NSZ

Histoloji tbbn birok dal, uygulamal bilimler ve yardmc salk meslekleri iin temel bilimlerden bir tanesidir. Grsel bir bilim olan histoloji, mikroskopik yaplar ve fonksiyonlar ile ilgilidir. Netter Temel Histoloji klasik Netter illstrasyonlarn ve Netter stilinde hazrlanm yeni resimleri, orijinal k ve elektron mikrografilerini ve yeterli aklayc metni birletiren, normal histoloji ile ilgili modern ve grsel kitaptr. Bir histoloji kitab olarak vcuttaki hcre, doku ve organlarn nemli mikroskopik zelliklerine vurgu yapar. Bu kitap okuyucu dostudur ve kavranmas kolay bir formatta olmas tp, di hekimlii ve bilimsel lisans programlarna devam eden, revize edilmi, probleme dayal, entegre mfredatlar olan renciler iin zellikle nemlidir. Yardmc salk mesleklerinde alanlar, asistanlar, tbbi laboratuar teknisyenleri, retmenler ve aratrmaclarn da bu kaynaktan yararlanabilecekleri phesizdir. Biyomedikal bilimlerdeki hzl ilerlemeler ve yeni mfredat bilgilerin daha etkili bir ekilde sunulmasn gerektirmektedir. Bu zorluklarn stesinden gelmek amacyla Netter Temel Histolojide histolojik organizasyonun temelleri ve ana kavramlara daha fazla nem verilmitir. Kitapta morfolojik btnle dikkat ekilmekte ve anatomi, embriyoloji, histoloji, hcre biyolojisi ve ince yap entegre edilmektedir. Bu kitap ayrca klinik olarak nemli eitli bilgiler sunmaktadr. Her blm genel bir anlatmla balar ve mikrografiler dkten yksek bytmeliye doru, ksa aklamalar ile birlikte mantksal bir sra ile sunulur. Konunun anlalmasna yardmc olaca dnlen yerlerde embriyonun geliim zellikleri verilmitir. llstrasyonlar ve mikrografiler ile ayn sayfada gncel, detayl metin yer almaktadr. Kiiye zel renmeyi cesaretlendirmek amacyla ince detaylar yerine histolojinin temellerinin anlalmas gerektiine vurgu yaplm, modern tpta biyolojik yap-ilev ilikisine nem verilmitir. Metin ksmnda bulunan klinik kutucuklar yapdaki patolojiler hakknda bilgi vermekte ve anormallii ve hastal anlamak iin normal yapya hakim olmann neminin altn izmektedir. Biyopsi, otopsi ve kadavralardan alnan insan dokusu rneklerinden, histoloji ve patolojide sk kullanlan boyama yntemleri ile k mikrografileri hazrlanmtr. Yksek resolsyonlu elektron mikrografileri ounlukla taze fikse edilmi kemirgen rnekleridir, baz durumlarda ise insana ait materyallerden hazrlanmtr. Elektron mikrografileri spesifik olarak, hcre fonksiyonu ile ilikili temel hcresel yaplar hakkndaki bilgileri zenginletirmek amacyla kullanlmtr. Netter Temel Histoloji birok amaca hizmet eder. Hekim adaylar ve dier salk alanlar iin elzem olan histolojik bilgilere ynelik grsel bir klavuzdur. Mikroskop altnda slaytlar ve bir bilgisayar ekrannda dijital grntleri inceleyen rencilere ve uzmanlara yardmcdr. Mikroskopik kesitlerin tannmas ve yorumlanmasn kolaylatrr, temel histolojik prensiplerin daha iyi anlalmas iin referanslar salar. Derslerin daha iyi anlalmasna yardmc olur, standart kitaplar tamamlayc niteliktedir ve snavlar iin iyi bir kaynaktr. Ayrca National Board and Licensing Snavlarna hazrlanan renciler iin yararldr. Son olarak bu kitap okuyucuya insan vcudunun ileyiini ve hcre, doku ve organ sistemlerindeki gzellikleri gstermeyi amalar. William K. Ovalle Patrick C. Nahirney

EVR EDTRLER NSZ

Tp Biliminde insan vcudunun organ, doku ve hcrelerinin histolojik yaplanmalar ve ince yap zellikleri ortaya konan bilgiler ile klinie ynelik yararlar gn getike daha nem kazanmtr. Netterin Temel Histoloji kitab organ, doku ve hcrelerin stereolojik emalar ve izimleri gerek k mikroskobik gerekse elektron mikroskobik grntleri, ilevsel zellikleri ve klinikle balantl zellikleri bu kitapta tartlm ve yeni bilgilerle donatlmtr. Tp bilimiyle ilgili tm alanlarda renim gren ve bilgilenme ihtiyacnda olan renci, aratrma grevlileri, snavlara hazrlanan renciler hatta uzmanlar iin olduka yararl olacan dndmz bilgi birikimlerinin paylald bir kaynaktr. Birok izim, resim ve grafiklerle desteklenmi olan yazl metinler ve resim alt yazlar bilgiyi aydnlatmaya ynelik hazrlanm ve konuyu daha anlalabilir klmtr. ngilizce baskdan dilimize evrilmesinde yazar ekibinde yer alan tm Histoloji ve Embriyoloji Anabilim Dal retim yelerimiz byk zveri ve zenle alarak bu kitab hazrlamlardr. Eserin Trkeye kazandrlmasnda destek olan Gne Tp Kitabevlerine ve Dr. Nejat nlkala teekkrlerimizi sunarz. Editor ekibi olarak Netterin Temel Histoloji kitabnn; Histolojiyi renmeye alan tm okuyuculara yararl olmasn dileriz .

Prof. Dr. Sevda Mftolu Do. Dr. Figen Kaymaz Do. Dr. Pergin Atilla

vii

NDEKLER
I: HCRE VE DOKULAR
1. Hcre ...................................................................................................... 1
eviri: Prof. Dr. Esra Erdemli, Yrd. Do. Dr. Sibel Serin Klolu

2. Epitel ve Ekzokrin Bezler .................................................................. 29

eviri: Prof. Dr. Emel Koptagel

3. Ba Dokusu ........................................................................................ 51
eviri: Prof. Dr. Feriha Ercan

4. Kas Doku ............................................................................................ 71

eviri: Prof. Dr. Aysel Kkner

5. Sinir Dokusu ...................................................................................... 101

eviri: Do. Dr. Necdet Demir

6. Kemiin Yaps .................................................................................. 131

eviri: Do. Dr. Necat Ylmaz

7. Kan ve Kemik lii ............................................................................ 157

eviri: Do. Dr. Seda Vatansever

II: SSTEMLER
8. Kardiyovaskler Sistem .................................................................. 173
eviri: Do. Dr. Kazm Tuyan

9. Lenfoid Sistem .................................................................................. 195

eviri: Do. Dr. Feral ztrk

10. Endokrin Sistemi .............................................................................. 213

eviri: Prof. Dr. Hakk Dalk

11. Deri ve Ekleri .................................................................................... 243

eviri: Prof. Dr. Candan zoul, Yrd. Do. Dr. idem Elmas

12. st Sindirim Sistemi .......................................................................... 263

eviri: Do. Dr. Petek Korkusuz, r. Grv. Dr. Dilara Zeybek

13. Alt Sindirim Sistemi .......................................................................... 285

eviri: Do. Dr. Glin Abban

14. Karacier, Safra Kesesi ve Ekzokrin Pankreas .............................. 311

eviri: Do. Dr. Alpaslan imen

15. Solunum Sistemi ................................................................................ 333

eviri: Do. Dr. Hseyin Aktu

16. riner Sistem ...................................................................................... 353

eviri: Prof. Dr. smail Sekin, Uzm. Dr. Elif Gzel Ouz

17. Erkek reme Sistemi ........................................................................ 377

eviri: Prof. Dr. Seyhun Solakolu, Dr. Mine Gltomruk

18. Kadn reme sistemi .......................................................................... 399

eviri: Prof. Dr. Semiha Noyan

19. Gz ve Ekleri ...................................................................................... 427

eviri: Prof. Dr. Engin Yenilmez

20. Duyu Organlar .................................................................................. 447

eviri: Do Dr. Elvan zbek

Ekler .......................................................................................................... 471 Dizin .......................................................................................................... 473 xvii

I: HCRE VE DOKULAR

1
HCRE
eviri: Prof. Dr. Esra Erdemli, Yrd. Do. Dr. Sibel Serin Klolu

1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10 1.11 1.12 1.13 1.14 1.15 1.16 1.17 1.18 1.19 1.20 1.21 1.22 1.23 1.24 1.25 1.26 1.27

Genel Bilgi Mikroskoplar ve Teknik Teknie Gre Hcrelerin Farkl Grnmleri Hcre Zar nce Yaps ve Fonksiyonu Hcreleraras Balantlar: Sk Balantlarn (tight junction) nce Yaps ve levi Hcreleraras Balantlar: Tutundurucu Balantlarn (anchoring junction) nce Yaps ve levi Hcreleraras Balantlar: Oluklu Balantlarn (gap junction) nce Yaps ve levi ekirdek ve ekirdekciin nce Yaps ve levi ekirdek nce Yaps ve levi: Kromatin ve Matriks ekirdek Zarnn nce Yaps ve levi Mitokondriyon nce Yaps ve levi Mitokondriyal Krista ve Matriks nce Yaps ve levi Granlsz (Dz yzl) Endoplazma Retikulumu nce Yaps ve levi Granll Endoplazma Retikulumu nce Yaps ve levi Ribozom nce Yaps ve levi Golgi Kompleksi nce Yaps Golgi Kompleksi levi Lizozom nce Yaps ve levi Peroksizom nce Yaps ve levi nklzyon nce Yaps ve levi: Glikojen nklzyon nce Yaps ve levi: Lipid damlacklar Sitoplazmik Vezikllerin nce Yaps ve levi: Endositoz, Transitoz ve Ekzositoz Mikrotbllerin nce Yaps ve levi Sitoplazma Filamanlarnn nce Yaps ve levi Sentrozom ve Sentriyoln nce Yaps ve levi Hcre Dngs, Mitoz ve Dier Hcresel Olaylar Hcre Yzey Farkllamalar: Silya ve Bazal Cisim

Hcre
Sentriyoller

ekirdek k

Mikrovilluslar Pinositoz veziklleri

Salg veziklleri Golgi kompleksi ekirdek zar

Sitoplazma
ekirdekik Arka kk gangliyonundan bir k mikroskobu grnts. evredeki kk hcrelere gre byk bir sinir hcresi. Sinir hcresinin yuvarlak ekirdei ve kk koyu ekirdekii (k) izlenmektedir. Sitoplazma, ribozomlar ve granll endoplazma retikulumu nedeniyle mavimsi benekli yapda grlyor. x500 H.E. Kromatin Granll endoplazma retikulumu Granlsz (Dz yzl) endoplazma retikulumu

ekirdekik

Bazal

GER zerindeki ribozomlar Mitokondriyon

Megakaryosit

Hcre zar Elektron mikroskobunda grlen ekliyle hcrenin temel ieriinin dzenlenii. Hcreyi saran bazal, apikal ve lateral olarak kutuplama gsteren plazma zar. ekirdei evreleyen sitoplazma ok sayda organel ve inklzyon ierir. Baz organeller zarla evrelenirken bazlar evrelerinde zar iermez. Apikal yz mikroviluslar ad verilen ok sayda parmak eklinde uzantlara sahiptir. Lateral yz, hcreleraras balantlar ierir.

Kemik ilii yaymasnda megakaryosit k mikroskobu grnts. Bu byk hcrelerin sitoplazmas kpks ve ince granler yapdadr. Her hcre poliploid ve koyu bazofilik yapda ok loblu, byk bir ekirdek ierir. Bu hcreler periferik kana verilen plataletlerikk sitoplazmik paracklar oluturur (ok). Bu hcrelerin evresindeki skca paketlenmi ok sayda kk hcre, krmz kan hcresidir. Olgun krmz kan hcreler ekirdek iermez. x530. Wright boyas

1.1

GENEL BLG

nsan vcudu hcreler ve hcre-d (ekstraseller) matrikse sahip drt temel dokudan (epitel, kas, sinir ve ba dokusu) oluur. Hcre, btn canl organizmalarn yapsal ve fonksiyonel temel birimidir. Vcut, -byklk ve ekilleri deiken 200 farkl tipte- yaklak 60 x 1012 hcre ierir ancak bunlarn hepsinin yaps ayndr. karyotik hcre, d bir plazma zaryla (snrlayc zar) evrili protoplazma kitlesi ierir. Protoplazmann ekirdek ve sitoplazma olmak zere iki ierii vardr. ekirdek, genomu ieren kromozomlar, sitoplazma ise su (yaklak %70), proteinler, yalar, karbonhidratlar ve organik ya da inorganik moleklleri

ieren karma bir jeldir. Organeller (fonksiyonel yetenee sahip zel yaplar) ve inklzyonlar (ksmen duraan, geici yaplar) sitoplazmada bulunur. ekirdeksiz olgun krmz kan hcreler hari btn hcrelerin, hcre ekline uyan bir ekirdekleri vardr. Osteoklastlar ve iskelet kas gibi baz hcreler ok ekirdeklidir. ekirdek zar, kromatin ve bir veya daha fazla ekirdekcik ieren ekirdei evreler. Hcre i yaps, fonksiyonu yanstacak ekilde deiim gsterir. rnein; kas hcreleri kaslmaya; sinir hcreleri (nron) iletime; fibroblast gibi ba dokusu hcreleri destek oluturmaya ve bez epiteli hcreleri salglamaya uygun deiim gsterir.

Hcre

Ik mikroskobu Elektron mikroskobu Grnt Projektr Lens Bobin Ara grnt

Konvansiyonel k mikroskobunun (aydnlk alan) optik blmleri. Bu tip mikroskopta

k cam lensten geer. Ik nce rnek tablasnn altndaki kondensr lensle boyal rnekte odaklanr, rnekten geer ve objektif lensler grnty byterek okler lense iletir. Okler lens, grnty bytr ve gze veya fotoraf plana yanstr. Birok doku renksizdir. Boyalar farkl emerek yaplarn farkl boyanmasn ve yaplarn tannmasn salar.

Transmisyon elektron mikroskobunun (TEM) optik blmleri. TEM da ultramikro-

Objektif Lens Bobin rnek Kondensr Lens Bobin Kaynak Ik Elektron Kuramsal znrlk

tomla kesilmi ince kesitlerden elektron demeti geer. Ayn k mikroskobu prensibiyle grnty kondense etmek, odaklamak ve bytmek iin lensler kullanlr. Bu lensler bobin yapsnda elektromanyetik lenslerdir. Isnm tungsten filamandan (veya katod) kaynaklanan elektronlar vakum iindeki kolonda anota ekilir. Elektronlar plak gzle grlemez. Grnt floresan bir ekranda veya fotoraf planda siyah-beyaz elektron mikroskobu grnts (EM) olarak kaydedilir. TEMun avantaj znrlk gcnn yksek olmasdr.

Gama ve X-n

Ultraviyole

Grlebilir n

nfrared

Radyo dalgalar

Oosit

Ovaryumdan alnan kesitlerin k (sol) ve elektron (sa) mikroskobundaki karlatrmal grntleri.

Byk bir oosit hcresi onu evreleyen kk follikl hcreleriyle (FH) grlmektedir. k mikroskobu grntsnde parafin kesit hematoksilen ve eozin (H.E.) ile boyanmtr. Hematoksilen, doku kesitlerinde bazofilik, anyonik (negatif ykl) blgelere balanan mavi katyonik bir boyadr. Eozin pembe, anyonik bir boyadr ve asidofilik (pozitif ykl) doku blgelerine balanr. Elektron mikroskobu grntsnde ince plastik kesitler ar metallerle (uranil asetat ve kurun sitrat) boyanr. Sol: x200; Sa: x1800

FH

Oosit

FH

1.2

MKROSKOPLAR VE TEKNK

Histoloji, vcuttaki doku ve hcrelerin yaplarn aratrr. Hcreler plak gzle grlemez bu nedenle hcrelerle almak iin ilk kullanlacak ara mikroskoptur. Mikroskop hcrelerin grntlerini bytrken ayrm detaylarn da arttrr. Birok mikroskop eidi vardr bunlardan en nemli ikisi, k ve elektron mikroskoplardr. Bunlarn farkl lensleri, aydnlatma kaynaklar ve deiik seviyelerde znrlk ve bytme gleri vardr. znrlk (rezolsyon) bir mikroskopta elde edilebilen en yakn iki nokta arasndaki mesafedir. Bu da n dalga boyuna baldr. Bilinen aydnlk alan k mikroskoplarnn znrl yaklak 0,2m dir. alma rnekleri grlen emer; cam lensler rnei odaklar ve bytr. Birok hcre ok az emer bu nedenle k emilimini arttrmak iin boyama gereklidir. ncelikle hcre-

ler ve dokular bir seri uygulama basamandan geirilir. Aldehitlerle fiksasyon ve alkollerde dehidratasyonu takiben parafin veya plastie gmme ilemi uygulanr. rneklerden mikrotomla kesit almay boyama ilemi takip eder. Transmisyon elektron mikroskobunda (TEM) aydnlatma kayna kk dalga boyuna sahip elektronlardr. TEM un znrl k mikroskobundan 103 daha fazla, 0.2- 0.5nm dir. TEM iin tespit edilen rnekler, ince kesildikten sonra plastie gmlr. Kesitler siyah-beyaz kontrastn arttrmak iin ar metallerle boyanr. Renkli grnt yoktur. Scanning elektron mikroskop (SEM)da, kaln rnekler ve btn olarak hcreler tespit edilip, kurutulup, ince metal film tabakasyla kaplandktan sonra incelenir. boyutlu bir grnt elde edilir. Yksek- znrlk SEM (HRSEM) geni odaklama derinliiyle hcre ve organellerin i yapsn ayrt etmeye olanak salar.

Hcre

Hiyalin kkrdak iindeki kondrositlerin k mikroskobu grnts. Kkrdan bu esas hcrelerinin grevi evredeki ekstraselller matriksi (ESM) sentezlemek ve salglamaktr. Her hcrenin yuvarlaktan elipse deien ekirdei ve soluk sitoplazmas vardr. Bu hcreler tarafndan salglanan, protein ve karbonhidrat ieren ESM de boyanr. x400 H.E.

ESM

Sitoplazma ekirdek

ekirdek

ekirdek ve sitoplazmasyla bir kondrosit elektron mikroskobu grnts. Ar metal boyalaryla hcrenin farkl blgeleri ak ve koyu olarak boyanma gsterir. Hcre zar ve organeller gibi koyu gzlenen blgelerde -elektron younelektronlar kesitten geri yansr. Ak renk grlen blgelerde (elektron geirgen) ise tam tersi sz konusudur. Sitoplazmada eitli organellerin dalm dikkat ekicidir. x2000 (Dr. B. J. Crawfoda izniyle).

Sitoplazma

Ekstraseller matriks

ekirdek
Yksek-znrlkl scanning EM (High Resolution Scanning Electron Microscop)da bir kondrosit. Hcrede boyutlu i yzey kenarlar grlmektedir. Hcreler dondurulmu, krlarak alm, ince metal filmle kaplanm ve yzeyleri taranmtr. SEMun znrl TEM kadar yksek deildir ancak hcre kesitine de ihtiya gstermez. Her iki mikroskopla birbirlerini tamamlayc bilgiler elde edilir. x2000. (Dr. M.J. Hollenberg izniyle)

Sitoplazma

Ekstraseller matriks

1.3

TEKNE GRE HCRELERN FARKLI GRNMLER

Histolojik teknikler, hastalkl veya salkl hcre fonksiyonlarnn anlalabilmesi iin birbirinden farkl ama birbirini tamamlayc, temel yapsal hcre grnmlerinin elde edilmesini salar. Parafin kesitler rutin olarak hematoksilen ve eozin (H.E.) ile boyanr ve k mikroskobunda incelenir. Hcre ekirdekleri (DNA ve RNA nkleik asitlerinden zengindir) bazik bir boya olan hematoksilene kar afinite gsterir ve mavi boyanrlar. Bazofilik

olarak adlandrlrlar. Bunun tersine, hcre sitoplazmas ve ekstraseller matriks eozine (anyonik boya) kar afinite gsterir ve pembe boyanr. Eozinofilik (veya asidofilik) olarak adlandrlr. Yksek znrlk gcyle TEM, zarlar ve organeller gibi hcre detaylarnda k mikroskobundan ok daha aydnlatcdr. nce kesitlerde hcrenin farkl blmleri metal boyalara farkl afiniteler gsterir, sonuta siyah-beyaz olarak farkl elektron younluklarnda iki boyutlu grntler elde edilir. HRSEM grntleri ise donmu ve krlm hcrelerde organeller ve inklzyonlarn boyutlu ilikilerini verir.

Hcre
Zar delii Protein tabakas (2.5 nm) kili fosfolipid tabakas ( 5nm) Protein tabakas ( 2.Snm}

Antikor yon

Ligand

Kollagen

Zar delii Klasik tabakal zar modeli (Davson ve Danielliden sonra). 1935de tanmlanan plazma zar; her lipid yzne Fosfolipid matrikse gmlm globler proteinler Periferal zar ntegral zar proteini proteini kili fosfolipid tabakas yon kanal Yzey antijeni Reseptr

Adezyon molekl

Gnmzde plazma zar yorumu. ntegral ve ekstensek proteinler ikili fosfolipid tabakasyla ilikilidir. Bu proteinlerin, adezyon moleklleriyle birlikte doku dzenlenmesi, iyon kanallaryla iki ynl madde tanmas, yzey antijenleriyle hcre tannmas, ve nrotransmiter ve hormon reseptrleriyle hcreleraras iletiimin salanmas gibi grevleri vardr.

Sv mozaik modeli (Singer ve Nicholsondan sonra). 1972de tanmlanan plazma zar; ikili sv lipid tabakas iine proteinlerin ksmen ya da tam olarak gmld bir modeldir.

Hcre zarnn elektron mikroskobu grnts. Birbirine komu iki hcrenin her birinin plazma zar (PM) katl grntye sahiptir. Hcre yzeyine yakn aktin filamanlarnn (AF) enine kesitleri izlenmektedir. x100,000, (Dr. A. W.Vagl izniyle).

1.4

HCRE ZARININ NCE YAPISI VE LEV

Zarlar -iyonlar, su ve makromolekllerin hareketlerini seici olarak dzenleyen yar geirgen bariyerler- hcrede sreklidir. Hcre tipi ve yerine gre ierikleri deise de genel ierii %35 lipitler, %60 proteinler ve %5 karbonhidratlardan oluur. Hcre zar (plazma zar) bir d snr oluturur. Hcre ii zarlar, ekirdek ve zarla evrili organelleri evreler. Zarlar, k mikroskobunun znrlk snrnn altnda olduu iin zel teknikler uygulanmadan grmek gtr. Elektron mikroskobunda byk bytmelerde iki koyu izgi arasnda ince elektron geirgen bir blge ieren tabakal bir grnts vardr. katl zarn (nit zar) tamam 5-8 nm kalnlndadr. Zarlar, sv mozaik modeli ad ve-

rilen yapsal olarak birbirini olduka kuvvetli tutan iki tabakal lipitten oluur. Burada polar fosfat balaryla iki hidrofilik fosfolipit molekll darda yerleir. Hidrofobik ya asiti kuyruk blgeleri ise i zarn iskeletini yapar. Kolesterol moleklleri zara yaylmtr ve akcl salar. ntrensek (integral) globular proteinler ikili ya tabakas iinde zar kalnl boyunca bir yandan dier yana uzanarak yerleirler. Ekstrensek (periferal) proteinler de zara tutunmutur ancak d veya i yzde yer alr. Karbonhidratlar sklkla zarn d yznde glikokaliks ad verilen belirsiz bir manto oluturur. Zarlarda kanallar ve elektrik yk farkllna gre hcrenin i ortamn ayarlayan, proteinden yaplm iyon pompalar vardr. Zarlar hormon ve bytme faktrlerine kar reseptrler ierir. Nron ve kas hcrelerinde nrotransmitterlere kar da reseptrler vardr.

Hcre
MV MVlarn enine kesiti
Mikrovilluslarn (MV) sagittal kesiti Zonula okludenste (ZO) hcre zarlarnn kaynamas Zonula adherenste (ZA) ekirdek hcreler aras aralk Makula okludenste (MO) fokal zar kaynama blgeleri

ZO ZA

MO

Bazal katlantlar

Hcreleraras aralk

hcrenin apikal yzndeki mikrovilluslar ve yan yzlerdeki balant kompleksleri. Sk balantlar (zonula ve makula okludens) ve zonula aderens gibi hcreler aras balantlarn tipik bir hcreler aras balant kompleksini oluturduu grlyor.

Bir bbrek tbl duvarndaki iki epitel hcresi arasndaki sk balantnn elektron mikroskobu grnts. ki komu hcre plazma zarlarnn (oklar) birbirine yapt parmaks uzantlar. Tbl lmenine (*) yakn bir sk balant (daire). Solda hcre ekirdeinin bir blm. x50,000. (Dr. W.A. Webber izniyle).

HAB

HAB

Kaynama

Kaynama Retinadaki iki epitel hcresi arasndaki sk balantlarn elektron mikroskobu grnts. Hcrelerin karlkl plazma zarlarnn (PM) tabakal grnts belirgin. Birka fokal sk balant (daire) izleniyor. x1OO,OOO. (Dr. B.j. Crawford izniyle)

ki hcrenin karlkl plazma zarlar. Balantlardaki hcreler aras boluk (HAB) greceli kalnl izleniyor. Sk balantlarda komu hcre zarlar arasndaki hcreleraras aralk tamamen kapanr. Makula okludens bu tip balantnn bir baka biimidir.

1.5

HCRELERARASI BALANTILAR: SIKI BALANTILARIN (TIGHT JUNCTION) NCE YAPISI VE LEV

Birok komu hcre arasnda yapmay artrmak iin basit parmaks uzantlar bulunur. Hcre zarlar hcre adezyon molekllerini ieren yaptrc balantlarla ekstraseller matriksle etkileir. Hcreler ayn zamanda ok sayda zellemi plazma zar deiiklikleri gsterirler farkl tiplerde hcreleraras balantlar. Balca tip balant vardr: sk (zonula ve makula okludens), tutundurucu (makula ve zonula adherens) ve oluklu (gap veya iletiimsel). Sk balantlar, epitel hcrelerinin lmene bakan yznde, kuak tarznda hcreleri sararak tam olarak geie engel olur. Farkl blgelerde geliigzel madde geiini nlemek

zere geirgenlik bariyerleri oluturur. Tkayclk ve geirgenlik zellikleri hcre tipine ve yerine gre deiiklik gsterir. Baz zellemi klcal damar endotel hcrelerinde, kan-beyin, kan- gz ve kan- testis bariyerinin temelini olutururlar. Dier taraftan plazma zarnn apikal ve bazolateral blgeleri arasnda bir snr meydana getirir. Byk bytmedeki elektron mikrograflarda, komu hcrelerin plazma zarlar bir veya daha fazla temas noktalaryla ekstraseller alan yok edecek ekilde kaynam grlr. Her temas blgesi okludin ve klaudinlerin farkl snflar olmak zere transmembran proteinleri ierir. Kadherin gibi dier sitoplazma proteinleri de destekleyicidir. Sk balantlarn dondurmakrma elektron mikrograftlarnda a eklindeki iletiimin transmembran proteinleriyle olduu grlr. Hcre iskeletinin aktin filamanlar da sk balantlarn sitoplazmik blgeleriyle ilikilidir.

Hcre
hcrenin blmleri.

SL MV ZO ZA HPU PV BL EGL EYL HAB HABta DM birlekesi BL birlekesinde HDM

TF

FIL BC KF SL

Desmozomlarn ayrntl yaps.

BL

YAFP HAB

EGL

EYL

Hcreleraras balantda dezmozom

HAB = Hcreleraras boluk MV = Mikrovillus PV = Pinositoz vezikl KF = Kk fibrilleri TF = Tonofibriller ZA = Zonula adherens ZO = Zonula okludens

BC = Basal cisim BL = Bazal lamina HPU = Hcresel parmaks uzantlar SL = Silyum EYL = Elektron youn lamina

YAFP = Youn ara filaman pla EGL = Elektron geirgen lamina FIL = Filamanlar DM = Desmozom HDM = Hemidesmozomlar

Dezmozom

Dezmozom

Bbrekte komu epitel hcreleri arasndaki zonula adherenslerin elektron mikroskobu grnts. Hcrenin mene (*) yakn yan yz parmaks uzantlar zonula adherens (oklar) yaps gsterir. Plazma zar altndaki sitoplazma younluklar aktin filamanlar ierirler. Bunlarn bazlar mikrovilluslara (Mv) girer. Mitokondriyonun (Mi) bir blm izleniyor. X40,000. (Dr. W. A Webber izniyle).

Bbrekte komu epitel hcreleri arasndaki dezmozomlarn elektron mikroskobu grnts. Balantlarn her iki tarafnda ara filamanlarn toplanmasna bal olarak youn sitoplazma plaklar izleniyor. Dezmozomlarn arasndaki hcreler aras araln merkezinde elektron youn bir izgi uzanr. Sitoplazmada mitokondriyonlar (Mi) izleniyor. x40,000. (Dr. W.A. Webber izniyle)

1.6

HCRELERARASI BALANTILAR: TUTUNDURUCU BALANTILARIN (ANCHORING JUNCTION) NCE YAPISI VE LEV

Zonula adherens ve makula adherens (desmozom) olmak zere hcreleri bir arada tutan iki tip tutundurucu balant vardr. Bunlar genellikle komu epitel hcrelerinin yan yzlerinde bulunur. Epiteli, sabitleyerek mekanik stres ve yan yz bozulmalarna kar korur. Sitoplazmadaki aktin filamanlar zonula adherenslere; ara filamanlar (tonofilamanlar) ise dezmozomlara tutunur. ou epitelde zonula adherens genellikle hcrelerin apikal blmnde, sk balantlarn altnda kuak gibi tm hcreleri sarar. Genellikle kadherin ieren transmembran proteinleri balantnn iki yannda bulunur. Komu hcreler arasndaki dar ekstrasel-

ler geit 20 nm dir; hcrelerin i yzleri dier sitoplazma proteinleriyle (vinklin ve -aktinin) hcre iskeletindeki aktin filamanlarna yapr. Dezmozomlar, epitel hcrelerinde bulunan daha karmak plak benzeri balantlardr. Bunlar kalp ve dz kas hcrelerinde hcreleri skca balayan noktasal blgelere benzerler. Youn sitoplazmik plaklar birbirine bakan plazma zarlarnn sitoplazma yzndedir. Birbirine paralel plazma zarlar arasndaki mesafe 20-25 nm geniliindedir ve sklkla merkezinde koyu bir izgi grlr. Bu aralk komu plazma zarlarn birbirine balayan transmembran kadherinlerini (desmogleinler ve desmokolinler) ierir. Youn plaktaki yardmc proteinler (desmoplakin ve plakoglobin) ara filamanlara tutunur. Epitel hcrelerinde keratinler, kalp kas hcrelerinde desmin gibi dezmozomlarn yer ald yere gre deiebilen farkl ara filamanlar vardr.

Hcre

Kalp kasndaki oluklu balantlarn elektron mikroskobu grnts. A. ki kalp kas hcresi arasnda diskus interkabrislerdeki oluklu balantlar (kare iinde) x35,000. B. Kk resimde, sk olarak karlkl biraraya gelmi komu hcrelerin plazma zarlar arasndaki 2 nmlik dar oluklar ayrntl gstermektedir. Oluklardaki periyodik younlamalar konneksonlara aittir. x150,000.

