tibbimucizeler_baski.

qxd 31/3/09 19:22 Page 3

T›bbi Mucizeler

T›p Tarihinden Yaflam›

De¤ifltiren 100 Geliflme
Dr. Eugene W. Straus
& Alex Straus

Resimler: Bette Korman

tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 4

TIBB‹ MUC‹ZELER
T›p Tarihinden Yaflam› De¤ifltiren 100 Geliflme

Bu kitap ilk kez 2006 y›l›nda “Medical Marvels” ismiyle

Amerika Birleflik Devletleri”nde Prometheus Books
taraf›ndan yay›mlanm›flt›r.
Kitab›n Türkiye haklar› Kalem Ajans arac›l›¤›yla al›nm›flt›r.

Copyright: © 2006 Dr. Eugene W. Straus, Alex Straus

Türkçe yay›n haklar›:

© Bkz Yay›nc›l›k Ticaret ve Sanayi Ltd. fiti.
‹stiklal Cad. Tütüncü Ç›kmaz› No: 4 34430 Beyo¤lu – ‹stanbul

Domingo, Bkz Yay›nc›l›k Ticaret ve Sanayi Ltd. fiti.’nin markas›d›r.

www.domingo.com.tr

Yazar: Dr. Eugene W. Straus ve Alex Straus

‹llustrasyonlar: Bette Korman

Çeviri: Nurcihan Durmufl

Editör: Fenni Özalp
Bilimsel Dan›flman: Doç. Dr. Ahmet Topuzo¤lu

ISBN: 978-9944-0837-4-4

Bask›: Nisan 2009

Graphis Matbaa, ‹stanbul
100 Y›l Mahallesi, Matbaac›lar Sitesi,
2. Cadde, No: 202 A, Ba¤c›lar
(212) 629 06 07

Tüm haklar› sakl›d›r. Bu kitab›n tümünün veya içeri¤inin harhangi bir bölümünün
yay›nc›n›n yaz›l› izni olmadan, fotokopi yöntemi dahil, elektronik ya da mekanik herhangi
bir yolla ço¤alt›lmas› yasakt›r.
tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 7

‹çindekiler

TEfiEKKÜR 13

ÖNSÖZ 15

TIP TAR‹H‹NDEN YAfiAMI DE⁄‹fiT‹REN 100 GEL‹fiME

1. Terk Edilmekten Tedavi Edilmeye 19

2. Doktor-Hasta ‹liflkisi 23
3. Hipokrat Yaz›lar› 26
4. Mikroskobik Hayat›n Keflfi 29
5. T›bbi Veriler ve fiu Anki Hastal›k Öyküsü 33
6. Galenik T›p 37
7. ‹nsan Bedeninin Yap›s› Üzerine Andreas Vesalius 40
8. Fizik Muayene 45
9. Kendi Gözleriyle Görmek: Otopsi 49
10. Kalbin Hareketleri Üzerine William Harvey 53
11. Tan›sal Amaçl› Röntgen Muayeneler 57
12. Mide Özsuyu ve Sindirim Fizyolojisi Üzerinde
Yap›lan Gözlem ve Deneyler William Beaumont 61
13. “Sinirbilim” ve Organ Sistemlerinin Koordinasyonu 63
14. “Kimyasal Ulaklar” ve Hormonlar›n Keflfi 67
15. Hastal›klar›n Mikrop Teorisi 71
16. Çiçek Afl›s› 76

