ENDSTRYEL OTOMASYON KAVRAMI VE LER TEKNOLOJYE GE

ENDSTRYEL OTOMASYON KAVRAMI

Otomatik retim modern sanayinin temeli ve teknik ilerlemenin genel eilimi olmaktadr. Bu da yeni fabrikasyon sreleri, otomasyon olanaklarnn daha geni uygulan, otomatik ilem grclerin ve sanayi robotlarnn, eitli tipte ykleme gereleri, ykleme gereleri, transfer tezgahlar ve otomatik kontrol sistemlerinin kullanm demektir. Tm bunlar iin srekli yeni uzmanlar istemi domaktadr. Sanayi retiminin bugnk durumu dzenli artan kt, retimin uzmanlamas ve btnlemesi, imalat srelerinin ve fabrika rnlerinin standartlamas ve rn parametrelerinde aynlk istemi ile belirlenmektedir. Bu son gereklilik ancak imalat koullar pratik olarak deimedii srece karlanmaktadr. Fabrikasyonda, paralarn toplanmasnda ve zellikle metal kesme tekniklerinde yeni yntemlerin kullanm yalnzca mekanizasyonda deil, imalatn, takm dzmenin ve kontrol srelerinin otomasyonunda ana nkoul olmaktadr. Endstriyel otomasyonda mekanik, hidrolik ve elektronik birlemekte ve otomasyon aralar olarak kuvvet, basn, hz iletme sistemleri (transducers), rleler, amplifikatrler, sinyal evirgeleri,elektriksel hidrolik ve pnmatik harekete geiriciler kullanlmaktadr. Otomatik kontrolde, kam kontrolleri, mekanik durdurma kontrolleri, ablon kontroller ve nmerik kontroller kullanlabilmektedir. Malzeme tayclnda basit oluklar bile otomasyonun bir paras olarak kabul edilmekte; ayrca ayrclar, besleyiciler, iticiler, ynlendiriciler ve robotlara kadar bunlar eitlenmektedir. lm ilemlerinde ve tezgahlarn ayarnda otomasyondan yararlanlmakta; otomatik torna, freze, matkap ve talama otomasyonun bir ksmn oluturmaktadr. Montajlara da otomasyon girmitir.

OTOMASYONUN GELECE
Otomasyon, Henry Fordun 20. Yzyln banda ilk kez kitle retim tesisini gerekletirdii zamanki kadar nemli bir teknolojik deimedir. Tam otomasyona rnekler verirsek, modern bir petrol rafinerisi ya da tek bir denetim sisteminden elektronik impulselarla ynlendirilen petroln iinden akt boru hatt sistemi bugnk ilk uygulamalardandr. Ancak, otomasyonun gerek tanm makinalar altrmak iin makinalarn kullanmdr. Klasik uygulamada insan gc ve zaman yitirilmesine en ok neden olan drt ge: 1) Malzeme aktarm 2) lem sras yargs 3) Makina ayar 4) Verilerin srece konmas, otomasyonda makinalarla ok ksa srede ve ok daha ucuz olarak yaplmaktadr. Otomasyon ay, alt ay, belki bir yl gibi nemli bir sre boyunca nceden belirli bir kt dzeyinde srekli retimi gerektirir.

Otomasyonda ilke vardr: birincisi ekonomik almalarn bir sre btn oluu, yani tm ekonomik alma bir btn olarak uyum iinde olmaldr. kincisi otomasyon srecinin altnda bir grnd, dzen ve biim vardr. nc ilke ise otomasyonun kendini dzenleyici ve dzeltici denetimi vardr. Ve bu ilkelerin gereklemesi otomatik makinalar, elektronik kontroller ve bilgisayarlar, mekanik beyinler araclyla olur. Yar otomasyonlu sanayilerin dnda tam otomasyonla alan iki sanayi dal vardr, biri elektrik gc retimi, ikincisi ise petrol rafinerisidir. Ama tm gelecek otomasyona aittir ve otomasyonun birok uygulama olanaklar ok ksa srede gerekleecektir. Yarnn dmelerle alacak fabrikasnda belki de gerekte retim sahasnda hi ii olmayacaktr. Pratik olarak bugnk otomasyonla g retim santralinde ve petrol rafinerisinde hi ii yoktur. Ama ayn anda makinaya bilgi hazrlayan ve onu makinaya veren programclar, makina yapmclar, makina yerletiricileri, onarmclar, vb. gibi yksek beceri isteyen ilerde alan inanlmaz oklukta insan vardr. Ayrca makinann tasarmclar, izimcileri, sistem mhendisleri, matematikiler ya da mantklar gibi byk sayda eitilmi insan gereklidir. Son olarak yksek dzeyde dnme, zmleme ve karar verme yetenei olan byk sayda sanayi yneticisi olacaktr.

LER TEKNOLOJYE GE VE TEKNOLOJ SEM

Bir lkenin genel kalknmlk dzeyi asndan ileri teknoloji konumunun, endstriyel otomasyona yaknlnn ve genel teknoloji seiminin nemini abartmak olanakl deildir. Seilen bir teknoloji belli sanayi dalnda ekirdei olutururken saysz yan rn sanayilerinin domasna, gelimesine, yaylp serpilmesine yol amaktadr. Teknoloji seiminin nemini ve dourduu zincirleme yaygnl gstermek iin bir rnek verelim. Bir fabrika kmr karmakta kullanlan makinalar yapyor olabilir; kmr elektrik retmek iin bir g santralinde yaklabilir; elektrik tezgahlar yapan bir fabrikada kullanlabilir; tezgahlar bir traktr yapmada kullanlabilir; traktr tahl retmek iin bir tahl iftliinde kullanlabilir. Burada zincirin son halkasnn tahl olmas yalnzca rastlantdr ama tm sanayi bir rntler sistemidir ve bunun iin ekirdek teknolojinin ok iyi seilmesi gerekir. Bu, zellikle teknoloji kullanm ve seiminde kstl mali olanaklar olan gelimekte olan lkeler iin son derece doru ve nemlidir. Gelimekte olan ya da geri kalm lkeler daha ok dnyann gneyinde yer almakta; bunlar Gney ve Orta Amerika ktas, Afrika ve Asyann eitli yerlerinde bulunmaktadr. Gelimekte olan bu gney lkelerinin bir ouna gre Trkiye, sanayinin kurulmasnn balatlmas asndan daha ileri bir aamada gzkmektedir. Teknoloji seerken kstl olanaklar ok dikkatli kullanmak, olanaklar erevesinde ileri teknolojiye doru gitmek ve bunu hem lke hem de firmalar ve iletmeler asndan yapmak gibi bir durumla, ileri teknolojiyi semenin kanlmazl ile kar karyayz. letme asndan en nemli konu ekonomiklik olmakla birlikte, ileri teknolojilere ynelmenin birok olanaklar aan bir yn olarak firmalar bakmndan ekicilii bulunmaktadr. lke asndan ise kstlar bulunmakla birlikte ileri teknolojiye gei en iyi zm bekleyen bir sorundur.