Dondurma-krma yntemiyle oluklu balant yapsnn elektron mikroskobu grnts. C. Bu teknik tespit yntemi gerektirmeden zarlarn i ve yzey topografisinin izlenebilmesine olanak salar. Doku sv nitrojenle hzlca dondurularak yksek vakum altnda metal bakla krlr. Krma yntemiyle, zarlar genellikle ift tabakal lipid yapnn merkezi boyunca ayrlr. Ortaya kan karlkl yzeyler ar bir metal olan platinle ince bir film tabakas halinde kaplanr. Burada, oluklu balantda (oklar) bulunan ve skca paketlenmi zar ii parack kmelenmesi ieren plak benzeri alan izleniyor. x50,000, (Dr. B. J. Crawford izniyle)

1.7

HCRELERARASI BALANTILAR: OLUKLU BALANTILARIN (GAP JUNCTION) NCE YAPISI VE LEV

Komu hcreler arasnda metabolik, iyonik ve dk- rezistansl elektriksel iletim, oluklu balantlarca salanr. Karlkl hcre zarlar arasnda yaklak 2 nm. lik dar bir aralk vardr. Rutin EMunda oluklu balantlar ayrt etmek zordur; nce yap detaylarn ortaya karmak iin dondurup krma metotlar veya antikorlarla iaretlemenin kullanld immnositokimya gibi dier teknikler kullanlabilir. Oluklu balantlar komu hcreleri birbirine balayan byk, sk paketlenmi hcreler aras kanallar ieren zel blgelerdir. Her silindirik kanal, 10-12 nm uzunluunda ve 2.8-3.0 nm apnda bir ift yarm kanaldr. Hcre zarna gmldr ve konnekson olarak adlandrlr. Her konnekson, ortasnda merkezi delii (pore) (ap: 1.5-2.0 nm) evreleyen konneksin ad verilen alt adet simetrik transmembran proteininden oluur. Dar aral geen konnekson komu hcreninkiyle devam

eder dolaysyla merkezdeki delik direk iletimi salar. Hcre d alana iyon veya sv geii olmaz. Her biri farkl 20 konneksin proteinini ayr genler kodlar. Konneksonlar ve benzeri dier voltaj-kapl zar kanallar, geri dnml deiiklikler gsterebilir. Oluklu balantlar alp, kapanabilir.

KLNK BLG
Molekler byklklerine gre isimlendirilen konneksinleri kodlayan genlerdeki mutasyonlar sonucu birok hastalk ortaya kar. Molekler arl 26 kD olan konneksin-26daki resesif mutasyon, sklkla ileri yalarda grlen kaltsal sarln (inherited human deafness) en sk nedenidir. Konneksin-26, genellikle koklear ty hcrelerinde K+ tanmn salar. Xe bal tanan Charcot-MarieTooth hastal konneksin-32deki mutasyon nedeniyle grlr ve santral ve periferik sinir sisteminde miyelin klf dejenerasyonlarna neden olur. Konneksin-50 deki mutasyon da gz lensinde katarakta neden olur.

Hcre
ekirdein yaps.
D ekirdek zar ekirdek porlar ekirdek evresi sarnlar (sisternalar) ekirdek zar Heterokromatin kromatin Kromatin

ekirdek zar

Pars granuloza Pars fibroza ekirdek evresi

ekirdekik

ekirdek zar

ekirdekik

Heterokromatin kromatin kromatin

Bir lenfositin elektron mikroskobu grnts. Merkezde kromatin, evrede daha koyu boyanan hetekromatin yap gsteren ekirdek. ekirdei sitoplazmadan ayran belirgin ekirdek zar. x12750.

Spinal gangliyon sinir hcresi perikaryonunun elektron mikroskobu grnts. Hemen hemen hi heterokromatin iermeyen, esas olarak kromatin ekirdek ieren aktif protein sentezi yapan hcre. Kesitte zarla evrili olmayan, eksentrik (merkezde olmayan) yerleimli, elektron youn ve yuvarlak ekirdekik. x5600

1.8

EKRDEK VE EKRDEKCN NCE YAPISI VE FONKSYONU

ekirdek - hcredeki en byk ve gze arpan yap- genetik materyali ierir. Bykl ve ekli hcre tipine baldr: uzun hcrelerde (prizmatik epitel hcreleri gibi) yuvarlak veya elips eklinde veya lobludur (polimorfonklear lkositler ve megakaryositlerdeki gibi). ou hcre tek ekirdeklidir; ancak bazlar (rnein hepatosit) ift ekirdeklidir (binucleated) dier bazlarysa (rnein osteoklastlar, izgili kas hcreleri) ok ekirdeklidir (multinucleated). ekirdek, ekirdekik, kromatin, ekirdek matriksi ve ekirdek zarn ierir. ekirdekik ekirdein en gze arpan blmdr; youn, oval ekilli, ap 1 m ve st byklktedir ve evresinde zar iermez. Bykl, says ve yerlei-

mi hcrenin fonksiyonel ilevine gre deiiklik gsterir. ekirdekik ribosomal RNA (rRNA)nn transkripsiyonun olduu ve ribozomlarn yapm yeridir. Yksek oranda RNA ierdii iin k mikroskobunda bazofilik boyanr. Elektron mikrografda ekirdekik birbiri arasnda belirgin bir snr olmayan iki alan gsterir. Bunlar pars granloza ve pars fibrozadr. Pars granloza, preribozomlarn topland ekirdekik evresi alandr. Buras ribonkleoproteinden zengin, skca bir araya gelmi preribozomal paracklarn (ap: 15-20 nm) toplanma yeridir. Pars fibrozann merkezi, youn ve dzensiz ince filaman (ap. 5 nm) a, rRNA genleri ve transkripsiyon faktrleri ierir. ekirdekik mitozun profaz aamasnda dalr ancak yeni olumu gen hcrelerde blnme tamamlandktan sonra yeniden oluturulur.

10

Hcre

ekirdekik Kromatin Kromatin

nterfazdaki bir iskelet kas ekirdeinin HRSEM grnts. Kromatin ince iplikikleri adr. ki ekirdekik skca paketlenmi yuvarlak alanlar eklinde grlyor. x11000.

Sitoplazma

Anafazda blnen bir ekirdein HRSEM grnts. Mitozun bu evresinde kromozomlar, i yaps gevek dzenlenmi kvrml iplikler eklinde youn kromatin olarak grlyor. x11.000. (Dr. M. J. Hollenberg izniyle)

Kromatin Mitozun profaz evresinde bir iskelet kas satellit hcresinin mikrograf. Kromatin younlam ve kaln iplik eklindedir. Burada, ekirdekik ve ekirdek zar paralanmtr. Satellit hcreleri iskelet kas lifinin yzeyindeki kk hcrelerdir. Bytme ve yenilenmede bu hcreler aktifleerek yeni iskelet kas liflerini yapmak zere mitoza giderler. x8000

skelet kas lifleri

1.9

EKRDEK NCE YAPISI VE LEV: KROMATN VE MATRKS

ekirdein kromatini, koyu boyanm dzensiz kmeler eklinde grlr. ounluu histon yapsal proteinleriyle paketlenmi nkleik asit DNA y ierir. Ayn zamanda DNAdan kopyalanan RNA ve histon olmayan proteinlere de sahiptir. Kromatinin k mikroskobunda kullanlan hematoksilen gibi bazik boyalara yksek afinitesi vardr. ekirdek kromatini kromatin ve heterokromatin gibi iki ekilde gzlenir. Paketlenmemi kromozomlarn dank blgelerinde olduu gibi soluk ve ak renk boyanan kromatin, hcreler, belirgin protein sentezleyen ve kopyalamada aktif hcrelerdir. Youn grlen heterokromatin hcreler kopyalamada inaktiftir. Bazik boyalarla daha koyu boyanr ve elektron mikrograftta kromatinle kyaslandnda olduka elektron-youn boyanr. Her iki tip hcrede de tipik ekirdek farkl saylardadr. Heterokromatin genellikle hcre zarnn yanndadr. Kromatin ve ekirdekik arasndaki snger benzeri alanlar ekirdek matriksini oluturur. Kondensinler ad verilen histon olmayan

proteinlerden zengindir. Ayn zamanda, ekirdek zarnn i ksmna yerlemi 10 nm lik ara filamanlarnn a eklinde oluturduu ekirdek laminlerini ierir. Matriks mitoz ve mayoz gibi kromozomlarn dzenlendii durumlarda elektron mikrograftta zel teknikler yntemiyle grlebilir. Gen transkripsiyonunun dzenlenmesine yardmc olurlar.

KLNK BLG
Kromozomlar, DNA ve dier proteinlerin iplik eklindeki halidir. nsan hcreleri 23 ift kromozom ierir, bunlarn en k 21. kromozomdur. Hcre blnmesi srasnda kromozomlarn uygun olmayan dalmlar, kromozomal anormalliklere neden olur. En sk grlen doumsal otozomal kromozom hastal Down sendromudur (trizomi 21). Genellikle dllenme srasnda, mayoz blnmede 21. kromozomun ayrlamamas sonucu iki yerine 3, 21. kromozom olur. Bu sendromda mental retardasyon, doumda hipotoni ve tipik yz grnm vardr. Grlme skl tm doumlarn %0.1i oranndadr; anne yann byk olmas riski arttrr.

Hcre

11

ekirdek d zar

ekirdek i zar

Dondurma-krma yntemiyle ift ekirdek zar. ve d ekirdek zarlar grlmektedir. zar, d zara gre integral zar proteinleri denilen zar ii partiklleri daha fazla ierir. Perinuklear boluk (oklar) izlenmektedir. Zar, ok sayda ekirdek porlar delmekte, her bir por kompleksinin merkezi yuvarlak tanecikler iermektedir. x50.000. (Dr. B. J. Crawford izniyle)

ekirdek porlar

ekirdek zar elektron mikroskobu grnts. ki konsantrik unit zar (kutu iinde) ekirdek evresi boluk (perinuclear sisterna) ayrmaktadr. Dz i zar yaps ekirdekteki eterokromatin blgelerle direk olarak temas halindedir. D zar genellikle tutunan ribozomlarla adeta donatlmtr fakat burada izlenmemektedir. Herbir por akl lifsi maddeyle dolu gibi grlen iki ekirdek por kompleksi (oklar) perinklear bolukta bulunur. Komu sitoplazmada bir mitokondriyon grlmektedir. x80,000. (Dr. W.A. Webber izniyle)

Mitokondriyon

ekirdek zar

Heterokromatin

kromatin

1.10

EKRDEK ZARININ NCE YAPISI VE LEV

ekirdek zar, interfazdaki hcrelerde ekirdei evreler ve sitoplazmadan ekirdei ayrr. Birbirine paralel ift nit zardan yaplmtr. Bu nit zarlar arasnda 10-70 nm aralnda dar bir mesafe bulunur buraya perinklear boluk (sisterna) denir. D zar dnda ribozomlar bulunur, d zar granll endoplazma retikulumu (GER) ile devam eder. Dolaysyla perinklear boluk da GER lmeniyle devam eder. zarda ribozom bulunmaz ve i zar ounlukla ekirdein heterokromatin kmeleriyle temas eder. ok sayda oktagonal yap, zar deler ve ekirdek porlarn oluturur. Yaklak 10 nm apndadr. Geie seici olarak izin verir; iki ynl kk molekllerin deiimi, ribozomal alt birimler

ve dier maddeler ekirdek ve sitoplazma arasnda bu ekilde yer deitirir. Bunlarn says ve dalm hcrenin tipine ve aktivitesine bal olarak deiir. Metabolik olarak aktif hcrelerde ok sayda bulunur. Her porun d ksmnda i ve d zarlar kaynar. ekirdek por kompleksi, merkezde bir santral tka veya granl evresinde bir yandan dierine uzanan 8 proteinden, nkleoporin oluur. Bu kompleks bir molekler elektir; 10 nm den kk molekllerin pasif difzyonla geiine izin verirken pordan byk molekllerin geii iin enerji- baml mekanizmalara ihtiya vardr. Zarn ekirdee bakan yznde laminleri ieren ara filamanlarn yapt bir a nklear laminay (ekirdek laminas) yapar. Bu laminler ekirdek eklini korur, ekirdek zarnn kuvvetlendirilmesine yardmc olur ve kromozomlarn sonlarna yapr.

12

Hcre

Raf benzeri ve tbler kristalaryla mitokondriyon.

DZ Z KB TK LK M

Z = zar KB = Krista ii boluk LK = Lameller kristalar

M = Matriks DZ = D zar TK = Tbler kristalar

Bir mitokondriyonun HRSEM grnts. Krma yntemiyle alm i krista (oklar) grnts. x100,000

Endoplazma retikulumu Mitokondriyon

Mitokondriyon

Bir hepatositteki mitokondriyonlarn elektron mikroskobu grnts. Hcre trne ve kesit dzlemine gre biimleri eitlilik gsterir. Burada biri uzam dierleri daha oval mitokondriyonlar. Her biri ince, raf benzeri mitokondriyon matriksine knt yapan kristalar. Sitoplazmada endoplazma retikulumu sarnlar, x54,000.

1.11

MTOKONDRYON NCE YAPISI VE LEV

Mitokondriyon en ok tannan zarla evrili organeldir. ou hcrede sitoplazmada danktr ancak ATP formunda yksek enerji yapmnn gerekli olduu yerlerde bir alanda younlar. Buna rnek, silyal hcrelerin apikal yzleri, iyon tayan hcrelerin bazal yzleri, iskelet ve kalp kasnda subsarkolemmal blgeler verilebilir. Mitokondriyonlarn says ve bykl hcre tipine ve metabolik aktivitesine bal olarak deiiklik gsterir: Olgun krmz kan hcrelerde yoktur; bir hepatositte 2500den fazladr.

1-10 m byklnde, uzun, yuvarlak veya pleomorfik ekilde olabilir. Hcrelerde olduka dinamik organeller olup srekli hareket, birleme ve blnme gsterir. Elektron mikrografta iki zar arasnda 8-10 nm mesafede bir alan olduu gzlenir. D mitokondriyon zar dzdr ve organelin ekline uyar. Zar genellikle byk kanal-yapc protein, porin ierir. Porin molekllere kar zar geirgenliini ve ATP sentezi metabolizmasn arttrr. Buna karlk i mitokondriyon zar enine raf eklinde veya tbler katlant eklinde kristalar ierir. Bu kristalar mitokondriyal matriks ad verilen granler yapda ve elektron youn i blgeye doru uzanr.

Hcre

13

DER ki farkl hcredeki mitokondriyonlarn elektron mikroskobu grnts. Sol Bir iskelet kas lifindeki dallanm ve yksek younlukta skca paketlenmi krista yapsyla mitokondriyon (Mi). Sitoplazmada kaslabilir filamanlar (Fi). Sa. Steroid sentezleyen hcrede tbler ve raf benzeri olmayan krista ve youn matriks yapsyla mitokondriyon. Sitoplazmada bol granlsz (dz yzl) endoplazma retikulumu (DER). x24,QQQ. (Dr. D. M. Pfeiffer izniyle)

Diyafram kas lifinde mitokondriyonun HRSEM grnts. Yksek aerobik iskelet kas lifi birok byk mitokondriyon (Mi) ierir. Belirgin raf benzeri yapsyla kristalar organelin genilii boyunca uzanr ve oksidatif fosforilasyon iin yzey alann nemli derecede artrr. Bir DER biimi olan sarkoplazma retikulumu (SR) da izleniyor. x46,000.

1.12

MTOKONDRYAL KRSTA VE MATRKSN NCE YAPISI VE LEVLER

Mitokondriyon kristalarnn bykl, ekli ve says hcrenin tipine ve metabolik aktivitesine gre deiiklik gsterir. Kristalar ATP sentezi iin gerekli yzey alann arttrr. Bu reaksiyonlar elektron tanmas, Krebs sitrik asit dngs ve oksidatif fosforilizasyondur. Matriks, Krebs dngsnn oksidasyon reaksiyonlar iin gerekli birok enzimi ierir. Kristalar her zaman olmasa da genellikle kar i mitokondriyon zarna ulaabilir. ou hcre, genellikle mitokondriyonun uzunlamasna eksenine dik olan yass lameller krista yaps ierir. Steroidogenez iin enzimler ieren tbler ve tblovezikler kristalar, steroid sentezleyen hcrelerde yaygndr. Dier organellerden farkl olarak, mitokondriyon hcre iinde belli bir dzeyde otonomiye sahiptir. Matrikslerinde kendi sirkler DNA, RNA ve ribozomlar vardr. Mitokondriyonlarn bakteriler gibi milyonlarca yl nce enfekte olmu ve ilevsel ilikisi kalm, ilkel bir simbiyotik organizma

olduu dnlr. Mitokondriyonlarda matriks granlleri eklinde (ap: 30-50 nm.) kalsiyum ve dier iki deerlikli katyonlar birikir. Hcrenin fonksiyonel ihtiyacna cevap verir. zellikle kemik matriksini yapan osteoblastlarda ve bbrek ve ince barsak gibi iyon tayan hcrelerde belirgindir.

KLNK BLG
Mitokondriyonu etkileyen ve esas olarak kas gszl ve disfonksiyonuyla sonulanan hastalklar, mitokondriyonal miyopatiler olarak bilinir. Mitokondriyon DNAsnda hasara yol aan 50den fazla mutasyon, kaltmsal bozukluklara neden olur. Hafif veya hayat tehdit edici ekilde eitlilik gsterir. En yaygn grlen semptomlar, ciddi kas gszl, kramplar, spazm ve kalp tutulumudur. En yaygn formu olan kronik progresif eksternal oftalmopleji ekstraokuller kaslar etkiler; Leber herediter optik nropatisi grmeyi etkiler. Mitokondriyal ensefalomiyopatilerde beyin tutulumu nrolojik nbetlere yol aar. Prognoz eitlilik gsterir ve tedavi spesifik olarak nedene yneliktir.

14

Hcre
Dz yzl DER'nun tbler a yaps

DER ve GER arasndaki balant

Granll endoplazma retikulumu'na (GER) balanm ER'un boyutlu ribozom spiralleri (RIB) emas. Bu organel zarla snrlanm tbller, vezikller, Granll endoplazma ve sarnlarn (sisterna) retikulumu'nun (GER) birbirleriyle devam ettikleri bir laminar sarnlar (sisterna) organeldir. Dzgn yzeyli bir Granll endoplazma zar sitoplazmadan ayrlm retikulumu (GER) zerindemerkezi lmeni evreler. ki ribozomlarda pentazom Tbllerin genellikle yasslam oluumu genilemelerine sarn Perinkleer sarnlarn (sisterna) ad verilir. GER ve GER ile balantlar DER arasnda balantlar vardr. Bunun yannda ekirdek zarnn perinklear boluu da GER ile devamllk gsterir.

Perinkleer sarn ekirdek zar Porlar Hepatositte DERu sagittal ve enine kesitlerinin elektron mikroskobu grnts. Hepatositlerde olduka fazla miktarda bulunan GszER kk, dallanm tbller ve birok yasslam sarn kmeleri halinde grlr. Burada GszER lipid damlacklar ile yakn iliki ierisindedir. Sitoplazmada pleomorfik bir mitokondriyon ve farkl GER tipleri de bulunmaktadr. x20000.

Mitokondriyon

Ya damlac

DER

GER

SER sarnlar

1.13

GRANLSZ (DZ YZL) ENDOPLAZMA RETKULUMU NCE YAPISI VE LEV

Endoplazma retikulumu (ER), olduka kark, birbirleriyle balantl a yapsnda ince tbller, kk yuvarlak vezikller ve yasslam membranz keselerden (sarn/cisternae) oluur. Miktar, dalm ve karmakl, hcre tipi ve fonksiyonuna gre ok fazla eitlilik gsterir. Birbirleriyle anastomoz yapan tbller sitoplazmada tek tek dalm olabilirler; fakat sklkla birden fazla paralel sarn kmeleri eklinde bulunurlar. ERnun lmeni sitoplazmadan, hcre plazma zarndan daha ince devamllk gsteren bir zar ile ayrlmtr. Bu hassas organelin iki ana formu granlsz (dz yzl) endoplazma retikulumu (DER) ve granll endoplazma retikulumudur (GER). GER d taraf ribozomlarla donatlmtr, granll gibi izlenir; ancak DER, ribo-

zom iermeyen dzgn yzeyli bir zara sahiptir ve dolaysyla elektron mikrograftlarda agranler olarak grlr. DERnun birok grevi bulunduu yere gre deiir. Hepatositlerde DER karbonhidrat metabolizmasnda grevlidir. Glukoz-6-fosfataz gibi zarnda bununan enzimler glikojeni glikoza evirmek iin kullanlr. Hepatositler yada znen ilalar (barbitratlar gibi) ve alkoln ayrtrlmas iin zarlarnda (sitokrom p-450 gibi) ila metabolize eden enzimler bulunduran, bol miktarda DER ierirler. Ovaryum, testis ve adrenal bez gibi steroid salglayan ve kolesterol depolayan hcrelerde lipid ve lipoprotein sentezinde grev alan bol miktarda DER bulunur. Kas hcrelerinde DER, sarkoplazma retikulumu olarak adlandrlr ve kas kaslmasnn balamas iin kritik olan kalsiyum iyonun dzenlenmesinde grev alr.

Hcre

15

GER

GK

Tendon ierisinde bir fibroblast'n elektron mikroskobu grnts. D taraf ribozomlarla donatlm zarla evrili tbllerin yapt yaygn GER a yaps izlenmektedir. Lmen ierii orta derecede elektron youn ve ekilsizdir. GER ve perinklear boluun devamll okla gsterilmitir. Sitoplazmada birok serbest ribozom grlmektedir. Hcre dna verilmek zere protein salglayan hcrelerde fazla sayda GER genellikle bir veya daha fazla suprankleer Golgi kompleksi (GK) ile balantldr. Bir mitokondriyon (Mi) ve plazma zar (PZ) grlmektedir. x25000.

GK ekirdek PZ

GER

GER

Ribozomlar

GER'nun detayl yapsn gsteren byk bytmedeki bir elektron mikroskobu grnts. Protein sentezleyen bir fibroblasta ait bu grntde ribozomlann (oklar) GER membranlar ile balantlar aka grlmektedir. Ribozomlarda sentezlenen polipeptid zincirler dorudan GER lmenine braklmaktadr. Sitoplazmada, birka uzunlamasna GER sarnc (GER), birok serbest ribozom (yuvarlak ierisinde), bir mitokondriyon (Mi) bulunmaktadr. Protein salglayan birok hcre tipi bu GER dzenlenmesine sahiptir: ba dokusu fibroblastlar (kollagen salglar), sinir hcreleri (bunlardaki GER ve ribozomlara Nissl cisimcii denilir), pankreasn asiner hcreleri (sindirim enzimleri retirler), pankreas ada hcreleri (insulin hormonu sentezler) ve plazma hcreleri (immunglobulin ad verilen antikorlar sentezler), x10000. (Dr. B, J. Crawford izniyle)

1.14

GRANLL ENDOPLAZMA RETKULUMU NCE YAPISI VE LEV

Elektron mikrograftta GERnda d yzde bulunan ribozomlar, kk boncuklar ya da kaln zmpara kadna benzer prtkl bir grnt oluturur ve bu nedenle GER granll adn alr. GER, zarla evrili sarn ve vezikllerin birbirleriyle olan andan oluur. GER zar, d ekirdek zaryla devamllk gsterir. Ribozomlar GER sarnlarnn d (sitoplazmik) yzeylerine oturan rozet ya da lineer bir yap olutururlar. Haberci-RNA (mRNA) zincirleriyle birbirlerine balanm ribozomlardan oluan poliribozomlar da GERnun d yzeylerine tutunurlar. GER, protein ve glikopro-

tein sentez ve tanmasnda grev alr. Hcre zarnda integral membran proteinlerin ve transmembran reseptrlerini oluturacak proteinlerin veya ekzositozla salglanacak baz yeni oluan proteinlerin translasyon, katlanma ve tanma yeridir. Ribozomlar sarn lmenine verilen polipeptidleri oluturur. Yeni oluan protein daha sonra doal konfgrasyonunu oluturmak iin katlanr. Proteinler sentezlendikten sonra birou tayc vezkller ierisinde Golgi kompleksine tanrlar. GER zar byk ribozom alt nitesini balayacak bir reseptr ve bunun hemen yannda yeni oluan proteinin GER lmenine geiine izin veren bir por ierir. Protein sentezleyen ve salglayan birok farkl hcre tipi iyi gelimi ve geni bir GERna sahiptir.

16

Hcre
Tek bir ribozom'un kesiti.
mRNA
Kk alt nite

Boum

Santral kanal Byk alt nite Bytmekte olan polipeptid zinciri

mRNA'lar tarafndan balanm ribozom sarmal mRNA

mRNA'Iar tarafndan balanm ribozom rozetleri Polizom biimleri

Bazofilik sitoplazmasyla sinir hcrelerinin Ik mikrograf. Mavi renkte boyanan ve sitoplazmay dolduran Nissl cisimcii. Bu grnt, bol miktarda ribozom ve GER'nun dolaysyla protein sentezinin gstergesidir. Lipofuksin (Lf)yallk pigmentibir hcrede izleniyor. x440. H.E.

GER

GER

Fibroblast ekirdei

Aktif bir fibroblast'n elektron mikroskobu grnts. Bu hcre, hcre iinde kullanlmak ve hcre dna yollanmak zere protein sentezler. Sitoplazmasnda bol miktarda serbest ve GER sarnlarna tutunmu ribozomlar bulunur. ekirdek etrafndaki d zarda (oklar) ribozomlar grlmektedir, Sitoplazmada bunlarla birlikte mitokondriyon (Mi) da izlenmektedir. x17,000

Protein sentezleyen hcrenin bir blmnn byk bytmedeki elektron mikroskobu grnts. Ribozomlarla bal birka GER sarnc (GER) grlmektedir, Sitoplazmada bunun yannda birou ince mRNA iplikleriyle balanm rozetler eklinde (oklar) serbest ribozomlar grlmektedir. x50000 (Dr. B. J. Cravnfoff izniyle)

1.15

RIBOZOM NCE YAPISI VE LEV

Ribozomlar, protein sentezleyen kk, yuvarlak, elektron youn paracklardr. Standart boyutlarnda aplar 15-20 nmdir. Sklkla RNA le ilgili proteinler ierirler. Sitoplazmadaki serbest ribozomlar tek partikl olarak ya da poliribozom ad verilen, mRNA zinciri boyunca dizilmi birka ribozomdan oluan rozet benzeri kmeler halinde bulunurlar. Tek ribozomlar inaktiftir; poliribozomlar aminoasitleri polipeptdlere evirerek protein sentezine aktif olarak katlrlar. Ribozomlar bunun yannda GER zarlarna ve d ekirdek zarna tutunabilirler. Serbest ribozomlar hcre iinde kullanlmak zere protein sentezlerken, GERe bal ribozomlar hcre dna verilmek iin ya da lizozomlara tanan proteinleri sentezler. Ribozomlar olduka kktrler ve k mikroskobunun znrlk deerinin altndadrlar, ancak polianyonik yaplaryla hematoksilen gibi bazik boyalara yksek affinite gsterirler ve ok kuvvetli bazofiliktirler. H.E.-boyal ke-

sitlerde aktif olan protein sentezleyen hcrelerde sitoplazmik bazofili ortaya karrlar. Yksek znrlkl elektron mikrograflarnda her ribozomun, mRNA translasyonu srasnda birbirine balanan ve boyutlar birbirine eit olmayan iki alt-nitesi olduu grlr. Bu alt nitelerden byk olan iki RNA molekl ve 49 protein ierirken, kk alt nite bir RNA molekl ve 33 kk protein ierir. Ribozomun alt niteleri ve bunlarla ilgili proteinler, ekirdekikte sentezlenirler ve sitoplazmaya ekirdek porlar araclyla ularlar. Hem mRNA hem de transfer-RNA (tRNA) iin balant noktalar ieren ribozomlar, ncelikle ekirdekte kopyalanm mRNA dan gelen kodlanm genetik mesaj kullanrlar. Translasyon, mRNA zinciri boyunca ribozomlarn hareketinden oluur ve translasyon srasnda iki alt nite farkl grevleri yerine getirir. tRNA, aminoasitleri, polimerizasyon ve polipeptid sentezi iin ribozomlara tar. mRNAnn yeniden kodlanmas ve polipeptid sentezi, alt niteler arasnda kalan bir bolukta gerekleir.

Hcre

17

Bir hepatositteki Golgi komplesinin elektron mikroskobu grnts. Konveks kenardaki cis-yz birok kk transfer vezikl (TV) ve GER ile ilikilidir. Birka yasslam kesecik de orta blmde grlmektedir. Birok vezikller ve vakuoller (oklar) ise konkav kenarda, trans-yzde grlmektedir. Mitokondriyon (Mi) izlenmektedir. x30,000.

GER

Kesecikler

Golgi kesecikleri

GER

Byk bytmede Golgi kompleksinin fonksiyonel blmlerini gsteren bir elektron mikroskobu grnts. Kompleksin tm bileenleri ribozom iermeyen dzgn yzeyli zarlardr. Cis-yz (konveks kenar) GER'a yakn konumdadr. Orta blmn paralel kesecikleri hafif eimlidir, bazlarnda da hafif genileyen sonlanmalar grlmektedir.Trans-yzde (d taraftaki konkav kenar) birok vezikl ve vakuol grlmektedir. Trans yze en yakn konumlanm ve en kk olan kesecikler ak bir lmene sahiptirler, daha uzak olanlar ise daha byk ve orta derecede elektron youndurlar. x76,000.

1.16

GOLG KOMPLEKS NCE YAPISI

Golgi kompleksi (veya apparatus) nrohistolog Camillo Golgi tarafndan ilk olarak 1898 ylnda nronlar ierisinde bulunmutur. Golgi k mikroskobunda gm boyalar kullanarak alm ve Golgiyi tanmlamtr. lk nce apparato reticolare interno, adn vermi fakat daha sonra kendi ismiyle anlmaya balanmtr. Elektron mikroskobunun 1950lern ortasnda kullanlmasna dek bu dinamik organelin karmak ince yaps tamamen anlalamamtr. Hcrenin merkezi olan sitosentrumda bulunan Golgi, ekirdek ve sentrozoma yakn bir ekilde bulunur. Dzlemi ve hafif eimli skca paketlenmi zarla snrl keselerden (sarncisternae) ve bunlarla ilgili vezikller ve daha byk vakuoller-

den olumutur. Yksek polarize ve blmlere ayrlm bu organelin konveks ve konkav kenarlar ve fonksiyonel olarak birbirlerinden ayrlan blm bulunur: konveks tarafta vezikller tarafndan oluturulan bir cis-golgi a yaps, dzlemi kesecik kmelerinden oluan bir orta blm, ve konkav tarafta salglanan rnlerin dzenlenmesi ve datm iin vezikl ve vakuollerden oluan bir trans-golgi a yaps vardr. Baz hcreler tek bir Golgi kompleksi ierirken aktif olarak protein ve polisakkarit sentezleyen baz hcrelerde birok Golgi kompleksi bulunabilir. Golgi kompleksi, proteinlere eker ekleyerek glikoproteinleri, polisakkaritleri, zar lipidlerini oluturur ve hcrelerde bulunan lizozomlar meydana getirir.

