'da gikmig olan bir isyan biit.iin dehgetiyle devam etmekteydi. Canakkalc'do kazanilan Tiirk /.&ile

alaka

bulunuyorlardi.

Rusya'nm

Tiirkiye

Istanbul 1967, h)\. 59) -" Prof. Zeki Velidi

sh.

TOGAN,

Hatiralar

istanbul

1969,

243 ve miiteakip.

298

MOSKOF MKZALtMt
bir

MOSKOF MEZAUMl
c a
sii.

299
1

kanaat vardi. Sivas Kongresinden sonra Bolgeviklerle temasta bulunmak iizere Mustafa Kemal Pa$a tarafmdan re'sen Kafkasya'ya gonderilmis. bulunan "Knver Pasa'mn amcasi Halil Paga da bu sirada Azerbaycan'da bulunuyordu. Iiatta Tiirkiyo'de Biriuci Cihan Har-

yanks

1 1 1

ar

da gelen

o r d u

a r

kemal-i
demektedir.

kunetle kabul ettiler.

-'"

binin nihayete ermesiyle issk

tihatqi

giiqsuz kalmis birqok Itbile

maceraperest subaylar

bu havalide bulunu-

benalan Az a r b a y can'in miisavat hiikumeti tarafmdel

i

Mustafa Kemal Pasa'mn. bu beyanati daha Rusyadan yardim talebine vesile olan y a n i na temas ederek: t n g i 1 i z 1 e r e
k

sonra
I s
-

Gence

etmekle
ii

z e

v k

yor ve

gesitli sckillerde faaliyet gosteriyorlardi.

dan G r c v c Ermenilerin d a h e Gence'de bir irtica viicuda getirilii

1 i

i 1

Azerbaycan Cumhuriyctindcn Turkiyc'yc Rusya, yardim i.Qin gonderileeegini soylcdigi ordularma geqit hakki verilmesini taleb
etti.

ise

s e

e r

b u n

a r
- ,:i

a.

den

yeni

kurtulduklan

Azarbaycanblar, Rus esaretinun degifjve o s k o f

milen tedib ve tenkil etti

li

diyerek
iki

Azarbaycanin Rus isgaline ugramasina sebeb olan

ifade etmis olmaktadir..

ami-

'

meyen

kalles tabiati ni

wk

Bu

ibaredeki irtica kelimesi

iyi bildikleri i<;in

buna

razi
Tiir-

hiQ siiphe Antikomiinist manasinadir.

Bu

ifadeden an-

olmadilar.

Fakat oradaki Rus ajanlan ve

bclki de

lasilmaktadir
vesile olan

ki,

Rus ordularmm Azarbaycan'a davetine

kiye'nin Azarbaycan'daki resmi

gayn resmi murahhas-

lan bir takim dahili kansikhklar ihdas ederek Rusya' dan yardim taleb edilmesini sagladilar. Rusya bunu bahane ederek Azarbaycan'a girdi. C ok hazindir ki, Tiirkiye'nin de,

nm
rin

Gence havalisindeki karisikhklarda Ankara'emrinde olarak bu bdlgede faaliyet gdsteren Halil

dahli vardir.. Ayrica Azarbaycanhla-

Paga ve emsalinin

Rus

ordularini stikunet ve tevekkiille karsilamalarmrol

Rus Ordularmm

istila

nmoliyle degil, Tiirkiye'-

da Tiirkiyenin kendilerine verdigi teminat

oynamistir

ye yardim maksadiyla oradan gecmek istedikleri hususunda Azerbaycanhlara teminat vermis oldugu anlasilmaktadir. Nitekim daha sonra 18 Agustos 1336 (1920) Y e n G U n Gazetesinde yer alan Tiirki:tarihli ye Biiylik Millet Meclisi Reisi sifatiyla Mustafa Kemal
i

Bu hususu
si

o sirada

Moskova Muahedee

ve

'

a r d

m T

maksadiyla Rus-

yaya gitmis bulunan Dr. Kiza Nur da teyid etmektedir:

Azeriler bir seyden aci aci sikayet ediyorlar. Ve soylerken adeta agliyorlar. Her kimle gorugtumse bunu soyledi:

Pasja'nin

bu mes'eleye dair mecliste vaki

gelip

beyanati,

bu

gercegi dogrulamaktadir. Mustafa

Kemal Pasa, bcyana-

Bizi siz viicuda getirdiniz.

kurtarmalan i<jin Ruslarm onuncu ve onbirinci ordularini bu ise tahsis ctmis olduklarmdan bahsettikten sonra: B u o r d u tinda Anadolu'yu Bolseviklerin

niz. Izah ediyorlar: Vaktiyle

tiklal verdi.

Sonra da Turk ordusu

siz

bogazladi-

geldi.

Bize

is-

lar bizim delaletimiz, tesiri-miz ve

Sonra Halil Paga, bizi Tiirkiye boyle istiyor, Ruslar geqip Turkiyeye yardim edeceklerdir diye kandirip miidafaa ettirmeksizin Ruslari buraya soktu. OrduBak: Mehmed SERIF,
41

hizmetimiz sayesinde suhuletle mali Kafkasya'yi ge?tilor, Azarbaycan'a dahil oldular ve Azarbayi

-l"

Azatbaycan inkilabi
41

Istanbul

11921,

sh.

2i

Mehmed SERIF,

a.g\e.

sh.

300

MOSKOF MEZAljMl
vardi. Miidafaa cdccekti. Ettirmedi. Ite yeniden Rusdiigtiik.

MOSKOF MEZALtMl
lar He harbctmig. Afcrin

301

muz

boyunduruguna

Bu

feci bir scy.

Bir biiyiik milli hiyanet!.. Bir vahim:

bu gayrcti de goste/mig. Fakat dert yandi ve ezherif, dyle nabcnim amcam olan cumle guhu soylcdi: 0

maglup olmus.

Bana amcasindan pek

ki,

tarihi cinayet ...Bunu bilmiyordum. Beni dehget kapladl.

mussuz ve
lerini
-

algaktir

bilemezsiniz. Azerileri aldatip eletti.

ki,

hayatma kastcdilmig, onlann tabirince bogazlanmis, sonra bunu yapan Tiirkiycli bir Tiirk ve Tiirkiye namina yapmig. Bize ne pis leke. Belki de Azeriler miidafaada muvaffak olamayip Ruslara maglup olurlardi. Yine vatanlan istila altina girerdi. Fakat harp edip vazifclerini yaparlardi. Belki dc muvaffak ohip istiklallcrini muhafaza cderlerdi. Bu isin biitiin hakikatini ogrenmeyc gallgtim. Mes'ele g8yledir: Ruslar Demirhansura taraflarma gelmisler.
Evvela, bir Tiirk Milleti.nin

ayaklarmi bagladi. Ruslara teslim

Filhakika bu mes'ele boylc olmugtur. Zannettim

vaktiyle Samim'in vurulmasindan biraz evvel
rip

bana

geti-

miistakbel katili diye takdim ettigi

Halil,

Ruslara

bu igi yapmigtir. Hususi hayatmdan bazi safhalar bildigim bu adam her seyi yapar. Gel git zaman... Lozan Muhadesindcn sonraydi. Ankara'dan Istanbul'a geliyorum. Ilalil de geldi. Mebus kompartimanmda benden
alct oiarak

Enver'in amcasi Halil Pasa'yi Bakii'ya yollamiglar, Azerilerin bir ordu ve gencralleri varnug. Miidafaa tedbiri
almiglar. Meb'usan meclisi fcvkala.de igtima etmig. Ilalil Pasa meciise gelip: Miidafaa etmeyiniz. Ruslar buraya

Buyurun!. dedim. Bagkasi yok. Birer kanepeye uzandik. Oteden beriden konustuk. Nihayet bu mes'eleyi a^tim: Azeriler size, lanet okuyorlar dedim. Ooo...
yer
istedi.

yerlesmok
bir

igin

gelmiyorlar.

Tiirkiyedeki kardeglerinize

yardim ordusu gonderecekler. Bu ordu buradan gcQecek. Bunu bana Mustafa Kemal Pasa yazdi. Miidafaa
etmesinler, diyor demig.

bunu kendim yapmadim ya, Mustafa Kemal bana Ben de yaptim. Goziim faltasi gibi agilcli. Vakia vak'anm safhalarmda goriinuyor. Azeri halkmca da soyleniyorsa da Mustafa Kemal'm bu igte bir dahli oldedi,

emretti.

masma

ihtimal veremiyorum. imdi alakadar olan bizzat

Uzun miinakagalar olmus,

nikii-

hayet meclis: Mademki Anadoludaki kardeglerimize mel (Yardim) goturecek. Gccsin kazaya nza.

degildi.r dedim. Dogrudur dedi. Eee, dedim. Telgraflar bende mahfuzedersin? neyle ispat

soyliiyor.

Dogru

vak'ayi bana bir miktar Kars'ta Nuri Pasa da anlatmrsti. Nuri, Enver Pasa'nm kardesidir. Enver, mevkie

Bu

dur dedi. Bu vak'a tarn Ankara'da

Yesil

Ordu

yaygaralan,

gecer gecmez, kendisini, babasim,

ilah...

amcasmi,,

kardegini

pasa yapmisti. Boyle seyler aleyhinde oiarak Abdulhamid idaresine isyan etmig olanlar, bir giin gelrnig.

Mustafa Kemal'in Tiirkiye'nin Bolsevikligini ilan etmek sstedigi zamana tesadiif ediyor. Mustafa Kemal o vakit teIlalil ve emsali, keza dogrudan dogruya Ruslar ile masta idi. Zateu Halil ile temasta oldugu hiikumetge ma-

onlardan beter olmuglardir. Nuri baktim cahil bir adam ama, makul ve namuskar goriinmektedir. Kars'ta fabrikalarda gahgiyor. El islerinde kabiliyctli bir adam. Lakin Halil, cahil, sedid, cani, namussuz, cdcbsiz, rezil bin. O general olur muydu? Olursa boylc olur. Ilalil, Ruslar*

lum
de

idi.-"

Bu

mes'ele yerli ve

agagi yukari

ayni mahiyette

yabanci bir 50k kaynakta hepsi olmak iizere muhtelif

Bakii'ya sokmus. Nuri ise vaziyet ahp, Gence'dc

a"
.sh.

Rus-

Dr. Kiza NIJR, Hayat ve Hatiratim,

c.

3,

Istanbul 1968,

750 ve mutealub.

302

MOSKGF ME7-AUM1

MOSKOK MEZAUMt
kismi silah temini icin

303:
S1S

sekillerde gecmektcdir. (bak: Lord kinros, Atatiirk Istanbul 1966 sh. 370-871 - Aclan Sayilgan Sohm 94

Almanya

uzerinden,

miitebakisi

1967 sh.. 152 - Dr. Selabaddin TanseJ Atave kurtulus savasi, Istanbul 1966 sh. 73 A v. Uiiseyin Baykara, Azerbaycan, Istiklal Drami, Tiirk Kiiltiitiirk

yih, Istanbul

rii

le

s. 79 Ankara 1969) Ruslarin bir gok avantaj elde etmelerine vesiolan yardimlari hakkmda muhtelif rakamlar mcvcut-

Dergisi
cc

dogrudan dogruya verilmistir. Tabiatiyle miktan hakkinda muhtelif rivayetler mevcut olan bir miktar da silah ve askeri malzeme almmistir." Ruslar 1921 yilmdan itibaren her sene vermeyi taahhiit ettikleri halde ilk yihn taahhiidunu yiizde elli eksik olarak ifa edip bes milyon
11
'

ruble odedikten sonra bir daha asla hi? bir sey vermemis?lerdir. Qiinkii gaye Tiirkiyeye ciddi ve hayati bir destek

Fakat bunlarm hi? biri de muhtelif askerf malzcme on milyon Ruble nakdi215 asmamaktadir. Bu mevzudaki muhtelif kaynaklarin karistinlmas.ndan ortaya cikan gerqek sudur: Ruslar her sene on milyon ruble vermeyi vadetmislerdir.- Fakat bunun sadece Bes miilyon unu fiilen odemislerdir.- 17 Bunun da bir
tur.
ile
,;

saglamak
gori'mcrek
Isini

degil, bir

yukanda

miiddet icin bu niyeti tasiyormus. gibi ifade edilen avantajlan saglamakti.

Moskof

gordiikten sonra artik nicin yardima devam etsin? ichi verilen soziin bir kiymeti mi olur? Dr. Biza Nur, hatiratmda bu miktan Bir milyon

-'

sh. 73.

129

Mete TUNOAY, TUrkiye'de Sol Akimlar, Ankara 1967, Cemal KUTAY. Anayurtta Son Bes Osmanh TUrk'tl,

Istanbul, sh. 2SS

Ruble* olarak zikretmekte ve su tafsilati vermektedir. ... Tuhaf bir sey oldu. Para istiyecegiz, Stalin'den Odasi gayet basit. Adi bir masasi bir de iskemlesi var.

Fahir
846

ARMAOGLU,
-

a.g'.e. sh.

635

Dr. Riza
a.g.e.

NUR.
sh.

a.g-.e.

Sabahaddin SELEK, a.g.e. sh. 112 Yusuf Kemal TENGIRSENK, a.g.e, sh. 229 'da: Muahede ile beraber rnalumunuz olan ikl beyartname teati odilen ayni zamanda C'iQerin tarafmdan Tiirk Hey'et-i Murahhasasi Reisine hitaben Rusya Cumhuriyet HttkOmatinin 1921 'den
229
1!i

sh.

805,

Yus-.if

Kemal TENGtRSENK,

Bale:

Sag yaninda da duvarda bir telefon aleti. 0, \erinde, biz de masanm kenarmda, onun sol tarafmda biraz one dogru oturuyoruz. Ocumiiz babasa gelip ne isteyelim deals
'

Bak:

AH

Fuat CEBESOY.

a.g-.e.

sh.

312
vardir.

itibaren Ttirkiye'ye ihtiyacat-i iktisadiyesi ic:n her sene altin olarak on milyon nible verecegini mutazamir.m bir mektup alindi. Parar.m bes milyonu derhal yola gikarilacaktir. demektedir. Silahlariri gondeiirecek ilk kismmin takarrur cden listesini de iki g-une kadar Harieiye komiseri, sefir pasaya resmen tebligedecek...:> demektedir.
- 1T AH Fuad CEBESOY da. Ynsuf Kemal Bey'i teyiden: Moskova Muahedesinden sonra Ruslar vaadlerinl yerinn g-etirmeye baslamislar, bir miktar harp malzomesi ile on milyon Tiiblelik altimn yansini gdndcrm>.^!crdii> Fakat GtimrU'yti vaktinde bogaltmamamiz ve Giireistan dahlllnde Ahiska vc Baturnu muvakkaten igal etmemiz tizerine yeniden tiirlii tUrltt engcllev

muhtelif bize en dogru gbviineni sudur:

1
1

Bu hususta da
Tiifek

r ivayetler

Bunlardan

Fisek

Top Top mermisi Her mitralyoze mermi

Sahra telefonu
Telsiz istasyonu

Uyak Kamyon

vc otobtis

gikarmislardi. Mesela yardim nakliyatmi durdurmuslar, esirlerimizia toplanmasinda cok lakayt davranrmslardi... demektedir. (Bak: Moskova Hatiralan, sh. 154-155

Binek otomobili Asker elbisesi Benzin (Bak: Feridun KANDEMIR

Kitabi,
sh.

adet adet 250-300 adet 75 000 adet 15 000 adet 200 adet 5 adet 200 adet 100 adet adet 4.0 100 000 adet 600 000 kg. Kazim Karabekir'in Yakilan.
200 000
5 000.000

170).

304
dik. Ben:
si

MOSKOF

MK/,Ar,lMl

MOSKOF MKZAIitMt
iki-

305

Otuz milyon

altin

dedim. Arkadaslarimm

den

air/,

de Biz istemeyiz. Ben isterim, isteycn bir dilenci, vermeyen iki dilenci. Bunda utanacak ne var. Mitllete istiyoruz. Kendime istemiyorum. Ben fazla isteyeyim de onlar utanir, vereceklerinden biraz fazla verirlcr dedim. Stalin'e Biz Ingilizlerle harbediyoruz demektir. Bunda Sovyet Rusyanm bir ordusu roliinii yapiyoruz. Bize cok para lazimdir. Harp masraflarmi vermelisiniz. Yoksa

Vaziyetlerint anlatarak acele yardim istedi.

sizin fikriniz nedir ? dedi.
Hie. tereddiit

acarak bana Ankara'dan bir Tiirk heyeti geldi. Bu hususta

mek

gerek...

iizerine

etmeden kendisine: Elbette yardun et Ve vakit gegirmeden yapilmahdir. deyisim bu ise zaten kararh olduklanni, fakat bazi zorkarsilastiklarmi belirten bir ifade
icjin

luklar

ile

ile:

Yardim

mes'elcsi

bizi

diigiinduren

iki

harbe devam edemeyiz. Bu da

zorluk var

dedi ve

sizin emperyalrstlcre kargi

devam

etti:

Birincisi Tiirklerin istedikleri altm

para

biz-

olan eephenizin bir kismi yikilnug demektir dedim. Bu adamlarm biitiin davalan agizda dolagan moda lakirdi Emperyal:.zm aleyhine hareket tir. Bayraklan bu, 6undiikleri sey bu, fakat kendileri maske altmda birinci emBiz de bunu bilmez gdriiniiyor, emperyalizm aleyhine ver yansin ediyoruz. Stalin: Ne kadar para laperyalist.
dedi. Otuz milyon altm dedim. Giildii. Galsba beni altm nedir bilmez zannetti. Ve dedi ki: Bu kadar para bizde yok. Bulmak da mumkiin degil. Yanm mil-

de pek azdir deyince ben hemen soziinu kestim: Bizde altin para vardir! dedim! Verebiliriz de!..

zim?

Aynca paranm miktarini tesbit etmek icabediyordu. Bunu miitehassislar tesbit etsinler ded?.k ve bizim ayni zamanda Hariciye Nazin olan Bagvekil Feyzullah Hoca
bir heyete havale etheyet uzun miizakereler sonunda yardim miktarini en az yiiz milyon altin ruble olarak tesbit etti. Tekrar Lenin'le bulustuk. Lenin bu sefer yaptigimiz konugmada sozii tekrar para konusuna getirerek ne kadar veile

adam

Rus murahhaslarmdan murekkep

tik.

Bu

yon verebiliriz. Bense Asla kafi degSb dedim. Ne ise vur asagi, tut yukan, bir milyon altma sulh olduk. ""> demektedir.

rebilecegimi-zi sordu.

Yiiz milyon ruble* dedik.

Lenin

bu meblagm Buhara Cu'mhuriyet i nden temin edilisini birkaq sene evvel Yurdumuzda multeci olarak hayata gozlerini yuman o zamankii Buhara Cumhuriyetinin Reisieumhuru Osman Kocaoglu'nun
tikleri

Halbuki Ruslar, Tiirkiyeye vermek iein bu parayi o zaman miistakil bir cumhuriyet olan B u h a r a dan temin etmiglerdir. Hem de bir milyon degil, yiiz milyon Ruble olarak. Ruslann doksandokuz milyonunu gasbet-

tekrar

etti: Ytiz

milyon

mu? Evet

derhal verebiliriz!

Carhk zamanmdan kalma altin rublelerimiz Qoktu. Buhara hazinesindeki bu paraya Ruslar el siirmezler, dokunmazlardl. Buhara bir Car emareti oldugu halde idari

ve mali islerde miistakildS.

Bu

sebeple bizde altm be-

lagan mabelag (Haddinden fazla) goktu!

Lenin'le bu s.ekilde mutabik kaldiktan sonra biz Buhara'ya dondtik. Parlamento Reisi Abtlulkadir Mirzaoglu
mes'eleyi, mcclise intikal ettirerek halka ve parlamentoya ben, Anadoludaki Tiirklerin vaziyetlerini, Yunanlilar tarafmdan fena halde tazyik edilmekte olduklanni anlatarak onlara yardim etmemiz gerektigini iyice
ile goriis.erek

u satirlan ifga etmekteclir: Nitek!.m, Kremlin Saraymda kendisi

miiz gun Lenin,
-"

onem
NUR,

verdigini

gpriigtuguhissottirdigi Tiirkiye r
ile

Dr. Riza

a.g.e.

sh.

771

izah cttim.
f.

20

306

MOSKOF ME/.AljMl
Bizim. o vakit

MORKOI'- MKZAl-lMl

307

parlamentoda dort partimiz vardi. Bunlardan Milli Birlik ve Kurtulu ile Ahrar Partileri tamamen yardim lehinde idilcr. Yalniz Komlinist Partisi reisi avamdan ve aslen Tatar olan NecJp IliiMvybiogIu, bu ie akil erdiremedi ve Provaksiyon yaparak halka:
Boyle yardim olmaz. Biz bu parayi tngidizlerle miitareke yapip anlasjan Osmanli Sultanlarma veriyoruz. O Sultanlar
ki,

Esasen, Bolgevik lhtilalini kabul etmeyenlerle kan

ve ateg icjndc miicadele eden ve fiarpigan Lenin, Tiirkiye ye yapilacak bu hizmete Rusyadaki Turk ve Miislumanla-

n memur edip kendi tarafina gekecegini hesap ederek, Mustafa KemaPe Buhara Cumhuriyetinin gonderdigi alyetiijtirir. Bu suretle de Lenin, Rusya'daki Tiirk ve Miisliimanlarm yardimmi lehine saglamig olur. Bu olayi

tinlan

imdi

emperyalistlerle
tegebbiis
etti.

anlasmisjardir.

diyo.

havayi bulandirmaya
Tiirk Frond

Bunun

uzerine bizim

da buna karsi halki aydmlatmak iqin genii? olQiide propagandaya baladi. Fakat Neeip Hiiseyinoglu, yardim aleyhindekii kigkirtmalannda inad ettiginden hiikiimet karariyla Buhara Hududu dima atildi Buharanm o zaman dortbucuk milyon niifueu vardi. Buhara parlamentosu Tiirkiyeye yiiz milyon altm Ruble yardimmi, tek itiraz sesi yiikselmeden bir anda ve tam
bir
ti.

aynen rahmetli Ali Fuat Cebesoy Pasa'dan da duymug(bak Tckirdagda gikan aakgazetesi 31 Mart 1969 tarihli niisha) dd Soylemeye hacet yoktur ki, halis Tiirk topragi Batum da bu yardima nail olmak icm pegkeg sekilmigtir Bunu anlamak igin Moskova Muahedesi ne bir goz attum.

mak

kafidir.

oy

birligi

ve hararetii tezahuratla, alkiglarla kabul et-

Parlamentonun bu karari uzerine, hemen ertcsi giidernii gereken muameleyi tekemiil ettirdik. ve parayi teshazinesine Pais hal Ankara'ya yetistirilmek iizere

Ruslar bu yardimi vesile ittihaz ederek Tiirkiye dahilinde komiinist propagandasim alabildigine geniletmeye imkan buldular. kadar ki Tiirkiye az kalsm s e v i k B o ve bir R u s P e y k i oluyordu, Gorqektcn daha ovvel nakledilmis. bulunan bu istikametec
1

lim ettik.- ;i

Tuhafi u ki bu yuz milyon rublc nin doksan dokuz veya en azmdan doksan beg milyonunu gasbeden Ruslar, Buharahlardan yiiz milyon iizerinden nakliye iicreti 2 2 almayi da ihmal etmemislerdir. Hatay miistakil bir Cumhuriyet iken burasimn Reisieumhurlugunu yapmis. bulunan Tayfur Sokmensiier'de bir gazetenin sordugu suale cevap verirkcn bu hakikati
'-'

vatamn istikbali igin ciddi bir tehlike arAncak komiinizmin ig yuziinii re'sen miigahede etmek imkanini bulan Kazira Karabekir Pasa ve Dr. Riza Nur gibi bazi vatanseverlerin gayret ve himmetiyle bu tehlike atlatdmigtir. Fakat bu giine kadar bir gok komiinist tcvkii'lerinde arz-i endam eden M a h u 1 1 a r
teki geli^melcr,

zediyordu.

o giinkii propagandalarin zincirleme bir

getirdigi hainlerdir.

surette

husule

Bu

giin

de

Beyazit KuleIstiklal

sine K
II

teyid etmigtir:
2=1

valarj.

k a h k e m yapanlann hareketleri, Tiirk

komiinist

a y r a k gekenler ve sokaklarda e s i adiyla komiinist ihtilaii pro-

harbi devresin-

deki

fjiddetli

propagandasmm zamammiza kadar

vadettigi

Osman KOCAOGLTT (EsM Buhara

-

yardiminin icyuzii sh. 292

222

Yakm

Tarihiiniz dergisi

Reisi cumhum), - Rus c. 1, Istanbul 1962,

ulagan miitcvali dalgalanmalarmdan bagka bir ey degildir.

Bu
fiilen

suretle

Tiirkiyeye

on

milyonu-

Cemal

KUTAY,

a.g.e.

sh.

258

nun

ancak

be

milyonunu

odeyen

ve

bu-

308

MOSKOF
ilaveten de bir

Ml'.'ZALlMt

MOSKOF MEZALlMl
.

309

ve cephane gbnderen isgali, Buhara'dan temin edilen meblagin biiyiik ekseriyetinin gasbi, ve Tiirkiyeyi uzun miiddet huzursuz edecek sol akimlarm baglamasini temin etmek gibi bircok avantajlar saglamisjtir.
Ruslar, buna mukabil

na

miktar silah

Azerbaycanm

Ve gu ana kadar elimizden kadar destckleyisimizin sebebi de bu ozelligidir. Ama harcket baganldiktan ve kesin neticeye ulagtiktan sonra Tiirkiyedeki eski gerici kuvvetlerin, beylerin ve paketii

bir kurtulus harcketidir.

geldigi

sjalarm iktidan ycniden ele gegirmiyeceklerine dair higbir

Fakat mes'elenin ayrica bu

1

kadar ele ahnmamis. bulunan basjka yonlerj de mevcudtur. oyle ki:

giine

garantiye sahip degiliz.

1908 Jon Tiirk

Ihtilal

Hareketi
mil-

Rusya
a
s
1

Tiirkiye'ye yardim hua

s

cimegi oniimiizde duruyor. u anda Mustafa letinin saygi ve scvgisini kazanmis. durumda,
gi

Kemal

ama

birka-

s us

un d a
-

m m
i

d e g

i.

Qiinkti

Tiirk

Yunan Harbinin en

karigik bir safhasinda Turki-

ricidir.

miistesna onu dcstekeyen generaller ve politikacilar geDaha simdiden elimizde Fransiz kapitasitleri ve
iliskileri

yeden yiiz gevirerek Yunanhlarla temasa gecmigtir. Bu husus Tiirk Istiklal Harbi sirasmdaki Yunan cahsmalanni bir doktora tezi olarak inceleyen Y u n a n Pro-

emperyalistleriyle

bulunduguna dair

isaretler

degil, kosin deliller var. bi kazanir

Yann

obiir giin, eger bunlar har-

pagandasi
0 sirada
ri

isimli eserde agikga ifade edilmektedir.

isgi

sosyalist (Komiinist)

Partisi sekretegoldi.

ve Yunanhlan Anadolu ve Trakya'dan kovarlarsa, bagirida Mustafa Kemal bulunsun bulunmasm Tiirkiyo Bati'ya yonelecektir. Tiirkiyedeki burjuva smifi

olan Yani Kordatos'a bir gun bir

ile

adam
ile

Sovyct

hiikumeti

Ugiincii Enternasyonal'in temsilcisi oldugu-

nu

soyledi. Atina'ya bir Isvec

pasaportu

ve gizlice gir-

Once Zinovyef, Trocki ve CicTin'in imzalanni tasiyan itimat mektubunu gosterdi. Ve gunlari soyledi: Sovyet hiikumeti Yunanistana Anadolu'nun iggali konusunda diitiigu gikmazdan kurtulmasi igin yardima hazirdir. Once, Mustafa Kemal'i maddi ve manevi olarak desteklemekten vaz gegecek sonra da pek gok hristiyanin yaadigi Anadolu'nun sahil kismmda bir bo'genin bagimsiz kihnmasi igiii biitiin niifuzunu kullanacaktir. Bu bolgenin bagimsizligmi saglamak igin oraya Isvigre, Isveg ve Norveg askerlerinden kurulu millctlerarasi silahh
miti.

memleketin yeniden kurulusunu ve kalkmmasmi tek basina yiiriitemiyecek kadar zayiftir. Reformlar yapacak ama, bunuh igin Fransa ile ingiltere'den borg almaktan ve minnet altma girmekten kurtulamiyacaktir. Borcun, alani boyimduruk altma soktugunu siz de bilirsiniz. iste bu yiizden biz, bo.? duygularla degil, fakat gercekci bir gclecek anlayisi ile Yunanhlann Anadolu'da kalmasmi isBalkanlarm tiyoruz. Tiirkiyedeki azinhklar, bir yandan ve Anadolumm biiti'miiyle Islamlastinlmasmi engelleyen bir frcn vazifesini goriirken, bir yandan da ta, 1770'den dune kadar Balkan Milletlcrinin Milli kurtulus hareketir.i
destckleyen bir kaynak olmusjlardir.

bir kuvvet gonderilecektir.

Bu

istege karsjhk Sovyet Hii-

kumetinin, Yunan Hiiklimetince fiilen de olsa taninmasmi istemektedir.

Yani Kordatos, bu konuyu goriismek iizere (Gunaris digigleri gorevini kabul edecek o zamanki Sosyal Isler Bakani) Andon Kartalis'e gitti. Konuyu ogrerien bakan, kiiplcrc bindi vc Bolgevikler hakkmda ofke
hiikumetinde
ile ssoyle

Yani Kortados:
ederim, diyor.

Bu

teklifin beni Esasirttigini. itiraf

haykirdi:

Bu

heriflerin kendilcri agtir, yiyecek

geldi,

Bu

doniigun sebeplerini ogrenmek istcdigi-

okmekleri yok... Vakitleri

bes

alti

aya varmaz Rus

mi soyledim. Ve gu cevabi aldim: Mustai'a Kemal Hare-

Milleti bunlari ling edecektir..

Kordatos, durumu muha-

310

MOSKOF MEZAUtMI

MOSKOF MKZAl.tMt

311

lefct

(Ama

Venisuolos aleyhtari muhalefet) hderi olan Ni-

ko Stratos'a da anlatti. Onun diigUncesi guydu: Kabul ediyorum... Bu gtinlerde hiikiimeti degigtirmig olacagiz.
Gunaris hiikumctinin dugiigiinden sonra yeni hiikiimeti kuran Stratos, Kordatos'u agirdi ve Sovyet delegesine gidebilecegini bildirmesini zira bu aracihk teklifinin Bakanlar Kurulunda firtinalar kopardigmi ve gahsen de bir ey yapamiyacagini soyledi. Boylece, bu tegebbiis bir sonuca baglanmadan kaldi.-:i

Ama

kendi capmda Rusyaya yiyecek ve canh hayvan sevketmigtir. Evvela Kars ve havalisinden miktari heniiz higbir kaynakta tesbit edilmemig bulunan zahire ve canh hayvan sevkedilmig, ayrica Canik havalisinde tahassiil edecek 1922 yih zirai istihsali de yardim olarak Rusyaya gonderilmigtir.

Buna

dair o zamanki Hariciye

Vekili

Yusuf

Hernial Tengir*k'in imzasmi havi ve Lenin'e gekilmig bir

Bu Moskof
firi

donekligi o sirada Tiirkiyenin

Moskova

se-

telgraf ile Lenin'in mukabil tegekkiir telgrafi onun ve Sovyet hiikiimet erkamnm imzalanni havi olarak Hariciye Vekaleti Argivinde mahfuz bulunmaktadir.

olan General Ali Fuat Cebesoy'un

hatiralannda

da

tesbit edilmektedir:

Ruslar bu

kadarla

kalmamiglardi.
miinase-

Yunanistana cesaret vermek

betler tesisine kalkigmiglardi.

igin onlarla siyasi

Rusya'ya yapilan bu Turk yardimma, Rus kaynakgok iyi bir surette tarayan bazi dig Tiirk yazarlarinrn eserlerinde de temas edilmektedir. Bunlardan birilarini

Bunun

iizerine

Yunan Haileri gide-

ni zikredelim:

riciye Nazin, Ruslarin kat'i tarafsizhgrni istemigti. Sov-

yetler

bu talebi derhal kabul etmigler ve daha

siyasi

Sovyet Hiikumetinin, bu kithgi sadece yaratmakla kalmayip, ayni zamanda Italyan Kizil Hacuun achk ceken
Kirim'a yardim etmek icin yaptigi teebbusleri de
dettigini ispat etmi>jlerdir. Hiikiimet, Kirim'a

rek

hem
2

munasebet

tesisi

ve

hem

de Ticaret Mu'-"-*

redet-

ahedesi akdi icjn miizakereye girigmiglerdi

yardim

Rus

yardimi mes'elesinin

asil iizerinde

durulma-

medigi gibi Turkiye tarafmdan Tiirk ahali icin gonderilen bugdaylan da basjka maksatlarda kullanmistir.s (bak. Cafer Seydahmet krym, Wargova 1930 sh. 129. Dr. Edige

si gerekli,

miihim noktalarmdan

birj de,

Ruslarin Tiirki-

ye'ye

yukanda arz
ii i

icin faideli olan bir

imkansizhga ragmen Rusyaya yiyecek yardiminda bulunmus?

o
1

T rk rinde binbir
bil

edilecegi iizere daha ziyade kendileri yardimda bulunmus olmalanna mukay e n i n d e o 6 1 ii m-k a 1 i m g ii n 1 e-

Kirimal, Kirimda Tiirk Katliami, Istanbul 1962. sh. 13)

tgte bu giine kadar biitiin solcularm tarihi diismanimiz moskofu Tiirk milletine masum ve kurtanci gibi gostermek hususundaki hainane propagandalarma mesned R u s i urn ic, yiizii buittihaz ettikleri <dur. Bu durumda insanin hatinna gu sual gelmektedir: Acaba kirn kime yardim etmistir? ve bu yardim meselesinde kim karh, kim zararhdir?

m a s i

hadrsesidir.

Komiinizmin,
ic

Rusyada husule

Yardim

harp gibi binbir gaile sonunda 1922 yihnda dehgetli bir ac,lik ortaya Qikti. O zaman az bir niiiddet evvel Ruslardan velev binbir hile ihtiva etmek suretiyle de olsa yardim gormiig bulunan Tiirkiye
getirdigi
2-s Dimitri KITSIKIS, Yunan propagandas, Istanbul 1962, 68-70 2 -* General Ali Fuat CEBESOT, a.g\e. sh. 202

yagma, talan ve

sh.

MOSKOV MEZAUMi

315

NC

BOLD M

dogru olde etmislerdir. Karadeniz sahillerinde oturan yerli Rum ve Ermenilerle birlikte akillara durgunluk verecek zuliimler icra eden Ruslar, buralardan gikmayi hatir ve hayallerine getirmedikleri icm geri ekilmelerini icap ettiren bir bozguna vesile olan Komtmist lhtilaline kadar nisbeten iyi davramslarda bulundular. Mezalimi onceleri onlardan kuvvet alan yerli Rum ve Ermeniler ya-

MOSKOF MEZALlMlNtN KISA BlLANCOSU

I

Fakat ihtilal sebebiyle geri (jekilmeye mecbur kalmca, bu yagmagir ve cani yerli Rum ve Ermenilere Moskof asker ve subaylari da iltihak ettiler. Biz bu zuliim ve yagmalan bir kisim gorgii sahitlerinin samimi ifadepiyorlardi.
leriyle kisaca nakledelim:

DOGU KARADENlZ VE DO&U ANADOLUDA MOSKOF MEZAUMi

gorgii
gahitlerinin

TRABZON ViLAYETI
Ah
felek,

'

Bu

boliimde dah'a ziyade

istinat ederek

yazih'

Moskof mezalimi* nin bolge bolge kisa bir bilanqosunu glkarmaya gahacagiz. Dogu Karadeniz sahilcrinde Ruslar, tarihte ilk dcfa olarak--'' Ordu Vilayeti yakmmdaki Hargit Irmagina kadar ilerlemek imkanmi Birinei Cihan Harbinin sonlahna
Karadeniz sahillerinin ilk Moskof taarruznna ugramasi, Mahmut zamanina rastlayan 1810 yilmda vukua gelmigtir. Ruslar Karadeniz'in yegane tabii litnani olan Akgaabat(Poiathane) in iki kilometre kadar batismdaki Sarhana mevkiine ani bir cikarma tesebbiisi'mde bulunmuglardir. Yanlarinda bir Kinmliyi da getirerek onclan en isabetli taarruz giinii olarak Kurban Bayrami gilnlinUn tayininde istifade etmek isteyen Ruslar, 18 parga Rus gemlsiyle adi gegen mmtikaya gikarma yaptilar. Fakat kilavuzlart, Kinmli, onlara yanhs bilgi verdiginden Bayram gttnti yeiine bir arife gllnti cikarmaya baslayan Ruslar, yerli halkin ve civardan yetiscn inidat kuvvetleSultan
II.
225

beyanlarma

Qek silahin vur felek, Moskofa meydan verdin MoSkoftan aleak felek,

Buyiik Tiirk Hukumdari, Fatih Sultan

Mehmed
ile

ta-

rafmdan ler boyunca bircok

1.461.

yilinda fethedilerek

onu takip eden

devir-

Tiirk ve islam eserlcri

bezenen

Trabzon, tarihte
lar

ilk

defa Birinei Cihan Harbi icinde Rusve isgal

edildi.

tarafmdan

istila,

Daha once de denizden

edilc-n

miiteaddit baskinlarla

bombardiman

Trabzon,

is-

galden evvel oldukca tahrip edilmisti. Moskof un ne oldugunu fiok iyi bilen Trabzon halki, isgale tekaddiim eden
giinlerde kafileler halinde kayik
sitalarla denizden

motor

gibi kifayetsiz va-

ve-sahil yollarmdan

akmlar

halinde

Batiya dogru

goc,

etmeye baslamislardi.

Bu

kafilelerin

achk, vasitas)zhk gibi sefaleti artiran binbir izdirablarma

bir bogusma cereyan etmlgtir. Bu vaka halk tiirkti ve destanlari (Tafsilat icin halinde hala mahallinde terenntlm cdilmektedir. bak: Muzaffer LBRMIOGLU, Akgaabat Tarihi, Istanbul 1949,
sh. 301
-

rinin verdigi getin

bir mllcadele sonunda denize dokiildiiler. Yigit Karadenizlilerin siimmettedarik sikihlanyla, her tiirliiaskerleri.

ve

mtit.

Ahmed

Rasini: Osmanli Tarihi,

sh.

c.

4,

sh.

1630-

imkanla mucehhez Rus

arasmda

iki vie giin silren

kanlv

gjakir

EjScvkct:

Trabzon Tarihi,

24.5-247)

314

MOSKOF MK/AUmI

MOKKOK MEZALlMt

315

ilaveten bir de denizden mUtevali

Rus bombardimanlan
Fllistine

oluyordu. Esasen

Trabzomm
igiu

eli -

kolu tutan erkekleri va-

tan

miidafaasi

Galigyadan

kadar

huiti-

dutlari

beklemek

iizere cephelere kosmusjlardi.

Bu

barla geriye kalan kadin, cocuk vo ihtiyarlann hazin hieret hikayeleri o devirleri yasayanlann hala anlattiklan
yiirek

Oldu relun-i husran, baxar-i itm-U irfan. Buldu revac-i bisan asar-i cehl-u udvan Oldu blitiin leinron pa-ber-ser-i keriyman EiK'Am acdi devran bir herc-ii merce meydam Ya seyyid-el-vera kum!.. kad kamet-il-kiyame
Oldu cUian salme bir harb-u zehre cake Ma'ruz kaldi alem bin sive-i helake. Oldu nufus-u biiiad efkende nefs-i bake Bakdikca der hayalim bu hal-i hevlnake

dayanmaz

sefalet ve felaket maceralaridir.

Bu

sa-

tirlann yazari da birgok Trabzonlu gibi bu facialan biz-

zat goriip yasayan peder, valide ve ihtiyar ninelerinin anlattigi feci hicret hikayelerini
tiir.

dinleye dinleyc buyiirruiy-

Ya

seyyid-el-vera kum!..

kad kamet-il-kiyame

Trabzon'un son devir kudretli, alim ve sairlerinden medium Ibrahim Cudi Efendi-- bu aci H i c r e t F aa 1 a r i ni gayet san'ankarane bir surette terenniim c
IJ

tmitir:

DER MESA1B-1 HARB-f UMtMl

Alem sanldi yekser
>emsir-i

bir hitama YARAB bu afet aya? Olmaktu her turaftan savlet niimun belaya Bir arz-i mahser olmug riiy-u zemin giiya Bin muthisad ieinde nalan butun beraya Ya seyyid-el-vera. kum!.. kad kamet-il-kiyame

Ermez mi

intikama

Yekdigeri serapa kalkisti iltikama Ruy'i zemin boyandi hun-i akik-i fama
Seyl-i fiten dayandi ta Mescid-il

llim ve bilgi pazan da bozuldu, ehil adam kalmadi. Cehalet ve dtismanhga. ragbet artti, BUtlin algaklar faziletli kimselere hakim oldu.

Sonunda Dunya

bir

Harama

Ey Kainatm

Efendiai!..

herc-u-meree meydan oldu. Kalk, Qiinkli kiyamet kopmustur...

Ya

seyyid-el-vera kum!.. kad kamet-il-kiyanie

--'' 1S63 yilmda Trabzon'da dogmustur, Yomrah Haci Mehyned Efendi'nin ogludur. Trabzon Askeri RUsliyesi ile Trabzon idadisinde (Lise) yillarca Tiirkpe, Arapca, FarsQa ve Tardh dersleri okutmustur. Ayrica Trabzon MuftiiliigU ve miiteakiben Mllli Mucadele esnasmda Ankai'a idadisinde de muallimlik yapmistir. II. Devrede kendisine teklif edilen mebuslugu kabul etmemistir. Matbu ve gayri matbu pek cok eseri ve kudretli siirleri ivardir. En miihim eseri Liigat-i cudh> dir. 1926 yilmda vetat etmistir. * HARBl UMUMl MttStBETLERt

Cihan pek ellm bir harbe sahne oldu, Yeryiizu binbir turlli felaket ve harbe mai-uz kaldi. Sayisiz insanlar BldUler, Bakdikga bu korkung hale kendi kendime derim ki: Ey Kainatin Efendisi!., Kalk, gtlnku kiyamet kopmugtur...
Yarab, bu afet acaba sona ermez mi? Bo.lalar her taraftan ctrafi sarmakta, Yoryiizti giiya mahaer yerlne d6nmu?tur, Binbir felaket igindc biitUn halk inlemektedir. Ey Kainatin Efendisi-.. Kalk, ctlnkii kiyamet kopmustur...

Cihan bastan asagi, intikam kihcina sanldi,

Birbirlerini

yemek

Wihayet can

alici

bir hicrete

meebur kahndi,

icin

ise

giristiler,

Yeryilzti akik renginde kana boyandi. Fitne selleri ta Ka.bo'ye dayandi. Ey Kainatm Efendisi!.. Kalk, sllnkii kiyamet lcopmugtur...

Millet yer yer memlekctlerini terke basladi, Muhaoirlerln her gegtiklerl yerde bir felaket yiiz gosterdi.

Bu Ey

hall giiren

Mahvoldu

ifjte

millet* derdi,
<;.unkii

ICainatin Efendisi!.. Kalk,

kiyamet kopmustur...

316

MOSKOF MKZAUMI
MOSKOL''

MKZArjMt

317

Gosterdi yiiz nihayet bir caugiidaz hicrct Kildi $itab yer yer terk-i diyara millet Yollarda resm. ederdi her halve bir musibet Berdi gdren bu Jiali mahv oldu iste

Bir yanda na's-i f eraend bir yanda kabr-i duhter Bir yanda defn-i haher bir yanda gasl-i dader
Bir yanda zar-i muzdar bir yavru ekmek ister Derd iste derd-i bedter 'ays iste. 'ays-i ebter Ya seyyid-el-vera kum!.. kad kamet-il-kiyame

Ya

iimmet

seyyid-el-vera kum!..

kad kaniet-il-kiyame

Bir yanda kahr-i diisman tdddetle ateg efken Bir yanda havfi rehzen bir yanda fakd-i me.'men

Baran ves-sedaid yagmakta her eihetten Ey can bu miidhfgata can olda gel dayan sen Ya seyyid-el vera kum!. kad kamet-il-kiyame
Bir yanda siddet-i berd bir yanda zulmet-i seb Bir yanda nalezen iim bir yanda can beleb leb Bir yanda nar-i lnnmna bir yanda suzis-i teb Bir yanda esk-i sibyan manendi seyl-i munsab
seyyid-el-vera kum.'..

Mervi mi raviyandan bir boyle Mahki mi hakiyaudan bir boyle

Nev-i be.ser serinde

sal-i
fal-i

menbus makus

YARAB

nedir bu kabus

Soyler bu ha.sr u nesr-i gordiikce kalb-i me'yus

Ya

seyyid-el-vera

kum!.. kad kamet-il-kiyame

Canlar nasd tahammul eyler bu nare heyhat Feryad-i Rabbena-srif peyveste-i semavat Oldukca Iahza lahza dehset niimun bu halat
Soylerdi rube-yesrib Sudi-i bi mubalat

Ya

kad kamet-il-kiyame

Ya

seyyid-el-vera kum!..

kad kamet-il-kiyame

Ey Kainatm
Bir Bir Bir Bir

Bir tarafta diismamn kahn, giddetle ales sagmakta Bir yanda egkiya korkr.su. bir yanda sigimlacak yer yoklugu Musibet yagmur gibi hoi- taraftan yagiyor Ey can. bu mlidhisata nan ol da, gel dayan sen
Efendisi!.. Kalk,

Trabzonlu Muallim Cudi

S tt*ku

kiyamet kopmustur...

yanda sogugun siddeti, bir yanda yanda sitma felaketi, bir tarafta
yanda coeuklarm yaslan
Efendisi!.. Kalk,
sel

Roceni'i

karanligi

humma

Afoti

tarafta feryad eden ana, diger yanda can gekigen baba

gibi

Kivayct edilmis midir boyle kotii bir sene, Hikaye edilmis midir boyle ters bir talih?.. insanlarm basmda Yarab nedir bu kabus? Bu hasru nesri gbrdiikge me'yus kalb soyler, Ey Kainatm Efendisi!.. Kalk, giinkii kiyamet kopmustur...

Ey Kainatm

akmakta
Canlar bu alese nasil tahammul eyler?.. ^Yarabbi bizi kurtar sadalari goklere yiikselir.. Her an dehset veren bu haller, zulmetle yilz gosterdikge Yuzuuu Kavza-i Saadel'e eevirmis bu fakir CUDI mubalatsizca der ki:

gtlnkU kiyaraet kopmugtur...

Bir tarafta cock cesetleri, diger tarafta kiz kardegin kabri. Bir tarafta defncdilcn baba, diger tarafta yikanan gehid Bir tarafta aglayan bir cocuk, ekmek diye feryad Odeten biiyiik derd, i s t e felaketli bir hayat Ey Kainatm Efendisi!.. Kalk, gunkti kiyamet' kopmustur

te

Ey Kainatm

Efendisi!.. Kalk, gunkii

kiyamet kopmustur...

Trabzonlu

MuMim CUVl

318

MOSKOF MKZALlMt
zat sebcbiyle

M08KOF MKZAl.iMt

319

Bir baska gorgii gahidi; kendisinin de dahil bulundugu perigan goc, kafilelerinin evini, ocagini, vatanim, birakarak ae, Qiplak Dogu Karadenizden Batiya dogru Moskof suriilerinden kaciisjarmi uzun ve ich igli anlatmaktadir.

Rus taarruzunun Hargit Deresinde duraklamasma ragmen kigj bastirmadan, yeni bir felaketle kargilasjmadan daha gerilere, Samsuna iltica etmegi muvafik gordiik. Limana geien hemgehrilerden birinin kayigmm
kismmi kjraiadik. Agustos ayinin sicak ve sevimli Dort buguk aydanberi ikamet ettigimiz Ordu'ya candan lsmmigtik. Bu sevimli kasabayi terketmek de bizi yine derin bir teessiir icjnde birakmigti. Buradan basjamak iizere Batiya dogru atacagimiz her adim bizi asil yuvamizdan uzaklastiriyordu. Bu mel'un istila. ve iggal, daha nerelere, ne zamana kadar siiriip gidecekti? Yuvamizi yikanlar sjmdi de bize genigyurt pargalari iietiinde yeni bir yuva tuturmak isteniyor, muttasil saldinyor, boyuna saldinyorlardi. Ordu'dan aybir bir giiniindc Ordu'dan aynldik.

Her an denizden yollarmi kesen bir moskof gcmisinin tepelerine mermi yagdirmak tehlikesi altmda sahil boyunca batiya dogru ilerleyen bu perigan kitlc, achktan
olenleri

yollarda

terk ede ede

Ordu veya

Samsun'a

ulagiyordu.
... Vakfikebir ve Gorclc kasabalarim iggal eden Ruslar Harsjt Deresine kadar ilerlemilerdi', Giresun ve Ordu tehdit altma girmigti. Ruslar yagadiklan iklim itibariyie soguga miitehammil olduklan gibi fazla olarak erleri kig gartlanna uygun olarak giydiriliyordu. Sirtla-

rikhgimiz dakikalarda yine

boynumuz

biikuk, gbzlerimiz

rmda

ayaklarmda yiin kegeler. Askorlorimiz bunlar kargisinda qiplak ve yalmayak denecek durumda idiler.
kiirk,

nemli

idi

Rus kur^uniyle

bir erimiz ehit dus?iiyorsa clokuz erimiz

Kcqikoy eteklerinden
riizgiuia

siiriinerek hafif
giizel,
ile

ve

serin

bir-

de soguktan donarak acjiktan biterek, hastahktan inliyerek can veriyordu. Bizi Ruslardan ziyade tabiatin siddcti yeniyordu. General ki, her zaman Ruslarla ittifak halindeydi. Bu durumumuzdan faydalanan Ruslar kat'i neticeli savaslan daima ki mevsiminde yapiyorlardi. Dort cephede savasan tmparatorluk ordularmm Kafkas Cephesi diye anilan bu cephedcki kuvvetleri her bakimdan zayifti. Segme ve iyi techiz edilmig muallim kit'alar daha ziyade gosteris. mahiyetinde Galiqya ve Dob-

Vona

gibi

Karadenizin en
giin

cennetle es olan

sahillerini,

Yason'u

aydmhgi

astik. Bilecik'e var-

digimizda giin kararmigti. Biraz sonra ay,

lsigmi

yolu-

muza
aqti.

durgun sathmda gumiigten yollar riizgarlan sahillerin mis kokularmi, gecc kuslannm yamk seslerini bize kadar getiriyor,
serpti. Denizin

Yaz

gecesinin

llik

yelkeni hafifge sigircrek hizmi arttinyordu.

golgelendii-digi

Ay

lsiginm

Hakim
bile,

ruca'ya sevkedilmig. Asil yurt miidafaasi ihmal edilmigti. olan kanaat u idi:

Ruslar ana topraklarimizi bagtan basa iggal etseler Moskova'ya Petersburg'a (Leningrad) girecek olan muttefikimiz muzaffer Alman ordulan bu topraklarimizi
faiz-i

kus gibi denizin yiiziinde kayip gidiyorduk. Yaz mevsiminin bu yildizh, mehtaph geccsinde bu sahillerde seyahat cidden insana iq sizilarmi unutturacak kadar ferah veriyor. Dalgalar sahilleri ninnilerken biz de yari uykulu yol ahyorduk. Bizim gibi muhacir olan kayikqilar da bu gecenin hiizniine kendi'lerini kaptirmig olacaklar ki, kayigm bag

bu

sahillerde

kanat

aqmis. bir

ustiinde yari neg'eli yari kederli

soyliiyorlar.

muhacirlik

tiirkiisunii

mtirekkebi

ile

bize iade ettireceklerdi.

Bu

miilaha-

.'.520

MOSKOF MfezALtMt

MOSKOF MKZAUMt
(

321

Trabzon'dan ciktmi bagfim selainet $avu$lu'ya gehlim koptu kiyaniet Anain ile yarmi Hakka email et Ah bu muhacirlik gkndi de I)iikiiyor belimi Kafir Urns yakti, yikti evimi

ve ormanlara kolayhkla iltica eylediklerinden Ruslar ancak Tonya'mn Karaagag ve PirincUk Bogazi arasmdaki yol iizerinde ve hieret halinde bulunan Trabzon ve Akcaabat muhaeirlerine rastgeldikleri iic yiizden fazla kadm ve cocugu gaddarane ve caniyane bir surette bldurdiikleri gibi

Trabzonun dort
Meteristen
telli

tarafi meteris

koylerde karsjlastiklari pek az miktarda diger de birahimane

oldiirdiiler.

si-

de kursun atari/
beliiii

Uc

karcle^iz bir

Ah

orduya yeforlz. bu muhacirlik $hndi de biiktiyor Kafir Urus yakti, yikti, evimi.

Katliam bir giin devam otmisti. Bu katliamda Rus kit'asindaki Ermeniler bilhassa. Rus askerlerinin bile galeyanim mucip olacak derecede canavarhkta ileri gitmislerdi. "17 Nisan - 20 Mayis 1918 tarihleri arasmda tarafsiz
villeri
1

'

:niz

Bir kac misrahk bu tiirku hieret ydlannda Karadesahillerinin her tarafmda gagrilmig, yanik kalbleri tu-

bir hey'et

Trabzon

Rus ve Ermeni mezalimini yerinde tespit icin Erzincan - Kars ve Batum havalisini dolasarak
ctti.

tuturmutu.S2S Kurtulustan sonra peyderpey dogup biiyiidiikleri yerlere donen Trabzonlular evlerinin hcmen kamilen yakihp yikildigini, camilerinin ahira cevrildigini, herbiri bir san'at eseri olan Tiirbe ve ecdat

gdrdiiklerini tespit

Bu heyet Alman

Avusturya yazan Dr. tstayn ve Tiirk

tarihei ve

yazan Vays, yazan

sif-

Ahmed

Refik Bey'den miitesekkildi.

Hey, bu tarafsiz heyetin bir iiyesi

Ahmet Eefik
k a
ler
fik
s

mezarlanmn tahrip

edildigi-

fatiyle clolastigi yerlerde gordiiklerini

daha sonra
ve

ni icleri sizlayarak miisahade etmislerdir.

Bu

aci man/.a-

Yollarinda
isimli

'?

Hatiralar

Teessiir-

rayi temaa edenlerden biri olan gorgti gahidimizin, Trabne ait nakil e z a 1 i m i zondaki o s k o f

ve ifadelerinden birini dikkatinize takdim edelim:

Kus

vahsetleri ve katliam:

toplamistir. bir kitapta Ahmet Kevatan scverligi ve ilmi ihatasiyla bu bolgenin Ruslar ve onlann golgesine siginan yerli Rum ve Ermeniler elinde nasil feci bir surette tahrip edildigini ve bircok masum Miisliiman Turk'tin ne 61-

Hey

Bu
sivil

havalinin tahliyesini miiteakip

Rus

Komutanhgi
ve miidafaasiz
is-

silahh eetelerden alamadigi

ociinii, silahsiz

halktan ve bilhassa
dlduriilen
koyiinii

kadm
Rus

ve cocuklardan almak

yaktinp hayvanatmi yagma ettirdigi gibi umumi bir katliam cmri de vermifjti. Koylerin daghk ve evlerin dagmik olmasi sebebiyle az miktarda kalan bu havali halki ile Tonya'mn silahsiz halki daglara
228

Mulada mak icin Mula

temis.

askerlerinin intikamini

imha edildigini gayet icli ve san'atkaranc bir surette tasvir eylemektedir. Bircok miisahit meyamnda bir tarihei olmasi hasebiyle Ahmed Refik Bey'in bu tesbitlerinin de son derece ehemgiide en'i usullerle

al-

miyetli oldugu muhakkaktir.

Ahmed

Refik Bey,

kurtu-

iustan sonraki Trabzonu soyle tasvir etmektedir:

Trabzon 17 Nisan 1334

--'

::m

Muzaffer LERMloSLTJ, a.g.e. sh. 246 Ahmet REFIK: Kafkas Yollarinda - Hatiralar ve Tat.

Muzaffer

LBRMIOGLU,

a.g.e.

sh.

219-250

hassiisler - Istanbul 1919

21

322

MOSKOF MEZALlMl

woskof mezAMmi

323

Polathane

nin ycsillikleri iginde

beyaz

ve'

kirli yiizleriyle

sokagm gamurlan
sim

arasmda
siki

kouuyor.

zaman, artik giinleroc karlt daglar seyretmekdcn kurtulduk. 'frabzon uzaktan goruniiyor. Karadeniz'in mavi sulan sakin bir nisan giincsjnin penbelikleri altmda uyamyor gibi. ehrin beyaz ovzarif binalarini gordiigiimiiz
Ieri siyalar iginde.
il

kadmlar, mini mini gar^afh kizlarmin ellerinden tutmusjar, yokudan bitabane gikiyorlar. Kurtulan pek az bina var. ehrin en muntazam, en el degmemi-s binalan, kayalarm dibincle
ortmiis.

Pejmurde

kiyafetli, yiizlcrini

Sahilde

muntazam ve

zarif binalar, yc-

gayirlar ortasinda kiime kiime

siiriiler,

narin ve zarif
tes*

minareler, tepelere dogru heniiz ciceklenmisj crik ve ^eftali

agaglan

goriiliiyor.

Trabzon, bir goriisde kalbi

hir edecek bir giizelligi cami. Evliya Celebi'nin hakki vav-

mi

u r a s

gill

reyhan

v e

erg

u-;

v a n

agar.

'Bir belde. DaJia dogrusu, Karadeniz'in

sakin sulan kenarmda, yegil bir dagin eteginde, r;imenler arasmda uzanmis, basinda baharm en zengin gigcklerinden yapilmi bir iklil, (tac) giizel ve zarif bir kizi andiri-

Rum mektebi, Rum mezarhgi ve ekseri Rum Kski Trabzon, kahraman Yavuz'un genglik zamanlarma s?ahid olan mahalleler, Bizans - Osmanh surlarinm igi kSmilen tahrib edilmis. Bu harabeler iginde denize muvazi :ki uzun yolun agilmis, ve genisjetilmis. oldugu goriiliiyor. Deniz kenarmdaki mendirekle harabeler ortasinda agilan yoldan baska yeni yapilmis bir ey yok. Her ey her kose, her ev, her sokak, her tiirbe tahrip edilmis. Bu
kilisesi,

Rum

evleri.

feci

yangm

enkazi ortasinda camiler, giplak

minareleii,

Bahar sehrin semasmi da senlendirmis. Aylarca Mosaltmda kalan ve Anavatandan u'zakta yaayan bu belde, imdi bahar gigekleriyle siislenmis, pur sevk
yor.

mezarhklar kamilen kinlmis. ta#lan, arabahklara tahvil edilmis meydanlanyla kalbe elem veriyor. Sokaklar te-

kof

istilasi

ve siirur, toplariyla, besagetiyle, kendisini miitehassirane bir hiirmetle ziyarete gelenleri selamhyor. Fakat bu beasetde mecruh ve perigan bir kalbin aci tobessiimlcri duyuluyor. Trabzon yaralanmis, Trabzon perigan, Trabzon manen, maddeten bir harabezar. Basinda zarif gigcklerle goriinen bu kiz, giizel cazip simasim ancak ikliller iginde miitebessim gosteriyor. Fakat bilseniz, igini bilscniz, viicudunu gorseniz, mermilerden, kaatil, ellerden, hunriz

Rus kalpaklan, araba tekerlekleri, kiremid yigmlanyla dolu. Bir zamanlar mes'ud ailelerin pur sevk-u tarab yaadiklan bahgeler, simdi yikilmis enkaz ortasmda giplak kalmig, duvarlarmhayvan
oliileri,

nekc, egya, aba, gizme,

da yabani otlar

gikiyor.

Bahar bu harabenin ortasmda

gi-

geklerini serpmig.

Kah Debbaghane

Deresinin, sarmasjklar

ler yemi,

parmaklardan ne cerihalar almis, ne darbene felaketler gormiis... Perigan kiyafetli balk, biiyiik ve feci bir yangindan sonra sonen ocaklarmi, yanan evlerini gormege gelen, cocukluk hatiralarmi muhafaza eden kogelerin mahvol(kanli)

uguldaya uguldaya gelen sedasi, kah harabeler ortasmda beyaz cigekleriyle giilen bir erik agaemm yesil tomurcuklan uzerinde bir kusun hazin avazi isjtiliyor. Hig bir evde ahgap kisim birakilrnami. Bazan bir gatinm tahtalan yan sokulmiis, bazan bir evin cinkolan kamilen sokiilmiig. Sokaklarda iri ac ve mutereddid fareler dolagiyor. Koyu nefti deyneklcri

sari cigekler, yiiksek kayalar arasindan

havaya dikilmis cephane arabalari yollan kapi-

dugunu aci bir tebessiimle seyreden insanlar ve otede, oniinde bir guva.l fmdik, fakir bir ihtiyar, duvar diplerinde diigunUyor. Beride ufak, sangm, yalmayak gpcuklar

yor. Camiler eltm bir halde. Hemen kaffesi de ahira talivil edilmis. IcJerinde dort bes parmak kalmliginda giibre siiriilmiis. Mihrablan, minberleri, ahap kisimlan kamilen ytkilmis, Kelime-i tevhid'Ier parsalanmig.

Duvarlara

32-1

MOSKOP MEZAlAMt

MOSKOF MEZAliMt

325

f?eni. yazilan rosea ya/.ilarla beraber yapilan resimler pek Minarclcrediliyor. tahkir kadinligi Bu resimlerde Tiirk

den bazilan kinlmis, bazilarmm kiymettar oymali screbir gey feleri pargalanmisj. 1c. kal'e camii ahirdan bagka satirsu Uzerinde ccgme degil Yanmdaki susuz ve kink
lar

Rahmet-i daim biived nazil giisud feyz-i hakk Ge$t tarih-i vcfategrahmet-i daim beru. Madem ki feyz-i Hakdan daima rahmet nazil olmako'nun vefat tarihi de onun Rahmeti daim olsun ciimlesidir).
tachr.
ijjte

uzerine

Hakkm

okunuyor: Elsultan-ul-azam-iis-sultan ibni Sultan Siileyman ibni Selirii Iran bin B&yezid Han haldallahu
miilkehii sene 935.
i'skele

Tiirbenin duvarlan zarif resimlerle iglenmig. Ust kismina bir bastan obvir basa kadar Allahii Lailahe ilia
hu...,>

yazilmig. Tiirbe tamir

olundukga badanalanmig, na-

yanmdaki mczarhk

diimdtiz. Icine biiyiik bir

tiyatro yapilmis. Belediye Bahgesi cesim bir araba merBazilann kezi. Cari issiz, karanhk. Magazalar bombosj.
kilidleri kinlmig,

gigcklerin iizeri bu suretle kapatilmig. Son tahribattan bu tiirbe de miiteessir olmug. Tiirbenin pencereleri, mihrab mahalli kamilcn pargalanmis. Duvarlan kursunlarla
kis.

kasalari siingiilerle

pargalanmig.

Her

kosede elem ve gekavet eseri var. Deniz kenarmdaki kalede lie dort Osmanli topu kahn tung namlulanyla uzanmi duruyor. Ruslar burada iig dort sahil topu birakmislar, onlarm da kamalanni almislar. Bu tahribat, mezar-

delinmig, pencerelcrinin tel kafesleri kaldinlmi. Avizelerin ve kandillerin giplak zencirleri, hazin bir halde sarkiyor.

Hatta mezarda

bir define sakli zannetmigler, Yavuz'-

un muhterem

validesinin

mezanni

bile altiist

etmekden
gi-

geri durmamiglar.

ortasmdaki miihim tih-belere kadar tesmil edilmis Bu Hirbelerden biri de Giilbahar Sultan, Yavuz Sultan Selim'in validesidir. Sehzade Selim, babasi viizera Kommencslar'in elinde bazige oldugu siralarda, burada valiliklar
lik

Her yer harab. Bu harabeler ortasmda yetigen

menler arasmda, bazan duvar diplerinde, iistii kaclinlar gocuklanyla beraber yiyecek anyorlar. Ellerinde bicaklar, ot topluyorlar, gidalanni
supruntii

bagi temiz

iginde

ediyordu.
Cigekli bcldesi, latif semasi, yesil tepcleri,

soguksu ruhunda bir air incizab mai deniziyle Yavuz'un mesiresi, Osmanli tahtma cahasil etmisti. Oglu Sultan Siileyman, lis oJduktan sonra validesini Trabzon'a gondermis, Trabzon'un niifusunu tahrir etmig, Batum sancagmi Trabzon'a ilhak eylemisti. Yavuz'un zevcesi bu g'iizel beldeyi pek sevdigi igin oglunun padigahlik zamanmda bile Trabzon'da omiir siirmeyi tercih eylemigti. Validesi Giilbahar
Sultan, Selim-i Evvel'in ciilusundan yedi sene cvvel Trab-

bulmaya gahgiyorlar. Uzakdan ihtiyar bir kadm, arkasmda bir bohga dolusu ot, yuziinii gargafiyla ortmiis agir agir iniyor. Kadma otu ne yapacagmi sordum. Yanmda
ufak bir gocuk vardi:

Yiyecegiz,

nidecegiz.

Pek miiteessirdi. Rus istilasi esnasinda Rum ve Ermeni vatandaglarmm mezaliminden adeta dilhundu. Onlarm teeaviizleri yaninda Moskof istiDedi, gozleri yagardi.
lasi bir nimetti. Latif bir laz givesi ile miiteessirane anlat-

zon'da vefat etmis. imaret Camiinin koyu servileri altina gomulmiigtu. Uzerine yazilan farisi kitabenin son beyti udur:

Rumlar ve Ermeniler tarafmdan kapilan mi tekmelenmemis, gocuklan mi olduriilmemigti Hig bir islam sokaga gikamaz olmugtu. Bir sene evvelki vatandaglar, Rusti.
;

lardan ziyadc moskof olmuglardi.

Bir az dteden,

ayagmda

galvar,

ak gakalh bir imam

326

MOSKOF MEZAr.lMt

bagladi. Hoca,

da yanimiza sokuldu. Kadinm gikayetlerini o da ikmalo Rus istilasi esnasinda Trabzon'da kalmis, Sivaboda yani Hiirriyet in ilamm g6rm1i. Hocaya:

Documents sur
les

cevati verdi:

Trabzon'da veba varmis, sahih mi? diye sordum, Onu doktorlar Bizim alametimiz scree kusubilir.
fjiikiir

Atrocites
-

dur. Serge kusu olursa hastahk yoktur. fimdi gok serge kuu var, hastahk da yok!.

Hocayi en gok miiteessir eden, Ermenilcr. Filhakika, butiin tahribat Kafkas Ermenileriylc Erzurum, Erzincan ve Van taraflarindan Rusya'ya kagan, bilahare Osmanhlardan intikam almak iein Rus Ordusuna gomiUii giren Er
rneniier tarafihdan yapilmis.
rivaj-etine gore,

Arm6no Russes
GEKC'KGiV SESl BO&VliAMAZL
rapor Rug ve Ermeni mtisterek mezalintbii tevsik eden sayisiz kapagi... Ermeni yalan ve yaygaralanm illtlva edeu eserin

Rus
imis.

idaresi,

hemen umumun
igceek

duyurmak
propaganda

lisere

biitiin

Bat)

dillerinde

nesredllmis.

olan

yiizlerce

muntazam

Halk yiyecek vc

eserine

mukabil

haklkati nesriyattau biri...

anlatan

gok

mahdut

tedarikinde hig giigliik gekmemis.

imis.

Musckkirat momnfi Ruslar ahaliyi yol insasmda gahstiriyor, bol bol para, okmek, seker ve cay vcriyorlarmts. Hatta Ermenilcr tarafmdan tesallut vaki oldukca sidclctlc men ediyorlarrm.

Halk Rus idaresinden

hig bir
is

fenahk gormomis.. Faite o

KARAR:

II
bes.

kat Bolseviklik zuhur edince,

zabitlerini
niler,

degismis.

dinlememege baslamislar.
birlikde

serbest kalrmslar. Bolseviklige siiluk

ortaligi tahrib

Rus neferleri zaman Ermeeden Rus neTiirklere

olanlarin kesihnesine

ferleriyle

yagmakarhga ve bilhassa

eylemege koyulmuslar. Osmanh ordusu yetisinceye kadar her tarafi yakmisslar, yikmislar. Ordunun yaklastigim hisseder etmcz ellerine gegen islamlan feci bir surette oldiirmiisler, en giizel beldeleri harabezara gevirmisler. Trabzon bu tahribatm Karadeniz sahilinde feci bir numuncsi. Sokaklarda goriilen rusca yazdar, elim bir istilanm acikli kitabcleri duruyor...

zulum etmege,

kadar ise de, bu beg yasmdaki coeuklarm niifus itibariyle ehemmiyeti derpis ve ileride mensup okluklan milleti derhatir
yagina

Karan sabikta her ne kadar

karar verihnis

ederek atiyyen Ermeni Milleti

etmesi melhuz buhmmasindan
larin kesihnesine miittefikan

icin bir tehlike teskil

iki

yasina kadar olankarar verildi.

IMZALAR:
Reds:

gibi

HAN7AREI IYIUUAT Kolordu Kumandam: BfNYAMtN Ermeni Amal vo Harekat-i ihtilaliyesi isimli eserdon

Ahmet REFIK,

a.g-.e-

sh.

3-8

328

MOSKOF MEZAUMl

MOSKOy

MIO/.AI.lMl

32ff

Documents sur

les

Atrocitos
yeri ve

Arme.no

EtlSSes*

(Rus-Ermeni
s
i

Mezalirai Uzcrinc V etabi

nasiri

bavur'da koy
oldiiren

polisi

Ko&eade Hikmet Efendi'yi

barbarca

Rumlann

tahrikiyle,

sehir polislerinden

Hasan

k a1 ar

isimli

zikredilmemi?

Efendi'yi astilar.

boy 83 sahifelik Fransizca eser Dogu Anadolu ve Karadeniz sahillerinde halktan istintak suretiyle tanzim edilmis sayisiz rapor ihtiva etmektedir. Bu eserden Trabzon havalisi ile ilgili bir iki raporun aynen terciimesini takdim ediyoruz.
biiyiik

Daha
kurban

bircok kimse,
zsa

Rumlann

algakga

suikasdlerine

gitti.

Yomra

Nahiycsinin alkafa

koyiinden

Osman

kizi

Macka kazasina bagh ispela'dan Mehmed oglu Alemdarzade kirk yasmdaki Besim'in ycminli ifadesidir.
Trabzon'un diismesinden iki giin sonra, dugman Maqka'yi ve koyiimiizii iggal etti. Isgalden bir giin once ben, ailemJe biriikte once Mulaka kbyiine ve sonra diger koylere gittik.
riydi.
ri

Fatma'nin ve SeJiomglu Mehmed'in Nisanin birinci giiniiydii. Ruslarm koyiimuze dogru yaklagtigmj gorcn herkes muhacerete hazirlaniyordu. Ne yupmamizi ogrenrnek iizere Durana koyii muhtari olan
yeminli ahadeti.

kaymbiraderim Kolanoghi Mehmed Aga'nm evine gittira. Hemsiremle biriikte harekete hazir olmamizi bildirdi. Kiz kardcsim Hatice ile biriikte, koydeki diisman atei kesilir
kesilmez harekete hazir olacaktik.

Kaym

biraderimin da-

Bu

gittigimiz kbyler Zavera ve Zanai koyle-

ha

bir Qok

kimse bulunan evinde misafir olmak zorunda

Zanai koyiinde bulundugumuz sirada, Rus askerlcyasmda bir kizm ve maliye memuru Osman Efendi'nin kizmm irana tecaviiz ettiler.
oniki

kaldim.

Rus askerlerinin bu igrenc. hareketi, bizi, yukanda adi gegen kbyii birakarak Hortokop'a sigmmaya zorladi. Ruslar kbyumiiz olan ispala'ya girdikleri giin, onlarla isbirligi yapan yardakgi ermeniler, iskenceler ederek Alemdaroglu Hasan'i, Veli Baltaoglu'nu, Eyuboglu Mehmed'i, Haci Ahmed'i oldiirdliler. Ermeniler, yine aym mahalde, Hasan oglu'nun kollanm kesip, diri diri yaktiktan sonra, Eyuboglu Mustaaf'nin oniki yasmdaki kizmin irzi-

Evde bulunanlar arasmda Durana koyiinden Kolan Hasan Aga, kansi Ulviyc; gelini Hiisniye; kardesi Kolanoghi AH ve kansi Zeliha ve akrabalarmdan Mehmed'in
kansi Gulfem, kizi onyedi yasmdaki Giillu, Koromoglu'nun kansi olan kaymvaldesi Fatma Zakire, Mehmed'in kizkardesi Emine ve gocuklan; Ayse ve gelini Eminc
vardi.

na

tecaviiz ettiler.

Muslumanlann
celeri

evlerini yagmaladilar ve tiirlii iskenreva gordiikleri koy sakinlerini hapsettiler.

isine

Ertesi sabah saat iiQte diisman kdyti igal etti. Yiiz askerden miitegekkil bir kazak miifrezesi geldi ve evde bulunan erkeklerle kadmlan koyden bir geyrek saat mcsafedeki bir meydana gotiirdii. Kazak askeriyle biriikte bulunan iiq Rus kadini onlara terciimanhk ediyorlardi.
elli

Biitiin giinii

bu mahalde geqirdik.

Aksama

Miisliiman evlerinin tahribi

lar.

Ruslar da katildi(Yesil-

Ruslar,

kadmlan erkeklerden

ayirdilar ve

dogru onlan meghul

bir rstikamete sevkettiler. Siramiz gelince biz de bir bu-

Trabzon'daki Hisar ve Cevizlik, Hacevara

yurt) eamileri kiliseye tahvil cdildiler.

guk

:~aat

niesafede bir yere gotiiriilduk.

Gcce boyunca, Durana'h

giin

Pashoglu Ali'nin

onsekiz

Trabzonda bulundugum sirada bir

Ruslar Hat-

'"''

Documents sur

les

Atrocites Araneno-Russes, sh. 81

330

MOSKOF

MEZAl.iM.1

MOSKOF MKZALjMt

33]

yasjndaki gen kizi Emine'ye gozlerimizin oniinde teca-

Kardesjm Hatice'nin ycni dogmus Qocugu Ruslar tarafmdan havaya atildi ve du^tiigii sirada kihcla iki;ye bicildi. Ruslar diger cocuklan da oldurduler. Hasan'm karisi Mevlude, Kolanoghl Hasan' in sekiz ya^mdaki kizi ve adlarmi bilmedigim daha bir cok Musvtiz edildi.

sahalanm eigne miler, Yavuz'un muhterem anasmm bile mezarim hak ile yeksan etmiler! Oh! Bu dayanilmaz, unutulmaz, onulmaz bir yara. Trabzon'dan giktigimiz
miithis. bir istilanm enkazi goriiliiyor. Yol kenarlarmda kamisjdan qadirlar, araba pargalan, bo fiek kovanlan at kafalari, miithis bir fil gibi yolun iizerine devrilmis yol makinalan kalbe elem veriyor. 23 *

halde el'an

liiman kadmlari igrenc; bir sekilde kirletildiler.