7
tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 8

8 T›bbi Mucizeler

17. Aspirin 82
18. ‹nsülin Tedavisi 84
19. Florence Nightingale ve Modern Hemflirelik 87
20. Kanalizasyon Sistemlerinin Geliflmesi 92
21. Bay›nd›rl›k Hizmetleri ve Sa¤l›k 97
22. Paul Ehrlich’in “Sihirli Mermileri” 99
23. Çiçek Hastal›¤›n›n Dünya Sa¤l›k Örgütü Taraf›ndan Yok Edilmesi 102
24. Gregor Mendel’in Genetik Bilimine Katk›lar› 105
25. Friedrich Miesher’in ‹ltihab›n ‹çindeki DNA’y› Keflfi 109
26. Oswald Theodore Avery DNA’n›n ‹fllevi 111
27. DNA’n›n Yap›s›n› Ortaya Ç›karanlar: James Watson, Francis Crick,
Maurice Wilkins ve Rosalin Franklin 114
28. Genetik Kod 120
29. Tropikal T›p 127
30. Mikroskoplar 130
31. Peflte’nin Delisi 134
32. Do¤um Kontrolü 137
33. George Seldes’in Sigara Kaynakl› Hastal›klara Karfl› Bafllatt›¤› Savafl 142
34. Penisilin 147
35. Cerrahi Anestezinin Geliflmesi 151
36. Kan Nakli 157
37. Modern Cerrahi Yöntemler 160
38. Çocuk Felcinin Kontrol Alt›na Al›nmas› 162
39. Kalp Sondas› ve Benzer Yöntemler 166
40. Kolesterol ve Kalp Damar Hastal›klar›n›n
Metabolizmaya Ba¤l› Nedenleri 169
41. Laboratuvar Farelerinin Bronx’taki Tangosu:
Radyoimmuno Analiz Yönteminin Geliflmesi 175
42. Virüslerin Keflfi 182
43. Retrovirüsler ve Onkogenler 186
44. Koch Postulatlar› 189
45. C Vitamini ve Vitamin Kavram›n›n Zaferi 192
46. Karbolik Asit Emdirilmifl Sarg› Bezleri 196
47. Difl Hekimli¤i 198
48. Viagra’n›n Keflfini Sa¤layan Gevfletici Etken 201
49. ‹leri Görüntüleme Teknikleri 204
tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 9

‹çindekiler 9

50. Ba¤›fl›k Yan›ts›zl›k ve Ret 207

51. Kat› Organ Nakli 210
52. Böbrek Nakli 215
53. Karaci¤er Nakli 219
54. Kalp Nakli 222
55. Kemik ‹li¤i Nakli 224
56. Tarihte Cerrahl›k 229
57. T›bbi Uzmanl›k Alanlar›n›n Ortaya Ç›k›fl› 234
58. Cerrahi Uzmanl›k Alanlar›n›n Ortaya Ç›k›fl› 236
59. Anahtar Deli¤i Ameliyatlar› 237
60. Do¤um Hizmetleri 239
61. Hastaneler 246
62. Koroner Bak›m ve Di¤er Yo¤un Bak›m Üniteleri 251
63. Streptomisin ve Tüberkülozun Kontrol Alt›na Al›nmas› 253
64. Yüksük Otu 255
65. Cehennemden Gelen Pnömokok ve
Antibiyotik Direncin Anlafl›lmas› 259
66. Çocukluk Dönemi Lösemisi ‹çin Antiviral ‹laçlar›n ve
Tedavi Yöntemlerinin Gelifltirilmesi 263
67. Kanser Hastal›¤› ‹çin Kemoterapi Tedavisi 267
68. Radyoterapi 269
69. Rita Levi-Montalcini ve Sinir Büyüme Faktörünün Keflfi 273
70. Hemodiyaliz 278
71. Katarakt ve Retina Cerrahisi ile Görme Yetene¤inin Düzeltilmesi 280
72. Retrovirüsler ve AIDS Tedavisi 283
73. Polimeraz Zincir Tepkimesi 287
74. ‹nsan Genom Projesi 289
75. Gen Terapisi 292
76. Elektrokardiyografi 294
77. Mitokondriyal ‹fllev ve Hastal›klar 296
78. Freud ve Biliçalt›n›n Anlafl›lmas› 300
79. Grup ve Aile Terapisi 307
80. 12 Basamak Programlar› ve Alkol Ba¤›ml›l›¤› Tedavisi 310
81. Metadon Tedavisi 314
82. fiizofreni Tedavisi 316
83. Depresyon Tedavisi 323
tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 10

10 T›bbi Mucizeler

84. Claude Bernard ile Deneysel T›bb›n ‹ncelenmesine Girifl ve

Deneklerin Korunmas› 332
85. Doku Kültürü 337
86. Alkolün Etkisi ve Sa¤l›kl› Olman›n De¤eri 339
87. Profesyonel Sa¤l›k Hizmetleri ve
Sa¤l›k Sigortas›n›n Ortaya Ç›kmas› 344
88. Kamulaflm›fl Sa¤l›k Hizmetleri 347
89. Tek-ödeyici Esas›na Dayal› Sa¤l›k Sistemleri 350
90. T›p Bilimini Kad›nlara ve Az›nl›klara Açmak ‹çin Verilen Mücadele 353
91. Sa¤l›k Bak›m Organizasyonlar› 359
92. Koruyucu Hekimlik 361
93. Çöpleri Ortadan Kald›rma 364
94. Fiziktedavi ve U¤rafl› Terapisiyle Hayata Dönme 366
95. Ö¤renme ve Haf›zan›n Moleküler Temelleri 372
96. Neonatoloji (Yenido¤an Bilimi) ve Gerontoloji (Yafll›l›k Bilimi) 374
97. Tüp Bebek Yöntemi ve Blastosist Seçimi 377
98. Kök Hücre ve Yenileyici T›p 385
99. ‹leriye Dönük, Rastgele, Çift Kör Kontrollü Klinik Deneyler 390
100. Hasta Haklar› 395