18

Hcre
Golgi kompleksindeki aktivitenin farkl aamalar

Trans-yz Sarnlarda retilen ve salglanan salg rnnn Golgi veziklleri (GV) Zarla evrili vezikln enine kesiti

Vezikl oluturmak zere salnmadan nce sarncn ikinlemi ucu GV

Cis-yz Sessiz dnem

Birbirleriyle ilikili kanallar oluturan ve geni lameller yapda sarnlar

retim dnemi

Salg rnyle dolu olan sarnlar Sarnlardan (S) ayrldktan sonra salg vakuolleri (SV) ve golgi veziklleri (GV)

Vakuoller Vezikller

GV

SV Kesecikler Salg dnemi

GV S

GER GER GER

Golgi kompleksinin yzey topografisinin HRSEM grnts. Golgi kompleksinin konvansiyonel Elektron mikrografnda normal olarak grlemeyen karmak yapsnn boyutlu grnm, ite zar yapsna sahip organellerin grlebilmesi iin hcre krlarak almtr. Cis-yznn hemen yannda (aada) d yzeylerindeki ribozomlarla birlikte birka GER sarnc grlmektedir. Kk transfer veziklleri (yuvarlaklar ierisinde) GER sarnlarndan Golgi'nin cis-tarafna madde tarlar. Fenestrasyonlarn da grld (oklar), orta blmdeki keseciklerin detayl yaplar ve balantlar da net bir ekilde grlmektedir. Birok kk vezikl ve byk vakuoller de trans yzden kmaktadr. Bunlarn dzenlenmeleri ar kovanndaki arlara benzeyen bir grnt oluturmaktadr. x50,000 (Dr M. J. Hollenberg izniyle)

1.17

GOLG KOMPLEKS LEV

Golgi kompleksinin esas grevi GERnda sentezlenen salg proteinlerinin dzenlenmesi ve paketlenmesidir. Vezikllerin bytmesiyle ve birbirleriyle kaynamasyla lmende bulunan yeni sentezlenen salg maddesi organelin proksimal (cis) blmnden distal (trans) blmne geer. GERdan gelen transfer veziklleri cis-Golgi kompleksi ile birleerek, proteinlerin kimyasal olarak modifye edildikleri, yass keseciklere yeni oluturulan proteinleri tarlar. Her orta blmdeki kesecik zarlar farkl tipte alan enzimler ierir -integral membran proteinleri. Posttranslasyonel modifikasyon ad verilen bu kimyasal reaksiyonlar protein nclerinin

proteoltik yolla ilenmesini, glkozilasyonu, fosforilasyonu, hidroksilasyonu ve slfatlanmasn ierir. Endoplazma retikulumu ve Golgi kompleksi zellikle zarlarla ilgili olan ve hcreler ve organeller tarafndan depolanan birok lipidin de retiminden sorumludur. Golgi kompleksi ile yakn iliki halinde olan sitoplazmik mikrotbller vezikllerin ve vakuollerin hcrenin farkl ksmlarna tanmalarna ve hareketlerine yardmc olurlar. TransGolgi a ile ilikili olan vezikller de amatan birini gerekletirirler. eriklerini hcre dna ekzositoz ile salan salg veziklleri oluturabilirler, proteinlerin ve lipidlerin ieriye girebilmeleri iin plazma zaryla birleebilirler, veya lizozom haline gelebilirler.

Hcre
Lizozom aktivitesinin farkl aamalar.

19

Alnan madde Granller Sindirilen materyal Primer lizozom Membran Granller Fagolizozom L

Lizozomlarn elektron mikroskobu grnts Sol. Zarla evrili bir primer lizozom (Li) lmeninde homojen elektron-youn granller grlmekte, Sa Tam tersine daha byk bir sekonder lizozom lmeninde ksmen sindirilmi bir madde (oklar) ile grlmekte. x40,000.

Sindirilen materyal Mitokondriyon kalntlar Sekonder lizozom

HZ Miyelin

Rezidel cisim (tersiyer lizozom) Golgi kompleksi RC

Bir tersiyer lizozomun elektron mikroskobu grnts. Bir dier ismi de rezidel cisim olan tersiyer lizozom (RC) ekil ve grnt asndan primer ve sekonder lizozomlardan daha fazla farkllk gsterir. Hem elektron youn hem de elekron geirgen sahalarn lmen ierisinde bulunduuna dikkat ediniz. Lizozomlar Golgi kompleksinin trans-yznden ortaya karlar, dolaysyla bu blge yaknlarnda bulunurlar. Sitoplazma ierisinde birka mitokondriyon (Mi) ve hcre zar (HZ) gsterilmitir. x40,000.

1.18

LZOZOM NCE YAPISI VE LEV

Lizozomlar, Golgi kompleksinden kken alan zarla evrili vezikllerin ve vakuollerin heterojen bir ekilde toplanmasndan oluur, Birou asit pHda aktif olan glikoproteinlerden oluan 50 veya daha fazla sayda hidrolitik enzim ierirler ve sitokimyasal olarak asit-fosfatazla pozitif boyanrlar. Lizozomlar 0.25-0.8 mikrometre apnda yuvarlak ya da dzensiz ekillidirler. Birok hcrede bulunabilen lizozomlar zellikle fagositozdan sorumlu olan hcrelerde daha fazla bulunurlar. Virsler, bakteriler ve dier patojenleri ilerine alp ortadan kaldrarak savunma mekanizmasnda rol alrlar. Hcre iinde yalanm ve ypranm hcrelerin doal olarak yenilenmesi ve ortadan kaldrlmas grevini yerine getiren hcre ii bir sindirim sistemi olutururlar. Bunun yannda hcre hasarna cevap olarak hcrenin otolizine yardmc olurlar ve paketlenmi lizozomal enzimlerin salnmasyla hcre lm ile sonulanan bir kendini yok etme srecine katlrlar. Yeni oluan elektron-youn primer lizozomlar, iinde sindirilmi madde bulunmayan homojen granler ierie sahiptirler. Daha sonra normalde daha byk, elektron youn ve daha heterojen grnmde sekonder lizozomlara dnrler. Sklkla sindirilmi maddelerin artklarn ierirler. En yal lizozomlar olan tersiyer lizozomlar (rezidel cisimler) sindirim fonksiyonlarn tamamlamlardr ve kalp kas veya sinir hcreleri gibi uzun mre

sahip hcrelerde ok daha belirgindirler. Genellikle garip ekillere sahiptirler ve neredeyse tamamen konsantrik lamel, sindirilemeyen maddeler ve kristalin artklarndan oluan birikinti ile dolu haldedirler. Sklkla bir yallk pigmenti olan lipofuksin depolarlar. Lizozomal zarlar, lizozomal enzimler tarafndan bozulmaya direnli zel bir fosfolipid ierirler, bylece dier hcre bileenleri bunlardan ayrlrlar.

KLNK BLG
Lizozomal depo hastal olan Tay-Sachs hastal sklkla hzl ilerleyen lmcl bir genetik hastalktr. Bu hastalkta hekzoaminidaz A (Hex A) ad verilen bir lizozomal enzimin eksiklii sonucu sinir hcrelerinde zararl derecede gangliozid GM2 birikimi meydana gelmektedir. Beyin hcrelerinde rezidel cisimlerin ilerleyici ve anormal art sonucu ciddi beyin hasar, sarlk ve krlk meydana gelir. ocuklarda grlen ve sonradan gelien her iki formu da 15. kromozomdaki Hex A geninin mutasyonuna baldr. Tan, kandaki Hex A orann belirleyen basit bir testle veya prenatal dnemde amniyosentez ile Hex A eksikliinin gsterilmesi ile gerekletirilir.

20

Hcre

Peroksizomlar

Karacier'deki peroksizomlarn elektron mikroskobu grnts. Sol. Bir hepatosit ierisindeki suprankleer Golgi kompleksinin hemer yannda bir zar tarafndan kuatlm 4 adet yuvarlakovoid peroksizom grlmektedir. Bunlar ikili zar yaps tarafndan evrelenmi mitokondriyonlardan (Mi) farkldrlar. Blgelerin etrafn evreleyen glikojen artklar (Gl) belirtilmitir. 40,000; Aada. Daha byk bytmede bir EM grntsnde peroksizomun detayl bir grnts yer almaktadr. Tek bir plazma zar net olarak zlenmekte ve youn ve iplik benzeri bir artk (kk ok) lmenini kaplamaktadr. x100,000.

Golgi kompleksi Hepatosit ekirdei

Peroksizomlarn byk bytmedeki TEM grnts. Bu organellerin morfolojisi ok fazla deikenlik gsterir. Lizozomlarla ok benzerlik gsterirler, ancak baz canl trlerinde hcre sklkla amorf bir granler matriks ierisinde gmlm youn merkezler ve belirgin kristal artklar (oklar) ierirler. x50,000. Peroksizomlar

Peroksizomlar

1.19

PEROKSZOM NCE YAPISI VE LEV

Peroksizomlar her hcrede bulunan aplar yaklak 0.1-0.5 mikrometre arasnda olan yuvarlak-ovoid ekilli zarla snrl organellerdir. Belikal bilim adam Christian de Dve 1950lerde lizozomlar isimlendirmi ve 1960l yllarda peroksizomlarn farkl organeller olduunu farkedip onlar da isimlendirmitir. Organel yaps ve fonksiyonlar zerinde yapt nc almalarla 1974 ylnda Nobel Fzyoloji-Tp dlne layk grlmtr. Neredeyse tm hcre tiplerinde bulunan peroksizomlar zellikle hepatositlerde ve bbrek proksimal tp hcrelerinde daha belirgindir. Peroksizomlar hcrenin tipine ve ortamn koullarna gre farkl anabolik ve katabolik fonksiyonlara sahiptirler. Oksidatf enzimler olan katalaz ve rat oksidaz gibi enzimler ierirler ve esas olarak molekler oksijen kullanan oksidatif reaksiyonlara katlrlar. Birok trde rat oksidazdan oluan youn bir kristal merkeze sahiptirler. Grevleri arasnda hcre solunumu, ya asidi metabolizmas, alkoln indirgenmesi, transaminasyon, H2O2 dzenlenmesi ve safra asidi metabolizmas saylabilir. Peroksizomlar bunun yannda sinir hcrelerinin miyelinizasyonu iin gerekli olan plazmalojen gibi zel fosfolipidlerin sentezinde de grev alr. Lizozomlar gibi tek bir plazma zarna sahiptirler ancak bu zar lizozomla-

rnkine gre daha ince ve daha geirgendir. Mitokondriyonlar gibi kendileri oalabilen organellerdir ancak kendi DNA ve ribozomlar yoktur bu nedenle proteinleri sitoplazmadan ieri almak zorundadrlar. Sklkla endoplazma retikulumuyla yakn komuluk ierisindedirler. Elektron mikroskobu grntsnde i matriksleri olduka granler olarak izlenir.

KLNK BLG
Baz nadir kaltsal hastalklar peroksizomal eksiklikler sonucu ortaya kabilirler. Bunlardan en sk rastlanlan Zellweger ya da serebrohepatorenal sendrom, beyin, bbrekler ve karacierde anomalilere yol aar. Etkilenen yeni doanlar, intrauterin hayattaki hatal sinir hcresi miyelimzasyonuna bal olarak sklkla doumdan hemen sonra lrler. Esas sorun yeni oluan proteinlerin peroksizomal membranlardan geememesidir. Peroksizomlarda sentezlenen plazmalojenler sinir dokusunun miyelin klfnda en fazla bulunan fosfolipidlerdendir. Bu nedenle peroksizomal hastalklar plazmalojen eksikliine bal anormal miyelin oluumu gibi sklkla ciddi nrolojik hasarlara neden olurlar.

Hcre

21

GER

DER

Bir hepatosit sitoplazmasndaki glikojenin elektron mikroskobu grnts. Merkezde yer alan glikojen kmelerinin dier organeller tarafndan mitokondriyonlar (Mi), granll (GER) ve dz yzl (DER) endoplazma retikulumu -evriimi olduu grlyor. elektron mikrografnda glikojen partiklleri sitoplazma ierisinde serbest, zarla evrili olmayan, kk, elektron-youn partikller olarak grlrler. x12,OOO. Glikojen rozetlerinin daha byk bytmedeki elektron mikroskobu grnts. Glikojen partiklleri bir araya gelerek alfa partiklleri (ya da rozetleri) ad verilen dzensiz ekiller olutururlar. Glikojen partiklleri, GER zerindeki ribozomlara gre daha byk ve daha elektron-youndur. Mitokondriyonlar da grlmektedir. (Mi). x90000.

Glikojen

Glikojen rozetleri

Glikojen

GER

Hepatositlerdeki glikojeni gstermek zere boyanm bir karacier k mikroskobu grnts. Birok hcrede bulunan byk orandaki glikojen PAS boyas ile magenta rengi verir. x160 PAS.

1.20

NKLZYON NCE YAPISI VE LEV: GLKOJEN

Organellerin -hcrelerin aktif olarak fonksiyonel blmleri- aksine inklzyonlar, tip ve dalmlar ok farkllk gsteren nispeten sabit, hcre iin varl zorunlu olmayan, geici bileenlerdir. Genellikle glikojen, lipid damlacklar ve pigment granlleri gibi metabolik yan rnler veya depolanm gdalardr. Glikojen sklkla hepatositlerin sitoplazmasnda ve iskelet kas hcrelerinde depolanan D-glikoz polimeridir. Daha az oranlarda da dier dokularn hcrelerinde bulunabilir. Glikojenin sentezi, depolanmas ve paralanmas ihtiyaca gre hzl bir ekilde gerekletirilir. Glikojen rutin kesitlerde izlenmez. Glikojenin korunabilmesi, boyanmas ve kesitlerde grlebilmesi iin periodik asit-Schiff boyas ile k mikroskobunda immnohistokimya gibi zel teknikler kullanlmaldr. Elektron mikroskobu grntlerinde glikojen, zarla snrl olmayan, dzensiz ekilli elektron-youn granller olarak izlenir. 20-40 nn aplar ile genellikle ribozomlardan daha youn ve byktrler. Karacierde izole glikojen granllerine beta partiklleri ad verilir. Sklkla, alfa partiklleri ad verilen,

90-95 nm boyutlarnda, daha byk rozet benzeri birikintiler olutururlar. Glikojen sklkla glikojenin hzla glikoza evrildii DERe yakn konumdadr. DER enzimleri glikojeni paraladktan sonra glikoz hcreden ayrlr ve ana enerji kayna olarak dier dokulara gitmek zere dolama katlr.

KLNK BLG
Glikojen sentezi ve paralanmasn etkileyen ve saylar lO'dan fazla yenidoan metabolizma hastalklarnn tmne birden glikojen depo hastalklar (GDH) ad verilir. Bu otozomal resessif hastalklar sklkla ocukluk dneminde ortaya karlar. Semptomlar deikenlik gstermekle birlikte bazlar hayati tehlikeye sahiptir. Bunlardan bir olan Von Gierke hastalnda (tip 1 GDH) glikoz-6-fosfataz enzimi eksiklii vardr. Bu eksiklik kas ve karacier hcrelerinde anormal seviyede glikojen toplanmasna neden olur ve klinik neme sahip son-organ hasar ve morbiditeye neden olur. Tan biyokimyasal testler ve fizik muayene ile konulur ve kesin tan iin kas veya karacier biyopsisi gerekebilir.

22

Hcre

Leydig hcre ekirdei

Ya dokusundaki ya hcrelerinin k mikroskobu grnts. Yahcreleri rutin kesitlerde iyi korunamazlar ve siliklemi olarak grlrler. Bu resimde ekirdekleri perifere doru itilmi, lipid ieren (*) birka ya hcresi (adipositler) grlmektedir. Bu nedenle hcreler transvers kesitlerde tal yzk grntsne sahip olurlar. x480. H.E. Steroid salglayan hcrelerdeki lipid damlacklarnn elektron mikroskobu grnts. Sitoplazmada birka adet yuvarlak ya damlacklar (*) grlmektedir. Bu intersitisyel Leydig hcresi bir steroid hormon olan testosteron retmektedir. Hormonun ncs ya damlacklarnda kolesterol olarak depolanmaktadr. x750O. (Dr. A. W Vogl izniyle) Daha bytmede bir ya damlacnn elektron mikroskobu grnts. Bu byk yuvarlak ya damlac orta derecede elektron youndur. DER, zarla snrl olmayan lipid damlacnn etrafn evirmektedir. DER ile lipid damlacnn bu yakn ilikisinin fonksiyonel olarak nemi vardr: DER lipid, lipoprotein ve kolesterol trevlerinin sentezlendii yerdir. Sitoplazmada birka adet mtokondriyon (Mi) grlmektedir. x15,000.

Ya damlac

DER

1.21

NKLZYON INCE YAPISI VE LEV: LPD DAMLACIKLARI

Lipid (veya ya damlacklar) birok hcrenin sitoplaznasmda depolanr. Ya, suda znmediinden farkl byklkte yuvarlak ya damlacklar olutururlar. Bu inklzyonlar hcre metabolizmasnda kullanlan enerji iin esas depo alanlardr. Termal izolasyon, fiziksel dolgu maddesi ve ok emici grevleri olan adipositler (ya hcreleri) vcutta yan esas depolanma alanlardr. Bu hcrelerde kk damlacklar sklkla br araya gelerek, stoplazmay dolduran ve dier organelleri hcrenin periferine doru iten (boyutu 90 mikrometreye kadar ulaabilen) bir byk damlack olutururlar. Lipid dier hcrelerin ihtiyalarna gre kullanabilmeleri iin hcreler tarafndan kan akmna verilirler. Hcreler bunun yannda zarlarn olaan dngs iin lipid kullanrlar. Lipid damlacklar normalde plazma zar iermezler ve

trigliserid ve kolesterol esterleri ierirler. Kolesterol sentezinin esas yeri olan hepatositler farkl sayda lipid damlacklar ierirler. Bu inklzyonlar sklkla, lipid, kolesterol ve lipoprotein sentezinin gerekletii DER ile yakn iliki halindedir. Kolesterol, steroid hormonlarn bir ncsdr, dolaysyla steroid salglayan hcrelerde (adrenal korteks, testis ve ovaryum gibi), ok sayda kk lipid damlacklar vardr. Adrenal korteks hcreleri ya ieriklerinden dolay sngerimsi bir grntye sahiptirler, bu nedenle spongiosit adn alrlar. Histolojik preparat hazrlanmas iin kullanlan organik zcler farkl yntemler kullanlmad srece sklkla ya dokuyu uzaklatrrlar, bu nedenle rutin kesitlerde ya ieren alanlar bo, vakuol benzer alanlar olarak grlrler. EMlar iin gluteraldehit ve osmiyum fiksasyonu lipidi ayrt edilebilir yuvarlak damlacklar olarak korurlar. Kimyasal ieriklerine gre EMunda baz damlacklar elektron youn olarak grlrken bazlar da elektron geirgen olarak grlebilirler.

Hcre

23

Lmen Lmen PZ

Endotel hcresi Byk bytmede kaveolalar ve vezikllerin elektron mikroskobu grnts Kaveolalarn (oklar) ve sitoplazmik vezikllerin (*) detaylar bu kapiller endoteli hcresinde grlmektedir. Canlda kan, sklkla kapiller lmeni ierisindedir. x80000.

Endotel hcresindeki kaveolalar ve vezikllerin elektron mikroskobu grnts. Plazma zar (PZ) ok sayda balon eklinde kaveolalar (oklar) oluturmaktadr. Transitozda yzeyden alnan vezikller sitoplazmada hcre boyunca geerek ieriklerini hcrenin kar tarafna boaltrlar x50,000.

Sinir hcresi

Nromuskuler kavaktaki sinaptik vezikllerin elektron mikroskobu grnts. Sinir hcresinin ucu ok sayda dz yzeyli sinaptik vezikller (oklar) ierir. Bunlar bir nrotransmitter olan ve ekzositoz yoluyla sinaptik yara boaltlan asetilkolini ierirler. Enerjiyi salayan mitokondriyon (Mi) hem sinir hem de kas hcresinin sitoplazmasnda bulunmaktadr. x60000.

Sinaptik yark Kas hcresi

1.22

STOPLAZMK VEZKLLERN NCE YAPISI VE LEV: ENDOSTOZ, TRANSTOZ VE EKZOSTOZ

Hcreler plazma zarnn parmaks kntlaryla oluturulan farkl tiplerde zarla evrili vezikller ierirler. Bunlar daha sonra yzeyden koparak sitoplazmaya girerler ve hcrenin dier ksmlarna tanrlar. Endositoz, ekstraseller sv, makromolekller ve eriyikleri hcre iine almak iin veziklleri kullanr. Seici olmayan tip (non-selective form) sv-faz endositoz, (pinositoz, hcrenin imesi anlamna gelir), (ap 50-80 nm olan) hcre zarndan hcre iine girmek zere kopan dzgn yzeyli veziklleri ierir. Reseptr aracl endositoz ise hormonlar ve bytme faktrleri gibi makromolekllerin hcre iine alnmasnda yksek derecede seicidir. Kapl ukurlar ad verilen yzey kntleri -klatrin kapl veziklleri (aplar yaklak 200 nm olan) olutururlar. zel makromolekller, 20den fazla farkl tipi olan transmembran reseptrleri ile balanrlar. Vezikl sitoplazmaya girdikten hemen sonra klatrin ayrlr. Bu yol birok hcre zar iin gerekli olan kolesterol metabolizmasnda kullanlr. Kolesterol karacierde sentezlenir, dk younluklu lipoprotein (LDL) olarak kanda tanr ve reseptr aracl endositoz ile hcre iine tanr. Seici endositoz ayrca aplar 50-100 nm olan plazma zarnn kese benzeri oluumlar kaveola tarafndan da yrtlr. Bunlar kaveolin proteini tarafn-

dan kaplanmlardr. Endotel hcrelerindeki birok kaveola transitoza araclk ederler, bu ekilde kaveoladan kken alan vezikller hcre boyunca tanr ve dier tarafta ieriklerini boaltrlar. Kaveola, sinyal iletiminde, patojenik bakterilerin yakalanmasnda ve onkogenezde grev alr. Birou Golgi kompleksinden kken alan dier sitoplazmik vezikl tipleri de ekzositozda grev alrlar. Bu yolda vezikller hcre yzeyine doru hareket ederler, plazma zaryla kaynarlar ve ieriklerini hcre dna boaltrlar. Nronlarn sinaptik veziklleri ve salg yapan hcrelerin birounun salg veziklleri rnlerini bu ekilde salglarlar.

KLNK BLG
Ailesel hiperkolesterolemi, LDL reseptrlerini kodlayan 19. kromozomun genlerindeki mutasyon sonucu meydana gelen bir otozomal dominant hastalktr. Hatal reseptrler kapl ukurlara olan affinitclerini kaybederler, ve sonucunda hcrenin kolesterol alm bloke olur. Fazla miktarda artan serum kolesterol dzeyleri koroner arterler gibi kan damarlarnn duvarlarnda prematr aterosklerotik lezyonlara neden olabilirler. Hastalk tedavi edilmezse erken dnemde miyokard infarkts, inme ve lm grlebilir. Tedavisinde doymu ya oran dk diyet, egzersiz ve kolesterol drc ilalar kullanlmaktadr.

24

Hcre
Hcre iskeletinin mikrotbler organizasyonunu gsteren bir k mikroskobu grnts. Maymun bbreinden alnan fibroblast-kltr hcrelerinde immunohistokimyasal yntemlerle mikrotbller grnr hale getirilmitir. Floresan immn iaretleyici -tblin'in antikorlar- sitoplazmada yaygn mikrotbl an gstermektedir, Mikrotbller, sentrozom ad verilen mikrotbl dzenleyici merkezden (ok) balamaktadr. ekirdek DNAya balanan boyalarla mavi renge boyanmtr. x1800. Anti- tblin ve DAPI (4',6-Diamidino-2-fenilindol)

Kltr hcresindeki mikrotbllerin elektron mikroskobu grnts. Sitoplazma uzunlamasna kesitte grlen rnikrotbller (oklar) iermektedir. Mikrotbller tren yollarna benzemekte ve bunlarn zerinde mitokondriyon gibi dier organeller hcrenin bir tarafndan dier tarafnda hareket etmektedir. ekilde mitokondriyon (Mi) ve plazma zar (PZ) belirtilmitir. x42,500. (Dr. AM.Vogl izniyle)

PZ

1.23

MKROTBLLERN NCE YAPISI VE LEV

Eksi u nispeten daha yava byr ve sklkla bir baka yapya veya organele baldr. Mikrotbller, olumalar ve dalmalarnda mikrotbllerin kararlln salayan mikrotblle ilgili proteinlerle iliki halindedir. Mikrotbl motor proteinleri olan kinesin ve dynein mikrotbller boyunca hareket eder ve bunlardan kinesin art uca doru hareket ederken, dynein eksi uca doru hareket eder.

Mikrotbller elektron mikrograftta, pipetlere benzeyen ii bo. yar sert silindirik organeller olarak grlrler. Standart apa (25nm) sahip olan mikrotbller, dallanmazlar ve ok farkl boylarda olabilirler. Birok hcrede bulunurlar ancak nronlarda, plateletlerde, lkositlerde ve blnen hcrelerde daha fazla bulunurlar, Silyum, flagella ve sentriyollerin ana bileenleridir. Bunun yannda mekanik direnci artrrlar ve hcre iskeletinin esas blm olarak hcre eklini salarlar. Mitokondriyon ve sitoplazmik vezikller gibi organellerin hcre ii tanmasnda, silyum ve flagella hareketinde ve hcre blnmesinde sitokinezde grev alrlar. Zarlar yoktur ve duvarlar bir globuler protein olan tblinden oluan lineer polimerlerdir (protofilamanlar). Her mikrotbldeki 13 protofilaman akmayacak ekilde dzenlenmi alfa ve beta alt birimlerden olumutur, bu da tblin heterodimerlerinin silndirik duvarda heliks eklinde bir dzenlenme ierisinde bulunmalarna neden olur. Mikrotbller hcrelerde srekli devir ierisindedirler. sel olarak sabit deildirler ve srekli polimerizasyon le uzarlar, depolimerizasyon ile ksalrlar. Bunun yannda yapsal bir kutuplamaya sahiptirler ve bir art ular (aa kan beta-alt birimleri) ve bir eksi ular (aa kan alfa birimleri) ierirler. Mikrotbllerin bytmesi sklkla guanozin trifosfatn varlnda tblin eklenmesiyle art uta gerekleir.

TEKNK BLG
mmunositokimya, hcrelerde antijen ad verilen protein ve dier moleklleri gstermek iin antikorlarn kullanld gl bir aratrma ve tansal iaretleme tekniidir. Hcre bileenlerine kar antikorlar konaa saflatrlm antijen (r: protein) enjeksiyonu ile oluturulur. Proteindeki zgn bir aminoasit dizisini tanyan konan immn hcreleri antikorlar oluturur. Saflatrlm antikorlar, ilgili proteini gsterebilmek iin doku kesitlerinde veya kltr hcrelerinde kullanlabilir. Monoklonal veya poliklonal antikorlar seilebilir ancak monoklonal antikorlar daha zgndr. En yaygn k mikroskobunda uyarldnda belirli dalga boylarnda k yayan antikor-antijen kompleksini alglayabilen floresan iaretleyicilerin kullanlmasdr. Dier teknikler substratlar grnebilir hale getiren horseradish peroksidaz ve alkalin fosfataz gibi enzimleri kullanrlar.

Hcre

25

Li

Memeli epitel hcresindeki aktin filamanlarnn dalmn gsteren elektron mikroskobu grnts. Bu konfokal mikroskop grntsnde, falloidin floresan iaretlemeyle aktin filaman demetlerindeki F-aktin (oklar) grlmektedir. Alann ortasnda hcrede filamanlann aprazlamas vardr. x400. Falloidin-floresan Izotiyosiyanat (FITC). (Dr.J. G Goetz izniyle)

Kltre hcrede ara filamanlann elektron mikroskobu grnts. Ara filaman demetlerinin birbiri ierisine giren youn a yaps (oklar) hcre iskeletini oluturuyor. Sitoplazmada mitokondriyonlar (Mi) ve tersiyer lzozom (Li) grlmektedir. x25000. (Dr A. W. Vogl izniyle)

Golgi kompleksi

GER Bir dz kas hcresinde aktin ve ara filamanlarn elektron mikroskobu grnts. Bu enine kesitte birok skca paketlenmi filamanlar-kk, youn ve noktasal grnt- sitoplazmada belirgindir. aplarna gre ince (veya aktin) ve ara filaman olarak tanmlanabilir. ekirdek st ksmnda Golgi kompleksi, birka mitokondriyon (Mi) ve granll endoplazma retikulumu (GER) gsterilmitir. x25,000. Dz kas hcresi ekirdei

Filamanlar

1.24

STOPLAZMA FLAMANLARININ NCE YAPISI ve LEV

Birok hcrenin hcre iskeleti iki tipte ince ubuk benzeri filamandan oluur, bunlar ara flamanlar ve aktin filamanlar olarak adlandrlr. Zar yapsna sahip olmayan bu organeller ap, protein ierii, dalm ve mekanik zellikler asndan farkllklar gsterirler. aplar 8-12 nn arasnda deien ara flamanlar boyutlu dallanan a yaps ierisinde dalgal demetler olutururlar. Bunlar esas olarak hcrelere mekanik diren salar ve esnek olmalarna ramen ar gerilmeleri engeller, mikrotbller ve aktin filamanlar ile ilikilidirler. Heterojen ara filaman proteinleri ailesi tarafndan oluturulan bu yaplar halat benzeri molekler bir yapya sahiptir. 50 gen tarafndan kodlanan, alt farkl tip ara filaman bulunmaktadr. Farkl hcre tipleri kendilerine zgn tipte ara filamanlar ierirler. En yaygn olan ekirdek laminleri, i ekirdek zarn destekler ve interfaz evresinde kromozomal yapnn dzenlenmesine yardm ederler. Dier ara filamanlar dezmo-

zomlar araclyla hcreler arasnda, hemidezmozomlar araclyla da hcre d matrikse mekanik kuvvetleri iletirler. Keratin sadece epitel hcrelerinde bulunur ve derinin epidermis tabakasnn mekanik btnln salar. Desmin kas hcrelerinde, vimentin mezenimal hcrelerde, nrofilamanlar sinir hcrelerinde ve gliyal filamanlar da gliya hcrelerinde bulunurlar. Bunun yannda aktin filamanlar, ince filamanlar veya mikrofilamanlar olarak da adlandrlrlar ve hcre iskeleti ve hareketiyle iigili grevleri vardr. 6-8 nm apnda olan bu yaplar fibrz bir protein olan aktinden yaplmtr. Esnek olmalarnn yan sra deformasyona kar koyarlar ve ykleri iletirler. Ayn zamanda hcre hareketine katkda bulunurlar ve kas hcrelerindeki kaslma srasnda kaln (miyozin) filamanlaryla ilikilidirler. Kas harici hcrelerin sitoplazmalarnda dank veya linear demetler halinde dzenlenmi olarak bulunurlar. Hcre yzeyinin eklini belirlemek zere mikrovillus iinde veya plazma zarnn hemen altnda bulunurlar, hcre hareketine, sitokineze ve fagositoza katkda bulunurlar.