lke Asndan Teknoloji Seimi Gelimekte olan lkelerde ileri teknolojilerin kullanld retim aralar ve ara mallar reten kesimlere yatrm yapmak olduka byk paralarn varln gerektirmektedir. Bunun anlam ise gelimekte olan lkelerde geri retim teknolojisi ve yntemlerin ounlukta olmasdr. Bu nedenle i-gcnn verimlilii de dk olmaktadr. Oysa emein retkenliinin artmas hem kalknmann kendisidir hem de bu nemli oranda kalknmann hznn bykln de belirler. Aslnda i-gcndeki verimlilik ve ileri teknoloji birbirini tamamlayan eylerdir. Ayn zamanda lek bykl ile teknoloji arasnda ayrlmaz bir iliki vardr. Sanayilemede teknoloji seiminde nemli olan, istihdam balangta dk dzeyde tutma pahasna da olsa, ekonominin hzl ve salkl bymesini salayacak olan teknolojilerin ve retim yntemlerinin seilmesidir. Bu yntem ve teknikler ise hi kukusuz youn emek ve tketim mallar reten sanayi kollarndan daha ok ileri teknolojilere dayal ve temel mallar reten kesimlerin yelenmesidir. Yatrmlara yneltilecek maddi olanaklarn niceliinden ok niteliinin nemini kavramak gerekir. Asl nemli olan bu nitelik nedeniyle doacak artn art hz, ekonominin byme hznn kendisini bytme yeteneidir. Eldeki snrl olanaklarn aklc bir ynlendirme ile ekonominin gelime potansiyelini en yksek dzeye karacak alanlara yatrlmas ve bu alanlara uygun teknolojilerin seilmesi gerekir. lkemiz tm kstllklar ap, ileri teknolojilere gei yollarn yaratmak zorundadr. letme Asndan Yapm Teknolojisi Seimi letmelerin karar verecekleri yapm teknolojisi dkm, asl ilem, toz metalrjisi, plastik kullanm, kaynak, kaplama, metallerin scak ya da souk ilenii, kalp, metal kesme ve ileme zerine tekniklerden hangisini seme ve seilen bir teknolojinin hangi tarzn seme zerine olabilir. Metal ileme seildiyse; tornalama, planyalama, frezeleme, testere, brolama, talama vb. ve bunlarn yntemlerinin hangisi seilecei karar konusu olabilir. Yalnz byle yapm srelerini ve metal ileme yntemlerini batanbaa sralayarak ayrntya girmek konumuz asndan nemli ya da hi deilse olanakl deildir. Genel olarak, belli bir rn retmek iin birden fazla yntem vardr. Hangi yntem, hangi sre en iyisidir? Eer kt ayn ise, en iyi sre en az girdi kullanan, baka deyile, teknik olarak en verimli sre iyisidir. Teknik ya da teknolojik verim girdileri fiziksel terimlerle lerken, ekonomik verim masraf terimleri iinde ler. Ekonomide yerini alma ilkesi, verilmi bir teknik olanaklar dizisi iin, verimli retimin daha pahal etkenleri daha ucuz olanlaryla yer deitirttiini, syler. Genel olarak, malzeme, emek, sermaye gibi etkenlerin en az pahals daima yer alacak ekilde hareket edilir. Bir iletme u kararlar verme durumunda olabilir: 1) Varolan tesis ya da donanm en iyi ne ekilde kullanmak, 2) Verilmi teknik olanaklar erevesi iinde hangi yeni tesis, donanm ya da retim teknolojisini semek, 3) Yeni teknikler gelitirme ve yenileme iin ne yapmak. Grld gibi iletme iin grup karar sz konusudur: 1) ksa erimli, 2) uzun erimli, 3) ok uzun erimli kararlar. Ksa erimlide tesis donanm gibi etkenler basittir, deimez. Uzun erimlide iletme ilemlerin leini deitirebilir, yeni rnler ve retim olanaklar planlayabilir, ya da modernleip retim yntemlerini yeniden rgtlemeye gidebilir. Uzun erim eldeki tekniklerin dnda tekniklere geitir.

letme iin asl olan retkenlii yani her birim girdi iin kty arttrmaktr. retkenliin art, girdilerin niteliindeki iyileme, rnde iyileme eklinde olabilir ve emekilerin daha iyi eitilmesiyle, retimi daha iyi rgtleyerek ya da retim teknolojisinde deiiklik yapmayla domu bulunabilir. Teknolojide ve enerji kaynaklarnda srekli deime olmu ve olmaktadr. rnein 1900lerde Batda enerji gereklerinin yardan fazlas insan, at, katr ve kzlerden salanrken 1960larda insan ve hayvan gc, enerjinin %10undan azn salyordu. Ayn biimde metallerin tr ve nitelii deimitir. elik demirin yerini, alminyum elii almaktadr. Ve iletme, teknolojideki gelimelere uymak ve kullanaca yapm teknolojisinde srekli yenileme yapmak zorundadr. Bu da ileri teknoloji demektir.

SONU
letmeler dzeyinde ve lke dzeyinde ileri teknolojilere doru gelime lke kalknmasnn temelini oluturur. leri teknolojilere gei iin yatrmda, planlamada ve eitimde daha gelimi dzenlemeler yaplmal ve yeni olanaklar salanmaldr. Ancak gelime dzeyinde bir sonraki aama olarak ileri teknoloji seimi ve otomasyona doru gelimeler bizde de olmakta, ve kanlmaz olarak olacaktr.

KAYNAKLAR: Mhendis ve Makina

Cilt: 30 Say: 357 Ekim 1989 KAYNAKA: * Fundamentals of Industrial Automation V. Tergan, I. Andreev, B. Liberman * Automation Morris Philipson, Vintage Booke

BLGSAYAR DESTEKL TASARIM

Gncel bir konu olan Bilgisayara Destekli Tasarm (computer aided design-CAD) gnmzde bir ok aratrmacnn ilgisini ekmekte, bu alanda almalar yaplmaktadr. Sanayi devrimi ile yzyln banda yaanan teknolojik geliim zellikle II. Dnya Savandan sonra 1950 ve 1960l yllarda elektroniin destei ile konstrksiyon hakknda baz dnce deiikliklerini getirdi. Bilgisayar teknolojisindeki gelimeler, tasarm ve imalatta yeni mantklarn olumasna destek oldu. Klasik mantkta fikrin rn haline dnmesi deneyim ve ekle bal olmakta, konusunda uzman elemanlar gerekmektedir. Gnmzde hala kullanlan bu mantk yapsnda mhendislik hesaplamalar ve retim planlamas youn insan abas gerektirmekte ve ou zaman ar zaman kaybna ve bazen hatalara sebep olmaktadr. Maliyeti arttran bu nedenler fikrin gerek anlamda ve dorulukta rne dnmesini nlemektedir. Btnleik Bilgisayar Destekli Tasarm ve retim (computer aided design-computer aided manufacture: CAD/CAM) fikirden rne giden aamada dinamik bir ortam yaratmak iin gelitirilmitir. CAD/CAM klasik mantn uygulanmasnda eksik olan atalet, esneklik ve dinamizmi tasarma getirmitir. Tasarma getirilen dinamizm ve esneklik tasarmcnn yaratclk gcn daha iyi kullanabilmesidir. nformatik alannda bilginin ilenmesi ynndeki gelimeler yeni mantn hzla olumasna yardmc olmutur. Tmleik retim Sistemlerinde (computer integrated manufacturing-CIM) farkl bilgisayar birimleri ve iletiim alar arasnda bilgi ak ve ynetimi karmak bir yap oluturmaktadr. Datlm bilgi iletim ve i istasyonlar CAD-CAM sistemlerinde etkin bilgi paylam ve mhendislik uygulamalar iin kullanlmaktadr.