SONSÖZ 397

NOTLAR 399

RES‹MLER L‹STES‹ 408

D‹Z‹N 410
tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 11

Prometheus insanl›¤a atefli hediye etti ve onunla birlikte bilimi,

Hekim Apollo, bize
tedavi etme sanat›n› hediye etti,
ve onunla birlikte merhamet duygusunu.
tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 12

Resim 1— Hekim Apollon ve küçük resimde Yunanl› flifac›, bir Homerik

savaflç›n›n yaras›n› sararken.
tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 15

Önsöz

Hekim Apollon üzerine yemin ederim...

—Hipokrat Yemini’nden

B
u kitap, bir t›p fakültesindeki “Olgu Sunumu” s›ras›nda ba-
na yöneltilen bir soruya cevap olarak ortaya ç›km›fl bir
eserdir. Nadir görülen hormonal bir bozukluk üzerinde su-
num yapt›¤›m s›rada, bu bozuklu¤a sahip bir hastas› oldu-
¤unu tahmin etti¤im son s›n›ftaki bir k›z ö¤renci aya¤a kal-
karak, “Sizin bütün makalelerinizi okudum profesör, hepsi de oldukça ilgi
çekiciydi, fakat benim hastam, yap›lan testleri ve tedaviyi karfl›layamaya-
cak durumda. Hastal›klar›n silah olarak kullan›ld›¤›, organ ticaretinin yap›l-
d›¤›, ›rk ve cinsiyet ayr›m›n›n burada, bu okulda bile oldu¤unu göz önün-
de bulundurursak … Dr. Straus, t›p fakültesini b›rakmamam için bir neden
söyleyin bana. Hekimlik mesle¤inin nesi güzel bu kadar?” dedi.
“Akl›na hep iyi fleyler getir, olumlu düflün,” dedim, cevab›m›n tatmin edici
olmad›¤›n›n fark›nda olarak ve bunun fark›na varman›n trajikomik mahçuplu-
¤uyla. Ard›ndan sadece birkaç saniye içinde bu oldukça karmafl›k soruya, t›pk›
hüzünlü bir flark›n›n dizeleri gibi, akl›mda bir cevap belirdi. ‹lkinden daha iyi bir
cevap bulmaya çal›fl›rken birden bire çok farkl› flekillerde bu soruyu cevaplaya-
bilece¤imi düflündüm. Her geçen gün sa¤l›k sektöründe ortaya ç›kan sorunlar›n
sa¤l›k hizmetlerinin yetersizli¤inden kaynakland›¤›n› düflündüm. Bu nedenle,
k›rk y›l› aflk›n bir süredir hekim olarak çal›flman›n, t›p fakültesinde profesör ün-
van›yla ders vermenin, dört t›p fakültesinin bölüm baflkanl›¤›n› yapm›fl olman›n,
seçkin kiflilerle son teknolojiyi kullanarak araflt›rmalar yapman›n, ö¤renmek ve
ö¤retmek için dünyay› dolaflman›n, Çin ya da Hindistan gibi ülkelerin sa¤l›k ba-
kanl›klar›yla görüfl al›flveriflinde bulunman›n verdi¤i doyurucu tecrübeler ›fl›¤›n-
da, ciddiyetle çal›flarak düflüncelerimi ka¤›da dökmeye (bilgisayar›ma) karar ver-
dim. Bafllang›çta t›pk› Gustave Flaubert’in hissettikleri gibi, “sadece yazman›n