26

Hcre

Mikrotbller

Mikrotbl ls (toplam 9)

GK Sentriyol

Mikrotbl A Mikrotbl B Mikrotbl C

GK

Oblik kesitte bir sentriyol blmnn elektron mikroskobu grnts. Bu kk, silindirik, zarla evrili olmayan organel yaklak 0,5m uzunluunda ve 0,15 m geniliindedir. Kendini kopyalayabilen organel, en iyi ekilde enine kesitlerde grlebilen 9 evresel mikrotblden olumutur. Sentriyoln, vezikllerin ve Golgi kompleksi (GK) keseciklerinin hemen yaknnda yerletiine dikkat ediniz. Sentriyoln hemen yanndaki alan da birok mikrotbl ve bir mtokondriyon (Mi) vardr. x55,000.

ekirdek

Hcre merkezindeki mikrotbllerin elektron mikroskobu grnts. ekirdein hemen yanndaki sitoplazmada farkl ynlerde ilerleyen birok mikrotbl (oklar) grlmektedir. Dier alanlar mitokondriyon (Mi) ve dier organeller tarafndan doldurulmutur. ekirdekten tanjantal geen kesitte ekirdek porlar da grlmektedir. x25000 (Dr.A. W. Vogl izniyle)

ekirdek porlar

ekirdek

1.25

SENTROZOM ve SENTRYOLN NCE YAPISI VE LEVi

Sentrozom hcrenin ana mkrotbl organize eden merkezidir ve yeni sitoplazmik mikrotbllerin ve mitotik ilerin oluma merkezidir. Bu zarla evrili olmayan organel, genellikle ekirdein hemen yanndadr ve sklkla bir blm Golgi kompleksiyle evrilidir. Sentrozom, diplozom ad verilen birbirine dik veya oblik olarak konumlanm bir ift sentriyolden oluur. Her sentriyol yaklak 200 nm apnda ve 500-700 nm uzunluunda ksa bir silindir eklindedir. Her biri 9 takm kaynam l mikrotblden oluan bir halka ierir ve bu da enine kesitlerde bir trbinin pervanelerine benzer grnt oluturur. Birok hcrede mikrotbller, sentrozomdan yldz benzeri nsal ekilde uzanr ve hcre ekline katkda bulunurlar. Sentriyoler rnikrotbller, tblinin farkl tiplerini ve buna ek olarak kalsiyum balayan bir

protein olan sentrinin izoformlarn ierir. Bu mikrotbller sitoplazmik mikrotbllere gre daha stabildir. Bu sentriyollerin etrafnda, sitoplazmik mikrotbllerin polimerizasyonunu balatan ve onlar birbirine balayan ve protein yapsnda bir perisentriyoler matriks bulunur. Bu matriks ayn zamanda Golgi kompleksiyle ilikilidir ve Golgi-kkenli veziklleri hcrenin farkl ynlerine gndermeye yardm eder. Sentrozomlar hcre blnmesinde belirgindir: Mitozda farkl kutuplara hareket ederek, blnerek ve kromozomal hareket iin gerekli olan mikrotbl oda olarak mitotik mekiin gelimesini salarlar. Hcre yzeyinin altnda, sentriyollere benzeyen, silyum ve flagellalarn mikrotbllerinin organizasyon merkezleri olan bazal cisimlerin gelimesini uyarrlar. Sentrozom anomalileri, sklkla kt huylu hcrelerde grlr, bu tr kusurlarla karsinogenezis arasnda sk bir balant olduu ileri srlmektedir.

Hcre

27

Metafaz. Hcre zarnn yklmasndan, DNA ve sentrozom kopyalanmasndan sonra zt sentriyol kutuplar arasnda mkrotbl ileri oluur. Younlam kromozomlar mekik ekvatorunda dizilirler ve kinetokorlar araclyla mikrotbllere gergin bir ekilde balanrlar. Mikrotbller kromozomlar kutuplara doru eker.

Anafaz. Karde kromatidler ayrlarak mitoz mekiinin kar kutuplarna giderler, iki kutup arasnda orta blgede bir yarklanma izgisi oluur.

Kltre hcrelerdeki mitozu gsteren k mikroskobu grnts. Siyah-beyaz grntler canl hcrelerdeki doal yapnn kontrastn artrmak iin Momarski diferansiyel interferans kontrast mikroskobuyla ekilmitir. Floresan grntler mikrotbl -tblin iin krmz imnn iaretlenmi ve DNA/kromozomlar, DAPI ile mavi boyanmtr. x1000.

Telofaz. Hcre zar yeniden oluur ve iki karde hcre yarklanma izgisinden (oklar) blnerek sitokineze balar.

1.26

HCRE DNGS, MTOZ VE DER HCRE OLAYLARI

Hcrenin iki baarl blnmesi arasnda geen zamana hcre dngs ad verilir. Bu dng ana hcrenin genomunun aynsn ieren iki karde hcrenin oluumunu salayan olaylar sralanmasdr. ki ana faz, interfaz ve mitozdur. Devam eden hcre bytmesi sresince, interfaz, G0 evresi (sessiz evre), Gl evresi (hcre bytmesi balangc), S evresi (DNA sentezi, kromozomlarn ve sentriyollerin kopyalanmas) ve G2 evresinden (hcre blnmesine hazrlk) oluur. Btn bunlar mtoza (M evresi) doru giditir.. Interfazda ekirdek iinde kromozomlar net olarak grlemez, ancak heterokromatin ad verilen younlam kromatin kmeleri ve bir ekirdekik grlr. Bununla beraber sitoplazmada mikrotbllerin dzenlenme alanlar olan bir ift sentriyol de bulunur. Mitoz da evrelerden olumutur. Profazda ekirdek zar dalr, kromatin younlar ve ekirdekik kaybolur. Kromozomlar herbirine kromatid ad verilen sentromerle birbirine tutunmu, paralel bir ift iplikten oluur. Sentriyoller ekirdein kar kutuplarna doru g ederler. Metafazda kromozomlarn hcrenin ortasnda dizildii ekvatoryal plak ile birlikte mitoz mekii oluur. Mekik, hcrenin her iki ucuna uzanan ve sentriyolleri kromozomlara balayan mikrotbllerden oluur. Anafazda karde kromatidler ayrlr ve mitoz mekiinin kart kutuplarna doru hareket etmeye balar. Hcrenin ekvator blgesinin ie doru katlanmasyla bir yarklanma izgisi oluur.

Telofazda kromatidler mekiin ularna doru hareketlerini tamamlarlar, kromatid DNAs dalr, ekirdekik ve ekirdek zar tekrar oluur. Sitoplazmann skmas ile kaslma halkas oluur ve sonucunda sitokinezis ve karde hcrelerin ayrlmas gerekleir. Hcrenin hayatn baka iki nemli olay daha etkiler. Apopitozis baz dokularda normal bir sretir: hcre lme programlandnda, ekirdek piknozuyla beraber hcre yuvarlaklar ve plazma zar tomurcuklanr, daha sonra bu hcreler makrofajlar tarafndan fagosite edilir. Genotiplerin rekombinasyonu ve karmna izin veren mayoz blnme, gametogenezde ekirdek materyalinin diploidden haploide azalmasdr.

KLNK BLG
Tmr hcreleri normalden daha hzl blnrler, bu nedenle vinka alkaloidleri vinblastin ve vinkristin gibi kemoteraptik mitoz inhibitrlerine daha duyarldrlar, Catharanthus roseus'un (cezayir menekesi) doal ekstreleri olan bu maddeler hcreleri metafazda hapsettikleri iin klinik olarak ok faydaldr. Tblin polimerizasyonunu engelleyerek (mikrotbller olumaz) ve olumu olan mikrotbl1erin depolimerizasyonunu indkleyerck blnen hcrelerde i oluumunu engellerler. Vinblastin esas olarak Hodgkin hastalnn, ileri testis kanserinin ve meme kanserinin tedavisinde, vinkristin ise akut lsemi ve dier lenfomalarn tedavisinde kullanlr.

28

Hcre
Mikrotbl ifti (toplam 9) Silyum gvdesi Mikrotbl A Mikrotbl B Hcre zar

Mikrotbl ls (toplam 9) Aksiyal filaman kompleksi

Silyumun bazal cisimcii Bir silyum ve bazal cisimciin uzunlamasna kesidinin elektron mikroskobu grnts. Hcre yzeyinden da doru uzanan ve apikal sitoplazmadaki bazal cisimciklerden kken alan silyum grnmekte. Uzunlamasna ve enine kesitte grlen basal cisimcik, alt ucuna tutunmu bir kk ierir. Bazal cisimcikte olumu mikrotbller silyann gvdesine kadar ular. x60,000. (Dr; VVA Webber izniyle) Bir silyumun gvdesinden alnm enine kesitin elektron mikroskobu grnts. Silyumu d taraftan bir plazma zar sarar. Aksonemdeki 9+2 mikrotbl dzenlenmesi dikkati ekmektedir. x200,000. (Dr. B. J. Cravford izniyle)

Bazal cisimcik

Kk

Bir silyumun bazal cisimciinin enine kesitteki elektron mikroskobu grnts. Yaklak 0.5 mikrometre uzunluunda ve 0,2 mikrometre geniliinde olan bu kk silindir, 9 periferik mikrotbl ls ieren bir sentriyol gibi grnmektedir. Araba tekerleindeki organizasyona benzer ekilde nsal yaplar bu llerden balamaktadr x100,000 (Dr. W.A Webber izniyle)

1.27

HCRE YZEY FARKLILAMALARI SLYA VE BAZAL CSMCKLER

Hcreler, farkl fonksiyonlarla ilgili olarak baz zel yzey farkllamalarna sahiptirler- mkrovilli, stereosilyalar, silyalar ve flagellalar. Mikrovilli ince barsak ve bbrek gibi baz blgelerdeki epitel hcrelerinin yzeylerinde bulunan basit parmaks kntlardr. Esas grevleri emilim iin yzey alannn artrlmasdr. Dallanmayan, l m boyunda veya daha ksa ve aktin filamanlarndan oluan bir merkeze sahip yaplardr. Stereosilyalar ise i kulak ve erkek reme sisteminin yzeyini rten epitel hcrelerinin serbest kenarlarnda bulunan normalden daha uzun dallanm nikrovilluslardr. En kark i yapya sahip olan silyalar, hcre yzeyinin hareketli uzantlardr ve tipik olarak 10-12 m uzunluunda, 0,2 m apndadr. Yaplar flagellannkine benzer ancak hareket modelleri farkldr. Silyalar, solunum ve kadn geni-

tal sistemi yollarnda bulunurlar. Silyalardan daha uzun olan flagellalar ise spermlerde bulunur. Baz hcreler tek bir silyumlar ierebilir ancak bazlar daha fazla sayda silya ierir ve bunlar senkronize bir ekilde hareket ederler. Sentriyollerle ayn yapya sahip olan bazal cisimciklerden kken alr. Silyumlarn tabanndaki apikal sitoplazmadaki bazal cisimcikler 9 adet mikrotbl ls tarafndan oluturulmu, merkezi mikrotbl ifti iermeyen bo silindirlerdir. Aksonem, plazma zar tarafndan evrelenmi ve 9+2 mikrotbl dzenlenmesine sahip bir silyum dzenidir. Hareket iin gerekli gc oluturacak olan bir motor protein ve ATPaz ieren iki dynein kolu, d mikrotbl iftlerine bal haldedir. Bir iftin dynein kollar bir sonraki iftin mikrotblleri ile etkileim halindedir, bylece mikrotbllerin kayma hareketi bir sonrakine atlayarak ilerler ve bylece silyum eilir ve siliyer hareket meydana getirilmi olur.

10
ENDOKRN SSTEM
eviri: Prof. Dr. Hakk Dalk

10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8 10.9 10.10 10.11 10.12 10.13 10.14 10.15 10.16 10.17 10.18 10.19 10.20 10.21 10.22 10.23 10.24 10.25 10.26 10.27 10.28

Genel Bilgi Hipofiz Anatomisi Hipofiz Geliimi Hipofizin Blmleri ve levleri Hipofizin Kan Damarlar Hipofiz Loblarnn Histolojisi ve levleri Anteriyor Lobun Histolojisi: Kromofiller ve Kromofoblar Pars Distalisdeki Hcrelerin mmnositokimyasal Olarak Belirlenmesi Adenohipofizin levi Anteriyor Lobun nce Yaps Nrohipofizin levleri Posteriyor Lobun Histolojisi Posteriyor Lobun nce Yaps ve levi Tiroid Ve Paratiroidin Genel Bilgisi Tiroidin Histolojisi ve levi Tiroid Follikl Hcrelerinin nce Yaps ve levi Paratiroid Bezin Histolojisi ve levi Paratiroid Esas Hcrelerinin Histolojisi ve nce Yaps Adrenal Bez ve Kan Damarlaryla Beslenmesi Adrenal Bezin Geliimi Adrenal Bezin Histolojisi ve Histokimyas Adrenal Korteks ve Adrenal Medullann Histolojisi ve levi Zona Fasiklatadaki Spongiositlerin nce Yaps Adrenal Medulladaki Kromaffin Hcrelerin nce Yaps Langerhans Adacklarnn Genel Bilgisi ve Histolojisi Pankreastaki Beta Hcrelerinin mmnositokimyas ve nce Yaps Langerhans Adacklarnn nce Yaps Pineal Bezin Histolojisi

213

214

Endokrin Sistemi
t Endokrin sistemin organizasyonu.

Hipotalamus ADH, oksitosin, salglatc hormonlarn yapm, (TRH, CRH, GHRH, GnRH) ve somatostatin Hipofiz Anteriyor hipofiz: ACTH, TSH, GH, PRL, FSH, LH ve MSH Posteriyor hipofiz: ADH ve Oksitosin salnm Paratiroid bezleri (tiroid bezinin arka yznde) Paratiroid hormon (PTH) Kalp Atriyal natriretik peptit (ANP) Adrenal bezler Her adrenal bezin ksmlar: Adrenal medulla: epinefrin (E), norepinefrin (NE) Adrenal korteks: kortizol, aldosteron, androjenler Bbrek Eritropoyetin (EPO), kalsitriol, renin Ya Leptin

Pineal bez Melatonin

Tiroid bezi Tiroksin (T4) Triiyodotironin (T3) Kalsitonin (CT) Timus (Ergenlikte atrofiye gider) Timopoyetin

Sindirim kanal Birok hormonlar: gastrin, sekretin, CCK, GIP, motilin Pankreas adacklar nsulin, glukagon somatostatin

Testisler Androjenler (zellikle testosteron)

Ovaryumlar strojenler, progestinler, inhibin, relaksin

10.1

GENEL BLG

Endokrin sistem, parankim hcrelerinden hormon sentezleyerek salglayan bezler ve dokulardan meydana gelir. Hormon terimi yunanca harekete geirici anlam tayan bir kelimeden tretilmitir. Endokrin sistem tpk sinir sistemi gibi birok organ ve dokularn fonksiyonlarn kontrol eden ve dzenleyen bir ileve sahiptir. Bu iki sisteme ortak ve birbirleriyle ilgili ilevlerinden dolay nroendokrin sistem ad verilir. Belli bal endokrin yani kanalsz bezler; hipofiz, hipotalamus, tiroid, paratiroid, adrenal, Langerhans adacklar ve pinealdir. Sadece hamilelik dnemlerinde grlen plasenta da birok hormonu retmektedir. Ayrca, dier organlarda rnein, kalpde, bbreklerde, timusda, gonadlarda (testis, ovaryum) ve barsaklarda tek tek yada hcre gruplar eklinde bulunan hcrelerin endokrin fonksiyonlar bulunmaktadr. Salg rnlerini kanallar aracl ile yzeye veren ekzokrin bezlerin aksine endokrin bezler kanalszdr, hormonlar ara ba dokusuna ve oradan kan veya lenfatik dolama geer.

Hormonlarn salglanmas genellikle feedback mekanizmayla kontrol edilmektedir. Hormonlar farkl kimyasal ierikte olabilmektedir. rnein; aminoasitler, peptidler, glikoproteinler, steroidler veya biyojenikaminler v.b. Bu molekller sentezlendikleri yerden daha uzak mesafedeki hedef reseptrlerine balanarak ilev grrler. Hormonlar genellikle hcre membranna yada hcre stoplazmas iinde bulunan hedef reseptrlerine balanrlar. Birok endokrin bez pencereli (fenestral) kapillerler tayan damardan zengin vaskler alanlarn yannda bulunan parankim hcrelerinden ve az miktardaki stromal hcrelerinden olumaktadr. Hormon reten hcrelerin hepsi olmasa bile byk ounluu epitel zelliinde olan hcrelerdir ve yanlarnda kan ve lenfatik damarlar bulunur. Epitel hcre zelliinde olmayan ve endokrin fonksiyon gren hcreler de vardr rnein; kalpde atriyumda bulunan miyokardiyal hcreler, bbrekteki jukstaglomerular aparatusdaki dz kas hcreleri ve ya dokusundaki ya hcreleri.

Endokrin Sistemi
t Hipofizin anatomisi ve ilikileri.

215

Korpus kallosum

Hipotalamus Optik kiazma Hipofiz bezi Beyin sap (pons) Sfenoid sins

Nazal septum

Hipotalamus

Optik kiazma Superiyor hipofiz arteri

nfundibuler sap Diyafragmatik sella Hipofizin posteriyor lobu Duramater Hipofizin anteriyor lobu nferiyor hipofiz arteri nferiyor hipofiz veni

Sfenoid kemiin sella tursika blm

10.2

HPOFZ ANATOMS

Hipofiz bezi, endokrin bezlerin en nemlisi olarak grlmektedir. Bu bezden salnan hormonlar dier birok endokrin bezlerin ve dokularn ilevlerini dzenlemektedir. rnein, bytmeyi, farkllamay ve birok organn fonksiyonunu ya kendi hormonlar yada dier bezlerden salnan hormonlar aracl ile dzenlemektedir. Erikinlerde bir nohut byklnde ve yaklak 500900 mg arlnda, kadnlarda zellikle hamilelik dneminde ise biraz daha byktr. Hipofiz bezi beynin tabannda bulunmaktadr. Hipotalamusa, damarlarn evreledii ve nral balantnn bulunduu infundibular sap ile asl durmaktadr. Hipofiz bezi, sfenoid kemikde orta hatta bulunan sella tursika ad verilen ok iyi korunakl bir yerde bulunmaktadr. Bu bez nemli

birok anatomik komuluklara sahiptir rnein; anterolateral olarak optik kiazmaya ve optik sinir lere yakndr. Dolaysyla hipofiz lezyon ve tmrleri bu yaplara bas yaparak ciddi grme problemlerine yol amaktadr. Sfenoid hava sinsu bezin altnda yer almaktadr ve bu yakn komuluu nedeniyle, hipofiz ameliyatlarnda trans-sfenoidal olarak hipofiz bezine giriim yapmak mmkn olmaktadr. Bezin st taraf kaln dura materin uzants olan diyafragmatik sella tarafndan rtlmtr, dier taraflar ise ince ba dokusu kapsl tarafndan sarlmtr. Bu bez, hormonlarn kana verdiinden dolay damar asndan son derece zengindir. Hipofiz bezi ve hipotalamus fonksiyonlar birbirlerine balantl olduklarnda birlikte nroendokrin devreyi oluturmaktadrlar. Hipofiz bezi kk bir organ olmasna karn yaam iin son derece nemlidir.

216

Endokrin Sistemi
nfundibuler uzant n beyin Nral ektoderm nfundibuler uzant

Rathke kesesi Oral ektoderm Rathke kesesi Mezoderm 3. Rathke kesesinin kopmas

1. Rathke kesesi ve infundibuler uzantnn oluumu

2. Rathke kesesinin boyun blgesinin mezoderm tarafndan daraltlmas

Medyan eminens

Pars tuberalis nfundibulum Pars nervosa Pars intermedya Sfenoid sins

Yark

Pars distalis 6. Erikin ekli

4. Kopan blm nral uzant ile temasa geer ve pars distalis, pars intermedya ve pars tuberalis oluur.

5. Pars tuberalis infundibuler sapn etrafn evreler (yan yz grnts)

10.3

HPOFZ GELM

Hipofiz, iki farkl dokudan kken almtr. Gebeliin erken dneminde hipofizin bir blm olan adenohipofiz yada anteriyor hipofiz, oral ektodermden bir cep eklinde yukarya doru byyen ve Rathke kesesi olarak adlandrlan kaln doku kitlesinden meydana gelir. Gebeliin 6. haftasnda oral boluun tavanndan ayrlr ve e zamanl olarak aaya doru byyen ve nral ektodermden kaynaklanan infundibular uzantnn hemen nne yerleir. Rahtke kesesinin n duvarnda hzl hcre oalmas sonucu anteriyor lobun nemli ksmlarndan pars distalisi oluturur. Nral ektodermden gelien ve aa doru uzanan dokudaki hcreler, nrohipofizi yani pars nervosay (posteriyor, arka lob) oluturur. Nrohipofiz, hipofizin beyin ile nral balantsn salayan blmdr. Bu iki doku birbirlerine yakn yerleimde olmasna ramen mikroskopik grntleri farkldr, bu da iki dokunun farkl yerlerden kken aldn gstermektedir. Rahtke kesesi, yark yada kolloid ieren kistik yaplar eklinde nrohipofizin n snrnda kalc olabilmektedir. Yarn,

st blmne bitiik posteriyor lobla birleerek pars intermedyay (ara) oluturur. Erikinde transvers dzlemde 1.2-1.5 cm ve sagittal dzlemde yaklak 1 cm byklndedir. Bezin bykl yaam sresince fizyolojik koullara bal olarak deiebilmektedir.

KLNK BLG
ntrakraniyal tmrlerin yaklak %10-%15i adenohipofizin benign hipofiz adenomasdr. ok az oranda malignant tipi grlebilir, bunlar sekretuvar yada nonsekretuvar olabilmektedir. Bunlar genellikle oklu onkogen anomalilerin sonucu olarak gelimektedir rnein; G-protein ve ras geni mutasyonu, p53 geni delesyonu ve oklu endokrin neoplaziye neden olan mutasyonlardr. Sekresyona bal olarak ortaya kan adenom vakalarnda cerrahi giriim gerekli olmaktadr. Bu adenomlardan erikinlerde grlen akromegali ve ocuklarda grlen gigantismdir. Bir baka tipide Cushing hastal, bu hastalkta normalden fazla kortikotrofin hormonu (ACTH) bulunmaktadr, bu da adrenal bezden fazla miktarda kortizol salnmasna neden olmaktadr.

Endokrin Sistemi

217

Ana blmler nfundibuler sap Adenohipofiz (anteriyor, n hipofiz) (oral ekdodermden) Nrohipofiz (posteriyor, arka hipofiz) (nral ektodermden)

Alt blmler Pars distalis (anteriyor, n lob) Pars tuberalis Pars intermedya (intermediyat, ara lob) Pars nervosa (posteriyor, arka lob) nfundibular sap Medyan eminens

Pars tuberalis

Posteriyor (arka) lob

Anteriyor (n) lob

ntermediyer lob

Hipofiz sagittal kesitinin k mikroskobu grnts. Genel olarak koyu boyanan anteriyor lob ve soluk boyanan posteriyor lob grlmektedir. ntermediyer (ara) lob yark kalnts ierir. Pars tuberalis, anteriyor lobdan uzanan ve infindubuler sap ksmen saran ince bir doku erididir. x15. Masson trichrome.

Hipofiz Hormonlar Anteriyor lob Posteriyor lob

Oksitosin (OXY) Bytme hormonu (Growth homone; GH) Antidiretik hormonu (ADH) Prolaktin (PRL) Kortikotrofin (ACTH) ntermediyer (ara) lob Follikl stimle-edici hormon (FSH) Lteinizan hormonu (LH) Melanosit stimle-edici hormon (MSH) Tirotropin (TSH) -endorfin

10.4

HPOFZN BLMLER VE LEVLER

Erikindeki adenohipofiz ve nrohipofiz, ayr blmden olumaktadr. Bez epitelinden oluan adenohipofiz; en byk blm olan anteriyor (n) lob (pars distalis), infundibulum sap evreleyen ince bir doku olan pars tuberalis ve posteriyor lobla komu ince ve uzun kalnt dokusu olan pars intermedya (ara)dan meydana gelir. Nrohipofiz ise nral dokudan meydana gelmitir. Posteriyor (arka) lob, en byk ve en nemli para-

sdr, st blgede yer alan ve bezi hipotalamusa balayan median eminens ve infundibuler saptan oluur. Median eminensdeki birok kapillerler sayesinde median eminens, anteriyor loba balamaktadr. Adenohipofiz birok farkl tipdeki polipeptit ve glikoprotein hormonlar sentezleyip salmaktadr. Nrohipofiz ise hipotalamusdaki nronlar tarafndan retilen iki farkl peptit hormonlar salmaktadr. Btn retilen hormonlar sistemik dolama verilir ve oradan uzak mesafedeki dokulara ulaarak dzenleyici etkisini gstermektedir.

218

Endokrin Sistemi

Hipotalamik damarlar

Superiyor hipofiz arteri Hipofiz portal sistemin primer kapiller pleksusu nternal karotid arteri Hipofiz arterleri Kavernz sins Sap Anteriyor lob Trabekler arter Posteriyor lob Hipofiz portal sistemin sekonder kapiller pleksusu Anteriyor lob Posteriyor lob

Uzun hipofiz portal venleri Ksa hipofiz portal venleri

Par nervosann kapiller pleksusu

nferiyor hipofiz arteri Kavernz sinsa giden efferent hipofiz venleri

10.5

HPOFZN KAN DAMARLARI

nternal karotid arterlerin bir dal olan iki ift hipofiz arteri, bezin yzeyinde anastomoz olutururlar. stte yer alan superiyor hipofiz arterleri median eminens ve pars tuberalis blgelerinde primer kapiller pleksusu olutururlar ve kan anteriyor loba getirir. Bu damarlar sonra hipofiz portal sistemi oluturan ve portal venllerden meydana gelen hipofiz sapnn nnden geerek anteriyor lobdaki ve sinuzoidal pencereli (fenestral) zelliindeki sekonder kapiller pleksusa gelir. Bu portal sistem sayesinde adenohipofiz, hipotalamik nronlar tarafndan primer kapiller pleksusa verilen stimle edici ve inhibe edici hormonlar tarafn-

dan kontrol edilmektedir. Bu hormonlar sonra sekonder pleksusa gelerek adenohipofizin salnmlarn kontrol etmek zere adenohipofiz hcrelerine gelir. Kk efferent venler, bezi evreleyen kavernz sinslere akmaktadr. Altta yer alan inferiyor hipofiz arterleri, kan posteriyor loba tar. Oradan sinuzsoidal pencereli (fenestral) kapillerlerden efferent hipofiz venlere ve oradan kavernz sinslara alr. Superiyor hipofiz arterin nemli bir dal olan trabekler arter, portal dolama uramadan pars intermediyada kk kapilleri oluturur ve anteriyor lobdaki kapillerlerle anastomozlarlar. Anteriyor lob ve posteriyor lob ok zengin damar ana sahipken, pars intermedyada bu zellik bulunmamaktadr.

Alttan grnt.

Endokrin Sistemi

219

Anteriyor (n) lob

ntermediyen (ara) lob

Anteriyor (n) lob

Posteriyor (arka) lob

Kapillerler

Kk bytmede ayr hipofiz lobunun k mikroskobu grnts. Anteriyor lob glandler epitelden olumaktadr: posteriyor lob, merkezi sinir sisteminde olduu gibi sinir dokusundan meydana gelmitir. Kolloidle dolu kk kistik yaplar (*) ve dank olarak bulunan bazofilik hcreler (ok) ara lobda grlmektedir. x160. H.E.

Anteriyor ve posteriyor lobun gei blgesindeki yapsnn k mikroskobu grnts. Ara lob dier iki loblarn arasnda yer almaktadr. Az miktardaki bazofilik hcreler ve kolloidle dolu kk kistik yaplar (*) fark edilmektedir. x320. H.E. ntermediyer (ara) lob

Posteriyor (arka) lob

10.6

HPOFZ LOBLARININ HSTOLOJS VE LEVLER

Anteriyor (n) loba dahil olan pars distalis ve posteriyor (arka) loba dahil olan pars nervosa arasndaki histolojik farkllklar kk bytmede daha belirgin olarak grlmektedir. Anteriyor lob, yapsnda ok saydaki skca bir araya gelmi parankimal hcre topluluundan dolay koyu boyanan bez epitelidir. Posteriyor lob sinir dokusundan meydana geldii iin daha ak grnmektedir. ntermediyer (ara) lob ise posteriyor lobla komuluk yapmakta ve Rafhke kesesinin artk rn olan kolloidle do-

lu kk kistik yaplar bulunur. Hipofizin bu blgesi trler arasnda byklk farkllklar gstermesine ramen erikin insan hipofiz bezinin %2sini oluturur. ntermediyer lob insanlarda artk bir yapy temsil ettiinden grevi tam bilinmektedir, genellikle kolloid dolu folliklleri alak silindirik epiteli evrelerler ve bazofilik parankimal hcreleri ve az miktarda ak grnen poligonal hcrelerden meydana gelir. Bu lobdaki hcreler melanosit stimle edici hormonu ve opiat bir peptit olan -endorfin hormonu retmektedir. Genellikle bu ara lobdaki bazofilik hcreler arka loba geerek yerleebilirler.

220

Endokrin Sistemi

Kap

Kap

Kap Bazofiller Asidofiller

Anteriyor lobda kromofillerin ve kromofoblarn k mikroskobu grnts. Kromofillerin (oklar) stoplazmalar boyaldr, kk kromofob hcreleri ise boyanmam olup sadece ekirdekleri (okba) grnmektedir. Hcreler sinuzoidal kapillerler (kap) ve ok ince ba dokusu stromas ile yakn temastadr. Parankimal hcreler yuvarlak- poligonal ekillidir. Kromofoblar genellikle kk heterokromatik ekirdee sahipken kromofiller ise daha byk ve ekirdekii belirgin kromatik ekirdee sahiptir. x420, H.E.

Asidofiller Kap

Kap Anteriyor lobun k mikroskobu grnts. Kk asidofillerin ve byk bazofillerin farkl ekilde boyanmalar, granllerindeki hormon ieriinin farklln yanstmaktadr. Parankimal hcre ynlarn aralarnda sinuzoidal kapillerler (kap) a bulunmaktadr. Bu damarlar sz edilen hcrelerden salnan hormonlar alarak hedef organlara gitmesini ayn zamanda hipotalamohipofizyal portal sistemden gelen uyarc ve inhibe edici faktrlerin anteriyor lobdaki hcreleri etkilemesini salar. x420, H.E. Kap

Anteriyor lobdaki kromofiller ve kromofoblar arasndaki boyanma farkllklarn gsteren k mikroskobu grnts. Asidofil hcreleri (A) eozinofilik stoplazmaya (krmz) sahip, bazofil hcreleri (B) daha koyu (yeil), kromofob hcreleri (C) ise zayf boyanmtr. Kapillerler (kap) de grnmektedir. x636, Masson trikrom.

10. 7

ANTERYOR LOBUN HSTOLOJS: KROMOFLLER VE KROMOFOBLAR

Adenohipofizin yaklak %75i anteriyor lobdur. Sinuzoidal kapillerle yakn temas olan ve gruplar halinde yada kordon eklinde uzanan glandler epitel hcrelerinden meydana gelmitir. Glandler hcreleri ve sinuzoidal duvar destekleyen az miktarda ince retikler liflerden olumu stroma bulunmaktadr. H.E ile belirgin iki adet parankimal hcre tipi grlmektedir. Kromofil hcreleri (byk, salg granlleri ieren, youn boyanan) ve kromofob hcreleri (kk, ok az yada hi olmayan salg granlleri, soluk boyanan) olmak zere. Kromofob hcreleri kromofil hcrelerine gre daha az stoplazmaya sahip, granlleri boalm

ve farkllamam hcreler olabilir. Kromofiller, stoplazmann asidik veya bazik ve salg granllerin ieriklerine gre asidofil hcreleri ve bazofil hcreleri olmak zere ikiye ayrlr. Asidofiller, daha kk olan hcrelerdir ve iki polipeptit hormonu sentezlerler. Daha byk bazofiller ise daha granler grnmde olup drt nemli polipeptit hormonu sentezlemektedir. Rutin boyalarla bakldnda bu glandler hcrelerin bulunma skl yle; %40 asidofiller, %10 bazofiller ve %50 kromofoblar olmak zere. Bu hcrelerin bulunduklar blgeye gre oranlar deimektedir. mmunositokimyasal olarak bu hcreler ve ierdikleri hormonlar daha belirgin olarak tanmlanmtr. imdi rutin olarak bu hcreler salgladklar hormonlarla isimlendirilmektedir.