BLGSAYAR DESTEKL TASARIM

Tasarm bir devin fiziksel esasn belirleyip yapsn belirgin izgileriyle tasarlama ilemidir. Klasik mhendislikte tasarm aamalarnda bir sra ilemlerden sonra rn son biimine getirilir, yeni bir rnn oluturulmas iin devin ve istekler listesinin belirlenmesinden sonra konsepsiyona balanr, temel sorunlara dayal fonksiyon yaps tespit edilerek tasarmc istekler listesi dorultusunda ilk taslak almalarn yapar. stekler listesini karlayacak eitli alternatif zmler iinden seilen en uygun zm taslak halinde teknik ve ekonomik olarak deerlendirilir, kesin zm ekli seilerek son ekillendirme ve detaylandrma yaplr. Tasarm admlarnda uygulanan dnme ve alma mekanizmas tekrarlayan iteratif bir yapdadr. Tasarmda bilgisayar kullanmnn getirdii dinamizm ve hzn katklar en ok bu safhalarda gzlenmitir. Tasarm admlarna yaplan deerlendirmeler sonucu, admlar aras ynlendirmeler ilemlerin nceki admlara tekrar dnmesini salar. rnn son eklini almasna ynelik bu faaliyetlerde alma admlarnda tatmin edici cevaplar ve sonular alnmaldr. Tasarma gerek olup olmad veya tasavvur edilen tasarmn imkanszl eitli aamalarda ortaya kabilir. Seilen zm taslann uygun olmamas, istek listesi kriterlerinin deerlendirilmesini salamayan taslaklar tasavvur edilen n alma taslann yeniden dzenlenmesini veya belirlenen trde tasarmdan vazgeilmesini gerektirir. Sentez ve analiz ilemleri iin fiziksel anlamda ilemi tanmlayan modellerin karlmas gerekir. n taslak almalarndan sonra tasarmn ilk admlarndan birisi tasarm tanmlayan matematiksel modelin karlmasdr. Model, dev iin seilen fonksiyonlarn istekler listesine uygunluunu kontrolde kullanlr. Modelin sistem zelliklerini ne lde verdiini gerek sistemde yaplan deney ve gzlemlerle elde edebiliriz.

dev
Fonksiyon Yaps stekler Listesi zmlerin Aranmas Ekonomik ve Teknik Deerlendirme lk Projelendirme Hata ve Maliyet Kontrol Kesin Proje Detaylandrma

malata Ynelik Dkman

Optimizasyon

Kontrol ve Dzeltmeler

rn
PLANLAMA KONSEPSYON PROJELENDRME DETAYLANDIRMA * TASARIM ADIMLARI ............................................................................................................................................ CAD tasarmda alma ve dnme mekanizmasnn ileyii ynnden bilgisayar kullanm, tasarmn tanmlanan dev ve istekler dorultusunda modelin tariflenmesi, eniyilenmesi iin ilemleri ierir. CAD sistemleri klasik tasarm alma yntemlerine gre bilgisayarlarn hzl bilgi ilem gc, bilgi depolama ve yeni bilgi retme olanaklarndan dolay tasarmda daha etkin ve verimli alma ortamn salar. CAD sistemi gerek anlamda boyutlu modelleme, model zerinde analiz yapabilme olanan salar. Tasarmda CAD kullanm tasarm sonularn CAM ortamnda dorudan kullanabilme, tasarm ve imalatn entegrasyonu imkann verir. CAD tasarm sonular CNC (computerised numerical control) para programlama aamasna iletilerek parann imalat gerekleir, otomasyon iin gerekli CAD/CAM btnlemesi salanm olur. Bilgisayar Tmleik retim (computer integrated manufacturingCIM) tasarmdan retime kadar tm aamalarda bilgisayar destekli sistemlerin kullanmn ve birbirleriyle bilgi alveriini esas alan tmleik bir sistemdir. CIM enformasyon bilgi ileme teknolojisini retimin tm admlarnda kullanr. CIM kavramnda nemli olan datlm bilgi ak ve ynetimidir. CIMin amac; toplam retim ilemlerini daha retken ve etkin klmak, rn kalitesini arttrmak, maliyeti drmek ve tasarm ve imalat aamalarnda mhendislik uygulamalar asndan daha etkin bir ortam yaratmaktr. CIM kullanm sonucu gzlenmi baz sonular; %15-30 tasarm maliyetinde dme, %30-60 toplam tasarm ve imalat zamannda azalma, %40-

70 retim art, 2-5 kat rn kalitesinde artma. CAD sistemi CIM yapsnn bir parasdr ve modelleme, analiz, kinematik, optimizasyon, izimler ve animasyon ilevlerini ierir.

NC (numerical control) saysal denetim teknolojisinin 1950li yllardan itibaren geliimi ve CNC teknolojisi ile ulalan hassasiyet CAD sistemleri ile tamamlanmtr. CAD sistemlerinin ticari olarak ilk defa piyasaya srlmesi 1960l yllardr. lk zamanlarda sadece byk firmalarn kullanabildii CAD sistemleri gnmzde endstride ok kullancl bir ortam bulmutur. Tasarmda salanan esneklik ve dinamizmin imalata yansyabilmesi, hammaddeden rne dnm aamalarnda geen srenin ksaltlmas iin Bilgisayar Destekli retim (computer aided manufacturing CAM) ve teknolojinin geliimi ile Bilgisayar Tmleik retim (computer integrated manufacture CIM) sistemleri olumutur. Esnek malat Hcresi (flexible manufacturing cell FMC), Esnek Montaj Sistemleri (flexible assembly systems) ve Esnek malat Sistemleri (flexible manufacturing systems FMS) daha esnek retim iin gelitirilmi sistemlerdi. CAD/CAM integrasyonu (CIM) fikirden rne giden aamada tasarm ve imalat i aknn ortak bir veri taban zerinden btnlemesine yneliktir. CIM tasarm, imalat ve ticari i verilerinin sistemler arasnda aknn ve ynetiminin salanmasna yneliktir. Kostrksiyon ilemlerinde alma admlarnn nitesel bir ksmnda nicesel faaliyetler yer alr. Tasarmda admlar oluturan ilemler iinde yine baz faaliyetler Algoritmik ve bazlar da tasarmcnn deneyimi ve yaratcln esas alan sezgiye dayal olanlardr. Bir konstrksiyon sistematiinin meydana getirilmesinde karlalan zorluklar, ok sayda konstrktif varyasyonlarnn, zm yntemlerinin olmas ve konstrksiyon parametrelerinin birbirlerine bamlldr. Konstrksiyon sistematii oluturma konusunda devam eden almalarda bilgisayar destei ve yapay zekann tasarma uygulamalarn yeni yaklamlar olarak verebiliriz. Bilgisayar destei, bilgisayara hakiki manada konstrksiyon gibi daha deerli CAD problemlerini icra ettirme talebi, hiyerarik rn tasvir edici modellerle yaplmaktadr. rn tanm iin rnein fonksiyon ve eklin- gerekli uzman bilgisi bilgisayara depolanm konstrksiyon kataloglar biiminde verilmektedir. Yapay zeka problemin algoritmik olarak ifade edilemedii durumlarda bavurulan zm yntemidir. nsann dnce, sezgisel problem zme yeteneinin bilgisayarlara kazandrlmas yapay zeka biliminin uradr. Yapay zeka ve onun bir kolu olan uzman sistem uygulamalar tasarmda bilgisayar kullanm asndan yeni olanaklar sunmakta, mhendislik tasarmlarnn konsepsiyon admnda bilgisayar kullanm oran artmaktadr. Konstrksiyon sistematii oluturma konusunda oluan yeni yaklamlarn amac konstrktif faaliyetlerin mmkn olan byk bir ksmnn etkileimli bilgisayar destei ile zlebilecek bir yapya dntrlmesi iindir.

BLGSAYAR DESTEKL ZM
Tasarmn eitli admlarnda izimler kullanlr. Tasarm aklayan ve imalatla tasarm arasndaki iletiimi salayan izimlerdir. Klasik teknik resim izim mant, izim tahtas, cetvel gibi izim aygtlarnn kullanmyla ve teknik resim prensiplerine bal kalnarak aklanr. Tasarmda fikrin izgilere dnmesi, detaylandrma ve imalatla olan iletiimi kurma tasarmcnn abas ile olmakta, tecrbe nemli rol oynamaktadr. nsan abas ve bilgi birikimi klasik mantkta en nemli etkendir, dolaysyla tecrbeye dayal bilgi birikimi olan elemanlar gerektirir. zellikle daha nce yaplm tasarm almalarnn eniyilenmesi veya baz ksmlarnn deitirilmesi gerektiinde, izimlerin ve detaylarn yeniden oluturulmas ar zaman kaybna sebep olur. Bu zaman kayb yeni fikir retme dinamizminin alt dzeye inmesi demektir. Tasarmn boyutlu modellenmesi klasik mantn yetersiz kald tasarm aamalarndan birisidir.