15
tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 16

16 T›bbi Mucizeler

verdi¤i keyifle ve kendimi tatmin etmek için… bir de belki Apollon benimle gu-
rur duyar diye...”1 yazmaya bafllad›m. Fakat proje büyüdükçe, meslekten olma-
yan zeki birinin görüflüne ihtiyaç duydu¤umdan, o¤lumu da bu ifle dahil ettim.
O da zaten baflar›l› bir gazeteci oldu¤undan, bana hay›r demedi.
“Dünyadaki melekler” aras›nda say›lan, bizi ac› çekmekten kurtaran, bize fli-
fa veren ve hastal›klardan korunmam›z› sa¤layan hekimler, kalbimizde özel bir
yerde olmay› hak ederler. Teknolojik ve bilimsel geliflmelerin ço¤unlukla y›k›c›
potansiyele sahip geliflmeler olarak görüldü¤ü ve ilerleme kavram›n›n sorgulan-
d›¤› bu zamanda, bu kitapta, insan becerilerinin en kutsal›n› ele ald›k. Tedavi sa-
nat› ve biliminde meydana gelen geliflmeler, insan kültürünün en büyük baflar›-
lar›d›r ve bunlar aras›ndan en büyük geliflmeyi seçmek oldukça zorlu bir ifltir.
Bu kitap, tedavi sanat›n›n geliflimine yön veren baz› büyük fikirleri, kiflileri
ve baflar›lar› anlatmaktad›r. ‹nsan zekas›n›n, do¤as›n›n ve ruhunun üstünlü¤ünü
öven bir eserdir. Sadece t›p tarihiyle ilgili de¤il, ayn› zamanda t›bb›n bugünkü
durumunu da ele almakta, bununla birlikte bizi biraz olsun düflünmeye ve ey-
leme geçmeye davet etmektedir. T›p biliminin nereye gitti¤ini bilmek istiyorsa-
n›z ve toplumu yak›ndan ve tarafs›z bir flekilde görmek için etkili bir merce¤e
ihtiyac›n›z varsa bu kitap tam size göre. T›p biliminin, insanl›¤›n yarar›na hizmet
etmesini sa¤lamak hepimizin sorumlulu¤udur; burada savundu¤umuz en önem-
li tezimiz budur. Bu kitab› yazarken hem hekimlerden hem de di¤er meslek
gruplar›ndan ald›¤›m tepkiler, makale ve sunumlar›n s›ras›ndaki tepkilerle ayn›y-
d›. Bu kitapta anlat›lan ilginç keflif hikayelerinin ve bunlar›n ortaya ç›kard›¤› so-
runlar›n insanlar›n büyük ilgisini çekece¤ini düflünüyorum. Sa¤l›k hizmetleri gü-
nümüzdeki en önemli meseleler aras›ndad›r ve gelecekte de hiç flüphesiz daha
fazla tart›fl›lacakt›r. Ac› ama gerçek olan, sa¤l›k hizmetlerinin bugün bir muha-
rebe alan›n›n ortas›nda oldu¤udur ve bu alanda herhangi bir artalan bilgisine sa-
hip olmadan harekete geçmek ya da bir fikir ortaya atmak oldukça tehlikelidir.
Fakat bir kenara çekilip, tüm bunlara seyirci kalmak daha da tehlikelidir.
Bu kitapta, t›p alan›ndaki büyük geliflmeler övülmektedir. Bu büyük gelifl-
meleri seçerken göz önünde bulundurdu¤umuz bafll›ca ölçütler, insanlar›n ha-
yat›na büyük etkileri olan fikirler, tedaviler, aletler, kurumlar ya da gelenekler-
den oluflmaktad›r. Genellikle “büyük” kelimesini tan›nm›fl ve üstün geliflmeleri
tan›mlamak için kulland›k. Böylelikle tüm geliflmelere olumlu bir gönderme
yapt›k. Bu kitapta yer alan geliflmelerin neredeyse tümü, sa¤l›k alan›nda ve ›z-
d›raplar›m›z› dindirmede efli benzeri görülmemifl ilerlemelere neden olmufltur.
Bazen de “büyük” kelimesi, o geliflmeye ba¤lanan umutlar›n yo¤unlu¤una ve
tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 17