'

dis-ji muameleyi gormcye tahammiil edemiyen ve miidahalede bulunmak isteyen bir Rum kadim, Rus askerleri tarafmdan dipgik darbclcri ve siingulcnmck

Bu insanhk

suretiyle oldliruldii.

Ruslarm bu mes'um isjerle mesgul bulunmalarindan ve gece karanligmdan faydalanarak vadiye kadar kaQtim. Gece yarisi saklandigim kuytu yerden Qiktim ve Osmanh askerlerinin bulunduklan Omer Kdyiine vardun. Bu koyde, Hursud Pashoglu'nun torunu Zehra'nm;
iskenderoglu'nun karisi Han Hatun'un, baldizi Nadiye ve kizlan Biunaz'la Meryem'in igrenc. bir sekilde

Trabzon'dan Batuma ve orasinm tarafimizdan teslim ahmsina pallid olan Ahmed Rei'ik Bey Erzincan ve Erzurum'a gitmck iizere tekrar Trabzon'a donmiigtur. Trabzon ve Trabzon - Erzincan yollarmdaki musahedelerini ayni canh uslubu ile nakletmektedir. ...Yollarda Ruslarm yapchklan kereste fabrikalanna, harab yol makinalarma tesadiif olunuyor. Bu imar arzusuna mukabil, harab edilmemis. de hig bir miisliiman
koyii yok. Yollarda ve koylerde hie bir
yor...
=?

Osman

adam

gorulmii-

kirletildikten sonra olduriilduklerini ogrendim.

L,;i

Simdi yine tarihci Ahmet Ret'ik

...Trabzon'un mazisini

Bfey'i dinleyelim:

...Yol clone done iniyor. Biitun koyler harab. Halk vataidarmi. evlcrini, ana ocaklarim birakimslar, kim bilir

nmkayeso, kalbde aci bir tesir husule getiriyor. Trabzon, bir zamanlar medeni bir imparatorlugun merkeziydi, Anadolu'nun bir ucunda Istanbul, obiir ucunda Trabzon, kahraman Fsi"tin 'in zafer yollarma rekzettigi cjcckler ve guUerle muzeyyen iki tarif abide idi. Hakim Sinan'lar Trabzonda, "Yavuz Sultan Selim'in Bizans surlan icjndeki muhtesem ve mutantan saraymda edebi meclisler akdederken, Rusrya'da miithis bir gar Rus kavmini vahgetden kurtarmaya fgahsiyordu. Karadeniz'de ticaret igin Yavirz'un huzuruna sefirler gonderen, niyazmendane nameler takdim cden garlann teb'alan simdi Osmanhhgm dort asirlik fiituhat
haliyle
a.g.e.

Batum'un

nerelere gitmisler, nerelerde olmusler!

Bu

giizel

Ana-

dolu boyle miydi? Bir zamanlar bu ocaklardan da dumanlar tiiter, bu ovalarda da siiriiler otlar, bu evlerde de

mes'ud aileler kanaatle, fakat saadetle yasarlardi. Simdi her kos.e bir mezar, her yer bir harabezar...

Ardasa'ya geldigimiz zaman,

harabeden baska bir

SCy gorulmiiyordu. Ortahk karardi. Giinessiz, gurubsuz, donuk ve soguk bir akgam. Ruslarm tahribatmdan, Ermeniierin tnezaliminden kalbe dehser geliyor. Insan bir
fener diregi gorse daragaci zannediyor. Ardasa, harab. Cami'in icjnde, mezarhk kamilen perisan. Cami ile medre-

""
sh. 82
n!i

A limed REFiK, Ahmed REFIK,

a.g.ft
a.g-.e-

sh.

16

sh.

20

332

MOSKOF

MB7.Al.lMl

MOSKOF MUBZALlMt

333

se ahira tahvil edilmig.

...Tiirkisinin

Mezarhgm

bir

kismma kahvehane

yapilmis. Sokaklar fisck kovanlanyla dohi... M0

bulundugumuzu

anlachk.

Gece mai

sisler

sen ve sakrak nagmeleriyle oynarlarmi. j!imdi, bu nagmclerin hazin bir hatirasi bile kalmami. Ruslar burada pek cok insan oldiirmiisler. Ordumuzun Kabak Tepe Muzafferiyeti Ardasa'da Ruslar] gildirtmi. Bir cok ehl-i islam,

bir tesir icra eden

yerler, yikilmis, yakilmis., kinlmis.

icmde fiisunkar ve

parealanmis kasabadan baska bir sey degilmis, Erzincan,

daglarla gevuzun, genii? bir ova ortasinda. Etrafi karli karla 6rrilmis. Kemah Bogazi Sipikur Geckli, her taraf
tiilu.

Rumlann
nahak yere

Fakat bahcelerinde

erikler, kayisilar,

armudlar hep

te^viki yiiziinden
oldiiriilmus.

ca-

suslukla itham edilmis,

Rumlar-

gizli $igek aqmisj. Uzakta, batakhklar icinde, Firat gizli feyyaz Firat'in giizel zaman, bakikhgi Kasabadan akiyor.

dan bazilan Ruslara hasbi casusluk etmiler, kendilcrini moskof idaresi altmda ebediyyen yaayacak sanmiglar. Rus Bolgevikleri, islamlann felaketini bir kat daha artirmis.
-'"''

larini

gormek

kabil degil.

Gectigi yerler, ancak sahille-

<'...Yolun etrafi tek tiik evlerle

lar,

muhat. Cicekli agac-

mebzul cayirlar, gumiis yaprakli sogiitler altindan, dere mcdid bir gagiltiyla muttasil akiyor. Ruslar en giizel

Her tarafda mebir gey gobaka manzarasidnan lal, harabi, sefalet, achk Yavuz' Fatih'lerin, Yildinm'larin, rulmiiyor. Bir zamanlar serefli simdi belde, giizel larin ordularma makar olan bu edilmis. tahrib mazisinden mahrum, acz ve bitabi icmde
rindeki giplak sogiidlcrden belli oluyor.

meyve

bahgelerini harab etmisler. Sogiit, cevizlerin kiy-

Dort

ytiz

seneyi miitecaviz bir

zamandan

beri

Osmanh

metdar meyve agaglaruun kesilmig kokieri, genis. ve beyaz maktalan, oldiirulmtis bir insan gibi yerlcrde duruyor. Bahge sedlerinin taslan yikilmis yola ddkiilmck icin
kiime kiime kirdinlmis. Gumiishane'inin carsisi, cami' meydani bu harabeden nasilsa kurtulmus. Tekkc Koyii kamilen harab. Civarmdaki maden suyu topraklari turuncu renklere boyayarak miitemadiyen kaymyor... 2M

idaresinde yasayan,

kahraman beylerbeyi ve

yeniceri ser-

darlan idaresinde piir san ve eref mevcudiyetini gosteren Erzincan'm simdi raetruk ve perisan sokaklarmda Harabeden en ziyade kurtulan kimseler goriinmiiyor. Belediye noktasi, hukumet konaklan, askeri dairelerin, sefil Oralarda, yerler. bulundugu civarmm dairesinin ve eskimis, esvablan yanmi, yiizleri ve perigan, yahri ayak, lime lime olmus, fakr ve zaruretten, aghkdan insanhgmi kaybetmis bir kisim halk. Bir zamanlar meyveler ve sebdut pekmezleri ve nefis armutlaria dolan pazarda, gimdi halkin iasesini temin igin ot satiliyor. Dukkanlarin kiyafetli halk, carsi biiyiik bir kisrm kapali. Pcjmurde oniindeki harab meydana toplanmis, kadin erkek ahs vezelerlc
ris.

ERZINCAN VILAYET!
Yoluna devamla Erzincan'a gelen Ahmed Refik Bey,
buradaki
dir.

miisahedelerini de su suretle tespit

etmekte-

Erzincan, 2 Mayis

ediyorlar. Kirli iiziimleri avue

avue. yiyorlar.
ile

Beyaz

Gune ortahgi aydmlattigi zaman,

2:!ts

bir

harabe icinde

kiilahlar icinde satilan tiitunleri istiha

iciyorlar.

Her
gii-

237

238

Ahmed REFIK, Ahroed REFIK, Ahmed REFIK,

a.g.e.
a.g.e. a.g.e.

sh.

20
2:1.

sh.
sh.

ey pahah. Soganin bile okkasi miis para ile, isteyen kagit para tmin kiymeti alti banknot.

yiiz
ile

kurusa. Isteyen

ahs veris ediyor.

Al-

23

Ruslarm avdetini miitoakip Ermeniierin zulmettikle-

MOSKOF

MKZAl.lMt

335-

MMI-2U8 "Hsnhunisux

ri

beldelerden biri de Erzincan. Vaktile yirmi bin niifusu ihtiva eden kasabada sjmdi uc. dort bin kigi bile yok. Rus-

larin istilasi

hengammda kasabada

kalanlar fakir veaciz

atil-

halk.

Bunlann

da yedi ytize yakin- kismi Ermeniler taraiggal

findan kcsilmis, 61diirulmu, yakilmis. ve kuyulara Ordusu tarafmdan subatta nn?. Kasaba Osmanh

olunmug. Olulerin toplanmasi hala bitmiyor. Bu fec'i kanve sefalet manzarasi karsjismda karh daglar, bahara hazirlanan ovalar, heniiz cjceklenen agaglar samit ve sakin, Firat, yine sessiz, miitcvazi ve piir vakar yoluna devanv ediyor, Kusjar yine harabeler ortasmda meltil ve mahzun
diisuniiyor,
di

Bedbaht Erzincan'hlarm yanik, mtiessir, klirmakamlarla soyledikleri tiirkuler simdi hakikaten yenagrini bulmug. Bugiin o tiirkuler soylendigi, o hazin
isitildi-

meler yurtlarma donen felaketzadeler lisanindan

gi

zaman

miiteessir

olmamak

kabil degil:

%t^slminf\Iji uhn'(j|iG hrfeOij

fui~.
Dersihi'in alti kelek

9mBhnnu,'i Immdms ar fiuitmhiimqiab

Harnut'a gidek gelek

mj
0'iu

tfiursjiliOlii'mii
f

asimh'jm
pin all

fumilui*'

Again yanimda olsun Torba takak dilenek. 23S

I]

w, amnion)
.-

jmsl|t,m|.i]ii

^Ppjjg
|uuij[i,

f.

fituifijur

Suiusisui6
!|p
Ij

nrniG

Gbrffct.

%Msinmum} ujffmjt

ERZURUM ViLAYETi

fmdan kucuk
s)

Milattan takriben bin yediyiiz yil evvel Etiler tarabir hoyiik olarak kurulan Erzurum, M.S. 80"

yilinda Romalilar'm eline gegmisjtir. Burasini tran'a kar-

tin'

MOSKOF TAHRlK VB TBVtKLERlNl

mtistahkem mcvki olarak kullanmak isteyen Romahlar, (jehri 415 yilinda Karaz'da yeniden insa ettiler. 1 rani a Bizans arasinda bitip tiikenmek bilmeyen miicayill delelere sahne olan Erzurum, 502 yilinda sadece iki
bir
icjn Iranhlarin eline gesmigtir.

iSPAIXAYAJST
iizcrc BlIS-

VESlKAI.AHDAN

BUll!..

Harpte cesaret gostcren Brmeni getecUerine vorilmrft lar taraXmdaa $ikardan madalya.

Ahmed REFIK,

a.g.e.

six.

26-29

336

MOSKOF

MtizAr.lMt

MOSKOU'

MK/.ArJMt

337

683 Yilmda Ha'/ret-i Omer'in gbnderdigi bir

ordu,

Erzurum'u Bizansm elinden almaya muvaffak olmufisa, da sehir 755 yilmda tekrar Bizansin hakimiyeti alt.ina Abbasi Halifesi Mansur'un dusmusjtur. Bir sene sonra
gbnderdigi bir ordu
ahnmistir.
mistir.
ile

ye

Tabyalari

onlinde soluk, cocuk ve kadmla-

kurtarilip, Bizansin elinden tekrar

xiylc kahraman Erzurum halkmin gerceklestirdigi dasitani miidafaa, yalniz Erzurumu degil butiin Anadolu'yu Moskof istilasmdan kurtarmistir.

Bu

tarihten 959 yilina

kadar Arap
el

Bizans

Bu

harptc Ruslann gerek

Kafkas ve gerekse

Ru-

miicadelesine sahne olmus vo

zaman zaman

degitir-

Nihayct Araplarm ycrlerini Tiirklore terkfitmeleri ile bu miicadele, Selcuklu - Bizans miicadclesi seklinde 1071 Muharebesis a1 a zg i rt ne kadar suriip gitmistir. Biiyiik Turk Hiikumdan AIparslan'in bu emsalsiz zaferi ile ebediyyen MiislUmau Turk Milletine mal edilen Erzurum, A n a d o 1 u i; u n F e t h i icin elde edilmesi zaruri bir kilit nok-

meli cephelerinde icra ettikleri mezalim, ciltlerle anlatilsa tiikenmez. Cephelerle Merkez arasindaki yazismalarda

ve bu harbe
paralayici

itirak edenlerin

hatiralarmda yer alan

1

ie,

Meydan

o s k o f

e z a

gorgii sahid-

lerinin agzindan nakledilmektedir. "

Biz daha ziyade Birinci Cihan Harbi esnasmda

Er-

menilerle miistereken icra edilen feci zulumleri bir nebze

'

belirtmek istiyoruz.-

tasiydi,

Daha 1049 yilmda Anadoluyu za[)tetmek icin Kurasuun ehemmiyetini kavrayarak sehri ele gecjrip E r z e n adiyyeniden tesis etmislerdi. (Erzen-i Rum) GerQekten 1071 den sonra Anadolu iizerine iman dalgalan halinde atilan miibarek fetih ordulan, ilk karargahlarmi Erzurum ovasile

Cihan Harbinde tekrar Rus isgaline ugramak bedbahthgina maruz kalan Erzurum, Qok feci bir mezalime sahne olmutur. Mostafsil edildigi iizere Birinci

Yukanda

na kurarak harekete
Anadolu'yu
digi tarihi

geciyorlardi.
ele

gecjrmek iqin Erzurum'un tasive stratejik ehemmiyet, Moskof'un Kafkasyaya ulasabildigi giindenberi dikkat ve alakasim celbetmistir.

kof askerlerinin Ermenilerle birlikte icra ettikleri bu zulum ve facialari yine kurtulusu miiteakip oraya giden Ahmet Refik Bey'den dinleyelim: ...Her tarafda miithis bir istilanin tesiri gbriiluyor. Geqirilen facialar herkesin kalbinde unutulmaz bir tesir hasil etmL^. Belediye dairesinin onii, yiizleri simsiki kapaBunlar h, kemersiz carsafh, yahnayak kadinlarla dolu.

Bu

yiizden Ruslar, ellerine gecen her firsattan istifa-

de ederek daima Erzurum iizerine sarkmaya ve bu serhad sehrini zorlamaya gahsmislardir.

ilk

Birinci boliimde anlatildigi iizere Erzurum tarihte defa 1828 Turk - Moskof Harbi sirasmda vahsi slav

aqhkdan sikayet ediyor, Belediyenin merhametine sigmiyorlar. Otede, iki tig sankh, kuyularda bulunmus bir nasi yiiksek bir tas iizerine koymuslar, cllerinde kazmalar mezar kazmakla mesguller. Ne hazin manzara! Karh daglar, menekse sisler altmda siliniyor, aksamin gariplikleri ovalara yayihyor...
2il

surulerinin isgaline

missa da 1829

maruz kalmak bedbahthgina d r n e M u a h e d e s i

i

ugraile

...Firatda yuzlerimizi yikadik.

Hava karanyor.

Bi-

qa-

bueak kurtanlabilmistir. Erzurum en korkunc. Moskof taarruzuna Doksaniie. Harbinde (1878 Harbi) ugranustir. Fakat A z z ii

raz btede, Firatin cogkun zamanlarda gegdigi, simdi a*">

Fazla.

bilg'i

igln bale:
a.g.e.

Gazi
sh.

Ahmed Muhtar
31

Pasa,

a.g'.e.

22

Mehmet
="

Arif Bey,

Ahmed KEFIK,

a.g-.e.

<

f.

338

MOSKOP MBZALtMl
iki

killardan miirekkep genis. izler biraktigi ycrlerdo,

koler,

MOSKOF

MKZAI.lMl

339

bulmug, yemekle megguller. Zavallt adam, goraplan bir tarafda, gomlegi pargalanmig, bag! kopmus, viicudu hurdahas olmug. Morarmig, kurumug bir
pek, bir
oliisii

adam

Mamahatun'da yiizlerce insan telef etmiskr. yanindaki gukur Tiirk naslanyla dolu... ="
...(Ihca)ya yaklasildigi zaman,

Parkin

Erzurum miidafaasi

viicud, degilmis. bir

kann

Qakillar iizerinde yatiyor.

dehs$et veriyor...
"
li;

Feci:

manzara! Bu cinayct kalbe

...Bazan koylerino dcinen yolculann, okiizlerini gayirlara salmis, kagnilar iizerinde gocuklariyla beraber ot
yedikleri goriiliiyor.
lik.

Bazan, kenarlanndaki hendeklerde kesilmis basjaria, kopanlmis el ve ayaklara tesadtif ediliyor. Yarabbi! Buralarda ne cinayetler irtikab edilmig! gimdi insandan eser gdriilmuyor... "'
... Erzurum, bir harabc gibi. Camiler, anbar vazifesi gormekle kurtulabilmis. Maamafih burlann da miistesnasi var. Lata Mustafa Paga Camii, Mimar Sinan'm bu

igin yapilan tel orgiiler goriiliiyor. Yollar issiz.

Kopekler

bile

diismam agmezarlara yeni gomulen Bliilerle karmbeldelerin en biiyiik

Bu

larini doyuruyorlar.

K6tiir Kbprusii gegildikteii sonra,

sirti

Mamahatun

kcnarindan goriilmege bagladi. Ruslar derenin kenariria bir istihkam parki yapmi^Iar. Park, alat ve malzemesiyle kamilen duruyor. Akkoyunhi padigahlarimn bu lacamii tiirbesi, hamami, ham, muntazam ve yuksek binalanyla tahrib edilmis. Cephaneler cami'e doldurulmug. Ermeniler camii do berhava etmi^ler. Bu taritif beldesi,

giizide eseri,

biitiin

meziyyetlerinden mahrum. Pencere-

lerinin etrafmi siisleyen renkli giniler bile sokiilmiis.

Erzurum'un bu kismi kamilen harab. Hiikumet dairesi, mir-i emakin dumandan simsiyah kesilmis, korkung bir iskelet
halinde, dort

duvardan baska

bir ey degil. Kilise

Mey-

binamn biitlin koseleri hirer tas. pargasi gibi bir tarafa atilrmg. Cami' temelinden yikilmis, mahvolmus. Patlamamis topcu eephanesi, baglarla fiekler, arabalarla 'cephi
haneler, yiginlarla duruyor.
rab. Biitun

dani civan, islam mahalleri yikilmis, idadi mektebi, tiyatroya tahvil edilmig. Cargi icinde Ruslardan kalma, iizerlerinde

Rusca

yazilar yazili sinema mahalleri var.

Ce-

Hamam

ve tiirbe esasen haile

hemen kafesine numaralar konmug. Igilecek ve igilmeyecek sular aynlmig. Erzurum'un menba sulan o
melerin

Mamahatun'da kargir han

tiirbeden baska

nisbeten tahrib edilmemifj bir bina yok. Tiirbe genis. ve algak bir kule seklinde. Kapisimn Selguk tafzindaki tezyinati, kufi yazilan gayet zarif. Asil tiirbe, icinde mahruti kubbeli ufak bir dairede. Ruslar burayi telgraf merkezi yapmislar, sonra alet ve malzemesiyle birlikde yak-

bu gesmelerden su igmege bile liizum yok. Cargilarin bir kismi acik, bir kismi kapali. Kahveleri ve diikkanlari oldukca kalabahk. Satilan eyler hemen kamilen Rus emteasi. Cay, biber, hardal, kola, mebzul ve
latif ki,

kadar

ucuz. Ahali heniiz yerlerine avdet etmemig.

misjar. Yanmda biiyiikce bir Islam Mezarhgi goriiliiyor. Burasi Mamahatun'un yuksek bir noktasi. Agagida, eyler arasmdan, kavaklar altmdan. ufak bir dcre akiyor, istihkam parki oniinden gegen sulara karisiyor. Ermeni-

Mevcut niifus ancak onbin kigiyi tecaviiz edebiliyor. Erzurum, Ruslar tarafindan miihim bir ussiil hareke ittihaz edilmig. ehre pek gok emtia getirilmis. Rus zabitleri aileleriyle birlikte Erzurum'a yerlegmigler. Eglenceleri, tiyatrolarz, sinemalar, hig bir
s.ey

eksik degil. Ruslann gekilmesi

iizeri-

Ahmed REFIK,

a.g.e.

sh.

32

21:1

**

Ahmed REJFtK, Ahincd REFIK,

a.g-.e.

sh.

33-34

a.g.e.

sh.

35

MOSKOK MK/.AMM1
340

341

MOSKOF MIWAUMt
Ermenilerin elinde kalmis.
Igte biitiin

Bir de Erzurum'daki bu facialara ait yerinde tespit

ne sehir kamilen

zuliimler, yangmlar ve facialar o zaman baslamis. Yalniz Erzurum sokaklarmda toplanan Islam na'si dort bini mii-

tecaviz. Evlere doldurulup

yakilanlar, yol
oldiiriilenler

yaptiriimak

bahanesiyle uzaklara goturiiliip

dahil degil.

bu hesaba

kag raporu dikkatlerinize sunahm: Tahkikat Komisyonu, Zarif Bey Koyii'nti harabe halinde buldu. Resmi daire iki kath bir bina ve yeni inga edilmisti. Binamn iki cephesi var ve bin liraya mal olmubinayi harabetmis, oturulmatu. Rus - Ermeni geteleri
edilmis. bir

Erzurum'da yakilan binalar hesabsiz, Martin dokuzunda gekilen Ermeniler heraen her tarafi yakmislar, yikmislar, icab ettigi zaman da miidafa etmisler. Taa hanlarin iizerindeki mermer yaralari bu mlidafanm son eserleri. Daha ziyade miidafada bulunanuyacaklarmi anladiklari zaman peslerinde ollim ve atesden miirekkep bir harabe birakai'ak kagmisjar. Feci intikam... - 4r
'

yacak hale getirmislerdi. Halkm para ve esyasi yagma mahedilmis, almip gotiirulmiigtu. Her tiirlii im'kandan Kokalmislardi. iginde sefalet sakinleri koy rum bulunan
misyon, resmi dairenin fotografmi gekti. Komisyon, 28 Mayis 1332 (1916) tarihinde Mama Hatun Nahiyesine gitti. Evlerin beste dordii diisman tarafmdan tahrip edilmisti. 280 evden sadece 60 tanesi kalmisti. Cami, kiliseye tahvil edilmis ve iceride muhim bo-

Erzurum, yaralanmis, bir kahraman gibi. Asirlardan beri Osmanh serhadlarim bekliyor. Tarihimize san ve mefharet sahifeleri Have eden giizel belde, simdi biiyiik bir felaketten kurtulmus, yaralarmi tedavi ile mesgul bir
insan vaziyetinde. Osmanhlann asirlardan beri yapdiklan abideler ve camiler yanmakla bitmemis. Bu binalar ne muhasaralar gormiis, ne kahramanhklara sahid olmus! Selguki tarzmda yapilan camilerden Ulu Camb

Minaresine ise bir gan asihmsu. Miisliiman halk her tiirlii mezalime maruz birakilmigti. Evleri yagmalannug, kadmlafa ve geng kizlara tasallutta buhmulmutu. Kadmlanna tecaViizde buliimler tahribata ugratilnns, yikilmisti.

lunulan aileler arasmda

Bayramoglu Ethem, Cemal ve

Belediye katibi Bekir Efendi'nin

Dedeoglu
fulesi

aileleri vardi.

Eski Medrese Camii Erzurum'da Osmanhlardan evvel yasayan Tiirklerin son ya.diga.rlan. Eski Medrese Camiinin, kirmizi tugla iizerine mat ginilerle miizeyyen
ile

de ayni akibete ugrarmsti. Fat ma Hanim adindaki Miisliiman kadin, namusunu miidafaa etmck istemig, muvaffak olamadigi icin, intihar yoluyla hayatma son vcrmisti. Bu kadincagizin mes'ru

minaresi, nefis bir eser. Evliya (felebi'nin: Bu minareler kase-i gin u hursid gibi dirahsan olup pertev uruldukda

gesm-i beni

adem hiyrelenir, demesi dogru imis. Kapisi mihrab eklinde. Iki .tarafinda gayet zarif gifte kartal resimleri var. Bunlardan sol tarafdaki resim harab olmus,
gergevesi kinlmi.
2ie

miidafaasma ofkelenen Ruslar ve Ermeniler evini ve buakrabalarmi yakip yiktilar. Kirk kadar geng, tiin esir olarak Erzurum'a gonderildi. Simdiye kadar bunlarin akibetleri hakkmda higbir habcr almmamistir. Komisyon, Humlar Koyii halkmin her tiirlii mezalim, iskencc vc irza tecaviiz hadiselerine maruz birakildigim tesbit etti. Failler, Ruslar ve Ermenilerdi.
Vartik Koytiniin Errnenileri, baslangigtan itibaren Rus ordusuna katilmislardi. Koyiin igali sirasmda bir kag yiiz Ermoni gelip zorla Muslumanlarm evlerine yer-

kapinm ust

M Ahmed REFIK,
24S

a.g-e.
a.g-.e.

sh.

38-39

Ahmed REFIK,

sh. 39

?A2
legtfler.

MOSKOI?

MEZAUMt
MOSKOF
MISZAl.tMt

Muslilmanlardan gasbettikleri egyalarla istedikleri sekilde dogedilcr. Camii yiktilar. urlar Koyiinde oturulabilecok ancak Uq ev kalmigti. Omer Aga, Merik - AH, kdyleri komisyon tarafindan irisandan hali ve basdan basa yikihnig bir halde bulunmusevleri
tur.

Bu

343

Gengler esir alumiigti. Musliiman halkm evleri yikilmig, esya ve paralan ahnmigti. Kdyde kalmis. olan altmi,? - seksen yasjari arasmdaki ihtiyarlar ddviilmug, son
misti.

meteliklcrine kadar biitiin paralanni Ermeni - Rus haydutlarina vermeleri igin i^kenccylc mecalsiz duurulmiilerdi.

men

Topal Hasan, Hiiseyin Efendi ve Tuzla kdyleri kisyikilmistir. Bu kdylcrde hig bir canh varhga rastlan-

mamigtir.

suretiyle oldiiruldii.

yalan goturiilmustii; ziraat aletleri tahrip dmlara ve geng kizlara, ailelerinin gdzleri
edilmigti.

30 Mayis 1332'de, komisyon, Vartik Tuzla (Salim) Zara, Vartik, Aktasj, Kara Culan, Zelge ve Kiglak koylerini ziyarct etti. Bu koylerin birincisi asagi yukari bos. denebilecek bir haldeydi. Zara - Vartik .Koyii halki Ermenilerden 50k cekmiglerdi. Evleri barklan yikilmis, eedilmigti.

Kdyiin Muhtari Edliem Aga, dipgiklcrle vurulmak Karahan oglu Ismail Aga, bu barbarlarin oldiiriicii bigak tehditleri altmda yegane serveti olan

elli lirayi

vcrmck zorunda

kaldi. Oniig

yagindaki Zubeyde

adh

bir kiza, alenen tecaviiz edildi.

Karagora Koyii: Diisjman. koy sakinlerinin egya

ve

Ka-

dniinde tecaviiz

hayvanlari da dahil olmak iizere her eyini almis gotiirmiig. Komisyon, Hogik koyiinde ancak doksan sekiz oturulabilir ev buldu. Evvelce ayni koyde ikiyiiz on ev bulun-

Servetoglu Suleyman, Mustafa oglu Durak, Siileyman oglu Mahmud, Tosun oglu Cavus Mustafa, Mustafa oglu
Nail,

maktaydi. Cami, Ruslar ve Ermeniler tarafindan ahir haline getirjlmigti. i'sgal sirasmda koyde kalmig olan onalti
genci esir olarak gdturdiiler.

Bayburdlu

Riisdii,

Mehmed, Mustafa

musunu miidafaa etmek

ginden
siingiiler altinda

ailelerinin na-

istedikleri igin katledilmislerdi

Kabunduruk ve Mustafa
koyleri gibi

Kdyleri diger

Miisliiman

Mustat'a'nin karisi Fethiye

Hanim

irzmi

korumak

istedi-

can vermekten kurtulamamigti. Minse oglu Osman'm her ikisi de oniki ve oniig yaslanndaki iki kizi Nuriye ile Faika; Arif'in on yasindaki kizi Kudret; Osman ile Hasan'in karilan ve bir baska geng kadm lie ay devamh olarak Ermeni ve Ruslann igrenc tecaviizlerine maruz kaldllar. Yash

harabe haline getirilmigti, Ermeniler, hayvan zahire ve egyalan da dahil olmak iizere koyliilerin her eyini almislardi. Ondokuz kdyliiyii de Erzurum'a gondcrmiglerdi. Bunlann akibetlerinden hicbir haber ahnamanugtir. Eyttboglu Koyii Rus ve Ermeniler tarafindan
tahrip edildi. u ahislar da iskencelerle oldiiruldii
:

Han-

kadmlar

bile

bu

felaketten kurtulamadi. Bu iskenceleri kendi nefslerinde yasayanlar, komisyon dniinde yas.li gozlerle biitiin bu alSakliklari anlattilar. Kdyiin gengleri esir zurum'a sevkedilmisterdi.

ger oglu Hiiseyin; Hiiseyin oglu Dursun; Hasan oglu Mehmed ve anasi; Hasan oglu Ismail, Hiiseyin oglu Ali,

almmig ve Ertatbik

Hasan oglu Mahmud. Sugundh Kdyiinden Salih oglu Yusuf, daha once ayni

akibete ugratildi.

Akga

Koyii:

Daima

bir tahrip

plamm

dugman, bu koyii de yagmalamis ve harabe haline

eden
getirii

isc yirmi evi tahrip

u,

Biisman Sermeci Koyiinde otuz iki, Qlftlik koyiinde etti. Koyde buldugu her seye el koyalti kii esir edildi.

yirmi

344

MQSKQF

MK/Al.-lMl

WOSKOK MKzAUMl
Siireyya,
kizi

34 J

Mustafa oglu Osman, l>urak

kizi

Mustafa
vc
oglu
Mustafa.

kadm da

doviiliip oldiiriildii.
ciiriimus.

Kby muhtari ve

arkadaglari
gbsterdiler.

Molla'nin ve Mustafa'nm altujar yasmdaki

bu kurbanlarm

ba^siz cesetlerini

Rus ve Ermeni kibqlan

ile

parga parga

edildiler.

koyiinden Zeynel oglu Kuli,

Mehmed

oglu

Durak vo Kid-

Kbyi'm esrafindan doksan yasmdaki Dursun Aga'nm evini yagmalayip her eyini alan Rus ve Ermeni haydutlan,
biitiin

van oglu Hiiseyin de siingiilenmek suretiylc dldiiriildiiler. Ovacik Kbyii: Bu kby de yagma ve tahrip edildi; ayakta sadece yirmi ev kalrmijti. Zaza Ali'nin giizel kizina tecaviiz edildi ve onu miidafaa etmek isleyen kaymbabasi, Ermeniler ve Ruslar tarafmdan oldiiriildu.
Pekric Kbyii mezalimin her turlusune sahne oldu. 1332 (1916) Haziranmin birinei giinii kciye varan komisyon, harabelerle kargilagti. Cami tahrip edilmig mezarlik bile vahsjce yakip yikmadan kurtulamamiti. Biitiin ziraat aletleri tahrip edilmigti. Rus ve Ermeni geteleri Miis-

parasmi vermesi

icin

onu

bliimle tehdit ettiler.

Ve-

recek hicbir eyi kalmayan zavalhyi ayaklanm baglayip

bir kuyunun agzina bas. aagi sarkittilar. Bu is.kencelerle tatmin olamiyan haydutlar ihtiyari fena halde dovdiiler

ve yan blii bir halde kuyunun yanina biraktilar. Ruslar ve Ermeniler tarafmdan yapilan mezalimi mahallindc tahkik etrncklc vazifeli komisyon iki ay miiddetle Moskpf isgali altinda kalnus. bulunan Terean'a gitmiijU.

halkm parasmi ve esyasini almislar, hayvanlarini gSturmuglerdi. Koye girer girmez mabedin esiginde duran Karaca Ali'nin alti ve yedi yaslarmdaki iki cocugunu
liiman
bldiiriip
ettiler.

Komisyon, 24 Mayis 1332'de hara.be halinde buldugu Kuru-Kol'a vardi. Komisyon orada yetmis yasmda bulu-

baslarmi viicudlarindan ayirdilar vc halka teghir Bu sahislan da bldiirmek suretiylc einayetlerinjn

nan ve 1878 Harbi sirasmda Kars'dan hicret etmis Mehmed Efendi'nin malumatma bagvurdu.. Komgu Mezkik Koyiinde oturan ihtiyar, komisyon huzurundaki sahadeti sirasinda, akla hayale
faillerinin billiassa
si

sayismi arttirdilar. Fethullah oglu Ahmed, Refik Ahmed Efendi, Ako oglu Onbasi Kaya, Vecedeli Mehmed, Mihi
oglu Molla,

gelmiyecek biitiin mezalimin Ermeniler olduklarini bildirdi. Kardc;

ismail'in bir dipcik darbesiyle bcyni patlatilmigti

Kiird

Mehmed avus

ve oglu

Osman Haydar Aga,

Halim, Hafiz Oglu Halil, Dellal oglu Ceri ve dokuz yamdaki Eyub, Mevlud Altmtao'm annesi, >eyh Besir'in on-

Ahmed diye anilan biri siingiilenerek oldiirulmustu. Bu adamm Esad adindaki oglumm kafasim kesmislerdi. Sabit oglu

yasmdaki kizi, Hoti Mustafa'nm hasta kizi Fatina, Karsh Dehri'nin Halime ve Esmer adlarmda sckiz ve dbrt
bes.

dipcik darbeleriyle olduriilmuslcrdi.

Melimet ve altrms yasindaki Dursun oglu Hasan Aga oglu Ali, sol kotffet

yasjarmdaki

iki kizi.

lundan yaralanunsti. Dursun oglu Hasan'in karisi Hamm, sag kalcasmdan stingiiyle yaralanmisti.

Sonra besyiiz Ermeni ve Rus, Fetrig koyiinden Ahmed'in evine sigmnns. ve saklanmis. olan yiizelli kadma
Hepsine i^kence yapildi ve tecavtiz edildi. Bu kadinlarm arasinda Ahmet Bey'in zevcesi, Mustafa Bey* in biri oniki digeri ondort yasindaki kizlari, Selim km Fehime, Muhtar Sukru'niin yedi yasindaki kizi, Arif <>vus/un karisi I/zet Hamm da bulunmaktaydi. Aynca dort.
saldirdilar.

Komisyon, a.ym

giin

Terpusek

koyiinii ziyaret

etti.

Koyde kalmis olanlar sadece yash kadinlarla yah erkeklerdi. Muhtar Hiiseyin ve kby sakinlerinden Sedad oglu
Musa, koylerinin
leri

isjgalinden itibaren

anlattilar. Yerli

cereyan eden hadiseErmeniler ve Kazaklar, biitiin para

ve mal gibi kiymetli seyleri miisadere etmisler, hayvanlara, erzaka e) koymulardi. Ermeniler ve Ruslar bilhas-

'346

MOSKOF MESiAttMt

MOSKOF MEZALtMt'

347

sa kadinlara etmediklorini komarmglardi. Kadmlar. kapiiari acik bulundurmak ve galvarsiz dol'agmak meeburiyetinde tutuluyorlardi.

Ermenilerle catismak istemiyen Rus kumandam Arslan Bey, koyliilcre evlerinden cikmamalarim tavsiye
ile

iktifa ediyordu.

Bazan da yardim etmek

igin

piyade

Yirrai

kadma

iskcnce edilmi^ti.
i<jin

miifrezeleri gonderdigi de oluyordu.

biiti'm

Midhat'in karisi Suna, iffetini kurtarmak

van yogu

olan otuzbesi lirayi vermigti. Komisyon huzurunda da gahadette bulunan bu kadin, para vermesine ragmen haydutlarm tasallutundan kurtulamamigtl. gikayet icin gittigi Rus Kumandam, bedbaht kadma tasallut etmek suretiyle cibilliyetine yaragan cevabi vermigti.

G8k-Tag Koyii: Burada ermeniler yirmi yedi evi tahKomisyon, iggal sirasmda koyde kalmig olan Regid, Mali mud, Hasan, Mevlud Cavus, Hiiseyin Caviis, adli gahislann malumatlarma miiracaat etti.
rip etmislerdi.

Diisman Pasinler'e ondort geng gondermig, bunlardan kacmaya muvaffak olmustu. Bu dort gens, kendilerinin tahkimat isjerinde gaJigtinldiklanni soylediler. Giindordii

dtigman i^gali altinda Siki Koyii: Iki ay miiddetle kalan bu key tarn bir hara.be manzarasi gosteriyordu. Kirk evden ancak onikisi oturulabilir vaziyetteydi. Koyi'm bir degeri olan nesi var nesi yoksa alinmis ve erkek niive EJrmeniler fus Erzurum istikametine sevkedilmigti.
Ruslar, para ve mal elde etmek icin birbirleriyle
misjardi. yarig-

de bes kisiye sadece

Aralanndan

iki kisi

iic okka katiksiz ekmek veriyorlardi. achga dayanamiyarak olmugtii.

Bu koyde, Ermeni birliklerinin iizerine ates actiklari bahanesiyle, biri ondokuz, digeri yirmibes yagmda olan iki gene sungiilenerek oldurulmiistU. Koyun biitiin kadmlanna, sekiz yagmdaki kiz gocuklari da dahil olmak iizere tecaviizde bulunulmugtu. Nail admda bir koyliiniin gelini Hediye, zorla Rus siperlerine siiruklenmisti. Orada haftalar boyunca diisman askerlerinin hayvanca arzulanna alet olmaya zorlandi. Bunlarm gekilmeleri esnasmda Odeyuk'e

Dikkate deger husus: Rus Kumandam Kazanh, MUsliiman asilh Arslan Bey admda bir zabitti. Onun mud ah alesi sayesinde, burada tecaviize ugrayan kadmlann sayisi
nisbeten azdi.

Timur oglu Murad'in karisi Zeyneb, Ahmed Mehmed'in karisi Hava, Yagiz oglu Mehnied kizi
Besir oglu Sakir kizi Zekiye, Besir oglu
Refet'in

oglu
Gullii,

karisi

muvaffak oldu. Koyliiler Ermeni ceteleri "arasinda su gahislan teghis ettiler: Kotiir'dan Aleksan oglu Antranik, bu adama ecAntranik Pa*a diyorlardi;
Cikniz'-

sigmmaya

Fehime

miithis iskencelere ugratildilar.

bes yamda bir bagka

diiruldu.
.

Namusunun kirlenmemesi icin miicadele kadm bomba atilmak

eden yirmi
suretiyle 61-

OIos Ermenak Tako oglu, Sahak Mossik ve daha baskalan. Diisman, Ahmed oglu Rasid'in torunu olan
jN'isan,

den

Pazih Hifzi admda bir koylii, yillarca once, bir Ermeni kadmi ile sevimek suretiyle evlenmigti. Ermeniler bu adamm gozlerini siingiilerle oydular, viicudunu parca parca ettiler. Karisi ve on bes yasmdaki kizi Ermeniler

dokuz yagmdaki Mehmed'i de beraberinde goturdii. Biitiin ziraat aletlcri ve evlcri tahrip etmigti. Bir cok yerlerde yapildig] gibi, cami ahtr haline getirilmisjti.
Alirik Koyii: Komisyon burada kuru-kol'un zengin egrafmdan Mehraed Bey'e rastladi. Verdigi malumata gore,"

tarafmdan

gotiiruldii.

Ruslar ve Ermeniler, biitun hayvanlarmi ve karismm miicevherlerini almiglardi. Aynca biraz kiymetli gordiikleri

348

1I0BXOF
el

MN'/AUMi'
MOMKOl'' -MMZAl.lMt

her neye

koymuglardi. Ahmed ve Meeid admdaki iki adammi oldiirmiisjer, dayisinm karismi iple bogmuglardi. Azih haydut, Antranik Psisa'nm kumandasmdaki Ermeni qetecileri her yerde igledikleri igrenc. suglan burada da tekrarlamiglardi. fjakir Binbasioglu'nun sekiz yagindaki
kizi Nigar, Molla gukrii Kfencli'nin dokuz yagindaki bilolmak tatmin tiirlii Meliha'ya hayvanca istihalari bir torunu, Yasin'in meyen eetecilcr, tecaviizde bulunmuglardi.

349

ei

Taburundan ve Imam Kullugu Koyiinden Ismail oglu Hasan. Bti yarahlar tarafimizdan ahnamamis. ve diigman tarafmda kalmigti. Bunlarin butiin rica ve yalvarmalarma yanlarmdan gec;en Rus subay ve askerleri asla aiding etmediler. Yaralarinin gerektirdigi tibbi

kizi

ihtimamdan

mah-

mm bir halde,
dilar.

zavalhlar tarn yirmi giin karlar kjinde kal-

Emir'in
ginda

kizi

iki

yirmi yagindaki Esma, biri besj, digeri sekiz ya gocuk anasi yirmi beg yagindaki llasnnr, gUzel-

likleri dolayisiyle

Ermeni haydutlarmm

cinsi

saldinglarma

hedef olarak segilmiglerdi. Bunlar ric'at sirasinda Ermeoldiiriilniler tarafmdan gotiiruldii. AH oglu Sfnan, kihgla oliimune Ahmed, yagindaki altmig oglu dii. Kiieiik Omer
kasdedilerek hirpalandi ve sonunda
oldti.
ile

Ruslann hainliklerinden Qekinen koyliiler, bunlara geceleri ekmek ve slit getiriyorlardi. Koyiuler nihayet, fakat cok gee. olarak, bu yarahlarm Rus hastahanesine yerletirilmek gartiyle, koye getirilmeleri miisaadesini alabildiler.
askerler, koyiin Osmanh Birlikleri tarafmdan geri ahnmasi tarihine yani 21 Mayis 1332 giimine kadar koyde kaldilar. Bu yarahlarm gorimiigleri insanda hazin bir intiba. meydana getiriyordu. tskeletten hemen hie farklan yoktu. Hastahklan ise, tedavisizlikten tehlikeli bir safhaya gir-

Bu

Komisyon nm, ayagmdan tabanca yarasi

viize

sol kolundan simgii

almis. bir

yaralanmig bir kadiihtiyann ve teca-

ugrarmg genq kizlardan birinin resmini gekti. Parsnik Koyii: Ru koyde cle ayni mezalimin tatbikqileri Ermeniler ve Ruslar olmuglardir, Komisyon tarafmdan tesbit edildigine gore, Musa Oglu Fehmi adinda bir ihtiyar Halil oglu, Eriic. hanger darbesiyle yaralanmig, muhacir meniler tarafmdan katledilmigtir. Her zaman oldugu gibi biitiin koy Ruslar tarafmdan yagmalanmig, cami ve mezar-

mi!?ti.

-'''

Erzurum ve
ciltlere

havalisinde Ruslar ve onlann himayeleri

sebeple bir kac miisahede
bir iki ra-

altinda hareket eden Ermenilerin igledikleri feci cinayetler

sigmaz.

Bu

ile

])oru

nakletmekle iktifa ediyoruz.

hk tahrip edilmigtir. Komisyonun tesbit ettigine gore, diigman kiirtlerle meskiin koylerde yumugak davrandigi halde, biitiin zuliim
ve
isjkence genaatini Tiirk koyleri iizerinde tcksif etmigtir.

KARS ViLAYETl
yil

Ondokuzuncu yuz

basmda

hileli

hulul imkanlan

el-

de ederek Giircistan'a yerlegen Rusya, Turkiye ile hemhudut hale gelmisti. Bu tarihten itibaren, Tiirk - Moskof
harpleri biri Tuna, digeri de Kafkasya'd a

Binbasi Eifat Bey. Komisyona su beyanda bulunmugtur: 1 Mart 1332'de Kursan civarmda yapilan garpigniada alti asker agir gekilde ya

Pelekez koyiinde, 22. tiimenden

olmak

iizere iki

cephede cereyan etmistir.

ralanmigtir; bunlar Mitralyoz

Alayi beginci

taburundan

Bolumde anlatilmi olan 1806 Tiirk Rus harbinde Kafkaslardan Kars iizerine sarkan Moskof
Ilk defa, Birinei

Gilmiishaneli Kibaroglu Ferid; Bagdadli Kellemitoglu, Birinci, Goreleli Hiiseyin oglu Ahmed; Birinci Alaym besm-

ordulari, mahalli halkin

tii.

da yardimiyle geri puskurtiilmug-

Documents

sur les Atrocide Armeno-Russes, sh.

350

MOSKOF MEZAUMt
binde tatmigtir.

MOSKOF MEZAttMl

35*

Daha sonra 1828 Harbi csnasinda yoni bir Moskof hiieum ve muhasarasina maruz kalan Kars, kahramanca mijdafaa edilmis. olmasma ragmen sayi ve silah iistimliigimu haiz olan dugmanm
kuvvetlerine
cetin bir miidafaada
eline gecti.

Bu harpte

genre giren

Rus

askerleri,

Bag-

Buradaki zayif Turk

kumanda eden

Emm

Pasa, ickalcye cekilcrek

iimidiyle

kumandanlaruun emir ve miisaadesiyle iie, giin iig gece kat'liam ve yagma yaptilar. O kadar ki bu feci mezalimi terennum eden bir 50k halk destan, turkii ve koSaklamalan bu bolgede hala agizdan agiza soylenmektedir.
~

bulunduysa da Ruslar'in gehrin diger

kisimlannda icra ettikleri mezalimi durdurmak e m a n la teslim oldu.

Bunlarin pek cogumi derleyip negreden M. Fahrettitt Kirzioglu'nun escrinden bir misal nakledelim.
93 Kars Kars Kavgalan Tiirkiisii

dillere

h 1 s h a Miidafaasi destan bir kahramanhk misaliydi. 1830 Nisanma kadar Karsta kalan Ruslar, bu miid-

Bu

harpte, bilhassa

det zarfmda kaiil, yagma, lrza tecaviiz vc etrafi yikma gibi sayisiz zulumler icra ettiler. kadar

yakip
ki geh-

Gumrii'den yoriidii gapkah kazak Kars icinde eser bir aci sazak Kaptan Paga diyor: Devram bozak!
Gel beri, gel bed bizim Osmanh Kavga koptu Kars'm bagi dumanh.

rin isgalden once ellibin olan niifusu oniki bine indi. Yetmig iki camiden kirksekizi tamamen yakihp yikildi.

1853 Kirim Harbi sirasinda tekrar giddetli bir Moskof taarruzuna ugrayan Kars, goluk cocuk, ihtiyar ve

Yakti giilgen yurdu zalim saldadi Loris de zulmedip, verdi berbadi

kadmlanyla halkm yedisinden yetmigine kadar silaha sarilmasiyla ganh bir surette mudafaa edildi. Bunun iizerine devrine

Ardahan kan aglar, gozler imdadi Gel beri, gel beri bizim Osmanh

Osmanh

iinvamm
l

Padis,ahi Sultan Mecid, Kars'a tevcih ettigi gibi bir de a r s

ai-

Kavga koptu Kars'm

basi

dumanh

qikarttirdi.

Ne yazik ki bu emsalsiz miidafaaya ragmen uzun siiren Moskof muhasarasi sonunda aghk ve hastaliktan bltap dttgen sehir 28 Kasim 1855 te garth olarak diismana kapilarmi acmaya mecbur kalmigti. Ancak be ay kadar
esarette kaldiktan sonra, Ruslar'in Sivastopolda
diklari hezimet iizerine

Mehrali Paa da cpk mertlik etti Mansur'un evini yakti, dagitti Haci - Veli'nin de toyunu tuttu!.
Gel
beri, gel beri

bizim

Kavga koptu Kars'm

Muhtar Pasa

bagi

Osmanh dumanh

ugra-

a r

Mu ahed es

imzalamaya mecbur kakhklan 1956

i

ganmi yanim Yahnilar kopartti Nun tufamm,

aldi Gazi

Ccvirdi Moskoflar gevre

ile

kurtanlabilmigti.

Kars, Moskof isgal vc istilasmin en muthig izdiraplanni Doksaniic. , denen 1878 Har-

Harbi

Gel beri gel beri bizim Osmanh Kavga koptu Kars'm bagi dumanh.
?> Bak: M. Fahrottin II kitap, Istanbul 1958

-.

KIRZIOGLU, Edebiyatimizda Kara

a.g-.e.

218

M. Fahredclin KIRZIOGLU, Kars

Tarihi,

C.

I.

Istan-

-''>

bul 1953, sh. 549

M. Fahrettin KIRZIOGLU,

sh.

41

352

JttOSfcOF

MfcZAUMl

MOSKOF MEZAllMl

353

harbin sonunda imzalanan B e r 1 i n ahedesine gore clviye-i s e 1 a, s e

Bu

M u(ii<j

esvaplanm, anbarlanndan erzaklarmi

buzagi
oliileriyle dolu.

almislar.

Yollar,

Osmanh

takibinden kagan Ermeni-

vilayet) denilen Kars,

dilmisti.

Ardahan, Batum, Rusya'ya terke-

Buralan
i

tarn kirk yil

moskof

esareti altinda kal-

diktan sonra 1918 de

Brest-Litovsk Mua-

e d e s

ile

kurtanlabilmigti.

cenahi bu havaliyi ttlrac etmis. Talan bu giizel koylerin en biiyiik diismam. Gozleri agik, boyunlan uzanmi, masum ve bicare yavrular gibi buzagi oliilerinin yol kenarlarinda, dcre boylarmda biruh ve bimecal bir yatilerin sol
lari

Bu

bolge aci igal giinlerinin sonunda bir kere daha

var

ki,

bu masum

oliiler

karsismda

insanm

boynu

ve hepsinden giddetli bir surettc Moskof mezalimb ne sahne oldu. Bu sefer Moskof - Ermeni isbirligi sonunda ortaya gikan kanh ve miithis facialar bilhassa Kars'i ebediyyen unutulamiyacak bir derecede yaraladi. Bu facialan tarihci Ahmet Refik Bey'den dinleyelim:
..

gayri ihtiyari biikulmcmek, kalbin derinliklerinde aci bir sm duymamak kabil degil... aM
da,

Kars heykeli, kilisenin oniinde ve genis bir meydanHeykel kahraraan ordumuzun son sadmesiyle pargaRuslarih

lanmis.

kahramanhk

timsali cesim bir heyula,

oliileri

Sankamis Ovasi at oliilerij'le dolu. Ac kopekler yemek igin basina usiigmiislcr, taaffiin etmis etleri
isSS1

yiyenler olduklari yere diiglip dcvrilmisler. Biitiin ova

siz

kolu'kopmus, ayagl kinlmig, bayragi pargalanmis, taslar iizerinde yatiyor. Abidenin yalniz kaidesi, sivri bir kaya, etrafmda da Sultan Abdiilmecid devrinin toplari kalmis. Kayanin altindaki dort kose kaggir duvarin her kosesine
bir top
Pier biri 9

ve tenha...
...

Sankamis'dan Kars'a kadar yol Uzerindeki koy-

konmug. Bu toplann ucu 1271, biri 1274 tarihli. capmda, 23 kantar agirhginda. Numaralan

lerden bir kismi miisliiman, bir kismi malakan. Yedi KiBurada Cerkesler de sakin. Koy lise Hristiyan koyii.

370, 372, 526, 379. (Jzerlerinde Sultan Abdiilmecid

Han'm

Tugralan
mis
tunc,

var. Heykclin kaidesi

etrafmda kanatlan kinl-

bombos. Evlerinin kapilan agik, pencereleri kinlmis. Sundurmalan samanlarla dolu. Odalarinda sepctler, elbise samanhklapargalan; anbarlannda samanlar ve otlar,

birgok Rusca harpler, levhalar, madalya eklinde tung yazih uzerlerinde Rusga yatiyor. yerlerde parga tunQtan general resimleri parca
kartallar, sari tozlar,

nnda

dikenler var. Ineklerini buzagilarmi bagladiklari ip-

ler alelacele kopanlmis. Ufak kargir odalarma bir melal, bir matem, bir aci sinmis. Ac. kediler ayaklanmiza siirtiinduler. Aglar gibi hazin, acikh, dksiiz bir sesle miyavlamaya basladilar. Her tarafda, miithis bir istilamn, korkung ve aci bir firann eserleri var. Ermeniler koyleri tahrib etmisler, peslerinden kosan Osmanhlara Kars'da yeni bir miidafa kuvveti hazirlamak igin buralarda yagayan zavallilarm agizlarmdan lokmalarini, sirtlanndan

heykel 1293 muvaffakiyeti namma Ruslar tarafmdan dikilmis bir zafer abidesi. Heykelin eski sekli sanatkara-

Bu

ne.

Ruslar bir cok miisabakalar acmiglar. Nihayet onu Muntazam sekli soyle: Bir Rus neferi, elinde Rus bayragi, bir kaya iizerinde duruyor, ayaklaintihap etmisler.
rinin altinda

mis, pengesiyle

Osmanh Sancagi. Bir Osmanh Sancagini

kartal

havadan

gel-

pargahyor.

Heykelin
bi-

kaidesi dort. koseli.

Her koeye Osmanlilardan ahnma

18

Ahraet REB'IK,
251

a.g.e.

sli.

Ahraet REFIK,
I

a.g-.e.

sh. 46

t.23

MOSKOF MKZAljMl
rcr tung, top, yazilan ve tugralan digari
yapidirilmig...
...Bu giizel
*

355

gelmek

iizere

M
vo metin binalar Ermeniler

tarafmdan

yakilmig. Eriheniler crzak anbarlanni ateslemigler, yan-

Pffelli

zannederek savugmuIar. Benzin yalmz parlamig, penis birakdiktan sonra sonmiig. Cargj civarinda, Kars kalesinin eteginde, harab minarenin kulahi kopmug, bir cami' ile tek ve yiiksek bir minare goriiluyor. Bu minare, yerine kilisc yapilan camiin minaresi. Asil cski Osmanli Kars'i burasi... di

cerelerden daralara dogru siyah bir

:,t

...

Karsta hi?

bir diikkan agik degil.

Ahs

verig yok.

Biitun gehir yanmig, sokaklari, harap mahalleleriyle askeri

s iggal

Giimrii
ler
lar.

aitinda. Uzaklarda kahraman askerlerimiz yu alrnaya gahsiyorlar. Giimrii'den gelen zabit-

Kars'] nasil aldiklarini hararetli bir lisanla anlatiyor-

Askerin geceleyin Karsi

lie

igali

pek miithig olmug. Er-

meniler
3>

yapacaklarmi, nereye kagacaklarini gagirmig-

lar.

ehri ve iplam esirlerini

bir kit'a tegkil etmigler.

muhafaza igin Rumlardan Fakat biitun bu tegkilat, askerhig bir muvaffa-

lerimizin

muntazam harekati sayesinde

3
Cfl

kiyet temin edememig. Gece gehir alevler iginde yaniyor-

M^
<a a c W
4)

Ip

A
cS
*->

W
a o

mug, Bir taraftan askerimiz Kars'a giriyormug. Sokaklarda bagiranlar, kaganlar, feryad edenler binihaye imig... Kars'ta bulundugumuz sirada Gumrti de aym vaziyette idi. Gelen raporlarda Ermeniler'im koylerdeki islamlari katicttikleri, Giimrii'de kadmlarin, goluk gocugun aci feryadlan, gighklari igitildigi haber veriliyordu. Giim.

o 3 > .M

rii

mukave.met.inin son saatlerini gegiriyordu...

" 3r>

Kars ve havalisinde Moskof kigkirtmasmm

eseri olan

9
00
<3>

Erm

e n

Meza

1 i

in

en selahiyetli bir miigahid

Ahmet REFJtK, Ahmet: REFtK, Ahmet REFtK,

a.g.e. a.g.e. a-g.c.

sh.
sh.

50-51
51

sh.

54

MOSKOF MBZAlJtMl
356
sifatiylc

357

MOSKOF MIMA

1,1

Ml

Kazim Karabekir Pasa tarafindan yazihp Ocak 1921 de Kars'ta basilan eserde"'" de naklodilmekte ve bu
husustaki nota ve yazisjmalar dercedilmis bulunmaktadir.

Kars'a komgu, bolgelerdeki) butiin Miisliiefrtidi askeriyye ve bilhassa akraba. ve kabilelerinden birgogu ,idareniz altmdaki mahallerde bulunan Asair llalki, fcvkalade galeyan ve heyecana gelmiggibi

Tortum

man

Ahali ve

tir

Erivan Cumhuriyyeti Askeri KuinamlaiiligYnn Enneni Htikfimeti dahilindo kalan tslam Ahali'yo oteden beri yapilan mczalim ve kital, gayet sahih malumatla tevsik edilmis ve Ermeniler tarafindan bu mezalimin yapildigi Erairum'daki Ingiliz MumessUl Kaymakam Rawlinson'im geh&det ve ifadesiylc de tc'yid edilmis; ve evlad ii 'iyalini, ma.1 ii menalini zayi' ederek ac. ve perigan
bir surette bize iltica c-den binlerce muhacirleri (1919 son-

BATUM VtLAYETl
Batum'da
altma
Harbi sonunda Moskof
yil

Ytizyillarca bir Tiirk ve islam bcldesi olan

Kars
hedesi

gibi Do.ksanUc,

iggali

dusmiis ve ancak kirk

ile

sonra' yine Brest-Litovsk

kurtkrabilmigti.

Ahmet

Refik

Bey,

MuaBatum'un

gormiis. ve

Ame-rJka'mn General Harbord Hcy'eli dahi bu mczalimin gahidi olmugtur. Hatta kitaat ve ahalimizin gdzii onlinde bile birgok tslam koyleri top ve
baharinda)
makineli tiifenkle miicehhez Ermeiii kitaati
askeriyyesi

ordumuz tarafindan teslim ahnigma ahid olmustur, Buna dair miigahedelerini naklettikten sonra ehri dolasmasinj sciyle
...

anlatmaktadir:
bir Rus. Fikren Bol-

gevik.

Arabacumz yakisikh, gene, Rus zadegaiunjn aleyhfmde.

Kendisine

Bolsevik

tarafindan tahrip ve imha olunmugtur. tg bu harekata nihayet verilecegi iimid edilmigken, ma'atteesiif, 386/920 Senesi ubat ibtidasmdan beri bilhassa >iiregel, Akbaba,

mes'elesinden bahs ettigim zaman, Tiirkge su cevabi verdi:

Biz
asker.

koylii hakli.

Benim baba, var dort gocuh, hep-

Zarsad ve Cildir mintakasmdaki Ahalii tslamiyye'yc yapilan mezalim daha ziyade artmlmigtir.a
Mezktir

si

Ama

zenginler var cocuh, hig degil asker. Bizde

mmtakada

birgok Islam

koylerinin

tahrib

binlerce niifusun katl ve birqok egya ve hayvanatin gasbedildigi; ve gene; tslam kadinlarimn alinip
rii'ye

para yoh, toprah yoh. Biz muharebe yapdi, goh toprah alch. Ama yine verdi. Artik muharebe nigin yapah? Toprak mes'elesi onu en ziyade diistmduruyor. Esasen zeki bir adam. Tolstoy'lan, Gorki'leri, Puskin'leri okumug. Bir tarafdan arabasim siiriiyor, diger tarafdan melul

Kars ve Gilmyiizlerce ka-

gotiiruldiigu; ve

bu koylerden kacan

ve Islamlar'm ma.1 ve lrz ve namuslarma yapilan bu tecavuziin hala devam etmekte oldugu mevsukan habcr almmaktadir. Din kardeglerine karsu yapilan bu genaat ve fecaati
isiten

din ve Qoluk gocugun daglarda donup oldiikleri;

ve miitecssir bir sesle Caykovski'nin hazin nagmeleri...

nt terenniim ediyor. 237

Batum adeta Rusya'nm Karadeniz

sahilinde rus

iiniformasmi giymisj. Rus irfamyla miicehhez bir nobetcisi. Bekledigi topraklar, eski Osmanh Topraklan. Buralarda yine Tiirk'iin lisam soyleniyor, Turk'iin nagmele-

(Erzurum

ilinin Bayazit,

Eleggerd,

Pasinlar ve

Kazim KARABEKIK, 1335 ve 1336 seneleri Kafkasya'da islamlara karsi icra olundugu tebeyyun eden Erment, Mezalimi, Kars 1921
r,li

Ahmet RE3FIK,

a.g.e.

sh. 65

358
ri

liCOSKOF

MK'/.Ar,lMl

MOSKOF
Tiirk'i'in

MK/.AlImI

359

duyuluyor, Tiirk'iin kolu gahgiyor,

1

ruhu yas>

yor...*-""'
...

Gayri' miislim ahalinin ve zabitlerin

Osmanh

is-

Fakafc bundan daha aci olan bir sey varsa, o da vatan cocuklarmi milli suurla besleyerek yetigtirmeyen .malum zihniyetin, kaybettigimiz diger vatan topraklan
acidir.

tilasindan,

kalben degilse

bile,

hayatlanm

kurt.armnk

gibi

nokta-i

nazarmdan memnun olduklanna

siiphe yok.

Bu En

ietinab etmis olmasichr.

bu ziimrud beldeyi de hatirlamak ve hatirlatmaktan Pakat smf ilahi liituf ve siyase-

zavallilar neler gormomisler, neler cekmemisler:

Bolse-

tin eseri olarak yetisen

imanh

bir neslin,

bu

milli

men-

vikler ahaliyi soyarlar, zabitlcre hakaret ederlermis.

biiyiik riitbeli bir zabitin bile

sokaktan gcQmesi gayr-i kabilmis. Derhal bir nefer arabasnu durdunir, hakaretle indirir, temiz bir tahkir ettiktcn sonra, arabaya kendi kurulur, musavat dtisturlarmi bu suretle tatbike kalkisirmis...:*'-'^ Butiin bu hayati lakaydane seyreden, Bulvarm ahsap gazinosunda ellerini masalara dayayarak sert ve atesiii sozlerle birbirir.e hitap eden bazan melul ve miiteessir diisiinen bir zumre var: Bunlar Osmanhlarla miizakerat-

araba

ile

faat ve tarih suuruna zit gayretleri mutlak ugratacagi gun yaklasmaktadir.

bir

husrana

VAN VILAYET*

Birinci Cihan Harbi sonlarma dogru muvakkat bir moskof isgaline ugrayan Van ve havalisinde Rus ve Ermenilerin icra ettikleri mezalimin tablosu hemen hemen

biitun

hiyet arz eder.

dogu vilayetlerimizinkilerden daha kanh bir maBu mczaiime ait, bir kag rapor takdim

ediyoruz:
Ilalen Mardin'de hizmette bulunan

da bulunmak iizere Batum'a gelen, Gence'li, Bakii'lu, TifKarabag'h muslumanlar. Hepsinin de simasinda lis'li,
faaliyet ve endise eserleri goruliiyor. Hcpsinde de sene-

SaduUah oglu

Van'h

polis

memuru

Suleyman. Efendi'nin

lerden beri kendilerini pencesi altinda ezen dcvin

lik

baygmetmck,

devrinden,

muvakkat buhramndan

yeminli sehadeti

istifade

onun yirtici dislerine karsi en metin zehirlerle tec;hiz olunmak istiyaki var. Maksadlan Kafkas'in Istiklali de* gil; Osmanhlarla suret-i katiyede bitismek, ilhak
Yazik ki, Batumun bu sevinci uzun siirmedi. 16 Mart o s k o v a 1921 de imzalanan u a h e d e ile bu aziz vatan pareasi tekrar Moskof esaretine terke-

dildi.

Bu fedakarhga

sebep,

daha once

gercsek mahiyetini

Yardim Efsanesi bahgi altinda tafsil eyledigimiz Rus Yardimi idi. Bunun manasi siiphesiz c,ok agir ve
Bir
ass *

Ruslar Van'a yaklastiginda, sehirde ve civar koylerdc bulunan Ermeniler Osmanh resmi makamlanna karsi diismanca hareket ve numayislere gii-istiler. Bunun igin idarenin adlarma gikardigi vergi tezkerelerine de aiding ctmiyorlardi. Artik askerlik davetlerine de uymuyorlar ve yaklasan Rus Ordusuna iltihak etmek iizere harekete geciyorlardi. Koyden koye dolasiyorlar, gelip gecenlere saldiriyor ve rastladiklari biitun Muslumanlan oldiiriiyorlardi. Koylerine giden hasta askerleri de katlediyorlardi.
Bir

zaman sonra Van Ermenileri, Osmanh

Hiikiimetine

sm

Ahmet RBFIK, Ahmet REFiK, Ahmet RBFiK,

karsi aeikca isyan hareketine giristiler ve sehrin yollanna.g.e.

sh.

73
12

a.g.e.

sh.

a.g.e. sh.

76

da ellerindeki silahlarla, jandarmalan, askerleri, polis. memurlarmi oldurmeye baslachlar. Ellerine gegirdikleri

360

MOSKOP

MKZAT.lMl

butiin miisliimanlari oldiiriiyorlar, pencerelcrde

voya miis-

luman

evlerinin onlerindc gordiiklerine ates. cdiyorlardi.

hal yirmi yedi gibi devam etti ve $ehrin isgalinden sonra da Ermeniler kotuliiklerini, vah.sctlerini dovam ettirdiler. Kaganlarm iizerine sakbnyor ve onlan sokak ortalarmda oldbriiyorlardi. $ehirde kalan yiizlerce erkek,

Bu

kadm ve Qocuk

Miisliimanlar bu

Ermeni

(jetelcri-

nin ikeneesine ugradilar ve oldiiriildiUer.

U kayikla kagan fjehir sakinlerinden bir kismi Adilcevaz mmtikasmda Larkat'ta ortadan kaldirikhlar. Bu
zavalh muhacirlere refakat eden polis raemuru Celal, Hasim ve Mustafa Efendi'ler mlisademe sirasinda ya.ralandilar, bin
ler.
'J?

mugkilat ve iztiraptan sonra Bilbs'e varabikli-

*. 2 o = 3 i
"

r'OC

.b

ft

3
!>

Timar kasabasina bagh koyle arasmda, Zeve, Molla Kasim, Seyh Kara, Seyh Ayne, Ayaus, Zorayad, Pakes koyleri sakinleri diger koyler halki gibi, Ermeni Qeteleri tarafmdan dldlirukliiler. Van'm Ruslar tarafmdan i^galindcn once, atli jandarma eyh Zade Eiza Aga, Van eski muhasebeci muavini Hoca Hasan Efendi ve alti kisjlik ailesi; Rii$Uye Mektebi hocalarmdar. Rasim Efendi ile ailesi, diger kimseler gehrln Ermenileri tarafmdan olduriildiiler. MUlazim Hiiseyin Efen
di evinde

y.

W <
>
=

tecavuz

edildi.

hiicuma ugradi, Kizi Nadide'ye ise yarali hakle Baka Mbsliiman kadm ve kizlari da teca-

viize ugradilar. Binlerce ev, iglerindeki insanlarla birlikte

atee verildi.

Halen Kilet koyiinde muhacir olarak buhman,

$ehir

idare Meclisi azasi ve Muradiyeli Kahrainan Bey oglu Vehim Bey'in yeminli sahadeti:

1331
ettigi

yili
-

Rus
iig

Ermeni

Mayis aymda ekseriyetini Ermenilerin tcsjcil geteleri Muradiye'ye bagli Ayaya kakoyimii ve Bayezid bolgesini isgal etmigler-

zasmm

yiiz

WklStrd '->'

rki

'

-.!

,A-:*>"*'

% ^i

'362
di.

MOSKOF MEZALtMt
Ceteler, yollari iizerinde

MOSKOF
Mlisltimaiilari,

MK/.Ar.lMt

363

rastladiklari

kendilerine teslim olanlara da aldirmaksizin katletmislcrdi.

Bu getelere teslim oldugumuz takdirdc din kardeslerimizin basina gelenlerin bizim de basimiza gclecegini bildigimizden Ercis'e hicret etmege karar verdik vo Muradij'e civan
koyleri halki ile birlikte yola giktik. Ercise gitmek iizere kbyiimiizden ayrildigimiz sirada,

dcn kalan tek canh Salih Bcy'di. Salih Bey, bir kuyuda saklanmak suretiyle canini kurtarabilmisti. Hududa dogru geri gekilmeleri sirasmda, Giimus kbyiindeki katliami, ko.mite reisi Van'h Aram'in Ermeni getesi yapmigti. Dogu vilayetlerindeki Ermeni isyam, Rus memurlar
tarafindan Iran'dan bilhassa gonderilen bir kag
dilencisini bldiirmeleriyle alakahdir.

Kiirdiin

Rus - Ermeni getelerinin katliammdan kurtulmus olan Ayaya Kazasi sakinlerinden bir kag bin kisi Muradiye'ye sigimyorlardi. Ayni gun biz bu yerden ayrildik. Sonra canlanni kurtarmis olan bir kag kadinla gocuk bize iltihak ettiler ve gbzyaslan dokerek Muradiye'ye siginan Ayaya kazasi sakinlcrinin

isyan d6rt Ermeni Mudurii Mektebi Gevas hareketlcrine muhalif olanlar, Rafael gibi komitacilar tarafindan bldiiriilduler. Mahallinde yapilan tahkikatm verdigi neticeye gore,

Bu

Ermeni

siyle baskumstir.

baslarma geleni

anlattilar.

gbrdiigiimuz

Akge Kale kbyiinden bir kadmin bldurulmeVan'dan ahs veriste bulunduktan sonra kbyiine dbnmekte olan kadin yolda Aspesin'li Ermenilerin
isya.ni

bir kag bin kisi, basinda Bayezid'de ticaretle

teb'ali
lerdi.

ugrasan Rus Surprine'in bulundugu gete tarafindan yok cdilmis-

taarruzuna ugramis, kendisine tecaviizde bulunulmus, kiymetli esyasi ve parasi Havessur

komitasma gbnderilmisti.

Yiiriiyusumuz sirasmda Giimus. koyii muh tannin oglu Salih Bey, civar kbyler halki gibi, kendi koyleri sakinlerinin de Van'h Aram'in Ermeni geteleri tarafindan oldiiriildiiklerini anlatti. Van'h Aram, komitenin basinda bulunuyordu; gocuklari ekmek pisirmeye mahsus firmlarda diri diri yaktirmisti.

Karcikan esrafindan
tanmmis. Haci

ve.

Bey, Karkarli Haci Yusuf arkadasi, kbylerine dbndiikleri sirada, yolda

Musa

muhitte insani duygulan ile Aga ve yedi

kurduklari

barikatin arkasinda gizlenen komitaci Ermeniler tarafin-

dan

blduriildiiler.

Salih Bey'le birlikte, seksen haneli tgid-

Hizan'da

Mehmed

(>vus, Ahte Tepesinde hiicuma ug-

ce ve yiiz haneli Giimus koylerinin

dan yerle

bir edildiklerini tesbit ettik.

Ermeni geteleri tarafinHer tarafta korkung

go-

radi ve ba^i taslarla ezildi.

Halep koyun tuccarlarmin

alinan siiruleri gbtiirmek iizere

bir sekilde katledilmis erkek ve kadinlara ait cesetler goTiiliiyordu.

yaninda gah^an ve satin Saray'a gelmis bulunan iig

bldiiriilduler.

Ormanlarda yakilmis, kbmiir haline gelmis

goban Havessur'a bagh Hirg kbyiinde

Ayrica
bldiiriilenler

ouk cesetleriyle karsilasiyorduk. Giimiis koyii katliammdan canlanni kurtarabilen bir kag kadm ve gocuk bize iltihak ettiler, koylerinin biitiin halkinin Ermeni gctclerinin
silahla

de sunlar: Espesat'li yedi

yolcu

veya yakilmak suretiyle merhametsizce

bldiiriildu-

g'unii anlattilar.

Muradiye'nin Kizil Kilise bolgesinden, Abdurrahman oglu Molla Mehmed, yeminli sahadetinde, evvelki siihidin beyanlanni tekrarladi. ilave ettigine gore, Giimiig koyun-

Kozhca kbyiinde; Muradiye'den Kamil Cavus, Abdullah Efr'endi, Tasmah kbyiinde; Karckan esrafindan Cafer Bey Van'in Dercbey mahallesinden gegtigi sirada; Pakes'den Ismail, Kalecik'de Zevistan'dan Ismail Bey, Van'a girecegi sirada Kesisoglu koyii civarmda; Norduz muhasebe mii;

diirii Veli

Tevfik Efendi ve kendisinin beraberinde bulunan

Miif-

jandarma Nuri ve Ibrahim Asiyasim kbyiinde; Van

36*
tiisii

MOSKOF MEZALlMl
>eyh

Mehmed

Sidki El'eiuli vazifeyle bulundugu

Ha-

vessurda.

1914 yih Ocak aymda, sekiz crden miitesekkil bir janmiifrezesi Gevas/in Polli kiiyiinde bulundugu sirada. tamamiylo ortadan kaldinldi. Gevas naibi Ismail Hakki Efendi, beraberinde bulunan jandarmayla Atalan koyiinde

darma

olduriildii.

1915 yih mayis ayihda, izinli olarak evine giden asker Yasar, Yedi - Kilise denilen Ermcni binasmda geceyi gecirmeye davet edildi. Orada diger yedi kiijiylc birlikte haince katledildi.

Kurbanlann

eesetleri

adliye

tarafmdan

ortaya cikanldi.

Saray Nahiyesi Belediyc Roisi Mehmet Hulusi EfenRuslarm Bolgeye ilk girislcri sirasinda Ermeni getelcri K6prii K6y c saldirdidi'nin yeminli sjahadetine gore,
3ar. iki yiiz kisjlik niifusu olan koyiin vc cocuklarim katledip evleri yaktilar.

biitiin

erkek, kadin

Van

Golii kiyilarmda bir ceset bulundu.

golii

Bu

cesetlcr,

Erzurum'dan gelen ve

gecmek

iizerc Kesis.

koyiinden

vasitaya bindirilmis. ve Ebriren Koyiine vai'mis. askerlere aitti. Yollar ve telgraf hatlan asi Ermeniler tarafmdan
kesilmis oldugundan gerekli arasjtirma ve tesbitler yapilamarmtir. Bundan da itak Nahiyesinin muhasara al-

tmda bulundugu

neticesi gikanlmi^tir.