Klasik mantn olumsuzluklarn gidermek iin CAD mant gelitirilmitir. CAD izim mantnda klasik izim aralar yerini bir cismi iki veya boyutlu grntleyecek bilgisayar donanm ve programlar almtr. CAD iin kullanlan dier bir terim CADD (computer aided design and drafting: bilgisayar destekli tasarm ve izim) tasarm ve izimi birlikte ifade eder. Klasik mantkla CAD mantnn ortak yan izim iin vazgeilmez bir kural olan teknik resim prensipleridir. CAD izim mant temel grupta incelenir: 1. ki boyutlu izim sistemi: CAD izim sistemlerinin temeli iki boyutlu izim modldr. Sistem donanm ve programlar klasik mantktaki izim tahtas, cetvel, silgi gibi aralara karlktr. ou uygulamalarda tasarmn iki boyutlu aklanmas yeterlidir. Bu sistemlerin klasik aralarla yaplan izimlere gre, kopyalama, elemanlarn tekrar, otomatik boyutlandrma, standart makine elemanlarnn izimlerinden oluan hazr izim ktphanelerinden yararlanma, izimlerde kolaylkla ve hzl bir ekilde deiiklikler yaplabilmesi ynnden stnlkleri vardr. Cismin 2D grntlenmesinde yardmc izgiler (construction lines) bir grntden dierine geilmesinde kolaylk salar. 2. boyutlu modelleme: CAD izim sistemlerinin en nemli modellerinden birisidir. boyutlu cisimlerin iki boyutlu ekranda grntlenebilmesi iin boyutlu CAD yazlmlar gelitirilmitir. Cismin iki boyutlu izimlerini kullanarak veya nceden oluturulmu geometrik model elemanlarn birletirerek boyutlu modelleme yaplr. boyutlu modelleme CAD/CAM iindeki bir ok ilevin balang noktasdr. Tasarmn iki boyutlu sistemlerde gremeyeceimiz geree yakn grntlerini boyutlu sistemler verir. Bylece izim srasnda fark edilemeyen hatalarn imalata gemeden nlenmesi ve olduka maliyetli olabilecek bir tasarm yenileme ileminin nlenmesi mmkn olur. boyutlu (3D) sistemlerde tasarmdan imalata gei daha gvenli ve ksa zamanldr. 3D sistemlerde modelleme iin yntem vardr; a. Wire frame: tel ereve modeli, b. Surface model: yzey modelleme, c. Solid modelling: kat modelleme. Tel ereve Yntemi: Tel ereve yntemi ile modellemede cisimler ekranda yzey kenar izgileri ile tanmlanr. Tel ereveye benzedii iin bu ad almtr. Bir elik konstrksiyonu bu ekilde grntlemek daha uygundur. Modelleme yntemleri iinde tel ereve yntemi birok mhendislik uygulamas iin uygun olan ve en basit modelleme yntemlerinden birisi olmas asndan tercih edilir. Hafza ve ilem zaman olarak da en uygun yntemdir. Yzeylerde olabilecek sreksizliklerin aka belli olmasn salar. Karmak yapya sahip objelerde elde edilen grntden eklin anlalmas zorlaabilir. Tel ereve modelleme uzayda noktalar ve izgilerin tanmlanmas ile meydana gelir. Yzey Metodu: Tel ereve ynteminin yapsnda bulunan birok dezavantaj bu yntemde giderilmitir. cismin d grntsnn aka tanmlanmas ve ayrca NC kodu retiminde avantaj salar. Kullanc tarafndan belirtilen izgiler esas alnarak birletirilen yzeyler modeli oluturur. Kullanl ekli olarak bu adan tel ereve ynteminin grntleme yapsna benzemektedir, yntemin esas eitli ekildeki yzeylerin dijital formda bilgi ktklerine tanmlanmasdr. NC para program ile CAD arasnda gerekli olan gl bir ba da salar. Tanmlanan yzey zerinde kesicinin hareketleri kolaylkla simule edilebilir. Yntemin zayf noktalarndan birisi toplam modelin tanmlanmasndaki eksikliktir. Her yzey birbirinden ayr tanmland iin yzeyler aras kopukluk, uyumsuzluk olabilir. Yzeylerin tm cismi tam olarak kapladna, hacmi oluturduuna ve birbirlerini kesmediklerine dikkat edilmelidir.

Kat Modelleme: En st dzey modelleme tekniidir, gerek anlamda cismin i ve d geometrisinin tanm yaplm olur. Tel ereve veya yzey modelleme yntemlerinin zayf kald birok nokta bu yntemde giderilmitir. Kat modellemenin esas zellii grntnn tesinde cismin i ve d geometrisinin bilgi kt eklinde bilgisayara gemi olmasdr. Modelin hacim, moment, arlk gibi fiziksel zellikleri hakknda bilgi edinilebilir ve kesitler alnarak cismin i geometrik formu incelenebilir. Cisimlerin yzeylerindeki renkler, geirgenlik, k younluu ve glgeleme yaplabilir. Kat modelleme iin CAD sistemlerinde iki temel yntem kullanlr;B-rep (boundary representation) ve C-rep (constructive representation C-rep; constructive solid geometry CSG). B-rep yntemi cisimlerin kenar ve yzeylerinin detayl tanmlanmasn salar. C-rep ynteminde cismin modeli baz standart geometrik paralarn (primitives) Boolean ilemleriyle birletirilmesi, karlmas ve kesitirilmesi ile oluturulur. Kullanm kolayl ve genelde cisimler silindir, dikdrtgen gibi paralardan olutuu iin tercih edilir. Yzey snrlarnn tanm ve bu snrlar boyunca iki boyutlu yzeyler taramas ile cismin tm hacmi tanmlanr. Eksenel simetri olan bir para dnme eklinde bir tarama ile veya nc bir boyut vererek retilmi hacimlerden model oluur. Karmak yzeylerde tanmlanan eriler boyunca yaplan tarama yzeyi oluturur. Tasarmlanacak cismin yapsna gre bu iki yntemden birisi tercih edilir. 3. Parametrik Tasarm: Bilgisayar destekli tasarmda benzeim esasna dayal olarak yer alan tasarm mantdr. Uygulamalarda birok tasarm benzer konfigrasyonda ancak farkl ldedir. Parametreler ile kodlanm l deerleri ile yeni tasarm boyutlarn oluturmak mmkndr. Parametrik tasarm sistemi belirlenen lm setlerine karlk gelen konfigrasyon deiimini ve tasarmn yapsn yeni llere gre belirler.

SONULAR
Gnmzde rnlerden beklenen istekler hassasiyet, fonksiyonel ilevlerde gvenirlilik, kullanm ve bakm kolayl, kalite ve estetiktir. Bu gereksinimleri salayacak rnlerin ksa terminlerde ve dk maliyette retimi gerekmektedir. Tasarm ve tasarmdan imalata gei, rne dnm iin geen zamann en aza indirilmesi arttr. Ayrca, yksek hzlar ve karmak ilemler iin tasarlanan gnmz rnlerinde hata oranlar belli toleranslarn zerine kmas kabul edilemez. Bilgisayar kullanm bu gereksinimlere ynelik termin ve doruluk faktrlerinde iyileme salamtr. Tasarmda deiiklikler hzla yaplabilmekte, alternatif zmler ok ksa srelerde denenebilmektedir. Bilgisayarn tasarmn dnme mekanizmasnda kullanmna ynelik gnmzdeki almalar konsepsiyonda bilgisayarn baz kararlar alabilmesi (intelligent CAD) olarak adlandrlan yaklam tasarmda tasarmcnn ilk taslak almalarndan bilgisayarn optimum sonuca gidebilmesidir. Tasarm aamasnda imalat iin gerekli bilgileri CAD sisteminden salamas, proses planlama gibi ilemlerde CADn destek olmas ICAD sistemlerinin hedefidir. istasyonlar bilgisayar destekli uygulamalarda ilem gc geliimi asndan nmzdeki yllarda ncln koruyacaktr. Gelecekte i istasyonlar uygulama alannn genileyecei, yapay zeka uygulamalarn ierecei ve gnmzde mevcut i istasyonlarndan yzlerce defa daha gl birimler eklini alaca tahmin edilmektedir. Ana at bilgisayar ve i istasyonlar arasndaki deerlendirmeler devam edecek ve kesin sonu ak olarak kalacaktr. Bilgi ilem dnyasnda her birimin kendi zelliklerine bal kullanm korunacaktr. Mini bilgisayarlar mhendislik uygulamalarnda nemli rol oynayacak, ana at veya i istasyonu yapsna benzerlik srecek fakat fiyat ve fonksiyonel farkllklar mevcut olacaktr. Departman bazndan veri taban ynetimi zmlendii srece teknolojik geliime