Önsöz 17

duyulan heyecana gönderme yapmaktad›r. Bu geliflmeler büyük bir de¤iflime

yol açsa da, büyüklükleri sorgulanabilir niteliktedir. Bu ba¤lamda geliflme, t›p
bilimini gelece¤e tafl›mas›yla öne ç›kar, mutlaka bir ilerlemeye neden olmas›
flart de¤ildir. Belirli geliflmelerin yaratt›¤› etki, zamanla de¤iflebilir. Örne¤in in-
san genom projesi, muazzam potansiyele sahip bir geliflme oldu¤u halde, hâlâ
insanl›k yarar›na kesin sonuçlara ulafl›lamam›flt›r. Bu nedenle, kitaptaki gelifl-
meler listesiyle ilgili mant›kl› tart›flmalar yaflanacakt›r ya da yaflanmal›d›r diye-
lim. Bu nedenle, kitaba konulacak geliflmeleri seçerken hangi ölçütleri temel
ald›¤›m›z› bilmenizde yarar vard›r. Seçti¤imiz her bir geliflmenin, bu kriterlerin
birine ya da birkaç›na uymas› zorunluydu: Bir geliflme;
1. T›p bilminin yönünü de¤ifltirdi¤i,
2. Çekilen bir ›zd›raba büyük ölçüde son verdi¤i,
3. Sa¤l›k ve hastal›k kavramlar›n›n anlafl›lmas›nda bafll›ca rol oynad›¤›,
4. Hastal›klar›n önlenmesi, teflhisi ya da tedavisinde büyük ilerlemelere ne-
den oldu¤u için büyük bir geliflmedir.
T›p bilimi insan›n becerisine ihtiyaç duyan bir bilimdir, bu nedenle bu alan-
daki en büyük geliflmelerin, teknolojik yeniliklerden ziyade insan kaynakl› ge-
liflmeler olmas›na flafl›rmamal›y›z. T›ptaki insan faktörü, bu alanda hekim olma-
yan bilim insanlar›n›n de¤erli katk›lar›n›n yan›nda, çeliflkilerin yaflanmas›na da
neden olmakta ve hayati kararlar›n verilmesini gerektirmektedir. Bilimsel top-
luluklar, bilimin her zaman sizin gibi insanlar›n görüfl ve düflüncelerine ihtiyaç
duydu¤unu biliyorlar. Kitaptaki geliflmeleri ve bunlar üzerine yapt›¤›m›z tart›fl-
malar›m›z› ilgi çekici, bilgilendirici bulman›z›, nadiren sizi öfkelendiren yorum-
lara ve üzerinde tart›flma yaratan konulara ra¤men tüm geliflmeleri bir ilerleme
olarak nitelendirmenizi umuyoruz. Bu büyük geliflmelere karar vermek olduk-
ça meflakkatli bir iflti bizim için. Kitaptaki gibi onlar› bir önem s›ras›na koyma-
ya çal›flmak ise içinden ç›k›lmaz gözü kara bir iflti. Fakat böyle bir ifle sadece,
yapt›¤›m›z s›ralaman›n insanlar› düflünmeye sevk etmesini sa¤lamak ve bunlar
üzerinde tart›flma yaratmak istedi¤imiz için kalk›flt›k.
Keyif alman›z, tart›flman›z ve kendinizi kitaptan alamaman›z dile¤iyle!

Dr. Eugene Straus

West Shokan, New York
Mart, 2005
tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 18

18 T›bbi Mucizeler

Resim 2— Yunan fiifa Tanr›s› Aeculapius ve k›z› Yunan Sa¤l›k Tanr›ças›

Hygiea, ellerinde t›p dünyas›n›n sembolü olan “Kadüse” denilen çift y›lanl›
sihirli asay› tutmaktalar.
tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 19

1.

Terk Edilmekten
Tedavi Edilmeye

Mesleklerin ortaya ç›kmad›¤› ilkel toplumlarda, insanlar henüz farkl›

sosyal s›n›flar aras›nda da¤›lmam›flken, her kifli bir flekilde kendi ken-
dinin büyücüsüydü; hem kendi iyili¤i hem de düflmanlar›n›n kötülü-
¤ü için büyüler yap›yordu. Toplumsal ilerleme, bu büyücü insanlar›n
aras›ndan özel bir s›n›f›n ortaya ç›kmas›yla gerçekleflmiflti; baflka bir
deyiflle bir grup insan›n, yetenekleriyle (bu yetenek ister hastal›klar›
iyilefltirmede, gelece¤i görmede, hava olaylar›n› düzenlemede, ister
toplumun genel olarak yararlanaca¤› bir fley için kullan›ls›n) uzman-
laflt›¤› zaman meydana gelmifltir.
—James George Frazer (1854-1941) Alt›n Dal adl› kitab›ndan,1922

H
astal›k fikrine karfl› olan tutumlar baflkalafl›ma u¤ramakta,
zamana ve mekana göre de¤iflkenlik göstermektedir. Hatta
ço¤umuz hastal›klarla yüzleflmekten korkar›z. Tarih öncesi
ça¤larda avc›l›k ve toplay›c›l›kla geçinen topluluklar›n eser-
lerini inceleyen antropologlar, insanlar aras›nda farkl› has-
tal›klara rastlasalar da tahripkar salg›n hastal›klara dair neredeyse hiçbir kan›t
bulamam›fllard›r. Bunun en önemli sebebi, çok h›zl› karar verip mant›kl› düflü-