Hudut muhafaza miifrezesi kumandani Tlalil Efendi' nin bildirdigine gore, kendisinin bulundugu Baciyeei B6Igesinde dusmamn takibi sirasinda, Der'de biiyiik oleude
katliam yapildigi ve kadmlara tecaviizde bulunulup cuklarin bogazlandigi tesbit edilmi^tir.
Zive
50-

Gevas/da bulunan Haci Hani, Percuri, Zive ve Haci Piscal, Mir Hasan Veli, gibi hayir miiesseseleri Hukus'da bulunan Ervac adh fakirler evi; Catak'daki Kurandegte; Van'daki Molla Kasira, Hindi Baba, geyh
;

a
'<>
,*,

366

MOSKOF MEZAlJMI
Gazi,

MOSKOF MKZAUlHl
Alilan,

367

Abdurrahman

Seyh Gazali, Gevar'daki

Kap-

bulunan 32 gahsm yeminli gahadetleri (Adlari zabita gegmektedir).

lan eyh Hamid, tek kelimeyle blitiin hayir miiesseseleri. ve dini yapilar Ermeniler tarafmdan birer tag vc toprak

yigim haline getirilmiglcrdir. Amerikalilarm bir kag milyon dolar tutan yardimlanylc meydana gclmig olan Van'daki Ermeni hayir miicssesesi bile bu haydutlarm tahrip

Van'in diigman eline gegmesinden once, jandarma Zeyyad ve iki arkadagi, Atalan koyiinde; Hiirid Aga ve oglu, Vustan'da Ala Bey evinde, Ercig miifrepostacisi

zesine
tegkil

azgmhgi yuziinden

milliyetini farkettiremiyerek, Tiirklc-

kumanda eden yiizbagi Siileyman Efendi, maiyetini eden jandarmalarla birlikte Niyat koyiinde; Adil

ugramaktan kurtulamadi. Suvari Cavugu Osman Kiracoglu'nun zevcesi Nigar Hanim, Van'da gehrin istirdadi sirasinda yeminli olarak
re ait binalarm akibetine

cavazh Alaybcy oglu Hamza, Hacioglu, Said efendi oglu Abdurrahman ve Kara - Seyh koyiinden beg arkadagi; Van cgrafmdan Camiseci Ismail, Cebeci zade Yakup ve
oglu Halil, Besir Haci Lalif zalade Dervis, Hartusizade Haci gferif, Mustafa Topcuogln, Haci Rif'at Kibecelebizade Mahmud ve Yusuf, Ercig esrafmdan Kahramanzade
Bekir, Nakir, Siikrii, Bergiiri'd'en

Ruslarm gehre dogru ilerleyigleri sirasmda bir qok kadin ve cjocuk korkuya kapilmiglar, hayatlarmi kurtarmak icin gehirden uzaklagmaya galigiyorlardi. Nigar Hannn, bcraberinde kizi onyedi yagindaki Rifkiye ile beg yagindaki Sel'ika'yi oniki yaginda Kemal, alti yazorungindaki Celal vc bir yagindaki Cemil'i gStiirmek yorgunlukdan daydi. Kurbag Koyiine vardiklari zaman bitab dlisen gocuklar artik yiirUyemez olmuglardi. Nigar Hanim bu yiizden geccyi koyiin yakmindaki fundahklarda cocuklan ile birlikte gecirmekten bagka are bulamadi. Ortalik aydmlanmca, Ermeni haydutlarimn etrafta
soyle konugtu:
dolagip rastladiklan Musliimanlari oldiirduklerini goriin-

Mahmud

Siddik

Bey,

Ermeni

asileri

tarafmdan

oldiiriilduler.

Kara Seyh, Amuk, Ayans ve diger bir cok koylerin biitun ahalisi olduruldii, kadmlara tecaviizde bulumildu ve gene kizlar Rusya iclerine gotiiruldii.
Hidir, Zeco,

Van'in Nurgin Mahallesinde Hadik oglu Hiiseyin Efendi'nin zevcesi Zeliha Hanim'm bu gahadeti, daha once goriilen Nigar
sid'in gahadeti

Hanim'm beyanlanni teyid etmektedir. Van'da Topgu Mahallesinde Zanaatkar Ali oglu Repanik sirasmda, gehir ahalisinin biiyuk bir kismi,

arasmda bulitmuhasebe veznedan Rupen'i tamdi. Ona yalvar yakar oldu ve onun miidahalesi ile kendisi ve gocuklarmm canmi kurtarabildi. Once Haei Yogan Koyiine, daha sonra da Amerikan hayir miiessesine gonderildi. Orada blitiin kadmlara tasallutta bulunuklu. Akgamlan Rus kazaklari ve Ermeni haydutlari geliyor ve hayvani arzularmi tatmin igin segtikleri bir kadmi digari siiriikliice miithig bir dehgete kapildi. Ermeniler eski

nan Van

Ilk

tiimenlerinin buhmdugu istikamete, Hogab'a dogru yola gikti. Pakat hedef tutulan yere varmadan bir kag bin kigiden miitegekkil kafile, Sahmans Koyiinde Ruslarm ve Ermenilerin hticumuna ugradi. Yansmdan
faz-

Halil

Bey

yorlardi.

Van muhasebesinde memur

ve diger onbeg

Iloca Hiiseyin Efen-

di'nin'kizi

kiz, tecaviiz

azgmhklarnun kur-

ve hanger darbelcriyle katledildi. Sag kalan ikibin kadari Hogab'a sevkedikli. Orada gozalti edildikleri iki ay boyunca her tiirlii igkence ve tecavuze maruz birakikhlar. O sirada Van Tiirk Birlikleri tarafmdan istirdat
odildi. Bu haber uzerine, Diyarbekir, Bitlis ve Karcigan'a sigmmig olan Vanhlar Van'a bir saat mesafede bulunan

lasi kihc.

bani oldular.

Van'dan kagan ve halen Mamuretiilaziz (Elazig) da

S68

MOSKOF MlMAl.LMt
.ogui

HOBKOP MEZAttMt
kadin ve gocuktu. Algak Ermenilerin kursunlan
ile

369
ile

.Edrcmid, bu gehrin kuzeyindeki Ankelil ve Atalan Koy-

Buralara gelen vanh muhacirlerin sayjsi on beg bini buluyordu. Ruslar vo Ermcnilor girigtikleri hie. bcklenmedik bir taarruzla biitiin bu insanlan vc ikilerinc geldiler.

can vermiglerdi.

Mukus muhaciri Yusuf Kenan

minli sahadctleri
Gcqoii yihn 5 Agustos

Abdulhakim'in ye-

bin Turk csirini mitralyoz garapnelleriyle oldiirduler. iglerinden ancak bin kigi kadan kagin hayatlarmi kurtarabildi.

giinii, Ruslardan ve Gevag, Ermenilcrinden miitesekkil bir gete Mukus'a salatak

dirdi.
tilar.

Kagmak

imka.ni bulanlar hergeylerini birakip kag-

Gevag Muhaciri Abdi ve Resid MoIIa'nin gahideti: Gevag ile Van'in tahliyesinden sonra Kazak vo Ermenilerden miitesekkil begytiz kigidcn fazla bir miifrcze,

hep

oldtiriiidu.

Kagip kurtulanuyan kadmlar, ihtiyar ve gocuklar Cetede su Ermenilerin bulunduklari tesbit

Tab Koyiinden Ermeni Hace, Kei

Serkis, Onnik, IMa-

ko vc Parso'nun kumandasinda Gcvag'a bagli Karkar Kdyiine girdilcr. Evlcri yakip crkeklcrle gocuklan katlcttilei ve kadmlara o derece sen! bir tarzda tecaviizdc bulunditlar ki, bunlann gogu oldii. Koydcn pck az kigi camm kurtarabildi. Bu da biiytik giiglUklerle mumkiin olabildi. Mozre - geyhhan (Mukus) muhaciri Halid oglu isa, Tahir ile Mahmud'un yeminli sahadctleri:

edildi: Par koyiinden Kirkor, mektep mudiirti Karabet, Kinekay koyiinden Artin, Vahan, Mukus'dan Kevork, ^linto, Serapat, Hayastan, Naro, Hacik, Muhik, Dikran, Bedros, bu haydutlar biihassa kadmlara saldirdilar ve onlan igreng bir gekilde kirlettiler. Lihyan (Mukus) muhaciri Abdiilmecid, Halid ve Re-

sul'uQ sahadctleri:

Kasabanm

tahliycsi haberi gelince biitiin

Tiirk makainlarimn hala

koy halki, hakim bulundugu mahalle dogru

Bunlar da yukanda beyan edilen hususlan anlattilar. Haydutlar arasindaki Ermenilerden Ozim Bervari'den l-oto, Mukus'dan Haco, Osep, Setrak, civar Ermeni koylerinden Nigan, Karabet, vahan, Artin'in
bildirdilcr.

bulundugunu

yola koyuldu. Kassir koyiine vardiklannda, kdpriinun civar koylerden olan Ermeni isyancilari tarafmdan kesildigini gdrdliler.

Bu Ermeniler arasinda Hace, Mardiros, Bedo, Berzo, Haro Arbis mektep miidurii Karabet vo Mi-

Abdullah'm gahadeti:
Van, Gevag ve Havessur'un tahliyesinden sonra, Van' dan gelen Ahlamar Kilisesi papazi Vartan'la Simon Tiitiiciyan idaresindeki Ermeni kdyluleri gruplar halinde kiirt koylcrine hucum ettilcr. Hucuma ugrayan yiizlerce koy arasinda Eranduz, Harvil; Deer, Zivana, Karkar ve daha bir goklari vardi. Ermeniler her.tarafi yagmaladikadin ve kizlara tecaviizde bulundular ve ele gecirkadin ve geng kiz, Rus ve Ermenilerin hayvani igtahalarmi tatminde kullanilmak iizere Van'a gotiiriildii. Bu tasallut azginlan ytiziin
lar,

girdic vardi.

Kalabahgm ricalanna ragmen, haydutlar kimsenin gegmesine miisaade etmediler. Kadmlar en mahrom yerlerine varmcaya kadar arandi. Uzerlerinde bulunan horsey almdiktan sonra, kizlara saldirdilar. Hepsi do Tiirk ve Rus tiifekleriyle silahlanmig bulunan haydutlar erkekler iizerine kesif bir ateg actilar. tclcrinden gogu oldii. Bir kismi ise Kuri - Salan daglari tarafina kagip canlanni kurtarmaya muvaffak oldular. Koyliiler, aralanndan yiiz
.yirmi bir kiginin

dikleri kimseleri dldiirdiiler. Yiizlerce

noksan oldugunu tesbit

cttiler.

Bunlann

f 24
.

370

HOSKOJ?

MK/.Al.lMt

saline oldii. Yakihp yikilan, katliama TepeEgiren kadar insan yiiz iki ka<;an koylerden olan hakim Tiirklerin Mukus'a sonra miiddet Bir sine sigmdi. oldugunu sanarak geri donen bu bahtsizlar, orada Ermevc nileri kargilarinda buldular. Yine bir katliam batjladi

den bunla.nn cogu

aralarindan pck azi kaqip canini kurtarabildi. Serir (atak)li, Halid ogla AH ve Salih'in gahftdeti: Siirtenin, Varsekas, Mezrca, Pars Brmoni koylerinin
biitiin sakinleri

sabahm erken saatinde

Serir koyiine sal-.

<'
;

dirdilar.

kalabildi. Geri kalan niifus oldtiriildu,

Buradaki altmig kisiden ancak on begi hayatta kadmlar kagirildi

ve her gey

yagma
-

edildi.
-

Yukan

Dartis ve Asagi
lu

Dartis muhaciri

Hasan ve

Abdiilhamid'in gahadeti

komite efi Leon'un kumahdasinve Sidan, Kagazoze'den geMiran da Erzincan'dan, Fani, len bes. bin ki^ilik bir Qete Agagi ve Yukan - Dartis koylu-

Hassevur (Van)

lerine besyiiz lira

ile elli

kiz gondermeleri emrini ulastir-

'%!

di. Bu erare Istanbul'un Ruslar tarafindan iggal edildigi haberini de eklemiglerdi, Artik padigah yoktu vo biitiin

Tiirklere

Ermeni olmaktan baka

bir c.are

kalmiyordu.

w< Mi
'\<:

>

w
c3

A 3
a
<M
*2

Uziintii iqinde kalan halk, istenen be.<?yiiz lirayi

toplama^Mk

Si

ya koyuldu. Bu arada halk canini kurtarmak icin dc bir takim tedbirler aldi. Bu kalabahk c.ete yukanda adi geErmenistan! hay Y a a s 1 n (;en yerlerde kinsjan ile Miisliiman halkin tizerine saldirmisjar ve etmediklerini komamisjardi. Aym eyi Yukan ve Asagi Dartis'te de tekrarladilar ve ikiyiiz yirmi kisilik niifustan ancak elli kii gece karanhgmdan faydalanmak suretiyle kagip canini kurtarabildi.

I m

<
.-,

Sukan (gatak) esrafmdan Kntas oghi Mahnrad ile Saad oglu Behlul'iin gahadeti: Sukan koyunde altiyiiz seksen kisilik bir niifus vardi. Ruslar ve Ermeniler, bir gece koyii iggal ettiler. Ilig

siiisRiiiiii

*mmm$

372

MOSKOF

MK/Al.lMt

MOSKOF MEZALlMl
Miisliiman

373

kimse bu hareketlerinc kar$i gikamadt. Zira bunu tahalk silahsizdi. Haydutlar evleri atesc verdi ve kiRuslann cacuk, ve kadm kibeden kargagalikta bir gok vercan altindan darbeleri liclan vc Ermenilerin hanger eden katliamdan sag di. afak vakti, gcccleyin cereyan kalanlar bir yerde toplandi. Kizlar ve kadmlar bilinmcyen bir istikamete gonderilmiglerdi. Ogle vakti, koyliileyalmz yirnii rin kapatildtgi yer atesje verildi. Aralanndan kurtulabildi. kabilinden mucize katliamdan bu bir kii,
Kaatiller arasinda

tarma gayretinde olanlann iizerine imndan pek az kii kurtulabildi.

atildi.

Bu

insan kiyi-

Arhanis, Havis, Varkis, Nodevan, Pirho, Tarvis, Bahik koylerinin yakihp yikilmasmda gdrgii ahidi Yusuf
Ziyaeddin'in gahadeti:

Bu koylcrdcn her
<b.

birinin yiiz ila yiizelli niifusu varilk giinlerine

1915 yih Martinm

destckleyen

dogru, Ruslar kendi-

Ermeni

koyliilerden gatak'dan Sahak,

Osep, Artin, Hovik, Simon ve isimlerini hatirlayamadigimiz daha bir coklan bulunuyordu. Bunlar bilhassa geng kizlara saldirdilar ve algakhgin her tiirliisUnii icra ettiler.

ve civari ErmenilehamuhtarErmeniler linde yaklat|lar. Terciimanhk eden yapilmiyacagi lari gagirdilar, kendilerine hicbir kotiiliik hakkmda teminat vererek teslim olmalanni istediler. Kendilerini miidafaa etmek imkam bulunmadigim gbren koylerini

bir kac, yiiz Gcvas.

riyle birlikte yukarida adlan gegen koylere gruplar

Ogin (gatak) koyiinden muhacir Mustafa ve Esad'in

gahadeti:

Ruslar erkekleri bir liiler, teslim oldular. Ermeniler ve kac evde toplayip evleri ate^e verdiler. Kizlari ve geng kadmlan ahp gotiirdiilcr. Ancak civari iyi bilen iki ug
koylii kagip kurtuldu.

Bu koyde

begyiiz insan yasiyordu.

Koy

sakinleri bir

gun sayica kabarik

bir miifrezenin koyleri

istikametinde

gelmekte oldugunu gordi'ucr. Bu m'ufrezeye, Keri koyiinden Haro, Kiziltas'tan Berho, Serkis, Avadis vc diger Ermeniler kilavuzluk ediyorlardi.

Arvat Nakgibendi eyhi Abid Molla, Kessan erafindan Hacibey oglu Selim Han ve Hamid Bey oglu Ali'
nin gahadeti:

Ruslar vc Ermeniler Regadiye (Van) ye bagh Agtak

Koyiinii iggal ettiler. Herkesin oniinde kizlara tecaviizde

Ermeniler ve Ruslar kdyc gelince evleri ates?e verdive tecaviiz hareketlerine girisjtiler. Ancak otuz kadar insan canmi kurtarabildi. Koyiin geri kalan insanlarmin akibetleri bilinmemektedir. Alan (Karcigan) dini egrafindan Seyh Enver ve Molla
ler.

buhindular, gocuklan diri diri yaktdar ve erkeklerin goz-

Yagma

Resid'in ahadeti:
Yiiz kadar silvari ve kuvvetli bir piyade
birliginin

arasmda NorPapazi Biznik, Arpit'li Osep ve Mibrek, Bedros ve Antranik'in bulunduklari tesbit edildi. Bu kaatiller koyiin en giizel on be kizini bir odaya toplayip icmeye koyuldular. Kizlari giril giplak solerini

oydular. Bashca ermeni komitecileri

kiheli

Epram, Ahtamar

Kilisesi

yup
lan

ile

ah r o

u n

ii

1 ii

a n

a r

gighk-

koye yaklagmakta oldugu ogrenildi. Halk koyden uzaklasmak iein yola koyuldu. Fakat, Belo, Tankas, Azerkoh ve Peronz koylerinin ermeni sakinleri yollarim kesti. Kadmlara saldinldigi sirada Rus birligi koye glrdi. Evler hastalar ve gocuklar oldiiruldu. Kazaklar canlarim kur-

oynamaya zorladilar. Bir yandan da onlari Y aE r m e n i s t a n diye bagirmaya zorlu a s l n yorlardi. Daha sonra bu zavalhlan namaz kilmaya mec!

bur ettiler vc ite o sirada onlari kirletmeye kalkistilar. Kizlann reddelmeleri ve mukavemetleri karismda bir

374

MOSKOF
baijladi.

MK7.Ar.iML

kavga
diiler.

Ruslar ve Ermeniler bu zavallilan

oldiir-

Van'm Abbas Aga mahallesinden

devs Haium'in gahadeti:

Serif zcvccsi Fir-

Diigman Van ^chrinc girdigi sirada, Firdevs Hanim ve komulan eski bir subay emcklisi olan Meluned AH
Bey'in evinde toplanmis. bulunuyorlardi. Tiifck scslcri vc
iimitsizce haykinglar duyuluyordu.

Evlori, once

yagma
Bey'in

ediyorlar, sonra

da atee

veriyorlardi. Yangin,

AH

e'vine yaklasjiyordu. sini galdi. Ali Bey'i

On

bos.

kadar silahh gelip evin kapi-

gaginp paralanm vermesini istedilcr. Biraz tereddiitten sonra emekli subay boyun egdi. Parasialdiktan sonra, adamcagizi soksenlik bir kadm olan hemsiresiyle birlikte oldiirdiiler. Tecaviiz edilon kansi

da

yasmdaki Haydutlar hamile bir kadim hancerlediler. Evde bulunan biitiin erkekleri oldlirdttkten sonra, kadmlan Hatuniye Mahallesine sevkettilor. Orada on bes. yasmdaki bir oglan gocugunun tenasiil uzvunu kesip

ayni akibeto ugratildi. Firdevs Hanim'm kocasi Serif Efendi basina isabet eden bir kurgunla yere yikildi. Annesinin imdad qighklanna koan oglu onalti
dldiiriildii.

Ahmed

ag-

sonra da canina kiydilar. Rastladiklarmin hepsini mcrhametsizce oldiirdiiler. Once Hatuniye mahallesine gotiiriilen kadinlar Arae-

zina koydular, bu i?kenceden

nkan

miiesseselerine dogru yola gikanldilar. Yolda iler-

yasmda oglu ve kucagmda bebegi bulunan bir kadina rast gelindi. Oglam bogazladilar. Kadina tecavuz ettikten sonra yavrusiyle birlikte
ol-

lendigi sirada yaninda onbes

Amerikan binasmda biiyiik sayida muhacir vardi. Ermeniler ve Ruslar bunlarm arasmdan en giizcllerini seciyorlar ve bir daha geri donmemek iizerc digan gotiiriiyorlardi. Orada bulunan kadmlardan hie biri namusunu kurtaramadi. Firdevs Hanmnn tesbit ettiginc gore, kirletilenler arasmda Ayans'h Ibrahim Aga'nm'kizi, Moldiirdiiler.

376
la

MOSKOF MEZALtMj
gclinleri vardi.

MOSKOF MEZALtMt

%n

Kasim ve Fevzi Aga'nm

Bu

nriiessese--

riikliiler.

nin bahgelerinde Ismail ve Hakki adla.rmda iki oglan eocugu da katledildi. Kulli Koyiinden Ismail Aga'nin onbejj

Siileyman Aga'nin karisma igrengce ve azgmca teeaviiz edildi. Kueaklarmdan cjocuklan alman kadmlar,

yagmdaki
3ar.

kizi Zcliha,

azgmca

tasallutlara

maruz

kaldi.

bilinmcyen yerlere dogru siiriiklendiler. 97. Alay I. Taburdan irtibat subayi

Hasan

Fahri

Muhacirlerin ekserisi, hainane igkencelere iabi tutuldu-

Van
hadeti:

asilh

Timur oglu

yiizbagi $iikrii Efcndi'iiin a-

Efendi zevcesi Ltttfiye Hanim'm sahadeti: Van'in Ruslar ve Ermeni Qeteleri tarafindan ilk isgali sirasmda, halkm kiicuk bir kisnn ehirden uzaklasmak imkamm bulabilmis,ti. Eakat, halkm biiyiik kismi,
nakil vasitasi yoklugundan sehirde
kalmiti.

Ruslarm Van'dan ilk cekilisjlcri sirasmda Sukru Efemli Gevas/da bulunuyordu. Bu ric'at haberini almca ailesiyle mesgul olmak iizere Van'a gitti. Cekildikleri sirada Ermeni ve Ruslar tarafindan b'ldurulenlerin harabeler ortasmdaki cesedleri arasinda ailesinden dlanlarinkileri tehis

Kalanlar,

sehri isjgal edecek kuvvetlcrin medeni bir millete mensup' bulunduguna, bu sebeple kendi halindeki sivil halkm hayat ve namusuna saygi gosterecegine kaani bulunuyor-

edince dehsjet iqinde kaldi. Kurbanlarm ceseti^kence

elleri
izleri

leri iizerinde

agikga farkediliyordu. Cesed-

Ilakikat hig de boyle cjkmadi. Diismana onciiluk eden Ermenilerin evleri soymalarina, sonra da atee vermelerine mani olunmadi. Panige kapilan ehir sakinleri,
lardi.

lerden

Qogumm

rinden ayrilmigtl,

ayaklan kesilmis?, basjlan gijvdelcDuvarlara Qivilenmis. insanlara rastla-

tanmmig

s.ahsiyetlcrin evlerinde gruplar halinde

toplankisi top-

miglardi. Erkekler tevkif edildi.

Kadmlar Amerikan mu-

niyordu. Diyarbekir'li mlitekaid yiizbasji Mehmed Ki'endi, Van erafmdan seksen ya^mdaki Rustem Efendi, onun

esseselerine gotiiriildii.
lanmiJjti.

Orada ve civarda on bin

oglu Necib, Edremid Koyiinden geqen Bitlis yolu iizerin-

de 61duriilmiilerdi.

Onbes. cocuk cesedi yol iizerinde ya-

Ermeniler ve Ruslar her gece begendikleri kadmi segiyor ve onu disari siiriikliiyordu. Bunlardan gogu namuslarindan olduktan sonra oldiiriildiiler.

tiyordu. Bunlar, iizerlerinde yara izine

rastlanmadigma

gore aghktan 61mulerdi. Anneleri ya kacirihms. veya 61durulmutii. Yol kadin, erkek ve c;ocuklara ait binlercc-

Jandarma gavus,u Mahmud'un zevcesi Reyhan nim, Mukbule ve Peruze Hanimlar, (Van'in Selim Mahallesinden), Amerikan miiesseselerinde Rus ve
menilerin igrenc. teeaviiz fiillerinin sahidi olduklarim
dirdiler.

HaBey
Erbil-

Ermeni Qeteleri birmuhacir kafilelerine saldinyorlardi. Edremid ve Engel Koyleri arasmda bu kafileleri soyup oldiirdiiler. Menradis, egrafindan ya.gh Dervis Aga, aagidaki cicesedle doluydu. Ric'atleri sirasmda
likleri

nayetlerin gorgii a.hidi olmutur:

Kumes Koytmde
birakildi,

evler yakildi, halk katliama

maruz
zevcesi

Nusaybin'de halen Van'in Nevs.an mahallesinden, muhacir olarak bulunan otuz yasmdaki Hiiseyin oglu Siikrumi'm Ermeni ve Rus haydutlarmm mezalimine dair kaza sorgu hakimi ve mudde-i umumisi huzurundaki yeminli gahadeti:

kadmlar

kirletildi.

Yumis
kizi

adli bir ihtiyar ile ka-

risi, miithis.

isjkencelere ugratildi.

Mehmed

Bcy'in

Fatma Hamm,
miithis.

Leyla Hainm, once igkencelerle inim inim inletildiler, sonra da oldiiIsmail

Aga'nm

Ermeniler uzun bir tarihten beri Osmanh Devletine ve Tiirklere karfji zalimane bir kin besliyorlardi. Devletin vc Turklerin mahvi icin cahgiyorlar bu maksatla turlu>

378

H03E0F

MK/A.l,lMl

M0SKOF MEZAUMI

379

yollara basvuruyorlardi. tmparatorlugun qe^itli azinlikJan arasina anlagmazhk tohumlan ekmege gayrel: gosterirlerken, bir yandan da Van, Erzurum, Bitlis ve Diyar-

larda haslandi ve barbar Ermeniler bunlarm bedbaht ana-

Rus hukiunctinin yardrauyle ihtilal Van vilayetinde, ermeni ihtilal teskilatmin Tasnak, Hingak vo Armenak olrr.ak iizere tic komitesi vardi. Bunlarm scflcri sirasiyle
bekir vilayetlerinde,
komiteleri

yemege zorladilar. Kumandani Edhem Bey, Kullu Koyune gcldi ve ermenilerin hucutmina ugrayarak adamlarmdan dordiiyle
larini haglanmis; etleri

Milis

meydana

getiriyorlarch.

birlikte sehid edildi.

Bahiz

Aram Pasa, isaan vc Nirmaiyan'di, Planlarim tatbik mevkiine koyniak icjn, bu adamlar tiifek, mermi, bomba, dinamit ve Rusya'dan gizlice getirilen diger patlayici
maddeler tcminine baslanuslardi.
ettiler

biittin sakinleri

Zurafe, Gorsta, Kopriikoy ve Ziva koylerinin barbar ea' iskencelerle katledildi. Butiin
geteleri de kendi

mal ve paralan ccte tarafindan yagmalandi.

Kiigiik ve Biiyiik Serkis

hareket
ahalitiirlu e-

bolgelerinde, silahtan

mahrum bulunan Musluman

Boylcce geteler
mahalleleri

teskil

ve Musluman mahallelerde yeralti dehlizleri

koyuldular. Van'in

kaz-

ye karsi gocuk ve kadin farki gozetmeksizin her naat ve cinayeti islemekten geri kalmadilar.

maya
di'.ki

Musluman
bu

buyiik

bir tehlikenin tehdidi altinda bulunuyordu.

irin adin-

cetecinin cmri altinda galian

qeteci

gruplanndan

biri

Tomar

istikametine yonelirken, Buyiik Serkis'in kubir digeri Sjtak tarafinda faali-

sokak ortasmda KuBir cok Musliimanin, Serkis tarafindan oldiiriildu. <,'iik Ermeni vahsetine kurban gitmedigi giin gecmiyordu. 5 Nisan 1331 de, Van'daki Hamud Aga kislasi Er-

Van

sehrinde, bir

jandarma

eri

mandasi altinda gahan

meniler tarafindan kusatildi.

Nobetciler

olduriildiikten

yette bulunuyordu ve bir diger gete de KliQuk Serkis ku-

mandasinda Havassur tarafma yayihyordu. Bunlardan ayri olarak, Erzurum, Bitlis, Diyarbekir vilayetlerinde faaliyette bulunan bir grup vardi.

Umumi
hak
Ermeni

seferberlikten sonra, her taraftan gelip

ilti-

edenlerle

Van

getecilerinin sayilari artti.

sonra bina dinamitle havaya uguruldu. Yirmi yedi giin boyunca, Ermeniler, Musliimanlara kargi her turlii cinayet ve denaati islemekten geri kalmadilar. Bu zaman zarfmda Musluman mahallelerini kesif bir surette ates. altina aldilar. Bombalar kullandilar ve yer maymlarla binalan altindaki dehlizlere yerlegtirdikleri

Het - Behis,t Koyiinii sardi Hadise yerine giden Jandarma Binbasisi Ahmed Bey ile alt riitbeden bir zabit ve bes jandarma eri oldiiriildu. Bu cinayetlerden sonra gctc,
Sirin'in getesi

ve bir cok Miislumani

katletti.

havaya ucurdular. Zaten harpten 6nce de Ruslarla siki adamlan vasitabir isbirligi halinde bulunan komiteler,
siylo Tiirk birliklerinin ve mahallin vaziyeti hakkmda onla ra malumat veriyor, casusluk ediyorlardi. Yukarida adi gegen gete rcisi $irin, daha sonra Rusya'ya gitti ve Van'i isgal eden Rus ordusuna kilavuzluk yapti. Ruslar da, sistemli bir sekilde Musluman halkin yok edilmesi hareketi-

Kullu Koyune saldirdi. Yah, gocuk, kadm ve erkek farki gozetmeksizin, Ermeniler butiin Tiirkleri ortadan kaldirdilar.

Adi gegen koylerdeki gene kizlara hayvanca

teea-

vtizde bulunuldu. Hamile kadinlann

ceninler ana ve

karmlan

dcsjldi

ve

ne, katliama' giristiler.

Halkin ancak yiizde besi

elli

oliimden

babalarmm

gozleri oniinde

pargalandi.

kurtulabildi.

:ni

B?r cok kadmin memeleri, burun ve kulaklan kesildi. Yedogmus bebeklerin ve gocuklarin ctleri kaynamig su-

Van'in Leva koyiinden

yasmdaki

ziraatgi Giilsen

Oglu Regid'in yeminli sahadetidir:

380

MOSKOF MJWAl.lMt

MOSKOF MEZAliMl

381

Bu gahis dahi, ermeni getelerinin teckkul ve gayeleve Miisliiman halka yaptiklan mezalim hakkmda evvelki gahidin sbylediklerini dogruladi ve sjinlan ilave etti: Aram Pasa getesinden Ermcniler Vilayet Mcrkezinc
ri

hususlan woylediklerini dogrulamaktadir. $ahid u

lemifjtir:

ek-

Umumi
dusunda

seferberlik esnfisinda

bir kisim

Ermeniler

giden Ereisji yiizba^i Halil, miilazim llalitl Efendileri, Onbasi Ali Han, er Ahmed, Mehmed ve bir digeri askeri yol-

OrRusya'ya kagmislardi. Bunlar gonullu olarak Moskof geng Ermeniler, hizmete girdikleri sirada, kalan
koylerine yagdaki erkeklcrin askere gaginldigi Musliiman ve kadmlan taarruz igin geteler kuruyorlardi. Bu geteler gocuklan katlediyor, geng kizlara tasalluttta bulunuyorenaatin fail! du. Evleri yakiyorlar, akla hayfile gelmedik ermeniisteyen ettimek tahakkuk Gayclcrini oluyorlardi. eyden hicbir zamanda, bir beklenmedik birden ve hie.

da vahgice

dldiirduler.

Yazik koyunden Semo, ogullan

ile

Hiiseyin vc Kolhan

bulunan degirmen yolunda ayni Ermeni getesi tarafindan Slduruldiiler, cesetleri irmaga atlldi, Qoyanoglu koyunden Molla Ali ve arkadasi Cundi, yolda Ermenilcrin hiicumuna ugradilar ve oldiirUlduler. Qok sayida Musliiman koyii Ermcniler tarafindan yakihp yikildi, sakinleri de kihgtan gegirildi. Ruslarm gelmesinden once, Ermeniler Hildir, Molla Kasim, Sjihne ve fjeyhkara koylerinin biitiin Mtisliiman halkini katliamla ortadan kaldirdilar. Pursulak Koyii muhtari Nuri, yiiz kadar kadm, gocuk vc erkckle bir
arkadasjlan merkeze

yanm

saat mcsafede

ler,

^iiphe

ctmeden

isiyle guciiyle mes.gul

Van Muslumanlan-

na

saldirdilar. Sokaklarda rastladiklari biitiin Miisliimanoldiirdiiler.

Kadin veya erkek, cocuk herkes bu katliamda hayaveya ihtiyar, Miisliiman olan
lan merhametsizce
tini kaybetti.

Van'm Nevsan mahallesinden

rarladi.

muhacir, yirmi yedi

yasjndaki bakkal Hiiseyin oglu Sidki da bu beyanlan tekHiiseyin oglu Hursid Milis Topcusu Miilazimi ayni hadiselerinde mezalim diger vc katliam de Efendi bulundu. bcyanlarda Van'm Sclim Bey mahallesinden, vilayet BagtelgrafVekili gisi, halcn Nuseybin'de kaza Posta Telgraf Mudiir

eve kapatildi.

Bu

insanlar, iizerlcrine petrol dokuldiikten

sonra diri diri yakildi. Van'm Ruslar tarafindan iggalinden sonra, Muslumanlann katliamma giristilcr. Katliamdan kurtulabilenler sehirden kagti. Fakat Ermenilcrle temas kuran Ruslar kaganlan takibcttiler. Rastladiklari biitiin Miisliimanlan zalimce katlettiler. Gong kizlara utang verici bir sekilde tecaviiz edildi ve bu geng kizlar Rusya'ya gonderildi. Erkekler ve yah kadmlar ise oldiiriildii

Van

otuziki yasjndaki

Mahmud

oglu Yusuf Efendi'nin yeminli

ihtilal Ceteleri

sahadeti:

veya

yakildilar.

Van
yayeidaresi

vilayetinde

Ermeni

kurulums. ve
yollarda

bunlar taninnus.

reisleri

Viraniyan,

Aram

ve Papazyan'm

Van'm Edremit mahallesinden muhacir, elli iki mdaki Hasan Tebeloglu bakkal Feyzullah Efendi'nin
minli sahadeti:

altmda faaliyete
biitiin

gegmilerdi.

Geteler

rastlayacaklan

Muslumanlann

hayatma

kas-

Bu sahidin beyanlan da Ermeni getelerinin kuruluslan ve Van vilayetinin gesitli mmtikalarmdaki katliam cinayetlerine taalluk eden hususlarda evvelki iki sahidint

detmeyi sistemli bir faaliyet haline sokmuslardi. Cete reislerindcn tshan ve Viruniyan, Vastan kazasma Resadiye Nahiyesi essrafindan Haci Musa Bey'le Haci Yakufo Aga'yi kendi elleriyle oldiirdiiler. Bu haydutlar kurbanla-

382

MOSKOF

MK/.Al.lMl

MOSKOF MKZAl.lMt

888;

rinin

burun ve kulaklarmi

kcstiler, yine kcstiklcri teiSasiil

miisterek mezalimine ait bir kag rapor daha naklederek

uzuvlanm agizlarma yerlegtirdiler. Ermeni Komiteleri mensuplan daima Vestan Bolgcsindoki Igtiyamar Manastinnda, Brcek Nahiyesi koylerinde Iran smiri yakmindaki koylerde ve Muradiye B61-

bu bahsi bitirmek
Bitlis'in

istiyoruz:

Kotum Koyiinden eyh

oglu Devaz, Mustafa sahadet-

gin ()mer, Abdiillmmid oglu Tayib'in yeminli

lcri:

gesindeki Gurzan Nahiyesi koylerinde

yapiyorlardi.

gizli
is

toplantilar
iqin

12

Temniuz 1915
ileri

giinit,

koyde bulunan

miifrezenin

Van'da manastirlarda ve bu

kullan-

kumandani,

gelcnlcre

Rus ve Ermenilerin Kotum'a

diklan evlerde toplaniyorlarch. Scferberlik ilan edilip askerler ccpholere gidincc Ermcnilcrin ciir'eti hudutsuz bir
hale geldi.
Ruslar,

yaklas.ma.kta olduklarmi haber verdi.

Bu haber

uzerine

hazirhklar yapildi ve Bitlis istikametinde yola gikildi. Muhacir kafilesi Kotum'a bir buguk saat mesafede bulunan

hududu gegince Van'dan

ayrildim.

Van'm

dtisman eline gegmesinden sonra kagip Bitlis'e gelebilen komsu kadmlan bana asagidaki hadiseleri naklettiler:

Mahallemizden olan ve
ginmig olan otuz kadar ugradi. Kiigiik gocuklar de pargalandi. Erkekler dikten sonra iizerlerine
gotiiriildii.

aileleriyle birlikto bir eve siinsan yiiz Ermeninin hiicumuna ana ve babalannin gozleri oniin-

Ermeni koyii Tog'a vardigi zaman, bir kag yiiz Ermeni ve Rus'un hiicumuna ugradi. Muhacirler ellerini yukari kaJdirmaya ve itaate mccbur edildi. Buna ragmen, erkekler, kadin ve gocuklar feci bir ekilde katledilmekten kurkalabahktan tulamadilar. Dehgetten gilgma donmiig bu
sadece guraya buraya kagip dagilabilmig olan otuz kadarinsan, o

bahgeye

gikarildi ve siraya dizil-

da mucize kabilinden hayatim kurtarabildi.

(Bitlis)

ates edildi. Kadinlar Halil Aga Mahallesinde Fransiz konsolosunun oturdugu Ziya Bey'in

Aleman

Koyiinden

Besul oglu Abdullah'm

gekildigi haberi ali-

yeminli gahadeti:

evine

haydutlar tarafindan
siiruklendi. SM

Burada birbirlerinden ayrilan kadinlar kirli maksatlar igin meghul yerlere

Halk koyii boaltmiti. Ruslann

ninea tekrar donuldii. Biitiin evler yakilmi^ti. Halk, kiiller arasrada, hasta olduklan igin koyden aynlmayan bahtsizlann cesetlerini buldu. Bunlar
liir

G) BiTLIS,

MU VILAYETLERl VE DIGERLERt

oglu Mustafa, ayrica iki

cesetleri ise

Osman oglu amil, Takadma ait cesetlerdi. Diger

muvakkat ve mes/um moskof igali, Hakkari'den Karadeniz sahilindeki Ordu vilayeti yakmlarmda denize dokiilcn H a r s i t I r m ag 1 arasma gekilecek bir gizginin dogusunda kalan genis bolgeye gamildi. Bu sahada mevcut her ehir ve kasaba ve hatta koyde tekrarlanmis bulunan Rus - Ermeni
- o:>

Birinci Cihan Harbindeki

on hastamn

bulnnamadi.

Hafif siivari alayi kumandani

sahadeti:

Nuh

Bey'in

yeminli

Ruslann 1915 subat aymdaki

hucumlari

sirasmda

Mus Ovasmda bulunan

di:

agagidaki koyler tamamiyle yakilDilhasse, Kolossik, Zikag, Versehade, Ugetav, Zirket,

Tiirk,

Documents sur
54

les Atrocites

Aim&io-Ruases,

sh.

10,

15,

kis,

41, 49,

Marnik, Gerde, Hiyuyan, Abzit, Kutni, Pav, CabAgudad, Sipanian, Suspret, Til, Pekmal, Norkah. Bu koylerden kagip kurtulan halkm sayisi pek azdir.

384

MOSKOF ME'/ALlMt

HOSKOF MEZAUMt

385

Aym

kumandan

gunlari anlatrmstir: Ruslar

Kara Kikcn-

Seydan

asireti reisi

Yusuf Seydo oglu Seyid

Han'iri

lise'ye girmisjlerdir'

Turk

birliklori gckildigi sirada,

yeminli sa.ha.dcti:
.ginmig olan koyliilcr Hiyut'a
- Karakoy daglanna sigitmek maksadiyle yola Qiktilar. Yolda bir Rus siivari miifrezesinin hiicumuna ugradilar. Yiizlercc kadin ve gocuk Ruslarin kihglan altinda can verdi. Ermenilerle de bir gok defalar garpistiktan sonra, kafile hedefi olan mahale varabildi. Bitlisteki Rus - Ermeni Mezaliminin masum kurbanlarirai gdstcrcn listcden bir kag isim: Hersan mahallesinden akir kizi Mercan'in Yusuf

disine kalabahk bir

fesi vcrilmi^tir.

muhacir kafilesinin muhafazasi vazi-

1916 Yih subatmda Tefink

sakhrmisjlardi.

Kara - Kilise yakininda Ruslar kafileye Bunlann bir kismi Osmanh Birliklerinin

muharebeye tutustuklan Sirada, bir panige sebep olmak maksadiyle, digerleri de muhacir kafilesine saldirmiglardi. Bu hiicumla birlikte, kafilcyi teskil eden bir kag bin kisi, dehsete diismiis. bir halde arabalarmi, at ve hayvanlarmi birakarak canlarmi kurtarmaardgi mufrezeleriylc

Qocuk vc kadin Ruslarm kihg darbeleriyle telcf oldular. Kazaklarm baskismdan kurtulmak igin, Osmanh askerleri cebri yliriiyuse gegtiler ve

ya

ahti. t)g binden fazla

buna gece boyunca da devam

cocuk
siivarileri takib

cttiler. Yiizlercc ihtiyar

ve
iyi-

edemedi.

Kilitasj

yakasmda, muha-

cir kafileleri ve

Nuh

Bey'in Birligi Ruslar tarafindan

adindaki yegeni oldtirulmiig ve evi yakilmis. Avis mahallesinden Polad oglu Halid'in kansi: Kocasi Halid ve yedi yasmdaki oglu Ermeniler tarafindan okUirlilmiis ve yirmi lira parasi ahnmig. Zeydan Mahallesinden SUleyman kizi Bessi: Kocasi
Abdullah, kardesi Maruf, Reskl ve Germi adindaki sahislarla IVriha adinda bir geng kiz Ermeniler tarafindan 61duriilmiis.

ce hirpalandi. Diger taraftan, adi gegen yakayi i^gal et-

Ruslar kuvvetli bir siivari birligi gondermiglerdi. Fakat, bahsi gegen yaka Tiirk birliklerinin konlro Hi altinda bulunuyordu. Ruslarin hiicumu bu sebeple durmustu. Fakat, muhacirlerden yakanm Ruslar elinde bulunan tarafinda kalanlarm akibetleri ogrenilemedi. Akazsur (Mus) Nahiyesine bagh Berdik Koyiindcn Sehab oglu Abdullah'm yeminli ahadeti: 18 ubat 1915 de, Berdik Koyiinden kagip gelenlerden Ruslarin yaklasmakta olduklari ogrenikli. Hcmen haiizere

mek

Samtuca Mahallesinden Hasan kizi Yadigar: Ondokuz yasmdaki oglu Abdiirrahim, Ermeniler tarafindan 61durulmiig, ayrica on lirasmi almig ve evini yagmalamiglar.

Avis Mahallesinden Bekir kizi Cemile: Annesi Hezar Ermeniler tarafindan olduriilmiis ve evleri yagmalanmis.

rekete hazirlandik. Biitiin koyliilerin koyclen

tamamiyle

Ba$i mahallesinden Ibrahim

getecilcri zorla tasallutta

kizi

Harire'ye

Ermeni

ayrilmadiklan bir sirada Ruslar gorundii. Koyliilerin teslim olduklarma dair haykinslarma kulak bile verrneden ev-

gok insani oldiirdiiler. Bu arada, hasta, sakat da demediler. Gece karanhgindan istifade eden Abdullah ve iki arkadasi kagmak surctiyle bu katliamdan kurtuldular. Koyiin civarmdaki fundahklara saklannnsleri yaktilar, bir

lardi.

bulunmuslar ve daha sonra Ruslar tarafindan da bir gok kereler tecaviize maruz birakilmis. Elbiselerini, ziynet ve diger esyasmi almilar. Meseid mahallesinden .Serif kizi Gevher: Kocasi hasta yataginda Ermeniler tarafindan oldurulmug. Mcrmurlu Mahallesinden Mehmed kizi Sohret: Dokuz ve dort yaglarindaki ogullan Miistak ile Hikmet Erie.

25

MOSKOF MBZALtMl

387
olduriilmiis, parasi

$
1 1
L
'

meniler tarafmdan luhc. darbeleriyle ahmms. vc cvi yagma edilmig.

ni
1

!> "+

J5 A ^

to

CO CO

?
.; .*S

3
is

_a>

Cemtos Mahallesinde ikamet eden aslen Ahlat'h AbHa mail: Ogullan AH ile akir Ermeniler tarafmdan kursuna dizilmek suretiyle oldiiriilmiis; on yagmdaki torunu Pakizej kulagi ve kolu kesildikten
dulaziz Inzi

sonra

W
0> .O "3

a<

K*
<^

katledilmis; kendisiyle ayni ad! taiyan Hamafl de niler elinde can verniekten kurtulamamis.

Erme-

>

<o
I';

c g

s
ri

o
.

.*

H 7
r N

o c^ 5 i-H

V
u>

Tatar Gazi'li S&fiye Diyarbekir'e gitmek iizere Bitlis tarafmdan gectigi sirada Ermeniler tarafmdan kaginlmis. Kocasi Suleyman, sekiz yagindaki km Cmmetullah, yeni dogmus bir gocugu Ermeni hunharhgi ile parca parca edilmisler. Oglu Abdulkerim kacip kurtulabilmis, esyalarini yagmalamiglar.

H
s.

c ? C3 C o C y3 o .K
73

o
<y

'S

<jd

^
cs

Hamtos. Mahallesinde oturan Manik'li Musa kizi Fidan: Kocasi Abdiilmceit, Ermeniler tarafmdan yaralanmi, sonra da abp gotiirmiisler.

3 c

Ermeni ceteciMedine ve oglu onsekiz yasindaki Abdulbaki'nin de baslarma ayni hal gelmis, eskizi Safra,
leri

Azad Mahallesinden

Amo

tarafmdan kaginlmis,

gelini

yalarmi

yagma etmisler. Kumes Mahallesinden

aslen Kcrekoglu

smden Suleyman kizi Zarijfe: Kardesleri AH ve Mahmud Ermeni cetecileri tarafmdan katledilmis, biitiin esyasi ve
parasi yagmalannns.

koyii ahali-

,2

5
2S

Aslen Dede'liden, Kuru Bulak mahallesinde oturan Hasan kizi ttbani: Kocasi ve kayin biraderi Hasan'la kansi Hazime Rus ve Ermeni ceteleri tarafmdan
oldurulmiigler, biitiin

van yogu yagma

edilmis.

o
;:i^^,s*i
:;s:.
.

lum
\.,.
-,

Ermerulcrin kihe darbeleri altmda can vermi ler, egyasi ve parasi oldugn gibi ahnnug. Ta Mahallesinden Huseyin kizi Cemile: Kocasi lb-

Kuru Bulak Mahallesinde oturan aslen Ahlat'h ibrakizi Menti: Yash babasi Ibrahim ve kardesj Mecid

MOSKOF mkxaiJmJ:

389

88

MOSKOF

MiMAT.lMt

Ki'endi, karisi

Sema Hamm, hizmetkari

Kirmizi,

Ahmed

Ermeniler tarafmrahim ve oniki yasmdaki oglu Sayyad, yagmalanmis. yogu van biitiin dan olduriilmiis,

oglu
si

Mehmed

Ahmed, damadi

vc kardesj Mikdad, Asirzade Farisf, kardeIzzet, Asirzade Habib'in karisi Zekiye,

ta-

Kamu

Mahallesinden

Ahmed km,

Abdiilhanud'in ka-

I'uladoglu Ismail, yegeni Halid, Sivaci Bulakoglu Fethullah Baymdiroglu Haci Ali'nin oglu Yusuf, Ermeniler rafmdan pargalanmislardir.

tccaviiz edilmistir. Ayrisi Ayse'ye Ermeniler tarafmdan tarafmdan goErmcniler oglu se'nin'enistesi tsa Elendi vc

Mahallesinden Ah med kizi, Ibrahim Halil'in karisi Gurctt'ye Ermcniler tarafmdan teeavuzde bulunulmustur. Siiveys kizi Ayse, Erturulmiis evi dc

yagma

edilmistir.

Kamu

kinlmismeniler tarafmdan basmdan yaralanmis, disleri kachbu sakinlerinden olan tir. Ayniil - Barid Mahallesi edilnin evi de yine aym vahset erbabi tarafmdan yagma

Bayram kizi Yadigar: Evi Ermcni qeteleri tarafmdan yagma edilraig, kocasi Pulad Bfendi gotiirulmusKocasi Cemile: tlir. Tas. Mahallesinden Feyzi Bey kizi cctcciErmeni ve Rus Mikdad biraderi Mehmed ve kaym
migtir.
leri

Haci Yusufzadenin oniig yasmdaki kizi Melek ve irfan'm annesi Ziilfhiaz, Ermeniler tarafmdan dldiiriilmiislerdir. Meskozade Mahmud'un kizi Feride korkudan akhni kaybetmis ve kendisini asmak suretiyle hayatina son verrnitir. Hersan Mahallesinden Kasimoglu Maksud: Maksud'un kardesinin onbes yasmdaki kizi ve yirmi yasmdaki gelini Fori, Ermenilerin igrenQ tecaviizlerine maruz kahmslar, sonra da olduriilmuslerdir. Evleri yagma
edilmistir....

tarafmdan

olduriilmiis, cesetlcri de evleriyle

birlikte

yakilmistir. Tas. Mahallesinden

Hano adh kadin Ermeniler

tarafmdan olduriilmiis, evi yagmalanmigtir. Tas Mahallesinden Receb oglu Sofi Veli: Yegeni Kismis, kizlan Hudiye ve Cemile, onbes yasmdaki Sim, oniie yasmdaki Hamid, yedi yasmdaki Cemil, bes yasmdaki Garib adh yegenleri de Ermeniler tarafmdan 81durulmugtur. Ruslar da bu
se'ni fiillere istirak etmis, evi yakilmis ve karisi Cemile'-

Bu uzun ve teferruath listeyi tamamen iktibas etmeye maddeten imkan yok. Bu zulumleri hakkiyle nakil ve ifadc itjin ciltler doldurulsa yine de kafi gelmez. Bu
yiizden her bolgedcki
iki

Rus ve Ermeni mezaliminden

bir

misal zikretmekle iktifa eylemeye mecbur kahyoruz. Bu listenin sonundan birkag isimle sahidlerini de takdim cdip keselim:

nin altmis altmi almmistir. Tas Mahallesinden Mahmud'un karisi Nasibe'nin, ba$iiksi Ermeniler tarafmdan kesilmis, oglu alti yasmdaki
rii

de yine bu haydutlar tarafmdan oldiirulmustiir. On yasmdaki kizi Cemile, gozleri oyulduktan sonra katledilmistir.

Zeydan Mahallesinden Veli kizi Sultan: Kardesi Omer, isjgal sirasmda sehri terketmek isterken Tasot yakminda katledildi. Kizil Mescid Mahallesinden Molla Siileyman kizi Selan: Ermeniler ve Ruslar evine girdiler ve zor kullanmak suretiyle, kocasi Hoca Yusuf tan on altm, iki saat, bir altm kemer ve bilezikler aldilar. Yusuf, duydugu dchsettcn yiiregine inerek oldii.
Avis Mahallesinden Semo kizi Dilber: DUsmanm sehsirasmda kaymbiraderinin alti yasmdaki kizi Beyaz, oldiiriildti ve kendi kizi on yasmdaki Seltan'm mzire
girisji

Avig Mahallesinden Mustafa kizi Eabia: Ogullari onbes ve onyedi yaslarmdaki AH ile iz/.et, kocasi Hasan,

Ermeni

getecileri

tarafmdan

oldiirulmustiir.

Kurbanlarm

baslari heniiz goriilmemis vaziyettodir. Besul kizi Kaile, kihcoglu Hasan, oglu Izzet, Marzan Seyhi JjeyU fzzet

na

tccaviiz edildi.

Zeydan

Mahallesinden

Mehmed

kizi

890
Dilfoer

MOSKOF MKZAr.tMt
IIaiila,r:

MOSKOF MEZALtMt

391

Kocasi Hakverdi, diigmamn gehre girigi sirasinda once mcrmiyle yaralandi, sonra oldiiriildu. Yukaridaki beyanlar, komisyon huzurunda yeminli gahadet halinde dinlenmig olup, alakah zabit agagida isimleri bulunan gahislar tarafindan imzalanmigtir:

Pazardaki Tiiccar Hanlari, Agagi Kale'deki

yakilmi.

Hamza Hani
Jandarma
mig.

Devlet Misafirlianeleri: Hiikumet Oteli, Polis Dairesi, Binasi, Belediye Oteli ig kisimlari tahrib edilMahallebagi,

Hakki Bey: Bitlis Vilayet Bagkatip Vekili, M. Arif Hey: Polis Miidiirii Vekili, Omer Hulusi Efendi: Askeri Mektcp Muallimi, Molla Isazade Abdulhakim Efendi, Haci Melikzade $eyh Yusuf Efendi, Kirazlar JJeyhi " eyh Yusuf Efendi. Bitlis'de Tahrib edilen Camiler: Meydah Camii: YaI!1

Karakollar:
Kopriiler:

C ar g ib agi,
Alamdar
ur

Kurupinar, SaKopriisii, Safer

perkur, Kiimes, Zeyda.n Ka.rakollari tahrib edilmig.

Arap

Kopriisii,

Bey

Kopriisii, Biadin Kopriisii,

Pmar

Kopriisii,

Ha-

tuniye Kopriisii tahrib edilmig.

Hamamlar; Paga Haraami, Han Hamami, Orta Hantaan tahrib edildi.

kilmig,

Kizil Mescid:
getirilmig,

Tahribedilmig,

Hatuniye

Camii:

Ahir haline

Hocabey Camii: Yakilmig, erefiye Camii: Tahribedilmig, Mermont Camii: Tahribedilmis, eyh Hasan Camii: Yakilmig, Sultan Arab Camii: Yakilmig, Farsi Camii: Tahribedilmig, Camii Kebir: Yakilmig,

Askeri Tesisler: Gokmeydan civarmdaki askeri depo yakilmig. Belediye oteli yanmdaki depo tahrib edilmig. Zeydan, Miicsii ve Hersan'm yirmi mahallesi tahrib
edilmig, biitiin meyve agacjan ve diger verimli agaclar kokiinden kesilmig vaziyette. Pazardaki biitiin diikkanlar

Alemdar Camii: Tahribedilmig, Kureyg Camii:

dilmig,

Tahribe-

yakilmig, bazilannin damlari yikilmig.

1.

Gokmeydan Camii:

Yakilmig, Dort Sadik Camii:

Mahallebagi'ndaki Caferzade'nin evi tahrib edilolduriilmiistiir

Yakilmig, Tag Camii: Tahrib edilmig, Burunpinar Camii: Yakilmig.

mig ve yirmiden fazla insan evin oniinde

(fotograflan mevcut).
2.

Medreseler: Gokmeydan: Tahribedilmig, Gazi Bekye:

Tahribedilmig, Kirafiye: Tahrib edilmig, Serefiye:
bedilmig.

Tahri-

lcsinden

Ayni mahalledeki Abdullah'm evinde Tag mahalAH ve Abdullah adlarmda oniki yagmda iki co-

cuk

Abdullah Bedchgani: Yakilmig, eyh Emin Efendi: Tahrib edilmig. Mukaddes Mahaller: Seyh Abdullah Bedehgani: Yakilmig. Veli Semseddin: Tahrib edilmig. Syh Baba: Tahrib edilmig. eyh-ul garib:

Tekkeler: Kefevi: Yakilmig, eyh

dldiiriilmug, tlyas oglu Keriui bogazlanmistir; (fotograflan mevcut) 3. Mahallebagi yolu uzerinde kadin ve erkek onbesden fazla insan olduriilmustiir (fotograflan mevcut).
4.

Antep'li

Fatma admdaki

kaclina tecaviizde bulu-

Tahrib edilmig.
ilk

nulmug ve
hsesi;

sol elinin iki

Mektepler:
Kizil

Gdkmoydan

mektebi,

Mermont

parmagi kesilmistir

(fotografi

cmevcut)

Mescid ilk mektebi, C ar g ibagi ilk mektebi ve tamamiyle tahrib edilmig vaziyetteler.
..**

yakilmig

Yakilan evler: Zeydan mahallesinde Sivacizade Abdulgani'nin evi; Zeydan sorgu hakimligi mutemedi Resul Efendi'nin evi; Zeydan'da kardeginin evi; Zeydan'da Ta~
hincizade Hakverdi'nin evi; Zeydan'da Musazade Keid'->

Documents sur

lees Atrocites

Armeno-Russes,

sh.

61-81

392

MtOSKOF

MK/.Al.lMt

MOSK'OF

MK/.AlJMjt

393

Zeydan Agachkale'dc Hac.i Hamza'nm ham; Hersan mahallesinde Saateizade Mehnied Efejidi'rrin evi; Herin evi;

ne

firsat geqince hiikumete karsi gucjtfiklcr

enkarmaktan

san mahallesinde polis

memuru

Halel: Efendi'nin

evi

;.

Hersan mahallesinde Hala AH/.ade Osman Efendi'nin evi; Hersan mahallesinde Tahtavi/ade Mahmud Kfendi'nin evi; Zeydan mahallesinde Resulzade Tiiccar Dervis Kfendi'nin evi; Tas mahallesinde Hftci Mehmed Salih Efendi'nin konagi.
Liste sayfalarca
isimlerini zikredelim:

idaresi go.ri kalmazlardi. Ermeni papazlarmin ve Ruslann yikici. mensuplarinin Teskilati altmda bulunan Tasnak zaman zaman Bunlar tahriklcri gdziimtizden kacmiyordu. zarar verici oluyordu. Ermeni koylerinin ekserisi, yikici
telkinlerin tesiriyle vahset hareketlerine girismekte gecik-

gonullii

mediler. Genjekten de, Ermeniler, civarlarmda bulunan ve milis askerlerini kendilerine yiyecek igecek
issiz

devam

ctmektedir. Bir de sahidlerin

vormek bahanesiyle cagirarak bunlan kapah veya

Komisyon, diisman

istilasi

sirasmda

Bitlis'de

kalan

ve Rus - Ermeni getelerinin mezaliminc maruz kalan Miisliiman ahalinin, huzurundaki beyanlarmm dogrulugu-

yerlcre goturiiyorlar, orada gozlerini oyuyor, baslarim kesiyor veya bogazhyorlardi. Bilhassa askerlerin tlifeklorini almak hususunda ellerinden gelebilecek biitiin kotiiliiMeri yapiyorlardi. Ermeniler, mezalimin en buyiik kis-

nu

bildirir.

(Imzalar)

mim

lie.

yiiz

niifuslu

temmuz
Bagkatip Vekili: llaki Polis MUdiir Vekili: M. Arif
Bitlis Vilayet

1331

Avran koyunde yapmislardir. 2 tarihinde bu koyde actagumz tahkikat so-

Mektep

Miidiiru:

Omer

IIiiIuki

nunda asagxlaki hususlar ortaya cikti: Tasnak Komitesine mensup bir ermeninin evinin yakinmda agzi dar ve ustaca gizlenmis bir kuyu bulduk.

Molla isazade: Abdiilhakim Haci Melikza.de: Seyh Yusuf

Kirazlar eyhi: Yusuf Efendi
'*

Kuyunun agzmi

agtirdigimiz zaman, ieriden

ic.

bulandinci

Mus'un Akcan Kazasina bagh Avran Ermeni koyiinden geqen Turk askerlerine karsi Ermeniler tarafmdan
yapilan zuliim

adam, kuyunun kokular yiikseldi. verdi. Huviyethaber bulundugunu insan cesetler: ile dolu cikardik. Sakuyudan cesetleri lerini tesbit etmek iizere

Kuyuya

indirdigim

Akcan kasabasmm
Kazasi

eski

kaymakami ve halen Bervari

Efendi'nin ye-

kaymakam

vekili

Ahmed Nureddin

yllan on dokuz olan kurbanlar bahtsiz ve masum Tiirk vaziyeti, igrenc cinayetlerin lis askerleriydi. Cesetlerin veya ddrt giiii once alti yiiz yildan bed Osmanh Devletinin liitfunu gormiis olan Ermeniler tarafmdan islenmis

minli sehadeti:

Hiikumet tarafmdan umumi sefcrberlik ilan edildi ve ay sonra Akcan Kazasi kaymakamhgina tayin cdilsirada Mus valisi olan Servet Bey, sancak halkma dim.
bir

oldugunu ortaya koymaktaydi. Ermeniler tarafmdan haince bogazlanmis bu askerlerimizin cesetlerini gomdukten sonra koyden aynldik. Mus muhacirlerinden 18 yasmdaki Abdurrahman
oglu

irk ve din farki

gozetmeksizin muamele ederdi.

isjnde,

Buna
ellcri-

Mehmed

Kesul'un Hani

Kaymakami

oniindeki

ye-

ragmen, Ermeniler, vergi ve asker toplama

203

minli sehadeti:

a.g.e. sh.

76-80

1331 yih Ocak ayi ortasinda Betlevo kazasi yakinmda eereyan eden savasta yaralandim. Ben ve hasta.

"39.1

MOSKOF
iic,

MK/.Ar.lMl

MOSKOF MUZAl.tMt
takibedemediIliisoyiu'in

395

olan

arkadajjim, orduyu yiiruyuiindc

gimiz

igin sekiz

diisman tarafmdan esir edildik. Diisman-

lar once arkadalar.imizdan biri olan asker

gbzlerini kor ettiler ve ona:

Kalk, bak bakalim, gelen Osmanh askeri var mi?

Dediler.

cinsiyeti uzerine ikiser dinlarm karmndaki gocuklann kannlan bicakKadinlarm tutustular. mecidijresine bahse eikti, digeri icin larla desildi. Birinden bir oglan cocugu tahminlere cocuk tekemmnl etniemis oldugundan ancak .yol acti. Bes dakika sonra, dbrt Rus vc alti Ermeni alti Ziyaret Miisliiman kizi getirdi. Ermenilerden Mus'un

Sonra onu bir vadiye siiriikleyerek

orada

kbyiinden olan birini tanidim.

"uzerine oturtuldular. Bir

Gene, kizlar, bir

siranin

kursunladilar. Bu cinayet tamam plunca, yine arkadaslarimdan adim bilmedigim birine saldirdilar. Miithig iskencelerden sonra onu da bldiirdiiler. Sira ikjuncii arka-

Onun tenasiil uzvunu kesip agzina yerlesve pesinden bogazladilar. Bu ccllatlar arasinda teshis ettigim tie. ermeni sunlardi: Mus'un Yakar mahallesinden Kesis olu Avram, Bugdasar Korup oglu Aleksan, avukat Hirat'in oglu Hirant. Bu son ikincisi Mus'un
dasima
tirdiler
geldi.

Rus zabiti yaklasti vc aralanndan birini seqip gbtiirdii. Bunun uzerine Rus askerleri kizlara dua etmelerini bildirdiler. Gene kizlar namaza tecaviizlere maruz disi insanlik sirada da durdular vc bu
kaldilar.

sirada Kazaklar, Ermenilere beni gbstererek

6yle diyorlardi:
askerinc namazlannin bbyle kilmip Biitiin Miislumanlara bu sekilsorunuz. kilinamiyacagini

Bu Miisliiman
Til kbyiinde

Bu

Base mahallesindendi. Diger bes diisman askeri Rustu. haydutlar bana yaklastilar ve btitiin muslumanlarm

de namaz kildirtacagimizi ona sbyleyiniz.

vie.

olacagini sbyleyerek yaktiklan ateste bir tiifek namlusunu kizdirdilar ve bununla viicudumu yir-

akibetinin

aym

gece gecjirdim. Yaralarimdan

her

ne kadar

biiyiik lztirap

duydumsa da Kazanh Miisluman

afak vaktine
dogru,
tepelere varabildim. Kbyiin igin-

middrt yerinden dagladilar. Miithig qighklar attigim sirada bir Rus askeri gelip beni iskenceden kurtardi. Beni bir kenara gckerek admin Abdiilmelik ve Kazan Miisliimanlarmdan oldugunu ve beni kurtarabilecegini sbyledi. Sekiz iskencesi, ben ve

askcrinin sayesinde kaQabildim.

Kazan kbyiine

hakim

den canhiras qighklar yiikseliyordu. Ortahk aydmlandigi zaman, Ermeni ve Rus haydutiarmm kbyiin Miisliiman
halkini katledip, diri diri yaktiklarnn larkina vardim.

Rus

askerleri yola koyulduk.

yiiz

Kazak

Deh

ve Ermenilerden miitesekkil

kadar askerle

birlestik.

Til kbyti istikametinde ilerledigimiz sirada her yas ve cinsiyetten sekiz yiiz kadar Miisliiman muhacirle karsilastik.
le

.-jetten tag kesilmis bir halde, giin batincaya kadar oldu;gum yerde kaldim. Karanlik basmca yola koyuldum ve kbyiine tehlikclcre, giicliiklere maruz bir halde Hani

Kazaklar ve Ermeni

Qeteleri bunlari, bir tekini bi-

vardim.

506

sag birakamamacasma bldiirdiiler. Aksama dogru Til kbyiine vardik. Ermcniler Kara Mise kbyiinii yagina ettikleri sirada yakaladiklan iki Miisliiman kadmini da
beraberlerinde
getirmlslerdi.

Arab Kbyii (Alaskird)

olan aslcn Arab
li

iinde Ruslar

pilan mezalim, Orta Til Kbyiinde

-

tarafmdan yamuvakkaten oturmakta

Kby'den Siileyman oglu Riza'nin yemin-

Bu

kadinlar hamileydiler.

sahaxleti:

Kadinlar Ermeni ve Rus askerlerinin teskil ettigi halkamin ortasina kondular. iki Rus askeri ve iki Ermeni, ka-

e.

all.

6-7

396

MOSKOF MBZAljMt

MOSKOF
ettiler.

MI'IZALlMl

397

17 Arahk 1330'da Ruslar Kazamizi isgal

tarihten iki giin sonra,

Bu
<Icn

Ermeni ihtilal komitesinin sefi olarak tanman Ermeni Abramais ikiyiiz Kazak vc kendi

Mihran adh cete

rcisiydi.

Kadm

tesadiifen

tam o

si-

hempalarindan doksan Ermeniyle kbyiimiizii kusatti. Bir Ermeni meb'us vasitasiyle kan dokmeden koyii teslim edecegimizi bildirdik. Cete koye girdi ve herseyden once silahlanmiza
gotiirdii.
el

rada dogurmak iizere bulunmaktaydi. Kadincagr/ Mihran tarafutdan ycre yikildi ve bu Ermeni tabiata aykin iiillerde bulunduktan sonra kadinin kanuni yardi ve aldigi cocugu boynuna bagladigi iple bir agacui dahna asti. Ben
ve
biitiin

koydu. Besytiz okiiz ve ikibin koyunumuzu

k8y halki bn vahset hadisesinin

rtiyet sahitleri

Erzak ve zahire

karsihgmda

hayvanlanmizin

olniiik gibi elim bir vaziyele diistiik.

bize verilmesi teklifimiz karsismda,

Rus Kuniandam ha-

Hmis'tan Tadim Koyiine hicret

mazoglu, Httseyin yeminli sahadeti:
Biz,

yatlarimizm
kapi disan
girdiler,

biic kendilerine ait

etti.

Isgalin ikinci

oldugunu sciyleyerek bizi gimii, Ermcnilcr evJerimizc

fiille-

Mehmed

cden Mehmed Bulolu ve Hasan Yusufoglu'nun

kachn ve kizlanmiza karsi Qirkin tecaviiz

Rus kumandani, Ermenilerin ve Kazakistediklerini yapmakta sorbest olduklanni bildirelarm rek bizi kovdu. Bu Rus kumandanmin adi Haydarof'du. Iki saat sonra ayni kumandan bizi makamma gagirdi ve
rinde bulundular.
sunlari soyledi: SizIer gibi ben de Musliimanim. Erraeni-

Hmis'tan bir saat mesafedeki Molla Kolac koyii saTopraklarimizm Ruslar tarafmdan isgali sirasmda, koyiimiizden olan ve zalimce hareketleriyle Tasnaksutyun Komitesi Reislerinden olduklanni ortaya koymus
kinleriyiz.

hareket etmek mii.saadesine sahip zaman kalmaymiz. Kadmlanmzi ve kizlarmizi kurtarmiz. Boyle davranmadigmiz takdirde her seyi, serefinizi de, mal ve miilkimuzii
ler istedikleri sekilde

bulunmaktadirlar.

Koyiiniizde uzun

de kaybedeeeksiniz. Bu sozleri soyledikten sonra, zan ve Rus Miisliiman ilori gclcnlerinden iki kisiyi hafazamiz igin beraberimize verdi.

Kamu-

bulunan Vahan ve Aleksandr Assoyan adh ermeniler, bir miktar siivariyle birlikte koyiimuze aniden saldirdilar. Evvela yirmiden fazla cocugu oldiirdiiler. Sonra, hamile cikardilar kadinlarin kannlarmi bicakla desip ceninleri gosterdibabalanna ve bunlan siingiilerinin ucuna takip ler. Sue. ortaklarmi olmekte olan kadmlara iskence yapgagirdilar. Gece olunca, bizi serbest birakacaklanvaadeden Vahan ile Aleksandr, sue ortaklan gibi, sec.kin ailelerden hirer giizel kadm segtiler. Sonra oniki kadar kadin vc yirmisekiz cocugu bir eve kapadilar. Gece ayilmadigim hicbirinin yansuii geqince, Ermenilerden gorerek, arkadaslarimdan birinin yardimiyle, eve kapatilan kadin ve cocuklan kurtarmaya muvaffak olduk. VaKbyiimiizdeki rimizi yogumuzu koyde birakarak kactik. otuzbe kii kalmisikiyiiz elli Miislumandan simdi ancak tir. Ve bunlarm cogii da scfalet igindedir.

maya

Koyiimuzde kaldigimiz iki giin icinde Ermcnilcr Ruslar yirmi kiza tasalluttta bulundular. Kadmlara

ve

yapmadiklanni birakmadilar. Bunlar arasinda iiQ kardesim, hayvanca tecaviizlerin kurbani olduktan sonra de cellatlarmin oturduklan evlerde ahkonuldular. Koyiimuzde Hezale admda hamile bir kadm vardi. Otuzbes yasinda olan bu kadin bir Kazak ve iic Ermeni tarafindan yakalandi. Bu iig Ermeniden ikisi Garip Koyiindendi. Ugiincusii ise Alaskird Kazasmin Hanzir Koyiin-

da bulunan

Siirt

Jandarma
.

Boliik

Kumandani Basri Bey'in

ilk giinlerinde,

ye-

minli sahadeti:

Geeon

yilin

mayis aymin

mUfrezemin

398

MOSKOF MEZAliMl

MOSKOF MBZALiMt
ParMiislii-

39S-

baginda vazifcli olarak

mak

koyiine gitmistim.

Mukus Nahiyesine bagh Bu koyiin Ermenileri,

manlara kargi her tiirlii cinayet vc igkence hareketinde bulimmaktan geri kahiiamiglardi. Akgama dogru, alevler icindeki ve her tarafta kadm ve erkek eesetleri gorulcn. koye girdik. Cesctler arasmda burunlari, kulaklan kesilmi, gozleri oyulmus. erkekler, baglari govdclerindcn aynlmis, parga pare a edilmig gocuklar goriiliiyordu. Fakat, oldurulmtig gong bir kadinla gene; bir kizm hali bizi

son derece miiteessir

misti.

etti.

Kadinm karm

bir bigakla degil-

bereler, 3 Hukiimetin Ermeni Komiteleri kargisinda kuvvct ve eyaletdeki 4 Osmanh kuvvetlcrinin adi gecjen taksim ve kuvvetlerinin miktari. 5 Tarassut altmda tutulan mahaller. 6 Seferberlikle alakali bulunan her gey.
Osmanh Hiikumetinin bu Ermeni Devletinin ku1 rulmasma mani olmak icjn aldigi tedbirler, 2 Resmi makamlar arasmda bu hususdaki muhatedbirleri.
alti

ediligleri

gocuk pargalandiktan sonra yine anasmin karnina konmugtu. Ayaklanndan asilan gene kiz ise oldurtilmugtii. Ermeniler, biitiih bu cinayetleri isledikten

Kadinm karmndaki

kirletmisler

sonra mevcut bulunan ibadet veya tahrip etmiglerdi.

yerlerini

de

Siirt Sancagma bagh Bervari Kazasinm Posta ve Telgraf Mudttru Hulusi Bey'in 18 Haziran .1331 tarihli yeminli gahadeti:

Seferberligi miiteakip 1331 yih bagmda, Hishir Koyiinden Kise adh bir Ermeni kadim gelip beni gordii. Bu kadm Ermeni Cetelerinin postacihk vazifesini goriiyordu. Kendisinin Ozim koyiinden geldigini, ihtilalci Ermenilerden biri olan fgan'm bana selam gonderdigini soyledi.

Kadmm
tiirlii

soyledigine gore, isan,

bana kargi

besledigi dost-

lugu aynen muhafaza etmekteydi ve ben bu sebepten her

yardimda bulunmak suretiyle Ermeni Komitesinin

gayelerine hizmet etmeliydim. Bu sirn aciga vurdugum takdirde, ben ve ailem oldiiriilecektik. Ermeni Komitesine nasil yardimda bulunabilccegimi kadma sordugum zaman sunlari soyledi: Dogu Eyaletlerinden altisim icme

Bu yikici konugma dolayisiyle biiyiik bir korku duydugiimdan kimseye tek kelime soylemedim. Bir bagka gun, Higt Seinli koyiinden Ermeni casusu Topal Narkere bana gelip Ozim koyiinde bulunan Igan ve Lato'nun selamlarim bildirdi. Lato'nunbenimle goriigmek iizere bir giin gelecegini haber verdi. Bu sefer onu tevkif ettirmeye karar verdim. Fakat Narkere, sttpheye dugtiigunden kagip kurtuldu. Yine susmak zorunda kaldim. Bununla beraber Ermeni senaati bir miidclet sonra hudutsuz hale gelince, olup bitenleri ITiikumete bildirdim. Bir miiddet sonra, gok miktarda erzak ve muhimmat'm Ozim koyiindeki Ermeniler tarafmdan gonderilmis oldugu ogrenildi. Bu erzak ve muhimmati Nezarborom denilen alden'den Nist, Malik, Bervarinin nahiyesi Hashir'den, Yelas'dan, intas ve Yukari Hartiin ile Agagi Hartiin'den getirtiyorlardi. Bunlann hepsi de Ermenilerle meskun yerlerdi. Mahalli hiikumet makamlan sorusturmalarmi yaptilar ve keyfiyeti umumi vali ile San oak Valisine bildirdi ler. Fakat hadisclerin patlak vermemesi iejn, resmi makamlar tahkikata devam
ctmedilor.

alan bir Ermeni Devletinin

migtir.

kurulmasma karar Benim hizmetim gu hususlarda komiteye

vcril-

haber

ulagtirmak olarak smirlandirilmisti:

Bu hadiseler sirasmda, kacaklari tevkif igin Ozim Koyiine giden bir jandarma miifrezesi Ermenilerin hiicumuna ugradi. Bu Ermeniler, miihim miktarda silah ve

400

MG8KOJ?