uyum asndan mini bilgisayar (server) ve i istasyonlar yaps gelecein sistemleri olarak CAD ve makine mhendislii tasarm otomasyonunda yer alacaktr. Mini bilgisayar ve i istasyonlarnda gzlenen performans/fiyat oranlarndaki hzl geliim de bunu gstermektedir. CAD sadece bir izim sistemi olarak dnlmemelidir, kurulu iinde organizasyon, teknolojik donanm ve i gcnn yeniden dzenlenmesi gerekir.

KAYNAKLAR: Mhendis ve Makine Cilt 32 Say 375 Nisan 1991

KAYNAKA: Engineering Design Springer Verlag The CAD/CAM Process Pitman Publishers Engineering Workstations R.G. Bowerman

BLGSAYAR TMLEK RETM

Uluslararas ticaretteki rekabet her geen gn eskiye oranla daha sert ve yaamsal hale gelmektedir. Bu alanda baarl olmann srr, her zaman olduu gibi, retim maliyetlerini drerek, kaliteyi ykseltmek ve mteri isteine en ksa srede cevap verebilmekten gemektedir. Btn bunlar yapabilmek iin ise, yeni teknolojilerin retim sistemlerine uyarlanmasndan baka bir yol grlmemektedir. Ucuz iiliin (ya da dier bir deile; ucuz gibi grnen iiliin) pek bir avantaj olmad herkes tarafndan kabul edilen bir gerek olarak nmzde durmaktadr. Buna karn, esnek imalat sistemleri baarya giden yolda tek zm olarak grlmektedir. Mikroilemciler son yllarda bir ok alanda kullanlmaktadr. Her geen gn artan hzlar, den maliyetleri ve klen boylar ile yaantmzn ayrlmaz bir paras haline geldiler. 1970li yllarn balarnda bilgisayar teknolojisini retim alanna sokmak iin deiik dnceler gelitirilmiti. Fakat gerek donanm gerekse yazlm olarak 1980li yllarda ancak kendilerine bir vcut bulabilmelerine ramen bilgisayarlar retim alannda ikinci bir buhar devrimi gerekletirmektedirler.

BLGSAYAR TMLEK RETM NEDR?

BT, Trke Bilgisayar Tmleik retim (Computer Integrated Manufacturing, CIM) kelimelerinin ba harflerinden olumutur. Bilgisayar teknolojisinin retim alanndaki amac mhendislik ve iletim etkinliklerini ayn at altnda toplamaktr. BT tamamen otomatik bir fabrika oluturmaktan ok, deiik teknolojileri kullanarak otomasyon ve insan btnln salayarak maksimum krla alan bir fabrika oluturmaktr. BT aslnda birok kk yap tann ortaya kard bir btndr. Dolaysyla tek bana bir BT kavramndan bahsetmek mmkn deildir. Bilgisayar kontroll tezgahlar, ana bilgisayarlar, yazlmlar, yerel alar, bilgisayarl idari sistemler vb. BT denince akla gelen birka yap tadr. BT retim alanna yeni bir gr as getirmitir. Yllardr yaplmaya allan birok ii yapsnn zelliinden dolay kolayca zvermitir. zellikle veri taban uygulamalarnda ok baarl olmutur. Yatrmclar iin de BT yeni bir seenek oluturmaktadr. Dolaysyla bir zamanlar yapld gibi ucuz ii gcnn bulunduu blgelere sanayi kaydrmak yerine yatrmclar BTy bir zm olarak uygulayacaklardr. ********************
BT (CIM)

BTnn Yaptalar

BLGSAYAR DESTEKL TASARIM

BDT (CAD) Pazarlama (Marketing)

BD (CAM) Finans (Finance)

OMA (AMH)

YAA (LAN) Personel (Personnel)

YBS/FDS (MIS/DSS) letim (Management)

Genel olarak Bilgisayar Destekli Tasarm; BDT (Computer Aided Design CAD), bir rn renkli ekranda gsteren, zerinde deiiklikler yaplabilen bir yazlm olarak dnlmektedir. Aslnda bunu yadsmamak gerekir. nk, BTnn en kkl gemie sahip yaptalarndan biri BDTdir. Bugn birok fabrika BT uygulamas olmamasna ramen, BDT tek bana kullanlmaktadr. BT asndan baklnca, BDT daha deiik grnmektedir. nk, BT iinde BDTnin grevi bir rnn tasarmn yapmak ve retim iin gerekli olan veri tabann oluturmaktr. Renkli bir ekranda rn grmek, onun zerinde deiiklikler yapabilmek BDTnin bir parasdr. Ama BT iinde dnldnde, BDT bir veri kaynadr. retilecek parann fiziksel boyutlar, rn ileme esaslar vb. ile ilgili btn bilgiler BDT yazlmnn oluturaca veri tabannda saklanr ve bu veri gerekli olduu zaman BTnn dier yaptalar tarafndan kullanlr. BDT kullanm fabrikalara nemli bir kazan salamaktadr. Stok kontrolnden maliyet analizine kadar deiik alanlarda, BDT tarafndan retilen veriler kullanlmakta, dolaysyla baz gereksiz harcamalar kslabilmektedir. rnein standart paralar kullanma seenei getirebilen yazlmlar sayesinde bir rnn paralar da standart olabilmekte, dolaysyla tasarlanan rnden, zel retim gerektiren baz paralar dlanm olmaktadr. Bunlarn yerine de her zaman bulunabilen ve ucuz olan standart paralar kullanlabilmektedir. BT iin nemli bir yapta olmasna ramen, yksek teknolojiye gemek isteyen kurulular ilk etapta BDTyi yalnz bana uygulamaya koyabilir. Bunun avantaj da BTnn dier yaptalar kurulmaya balandnda en azndan BTnn bir paras zerinde yeterli deneyim kazanlm olmasdr.