Endokrin Sistemi

221

Bytme hormonu

Tirotropik hormon

TSH reten hcreler GH reten hcreler

Adrenokortikotrofik hormon

Lutenize edici hormon

ACTHu reten hcreler LH reten hcreler

mmnositokimya uygulanm Pars distalis kesitlerinin farkl tipdeki adenohipofizyal hcrelerin k mikroskobu grnts. zgn hormonlara kar gelitirilen antikorlar sayesinde hcrelerin stoplazmas kahverengi olarak boyanmaktadr. A. GH sentezleyen hcreler kk hcrelerdir ancak ok youn olarak boyanmtr. B. Byk poligonal ACTH sentezleyen hcreler gruplar halinde yerlemilerdir. C. TSH sentezleyen hcreler orta byklkte ve ok kelidir. D. LH sentezleyen hcreler orta byklkte ve ok yzldr. x350, Diaminobenzidine, immnoperoksidaz. (Dr. K. Dorovini-Zis izniyle). Kk kare iindeki hcre aldehid tionin-PAS ile boyanmtr. Ortadaki hcre bir PRL hcresidir.

10.8

PARS DSTALSDEK HCRELERN MMNOSTOKMYASAL OLARAK BELRLENMES

Adenohipofizdeki be hcre tipinin belirlenmesi iin immnositokimya teknii kullanlmaktadr. Bu teknikte kullanlan antikorlar sayesinde bu hcrelerin sentezledikleri hormonlar grnr hale getirilmektedir. mmnositokimya, hcrelerin normal dalm, tmr tehisinde ve yap fonksiyon ilikisinin kurulmas konusunda bilgi veren bir tekniktir. Kk ovoid ekilli somatotrof hcreleri (bytme hormonu; GH) sentezler), genellikle anteriyor lobun yan blgesinde bulunurlar. mmnboyanmas ok youn olarak gzlenir. Kortikotrof yada kortikotrofin hcreleri (adrenokortikotrofik hormunu; ACTH) sentezler) genellikle bezin orta ve arka blgelerinde gruplar halinde bulunurlar. Bu poligonal orta yada byk apdaki hcreler kortikotrofin, melanosit-uyarc hormon, endorfin ve enkefalin immnboyanmasn gsterirler. ekirdein evresinde boyanmam alan grlr bu alan byk lizozomun varln gsterir. Orta apdaki keli hcre olan tirotrop ya da tirotropin hcreleri (tiroid-uyarc hormon; TSH sentezler) kk gruplar halinde bezin n blmnde yerleir. Gonadotrop hcreleri (follikl-uyarc hormon; FSH) ve lteinize edici hormonu (LH) sentezler) anteriyor lobun her

yerinde eit bir ekilde dalmtr. Byk ok keli mamotrop hcreleri (prolaktin; PRL) veya laktojenik hormon (LTH) hcreleri;) yan blmn arka ksmnda yerletikleri grlr. Bu hcreler youn granll olarak gzlenirler, zellikle gebelik yada emzirme dnemlerinde hiperplazik (hcrelerin saysal art) ve hipertrofik (hcrelerin hacimsel art) deiiklikler gsterirler.

KLNK BLG
mmnositokimya, neoplastik hcrelerin hangi tip hormon sentezlediklerini belirleyerek hipofiz adenomlarn tanmlanmasnda kullanlan nemli bir tekniktir. Prolaktinoma, en sk grlr ve neoplastik hipofiz (pituiter) tmrlerin %30unu oluturur. Mamotrop tmr tayan kadnlarda amenore, infertilite, osteopeni ve galaktore grlrken erkeklerde erektil fonksiyon bozukluu ve libido kayb gzlenir. Ar derecede prolaktin sentez ve salglanmas sonucu amiloid artklar ve kalsifiye cisimler (veya psammoma cisimleri) grlr. Bu hastalara dopamin agonisti olan bromokriptin verildiinde tmr apnnn azald ve prolaktin salnmn durduu grlmtr. Tmr apnn 10 mmnin st (makroadenom) olduu durumlarda cerrahi mdahale yada radyasyon uygulamann doru olaca dnlmektedir.

222

Endokrin Sistemi
Hormon Etkisi Asidofiller Hcrelerin %si

Hcre Tipi

Somatotrop Mamotrop Kortikotrof Gonadotrop Tirotrop

Bytme hormonu (GH) Prolaktin (PRL) Adrenokortikotrofik hormon (ACTH) Follikl-uyarc hormon (FSH) Lteinize edici hormon (LH) Tiroid-uyarc hormonu (TSH)

Kemiklerin, kaslarn ve organlarn bytmesini salar St salglanmasn salar Bazofiller Adrenal korteksden hormon salnmasn salar Kadnlarda ovaryum follikllerin geliimini erkeklerde ise spermatogenezisi salar. Tiroid hormonun sentez ve salmn salar

40-50 15-20 15-20 10 5

Hipotalamusa giden afferent sinirler ADH, OKS Hipotalamusdan posteriyor loba giden sinirler VP, OKS

Paraventrikler ekirdek

Uyarc ve inhibe edici faktrleri anteriyor loba ileten hipotalamik nronlar

Supraoptik nkleus Hipotalamik arter Speriyor hipofiz arteri Posteriyor lob Hipotalamusdaki nrosekresyonlar alan primer kapiller pleksusu Nrosekresyonlar anteriyor loba gtren hipofiz portal venleri Anteriyor lobdaki glandler hcreler

Negatif feedback sistemi

Anteriyor lob

MSH TSH FSH ACTH LH Adrenal Testis PRL korteks

Ovaryum

Deri (melanositler)

GH
Bytme Diyabetojenik faktr faktr

Tiroid bezi

Ya dokusu nslin

Tiroid hormonlar

Adrenokortikal strojen hormonlar Testosteron Progesteron

Meme (st retimi), kemik, kas, Pankreas organlar (bytme)

10.9

ADENOHPOFZN LEV

Hipotalamik uyarc ve inhibe edici faktrler iki hipotalamik ekirdek (paraventrikler nkleus; PVN ve supraoptik nkleus; SON) tarafndan sentezlenerek hipotalamohipofizyal portal sisteme verilir. Adenohipofizdeki epitelyal parankim hcreleri bu faktrler tarafndan uyarlarak kendi hormonlarn retip salglarlar. Bu hormonlar, uzak mesafedeki hedef organlara giderek ilevlerini etkilerler. Hedef organlardan salnan hormonlar bu sefer hipotalamus ve anteriyor lobu etkilerler, buna negative feedback etkisi de-

nir. Anteriyor lobda, iki tip asidofil hcre bulunur; somatotrof hcreleri ve mamotrop hcreleri olmak zere. Bu hcreler en iyi immnositokimyasal olarak grntlenmektedir. Bu hcreler srasyla bytme hormonu ve prolaktin hormonu sentezlemektedirler. Anteriyor lobda, zel boyalarla boyandnda farkl tipdeki bazofil hcrenin olduu grlmektedir; sentezledikleri hormona ve etkiledikleri hedef organa gre kortikotrof hcreleri, gonadotrop hcreleri ve tirotrop hcreleri olmak zere. Pars intermedyada bazofillerin bir tipi, melanosit-uyarc hormonu (MSH) retmektedir.

Endokrin Sistemi

223

Kap

Somatotrofin ekirdei e

Anteriyor lobda bir somatotrof hcresinin elektron mikroskobu grnts. Bu hcrenin ince yap zellikleri protein salglayan endokrin hcreleriyle benzerlik gstermektedir. Hormon sentezi iin gerekli iyi gelimi bir golgi kompleks ve membrana yakn yerleimli ok sayda yuvarlak yada ovoid ortas daha youn salg veziklleri (oklar) bulunmaktadr. Oval kromatik ekirdek belirgin bir ekirdekie (e) sahiptir. Hcreye yakn temas olan pencereli (fenestral) kapillerler (kap) yer almaktadr. x12.000.

Golgi kompleksi

Gonadotrop hcre

Anteriyor lobda iki farkl hcrenin salg vezikllerini gsteren elektron mikroskobu grnts. Somatotrof hcrelerinde salg veziklleri gonadodotrop hcrelerine gre daha byk ve youn boyanm olarak grlmektedir. Hcreleraras aralkta, mikrotbller ve filamanlar ieren fibroblast-benzeri hcreler (F) bulunmaktadr. Bu destekleyici hcrelerin aralarnda balant kompleksleri bulunmaktadr ve byk bytmede daha kolay grnebilmektedir. x10.000.

Somatotrof

10.10

ANTERYOR LOBUN NCE YAPISI

Elektron mikroskobun kullanlmasyla, adenohipofizin sitolojik yaps ortaya kmtr. Protein hormonu sentezleyen dier birok endokrin bezler gibi adenohipofizin parankimal hcrelerinin ince yaps, glandler epitel hcrelerinin ince yapsyla benzerlik gstermektedir. Bu hcreler yuvarlak ok keli olup, salg rnlerinin sentezi, paketlenmesi, depolanmas ve salnmas iin gerekli organeller iermektedir. Aktif hcrelerde belirgin Golgi kompleksi, ok sayda mitokondriyum ve granll endoplazma retikulumu ve youn salg granlleri (vezikller) bulunmaktadr. Dzgn olmayan ekilli ekirdek, bir yada birden fazla ekirdekie sahiptir. Stoplazmada dalm veya hcre membranna yakn yerlemi salg granlleri, ekzositozis ile darya yani ya-

kn yerlemi ince duvarl geirgen zellii bulunan diyaframl pencereli tip kapillerlere verilir. Bylelikle anteriyor lobdan (hormonlar, faktrler) damarlara ve damarlardan dokuya hzl geiler gereklemektedir. Elektron mikroskopla birlikte immnositokimyada kullanld takdirde salg granllerin tiplerini ayrmak mmkn olmaktadr. Salg granllerin ap, ekli ve boyanma zellikleri ile birlikte immnositokimyasal boyanmasn da gz nnde tutulduunda ince yapda hcre tanmlanmas mmkn olabilmektedir. Bu hcreler; somatotrof/GH, mamotrop/PRL, tirotrop/TSH, gonadotrofp/FSH ve LH, kortikotrof/ACTHdir. Hcreler, bir bazal lamina tarafndan sarlmtr. Ak stoplazmal fibroblast-benzeri hcreler ise bezi fiziksel olarak destek salamaktadr.

224

Endokrin Sistemi
t Nrosekretuvar sonlanma (posteriyor lob).
n beyin yola Pituisit uzantlar Akson

Beyin sap yola

Kapillerler Endotel hcresi Paraventrikler ekirdek Supraoptik ekirdek Hipotalamusa giden arteriyel kan Hipotalamohipofizyal yolak Herring cisimleri Posteriyor lob Hormonlarn k yeri Anteriyor lob Herring cisimleri Posteriyor lob

Nrosekretuvar vezikller

Bazal lamina

t ADHnin kayna.
Hipotalamik nron Miyelinsiz akson Pencereli kapillerler

Hormon Efferent ven Oksitosin (OKSI)

Ana Grevi Uterus kaslmas, st k Bbrekte su geri emilimi, arteriyolar konstrksiyon

Kken Ald ekirdek Paraventrikler

nferiyor hipofiz arteri

Antidiretik hormon (ADH)

Supraoptik

10.11

NROHPOFZN LEVLER
KLNK BLG
ADH, bbrekten kan idrarn konsantrasyonunu arttrr. Bbrekte toplayc tbl yada kanallarda ve distal kvrntl tbllerde su emilimini arttrarak vcutta suyun tutulmas salanmaktadr. Hipotalamusdaki paraventrikler ekirdek ve supraoptik ekirdek ya da hipotalamohipofizyal yolak hasar grdnde, ADH retimi gereklemediinden diabetes insipidus grlmektedir. Bu hastaln semptomlar arasnda; poliri, gnlk olarak bol miktarda hipotonik renin retilmesi (15-20 L) ve polidipsia (ok susamak) vardr.

Nrohipofizde oksitosin ve antidiretik hormonu (ADH, ayn zamanda vazopressin de denilmektedir) kan damarlarna verilmektedir. Bu hormonlar hipotalamusdaki paraventrikler ekirdek ve supraoptik ekirdekde sentezlenirler ve buradan aksoplazmik tanma ile hipotalamohipofizyal yolak ile posteriyor loba gelirler. Bu nronlar uyarldnda nrosekretuvar granlleri eksositoz ile d ortama boaltr, ince duvarl sinuzoidal tip pencereli kapillerlere geer. ADH, bbrekte su geri emilimini ve arteriyol vazokonstrksiyonu salar. Oksitosin ise, gebeliin ge dnemlerindeki uterus kaslmasn ve memelerdeki st k iin miyoepitel hcrelerini uyararak kaslmalarn salar.

Endokrin Sistemi

225

HY

Kap HC

Posteriyor lobun k mikroskobu grnts. Hipotalamohipofizyal yolan (HY) akson demetleri, ok ekilli ekirdekleri olan (oklar) pitisitler ile birlikte grnmektedir. Bir sinuzoidal kapillerler (kap) ve iinde krmz kan hcreler grnmektedir. Yuvarlak ekilli Herring cismi (HC), dzgn kenarl ve ak boyanmasyla tanmlanmaktadr. x530, H.E.

HC

Sinuzoidal kapilerler

Herring cisimlerin sinuzoidal kapillerler ile arasndaki yakn ilikiyi gsteren byk bytmeli grnts. Son derece ince bir duvara (okba) sahip olan damar, endotel hcreleriyle evrilmitir. Lmende, ertrositler ve az sayda lkositler vardr. Damarn bu yapsyla nrosekretuvar ierii ok kolay bir ekilde kan dolamna geebilmektedir. Yakn yerlerde yerleen birok pituisit (oklar) dolgun ekirdee sahiptir. x790, H.E.

10.12

POSTERYOR LOBUN HSTOLOJS

Tpk merkezi sinir sistemindeki astrositler gibi, pituisitler de aksonlar evrelemekte ve desteklemektedir. Nrohipofize zg olan Herring cisimleri k mikroskobunda ayrt etmek gtr. Aksonlarn u ksmlarnda nrosekretuvar yapnn burada salnmadan nce biriktirilmekte ve genilemi olarak gzlenmektedir. Ik mikroskobu ile incelendiinde bu cisimler ekilsiz, hafif eozinofilik ve kapillerler ile yakn temasta olduklar grlr.

Nrohipofiz ounlukla, perikaryonlar hipotalamik paraventrikler ve supraoptik ekirdekte bulunan nrosekretuvar nronlarn miyelinsiz aksonlarndan olumaktadr. Ayrca burada, hipotalamohipofizyal yolan yaklak 100.000 aksonu ile birlikte dzensiz ekilli oval ekirdekli hcreler olan pitisitler ve yakn yerleimli sinuzoidal pencereli (fenestral) kapillerler bulunur.

226

Endokrin Sistemi

HC

Posteriyor lobun elektron mikroskobu grnts. Birok akson uzantlarnda genilemi alanlar gze arpmaktadr. Bu alanlar ince yap dzeyinde Herring cisimlerine (HC) karlk gelmektedir. Pencereli (fenestral) kapillerlerin (kap) bir blm grlmektedir. Pituisit (P) uzantsnn bir aksonla yakn temas grnmektedir. x12.000.

Kap

HC

Akson terminali E

Posteriyor lobda pencereli (fenestral) ve sinuzoidal tip kapillerlerin elektron mikroskobu grnts. ok miktarda merkezi youn sekretuvar veziklleri ieren akson terminalleri, kapillerler ile yakn bir iliki vardr. Kapiller duvarn oluturan ince endotel hcreleri hcreleraras balantlarla (drtgen) tutunmulardr. PencerelerFenestralar (halka) geirgenlii arttrmaktadr. Kapiller lmeninde krmz kan hcreler bulunmaktadr. (E). x12.000.

Akson terminali

10.13

POSTERYOR LOBUN NCE YAPISI VE LEV

pituisitler de akson ikinliklerin etrafn evreleyerek benzer yakn iliki iindedirler. Posteriyor lobda ince ve diyaframla kapl fenestral (kk por, pencere) endotel hcresi ve etrafnda ince bir basal lamina ieren ok sayda sinuzoidal kapillerler bulunmaktadr. Merkezi youn sekretuvar veziklleri ve ak grnml sekretuvar veziklleri ieren akson terminalleri, sinuzoid endoteli ile yakn temas halindedir. Bu yakn komuluk ilikisi aksondan kan hormonlarn hzl bir ekilde dolama katlmasna neden olmaktadr. Oksitosin ve ADH aksondan ekzositosis ile salndktan sonra ksa bir mesafe gider ve pencereden (fenestralardan) geip dolama katlrlar.

Nrohipofizde miyelinsiz aksonlardaki nrosekretuvar granlleri ve miyelinsiz aksonlarn terminal ularndaki ikinlikler elektron mikroskopik olarak daha iyi ayrt edilebilir. Bu membranla kapl sekretuvar veziklleri (120-200 nm apnda), zgn nrofisinlere bal oksitosin ve ADH iermektedirler. Aksonda, tanma iin gerekli olan mitokondriyonlar ve mikrotbller bulunmaktadr. Aksona yakn yerleimli pituisit uzantlar, uzun ok ekilli ve az stoplazmal olarak gze arpmaktadr. Tpk merkezi sinir sisteminde nronlar ve astrositler arasndaki ilikiler gibi

Endokrin Sistemi
t Tiroid ve paratiroid bezleri anatomisi.
nden grnt Tiroid kkrda A. Carotis communis nternal jugular ven Dorsal aorta Piramidal lob Sa lob Tiroid Sol lob bezi stmus

227

t Geliimi.
1. yutak cebi 2. yutak cebi

Tiroid divertikl

Trakea

Yutak cepleri

Farinks (nden grnt, 4. hafta) Arcus aorta

Sa yan grnt Superiyor tiroid arteri A. carotis communis nternal jugular ven nferiyor tiroid arteri

Dil Speriyor paratiroid bezi

Paratiroid III Paratiroid IV

nferiyor paratiroid bezi

Lateral tiroid lobu uTiroid istmus

Yutak (Farinks) ve yutaktan (farinksten) kken alan yaplar (6. ve 7. haftalar aras)

10.14

TROD VE PARATROD BEZLERN GENEL BLGS

Tiroid bezi boynun alt n blgesinde ve trakeann st ksmyla temas halindedir. Servikal fasiyadan gelen ba dokusu kapsl, tiroidin her iki lobu ve istmusu evrelemektedir. Bez normalde asimetrik yapdadr. Sa lob genellikle sol lobun iki kat kadardr. Embriyodaki tiroglossal kanaln bir kalnts olan kk piramidal lob, populasyonun %15inde bulunur. Erikinlerde drt kk, oval paratiroid bezi elma ekirdei byklndedir. (3-6 mm) Bu bezler tiroid bezin arka yznde gml olarak ve tiro-

id arterlerin speriyor ve inferiyor dallana ayrldklar yere yakn yerlemilerdir. ok ince sk ba dokusu yapsnda kapsl tarafndan sarlarak tiroid bezinden ayrmaktadr. Drt haftalk embriyoda tiroid bezi, 1. ve 2. Yutak cebi seviyesinde yutan (farinksin) nndeki endoderm kkenli kese eklinde olan kntdan geliir. lk nce yutak (farinks) tabanna tiroglossal kanal ile baldr, kese sonra arkaya doru g eder ve yzeyle balantsn kopartarak tiroid parankimasn oluturur. evre mezenim dokusu organn stromasn oluturur. Hamileliin 6. haftasnda paratiroidler, faringeyal yzeyle balantlarn keserek her iki tarafta 3. ve 4. yutak cebi endoderminden kken alrlar.

228

Endokrin Sistemi

Stroma

Follikler hcreler

C hcreleri

Follikl

Follikller Tiroid bezinin byk bytmedeki k mikroskobu grnts. Follikller arasnda bir grup parafollikler (C) hcreler stromada grlmektedir. Bu hcreler byk olup ve ak boyanan stoplazmas ile tannmaktadr. Her birinin yuvarlak kromatik ekirdei vardr. Follikllerdeki follikl hcreleri ise koyu boyanm bir ekirdei sahip, alak yada yksek kboidal ekilli epitel hcreleridir. Parafollikl hcrelere gre daha kktrler. x550, H.E. Tiroid bezinin kk bytmedeki k mikroskobu grnts. Bezin ilevsel birimi olan follikller, deiik byklkte ve ekildedir. Yass kbik ekilli epitel hcreleri tarafndan denmitir. Follikl lmeni homojen ve eozinofilik boyanmtr. Bu alanlar tiroglobulinin bulunduu alanlardr ve k mikroskopta baz fiksasyon hatalarndan kaynaklanan atlak ekilli olarak da grlebilirler. Bol miktarda kapillerleri ieren gevek ba dokusundan olumu ince bir stroma bulunmaktadr. x240, H.E.

Follikler hcreler

Kolloid

Tiroid folliklnn k mikroskobu grnts. Herhangi bir tespit hatas olmayan bir tiroid folliklnde lmen homojen olarak grlmektedir. Follikl hcreleri follikl lmenini demektedir. Bu hcreler ilevsel olarak aktif olduklarnda kromatik ekirdee sahiptirler. x640, Plastik kesit, toluidin mavisi.

10.15

TROD BEZN HSTOLOJS VE LEV

Organ evreleyen kapslden ayrlan trabekla, bezin iine girerek organa fiziksel destek salar ve damarlarn ve sinirlerin gei yerlerini oluturur. Glandler parankima, says yaklak 20 milyon tane olabilen deiik aptaki (50-500 m) yuvarlams follikllerden meydan gelmektedir. Follikllerin lmeni tiroglobulinden meydana gelmi jelatin kvamnda kolloid ile doludur. Bu iodinli glikoprotein, tiroid hormonlarn yani triiodotironin (T3) ve tetraiodotironin (tiroksin; T4) olarak salnmadan nce geici depo edilme ekilleridir. Bu hormonlar vcudun birok dokusunun oksijen kullanmn ve metabolik hzn arttrmakta ve normal bytme, gelime ve mental ilevlerin yerine getirilmesi iin gerekli olan hormonlardr. Follikller, follikl hcrelerinden olumu tek katl kbik epitelinden meydana gelmitir ve belli belirsiz bir bazal membran zerine oturmaktadr. Epitelin ykseklii genellikle ileve gre deimektedir, rnein, genellikle alak kbik ekilli olduunda aktif olmayan bir bez, yksek kbik olduunda ise aktif bir bezi gstermektedir. Follikllerin arasnda bol miktarda (pencereli) fenestral kapillerleri ieren retikler ba dokusu bulunmaktadr. Ayrca, az sayda daha byk ve ak grnen parafollikler (veya C) hcreleri follikllerin bazal mem-

bran ile follikl hcreleri arasnda ya tek tek yada kk gruplar halinde yer almaktadrlar. Parafollikler hcreler, krista nralis kkenli parankimal hcreler olup kalsitonin hormonu salglayarak kan kalsiyum seviyesini drr ve paratiroid hormonunun etkilerini dengelerler. Bu hcreleri rutin histolojik kesitlerde grmek gtr, ancak immnositokimyasal boyamalarda yada elektron mikroskopta daha kolay ayrt edilebilmektedirler.

KLNK BLG
Guatr, tiroid bezinin nonspesifik kronik bytmesi durumudur ve organn birok hastalnda grlebilir. Hipertiroidizm birok tiroid hastalklarna neden olabilmektedir, en belirgini ekzoftalmik guatrdr (Graves hastal). Bu otoimmn hastalk, follikler hcrelerin membrannda bulunan TSH reseptrne kar gelitirilen antikorlarn etkilerinden kaynaklanmaktadr. Bu bym olan bez histolojik olarak bakldnda kbik epitel ile rtl katlantl follikllerden meydan gelmitir. Bu durumda tiroid homonu ciddi oranda artmtr, kolloid hacim azalm ve adenohipofizden TSH retimi basklanmtr. Ayrca stromada lenfosit infiltrasyonuna ve germinal merkezli lenfoid follikllerine rastlamak mmkndr.

Endokrin Sistemi

229

Follikler lmeni

Follikler hcrenin ekirdei

Pencereli tip kapillerler

Tiroid follikl hcresinin k mikroskobu grnts. Hcrede, kromatik yuvarlak ekirdek ve ok sayda organeller bulunur. Hcrenin bazali pencereli tip kapillerlere yakn konumundadr. Apikal yzden kan ksa ve kaln mikrovilluslar (oklar) kolloid ile dolu follikl lmenine uzanr. Hcreler, hcreleraras balantlarla (halka) yan yzleriyle birbirlerine ballar. Bazal yzlerinde fark edilmeyen bir bazal lamina (okba) bulunmaktadr. x15.000.

10.16

TROD FOLLKL HCRELERNN NCE YAPISI VE LEV

Tiroid bezi dier endokrin bezlerden farkl olarak salg rn tiroglobulini hcre iinde vezikl eklinde deil kolloid olarak hcre dnda depo edilmektedir. Hipofizden salnan TSH, tiroglobulinin sentezi ve depolanmas iin follikl hcrelerini uyarr. Sentez iin kullanlacak aminoasitler follikl hcrelerinin tabannda bulunan kan damarlarndan alnr. Bu tirozinden zengin protein granll endoplazma retikulumunda (GER) sentezlenir, arkadan hem GERde hemde golgi kompleksinde glikolizasyon ilemi meydana gelir, en son olarak da vezikl iinde paketlenme ilemi gerekleir. Vezikllerin apikal plazma membran ile birlemesinden sonra tiroglobulin proteini ekzositosis ile follikl lmenine verilir. Hcre bazal membran altnda dolamdan gelen iodid

hcre tarafndan alnr ve peroksidaz yardmyla okside edildikden sonra hcre apeksine tanr. Hcrenin kolloid iine uzanan apikal yzeyindeki mikrovillusda, tiroglobulindeki tirozinin iodinasyonunu katalize eden enzim bulunmaktadr. TSHnn hcreleri uyarmas sonucu, hcreler pinositozis ile kolloid parasn hcre ierisine alr ve iodinli tiroglobulin ieren vezikl oluur. Bu vezikl lizozom ile birleerek tiroglobulini blmlere ayrr. Sonuta T3 ve T4 sekonder lizozomdan ayrlr ve bazal blgedeki plazma membranndan ayrlarak pencereli tip kapillerlere geer. T3 ve T4 hormonlar farkl blgelerdeki hcreleri etkileyerek hcre bytmesini salamakta, bazal metabolik hzn, kalp at hz, vcut ssn ve enerji gerektiren hcre ilevlerini arttrmaktadr. Ayn zamanda adenohipofizden salnanan TSHnn etkisini azaltmak iin negative feedback mekanizmas ile tirotrop hcreleri etkileyerek ilevini azaltmaktadr.

230

Endokrin Sistemi

Parankima

Trabekl Oksifik hcreleri Lobl

Ya

Kan damarlar

Kapsl Esas hcreleri

Paratiroid bez kesitinin k mikroskobu grnts. nce ba dokusundan meydana gelmi kapslden kan ve organn iine doru giren trabekla, parankimay lobllere ayrmaktadr. Damarlarca zengin bir dokudur. Yala beraber artan ya hcreleri dikkati ekmektedir. x20, H.E.

Stroma Ya Sinirler KD

Kapsl Trabekl Esas hcreleri

Paratiroid bezin bir blmnn k mikroskobu grnts. Parankima ve stromann genel yaps grlmektedir. Kan damarlar (KD), sinirler ve ya hcreleri stromay oluturmaktadr. Parankimal hcreler, lobl oluturmaktadr. Esas hcreleri en ok bulunan ve kordon eklinde dzenlenen hcrelerdir. Oksifil hcreleri ise ya esas hcrelerin aralarnda ya da farkl loblde yerlemitir. x80, H.E. Paratiroid bezin evresel blmnn k mikroskobu grnts. Organ evreleyen bir kapsl ve buradan kan trabekla beraberinde kan damarlar (KD) ve sinirleri tayarak ieriye girmektedir. Parankimann byk bir ksm skca bir araya gelmi esas hcrelerden meydana gelmitir (i kutuda daha byk bytme ile gsterilmitir). x400; i kutu: x650, Plastik kesit, toluidin mavisi.

KD

10.17

PARATROD BEZN HSTOLOJS VE LEV

Bezi dtan evreleyen fibrz bir kapslden ince trabeklalar ayrlr ve bezin iine girererek bezi belli belirsiz lobllere ayrr. Bu trabeklay kan damarlar, lenfatikler ve sinirler takip ederek ieriye girer. Paratiroid bezi, paratiroid hormon (PTH) sentezleyip salglar. Bu grevi, osteoklast hcrelerini etkileyerek kemikten kalsiyum kn arttrr ve kan kalsiyum seviyesini sabit tutararak yerine getirir. Erikin parankimas iki eit hcreden meydana gelir; esas hcreler ve oksifil hcreleri olmak zere. Keli, hafif eozinofilik esas hcreleri ok saydadr ve ince ba dokusu tarafndan desteklenen dzensiz anastomoz yapan kordonlar eklinde bulunurlar. Bu hcreler PTH sentez ve salnmndan sorumludur, kapillerlere yakn yerleimlidir ve dier endokrin hcrelerin zelliklerine sahiptir. Oksifil hcreleri ise daha byk ve daha eozinofilik hcrelerdir. Organ iinde dzensiz bir ekilde ya tek tek yada gruplar halinde yerlemilerdir. Elektron mikroskopik olarak oksifil hcrelerde bol miktarda mitokondriyon bulunmasna ramen esas hcrelerin aksine salg veziklleri bulun-

madndan salg ilevleri olmad bilinir. Ya hcreleri stromada bulunan dier bir hcre eididir ve yala beraber says artmaktadr. Paratiroid bezleri yaam iin son derece gerekli olan bir organdr.

KLNK BLG
Primer hiperparatiroidizm, paratiroid bezlerin adenomu sonucu grlen bir durumdur. Histolojik olarak bakldnda bu tmrde skca bir araya gelmi esas hcreler ve aralarnda dalm ok ekirdekli dev hcreler (giant cells) grlmektedir. Bu vakada ok miktarda PTH retimi gerekleir ve dolaysyla kemiklerdeki osteoklast aktivitesinin ykselmesi sonucu hiperkalsemia (yksek serum kalsiyum seviyesi) grlr. Bu olay bbrekdeki renal tbllerden yksek miktardaki kalsiyum emilimi sonucu nefrolitiasis yani kalsiyum oksalat ve kalsiyum fosfattan zengin bbrek talarn oluumu grlr. Primer hiperparatiroidizm de az grlen bir tipi de karsinomun neden olduu durumdur. Bu vakalarda hastaln geliimi ve sonucunu tahmin etmek zordur, nk uzak yerlere metastaz gstermektedir.

Endokrin Sistemi

231

Esas hcreleri

Paratiroid bezin bir blmnn byk bytmeli k mikroskobu grnts. ki eit parankimal hcre ve onlarn zellikleri grnmektedir. Yuvarlak esas hcreleri, soluk sitoplazmal ve merkezi yerleimli yuvarlak bir ekirdee sahiptir. Oksifil hcreleri ise daha byk ve daha eozinofiliktir, ayn zamanda kk ve koyu boyal bir ekirdee sahiptir. Stromada ise ok miktarda kan damarlar bulunmaktadr. Bu damarlarn ou sinuzoidal tip kapillerler olup parankimal hcrelerle temas halindedirler. x300, H.E.