MIMAI.lMt

MOSKOF MEZAUMt
Miisliimanlarm din gayretlerini harekete getirmek memlekctte kargasahklara sebep olmak istiyorlardi.

401

cephanc de berabcrlerinde oldugu haldc, kaQaklarla birliktc Meki ve .'jatake'ye dogru cekildiler. Hizan, Bervari, Catak, Kargekan Ermenileri dc Ozim'de toplandilar. Bu gimlerine hadiselerin tarihi, Van'da Ermcnilerin isyani
rasthyordu.
nin, polis
lardi.

ve

Ozim Ermenileri koylerinc higbir Miisliimave jandarmanm girmesine miisaade etmiyorbir

Ermcnilerinin isyani akabinde Turk Kuvvetlearalarmdaki qarpismalardan sonra Bervari Hristiyanlan ve biitiin Ermeniler firsatini bulup Van Vilayeti
riyle

Van

hududuna

kagtilar ve orada

muntazam

bir alay teskil

Koyde

takim tahkimfit meydana gctirmislcrdi.

giin siircn garpismalar-

Kendilerine nasihatta bulunmak isteyen resmi gahsiyetlere ve

edip bu kuvvetlcrle Bervari'ye ve civarma saldirdilar. Bervariye yapilan hiicum bir giin devam etti ve iki erkek, bir

jandarmaya ate? agtilar. Uc. dan sonra geri qekilmek zorunda

Sozlerimin
kadini, Kise,

kadm

ve bir coeuk Miisliimanm

hayatlanna

maloldu.

kaldilar.

Oradan

gekilen Ermeniler, bicak, el bombalari ve mitral-

basmda kendisinden bahscttigim Ermeni Ozim Ermeniierinin giiniin birinde Ber-

vari'nin istiklalini elde edcceklerini her yerde tekrarlayip

duruyordu. Hashir Koyiinden Ermeni binbagisi Meci'nin kumandasmdaki Hashir Ermenileri talime giden Bervari jandarmalan uzerine ates. agtilar ve bah is mevzuu koyii

yoz dolu iki sandik biraktilar. Yiyceek ve diger liizumlu maddeleri almak iizere Keves Kazasi koylerine gonderilen sivil memur ve jandarmalar dldiiruldiiler. $atake Kazasmm Miisluman sakinlerinin yarisi, kadinlar ve cocuklar da dahil olmak Ermeniler tarafindan kihctan geejrildi.
iizere

muhasara

ettiler.

Meydana

gelen qarpismada bir jandar-

Mehmed

oglu Yusuf ve

Mehmed

oglu Abdurrahman'-

ma

yaralandi.

Bu

hadiseyle alakah zabit Bervari adli ma-

yeminli sahadctleri:
Biz,

kamlarmin clinde bulunmaktadir. Kendisinc Mihran da albaydi; Keldani milliycErmeni Lato, denilen tinden olan, Boroni koyiinden Nirson ve Hashirli Mehpik,
binbasi riitbesi tasiyorlardi. Vilas

Hizan Kazasmm Otcum Nahiyesine bagh yaz otlaklarmm bulundugu Nevres, Vavink, And ve Mezrea-i

And

ahalisindeniz.

Citak

Kazasmm
komsu

diisman
Livar,

tarafindan
Kutis,

koyiinden

Mehr

ise

i.sga!inden sonra, bizimkine

Yukan

yiizbasi riitbesindeydi. Bervari ve Siirt Bolgesi

Hiristi-

ri

yanlan aym kotii niyetlerle hareket ediyorlardi. Casuslabu bolgelerde faaliyet halindeydi. Seferberlik sirasinda

Asagi Kutis, Caguan, Sivkuar, Yukan Adr Koyii Ermenileri, her ikisi de Rusya'dan memlekete sizmis olan Lato,
diger adiyle Mihran ve Kazar Dilo'nun kumandasmda Kutis kdyiine geldiler. Orada nahiyenin esrafma yazik olarak iiq teklifte bulundular. Esraf arasmda Be-

biitun Ermeniler, Miisliimanlari katle koyulmuslardi. Di-

Yukan

arasmda, Van MiiftUsii eyh Mehmed Sadik TCfendi, Van yakmmdaki Enkil koyiinde abdest aldigi sirada oldiiriildu. Hizmetkan da aym akibete ugracli. Mus'dan Sasson'a giden bes jandarma oldiiriildu. Cel Cemkan koyiinden >eyh Abdullah Efendi'nin oglu eyh Mehmed Efendi, Hartiin Koyii sakini Ermeniler tarafindan sebepsiz yere oldiiriildu. Ermenilerin bu cinayetleri islemek sugerleri
retiyle takibettikleri

gaye pek

belliydi.

Onlar bu suretle

tamnmis Molla Said de vardi. Ken veya oldiiruldugii bilinmemektedir. u teklifler Uzerindo karara vanlacakti: 1 Diismana teslim olmak, 2 Nahiyeyi bosaltmak, 3 Harb etmek. Gelislcrinden dokuz saat sonra, diisman, alti yiiz kisiyle koyiimiize hiicum etti. Diisman serpuslu ve iiniformahydi, Aralannda Rus askerleri bulunup bulunmadigim tesbit edisinin esir alindigi

cliuzzamaii namiyle

f.

26

402

MOSKO]?

MKZAUMl
ltMKfef?<<''T i
;

demedik. DiimaU tarafmda scfil gdruniislii olanlarin sayiRusyadan gelme Krme si hayli kabankti. Bunlar Rus veya butiin insanlarmi kByttmtizun Diisjman, olabilirlerdi. nilcr Hursid Bey oglu AbKsraftan gotiirdii. Mezrea-i-And'a Kadinarasindaydi. bunlar da karisi durrahman, oglu ve
lara ve kizlara vahsice tecaviiz edildi. Ertesi giin sayilan otuziic olan crkek ve oglan gocuklari, saydari seksene va-

mm
*
'
s.

>.

0> rH
i^.'fi

<
1 1

n WM
,'
.
\

J3

'

w ;?
&gfag
*

a & ' p
tfl

'3
ce

<

bp

72

> i
:

3 w
i
R

<
i

3 S
-t-t

>bfl

ran kadinlar, kizlar ve kiz gocuklari ayri ayn kafileler habira. linde Mukus'a sevkedildi. Kadinlar kafilesi Qacuau'da
erkekler ise geceleyin kilictan gesirildi. Bana bir vaverdikzife verildigi iin katliamdan kurtuldum. Vazife leri siracla soyle kbnugtular: Sana para vadcdiyoruz. Git, Molla Said'e orada
kildi,

5?

c S o
'<r.

O 3 *}> O

* ** 'A

kalan Ermenileri bize teslim etmesini s8yle. Kendilerini bog yere oldurtmenin hicbir faydasi olmadigmi onlara aniggal edildi. lat. Zaten memleket aagi yukan tamamiyle Gekuruldu. Krmenistan gittiler. Ruslar Halep'e kadar askcrinin Tiirk bulunan Orada lip bize teslim olsunlar,
sayisi ve kuvveti

in

>

= <

3,

hakkinda bize malumat ver. Bu sozlcr bana Dilo tarafmdan soylcnmis/u. Ben hemen yola Qiktim. Cacuan'a vardigimda, Nahiye Mudiiru-

< 3
SP

miiz ve Molla Said'lc birlikte jandarma ve Kiirtlerdcn tcgekkul ctmis. kuvvetlerimizin oraya geldiklcrini gordiim. Be saat devam eden bir garpigmadan sonra kadinlar kafilesini

kurtarmaya muvaffak

oldular.

Kadmlarm

hali

^J G 2 t! w C

son derece aeikhydi. Gene, kizlann yanaklan lsinlmigti ve yiirumeye mecalleri yoktu. Cocuklarm gogu cizmelererkektcn .ise le cignenmek suretiyle can vermisti. Otuziic. ve gocukkadin Kurtanlan sadece biz iki kigi kalmigtik.
lardan cogu kendilerine yapilan iskence sebebiyle oldii. Hursjid Bey oglu Abdurrahman Bey ailesinden sadece bir kadm hayatta kaldi. Sahidi oldugumuz mezalimi bir bir

M N
3
13

A!

saymak

imkansizdir.
ileri

Hanianik koyii

gelenlerinden Ilamid

Bey oglu

MOKKOP MEZAUtMt
4.04

JMOSKOK

MK/.AKlMl

405
kurtulabildi.

AH
li

ile

Haei Bey oglu Selim,

Mahmud

ve Xaknb'un ycmin-

tek cocuk, katliamdan Otekiler

mucize kabilinden

gahadetleri:

tamamen

yokediidiler.
biitiin

gafak vak1331 Yih Mayis ayrnin sonuna dogruydu.

bize teslim Ermeniler ve Ruslar koytimiizii sardilar ve terketmemesi gerektigini bilolmamiffl ve kimsenin koyii miidafaa iejn ilk tiidirdiler. Reddetmemiz ve kendimizi vahsi agraamiz uzerine Ermeniler ve Ruslar
ti

ayn

olarak koyliilerin

katliamdan parasnu ve kiymetli buligrene

Bu

duklari egyasini alip gotiirdiiler.

Hizan Kazasma bagh Horoz Koyii koy esrafmdan Muhtar Osman oglu Mustafa'nm yeminli sahadeti:
taraflanndan gelen piyade ve siivadugman, sabahm saat dordunde birden koyumiize saldirdi. Dumanm oniinde Herit, Armeni, Simhaci, Vastine, Proness koylerinden Ermeniler yuriiyordu. Koyiimiizde ikiyiiz silahh vardi. Ortalik kararincaya kadar kendimizi miidafaa ettik. Fakat yollari bilcn ermeniler koye niifuz etmeye bagladilar. Ruslar, onlan takibettiler. Biz cekildigimiz zaman koy
Bitlis

fek atesj

Kessan ve

canhihayvan siiriileri halinde saldirdilar. Her taraftan salhaneye bir koy anda Bir rag sighklar ytikseliyordu. Ermeniler arasinda, komsu koyler sakinlerindonmiistii.

riden nriirekkep dortyiiz kadar

Bika, Serden olan Nisan, Muradi, Hosep, Dikran, Zah, Ermeniadmdaki Kevachk kis, Tangassal, Kazar, Mosis, Aram Yasasin ettik. Ermeniler ler'in bulundugunu tesbit
katlediyorlardi. 7APa! diye haykirarak Miislumanlan kadincagra, kucalimce bir sahneye de sahit olduk. Bir Ermeni hayguida yavrusuyle kurtuhhak ioin koguyordu. gocugu alip Kucagindau yakaladi. kadmi biri dutianndan onii sUngikleoniinde gozleri acilmi.s annesinin dehgetten ermeni liayduyip oldiirdii. Bu cinayeti igledikten sonra Ermeniler sirada, kactigmnz Biz anayi da oldiirdii.
'du,

Bekran mahallesinde kalan qocuklar ve kadinlar muthig gighklar atiyorlardi. Siivariler

alevler ortasinda kaldi.
bizi

takibediyor ve

ates.

altinda tutuyordu.

En

50k kadin-

lar ve cocuklar zayiata

dimizi

maruz kahyorlardi. Nihayet kenkurtarmaya muvaffak olabildik. Koyiimiiz esrafmSat'ii

dan olan
ailesiyle

oglu Omer, kadin ve cocuk on bes

eline diistii ve

kigilik

arkamizdan: Kacmayimz,

sizi

her yerde, gam'da

bile

Ruslanh

bilinmeyen bir istikameyuriiyiiten

takibedecegiz! diye baginyorlardi. Herit koyii ileri gelenlerinden

te dogru gotiiruldii. Bir kac. saatlik

sonra,

Bekir, SaduIIah ve

Tahsin Efendilerin yeminji ahadetleri: Semak Bir sabah alaturka saat iigte, Mus/a bagh saldirdi. koyiimiitec Nahiyesi tarafmdan gelen diisman komsu koylerde ve piyadeleri Rus Kazak, on Diigman oturan Ermenilerden miitesekkildi. Koye giren diisman Pakat kurtulabildik. biitiin evleri atege verdi. Biz kacip Kadinoldiirdii. vahgice erkekleri, gecirdigi diisman eline

mevcut bulunmadiklarmi farkina vardik. Bunlarm oldiirulmiis olmalarmdan endise duyuyorduk. On gun sonra diismamn terketmesi uzerine koye dondiik. Gordiigiirniiz manzara tiiyler urperticiydi. Koy
yiizlerce kisinin

sanki insan cesetlerinden insa, edihnisti. Kadinlar parcalanmis ve agaclara asilmisti. Ermeniler ve Ruslar erkeklerin gdzlerini oydnktan sonra, nisan tahtasi gibi kullanmak maksadiyle onlan agaclara baglamislardi. Qocuklar
ikiye bieihmsti.

gene kizlar ve cocuklari bir yere kapadi. Aksama dogru diisman Semak istikametinde cekildi. Koyde kalan Ermeniler ve Rus piyadeleri bir yere kapadiklan kadmlann, gene kizlar ve cocnklarm uzerine ate acMar. Bir
lari,

Esya namma
2

ise bir

ey

birakilmamis,

her gey tahrib edilmisti.

"

a.g.e. sh.

25-29

408

MOSKOF

MKZAl.lMl.

II

KAFKASYA VE AZEEBAYCAN'DA
MOSKOF MEZAiJiMt

Aziz vatan evlaib!. Bu mezalim anlatmakla bitmez.. Yiizyillarca en sadik bir teb'amiz olarak yasamity buln-

Sana neler yapmislar!.. Faliat unutma Id buiiun gunaln da ezeli dUmanm moskofundur. Hem tahrik etmek ve hem de znlmii birlikte islemek sureliyle Tiirk Milleti icin oldllgu kadar Ermeniler icin de mes'um bir rol oynamistir. Ermeniler ona bumin hesabim soramazlar, ama sen biiyiik bir milletin evladihesabini sin... Moskofa yaptagi ve yaptirdigi mezalimin soracagm bir gttn icin hftzirlanmahsm...
bile bale

nan Ermeniler

A KAFKASYA
a) Ruslarui Kafkasya'ya sarkmalari:

temaslan cok eskidir. Ta Su971) bu bblgeye sarkan Ruslarla Adigeler arasmda, bircok muharebeler cereyan etmistir. 2<lj Daha sonra da Kafkasya'ya akinlar yapmaya devam eden Ruslar, onaltmci yuzyihn ortalarmda bu vaYukanda anlatildigi iizere didc ciddi bir adim attilar.
Ruslar in Kafkasya
ile

yatoslav zamaninda (954

I5u mezalimin Kus tahrik ve tesviklerlnin eseri oldugnna dair elimizde mevcut ytizlerce vesikadan sadecc birini nazari dikkatlerinize lakdim ederek bu bahse son ve-

1552

54 yillannda

Kazan Hanhgim ortadan kaldirarak,

ilk firsatta

Kafkasya ile komsu hale gelmisjerdi. Artik buraya girmek icin carder ariyorlardi.

rivoruz.

BUS OABI TARAEEVDAN ERMEKtLEBE HtTABEN YAYINLANAX BKYANXAMK

Ermeniler! Sarktan garbe kadar muazzam Rusya'nin bilumum ahalisi davetimi kemal-i hUrmetle kabul otti. Ermeniler, sizezllrnekte lerden bir soklanrun altmda ezlldlgri ve elyevm oldugu bes asirlik istibdattan sonra nihayet nail-i hurriyet olaoagmiz saat geldi. Ruslar Ermeni evladim komal-i iftiharla tahattur ediyor. Eazaroflar, Melikoflar ve emsali ermeniler Slav kardeslerlnin yaninda vatanin tealisi igin harbu biiyiik betmislerdir. Asirlardanberi olan sadakatiniz, gunde de biitun .vezaifinizi sarsilmaz bir iman ve kanaatlc
ifa edeeeginize

Nihayet 1557 yihnda Rus Qan Miithis (Korkunc) Ivan, Ccrkes Prenseslerinden Mari (Meryem) ile evlenerek Kafkaslarla ilk alakayi tesis etti. 2U0 Hatta bu sihriyyet dolayisiyle Kirim'm tecavuziinden korkan Kafkasyayihnda karsihkh yardim lilarla Ruslar arasmda 1567

ve davayi muhikkirruzla silahlarimizin SUcahgacag'ibir delildif.

esasma dayanan bir Dostluk antlasrnasi yadiger pildi. " Ayni yilda, Korkunc Ivan kaympederi ile Cerkes Prensleri arasindaki bir anlasmazhgi bahane ederek Kafkasya'ya birtakim kuvvetler gonderdi. Bu sirada Hristiyan Giirciilerle temasa gecmek bir taraftan da imkanini bulmutu. Terek Nehri mansabinda bir sehir ve kale (Sung Kalesi) kurarak askerlerini oraya yerle.gtirdi. Zahiren bir ticaret ve rmibadele merkezi olan bu ehir, Ruslarm daha sonra Kafkasya'ya sarkmalari icin bir
kopriibasi olarak kullamlmitir.

ret-i

kat'iyede ihraz-i fevz vc zafer etmesine

mza benim ism

Ermeniler! Carlar hiikumeti altmda kan kardesjlerinizle birleaerek nihayet nizam-i hiirrtyet ve adalete mazhar olacaksimz.
1.961

so*
''"''

General Ismail
Serafottin

BKRKOK,

a.g.e.

sh.

334
Istanbul

sh.
-'

BREL, Dagistan ve Dagistanlilar, 98 - General Ismail 13ERKOK, a.g.e. sh. 335 General Ismail EEIIKOK, a.g.e. sh. 335

Ermeni amal vo harekat-i

ihtilaliycsi, tesavir ve vcs&ik, ah. 30>

4 08

MOSKOl'

MK/.Al.iMl

MOSKOK MKZALlMl
berabcrligi temin edecek bir tegkilat viicuda
cahgtilar.

40&

1569 Yilinda Osmanhlarin Azak Seferi sirasinda. Ruslar, bu kaleyi yikarak mecburen kuzeye gekildiler. Fakat ertesi sene tekrar .gelip tamir cttiler vc yeniden

getirmeye

buraya yerlegtiler. Ancak :1578 yihncla Osmanh Kumanburasnu dani, Ozdemiroglu Osman Pasa'nm kuvvetleri
zaptederek kaleyi yiktilar. 1593 yilinda Rus Qari, Hristiyan Gureiilerle daha onmiinasebetlerden istifade ce baglamig bulunan dostane ederek G ii r c s t a n i n k o r u y u c u s u ve
'

sonunda Kafkasyayi birlegtiren Arslan Beg zamamnda, Rusya buraya kolay kolay dig gegiremi-

Bu

faaliyet

yeecgini anlayinca sahte bir dostluk tegebbiisiinde bulun-

du. 1707 yilmda Arslan Beg ile Car I. Petro (Deli Petro) Tecaviiz P a k d l imarasinda bir A d e m zalandi. Fakat Rusya, hedefinden gagmis, degildi. 1699 yilmda imzalanan K a r 1 o f e a m u a h ei

C mak hakkmi elde etti. Bu sebepsiz men bir yd sonra Rus Can, hamisi

e r

c s

e r

prensb

iinvanlarmi kullandegildi.

des

ile

Osmanh

Devletinin elinden

Azak

Kalesini al-

Nitekim heGurcistan'a
ile

raaya muvaffak olmugtu. Burasim almakla

oldugu

hiicum edebilmek
bir hale gelmigli.

icjn stratejik

bakimdan

Kafkasyaya daha kuvvetli

Dagistan uzerinden bir yol agmak bahancsi

saldirdi.

Derbent'e

Fakat Ucbinin
kaldi.

iistiinde bir zayiat

vererck cckil-

meye mecbur

1604 yilinda bu

tecaviizii bir

kere daha tekrarlayan

Kuzey Kafkasya'da amhal'in merkezi Tarko'yu ellerine gecirdiler. Fakat ferdasi sene toparlanan Kafkasyahlar tarafmdan mudhig bir maglubiyete ugratilarak puskurtiildiiler. O kadar ki,
Ruslar, cetin bir miieadele sonunda

Azak'dan Giineye dogru hareketle Kafkasya'ya biraz daha yaklagmak icm gayret sarfediyordu. Fakat 1711 Prut maglubiyeti sonunda Azak Kalesini Osmanhlara terketmeye mecbur olunca bu hareket bir duraklama gegirdi. Nihayet 1721 yilmda Iran'a yardim et-

mek bahancsi

ile

hareket eden

yiizotuz bin kigilik

bir

Moskof ordusu, baglarmda bizzat

Deli Petro oldugu hal-

Ruslar yedibin kigiden fazla bir kayba ugradilar. Bu suDaghlarm miicadeleci ve kolay kolay yenilmez karekterlerini goren Ruslar, yiiz yila yakin bir zaman bir daha Kafkaslara tecavliz etmek cesaretini kendilerinde bulamadilar. Fakat bu miiddet zarfmda bog durmayarak Kafkaslara Rus Kazaklarmi iskan ettirmeye galigip miistakbel istila emelleri icjn iglerine son derece yariyacak
retle

de Dagistan'a saldirdi. 271 pareadan ibaret Rus donanmasi da denizden harekete gecirilerek bu tecaviize iltihak
ettirildi.

Online gikan zayif Kafkas kuvvetlerini ezerek

bent'e giren
tikleri
liim,

Der-

Moskof kuvvetleri, buraya kadar iggal etkoy ve kasabalarda akil ve hayale gelmedik zuyagma ve katliam yaptilar. Onbes binden ziyade
esir edilen sivil hal-

hayvamn yagmalanmasmdan maada

kin cocuk ve kadmlara
::7:;

etmeye koyuldular. Kafkasyahlar da bu Moskof sizmasmm miistakbol tehlikelerini farkederek bir taraftan bu muhacir kazaklarla miicadeleye girigirken, diger taraftan da etnik bakimdan birlik iginde bulunmayan bu bolgcdc Birlik ve
bir takim iisler tesis
:!ri

kadar biiyiik bir kismi kihgtan Adcta bir kan ve vahset heyiilasi halinde gegirildi. Derbent'e ulasmalan Petersburg'da bile biiyiik genliklerle
kutlulandi. Petro:

d er

kurdu,
gerafettin

biiyiik IskenB ii y ii k Petro iggal etti*

a.??.e.
sli.

Bu gehri
102

2"

General Ismail

BERKOK,

a.g-.e.

sh.

347

EREL,

110

ttOSKOl?

MEZALlMt

MOSKOF MEZAlJMt

411

diycrek kendisini iskeiuler'e benzetmck suretiyle bobiirlendi.

Fakat onun bu scvinci uzun

harckati sirasmda

siirmcdi.

nun

Rus ordusu-

ilcri

mukavemet edcmiycrok dag-

lara gekilen Kafkasyahlar bilahare toparlanarak Petro'nun kuvvctlerine arkadan hiicuma gegtiler. Bu suretle iki cephede birden vurusmaya mecbur olan Ruslar, biiyiik zayiat verdiler. Bir taraftan da bu harekat igin getirtilen gemilerin biiyiik bir kismi, azgin bir firtinaya

Bundan sonra Kafkasya ile Rusya arasmda seksen scncdcn fazla siiren getin bir miicadele safhasi basladi. Bu miicadele devam ederken Fransa'da biiyiik Fransiz
ihtilali

vukua
J

geldi.

(1789)

Bunun

neticesinde ilan
i

edi-

yakalanarak

n h a k 1 a r i b e y a n n a m e s gok kisa bir zamanda her tarafta birgok akisler husule getirmisti. Bu yiizden Kafkasyahlarm derme - gatma kuvvetlerle dev bir Rusyaya karsi giristikleri iimidsiz miicadele
len

s a

batti.

Devleti dc tarn bu sirada Petro'ya tan'dan gekilmesi igin kat'i bir ihtarda bulundu.

Osmanh

birQOk ecnebi miinevverin

dikkat ve alakasmi

celbetti.

Dagisbulu-

Ordu ye donanmasi
nan ve
iase zorluklan
iigbin kisilik bir

miicadele iizerine Kafkasyahlari tutan kiymetli edebi eserler ortaya gikti. Fakat fikir ve edebiyet sahasmdaki

Bu

biiyiik

kayiplara uframis.
I'elro,

bu yakin alaka higbir zaman maddi yardim

sahasma
istilayi

ile

karsilasan

Derbent'de

intikal etmedi.

bur

oldu.

t a r 1 m almayi ihmal etmedi. Petersburg'da istikbaline gelenlere bu anahtan gostorerek Kafkasyanin istMsuu vasiyet etti. ~ r:i

kuvvet birakarak gizlice kagmaya mecFakat kagarken de D e r b e n t in a n a h'

1783 yihnda Kinm'i eline gegiren Rusya, bu

Kuban Nehri istikametindc Kafkasya'ya dogru gelistirmeye koyuldu. Once Kuban ile Don Nehirleri arasinda
yasayan kiigiik kugiik kabilelere ani bir surette hiicum ederek bunlari kamilen imlia etti. Kihgtan gegirilen bu kabilelerden elde edilen bos araziye Ukrayna'da yaayan Zaporoj Kazaklarini nakledip yerlestirdi. Bunlara istila
cdilecek yerler

Kafkasya'ya kari Petro'nun olumiinden sonra 1737 yihnda da bir Rus taarruzu oldu. Fakat Ruslar, bu taarruzdan da higbir netice elde edemediler.

Bu
Ruslar,
lece

suretle Kafkasya'nin istilasmdaki giicliigu. goren

emelleri igin

vaad edildiginden daha sonra Moskof Kafkasyaya karsi miiessir ve yipratici bir

Kazak kolonizasyonuna ehemmiyet verdiler. BoyKafkasya ile Kirim arasmdaki irtibati kesmeye muvaffak oldular. Fakat Osmanh - Rus munasebetlerinde Kafkasyanin ehemmiyeti anlasihnca Ruslar, 1794 B c 1g r a d Muahedesinde Kafkasyanin istiklalini
kayit altina aldirdilar.

ederken Osmanlilann
etmis oldular.

ise

Bu suretle kansmak

burasi

ile

miicadele

ihtimalini

bertaraC

kuvvet olarak kullamldilar. Dini hisleri tahrik edilerek Musliiman Kafkasya'ya defaatle saldirtildilar. II. Katerina zamanmda (1762 - 1796) Kafkasya'ya karsi ardi - arasi kcsilmeyen birgok moskof taarruzlan oldu. Bu mutemadi hiicumlar Kafkasya'da yeni ve dinamik bir cihad ruhu dogurdu. Buna yani Moskof Gavuruna Karsi Mukaddes IIarp deniliyordu. Bu hareketi, en mutebcr din adamlan sevk ve idare ediyorlardi. Bunlara, e y h veya I dea

Gazavat
m m

-'">

.srisi,

Psimaho KOSOK, Yesil Mayis, Birlesik Sayi: 4 - Istanbul 1965

niliyordu.

Kafkasya Der-

Bu G a a v a d miicadelesi sirasmda Kafkasyahlar Osmanh Uevletini kendileri igin bir

7,

biitiin

nevi

4:12

MOSKOF MEZAUMl

MOSKOF

MK/.Al.lMl

413

hami ve kurtanci olarak gormekte ve zaman zaman Moskof

istila

emellerine kargi ikaz etmekteydilor. Dahilde veile

dikleri gibi, eark;.e II. Katerina kcndisine bizzat hakaret gibi etmig, sonra da hapsettirmisti. Bu da yetmiyormug
<jegitli

mesgul bulunan Osmanh Devleti,, ne yazik ki Rusyaya karjji Kafkasyayi koruyacak ciddi ve biiyiik bir yardim yapmaya muvaffak olamamisti. Ancak 1778 yihnda Canikli AH Pasa ve Kapta.n-i Derya Gazi Hasan Pasa, Sogucak Kalesi'ne gelerek burada Rus.
harigte pek <?ok gaile
istilasmin kargisina dikilebilmisjerdi.

zuliimlcr altmda

hayatma

kiyildi.

- 71

Bu

ciimleden ola-

rak 1781 yilinda Ferrnh Ali Pasa da Anapa Kalesini insa ettirmisti. Bu sirada. Ruslar bir taraftan Kazak kolonizasyonu ilc Kafkaslara sizmaya gahgirken diger taraftan da Kafkasyahlari hristiyanlagtirmak icjn
sinsi bir misyonerlik

Kuzey Kafkasya ilc Rusya arasindaki bu miicadele hergiin biraz daha siddetlenerek devam ederken hristiyan Rus tehlikesini kavrayamiyarak Gurciiter, miistakbel Fakat yaptilar. ile bir ittifak Katerina 1783 yihnda II. tutmak sozii verdigi kari kimseye hie. kendisini Moskof, mecburiyetinde hissetmedigi igin bu muahede 1801 yihnda tek tarafh olarak bozuldu. Gurcii Krai Hanedam tev-

Bu suretle kif odilerek Giircistan Rusys.ya ilhak edildi. Gtireistan'da kendinc saglam bir lis elde eden Rusya, sok
gecmeden Azerbaycan Hanhklarmi da ele gechmek imkaiuni elde ctti. (1828) Bu suretle Kafkasya her taraftan Rus cemberi iqine ahnmis. oluyordu. Daha gi'meye inerek buradaki Miisliiman memleketleri istila etmek isteyen Rusya ic.in Kafkasya, ortada ciddi bir mania teskil cdiyordu. Bu yiizden bir an evvel bu maniayi ortadan kaldirmak maksadiyle her defasmda daha canhiras bir
surette hiicum ediyor, fakat
lesi
ile

faaliyetini

yiiriituybrdu.

Osmanbu

hlar bu sebeple buraya binjok din alimi gondererek

misyoner faaliyetlerini akim birakmaya

galistilar.

Kafkas miicadelesinin I m a m 1 a r D e vdiyebilecegimiz bu devresi 1785 yihnda hareketin r i basma geccn Seyh Mansur ile baslamistir. Seyh Mansur, bu tarihe kadar Rus ordulariyle miinferid gurublar halinde miicadele etmeye ugrasan Kuzey Kafkasyalilan Gazavat Bayragi altmda birlestirerck ilk defa olarak harpqi ve mistik bir teskilat ortaya cikarch. Fakat Ben. bu hareketi yalmz hazirlamaya memurum. Benden sonra.

Rus

Daghlarm amansiz miicadekarsdasiyordu. tJstiiste maglup ve perian edilen

yetleiie ycni yeni

biri eikacaktir ki, asil miicadeleyi o

yapacaktir diyordu.
kartali

daha biiyiik selahikumandanlar ve takviye kuvvetleri gonderiliyordu. Fakat hie bir ey fayda vermiyordu. Rus gene railed Kafkas miicahidlerini amana getirip teslim almak

Rus

generalleri azlediliyor, yerlerine

Bu Biri hig sjiphesiz Kafkas Daglannm namh Imam Samildi.

iciri istila

dm

Bu miicadeleyi bir miiddet yiiriiten iman Mansur, Anapa'da bir talihsizlige ugrayarak Ruslara esir dtistii. 13 Nisan 1794 tarihinde lizelburg'da i^kenceler altinda vahsi bir surette hayatma son verildi. Halbuki bu sirada. imzalanan Yas. Muahedesine gore esirlerin iadesi kabul' edilmiti. Fakat Ruslar tarih boyunca imzaladiklan hie, bir muahedeye mecbur kalmadikga riayet etmcmislerdir. tste bu muahedeye ragmen iman Mansur'u da iade etme-

edebildikleri mintakalardaki bigiinah cocuk, kave ihtiyarlari gayet vahsi ve zalimane bir surette kiRus Can vatanlarmi lictan gccjriyorlardi. O kadar ki,

miidafaa ctmekten baka hicbir giinahi olmayan Kafkas Idamiicahidleri hakkmda su insafsiz emri veriyordu: teslim Daghlarui ya vahsi istemiyen egmek remize boyun olmalan veyahut ta hie merhamet edilmeden kihctan
gecirilmelerini istiyorum.

<"*

Bak: ijerafcddiu EREL,

a.g.e.

sh.

118

4.14,

MOSKOF MEZAUMt

MOSKOF

MK/.Al.lMt

415

Kafkas hiirriyet ve istiklal miicadelesini geyh Mansnr'dan sonra ondan geri kalmayan bir liyakatle dine alan Gazi Molla, (Gazi Muhammet) Rus
ordulanna
lara durgunluk verecek bir ceviklikle karsi koyarak tniithi ve mtitemadl darbeler indiriyor, onlan insan ve.
akil-

Marks
digini

bile

1848 yilmda $eyh SainiPin

miicadelesi

icin

goyle diyordu: Hiirriyetin nasil elde edilinesi lazmi gel-

Kafkasya Daglilarindan
onlardan

ibrelle ogreniniz. Hiir ya-

gamak

isteyenlerin nelere muktedir

tiers abniz!. 274

oldugunu

goriinuz.

Milletler,

malzeme bakmundan korkung kayiplara ugratiyordu. Ne ki, vahi hayvan suriilerinden farksiz olan Moskof askerleri ile hudutsuz Rus malzemesi bitip tiikenecek
yazik
gibi degildi.

Gazi MoIIa'yi takiben hareketin basma gegen HamBeg zamanmda da bu mucadele nisbetsiz Kafkas Rus kuwetleri arasmda kanli ve canhiras bir surette devam etti. Harekat Nak! Tarikatinin askeri bir mahizat

yet almasindan ibaret olan ve Miiridizm adi verilen bir cesaret, dirayet ve liyakatla sayi ve silahca gok iistun

rmi yekvueud bir haldo Moskof istila Ordu'larma karsi harekete gctirmck mumkun oluyordu. Ciinkti harekat adeta dini ve kudsi bir dava mahiyetini kazanmisti. Kafkas istiklal ve hiirriyet miicadelesinin Rus askerleri tie ani baskmlar ve miidhis hiicumlariyle goz agtirmayan miicahidlcri gcrgekten insaniistii bir gayret ve fedakarhk
gosteriyorlardi.

Hamzat Beg'den sonra bu hareketi eline alan Kafkas - Rus^miicadelesinin namli kahramani imam aiftil 1834 - 1859 yillan arasmda akillara durgunluk verecek bir cesaret, dirayet ve liyakatla sayi ve silahca cok ustiin

Onun zamanmda Kafkas - Rus miicadelesi en had safhaya ulastrnsti. Osmanli Dcvlcti de Rusya'ya karsi bir harbe hazirlanmaktaydi. Bu harb birkac sene sonra Kirnn Harbi adiyla ortaya ciktigi zaman Kafkasyahlar, bir nebze rahat nefes almak imkamni buldular ve 1854 yilmda Ruslarm Karadeniz sahili boyunca uzanan istihkamIanna hiieum ederek bunlari imha ettiler. Fakat ne yazik ki, Kinm Harbi'nde biiyiik bir inad ve israria Sivastopol Kalesine cakihp kalan Osmanli ve miittefiki olan Ingiliz, Fransiz kuwetleri, Ruslara daha genis bir cephe acarak Seyh Samil'in rahat bir nefes almasini temin etmediler. Filhakika Kafkas hiirriyet ve istiklal miicadelesine yardun maksadiyla istanbul'dan Ahmed Pasa kumandasinda silah ve cephane yiiklu bir donanma yola gikarilrnfsta, Ciinkii Seyh amil'in istanbul'a kadar gelen bazi naibleri, Rus i.sgal ve istila emelleri hakkmda istanbuldaki Devlet ricaline liizumlu malumati vererek onlan Kafkas hiirriyet ve istiklal miicadeiesini destekleme hususunda ikna etmislerdi. Ne yazik ki, Osmanhlarin Rusyaya karsi miittefik olduklari Ingilizler, bu yardimm -hatta kendilerine karsi- haiz oldugu ehemmiyeti takdir edemediklerinden Seyh SamiTin naiblerini de hamil bulunan bu donanmayi Kafkasya'ya gondermeyerek Sivastopol'a sevketmislerdir.

O kadar ki, edcbiyatlarma birer edebi kahramanhk ornegi olarak girmis bulunan sayisiz eserle sabit oldugu iizere hayranhkla takip ediliyordu. Gergekten Avrupa'da hemen her dikle bu cetin miicadeleye dair Kafkas Miicahidlerini alkislayan
verdirdi.

Rus kuvvetlerine hesapsiz kayiplar

bu mucadele btitun Diinya

milletlcrinin

birfiok

eserler yaymlanmisti. Hatta, komiinizmin kurucusu Karl

275

Kinm Harbi nihayetinde imzalanan 1856 Paris Muahedesinde Osmanli murahhasi bulunan Ali Paa, Kafkasya'nm mudafaasi icin hicbir eiddi harekette buhmmaKafkasya di. Halbuki bu muahedede maglfip Rusyaya mevzuunda da birtakim miikellefiyetler yiiklemek imka"'

Fazla

bilgi iqin bale: B.

S.

EATIRHAN,
1965, sh.

Kafkasya'da

MU-

Ahmet Hazer HIZ/VL, Kuzey Kafkasya

Ankara 1961
sh.

Hiirriyet ve Is-

ridizm, Kafkasya

Ankara

SO

tiklal Davasi,

40

MOSKOF

MK/.AIVlMt

41?

vardi. Buriu takdir eden Ingiliz Hariciye Naziri Clarendon, Ali Paga'ya Biz Kafkas memfilikinin bir

Lord
ba-

ka

konulmasmi (yam miistakil olmasmi) ileri siirecegiz. Pakat bu yalniz bizimle olmaz. Bunun menfaati asil Dovlet-i Aliyeye aittir. Bu yiizden siz de yardim etseklc
melisiniz, demistir. Tiirkiyede inkllapgl bir zihniyete sahip oldugu iin her vesile ile methedilmis. bulunan Ali Paga ise bu kadar miisaid bir siyasi vaziyetten bile istifadeyi diisiinemiyerek u ahmakga cevabi vermistir: Bizce oralann o kadar ehemmiyeti olmayip bizim giiriiksu

M skik*^

Wgpft,

%&W

tarafmda biraz miinazaall yerlerimiz var. Oralarmi kurtarmakla iktifa ederiz. 3 " Bu cevap kargisinda hayretten donakalan ve tabiatiyle Tiirk destegini elde edemedigi icjn hiq bir sey yapamayan Ingiliz Lordu, memleketine dondugiinde Ruslann Kafkasya'da serbest birakildigi miilahazasiyla tenkid edilince 25 Mavis 1856'da Lordlar Kamarasinda bizim icin cidden bir yiiz karasi olan su
sozlerle kendisini miidafaa etmistir:

Ben

bir Tiirkten

ziyade Tiirk

olamam

;:rs

fir

Kafkas Daglannin Na.mli Kartah

tMAM SAMU,

Kirim Harbi sirasinda hazir Ingiltere ve Fransa gibi devletlcrinin de destegi saglanmisken Kafkas miicadelesine biraz olsun alaka gostermek hem bu davayi halle kafi gelecek ve hem de Kafkaslardan Anadolu iizerinc vaki olacak miistakbel moskof taarruzlanm imkansiz kilacakti. Qiinkii Kafkasya gercekten Anadolu iizerinden Orta Doguya sarkmak isteyen Rus emellerinin oniinde asilmaz bir seddi. Kafkas - Rus mucadelesinin bu ehemmiyetini Ingilizlerin Hindistan Ordusu Baskumandam Bavlinson, sonradan u sozlerle ifade ve tescil etmistir: DaghIar miidafaada ayak diredikleri muddetce, istila dalgalan oniinde engel teskil ettiler. Bir kere bu millet harp meydamndan siiriiliince Rusyanm Aras Qayi'ndan Indus Nehri'ne kadar tasarladigi devamii istila

Avrupa

-" -

PAA, Tezakir - Ankara 1953 Ahmet Hazer HIZAO, a.g.e- sh. 42

Cevrlnt

sh.

101
f.

27

418

MOSKOF

TH

KZA

.1

MOSKOl?
bir

JVlKZAl.lMl

419

hareketi icm ortada ne askcri ve ne de tabii

kaldi.
;

mania

'

miicahidi f?eyh Samil, yalmz OsDiinya Millctlerindon, onlan Rus istila cmelleri kargismda ikaz cderek yardim talcb ediyor-

Kafkasyanm namh

manhlardan
du.

degil, biitiin

t&plahtismda bulunan Ingiliz asilh Edmond Spencer, Abhazlarin bu kararnu gf6yle anlatmaktadir: istanbul'da bulunan bir Adige kadini tarafmdan gonderilmis olan bir milli sancak, bu ictimada agilmigti. Bu esnada
binlerce
biiyiik
kilic.

havaya yukseldi ve
ile

parladi.

Bunun

igin nesrettigi

beyannamede

bugiin, bir keha-

Ve halk sancagi

net gibi tahakkuk etmis. olan u mtitalaada bulunuyordu memleketiinizi abluka ((Bugiin bizimle harbetmekte ve Moskof asked, yiizbinlerce altinda bulundnrmakta olan
bilahare siznile harbedecektir! Bugiin sarp daglarimizda bizimle carpismakta olan yiizbinlerce Moskof, yann sizin zengin ovalarinizi istila ve alialinizi esir edecektir! Bizim
daglarinuz, Iran ve

alkisladi dedikten sonra gu hiikmii vermektedir: Hicbir millet vatan miidafaasi hususunda bu kadar kat'i karar vermis, degildir. Bu millet

bir

heyecan ve nes'e

va-

ziyeti anlamigtir! Hicbir vakit teslim olmayacaktir. "

Kirim Barbi'ni miiteakib imzalanan Paris Muahedesiyle serbest birakilan Rusya daha buyiik bir giddet
ve kuvvetle Kafkasya iizcrine yiiklendi.

Osmanhlarm

istilikamlarj ve kapilan

ve bu memleketlerin miidafileri mesabesindedir. Biz raahvohmca bu memleketler mUdafaasiz kalacaktir! Ocakbasi, ancak kapi kapanarak temin edilir. Mukaddes bir dava ugrunda Rusyaya adavet gti.sterdigimizi ve hemon her vakit onu hirpaladigimizi herkes memleketimiz Rusbilir. Buna ragmen biitiin haritalarda Rusya garp hiikfigosteriliyor. olarak parcasi yanm bir metlerine Cerkeslerin kendi teb'asi oldugunu, yahud QevmtiUiyimlestirilekeslerin va'hgi haydutlar olup liituf ile meyip kanun ile zapt ve idare edilemiyecegini soyliiyor. aso Ruslann bu kahpecc hareketlerini protesto ediyoruz. feryad bu aci eden M'aalesef bircok hakikatler ihtiva hiqbir devletin ciddi ve ameli yardim ve alakaai ile mukabele gormedi. Bir taraftan da Ruslar Kafkasyahlarm azimlerini kirmak ve kendi iggal emellerine kargi ortaya pargalamak igin bazi cikmis. bulunan Kafkas birligini Kafkas kabilelerine miinferid ve avantajh sulh teklifleri
miizayapiyorlardi. Boyle bir teklifi milli meclislerinde kere eden Abzahlar heyecanb ve kararh bir surette bu
hileli

Bu defa Rus ordusunun mevcudu iiqytiz bini agiyordu. Dugiinmek gerektir ki, Rusya diinyanin biiyiik ordularmdan biriyle iizeNapolyon'a bile boylcsine biiyiik bir kuvvetle mukabele etmemisti. Ruslar, ormanlan tahrip edip yollar agiyor, adim adim ve emniyetli bir ilerleyig halinde giineye dogru yiiriiyorlardi. Bu kadar buyiik bir kuvvetin karsismda Seyh SamiPin higbir zaman onbes - yirmi bin kisiyi gecmemig bulunan siiah ve ccphanece Rus ordusuyla kiyasi asla miimki'm olmayan kuwetleriyle karrine gelen

koymaya imkan yoktu. Bu yiizden Ruslar yavas fakat emin bir surette Giineye dogru sarkarak iggal ettikleri koy ve kasabalardaki biitiin ahaliyi hunharea kilietan gei

cirmek, evlerini, mallarim,

ekinlerini ve
zuliirn silindiri

hayvanlanm yagmalamak, ormanlarmi yakmak suretiyle dehgetli bir

halinde
ilerliyorlardi.

Bu durumda

kendi-

leriyle birkag

amansiz mucadele veren Seyh amil 6 Eyltil 1859'da Dagistan'm Gunip Dagi'nda korkunc. bir muhasara cemberi icmde kalmisti. Bu muhasara onun

Moskof sulh

teklifini reddetmiglerdi.

Bu

meelisin
160

otuzbeg yildanberi surdiirdiigii cetin ve insaniistii bir miicadelenin sonu oldu. Elindeki biitiin kuvvet ve kaynaklarin tiikendigini
~ sl

29
2so

Kadircan KAFLI, gimall Kafkasya - Istanbul 1942 General Ismail BERKOK, a.g.e. sh. 4-13

Sh.

gOrunce mecburen teslim oldu.

General Ismail

BERKOK,

a.g-.e.

sh.

449

Ml

420

UOSKOF mkzai.ImI

1IOSKOF bir miiddct

MEZAtiMj

421

Buna ragmen,
vemet
imka.ni

giineylerde

daha

mukabir

b) Moskof tehgfr, katliam ve tahakkiimii fadalan:

arayan Kafkasyahlar bu devasa Rus ordu-

lan kargisinda tutunmaya gahgtilarsa da ordusu karfayda hasil olmadi. Ugyiiz bin kisilik Moskof kaybettikten liderlerini de -hem daghnin gisinda bir avuc Fakat tune sonra- tutunmalarma tabiatiyla imkan yoktu. bunu hekartallarmm Kafkas yiirekli birer miicahit olan dizhislerini dim vc milli saba katarak tugyan halindcki kalan sag yiizden ginlemelerine fiilen imkan yoktu. Bu
carpisacak biitun bir avuq dagh, hiirriyet ve istiklal igin olacak su miistakbel miicahidlere azim ve inanQ kaynagi yapiyorlardi: Elimizde kullamlacak kihfi ve ka-

bundan

Bu uzun ve biiyiik fedakarhklar sonunda ele geciriKafkasya'ya gar Naibi olarak Granduk Misel tayin edildi. Bu moskof un ilk emir ve icraat u oldu: Bir ay
len

zarfmda Kafkasya terkedilmedigi takdirde biitiin sekene harp esiri olarak Rusyanm muhtelif mintikalarina suriilecektir. Bu emri miiteakib bir milyondan ziyade Cerkes
ve ikiyiiz bindon fazla eeen, Adige, Asetin gibi muhtelif

unsurlar Tiirkiyeye gbndtrilmek iizere Anayurtlarmsiirgiin hareketini

dan eikarikhlar. Bu
rihqisi

anlatan Rus

ta-

yemini

malanmiz varken dttgmana

tun diinya bizi
terketse ve

asla teslim olmayacagiz! Bii-

vatanurazin sou

noktasma
ol-

A. P. Derje, bircok hazin tablo gizmektedir: Siirbin giin ediimek igin Novorosiski'ye toplatilmis onyedi Daghnin bc.nde birakmis. oldugu hazin tesir ve intibai
higbir

kadar silriilsek dahi yine Adige'lerin neye muktedir

duklari gbriileeektir.

zaman unutamam.

iddetli s'oguklar, tifus ve diger

ve cocuklannuzi diisman elioulane gecmemeleri icin kendi elimizle kesecegiz, sonra mahvolacagiz. rm intikamuu almak icin miittehiden

Kadm

hastaliklar vaziyeti bir kat

daha perigan bir ekle sokmuslu. Mesela acik havada kuru yer iizerinde iki yavruile

su
riip

beraber yatan gene, bir Qerkes kizinin halini gbbiri bliimle carpisir

'

yemini yapan binlerce Kafkasyah, adim adim vaRus ordutanlarim" kanlanyla sulayarak puskurtiilduler. ve istila su 1864 ortalanna kadar her tepeyi bilfiil isgal Bircok olamadi. hakim ve sahip Kafkasyaya etmedikce Kafkas bulunan tesebbiisiinde mevzilerde mukavemet miicahidlerinin bakiyeleri coktan sehadet sjerbetini ieme-

Bu

de en hissiz kalplerin bile burkulmamasi imkansizdi.

moskof ayagi bu miibarek topraklara basamadi. Bu suretle Qarhk Rusyasma hesapsiz malzeme ile Kafkas birlikte dokuz milyon moskof askerine mal olan
dikfie

harekati nihayete ermis? oluyordu. Bundan sonra bu bolgenin hala devam etmekte olan kitleler halinde siirgiiri ve katliami ile her tiirlii dini ve ictimai inam ve davramsina kari tahammiilfersa Moskof tahakkiimii basjlayacakti.

ve can cekisirken digeri de hayata kapamis olan annesiniii memesinden gida anyordu. Bu gibi feci sahneleri siksik gormek nhinikundii! "" Bu faiealar, teheir isini idare etmekte bulunan Trabzon Rus Konsolosunun gonderdigi bir telgrafta da ifadesini buluyordu: Batum'a hicret son zamanlarda bagladi. Oraya ancak alti bin Qerkes gelmi. Dbrtbine yakin Qnrkes de hududa yakm Quruksu'ya gonderilmitir. Daghlar davarlanyla beraber gelmislerdir. Hergiin vasati vefiyat yedi kisidir. Davarlar da achktan mahvbluyor, siirgiinijn bidayetinden beri Trabzon ve civarina ikiyiiz kirk bin kii gelmig. Bundan ondokuz bin kisi
gozlerini
283

Qocugun

Adijffl,

gimalS Gaibi Kalkasya'nm Rusya tarafindan is-

ass

General Ismail

BERKOK,

a.g.e.

sh.

282

Kafkasya Dagiilan mecmuasi, Sayi: 38, Varsova 1933'den naklen Ahmet Hazer HIZAL, a.g.e. sh. 48
tila

vo Iskani

122

MOSKOF

MK'/.Al.lMt

MOSKOF
ikiyiiz

MI'l/.AI.lMt

423

olnriistiir.

Simdi ancak altmisjic bin

doksan

kisi
elli

kalmistir. Hergiin vasati vcfiyat yiizseksen ile ikiyiiz

arasmdadir.
Onlari Pasalik icerilcrine, ekseriya Samsun'a gonderiyorlar. Gircsun'da

varinda
dir.

ise yiiz

onbes bin kisi vardir. Samsun ve cion bin kisiden fazladir. Hergiin vefat
var2S4

edenlcrin sayisi ikiyuzii gccmektedir. Tifus salgini

Sinop ve Inebolu'da onbin kisi mevcudtur.

dogup - buyiidiiklcri vatan topraklarindan cebren surulen kadm, cocuk ve ihtiyarlarm feryad ve fiMoskof siirlileri ic.in vahsl ganlariyle kanh gozyaglan, bir nes'e kaynagi oluyordu. Bu miisum ve mazliim hicret
suretle
kafilelcrinin cektigi ig paralayici
qilelcri

Bu

hakkiyla

ifa-

de etmek imkansizdir. Yollarda olcn, cildiran, achk, semahvolup perigan olan bedbaht falet ve yorgunluktan
insanlar, kendilerinee

mechul istikametlere dogru

bita-

bu hareket, babaslannda Imam SamiJ'in oglu Gazi Muliammctl oldugu halde muhasara qemberini yararak giicjiiklc Erzurum'a ric'at edebildiler. Bu isyan, Moskof 'un tukenmez kinini tahrik cttiginden, yeniden sadistce katliam vc yagmalamalar basladi. Divan-i Harplor kurularak harekatm bireok ileri gelenleri ya kurguna dizildi, veyahut da asildi. Ayrica onbinlerce Kafkasyali da Sibirya steplerine siirglin edildi. 1905 yilinda Ruslarin Japonya'ya yenilmeleri iizerine yeniden iimide kapilan Kafkasyahlar, bir kere daha ayaklandilar. elde etmek icir. hiirriyet ve istiklallerini Fakat nc yazik ki, list uste cereyan etmis bulunan siirglin ve katliamlar, Kafkasyada artik giic ve takat birakmamisti. Bu yiizden isyan muvaffak olamadiysa da daglarda birqok gerillacilar Birinci Cihan Harbi'ne kadar mii-

kafi derecedc bir alaka gosterernedikleri

Birlikleri,

sanya ulagamadi. Kafkas

bane yol aliyorlardi. Asirlardanbori iizerlerinde yasadikMualiilari yer ve yurtlanndan tardedilip qikanlan bu

cadeleye
Hiir

devam

ettiler.

daglann

yiglt evlatlari, esareti asla

hazmetmi-

manlarm adedi bir bucuk milyonu asiyordu. 285 Bu miktann en az ticte biri yollarda achk ve sefaletten telef olmu, bir kismi da ciiriik teknclerlc nakledilirken Karade'*"' Facialar bari bu kanizde bogulup kaybolmuslardir.
giindenberi hala. devam etdarla bitseydi, ne gezer!.. Daghlanm yok etmeyi Kafkas ruhlu ve olan yigit mekte Mezalimi nin hazin Moskof eden ittihaz kendine hedef

yor ve firsat kolluyorlardi. Nihayct beklenen giin gelmis ve Rusyayi kendi basinm derdine diisiiren B o 1 evik I h t zuhur etmisti. (2 Mart 1917) Dera,
I

hal Kafkaslar

kaynamaya

basladi.

Birgok

Kurultaylar

toplanarak mahalli birlikler meydana getirildi. istiklale dogru yol alan bu gelisme karsismda Ruslar saskma
dondiiler.
thtilalin
liderleri,

dahilde

heniiz

kendilerini

tablolarim cizmek

igin ciltler yazilsa kafi

gelmez.

saglama almis

degillerdi.

Bunun

icin hiirriyet

asiklarmi

1877 Tiirk - Rus Harbi, Moskof esaretinde inleyen Kafkasyahlara bir iimid lsigi gibi gorimmtistii. Derhal her tarafta ayaklanmalar basladi. Ne yazik ki; Osmanhlarm

-'**

bir miiddet oyalayip teskin

ederek vakit kazanmak yolu-

nu tuttular. Lenin'in imzasiyla nesredilen bir beyannamede qok az bir miiddet sonra fiilen tekzib edilecek olan
u vaadler yer ahyordu:

a.

y.

Kuzey Katkasya'dan Gocler

Fazla
bilgi iQin bak:

Turk DUnyasi

Rusya Musliiinanlan, Volga

Derffisi, S. 2,

Tatarlan,

Kinm

Ta-

Istanbul 1966, sh. 16

-s

tarlan, Kirgizlar, Sibirya ve Tiirkistan Sartlan, Kafkas-

Kadircan KAOFLI, Tiirkiyc'ye Goc-

ya

Tiirkleri ve Tatarlan,

Kuzey

Kafkasya'hlar!..

Rus

ler,

Istanbul 1966, sh. 20

^arlari ve zalimleri tarafmdan foiitun camileri, mimberie->

424

MOSKOJF

MKZAlJMt

MOSKOF

MK/Al.lMl

425

cigncnmi* olanlar, sizlere hitabediyoruz! Dinleriniz, adetleriuiz mill! ve liarsi miicsseleriniz bunduu sonra her tiirlii teoaviizdeii masundur.
ri yikilmuj, dinleri, adetleri

Milli
niiz.

Bu

hayatimzi istediginiz gibi tanzim ve idarede hiirsiigesizin hakkmizdir. Kiliniz ki, gerek sizin ve

bu yeni Kafkas Cumhuriyetlerinin kurulusjarim protesto etmeye ve diger devletlerin de onlari tanimamalarmi saglamaya Qahti. Hatta bu diplomatik faaliyetlerle iktifa edilmeyerek Kafkasya'ya Rus Tiimenleri sevkedildi. Bir taraftan da komunist ajanlar cesitli guruplan birbirlerine
diisiirerek

rek Rusyada vagayan diger hiituii milletlerin haklarim biz Sovyetler himaye ve miidafaa edeeegiz. Bu iiikdtibu

ortaya Qikan birlik ve bcraberligi pargalaDevleti

ile

mak

icin sinsi bir faaliyeto giristiler.

ve onun hukiimetine yardim ediniz! Arkada^lar! Yukselttigimiz bayrakla her malikfun millete hiirriyet goturiiyoruz. Muslutnanlar! Sizden muildi,

Osmanh

bu yeni Kafkas

Cumhuriyetleri

arasinda kurulan dostane miinasebetler, onlarm Rusyaya kardesi gerektirdi. Enver Pa^a'mn karsi korunmasmi

manevi yardim bekliyoruz.

" sr

Bu
lilar,

sahte teminata giivenemeyen Kuzey Kafkasyabu sirada kurulmus olan K u z e y K a. f k a s-

y a

Merkez K o m
u v a k k a
t

t c s

ni

20 Kasim 1917'de bir

tahvil cdcrek
is-

Hiikumete

tiklfillerini ilan ettiler.

Fakat bu hiikumeti yasatmak

iqin

Paa kumandasinda bir Osmanh Ordusu, Kafkasyahlann imdadma yetisti. Bu ordu ile Ruslar ve bu sirada Batum'u i?gal etmis olan tngilizler arasmda bircok kanh muharebeler cereyan etti. Milli ve mahalli kuvvetOrlcrin do katildigi bu muharebeler sonunda Osmanh dusu 15 Eyliil 1918'de Azerbaycan'm Bassehri olan BaNiiri
kii'yu, 6

bir destege ihtiyag vardi, Ciinkii list iiste tehcir ve kat-

Ekimde Derbent'i Rus askerlerinden temizleme-

liamlarla yaralanmis olan Kafkasya'da mecal kalmamisti.

ye muvaffak oldu.
ranti cdilmis olan

Bu

suretle

hayat ve

istikballeri
icin

ga-

Bu

sebeple

Haydar Banimat'm

rcisliginde bir

heyet,

bu yeni eumhuriyetler

bu

sirada

once Trabzon'da, sonra da Istanbul'da Osmanhlarla miizakerelerde bulunarak 11 Mavis 1918'de biitiin devletlore,

buyiik bir talihsizlik ifade eden bir hadise oldu: Birinci Os(Lilian Hai'bi'nin mesj'um bir surette nihayetlenmesi

istiklaherini ilan ettiklerini

resmen

bildirdi.

manh
ri

Devletinin buradaki kuwetlerini

ici

sizlayarak ge-

Bundan

onbes. giin

sonra Giircistan (26 Mayis 1918)

19:18)
istiklalleri-

arkasindan da Azerbaycan (28 Mayis

ni ilan eylediler.

qekmesini gerektirdi. Kafkasyahlar biiyiik yardim ve himayesine nail olduklan bu orduyu, kanh goz yaslariyla
ugurladilar.

Osmanh

Devleti,

bu yeni cumhuriyetlcri bizzat

tammalari
icin

ta-

ve

iistiin

diisman kuvvetleri

Kafkasya yeniden hilekar moskof politikasi ile bir kere daha ve yapayal-

gayrct sarfetmeye koyuldu. Bu durum karsisinda komunist liderler, maskelerini atarak emperyalist cmeller bakimmdan Carhk Rusyasi ile aralarmda hiebir fark olmadiginr gdsterdiler. Kizil Rusya'nin Hariciye Komiseri Cicerin,,
devletlerin

mdigi gibi diger

de

mz

olarak basbasa kalch.

1921 ubat'ina kadar silahlanm birakmayan Kafmuharebeler ve canhiras Ruslarla getin aleyhiRuslarin once Bu muharebeler yaptilar. Seyh ara bir basma Harekatin gclisiyordu. ne
kasyahlar,

aS7

Cafer

SEYDAHMET, Rus

iniuiabj

Istanbul

1930,.

Sh. 116

SamiTin torunu Said Samil Bey gecmigti. Fakat B ir.est-LitoTSk Muahedesini imzalayarak Bati Cephesinde serbest kalan Rusya, daha biiyiik kuv-

426

MOSKOF

MKZAl.tMl

MOSKOF
bir sekilde baatirildi.
yapildi.

MK'/.AI.lMt

427

Kafkasyaya yiiklenmok imkanmi clcle etti. Dercatma Kafkas Mill! Kuvvctlcriylc, silah vc sayica iistiin moskof slirlilerinin kargisinda tutimmaya imkan
vetlerle

Yeniden bir gok idam ve surgiinler

cebri olarak

me

1929 Yjlinda koyliiler

s
i

K
Bu

h o

kalmadi.

Bu

yiizden 1921 yih

kasyamn
re

hiirriyet

Ocak nihayetlcrindc Kafve istiklaline kavu$mak iimidi bir ko-

s te

ne

tabi kilindilar.

Kabul

etmeyip

itiraz

edenler insafsiz bir surette imha edildiler.

hige
re

yeni ted-

daha suya dii^tu. Rusya hakimiyetini saglar saglamaz, Kuzey Kafkasyayi alti muhtar (!..) eyalete taksim cdorck herbirinin

dayanamayan halk, 1930 yihnm ilkbaharmda bir kedaha silahlanarak daglara cikti. Iki - iic sene devam

bama

zuliim ve tedhiglere

alet olabilecek

guursuz

bir yerli komiinisti oturttu.

Her $cyden once

milli

mukavemetin

kuvvet kaynagi

olan dim heyecam sbndiirmek icjn harekete gecjldi. Bircok din adamlan igkencelcr altinda oldiiruldiiler. Mazi ile
yiizydlardan beri kullanilan Arap Alfabesi kaldinlarak yerine latin asilh bir alfabe konuldu. Hem de her kabile icin ayn bir alfabe... Aynigin
biitlin

eden bir celin ve iimidsiz miicadeleden sonra Ruslar, yeniden hakimiyet sagladilar. Derhal daha kanh bir tedhi, .siirgiin ve katliama giri.-jtiler. Kurulan askeri mahkemelerin yukarclan verilmis. kararlanyla onbinlerce Kafkasyah kursjuna dizildi. Bircoklan da Sibirya steplerine gonderildi.

baglan koparmak

1937 Yilmda Stalin'in yeni bir plani geregince biitun Sovyetler Birligi dahilinde umumi bir katliama girisilmigti.

Bu
1

katliamin hedefi

ca kiichk mahalli hususiyetleri bahane ederek her lehqe

Maksat mill? birlik ve anlasjmayi imkansizlastirarak Kafkas ahalisini kole yapmakti. Bununla da iktifa etmcycn Ruslar, bir
i
1 1

ayn

bir

sirlerinden
e d
i

kur

Eski kultiiriin t ea d d mad k a r

l

ilan edildi.

e n

biitlin

miinevverlerdi.

Sovyetler Birliginin

cok eamileri hayvanlara ahir yapmak veya tiyatro, sinema ve kolhaz deposu gibi islerde kullanmak suretiyle mukaddesati takktr ettiler. Kur'an-i Kerimlori toplayip meydanlarda yiginlar halinde yaktilar. Zengin islam vakiflanm yagmahyarak tariimar ettiler.
Bir taraftan da geng nesli rusla^tirmak ve komiinistlestirmek igin teskilat ve miiesseseler kurdular. P io n e r
lari
1

daha ziyade Musltimanlarla meskun mmtikalannda eereyan eden bu katliam, bilhassa Kafkasya'da cok kanh bir sekil aldi. O derecede ki zalim Moskof tahakkiimunde
vazife almis. komiinist
S8S

idareciler bile istisna

edilmedi-

Bu harekette de onbinlerce insan, yeniden merhaler. metsizce asildi, kursuna dizildi ve buzlu Sibirya collerine
siirgiin edildi.

Bunun arkasmdan
basjadi. Eski

korkunc. bir Ruslastirma hareketi

milli alfabeler

yerine

Rus

alfabesi konuldu.

e r

adi verilen sekiz

gibi

ana ve babalan

on .'yasjlarmdaki cocuken yakmlari aleyhine jumalcili-

ge

sevkettiler.

Hem de yine her kavim ve kabileye ayn bir alfabe icad edilmck suretiyle... Kafkasyahlarm sjanh mazilerine aid tarihi hakikatleri tahrif ederek milli kahramanlari hain
'

Bu saymak ve yazmakla tiikenmiyecek zuliim, baski ve tedhister sonunda 1926 - 27 yillannda yeniden bir ayaklanma ortaya cikti. Fakat, agir hava hiicumlan ve motorize moskof kuvvetleri ile bu isyan da cok kanh

KS

Ramazan KAR<?A, Simali Kafkasya'da

Nil.
5,

tehcir ve katliam,
-

Dergi
>

sh. 35,
'A.

Miinih
sh.

1.956

sso

Mustafa

HIZAL,
:ll

Kuzey Kafkasya'da Sovyet

RU3

Valiseti,

Ankara

1.964,

428

MOSROF MKZAUMl
kizil

MOSKOF MEZALlMl

429

ve

komiinist idarecilerini biiyiik vatansever olarak aksettirdiler. Boyle bir tarih ve edebiyat. goriisiinii telkin, eden bir egitim sistemini tatbike koyuldular. Kakat cok

Almanlarin kisa siiren isgali sirasmda korkunc. bir kabustan uyamrcasina bir miiddet kendine gelebilen Kafkasya, onlarin <jekiligi ile yenidcn aci bir surette Moskof
esaretine siiruklendi. Isyancilardan yirmi
kisi
-

geqmeden bu tahammiil edilmez baski ve cinayetlere karsi da yeni bir milli mukavemet ortaya gikti. Oyle bir milli mukavemet ki, basmda vaktiyle komiini.stlcrc fiilen yardim etmis bulunan fsmailof adinda nadim bir Qecen
Komiinisti bulunuyordu. Eilhassa Cecen - tngug Bolgesinde oldukcja basan eldc eden tsmaJIof bir ara, Q e c e n 1 n g u g 1 h t , H ii k u racti bile kurmaya
i 1
1

yirmibes

bin

de Alman ordusuyla birlikte Kafkasyayi terkedip git(Bilhassa halk kitlesi icin rnifjti. Geriye kalan masum Qecen - Inguglar) -"" Kremlinde miithig bir karar verildi:
siirgiin

Top tan Sibiryaya

20. Yii/.yihn ortasinda

ve katliam. ve biitiin

diinyanm

gdzleri

oniindc ccrcyan eden bu korkunc tehcir ve katliama dair

muvaffak oldu. Filhakika iistiin Moskof kuvvetlcri kargisinda bu hareketin biiyiik bir sansi yoktu. Pakat sonu mutlak manasiyla OHim olsa bile Kafkasyalilar bunu Moskof Mezalimb ne tercih ediyorlardi. Bu hakikati tsmailof'un Kafkasyaklara hitaben negrettigi bcyanna-

bu harekete istirak etmis olanlardan sonradan Bati'ya ifsaatiltica eden S. Kuliev ile aLbay G. Tokaev miithig da bulunmuslardir. Sonradan 1954 yilmda hiirriyeti
seecn, tehcir
icin

ve katliam isinde

baari

(!)

gosterdigi

uzerinde

1 9 4 4

'

d e

fedakarligi

icin-

mede yer alan su

satirlar agikca gosteriyordu

Diimanimiz ohm komunizmiii ne kadar kuvvetH oldugunu biliyoruz. Elde ettigiraiz muvaffakiyetler nuivakkattir. Bolsevik Rusyayi deviremiyecegiz. Yalniz
isyancilar, dinsizlerin cizmesi altinda
biz

NKVD
nda
lunmustur

ibaresi yazili bir Isvigre saati

ile taltif edil-

mis bulunan sabik Moskof subayi G. Burlutskiy de yukaadi gecen gorgii sahitlerini teyid eden bir ifsaatta bu-

ewela

mail, inulkii

raiisadare edilmis, sonra da esir ve istismar hayati yaa-

yarak kahir altmda olmektense hak ve hakikat,

timiz,

hiirriye-

tnukaddes Kur'an-i Kerimin, camilerimizin ve herf'erdin ulvi hakki icin kotli hamimize karsi savasarak er meydanmda can vermeyi tercih ettik. Oliimiinuiz bizim
icin seref
tr. 2S9

Ben o zaman NKVD ordusunda astegmen idim. 1943 yilmm ekim ayrnda gimali Kafkas cephesinin arkasmi korumaya memur bulunan askeri guruptaki alayimiza hiikiimetin fevkalade muhim bir kararmi icra igin Kuverildi. Sovyet vatandasi bir miltopyekun anayurdundan cikarmak gibi erefsiz bir vazifenin ifasma memur edildigimiz kimsenin aklma gelmemisti. Neler yapilmis oldugunu ve neler yapilmasi lazimgeldigini alay subaylarma Karacay muhtar eyaletinin arazisine girdiktcn sonra bildirdiler. ileri siiriilen iddialarin dogru oldugu hakkmda siiphe etmek igin hicbir de-

ban'dan hareket emri

Icti

olaeak ve tarih de bizleri

iyi satirlarla

anacak-

Alman - Rus Ilarbi Qiktigi zaman bu devam etmekteydi. 1942 yilmda Kafkasyaya varan Alman birliklerinden kagan Rus ordulan bu isyancilar ta1941 yilinda
isyan

rafmdan oldukca hirpalanip

2sa

ric'ate

mecbur

birakildilar.
-<">

Fazla

foilg'i

iqin bak:
Nail"

Dr. Bahattin VWOiSJ,

ARSLAN, Kahraman
-

Dergl (Miinih) Nu. 5, a-g.m. ingus Cegen:

Vahseti,

Mustafa Zihni HTZAL, Ankara 1964, sh. 13

Kuzey Kafkasya'da. Sovyel.-Rus

Millcl.initi

Kaciasi (katliami), Istanbul 1965

'

Mustafa Zihni HI-

2ALi,

a.g.o.

430
lile

MOSKOF MKZALiMl
malik degildim. Bununla beraber bu iddialan tahkik
el;

MOKKOF MKZAUMt

431.

mek imkamndan da mahrumduk. Biitun subay arkadaglarim gibi ben de Karacay halkinin eebren tehciri hak-

Grozni'de oldugu gibi Qegcn - Jhgus. Muhtar Sovyet. bir Sosyalist Cumhuriyeti'nin her yerinde dahi giinesji
giindii.

kmda emrin ifasma

giriytik.

Benim vazifem ahalisi eebren siirgiin edilen meskun mahallin korunma vc savunmasmdan ibaretti. Bu suret-

meskun mahalli kugatmig olan askeri kuvvetin kumandani olmak hasabiyle biitun hat boyunca dolagmak ve bu
le

Mensup oldugum kit'a durmakta oldugu kaza merkezinde bu kanh giin kizilordunun 26 nci yildoniibaglamigti. Kasabamn. senliklcrle miine tahsis edilen meydamna niimayisci kafileleri akin etmekte idi. Ellerinde komunist partisi liderleri ile hukumet azalarimn portreleri,

parol a ve yazili lcvhalar ve saire

ile

bulunmakta

idi...

halkm

nasil siiruldiigiinu

gozlerimle

gormck

imkanina
oncesilahh

Kafileler iginde calgi aletleri

gelcnler de vardi. Hie bir

malik bulunuyordum.

Muayyen gUniin muayyen saatmda,

den hazuianmig
icra memurlari,
listeleri

ellerinde

geyden giiphelenmeyen halk milli havalarmi cahyor, milli sarkilanhi okuyordu. Alay bandomuz gclenleri mehur
melodilcrlc kargllamakta
idi.

hamil bulunan

NKVD

ve

NKGB

yanlannda

emirlerine vcrilmis

Hitabet

kiirsusiine

Qegcn

Ingus.

Cumhuriyetinin.

kuvvet oldugu haldc kendilerinc ayrilnug evlere yaklagiyor, inandiklari askcrlerden silahh muhafizlar koyduktau sonra, Sovyet hiikumetinin siirgiin hakkmdaki kararim
biitiin aileye ilan ediyorlardi.

komunistleri ve idarecileri birer hirer cikip nutuk scyliiyorlardi. Bu komiinistler goruniislerine gore ya Cecen ve

yahut tngug

Uzak

bolgelere siiriilecck-

yasi gube reisleri ve bakalan

yerli komiinistler, askerler,

soylemekle iktifa ediliyordu. Gidecekleri yerin neresi oldugu soylenmiyordu. Toplanmak igin bir saat' vakit veriliyor, kendileri ile beraber yiiz kilogram egya almalarma miisaade ediliyordu. Herhangi bir mukavemetin ve cmre itaatsizligin faydasiz oldugu da hatirlatihlerini

Ordu namma kit'amizin subaylan, sikonusmakta idi. partisi sekreteri olmak iizere, komunist Bagta kaza
idiler.

nihayet alelade Cecen ve Inguglar da hitabet kiirsiisune gikarak kizilordunun kahramanhgi hakkmda hararetli nutuklar soyluyorlar. Almanlara kargi zaferleri, parti ve hlikumetin sosyalizm yolundaki muvaffakiyetlerini,

yordu.

Sovyetler Birligindeki

millet-

Peryad ve figanlara, yalvarmalara ve gozyaslarma ragmen, bir saat sonra toplanma merkezlerine nakledilmek icin, aile aile arkasmca kamyonlara dolduruluyor, toplanma merkezlerinde de yine silahh askerler tarafindan muhafaza edilen kamyonlar vasitasiyle de demiryol istasyonlarma goturiiliiyor, burada alela.de yiik vagonla-

lerin kardesligini oviip dokuyorlar... 1'ste

bayramm

tarn

bu hararetli amnda alay kumandanmm muavini kursiye Komunist partisi ile gikarak, kisa ve kuru nutkunda Kararm muhediyor. kararmi ilan hiikumetinin Sovyet
tevasi ijoyle hulasa edilebilir:

rma

yuklcniyorlardi.

201

G. Burlutskiy de
rini biiyuk bir

aym gekilde Cegen - tnguglann teheisamimiyetle ifade vc ifea etmektedir:

a.g\m.

Alman-fasist ordulan ta rafmdan isgal olundugu zaman Cecen-lngus Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ahalisi - Cegenler ve tnguglar i
Sovyetler Birligi arazisi

Alman ordularma
Komunist
partisi ve

yardirn ettiler.

Bunu nazara

alan

Ramazan KAKQA,

Sovyet hukumeti Qecen - i'ngug Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetindeki Qegen ve ingus-

132

MOSKOF

MK7.AI.lMt

MOSKOF MBZALtHl

433

Ian yiizdc yiiz nispetinde Sovyetlcrin bagka bolgelerine gogiirmege karar vcrmigtir (nereye siiriilcceklcri gosterilmemigtir.)

Bundan sonra
ni demigtir ki:

soziine

devam eden kumandan muavi-

cuk ve slit emen yavrular zorla kamyonlara doldurulup ayni toplanma kampina gonderildi. Buradan da, ayni kamyonlarla, yiik vagonlarma doldurulmak iizere, demiryol istasyonuna sevkohmdular. -'- Yazar, bu ifgaati naklettikten sonra makalesine devamla demektedir
ki:

Her hangi bir mukavemet vc cmhierimizin icrasindan boyun kasirmak yolundaki tegebbiisler partinin ve Sovyct hiikumetinin kararlarma itaatsizhk tclakki edilecck ve ordu ikaz etmeden silah kullanacaktir. Kiirsiiden igarot ettigi taraflara bakihnca meskun mahallin ordu tarafindan kugatilmig oldugu goriildii. Agave hafif makineli ttifekier, alelade tiifek ve otomatlar meydandaki Cegen vc trigug numayiggiterinden ibaret canh hedefe dogru gevrilmisti. Kumandan muavininin emriyle kursiiye yaklagan silahh askerler, kargi kargiya birer divar viicude getirdiler.