BLGSAYAR DESTEKL RETM

Bilgisayar Destekli retim; BD (Computer Aided Manufacturing CAM), genel olarak bir hammaddeyi sata hazr hale gelmi rne eviren, bilgisayar kontroll retim teknikleri ve onlarn n hazrlk basamaklarnn tm olarak tanmlanabilir. BD, BDT, Bilgisayar Destekli Stok Kontrol; BDSK (Computer Aided Stock Control; CASC) ve Bilgisayar Kontroll letim arasnda kpr oluturmaktadr. BD denilince, bilgisayar kontroll tezgahlar ile yaplan retim akla gelse de, BT ortamnda BD dier baz paralar da bnyesinde toplamaktadr. Bilgisayar destekli sre planlamas, BDT tarafndan retilen veri tabannn bilgisayar kontroll tezgahlar tarafndan anlalr hale gelmesi vb., bu paralardan bazlardr. BDnn en nemli ksmn oluturan bilgisayar kontroll tezgahlar konusu son otuz yldr gndemde olan bir konudur. Kendisine has bir dil ile retilecek olan parann geometrik tanmlarna, toleranslarna, kullanlan malzemeye vb., bal olarak bir program yazlr. Bu program yerel a aracl ile tezgahn hafzasna yklendikten sonra, para tezgah tarafndan ilenmektedir. retilecek paralarn belli bir srada ilenmeleri gerekmektedir. Bunun iin bir sre planlamas yaplmaldr. Bilgisayar Destekli Sre Planlama, BDSP (Computer Aided Process Planning CAPP) bu ii yapan bir yazlmdr. Bir parann en optimum ekilde retilmesi iin gerekli sray oluturur. Daha sonra fabrikann genel veri taban kullanlarak, parann retiminde kullanlacak tezgahlar belirlenir, takmlar seilir, hammadde stok kontrol nitesi ile temas kurarak gerektii zaman gerektii miktarda hammaddenin hazr olmas salanr. Genel olarak BDnn elemanlar bu ekilde aklanabilir. Aslnda olay bu kadar basit deildir. Her bir elemann ok fazla detay, dolaysyla ok fazla da sorunu vardr. rnein:

ilenecek bir parann hangi srada ilenecei tezgahlarn ileyecei ileme sras takmlarn hareket yollar bunlarn tmnn programlanmas programlamada hangi dilin kullanlaca tezgahn program kabul sanal olarak programn denenmesi ve alr hale getirilmesi, baz detaylardr.

OTOMATK MALZEME TAIMA

Otomatik Malzeme Tama, OMT(Automatic Material Handling AMH) genel olarak fabrika iindeki her trl malzemenin stoklanmas ve tanmas ilemlerinin tmne verilen addr. OMTnin bykl fabrikann yaps, retim hacmi ve eitlilii, retim srecinin uzunluu ve BT ortamnn ne kadar olutuuna bal olarak deimektedir. retilen maddenin maliyet analizi yaplrken, retim srasnda harcanan para ok iyi bir ekilde hesaplanabilirken, dier maliyetler tam olarak hesaplanamaz ve ileme maliyetlerine belli yzdeler katlarak dengelenmeye allr. Fakat bu tr belirsizlikler sonuta fabrikann fiyat politikasnda suni iirmelere gtrr. Dolaysyla belirsiz etkenlerden dolay rnn maliyeti artar. BT ortamnda ileyen OMTnin birok avantaj vardr. Bunlar ksaca: - Gelimi kontrol mekanizmas - Azalan i gc - Daha verimli yer kullanm - Daha fazla esneklik - Den yatrm maliyetleridir. BT ortamnda OMT fabrikann her tarafna yaylm bir ekilde alr. Bilgisayar yardm ile tutulan hammadde stok kontrol sayesinde fabrikann genel veri tabannda hammadde durumu hemen grlr ve yeni gelen bir i iin hammadde hazrlama sresi en aza iner. Hammaddeler bilgisayar yardm ile stokta en optimum biimde depolanr. Bylece en az yer ile en fazla malzeme depolanr. Bilgisayar, malzemeleri stlerine yerletirilmi ubuk iaretlerle (bar code) tanr. Hammadde, retime otomatik olarak ynlendirilebilen fabrika ii tatlarla tanr; Otomatik Ynlendirilen Tatlar, OYT (Automated Guided Vehicle AGV). Bu tatlar kablosuz iletiim yollar ile ana bilgisayara baldrlar. Bu aralar normal fork-liftler kadar yk tayabilmenin tesinde nceden programlanm yollar ve manevralar ile tama sresini en aza indirmektedirler. Esnek retim hcrelerine gelen hammaddeler burada ilendikten sonra ya bir sonraki ileme gitmektedirler ya da stoa gnderilmektedirler. BTde bir rnn geecei ilemler nceden planland iin genelde yar maml rnn depoda sra bekleme gibi bir sorunu olmamaktadr. Fakat retimin zellii gerei, yar maml rn bekleyecekse, ara stoklarda bilgisayar kontrol ile dizilmekte, sralar gelenler ise ubuk iaretleri ile tannarak retime sokulmaktadr. lemleri biten rnler ise yine rn deposunda yeni ubuk iaretleri ile depolanmaktadr. Bu arada rn tipi deitii zaman otomatik makinalarn adaptasyonu gndeme gelmektedir. OMT erevesinde, tezgahlarn adaptasyonu da bilgisayar yardm ile

yaplmaktadr. Bu i iin bir otomatik takm ambar kurulur. Deitirilecek takmlar tatlar ile buradan alnarak tezgahlara tanrlar ve kullanlmayan takmlar ambara geri gtrlrler. Anabilgisayar btn bu anlatlanlar kontrol altnda tuttuundan hibir adm dierini beklemeden gereklemektedir. Dolaysyla yaplan iin sresi bellidir. Ayn zamanda srecin btn admlar bellidir ve en uygun biimde dzenlenmitir. Bir kaynaa* gre OMT; - ii maliyetlerini %30-40 - yer kullanmn %50-70 - sistem bakm masraflarn %10-50 - satlardaki kayb %5 - yatrm maliyetlerini %15-20 - verimsizlii %5 orannda drmektedir. BTnn ana yaptalarna gre daha nemsiz gibi grnse de OMT sayesinde nemli bir kr elde edilmektedir. Bu da BTnn btnl iin nemlidir. OMTnin nemli bir paras da robotlardr. Robotlar rn, takm, para tayabilen, bunlar iin programlanabilen, ok ilevli, deiken hareketli aletler olarak tanmlanabilir. Programlanabilir olma zellikleri kendilerine esnek retim alanlarnda kolaylkla yer bulmalarna yardmc olmutur. Ayn ekilde BT uygulamalarnda da robotlar kullanlmaktadr. Programlanabilme zellikleri sayesinde, deien BT ortamna gre, robotlar yeni programlarn fabrika iinde kurulu yerel adan alarak, deiikliklere adapte olurlar. Robotlar retim alannda grlmeye baladklar zamanlar, bamsz birer birim olarak almakta idiler. zellikle kaynak ve sprey boya ilerinde kullanlan robotlar baz zellikleri ile ok avantajl duruma geldiler. Baz zellikleri; - 24 saat aralksz alabilme - cret, sosyal hak vb. isteklerinin olmamas - aydnlatma, havalandrma, yemek, imek gibi problemlerinin olmamasdr. Bu tr nedenlerle iiler tarafndan yadrganan robotlara kar bir kamuoyu olumutur. Ama unu vurgulamak gerekir ki, gnmzde retim sektr, robotlar, iinin yerini alarak elde edecekleri krdan ok, artan verimlilik ve kaliteden dolay tercih etmektedirler. Robotlar belki baz adan insann yaptklarn tam olarak yapamamaktadrlar, ama baz faydalar da kmsenemez. Ar yk tayan, tehlikeli i alanlarnda alan robotlar, insan iin tehlikeli baz ileri yklenmilerdir. Sprey boya yapan robotlar, insan salna zararl alma ortamnda problemsiz alabilmektedir. BT ortamnda olsun, tek bana olsun sadece robottan bahsetmek doru olmaz. nk robotun verimli bir ekilde alabilmesi iin onu destekleyen yazlmlar ve donanmlarn da bulunmas gerekmektedir. Kaba bir hesapla robotun yatrm miktar dier donanmlar iinde %30-40 gibi bir miktar ierir. Buradan da yardmc yazlm ve donanm nemi anlalabilir. Ama artan rn/kalite, den hurda miktar, azalan retim zaman, artan retimdeki uyumluluk gibi faktrler dnlnce yatrmn kendini ksa zamanda amorti edecei grlebilir.