Kan damarlar

Oksifil hcreleri

t Paratiroid bezin ince yaps.

Kapillerlerin bazal laminas Kapillerin lmeni Endotel hcresi

Perivaskler alana vezikl ieriinin boaltlmas Esas hcrenin bazal laminas ekirdek Hcre membran Salg (sekretuvar) veziklleri Golgi kompleksi Mitokondriyon Endoplazma retikulumu

10.18

PARATROD ESAS HCRELERNN HSTOLOJS VE NCE YAPISI

Paratiroid esas hcrelerinin ince yaps ve salg veziklleri, dier polipeptid salglayan endokrin hcrelerdeki gibidir. Bu yapsal zellikler hcrelerin ilevlerini yanstmaktadr. 5-8 m apndaki ok keli olan bu hcre komu hcrelerle dezmozom balant kompleksiyle balanmtr. ekirdein ortasnda belirgin bir ekirdekik bulunmaktadr. Aktif hcrelerde bu hcrede de olduu gibi, kromatik ekirdein etrafnda belirgin bir Golgi kompleksi bulunmaktadr. Birok GER, dalm serbest ribozom, az miktarda mitokondriyon, az miktarda lizozom ve gliko-

jen tanecikleri bulunmaktadr. Bu hcrelerin en belirgin zellikleri ok sayda kk (200-400 nm apnda) salg vezikllerinin bulunmasdr. Membranla kapl vezikller, merkezi youn, evresi ise daha ak olarak grnmektedir. Bu vezikller PTH iermektedir ve plazma membrann hemen yannda yer almaktadr. Tpk dier endokrin hcreleri gibi vezikl ierii, buradan pencereli tip kapillerlere verilir (eksositozis). Bu zellikle hipokalsemi sonucu grlr (dk kan kalsiyum seviyesi). nce bir bazal lamina, esas hcreleri ve kapiller endotelini evrelemektedir. ok az miktarda kollagen fibril ise perivaskler aral doldurmaktadr.

232

Endokrin Sistemi

Korteks

Tm adrenal bezin k mikroskobu grnts. gen ve yasslam ekli dikkati ekmektedir Organ ok zengin bir damar ana sahiptir ve d korteks ve i medulla olmak zere ikiye ayrlmaktadr. x6, H.E.

Medulla

t Adrenal bezin histolojisi.

Kapsl (K) Zona glomeruloza (ZG)

t Adrenal bezin (suprarenal) anatomisi ve damarlanmas.

Zona fasikulata (ZF) Sa suprarenal ven Sa adrenal bez Sol adrenal bez Zona retiklaris (ZR) Sa suprarenal arterleri (superior ve inferior) Medulla (M)

Spongiyosit (effaf hcreler) H.E.

Kompakt parankim hcreler, H.E.

Suprarenal arter Kapsler pleksus Kapsl ZG Kortikal kapillerler ZF Sol suprarenal ven Medller arteriyol ZR Medller kapillerler M Santral ven

Kromaffin hcreler medullada (krommoffin boya)

10.19

ADRENAL BEZ VE KAN DAMARLARIYLA BESLENMES

Bir ift olan adrenal yada suprarenal bez her iki bbrein st kutbunda yer almaktadr. Bez, yaklak gen eklinde yasslam, 7 cm uzunluunda, 3 cm yksekliinde ve 1 cm kalnlnda ve yaklak 10 g arlndadr. Organ ba dokusu yapsnda kapsl tarafndan rtlmtr ve korteks ve medulla adnda farkl ilevleri olan iki blmden meydana gelir. Adrenaller damardan zengin bir organdr. Korteks, kapslde birok saydaki arteriyollerden beslenir. Buradaki arteriyoller sinuzoidal tip ka-

pillerlere ayrlr ve parankimal hcrelerle yakn temas halinde organn alt katmanlarna doru ilerlerler. nce ve ok sayda fenestralara sahip bu kapillerler korteksin tabakasn geerler. Kortikomedullar birlekede medullaya aktarlmak zere venlere drene olurlar. Kapsldeki baz arteriyoller korteksi beslemeden direkt medullaya geerler. Medullada bu arteriyoller sinuzoidal pencereli kapillerlere akarlar ve sonra toplayc venlere alrlar. Dolaysyla, medulla iki ayr yerden beslenebilmektedir. Korteksden ve medulladan gelen venz kan byk santral vene gemekte ve organn hilum blgesinde ise adrenal (ya da suprarenal) ven olarak ayrlmaktadr.

ntrinsik dolamn izimi.

Endokrin Sistemi
Adrenal bezin embriyonik kkeni ve geliimi.

233
Spinal gangliyon (arka kk gangliyon) Medulla spinalis Sempatik gangliyon Aorta Pre-aortik gangliyon Suprarenal bezin korteks tasla

Ektoderm Krista nralis Nral tp (Medulla spinalis) Notokord 4. hafta

Spinal gangliyonun (arka kk gangliyon) duyu nronu

Sempatik gangliyonun visseral motor nronu

Kromaffin hcre

Mezonefroz Dorsal leride oluacak gonadn mezenter germinal epiteli Barsak Abdominal slomun (periton boluu) serz rts (periton)

Supra renal bezin kalc korteksleri Ortak oluan korteks

6. hafta Sempatik gangliyon Aorta

Pre-aortik gangliyon Medullay oluturmak zere kortikal blgeye g eden kromaffin hcreleri

Suprarenal bez Periton boluu Bbrek Paramezonefrik (Mllerian) kanal Ovaryum reter Rektum (kesilmi)

7. hafta

8. hafta

10.20

ADRENAL BEZN GELM

Adrenaller iki ayr embriyonik dokudan meydana gelir bunlar; mezoderm (korteksi oluturacaktr) ve krista nralis ektodermi (medullay oluturacaktr). Geliim srasnda bu iki ayr yap tek bir bez olacak ekilde birleirler ve ortak ba dokusu kapsl tarafndan rtlmtr. Hamileliin erken dnemlerinde periton epitelinden gelien mezodermal hcrelerin proliferasyonu sonucu fetal korteks oluur. Bu hcreler dorsal mezenterin kk ksmna yakn yerde ve ilkel bbrein yani mezonefrozun kranial ksmnn yannda yer almaktadr. Bbrekle olan bu yakn anatomik yerleimi, tm yaam boyunca devam eder ve bundan dolay bu beze adrenal (suprarenal) bez denmektedir. lk gelen mezodermal hcreler, sonradan skca paketlenmi hcre ynlar tarafndan sarlmtr ve bu mezodermal hcreler kalc korteksi olutu-

racaktr. Fetal korteks, fetal yaamda kortikosteriod hormonu retmesiyle son derece aktiftir ve doum annda bezin yaklak %80nini oluturur. Doumla birlikte bez gerilemeye balar ve ilk birka ay iinde kalc korteks yerini alr. lk sene iinde glomeruloza, fasiklata ve retiklaris olmak zere zon oluur. Medulla ise, fetusun erken dnemlerinde otonom sinir sistemin bir paras olan sempatik zelliindeki sliyak gangliyonu oluturan krista nralis hcreleri tarafndan oluturulmaktadr. Bu hcreler kortekse g ederek i medullay oluturur, epinefrin iermelerinden dolay krom tuzlaryla muamele edildiklerinde sar-kahverenkli olarak grlrler ve bu zelliinden dolay bu hcrelere kromaffin hcreleri denilmektedir. Pregangliyonik sempatik sinir lifleriyle sinaps yapmalarna ramen gangliyon hcreleri olarak deil de, iki adet hormonu reten medullann salg yapan epitel hcreleri olarak tanmlanrlar.

234

Endokrin Sistemi

Kapsl

Adrenal bezin kk bytmeli k mikroskobu grnts. Kapsln d ksm sk ba dokusu tarafndan oluturulmutur. Korteks, kapsle dik olacak ekilde hcre kordonlar eklinde dzenlenmi belirgin tabakalardan olumaktadr. medulla ise dzensiz yerleimli hcreler, ok miktarda kapillerler ve ince duvarl venlerden meydana gelmitir. x95, H.E. Kapsl

Zona glomeruloza

Zona fasikulata

Zona retikularis

Korteks

Medulla Medulla Ven

Adrenal bezin potasyum dikromat solusyonu ile tespit edilmi grnts. Bu metotla medulladaki parankimal hcreler histokimyasal reaksiyona girerek korteksdeki parankimal hcrelerinden ayrmak mmkn. Ayn zamanda kromaffin hcreleri de denilen medulla hcrelerin stoplazmas kahverenklidir. x80, Kromaffin.

Ven

10.21

ADRENAL BEZN HSTOLOJS VE HSTOKMYASI

organn i ksmna girerek stromay oluturur, ayn zamanda hem kotekste hem de medullada parankimal hcrelerine fiziksel destek salamaktadr.

Adrenal bezin d korteks ve i medullas yap, ilev ve de geliim ynnden farkldrlar. Korteks yaam iin son derece nemli olduu halde medulla ise deildir. Korteks, plak gzle bakldnda sar renkte olup organn %90n oluturur. Salg yapan hcreleri, steroid yapsndaki eit hormonu retir. Medulla ise plak gzle bakldnda krmz-kahverengi olup organn %10unu oluturur. Kromik asitin, tuzlarn gerekletirdii oksidasyonu sonucu oluan kromaffin reaksiyonu zelliinden dolay salg yapan hcrelerine, kromaffin hcreleri ad verilir. Bu hcreler epinefrin ve norepinefrin ad verilen katekolaminleri reterek salg granllerinde depo edilmektedir. Potasyum dikromat ile fiske tespit edildiinde katekolamin prekrsrlerin oksidasyonu sonucu kahverengi olarak grmek mmkndr. zellikle kapsln d ksm kollagen lifin ounlukta ve aralarnda fibroblastlarn olduu sk ba dokusundan olumaktadr. Kapslden kan zellikle retikler liflerden meydana gelmi ince trabekla,

KLNK BLG
Addison hastal veya primer adrenokortikal yetersizlii, adrenal korteksden yeteri miktarda glukokortikoid ve mineralokortikoid hormonlarn sentezlenememesi durumudur. Bu hastaln nedenleri arasnda korteksin geliim bozukluu, otoimmn hastalk, tberkloz gibi ciddi enfeksiyonlarn yada idiyopatik olarak gelien atrofinin neden olabilecei dnlmektedir. Glukokortikoid hormonlarn yetersizlii sonucu, hipofiz bezinden ACTHnn fazla retimini salar ve bunun sonucu olarak derinin ve oral mkz membranlarn anormal derecede pigmentasyonuna neden olur. Kortizol yetersizlii ayn zamanda kas zayfl ve yorgunlua neden olmaktadr. Yetersiz aldosteron seviyeleri, renal sv ve elektrolit dengesini bozarak sistemik kan basncnn azalmasna ve okun geliimine neden olabilmektedir.

Endokrin Sistemi

235

Zona glomeruloza

Zona fasiklata

Kapsl

Adrenal bezin lipid birikimini gsteren k mikroskobu grnts. Zona glomeruloza (ZG), zona fasiklata (ZF) ve zona retiklaris (ZR)deki lipid damlacklar bulunmaktadr ve krmz olarak boyanmtr. Medulladaki hcreler (Me) lipid bulundurmadndan boyanmamtr. x60, Oil red O, hematoksilen.

Adrenal korteksin k mikroskobu grnts. Kapsln altndaki belirgin bir morfolojiye sahip, koyu boyanan zona glomerulozadaki parankimal hcreler grlmektedir. Bunun hemen altnda ak renkte, lipid-bulunduran bir yap grntsn veren spongiyositlerden meydana gelmi zona fasiklata bulunmaktadr. Bu hcre gruplarnn arasnda ince duvarl pencereli (fenestral) kapillerler bulunmaktadr. x175, H.E. Adrenal medullann dzensiz, anastomozlaan ok keli parankimal hcrelerini gsteren k mikroskobu grnts. Gruplar halinde bir araya gelmi kromaffin hcreleri, vaskler yaplarla yakn yerleim iindedir. Bazofilik stoplazma ve bir tane yuvarlak kromatik ekirdee sahiptir. Parankimaya destek veren ba dokusu stromas bulunmaktadr. x285, H.E.

Sinuzoidal kapillerler

Stroma

Kromaffin hcreleri

10.22

ADRENAL KORTEKS VE ADRENAL MEDULLANIN HSTOLOJS VE LEV

leri, sinuzoidal kapillerler ile yakn yerleimli olarak bulunurlar. Bu hcreler androjenler retirler. Organn medullas ise kromaffin hcreleri ve etrafnda pencereli (fenestral) tip kapillerlerin olduu bir yapdan meydana gelir. Bu hcreler embriyolojik olarak deiiklie uram postgangliyonik sempatik nronlar olup iki tipdeki katekolaminleri retirler.

Adrenal korteksde birbirine parelel dzenlenmi tabaka bulunmaktadr. Bunlarda ilki zona glomeruloza tabakas, kapsln hemen altnda yeralmaktadr ve korteksin yaklak %10-15ini oluturur. Bu tabakadaki hcreler yuvarlak ekilli skca paketlenmi gruplar halinde bulunurlar ve mineralokortikoidleri zellikle aldosteron denilen hormonu retirler. Orta tabaka olan zona fasiklata, korteksin yaklak %75ini oluturur. Bu tabakadaki hcreler uzunlamasna kordonlar eklinde, ok keli hcre gruplarndan meydana gelmi ve sinuzoidal pencereli (fenestral) tip kapillerlere yakn yerleimli olarak grlrler. Bu hcreler ok miktarda ya damlacklar tadndan ve sngerimsi grntsnden dolay bu hcrelere ayn zamanda spongiyositler de denilmektedir. Kortizol gibi steroid hormonlarn en nemli kaynan olutururlar, bunun yannda androjenleri de retirler. En ite yer alan ve ince bir tabaka olan zona retiklaris korteksin %5-%10unu oluturur. Asidofilik stoplazmas olan ve birbirleriyle anastomozlaan kk gruplar halindeki parankimal hcre-

KLNK BLG
Feokromositoma ve nroblastoma, adrenal medulla tmrlerindendir. Genelde erikinlerde grlmektedir. Bir neoplastik doku olan feokromositoma, katekolamin reten hcrelerden kaynaklanmaktadr. Bu hcrelerin ar aktiviteleri, kanda yksek oranda epinefrin ve norepinefrin bulunmasna ve bunun sonucu olarak da hipertansiyonun gelimesine neden olmaktadr. Tam tersi nroblastoma ise malign tmrdr ve ocuklarda grlr. Kromaffin hcrelerini veya postgangliyonik sinir hcrelerini oluturmak zere medullaya g eden embriyonik krista nralis hcrelerinden kaynaklanmaktadr. Bu hcrelerden gelien tmrler, g etme zelliklerini korurlar.

236

Endokrin Sistemi

DER

Spongiyositin ekirdei

Kapillerler

Kapillerler

Adrenal korteksdeki spongiyositlerin elektron mikroskobu grnts. Bir spongiyosit iki tane yakn yerleimli pencereli (fenestral) kapiller ile birlikte grnmktedir. Hcrenin stolazmasnda, ok sayda yuvarlak elektron-youn lipid damlacklar (Li), dz yzl endoplazma retikulumu (DER) ve tubulovezikler kristal mitokondriyonlar (Mi) bulunmaktadr. Bu son derece aktif hcrede kromatik ekirdekte belirgin bir ekirdekik (e) grnmektedir. Kapillerlerin endotel duvar son derece ince ve fenestraldr. x8200.

10.23

ZONA FASKLATADAK SPONGYOSTLERN NCE YAPISI

Bu tabakada yer alan spongiyositlerin ince yapsnn zellii tipik steroid hormonlar reten hcrelerin yaps ile ayndr. rnein, ok miktarda dz endoplazma retikulumu (DER) ve tubuloveziller mitokondriyonlar stoplazmann en belirgin organellerindendir. ok miktarda membranla kapl olmayan lipid tanecikleri, kortikosteroid hormonlarn nc maddesi olan kolesterolun depo yerleridir. Kolesterol mitokondriyonlar tarafndan alnr ve orada deiiklie uratlarak (belli yerlerinden kesilir) olgunlatrlr. Mitokondriyonlarn kristas zerine yerlemi kesim ilemlerinde grevli katalitik enzimler bulunur. Ayn zamanda, DER membranlar zerinde, hormon sentezi ve oluumunda grevli

enzimler bulunmaktadr. Steroid salglayan bu hcreler salg rnlerini depo etmezler, sadece gerekli olduklarnda retilirler. Bu zellik, steroid salg yapan hcreler iin genel bir kuraldr. Lipitte eriyebilen bu hormonlar pencereli (fenestral) kapillerlere verilir. Spongiyosit plazma membranlarnda genellikle salglama iin yzey alann arttrmaya ynelik ksa ve kaln mikrovilluslar bulunur. Perivaskler alann yannda bu membranlar kapillerlerin pencereli (fenestral) endotel hcreleri ince bazal membran ile temas halindedir. Zona glomerulozadaki ve zona retiklarisdeki hcrelerin ince yaplar spongiyositlerinki gibidir ancak stoplazmalarnda daha az miktarda lipid damlac bulunmaktadr. Yallk ve hasar belirleyicisi olan lipofuskin pigmenti, tersiyer lizozom ile ilgili olup kortikal tabakalar arasnda en ok zona retiklarisde bulunur.

Endokrin Sistemi

237

Spongiyositler

Adrenal korteks ve medulla arasndaki birlekenin k mikroskobu grnts. Zona retiklarisin bir blmnde (sol) grlen spongiyositlerin beraberinde sinuzoidal kapillerler grlmektedir (*). Medulladaki koyu ve ak kromaffin hcreleri (sa alt) grlmektedir. x1000, Toluidin mavisi, plastik kesit.

Kromaffin hcreleri

Kromaffin hcrenin ekirdei

Norepinefrin

Epinefrin

Adrenal medullann kk bytmeli elektron mikroskobu grnts. Skca bir araya gelmi kromaffin hcreleri, yuvarlak kromatik bir ekirdee ve ok sayda youn merkezli veziklleri ieren bir stoplazmaya sahiptir. Norepinefrin veziklleri byk ve youndur. Epinefrin ieren vezikller ise daha kk ve daha ak merkezlidir. x6600.

10.24

ADRENAL MEDULLADAK KROMAFFN HCRELERN NCE YAPISI

Membranla kapl elektron-youn salg vezikllerin varl meduldaki kromaffin hcrelerinin ince yap zelliklerindendir. Golgi yapml ve 150-350 nm apndaki bu vezikller, medullann iki nemli peptidinin depo yeridir. Kural olarak, epinefrin ieren vezikl kk ve daha ak merkezli vezikl, norepinefrin ie-

ren vezikl ise daha byk ve daha youn merkezli bir vezikl eklindedir. Memelilerde rnein, kemiricilerde iki tip kromaffin hcre bulunur; bir tanesi sadece epinefrin veziklleri tayan dieri ise sadece norepinefrin veziklleri tayan hcreler. nsanda ise, ayn hcrede hem epinefrin hemde norepinefrin veziklleri bulunur, ancak norepinefrin veziklleri daha fazla sayda bulunmaktadr. Pregangliyonik sempatik nronlar bu hcreleri uyararak salglamalarn dzenlemektedirler.

238

Endokrin Sistemi

t Pankreas.
Sa ve sol duktus hepatikus Duktus hepatikus kommnis Duktus sisticus Duktus choledicus Santorini kanal Wirsung kanal Duktus pancreafikus Beta hcresi Alfa hcresi Sinuzoid Serz asins Pankreas

Safra kesesi

Pankreasn deiik yerlerindeki langerhans adacn grnts. Etraf serz asins tarafndan evrelenmi adacktan geen bir kesit (x220). Gomorinin aldehit fuksin ve ponceau boyas: beta granlleri mor, alfa granlleri ise portakal-pembe grnr.

Langerhans adac Kanal

Serz asins

Kap

Serz asins Kap

Langerhans adac

Kap Pankreasn k mikroskobu grnts. Koyu boyanm serz asinslar damar asndan zengin Langerhans adacn evirmitir. nce gevek ba dokusu (*) ak grnen ve grup halinde olan adack hcrelerini rtmektedir. Adacn ortasnda bir kapiller (kap) grnmektedir. Hcreleri tek tek tanmlamak iin elektron mikroskop ya da immnositokimya tekniini uygulamak gerekir. x470, H.E. Pankreastaki Langerhans adacnn k mikroskobu grnts. ok sayda skca bir araya gelmi ak hcrelerden oluan adack grnmektedir. Bu yuvarlak hcreler bir adet kromatik ekirdee sahiptir. Birok kapillerler (kap) adac beslemektedir. Adac evreleyen ekzokrin pankreas, serz asinslardan ve kk kanallardan meydana gelir. x390, Masson trikrom.

10.25

LANGERHANS ADACIKLARIN GENEL BLGS VE HSTOLOJS

Pankreas iyi gelimi asins ve kanal sistemleriyle sindirim kanalnn en nemli ve en gelimi ekzokrin bezidir. Erken embriyonik geliimde, endoderm kaynakl kanallarn u ksmlarndan kan hcre gruplar daha sonra bu yerden balantlarn keserler. Bu hcreler bir arada yuvarlaa yakn bir ekil alarak pankreas adac ad verilen pankreasn endokrin blmn olutururlar. Bu adacklar pankreasn her tarafna dalmasna ramen pan-

kreasn kuyruk ksmnda daha fazla oranda bulunmaktadr. Normal insan pankreasnda yaklak 1 milyon adet langerhans adac bulunmakta ve hepsi birlikte yaklak 1.5 gr arlndadr ve aplar 300 mdir. Langerhans adac, damar asnda son derece zengindir ve ekzokrin pankreasdan tam olmayan ve ince retikler ba dokusu tarafndan ayrlmtr. Adack hcreleri, H.E ile boyanm kesitlerde skca paketlenmi, ak ve poligonal ekilli olarak grnmektedirler. Adack hcrelerini tanmlamak iin zel boyalarn kullanlmas gerekmektedir.

Endokrin Sistemi

239

Normal (sol) ve Tip I diyabetli (sa) bir fare pankreasndan dondurularak alnan bir kesitin k mikroskobu grnts. mmnafloresan uygulanan doku kesitlerinde insulin ieren beta hcreleri (yeil) ve glukagon ieren alfa hcreleri (krmz) grnmektedir. Normal bir adackta, alfa hcrelerin nemli bir ksm evrede yer alrken, baskn olan beta hcreleri ise adacn merkezinde yer almaktadr. Tip-I diyabette, beta hcreleri hemen hemen hi grnmezken alfa hcreleri ounluktadr. Bu diyabet tipi beta hcrelerin otoimmn olarak ykm sonucu gelimektedir. x585, Alexa Fluor ve Texas Red (Dr. B. Verchere izniyle).

Beta hcrelerinin elektron mikroskobu grnts Ekzositoz vezikl ieriinin ile darya verilmesi Endotel hcrenin ekirdei Salg vezikln hcre membran ile birlemesi Mitokondriyon

Fenestral kapillerin lmeni Beta hcresinin bazal laminas nslinin perivaskler alana gemesi Membranla kaplanm salg vezikl

Golgi kompleks

Hcre ekirdei

10.26

PANKREATK BETA HCRELERNN MMNOSTOKMYASI VE NCE YAPISI

gstermektedir. nsandaki beta hcrelerinin salg veziklleri, 200-250 nm apnda olup, insulin-inko birleiinden meydan gelmi elekron dens kristal bir yapnn evresinde ak bir alan bulunur ve bu da en dtan ince bir membranla kaplanmtr. KLNK BLG
Diyabetes mellitus, insanlarda endokrin pankreasn ilev bozukluu sonucu ortaya kan morbiditesi ve mortalitesi yksek olan bir hastalktr. ki tipi bulunmaktadr; Tip I ve Tip II olmak zere. Tip I, insulin-baml bir diyabet tipidir ve bu diyabet tipinde adack beta hcrelerin otoimmn olarak yklmasyla sonulanmaktadr. Erken dnemlerinde lenfositler adac infiltre eder, fibrotik deiiklikler grlr ve amiloyid birikimi sonucu ileriki dnemlerde adack artk insulin retemez hale gelir. Tip II, insulin-bamsz olan bir diyabet tipidir ve bu diyabet tipinde adacklar genellikle normal grnrler ancak yeterli miktarda insulin retmezler bunun yan sra hedef hcrelerindeki insulin reseptrleri normal ilevini yerine getiremezler.

mmnositokimya uygulamasnda kullanlan iaretli antikorlar sayesinde adack ierisindeki zgn hcreleri ayrmak mmkndr. Bu ok nemli teknik sayesinde, beta hcreleri tarafndan sentezlenen insulin hormonun varlnn bilinmesiyle diyabetin, adack hcre morfolojisini nasl etkiledii saptanabilir. Elektron mikroskop, beta hcrelerinin ince yaplarn ortaya koymak iin nemli bir cihazdr. Bu cihaz hcre iinde insulinin sentezi, salglanmas ve ekzositoz ile dolama verilme ekli konusunda bilgi verebilir. Beta hcresi stoplazmasnda ekirdein yannda yer alan belirgin bir golgi kompleksi, granll endoplazma retikulumu, serbest ribozomlar ve az sayda mitokondriyon yer alr. Golgi kompleksden gelen membranla kapl salg veziklleri, tm stoplazmay doldurmaktadr ve oradan d ortamdaki pencereli (fenestral) kapillerlere verilir. Bu salg vezikllerinin yaplar, dier adack hcrelerinden ve ayn zamanda trden tre farkllk

240

Endokrin Sistemi

Mi Alfa hcresi

Delta hcresi GER K

Beta hcresi

Pencereli (fenestral) kapilerler

Fare pankreas adacnn elektron mikroskobu grnts. ok keli skca bir araya gelmi adack hcreleri pencereli (fenestral) kapillerlere yakn yerletikleri grlmektedir. Bu hcrelerin en nemli zellikleri trler arasnda farkllk gsteren merkezi youn salg veziklleridir (oklar). Faredeki beta hcresinin veziklleri nispeten kktr. Vezikller, membranla kapl olup merkezde youn cisim ve evresinde ise ak bir alan grnmektedir. Sitoplazmada ayrca, granll endoplazma retikulumu (GER), iyi gelimi Golgi kompleksi (GK) ve dalm mitokondriyonlar (Mi) bulunmaktadr. x8600.

10.27

LANGERHANS ADACIKLARIN NCE YAPISI

Elektron mikroskopta adack hcreleri kordonlar eklinde dzenlenmi olduklar ve birbirleriyle balant kompleksleriyle balandklar grlmektedir. Bu hcrelerin serbest yzleri pencereli (fenestral) kapillerlere dnktr. Adack hcreleri, peptid hormonu sentezleyen ve salglayan hcrelerin ince yapsna sahiptir. Stoplazmalarn en belirgin zellikleri, deiik byklkte

membranla kapl salg vezikllerin bulunmasdr. Karbonhidrat metabolizmasn dzenleyen nemli hormonlardan insulin hormonu, glukozun hcreye geiini salayarak kan glukoz seviyesini azaltmaktadr, glukagon hormonu ise tam tersi kan glukoz seviyesini arttrmaktadr. Adack iindeki yerleri, boyutlar ve salg vezikllerinin yaplarna baklarak adack hcrelerini drt eit hcre tipine ayrmak mmkndr: glukagon reten alfa hcreleri, insulin reten beta hcreleri, somatostatin reten delta (D) hcreleri ve pankreatik polipeptid reten F-hcreleri olmak zere.

Endokrin Sistemi
Piya

241

Pineal bezin kk bytmedeki k mikroskobu grnts. ok sayda skca bir araya gelmi ve tbl eklinde (kesik halka) parankimal hcrelerden meydana gelen glandler yap gzlenmektedir. Parankimay destekleyen aradaki stromada ok sayda ince duvarl kapillerler (Kap) ve venl grlmektedir (*). Piya kaynakl gevek ba dokusu, bezin d yzn rtmektedir. x55, H.E.

Kap

Kap

Kap

Corpora aranacea

Kap Pineal bezin byk bytmedeki k mikroskobu grnts. Belirgin kromatik ekirdek ve ekirdekik ieren pinealositlerin (oklar) aralarnda kk ve koyu boyanan gliya hcreleri grlmektedir. Ayrca ince ba dokusundan oluan stroma iinde bol miktarda kapillerler (Kap) bulunur. Ayrca halkasal lamellerden oluan iki tane korpora aranacea grlmektedir. x275, H.E.

Pineal bezin daha byk bytmedeki k mikroskobu grnts. Skca bir araya gelmi birok pinealositler (oklar), organ oluturmaktadr. Bu hcrelerin stolazmasnda altn-kahverenkli lipofuksin pigmenti grnmektedir. nce uzun heterokromatik ekirdee sahip gliya hcreleri ise, destek grevini grrler. Bir sinuzoidal kapillerler (Kap) grlmektedir. x635, H.E.

10.28

PNEAL BEZN HSTOLOJS

Pineal, kk, koni ekilli ve damar asndan son derece zengin nroendokrin bir organdr. Yaklak 7 mm uzunluunda, 0.2 g arlnda ortabeyinin nnde 3. ventrikln tavanndan uzanarak kar ve hem sempatik hem de parasempatik sinirlerce uyarlr. Piyamater tarafndan oluturulan ve organ saran kapslden, organ lobllere ayran ince ba dokusu septalar kar. Pineal daha ok glandler yapya benzemektedir. Pinealositler ad verilen ak, skca bir araya gelmi hcre gruplarndan meydana gelmitir. Embriyolojik olarak nral ektodermden meydana gelmektedir. Pinealositler melatonin ad verilen bir hormonu retir, ve hcrenin uzun uzantsndan yakn temasta olan pencereli (fenestral) kapillerlere verir. Bu hormon sirkadian ritmi zerinde son derece etkildir ve baz trlerde remeyi de dzenlemektedir. Puberte sonras, corpora aranacea (beyin kumu) ad verilen ekstraseller talar belirgin olarak gzlenir. Yala birlikte bu talar artmakta ve radyo-opak zellii dolaysyla orta hatt belirlediinden, radyolojik tehislerinde yararlanlmaktadr. Astrositlere benzeyen daha

kk ve koyu hcreler de bulunmaktadr. Bu hcreler destekleyici ilevi yerine getirir ve gliyal fibriller asidik protein (GFAP) antikoru kullanarak immnboyama ile grntlenebilir.

KLNK BLG
Fransz felsefesici olan Rene Descartes 1629 ylnda pineal bezi, ruhun bulunduu yer olarak tanmlanmtr. nsan pineal bezin gerek grevi tam olarak bilinmemektedir. Ancak melatonin hormonu miktarndaki deiiklik, dier endokrin bezlerin etkilendii aydnlk ve karanlk olan diurnal ritmi dzenledii grlmektedir. Pineal ayn zamanda hipotalamus-hipofiz ekseni zerinden bytme hormonu ve gonadotropinin sentezini basklayarak, puberte ncesi gonad geliimini kontrol etmektedir. ocukluk dneminde grlen pineal tmrleri, gonad hipertrofisine ve pubertenin erken geliimine neden olmaktadr. Bunun yan sra, zaman farkndan doan uyku dzensizlie ve yorgunlua kar dardan alnan melatoninin yaral etkileri gzlenmitir.