Bin yillar boyunca yagadiklan daglarma, taglarma, ovalanna, dcre ve irmaklarma ganh ecdatlarmm adlarini vc kahramanhklar dolu hatiralanni hakkettikleri anayurtlarindan zorla gikanlan Karagay-Balkarlarla Cegen tnguglar, yam agagi yukari bir milyon (1.000.000) civa-

rmda

imali Kafkasyali, bu suretle meghul istikametlere

edilmiglerdir.

dogru scvkolunarak yok

gerekir
de,
Id,

Sunu da soylemek

tehcir edilenlerin iniihim bir kismi mahallin-

yandan cogu da

yollarda,

aktarma kamplarinda ve
Siiruldukleri
kalmitir.

Arada

yalniz bir metre

gever-

/indanlarda, achktan, SOguktan, yorgunluktan, kamci ve

dipcik darbeleri altmda telef olmuslardir.

nigliginde bir yol birakilmistu

dig'i

Kumandan muavininin

tiin

Komiinist partisi azalari da dahil, biiCeccnler ve tnguglar bu yoldan gegerek ve yanlarmiizerine

emir

mahal ve

feci akibetleri

uzun

zaman meghul
bir

Cok sonralan bu bedbahtlardan

kismmm

Tiirkistamn

daki silahlan teslim ettikten sonra dorder kisilik galar halinde siralanacaklardt. Silahlarmi teslim
yenler

manetmc-

hemen orada kurguna

dizilecekti.

Tarihte emsaline tesadiif edilmeyen bu barbarca vc haince karan dinleyen halk hayretler icinde dona kalmisti.

gimal bozkirlanna ve Sibiryamn hayvan yagamaz taygalarma surulduRleri ogrenilmigtir. Fakat feci akibetleri ve yiizde kagmin bcrhayat olduklan hakkmda heniiz malumat cldc edilememigtir. Yalniz 1955 yilmda, yani tehcir-

gelen halk parti ve

retle
giler,

Neden sonra kendisine hukumet lidcrlerinin portrelerini nefyere firlattilar. Meydanda bulunan blitiin nlimayisbaslannda, kaza

Kulaklarma inanmiyordu.

ve nahiye komiinist
kisjilik

tegkilatlan

den 11 yil sonra, kink-kesik bazi malumat almabilmigtir. Fakat bu cok noksan malumat da yalniz Qecenlere ve Inguglara aittir. Karacay - Balkarlarm ise ne yerleri, ne dc yasayip yasamadiklan malum degildir. Cegen - Inguslara dair ahnan gok noksan malumat,
birbirini ccrheden iki rivayet halindedir. Bir taraftan, rcsmi sovyct matbuati Cegen - inguglarin gok iyi yaadiklan, hatta kiiltlir faaliyetine de girismis bulunduklan

sekreterleri

olmak

uzere, dorder

mangalar haline

geldiler. Igfal edilen bu insan kafilcsi, silahh askerlerin nezareti altmda, gehir haricindeki toplanma kamplarma sevk olundu. Bu hadise 23 ubatta vaki oluyordu. ehir

hakkmda

bir intiba

uyandirmaga gahgiyor. Diger

a.g.m.

taraf-^

haricindeki
ibaretti.

toplanma kampi agik bir mahalden Evlerde kalan ihtiyar, kadm - coluk - o-

Ramazan Kaiiqa,

f.

28

434

MOSKOF MEZAljMt
olan

MOSKOF MEZAUtMl
csirleri:

435

tan Sibiryadan ycni donmiis;

Almau harp

mis.

Ingusjarm akibetini gok feci olarak tasvir etmekte, onlardan, mecburi galigtirma kamplannda lztirap goken magdurlar geklinde bahsctmektedirler. Sibiryadan vatanina avdet eden Alman harp esirlerinden biri bu hususta u malumati vermigtir:
-

Qegen

olan binalarda yagayan 3 ve 4 sayih

!,:1

kamplarm

ida-

Moskova'dan
miirekkep
vc.

51-500

kjlomct.ro garkta,

kesinin Regeti istasyonunda, bir

Krasnoyar iilkag tahta barakadan

bir ycr-

tamamile imha ettiler. ~ Horhangi bir milletin toptan siirgiin ve katliam suretinde imhasi (Jenosid) B i r 1 _e g i g Milletler T e g k i 1 a 1 1 nda ilk defa 1946 yilmm Aralik aymda ele alinmigti. Fakat bu, Ruslarm Katin Ormanlarmda, Kafkasya'da, Kinm'da ve digcr birgok yerlerde icra ettikleri jenosidle alakasizdi. Sadece Hitler Almanyasi'nda
recilerini de

'

dikcnli tellerden ibaret yiiksek bir divarla

kugatilmig bir hapishane vardir.

Bu hapishane

Yahudilerin maruz kaldiklan jenosid'e ha sonra kurulan N u r e n b e r g

muteallikti.

Da.
i

Mahkemes

dcn basjka bir mahalle scvkolunan mahkumlara muvakkat bir durak roliinU oynamaktadir. 1953 do, kutup bolgesi Vorkutada vc Kazakistandaki Karagandi kamplarmda, 1954 de ise Novilskide patlak vcren isyanlar hakkinda haberler bu barakalarda siiratle yayilmigti, Barakalarm birinde bulunan 500 kadar Qegen, 1954 yilinin okim
ayi iptidalarinda,
nisti oldurdiikten

nde bu harekete katilan Almanlar miidhig bir surette

cezalandirildilar. Qiinkii Sovyetlcr Birliginin de dahil bulundugu Birlegmig Milletler Tegkilati, milletlerin toptan siir<

giin vo

hemon isyan ederek dort

idareci komii-

imhasimn insanhk igin bir yiiz karasi olduguna ve cezasiz birakilmamasi gerektigine dair bir karar ittihaz eylemigti. Birlemi Milletler Teskilati bu gibi hareketlerin tekerriirunu onlemek igin 1948 yihnda Sovyet
Hiikiimetince de tasdik edilmig olan bir mukavele sureti tanzim etmigti. Fakat mes'ele hie, bir zaman bu nazarJ safhadan ileriye gecirilemedi. Ve Rusya'ya kargi ele

sonra crzak deposuyle birlikte barakayi atee verdilcr. tig bagka barakayi da yaktiktan sonra hapishane kapilarmi kirarak firar ettiler.
Re^eti istasyonundan itibaren gimale,

bile

Tayganm

ahnamadi.
iginc

dogru, 400 kilometre uzunlugunda bir demiryolu hatti in-

Kafkasya

Milli tegkilatlari, bir

kag defa

Birlegmig

a edilmektedir.

yolun her iki tarafinda, her 4 - 5 kilometrede bir mecburi gahgtirma kampi mevcuttur. 22 ve 26 nci kilometrelerdcki kamplarda 4 bini miitccaviz Qegen mahkumu vardir. Resetideki hapishanede kardeglerinin isyan ettigini

Bu

Milletler Tesjkilatma miiracaat ederek Sovyetlerin

Kafkasya'da icra ettikleri toptan tehcir ve katliamlarm incelenmesi igin muracaatlarda bulundular. Fakat bundan hig
Sadece bir defasmda bu tegkilatin 10 Agustos 1951 tarihinde Cenevre'de aktedilen igtimamda bu o s k o f Cinayetleri nin iizerinde ingiliz
bir notice gikmadi.

duyan bu Qegenler de

kamp
larm

idarecilerini oldiirduler, 3

ayaklanarak ve 4 sayih kamplari ate-

e vererek muhafiz kit'asmin binasma girdiler.

istatistigini

Mahpus-

ve Amerikan delegelerinin birkag ciimle

ile

durduklanna

tutan Qekisti de

oldiiriip

ccphancleriyle

birlikte makineli tiifekleri ele gegirdiler.

Bu

silahlar sa-

gahit olundu. Bunlardan sonuncusu SovyetIer hakikatleri dcEinnn perdesi arkasunaa saklamaya caliiyorlar. Fakat

yesinde nobetgi kulelerindeki muhafizlari da tepeleyerek,

taman bu dumaoi dagitacak ve diinya Sovyetler

- ll%

Birligi

Taygaya dogru

gekildiler.

Burada hususi surette ina

edil-

Ramazan KARQA,

a.g.m.

436
ile

MOSKOF

MK/.Al.lMt

baka halk demokrasitarindeki hakiki durumu gorebi***

lcceklcrdir.

diyebilmigtir.

d
re

Drau Faciasi:
re

Cihan Harbinde Almanlann, isgal ettikleri, Kafkasyadan cekilip gitmeleri ile baslayan cjlcli hayat, sadece orada kalanlar icjn degil, Alman Ordusu ile qekiikinci
lip

bo

gidenler icin do

mukadder
feci

bir akibet oldu.

Bunlar-

dan yedibin

miilteci, bilahare ingilizler

Ruslara teslim edilerek

kurtulamadilar.

tarafmdan tekrar bir surette mahvedilmekten

I)rau Faciasi adiyle bilinen bu hadiseye dair Bati

re

Avrupa Miisliimanlan

Ccmiycti

tarafmdan 28 Mayis

<

| s

1965 tarihinde nesredilen biiltende yer alan u tafsilati da dikkatlerinize takdim etmek isteriz: Mtmihde (Landsberger - Strasse 13) Islam adh isdini bir cemiyetin meclisinde Avusturya'daki ingiliz
gal kuvvetleri tarafmdan Sovyet otoritelerine teslim edilcn

3*1

ve bunun neticesinde mahvolan Kuzey Kafkasyah miiltecileri anmak icin bir toren tertip edilmistir. Sayilan 7()00'i

aan bu miilteci gurubu Kuzey Kafkasyayi 1943 yih baginda geri Qekilmekte olan Alman askerleriyle beraber tcrket-

SI

Eger Alman askerleri tarafmdan isgal edilen yerlerin sakinleri de, vuku bulmak iizere olan bu cekilisten haberdar olsalardi siiphe yok ki gocmenlerin sayisi <jok daha fazla olacakti. Biitiin aileler cocuklarmi, ihtiyar ana ve babalarmi da yanlarma ahp onlari kar.<jilayacak olan uzun ve sonu bilinmez bir kis seyahatine bile bile ciktilar. Sovyet kanunlan altmda yasamak boyle sonu bilinmez bir yolculuga atihgtan bile daha korkungtu.
mislerdi.
29 *

re

re

Ramazan KARQA,

a.gvm.

438

MOSKOF

MK'/.Al.lMl

MOSKOF
tlen bir giftgi,

MK/.Al.lMt

439

1944 yilmin sonlarma dogru uzun ve bitirici bir yolculuktan sonra miilteci kollari Kuzey Ltalya'da Paluzza bolgesine vardilar ve Alman otoritolerinin emriyle Italyan dag koylerine yerlestiler. Harbin bitmesinden bir kae. gun evvel de Avusturya'da Carinthia'nm Ober Drauburg yoresine sliriildiiler ve burada Drau Nehrinin vadi.sinde yerlestiler. Zavalh siirgiinler diizclttiklori cadirlanni serkes Drau Nehrinin kiyilannda Irschen Koyiinden "Dellah
kasabasina kadar olan bolgede dagmik olarak kurdular. Ve daha sonra da ingiliz isgal bolgesine dahil oldular. Miilteciler icm endisje ve her tiirlii rivayetlerle dolu iic uzun hafta bcyunca bu 7.000 yardimsiz insanm kaderi

Martin Nagale tjciyle dcdi, Cok korkungtu. Kadmlar teslim edilmcmelerini rica ederken higkinklarinda kalplerini bogaltiyorlardi. Bu yalvangm faydasiz oldugunu goren bir gogu da gacuklanyla kendilerini Drau
attilar.

Nehrine

Bir bajjka gahid Mrs. Maria Tiffling de buna benzer

sahneler anlatti:
Bir ailenin biitun fertleriyle Drau sularmda mahvolugunu unutamam. Anne bir yavrusunu sirtma bindirmigti. Diger ikisinin ellerini tutuyordu. Ugiincii ve en kiigiik cocuk da babasmm kollanndaydi. Hepsi de kendilerini
asi

Londra'nm Bakanlik dairelerinde sessizce tartigiliyordu, Bundan hemen sonra vuku bulaeak olan trajedinin higbir belirtisi yoktu. ingiliz
isgal kuvvetleri miiltecilere kargi dostca davrandilar, onlara yiyecek temin ettiler ve diger bazi yardimlarda bulundular. Miiltccilerin gogunda
yillar evvel

Draunun sularma korkung cighklarla

ediligi

attilar.

islam Teslim rmitevazi yilmda sayesinde 1960 cemiyetinin gayretleri bir abide dikilmistir. Bu abidenin iizerinde Almanca untemsilen, irschen.

koyiinde

lar yazihdir:

sona cren uzun Kafkas Harpleri ncticesindc

kardegge, dostca verilen bir

ce yurttaglannin

barmak

bulmus. olan, binler-

Burada, 1945 yilmin 28 Mayismda 7000 Kuzey KafSovyet otoritelerine kasyah, kadmlan ve cocuklarryla teslim edildiler ve Islamiyete olan sadakatlan ile Kafkasyanin
istiklali ideallerine

bulundugu
in

Tiirkiyeye gitmeyi baara-

kurban

gittiler.

295

caklari iimidi

uyanmaga

bagladi.

Korkung hiisran 1945

lerine teslim edilecektirler.
igin verilen

Londra'dan u cevap gelmigti:

28 Mayismda vuku buldu. Miilteciler, Sovyet otoritemiilteciler

Kuzey Kafkasyah
hiikmiin

bu insaniyet

disi

icrasi igin Ingiliz

tanklan miiltecileri Dellah bolgesine siirdiiler ve miilteciler burada ana yurtlanna donmeleri gerektigi bildirisini aldilar. Herkes bunun ya dliim, ya da Stalin'in tcmerkiiz

kamplannda uzun ve umitsiz mahkfimiyet

iyi biliyordu.

yillan de-

mek oldugunu gayet

ran

Zavalh

miiltecileri sa-

iimitsizligin tasviri giigtii.

Onlarm birkac giin siiren Qeklere teslimi sirasinda Drau Nehri kiyilannda korkung sahneler oldu. Yillar sonra, Drau kiyilanndaki drarmn sjahitlerin-

Birlegik KaCkasya Dergisi, S.

5,

Istanbul 1965

440

MOSKOF

MKZAI.lMl

MOKKOK MHZALtMl

441

AZERBAYCAN
Sttt

Buhnra, kangti buhara

bir kuvvetle hiicum ettiler. Bu sirada Gence'nin basmda, buhman Cevat Han'in memleketini cidden kahramanca.

miidafaa etmis. olmasina ragmen

ce'ye girdiler.

tig

ay

siiren

cetin bir

;K:il(li

Moskof

ollne

Awr, Kufkas,
a) Biriiici

Buhnra.

Rus

Isjgali

GenHer Moskof is.gal ve istila hareketinde oldugu gibi burada da miidhis. katliam ve yagmalar yapildi. Hatta (Gence'nin tarihi ismi bile E 1 i z a v e t p o 1 a.
gevrildi.

miicadcleden sonra onun sehid edilmesiyle Ruslar,

Rusya, Kafkasya'ya kari cvvolcc anlatilchgi iizere kuzeyden miitemadi saldinglarda buluyordu. .1784 yilmda giineydeki Glircistan'i ilhak edince bu bolgeyi iki
at

Bu
1

istikametten sikigtinp kiskaca almak imk&nim elde ctti. tarihte Azerbaycaiidaki Kadim Arran Devletbnin yikihsjndan sonra kurulmus. olan j' v a n S
i

Gence Hanhgmdan sonra sira, B a k u H a n 1 ina gelmigti. Buraya kargi da 1906 yihnda hiicuma g gecen Rus ordusu ile Baku Hanhgi'nm mahdut sayidaki
i

a h-

zayif kuvvetleri arasinda bircok muharebeler oldu. Netieede kumandanlanhin oldiiriilmesiyle Rus Ordusu gekil-

a r

kijgiik

rer

da ortadan kalfcrriig, omin yerini kiigiik hanhklar almis. buhmuyordu. Bunlar, zahiren hiM ii s t a k i 1 D o v c t gdruniissunde olan on
saltanati
1

meyc mecbur kaldi. Fakat az bir zaman sonra gonderilen laze kuvvetlcrle burasi da zapt ve i^gal edildi.

bir tane hanhkti.

Baku Hanhgi, Karabag Hanhgi, Nahcihan Hanhgi, Erivan Hanhgi ve Derbent Hanhgi bunlarm
en mesjhurlanydi. Boyle bir gok hanhklara ayrilmig buhman Azerbaycan hicbir sahada ciddi bir birlige sahip degildi. Gcrqi bu Hanhklar, ilim, tiearet ve san'at hayatlan bakimindan oldukca ileri bir merhalede bulunuyorlardi. -Fakat Garhk Rusyasi gibi bir devlete kargi koyabilecek askeri giicten tamamiyle mahrumdular. Bu yiizden otuz iki yil siiren birgok kanh muharcbeden sonra bircr birer Moskof:
esareti altma distiller.

Bu sistemli Moskof taarruzlan karsjsmda tehlikeyi kavrayarak, ciddi bir birlik meydana getiremiyen bu kiigiik hanhklardan hcrbiri, Rusya'ya karsj tek tek getin
bir mucadele vcrdiler. Birinin isgalini digerieri bir surette seyrediyorlardi.

alakasiz

harekele gcgiyorlardi.
.1827
biitiin

Ancak sira kendine gelince Bu durumda herbiri iein Moskof

esareti tabiatiyle rnukadderdi.

yihnda

Nitekim Carhk Rusyasi, i nin sukutu ile Azerbaycan'a resmen sahip ve hakim olmak im

v a n

Hanh g

kanini elde

etti.

Giircistan'da askeri iisler elde eden Ruslar, buradan yavas yavas. etrafa saldirarak civar hanhklarr teker teker ortadan.

1784 Ilhakmdan sonra

Azerbayean'da Slavlasjtirmak politikasimn icaplarmi yerinc getirmek iizere zalim bir idare kuran Ruslar, halkin dini ve milll duygulanm sondi'zrerek onlan tam manasiyle kolelestirmek iqin biiyiik bir gayret ve
gosterdilcr. Iggal ve istila hareketinden itibaren

kurmak imkanim

faaliyet

Tiirkge

kaldirmak yoluna girdiler. Ilk olarak 1796 yilinda Giircistan hududundaki G e n c e H a n I i gina saldirdilar. Bu ilk harekatta tam bir muvaffakiyct elde edemedikleri igin 1803 yihnda buraya tekrar ve daha biiyiik

mekteplere Tiirk talebeleri nadiren kabul ediliyorlardi. O da orta tedrisati yukan gegmemek sartryla... Bu mekteplerde Azerbayeau milli tarihinin Slav emelleriyle telifini temin
sivil

tedrisat yasak edildi.

Kurulan askeri ve

442

MOSKOF MKZAl.lMf
yalan vc tahriflerlc dolu bir tedrisaLla Rusyaya karalabilmelerini

MOSKOF MEZALtMt

443

igin

bulunan biitiin milli kahramanlar hairi ilan ediliyordu. Milli duygulan rcncide eden bu tclkin vc propagandalar kargismdaki en kiigiik aksiilfunelleri giddetli Bu yiizden Azerbaycan bir gekilde cezalandiriyorlardi. ismamiyor, Ruslar da onlara halki Rus idaresine asla, u n s u r gozii ilc bakibir G ii v c n i 1 m e z
si garpi^mis.

imkan dahilinc koymugtu. Herbiri istiklalederek miistakil birer Cumhuriyet kurmuslardi. Bu cumleden olarak 28 Mayis 1918 tarihinde de miistakil bir A z e r b a y c a n Cumhuriyeti kuIcrini ilan

rulmujjtu.

yorlardi.
esasli bir

Bu

yiizden higbir

Azeri askere

alinmiyor ve
igin

Fakat bu hiikumetin kurulmasinda gok biiyiik hizmcti gegmis. bulunan Osmanh Ordusunun, Cihan Harbi'nin nihayete ermesiyle geri gekilmesi, yalniz Azerbaycan
Cumhuriyeti
talihsizlik
igin degil, biitiin

memuriyete tayin edilmiyordu. Azerbaycan'da Moskof esaretinden kurtulmak

Kafkasya

igin

de biiyiik bir
mii-

olmugtu.

Osmanh Ordusu'nun

gekiligini

yer yer birgok miicadeleler ve isyanlar ortaya gikmigtir. Bunlar daha ziyade C e t e karekterinde hareketCarhk Rusya'smin yikihgma kadar birki, lerdi devam etmiglerdir. Bunlarin en meshuru bolgelerde gok

teakiben heniiz ifade etmis. olduklan htirriyet ve istiklal vaadini unutan Kizil Rus liderleri, bu geng cumhuriyetleri

igten

yikmak

igin

gayet

sinsi bir

plam

tezgahlamaya

koyuldular. Birgok ajanlarla etnik bakimdan oldukga gegitlilik

Kagak Nebi Hareketi

yil siirmusjtur.

dir.

Bu

otuz yedi
1

arzeden Kafkas Memleketlerinde birgok dahili ihliderleri, onceleri,

Bu

gibi hareketler ve

a g a k

a r

tilaflar gikardilar.

in ortaya gikmasina sebep olan

Moskof

zullim ve haksiz-

Komiinist ihtilalin
1 dahili bir

kendilerine kar-

tahammiUiin fevkinde idi. Fakat R u s y a esareti almiiteakiben tina diien Azerbaycan'da bu ikinci Rus esareti devrinde

hklan

hig gtiphesiz ki,

Komiinist
vahametle

- komiinist Denikin, Kolgak, gibi muhalifleriyle balan dertte oldugu

miicadeleye

girimis

olan anti

igin

Kafkaslarla

icra edilen zuliira ve katliamlar evvelkilerle

kiyas edile-

tikleri

mez

bir giddet ve

yurutulmusjtiir.

Bu
1 i

ikinci

kari

ugraamryorlardi. Hatta nesretbeyannamelerle bu gerici kuvvetlere (!) yaptiklan miicadelede kendilerini destekleigin

devir, hala

kanayan bir yara gibi Azerbaycan'i den yaralayan korkunc bir M o s k o f M e z a

iki

ta kalbin-

meleri
<li.

yardim
bu
dahili
-

talebinde

bile

bulunmuslarbas-

sahne olmustur. Bu
kisa
siiren
i

ne Azerbaycan'in cok arasinda, esaret

i

Fakat,

mukavemet

hareketlerini

bir

M
ki,

e v r

vardir

Cumhuriyet ii s t a k i 1 bunun ortadan kalknu sirasinda

Litovsk Muahedesini imzalayarak Birinci Cihan Harbi'nin cesjtli gailelerini bertaraf ettiktcn sonra, iyice serbest kalmis ve
riyle
lar.

tirdiktan ve hele Brest

cereyan eden dahili ve harici hadiseler, son derece ibret

vericidir.

Kafkas memleketledaha fazla mes$gul olmak imkanmi elde etmi olduise

b) Talihsiz bir Cumhuriyet:

Buna mukabil Kafkasyahlar

lallcrini

Rusyaya karsj

istik-

koruyabilmelerini temin edecek ciddi

bir birlik

Carhk Rusyasmi tarihe kangtiran 1917 B o 1 s ek I h t i 1 a I i - Yukarida da ifade edildigi gibi esiri railletlerin

kurmak

yerinc, kiigiik kiigiik cumhuriyetler teskil etmi-

lerdi. t'Jstelik

bu

devletler

Rus

gok kisa bir miiddet rahat bir nefcs

ler eksik degildi.

arasmda da kavga ve gekime-, Bunlardan istifade eden dahildeki solcu

Ui

MOSKOF

MK/.Aj.lMl

MOSKOF

MK/AI.lMt

4.45

ve ajanlar Gence'de bir kisim Ermenilcrin dc katikhgi bir takim kangikhklar qikardilar. Digcr taraftan Ab^oron'daki petrol tesislerinde qahgan Rus asilh iyqilcr (Ajanlar) ile bir takim yerli sosyalist (!) ler birlegerek bir S o vyct Cumhuriyeti kurduklarim ilan ettiler. Buna karsj harekete girigen Azerbaycan Cumhuriyetini, hudutta bekleyen Rus ordulanna ezdirmek iqin derhal Leniii'den bir yardnn taleb ettiler. Bu tabiatiylo daniglkh bir dog'iisjtu. Rus Ordusunun Azerbaycan'i iggal vo istilil edebilmcsi iqin boyle bir bahane zaruri idi. Dahildeki gUdiimlu komiinistler tarafindan Lenin'e qekilen bu telgraf arani)an bahaneyi ortaya qikarmis. oldu. 27 Nisan 1920 tarihinde I^enin'e qekilen mezklir telgrafta aynen 8yle
denilmekte
ihtilal
idi:

tsusunda Ha.lH la*a tarafindan Azerbanycanlilara teminat vorilmisti. Bu cinayet Rusya'dan Tiirkiye'ye yardim temini
iqin isjeniyordu!..

Yukanda
ani bir surotte

bahsi geqen davet iizerine Ruslar geceleyin

hududu geqerek Azerbaycan'a

sarktilar.

Azerbaycanlilar altmis. bin kigiyi as.an bu Rus kuvvetlerine kariji hazirhksiz yakalanrmslardi. Cunkti ellerindeki

rnahdut kuvvetlerden biiyiik bir kismini dahili kargasahklarla meggul olmak iizere Karabag taraflarma gondertnif?

bulunuyorlardi, Tabiatiyle bu kangikhklar da

ifjini

Rus

Ordusunun

kolaylastirmak

iqin dahildeki

ajanlar

tarafindan kasden qikarilmis.lardi.

isjgalin ilk giiniinde

sokaklarda

Rus

askerlcriyle
goriilduler.

Tiirkiyeli Ittihatqi artigi subaylar,

birlikte

dusnianlarinm icerdeki ve disardaki birlegik cetelerinin taarruzlariin kendi kuwetimizle durdurmak inikainnda olmadigimizdan, Azerbaycan Askeri thtilal Komitesi, Cihan emperyalizmine karsi birlikle carpismak maksadiyla Rusya Sovyet Cumliuriyetine kardesee iilifak
teklif

eder ve Kizd Onlu'yu henien gondermek sure-

yardimda bulunmayi rica eder. Boyle bir bahaneyi istim iizerindc bekleyen Rus ordusu, telgrafm cekilisinden az bir miiddet sonra kuzoyden Azerbaycan hududunu geqerek bu gene miistakil Cumhuriyete sakbrdi. Ne yazik ki, bu tertipte o sirada Azerbaycan'da buhmna bir takim Turk (Osmanh) subayIari da methaldardilar!.. -'" Yukanda Bir yardim efsatiyle inkilaba
;

nesi serlevhah bahiste

- ,,r

tafsilatiyla anlatmig

oldugubir

muz

iizcre

Azerbaycan'a giren Rus ordusunun

kotii

niyet tasimadigi ancak, Tiirkiyeye yardim iqin geldigi hu~" c '

ARAN,

Fazla. bilgi iqin bak: Mehmed fJERJF, a..g.c.. a.g.m. - KlZilordu Azerbaycan'i Nasil tggal Eltti

Sadik
-

Milli.

Iik Dergisi S. 26, Istanbul 3969 - U7 Bak ba eserin 296. sahifesindc.

Hatta bircok yerlerden kaldinlan milli Azerbaycan Bay(Osmanh) ragi'mn yerine Rus bayragi degil de Turk Bayragi asihyordu. Vaziyete hakim oluncaya kadar igaliil Osmanhlarla veya onlar adma yapildigi zannmi uyandirmak maksadina bagh olan bu hareket, sadece bir gun si'irdii. tsgalin ikinci giinii bu Osmanh Bayraklari kaldinlarak her tarafa Rus Bayraklari asildi. Azerbaycanlilar feci bir surette aldatildiklarmi gorerek saskina dondiiler. Ruslar qarcabuk her tarafa hakim olarak Azerbaycan Cumliuriyetine son verdiler (28 Nisan 1920). Kizil Ordu'nun Bakii'ya girerek vaziyete hakim olmasmin hemen crtesi giinii hatir ve havsalaya sigmaz muthis. bir moskof zuliim, sekavet ve tahakkiimii basjadi. G r a b n e d e 1 y a denen bir Yagma Haftasi ilan edildi. Fakat bir haftaya hacet kalmadan uc, gun icinde Azerbaycanm maddi ve manevi biittin varhgi soyularak vagon vagon Rusyaya sevkedildi. Bu suretle evlerden, res mi daire ve depolardan yagma edilen ve fukara koyliilerin zati giyim - kuam ve ev egyalanna kadar sumiillendirilen yagmacihkla. toplanan mallar H e-

446

MOSKOF MEZAlJMl

MOSKOF MEZAUMt

tit

y e adiyle yaftalanarak trenlero dolduruldu. Gaze Y o 1 d a teler bu mallarm L e n n e A z e rbaycan gonderdigi h e d y ed

i
i '

halkmin

Azerbaycanin sadece iktisadi kiymetleri degildi. Bu ytizden ve biraz da bu isgal vo yagmayi hazmettirebilmek iqin her tarafta ihtilal Mah-

Seyyar

ler

oldugunu ifadc eden mansetler atiyorlardi.

Hal-

k e

in

e r

dolastinldi.

Rus

isgaline

nza gostermibtittin mall.

buki bunlarin hopsi de sahipleri hapsedilerek, stingtilenerek, idam edilcrek, veya siirgtine gondcrilorek zorla yag-

yen veya Moskovah kardeslerine (!) elindeki severek (!) hediye ctmiyen Azerbaycanhlar
kimlari gibi daragaglannda

iiztim

sal-

yagmalanarak Rusyaya gonderilen egyanui yekuna lig yiiz yirmibeg vagon tutmaktaydi. Ayrica Azerbaycari'da qokqa mevcud olan bazi madmevcuduna kadar 'gasbedilip deler de depolardaki son Rusyaya gonderildi. Mesela bunlardan yalniz Q a y in yiiz yirmibcs vagonluk bir yekiin tuttugunu zikretmek yagmanin sumuliimi ifade icjin ka.fi gelse gerektir. Ilk hamlede Azerbaycan hazinesi soyularak bu hazinenin biitiil) mevcudu olan sckizytiz milyon altin rubbu H e d i y e le =M gaspedilip Rusya'ya gonderilen k e r v a n 1 na ithal edildi. Rusyanm Tiirkiyeye yardim bahanesi ile zapt ve is?gal eyledigi Azcrbaycan'dan gasbcttigi horsey bir tarafa sadece hazine mevcudu olan bu sekiz yiiz milyon altin ruble ile Tiirkiyeye verdigi bes milyonun mukayesesi bisagladigim le bu hilenin kendisine ne btiyiik bir kazanc. anlamaga ka.fi gelse gerektir. Halbuki Azerbaycanin asil
ediliyordu.

ma

Bu

suretle

masumane

sallandilar.

Bu

hareketin hedefi, daha ziyade miinevver, tticcar ve fabrikatSr gibi kalbur iistii insanlardi.

<)

Bolsevik isgali altimla Azerbaycan:

cilesi,

Azerbaycanin
k o
f

isgalin

bu

ilk tic giinii

iginde

olup bitcnlerle nihayete ermedi.

Bundan sonra

s-

e z a

,i

nin

muhtelif

sekilleri birbirini

kovaladi, Dinin yasaklanmasi ve ileri gelen din adamlarmni kismen surgiin ve kismen de katledilmeleri... ahsi
miilkiyetin ilgasi ve bakiye servetlerin bir kere daha yagmalanmasi... Sun! olarak bir takim E k a 1 1 i y e tihdas edilerek milli birligin parcalanmasi... Tari1 c r

Baku Petrolleri idi. Hala. istismar etmekte bulundu gu bu petrdllerden her yil temin etmekte oldugu kazanQ burada bir tarafa birakilsa bile bu ilk isgal zamaninda mevcud olan yedi milyon ikiyiiz bin tonluk petrol stokunun da tabiatiyle Azerbaycan halki tarafmdan Moskovah kardeslerine hediye (!) edildigini ifade etmekte kusur etmediler. iste biitiin bu yagmalamalar ilan edilen H a f t a s 1 nm ilk tic. gtinti ic.inde ikmal Y a g m a Fakat Ruslarm Azerbaycandaki hedefi edilebilmisti.
serveti,
29s

hin tahrifi ve ismen M i 1 1 i fakat muhteva bakimindan komiinistlestirmek ve slavlastirmak gayreti gtiden bir egitim sisteminin tatbiki... Milli alfabe ve yazinm degistirilmesi ve yerine latin asilh gesitli alfabeler konulmasi. Bir mtiddet sonra bu alfabelerin de kaldinlmasiyle yerlerine K r 1 - R u s alfabesi esasmdan icat edili i

mis

cestili

alfabeler konulmasi... Btittin Tiirkler igin mti-

terek olan istilahlar ve gramerin sovyetlestirilmesi...

basit hareketleri bahane ederek iddetli tasfiye,

En

tedhis,

katliam ve siirgunlerin yapilmasi... gibi saymak ve yaz-

makla bitmeyecek

mtiteselsil

zulumler...

Bunlar

<jok

evvelden planlanmig hareketlerdi.

Ihtilalinin ilk gunlerinde bir
lerini iimid

Zira,

daha

Bolevik

M. Sadik ARAN,

a.g.m.

eden ve bunun

igin galisan

muhtariyet elde edebilecekAzerbaycanhlara.

448

MOSKOF MEZALtMt
doktor, avukat gibi
kciy miincvveri gibi

MOSKOC MEZAliMl
iist

449
<;em-

karsi Ruslar, gu cevabi vermisderdi: Size muhiariyet ycrine harabezar verecegiz (!)..
-'""

Bu

kademeden baslayan tevkif

tehdidin

arkasmdan

heniiz Azcrbaycan'a hakim olmadiklan halde ondort bin gunahsiz Azeri'yi katlctmislerdi. aco (30-31 Mart 1918) Halbuki bu mezalim icra edilirken, Lenin Yol-

beri gitgidc gcnislctilerek bir taraftan ofdr, sihhiyeci ve

da daha

halktan kimselere diger taraftan da

edildi.

eski vekil, iiniversite profesdrii ve hatta komiinist parti

idarecilcrine

kadar tesmil

Biitiin

da - yukanda nakledildigi iizere - milletlere cdcn bir beyanname nesretmekle me^gCildii.

Igte

bu mevkuflann
burjuva

istiklal

vaad

suglari

(!.)

panistlamist, panturanist, troqkist,

nasyonalisti ve o

zaman oldukca yaygin

bir tabirle

Japon

bu

ilk

tehdidin

ifade ettigi gibi

getirilmifti.

Azerbaycan

Alman casusu olmak

bir hapis hayati

cidden bir harabezar haline

sayisiz zuliimlere tahammiil

Bu durumda

gibi fiillerdi. Tabii uzun sonunda hepsi de suglarmi

siiren cileli
itiraf
(!...)'

Azerbaycanhlarin Moskof idaresine karsi her firsattan istifade ederek isyan etmelerindcn daha tabii ne olabilirdi? urasi sayan-i dikkattir ki, daha Bolsevik isgalinin iizerinden bir ay geqmeden Gence'de biiyiik bir isyan patlak vermisti. Bunu Karabag, Lankeran ve Kiirdemir isyanlari gibi qetjitli ki-

edemeyen

eder(>k adaletin yerine getirilmesini istediler.

Bu

suretle

yiizyirmi bindi.

1937 yih icinde imha edilen Azeri miinevverlerinin sayisi Bu hadisede katlcdilmis bulunan Miirsel ^ehsuvarh adindaki Azerinin Alman asilh Margaret adindaki karisi, giicliikle Almanya'ya dondiikten sonra 1938

yamlar takib
fazladn*.

etmistir.

Bu

suretle Rusya}'a karsi bolse-

yihnm basinda bu katliam hakkinda uzun bir ifsaatta buhmmustu. Bu ifsaattan birkac. satin dikkatlerinize arzetmek
isteriz:

vik igali devrinde ortaya gikan isyanlarm adedi elliden

bir

Fakat ne yazik ki, Ruslann her isyam bastinsi evvelkinden daha kanh olmugtur.
Biitiin

Memleketiniz soziin tarn manasiyla cehennem hayati gegiriyor... Kirov'un katlini miiteakib biitiin Sovyetler olcAisunde

bu isyanlar, Azerilerin mill! ruh ve kulturleedilemedigini ve Ruslastirma rinin tarn manasiyle yok hareketinin niuvaffak olmadigim gostermekte idi. Buna dikkat eden Ruslar, mutlak bir kolelestirme ve slavlastirma'yi gereeklestirmek iizere heniiz milli
tirasini

oldugu

gibi,

Azerbaycanda dahi

bir terore

muhakkak surette Azerbaycanda aylardanberi devam etmekte

baslanacagini herkcs
zat sahidi

bekliyordu...

olan ve

biz-

bulundugum kanh

hadiselerin basjayacagmi onidiler.

mazinin ha-

ceden surct-i kat'iyede soylemekte

miinii miiteakib Bagirov'da dahil

Kirov'un

olii-

yasatmakta olan biitun Azerbaycan munevverlerinin imhasmi kararlastirdilar. 1936 yihnda tatbik sahasina konulan bu plan geregince, evvela.

olmak

iizere, biitiin

ad-

umumi

tevkifler yapilch. Hapishaneler ki-

sa zamanda agzma
2M
yaseti,
*<*>

kadar dolduruldu.

Once

muallim,

M. E.

MEHMETZADE,
-

Azerbaycan'da Sovyet

Iiriha Si-

h sanh komiinistler ansizin GPU'nun siddetli kontrolii altina almmisti. Beklenen afet gecikmedi. Fakat herkesin hayretini mucip oldugu vechile GPU, ilk tevkifati komiinist bascjlari arasinda degil, dairelerde, mekteplerde, miiesseselerde, edebi ve harsi tesekkullerde icra etti. Az bir zaman kjinde mcmleketin miinevver kismi miithis bir
surette

Dergi nu: 5

Mlinih 1966

imha

edildi.

En

feci

Mehmet Emin RESUI.ZADE,

Azeri Tiirk Dergisi

Azerbaycan Climhuriyeti, Istanbul 1928 (Mart sayisi)

kalanlar sair, cdib ve muharirlerdi.

yiiksek mektep talebesinin

ve en dehgetli darbeye maruz Ogretmenlerhi ve

hie.
f.

durumu bunlarmkinden

de
29

450
iyi degildi. air,

M0SKOF MEZAtflil
edib ve muharrirlerin
oyle.

MOKKOI'
Miilteci Azeriler,

MKZAr.tMt

451

zuliim biitiin Azerbaycan'i sarstl.

le

maruz birakildigr Mcktep ogretmenleriySanki birden bir sa-

yuksek mektep talebesi de

esti.

mum

Ktiltiir
'

sahasinda neniz

varsa hepsini

yikij)

bu karar karsisinda feryad-i figan kopararak: Bizi six dhliiriin fakat Moskol'a teslim etmeyin diye yalvarimslar, bircoklan kendilerini trenden agagiya atarak intihar etmek istemistardir. Bunlari Rus-

mahvetti.

;0

'

d) Kir yiiz karasi:

Bir Qok Rus

esiri milletler gibi,

Azerbaycanhlar da,

Rus catigmasmi biiyiik iimid ve alaka etmislerdir. bir ile takib Alman galibiyctini Moskof boyundurugundan kurtulmak icin imkan bahIkinci Cihan Harbindoki
-

Alman

sedecek bir ihtimal olarak gSrmekteydiler. Bu yiizdcn biitiin Rus csiri unsurlar bu harptc firsat zuhur ettikge Almanya'nin galibiyetini temin edecek harekctlcrdc bulundular. Fakat bir miiddet sonra Almanya'nm talihi ddniip

bu manzaraya tahammiil edemiyerek derhal bir yildirim telgrafla hiikumete bunlarm avdet etmek istemeyip intihara tesebbiis ettiklerini bu sebeple teslim kararmm durdurulmasmi taleb etmistir. Fakat Tiirkiye'nin o giinku .diktatorii ismet Pasa, bu zavalhlarm Rusyaya tesliminde israr etmistir. Bu hadise bilahare Demokrat Parti Devrinde Mebus i-levket Moca'nin tesebbiisii ile Buyiik Millet Meclisi'ndeki munakaga ve miizakerelerle ortaya
feci

yaya. teslim isine nezarct eden Tiirk subayi gordiigu

gikmigtir.

Bu
ri,

suretle Ruslara iade edilen dort yiiz onyedi Aze-

de Rusya yeniden

b\i kitlelerc

hakim olunca hepsinden bu

Alman taraftarhgmm intikammi feci bir surette almistir. Bu vesile ile yeniden bir cok kitlevi siirgiin ve katliamlar yapildigim yukarida Kafkas - Rus miicadeleleri sirasmda
nakletmistik.

subayinm gozii oniinde Serder Abaci Baraimin ote yakasinda toptan kursuna dizilmis,: lerdir. Bu hareket, Tiirk Milletini temsil eden fakat milli duygu ve mefkureden mahrum liderlerin isjedigi bir
cinayet ve yiiz karasi olarak, tarihe gecmig
tadir.

onlari teslim eden Tiirk

bulunmak-

Bu
migti.
etti.

zuliimlerden kaean dortyiiz onyedi Azert, Tiirkisigin-

Bu

felaketin amili olan Jnonii, ayni yillarda diger

yeyi zaruri bir melee kabul ederek memleketimize

Rus Hukiimeti, bunlarm

kendilerine teslimini taleb

bir

Beynelmilel kaidelere gore hie bir devlet, siyasi

taraftan da komiinizme cephe alan milliyetcileri, Rusya ile dostlugumuzu bozduklan esbab-i mucbesiyle tabutluklarda inletmekteydi. Esasen onun otedenberi Rus dost-

sucluyu diger devlete iade ve teslim etmez. Bu Rus talebini miizakere eden o zamanki Hey'eti Ve-

lugunu ycrlesjtirmeye cahstigi bilinen bir keyfiyettir. Nitekim Rcisicumhur .segilir secilmez ilkziyaret ettigi mem-

(Bakanlar Kurulu) de Umunu Ceza Hukukunun bu kaidesine uyarak, Rusyaya zikri geqcn multecilerin iade edilmemesini kararlatirmiti. Fakat o zaman Hariciye Vekaletine vekalet eden Numllali Esat Siimer, Iiionii'yii ikna edip bunlarm, Hey'eti Vekile kararma ragmen Ruskile

yaya
30i

iadesi emrini cikarttirmitir.

Orada: kadeiiimi IttmaFmllleT:-" eden Mdsyo Kalini'jiin serefine kaldinyorum. Yasasm zevaJ bulmaz Tiirk - Bus dostlugu! Basta bulunan partinin (Komunist Partisi) yuksek ve kuvvetli miimessili Mosyo Xtalm'iii serefine icmeye sizj davct etmekle de biiyiik
leket,

Rusya

olmusjtur...

lerinin

miikadderatim

biiyiik muvaffakiyetlerle idare

M. B.

MEHMETZADE,

a.g.m.

M*

M. Sadlk ARAN.

a.g.m.

452

MOSICOF

MEZAC.fMl
Ill

zevk duyuyorum dedigi o zaman butiin ajans biiltenlcri ve gazetelerde hayretle miisjahede olunmugtu. 1. $ubat
1937'de The Financial Times gazetesinin Tiirkiyc niisha-

KIKIM'DA MOSKOF MEZAliMt

Stop siyah Imliitlarla kapliydi.
Sti'pin

la

dibiudtt

smda

yazdigi makaledc ise: Panislavizni,

Panturanizm

Dfacikti Kirjin, Kinm'in ufucik kalbinde

siyasetlcrini radikal olarak kapi disjari ettik

retiyle Tiirkiycde TurkQuliigu

demek

su-

Kanb

liir

biraJt

mipliydi.

ezdigini Rusyaya.

hulus

qakmak maksadiyla

ifade etmigti. 1951 yihnda komiinist-

Step Rustu. Hi ii in, kendi kalfoinin Ectade mahpustu.

Karadcniz'in otrsindc

lerin vatandasjiktan iskat edilerek

hudut harici edilmeleri

isteginc ternayiil eden hukiimeti tcnkit icin Belediye se-

Canim TUrkiye bulut buluttu

Kinni
fjinuli
iiliilcr
i ii

Qim propagandalari esnasinda: Komunistlik ithami altinda vatandaslarm yurt dis^na siiriilmesi tehdidi, hukul' prensiplerine dogrudan dogruya taarruzdur. Ve her tiirlii siyasi emniycti yok etmcge kafidir. Hikmetini ortaya atmigti. Onun Rusya ve komiinizm lehindeki fikir ve beyanlanm bugune kadar takip ve te^rihe ltizum gormiiyoruz. Bunlar herkesin gozii oniinde cereyan etmigtir. Fakat komiinistler icin hukuk kaidelerini mevzuubahs eden

c.vidir

Ve

Stepler a id

da step

Golde UstUnde geceler mavidii Vra<;u] kizlaraun saclan ak ak

Aglamak
Atria

later

Vriicni

ki/.lari

Kirun'da

gbzyagi yasak!

Faik

KAVSAL

s3

Ta dordiincu
lerle

meskfln olan Kirim

saym Jtnoaii, masum dort yiiz onyedi Azeri Tiirk'ii icin hemen biitiin Dunyada iizerinde ittifak edilmig bulunan kaidesini siyasi suclularm iade edilmemesine aid hukuk neden hatirlamamig ve Hey'eti Vekile karanna ragmen
bu
dindas. ve irkdalanmizi

iizere

Hunlar zamanmdan beri Tiirkyukanda tafsilatiyla anlatildigi 1783 yihnda Ruslarm eline gecmisti. " Ciinkii buyiizyilda
3<

miisrasi sicak denizlere qikrnak hususundaki tarihi ve lakar Rus politikasirim ilk zaruri hedeflerinclen biri idi. Son Kirim Han'i Sahin Giray'a Alafrangahk heveslerini tahrik edip oyun oynuyarak burasmi ele gegiren Ruslar derhal tehcir ve katliama girigtiler. Bu tarihte Kirmi'm niifusu bir bucuk milyondu. Ruslar bu nlifusu ileride tafsil edilecegi iizere binbir bahane ile katliam ve son tehcir eylemek suretiyle sifira irca edinceye kadar derece korkunc. bir mczalim icra etmisjerdir. O derecede ki, yirminci yiizydm bagma kadar Kirim'i terkeden ve katledilen Kinmhlarm yekunu bir milyon iki yiiz bin kiijinin

moskof cellatlanna
sebep olmugtur.

teslirr

ederek katliam edilmelerine

Yagadigi

muddetqe, ona diger bir c.ok seyyiati meyanmda bunun da hesabmi soracak milliyetgi bir idareyi gormek nasib olmazsa da, tarihin itham ve ikabmdan elbctte kurtulamryacaktir!.

iistundeydi.

:l

" :i

Faik

EAYSAL, Kuimli

Ilyas ve Fahime, Yeni Istikl&l,

Sayi 235, Istanbul

30
f

Bu

eserin 186,

salrifeaine

bakimz.

454;

MOSKOF

MH7.Al.lMt

MOSKOF

MKZAlitMt

455

Vaktiyle Kinm Hanlarinm kolcligini yapmis buhmmalan scbebiyle olsa gerektir ki, Ruslar Kirim'daki vahset ve cinayetlerde diger Turk topraklannda .icra ettikleriylc kiyaslanamiyacak derecedc ileri gitmislerdir. kuvvet

hk dovrinde
tt

nispi bir

mukavcmct

gostercbilmisjerdir.

Bu-

Kmmm

ve itila, zamanlarmda Kinm Hanlan'na vorgi vcrmok ve her yaz Kinm siivarilerinin hiicum vc talamna maruz kalmak, Slavlarm yiizyillar siircn kaderleriydi. O zamanlar

Kinm'in basmda asil Turk ruhunu dile getiren Gazi Giray gibi dirayetli liderler vardi. O Gazi Giray ki, Tiirk
hala,

un da sebebi dinlerine son derece bagh olmalanydi. Gercekten an'anevi mahalle mektepleri ile medreselerini her tahakklime gogiis gererek ayakta tutabilmislerdi. 3 8 Hatta Ruslara karsi milli ve dini varhklarmi korumak hususunda o kadar salabet gostermislerdi ki; ser'i hukukun mecburi bir surette tatbikini temin etmekten baska, Sovyet toprak reformunan icrasmda linam-i Buhari'nin
tedvin eyledigi hadislerden
lardi.
::nr

faydalanmayi

bile

saglamig-

Hamasi Edebiyatmm meghur gazeliyle bu

yordu

en

giizel gazcllerinden biri

olan

yigitlik

duygularmi

terenniim edi-

Kirimlilarm bu devirde milli ve dini varhklarmi nispeten koruyarak ruslastirma hareketlerine kari koyabilmcleri, Tiirkiye
ile

RiLyele meyl ederiz kamot-1-dllo.ti yerlne Tfiga <ll] bag'Innusiz kakiil-ii-ho-jbfi yerlne
Heves-1-tlr
ii

idame

ettirebildikleri kiiltur miin,a-

sebetleri sayesinde

miimkun

olabilmistir. Ci'mkii

Rus bas-

koinan pikmadi

dllden

aslft

Nawk-i-gaJiize-i-dilsfiz
Siiresiy,

ile ebrfl yerlne tiimizin zevlc u sHlsisin her (loin

Sim

tenlerle ohm lezzet-i-pehlfl yorlne Severlz esb-l-hilnermejid-i saint reft&n Blr perl gekl sanem, bir giizii ahft yerlne

Turkiyeye iltica ettikpek tahsil cagmdaki cok gene, de tstangibi, yiiksek leri bir husmikabul sehirde ciddi bulun yolunu tutuyor ve bu

kismdan kagan

bir gok Kirimhlar,

goriiyordu.
isgalinden onceki

Gerden-l-tevscn-l-zJbada
Baftladi gonliimlizii
<i>nliimliz
ziilf

kutfis-i-dllbend
i!<>

Buna ragmen Kirimda ilim ve fikir hayatinm Rus durumu ile Rus igali altmda ugradigi

jfiy.sii

siihid-i-zibay-i-ciliarta

yerlne verdik
veli

Dilber-i-niah

ruh-u-yftr-i-perl

ru yerlne

ihmal ve yikim yiiziinden dlistiigu perisanhk mukayese bile kabul etmez. Bu durumu daha 1884 yihnda bir Rus
yazari olan

Seferin cevr!

cok,
bir

iimmid-i-veiasiyla

Markov
:

bile itiraf

etmektedir: Kinmi isgal

:

Olduk

Aijiii'lvsl

gtth-u-cefaeo yerlne

(Gazayl) Ip<jho Kanini diisiiiau-i-dinin iceriz su yerlne MS

ile
billfili

Olmiisuz ran

an ve sereflerle dolu Kinm tarihinde 1783 yilmdaki hileli Rus isgaliyle hala. devam etmektc olan. korkunq bir
fetret ve felaketler devri baglamis oldu. Kirimhlar,
isjgalL

miiteakip baslayan Ruslastirma hareketlerine karsi Qar-

Bayrak D.ilcu Gonlil c;eken Rayet Tug Eski ordularda at kihndan yapilmis olan riltbe alameti. Tir Keman Yay Navek : Hosbft GUzel kokulu Ok
30=
:
:
:

LUGATCE
:

Dilstiz Gonlil yakan Gamze Giizel goziln GlimUs vlicutlu PehSim ten Tig Kilmg Ebrfl Kas Kucak Esb At HUnermend Marifetll Saba reftar Ceylan Put Ahu gibi slir'atU Sanem .Sabah Atm boymmdakf. GUzel Kutas Sort at Ziba Tevsen Giysu Omuzlara doklilen sac ahid Hm; hamail Peri Mahruh Ay yanakli Peri ru Mahbub Cefa eden .$uh GUzel kadm Cefacft Tutgun Teijne SllSamig. Jskender AKCURA. Genocide Behind The Iron Cur~
Ok
l-p

sliziiUisu

ruasgrari
:

Zlili"

yiizlli

AsjiiCte

tain

New York
lakender

1963, sh. 24-25

" 7

AKCUKA,

a.g-e. sh.

19

456

MQSKOF MKZAtfMl
zillar

MOSKOP

MJO/.AI.lMl.

457

ettigimiz glinden bu giine kadar (1884 c kadar) Kirim Tatarlarma Avrupa ilminden hie. bir $ey vermedik, aksine onlann kendi kiiltiirJerini de mahvettik.
''"*

korkunq bir katliama giristiler. Altmis. - yetmis. bin. Kinmli kursuna dizildi. Komiinist iktidarm basji olan Maear asilliBela Kun Kinmhlarm hafizasma bir zulum ve
tedhis. sembolii
.18
]

Qarlik dervinin son

zamanlannda
i

Kinmda
s.

gayet

olarak

yerleijti.

:m

Bu hareketin en gcizd e f i k i r d e, t e bir1ik prensibini yaymaya gahan T e r c ii m a n G a z et e s i ' nin kurucusu Ismail Gaspirali idi. '"'" Terciiman yalniz Kinmda degil, biitiin Tiirkliik alemindc genis. akisler uyandiran bir ncsjriyat yapnugti, Bu ve Kazanda qikanlan diger bir Qok mevkute C e d d i z m adi verilen ve bizdeki garphla^maya benzeyen bir hareketi
canh bir
fikir hareketi balamiti.

de simasi

Ekim 1921

tarihinde u r

Sovyet Sosyai

Kirim C u m h

ye

kurularak buraile

si

Sovyetler Birliginin mutlak manasi

getirildi.

bir

pargasi

h aline

temsil etmekteydiler.

Rus hiikumeti gayet siki bir sansiirle, Kinmda mill! suuru uyandirmaya galisan bu ne^riyati sik sik engellemekten
geri kalmamistir.

Kirim Tiirkleri, Qarlik Rusyasi devrinde iyi kotii bir mucadele ile uyanip toparlanmaya galisirken mahut Bol*
th.tila.li vukua geldi. Bu sirada komiinist ihtilalcilerine kari bu havalide miicadeleye girisen General Baron Wrangel'in ric'ate mecbur kaldigi 1920 senesi kasim ayi baslannda, kizil ordu Kirim'a girdi. Bu sirada Kirim Turklerinin milli ve dini lideri Miiftii Numan Qelebi Cihan'

evik

Ilk olarak o giine kadar Kirim Tiirklugiinu ayakta tutmug olan Islamiyete karsji amansiz bir surette hiicuma gee,ildi. Bahqesarayda bir qok kiymetli yazmayi da ihtiva edcn dini eserler, I h t i 1 a 1 aleyhtan edebiyat adiyle damgalamp imha edildi. Din adamlanna digerlcrinden daha agir vergiler konuldu. Din ve din adamlan o kadar tahkir edilip kotiilendi ki, sik sik mail alii gazetelerde: Ben filan hoca olan babami reddeder, onunla hig bir bagim kalmadiginf ilan ederim tarzinda ilanlar goriilmeye basladi. Bir qok camiler yikildi veya mukaddes duygulan rencide eden maksadlarla kul-

lanilmaya baslandi. Vakiflara kamilen

ledrisat

el

konuldu.

Dini
ted-

yapan miiesseseler kapauldi. 1922 yih Haziramna kadar devam eden yagma,

his.

ve katliam

Kinmda

korkunc. bir acjik husule getirdi.

istih-

di. Bir mukavemet hareketine giri^erek etrafma topladigi Kinmli vatanseverlerle daglara gekilip getin bir miicadeleye giristi. Fakat iistiin Rus kuvvetlerine kari eiddi bir baan elde edemiyerek komijnistler tarafindan hunharca bldiiriildu. Bundan sonra Kinma tam manasi ile hakim olan ki:,l

Bir taraftan da Kirimin kendi mahsulii olan zirai

sal

kasden memleket haricine Qikanldi. Resmen katlettikleri yetmiyormus. gibi daha bir kisim Kirim Tiirk'unii de aqhkla yok etmeyi tasarlamislardi. Bu afet sirasmda

Kinm'da

yiiz bin insan acjiktan

'" '

can vermisti.

Bunlarm

altmis bini Tiirktii.

Aynca

clli

bin Tiirk de binbir mii-

J
30

Iskender AKQURA, a.g.e. sh. 23 Fazla bilgi i<jin bak.: Kinmli Cafer
sh.

311

Dr.

Edige

KIRIMAL, Kmmda

Tiirk. Katliarai,

Istanbul
3,

SEYD AHMET,

Gas-

1!62,

sh.

12

pirah Ismail. Bey, Istanbul 1934 310 iskender AKCURA, a.g.e.

:l,;!

34-36

nih

ior>7,

Dr. Edige sh. 121

KIRIMAL,
iskender

a.g.e. sh.

14

Dergi No.
46

Mii-

AKQURA,

a.g.e. sh.

ir>8

MOSKOF
ile

MK/.Ai.tMl

!/

MOSKOF MEZALtMt
bit

459

Kinm'i terketmisti. Ruslar boylc korkung bir etmck iqin resmi higbir tedbir almadilar. Ostelik Italyan Kizil Hagi'nm Kinrn'a yardim otmok hususundaki teklifini de kabul etmediler. Tatmanli, Seyid Ahmet Kirimh ve Dr. Ahmet Ozenbash bu gferfiegi
kilat
sikintiyi bertaraf
:;|::

olmugtur ki, pek gok aileler kundaktaki gocuklarma kadar biitiin fcrtleriyle birlikte ortadan kaldinldilar. Neticede daha mUthis. bir tahakkiim politikasiyla zalimane bir ida.ro biitiin Kinrn'a hakim oldu. Camiler bu defa ta-

mamiyle
1929
lesjtirildi.

kapatildilar.
-

sir

vesikalariyle ortaya koymus. bulunmaktadirlar.

da yukanda

yardim

Aynca
ser-

30 yillannda Kinm'da ziraat cebren kollektif-

efsanesi*

levhah bahiste izah ettigimiz iizere Tiirkiye'den Rusya'ya gonderilmig bulunan zahire ve canh hayvan yardinundan da Kinrn'a en kiigiik bir hisseyi tahsis etmek Hizumunu duymadilar. " Biitiin bu gerqekler muvacehesinde Rus::

rak sahibi

Bunu gergeklestirmek igin de 35 - 40 bin topTiirk, Sibirya isei kamplarma siiriildii. Bunlauzun yol mesakkatine katlanamiyarak yollar-

rin birqogu

larm Kinm'da ortaya gikan aghgi kasdcn ihdas ettikleri anlasulmaktadir. Filhakika bu sirada bir miistahkcm mevki olup tamamen Slavlarla mesktin bulunan Sivastopol'da halkm ancak yiizde onbiri achktan oldiigii halde buraya sadece iki saat mesafedeki Bahqesaray'da niifusun yiizde ellibesji telef olmugtur. Burasi kahir ekseriye-

da ve bir kismi da gayri insani artlar iginde bulunan kamplarda telef olup gitmisjcrdir. Bu hadisenin gorgu gahidlerinden Aleksandrow: Biitiin koyler dagitildi. Cahs.ma kamplarinin tel orgusii arkasma onbinlerce aile sigindi. Yumuijak giiney iklimine ahmis, yurt baglarmi ve dcniz sahillerini hig terk etmemis olan insanlar Sibirya ormanlanna ve steplere yerlestirildi. Ve oliime terkedildi.

Bu herhangi

bir tedbirin yiiriitulmesi degil, biitiin bir hal-

Bu durum da, aghgm Turk unsurunu imha edebilmek iqin sun'I olarak Ruslar tarafmdan ihdas edilmis. bir felaket oldugunu gosteren dikkate deger bir husustur. Esasen bu achga Kinm'in biitiin istihsalini harice gikarmak suretiyle bizzat Ruslar
tiyle Tiirklerin yasjadigi bir sehirdi.

km

demektir.

merhametsizce, zalimce ve ahlaksizca yok edilmesi 8ia demektedir. 1 a k a t; Bu yiizden 1929 yihnda ortaya gikan y a n i yine kanh bir surette bastinlmis ve kitle

halinde siirgiinlerle kursuna dizmeler birbirini takib

migtir.

et-

sebep olmusjardi.

Din hayatmi sondiirmek

igin girisilen baski,

katli-

1931

34

yillari

am, yagma ve miiteakiben de bu aghk felaketi, Kirim halkmin sabir ve tahammuliinu tiiketti. 1924 yilinda A 1 ak a t V a d i s i nde toplanarak tevkif, siirgiin ve agir
vergileri protesto ettiler.

afcti ortaya cikmi^tir. Halk,

arasinda Kinm'da ikinci bir aghk korkung bir aghgin pengesin-

nistler,
l*

Kahrolsun komiiYagasm Kirim istiklali...

Bu
hareketi

diye bagirdilar.

muhitin manevi
sh.

liderleri
111-332,

de kivranirken, Kirim'm zirai istihsali baka bolgelere Kirim Sovyet Sosyalist ihrag olunuyordu. 1931 yihnda Cumhuriyetinin Merkez Icra Komitesi Baskam olan Mehmet Kubay bu durumu protesto ederek demistir ki: Moskova, Kirim Cumhuriyetini acikca soymaktadir. Memlekctin biitiin iiriinlerini ihrag etmekte ve

aghk iginde kiv-

Cafer SRYDAHMET. Krym Warsova, 1930 Derg-i Nu. 9, sh. 121 an Yukandaki dip notta gosterilen yerlei'de-

'>
sis

j),..

iskender AI?URA, a.g.e. sh. 68-71 Edige KIRIMAL, a.g.e. sh. 15

'J

60
I

MOSKOF

MK/,Al.)M/

MOSKOF

MIMAI.lMl:

461

olan
ki,

lar

sevk ve idare ediyorlardi.

No

yazik

bu kryam da daha oncekiler gjbi kanh bir surette bastinldi. Aqhk, scfalet ve her tiirlii imkansizhk icjndoki Kinm halki, koea moskof cellatlanna karsi no yapabiiirdi Harekete katilanlarm bircogu surgiin ve tovkif odildi. Onbinden ziyade insan da kursuna dizildi. 315
27 yillan arasinda Kinm'da hayat nisbi bir siikimetlc gegti. Halkta kiyam cdccek ve hak isteyeeek mecal kalmarmsti. Fakat 1928 yihnda Rusyanm idaresi

ranan halka ihtiyaemi giderecck ekmek bile birakmamak" Haddizatinda bir komiinist oldugu halde nihatadir. yet onun bile sabri tiikenmisti. Sibirya'ya siirgune gonderilmok suretiyle cezalandinlan Mehmet Kubay'in yerinen ihtimal onun kadar bile vicdani bir endiseye sahip olma::l

1924

yan yeni bir komiinist gctirilmistir. Bu aqhk afetinin ihdas eyledigi sizlanmalan bastirarak yeniden etrafa bir gozdagi vermek suretiyle daha
miithis bir tedhis havasi

Stalin'in eline gegince,

bu siiktmet yeniden ve daha

cstirilmeye

baslandi.

Kinm

miit-

his bir surcttc bozuldu. Korkunc. bir sovyetlcstirme politikasi tatbik edilmeye baslandi. Milliyetqi meyiller tasidiklari esbab-i mucibesi
Tiirk'ii
ile

Tlirk'lerinin yiizyillardanberi kullamlarak millilesmis bu-

iicbin besyiizden fazla

"

Kinm
isqi

lunan alfabelori ve hatta lisanlan yasak edildi. Rus asilh bir alfabe ile Rusqa. mocburi hale konuldu. Ayrica her
ferdi ve igtimal davramsjardaki milli hususiyetleamansiz bir miicadele kampanyasi acildi. Bu miikarsi re edilerek Tiirklerin iicra koylcre kadar tesmil en cadelo
tiirlii

kursuna

dizildi.

Bircok kimseler de Sibirya

r

kamplarma

surgiin edildiler.

Gercekten bu sirada biitiin Rus esiri Tiirk topluluklannda istiklal iimidi ile miisterek bir hareketin hazirliklan mevcuttu. Sultan Aliev'in idare ettigi bu gahsmamn Ozbekistan, Kazakistan, Turkmenistan ve Azerbayean'da kollari vardi.

Bu harekete

adet ve an'aneleri yerine Rus usul ve erkanmi tatbik etmeleri mecburiyeti konuldu. Evlenme - bosanmaktan yiyip - icmege kadar en ince teferruata bile tesmil edilen bu baski hayati qekilmez bir yiik haline getirdi.
milli

dahil olan yiiksek idare

mevkiindeki Tiirk

liderleri ani bir surette tevkif cdilerek

kursuna dizildiler. Fakat katliam, hareketin bagi olan insanlarm imha edilmesiyle nihayet bulmadi. Siirgun, tevkif ve kursuna dizmeler hergiin biraz daha siimullendirilerek ortahga miithis. bir gozdagi verilinek istendi.

Fakat zuliim ve tedhis bununla da bitmedi. 1937 - 38 yillarmda E j o v c u 1 u k adiyla yeni bir tedhis hareketi ortaya cikti. Bu o kadar umumi bir sekilde tatbik mevkiino konuldu ki, yillardanberi cereyan etmekte olan Sovyetlcstirme hamlelerinde kendi milleti aleyhine Mos-

Bu

suretle

Kinm'la

birlikte biitiin

Rus

esiri

Turk memleketyekunu
alti

lerinde btiyiik bir kitlevi siirgi'm ve katliam hareketi yapildi.

Yalniz

Kinm'da yok

edilen Tiirklerin

binin iistiindeydi. Birqok gorgii sahidinin ifadelcriylo sa-

kovaya hizmet ctmis bulunan Kinm'h komiinistler bile buimha edilmekten kurtulamadilar. Gerqekten bulunan bagh tiin miinevverlerini yok etmek maksadma bu umumi tevkif, surgiin ve cinayetler hakkinda Dr. Edige Kirimal birgok gorgii sahidinin samimi ifadelerini nakletmektedir. Bunlardan birkaqim dikkatlerinize arze

Kmmm

Iskender AKCURA, a.g.e. sh. 63-65 Dr. Edige KIRIMAL, a.g.e. sh. 15 Aym miiellifin Dergi Nu. 5'te yayinlanan Kmm'da topyekun tehcir ve katliams adh makalesi Cafer SEYDAHMET, a.g.e. sh. 184
3,0
31

delim:

1937 Arahginda
'>

Karasupazarh
a.g.e. sh.

Sadredciin TamalJ

Dr.

Edige KIRIMAJb,

17

Dergi

Nu.

9,

a.g.m.

462

MOSKOF MEZAljMl
(.ck

MOSKOF MEZAUMi
bir gccode altmis

46a birgok.

anlatiyor: Karasupazar gehrinde

gahis tevkif edildi, bunlar arasinda ben do vardim.

Ka-

Bente beraber Simferopol Hapishanesinde daha Tatar vardi. Biiyiik iskencelere maruz birakildik.
iki 'saatten

rasupazar'da hapishanede ikcn gesitli zamanlarda tevkif edilmis olan Karasupazar vilayetinin btitiin Miisliiman din adamlarini orada gordiim. Bunlar arasmda yetmis yasinda olan $eyh Mehmet, Koca Ahmet. Vecdi, yetinis bes yasinda olan geyhzade Abdulmecit, scksen yasmda

fazlan

Gunde uyumamiza musaade edilmiyor ve alti

:<;:0

su olan zindanda saatlerce bekletiliyorduk. 1911 Alman - Rus harbi basladigi zaman Kirim manen ve maddeten bitkin bir halde idi. Buranm Tiirk sekenesi Bolsevik Ihtilali oneesine kiyasen yiizde elli eksil-

Kafadar Haci Muzaffer, ve doksan yasmda olan Seyd Halil Qelebiogln Efendi ve daha birgoklan vardi.

Kinm'm Giiney sahilindcki bu kUtlelerin imhasi hakkinda Yalta'h Cemil Hacioglu agagidaki bilgileri vcriyor: 1937 dc Anwasil ve Derkoy'deki Tiirk ikametgahlarmda 171 insan tevkif edildi. Bunlardan ekscrisi Sovyet hapishanelerinden bir daha geri donmedi.
Ismail Muhtar, 45 Tatar ve 45 Rus Ailesinin beraberce isgal ettigi Igki Vilayetinin Kilgora Koyiinde, 1937

1941 sonbaharmda Almanlar karsisinda rie'at eden Ordu, Kirimdan cekilirken hala Tiirk unsurunu gesitli bahanelerle yok etmeyc ugrasiyordu. Rus ric'atini miiteakib Kirim'da ele gegen gizli vesikalar Moskovanm Kiram Tiirklorini tamamen yok etmeyi planlamis bulundumigti.

Kizil

gunu

gostermistir.

:: ''

Esasen birgok katliamlarda komiiedilmemeleri de bunu

goster-

nist olan ve

Rus

emellerini gerceklestirmekte emegi geg-

mig olanlarm
mektcydi.
itibariyle

bile istisna

Rusyanm maksadi, Kirim'i ayni zamanda kan sovyctlcstirmekti. Bunun igin Kirim'dan gekihasta^ianeleri bile

sencsinde 17 Tatarm tevkif edildigini ve bunlardan 1941 senesinde ancak ikisinin geri dondiigii digerlerinin hapis-

lirken hapishaneleri ve hatta

atese

hanelerde oldiiklcrini kaydcdiyor.

Ben, diyor, Abdiilhakim Kara, 5 Mayis 1938 de tevkif edildim. Ve Kerg Hapishanesine atildim. Mahkumlann en miihim kismi bizim Tatarlardi. Ve 500 kadardilar.

vererek iglerindeki binlerce gtinahsiz insam yakmaktan, siingulemek ve kursunlasokaklarda ele gegirdiklerini maktan geri kalmamislardi. i22

Bizden baska 150 kadar da Bulgar vardi.

pishane avlusuna
lerdi.

Bizi cllerimiz

kelepgeli olarak 15 dakika siiren bir koridor gogirerek hagotiirdiiler.

Mevkuflar bitab
igin gozleri

diismus-

zaman kafalarma vurduklari

kan ga-

nagma

donmiistu. Birgoklan sorgudan sonra yiizleri ya-

Fakat asil tedhis ve katliam Almanlarm maglubiyeti Ruslarm Kirim'a tekrar doniisleri sirasmcla cereyan etmistir. Kinmhlar, Ruslar tarafindan S a d ak a t s z i k v e i h a n e t 1 e itham edilerek bir kere daha mahvedileccklerini tahmin etmekte giicluk gekmediler. Bunun igin oliim bahasina da olsa mukavemet ederek tekrar moskofun menhus yiiziinii Kirim'da goriizcrinc
i

ra bere iginde geri donduler. Birkag tanesini o kadar ayakta bekletmislerdi ki bir an geldi ayaklan tutmaz oldu ve asla islememis olduklari siyasi suclari itiraf ettiler.

mcmek
rib ve

igin

imha

edilmis.

harekete gectiler. Fakat, birgok kereler tahbulunan Kirim'da mecal mi kalmisti!.

'"<

Dr. Edige

KIRIMAL,,
9,

a.g-.e.

sh.

20-21
22-24

Abdiilaziz

Isapow diyor

ki:

Tevkifim 6 Kasim 1938

kaldim.

'<'

de

neticelendi.

Ve 25 Mayis 1940 a kadar mevkuf

Dergi Nu. Dr. Edige

sh. 122
a.g.esh.

KIRIMAL,

-164

MOSKOF MIMAUm"

MOSKOF
ilk

MKX.Ar.l6it

465

Kinm'a yeniden yerle^en Ruslar,

kavemet harekctinden mes'ul

planda bu rauyiiz yirnii

bir ehemraiyet atfetraektedirler.

Qiinkii hedefleri biitiin

tuttuklan

dag
Kioy-

koyiinii kamilen yaktilar. Ahalisini katliam ettiler.

rim'in en son giiciinii harciyarak

bu

camm Turk

vc Is-

lam mcmleketini

Tiirksiizleijtirdiler.

Evct, gerqekten

lesine Tiirksiizle^tirdiler ki,

Kinm'in en
kadar

iicra kdylerinde

dahi tesadiifen bile bir tek Turk kalmadi. CMdiirebildikleri

kadar

oldiirdiiler...

Slirebildiklcr

siirduler...

Bu

Orta Dogu'yu yutmaktir. Boyle bir maksad igin Kirim en miinasib bir Ussii'l-Hareke dir. Nitekim Kirim'daki son gclisjmelcr Ruslarin orasini bu maksatla kullandiklarmi isbat eder bir mahiyet arzetmektedir. Biitiin insanlara kar$i sahte bir kardesjik ve insaniyetgilik propagandasi yiiriiten Rus komiinistleri, ne olgiide Slavlik gayreti icjnde bulunduklarim bu suretle de ortaya
koymaktadirlar. 1944 - 1950
yillari

korkunc, hadisenin gorgii s?ahidlerindcn biri goyle demck-

Sovyet Ordusunun Kinm'a girisjndcn sonra biiemri tiin Tatar halki yukan kumandanhgin hususi bir birliklerinin ile iki haftaya kadar hudutsuz ve
tedir:

arasinda Kinm'in
32J

tamamen

Slav-

lastinlmasi plant gcrceklesjtirilmistir.

Fakat bu Tiirk

NKWD

mutlak takdirine teslim

insanlar soyuldu ve
isjkence edilenlerin,

edildi.

Hayvanlasjm erkcklcr kageqilenlerin,

ve islam topraginm asil sahipleri siirgiin edildikleri diger Rus esiri memleketlerden vatanlarma avdet etraenin
miicadelesine

dmlarin, kizlarin ve eocuklann lrzina gCQtiler. Miidafaasiz

asildi.

devam

etmektedirler.

Klrim'da lrzina
kalpleri

hakh
dir.

isteklerin ne olcikle yeni bir

Hala gazetelerde bu moskof mezalimi ile

oldiiriilenlerin

pargalayan
:: ':i

iniltileri iki hafta her tarafta qinladi durdu.

Tiirkliigii

an ve ereflerlc dolu olan Kirun ortadan kaldinldi. Fakat onlarin davasi olmcyeeektir. Suraya buraya dagilmis ve Sovyetler Birliginin diger kisimlanna surulmiis. kihc artigi Kirim Tiirkleri
suretle, tarihi

Bu

mukabele gordiigiine ait haberlere sik sik rastlanmaktaBu da Kirim Turklerinin cilesinin vatanlarmdan siirulmekle dahi nihayete ermedigini gosteren feci bir hadietmekte sedir. Biitiin Diinyanm gozleri oniinde cereyan bulunan bu kanh hjiileye seyirci kahnmasi, insanhk hesabina eidden bir yiizkarasidir. Fakat bunun en biiyiik
mes'uliyet payi, bas.ta Tiirkiye olmak iizere Birlegik

Ergenekon misali vatanlarma avdet' edecek ve tarinin en gaddar ve kan iqici miistebidi olan Moskoftan intikamlarmi alacaklardir. Bu onlarin eliyle tahakkuk etmezse bile nesil bereketi bakimmdan her milletten daha
birgiin

Ameyi-

rika ve Birlesjmis. Milletler Tekilati'na racidir. 1783

hndan

bulunan Tiirk Milletinin tarafmdan mutlaka gerqcklesecektir. Yiizyillarm Tiirk Kirimi bu suretle Tiirksiizleytirildikten sonra buraya Sovyetler Birligi'nin muhtelif bolbiiyiik bir geligme icjnde

diger

bir kolu

beri Moskof mezalimi altmda bulunan ve bugiine kadar onyedi defa 3!0 E s a r e t i ne Hayir !.. demis bulunan bu hiir ruhlu dindas ve kardeslerimiz icin cok gee. kahnmis. olsa bile diplomatik yollardan olsun herhangi bir sey de mi yapilamaz!..