YEREL A SSTEM
letiim, bir insandan ve/veya bilgisayardan dierine bilgi aktarm olayna verilen isimdir. BTnn belkemiini iletiimi salayan yerel alar oluturur. BT ortamnda btn yap talarn bir ana bilgisayar kontrol etmektedir. Ayn zamanda her bir yap ta dierinin durumundan haberdar olmak zorundadr. Bu gereksinimler iin ise fabrika iine denen yerel adan faydalanlr. Baz balklar ile yerel a u tr iletiimi gerekletirir: - Veri girii ve toplanmas: Sat verileri, deme bilgileri, yatrm kontrolleri, fatura verileri vb. - Normal iletiim: Genel problemlerin mhendislere iletilmesi, tartlmas, zm yollar vb. normal bir yaz eklinde ve elektronik mektup olarak kullanlmaktadr. - Uzaktan i balatlmas ve kafilelerin ilenmesi: Ana bilgisayar bir iin yaplmas iin gerekli yazlmlar ilgili tezgahlara yollayarak onlar ie hazrlar ve i esnasnda rn kafilelerinin durumunu kontrol eder. - Yazlm kontrolleri: retim iin hazrlanan yazlmlar ana bilgisayara gnderilerek derlenirler ve sonular geri kaynak terminale gnderilirler. - Bilgi kontrol: retim admlarndan ana bilgisayara kontrol amac ile sorular gnderilir. A zerinde ilk ncelie sahip bilgi akdr ve saniyeler iinde cevab geri gnderilir. - Gerek zamanl izleme: Bir monitr aracl ile genel retim ak takip edilir. - Fabrika iindeki mikroilemcilerin kendi aralarndaki iletiimi: Bundaki ama da bir ilemcinin yapabilecei hatay dierinin grerek dzeltmesidir. Yerel a tek bir paradan oluabilecei gibi, birok kk an birlemesinden de ortaya kabilir. Bunlar gruplarsak: irketler arasndaki, fabrikalar arasndaki, fabrika iindeki blmler arasndaki ve blmlerin iindeki otomasyon adalarn birbirine balayan yerel alar. Yerel alar kurulurken baz noktalara dikkat etmek gerekir. Bunlar ksaca: - Uyumluluk - Geniletilebilirlik - Gvenilirlik - Protokollarn uyumu Yerel a kullanmnda eitlilikler gzlenmektedir. Ethernet veya token ring en ok kullanlanlardr. Bu tipler zelliklerine ve kullanm alanlarna gre tercih edilmektedirler. Yerel alan alarnda bilgisayarlarn anlayabilecei bir ortak dil (protokol) kullanlmaktadr. BT alannda baarl sonular veren protokollerden biri retim Otomasyon Protokoldr; OP (Manufacturing Automation Protocol MAP).

KAITSIZ LETM BRMLER

BT ortamnn getirdii bir yenilik de katsz iletim yntemidir. Burada bahsedilen katsz kelimesi, fabrika iindeki birimlerin birbiri arasndaki iletiimleri, talepleri, sorun nermelerinin elektronik ortamda yaplmasn anlatmaktr.

BT ortamnda, btn fabrikann ulaabilecei genel bir veri bankas bulunmaktadr. Bunun amac, fabrikadaki herhangi bir birimin gerektiinde dierinin bilgilerine ulaabilmesidir. rnein, yeni bir rn iin maliyet analizi yaplaca zaman ana bilgisayar bu analizde kullanlacak verileri genel veri bankasndan alr. nk ii cretleri, makine ileme sreleri, hammadde birim fiyatlar, stok maliyetleri, elektrik, su vb. giderler gibi farkl birimleri ilgilendiren balklar genel veri bankasnda saklanmaktadr. Bu ekilde effaf bir ynetim gerekletii gibi, maliyet analizi veya muhasebe gibi zaman alan iler de olduka hzlanmaktadr.

BTNN NEM
Teknoloji badndrc bir hzla ilerlerken, bizler de onu yakalayabilmek, an gerisinde kalmamak iin uramaktayz. nceleri BDT ile balayan ve sonra BD ile devam eden gelimelere Trkiye olarak adapte olmaya alyoruz. Dnyann birok lkesinde bu ynde almalar yaplmaktadr. Gelimi lkelerde uygulamalar en st dzeye ularken, gelien lkelerde de bir aba izlenmektedir. BTnn getirdii btnlk erevesinde, bugn kullanlan retim teknolojisi artk rekabet edememektedir. zellikle otomotiv endstrisinde bu aka grlmektedir. Korkun bir rekabet iinde olan Japon ve Amerikan otomotiv endstrileri u anda BT ortamn fabrikalarnda oturtarak, bu alanda nc olmulardr. Byle bir ilerleme karsnda yerli otomotiv reticilerinin durumu dikkate almalar gerekmektedir. Trkiyede de devlet ileri teknoloji kullanmn desteklemektedir. leri teknoloji ile alan fabrikalarda vergi indirimi getirilmesi dnlmektedir. nmzdeki on yl iinde kurulular piyasada yle ya da byle BTnn yaptalarn bnyelerinde kurmu olacaklardr. nc olanlar ise byk bir ihtimalle BTy oturtmu olacaklar. Bu zamandan sonra rekabet sadece BT ile alanlar arasnda olacak, BTye adapte olamayanlar ise ayakta kalamayacaklardr.

BTNN KURULU MALYET

BT, yaptalarnn bir araya gelmesi ile olumaktadr. BTy oluturan yaptalarnn ayn zamanda kurulmas gibi bir zorunluluk da yoktur. Dolaysyla BTnn kurululara getirecei yk zerinde konumak biraz zordur. Kurulularn mali glerine gre BT para para veya btn olarak kurulabilir. Dier bir nokta da kuruluun bykldr. Genel olarak 100 kiiden az ii altran kurulular kk, 500 kiiden az ii altran kurulular da orta lekte kurulular olarak adlandrlmaktadrlar. Burada verilen 100 ve 500 saylar kurulu hakknda genel bir gr olutursa da kuruluun bykl retilen rnle de ilgilidir. Dolaysyla BTnn kuruluu esnasnda kullanlacak malzeme de greceli olarak deimektedir. Bu maliyeti etkilemektedir. BDT yapta BTnn en yaygn yaptadr. Bu nedenle dier yaptalarna gre BDT ok daha geni bir pazara sahiptir. Piyasada her dzeyde yazlm ve donanm bulunmaktadr. Baz donanm ve yazlmlar BTye uyum gsterirken, bazlar bu uyumu gsterememektedirler ve sorun karmaktadrlar. Kurulularn BDT yatrm yaparken bu gibi durumlara dikkat etmeleri gerekmektedir. BTye uyumlu bir yazlm yaklak 100000$ tutarnda olurken donanm fiyatlar da hemen hemen ayn seviyededir.

BD, BTnn en pahal ksmn oluturmaktadr. Ayn zamanda maliyet hesab asndan en ok deiiklik gsteren yaptadr. nk maliyet, kullanlan makinalarn saysna, kalitesine ve esnekliine bal olarak deimektedir. BT iinde dnlen BDnn tipi Esnek retim Sisteminden, ES, (Flexible Manufacturing System FMS) oluuyorsa fiyat 1-4 milyon dolar tutmaktadr. retim robotlar, teknie gre BT ortamnda bulunabilirler veya bulunmayabilirler. Dolaysyla robot kullanmnn uygun olup olmad nceden belirlenip yatrma gidilmelidir. Bir retim robotunun birim fiyat 80-120000 dolar arasnda deimektedir. Yerel a ve bilgisayar donanmlar da kurulan BT ortamnn byklne ve istenilen iletiim hzna bal olarak deimektedir. Yerel alar ve bilgisayar donanmlar dier balklarla karlatrlnca, maliyet pek nemli bir miktar tutmamaktadr. Genel olarak maliyet 100-500000 dolar civarndadr. Baz kurulular anahtar teslimi sistem iin fiyat vermektedirler. rnein Finlandiyada bir kurulu btn olarak BTy kurmak iin 8-10 milyon dolar istemitir. Bu fiyat orta lekte bir kurulu iin geerlidir. Kk kurulular iin ise bu fiyat doal olarak decektir. BTnn kuruluu iin gereken para pek kmsenecek kadar deildir. Ama unu da dnmek gerekir ki BTnn kurulu sresi 4-5 yl gibi uzun bir zaman parasna datlabilir. Bu da yllk harcamay azaltr. Ayn zamanda kurulan yaptalarnn kendi maliyetlerini dedikten sonra saladklar kr ile dier yaptalar btn oluturmak iin sonradan eklenebilirler.