15
SOLUNUM SSTEM
eviri: Do. Dr. Hseyin Aktu

15.1 15.2 15.3 15.4 15.5 15.6 15.7 15.8 15.9 15.10 15.11 15.12 15.13 15.14 15.15 15.16 15.17 15.18 15.19

Genel Bilgi Nazal Kavitelerin Ve Paranazal Sinslerin Yaps Nazal Kavitelerin ve Paranazal Sinuslarn Histolojisi Epiglottisin Histolojisi Larinks ve Vokal Kordlarn Histolojisi Trakea ve Ana Bronlarn Yaps Trakeann Histolojisi Trakea ve Bron Epitelinin nce Yaps Respiratuvar Silyumlarn nce Yaps ve levi Bronlarn Histolojisi ntrapulmoner Hava Yollarn Yaps Terminal ve Respiratuvar Broniyollerin Histolojisi Broniyol Epitelinin nce Yaps: Clara Hcreleri ntrapulmoner Kan Dolam Pulmoner Alveollerin Histolojisi ve nce Yaps Kan-Hava Bariyerinin nce Yaps Tip II Pnmositlerin nce Yaps Alveoler Makrofajlarn nce Yaps Alt Solunum Sisteminin Geliimi

333

334

Solunum Sistemi

Hipofiz bezi Medulla

Sfenoidal sins Nazal Kavite Frontal Sinus st ve son

Nazofarinks Farinks Orofarinks Laringofarinks Orta Alt

Nazal konka

Nazal Vestibul zofagus staki borusu Dil Plevrann Kubbesi (Tepesi) Klavikula Epiglottis Larinks

Mediyastinal pariyetal plevra Sa Ana Bron

Vokal katlant (kord) Trakea

Sa Pulmoner Arter Sa Akcier zeri visseral plevra Sa Akcierin hilusu Perikardiyal mediyastinal plevra Substernal ve subkostal pariyetal plevra Diyafragmatik pariyetal plevra

Aorta Sol Pulmoner arter Sol ana bronkus

Lenf Dmleri

Rektus Abdominis kas

nternal oblik kas Diyafram

15.1

GENEL BLG

Solunum sistemi ilevsel adan, vcudun dndan akcierlere hava tayan iletici ksm ve hava ile kan arasndaki gaz alveriinin meydana geldii solunum ksm olmak zere ikiye ayrlr. letici hava yollar havay nemlendirir, str ve temizlerken, solunum ksm havadan O2 temin eder ve kandaki fazla CO2 yi atar. letici yollar anatomik olarak, burun ve paranazal sinsler; hem hava hem yiyecek geiine yarayan farinks; sesi reten larinks; boyutlar klerek bron ve broniyoller e ayrlan trakea; ve terminal broniyollerden oluur. Solunum ksm ise, alveoler kanallara ve pulmoner alveollere ayrlan solunum broniyollerini kapsar ve burada bitiik kapillerle gaz alverii meydana gelir. letici ksmn, st hava kanallarnn mukozas, yalanc ok katl

silli prizmatik epitel ve mukus-salglayan ok sayda Goblet hcresi ile kapldr. Genelde solunumla ilgili epitel olarak bilinen bu silli epitel, hava yollarnn korunmas, temizlenmesi ve ayrca partikllerin maddelerin atlmas iin uygundur. Silyumlar, oral kaviteye doru ritmik bir ekilde hareket eder, atklar ve patojen ykl mukusu hareket ettirirler ve bylece bunlar tkrerek vcuttan atlabilir ya da yutulabilirler. Subepitelyal mukus ve serz salg bezleri de, yine partiklleri yakalamaya, nemlendirmeye ve kayganlatrmaya yardmc olmak iin, sekresyonlarn mukozal yzeye doru salglarlar. Solunum sisteminin doru biimde ilemesi iin gereken yardmc yaplar, plevra, diyafram, gs duvar ve nefes alma ve nefes verme srasnda kaburgalar kaldrp indiren kaslardr.

Solunum Sistemi

335

t Nazal kavite ve sinslarn frontal kesiti.

Frontal sinsn mukosiliyer temizlii (klirensi)

Osteomeatal Kompleks

t Nazal veya sins duvarnn ematik izimi.

Mukosiliyer akmn yn Maksiler sinsn mukosiliyer temizlii (klirensi) Sinste sv birikimi Mkz Bez

Nazal dng

Silyalar Nazal kavite iine kk aklk (kanal) boyunca mukusu ilerleterek (mukosiliyer klirens) sinsleri direne eder. Goblet hcresi Silyal Hcreler Mukus

Submukozal kapiller yatak Venz sins Arteriyovenz ant Arter Ven Periyosteum Kemik

15.2

NAZAL KAVTELERN VE PARANAZAL SNSLERN YAPISI

nsler frontal, etmoidal, sfenoidal ve maksiller- nazal kavitelerle balantl, havayla dolu kavitelerdir. Onlarn mukozalar pek ok kadeh hcre ile solunum epitelini ierir ve nazal kavitelerin mukozasyla kesintisiz balantldr ve bu enfeksiyonun yaylmn kolaylatrr. Lamina propriya ok incedir ve etrafn saran kemik dokunun periyosteumu ile i iedir. Paranazal sinslerin mukozasnda birka tane kk seromkz bez bulunur.

Bir nazal septumun ayrd ifte kanallar olan nazal kaviteler, solunum sisteminin iletici ksmnn ilk yaplardr. Her bir kavite, anteriyor vestibl ve nazal kavitenin kendisini ierir. Pek ok ya bezi, ter bezlerini ve sa follikllerini ieren epidermis ile kapl olan vestibl, nazal kaviteye alr ve bu da aralarnda kadeh hcreler bulunan ve belirgin bazal membran zerinde bulunan yalanc ok katl silli prizmatik epitele sahip bir mukoza ile kapldr. Altta lamina propriya kollagen ve elastik lifler ve damardan zengin olan ba dokusudur, nazal kavitenin kemikli ve kkrdakl eperlerinin periost ve perikondriyumuna skca tutunur; bunlar nefes alma srasnda sertlii salar. Lamina propriyada seromkz bezler de bulunur ve kk kanallar vastasyla epiteliyal yzeye doru akarlar. Epiteliyal yzeyde bulunan silyumlar, yzeyel salglar nazofarinkse doru itmek iin hareket ederler. Lamina propriyada, balca grevi alnan havay stmak olan byk venz pleksuslar bulunur. Pleksuslar alerjik bir reaksiyon ya da nazal enfeksiyon srasnda tkanabilirler ve bu da mukozada imeye ve hava kanalnn daralmasna yol aar. Paranazal si-

KLNK BLG
Sinzit, sinslerin mukoza zarnn inflamasyonuna iaret eden yaygn klinik bir durumdur. Genellikle tme ve alerjilerle badatrlr ve sebebi bakteri, virs ya da mantar enfeksiyonu olabilir. Akut ve kronik formlar her yl Kuzey Amerikada 30-40 milyon kiiyi etkiler. Nazal ve paranazal sinslerin mukozal i ksm gnde yaklak 750 mL mukus retir. nflamasyonlu sinsler mukusla tkanr ve enfekte olabilirler. Kronik sinzit vakalarnda, sinslerin direnaj kanallar tkanr ve ilevlerini kaybederler. Mukz bezleri, kavitelerde kalan youn salglar retirler ve bu da bakteriyel bytmeyi artrp i eperi kalnlatrr.

336

Solunum Sistemi

Nazal konkalarn kk bytmelerdeki k mikroskobu grnts. solunum epiteli

konkalar dtan sarar ve nazal kavite lmeni (*) ile dorudan ilikidedir. Gevek ba dokusu iinde ince duvarl venz sinsler (V) ve kemik trabeklalar (K) yer almaktadr. Yzeye alan bir kanal ile lamina propriyadaki bir kk bezin drenaj grnmektedir (ok). x100 H.E. K

Nazal kaviteyi deyen solunum mukozasnn k mikroskobu grnts. Uzun yalanc ok katl epitel bazal hcreler (B), goblet hcreleri (G) ve apikalde silyalar olan silindirik
hcrelerden meydana gelmektedir (Ksa ok). Silyumlu zemin zerindeki prtkl yapya (Uzun ok) dikkat ediniz. nce belirsiz bir bazal membran (Bm) epiteli alttaki hcreden ve damardan zengin vasklarize olan lamina propriyadan ayrr. Bu laminada kapiller a (K) yaps yer almaktadr. (K) x300. H.E.

15.3

NAZAL KAVTELERN VE PARANAZAL SNSLERN HSTOLOJS

Her bir nazal kavite dar birer geittir ve kk bir orifis olan koana vastasyla nazofarinks ile arkadan balantldr. Mukoza zar ile kapl olan kemik trabeklnden oluan nazal konka, kavitenin yzey alann nemli oranda artrr. Mukoza zarnn yalanc ok katl silyal prizmatik epiteli, ok miktarda, dzensiz biimde dalm, mukus salglayan kadeh hcreye sahiptir. Dallara ayrlm pek ok seromkz bez, alttaki lamina propriyaya uzanr ve kk kanallar vastasyla yzeyle balantldr. Kapillerler yaygn ve venz sins a ve arteriyovenz anastomozler, lamina iin tipiktir. Nazal mukozann baz blmlerinde, yzeysel biimde yerlemi ince duvarl venz sinsler, erektil dokuyu andrr ve alnan havay strlar. Yzeyde bulunan ve seromkz

bezler ve goblet hcreleri tarafndan retilen mukus katman yabanc partiklleri yakalar ve silyumlar tarafndan devaml hareket ettirilir. Mukosiliyer klerens olarak bilinen bu ilem, partiklleri nazofarinkse doru srkler ve bu maddeler burada yutulur ya da tkrklenerek atlr. Paranazal sinslerdeki eperi oluturan epitel, nazal kaviteninkinden daha alaktadr ve nazal kaviteye oranla daha az sayda goblet hcresi vardr. Solunum epitelinde tr hcre bulunur: bazal, silyal ve goblet hcreleri. Bazal hcreler, yedek hcreler olarak i grrler ve srekli olarak dklen dier epitel hcrelerinin yerini alrlar. Bunlar bazal membran zerinde bir tek katman ierisinde bulunan kk yuvarlak biimli hcrelerdir. Goblet hcreleri ise bazal membran zerinde bulunur ve yzeye uzanrlar ve burada nispeten geni bir apikal blgeye sahiptirler. Bu blge, deikenlik gsteren mukus ierii nedeniyle soluk ya da ykanm gibi grnr.

Solunum Sistemi

337

Epiglottisin k mikroskobu grntsnde kk bytmedeki grnts. Epiglottisin elastik kkrdaktan (EK)

yaplm bir merkezi vardr. Dile bakan yz(altta) ve serbest kenar (sa stte) keratinize olmam ok katl yass epitel ile rtldr. Laringeal yzn yars (ok) boyunca epitel deiim gsterir ve sonunda solunum epiteline dner. x15 H.E EK

KYE YKPE

Epiglottisin bir ksmnn k mikroskobu grnts. Her ne kadar bu bytmede geiin

gsterilmesi zor da olsa, epitel (stte) ok katl yassdan (KYE) yalanc ok katl prizmatik epitele (YKPE) deiim gsterir. Lamina propriya (LP) hcreden zengindir ve ok sayda kan damar ve sinir yaps ierir. Elastik kkrdak (EK) perikondriyum (PK) ile rtldr. x70 H.E. PK

EK

Byk bytmede epiglottisin laringeyal yznde epitel gei blgesinin detaylar. Sada
keratinize olmam ok katl yass epitelin sola doru ok katl prizmatik epitele ani deiimi izlenmektedir. Bu tr epitel deiim blgeleri tmr oluum blgeleri olabilir. nce bir bazal membran (BM) epitel alttaki gevek ba dokusundan (BD) yaplm lamina propriyadan ayrr. Oklar epitel ii lenfositleri iaret etmektedir. x500 H.E

BD

15.4

EPGLOTTSN HSTOLOJS

Epiglottis, dil kknn altnda, larinksin giriini rten, yaprak biiminde bir yapdr. Hiyoid kemie tutunan ve ok esnek olan elastik kkrdakdan bir i yaps vardr. Bunun lingual yzeyini, dilin dorsal yzeyini kaplayan epitel ile direkt balantl olan koruyucu mukozal keratinize olmayan ok katl yass epitel kaplar. Bu epitel, epiglottisin laringeyal alt yzeyine kadar uzanr. Bu yzeyin daha derinlerinde, gei blgesinde, ok katl prizmatik epitel, goblet hcreli yalanc ok katl silyal prizmatik epitel haline gelir ki bu yaygn olarak solunum epiteli olarak bilinir. Alt yzeyi kaplayan mukozann yaknnda ya da elastik kkrdak tabakalarn arasnda dank halde seromkz bezler bu-

lunur. Epitelin altndaki gevek ba dokusu yapsnda lamina propriyada, pek ok kan damar, lenfatik damar, sinirler ve yaygn mononkleer ba dokusu hcreleri bulunur. Elastik kkrda saran perikondriyum lamina propriyaya skca tutunur. Epiglottis hareket etmiyorken genellikle dik durur ve havann, larinkse ve daha alttaki solunum kanallarnn tmne ulamasna izin verir. Yutma srasnda, yiyecek ve svlarn trakeaya girmesini engellemek iin larinks giriini kapatmak amacyla bir kapak gibi geriye doru katlanr. Boaz yangs yani tonsillalarn, farinksin veya larinksin inflamasyonu ya da infeksiyonu trakeay tkayabilir ve nefes almay daha zahmetli hale getirebilir ve hemen tedavi edilmezse lmcl olabilir.

338

Solunum Sistemi
Dil kk Epiglottis Ventrikler (Yalanc Vokal) Katlantlar

Vokal katlantlar (Gerek)

YST

Trakea

zefagus

Larinksin inspiriyumdaki laringoskop grnts.

Larinksin frontal kesiti. Vokal kordlar (VK) elastik lifler ierir. Yalanc ses telleri (YST) (false vocal fold:FF) seromkz bezler ierir. Keratinize olmam ok katl yas epitel her iki katlanty da rter (oklar) lar ngeyal ventrikl (LV) yaps ve vokalis kas (VK) izlenmektedir. x15 H.E

Larinkste ventrikler boluun k mikroskobu grnts. Keratinize olmam ok katl yass epitel (KYE) ve
olunum epiteli (SE) mukoza yzeyini rtmektedir. Lamina propriyada seromkz bezler (SB) bulunmaktadr. x60 H.E.

15.5

Larinks, farinks ve trakea arasnda bulunur ve 4-5 cm boyundadr. Solunum iletici sistemin bir paras olarak, fonasyonda nemli bir rol oynar, yutma srasnda kapanr ve bylece yiyeceklerin daha alttaki hava kanallarna giriini engeller. Larinksin duvar, ba dokunun birletirdii hiyalin ve elastik kkrdak dokudan oluan bir kafestir (framework) ve iskelet kaslaryla ilikilidir. Larinks mukoza zarnda, ieri doru katlant yapan, iki dizi belirgin kvrm vardr: sahte (veya ventrikler) kvrmlar ve gerek vokal kvrmlar (veya kordlar). Bu kvrmlarn arasnda ventrikler girintiler diye bilinen, dar ve kese benzeri invajinasyonlar ile laringeyal ventrikl denen bir boluk bulunur. Vokal kvrmlar, vokal ligamentlerini elastik liflerin ierir ve tiroaritenoid kaslarn vokalis ksmnn iskelet kas lifleri bunlara tutunur. Vo-

VK

B KYE SE K

SB

SB

MH

Larinksin vokalis kas parasnn k mikroskobu grnts. Enine kesitte iskelet kas lifleri (K) bir bezin (B) mkz asins yaknndadr. Mast hcresi (MH) ba dokusu iinde
izlenmektedir. x300 H.E.

LARNKS VE VOKAL KORDLARIN HSTOLOJS

kalis kasn kaslmas, vokal ligamentlerin elastik liflerini geveterek laringeyal ventrikllerin eklini deitirir ve farkl seslerin retilmesini mmkn klar. Larinksin mukoza zar temelde solunum epitelin oluur fakat bu ses kvrmlarnn st ksmnda, keratinlememi ok katl yass epitel haline gelir. Bu deiiklik, kvrmlarn aktif hareketinin bir ilevidir ve srtnmenin tetikledii doal bir anmadr. ki tr kvrmn kesiim noktasndaki epitel, silli ok katl prizmatikdir. Epitelin altnda, lamina propriya gevek, hcreden zengin ba dokusu yapsndadr ve laringeyal girintilerin yannda lenfoid nodller (follikller) bulunur. Epitelin invajinasyonlar olan kark seromkz bezler, ventrikler kvrmlarda meydana gelir, fakat vokal kordlarda meydana gelmezler. Larinks normal d bir biimde, alerjik yantlar srasnda histamin salglayan mast hcreler ile doludur ve bu da hayat tehdit edebilen dem ile sonulanr (hava kanaln tkayabilir).

Solunum Sistemi

339

Tiroid kkrda Krikotiroid ligament Krikoid Kkrdak

Ba doku klf (alm) Kkrdak aras ligamentler Trakea kkrdaklar

Ba doku klf Kkrdak Elastik lifler Bez Kk Arter Lenf Damarlar Sinir Epitel

n duvar Trakeann enine kesit grnm Arka duvar

Mukoza, elastik liflerin youn birikimden olumu uzunlamasna katlantlar gsterir. Bron akl

Sinir Kk arterler Bez Elastik lifler

Trakealis kas zofagus kas Epitel Lenf Damarlar

st loba st loba Sa ana bron Sol ana bron Lingulaya

Orta loba

Alt loba

Alt loba

ntrapulmoner

Ekstrapulmoner

Ba dokusu klf

15.6

TRAKEA VE ANA BRONLARIN YAPISI

Havann akcierlerde alveollere ve alveollerden tanmasna yarayan bir kanal olan trakeabroniyal aa, trakea, sa ve sol bronlar ve onlarn daha alt dallarn kapsar. Trakeann d anterolateral ksm, hiyalin kkrdaktan 16-20 hilal biimli halkaya sahiptir ve bunlar sertlii salar, ekli muhafaza eder ve trakeal lmenin akln salar. Yalanma sonucu kkrdak genellikle dejeneratif deiiklikler gsterir ve kirelenebilir. Posteriyor olarak kkrdak halkalarnn ular, trakealis kas oluturan dz kas liflerini ieren fibrz bir zar tarafndan gerilir. Bu kasn, oryantasyonu temelde dairesel olan kaslma hareketi, trakeal lmenin daralmasna yol aar. Yalanc ok katl silli prizmatik epitel, lmeni kaplar ve vcuttaki en kaln zarlardan biri olan belirgin bazal

membran zerinde durur. Blgesel srtnmeye ve kronik ksre yant olarak epitel metaplazisi meydana gelir. Epitelin iinde goblet hcreleri, mukus salglar ve bu trakeann yzeyini kayganlatrrken, toz ve bakteri gibi yabanc partiklleri yakalar. Alttaki submukozadaa, kk seromkz bezler bulunur. Mukozay alttaki submukozada, muskularis mukoza yerine, uzunlamasna duran elastik liflerden oluan bir tabaka ayrr. Trakeann epitelindeki silyumlar, mukusun yakalad partiklleri, senkronize dalgaya benzer hareketlerle yukar doru srkler. Mononkleer hcreler lenfositler, plazma hcreleri, ve makrofajlartamamen damardan zengin lamina propriyann iyi iine szarlar. Bronlar; histolojik olarak trakeay andrrlar fakat aplar daha kk, duvarlar daha incedir ve ayrca kesintili ve sirkumferansiyel olan dzensiz kkrdak plaklarna sahiptirler. Dz kas her bir bronun lmenini kuatr.

340

Solunum Sistemi

Trakea duvarnn enine kesitte k mikroskobu grnts. Sada trakea lmeni

solunum epiteli (SE) ile rtldr. Submukozadaki sermkz bir bez (B) epitelyal yzeye kk bir kanal aracl ile almaktadr (ok). Perikondriyum ile evrili hiyalin kkrdak (HK) hava yolunun d ksmna yerlemitir. x60 H.E.

SE HK

Trakeada sermkz bir bezin byk bytmedeki k mikroskobu grnts.

Mkz asinslar (MA), serz asinslar ve ou serz yarmaylar (SD) eklinde organize olmu olan serz hcrelerden oluan bir karm bu bezin salg yapan ksmn oluturmaktadr. Mkz hcreler greceli olarak byk ve soluk hcreler olup, bazalde yasslam ekirdekleri vardr. Serz hcreler daha kk olup, yuvarlak ekirdekleri ile daha koyu boyal olan hcrelerdir. Etrafta yer alan stroma ise olduka hcrelerden zengindir. x265 H.E.

15.7

TRAKEANIN HSTOLOJS

Trakea, boyu 15-20 cm, ap 2-3 cm olan yar sert bir tptr ve larinks ile karina arasnda bulunur; buras trakeann iki ana brona atalland yerdir. Trakeann duvar, lmeni kuatan drt tabakadan oluur. lk tabaka yani en i ksmdaki mukoza, goblet hcreli yalanc ok katl silli prizmatik epitelden (solunum epiteli) oluur. Olaan d kalnlktaki bir bazal membrann zerinde durur ve bu, epiteli, altta bulunan elastik liflerine zengin gevek ba dokusu yapsnda lamina propriyadan ayrr. Lamina propriya ayrca difz lenfoid doku ve dank lenfatik nodller de ierir. Bir sonraki tabaka yani submukoza, kark seromkz bezler ierir. Mukz ve serz Asinsler, lmene, kanallar yoluyla geen salglar retir. Asinsn taban ksmlar boyunca, kk yldz biimli miyoepitelyal hcreler bulunur ve bunlar, kaslmayla, salglarn kanallara atlmasna yardm ederler. nc tabaka, hiyalin kkrdak halkalarn bir arada tutan fibroelastik ba dokusudur ve kkrda saran perikondriyum ile kaynar. Kkrdak halkalar sayesinde trakea kapanmaz ve akcierlere serbest hava geii engellenmez. Posteriyor olarak, kkrdak halkalarn serbest ular arasnda gerili olan trakeal kas lifleri, enine ve

eik. Bu lifler, trakeal lmenin apn dzenlemede rol oynarlar. En dtaki tabaka olan adventisya ise trakeay besleyen kan damarlar ve sinirleri kapsayan gevek ba dokusudur. Adventisya, etrafndaki ba dokuyla fark edilmeyecek derecede kaynamtr.

KLNK BLG
Kistik fibrozis, solunum yolundaki seromkz bezlerin mukz hcrelerinde ve ayrca vcudun dier blgelerinde bulunan, pankreas salglar, ter ve tkrk reten hcrelerde, klorr iyonlarnn defektif biimde tanmasndan kaynaklanan otozomal, resesif bir bozukluktur. Defektif bir gen, aktif tama ilevi olan, zarla ilikili bir proteini deiime uratr. KF transmembran dzenleyici iletken olarak bilinen bu protein, klorrn hcrelere ve hcrelerden dar hareketini kontrol eden bir kanaldr. Defektif klorr iyonu tanm, youn ve yapkan mukusa sebep olur ve hastalar kronik akcier enfeksiyonlarna ve dier semptomlara yatkn hale getirir. Solunum yetersizlii en tehlikeli sonutur ve hayat tehdit edebilir. Kistik fibrozisi olan hastalar, gen terapisi iin iyi adaylardr.

Solunum Sistemi

341

Trakeadaki solunum epitelinin k mikroskobu grnts. Kk yuvarlak bazal hcreler (B) bazal membran zerinde (BM) yerleiktirler. Goblet hcrelerinin (G)
ii boalm grnmleri vardr. Her iki hcre tipi de lmen (*) ile ilikili apikal silyumlar (oklar) olan silindirik hcreler ile karm halde bulunurlar. x420, H.E.

t Trakea ve byk bronkuslarn ince yapsnn ematik resmi.

Mukus Silyal hcre Goblet hcresi Serz hcre

S Frams hcre K hcresi Bazal Bazal hcre membran

Trakea mukozasnn elektron mikroskobu grnts. Solunum epiteli, lmen (*) ile ilikide olup, bazal hcreleri (B), silyal hcreleri (S),
ve mukus salglayan goblet hcrelerini (G) ierir. Altta submukozada miyoepitel hcreleri ile (oklar) sarlm seromkz bez (GL) izlenmektedir, salg hcreleri, miyoepitel hcrelerinin altnda belirgin salg veziklleri ierir. x2500.

15.8

TRAKEA VE BRON EPTELNN NCE YAPISI

Hem trakea hem de bronlarn yzey epitelyumu temelde, kadeh eklinde mkz hcrelerle (Goblet hcreleri) ve kk yuvarlak ve gen bazal hcrelerle karm durumdaki uzun silli prizmatik hcrelerden oluur. Her hcre lmene ulamadndan ve ekirdekleri eitli seviyelerde bulunduundan, epitel, yalanc ok katl olarak bilinir. Hcreler tek katl prizmatik ve daha sonra kbik gibi bir ekil aldka bu grnm distal bronlarda yava yava kaybolur. Silli hcre en belirgin hcre tipidir ve luminal yzeyden bazal membrana kadar uzanr. Hcreler apikal sk balantlarla birbirine skca tutunur. Silli hcrelerin yzeyinden 200250 silyum ve daha ksa boyda birok mikrovillus kar. Daha proksimal hava kanallarnda Goblet hcreleri, hcrelerin yaklak %20-%30unu oluturur ve daha distal blgelerde saylar d-

er. Pek ok membran ile evrili mukus damlac, bu hcrelerin apikal ksmn geniletir fakat bazal ksm dardr ve daha az organele sahiptir ve bundan dolay kadeh eklindedir. Bazal hcreler, bazal membrana yakn tek bir sra halinde dururlar ve bunlarn apeksleri lmene ulamaz. Bunlar sitoplazmada ok az zelleme gsterirler ve dier epitel hcrelerinin yenilenmesi iin kk hcreler olarak i grrler. Solunum yolunun dier ksmlarnda olduu gibi, epitelde, elektron mikroskopi ile daha iyi grlebilen dier birka hcre tipi bulunur. Kk apikal mikrovilluslara sahip frams hcreler ve zel bir nitelii olmayan ara hcreler de bulunur fakat bunlarn ilevleri belirsizdir. Alttaki submukozal bezlerde grlenleri andran tek tk serz hcreler ve gastrointestinal kanaln enteroendokrin (difz nroendokrin) hcrelerine benzeyen ve kk membran ile evrili sekretuvar granlleri olan nroendokrin (Kulchitsky, ya da K) hcreler de bulunur.

342

Solunum Sistemi

Enine kesit grnm.

Silyumun bytlm detayl grnm.

Trakeann silyal hcresinin elektron mikroskobu grnts. Hcre yzeyinden pek ok silya uzanr ve trakea lmenine doru knt yapar. Plazma membrannn hemen altnda hcre apeksindeki bazal cisimciklerden (BC) kken alrlar ve ortalarnda kompleks nsal dzenlenim gsteren mikrotblleri barndrrlar. Greceli olarak daha basit sitoplazmik yaps olan ve daha kk olan mikrovilluslar (oklar) ilyumlarn arasnda izlenebilmektedir. Mitokondriyonlar (Mi) silyal hcrelerde bulunurlar ve silyum otilitesi iin enerji salarlar. Komu bir goblet hcresinin (GH) bir ksm da izlenmektedir. x20,000.

15.9

RESPRATUVAR SLYUMLALRIN NCE YAPISI VE LEV

Nazal kaviteden respiratuvar broniyollere kadar olan solunum kanal boyunca silli epitel hcreleri bulunur. Siller, hcrelerin luminal yzey kntlardr ve bir hcrede birka yz tane bulunabilir. Bunlarn balca grevi, toz ve l hcreler de dahil olmak zere yakalanan partiklleri ve mukusu, oral kavitede elimine edilebilmeleri veya yutulabilmeleri iin, hcrelerin yzeyi zerinden oraya kadar srklemektir. Bunlarn ap 0.25 mdir ve boylar 5-10 m arasnda deiir. Bir sil taban sitoplazmik mikrotblslerle ve bir bazal ayak ve kkkten oluan bazal cisimcik (bazal body) ile sabitlenmitir. Silyumlarn hareketi, kurbaalama yzme hareketine benzer: ileri doru hzl gl bir hamle ve ardndan daha yava ve esnek olan ilk pozisyona dn hamlesi. Bir silyumun hareketi, merkezi aftna yani aksoneme baldr. Aksonem, iki adet merkezi mikrotbuls iftinden oluur ve bunlar dokuz periferal mikrotbls ifti ve bunlarn ilikili proteinleri tarafndan sarlmtr. Tblin, mikrotblslerin temel yapsal proteinidir ve neksin bunlar mekanik olarak balar. Her bir ift, bir A tubl ve bir B tublden oluur. A tubllerinden kan kntlar ya da yan kollar, tubl boyunca dzenli olarak ve iki sra halinde bulunurlar. Bunlar, bklmeye sebep olan kayd-

BC GH

rc gc yaratmak iin ATPyi hidrolize eden siliyer dyneini ierirler. Hareket esnasnda d taraftaki iftler, mikrotblslerde bir ksalma olmakszn birbirlerinin yanndan kayarak geerler. Bunlar birbirlerine neksin ile bal olduklarndan, bklme meydana gelir. Silyumlar koordine ve tek ynl bir tarzda, ardk, kam gibi hareket dalgalaryla saniyede 10-25 atm yaparlar. Atmlarn ynn genetik belirler.

KLNK BLG
Kartagener sendromu (veya bir immotil silya sendromu olan primer siliyer diskinezi) ender grlen bir genetik bozukluktur ve situs inversus (prenatal geliim srasnda organ yerleiminin ters olmas), sinzit ve bronektazi (broniyal hava kanallarnn kronik genilemesi) ile karakterizedir. Bu sendrom, bir otozomal resesif patern yoluyla kaltsal olarak geer ve etiyolojisi bilinmemektedir. Elektron mikroskopisi, silyumlarn dynein kollarnda, hareket etme defektine yol aan bir yetersizlik gsterir. Bu sendrom, neonatal yaamda, defektif mukosiliyer klerens ile sonulanan kronik st ve alt solunum yolu hastal da dahil olmak zere klinik belirtilerle belirgin hale gelebilir. Erkekler hareketsiz spermatozoaya sekonder infertilite gsterebilirler.

Solunum Sistemi
t Byk bronkusun ematik kesiti.
Goblet hcreli silyal prizmatik epitel Bazal membran zerine dizilmi Bazal hcreler Elastik fibriller, kan damarlar ve lenfatikler ieren lamina propriya Dz kas Submukozal bezler Sinir demeti Perikondriumla evrili hiyalin kkrdak pla Kan damarlar Lenf Damarlar

343

SE

SY

DK

HK

Bronkus duvar kesitinin k mikroskobu grnts. Silyal solunum epiteli (SE) lmeni (*) rter. Alttaki lamina propriyada dz kaslar (DK) yer alr. Bir hiyalin kkrdak tabakas (HK) hava yollarnn d ksmna yerleiktir. Sada seromkz bir bez izlenmektedir. x300 H.E. Bronial seromkz bir bezin k mikroskobu grnts. Ak boyanm mkz asinilerden (MA), koyu boyal serz yarmaylar (SY) ve yarmaylar dardan saran yasslam miyoepitelyal hcrelerden oluur. x300 H.E.