Moskof

gelerinden getirilmis. Slav asilh

insanlar yerlestirildiler.

H.VSJlUNALlVUIt VE Nl'MEL VKKtL!,..

Bunun manasi
~ve zuliimleri

biiyiiktiir.

Qijnkii Ruslar,

Kinm'a

kahir
biiyiik
Dv. Edige

altmda tuttuklari her bolgeden daha

KIiRIMAL,
a.g.e.

KIRIMAL,

a.g.e. sh.

fskender
323

AKQURA,

a.g.e.

sh.*

34 Dergi Nu. 136-137

9, sh.

123
30

Dr. Edige

sh. 27

f.

408

MOSKOF MKZAUM]

MOSKOF MKZAI.lMt
olan ftaybak

467

IV

TilKKiSTAN
"Kagflne-i

Han

onu,

a z
ile

likle

tebrik

etmis,

divaninda yer alan bir kit'a

gerdftn yikilir,

de ovmiistiir:
olsun!..

Wr

:'iii<

Siinniuki, canlar

yakanm

corn da

dayanm&z yanmaz" >

"HlAnnn ba^ina tAcidar

"Cms

kAI'irini

Hirimssiii

opium,

"Sciiinh? gazllik mi'rbarok buteun

a) Tiirkisianm

Bus

isgali alt

ma

girisi

"linis kalini kirmifjfSin oglnni!.."

Tiirkistan,

kuzcydc Sibirya, giineyde Hindistan, do-

Fakat Tiirkistan havalisine karsi

sistemli

Rus hulutehlikesi-

guda Gin ve Batida da Hazar Denizi ile Qevrelenen vc bcs daha genii? bir sahayi igal inilyon kilometre kareden
eden
lerini

Hi heniiz baslanns olamadigi iqin o tarihte

Rus

nin hakkiyle kavranmis. bulundugunu soylemek de imkansizdir.

biiyiik bir iilkcdir. Dcirt

mevsimin bUtiin hususiyetbirqok

ahnir.
or-

aym zamanda

haiz

olan bu genis lilkenin

Tiirkistana karsi ilk ciddi askeri

fiituhat yapabilccek

harekat,

Ruslan

yerlerinde yilda iki ve bazan

da

lie

kere mahsiil

bir devlet

haline getiren IV. Ivan

Bereketli topraklar, ziimriit gibi yesil gayirhklar ve

(Korkune

van)

manlar gayet boldur. Her

dan da oldukqa zengindir.

tiirlii

ziraate vc

hayvaneihga

tag giydigi yd olan 1487'de

seferle agtigi

zamamnda ortaya cjikti. Onun ilk defa Kazan iizerine tertip ettigi bir
istila yolu, halefleri

miisait Tiirkistan topraklar],

yeralti servetleri bakimin-

bu isgal ve

tarafindan

kadar ki, bugiinkii Rus agir sanayiinin temeli olan birqok madenler her biri binbir ecdad hatirasi tasiyan Ural ve Altay Daglarmdan elde edilmektedir.
Ttirk Milletinin

da

ciddi ve israrh bir sekilde takib edilmistir.

Bu

ilk se-

ferinde hicjbir basari elde

edemeyen IV. Ivan 1550 yilmda

Kazan'a tekrar sakhrmistir. Nihayet 1552 yilmda bireok kanh muharebelerden sonra burasini ele geqirmeye muvaffak olabilmistir. .Kazan
vetine mukabil
IV".

Anavatani

olan bu genis

Hanmm
iistiin

otuz bin kisilik kuv-

ve zengin
baslamisti.

tilke,

dugu andan ha Onalti

Moskofun Altmordu koleliginden kurtulolmaz istihasmi celbetmeye Tiirkistanda ise Ruslann istila cmellerinin daitibaren tatmin

Ivan,

silahlarla miicehhez yiiz

orduya sahipti. Aradaki korkune kuwetler lmivazenesizligine ragmen vatanlanni yigitge

seksen bin
kisilik bir

baslarmda hissedilmeye baslandignu gosteren deliller vardir. '''" 1505 yilmda Kazan Hani Mehmed Emin Han, Ruslarla yaptigi muharebeyi kazanmca, MaHanlannm en mcshurlarmdan veraiinnehir eybani
Yiizyil

miidafaa eden Kazan Tiirkleri

biiyiik bir ekseriyetle se-

M
Sh. 615

Prof. Dr. Zeki Velidi Prof. Dr. Zeki Velidi

TOGAN,

Hatiralar, Istanbul

1969,

icmeden Ruslar sehre girememislardi. Yalmz Rus asker ve tekniginin eseri olmayan bu galebe, bireok Prusyah topqunun yardimiyla temin edilmisti. Bu hadise ve isgali miiteakip Kazan'da cereyan eden Moskof mezalimi daha once ifade edilmigti. :tss Kazan'i ele gecirmek IV. fvan'a Idil Nehri boyunca Kafkaslar ve Hazar Denizine dogru ilerlemek imkanmi
hadet
serbetini.

TOGAN,

EiigHinku Tiirkistan,

Ka-

hire 1929-39, sh. 3105

Bak bu

eserin 85 ve

muteakjp

sahifcleri.

468

MOSKOK MEZAUMt
istikametindeki

MOSKOF MBZALlKl
miinasib bir zemin vardi. Yukarida zikri gecen

469

sagladi. Ciinkti Turkistan vc Kafkaslar

gaybak

Moskof

isgal ve

istila.

emellerinin online

gikan

ilk

ciddi

mania, Kazan'di. Burayi zaptetmenin sagladigi stratejik imkani gcregi gibi kullanabilen Ruslar 1556 yihnda Astragali (Haci Tarhan) Hanhgini da elc gegircrek biraz daha
giineye sarktilar.

Bu

sirada Giirciilerin IV. Ivau'dan hi-

maye

talep etmcleri ve

Kinm'm

rekabet endiseleri iginde

igini

hatah bir politikaya bagh kalmasi, Ruslann

kolaylastirmistir.

oldukga

Osmanh Sadrazami
lasina karsi
S3

Sokullu

Mehmed

I'asa,

Rus

isti-

1567 yihnda Idil ve Don nehirleri arasinagarak Hazar Deniz'ine ulasrnak igin tesebbiise gegmisti. Kirim Hanhgi'mn mumaneati ve onun vefati iizerine yanm kalan bu tesebbiis, halefleri tarafmdan ikmal edilmedi. Bu kanaldan daha ziyade Rusya'nin istifade edeccgi korkusu, tesebbiisten sarfrnazar edilmesine

da

bir kanal

sebep olmustu.

hakimiyet Osmanlilar bu devirde (Kanuni zamani) Denizi'ne kadar sahalarmi Hazar genigletmek igin bazi
tesebbtislerde bulundular. .1555 yilina

Ubeydullah Han, biittin Turkistan Hanhklarini Rus emelleri bakimindan ikaz ctmis hatta, bazilaribile bulunmustu. Bu na. maddl ve manevi miizaharette gayretler sonunda Ulug Nogay Mirzalan'ndan Ismail Mirza gibi Rus taraftarlarmm ycrlestirdikleri Rus niifuz ve sempatisi oldukga sarsilmisti, Eskiden Moskof taraftari olan Mirzalar bile ,artik Rus sefirlerini hapsedip onlan tahkir etmeye ve bu suretle Rusyaya meydan okumaya baslamiglardi. Ubeydullah Han, diger Rus aleyhtan Mirzalarla anlasarak Istanbul ve Kirim'la miisterek bir hareket igin muhabereye gegmisti. Maksadi Iran ve Rusya'ya karsi Osmanhlan harekete getirerek onlari Hazar Denizi'ne hakim kilmakti. Nitckim 1878 Iran - Osmanh seferi sonunda Osmanh hakimiyeti -biraz da onlarm yardimiyla- Hazar Denizi'ne kadar ulasmisti. Osmanh Sultani Kanuni de kendilerine talimli iigyliz Yenigeri gondermisti ki, Ubeydullah Han, bilahare bunlarla niifuz ve arazisini bir hayli genisletmek imkanmi bulmutu.
halefi,

Han'm

kadar Azarbaycan,

1575

1613

yillari

Rusyada

dahili

kansikhklarla

Iran ve

Osmanh

devletleri arasinda sik sik el degistirdi.

gegtiginden, Turkistan iizerindeki

ciddi bir gelismc vukubulmadi.

Moskof
tarihlerde

harekatmda
Turkistan

Nihayet 1578 - 1611 yiHari arasmda Azarbaycan ve biikadar Osmanh tiin Kafkasya, Hazar Denizi sahihcrine
hakimiyeti altina gegti.

Bu

Bu devrede Rus
tayiz.
330

tehlikesine karsi Osmanhlarla Tiir-

kistan arasinda siki bir alaka tesis edildigine sahit olmak-

Ce p h e s ndebu hususta istikrarli bir politika takibine imkan bulamadilar. Halbuki Osmanh - Turkistan miinasebetlerinin gelismesi icin gayet

Fakat Osmanlilar

soyundan gelen muhtelif hanlarin idaresi altinda idi. Yani birlik ve beraberlikten tarn manasiyle mahrumdii. Bununla beraber iktisadi ve igtimai hayat oldukga iyi idi. Bu devrede Ruslann baslan her ne kadar dahilJ
aslen Cengiz
ettikleri huliil politikasimn

ki miitemadi mesguliyetleri dolayisiyle

kargasahklarla dertte idiyse de Turkistan'a karsi takip icabmi yerine getirmek igin

gikan firsatlan da kagirmamislardir.

828
Irire

Prof. Dr. Zeki Velidi Prof. Dr. Zeki Velidi

TOGAN, TOGAN,

Eugiinkii TUrlcistan,

Kaolan

Mesela: 1581 yihnda simdiki

1929-39, sh. 103

330

T u

r
i

$eybanileri

Kazakistanda hakim nin merkezi olan

Han'i olan

a.g.e. sh.

1(H

k e r

isgal ettiler.

Burasmm

Gocum

470

MOKKOF MBZALtMl
.1.600

MOSKOF MEZALtMl
tesis

d71

voya sehadctinc kadar Ruslarla memleketini istirdat kjin miiteaddit muharebelerde bulundu. Ruslarm Tiirkistan'i boyle parga parga yutmak hususundaki sinsi ve planh hareketlerini farkoden hanlar,
yilinda oliimiine

Han,

etmeBi,

Kalmuk

istilasinin fclaketlerine

eklenince

Tiirkiatan daha da

perisjan bir hale diistu.

Bu

sirada

Maveraiinnehirde

kurulan

s t e r

hemen ekseriya
kat
asil liizumlu

miinferid bir miicadeleye atihyorlar, fa-

olan birligi kuranuyorlardi. Hatta

Rus
:::;|

rnukadder gciren bazi Hanlar kcndi ahalisini ahp Buhara veya Kinm'a gfigmeyi dahi tasarliyorlardi.
isgalini

a n 1 1 g 1 nin Hanlan Altmordu'nun vaktiyle Ester Han'da hakim olmus. bulunan siilillesinin devami oldugu [gin kisa zamanda tutunarak civari da hakimiyetleri altina alrmslar Hindistandaki Tiirk - Mogol Imparatorlugu, Iran Safevilcri ve Osmanhlarla tcmaslar kurmulardi.
Istanbul hiikumetinin Ester Han'i

Ustolik aralannda da

zaman zaman gekisme,

ihtilaflar 51-

Nur Mehmed Han

ile

kiyor ve uzayip gidiyordu.

bunlara ilavetcn 1557 - 58 scnelerinde Idil Yayik Havzasin'da korkunc. bir aglik ortaya cjikti. Bu felaketten kaqan Mangit Nogaylan Kinm'a hicrot ettiler. Bu suretle bosalan yerlere Ruslar niifuz ctmeye baslayarak miistakbel isgal ve istila hareketleri iqin iisler tesis
Biitiin

oglu arasindaki bir ihtilafta tedir. Pakat bir taraftan Ruslar, diger taraftan da Iranhlar bu madilar.

hakemlik yaptigi bilinmek-

Hanhgin

dahili vaziyetini

kanstirmaktan geri

kal-

yiizden Tiirkistamn vaziyeti Onyedinci Yiizyil nihayetlerine kadar ihtilaf ve anlasmazhklar iginde gec-

Bu

mistir.

etmeye koyuldular. Kogaylann hicreti Ruslar icjn bulunbir nimet oldu. Bu durumda Harezm Ozbekleri, Mangit Mirzalari ve Kazak Hanlan hala. tehlikeyi kavrayamiyor ve birbirlerini yemeye devam ediyorlardi.

maz

Bir taraftan da Kalmuk hucumlan devam ediyordu. Ruslar, cvvelce ellerine gegmis. bulunan Tura eybanileri-

Bu

sirada korkunc
1

bir afet

halinde ortaya

Qikan
biiyiik

Kalmuk
istilasma

s t

a s

Turkistamn Rus

isgal ve

amade

bir hale gelmesini sonuclandiran

Kalmuklar bir Mogol kavrni idiler. Tiir kistam bastan basa yakip yikarak bu iilkonin bugiinkii felaketli manzarasim hazirladilar. ''" Gerqekten Tiirkistanda Onsekizinci Ytizyihn ilk yansina kadar siiren korkunc bir herciimerce sebep oldular.
bir talihsizlik oldu.

Bunu takiben de
radaki

-ilerde goriilecegi iizere-

Iran ahi,

Nadir ah'm Harezm ve Maveraiinnehri

ele gecirerek bu-

Kalmuk - Mangit - Nogay isbirMangit - Nogay Mirzalarmin Fakau ligi burayi geri almaya cabyillarca Han, daha Hani Glicum kalmuti. Bir ara Basmecbur man Ruslarla harbetmeye kirdistani bile Ruslardan temizlemeye muvaffak olduysa da Nihayet sayi ve silahca iistiin Rus kuvvetlerine kar1 maghip olmustu. 1598 yilinda Cat hududunda Ruslarla yaptigi son kanh muharebede biitiin askerlerini kaybetmiti. Doksan yasinda bir ihtiyardi. Gozleri bile gormiiyordu. Birkac. adann ve ogullariyle birlikte atsiz, yemeksiz sahrada gehid cesedleri arasmda dolasiyordu. Bu sirada bir clginin yanina gelip Rus hakimiyetini kabul ettigi taknin arazisinden bu defa
ile

tardedildiler.

Han

siilalesini

ortadan kaldirip feodal bir sistem

*>

Prof. Dr. Zekl Velidi

Prof Dr. Zeki Velidi

TOGAN, TOGAN,

a.g.e. sh.
a.g.e.

110
121.

sh.

Hanhgmin tamnacagini soylemesi iizerine: Rezil olup olmek igin mi Rus esaretini kabul edecegim. Ben kor ve sagirim, fakir ve kimsesizim Ben servet ve samammi kaybettigim igin matem tutmuyorum. Ruslara esir olandirde

472

MOSKOF
:!; '
:

lMICZAl.lMl

MOSKOF MK/ALlMl

473

demig ve cocuklarina oliinceye kadar Ruslarla carpismalarim vasiyet etmisti. Gergekten onun yerine gegen ogullari da bazan Kalmuklarla berabor bazan da diger Mirzalarla muttefik olarak Ruslarla car'

lar icjn a.ghyorum

Bu
leri ile

sirada din alimleri, Sjeyhler ve Medrese TalebeHan'lar arasmda iktidar miicadeleleri oldu. Tasjeyhleri devlet reis-

kent,

Fergana ve Buhara'da tarikat

pigmaya devam ettiler. Rusya Demirbas $arl ile ugragirken Baskurt, Kalmuk birlikleri Rus hudutlanni gccmisler ve birgok Rus sehirlerini zaptedip yagmalamislardi. Kalmuk Hani Ayoke 1710 yihnda Istanbula bir sefir gondcrerek, Tirek Kalesi'nde yiiz kirk bin
ni bildirmis,

Rusu imha

ettikleri-

subay istcmisti. Osmanhlar bu istegi maalesef yerine gctirmck imkanmi bulamamislarch. Bii yiizden Prut Harbi'nden sonra TUrsilah ve

Osmanhlardan

Diger taraftan da Iran ahi Nadir ah -yukarda temas edildigi iizere- ii propagandalari ile ifsat ettigi Giiney Tiirkistani isgal etti. Buranm eba. anced siinni olan halki agir tazyiklere maruz kaldi. Nadir Sail bu bolgedcki Hanliklari yikarak asjret reislerine paye vcrip onlari ufak beylikler haline getirdi. Tabii bu durum da Ruslarin islerine yaradi.
liklerini eldc ettiler.

Cengiz
nasil olsa

Han

siilalesinden

oldugunu

ilan

eden

Mave-

kistana yiiklenen Ruslar,

lardi.

Ayoke

llmi'i itaat altina almi-

raiinnehir Ozbek Hanlan'nin son miimessili Ebulfeyz Han,

dtisiincesiyle Nadir Nadir Sah'm Buhara'da merasimlc karsilanmasi biitun Tiirkistan'i sarsan cok menfi bir tesir hasil etti. Nadir Sah, Sirderya ve Amuderya deltalannda hakim olan Ebulhayir Han'i cagirinca o da bu tesirle nezdindeki Rus elcisini kendi yerine Nadir Sah'a murahhas olarak gonderdi. Rusya'yi hamisiymi gibi gostererek ona kuvvet gosterisi yapmak istedi. Bunu firsat bilen Nadir Sah, bu elgi ile Ebulhayir Han namma degil, Rusya namina gdriistu. Nadir Sah, bilahare Turkistandan topladigi askerlerle Hindistan seferine gikti.
istila

Esasen kisa zamanda Rus tahrikleri ile bu Kalmuk Nogay igbirligi bozuldu. Hatta aralarinda silahli c,atismalar bile zuhur etti. Bu da Rus isgal ve istilasmi kolaylastiran diger bir amil oldu.

orasmi da

edecegi

Sah'i Buhara'ya davet

etti.

Bu

devirde Ruslarla en ciddi mucadeleyi Ebulhayir

Han
ile

1717 - 1735 yillari arasmdaki miicadeleleri Ruslara kuvvetini kabul ettiren Ebulhayir Han da Istanbuldan yardim talebinde bulundu. Fakat maalesef
yapti.

onun istedigi yardim da yapilamadi. Ruslar Ebulhayir Han'a Ur Nehrinin mansabinda miistahkem bir mevki
yapip oraya gekilmesi sartiyla sulh teklif
ettiler.

Fakat.

onun silahmi birakmasindan

zasi'pi siir'atle istila ettiler.

istifade ederek

Yayik Hav-

hadise,

Onsekizinci yiizyilda Tiirkistan'da en dikkate defer Kalmuklann ardarda gelen Cin taarruzlari ile or-

O'nun bu muvakkat isgal ve istilasindan sonra, Tiirkistan'da ancak birkac. mtistakil Plan kalmigti. Bunlarla yeni kurulan kiiciik kiigiik beylikler arasmda bitip tii-

kenmek bilmeyen

miicadeleler basladi. Nadir

ah defolup
Tiirkistan

tadan kalkmalandir. Boylece Tiirkistanda yiiz yih bir karigiklik ve perisanliga sebep olduktan sonra
dileri

asan
kcn-

gitmis, fakat esasen birlik halinde

olmayan

daha da pargalanarak Rus

cek bir hale gelmi^ti.
olan

isgaline

mukavemet edemiye-

de Cinliler tarafmdan feci bir surette katliam edilerek ortadan kaldinldilar.

S33

p r0 f Dr

Zeki Vclidi

TOGAN.

a.g-.e.

ah.

129

di.

1770 yihnda Semerkand, Buhara ve Fergana gocebe Yamut Tiirkmenlerinin yagma ve hiicumuna ugraBu sehirler yakihp yikilarak yerle bir edildiler. Ruslar

474

MOSKOF
istifade ederek

MKZAI.lMl
isgali

MOSKOF MBZAtlMt

475
birc,ok miistah-

bundan

imar bahanesiyle Semerkand, Butarn manasiyle bir basizhk

ichi-

sminna kadar

ilerlettiler.

Buralarda

hara. ve Fergana'ya hulvil etmeye basladilar.

Biitiin Tiirk ollcri

deydi.

Bu

sirada buralan dolasan Vamberl, en gok bn du-

ruma hayret etmekte

bassiz milletiz. Reis

vc Tiirk menlorin: Biz Tiirkmenler

bulundurmak istemiyoruz. Biz hepi-

miz miisaviyiz. Bizim her ferdimiz padiahtir. 33d dedikIcrini nakletmektedir. Tabii bu halin neticesi esarete diismekten baska bir soy olamazdi. Nitekim o da gecikmedi. Clnliler, Kalmuklari ortadan kaldirdiktan sonra gekiiip gitmediler. Isgal ettikleri sahada hakimiyetlerini yerlestirmck iqin faaliyete giristiler.
leri

kem mevkiler ve sjchirler insa ettiler. Bu sirada Fransizlan bertaraf ederek Hindistan miicadelcsini tamamlamis. olan ingilizler de 1839'da Afganetmis. ve Tiirlilarla carpisarak Kabil ve Kandehar'i isgal ile siki bir Hindistan kistanla hemhudut hale gelmisjcrdi. ve tngiliz bir miiddet tieari alakasi olan Buhara daha
Ruslar arasmda miitereddit seneler gecirdi. Fakat agir basan Rus niifuzundan kurtulmasma imkan yoktu. 1858 yihnda Buhara'ya Rus ekusi olarak gelen Ignatiycf in biietti. Bu istektiin isteklerini Buhara Emiri caresiz kabul

Bu

suretle i^gal ettik-

Dogu

Tiirkistan'dan gikanlmak icin Bati Tiirkistana

ile

kacjanlann cahsmalari

nisbi bir birlik temin

edilerek

Cinlilere karsi harekete gec.ildi.

Fakat muvaffakiyet clde

Tiirkistana

Ruslann Buhara'da hiikiim ve niifuzlanni arttiran tiIngilizler bu sirada eari ve siyasi raahiyette isteklerdi. olduklan iqin mesgul ile Avrupa mes'eleleri ve Amerika Orta Asya'nm Rus niifuzuna kayniasi daha da kolaylasler

edilemedi. Ustelik CInlilerin isgallerini Bati

tesmil etmek niyetinde olmadiklari anlasildigmdan teessiis eden birlik de dagildi. Beylikler ve Hanhklar arasindaki eski ihtilaflar yeniden aleviendi. Diger taraftan birQok beylikler miinferid ve iimidsiz miicadeleler sonunda birer birer Rus hakimiyetini kabul

Onlarin bu durumundan istifade eden Ruslar 1865 Semerkant, 1873'de Hokand'in isgali ile Tiirkistanm isgal
ti.

ve istilasmi bitirdiler. 1866 yihnda aslcn Mangit olan Buhara Emiri Muzafbir maglubiyete ugrafer, Ruslara karsi yiiz karasi olan karisma kirkbin kuvvetlerinin Rus ch. Zira iicbin kisilik

etmcyc baslamislardi. Elde ettikleri yerlerde bir iis maaskeri ve tieari hiyetinde olmak iizere kaleler, sehirler, merkezler kurmaya basladilar. 1716 Irtis. Havzasi'nda Omsk, 1717'de Simeyplak, 1734'de Yayik Havzasmda Orensk 1742'de Orenburg, 1752'de Petropaol sehirlerini kurarak Tiirkistana adim adim yerlestiler. 1824 yriina kadar kendilerine tabi olan Bati Kazakistan'da dahili bir muhtariyet idaresi tatbik ettiler. Ruslar 1839 yihnda Hive uzerine (jullandilar. Kazakistamn kuzey kisimlan tamamiyle isgal edildi. 1848 yilina kadar bu isgal ve istilalan Dogu Tiirkistanda Cm
m*
Prof. Zeki Velidi

Fakat bu kuvvetlerin en mliessir olacak topculan zabitleri de dahil olmak iizere Rus asilli idi. Bunlar, giiya Rusya'dan kaqip gelmis ve Buhara Emiri'nin Rusya'ya kari- olan davasim miidafaada yer almissulardi. Zehi gaflet!.. Halbuki hepsi de boyle goriinmek meretiyle hakikatte Buhara'yi Ruslara teslim etmeye
kisi ile Qiknusti.

mur

casuslardi.

Buhara Emiri de onlara itimat ederek

or-

Bunun neticesi tabiatiyle feci bir dusunu Emiri harp meydamndan ne Buhara maglubiyet oldu. alabildiyse kacmaya mecbur kaldi. 1868'da imzalanan onr e b o 1 a k A n 1 a s m a s l yla Rus Z iki maddeli
teslim etmisti.
i

TOGAN,

a.g.c. sh.

174

bin kilometre kare genisUginde ve iicbucuk milyon niifusa malik olan

ya burasini himayesi

altina aldi. Ugyiiz

elli

476

MOSKOK HBZAljMt
icislerinde

MOSKOF
haline-

MK/.Al..lMt

477

Buhara
getirildi.

kismen muhtar bir Rus cyaleti

mi
ve

d a r e s
i

altina aldilar. Yalniz

Buhara*

y v e
iki
i

Hanhklari,
sebebi vardi.

ic.

islerinde serbest kalmig-

Buna benzer bir anlasma ile do 1883 yilmda iki yiiz seksen beg bin kilometre kare genislige ve iki milyon niifusa malik H y v e. H a n 1 1 g i da nisbi bir muhi

tariyetle bir
tarihini

Rus

cyaleti haline getirildi.

Tarihler

:1<S!)7

Evvela Buhara, Islamin den Keri m sonra en muteber kita K u r a n bi olan Bu h a r i yi tasnif eden S a h i.h - i tmam-i Buhari'nin vatani olarak kudsiyyet tagiyan bir
lardi.
'

Bunun

gosterdigi

zaman

biitiin

TUrkistanda

moskof
bulunu-

beldeydi.
icin

Miisliiman efkar-t

umumiyeyi tahrik

etmemek
Saniyen

esareti altina girmemis bir tek tcpc

kalmamig

buraya karsi miisamahakar davramlmisti.

yordu.

Ruslar'm, Tiirkistanm isgali esnasmda. her girdikleri yerde icra ettikleri sistemli ve yildinei zuliim, yagma

'Buhara ve Hiyve'nin Ilindistan ve dolayisiyle ingilizlerle siki bir ticari irtibati vardi. Ruslar, Hindistan hakimiyegelmislerdi. Bumuhtariyet bahsederek Ingilizleri kuskulandirmamak maksadiyle ihtiyath hareket etmislerdi. Ilcride goriilecegi iizere bu idari sekil 1917 yilmda dcgistirilerek Tiirkistanm idaresi, R u s y a
tini elde

eden

ingilizlerle
it;

hemhudut hale

ve katliamlari maalosef gcrektigi sekilde tafsihltlandiramadik. Tiirkistanm, Ruslar tarafmdan uzun, tefcrruatli ve miiteselsil taarruzlarla
ele gecjrilisine ait bn derece hulasa edilmis. bir ifa.de icinde bdyle Qesitli zuliim sckillerini nakledemedik. Esasen nakletseydik bile bunlara

hara. ve Hiyve'ye

islerinde

Hukiimeti Turkistan Komitesine

cek,

verile-

belki de

Fakat

a r p i c a b i goziiylc bakilabilirdi. asil isgaldcn sonra baslayan ve gunumuze kadar

muhtar (!) Sovyet Cumhuriyeti kurulacak, Buhara ve Hiyve Hangeqip, bir cok

daha sonra bundan da vaz

hala devam etmekte bulunan

Moskof

hklari da ortadan kaldirdacaktir.

tedhis, tehcir ve

katliamlannm tasvir ve
ve hiirriyet isteklerini
korkunc, bir

sekil

izahi imkansizdir.

bilhassa komiinist ihtilalinden sonra en

almistir.

Bu mezalim masumane hak

karsilayan

Tiirkistana

hakim olur olmaz, derhal

e

bir

S o

v-

e s t

ve hatta

Hristiyanlatir-

cehennemi bir atesle

Biraz da,

ii

zalimi iizerinde

Moskof lugun k l ni toptan yok etmeye matuf bu medurahm:

b)

Rus Esareti Altinda Turkistan ve Biirada Cereyan Eden Mezalimin Kisa Blancosu

m a politikasmi tatbike koyulan Ruslar, bir cok Slav asdh gdcmen getirip yiizyillardan beri Turklerle meskiin olan bu bolgeye yerlestirdiler. En miinbit araziler Miisliiman Tiirklerin elinden zorla ve karsihksiz olarak alinarak bu Slav gdcmcnlerine verildi. Her tiirlii idari vazifeler Tiirklerden ahnarak Rus asilh kimselere tevdi edildi.
Her bakmidan
tirildi.

bir somiirge idaresinin icaplan yerine ge-

Dahilde binbir nifak cikarmak suretiyle hasil olan ihtilaf ve parcalanmalardan faydalanarak uzun ve sistemli bir isgal politikasiyle biitiin Tiirkistana

Zirai istihsal kontrol altina

ahnarak burasi
haline getirildi.

Sov-

yetler Birliginin bir

pamuk deposu

hakim
1

olaiv

Islam Dini ve

kiilturii

hakkmda

miithis tahditler ko-

Ruslar,

burasmi bir

Um

ha-

nuldu. Yeni idarenin aldigi kararlara veya

koydugu tah^

line getirdiler.

Uzak Step

bdlgesini de

t c

U m u-

ditlere riayet etmeyenler insafsizca cezalandinldi.

478

MOSKOF MEZAljMl
Tiirkistan
halki,

MOSKOF MEZAlilH
bir

479-

bu

baski ve zulumlere

gok

defalar bas. kaldirarak kargi gikmak istedi.

istilasmm

ikmal tarihi

Rus iggal ve olan 1897 dan Qarhk Dcvrinin

sonuna kadar Tijrkistan'da biiyiik kiiciik 4922 (Dort bin dokuz yliz yirmi iki) ayaklanma olmugtur. Bunlann herbirini bir evvelkinden daha kanh bir surette bastiran Rusya, Her seferinde bw bb'lgenin masum ve mazlum halki iizerindeki baskiyi daha fazla arttirmigtir.

ve umum Tiirkistan ve fergana ve Sirderya vilayetlerinde Merkez-i idaresidir, Taskcnd haricen bir belde tasavvur olunursa da, dahilen hala iki memleket gibi iki deha (mahalle veya nahiye) ya taksim olunur. Yarn bir belde oldugu halde iki nevi idare olunur. Rusya Dchasi, Ehl-i islam Dehasi tesiniye edilir.

Ayni sehirde oturan ve ayni gartlar icinde bulunan MtislUmanlarla Slavlar veya digcr kavimlcrden olan Hristiyanlar arasinda bariz bir fark gfizeterek Musltimanlara

lar,

Rus Taskendinde gayet muntazam ebniye, magazamiikemmel caddeler, muntazam kaldinmlar yapilmig, elektrik ziyalari vesairc... Adeta Avrupanm bir mimunesene sidir. islam Tagkend'i ise, bilakis bundan bes, yiiz

Hind Paryalan goziiyle bakmigtir. Qarlik Devri'nin son zamanlarmda biitiin Tiirkistan'i bagtan baga katetmig bubu durumu tespit lunan Abdurresid Ibrahim Efendi,
:

mukaddem

nasil ise hala ogledir. Ilk baharda,

son bahar-

eden bir cok miigahedeler nakletmektedir: Taskend bundan nihayet kirk scnc mukaddem bir Miisliiman memleketi iken, bugiin Rusya'nm bir vilayeti

da gehir dahilinde haneden haneye gezmek imkan haricine eikar, o kadar camur olur ki, insan tarif edemez. Hatla bazi caddelerde hayvan bile gegemez oluyor. Halbuki
gehir yine bir gehirdir; Taskend'dir. Idaresi bir, varidati
bir,

umum

ahalisinin kismi

azann islam'dir. Varidat

is-

lam hanesinden
rine yapilir.
3*s

alimr, fakat masarif Hristiyan caddele-

Abdiirre$id Ibrahim Efendi,

Sibirya'da dog'mu.s,

klasik

medrese tahsilini Mekke ve Medine'de yapmigtir. Ondokuzuncu yiizyii sonlannda Tiukiye'ye gelerek devrin mttnevvei'leri ilo gbriismus, bilahare Rusya'ya donorek MUslUmanlan uyandirmaya galisnugtir. Moskof Mezalimj altindaki Turklerden yiiz binden
fazlasmin Tiirkiye'ye goq etmesini saglarmsUr. Bir cok mek'tep

Yalmz Taskend'de degil, Umum Tiirkistan' boyledir. Rus Semerkand'i temiz ve ma'mur, islam Semerkand'i batakhk... Rus Hokand'i ma'raur ve muntazam, islam Hokand'mda ne piyade ve nede hayvan ile gecmek miimkiin degil... Rus Mergilan'i hakeza...
da hal keyfiyet
islam Mergilan'i hemige islamlara layik!. Vali gayri zavalik... Nerede olursa olsun kuvve-i hakime Ruslarda, ridat-i memleket ve tasarruf dahi onlardadir. Kendi caddelerinde cemi masarif,
varidat-i

agmak ve gazete gikarmak suretiyle Rus esiri Tiirklerin hakkint korumaya qahstigi iqin takibata ugratmstir. Bnmin Uzerine uzun
bir seyahate qikarak Japonya'ya kadar
biitiin Sarin dolagmigitir. a m adiyle iki ciltlik bir eserde toplamistir. Mehmet Akif Bey'in S a f ah a t mdaki Suleymaniye Ktlr sti s ti n d c Abdiirre$id Ibrahim FJendi'nm mcz-

Gorduklerini

Alem-i

i s

umumiyeden

tesviye

olunur. islam caddelerindc ne olursa olsun, bir para sarf

kur seyahatnamesinde anlattiklarinm nazmen

olunmaz.
kaldirirn olmazsa da komsudan Belki muntazam komsuya zahmetsiz gidip gelecek kadar bir pey yapar'

ifadesidir.

ikinci Mesrutiyetten soma tekrar tstanbul'a gelmis ise dotekrar Japonya'ya donerek, burada islamiyeti nesrctmckle mosgul

linda rahmet-i

olmaya baslamistir. Bu faaliyete devam ederken orada ISMfi yirahmana kavusmustur. Hayatim islam davasma
rrrticahiddi.

lardi.

Lakin hariQten gelecek

istidadi, hig

ecnebilere:

igte

Muslii-

hasretmis gergek bir

Ruhu ad

olsun!...

manlarm adem-i

olmazsa komgularmdan da-

'180

MOSKOF

MOSKOF MEZALtMl
,MlAi,lMl

481

hi ibret alamiyorlar. tgte bunlari Islamiyet boylc torbiye

ediyor...

rnak csbabi mucibesiyle

clli

(50) koyii kamilen atese ve-

diyerek bunda olan kusuru dahi islamiyete

rip ortadan kaldirmis, hatta

.yi bile
'''

is-

etmekten geri durmazlar. Insanlar acaiptir. Bu kadar aqik zuliimlere, gadrlere itibar etmez de, daima kusuru islamiyete isnada eiir'ct eder. Sokak kaldirimlan igin danacl hi dini mes'ul tutar...
"'"

Tiirkistanda Carlik Rusyasi idaresinc karsi

ortaya

ciktigmi soylcdigimiz dort bin dokuz yiiz yirmi iki isyan

ve

istiklal

hareketinin en sumulliisii 1916 yihnda

(bu giinkii

Kuzey

Ttirkistan'da

Kazakistan)

bas gostermistir.

bu koylerin isimlerini anmayasak etmislerdir. r Bu miitevali Moskof Mezalimbne ragmen Ttirkistan'da 1917 Komiinist ihtilaline tckaddiim eden yillarda, hareket lslahat ve gelisme imkanlan doguran bir yeni baslamisti. Bu harekete Tiirkistan tarihinde C e d i dk denilmektedir. Kinm, Kafkasya ve idil - Ural'1 c da oldugu gibi Tiirkistanin her tarafmda da (bilhassa yari miistakil Hiyve ve Buharada) bir cok yeni usul meki

Ruslarin Cihan Harbi gailesiylc bir kisim askerlerini bu-

tepler aqilmis ve milli bir basin hayati viicud

balarruti.

bulmaya

ortaya gikarilan radan Qckmclerinden istifade cdilerek bu isyan, once bu bolgeye yerlestirilerck Tiirklcrin elinden ahnmis olan sulak ve miinbit araziler kendilerine verilmis bulunan iki milyonu askin Slav gocmenine karsi baslamisti. Nitekim isyanm ilk safhasinda 2335 Rus gogmeni oldiiriilmiis ve 1384'ii de kayiplara kansmisti. Fakat bu hareket yavas yavas bu bolgedeki biitiin Turklerin katilmasiyle, cok kisa zamanda gclismis ve kurtulus iimidleri uyandirmisti. Fakat Carlik Hiikumctinin buraya sevkettigi kuvvetlerin sayi ve silah iistiinlugu sayesinde bu timid de bir kan deryasmda bogulmustur. Alti
yiiz

Gercekten Carlik Rusyasi son zamanlarda Batida Qikmasi muhtemel bir harp endisesi ile kuvvet ve alakasmi daha ziyade bu yone teksif etmis bulunuyordu. Bundan istifade eden cedidciler, yavas yavas bir millt kurtulus hareketinin dogmasi ve gelismesi icin zemin hazirhyorlardi.

Rusya, 1914 yilmda Birinci Cihan Harbine girince Tiiriicretli olarak asker D i k i d i v i z y a (Korkunc Firtopladi. Bunlari ka) adiyle 'firkalar teskil edip Alman Cephesine sevket" Fakat bu sirada Ttirkiyenin de Almanya safinda ti.
kistan ve Kafkasya'dan gonullti ve
!

otuz yedi bin

i

tic

yiiz kirk yedi

(637.347)

vatanscver
yiiz
ihtisii-

a s

ilan edilerek

hunharca katledilmis ayrica

isQi

altmis sekiz bin (168.000) insan da kadin, c_ocuk ve

yarlar bile tefrik edilmeden Sibirya

kamplanna

rulmustiir. Ayrica iigyiiz bin (300.000) den fazla Tiirkis-

harbe dahil olmasiyle artik onlann sadakatlerine gtivenemiyecegi icin bundan vazgecti. 1915 yili sonlanna dogru umumi bir seferberlik emri Qikararak isgali altmdaki Turk vilayetleri halkini cephelerde siper kazmak ve amelelik yapmak iizere toplamaya basladilar. Askerlik serefine layik gortilmeyip
**'

tanh da kagip Dogu Turkistana sigmmak suretiyle

yatlarim zor kurtarabilmislerdir.

amele olarak kullamlmak istenme-

ha-

Bu

siirgiin

ve katliamlarla korkunc hirslarmi tatmin

istirak

im
ah.

XX
17
388

Fazla bilgi Jahrhundert

igin

bak: Dr. Baymirza HAYIT, Turkestan (XX. Ytizytlda Ttirkistan) Darmstadt 195S,

edemiyen Ruslar ,isyana

838

veya

yatakhk

cirrus ol-

-1.7

Abdullah Reeep

BAYSUN,

Turkistan Millt Hareketleri,

f.

Istanbul 1945, sh. 18

intisar-i islamiyet, C.

Abdiirresid Ibrahim Efendi, Alemi Islam ve Japonya'da I, Istanbul 1328, sh. 10-11

31

MOSKOF
leri btitiin

MKZAl.lMl

483
c.ok

Tlirkistan halkini

manen

rencide

etti.

Os-

telik yerli ahalinin trenlerdc seyahat etmesi yasaklandigi gibi Rus memur ve zibitlerine her goriildiikleri ycrde
if a etmek mecburiyeti konuldu. hareketlere kargi halkin hognutsuzlugunu etmesine kizan Ruslar, bir beyanname negredcrek,

resmi tazim

Bu

izhar
veri-

len emirlere riayet edilmemesi halinde askeri

:3

kuvvetler

marifetiyle carai ve medreselerin yikilacagi ve hatta mec-

Pi
5--J

%
^
b,

^' fc

w
g
w

"3

K d

v /

bur kalinirsa sehirlerih bagtan baga yakihp yok edilecegi, kargi koyanlarm kurguna dizilecegi tehditleriyle ortahga bir goz dag] vermek istediler. Bunun arkasmdan da her ilan ettiler. I d a r e r f i tarafta bir 11 Temmuz 1916 da bu Rus tedhislerine kargi Taskentte bir gosteri yapan halkin uzerine ate agildi. Halk da siimmettedarik silahlarla buna mukabele etti. Fakat
etraftan yetisen miiSellah

Rus

kuvvetleri hareketi bas-

gill
3 1
3

Ancak Taskend'hareket diger esir Turk sehir ve bolgelerine cle sirayet etti. Bunun uzerine Turkistan isleri miitehassisi olan General Kuropatkin, Carm fermani ve genis, Kuselahiyetlerle Turkistan Umumi Valilik ve Askeri
tirarak niimayiileri kiligtan gecjrdiler.

de baglayan bir

to

mandanhgma

tayin cdildi. General Kuropatkin, vazifeye

baglar baglamaz bir

.2'

beyanname

nes.rederek, Sirderya, Seiki-

merkand, Fergana ve Yedisu'dan ahnaeak amelenin,

*!

yiiz
44

yinni bin (220.000) e indirildigini bildirdi.

yam bastirmak
8

Fergana. Valisi Albay ivonof, heniiz yatismiyan isicin halkin uzerine saldirarak, besikteki

gocuklan bile kiliQtan gegirmek suretiyle binlerce insam hunharca dogradi. '''' Fakat isyan bastinlaeak yerde daha Qok biiyiiyordu. General Kuropatkin'in Rus muhacirterini

silahlandirarak koylcre saldirtmak, yakaladigi

is-

yaneilan insafsizea katletmek vs. gibi aldigi

Abdulah Recep

tedbirler

BAYSUN,

a.g.e. ah.

20

484

nosKOt'

mezAlImI

MOSKOF

Mj;y.Ai.iMi

485

hie bir notice vermiyordu. Bir taraftan

Cihan Harbinin

muhtelif Cephelerinde dogiiijinekte olan Ruslar, diger taraftan da biitiin Tiirkistana yayilmis. bulunan isyan ve
istiklal hareketlerini

bastirmaya ugrasjirken

e-

a,

idrak edildi.

Bu ihtilal Rus esiri Tiirklerin hayatlarmda ciddi bir doniim noktasi oldu. Hiirriyet ve istikla.llc.ri igin kiyam etmis bir durumda bulunan Tiirklcr ihtilalin Ruslar icjrc
getirdigi

bozgundan

istifade ctmesini bildiler.

lh.tila.li

Fakat bu bilhassa Tiirkistanda kolay olmadi.

firsat bilen Tiirkistan Tiirkleri,

kurulmug olan bu Cumhuriyete saldirarak ortadan kalMuhtar dirdilar. Bunlardan bir digeri de Ala - Orda kalortadan 1918 de Cumhuriyeti idi ki onu da Ekim birbirlerinin dirdilar. Hatta bu harcketlerde, o giinlerde can hasmi olan ve aralarinda silahh qatigma bile bulunan K i z i ve B e y a z Ruslar birlikte hareket ediyorlardi. Demek ki Moskof olduktan sonra ha kizil olmus ha beyaz, Turk ve Islam diismanhgi bakimindan aralarinda hie. bir fark mevcut degildir. Bu hadiseler Turkistanin her tarafmda ayni mahiyet ve istikamette or1

Ruslardan,

gasbcdilen
sevkigiis-

taya gikmigtir.
13

topraklarmin
bi taleplerde

iadesi, Tiirkistana

Rus muhacirlcri

Arahk 1917 dc Tagkend'de Hokand Cumhuriye-

nin durdurulraasi ve
tekler

Rus ordularmin qekilip gitmeleri bulimdular. Biitiin bu hakh ve yerinde

tine muhtariyet verilmesi istegi ile niimayig yapan halki Solar Nehrine dogru iten Rus askerleri bunlar tarn koprii
iizerindelerken ate? acip hepsini yok etmi,

ih.tilS.li

takiben Rusya'da kurulmus bulunan

ii

u s

kacmak

iste-

Muvakkat H
halefeti
ile

ti

e t

nin siddetli bir

mu-

yenler de nehre diisup bogulmustu. gubat 1918 de

kand'i kusatah

karsilandi.

Bu

suretle empcryalist

meyiller

Rus

askerleri

burada Rus
iistiinde

Hokaynaklannda
cani-

bakimindan yeni idarecilerin de eski carlardan farkli olmadigi ilk defa olarak ortaya giluyordu. Kasim 1917 de Rusyada ikinci bir darbe olmus ve Rus Bol^evik Hiikiimeti isba'sma gecmisti. Bu yeni hiikumete kari da istekcevabi lerini tekrarlayan Tiirkistanhlar ondan da ayni almakta gecikmediler. Hatta bu yeni hiikumet daha da Tiirkistani yola getirmek (!..) ileri giderek biitiin Bati
ve fiili bir surette harekete gcctiler. Ilk hamlede Taskend ve Sirderya Bolgelerinde Rus hakimiyetini saghyarak buralarmi biitiin Tiirkistani yeniden isgal
igin sistemli

bile tcvsik edildigi iizere

on binin

masumun

na

kiydilar.

23 Yillan arasmda cereyan eden ve Carhk Devrini bile golgede birakan bu Moskof Mezalimi nin uzun ve teferruath hikayesini nakle sayfalanmiz miisait
1918
-

degildir.
tici,

Bunlar

ciltler

doldurulsa bitmiyecek tiiyler iirperTiirkistan

Tiirkleri

zuliim ve tedhis. sahneleridirler.

Bu kan ve

ates?

tufanma karsi

edebilmek igin bir us olarak kullanmaya bagladilar.

Ruslar, 15 Kasim 1917 de Rusya halklarmin kendi niukadderatlarmi bizzat tayin etmeye selahiyetleri oldu-

a c l 1 1 k adi verilen bir harekete giristiler. Sovyet kaynaklarmin bir gibi gostermeye cahstiklari B s k i y a i l k nevi bu hareket, Rus emporyalist idarcsine kargi amansiz basbir nevi gorilla harbi olan ve

a s

kinlar suretinde icra edilen eilahh bir direnisti. " BilaheB. 1IAYIT, Tlirkistan'da Basmacihk Hareketi Hakkinda, Bazi MUlahazalar, Milli Tiirkistan Mecmuasi, Diisseldorf, Ocak
'"">

gunu beyan
r
i

etmisjerdi.

Buna

istinaden kurulan

Cumhugore

riyetlerden biri de

Hokand

Milli

Cumhu-

gubat
g.
p.

1907.

s.

318. sh.

13

ABDULLAH RECEP BAYSUN,

a.

ye t

idi.

Ruslar kendi ilan

ettikleri prensipe

.sli.

48 ve mUteakip

MOSKOK

MV:/.Al.lMl

487

da katilre Rusya'dan Buhara'ya geeen Enver Paa'nin idakadar duh ve 5 Agustos 1922 tarihindeki gehadetine
re ettigi

" bu hareket 19.18

1935

yillari

arasmda

mii-

tcvali bir surette

devam

etmigtir.
gecirebil-

Ruslar, bu devrede cebren ve kahren'ele

yeniden idarelerini dikleri yerleri igal ederek zalimane agir vatanseverlerin qahsjan iQin kuruyor fakat istiklal

a
r* TO

takip bastiklan yerlerde ise iki ytizlii bir hile politikasi de 1918 Mayis saikasiyle cdiyorlardi. Bu sahte politika Sovyet i a n yan Sovyet, yari mill! bir T ii r k s t h u r y e t i kurulmasmi kaC u s t 1

Sosy a

Fakat cok kisa bir miiddet sonra bu Cumhuriyctteki yan millilik vasfmi da kaldirarak onu
bul etmilerdi.
r.

tarn bir Sovyet Cumhuriyeti haline getirdiler. Ayni gekilde Subat 1920 tarihinde eski Hiyve Hanli-

gmm
a
IS

yerine kurulan
ni

Harezm Halk CumhuEkim 1923 de

bagladilar.

riyeti
*
8

de tanimisjlardi. Fakat onu da

u
'S

mutlak manasiyle kendilerine Buhara'ya kari da oynadilar.

e r C e d t c etrafmdaki ve Emir le
i i 1

Ayni oyunu Bu sirada Buhara'da

denilen islahatgi milliyetgi gencleri

U % s
E-

fl>

3
t*

o
<u

Si

W
>

rt

:3

c
<\i

w 3

^ 3
>>

m c i 1 e r yani mu K a d miicadele oluyordu. bir kiyasiya arasmda hafazak&rlar bu iki grupu bangtinp karsismda tehlikesi Yaklasan Rus hie. bir fayda sagteebbusler de yapilan birlestirmek ic.in MS Rus ordusu Eyeden istifade Bu ihtilaftan lamiyordu.
liil

1920

do,

Buharaya girerek

Ceditcileri desteklemis

ve

CO
iH

yukarda adi gegen Cumhuriyeti kurdurmusjardi. Buhara Emiri kagarak canmi zor kurtarmisti. Fakat Buharahlann boylece bir kismuu diger kismina ezdirdikten sonra
Pazla bilgi icin bak. Abdullah Recep BAYSUN, a.g.e. sh. General Sami Sabit KARAMAN, istiklal Mucadelesi 53-137 ve ,Bnver Pasa, Izmit 1949 "|Abdulali Recep BAYSt/N, a.g.e. sh. 28-34

488
isjeri

JJOSKOF

MEZALtMl

kolaylam]s. oluyordu. Nitekim Ekim 1923 tarihinde de CeditcUeri kolayhkla tepeliycrek burasmi da askeri igal altina almiglardi.

Biitiin

bu Rus
i

igallerine kari ortaya cikan

a s-

Hareketi

yer

yer daha uzun

yillar-

p k*

4 3 O )S & *s

s s

'

dcvam etmisse de 1924

yih sonlarmda. Tiirkistanin yeniden Sovyetlegtirilmesi a$agi yukan ikmal edilmi$ti. Fa-

kat bu hig iiiphesiz ki kolay

milli

olmami.<$tir.

Her tarafta

**

bir

mukavemet

ile

karila?an Ruslar, gayelerini kelleler-

den ohramlar kurarak gerceklefjtirmisjerdir. Mesela bir nevi gerilla harbi demek olan ve 1938 yihna kadar devam eden bu B a s m a c i i k H a r e k e t i ni bastirmak ve Basmacilar'm mlitevali saldiriglanni kargilamak icin her tarafa yetisen T ii r k s t a n Ki zi 1 Ordusu'nun hunharca dogradigi Tiirklerin yekfmu iicj railyon (3.000 000) un iistimdeydi. 3
1 ' i

3
y,

*z

**

its

Bu

suretle Ttirkistana yenidcn

bir

sahip olan

Ruslar,

burasmi birlesmeleri imkansiz

huriyetine boldiiler.
ekseriyeti
Biitiin

cok ayn Sovyct CumTiirkistan ahalisinin kahir

< a

x-

3 = 2 :=_-=
"

s
.=

Turk oldugu halde oiilar Tiirkistan Tiirklerinden bir gok ayn ayn milletler (!..) gikardilar. Kirgizlar ayn bir millet, Kazaklar ayn bir millet vs. O kadar ki artik Tiirkistan admi bile bir birlik ifade eticin
i

(5

=,

w
6*

3
1
cfi

- s i
52.
.

is

H
a;

I i

agza aJmaz oldular. O z b e k s t a n K a z a k i s t a n , K i r g i z i s t a n vs. diyorlardi. Halbuki bu Cumhuriyetlerin hepsinin de ahalisi ctnik bakimdan kahir ekseriyetle Tiirk oldugu gibi biitiin
tigi

a H
."

ss*ir

'
-.

.-..'

:.*^Ktl.

I 3
it

bu memleketler de tarihi, dan tek bir iilke idi: T ii

ve her bakimRuslar bu miisterek adi sadeee askeri ve iktisadi mevzularda kullainsiyasi, cografi
i

r k

s t a

3
.

a43

Dr. Baymirza

HAYIT,

a.g-.e.

sh.

215-.'i;i4

490
yorlardi. Mesela;

MOSKOF

MI'lZAUMl

M08KOF

MEZALtMt

4<H

Tiirkistan

Askcri Mmtikasi

veya

- Sibirya Demiryolu* gibi. Derhal bir Sovyetlegtirme politikasim tatbike koyulan Ruslar yeniden bir qok slav muhaciri getirerek en miinbit topraklara yerlestirdiler. Giincy Tiirkistanda pirinq, vosair hububat ekimini tahdit ederek burasim bir pamuk deposu haline getirip istismar ettiler. Esasen daha 1919 yilmda Tiirkistan Cephcsi Rus Kumandani Frunze 4 Ekim tarihli giinluk erarinde soyle diyordu: Tiirkistan cephesinin muzaffer askerleri, Rusya'ya pamuk ve petrol yolunu aQmistir. - M Nitekim Tiirkistanda istismar edilcn yalniz zirai istihsal olmamis zengin yer alti kaynakiari ve bahusus petrol de

Tiirkistan

sinda tevkif edilcn lider mevkiindeki niifuzlu din adamlarinin yekiinu ise yirmi bes. bindi. Kapatilan cami adedi de on binin iistundcydi. Buna ilaveten be? yiizden fazla
dini tedrisat
sis edildi.

yapan medrese kapatilarak baka

tiirlii

ilere tah-

Her

dini nesjriyat siddetle

yasaklandi.

Cocuklara resmi veya hususi surette dini telkinlerde bulunmak men edildi. Ele gegen K u r a n - i K e'

ler

miisadere edilerek halkin gozleri oniinde mey'"'-

danlarda yakildi.
olan

Tiirkistan Tiirkleri

ile

Islam_

DimAyrica

yasi ve Turkiye Tiirkleri J

is

a.

m Har

arasmda bir'ivahdet. fieri* yasak edildi.

vasitasi

ayni talana maruz kalmi^tir.

Milli mukavemetin ruhunu teskil eden Islamiyste karamansiz bir miicadele acilmistir. Once Islamiyet ile sosyalizm hatta komiinizmin bagdasabilecegi yolunda propagandalar yaptilar. Fakat gerqekten iyi yetismis. ve halkqa sevilmis din adamlan vardi. Bunlar 1926 da Taskentde yapilan bir miinakasada Lenin'e Peygamber (!...) komiinizme de bir din (!...) diyen kizilian hacil bir mevkie diisiirduler. Bu yiizden komtinistler bu alim din adamlanni ortadan kaldirmaya karar verdiler.
si

bu harflerle basilmis her tiirlii nesriyatin Tiirkistan hududundan icjeri girmesi men edildi. Yerine Rus alfabesi mecburi olarak ikame edildi. Hem de her Cumhuriyet iin Rus asilh ayri bir alfabe kabul ve tatbik etmek suretiyle istikrari alt iist etmek icin sonradan bu alfabeler *** bir kag kere daha degistirildi,
Biiti'm

bunlar yetmiyormus. gibi bir de

s
le

Cemiyeti*
adamlanna

A 1 1 a hkurularak bunlar vasitasiy-

dine ve din

agir

hiicumlar yaptvrildi.

Bu

cemiyctin propagandalarina tahsis edilmis radyo, tiyatro,

filim, afis, brostir neEjriyati ile birlikte dinsizlik miizeleri
acildi.

Bir misal vermek gerekirse yalniz Sovyet Ozbekissirf

26 yillarmda buttin vakiflar gasbedildi. Once taktik icabi miisaade edilmis olan seriat mahkemcleri lagvedildi. 1928 yilmdan itibaren de Miiftii, vaiz,
-

1924

1962 yih iginde yirmi tic bin besyiiz konferans verilmistir. Dinsizlik propagandasi iin calisan ticretli elemanlarm adedi en asagi bir milyonun tisttindeydi.

tanmda

imam ve

miiezzin gibi din

adamlan hapse

tikildi.

Oami-

bir

Tevkif sirasi cemaate gelmisti. 1929 yilmda Tiirkistanda pek yaygin olan N a k s iTarikatine mensub olmak tohmeti ile bir buguk milyon insan hapsedikli. 1928 - 35 yillari araler birer birer kapatildi.

bendi
3-"

Hulasa islamiyete kari anlatmakla bitmez korkunc hiicuma gegilmisti. Bu maddi - manevi ziilum ve tahakkiimler o kadar if rata vardi ki komiinist idare ile tesriki mesai etmis
m
Dr.

Baymirza HAYIT,
B.

a.g'.e.

sh.

52

"
Dr. Baymirza

(Paul

HENZE,
98-9S

t<;

Asya'da Siyaset ve Yazi,

Dergi

HAYIT,

Esir Tiirkler, Ankara 1966,

sh.

31

Nn

G,

Munih

19lj& sh.

MOSKOF

MK/.AUMt

493

olanlardan bile bu duruma isyan edenler gikti. Mesela, Uzbekistan Komunist Partisi Sekreteri Akmal Ikram ile Kazakhstan Komunist Partisi azalanndan olan Sultan Hocan bunlardandir. Bunlarin her ikisi de Sovyet Rusya Komunist Partisi Merkez Komitesi toplantismda
Tiirkistan'da
bil'ahere

olup

bitchlerdcn

gikayet

ettikleri
tip

igin

kuruna

dizilmisjlerdir.

Bu

kirnseler-

den
lari

biri de Sultan Galiev'dir. da 1937 - 22 yilarasinda komiiiiist idarede raiihim mevkiler iggal etmis oldugu halde sonradan zuliim, tedhis. ve tevkifleri
ic.in

tenkid ettigi

hapsedilmigtir,.
-

Ruslar; 1930

39

yillari

arasinda Turkistamn

mii-

ncvverlerini cesjtli bahanelerle kursuna dizmek, Sibirya-

sjckilde

ya siirgune gondermek ve hapsetmek suretiyle feci bir imha ettiler. Bunun adi kizillann tabiri ile T e-

m
da
;:

e k

ti.

1930

33

yillari

arasinda zirai saha-

tatbik edilen kollektiflestirme, halkm, koylulerin hat-

:>?S

ta bir kisim parti azalarinin sjkayetlerini mucip olmutu.

Bu me

honutsuzluk
(!...)

ele

almarak

genis. dlciide bir

temizle-

yapildi.

Maruf komunistlerden Kirov'un Arahk

1934 te Leningrad'da katli, temizleme isinin cok genis ve kanh bir sekil alraasmi sonuclandirmiti. Harekat o kadar ileri goturuldii ki, biitun Tiirkistan Oumhuriyetleri
tevkif zinciri
ka.fi
ile cevrildi. NKVD'nin korkunc. kadrosu gelmediginden bunlarin yanmda hususi bir temizle-

me

idaresi ihdas olundu.

Ellerine itina

ile

tanzim

edil-

rois listeler verildi.

Bu

listeler

Ruslann Tiirkistana

ha-

kim olmalarindan evvel

gizistandaki

milli

hareketlerde calismis

selerin isimlerini ihtiva etmekteydi.

Narn Hareketi,

kimAyrica 1928 da Kir1920 - 1930 se-

nelerinde Ozbekistanda

Partizanhk
bu

hareket-

leri, 1931 - 32 de Kazakistanda

VATANCtHDA TCKK YAVRTJLARI
1922 yilmda Tiirkistanh talebeler Berlin'de mill! ulema kisvcsl
il&-

ve 1919 daki

Turga

Koylii isyani ayaklanmasi gibi halistelere dahil

reketlere katilmis olanlann isimleri de

camiden gikarJarken.

494
edilmislerdi.

MOSKOF

MEZAljMl

Bunlarm hepsi do yabanci

Birligini

emellere

alet

pargalamak gjbi itharnlarla once hapsedildiler, sonra da ortadan kaldinldilar. 1937 yilmda da muallimler arasmda ayni gekilde kitIcvi bir temizleme yapildi. Bunlar da cvvelkiler gibi.ya kurguna dizilmek veya Sibirya steplerine siirgiine gcin-

olmak ve Sovyetler

"

derilmek suretiyle temizlendiler (!..) Bu temizleme (!) hareketinin mahiyetini ve kurbanlanni Rus kaynaklarina istinaden tespit ve tahlil eden
Dr. Ergis firmer diyor ki

J*

5
co

Teror altma alinanlar: 1 n k a p aleyhi , < B ii r j v a m 1 y e t g S o vS , y e t dii m a n , S a b o t a j c i , C a s n s gibi ithamlarla cezalandinlmaktadir. itham edilenler gogunlukla Sovyetlerin iktisadi, medenl, maarif, kiiltiir ve
i
1

a r

i %

din siyasetlerine karsi

koymus

kigilerdir.

u r

v a
to-

milliyetcisi
puna admi
birden

olarak itham edilenler,

1 a

kdmunistle-

rin milli siyasctine karsi

koymus

kigilerdir.

Bunlarm

komiinistler

vermislerdir.

k D ii s m a n i Kisacasi, Komiinist Partisi Merkez

a
1

Komitesi'nin su veya bu mes'eleye dair noktai

nazarma
odile-

nisbeten, baska bir fikirde olan her sahis kayitsiz sartsiz

yukandaki ithamlann
rek yok

biri

veya birkagi

ile

itham

edilip gelmektcdir.

Turk

Miisliiman

Sovyet

Cumhuriyctlerinde, bilhassa Tiirkistan'da komiinist terorii,

yukandaki bananelerden baska,

yine,

Panislamizm
ve panis-

ve Pantiirkizm'e karsi miicadelc adi altinda yurtitulmektedir. Komiinistlerin Tiirkistan'da pantiirkizm'c

lamizme karsi miieadele isi, bilhassa Tiirkistan milli curaboliindiikten sonra huriyetleri adi altmda bes pargaya daha da eiddi bir sekil aldi. 1938 scnesine kadar, yani on yillik teror esnasmda, milliyetgilik, Tiirkculuk, Jslamcilik
3"
V.

SKORQDTJMOV,

Tiirkistan Sovyet
12,

CumhuriyeUerinde

Parti Temizlemeleri, Dergi Nu:

Munili 1958, sh. 30-31

196
ile

MOSKOF

MEZALtMl

MOSKOF

MlWAllM.t

497

itliam edilen Tiirkistan milli miinevverlerinin

hcmcn

hepsini

imha

ettiler.

Komimistler, bu dehsetli cinayetler

Yukarida sayisim belirttigimiz teror kurbanlari, yalmz Sovyet matbuati vasitasiyla bizim haberdar olduklanmi/.dir.

iizerine is yiiruturken, Tiirkistan

sartlarmdaki eski neslin

yetisjti-

miinevverlerini yok ctmoyi hedef tutmakla berabcr, Sovyet

Bunlardan baska fen adamlarmm birkagi

veya asistan denilen iinvanlardan faydalanmak lar, onlarin cserlerinden

doktor
birakilmis-

mekteplerinde komiinist talimatiyla terbiye edilip

rilecek ycni gene; kadrolara limit baglamislardi.
nistler

mahrum

Komttkiiltiir,

bu

maksatlanna

erisememislerdir.

Bugiinlerde

Tiirkistan Cumhuriyetlerindeki parti, devlet, ilim,

iktisat ve diger igtimai miiesseselerde

gahsan Tiirkistanlilar, Sovyet devrinde yetismis gencjerden ibarcttir. Fakat son yillardaki teror kurbanlari, kendileri tarafmdan yetistirilen bu adamlar arasmda secilmektedir. Ideolojik sahada da siddetli sekilde yiirutiilmekte olan bu teror neticesinde taninmis Tiirkistanh aydmlann qogunlugu, 1950 - 1952 yillan arasmda hclak cdildiler. Bu teror kurbanlarinin yiizde doksani yirmibes ila kirk yaslari arasmda olup, bunlar okuma-yazma bgretiminden ba-slayarak, taninmis ilim adami oluncaya kadar Sovyet mekteplerinde yetistirilmis ve demirperde disindaki Hiir Diinyanm hakiki durumundan habersiz kalmis kisilerdir. Mescla. Ozbekistan'da p a n t u r k i s t ve b u r j u v a milliyetQisi ithami ile 1951 1952 yillarmda cezalandirilan yirmibesden fazla Tiirkistanh tarihei, dilci, yazarlarm gogu yirmibes ila kirk yaglarmdaki ahislar taninmis Tiiridi. Bunun gibi, ilim ve san'at sahasmda
"kistanlilardan son
iki yil icinde

yasak edilmistir. Sovyet menbalarmin bildirdigine gore, bu sahislar kendi Koeserlerinde Leninizm vc Marksizm nazariyesine ve ileri siirmiinist Partisi'nin yoluna aykin goriislerini
miisler, ilmi i'mvanlarindan

mahrum

edilenlerin bizce bili-

nen gunu Tiirkistanh geng alimler

sayisi, Tiirkistan'da onalti kisi olup,

bunlarm gogunlu-

teskil etmektedir. Ilmi iin-

vanlarinm geri ahnisi miinasebetiyle bu sahislara karsi yazilan tenkit inakalelerinin bazilannda bunlarin ilmi
kifayetsizligi

veya eserlerinin kiymetsizligi

hakkmda

hicbir kayit yoktur. Komiinist tenkitcileri onlari objektif lik

hastahgina tutulmus

yani ilimde particilik yolundan

ayrilmis olmakla suqlamaktadirlar. Komiinist tcroriiniin yeni kurbanlari, yalmz yukari-

da
ler,

belirtilen ilim, san'at

olmayip, bu

terore, parti

ve edebiyat adamlarmdan ibaret adamlarmdan baslayarak isgisurekli sekilde

kolhozcular, talebeler ve genchk tesekkiiileri arasmiki yil iqinde,

da da bilhassa son
mcktedir.

devam

edil-

Kirgizistan'da

onalti,
la,

Ozbekistan'da, 1952 yilmda, esasen ideoloji suclanykismen de sabotajcihkla suclandirilan mahalli Komii-

Tiirkmenistan'da
onbir kisi yazdigi

oniiQ,

Kazakistan'da kirk, Tacikistan'da

tarih eserlerini veya dil bilimi-

siirleri,

nist Partisi Sekreterlerinin yiizde kirki iten Qikarilmistir. 15.6.951 tarihli, Kazakistanskaya Pravda gazetesi-

ne dair yazilarinda
Tiirkistan'm

TiirkQiiliik

mefkuresini

ileri

siirmckle

nin bildirdigine gore,

Kazakistan'm yalmz Sugin

bolge-

Rusya'ya kendi arzusu ile katildigmi ve bunun bir ilericilik oldugunu yeteri kadar gostermedigi buna mukabil milli mazisini methettigi ve onu ideal olarak gosterdigb ithami ile cezalandinldilar. Bunlarin da gogunlugu ya bakimmdan kirkdan yukari dcgillerdL
.

sindeki kolhoz reislerinin yiizde yetmisi, partinin emirlerini

yerine getirmemek ve kolhoz diizenini bozuculuk suqu ile itham edilip cezalandinlmistir. Bu hal Tiirkistan'daki Sov-

yet Cumhuriyetlerinin her birine taalluk eden bir misalt.

32

498

MOSKOF

MKZAJ.lMt

MOSKOF

MKX.Al.lMt

499

Terore maruz kalan kolhoz reisleri arasmda TLgebay^ Mirzaoglu, Ker|mogIu gibi cSosyali.st.ik mi hnet k a h r a m a n i iinva.ni, L e n i n ve K igibi birkaq nisan sahibi hatta Sovyctzil
dir.

yondan fazla

ins.an

aghktan

olmiis.

ve bir kismi giiney ta-

raflara siirulmiistiir.

Bayrak

ler Birligi Yiiksek

Komite

azalari gibi gahislar

sayisi

da vardir.
binlerce-

Cezalandinlan
dir.
''-"

kolhoz

baskanlarimn

Bol^evik ihtilalinden once, Tiirkistan ve Kinm'da on dort bin cami, dini okul ve medrese vardi. 1937 de bunlarm hepsi kapatildi, 1940 da biitiin molla, imam ve hatiplerin bir kismi oldiiriildii; bir kismmm da toplama

Miinihte raiiessea

Sovyetler B
i

r1

gin

kamplarma*
elli

gonderildi.

Sovyetler

Birliginde
biiyiik bir

oldiiriilen

Ogrcn

jti

En

biuden fazla din

Ozbekistan'da

s t

ii

ii

tarafindan negredilen

adamlarmin

ekseriyeti

Genocide In The
cser de bu
ihtiva etmektedir:

USSR*

mevzuda

calibi

(Sovyct Rusyada Jenosit adh dikkat vak'a ve rakamlar

Tiirkistanh ve Tiirk'tiir.

...Sovyet kaynaklari 19]!) de Tjirkistan'da achktan

olenlerin sayismi bir milyon yiiz ondort bin

1937 senesinin ortalanna kadar miltfyetgilik sugu ile gorevlerinden alimp, hapse atilan ve oldiiriilen hiikiimet
1936
tiir

(1.114.0001

memurlannin sayisi oniki bin iic, 1938 arasmda Tiirkistan'da

erbablan

yiiz

parti,

olarak gostcrmcktedir.

on alti kisidir. maarif ve kiil-

Fergana'ya tefyax.chgi raporuntis icjn gittiginde gordiikleri hakkinda da Miisliimanlarm elinden her seyleri tamamiyle almmis. Bizim ordumuz, onlari korumak yerine yagma etmisler ve oldiirmiisler diycrek, buradaki katliami ve yag-

Halk komiserliginin

reisi

Sorokin,

lanlar

biiyiik bir takibata ugradilar. Hapse atiarasmda 1925 - 1937 arasmda Ozbekistan parti sekrelerligini yapmi olan Akmal tkram, Ozbekistan Halk

Komiserliginin onalti sene reisligini

Feyzullah Hooa'lar vardir.

Akmal tkram

deruhte etmi olan ve Feyzullah

mayi

itiraf eder.

Bolgevik hakimiyetinin kurulusunda, iki yil iginde Tiirkistanhlardan iki milyon ki$i oldiiriilmiistiir. Kollektiflegtirme devresinde, yani 1931 - 1933 arasmda, Tiirkistan'da
yisi iic

achktan ve sair cezalardan olenlerin sayiiz

Hoca, 1938 sencsi Mart'mda oliime mahkum edildiler ve iig giin sonra da idam edilerek oldiiriilmiislerdir. Kazakistan'da: Kazakistan Komiinist Partisi Ikinci Sekreteri Skvortsov, 1938 de yapilan Kazakistan ikinci parti kongresinde

okudugu raporda, birkag ay icmde merkezi parti

vazife-

milyondur.
ile

1939
elli

1949 yillan arasmda, Tiirkistanhlardan

lilerinden yiizde altmis. yedisinin; eyalct parti vazifelile-

bin aile Ukrayna'ya ve takriben seksen bin aile

-

Kafmil-

rinden yiizde altmis ikisinin; vilayet parti vazifelilerinden

yiizde

doksanmin vazifelerinden almdigmi ve ekserisinin

kasya'ya siirgiin edildi. Kazakistan'da 1930

1933 yillan arasmda,

iki

eezalandirildigmi beyan etmitir.

Bak. Dr. Brge? SIRMRT, Komiinist TeroKiniin TUrktstan'daki Yeni Kurbanlan, MillJ Turkistan Dergisi, (Diisscldorf) Mayis 1953 tarihli niisha.
l's

Meshur T a r i h

tarihej Saneof isfendiyar

i

Kazakistan
ve
milliyetgilik

adh eserinde

Tiirkgiiliik

propagandasi yapti diye

sucjanark hapsedildi.

Bu

zat

Alma

Ata

Universitesi profosorlerindendi.

500

MOSKOF

JtOSKOF
MK/.AI.lMt

MBZALlMl

501.

Turkmenistan'da: Turkmenistan Komiinist Partial Birinei Sekretori Chubin, 1938'dc yapilan parti kongresindc okudugu rahareketinden porunda, U m u m i

Temizlik

kuzular gibi Moskof'a Yalmz ieslim etmeyeceklerinden iimidvardilar. Heyhat!.. Almanlar tarafindan csir edilenlerin yekunu dortyiiz bi:,M Bunlar ve miittcfik devletlere tesnin iistiindeydiler.
tefiklerin

kendilerini

kurbanhk

'

sonra, Turkmenistan'da mes'ul mevkilere la yeni sahislar tayin edildigini acjkladi.

Kirgizistan'da:

alti

yiizden faz-

lim olmus. bulunanlar, aci feryadlarma, bir

coklannm

in-

tihara kalk^malanna aiding edilmeyerek Ruslara teslim edildiler. Rusya o zamana kadar kurt-kuzu hikayesinde-

Temizlik* harcketinden sonra, Kirgrzistan'da parti gorevlilerinden iki yiiz bir kisi hiikumet memur-

Umumi

lanndan dortyiiz
suclandi.

altmis. bir

kisj giivensizlik

sucu

ile

bahaneler icad ederek hain ilan ettigi ve insafsizca cezalanchrchgi Turkistan Tiirklerini -velev mil- diismanla (yani Almanlarli kurtulus omeliyle de olsa yapmaz!.. la) isbirligi sonunda ele gecirdikten sonra ne
ki gibi zoraki

Tacikistan'da:

1938 arasinda Tacikistan'da da biiyiik olcUde hcyeti baskani NasreParti idare takibata baslandi. Muhittullah Maksum, Halk komiserliginin reislerindon

1936

Bugiin adetleri milyonu asan bu insanlardan bir tekinin bile yasayabildigine inanabilmek miimkun miidiir?..

Bu

suretle bir istiklal iimidleri

dana sonen

zavalh

a t s i z 1 l k Kazibay i t i felerinden ahndilar. Tacikistan Yiiksek Mahkemesi Reisi Reisi Rahim Bay ve Sirin ahtimtir, Halk Komiscrligi
tin ve
ile

sucu

vazi-

i r P Turkistan Tiirklerinin iizerine D e bir kere daha ve biitiin dehgetiyle kapanmigtir.

e r

d e

Merkez Komitesi Sekreteri $irin, hapsedildiler ve yaoldiirtilduler. Ayni zamanda Prof. Bektas gibi bircok
parti
zar, edip ve muallimler 61duriildu.
'

manevi istismar ve tahakkiime eden Ruslar, 1953 yilmda Sibirya'daki bos arazi

Ayni mddi

devam
ile

Ka-

Bu

zuliim ve tahriplerin arkasindan dehsetli bir ac-

hk ve ikinci Cihan Harbi giinleri ortaya ciktt. kadar askerlikte uzak tutulmus olan talimsiz

zamana
genqler,

zakistandaki ham arazinin isletilmesini emrettiler. 1958 yilma kadar Kuzey Turkistanda yani Kazakistan'da seksen iki bucuk hektarhk bir arazi ilk defa olarak isletilmeye amade hale getirildi. Arkasindan da buraya bir

Ruslar tarafindan kitleler halinde cephelere sevkedildiler. Fakat bunlarm gogu Rusyanm cokrnesi ile belki istiklalimizi elde edebiliriz umidiyle karsi tarafa geqtiler. Harbin, iimidleri hilafina

Rusya heyulasinm yikilmasiyle

ne-

milyon sekizyiiz bin muhacir getirilip yerlestirildi. Bu hareket Sovyetlestirmcde yeni bir adim olarak bilhassa icra edildi. Tabii boyle bir arazi ortaya Qikarmak ve bu gbemenleri yerlcstirebilmek icin Turkistan Tiirklerinin elinden hektarlarca arazi gaspedildi. Ostelik de her tarafta
iist iistc

ticelenmemek ihtimalleri belirinee tekrar cski cellatlarm eline diismek endisesi ile Turkistan Birlikleri Bati Cephesine gectiler. Bir kere arkalari emniyctte olduktan sonra Almanlar yenilseler bile medeni (!!!.) Avrupali miit***

lerin sayisi azaltihrken,

lc ile

katliam, tehcir ve achk gibi afetlerle TiirkSlavlann niifusu boyle her vesi-

cogaltihyor ve Tiirkler tarih

sahnesine

giktiklan

;!