BT UYGULAMALARINDAK BAZI SORUNLAR

BT gibi ok byk bir uygulamann sorunsuz olmas beklenemez. zellikle BTnn geleneksel retim geleneini deitiriyor olmas, BTy baz nemli sorunlarla kar karya brakmaktadr. Bunlarn en nemli iletmecilik, teknik ve insan sorunlardr. letmecilik asndan karlalan sorunlar nem olarak en stten en alta doru giden hiyerarik yapya uyar. BTnn kurulmasnda ve uygulanmasnda, yetersiz planlama ve st dzey yneticilerin olaya uyum salayamamalar ileriye dnk sorunlar karmaktadr. ncelikle st dzey yneticilerin BTy anlayp kendilerini bu dorultuda motive etmeleri gerekmektedir. Dier bir nokta da yneticilerin acelecilikleridir. Olduka ykl bir miktar BTye yatran yneticiler, ok ksa bir sre iinde sonular grmek istemektedirler. Ama BTnn buradaki esprisi farkldr. BTnn kurulua kazandrd krlar uzun zamanda kendini gstermektedirler. Teknik sorunlar asndan en nemli nokta uyumluluktur. BT para para kullanld zaman bu sorunla karlalmamaktadr. letim sistemlerindeki farkllklar, uyumlu olmayan protokoller, birbirine uyamayan veritabanlar vb. baz sorun balklardr. Ayn donanm kullanld halde bile byle sorunlar kmaktadr. Eer bir de BT uygulamalar tek bir elden yaplamyorsa tam bir kargaa olmaktadr. Dier bir teknik sorun da yaptalarnn birbiri arasndaki iletiimidir. Bugne kadar bu i iin baz metodlar gelitirilmitir. Fakat standardizasyona gidilememitir. MAP (Manufacturing Automation Protokol) General Motors tarafndan gelitirilen ve sorunu zen bir protokol olmasna ramen dier protokollerle uyum gsterememektedir.

BT olduka karmak bir sistemdir ve eitilmi insanlar olmadan alamayacaktr. Dolaysyla bugnk iinin olaya adapte olmas gerekmektedir. i btn bilgisini, becerisini, yeteneini yenilemek ve gelitirmek zorunda kalacaktr. Bu yzden bu kadar dinamik bir olaya insann hemen adapte olmas kolay deildir. BT uygulamalarnda organizasyon yeniden yaplacaktr. Bu durumda insanlarda mevkilerini kaybetme sorun olacaktr. Btn bu deiim ve yeniden yaplanma nceden iyice planlanmazsa, uygulama geri tepebilir ve kurulu iin bir felakete dnebilir.

BTNN KURULMASINDA ZLENEN YOL

BT uygulamas ok detayl bir n hazrlk devresi gerektirir. Her nokta nceden aydnlatlp, sorunlar nceden grlmeye allmaldr. Bu amala bir sralama yaparsak: 1- Amalar belirlenmeli, 2- Uygulanacak strateji belirlenmeli ve ekonomik hesaplar yaplmal, 3- Kurulutaki her kademe insana BT eitimi verilmelidir, 4- Beklentiler belirlenmeli ve aklanmaldr, 5- Para para BTnn fiziksel yaptalar kurulmaya balanmaldr.

SONU
BT retim alannda yeni bir kavram. Fakat hzla kendini kabul ettirmekte ve uygulamalar endstride gzlenmektedir. Birok adan bakld zaman BT gelecein retim teknolojisi olarak grlmektedir. Dolaysyla rekabet ansn yitirmek istemeyen kurulular en ksa srede kendilerini BTye adapte etmelidirler. Bu adaptasyon, bu konuda deneyimli uzman bir ekip tarafndan yaplabilmektedir. Bu uzman ekip ise, kendi bilgisini kullanarak bu ii tamamlayabilmektedir. Para kaynaklar kstl, gelimekte olan lkelerde deneyimli uzman ekipler bulmak kolay deildir. Bilgi bu lkeler tarafndan, gelimi lkelere nazaran, daha fazla para deyerek ithal edilmektedir. Bu durum karsnda gelimekte olan lkelerin izleyebilecekleri en uygun yol, kendi uzman ekiplerini oluturmak zere, bu konu zerinde yaplan aratrmalar desteklemesidir. Bu tr aratrmalarn yaplmas ve insan yetitirilmesi iin en uygun ortam da niversiteler olarak grlmektedir. Gelimi lkelerde BT rnekleri vardr. Ayn zamanda buralarda BT ile ilgili problemler grlm ve zm yollar nerilmitir. Dolaysyla Trkiyede BT uygulamalarna daha bilinli gidilebilecektir. Bu da Trkiye iin bir avantajdr. BT gerekten ileri teknoloji rnlerini gerektiren bir uygulama olup, ilk yatrm maliyetleri yksek olsa da, getirdikleri kazanlar gzard edilemez. Yol aaca sorunlar da insanlarn olaya adapte olmas ile zlecektir. Sanayileme abas iinde olan Trkiyede de yakn zaman iinde BT almalarna balanamazsa, ilerisi iin Trk ekonomisinde nemli sorunlarn ortaya kmas kanlmaz olacaktr. Bu nedenle biz de en ksa srede bilinlenmeli ve ondan faydalanmalyz.

KISALTMALAR
AGVS: Automated Guided Vehicle System OYTS : Otomatik Ynlendirilen Tat Sistemleri AI : Artificial Intelligance YZ : Yapay Zeka AMH : Automated Material Handling OMT : Otomatik Malzeme Tama AMT : Advanced Manufacturing Technologies T : leri retim Teknolojileri CAD : Computer Aided Design BDT : Bilgisayar Destekli Tasarm CAE : Computer Aided Engineering BDM : Bilgisayar Destekli Mhendislik CAM : Computer Aided Manufacturing BD : Bilgisayar Destekli retim CAPP : Computer Aided Process Planning BDSP : Bilgisayar Destekli Sre Planlamas CIM : Computer Integrated Manufacturing BT : Bilgisayar Tmleik retim CNC : Computer Numerical Control BSK : Bilgisayar Saysal Kontrol CQ : Cost of Quality KM : Kalitenin Maliyeti DBMS: DataBase Management System VTS : Veri Taban letim Sistemi DNC : Direct Numerical Control DSK : Dorudan Saysal Kontrol DSS : Decission Support Systems KDS : Karar Destek Sistemleri ES : Expert Systems US : Uzman Sistemler FMS : Flexible Manufacturing Systems ES : Esnek retim Sistemleri GT : Group Technology GT : Grup Teknolojileri IGES : Initial Graphics Exchange Specifications IGDT : lk Grafik Deiim Talimatlar LAN : Local Area Network YAA : Yerel Alan A MAP : Manufacturing Automation Protokol OP : retim Otomasyon Protokol MIS : Management Information System YBS : Ynetim Bilgi Sistemi MRP : Manufacturing Resource Planning KP : retim Kaynak Planlamas NC : Numerical Control SK : Saysal Kontrol QIS : Quality Information System KBS : Kalite Bilgi Sistemi

KAYNAKA: - Computer Integrated Manufacturing Handbook - CAM Developments in CIM Spring Verlag - Computer Integrated Manufacturing Industrial Press - Planning and Implementing CIM Computers in Industry - Developing CIM Engineering Cost and Production Economics - Role of Geometric Modelling in CIM Computers and Industrial Engineering - Software Technologies in CIM Computer in Industry