19
tibbimucizeler_baski.qxd 31/3/09 19:22 Page 20

20 T›bbi Mucizeler

nebilmeye dayand›r›l›r. Kusurlu ya da hastal›kl› kifli, flüphesiz yaflad›¤› gruba ya

da göçebe avc›l›k ve toplay›c›l›kla u¤raflan toplulu¤a ciddi bir tehdit olufltur-
maktayd›. Seyir halindeki bu grubun hastal›¤a olan ilk tepkisi de hastal›kl› ola-
n› geride b›rakmak olabilmekteydi. Bu uygulamaya bir kan›t olarak, cüzzaml›
hastalara yap›lan muameleyi gösterebiliriz; çok yak›n tarihe kadar toplumdan
ayinlerle d›fllanan bu insanlar, henüz yafl›yorlarken ölüme terk edilirlerdi. Bu-
gün ise terk etmek ya da geride b›rakmak, hasta ya da yafll›lara uygulanan bir
seçenek olarak hâlâ karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Yüzy›llar boyunca hastal›klar›n nereden geldi¤ine ve önemine dair çeflitli fi-
kirler ortaya at›lm›fl; çekilen k›tl›ktan iklime, kazalardan ya da parazitlerden fley-
tan, cad› ya da tanr›lar gibi do¤aüstü güçlere kadar hastal›klar›n kökeniyle ilgi-
li birçok düflünce baflkalafl›ma u¤rayarak bugüne kadar gelmifltir. Fakat as›l has-
tal›k fikri, bizden, kendi içimizdeki kuruntulardan, ihtiyac› olana flifa bulma ar-
zumuz ise inand›¤›m›z dinden, hatta büyülerden2 ortaya ç›km›flt›r. Son y›llarda
Bat› t›bb›nda dikkate de¤er ciddi bir bilimsel yaklafl›m oluflmaya bafllam›fl, bu
geliflme t›bba iyilefltirici yeni bir güç afl›lam›flt›r.
Bize göre, belki de t›p tarihindeki yegâne ve en büyük geliflme, hastal›kl› olan-
dan sak›nmak ya da onu terk etmek yerine, onu bir çocuk gibi beslemek, koru-
mak ve ona bakmakla bafllayan geliflmedir. Bu en temel kavram ve hastaya bak-
maya verdi¤imiz söz olmadan t›bben hiçbir fley mümkün de¤ildir. Geçmiflte ya-
flanan olaylar günümüzde de görülebilmektedir.3 Hastaya verilen flefkat dolu sa¤-
l›k hizmetine giden bu yol engellerle doludur. Bu iyilefltirme yolundaki en büyük
engellerden bir tanesi, ayn› zamanda onun en büyük destekçisi de olan “para”d›r.
Hastal›klar›n ve t›bbi inançlar›n de¤iflime u¤ramas› ve hastal›klarla karfl›lafl-
ma tecrübeleri, ço¤unlukla, meydana gelen ekonomik, politik ve toplumsal s›-
k›nt›lar›n yans›malar›d›r. Tar›m alan›ndaki geliflmeler, nüfusu giderek artan top-
lumlara ve bunlar›n birbirlerine oldukça yak›n mesafede yaflamalar›na neden ol-
mufltur. Bu da salg›n hastal›klar›n ortaya ç›kmas›na yol açm›fl ve art›k hasta bi-
reyler terk edilen olmaktan ç›km›flt›r. Toplumlar hiyerarflik yap›y› gelifltirdikçe,
ifl gücünün ve yap›lan iflin de¤eri daha da artm›fl ve kaybedilen her birey, emek
kayb› anlam›na geldi¤inden, bu topluluklar›n gücü de sars›lmaya bafllam›flt›r.
Bu fark›ndal›ktan hareketle, hastal›¤›n yay›labilece¤i, üretime engel olabilece¤i
ve genel olarak toplumu tehdit edebilece¤i düflünülmüfl ve tedavi etme sanat›-
n›n geliflmesi için ilk k›v›lc›m çak›lm›flt›r. Tedavi etme fikri gelifltikçe, bu alana
özel ilgi duyan ve yetene¤i olan insanlar›n say›s› da artmaya bafllam›flt›r.
fiamanlar›n, ebelerin, ç›k›kç›lar›n, flifal› bitki âlimlerinin, kocakar› ilac› yapan