'>"

Murat

TACMURAT,

Genocide In The USSR, Muuih 1958

kotiyle ilgiii

Doc. Dr. Tahir CACATAY, Tiirkistan Kurtulus Olayiawlan Sahnelcr, Istanbul 1559, sh. 7

Hare-

502

MOSKOF

MK/.At.ImL

MGSKOF

MEZAUMt

503

giinden beri vatanlari olan bir bolgcde azinhk baline getiriliyorlardi.

Mesela. 1926 yilinda Ozbekistandaki gayritiirk unsu-

run

Bu

m%

sayisi 4.543.000 iken 1959 da 8.106.000 i bulmustur. yabanci unsurlar iginde slav asilh olanlann artis ora440 dir. Diger bcilgclcrde de durum bundan farkh

degildir.

Bugiin Qin csaretinde oldugu

igin

mevzuumuz
da kisim

disin-

da kalan
bir
tir.

Do
Ne

g u

Ttirkistan*

Ferce Kizgin demir gubuk sokmak, gakmak, Tirnaklan arasma 9 Kiain sifirm altinda 30 derece sogukta, buz bloklari ustunde yatirmak, yiizmek, viicudun 10 Basin vc Viicudu keskin uglu demir taraklarla taramak, kostik ve diger ya12 Agiz ve burun dokmek, gayet agir bagladiktan sonra 13
7
8
givi
biitiin

dcrisini

11

deliklerine

kici asitler

Blleri

sirta

bir

kiaim

kaya koymak,
14 __ Ellerinden tavana asarak, onu bu halde
bir

50k kereler Ruslar'la Qinliler arasinda el degigtirmigHala da ikisi arasinda ciddi bir mi'mazaa mevzuu tcsctmektedir.

kil

hazin bir talihsizlik ki;

Tiirklcr olmaktadir.

burada

her
iki

hudut

ihtilafinda ortaya gikan silahli

gatismalarda

taraftan da olenler

Her

ikisi

de

Tiirkluk ve Miisliimanhgin can hasmi olan bu devletlerin

menfaatlan

igin birbirlerine saldirttinlan

asil

bu ayni

irk

ve

bulunan bir sopa cuda vurmak, 16 Viicudu kanatincaya kadar. kamgilayip, /sonra bigakla kesmek, 17 Viicutta bir dclik acarak dugumlu bir
15
t'Jzerinde sivri giviler

gece birakmak,

ile vii-

ondan
ip

so-

dinden insanlar

zalim hamilerinc karsi birlesmek im-

kup, bunu

iki gi'm

sonra agik yaranm iginde destere gibi

kanindan bu suretle

mahrum

bulunmaktadirlar.

siirterek iskence etmek,

Dogu
tekin Bey,

TUrkistanlilarin gayretli lideri tsa

Rus
yiiz

esareti devrinde

Yusuf Alpburada yapilan moskof

siralamakta-

Mumkiin oldugu kadar uykusuz ayakta kal18 bir duvara igin onlari kulaklarindan saglamak malarini
civilemek,

mezaliminin
dir:

yirmi beg muhtelif sekillerde icra edildi-

gini bildirmekte ve bunlari

madde madde

Tiirklerin bagina
elektrik

bir

madeni bashk giydirerek

bundan
lerini

cereyam

gecirip, boylece

masumun

goz-

disanya firlatmak suretiyle eziyet etmek, Basmi bir makinaya, ayaklarim da basjka bir makinaya baghyarak her iki makinayi aksi istikamette ha
2

sokarak Kism ortasmda, su dolu orada birakmak, 20 Parmaklari ve topuklari birbirine igne dikmek, veya 21 Kadinlan ginlgiplak soyarak memelerine vurmak, gakmak, 22 Basin iizerinde beyine uzun
19
igi

ile

ficilara

iplik

telle

giviler

reket ettirmek suretiyle eziyet etmek,

3

Kizgm demirle viicudu daglamak, Daglanmis kizgm yag dokmek, Viicudun yerlerine demir gakmak, 6 Cinsiyet uzuviari do muz kih sokmak,
4 5
viicut iizerine
gesjtli

givllcr

23 ._ Erkeklerin cinsiyet uzuvlarmdan yumurtalatarafa gekerek iizerine vurmak, arka rim 24 Demir kaziklar iizerine oturtmak, 25 tnsam cesedin yanma baghyarak giinlerce ol-

igine

dugu yerde birakmak,

504

M09KOF

Ml'./,AI,lMl

26

Kadm veya
yapmak,

kizlarm
stl

avrat mahallerine elek-

V.
"

RUMELlDE MOSKOF MEZAlJiMt

A<;niaz olmu Kizanhgin giiHeri

trik lambalari
tiyle iskence

sokmak ve
v.s.

bunla.ra ceryan

vcrmck sureBiz neyletljk o koskoca

elleri.

Moskof mezaliminin Tiirkistan gibi genig ve niifusga da en biiyiik bir Turk iilkesindeki uzun ve teferruath hikayesini boyle bir kac. sahifelik bir hulasaya sigdirmak rnumkim mii? Ciltlcr tutabilecck boyle bir mcvzuu sa-

Tarih boyunca Tiirk - Rus karsilasmalan umumi' iizere yetle biri Rumeli ve digeri de Kafkaslarda olmak Ruslar de cephede iki Her etmistir. eereyan iki cephede
ellerinc gec.cn firsatlardan bilistifade sivil

dece bir kac, nirengi noktasma temasla kesmek mecbuSon sdz olarak sunu soyliyelim ki bugun Afrika zcncileri bile istiklallerini elde ederek, mtistakil
riyetindeyiz.

halka karsi ka-

devletler

yiik devlet ve medeniyetler

kurmug bulunduklan halde kurma

tarih

boyunca
ile

bii-

istidadi

igtihar

etmis bulunan Turkliigun boyle en miihim bir kisminin mahkum kalmasi eidden hala. csaret altinda yasamaya

dm, cocuk ve ihtiyar demeden cak zulumler icra etmiglerdir. Bunlarm hepsinin anlatilmasi birinci boliimde nakledilen Tiirk - Rus muharebelesadece hasil ettiginden biz rinin lekrarma mccburiyet 1787 Harbi ve Doksaniic Harbi denen 1877 - 78 Tiirk - Rus olan karsilasmalan sirasinda Rumelide eereyan etmis

hatir ve havsalaya sigmiya-

Qok hazindir. Hem' de yiizyillarca

piirgeleri haline gelen

efGndiligini

yaptigi
sii-

Moskof Mezaliminden kisaca bahsedecegiz.

Evvelce anlatilmig olan " 2
bir katliani ve

Slavlar ve Cinlilerin esareti altinda!.. Veyl!..

O sokak

aldatilmig Mao'cu ve Moskofcu Bunlar, milyonlarca kan ve din kardesigenQlerimize!.. mizi diisiinecek kadar tarih suuru ve maseri vicdandan mahrumsalar da onlarin akibetlerine ugramaktan hazer edecek kadar iz'ana da nn sahip degildirler?..

Kalesini elc gecjren Ruslar. burada

1787 Harbi sirasmda Ozii lie gun uc. gece suren.

yagma

icra etmislcrdir.

Kihgtan gecirilen

kadm, cocuk vc ihtiyarlarm yekunu yirmi bes bindi. Bu mezalimi tasvir eden rapor huzurunda okunurken devrin
hassas, dindar ve vatansever Sultani, I. Abdiilhamid Han'a .tccssiiriinden niiziil isabet etmis ve o gece rahmet-i Rah-

man'a kavusmustu. Gergekten burada yapilan mezalimi dinlemeye tahammiil etmek bile kolay degildi. Rus asolan teslim edilmis kcrleri mal ve canlari kendilerine gitmislerdi ileri kadar o canavarhkta Ozii halkina karsi ki, bu vahsetten korkup kacan kiiQuk cocuklan top gibi havaya atarak altlarma panltih siingulerini tutmak suretiyle

kahkahalar atip eglendikleri bazi ecnebi kaynakharp, Sultan

III.
T.

lara bile gegmistir.

Bu
asi

ta gecon Sultan
Tiirkistan gehitleri

Selim

Abdulhamid'in vefati iizerine tahzamamnda da devam etmiti.

(Dogn Tiirkistan Gocjmcnlcr Omiyeba.lt.

ti)

Istanbul 1969 sh. 26-27

Bu

serin

140. ve- miiteakip saliifeleri.

306

MOSKOF
list iiste

WK7.At.tMt

maglubiyet haberleri geliyordu. tmdad-i Sefer i<jin harekete geqen ve B e n hazinm. diycn k u r u e k m e k yemege yeni padisah, harbin menfi coreyanini onlernek i<jin hudutsuz bir gayret gosteriyordu. Fakat liyakatsiz kunian-

Cephelerden

danlar elindeki ordu hie. bir basari elde cdemiyordu. Ruslar Ce/.ayirli Gazi Hasan Pasa tarafmdan miida-

faa edilmektc olan Ismail K a 1 e s i online gelerek burasini da kusattdar. Rus kuvvctlerinc Katerina'Tiin asiklarmdan Potemkin kumanda ediyordu. Kaledeki Faciiz'i kuvvete ragmen, Ruslar once puskurtiildiiler. kat bu sirada Avusturya Belgrad'i ele gecirmisti. Gazi Hasan Pasa buradan almarak sadrazam yapildi. Sert tedbirler alarak birgok kimseyi astirdi ise de sirazesinden gikan i.^lcr diizelmedi. Ruslar tekrar Ismail Kalesi'ni kusattdar ve Qok c;etin bir mudafaaya ragmen kuvvetler arasmdaki muvazenesizlik yiiziinden burasini ele gegirmege muvaffak oldular. Burada da aynen Ozii kalesindeki mezalimi tekrarladilar. Eli silah tutabilen hemen herkes kalenin miidafaasmda sehadet serbetini icjmisti. Geriye kalan kadin, cocuk ve ihtiyarlar Moskof siiriileri tarafmdan kiliQtan
gech'ildi.

tco

a
"7^

c J Jj o
41
'os

cs

h u

Bu

suretle katledilen
\xq

nin iistiindeydi. Kale

edildi.

gun

masumlarm adcdi kirk biyagma ve talan Ufi gece

3 B Eh

Ruslar, Rumelide asil mezalimi Doksaniic Harbinde

Bu harpte korkunc, bir sekilde mal ve can kaybma ugrayarak dogup biiyiidukleri vatanlarindan tehcir
yaptilar.

edilen Tiirklere dair, yerli ve

35 3
.

yabanci bir cok

yer alan resmi

vcsikayi
cil-

toplayip aynen nesreden Bilal N. im*ir'in heniiz ilk

di basilmis olan eserinde,

yazismalar.

Bilal N.

IMSIR, Rumeli'den Turk Gooleri

C.

I,

Ankara

1968

508

WORK OK
biitiin

MBZAllMi
ile

HOSKOt'

MK/.Al.lMt

509

Moskof mezalimini

korkunchigu

ortaya

koy-

adryla

maktadir. Bu eserde yer alan

sikada Rus bazan da

-ye.rli ve yabano- hemen her veBulgar mezalimine, yer ve yurt-

Z a g r a > E s k i kaleme alan Sabik Reisi Hiiseyin Bad EfenMiiftusii ve Cemaat-i Islamiye namerhumun eserinden kismen sadelestirilmis. bazi tli
killerle

lanndan siiriilen Tiirklerin acikU hicret facialanna temas edilmektedir. Bir qoklan harp muhabirleri tarafindan musahede edilip gazetelerine gektikleri telgraflarda belirtilen bu facialari anlatmak imkansizdir. Mesela. gfumnu'da Gazeteci Jacquot tarafindan Paristarihli telgrafda

Journal des Debuts Gazetesine qekilen 2 Temmuz 1877 Rusguk'un Ruslar tarafindan bombardimanindan sonra burada yapilan yagma ve kat'liamlari
te
""'

belirtmeye caligacagiz: oglunun kaleEserin n&giri olan merhum yazarin de vukua 1293 dcmektedir: me aldigi takdimde soyle Rumeh'de arki sirasmda gelen Turk - Rus muharebesi Ruslar miifrezeyle bulunan Eski Zagra kasabasi ufak bir evlerinahali. tarafindan harbsiz zaptolunarak Musluman koylerinde bulude mahsur kalmigti. Bu kasabanm civar yardim ile Muslunan Bulgarian Ruslardan sagladiklan ederek Ciizahi imkansiz facialar icra

manlar aleyhine
lerdir ki,

bildirmektedir.

Ayni muhabirin

qektigi 11
ile

Temmuz

han tarihinde

derece

kirli

sayfalar
bile

meydana

getirmis-

1877

tarihli bir telgrafta ise

Eskicuma

Osmanpazarc

arasinda onbin Turk gogmeninin acikh hallcrine temasla Ruslardan geri kalmayan Bulgarlarin bu havalideki zu-

tiyor. Heniiz tab halindc

onlarm hatirlanmasi bulunan

insanm tuylerini urperNeler Cektik isimh

mezalimin eserimden agagiya aldigim beyitler cekilen

olqttde ig

ne

katliam ve yagmalarma gehadet etmektedir. Ayni sekilde bir gazete muhabiri olan Gay'm Londrada cikan Daly Telegraph Gazetesine qektigi 14 Temmuz 1877 tarihli telgrafda gegitli Rus mezalimine temas etmektedir. Bu harpteki Moskof mezalimini tevsik eden, boyle saymak ve zikretmekle bitmeyecek kadar <;ok
liim,
:i '

aB6

yakici oldugunu gosterir... demektedir.

Qekerek Rus Bulgan Pise

Bagladi ehl-i dini
teftisje

,;

(474 adet) red ve cerhi imkansiz vesika ihtiva eden bu

eserin soyle bir kanstirilmasi, facialarin gumulunii kav-

ramak

icjn kafidir.

Bu muharebede Ruslar
Musluman

Bulgarlarin, ellerine gegirdikleri her ehir

ve onlarm golgesine sigman ve kasabada

sephun Bagteten mel'unun o neler Neler etti, Piru berna edilmeyup tefrik Bab-i dare edildiler talik Dayimm bend ediip de ellerini Kilddar lime, lime her yerini Kimiiii gonuliiler yere canh
kildi evleri

ahaliye karsi icra eyledikleri korkunc mezalimi Eski Zagrada cereyan eden hadiseleri musjahcdelerine istinaden T a r i h 5 e - i Vak'ai Z a g r a 35r
iw hs ss
3

Demeyup

ihtiyar, delikanh

Kiminin kestiler edep yerini Verdiler agza canh etlerini!..

bak. Bilal N. iMIR,

Ibak.

a.g'.o.
a.gf.e.

sli.

128
131

Kimine

giydirildi

kizgin

sac.

Bilal

N. iMlR,

sh.

"

glMglR, a.g-.e. sh. 137 Huseyin RACI, Taiihe-i Vak'a-i Zagra, Istanbul 1326
bak. Bilal N.

Zulmii gor eyle buiidan tetanias Ne fenaliklar etti bi/lere ah!

Yere girsin yere o ruy-i siyah

MOSKOF

MIW.Al.lMt

511

civarmMtiessif vak'a sirasinda yaim ancak sekiz facialarin. ve mczalimin jjeni daydi. Maahaza icra edilcn

:0 be

Zagyuvalar sbndiiren aci sahneleri heniiz hatinmdadir. tasvir ve beyan ra vak'asmda hatta pek eksik bir surette bir Zagedilcn Bulgar ve Rus mezalimine hedef olmamis. tasawur edilemez. Her aile bir ehid-i mazlumun kanrali
Ii

babasi, kimihatiralari igindedir. Kiminin oglu, kiminin Diinyayokluk cigerparesi olan kundakda nin de, heniiz gonderiligin dokmek kam Islam sirf sma bir hie, igin, caresiz fakru zarumisj... Nice Miisluman kadinlan dul,

ret iginde kalmigtir.

Bir

alii

ogluna nida ediyor.

< 3

'Go

'& \-

x p
(J

Oglum, bexii birakmas diyor.. Deyaegi desd-i rasedarmda Bir kadin durdu vol kenarinda Bakip etrafina me.lul ve hazin Soyle etti, beyan-l kalb-i mekin
Ali!.

c
b;.

S
jj
-'

_
Mi

Ac!.. Vatan, sineni bii acizene

"

Bir avue yer de ver bu faizene Bikesim sen benini penahimsm

Bais-i

Rahmet-i ilalnmsin!

Ey

Vatan!. Ey melike-i iimmet!. Hubbun inianima biiyiik hiiccet!. Zevcitn oglum senin kucagmda,

Bana yer yok mu

bir

bucaginda

Yelis. imdada nerdesin ecelim. Terk-i can etmek en biiyiik emelim!..

o
A!

S58 Feryadiyla teranedar olmutur. Raci Efendi Hiiseyin Eserin muteakip sahifelerinde gordiigii facialan 6ylc anlatmaktadir: Ruslar,. .'..Tcrnmuzun 10 ncu Pazar giinu oglen iizeri

ms

HUseyin RAjCI,

a.g.e.

sh. 2-3

812

MOSKOF

MKZAI.lMl

MOSKOF

MKZALlMl

513

Kizanhk cihetinden gelip Bogazi tutarak sehrin kuzeyinde Bademlik denilen yerdc karargahlanni kurdular. Bulgarian emollerine ulagtirmak igin biitiin ahaliyi, onlarna hiikiim ve zulu rnlerine tabi olmaya mecbur eyledilcr. Bu maksatla kumandanlan Gorko, Islam ileri gelenlerini, Bademlik koskiinde huzuruna davet etti. Huktimet

Eiliselerden clcvamh surette ganlar cahnir ve silahlar kosc baskinnda toplanirken evime gidip coluk gocugumun

ve komsulann miimkiin mertebe heyecanlanni teskin et-

mek ve gocuklann sokaga gikmalanm men eylemek

igin

memurlanna ve

ehrin

ilcri

gelenlerine

biitiin

ahalinin

dolastim. Teessiirumun siddetinden evde duramayip Resadiye Mektebine giderek oradan diismamn hareketini takip etmekteydim. Diisman, Kizanhk Kapisindan bes on siivari

iki saate kadar silahlarinm toplanmasmi ve bunu geciktirecek olurlarsa kasabanin topa tutulacagini soyledi. Simemurlarm yanina gelen Haci lahlar acele toplanirken

kazagi ve komite askeriyle bir kag bin Balkanh Bulgar capulculan ile birlikde ve General Iskobilef onde oldugu
halde sehre girip, Rustuye Mektebi yamndaki Camii Serif Meydaninda toplu bulunan silahlan, denial Bulgarlar

Gospodin namindaki Bulgar: Haydi vakit

geldi, silahla-

nnizi teslim ediniz dcdi. Kendisine: Yahu siz ne yaptiniz? diye soruldugunda bizden silahlar alinimyacak* cevabini vermistir. tte korkulu riiyalann tabiri zuhur et-

meye baslami^tir, ne gare ki is istcn gegti. Osmanh askerleri Kizanhga gegerken Yahudiler

ek-

mek ve sularla onlan karsilayip hizmctlerinde bulunmus. ve sadakat gostermislerdi. Bulgarlann ise aksine, kin ve
gayizlanmn ylizlerinden okunduguna evvelce igaret etBulgarlar, Yahudilere migtik. Hatta o vakit bazi geng Ruslar geldigi vakit onlann aakerlerini de boyle karsuYahudiler dc maskaralikla layacak mismiz? demisler. Umularun aksine, bulunmuglardi!.. mukabelede eevap ve emeliyle kurtarmak canlanm gelisinde Rusun Zagraya maksadiyla gostermek bircok yahudi hususi bir hiirmet Rus askerlerini de sularla karsiladilar. Bulgarlar, onlan
tahkir igin: Yahudiler sulara zehir ve sican otu katip zehirlemiglerdir, kimse sulanni icmesin diye Rus askerve lerine tenbih ettiklerinden birkag gim Ruslar, Islam

Bulgar mektebi kizlan, tek renk beyaz elbiseler giymig ve baslarmda rengarenk kurdele ve gigekler oldugu halde muntazam bir surette gelip deste deste cicekleri ve hususi surette yaptirilmis bulunan simit ve ekmekleri General iskobilyef'in ozengisini operek taktim ve kazaklan tatyip ile sevinglerinden giiya paskalya ve enpaylastilar.
lik ediyorlardi. Her nasilsa Riigtuye Mektebi kapisi agilarak bir kag Balkanh Bulgar, igeriye girip bir hayli cigek yoldular ve hain hain arkalarma bakarak gittiler. Ar-

kalarmdan kapi kilitlenmekle mekteb bu birinci istilada, Rus'un yagmasmdan kurtuldu. Ama daha sonra herey
oldu.

Kizanhk tclgraf hattim parca parca edip

ellerinde

kangal kangal tclgraf telleri ve kiiciik dolusu Bulgar serserilei nara atarak, hiikiimet tarafma gectiler. Hiikiimet, telgraf ve rusumat dairelerini zaptederek zaptiyeleri hapsedip bulduklan esyayi yagma eyledilcr... Telgrafhanenin cam ve cergevelerini hurdahas. ve
ras geldiklerini dilhurus. etmisterdi. Eski Camii Serifi so-

biiyiik sokaklar

Yahudi mahallelerindeki cesmelerden su igmedilcr. Hatta Yahudiler, Moskof ve Bulgarian zehirlemek igin su depolarma iki guval zehir doktiiler diye miizevir Bulgarlann, Amerikan gazeteleriyle hakikat hilafina nesriyat yaptiklan dahi iitilmitir.

yup

kandillerini ve biiyiik

mumlarmi camiin

bahgesine

attilar

ve kilim e$ya

vesairesini galdilar.

Bu cami Hakan-i
Emir
Sii-

Magfiir Sultan

Yikhnm

Bayezid'in biiyiik oglu

leyman tarafmdan 811 tarihinde insaasma basjanmp binasi yanm kalmig ve daha sonra Sultan II. Murad zamaf.

33

MOSKOF

MEZALlMl

515

nmda

ileri

gelenlerden

Hamza Bey nammda

Sahib-ul

Hayr'm
eski vo

adi gecen Sultan

uzerinde konulmug tarih

'I

namina ikmal eyledigi, kapisi tagmda yazihdir. Ruhaniyetli,

mukaddes vc ncfis bir mabettir. Istiladan iki ay ewe] Hatip vo Mutevellisi Haci Hafiz Tahir Efendi, yeniden bakirdan iki biiyiik gamdan vc altmig okka agirhgmMisir hasirlariyla

tstanbudan getirttigi giizel ve 'minber kapismi, perde ve merdiyenlerini cuha. dosemeler ile siislemis. ve Ramazaniye
iki

da

adet

mum

yaptirip,

tefris.

olarak dort yiiz kilo zeytinyagi hazirlamigti. Bunlann hepsi yagma olunarak minber kapisi ve mahfel tarabzanlan

1 J -i lis ;

tahrip, kazurat vc
O

hayvan

tersleriyle o

secdegah

kirletildi.

Kazak

atlarina ahir kihndi. Kur'an-i Kerim'lerin sayfalaatildi!.

5C
w g 8 3!

.-

parca parga edilerek sokaklara, ayaklar altma

Vallahi azizihi ziintikam!..

saniyet!..

Hey

gidi

11

Minarelerde

biitiin

giin

medeniyetsever inedepsizler bagnip

S3

tezyif ederler vc Muslumanlari gozetip kurs^m atarlar ve k'alabalik gorduklefi evlere hiicum edip egyalanni yagmalar!9

Ezan-J

Muhammediyyi hasa

istihfaf ve tslamiyeti

E
5
fc

>

2 3

lar.

ikinci istiladan sonra bu Cami erifin minaresini Bulgar hainleri, barutla kubbesi iizerine yikip biiyiik kubbe kenarlarim tahrip eylemisler ve birkac giin sonra ki-

yapmiglarken bir giin icra-i ayin esnasmda papazm Qarpihp hucceten olmesiyle terk ve sonra cephane deposu yapmislarchr. Miisli'nnanlarin avdetlerinden bir buguk selise
ft
,,.,,.;;

w*

ne sonra 1298 scnesi Nisanmm onaltinci giinii Bab-i ali'nin emir ve israri iizerine Miisliiman cemaate teslim olundu.

Tamir

edilerek hala, burada

namaz kihnmaktadir.

Iste hainler

islarm

bu hal ile kasabayi taraf taraf dola?ip mccburen evlerine kapadilar ve yagmaya koyulup
iglere

medeniyet ve Islamiyetin tahammiil edemeyeeegi

bavurdular.

510

MOSKOF

MHSiAUHt

saraghane ve kaffaf diikkanlari yagma edilgocuk ve kadinlariyle <;arYahudi magaza ve diikkanMusliiman ve dokiilup, iya kasabamn her yoniinii lanni soydular, Kazak ve tiifek sesleri tutmus ve her tarafda kapi ve kepek kirilma pa-

O gun

digi gibi gece saat dortde dahi

a
T3

tirtisi

ayyuka, cikmisti.

Ben de aile efradimla birlikde evime kapanmistim. Gece saat dortde gaflet basip oturdugum yei'de uyuya kalmis idim. Komsjunun kapisini Bulgarlarin delaletiyle Bulgarlar kirmakda Kazaklar, daha dogrusu intikamci
iken beni uyandirdilar. Evimizin halki aglasiyor ve titrc&?:

ctf

jjiyorlardi.

Kimi can korkusuyla bayihyor, kimi de sasiIrz ve can havliyle rip kuyuya atilmaya gahsiyorlardi. derhal hepsini samanhga c.ikanp samanlar ic.ine sakladim.
guriiltii

Komsudaki
diistiim.

ve silah sesi ilerleyip

kadm

ve tjocuk-

U tf
*^

3a

larin aci aci (;agnsmalari isitilince dizlerim kesilip

yere

korkusuyla kendimi kaybettim. Hiikiimet varmis gibi kayin biraderlerim Hiikinnet Konagma tazalliimii hal ve istimdada kostular. Boyle tehlikeli bir vakitte onlari sokaga sahvermek mutlak saaise, bir tehlike gecirdikeseriydi. Her ne hal kac. kmhk ten sonra eskiden tanidiklan birkac. Bulgarin yardim ve himayesiyle bir saat gccdikten sonra emniyet ve sel&metle dondiiler. Mezkur komsu kadmlarm da bir Bulgar eviedildikleri

Yok

trt.ri

3 u

a j
2

5 B tj a .' M & M S | Ju*fH

- s i

ne

iltica ile kurtulmus olduklarini yine komsumuz Bulesnada yukari samanhga cikmis garlardan ogrendik. idim. Giiya bes - on bin asker siddetli muharebe ederce-

sine diAnyayi bir patirdi ve sematat tutmus.. .

...Bir guriiltii isitiliyor

'''"

ve heniiz afak da uc gdsteedilen diikkan ve evlerin kinlan kapi ve kepenginin gurultustiymiis. Dehset sagan bu sesleri dinliyerek sabah oldu. Sokaklara cikmak
riyordu.

Meger bu gemetat yagma

33

Huseyin iRACi,

a.g.e. sh.

38-dO

01S

MOSKOF

MKKAUMt

MOSKOF

MEZAliMl

S19

muhal, herkes evlerinde mahsur vc miitehayyir vc Bulgar sarhos. ve azgmlannin sokaklarda scrmcst vc serbest nara vuruglari ise yiirekleri kan aglatirdi. Biz bu halde muzdarip ve diisjinceli iken mahallede yine bir feryad koptu. Kapilan kinhyor, evlere doluyorlar! feryadiyla komgular bizim avluya dolustular. Qoluk cocuklar zaten he yecanda bulunduklanndan analari masumlarm ellerine yapisjp hepsi yalinayak sokaga atilddar. Bizi Emin Pasa'nin konagma gotiir diye yola distiller. Sokaklar korkulu,

tinaden alinan asker ve Bulgar ileri gelenlerinin yetismeMiislumanlara .siyle giic. hal ile def edilebildiler. Eraf ve evvelce teminat vcrcrek goc, etmekten men edenler ve kiliniza hata gclirse bizi asmiz! diyen sehrin ileri gelenlerin

den Haci Gospodin vc Mineo vc

Haw Andon

gorbacilar

meydanda Miisliiman yok; ne ileri gidilir vc no gcri donmeye gelinir. Titreserek Emin Pasa'nin konak kapisma
vankh. Ve
giic.

bu hadise iizcrine cagnhp Emin Pasa'nin konagma gelmislcrdi. Bunlara hitaben Ha.ci Agalar!.. Hani bu fenaliklar olmayacakti. Bunlarm men'ine nicm Qahsmiyorsumiz? Soziiniiz boyle miydi!.. denildiginde bunlar cevabmda ne yapalim, climizdc ne var? is bizde degil, fenahklarin onii almamiyor. Hem bunlarm kanununda bir kasaba
alininca yirmi dort saat

halle kapi aQihp i<?eriye girildi. tnsan de-

yagma

varans!. Biz bilmiyorduk.

nize diigiihce yilana sarihr;

arkamizdan komsjular da heileri

lecan ve aghyarak igeri girdiler.

Emin

Pasa,

kasabanm

gelcnlerinden ve Bulgar-

idi. Bir ay kadar evvelce kendisine, devletce yiiksek mir-i miranhk riitbesi

ia

taraftan olarak bilinen bir kimse

verilmisti. Bu sebepten hatin gozetilecek sanihr ve evine taarruz olunmaz zannedilirdi. Heyhat!.. Halbuki bcygir

Korkmayimz, artik birgey olmaz debazdari da agladilar. Haci Gospodin geri kaldi. Ve aler. ve Rusya sbzii agildi, Allah belasmi girisildi Haspihalc versinl.. Basimiza bu felaketleri o getirdb dedi. Corbacilar doksan iki yili komite zuhurtmda sadakat gostermelerinden dolayi riitbelerle taltif olunmuslar ve su vakada da dahi miimkiin mertebe insaniyette bulunmakla akilhYine
calisiyoruz.
lik gdstermislerdir.

aimak ve silah aramak bahanesiylc kapisina gelcn giden Bulgar ve Kazaklarm ardi arasi kesilmedi. Devlet ve Millet

hizmetinde kullanilmak
-

iizere

istiladan evvel

biitiin

kaaabada sekiz

on beygir bulunamamis. iken Moskofun

fazla binek ve araba

istilasmda yedi yiizden

aldi.

hayvam

Kasaba bu haldeyken kazada Miisliiman koyleri ve ctftatese vcrilip cayir cayir yanmakta ve ortahgi bir siyah duman kaplayip kaza bastan basa matemhaneye dbsail nerek goniiller kan aglamaktaydi. istilanm iiciincu
liklcri

ahndi. Dosttan csirgenenleri

diisman cebrcn vc kahren ibret aim ey basiret sahipleriL

General Vorto, sehrin ileri gelenlerini cagirtip Yeni Zagra'da isyanlarmdan dolayi asker tarafmdan vurulan
giinii

Kizanhkh bir saki Bulgar, arkasma aldigi bir kol yagmaei ve intikamcilarla esraf konaklanni ve zenginlerin evierini yagma etmekteydiler. Ileri gclcnlerden Haci Veli Aga'nm ve clamadi Ru^tiye Muallimi Miihendis gerif Efendi'nin konaklanni igneden iplige kadar soyup yagmaladilar. Haci Tayyar Aga'nm vc Haci Hasim JJey'in ve sonra Emin Pasa'nin konak kapilarmi kirip igeri girerlerken muvakkat hiikiimetten list iiste yapilan ricalara is-

Bulgar eskiyasmin kaatillerini istemis, orasi baska bir kaza oldugundan mcs'ul degiliz cevabi verilmis. Bu suretle itham edemeyince mevzuu degistirip her kimde silah varsa yarin saat altiya kadar mutlaka hukiimete teslim olunmali, sonra kuyular ve ayakyollari aranacak balta, her .satir ve hatta ckmek bicagmdan maada silaha dair da kasave sonra edilecek halki katliam bulunursa cv ne ba askere yagmalattirilip soydurulacaktir! diye tehdit ve

520

M0SK0F

MIozAKlMl
ileri

MOSKOF
gelen-

MBZALtMl

521

tenbih ederek renin ve emanet olarak beldenin

lerinden eski Riisumat Miidiirii Riza

Bey ve Darning Bey-

Z&de Aril Bey ve Dabbag Haci Jlafiz Ilalil Efendi hiikiimette tevkif olunmusjlar ve bu emrin infazi igin digcrlcri.
evlerine gonderilmisler. Miisliimanlara eza. ve

Ve Turkce galiz bir ifadeyAskerc kurgun atarsuuz ha!., baglaym su kerataian!.. emrini verdi ve bize de sert bir surette hitabedele;

sekiz on kadar Kazakla geldi.

cefanm an
kedere
sel

gina indirdiler.

bean arttinlmasi beni son derece iiziintii ve bogmus, hiQkira hiqkira aghyor ve gozlerimden

rek Afjagi ininiz!. dedi, derhal bizleri de merdiven a vaO bigareleri de tekme vurarak ve bigak

gibi

yaslar dokiiyordum. Ciinkii pek gok kimseler, iyice siklh-

larma kiyamayip

hela.

kuyularina atmakla bu tehdit

saphyarak bagladilar. Maksat sadece eziyet etmek ve tahkirle kendilerine itaati temin etmekti. Yoksa o bigarelerde zaten ayak uzerinde durmaya mecal kalmamisti.
Bizlere hitaben.

iize-

kadar necasete batarak tiirlii mesakkatle silah gikarmaga gahgtiklari gortiliiyordu. Kuyuya atilan biiyiik bir kabza bigagimm Qikanlmasi ve durumun daha da fenalagmasi endisesiyle o gece

rine halk birbirine davaci olarak bellerine

Bu adamlar askere kursun attiklanndan

igin simdi kapilan onlerine asacagim. Siz de goriiniiz ve digerlerine anlatmiz, bunlar gibi yapmasmlar.. Haydi mars!. dedi. Bu emir iizerine oziir di-

bagkalarma ibret

ledik.

Bu

uyuyamadim.

hale tahammiil edemiyecegimizden bahsedip bizi

Carsamba sabahi mezkur bigagi gikarmaga gahgip meyus olarak inahalle kahvehanesinde oturan komgularla azicik

af eylcmesini bir agizdan rica eyledik 01maz, adet boyle. geleceksiniz, teklif ediyorum, haydi buyrun!. dedi.
hal etrafimizi iki bollik intikamci

hasbihal

edildi.

Riistiiye

sabah herkes diikkanmi aqip

tellal

gagirdigindan artik

isler

Mektebine gidildi. isjiyle mesgul olsun diye diizeldi timidiyle esnaf

mars?

kumandasi

verildi.

DerBulgar askeri sardi ve Onumiizde alti suvari ile bu Ge-

neral ve arkamizda o alti bigiinah, onlarin arkalannda da Bulgar gakileriyle kanik alti suvari kazagi bulundugu

garsiya gitmek tedarikinde iken hava yinc degisti.

halde yola
le

hmca

Bulgar zabtiyesi vasitasryle kirk kadar egraf ve muteberan

ile

gikildi. Sokaklar iki kegeli Bulgar hunharlariyhing dopdolu ve caddeler ise Kur'an-i Kerimlerin

hiikiimete gagrildim. Generalirnizin sizlere bir

kag sozli ve tenbihi var diye once Meclisi Umurai odasma konuldum. Digerleri de geldi. Bizi nigin topladilar acaba ne var? diye dusiiniirken garsi igersinden biiyiik bir kalabalik zuhur eyledi. Bigak ve sopalarla vurarak ve diirterek alkanlar iginde
alti

etrafa sacilmis, yirtilmis ve kirletilmis yaprak pargalariyle dolu oldugundan ayak basacak yer bulmak giigtii. Firsat buldukga yerden Kur'an-i Kerim'in yirtihp sagil-

nu pargalanni ahr ve ceplerimize saklardik. Bulgarlann kimi bize bag sallar ve elleriyle asilacak, kesileceksiniz
gibi

ismar ederlerdi.

Miisliiman

neferi

getirdiler ki,

kimler olduklari bilinemiyor.

Hiikiimet Dairesi

ahirma donmiis. Onleri hag igaretli komite Bulgar vahsilerinin kabadayi gahmlariyla otc-beri gezinmeleri ve bizler ve o alti yarali mecruh ve mazlumun me'yus hallerine alayh tebessiimlerle bakislari elem ve
kederlemizi gogaltiyordu.

do muz kalpakh

Karagoz Alani denilen meydanda vig araba yarali Bulgarian tesadiif olundu ki yanlannda iki boliik intikamci
asker bulunuyordu. Bizler gegerken yarahlar inleyip s6vboliiklerden bir saki: Kiz kardedigimin Turkleri! BiZim gavurlan oldiirursuniiz S ini ha!. diyerek pur hiddet iizerimize tiifek gevirdi. Artik

meye bagladiklannda bu

Kir biyikb siivari bir generali

sag donme iimidimiz kalmidigindan abdestli bulunamadi-

'522

MOSKOF

MKZAl.lMt

gimiza esef eyliyor ve durmadan istigfar ve Kelime-i ehadeti tekrar ediyorduk.

Boyle miithis bir korku, hasyet ve

rildi.

ye'is ile

bicarclerin viicutlarindan kanlar

oraya vaakar ve yalva-

rirlardi.

Bulgarlara hitaben: Komsular,

bif.de silah kaldi

mi? ve kime ne vakit

led astinyorsunuz!

silah attik? ve hanginize bh* fena

ile

soz soyledik? imdi soj'leyiniz! Nicin boyle yalan

biz-

Yazik dcgil mi? Hie. insafimz yok mu? dedikpe hain ve gaddar Bulgarlar cevap bulamayip put gibi sessiz duruyorlardi. Filhakika bu mazlumlar dtcden beri kendi igleriyle mesgul, kimseyi incitmemis-f, ehl-i lrz adamlar olup silah attilar sozli sirf Miisliiman kismmdan intikama vesile olacak bir bahane idi. Insafsizlar kunduralarla biqarelerin gdgiislerine siddetlc basarak eza

ve hakaretle birer birer (jekip saQaklara astllar. Allah cumlesine rahmet eylcsin. Bunlarm icjnde Haci Halil Agu ve yeni evlenmis gene, oglu Mustafa ile Ramazani erif Bunlar icin gelmis ilim talebesinden bir Laz hoca vardi. baba ogul yemek ycrlcrken aniden Bulgarlar kapiyi kirip
girmisler para ve esyalarmi aldiktan ve
tlirlli

eziyet eyle-

dikten sonra da boyle itham ederek idam ettirdiler.

hidler asilmcaya kadar kendilerini kaybetmemistiler.

e-

Onlarin bu hallerini miisahede ederken oliim bana o kadar tath geldi ki, sag olarak doneccgime hakikaten uziiluyordum...
::,i

"

Eserini yer yer Tiirkqe, Arapca, Farsca siirler

ayetlerle siisleyen

Zagra

Miiftiisii

Hiiseyin Raci
eski

ve Efendi
i?-

bundan sonra Zagra-yi Atik denen

gali sirasmda

Zagrada Rus

kendisinin de hapsedilmesi ve

Zagramn

kurtarihgi zamanma kadar devam eden hepsindc gegen acikh vak'alan uzun uzun hikaye ettikten sonra: ...Zagranm istilasx iizerine intikamci ve yagmaci
Hiiseyin

ai;

RACI,

a.g.c.

sh.

40-45

524

MOSKOF

MKZAl.lMl

MOSKOF MEZAUMt
edin!.

525

Bulgarlar

Yaka Boyundaki

Hars'ta, Kiilbe, Hizir Boy, Can-

baz Uran koylerine yiiruyiip para umulan zengince Miismmanlan iskencelerle yok etmig ve eoluk cocuk demeyip
elo geqirdiklerini katliam eylemisler. Kurtulabilenler
ise

Biigiilmek BulQinlgiplak Zagra'ya can atabilmisterdi. doldurup yaktisamanhga bir Miislumani garian yiiz iki edip Ycni firar olarak yarah lar. Iglerinden dort nefer eylemisler hal Zagrada Rauf Paga'ya sikmisj ve tazalliimii muamelesi ise de emsali gibi bunlar da tekdir ve hapis gormiisler ve yaralan bile sardinlmamis. Zehi insaniyct!.. iste bu kciyliilerden kilicj artigi Musliimanlan bir qok hezele ellerinde bigaklarla araya alarak hiikiimct konagina doldurup yahnayak bai kabak giines karsisinda kazak

atlan arasmda saatlarla tuttuktan sonra afv ediyorlardi.

(idam ilami) ve Haydi gidiyanlanna gikakenarlanna niz, isjerinizi is>yiniz! diyerek Kasaba girmek rilmca kollan bagiamr, yok edilirlerdi. Evlere
Bir kaQ giin haps
ile

ellerine bir kagit,

bir zabita neferi (Cellat!) verilerek

adam tildiirmek o derece siddetlendi ki sokaklara Qikilamaz ve yalmz olarak evlerde durulamaz idi. Musluman
Mahalleleri sessiz bir semte doniip
hie.

bir evdc ates ve

mum yakilmaz ve bir ocakdan duman Qikmaz bir haldeytoplanip gece giindiiz di. Birkac mahalle halki bir araya veyahut duvarkjnlmaga Kapi uykusuz bekleiyorlardi. dan asilmaga basjamnca kuzulanndan aynlan koyun edip gayet suriileri gibi hep bir agizdan feryat ve figan
.

bagngip yakalarmi yirtarlar, tic - bes erkek yanlarinda bir Bulgar zabitasiyle gelip, Aman komsular yaziktir, bizi kiriyorlar. Yalvanriz merhamet ediniz, geliniz bizi kurtariniz! sozleri ve kanh goz yagiyla yalvanrlardi. Jnsafsiz mel'unlar ise sdgerek ve iterek sopalarla kovarlar, nadiren de yanlanna zaptiye nammda bir - iki hain katarak evlcrine iade ederlerdi. Bu Qapulcular da gidip bir kac kurus ayak teri alarak ve Biz onlari bulup terbiye cderiz!.. diyerek savusurlardi. Bunlar cekilince yine o hizla kapiya hiicum ederlerdi... Rusun istilasmda civar koylcr Musliiman ahalisi kasabaya iltica eylemig hududa yakm bulunanlar da Edirne ve Haskoy taraflarma kacmiglardi. Bir takim kalabalik, olduklari yerlerde ve Bulgar kbylerinde tutulup kalmislardi. Bunlann ekserisi yok cdildi.'.. Hatta Deli Hiiseyin oglu Siileyman Cudi Efendi ailesiyle koyde tutulup yetmis yasim miitecaviz babasi koru iginde yok edilmi, haremiyle kendisini ve iki masumunu kasabaya getirmislerdir. Bunun basmda Bulgar kalpagi, ailesinin sirtmda Bulgar karisi fistani olarak aeik sagik pejmurde bir vaziyetteydiler. Alti yasjanndaki bir niasumu onlerinde yiiriir ve bir bucuk yasmda bulunan digerini ise annesi sirtinda goturiirdii. Bicare gene kadin, esrafdan ve sehrin ileri gelenlerinden oldusaclarmi yolarlardi. Diger taraftan

Eyvah

gittik!. diye

gundan kemal-i hicabmdan gomgdk

tere batmis ve

mos-

ic,

yakici gagnsip aglairlardi. Bunlari isitince yiirekleri-

kesilmis yer yanlsa yere ge<;ecek surette bulunmutu. Etrafini elii kadar Bulgar sarmis, ellerinde bigaklarla
tehdit ve tahkir
bir mtiddet
ile

mor

miz pare pare olurdu. Gundiizleri ise bundan da beter bir halde idi. Biqare Musliiman kadmlan masum gocuklan kucaklannda mezardan cikmi gibi yahnayak titreyerek Hiikiimet Kapisma gelip boguk ve titrek bir sesle; BabalanGitti evlatlanm!. Yazik, gitti erkeklerimiz...
mizi, kardeslerimizi oldurduler, evlerimizi soydular,

htikumete getirdiler.

Bu

hal iizerine

meydanda ayakta tuttuktan

sonra, cocukla-

riyle kadini evine, kendisini

kaat.il

hapse gdnderdiler. Bir

gece

hapishanesinde

tut up ferdasi giinii

sahverdiler.

aman

yetigin yetiiniz ayol!.. Bizi kiriyorlar. Insaf,

merhamol.

Aga, dahi haremiyle Arabaei Koyiinde tutulmus defaatle bogazlanmak icin yere yatmlmisken bir mani zuhuriyle kurtulmus ve nihayet baza Bui-

Ilursit oglu ftfehmet

526

HOKKOK

MK/.Al.lMf

MOSKOF
Enigte

M13ZAtjMl

527

garlarm delaletiyle
Koylii

kasabaya

gelebilmislerdir.

Omer

Efendi'yi dahi

Orakcj

Bulgarian
Siileymaii
bari aileni

Bulgar
.Kl'eii-

kiyafetinde kasabaya getirdiler.

di'yo

Mezkur

K6ye gitmc,

orlalik fenalagti,

gotiir-

diisiip bayildi. Hcpimize bir titreme ariz oldu. NobetcOere ve bazi muteber Bulgarlara; Korktu, oliiyor!. Aman su getiriniz, hekim qagirunz!. denildi. Hekim yok cevabiyla bir desti su getirdiler. Su getiren Bulgar

adam

me!. denilmisken nasihat dinlemeyip tors cevap vermi vc yukarda zikrolunan Karacur fesadmda ve daha sonra
Edirne'ye muhacerctte Miiftii Efendi ve esraf haklarinda gayri vaki isnatlar ve garezkarhklariyle umum! nefreti

da vakia korkulacak sey demesiyle bir kat daha bizi korku sardi. Yiiziine gogsiine soguk su vurduk. Elleri ve ayaklan yikanarak bir zaman sonra bicare kendisine gelebildi. Nefes almaga basladi. Hakikaten hepimizin nefesleri

Moskof askeri ve intikamci Bulgar serserileri, karakola geldiklerinde Kars, Erzurum ilc Vidin, Varna Ruscuk ve Sofya'mn Rus eline gegtigini ve kimi de umnu, Islimiye ve Filibe'nin ahndigini tig giin sonra Moskof Ordusunun Edirne iizerine hareket edecegini soylemckteydiler. Hatta mahut yiizbasi bir giin bunlan
celbetmisdi. Bazi

daralmis, oldukqa korkmustuk.

Hemen

abdest

ahp
zaptisi-

ciimlcten
yeleri

duaya basladik. Bunun

basladilar.

iizerine

mahpus

ve csir dusen onbes kadar askeri dorder dorder

ra eclip

baglamaya

Heyecammiz

stikimet bul-

du. BJgareler de esir sifatiyle

siiriiliip gittiler!.

anlatarak:

Camm

sizan

asker nereye

gitmis.

Jistovi'-

den geqcli kargimiza dikse he]) teslim hep

bir tek nefer gikmadi,

teslim...

Nereye

gel-

Heniiz layikiyle kavga ede-

Zikrolunan askerler, Kizanlik ve Sipka muharebelerinde bozulan askerlerden yol bilmemezlikle daglara ve ckinlige firaren sigmmislarsa da achktan nacar kalarak

mcdik. Yoksa sizin asker baska taraftan bizim iilkeye mi girdi? Gibi alayh sozler soylemigti. Onun bu sozleri
vak'alar teyid eder gibi gorundiigunden, iizuntumuz galip selamet ve kurtulus iimidlerimiz mahvolmakta
goidi.

Bulgar kdylerine iltica etmekle tutulup Hiikiimete teslim olunmuslardi. HUktimette bulunan gene Bulgarlar getirenlere Nigin bunlari oldiirmeyip getiriyorsunuz diye tekdir ettiklcri kemal-i teacciiple isitiiiyordu. Bak su,
sayan-i mcrhamct ve medeni muameleye layik sayilan vahsi gospodinlerc!. Bunlara benzer deni, nankor kanli bir millet tasavvur olunamaz. islama o vakit ettikleri vahsetlcri simdi takbih ve itiraf ediyorlar. Bunlar beheinehal bizim yanimiza kalmaz, Allah bizi terbiye eder, diyerek milletlerme bugz ve nefret edenler goriiliiyor. Felagnetullahi alezzalimln.. :wi

Temmuzun
civari ve

17 nci Cumartcsi
iistleri

giinii

Hiikumet Konagi

ve

Bulgar hasaratiyle vc avlu ic;i suKazaklar bazan da ellerindeki tiifeklerle bizlere nisan almakda ve asilacagmuzi ima ederek ip gostermekte idiler. Obiir tarafda Bulgarlarm dahi destelerle ipleri meydana dokerek UQlarim ilmik yaptiklari gortiliiyor. Bu da bir iyi alamet sayilmiyordu. Arkadaslanmizdan Omer Aga, ipleri sayip adedimizc muvari kazaklanyla doldu.

duvar

savi goriinee
liyorlar

lste efcndiler, beyler bizi

asmaga

ip hazir-

vade bugiine kadar imis!. Beyim al sunu Ka.milcigime ver!. dedi ve aghyarak boynundan saati gikarip efendi zadesi Arif Bey'e uzatti. Yanmda oturan sabik Rusumat Memuru Kiza Bey'e hafakanlar bastigmdan zavalh

Hiiseyin Raci Efendi bundan sonra askeri bir takve meeburiyetle Eski Zagradaki askerlerin ayrilmalanm ve buna ait telas ve hareketleri hikaye ettikten sontik

ra:

soi

Hiiseyin

UACl,

a.g.e. sh. 45-53

528

MOSKOF

MK'/.AI.lMt

MOSKOl'

MEZAliMt

539

Rus askorlcri tamamen Ycni Zagra

ler.

cihetine

gitti-

Miralay kaldi. Bulgar zabitalan da esir olarak askerleri ve zaptiyeleri evvelki giin kizanhgi sevk eylediklerinden kasaba tenha kalmisj, sehrin muhafazasi finnci ve gapaci yerli miskin ve koylii cjftei Bulgarlara birakilmisti. Bu sebepten Muslumanlar o gcce taarruzdan salim kalmislardi!. Bu pazar sabahi Bulgarlarm kudurmuscasina Musliimanlara saldirdiklari ve haylice Musliimani yok ettikleri sirada beldenin eski ve ileri gelen kimselerinden Eski Tclgraf Miidurii Eyiip Sabri El'endi'nin merhum kaympederi nin konagiyla karsusmdaki Kadi/ade Mehmet Aga. Konaginin kapilarmi actirarak Bulgar vahsilcrinin

Ancak yirmi kadar

suvariyle egri boyunlu

lah

atti, atiyor tezviratiyla bigareler asihyor! Bakmiz silah atan kimlerdir! Emniyetimiz kalmadi, muhafazamiza hiikumctten zaptiye isterim! diye israr etmesinden do-

ve bu vechile kadar ehli Islami vak'asiz selamete gikarmistir. Silah atan mezkfir Bulgar delikanhsini da o gun arkadagiyla
Hiikiimette giiya dovmiister ve terbiye eylemigler. oyle ki onlar birer birer yere yatinhp bize karsi bir Bulgar deynegi niimayisiyle kaldinhp o suretle vurur o rezil de

layt kapi dniine iki nobetgi tayin ettirmis,

rmdan canlarim kurtarmak

yiiz

igin

Micumlasigmacak yer arayan bes

da kalkar giilerek giderdi. sulannda Yeni Zagra cihetinden top sedasi isitilmeye ve Carpan tarafindan Osmanh askeri! sesi Bulgarlardan duyulmaga basladi. Saat 10 sulari Hii-

aci aci baginrdi. Sonra

Aym

giin saat 8

kadar gocuk, kadin ve aceze ve biQareleri iqcriye alrm, muhafazalari kjin cesaret gostermis idi. Civar komsulardan Ateijoglu Haci Salih Aga da canini kurtarmak maksadiyla bu konak kapisindan iqeri girerken Vanko ogullarmdan bir sefih Bulgar arkasmdan tabanca ile ates; etmis ve derhal hukumete kofjup I)urmus Bey'in konagmda bana silah attilar, diye feryat eylemesinden yagmaci bir siirii Bulgaria gelip Konak kapisiru kirmaga ve
kapiyi ac.in: diye zorlamaga basjamifjlardir.

kiimettcki memur Bulgar solunmaya basladi. ""'-

ileri

gelenlerinde bir telas his-

Hiiseyin Raci Efendi bundan sonra askerin gekiligi sirasmda sehirde cereyan eden bazi vukuati hikaye edevek diyor ki:

Kapmin

bit'

sokarak teslim olunuz! yaygarasiy iceride bulunan acizler ve qocuklar attirmislar. le tehditleri can havliyle feryat ve figani goge yiikseldiklerinde Eyiip Sabri Efendi, tarn bir cesaret ve metanetle Hiikumetten bir zabit gelmedikce size ben kapi aqmam, demesi ve istahtasim kinp
tiifegi

Gece saat 2 hengami, sehrin kenarmda iki silah Hiikumet ici de kansti. Bir kac siivari silah atilan tarafa gittiler. Sair geceler gibi kasaba iginde, yaygara ve giirultti isitilmiyordu. Saat 5 sulannda mahut Miralay bir kac. suvariyle ve telasla gelerek avludaki Bulatikh.

garlara

iri

iri

sdzler sdyledi.

Bulgarca anlayanlanmiz:

Eger

bir patirdi olursa, evvela buradaki Turkleri vuru-

nuz! emrini verdi

Eyiip rar etmesi iizerine hukumetten bir zabit gelir ve Sabri Efendi de eliyle kapiyi agar ve hakiki durumu soyler.

dediler... Gerci bizi yok etmege onlar hazir ise de, Hafiz-i Hakiki olan Cenab-i Hak izin vermiyordu. Pazartesi sabahi biitiin papazlar Hukumete getirilip verilen talimat geregince bilciimle Bulgarlar silahlan-

Haci Salih

Aga da

iste

bana

silah atan

Bulgar

dinlarak kasabanm online ve ovaya

indirildi.

Yeni Zagra

budur, silaha bakmiz, demcsiyle o zabit de Bulgaria silahini muayene eyledikte hakikat meydana tukar. O kala-

cihetinden ise top sedasi eksik degildi. Bir taraftan mii-

himmat

arabalari akibetin kotiilugunii hisseden

Bulgar

bahk da defolur gider. Eyiip Efendi de Muslumanlar

si-

Hiiseyiu RA.CI, a.g.c. sh, 54-55

f.

34

MOSKOF
ileri gelenleri, tela. ?
1

MK/.Al.iMl'

531

ve siiratla Kizanhk semtine gitmekBulgarlar da kuduz canavarvari islam Mahallerine saldinp onar - onbeger Miislumam birden evlerinden kaldirarak kollanni baglayip Kasaba kenannda
teydiler.

Azgm

gaddaranc yok etmekteydiler. Sokaklara gikilmasin oldururuz! demelerinden sikayete kimae gelemez oldu. Ogle zamani Kmin Paa'nin avlusuna hayasiz iki zabit girmis. ve edepsiz bir tavir almis. olmakiiskulerje, bigaklarla

DQ

w 5 C 3 3
1

larmdan dolayi Emin J'asa'nm oglu gievket Bey, diisup bayilnus/. Keyfiyeti haber vermek ve gikayette bulunmak icin bir- Bulgar zaptiyesiyle iki hizmetcisi aglasarak hiigeldiler.. Zabita kolagasi, tela? ve niimayisle birkag nefer akp acele gidecek olduysa da giiya atina gem vururken ati kacinp tutmak bahanesiyle hayli oyalandi. Boyle yanm saat vakit gegirdikten ve o habis de mak-

kiimete

^>

S,<H

gitti.

B I
c

satlanna nail olamiyarak yikihp gittikten sonra imdada Bunu miiteakip Debbaghane Mahallcsinden ve hapishane arkadaglarinuzdan Dcbbag Ilaei Hafiz Halil
Efendi'nin oglu Hafiz Mustafa Efendi geldi. Ostunii yirtarak ve kendisini yerden yere vurarak; Komular bi-

zim mahallede sag ve salim insan birakmadilar, ciimlesini

siradan vurup oldtiruyorlar! insaf ediniz, bu insanlara

kurtarmizb feryadmi kopardi. Omm bu miithis bagirmasi Bulgarian da telaga diisiirdu. Cabuk onu susturdular ve igeri ahp bazi istintaktan sonra bizim yanmuza koydular. Konusturmadiklarmdan disarinin halini ogrenmek icjn igaretle biraz haber almak mumkiin olabilirdi. Az sonra da n.e hikmete mebni ise onu ovine gonderdiler. Ruslar, Balkana tecaviiz etmekte iken, memuriyet
aciyip o zalimlerden

hakkmda Balkan havalesindemcmurlara telgrafla emir verildigi halde Qarpan Kaymakami, istifasmm kabuliinii beklemiyerek firar eylemig vc yeni Zagra Kaymakami da gitmistir. Kizanhk almd:yerlerini tork etmemeleri
ki

n;s2

MOSKOF

MEZAttttt

esnada Carpan Kaymakamligi Carpanh mesjhur Sait Aga'ya ve Yeni Zagra kaymakamligi da muvakkaten Zagrah Emiii I'ajja'ya verildi. Kniin Pa(?a oziir diliyerek kabul etmediyse de Sait Aga bu hizmeti teahhiit eylemigtir. Eski Zagra istila. olunarak yagmaci Bulgarlarm Kazak kigi

yafetinde (^arpan kdyleriyle cjftliklerini yagmalayip yakmalarindan ve Carpan Miisliiman ahalisinin de goq etmok hususunda ittifak edememeleri ve gidecek olanlari da Aga, baldiri ciplaklarm birakmamalarmdan dolayi Sail ile etrafmemleketi muhafaza igin Ilaskoy tarafina ilan tan sekiz yiiz ba^ibozuk toplarms ve ahaliyi de silahlanve icin kendi malmdan dirmistir. Athlann hayvanlari mevcut asar emvalinden Hiikiimet meydamna arpa yigdiBulgarlar rip istedigi kadar ahp hayvanlarim beslerdi. zahiri bir surette Miisliimanlarla hareket etmekte ise de Zagraya Ruslann daima postalan ve adamlan gelip gitmesinden dolayi onlann kuwetini bildiginden harben gelmelerinden ise, davet edip sulhen memlekete girmelerinin her cihetten hayirh olacagmi miisliiman ahalinin zayif rey sahibi olanlarma bildirerek kasabayi o suretle teslime

O
oo t-

K 3 3
3

SO!

_^

gayret ederlerdi.

:;n:;

Bundan sonra Zagra-i

Atik'in

Osmanh

Tiirk

As-

:0

kerleri tarafmdan geri ahnis^na miiteallik vak'alari teferruath bir surette nakleden hatirat sahibi, bu birinci cereyan eden Moskof - Bulgar isgal devrinde Zagrada miisterek mezalimini su satirlarla anlatmaktadir:

F=S f
2

Bulgar Mezalimi: Eski Zagra Kasabasinda Biik'ulmek Koyii Miisliiman ahalisinden iki yiiz on iki kisi katlolundu. Hadise u ekilde cereyan etmigtir: Zahire Tiiecan Yanko (Bu Yanko
3S3

Huseyin RACI,

a.g'.e.

sh.

55-58

S34

MOSKOF

mk/.AUmA
Valiligin-

MOSKOF

MK7.AT.tMt

535

admdaki habis sonradan Rauf Pasa'nin Edirne

de polis tayin edilmisti. Hainin boyle bir memuriyette kullamlmasi ne biiyiik bir gaflet eseridir!.) admdaki habis Zagra'nm istilasindan sonra kendisine Rus polisi siisu vererek arkasma akhgi yagmaci ve intikamci Bulgar hasaratiyla Miisliimanlari mahvetmege gikip Biikiilmek
Koyiine geldiginde Bulgarlar, Miisliimanlari koyiin asagi kisminda Yanko'nun karsisma ejkanmslar!... Yanko, bunlan bazan tokdir ve tehdit ederek iade ve Bulgarlara verdigi talimatla yiiz iki kisisini secjp
kisisini

tevkif ihsan eder de boyle dindar mazlumu haksiz yere ve hapseder!. Bes alti giin sonra adi gecen sahsin, askerle Eski Zagra iizerine harcketini takiben, diismanin Yeni Zagra'zavalhlar kapiyi kinp bozulan askerle Ediryi istilasinda

ne istikametinde kftgtiklanm bu Ahmet, nakil ve arkabu daglari tasdik eylemislerdir. Rauf Paga, dusmanlarin etmiyormus!. derece vahsetlerini galiba iimid Cami ve mektebe hapsedilen erkeklerle kadm ve cocuklardan
ler.

samanhga ve yiiz on de cami ve mektebe hapsetmis. Og gun mahpua

yiiz

on

kisi

de

turlii iskencelerle
v.s.

imha

edildi-

Hizir Bey, Golbe,

Canbaz Urun

koylerinin

Miis-

tutulduktan sonra dordiincii giinii samanhgm etrafma Cah girpi yigilarak gaz dokiilmiis. Miisliimanlar durumu

liiman ahalisi
Ilaci

hep

katledildi. Hizir

anlamakla derhal samanlik kapismi zorla agarak disanya hiicum ederlerse de samanhgm etrafini sarmis olan silah-

h bes yiiz nefer Bulgar asileri bunlara ates ettiklerinden bir kai olduruliip bir haylisi de yaralanmis. Yarahlarla, disari gikanlan zorla samanhga do.ldurup her taraftan
ates vermisler. Bigareler aglayip sizhyarak
birbirlerine

HafiZ isimli bir zat-i schit edildi. Haci AH'yi kendi gobanlan gazla sakahndan tutusturup yaktilar. Cevranh Koyiinde yetmis iki kisi bir bahge icinde kollari bagh olarak hep birlikde katledildiler.

Bey koyiinde Hatip muhterem kizlari ve hanimiyla

Kavak Koyiinde ana babasmm

gozii oniinde

hayatma

kastedilmek istenilen Rustiye Talebelerinden lbi isimli bir cocugu, daha sonra bir insafh Bulgar kacirdigindan

sarihp helallasarak cayir cayir yanmislar!. Mel'unlar da calgi galarak hora teper ve kebap pisiriyoruz!. sozle-

bu cocuk kemal-i
Kaatillerden
birisi

miiskulatla

kasabaya

gelebilmistir.
ele gegirilip

Zagra'nm

geri

ahmsmda

Bu mazlumlardan alti kisi duman icinde arkadan bir delik aip disanya atilarak kacmaya tesebbiis ettiklerinde, Bulgarlar arkalarmdan kursun yagdirmislar. ikisi yarah diisiip kafalari kcsilmis ve dort kisi de yarah olarak kagmaya muvaffak olmuslarchr. Bu firari yarahlar bir giin sonra giigliikle Zagra'ya vasd olduklarmda iclerinden Ahmet isimli bir delikanh muavenet iimidiyle Yeni Zagra Kumandam Bauf. Pasa'ya yarah ve halsiz olarak gikmis ve aglayarak maruz kalchgt zulmii anlatmis. Ancak Pasa, bu bigare mazlumu itham ve tekdir ile yarasmi pansuman ettirmeyip arkadaslarryle hapis ve tevkif ettirmistir. Yarab no vicdan ve nc hamiyyet!. Evvelce Radne'de Bulgar yarahlarma biraltm
riyle giilerlerdi.

cezasmi
*

* buldu. Ibis ise hala hayattadir.

vak'ayi

Eyiip Sullan'da iskele Kiraathanesi kiracnsi olan Ibis 911 suretle anlatmaktadir:

Aga

Ana baba ve akrabalanmla koyde bulunuyorduk. Kavakh ve civar koylerden alti yiizu akin Bulgar hazelesi koyumtizun dokuz yamda oldugum etrafini sardllar. Btttiln erkoklcri ve halde beni ve benim g-ibileri tamaraen koyiin ortasmdaki gesmeba?ina toplaytp erkeklerin kollanm iplerle baglamaga basladilar. Insafh goriinen bir Bulgar: Bu gocuklan ne yapacaksiniz? Bunlan saliverin dedl. Bunun iizerine beni ve benim gibi
nin

gocuklan serbest biraktilar. Oraclan kurtulunca qiftligimizdeki aga^lardan bir agaca cikip clurumii meiak vo endive ile takibe ba^ladim. Bigare babann, akkoliaii bagh olduklan halde. rabalawmi vesair Mtislumanla-n
klifiOk

536

MOSKOF

MEBAI4M1

masum

Cilkova Koylii Topal Dobra isimli bir habis dokuz askeri, bakire kizcagizlarm lrzlarma gegerek %.

tanesini koru icersinde katleyledigi gibi Hizir Bey K6yiinde de bir hayli Mtisltiman katletmigtir. Bu kizlarm

Canbaz Urun Koylii IJzuu Riistem'm kizlaridir. Neal Dokenli Mustafa'nm hanimi Zehra ile biri iki, digeri dort yaslannda iki masum gocugunu adi gecen koyden Kocu isimli eskiya oldiirmiistiir. Zikrolunan koylerdc Miislumanlarm olduriilmesinm ispati igin Dogu Rumeli idaresinde, sancak mahkemesinde Bulgarlar birer birer ikrar ve
ikisi

ispat ettikleri zabit defterlerinde kayithdir.

Bu

fenalikla-

yapanlarm ekserisi cezalanm gormiistiir. Birer igreng hastahga tutulara k hor ve hakir olmiislerdir. Karakag
kurun, bieak sopa
ile

igkencelerie

Sldttrduler.

Vak'aiun dehgeti

Cesedler kiptilere tasitihp kc-rpic knyusuna attinldi. Bu facia aksam ezaiuna yakm bir anda icra edildi. Vak'anin dehgetinden fenalamiim ki; agacjlan ino.rken
Shtindedir,
diigtlim.

hala. g-oziimiin

Gecc-yi

anaimn yanmda gecirdlm. Ancak

ertesi

gtlnii

es-

kiya tekrar koye gelerek kadinlar ve gocuklan katletmeye baladiiar. Bu esnada Dragan isimli bir Bulgarm kansi beni bir fici
igine
gizledi.

Katlodilen
figi

kadm

ve

cocuklann,

anannn
llahi!

feryat
g-Unier

ve figanlarim
idi!...

icinde dinllyordum,

Ne

canhirag acikh

miithis

saatler

kesildikter.

ieinde kalbimi, bfltttn varligur.i kemlrici, czici gectiginden ve artik feryad ve iniltileiin arkasi sonra Dragan beni ficidan gikardi ve koruya kagip

Fiqi

orada saklanmami soyledi. Bir miktar ekmekle koruya gittini. Dort gi.in ve geee orada a<; ve biilae kaldrm. Bllahare Raul Paa'nm Cevranh korusur.da harp ettigi esnada, isittigim top sesderine dogru ilerledim. Ancak dare icinde Kazaklarm eline dictum. Bunlar beni kumandanlanmn yanma cikarchlar. Bana hitafoen Bulg-arca: Babam, anani kesniigler, kimsen kalmamis, benimle gel seni evlat edeyim; goyle olursun bdyle olursun... deraig. Ibis de: Bski Zagra'da biiyiik annem var. Eger o da sag degilse gelirim diyerek General Gorko'mm yanina verdigi iki Tatar askei'le Eski Zagra'ya getirilmig, biiyiik validesine tesHm edilmistir. Hatta Tatarlar: Bu gece de sab'rediniz yawn SUleyman Pasa geliyor diye mujdede bulunarak ve helaliagareik vcda,
edip gitmiglerdir.

: '*:--*3k *>>' *

SVXJZ';

Ww^SSISSsi ''M

538

MOS1COF

MKKAI.lMt
lie

MOSKOF

MEZAitMl

539

isimli bir Miisliiman kasabi,

gi

scne sonra

hamamda

aya-

kayip kafasi pathyark

oldii.

Bir digcri de igreng yara-

Yukarda zikDobra da dokuz Kenc sonra mezkur koydc meyhane oniindc giindiizleym bir kuduz kurt
larla viraneliklerde bagira bagira. geberdi.

redilen Cilkovah Topal

siileyman Paa'ya gotiirmiisler o da evlerine gondermistir. Diger kadinlar ise Bes Pmarlar isimli yerde birakilnus ve onlar da o suretle evlerine gbtiirulmustur. Eski Zagramn geri ahnmasma kadar Kizanhk ve Kazasinda katliam o kadar yaygm degildi. Zagradan firar edenler, takibattan cmin olunca derhal Zagra intika-

tarafindan yerc yikilarak yaralandiktan bir kaQ giin son-

ra kuduz

illetine

tutulup fena halde oliip

gitti.

nmn almaga

tesebblis ettiler.
ettiler.

Yagmaya

Eski Camii erif minaresini yikan bir diger habis boylece murdar yaralar cikanp kimse bakmadiyine da gmdan harabeliklerde gigip kahroldu. Zlfetoglu Camii erifi minaresini yikan alcjak, minai'e scrcfesinde (jalgi (jalarken yere diisup oldii. Pek QOgu da muharebede telef olyok dular. Ve geri kalanlar da hep bu gibi felaketlerle
olmaktadirlar. istila hengaminda

koyuldular ve her

Evet, Bulgarlar evvelee Komite vak'asmda gostcrdikleri canavarvari barbarhklarin bir-

nevi vahseti icra

kaq mislini bu kere Kizanhk ve Kazasinda icra ettiler ki, engizisyondan agagl degiidir. Siz cepken giymeyi severdiye delikanhlarm cepkenvari kollarmi ve pazularmi yuzdiiler. Artik yoruldun, bir sigara ic! diyerek
siniz!.

Dcbbaghane
derisi

Mahallein-

tenaslil

aletini kesip agzina

soktular.

icki

alemlerine

sinden Giillepdan oglunun derisini demirci Bulgarlar, dipdiri yiizmiislerdir!.

koilari bagli bir siirii

Biqarenin

basmm

omuzianna

Musliimam gotiirerek hangisi semiz

basjm sallandigim goren Sagir Edibe admdaki kadin nakleyliyor. Suleyman Pasa, kasabaya girmekte iken bozulan Bulgarlar, Tekke ve Debbaghane Mahallerindcki Islam evlerine dolarak bulduklarim oldurdiikleri sirada bir kurtulus yeri arayan ve meeburen sokaga gikan on iki kadmi Bulgarlar, iki boliik ederek fedigi sirada iki tarafina

koyun yoklar gibi hareket ile her tarafi sikip yoklachktan sonra koldan ve buttan kiilbastihk kestiler! Diri diri sislere saplayip a teste kebap ettiler, ateslere attilar!
diye

Slitcunun Hafizi ismiyle maruf ulema ve miiderrislerden bir zatin gogsiinde ates yakip oliimune sebep oldular. El-

racesiz gotiirmege

kalkistiklannda,

geceleri

ortiinuriiz

diyerek feracelerini koltuklanna alarak karanhk yoluna bunlarm siiriip gotiiriirler ve arkalarma baktirmazlar,
birinin

gecen bakire kizlari, gene, kadinlan iiryan ve zelil halde sokaklarda dolastirip rezil ettikten sonra, birgok hazele cjrkin tecaviizlerini icra ederek oliim derecesine gelmis olan bigarenin ....na bir de kazik sokup oldiirlerine
bir
diiler. Miiflis Koyii Papazi, gene bir kadmin memelerini keserek kamyla cllerini yikadigmdan sonradan ele geg-

kucagmda

bir siit

kuzusu masumcugu

bulunup
yenedir,

siir'atle gittiklerinden

annesi caresiz kalarak

masumu

tiginde ikrarina binaen cezaya garptinldi.

re birakmis. Bulgarlarm birisi

merhamet mi etmis

masumu alip bir miiddet tasiyarak yine annesine vermis Kemer Koprii admdaki yere vardiklarinda Bulgarlar kendi
canlarinm derdine diiserek kadmlara: Siz surada dere igersinde saklaumiz. Biz gelir sizi ahnz. diyerek onlan terk ile kendileri kactilar. Cahhklar arkasmda saklanarak
biraz sonra islam askerleri oralara geldiklerinde onlan

Bulgarlarm ikran ve goriilen ceedilmisti. Miiflis ve isve Koylerindcn yirmi sekiz kadar erkek, cocuk ve kadm Balkanda feci surette blduriildukten sonra cenazeleri bulundu. Yukari Vayil tabir olunan koylerden Umurcili, Hasciimlesi

Bunlarm

nazelerin durumlariyle ispat

koycek, Beyazith, Ficareli, Saltiklar, Sukiirelili

vesaireile

den

ahaliyi angarye namiyla yiiz seksen araba

Sip-

510

MOSKOF
tig

MH/.AljMl

MOSKOF

MHZAUMt

541

kaya toplayip

giin tcvkif cderek evvela, Miisliimanla-

rjn kendilerine, mezarlari

demek olan
ile

bir biiytik

kuyu
iki

manh

Askeri Hayyin Koyiinde iken, bunlar ecnebi gazehadiseyi

kazdirdiktan sonra, ciimlesini katl

lar!.

o kuyuya doldurdu-

tc muhabirlerine gbsterilerek gazetelerin dahi

Mezkur kuyu ipka Koyiiniin dogu tarafmdaki

iginde
aileleri

evin arasmdadir. Tepcdc ipka istihka.mla.rmm civannda.

orman
taknn

on

iki

Mtislumam da ategte
koyiinden

yaktilar.

Bir-

de kapilara givileyerek evlcriylo

yiiz

beraber
kigiyi.

yaktilar.

Yukan Sarihanh
Buraya
bir

a.ltmis

temin edilmigtir. Miiflis Koyiinde yiizde kirk Miisliiman ancak kurtulabilmigtir ki, bunlar kasabada bulunmayanlardir. Evvelce yazildigi gibi bunlardan birgok go cuk ve kadin Isve Balkaninda katledildiler. Kozluca, Kigla, Canakgi koylerinde de pek gok bigare Miisliiman oldtirtililan etmesi
naugtiir,

Islam mezarhgi yapacagiz! diyerck tamamim oldiiriip oraya gomdiiler. Pakat bunlardan biri gomulmczdcn 6nce yarasi hafif oldugundan gece vakti siiriinerek civarda bir MUsliimamn evine siginip kurtulmustu. Agagi Sanhanh'dan da yetmig kii katlolunmugtu. Osmanh askerlcri SJipka'da ikcn ingiltere'nin Edirne Konsolosu mosyo Beliinet, mezkur yerlcri gezip beraberindeki gazcte muhabirlerir.e gostcrmigtir... Oglan. Hazar isimli Koyde yalniz bir kuyudan yetmig beg cenaze bulunup gikarilmistir. Diger birinden otuz beg cenaze gikarilarak kiisiiru tork edilmigtir.

kciy kenarinda

Bulgarlarm Islam vatandaglan haklannda reva gormezalimin burada ancak pek azi yazilabilmistir. Kirim Muharebesinden beri, Geng Bulgarlarm zihin ve
diikleri

diismanhk neticesi olarak Rus, Sirp, Ulan askeri her nereye ayak basip girdi ise oranin Bulgarian kudurmug bir surette etrafa dehget salan bir canavara donmiiglerdi. Nice seneler ekmek ve nigfikirlerine ycrlegtirilen taassup,

metleriyle beslendikleri efendilerini yaktilar, oldiirdtiler!

Veli-i nimetleri,

komgularma etmedikleri kalmadi. Zikrolunan Kizanhk ve Zagra facialan sairlerine bir nlimune telakki olunmahdir. Hele Karlovada bir Bulgar

Masum gocuklar analanna yastik yapilarak birlikdeoldiiriildii. Bu kabilden iki gocuguyla katledilen bir kadinin
alti yaglarmda bir kiz cocugu, firm iginde saklamp kurtulmug, diger dort yagmda bulunan kiz cocugu isc

Papazmm

ayin icra ettigi giin, bir demet giil cikararak cemaatina hitaben: Bunlar Miisliiman gocuklann kanlariyle sulanznig kilise

bahcesindeki bir

giiliin

kirmizi gicegidir

diye

bagmdan

yarali birakilip

yavrucagm

akli

basma

geldi-

ginde kalkip anasini hayatta zannederek testiyle su

ttiriip ..Jq ana!..

go-

diye

agzma su

akitirmig!. Birinci de-

fa Kizanhk ahalisini kurtarmaga giden askerlerin o civara geldiginde tig giin yarali kalan ve yarasi kurtlanmig olan o masumcugu bir asker ahp kurtardigi gibi digeri

cemaati takdise davet etmesi, kiyamete kadar unutulmaz bir vahget ve mel'anettir. Siileyman Paga, heniiz Balkandayken bu papazin bu derece mel'aneti haber almarak Filibede Divam Harpte tahkik olunarak cezalandinlmisti.

de bir hafta sonra ikinei bir defa gelen askerlerle

Koyti,
tadir.

Hayym
hayat-

Ordusuna

gikarilmigti.

Bu

ikinei kiz halen

Avrupamn, Hayvanlan Himaye Cemiyetlerine sua! daha agagi bu Bulgar vahgilerini hangi hayvan nev'inden addederek himayelerine
ederiz ki; yabani canavardan

ahyorlar.

Bunlari hangi vicdan ve yiirekle gayan-i hibuluyorlar?!..

3

Uftilhanh Koyiinde

ytiz

kirk Miisliiman bir gol keOs-

maye ve mcrhamet
3C-4

narinda bir giinde katledilip mezkur gole atilmigtir!

HUseyiu liACt,

a.g.o.

sh.

92-99

MOSKOK

MKZAJ.lMt

542

rafmdan tasnif edilip 1924 yilmda u r aa r Birligi Cumhuriyeti H a k K o m s e r g nee nercdilmitir. Bu eseri kurmay yarbaylardan Hiiseyin Rahmi Bey A n a d ol
I

Rusya Hariciye
dilimize

'

n u n

a k

adiyle

gevirmig-

tir.

ao

IJQlJNCtJ

BOLt)M

Qarhk devrinin Tiirkiye'ye karsi besledigi tahrip ve imha planlarmi ifsa eden bu eserde
sayjsiz

korkunQ
yer alan
bir

rapordan misal kabilinden bir kag tanesini hie. mulahaza eklemeden dikkatlerinize takdim edivoruz:

GlZLl

KARSI TAKiJIi MOSKOF

RUS VEStKALARIYLA TURKIYE'YE EMELLERl

AREIK DE\ RI
gcrok Turkiye Turkliigii ve ge-

Rtis Basvekili ve Hariciye Vekili B.V. Setormer'den Paris ve Londra Biiyiik ElcUeri A.B. tzwolski ve Graf

A.K.

Benkendorf'a
Telgraf

Carhk Rusya'sinin

rokse dig Tiirklere karsi nasil canhirag bir

litikasi takip ettigini belirtmeye cahstik.

dumanhk po> Fakat Moskof

bagh

Numara

5865
3.

6 Eylul 1916
Biiyiik

un

Tiirk

islam varhgmi yok etmek

istila

maksadina

metieri arasinda

olan isgal ve

planlarmm bir

de, nihai hedcflcrini

Britanya Fransa ve Rusya Hiikiiait vuku bulan miizakereler esnasinda asagida goriilecek hususlar kararlastinlmistir:

Numara

Doguya

gosteren

gizli bir

diplomatik faaliycti vardir.

Bu

faaliyc-

te ait dosyalar, Bolsevik Ihtilalini miitcakip

rini kotiilemeye

Qarhk Devbutiin
i

yarayacagi diisiinccsiyle Lenin ve arkane

daslari

tarafmdan rcsmen nesrcdilmistir. Qarlarin

karsi

Istanbul sehriyle Bogazici, Marmara Denizi ve 1 Canakkalc Bogazi'nin Bati Sahillcri'nin ve Medya - lynos hattina kadar Gi'mey Trakya'nin ve Bogazigi ile Sakarya nehri ve izmit Korfezi sahillerinde tayin edilecek

Dunyaya
leri,

derecede

E m

e r

y a

s t

->

emeller tasidiklarmi gostermek isteyon

ilk

Rus

komiinist-

'

kendileri de az sonra ayni yola dokiilecckleri halde,

o giin igin antiemperyalist goziikmek mecburiyetleri dolayisiyle Rus Hariciye Nezaretindeki biitiin gizli dosya-

en miihimlerinden biri de Eski Hariciye Evrak Mtidiir Muavini N. A. Bazili tarafmdan Turkiye Asyasi'nm Taksimi adiyle adlandinlmis olaniydi. Bu dosya miindcricati, alakali diger dosyalardaki Tiirkiye'ye ait vesaikle dc zonginlegtirilerek E.E. Adamof'un reisligi altmda bir heyet talari

nesredip aleme ilan

ettiler.

Bu dosyalarm

nokta arasinda kalacak, Asya sahil mmtikasi kismive keza Marmara Denizi adalanyla Imros ve Tenedos Adalarmm Rusya hiikumetine verilmesi hususuna ingiltere ve Fransa hiikiimetleri hig itiraz ileri surmezler. Bir Arap reisinin idaresi altmda bir Arap Hii2 kuraetinin veyahut Birlegik Arap Hukumetlerinin tegkilini, Fransa, Ingiltere ve Rusya Hiikiimetleri tammaya ve
bir

mn

Hiiseyin

Rabmi (APAK), Anadolu'nim Taksimi, Istanbul

3926

544
.hatta

MOSKOF

MK/.Ar.lMl

MOaivOF
iktisad?

MKZAl.tMt

545

korumaya

ha/irdirlar. ingiltere Hiikiimeti

Bos

Ilarioiye Vckili S.I). Sazauof'ua

yapmak hakkina malik arzusuna uygun olarak memlcket Araplann ve olacak

tesebbiisler ve mahalli ikrazat
igin miinasip goriilecek

Imparator'a Muhtirasi

tarzda dogrudan dogruya

bilvasita bir hiikiimet tcskili

veyahut

isgal

vcya hakkina sabir

hip olacaktir. Filistin'e gclincc; burada

beynelmilel

hukiimet

teskil edilecek

vc bunun

teskili bilahere

tayin

edilecek, fakat u sartlar ki, Mukaddcs Arazide bulunan bilumum Hristiyan miieseseleri eski hukuk ve imtiyazlarmi muhafaza edeceklerdir.

Harbin zaferle sonuclanmasi ve Tiirkiye'nin Asyadames'elesiniu. ki Topraklannin isgalinin kararlastinlmasi mcydana qikmasmi goz oni'me alan Fransiz ve Ingiliz Hiikiimetleri, Kiiguk Asya'nm taksimi hakkinda bu memleketlcre dair biiyiik bir vukuf sahibi olmakla tanmmis Mosyo Beyko ve Sir Sayaks tarafmdan hazirlanan bir
plani bizim tctkikimize arz eylemislerdir.

Karadeniz sahilindc ve Trabzon'un Batisinda tayin edilecek bir noktaya kadar olan mmtikayi, keza Van ve Bitlisin Cenubuna dogru Mus, Siirt, Firat Vadisi Cczire-i ibni Omer, Imadiyeye hakim siradagarazisini ve yi K ii r d i s t a n lar arasmda kalan
3
.ne

Rusya,

Bu

projedeki csash maddeler sunlardir:

ile

baslayarak Van, Bitlis, Mus ve Harput'un Giineyinden Toros ve Antitoros daglarmdan gecerek Anamur mevkiine kadar giden hat arasmda kalan biitiin vasi arazi, Anadoluda kalacak miistakbel Turk Sultanhgi ile Rusya arasmdaki hudud hattini teskil

Kara Deniz

Urmiye Goliinden

Meragaver mintikasim ilhak

edccektir.

etmek

iizere,

Fransa, Aladag, Kayseri, Akdag, Yildizdag, Zara, ve Suriyearaziyi Egin, Harput ile hudutlandinlan Irak'in Giiney kisingiltere'ye, edecektir. igal Kilikya'yi

Fransa'ya
hiline

ise

Rusyaya verilmektedir. Akka'dan itibaren Anamur'a

kadar

devam eden ve Suriye

ve Kilikya'dan miirekkep deniz sa-

mi ve Hayfa ve Akra limanlari

verilecektir.

yakin dar arazi ile Rusya'ya verilecek arazinin giineyinde kalan ve takriben Gaziantep, Urfa, Urmiye hat-

Yukarda bahsi geen bilumum

Hiikiimetine teblig ve is'ar metinin emri ile u keyfiyeti bildirmekle seref duyar ki

maddeleri Kralhk eden biiyiik elgi.... kendi liiikii

kuzey hudud unu cizen arazi kalacaktir. Ingiltere elyevm Irak Arabistani namiyle tanman ve Acemistan Korfezine baglanan eyaleti almaktadir. Fransa ve ingiltere'nin aldiklari arazinin arasmda
ti

26 Nisan 1915 de italya, Biiyiik Britanya, Fransa ve Rusya Hiikiimetleri arasmda Akdedilen ve Antalya nunti-

kalan

biitiin arazi miistakil bir

Arap

Hiikiimeti (Hilafet)

kasmda ve Akdenize ulaan havalide

taksimi halinde italyanm

Tiirkiye

Asyasmm

hususi menfaatlerini tasdik eden Londra Anlasmasinin dokuzuncu maddcsinin muhteSeturraer

3GC

veya Birlesik Arap Hiikiimetlerini teskil edecektir. Filistinde beynelmilel kontrol altmda aynca muhtar bir eyalet tesis edilecektir. Bundan baska Fransa ve Ingiltere
hiikiimetleri kendi niifuz

mmtiklarma

girecek

arazide

viyati tabii yiiriirliikte kalacaktir.

(

miistakil Arap Hiikiimeti arazisinde ticari ve iktisadt mahiyettc birbirlerine her turlii imtiyazlar vermek ve silahlandirma yapmak icin miitekabil taahhiitleri kabul ey-

see

Hiiseyin

RAHMI,

a.g.e.

ah.

255-256

lemektedirler.
f.

35

il

548

MOSKOF MEKAiJmI
olabiliriz.

MOSKOF

MEZALlMi

547

Bu projede bizim igin en hayati ehemmiyet, bizim gelecekte kazanacagimiz araziyi miistakbel Fransiz arazisinden ayiran ve bize teklif edilen huduttur. Topografi nokta-i nazarmdan bu hudut ka.fi derecebir huduttur. Qiinkii en miihim dag kitlelerini tatabii de kip ederek gidiyor. Fakat siyasi vc stratejik yoniindcn bu hudut ehemmiyet tagrmamaktadir. Qiinkii bize verileu
ve pek

Umumi

tefiklerimizi zarara
giltere ile

olarak soylenirse bizim Hukiimet, mitt-sokmaksizm gelecekte Fransa ve Inbu mevztt da yapacagnmz muzakerelerde bk

Umadiye -Cezire-i Ibni Omer- Diyanbekir - Samsat - Maras, - Adana (harita kirmizi gizgi) hattmin giineyindeki
alakadar olmadigimizi soyleyebiliriz. - Fransiz projesine ait olan biitiin mesailin tafsilath ve dikkatli bir surette gozden gegirilmesi igin, if? bu projenin hususi bir komisyon marifeti ile
ile

arazi

Ingiliz

olmayan halklarla meskun olan araziye bitiik ve komgu olarak kuvvetli Avrupa hukumetlerinin ortaya gikmasi keyfiyeti vardir. Her ne kadar bu hukiimetier bu gun bizim mUttefiklerimiz jseler de bunlarm
siikunctli

tetkik et-

Rus

Iran hududunun tegkil cyledigi

kosseye

girmelerf.

bu komisyonun Hiikiimet Reisinin riyaseti altmda Harbiye, Bahriye ve Hariciye Vekilleri ile Imparatorun sahsen Kafkasyadaki vekilinizin istiraki
ile

tirilmesini ve

Bundan baska Urmiye Mintikasmda bizim Hristiyan halklar arasmda miskeyfiyeti arzulanmayan bir husustur.

yoner miittefiklerimizin ehemmiyctinden dolayi bu mintikada baska bir Avrupa Hiikiimetlerinin hakimiyetini
kabul edemeyiz.

etmekteyim, yukardaki maruzatinn hiikiimdarmun tasvibine arz eylemeye cesaretyab olurum.

tcskil edilmesini miinasip telakki

Sazanof
Petrograf 13 Mart 1916
skoyesilev, 14

Bizim giineyimizde bir Turk Sultanhgi veyahut Aran Hilafeti gibi herhangi diger bir Miisliiman hiikiimcti ile komsu bulunmakligimiz daha miinasip olurdu. Bu nokta-i nazanmizi gerekli gosterecek diger bir keyfiyet de sudur v e Istanbul* hakkmda B o g a z 1 a r ki, biz Fransizlarla miizakerelerde bulunclugumuz zaman yalmz
Suriye ve Kilikya'yi Fransizlann almalarmi kabul eylemi idik. Diyarbekir mintikasi Irak'a dahil oluyor.

Bunun altmda Car'm kendi yazisiyla Mart 1916 tarihi vardir." *

iareti ve

Can

C.

Petrograddaki ingiltere Btiyiik Elcisi Sir Yukenen'den Bus Hariciye Vekili S. D. Sazanof'a

(Mektubun kopyasindan terciime

edilmistir)

Egcr bu nokta-i nazara kari durmaga muvaffak olamaz isek, hig olmazsa Urmiye Mintikasim ve Bitlis gegitlerini kendimize almaga israr etmeliyiz. Ve Fransaya ise kiigiik Ermenistanda isbu ilisik haritaya dayanarak Sivas - Harput - Kayseri tiggeninde tavizler vcrmeliyiz.

11 Mart 1917
giinku ihtanmz iizerine Sir Marks Sayaks'in verediyorum. Mavi Fransiz mintikasi imdi Fransiz sahasmdan cikanlmis. olup Nesturilerle
digi haritayi iade

Bu

mes-

kun olan
mis,

Bununla beraber mukaddes memleketlerde pek bu* Filisyiik olan menfaatlerimizin miidafaasi igin muhtar razi dahi olmasma kiigiik daha tin mintikasi arazisinin

Rus sahasma dahil edilfakat Kugiik Ermenistan'm Kuzcy kismi Fransiz saicra etmekle

bir mintika teklif edilen

hasina sokulmustur. Ehemmiyetli bir tadil

; " 17

HOseyin

RAHMf,

a.g.e.

sh.

130,

.181,

182

MOSKOF
548

MEZALlMl

549

M08K0F

MEZAUMt
Paristeki

Rus

Biiyiik Elcisi A.P. Ixwolski'den

S.l).

Sir

Marks Sayaks

sizin

arzunuzu ycrine getirmcyi nazan

Hariciye Vekili

Sazanof'a

dikkate

Ncsturi mmtikasi ve Bitlis gegitleri Rus mintv a kasinda tutuluyor. Erzurum vc diger cografi sjartlar, Rusya icjin b muhafaza edilmekle bcraber Ermenistan'in geri kalan
kismi da Rus sahasma dahil ediliyor. Sir Marks Sayaks evvclcc Mdsyo Piko He yaptigi bahislerde bu konusjmalara istinaden is bu degisjkligin Fransa tarafmdan dahi kabul edilecegini iimid etmektedir. Sizin bugunkii sozlerinizden biz s;u neticcyi qikanyoruz ki; Rusya hiikumeti
haritada kirmizi kursun kalcmi ile isaret edilen hattm giincyine ait olan hususlarda itilafnamenin miindcraeatini kabul etmeye hazirdir. Eger pazartesi gi'mii sizi ziyaret etmek mumkiin isc Sir Marks Sayaks size hudutlar

almisjtir.

Telgraf

Numara

90

Subat 1915

(Bir niishasi Londra'ya)

Kambon, bana soylcdi ki; son zamanda Paris ve Londra kabineleri arasmda ingiltere'nin mlistakil bir Arap
Hiikiimeti tegikli plani hakkinda muzakereler cereyan et-

mi vc miizakcrelcrde Fransa Hiikiimeti Istanbul ve Bogazlar mes'elesinde Rus Hiikiimetine teklif edildigi misillu

Pransanm Suriye ve Kilikyadaki hukukunun tamnmasi

zimninda taleplerde bulunmustur. is. bu muzakereler hakkinda Paleolog vasitasiyla malumata malik olacaksmiz.
Izwolski
"

hakkinda daha

iyi fikir vci-ebilecek biiyiik

mikyash

bir

harita gosterecektir.

Parisioki

Rus

Biiyiik Elcisi A.P. tzwolski'den

S.I).

George. V. Yukenen
Paristeki

**

Hariciye Vekili

Sazanof'a

Telgraf

Rus

Biiyiik Elcisi A.P. tzwolski'den

S.

Hariciye Vekili

D. Sazanof'a

Numara 854
(Bir niishasi Londra'ya)

29 Ocak 1915

Telgraf

Numara

III

18 gubat 1916

(Bir niishasi Londra'ya)

90 numarali telgrafnamemin ekidir. Beyruttaki eski Fransiz Bag Konsolosu George Piku'< ya Hilafet ve mlistakil Arabistan hiikiimeti hakkinda Londra'da muzakereler icrasi evvelce tevdi edilmig idi. Simdi bu zat ayni vazife ile Petrogra'da dahi gonderilmektedir.
Izwolski
a>

851 numarali telgrafnameme ek.tir. Kabinenin kurulmasindan sonra kendisiyle gorugtugum Biryan sizin Cemal ile goriisjnek hususundaki pla.ni-

"

ehemmiyctini tamamiyle takdir etmekte olsoyledi. Fakat sizin tarafimzdan tasavvur ve tertip cdilcn sekilde bu plan Fransa Hiikiimeti tarafmdan ciddi muhalcfete maruz kabnaktadir. Zira sizin tarafimzdan tertip ve tasavvur edilen artlar, Rusya'ya Istanbul ve Bogazlari vermeye miisaade ettigi halde,

mzin

biitiin

dugunu bana

Huseyin
Hilseyin

RAHMI,
RAHMI.,

a.g.e.

sh.

177-178
1T1

3 '

Httseyin

RAHMI,

a.g.e.

sh.

370-171

>

a.g.e. sh.

5!50

MOSKOF

AllM/vi,iMl

MOSKOF

MK/,Al,lMt

551

Fransa'nm kendisine vaad

Filistin'in bir

edilon araziden yani Suriye ile

Kus Harieiye

Vekili S.D. Sazanof'dan Atinadaki

Elfii

kismtndan ve Kilikya'dan sarfmazar etmesi manasma gelmckte oldugunu tasavvur etmektodir. Nastl
ki;

O.P. Demidof'a
'lelgraf

Rus

efkari

umumiyesi Rusya'nin Istanbul ve Bogaz-

lardan vaz gegmesine razi olmazsa, Fransiz efkari umumiyesi dahi bu feragata nza gostermeyeccktir. Bundan

'Numara 1531
(Paris ve Londra'ya

4 Nisan 1915 akgam saat 12-15

da

cekilecektir.)

maada unutmamahdir
Arap

hiikiimeti teskili
erifi ile

Mekke

Ingiltarc dahi miistakir bir fikrinde olup bu hususta hatta lazim gelen miizakerelerin yapilmasiyla
ki;

Qanakkale Bogazini zorlayip gecmek keyfiyetine Yunan filosunun yardim eylemcsine ingiltere Hiikumeti bu

dahi mesguldiir. Biryan, bar.a pek ciiz'i kitaata kumanda eden Cemal'in bu tegebbiisiinde muvaffak olup olmayacagi siipheli oldugunu soyledi. Ren sizin tarafinizdan
dusiiniilen

programda

siz

(yani Saratof)

yalniz Tiirkiye

Hiikumeti dahilinde zuhur edecek bir fitne ve calkantinin mUttefiklcr kun meydana getirecegi faydayi dncelikle dikkate aldiginizi ve prograrm tertip ederken Fransa'nm muttefiklerini yok etmeyi asla diisunmediginizi ve gerek

ehemmiyet vermektedir. Miittefikimizin arzusuna muvafakat eylcmeyi liizumlu telakki eyledigimizden dolayi oradaki arkadaslarmiza da bu hususta talimat geKabine Reisi taralir gelmez Krai tarafmdan ve Yeni fmdan Yunanistan'm harici siyasetine, yeni kabine tarafmdan eski kabine gibi degisjmeksizin devam edileeegi 'hakkindaki beyanata dayamlarak Gonaris'e muracaatla mtittefiklerin evvelce oldugu gibi Yunanistan'm kendileri
yiik bir
Lie

birlikte Tiirkiye aleyhine

harbe

katilmasi

halinde

Fransa'nm miittefiklerinin bittabi diger tarzda sureti tesviyelerle tekrar, temin edilecegini ecvaben Biryan'a soyledim. Ve netice olarak Alman-

ingiltere'nin ve gerekse

"kendisinc Aydm Vilayetinde toprak vermeye hazir olduklarim sdylcyiniz. Adi gecen topraklarm kendisine ancak Yunanistan'm derhal itilaf-i Miiselles tarafma katilmasi

ya'nm sarktaki
tifade

biitiin iimidlerini

yerle bir edeeek

olan
is-

daihli bir isyan firsati

meydana gelmis iken bundan

eylemek bashca hedcf olmasi lazim geldigini Have ettim. Bu son fikre Biryan yatdi ve bana dedi ki bu suretle Rus Harieiye Nazin tarafmdan Cemal ile miizakereler hakkinda tertip edilen plana muvafakat ediyorum, ancak Rusya ile yapilan itilaf mucibince dahi Fransa'ya ait olmasma karar verilen Tiirkiye Asyasmdaki Fransiz

halinde verilecegi belirtilmek suretiyle keyfiyeti Gonaris'e ihtiyatkar bir surette anlatirsmiz. Aksi takdirde ise miittefik hiikiimetleri Yunanistan hakkmda her tiirlii taahhiitlcrinden kendinlerini
dir.

gayri mes'ul telakki edecekler-

Sazanof

ST2

Bus Harieiye
Londradaki Biiyiik

Vekili S.D. Sazanof'dan

Elfii

hukukunun halcldar edilmemesi

Graf A.K. Benkendorf'a

20 Mart 1915
Elciliginin 12

garttir.

Telgraf
i/wolslti
37t

Numara 1265
Buradaki ingiltere Biiyiik :muhtirasma cevaptir:
"Hiiseyin

Mart

tarihli

srl

Hiiseyin

RAHMI,

a.g.e. sh.

162-

1.6;>

RAHMI,

a.g.e.

sh".

148

552

MOSKOF

MK/.Al.lMl

MOSKOi?

MKZAlJMt

553
Ingiliz sa-

Boga.zlar ve Istanbul Mes'elesinin Rusya'nm arzusuna gore halledilmesine Ingiltere Hiikiimetinin tamamiyle ve nihai bir surette razi olmasindan dolayi Imparatorluk Hiikiimetinin derin minnettarhklarmm Imparatorluk
Sir

hdir Acemistandaki bitaraf niifuz

;

mmtikasinm

Kdvard Grey'e

bildirilmesini rica edorim. Hiikumeti-

nin bu biiyiik Ingiltere Hiikumetinin hissiyatini tamamiytakdir cylemekte ve her iki tarafm menfaatlerinin samimi bir surette tasdik edilmesi, Rusya ile Biiyiik Britanle

hasina intikaline, imparatorluk Hiikiimeti nzasim teyid eylcr. Bu miinasebetle Isfahan ve Yezid ehirlerinin mintikalari is bu sehirlerde kabili taksim olmayan bir kiil tekil etmcktc olduklanndan buralarda Rus menfaatleri tesekkiil eylemig bulundugundan is bu mmtiklarm Rusya-

ya

tahsisi

hususunun takviyesini imdiden soylemeyi Imdiiriist bir hatti

ya arasmda ilelebet devamh bir dostluk temin edecegine emin bulunmaktadir. Bogazlarda ve Istanbulda ticaret
sartlan hakkmda vaadlerde dahi buhmmak surctiyle imparatorluk Hiikiimeti asagidaki esaslan tanimakta bir

mani gormemektedir: Rusya'dan Qikamayan ve Rusya'ya giremeyen mallann, ticaret esyasinm ve ticaret gemilerinin Bogazlardan serbestqe gecmesi.
Miittefikler tarafindan

hareket addeder. hudutlan arasmda bir kose teskil etmekte olup Ziilfikar mevkiinde bizzat Rus. hududuna dahil olur. Bu sebepten, bu kosenin bir kismini Rus niifuz sahasma dahil etmek icab ediyor. Bitaraf mmtikada demir yolu insaasi keyfiyeti ds hayati bir chemmiyet arz etmekte olup bu keyfiyet dahi
Bitaraf

paratorluk Hiikiimeti

mmtika Rus ve

ingiliz

rak geQmek

icjn

Qanakkale Bogazi'ni zorlayayapilan tesebbusu kolaylastirmak icin

dostane bir tetkik ve muhakemeyi icab ettirmektedir. Kendisine niifuz mintikasi olarak tahsis edilen kisim-

istirak miisaadcsi, Ingiltere ve

Fransa Hiikiimetlcri

igin

da tamamiyle bu harekat serbestisinden istifade edecegine ve bilhassa bu niifuz mmtikasinda kendisine mall
bestisinin

Hiikiimetlerin akilhca esaslar dahilinde isbu tesebbiise istirakine imparatorluk Hiikiimeti muvafakatini beyan eyler.

istifadelerinin temini diisiinulen

ve iktisadi esaslarda bir genisleme viicuda getirmek sertamlacagma evvelemirde imparatorluk Hiikiimeti isaret etmek ister.

Mukaddes Miisliiman
hakkmdaki

Beldelerinin raiistaki] bir Miis-

liiman Hiikiimetinin emir ve idaresinde kalmasi

Biiyiik Britanya Hiikiimetinin fikrine

liizumu

impa-

Son olarak da imparatorluk Hiikiimeti Rusya ile biKuzcy Afganistan kismmdaki mes'elelerin gegen sene vuku bulan miizakerelerde imparatorluk Hiikiitisik olan

ratorluk Hiikiimeti tamamiyle istirak eder.

Bu hususun

meti Hariciye Vekili tarafindan izhar edilen arzu

halledilmesini liizumlu addetmektedir.
3T:!

iizere,

da ne suretle halledilecegini yani Turk Sultanmin Halife-i lik iinvani muhafaza edilerek bu mevkilerin Tiirk idaresi altma mi birakilmasi arzu ediliyor yoksa, yeni Musluman ve miistakil hiikumetler mi teskili diisiinuliiyor. Is bu keyfiyetin bilinmesi ve izahi lazimdir. Ciinkii her iki ihtimalde de imparatorluk Hiikiimeti vaziyetini tayin mecburiyetindedir. imparatorluk Hiikiimeti kendi tarafindan Hilafetin Turkiye'den ayrilmasma tamamiyle taraftar ve arzuludur. Hacihk mes'elesi dahi tamamiyle serbest olma-

Petrograddaki Ingiliz Biiyiik Elciliginin Rus Hariciye Naziri S. Sazanof'a muhtirasi

Tiirklerin Istanbuldan Qikip kaybolmasim miiteakip diger her hangi bir mahalde Islamm siyasi bir merkezi olacak surette miistakil bir Miisliiman Hiikumetinin 'te$Httseyin

RAHMl,

a.g.e.

sh.

145-146

554

MOSKOF

MK/.Al.lMl

MOSKOF

MEZAtfMj

555

kili

keyfiyeti gayet esash ve Uizu mlu telakki cdilmektedir. Taraamiyle musliimanlardan ibarot olmasi lazim gelen ve Turk olmasi dahi sart olmayan boyle bir hukiimetin mevcudiyeti tabii Miisliiman

dar eylemedigimizden dolayi bizi suglamasmlar. Hiilasa olarak A.A. Nerakof su fikirdedir ki eger Mersin'in kendisine verilmesini Fransa miihim ve gerekli telakki ediyorsa tabii bizim buna muhalefet etmeyecegimizi Fransizlara bildirmek lazimdir.
Bazili
375

Mukaddes

Beldelerinin

buna

merkez olmasmi da

icab ettirraektedir. Boyle bir Miislii-

man
"bir

Hiikiimeti tabiatiyle kcndisine

Arabistani da dahil

etmektedir.

Bundan baska bu

hiikiimcte

Anadolunun
clcgil

da

kisminin dahil cdilmesi lazim midir,

ise nerelerini idhal

midir? La-

zim

etmek icab

edecektir. Meselesinin

halledilmesi lazimdir.

Kus Hariciye Vekaleti Hususi Kalem Mudiir Muavini N.A. Bazili'dan Baskumandanlik Karargahi Katindaki Diplomatik Kalem Miiduru N.A. Kuda sef'e
iNumara
1.151 14 Mart 1915 Vekil icin Fransiz Biiyiik Elcisinin Vekile telgraf 1: tmparator Hazretlerini keyfiyeti su suretle arz etmenizi zati devletinizden rica ederim: Cumhuriyet Hiikiimeti

Adi gegen Miisluman Hiikiimctinin teskili mesclesine miisaade edilraezden evvel Irak, Suriye, Filistin'in veya arasmda taksimi imkam civar mmtikalann devletler
mes'elesini miinakasa

etmek icab edecegi keyfiyctini

20 Mart 1915

hii-

kiimeti kraliye mevsimsiz telakki eylemektedir.

71

'Tiirkiye'ye

Bus Hariciye Vekili Hususi Kalem Mudiir Muavini X.A. Bazili'den Baskumandanlik Karargahi Katmda Diplomatic ube Miiduru N.A. Kudaset'e
Telgraf

takdim edilecek sulh sartlarim muhakeme ve Mmtikasi dahil olmak iizere Suriye'yi ve Toros Daglari silsilesine kadar Adana Vilayetini ilhak eylemeyi arzu ediyor. Hiikiimetimin bu arzusuna bat-i imparatorinin suratlc riza ve muvafakatitetkik ederek Iskenderun Korfezi

:nin ahnrnasini rica

ederim. Paleogaz
Bazili

"3

15 Mart 1915
Vekile arz etmenizi rica ederim: Fransiz tebligi miinasebetiyle A. A. Neratof asagida goriilecek olan miitalaada bulunuyor: O'nun fikri ile beraber Mersin Sehri:ni

Kus Hariciye

Vekili S.D. Sa/anof'dau

elci

Atinadaki

E.P. Demidrof'a

Telgraf

pek cok arzu etmektedirler. Bu mmtikayi Fransiz mintikasina dahil etmek Ermenilcrin Fransizlara karsi kirgmhklarim mucip olacaktir. Bu itibarla Fransizlara bu keyfiyeti anlatmaya ve dikkatlerini
elde etmeyi Ermeniler

"Numara 994
(Paris ve

7 Mart 1915

Londraya da

bildirilmistir.)

SO Numarah telgrafnameniz ahndi. Tamamiyle mevsuk bir menbadan haber aldigima gore Yunan Hiikiimeti
Girit'de tatbik edilen esaslar dahilinde

cekmeye liizum gordugiimiizu izah etmeliyiz ki bundan sonra Ermeniler bu emelleri hakkinda kendilerini haber'*

olmak

iizere

1s-

''

: '^

Hiiseyin

RAHMi,

Hiiseyin

a.g\e. sh.

144-115

- 7<J

Hiiseyin

RAHMi, RAHMi,

a.^.e. sh.
a.e.e. sh.

142-143
141

oss

MOSKOF

MKKAl.lMt

MOSKOF

MKZAliMt

557

tanbul'un gelecekte bir boynelmilel isgal vc tanzimi hak-

kinda plan hazirlamakla mesgfilmus.

Bu hususta

Atina.

asagidaki ekilde ve muhteviyatta tarafimdan bir muhtira

tanzim edilmistir:

Hiikiimetinin derhal ikaz edilmesine dikkatinizi c-ekerim.

Imparatorluk Hiikumeti tstanbulun vc Bogazlann mukadderatmm Rus Milletinin hayati arzularma tamamiyle mutabik sjckilde maada baska bir sekilde halledilmesine kat'iyyen miiaaadc edemez. Tiirkiye aleyhinde harbe istiraki mukabilindc Yunanistan Anadolu'dan genis. bir su-

Son vak'anin cereyani Imparator

fikri asilanustir ki Istanbul

Hazretlerine

su
kat'i

ve Bogazlar mes'elesi

ve nihai olarak ve Rusya'nm tarihi arzularina uygun bir

surettc artik hal edilmelidir.

Pakat bu miikafat bizim hakkimizm temini igin kat'i secikmak serbestce denize kilde liizumlu olan ve taksimi kabil bulunmayan hakimirettc miikafatlandinlacaktir.

yetimizin teessiis cdecegi

mintikada kat'iyyen

olamaz.

Sizden rica ederim, Fransiz ve ingiliz elcilerimizle birlikte miistereken icra edeceginiz tesebbiislerden maada ayrica Vekiller Hcy'eti ve Rcislerinin bu fikir ve mahiyette

Kger Istanbul ehri Bogazici, Marmara, Denizi ve Canakkale Bogazinm Bati Sahili ve keza Medya - iynoz;> hattina kadar Gtiney Trakya daha baslangicta Rusya Imparatorlugu sahasina dahil edilmezse her tiirlii hal sureti kifayetsiz ve devamsiz olaeaktir.
Stratejik sebeblerden dolayi Bogazici
ile

Sakarya

dikkat nazarlarim qekmek igin

tifade ediniz.
keti

ilk

miinasip firsattan

is-

Bundan baska Yunanhlann bu

tarz hare-

Nehri arasinda ve Izmir Korfezi iizerinde tayin edilecek bir noktada Asya Sahilinin bir kismi, Marmara Denizindeki Adalar lmroz ve Tenados Adalan dahi ImparatorIugun eczasi arasma dahil edilmelidirler.

Bulgarian Yunanhlar aleyhine tahrik

edeeeginden

bu keyfiyetin de Sirbistan'm vaziycti iizerinde ne kadar mes'elcsine dokunbiiyiik bir tchlike viicuda gctircccgi

Yukarda
za edilecektir.

adi geqen

mmtikada Fransa ve

Ingiltere'nin

magi

bile

miinasip addetmiyorum.

Bu

hal sizce bilindigi

hususi menfaatleri biiyiik bir dikkat ve gayretle muhafa-

iizere bizim

balkan milletlcrine

banstirmak

hususunda

takip ettigimiz siyasette de buylik bir darbe indirmis olacaktir.

Yukanda
diyle

bahsedilen hususatin her

bir

iki

miittefik hii-

kiimet tarafindan uygun

tarzda kabul edilecegi limi-

Sazanof

1T7

Rus Hariciye

Vekili S.D. Sazanofilan Paris ve Londradaki

Biiyiik Eleiler A.P. tzwolski

ve Graf. A.K. Bankendrof'a

imparatorluk Hukiimeti gurur duymaktadir. AdigeOsmanli Imparatorlugu ve diger mahallerdeki kendi arzu ve planlarmin fiiliyata intikali hususunda imparatorluk Hiikiimetince azami miisa<jen Miittefik Ilukiimetler,

Telgraf

ade ve yardima mazhar edileceklerinden emin

olabilirler.
3rs

4 Mart 1915 Numara 937 937 Numarah telgrafnameme ektir: Bu gun Fransiz ve Ingiliz biiyiik elc.ileri ile beraber
377

Sazanof

Httseyin

RAHMi,

a.g.e.

sh.

133

Huseyin

RAHMI,

a.g.e. sh.

131

558

MOSKOF
Paristeki

MK/.AUMt

MOSKOF

MK/.Al.lMt

559-

Kus liiiyiik El<;isi A.P. tzwolski'den Hariciye Vekili S.D. Sazanofa

Telgraf

dar miihim olan bu kadar muazzam mes'elenin bizim istifade ve menfaatimize olmayarak halledildigini gormek karsisinda kalaeagiz. Boyle bir durum karsisinda alela,dc diplomasi vasita ve yollan
ka.fi

Numara

115

gelmez.

4 Mart. 1915

Ve u

dugiince-

deyim

ki yalniz Istanbul

ve Bogazlarm degil

biitiin Kii-

(Bir niishasi Londra'ya) 879 vo 880 numarah telgrafnamelerinizi aldim. Bogazlar ve Istanbul hakkmda Delkase'nin fikri ve goriisii benim tclgraf name mden size malum olmustur. Bu sartlar altmda buradaki Hukiimctin bizim nokta-i nazanmiza muvafik bir gekilde umumi efkar uzerinde miisait
bir tesir

ciik Asya Tiirkiyesi mes'elesinin hal ve fash icin sizinle Delkase ve Grey arasmda dogrudan dogruya miizakereler yapilmasi siddetle gerekmektedir. Her halde sizin tarafimzdan tamamlayici tafsilath bilgi almcaya kadar ben, Delkase ile is bu madde hakkinda miizakerelere devamdan kacmacagim.

kase

ile

meydana gctirmesini bcklemek icab ediyor. Sclolan mtizakerelerime tamamiyle hususi ve miisParisteki

tzwolski

=:a

terek bir mahiyet verdim ve bizim hakiki isteklerimize, onunla konusurken hie. temas etmedim. Bana oyle goriiniiyor ki bu isteklerimizi biitiin tafsilatiyla ona teblig ve
teklif etmek icin tavzif edilmedigim miiddetge ve bilhassa Istanbul ve bogazlan miilkiyetimizde beynelmilel ticaret icin ne gibi taahhiitlcri kabul etmek niyetindc oldugumuzu izah eylemedikce Delkase ile daha uzun ve etrafli gekilde gfiriigmek pek tehlikeli olur. Ciinkii bu etrafh goriisme ve ticaret mes'elesi vaktinden evvel burada hiikumet azalan arasmda miinakasa mvzuu olur ve Fransa ile

Kus

liiiyiik Elcisi

A.P. tzwolski'den

Hariciye Vekili S.D. Sazanof'a

Telgraf

Numara

22

29 Arahk 1915

arasmda uzun haberlesme ve goriigmeler yapilmasina sebebiyet verir. Delkase'nin bana soyledigi sozlerin onun az zaman evvel Ingiliz Vekilleri ve siyas' mahfeli iJe yaptigi miizakerelerin ma'kesi oldugunu diigiinmekle esassiz bir diiuncede bulunmug olmuyormn ve Delkase'nin Londra'ya hareket ctmezden once sizinle gorumek firsatma erisemediginden dolayi gimdi daha fa* la teesstif ediyorum. giiphesiz ki mes'elenin diigum yeri burada degil Londra.'dadir. Eger telgrafnamenizden anlagridigi gibi Istanbul ve Bogazlar bizim istirak ve yardimimiz olmaksizm isgal edilecek olursa o zaman bu kaingiltere

Zata mahsus 5 Ocak tarihli Rec Gazetesinde intisar eden Ermenistan mes'elesi hakkmdaki Milyokof'un makalesi burada dikkatleri gekmistir. Delkase ile miizakere ve konusmadan anladigima gore Tiirkiye'nin Asyadaki topraklarmm taksimi haliride ve Izmir'in Yunanistan'a verilmesi takdirinde Fransa Hiikumeti Suriye Sahillerini. almakla iktifa etmemekte iskenderun'u da istemektedir. Keyfiyeti arz etmeyi vazife sayanm.
Izwoloski
sso

<*'>

HUseyin HUseyin

RAHMI, RAHMt,

a.g.e. sh.
a.g-.e.

sh.

129 123

560

MOSKOF

MEZALlMt
Atiiia'daki

MOSKOF

MEZALlMt

561

Kns Hariciye

Vekili Sa/aiiofdan

Elei EJP. Dimitrofa

verilmesi keyfiyetine ne gozlc baktigi yolundaki sualime Delkase, kagamakh bir cevap verdi. Delkase'nin fikri ve

Telgraf

Numara 138

20 Arahk 1915 gcce saat 12

hesabina gore, Delkase Fransa'nin, Tiirkiye hesabina arazi kazanmasi hususuna sahsen taraftar degildir. Fakat Fransiz umumi efkartni dikkate almak icap ediyor.
Filistin'de hcrhangi bir Avrupa Hukumetinin, icraat yapmasim diigunmek manasrzdir. Suriye'ye gelince, Suriye maddi yonden bir kiymet tasimamaktadir. Fransiz De mir Yollarinm bir dugiim noktasi olmasmdan dolayi Izmir, Fransa'yi alakadar ediyor. Bundan baka bu mmtikayla ingiltere dahi alakadar olmakta ve bu mevzuda

(Paris ve Londra'ya da bildirilmistir.)

Ingiltere Hiikiimeti'mn Btiytik Eknsi
tira verdi.

bana

bir

muh-

Bu muhtirada

Itilaf Hiikiimetlerinin

Tiirkiye

harbo Yunanistan'm da kabul edilmesi arzusu belii'tiliyor. Yunanistan'm bunu kabulii halinde HiikiimeUer Yunanistan'm istiraki derecesine gore kendisine Anadolu'da toprakca miikafat yardimi yapacaklarchr. Yunanistan'm muvafakati halinde devletler kendisine yiiklenecek olan kara ve deniz harekatinm niaksad ve mahiyetini bildireceklerdir. Bu arada Devlctler urasi'ni

aleyhinde yapmakta olduklan

ingilterenin ne fikir tasidigi Delkase nezdinde

gildir.

malum
ki,

de-

Delkase'nin sozlerinden ben unu anladim

Ku-

Yunanistan'a ihbar ediyoriar

ki,

Yunan

or>
is-

dusumm

dahil olmasi icab eden herhangi bir arazinin

gal edilmesi bu arazinin Yunanistana verilmesi demek olmayip bu keyfiyet umumi kazanclarm taksimi zamanmda halledilecektir. Oradaki arkadaslarmuz bu hususta laztm gelen iaret ve tebligati ahr almaz Yunan Hiikumetine bu suret dahilinde tcbligat yapmanizi rica ederim.

Asya'nm gelecekteki taksimi mes'elesine dair kendisi cahsmamis ve heniiz bu mevzuda dusiinmernistir. Yunanistanm Kiic.uk Asya kiyilari tizerindeki hirs ve siddetli arzusunu tatmin ederek Makedonya cihetindeki arzularmdan kendisini uzakiastirmak sizce isteniyorsa bu halde meseleyi daha simdiden burada tahrik etmek, burada
Qiik

movent bazi Yunansever ziimrenin kuvvetli Yunanseverligindcn istit'ade temini faydah olur.
izwolski
:i

"

Sazanof
Paris'teki,

;!Sl

B
Kus
Biiyiikelcisi A.P.
S.l).

KOMUNIZM DEVRl
gizli

tzvvolski'den

Hariciye Vekili

Sazanof'a

Yukarida nakledilen
rek manasi, Rusya'nin

Rus vesikalannm

miiste-

Turkiye'riin T

a k s

i-

Telgraf

Numara
739

740

10

Arahk 1915

Numarah telgrafnamenin
ile

devami.

(Bir sureti Londra'ya)

temin ve en azmdan r a sahip olma arzusunu hayati bir politika halinde devamh olarak takip etmis olmasidir. Rusya, Bolsevik Ihtilali'nin ilk yillarmda yeni basi

ni

Bogazla

Bekston, Delkase
verdi. Kugiik
SS1

gdrus?tu ve ayni bilgiyi

Asya

Sahilinin bir
a.g.e. sh.

kismnnn

ona da* Yunanistana

tan kurulmak mevkiinde bulunuyordu.

Bu durumun
-

orta-

ya cjkardigi

siyasi bir zaruretle

gergeklesen Turk
115

Rus

Hiiseyin

RAHMi,

Hiiseyin

117

RAHMI,

a.g.e.

sh.

f.

36

562

MOSKOF

ME55Al,tMl

MOSKOF
lanugti.

MKZAlJMl

563

dostluguna ragmen o'nun Tiirkiye'yi parcalayip yutmak arzusundan bir an vaz gc(jmedigini vc bu maksada, D o s 1 1 u k perdesi altinda eri$ H i 1 e 1 i mek istcdigini yukarida Ma mudellel bir snrette nakletmig

Bir

bulunmaktayiz. Gergekten Tiirkiyc'yi

;,i
'

yikmak maksadiyle yeralti faaliyetine girigen yerli kizillan manen vc maddegeri kalmayan Rusya, kerhen ve ten desteklemekten mecburen imzaladigi 16 Mart 1921 tarihli Mo s k o v a ni reddetmek icjin firsat kolluyorMuahedes
icjten
i
:iS:'

Hitler'in Hayat Sahasi (Lebensraetrafmdaki kiiguk devletleri ilhaka kalklgmasi da Tiirkiyenin bu endigelcrini artinyordu. Bu durum bir harp vukuunda miittefiksiz kalmak istemeyen Tiirkiye'yi Ingiltere'ye daha da yaklagtirmigti. Hadiseler,

Almanya'da
ile

um)

Politikasi

da gecikmedi. Cihan Harbi arifesinde miistakbel bir harbin gruplan tebellur etmeyen bagladigi zaman, Tiirkiye, Jnyakinlagma politikasi uzerindeydi. giltere ile ciddi bir Qiinkli Lozan'da kabul edilen Bogazlar Statusibnu Tiiro nkiye lehine tadil eden 20 Temmuz 1936 tarihli imzalanmasinda ingiltetreux u a h e d c s i nin
dui
firsatin Qikmasi

Bu

belli olmaya baglayan istila hedcfleri bakilmndan, Rusya'nin da Ingiltcrenin yaninda yer almasim gercktiren bir geligrae gostermekteydi. Bu sartlar muvaeehesinde 4 Agustos 1939 da Ankaraya rmiracaat eden Ruslar, bir kag ay evvel feshedilmig bulunan 1929 tarihli

Almanyanm

Turk
dular.

ikinci

nin yerini alacak bir

Rus Adem-i Tecaviiz ve Tarafsizhk* Muahedesianlagma yapmak teklifinde bulunBu tcklifi miispet kargilayan Tiirkiye, Hariciye Ve-

kili Siikrii Saracoglu reisliginde bir heyeti goriismeler de bulunmak iizere Moskova'ya gbnderdi. Fakat bu hey'et

tarn yirmi

iig

gun

-"

tiyatrolar, at yariglari ve gayri resmi

ziyafetlerle oyalandirildi.

re biiyuk olgiide yardimci olmugtu. Tiirkiye Musolini'nin

Arnavutluk'u igal etmesi ve arkasindan da buraya otuz tiimen asker yigmasmdan ve hatta Oniki Adada dahi
ayni gekilde yiginak
'

Turk Hey'eti yaklasan Alman taarruzu kargismda bir goriigme ve anlama yapmak umidiyle bekletilirken Ruslar, 24 Agustosda Almanlarla
Adem-i Tecaviiz Pakdi imzalayarak politikalarmm miistakar vasfi olan Hile ve <<ikiyuzliiluku bir kere daha agiga vurdular. Bu pakta elkenen gizli bir protokol
bir
ile

yapmasmdan

endige

duymaga

bag-

iS:!

Eak.

Bu

eserin 280. ve mttteakip sahifeleri.

v

BugUne kadar yapilan bUtUn komUnist tevkiflerinde maznunlann Rus direktifleri ile hareket ettiklerine dair pek <;ok vesika elde edilmig ve bu gergek, asker! ve sivil bir <;ok mah'*>

Avrupa Almanya
: '

ile

Rusya arasmda taksim

ediliyor-

du.

S7

kemenin resmi zabitalai-mda yer almigtir. Fazla bllgi K-in bakmiz: llhan DARENDELlOGLU, TUrkiye'de KomUnist HareketDr, Pethj TEVETOGLU, TUrkiye'de Sosve Komiinist Faaliyetlcr (1910-1960), Ankara 1967 Aclan SAYILGAN, Solun 9-1 Yili (1871-1965), Ankara J968 Aelan SAYILGAN, inkar Firtinasi, Istanbul 1963. 380 Muahedenamcnin tarn metni i<;in bak. Ismail .SOYSAl-, Tiirkiye'nin Dis Munasebetleriyle llgili Basliea SiyasI Andlasmal'ar, Ankara 1965, sh. 9 ve miiteakip. ;,s " Muahedenamenin tarn metni i<;in bak. Ismail SOYSAL,,
leri,

Istanbul 1968

Buna sebep, Almanyanm Rusya'ya Istanbul ve Bogazlan pegkeg Qekmis. olmasiydi. 3SS Almanlardan alman bu taviz Rusya'yi Turk Hey'etini
istiskal ile goriigmcleri neticesiz birakmaya sevketmitir. Ruslar, Bogaziarm muterek (!.) mudafaasmda israr et-

yalist

miglerdi.

Bundan sonra
337

ikinci

Cihan Harbinin patlak vermesi

bkz.

H.

KALECt, Sovyet - Nazi Munasebetlerine Ait

a.g.e.

sh.

236 ve miiteakip.

Gizli Vesikalar ve Tiirkiye (Nazi-Soviet Relations), Istanbul 1948

3X8

a.y.

M0SK0F
1 1

MEZAl.lMi

565

a)

_3
"6

H
0>i
;?/V>'''''
*'

-a

:-'V.-:'

'"

-'

w^"*** v" -'"..-

5
1
1

!t"TJj
03
'*

a
:0 bo
od

&

jg.

M* rt
cd
**

|
<T
'

; :

0>
^.

d
ni

yer vc harp miiddetince Tiirkiyenin miittefikler safmda etti. takip birbirini almasi huausundaki israrh talepler uzerindeFakat Rusya her firsatta Istanbul ve Bogazlar etmedi. ki istekleririi tckrarlamaktan sarfmazar Rus - Alman olan vaki Berlinde da 1040 Kasim 12 13 bir kere emellerini Moskof tarihi Molotof goriis,mclerindo

>i

V
s s

daha ifade cdorck:

Bogazlar Rus harp gemilerine her zaman ve tamaoldugu gibi miyle aQik olmahdir. Rusya, Kinm Harbinde igin Bokalmamak Bogazlar iizerinden bir tehdide maruz olmahdir. sahip gazlarda kara, hava vc deniz lislerine Bu hakh istckler kagit uzerinde kalmayip fiiliyata inti'

J3

o. / > O'

X
'3

X d
O.

^
''#4-^

M
>
<;

>>
1-*

Jz
0)

to H > S v on < c >> .3 S >

kal etmelidir* diyordu.

emelleri
ile

catisjnasi

^f
"'

'"
h-l
If.

x.

^1

,A

^
5>
1

3 4-1 U o 3 =

masmi ve
di.

silahh bir
Hitler'in

Ain Rus isteklerinin Alman bu iki devietin artik aralarmin aileatismaya dokulmesini sonuglandir3S0

Esasen

Rus dostlugu

gegiei

bir taktikti.
bir

'""

J.--

%-*
;

'-

><

1
'"'

> 5
t-

5
C 2

iu

Bu harpte Almanlarla onlarm hasimlan arasmda

zikzaklar qizcn Ruslar, nihayet ve mecbureri karjjismda yer aldilar.

50k

>>
:0 .=
ft

Almanlarm

Si

CO
.u*

c
ii

o
-

ft--:

7>

o
>**

Si)

o c >> a

v
*>

&$
1

e
'/
'.

3
c

>-*

1914 yihna gelindiginde Ttirk Hiikiimeti Almanya'ya Karsi bir ])olitikaya zoraki bir surette meyletmis. bulunuyordu. Fakat hazindir
tikoraiinist
ki,

<$<"'

$&'

'

fj'

<
::

:3

v
"*~ ";?.'.
'

.1,
'-

> c
as

o
c

3
(3

milliyetriler

bu yeni politika icabi olarak anTurancihk ittihami ile tabutTurancihk'i

0)

luklara
o
Pi

tikildi.

Bununla, Nazilige benzetilen

ri

j;

tasfiye

ederek Rusya ve

miittefiklerine sjrin goriinmek is-

teniliyordu.

W
i'

bn

E V

..

1945 yih ba^larmda harbin sonu belli olmaya baslannti. Bu yuzden harp sonrasi mes'elelerini gorumek uzeYalta K o nre Uq Biiyiikler Yaltada toplandilar. mn 10 ubat 1945 tarihinde akdedilen yef e r a n s l dinci celsesinde Stalin., nihayet baklayi agzindan gikara'

fi

rak Bogazlar iizcrindeki Rus isteklerini tekrarladi. Ona goje Japon Imparatoru bile Bogazlar uzerinde Ruslardan
a..y-

s.

W O

3 3

r:

506

HOSKOF

MIMAI.lMl

MOSKOF

MK/,Al.lMl

567

daha gok hakka

sahipti. Tiirkiye'nin elinde tuttugu

Bo-

gazlar vasitasiyle

Rusya'nm

girtlagina sanlmis. vaziyeti-

ne bir son verilmeliydi.

halli ileriye talik edildi.

Bu konferansda bu

mes'elenm

Mart .1.945 tarihinde daha da ileriye giderek Rus Dostluk ve Adem-i Tecaviiz Paktmi tek tarafh olarak feshettiklerini bildirdUer. Bu Ruslann imzaRuslar, 19
-

7 Haziran 1945 dc artik butiin ie. yiizlerini aqiga vuvarak Tiirkiye'ye verdikleri bir nota ile 16 Mart 1921 Moskova Anlagmasi geregince bize birakilmis. olan Kars ve Ardahanm kendilerine terki ile Bogazlarda bir iis tesis etmek teklif ve tehdidini ortaya attilar. Molotof buna

Turk

Letonya

Sovyet Saldirmazlik Pakti (1932)

Sovyetler 1940'da

larini ilk nakzedisleri degildi.

Gerqekten siyasi

tarihte

Letonya'yi ilhak ettiler.

boyle nice Rus Sabikasi mevcuttur. M0

Polonya -Sovyet Saldirmazlik Pakti (1932)

Sovyetler 1939'da

Dogu Polonya'yi
:!:,

zaptettiler

lar:

Ruslann mecbur kalinadikea verdiklerl sSze halla imzaya sadik kalmadiklarim anlamak igin agagidaki

attilc-

Sovyetler,

listeye

bir g-bz

atmak

yetisir:
-

Finlancliya, Yugoslavya ve Tiirkiye He Saldirmazlik Anlasmasi imzahdilar (1933) - Sovyetler 1939'da Finlandiya'yi iggal ettiler. 1941' de Yugoslavya ile dipiomatik mOnasebetlerini

kestiler ve 194r>'te

cie

Tiirkiye

iie

yaptigi saldirmazlik

Turk

Sovyct Saldirmazlik Fakti (1925) 1945'te tammadilar.

-

Sovyetler bu Pakli

anlasmasiini bozdular.

Afgan -Sovyet Saldirmazlik Pakti (1926)

Afganistan'i hudut
bblg-elei-ini

Fransiz
Sovyetler
zorladilar.

<?ek -

Sovyet tttifaki (1935)

Sovyetler 1939'da Hit-

1910'da

icr'e

kargi Qekoslovakya'ya yardim etmediler.

birakmaya

Sovyetler
Sovyetler 1940'da
Eaki

Litvanya

Sovyet Saldirmazlik Pakti (1926)

ettiler-.

Litvanya'yi iggal

- Do; Mogolistan tttifaki (1936) Sovyetler bu ittiDig Mogolistan'a sizmak iqin bir vasita olarak kuilandiiar. 1945'e kadar Dis .Mogolistan muhtariyetir.i tamamen

Iran- Sovyet Tarafstzlik Pakti (1927) Sovyetler Ikinci Dilnya Harbinden sonra birliklerlni iran'dan gekmediler,
Sovyetler Birligi, harbin beynelmilel anlasmazliklari cbzmek iqin bir vasita olamiyacagini sbyleyen Kellog - Briand Paktmi imzaladilar (1928) Sovyetler I929'da Dogu Cin demiryollanm ele g-egirmek iqin Mangurya'yi i?gal etttler.

kaybetmigti.

Sovyetler Birligi Ispanya ic Harbine Mudahale Etmeyenlcr KoAym yil Sovyetler, ispanya komiimitesine Uye oldu (1936) nistlerine silah ve harp malzemesi gonderdiler.

Gin -Sovyet Saldirmazlik Pakti (1937)

qurya'daki sanayi lesislerini

194o'te Sovyetler

Man-

yagma

ettiler.

ya, Estonya,

Sovyetler Birligi harbin aleyhinde hiilundu ve bu hususta LetonPolonya ve Romanya He bir protokol im/aladi (1929) Sovyetler 1939'da Dogu Polonya'ya saldirdilar, t940'da Estonya ve Letonya'yi zaptettiler.

'Litvanya

Sovyet Ittiiaki

(1939)

Sovyetler

1940'da

Litvan-

ya'yi ilhak ettiler.

Fin -Sovyet Saldirmazlik Pakti (1932)

'da Finlandiya'yi iggal
etti.

Sovyetler Birligi

1939

Sovyetler bu Yugoslavya - Sovyet Saldirmazlik Pakti (1941) Pa.ktm lmzalanmasindan bir ay sonra Yugoslavya ile ile dipiomatik miinasebetlerint kestiler.
Sovyetlerle Londra'daki Polonya hukumeti arasmda ittifak (1942) Sovyetler 1943' te kukla Lublin Hiikumetini desteklemek auretiyle bu ittifak bozdular.

Estonya

Soivyet Saldirmazlik Pakti {1932)

ettiler.

Sovyetler 1940'da

Estonya'yi Ilhak

568
ait notayi Tiirk

MOSKOF

MK/ai.ImI

MOSKOF
Aralik 1945 tarihinde

MK/.AI.lMl

569
Giircii

Hariciye Vekiline verirken Bu topraklan 1921 de size terkettigimiz zaman Sovyetler Birligi zayif" diycrck hakiki gehresini gostermis. ti. oldu. Fakat

Moskova

Gazeteleri, bir

Profcsoriinim Arclahan,

Artvin, Oltu, Tor turn,

ispir,

:!

ingiltere'nin tasvip ve tasdik

etmemesi yiiziinden bunclan

ikinci

Bayburt, Giiniiisjhanc, Trabzon ve Giresun u igine alan Bolgenin Gurcistan'a ait oldugunu, binaenaleyh Sovyet
Giircistani'na iade edilmesi gcrektigini
ifade eden
bir

da

bir notice eldc edemediler.

Cihan Harbi Almanya ve Japonya'nin ycnilmesi ile sona erdi. Ruslar, bu sirada iggalleri altindaki Irandan gekilmek istemiyorlardi. Fakat Amerika'nm bu durumda Iran'i desteklemek hususundaki kararh tavn Ruslari ric'ate mecbur etti. Ayni gekilde Yunanistan'da Rus destegi ile cikan iQ harp, ingiliz ve Amerikan destegi ile bertaraf edi-

Tiirkiye

Rus

tehditleri

altmdayken

mektubunu yayinladilar. Bu hezeyana gerek Tiirk Matbuatmda ve gerekse T.B.M.M. de layik oldugu cevap verildi. Fakat mes'ele bundan ibaret kalmadi. Rusya 7 Agustos 1946 da Tiirk Hukiimetine bir nota vererek Bogazlann Kontrolii nu eline almak istedigini bir kere daha aciga vurdu. Fakat gerek Ingiltere ve gerekse Amerika buna taraftar olmadiklarmi Rusya'ya resmen bir
nota
ile

Rusya burada da umdugunu elde edemcdi. Fakat buna mukabil Avrupa'nin hemcn hemen yarisinm Rus
lince
iggali

bildirdiler.'"-'

gimdi

yerli Kizilciklarm nigin

Ame-

rika diimani olduklan gok iyi anlagihyof degil mi?..

Tiirkiye bu Rus notasma gereken cevabi vermis Amerika da donanmasmi Rusya'ya bir goz dagi olmak iizere Tiirk karasularina gondermisti. Fakat Rusya, 24 EylUl'de Tiirk cevabma mukabil bir cevap vererek ayni iddialan tekrarlaymca Amerika daha enerjik davranarak dcvletlerin birbirlerine ancak birer nota verebileceklerini,
isj

altma girmesi onlenemedi.

Fakat Rusya bu eldc ettikleri ile yetinmek istemiyordu. O'nun gozii Bogazlar ve Tiirkiye uzcrindeydi. 21
ingiliz
- han - Sovyei Ittilakt (1942) Sovyetler, ikinci DUnya Harbi sonunda kendi biriiklerini iran'dan cekmeyi reddederek bu ittifaki ihlaJ ettiler,

Qek-Sovyct Ittifaki (1943) -- 1948'de Sovyetlerin bir hUkumet darbesiyle Qekoslovakya bir Sovyet
Gin
-

destekledigi.

bir

cevaplama suretinde surdiiremiyeceklerini

bildire-

kuklasi oldu.

rek donanmasinin Rus tehditlerine karsi Tiirk karasularina gonderildigini bildirdi.

keri

Sovyet ittifaki (1945) Sovyetler, (.'in komttnistlerine asyardrm yaparkon Mill! HUkumetle de boylo bir ittlfak

imzaladilar.

Yugoslav - Sovyet Ittifaki (1945) tammadilar.

Sovyetler bu ittifaki

1.949'da

Pabueun pahah oldugunu goren Rusya, artik sesini gikaramaz oldu. tgte bu sartlar Tiirkiye'yi Nato ittifakina can atmaya sevketti, Gercekten Nato Rus tehditlerine kari kurulmugtur. Onun igin biitlin yerli kizillar Nato
aleyhtaridirlar.

Polonya

ya'yi

Sovyet Ittifaki (1945) zaptettiler ve buradakf

1947'de

hiikumeti

komUnistler Polonbir Sovyet kuklasi

Ama

Tiirk

Milleti
iqin

ecdadmm u

soziinii

haline soktular
(Bkz.: Richard M. KBTOHUM - Abraham BRUMBERG, KomUnizm Nedir?, Ankara 1967. sh. 113) >' Bkz. Ahmet Siikrti ESMER, Tiirk-Sovyet Mttnasebetleri,

hatirmdan asla qikarmadigi maktadir

:

Nato

icjmde dimdik dur-

SU

WVR

IH'JSSiAN XIXVMAZ'....

(,::

XJlus Gazetesi 9

Nisan 1958

tarihli

niisha.

Bkz. Ayui Tarihi, Ankara 1946, Nu: 353,

B&,

74-75

HOSKOF

MK/AI.ImI

571

dnn

1956 yihnda Macaristan ve 1968-69 da, Cekoslovakya'da cereyan <jden hadiseler Avrupa ve Amerikada Komiinist propagandasimn cazibesini hissedilir bir
etraitir.

olarak Turkistan,

DOROUNCO
TirRKtYE,

BOLtlM
-

RUSYA VE TttRK RUS

Ml N ASEUET LERtNl N G ELECEGt

Bu
bdliim bir Son s6z mahiyetindedir. Yar.i buraanlatilanlarla

Ayni facialar hem de daha iddetli ve Kafkasya gibi memleketlerde defeatle cereyan etmis, fakat Hiir Diinya'mn miitevali lakaydisi yiiziinden ciddi akisler uyandirmamiti. Fakat bugim Moskof Mezalimi nin tatbikat sahasi Avrupa'tnn gobegine kadar genislemisjtir. iste bu sebeple komiinizm ve Rusya daha iyi anlagilir hale gelmistir. Bize gelincc, biz onu yiizyillardan beri cok iyi tammaktayiz.
gekilde azaltmigtir.

Kinm

ya kadar

o s k o f

Meza

1 i

Biitiin tarihi boyunca teknik sahada Bati ile ayni seviyeye gelememis. bulunan 80 * Rusya'nm bu geriligi bu.giin

ni -hulasa suretiylc de olsa- kagit iizerinde bitirmig olo, hayatta fiilen ve korkunc bir surette doetmektedir. Ancak, insanhgm yiiz karasi ve bas/belasi olan Moskof tahakkiimi'mun sor.unun yaklastigmi his-

duk. Fakat

vam

Feza arastirmalannda elle tutulur hale gelmistir. bir cok kereler muvaffakiyetle Aya gidip, geldigi halde Rusya'da buna benzer bir hareket asla goriilmemektedir. Esasen o bugiinkii seviyesine de Bati teknik

Amerika

settiren
ki;

pek cok etnareler goriilmeye balanmitir. Soyle Rusya, ikinci Cihan Harbi nihayetindo -yukanda arz

ve sermayesinin miitevali yardimlari sayesinde ulaabilmiijtir. Once, 1922'den, Hitler'in i basma gectigi. zamana

ve ifade edildigi iizcre- Tiirkiye, Iran ve Yunanistan'i, ele gegirerek Akdeniz'e inmek ve bu suretle Komiinizmin yeiii bir hedefi olan Afrika vc Arap Memleketleriyle ittisal

kadar

bir cok

is,siz

giicsiiz

Alman

miihendislerini galis-

tirmigtir.

peydah etmek
iizere

istemiti;

Bu

plan, basta

Amerika

Hiir Ulkeler in enerjik mukavemetleri

olmak sonunda

Hatta Hitler iktidara gectikten sonra bile bu miihendisler hemen geri cagnlmadilar. Cunkii Almanya, miistakbel istila hesaplari bakimindan Rusya'nm ham madde kaynaklan hakkinda bilgi elde etmek istiyordu.
miihendislerinin mesaisinden
:!

suya dugmiis. fakat Dogu Avrupa memleketlerinin Sovyet esareti altina girmesi onlenememisti. Nazi Tehlikesi nin biitiin milletler iizerinde hasil ettigi korkunc tesirin eseri olan bu menfi netice, Rusya icin zahiren biiyiik bir kazane gibi gozukiirse de hakikatte ciddi bir zaaf tegkil etmigtir. Gercekten Dogu Almanya, Macaristan, Qekoslovakya,

Alman

son derece istifade

den-

cdilen bu

zamana Rus sanayiinde Alman Devri

'"

mektedir.

Almanlar, Rus sanayine yardim mevkiinden (jekilirken bunlarin yerini basta Ford olmak iizere bircok biiyiik
"

Romanya ve

Bulgaristan gibi memleketlerin Rus

biitiin

esareti altina girmeleri

Hiir Diinj'a

da

Rus

:l

;l

Maurice
-

5DBLMAN
EDELMAN,

Urallarm gerisinde Rusya Nasil

sh.

Tehlikesi nin daha sarih bir surette anlasilmasina yar-

Hazirlandi
'""

Ankara

1944, sh, 34-88

a.g.c.

Maurice

35

572

MOSKOF

MUKAlIM]
:!

Amerikan sanayi
bile

miiesseseleri aldilar.

":

'

Hatta tngiltere

37 yillannda Rusya'ya on mllyon sterlin sana'"" Butiin bu yardimlarin uzerine Ikinci yi krediai atjti. Cihan Harbi esnasmdaki Amerikan yardimlari eklenince Bunlar, TUrkiyemizde yabugiinkii Rusya orlaya cikti.

1936

l! '

banci sermaycye agiz

biriigi ile

hiicum eden

ycrli kizilla-

ra hatirlatilacak chemmiyetli gergeklerdir.

Kisacasi bugiin Rusyada

mcvcut

teknik -geligme

Hiir Diinya'dan geri de olsa- bir vakiadir.

Ancak Ruslar
yardimlarina
gene.

bunu kollektivizme
borcludurlar.

degil Bali "Olkelerinin

Tarihinde Nizam-iil Alem

mefhumu olmayan

Amcrika

Birlesik Devletlerinin beynelmilel

politikadaki
isti-

acemiliklerinden hiidutsuz ve mahirane bir surette

fade etmek, Rusya'ya, Diinyanm bagina

Kore ve Wiet-

nam

cikarmak imkanini vermistir. Fakat Amerika'nm encrjik Bagkani mtiteveffa Kennedy diretince, Rusya, Kiiba'daki fiize rampalanni
Harpleri gibi
gegitli gailcler

sokmek mecburiyetinde

kalmigti.

Bu

suretle de biitiin ha-

reketlerinin karsi tarafm

asm

iyi

niyet

ve

musamahabir

karligi scbebiyle hakiki vechesi

ortaya gikamayan

blQften ibaret oldugu bir kere daha anlasildi.

Bu

sebeple-

gelecek bir harpte

simdiden

belli

Rusya'mn ugnyacagi olmaya baslamistir.

akibet

daha

Buna, bir de ic biinyesindcki zaaflari ekleyerek miilahaza edersek neticenin Rusya hesabina korkunc, ve nielhuz tablosu daha iyi anlasihr. Bugiine kadar basta.
Ttirkler

olmak

iizerc

Rus mahkumu

miiletlerin

ne iimitsiz

:jm^<&m:t;&:^t^m;
EBEDl BlB HUSUMET
Bize kargi

miicadelelere kalkigtiklari malumdur. Miistakbel bir harp,.

husumetlerlni

305

SM
:>'>!

Maurice EDELMAN, a.g.c. ah. :!6 Maurice RDELMANf age. sh. 37 Fazla bilgi igin bkz. Mrs. Vera Micheles
-

Ruslarm
Siillelorini

Doksan Ug
kullanmak

tl/ANl Hun i<;in her vasitadan istlfade eden Harbinde zaptettiklerl Turk toplannm sureliyle Petersburg (Leningrad) da

DEAN

Birlesik

diktikleri abide.

Amerika ve Rusya

Ankara 1949

674

MOSKOE

MKZAI.lMl'

MOSKOF

MEZAUMt

575

bu

reccktir. Artik

milletlerin kurtulugu iqin elbet ciddi bir imka.ni geti ii s t e 1 e k c c i 1 i k her ta-

rafta tarihe kansmisken Rusya'nm bu duruittu daha da

stirdiirmesine

masi oldu. Kiiltiir andlasmasi, yani komiinist telkinlerine yeni bir cok sahalar acmak gayrcti. Calibi dikkattir ki bunun arkasinda Tiirkiye'de Uguncii bir agir sanayi.
merkezini

imkan var

midir?!..

Tiirkiye'ye gelince; bu memlekotte yiiz elli yilm yanhslan anlasilarak dogru yol bulunmak iizeredir. Bati karsismdaki mevkiinin tayini, bu medeniyetten almak ve almamakla mukellef bulundugu unsur larm milll 61-

baska

bir yer

kurmak imtiyazim elde eden Rusya bu is igiri yokmus gibi iskenderunu secmistir. Yu-

karida anlatildlgi iizere bir gok kereler Avrupahlar tarafindan Rusyamn Bogazlar iizerinden Akdeniz'e cikmak

culere gore tespiti gibi ciddi salah alametleri goriilmeye

baslamistir.

Buna muvazi olarak

sanayi
hareketi

da.

heniiz

nesviinema.

halinde

bir

ortaya

gikmaktadir.

Bunlardan basa ve hepsinden onemli olani Turk mifusundaki dinamik artistir. Otuz yil sonra yani Yirmi Birinci Yiiz Yil

hususundaki hareketleri baltalanmca o bu gaye igin yeni bir hedef secmiisti bkenderim. Doguda bir Ermenistan kurdurmak sonra da onu himaye!... altma alarak Iskenderun'dan Akdeniz'e Qikmak!.. Bir M e t 1 e r 1 Ha p i s h a n e s i olan. Rusya. hile ve tehdit gibi her yolu deneyerek biitiin Diin:

basmda

Tiirkiye'nin scksen milyon niifusa

malik olacagmi hatirlamak onun istikbali hakkinda bir fikir sahibi olmaya yetmczse dc bununla birlikl.e sinai ve
ideolojik gelismeler

mana

ve maddede Buyiik Turkiye-

ya'yi ve bahusus Tiirkiye'yi pargalayip yutmak icin ugrasa dursun. Onu kendi basinm derdine cusiirecek mes'ud hadiselerin miadi anbean dolmaktadir. Neslimizin, bu igten scvinc. dakikasmi idrak edecegine siddetle inamyo-

yi miijdeleyen unsurlardir.

ruz:
ki,

Tiirkiyemizin boyle bir istiklale namzed olmasu.hr

Ruslar ve onlarin ajani olan

dir.

yerli kizillan

kudurtmakta-

taskinhklarm hakiki sebebi buortaya qikaran masonlarla Islami gelismeleri onlemeye ve Amerikayi kacirmaya ugrasanlar ayni merkezlerden sevk ve idare edilmektedirler. Rusya'ya gel.' diyebilmek igin Amerika'ya git! diyen solcularla, Amerika'mn Orta Doguda
sol

Son giinlerdeki

dur. Tiirkiyede

Dogum Kontrolu nu

ZALEWEERE BiK QtrS DKDiRfR KVl)RET-t MEVLA TAIXAHt EEKAD ASAREKEIXAHTJ AEEYNA.a

Tlirkiye yerine

1 s r a

1.

ile isbirligi

yapmasi ve

Amerika. aleyhdarhginda birlesmektedirler. Rusya ise Tlirkiye hakkindaki gayelcrinden asla sasmadigmi gostermekten igtinap etmemektedir. Sol propagandalar tesiriyle 1964 Koalisyon Hiikumeti. zamanmda
siyonistler,

ona istinad etmesini

arzulayan

yeni bir

meyvasi gayet

Turk - Rus yakmlasmasi ortaya gikmca bunun ilk. tehlikeli bir Tiirk - Rus KUltiir Andlas-

jL

SEBlL YAYINLAR!
DAtMA EN

cm***

mouu ESERMR1
(Kadlr Misn-oflu) (Genlsletilmis 2. baski)
(SeyhUlislam Mustafa Sabri Efendi)
20

SARIKLI MUCAHtTLER
DtNl MUCEDDlTLER

imam samIl SULTAN VAHiDKDIliX MUtaREKE GAYYASI.YDA SULTAN VAHiDKDDi.V

(Tank MOmtaz GSztepe)

,

20
IS

Tarik
-r
,

MUm1U * ,... G6zte P ')

' .

IS

GURBET GEHENNEMlKLP YUXAX MEZALtMl (TURKUN StYAH KtTABI)

(Genlsletilmis
>.

li

" lb,Z

''

iizLe;> ">

(Kadir Misiroglu)

baski)

10

Islam aIle hukuku

(Omer Femih
Y.
'A.

Cev: Dr.

OSMANLILARDA FAZlLET
PERTEV BEYtN lie Km PERTEV BEYfN E tV-t tit I ANADm,f SAHABELERt iiIi51 ANADOLU AMERiKA'DA ZENCJ MUSLUMANLIK H A.RE-

Kavakgi)

ZT

/^!

<Wnew"^ Ayash)
^Unevver Ayash)
(Erg-un Gdzo)

r.5

7,5

5 5

KETi ISLAM NAZARINOA

(Kadir Misiroflu)
(Ebulala El Mevdudi)

DOGUM KONTROLU

HILALLERiN GOLGESiNDE MACAR IHTiLALt NAMIK KEMAL

TARiH EOYl.'NC^
BttYt/K

(Ahmet Cemil Akwfci) (Kadir Misiroglu) (N. F, KisakUrek) (N.

(c.
p.
i,

10

JO
10

MAZLUMLAR

Kisakttrek)
c.

id

(her cildl)

to