15.10

Ekstrapulmoner bronlarn ap trakeaya kyasla daha kktr fakat histolojik olarak trakeaya ok benzerler. Daha byk bronlarda hiyalin kkrdak ve dz kas, trakeadaki ile ayn dzenlenmeye sahiptir. Hilumda, primer bronlar, akcier iine girerken iki para halinde (dikotomal) dallanrlar. Bron duvarlarndaki hiyalin kkrdak duvarn kmesini nler ve bronlar daha kk bronlara blndke kkrdak, dzensiz tabakalar biimine girer. Kkrdan i ksmnda longitudinal duran elastik lifler ve kollagenden oluan bir a bulunur ve bunlarn iine gml durumda, intrapulmoner bronlarn lmenini tamamen evreleyen aprazlamasna dizili eritler halinde duran dz kas hcreleri vardr. Parasempatik vagal uyarm broniyal dz kasn kaslmasna yol aarken sempatik uyarm gevemesine yol aar. Kkrdan

BRONLARIN HSTOLOJS

hemen zerindeki submukozada bulunan broniyal seromkz bezler, yarmay eklinde dizili mukz ve serz hcrelerden oluur. Bunlarn kk kanallar mukozal yzeye alr ve burada ilerindekiler, nemli, yapkan, koruyucu bir mukus yzey katman oluturmak iin serbest braklr. Serz hcreler, byk olaslkla mukz hcrelerin salglarn gnderen sulu, protein benzeri, akkanl dk bir salg retirler. Kk lenfatik doku birikimleri genellikle lenfoid nodller (follikller) olarak lamina propriyada yaygn olarak bulunurlar. Bunlar patojenlere kar immunolojik savunma salarlar ve antikor salglayan plazma hcrelerinin retimi iin, B lenfosit farkllama alanlarn (germinal merkezler) temsil edebilirler. Bronlar klrken dallanmaya devam ederler ve dallanrken epitelin yksekliinde azalma ve goblet hcrelerle silyal hcrelerin saysnda kademeli bir azalma meydana gelir.

344

Solunum Sistemi
Terminal Broniyol Dz kaslar Elastik fiberler Kkrdak

Orta apl bron ve broniyollerin elik eden kesitleri.

Kkrdak Solunum epiteli

Bronlar

Alveol

Dz kas

Submukozal bez Alveol kanallar Alveol kesesi ve alveoller

Asins

Broniyoller

Dz kas

Respiratuvar Broniyoller Alveol kanallar ve alveol keseleri

Lobl

Asins Alveoller Broniyol lmeni

ntrapulmoner hava yollarnn orta apl bir bronkus ve broniyole kyasla yaplar ve alt gruplanmalar

Kohnun inter alveoler delikleri

15.11

NTRAPULMONER HAVA KANALLARININ YAPISI

ntrapulmoner hava kanallar, ardk iki para halinde dallanma ve bronlardan respiratuvar broniyollerine kadar yaklak 20 oluum ile karakterizedir. Bronlardaki kkrdak tabakalar perifere doru seyrekleir ve son oluumlarda sadece dallanma noktalarnda bulunurlar. Terminal broniyoller bronlardan uzakta, son kkrdak tabakadan sonradr ve respiratuvar broniyollerine alrlar ve bunlarn duvarlarnda, kk, kresel, alveoler kntlanmalar bulunur. Respiratuvar broniyollerinin daha tesinde alveoler kanallar ve yuvarlak biimli alveoler keseler bulunur ve bunlar alveollerin kendisine alr. Hava kanallarnn dallanma paternine oranla en kk anatomik birim, akcierin, terminal broniyol ve onun tm dallar tarafndan beslenen ksm olarak tanmlanan pulmoner asinstr. nsanlarda 6-10 mm apnda olan asins radyolojik olarak grlebilir. Patologlar akcier hastalnn yaylmn tanmlamak iin asins kullanrlar. Daha byk bir solunum birimi olan pulmoner lobln ap yaklak 2.5 cmdir ve fibrz ba doku septumlar ile ayrlr. Her bir lobl piramit eklinde bir akcier doku blgesidir ve tepesi hiluma, taban viseral plevraya dnktr. Bir bron, loble tepesinden girer ve kkrdan hemen kaybedip broniyol olur ve bu da

dallanp pulmoner alveol demetleri halinde son bulur. Be ile sekiz asins bir lobl oluturur. Alveoler duvarlardaki yuvarlak ve oval delikler vastasyla asinslar arasnda kollateral hava geitleri meydana gelir ve interalveoler Kohn gzenekleri olarak bilinirler. Bu aklklar ayn zamanda bir alveolden dierine hava geiine izin verir ve enfeksiyon yaylmn mmkn hale getirebilirler.

KLNK BLG
Akcier kanseri tm dnyada kanserden lmlerin balca sebebidir ve bu lmlerin %85den fazlas sigara imekten kaynaklanr. Trakeabroniyal aacn solunum epitelinden ya da pulmoner alveollerin pnmositlerinden kan tmrlerin ou karsinomdur. Histolojik alma, tany destekler ve klinik derecelendirme ile prognozda yardmc olur. En yaygn grlen kk hcreli olmayan karsinomlar hzla geliir, genellikle metastaz yapar ve kemoterapi ya da radyasyona kt yant verirler. Kk hcreli (eski adyla oat-cell) karsinomlar, tmrlerin yaklak %20sini tekil eder, genellikle broniyal epitele karlar ve yksek oranda maligndirler. Karsinoid tmrlerse, solunum epitelinin pluripotansiyel bazal hcrelerinden, yava gelien, nroendokrin tmrlerdir ve akcier kanserlerinin %5inden sorumludur.

Solunum Sistemi

345

Kk bytmede bir terminal broniyol de gsteren akcier dokusunun enine kesitteki k mikroskobu grnts. Bu hava yollar
nispeten ince duvarl ve daha basit histolojik yapdadr. Yapsndaki dz kaslarn ksmi kontraksiyonlar yldzs bir lmen (*) grnmne yol amaktadr. Birbirine yakn paketlenmi ok saydaki alveol akcier panakimasn oluturmak zere broniyollerin etrafn evirir. x150. H.E

Respiratuvar broniyoln daha byk bytmedeki grnm. Tek katl

prizmatik epitel lmeni rter ve kubbe biimli Clara hcreleri (oklar) ile silyal hcrelerden oluur. Pulmoner alveoller, respiratuvar broniyollerin duvarnda da doru ceplemeler (*) oluturur. Akcier dokusunu (A) saran dier blgelerde de izlenebilmektedir. x270. H.E.

Respiratuvar broniyol

15.12

TERMNAL VE RESPRATUVAR BRONYOLLERNN HSTOLOJS

Hava yollarnn ap 1 mm ya da daha altna ulatnda ve duvarlar kkrdaktan yoksun kaldnda, bunlara broniyol denir. Bu kk iletici tpler tekrar tekrar dallanrlar ve basit histolojik yaps olan ince duvarlar vardr. Bunlar tek katl prizmatik ep;itel ile kapldr. Pek ok silyal hcre bulunur fakat Clara hcreleri diye adlandrlan kubbe biimli silyal olmayan sekretuvar hcreler, st hava yollarndaki goblet hcrelerinin yerini alr. Silyumlar senkronize bir ekilde atmlar yaparlar ve toz partikllerini yukar bronlara doru iterler. st hava yollarnn aksine broniyol epitelinin altnda hi bez bulunmaz. Nispeten byk miktarda, helika biimde dizilmi dz kas, hava yolu duvarlarn sarar ve bunlar kaslmayla, hava yolunu ksaltp lmeni bzebilirler. Bunlar saran gevek ba doku stromas, pulmoner alveolleri saran ile kesintisiz baldr ve ounlukla oryantasyonu dik olan bol miktarda elastik lif ierir. Terminal broniyoller, en az iki ardk dallanma dzeni gsteren respiratuvar broniyollerine ve her bir respiratuvar broniyol 2-10 alveoler kanal halinde dallanr ve bunlar da pulmoner alveol demetlerine alr. Bun-

larn histolojisi iletici broniyollerin histolojisini andrmasna ramen, respiratuvar broniyolleri son derece ince duvarlara sahiptir ve daha kk dallarda hi silyuma sahip olmayan tek katl alak, kbik epitelle kapldr. apraz duran dz kas ynlar arasnda, respiratuvar broniyollerinin duvarlar, pek ok kk alveol kntlamalarn ierir. Bu kk sakklasyonlar, tek katl yass epitelle kapl son derece incelmi duvarlara sahiptirler.

KLNK BLG
Trakeabroniyal aacn bir ok uyarana iddetli yant vermesiyle karakterize bir bozukluk olan astm, her yl milyonlarca kiiyi etkiler. Dispne, ksrk, solunum distresi ve hrltl soluma, bronkospazmdan, broniyal duvar deminden ve mukz bezlerin ar sekresyonundan kaynaklanr. Patolojik zellikleri unlardr: bron ve broniyollerde mukozal ve submukozal dem, bazal membrann kalnlamas, dz kasn hipertrofisi ve lkositlerin ve zellikle de eozinofillerin fazla miktarda infiltrasyonu. ntralminal mukz tkalar ok yapkandr; broniyal duvarlara yaprlar ve hava yolu luminasn daraltrlar. Dz kasn ar kaslmas bu etkileri daha da ktletirir ve hava geiine direnci artrr.

346

Solunum Sistemi
t Broniyol epitelinin elektron mikroskobu grnts.
Silyal hcre Clara hcresi

Bazal hcre

Bazal membran

Broniyol epitelinin dikkat eken zelliklerinin elektron mikroskobu grnts. Epitelde Clara
hcreleri (Cl) ve silyal hcreler (Si) bulunmaktadr. Komu hcreler apikal sk balantlar ile (halkalar) tutundurulmaktadr. Clara hcrelerinin apikal blgeleri lmene (*) doru knt yapmaktadr ve ok sayda ve skca paketlenmi (DER) ve ok sayda elektron youn salg vezikl (oklar) iermektedir. nce bir bazal membran epiteli altaki dz kas hcreleri (DK) bulunduran dokudan ayrmaktadr. x5000. DER

DER

Si Si

DK

15.13

BRONYOL EPTELNN NCE YAPISI: CLARA HCRELER

Clara hcreleri, broniyollere zg, silyal olmayan prizmatik hcrelerdir. Bu hava yollarnn luminasn kaplayan epitel hcrelerinin %75-%80ini tekil ederler. Temelde sekretuvar hcrelerdir ve rnlerini doruca bu luminaya boaltrlar. Elektron mikroskopisi, ok blmlere ayrlm hcreler gsterir: bunlarn, merokrin tarzda salglanan byk, ovoid, elektron youn sekretuvar vezikller ile dolu apikal sitoplazmalar vardr. Clara hcreleri, apikal blgeyi suprankleer blgeden ayrp, sktrabilirler ve materyalleri hava yolu lmenine boaltrlar. Bunlarn salglarnn antiinflamatuvar bir rol oynadklarna inanlr. Apikal sitoplazmada ayn zamanda, skca paketlenmi dz endoplazma retiklmnu (DER) tublleri bulunur. DERin detoksifikasyonda rol

olduuna inanlr nk Clara hcreleri, nefesle alnan azot dioksit gibi pek ok zararl maddeyi detoksifiye edebilir. Sitoplazma ayn zamanda birok mitokondriyon ierir ve bu yksek oksidatif kapasiteyi akla getirir. Hcrelerin bazal blmlerinde sklkla, granll endoplazma retiklmu ve deiken miktarlarda glikojen grlr. Clara hcreleri ayrca, broniyol epitel yzeyini saran, srfaktan gibi koruyucu bir madde; trakeobroniyal aacn st ksmnda retilen mukusu paralayan proteolitik enzimler; broniyol epitelinin btnln korumada nemli olabilen bir lkosit proteaz inhibitr; ve lizozimler salglarlar. Bunun yan sra bu hcreler, su ve elektrolitlerin tanmasnda ve zellikle de klorr iyonlarnn salnmnda rol oynarlar. zellikle yaralanmalara yant olarak, silyal ve silyasz broniyol epitel hcrelerinin normal yenilenmesi iin progenitr (stem) hcreler olarak i grrler.

Solunum Sistemi
Broniyol Arter (sol kalpten torasik aortayla)

347

ntrapulmoner kan dolamnn emas.

Terminal broniyol Pulmoner Arter (sa kalpten) Pulmoner ven (sol kalbe)

Pulmoner ven (sol kalbe)

Solunum (Respiratuar) broniyoller

Alveol zerinde kapiller pleksus

Alveol keselerinin zerinde kapiller pleksus (kesintiye uram yerler)

Septum

Pulmoner arterin (PA) bir dal ile terminal broniyol (*) arasndaki yakn ilikiyi gsteren akcier dokusunun k mikroskobu grnts. Pulmoner arter oblik olarak kesitte yer almaktadr ve duvarnda dz kaslar belirgindir. Sola doru giderek klen bir broniyole elik etmektedir. Pulmoner alveoller (A) akcierin geri kalan blmlerini doldurmaktadr. x105. H.E.

15.14

NTRAPULMONER KAN DOLAIMI

Akcierlerde, hilumdan giren ifte kan destei kalbin her bir yanndan bir tane olmak zere- vardr. Sa ventriklden gelen pulmoner arterler, oksijenlenmemi kan dk basn altnda, alveoler duvarlarda bulunan geni bir pulmoner kapiller aa tarlar ve burada CO2, O2 ile deitirilir. ntrapulmoner dolamn detaylar en iyi, periferal hava yollarnn dallanma paterni ile iliki kurularak anlalr. Pulmoner arterler ve bunlarn dallar, ba dokusundan bir klf ierisinde hava yollarna elik ederler. Daha proksimal arterler, elastik tiptir ve bron ve broniyollerin balant noktalarna kadar uzanrlar. Daha distal olan arterler ise mskler arterlerdir ve alveoler keselerin etrafnda sonlanan arteriyollere alrlar ve en sonunda kan, geni, birbirleriyle balant halinde olan bir pulmoner kapiller aa tarlar. Torasik aortadan gelen broniyal arterler, oksijenlenmi kan, yksek basn

altnda, hilumdan solunum broniyollerine kadar uzanan hava yollarnn duvarlarna tarlar. Bu arterler, bu hava yollarnn mukozasna kadar uzanan kapillerlerin pleksusuna akan besleyici damarlar olarak i grrler. Broniyal arterler ayn zamanda, akcierleri saran visseral plevraya da kan temin ederler. Pulmoner ve broniyal sistemlerden gelen venz kan, kalbin sol atriyumuna kan tayan pulmoner venlerden akar. Pulmoner arterler ve venler, lobllerde birlikte ilerlemezler: arterler hava yollar ile ilerlerken toplardamarlar septumlar ierisinde ilerlerler. Akcierlerin ayrca ikili ve geni bir lenfatik drenaj sistemi vardr. Bir yzeysel lenfatik pleksus, visseral plevray szer ve lenfi, akcierlerin hilumuna, birka lenf dmnn olduu yere tar. Daha derin bir lenfatik pleksus ise broniyol ve bronlarla ilikilidir ve o da hiler lenf dmlerine lenf tar. Akcier loblleri ierisinde lenf damarlar, tipik olarak, hava yollar ile ya da interalveoler duvarlarla deil septumlar ierisinde ilerlerler.

348

Solunum Sistemi

PK

Akciger parankimasnn k mikroskobu grnts. Pulmoner alvolleri koyu boyal ekirdekleri ile yasslam tip I pnmositler (I) ve daha kromatik ekirdekleri ile izoprizmatik (kboidal) ekilli tipII pnmositler (II) der. i eritrositler ile dolu pulmoner kapillerler (PK) interalveoler septumu boydan boya kateder. Alveoler makrofajlar (toz hcreleri, dust cells) (M) partiklleri sindirdikten sonra belirgin hale gelirler. Pulmoner venin (PV) kk bir dal ince duvar ile pulmoner kapillerlerden venz kan toplar. x675. H.E

t Alveoller ve interalveoler septumun emas.

Alveol toz hcresi Tip II hcresi

M Alveol (hava boluu)

Kapiller Alveol (hava boluu)

BKH KKH

Kapiller

Sk balantlar ile Alveoller aras septum Tip 1 hcre

Akcier alveollerinin elektron mikroskobu grnts. nteralveoler septumlar boyunca seyreden pulmoner kapillerlerin lmenini eritrositler krmz kan hcresi (KKH) ve beyaz kan hcreleri (BKH) doldurur. Alveoler boluklar (*) tipI pnmositler (I) ile deli olup en iyi elonge uzam ekirdeklerin olduu yerlerde izlenirler. Alveoler makrofajlar (toz hcreleri, dust cells) (M) insterstisyumda lizozom ierikleri ile tannrlar. Dikdrtgen iine alnm olan alan daha byk bytmede ekil 15.16 da izlenmektedir. x1000. (Dr. B.J. Crawford izniyle)

15.15

PULMONER ALVEOLLERN HSTOLOJS VE NCE YAPISI

Pulmoner alveoller, respiratuvar broniyollerinin, alveoler kanallarn ve keselerin, bir bal peteinin birbirine skca kenetlenmi hcrelerine benzetebileceimiz kk kupa biimli evajinasyonlardr. aplar 200-250 mdir. ok ince yapl blmeleri interalveoler septumlar- komu alveolleri snrlayp ayrr. Bu septumlarn zelliklerini klasik k mikroskobuyla ayrt etmek zordur. Alveoller, pnmosit diye bilinen ve elektron mikroskopi ile daha iyi grlebilen, bazal lamina zerinde bulunan bitiik hcrelerden oluan, 0.2 mden daha dk kalnlkta olan tek katl yass epitel ile kesintisiz olarak kaplanmtr. Bu epiteli iki tr pnmosit oluturur: tip 1 hcreler yassdr ve gaz alveriini kolaylatrmak iin geni bir yzey sahasna sahiptirler. Bunlarn incelmi sitoplazmas, hcrenin tek, uzam ve koyu ekirdei

hari, k mikroskobunun znrlk snrlarnn tesindedir. Tip 1 pnmositler alveoler yzeyin yaklak %95ini kaplarlar fakat tm epitel hcrelerin sadece %40n tekil ederler. Tip 2 pnmositler alveolleri kaplayan hcrelerin geriye kalan %60n oluturur. Fakat daha kbik olan biimlerinden tr, kaplayc hcrelerin sadece %5ini olutururlar. Tip 2 hcreler bazal membran zerinde bulunur ve genellikle, iki alveoln birletii kelere yakn tip 1 hcrelerin arasnda dururlar. Alveoler makrofajlar (toz hcreleri), yzeyi plerden arndrarak alveoler boluklar korurlar. nteralveoler septumlar, elastik liflerce zengin olan hassas bir ba doku stromas pulmoner interstisyum- tarafndan desteklenirler. Septumlarn ana bileeni, kvrml bir yol izleyen, anastomoz yapan geni bir pulmoner kapiller adr. Septumlardaki ou hcre, kapillerlerin endotel hcreleridir; yaylm fibroblastlar, makrofajlar ve tek tk mast hcre de grlr.

Solunum Sistemi
Sk balantyla bal Tip 1 pnmosit Alveol (hava boluu) Kaynam bazal lamina Alveoler septumda interstisyel hcre Kapiller lmeni Kapiller endotel hcresi

349

Alveol kapiller biriminin ince yapsnn emas.

Byk bytmede kan hava bariyerinin elektron mikroskobu grnts. Kan ve hava arasndaki bu aralk gazlarn pasif difzyonuna olanak salar. Bir krmz kan hcresi (E) pulmoner kapillerin lmeninde izlenmektedir ve sa tarafta da bir pulmoner alveoln lmeni izlenmektedir. Kapillerlerin incelmi endoteli, tip I pnmositin ince uzantlar, ve bu iki yapnn birlemi bazal laminas bu bariyerin ana yaplarn oluturmaktadr. Az saydaki sitoplazma vezikllerini de ieren birka organel endotel hcrelerinin ve pnmositlerin sitoplazmalarnda izlenmektedir. Alveollerin epitel rtsn ince bir katman surfaktan normalde rter ancak bu mikrografta belirgin olarak izlenememektedir ve (fiksasyon artefakt olarak) uzaklamtr. x47000.

15.16

Kan ve hava arasndaki gaz alverii ok zel bir pulmoner alveol blgesi zerinden - kan-hava bariyeri ya da alveoler kapiller membran gerekleir ve bu, difzyon yoluyla kolaylkla gaz geirgenlii salar. Genilii 2 mden daha dktr ve en iyi elektron mikroskopi ile grlr. Pulmoner kapillerlerin incelmi endoteli, alveol kaplayan tip 1 pnmositler ve onlarn birlemi bazal laminalarndan oluur. Tip 2 pnmositlerin rettii ince bir srfaktan katman da alveoler yzeyi kaplar. Kalnln minimal olduu blgede, tip 1 pnmositler, ok sayda sitoplazmik vezikl hari az sayda organele sahip ince bir sitoplazma kasnana sahiptirler ve bu da sv ve znt tanmasnda aktif rol olduunu dndrr. Komu pnmositler sk balantlarla yaltlmlardr ve bu, sv ve znt szntsn engeller. Kesintisiz penceresi tip kapiler endoteli de sk balantlar ierir. Elek-

Endotel E

Birlemi Bazal Laminalar

Tip I Pnmonositler

Alveol

KAN-HAVA BARYERNN NCE YAPISI

tron mikroskopisinde endotel hcrelerinin birbirine kenetlenmi, bitiik bir mozaik gibi dizildikleri grlr. Luminal yzey zerindeki ok sayda mikrovillus, yzey alann iyice artrr. mmunositokimya gstermitir ki mikrovilluslar, antikorlara, inhibitrleri konjestif kalp yetmezliinin tedavisinde kullanlan anjiotensin dntrc enzime (ACE) tepki verirler. Endotel hcrelerinin sitoplazmas, (ekirdek yaknnda), mitokondriyon, Golgi kompleksi, mikrotblsler, mikrofilamanlar, Weibel-Palade cisimleri ve granll endoplazma retiklmu ierir. Endotel hcrelerinin ince uzantlarnda organeller neredeyse hi yoktur ve bunlar baz blgelerde ok ince olabilir 0.1 m. Bu hcrelerin en arpc zellii, ok sayda vezikln bulunmasdr; bunlar sitoplazmada serbest haldedir, luminal ve ablminal yzeylerle yakndan ilikilidirler ve ilevleri, kan ve etrafn saran interstisyum arasnda sv ve protein tamaktr.

350

Solunum Sistemi

t Tip II pnmosit ve surfaktan tabakasnn ince yaps emas .

Multilameller cismin ieriinin atlmas Surfaktan

Kap

Tip 2 hcrenin plazma membran

ekirdek

Kap Sitoplazma

Multilamellar cisim

Mitokondriyon

MC

Tip II pnmositin elektron mikroskobu grnts. Sitoplazmas aralarndan bir tanesi hcre yzeyi uzantsnda (uzun oklar) yer alan ok saydaki multilameller cisimcik (MC) ile doludur. Ksa knt mikrovilluslar hcre yzeyinin dier ksmlarndadr (kk oklar). kromatik ekirdek yksek fonksiyonal aktiviteyi iaret etmektedir. Pulmoner kapillerlerin izlenimleri (Kap) ve alveoler boluk blgeleri (*) de izlenmektedir. x9000.

Kap

MC

Byk bytmede surfaktann elektron mikroskobu grnts. Bu rnekte surfaktana bal

parmak izi benzeri tipik yap belirgin olarak izlenmektedir. Surfaktan lipoproteinden zengin paralel dzenlenmi osmiofilik lameller (OL) eklinde izlenmektedir. Lameller yeni salnm multilameller cisimcikler (MC) ile devamllk gsterirler. x45000.

15.17

TP II PNMOSTLERN NCE YAPISI

Tip II pnmositler kbik hcrelerdir, aplar 10-12 mdir ve ok farkl ince yaplar vardr. Tek, merkezi noktada konumlanm, yuvarlak ekirdekleri vardr. ekirdek genellikle kromatiktir ve bir veya iki belirgin ekirdekii vardr. Ksa kt mikrovilluslar hcre yzeyinden alveoler lmene doru knt yaparlar. Sitoplazmalar, ok gelimi bir Golgi kompleksi, granll ve dz endoplazma retiklmu, dank mitokondriyon ve peroksizomlar ierir. Bu hcrelerin kendine has bir zellii olan geni, pleomorfik membran ile evrili multilameller cisimler, ilerindekileri alveoler boluklara boaltrken gzlemlenebilirler. Oluumlar elektron youn lamellar materyal ile doludur ve sekretuvar

veziklleri temsil ederler. Golgi kompleksinde yaplrlar ve en sonunda hcre yzeyinde, ekzositoz tarafndan boaltlrlar. Tip II hcreler pulmoner srfaktan sentezler ve salglarlar; bu, fosfolipid kompleksleri, protein ve alveoler yzeyleri kaplayan svnn bir paras olan karbonhidrat ierir. Srfaktann deterjanms zellii yzey gerilimini drerek, alveollerin kapanmasn engeller ve bylece inspirasyon srasnda alveoler havalanmay kolaylatrr. Pek ok tip II hcre mitotik olarak aktiftir ve alveoler yzeyi, tip 1 pnmositlere farklanarak yenilerler. Akcier hasarndan sonra iyileme asndan oalma hz nemlidir nk tip 1 hcrelerin geni yzey alan, bu hcreleri hasara zellikle yatkn hale getirir.

Solunum Sistemi

351

Kk bytmede alveoler makrofaj (M) (toz hcresi, dust cell) ieren akcierin elektron mikroskobu grnts. Hcreler pulmoner alveollerin (*) i yzeyine yerlemilerdir. genimsi ekli motiliteyi iaret ederken, sitoplazmas lizozomlar ile tka basa doludur. Pulmoner kapillerler interalveoler septalar dolduran eritrositler ile doludur. x1000. (Dr. B. J. Crawford izniyle)

Makrofaj Kap Alveoler bir makrofajn (toz hcresi, dust cell) dikkat eken zelliklerini gsteren elektron mikroskobu grnts. Bu hareketli hcrenin dzensiz kenarlar ok sayda yalanc ayak (psdopod) ve mikrovillus iermektedir. Sitoplazmann en nemli zelliklerinden birisi primer ve sekonder lizozomlar olup ekirdeinin de entikli bir kenar vardr. Ayrca alveolleri (*) deyen tip I pnmositlerin (oklar) ince uzantlar ve iki pulmoner kapillerin (Kap) lmeni izlenmektedir. x9800.

Kap

15.18

ALVEOLER MAKROFAJLARIN NCE YAPISI

Alveoler makrofajlar 15-50 m apnda geni, yuvarlak hcrelerdir. Genellikle alveoler bolua doru ikinlik yaparlar ve sklkla komu interalveoler septumlar arasndaki balant noktalarnda bulunurlar. Tek, merkezi biimde yerlemi bir ekirdekleri vardr ve ounlukla derin bir ekilde girinti yaparlar. Bu hcrelerin sitoplazmas eitli organeller ve pek ok primer ve sekonder lizozomlar ierir. Karbon partikllerini ilerine aldktan sonra aldklar tozlu grnm nedeniyle, bunlar ayn zamanda alveoler toz hcreleri olarak bilinirler. Ana ilevleri, inspirasyon srasnda alveol boluklarna giren yabanc partikl ve tozlar yemektir. Elektron mikroskopisinde bu hcrelerin dzensiz ekilleri ve yzeylerinde ksa mikrovilluslar yalanc ayaklar olduu grlmtr. Bu hareketli hcreler, prekrsrleri kemik iliinden gelen kan monositlerinden farklanr. Pulmoner kapillerlerin duvarlarndan interalveoler septumlara g ederler. Akcierin interstisyumunda matrasyon blnmesi geirir ve ondan sonra luminada serbest kalmak iin alveol boluklarna girerler. Debrisi alveollerden uzaklatrdktan sonra, yukar broniyal aaca

doru ilerlerler ve burada silyumlar tarafndan tanp en sonunda yutulur ya da mukusla tkrlerek atlrlar. Konjestif kalp yetmezlii gibi baz kalp hastal trlerinde, kan dolamndan gelen krmz kan hcreler, pulmoner alveol boluklarna kaar ve burada alveoler makrofajlar tarafndan fagositoza urarlar. Yutulan bu hemosiderin ile imi makrofajlar balgamda grlebilir ve kalp yetmezlii hcreleri olarak bilinirler.

KLNK BLG
nfant respiratuvar distres sendromu ya da eski adyla hiyalin membran hastal, premature infantlarn %10unu etkileyen yaygn bir bozukluktur. Belirtileri, pulmoner alveollerin genileyememesi ya da inspirasyondan sonra ak kalmas nedeniyle oluan skntl solunum ve morarmadr. Doumda yeterli srfaktan salanmamasndan kaynaklanr ve bu, yetersiz srfaktan retimi veya tip II pnmositlerin geliememesi ya da olgunlaamamas ile ilgilidir. Tedavi seenekleri hastaln iddetine ve infantn prematuritesine baldr ve tedavi unlar kapsar: solunuma yardmc olmak iin O2 salanmas, mekanik ventilasyon, kortikosteroid tedavisi ve akcierlere yapay srfaktan aktarlmasdr.

352

Solunum Sistemi

t 4-5. haftalarda gelien solunum yollar (stte) ile 5-6. haftalarda bronkuslar ve akcierler.
1. yutak cebi 1.aort yay

t Fetal akcierde gelien hava yollar.

20. Hafta Terminal Broniyol Alveol kanallar Terminal keseler (future alveoli)

2. yutak cebi 6.aort (pulmoner) yay Sol dorsal aorta

Tek katl kbik epitel Orofaringeal membran Mandibular (1. yutak) yay Ventral aorta Kalbin ventrikl Pulmoner arter zofagus Laringotrakeal kabart Trakea Broniyal tomurcuklar 24. Hafta Respiratuar broniyol Alveol kanal

Ba dokusu Terminal keseler (future alveoli)

t Farinksin ventral grnm.

Orofaringeal membran Stomadeum Yutak cepleri Trakea Ventral n barsan splanknik mezodermi (akcier stromas) Sa bronkiyal tomurcuk Tiroid knts Laringotrakeal kabart Sol brankiyal tomurcuk zofagus

Tek katl kbik epitel

Dz kas hcreleri

Tek katl yass epitel

Elastif lifler Kapillerleri rten ince hcreler (Tip I hcreler)

Fetal akcierin k mikroskobu grnts. Bu psdoglanduler geliim evresinde akcierin ok sayda ince duvarl tpler ve keselerden(*) oluan tek katl yass epitelden tek katl izoprizmatik (kboidal) epitele deien yapsnn bir bez dokusuna benzer bir grnm vardr. Gevek mezenkimal ba dokusundan olumu bir matriks gelien hava yollarn birbirinden ayrmaktadr. Akcieri rten visseral plevra (oklar) mezenimden kken almaktadr ve tek katl kbik epitelden oluan mezotelyal hcrelerden meydana gelir. x95. H.E.

15.19 ALT SOLUNUM SSTEMNN GELM

4 haftalk embriyoda, farengeyal (yutak) ceplerin hemen arka ksmnda, laringotrakeal kabart olarak bilinen bir orta hat endodermal tomurcuu geliir. Farinksin zemininde bir kabart oluturur ve kaudal olarak geliip tp halini alr. Gelecekte larinks tpn st ksmndan ve trakea da kaudal ksmdan geliir. En uzak ucunda iki yumru biimli kalnlama broniyal tomurcuklar olur ve bunlar doumdan nce 20 ardk blmlenmeden geer ve daha sonra da postnatal geliim srer. Endodermal epitelyumun geliimine, tp saran splanknik mezenimin kondensasyonu ve invazyonu elik eder. Mezenim, ba dokusuna, dz kasa ve hava yollarnn kkrdana farklanrken endoderm, epitelin ve onunla ilikili intramural bezlerin kaynadr. Bronlar ve akci-

erler, ekzokrin bir bez gibi geliir: bronlar ekstralobler kanallara denk derken broniyoller intralobler kanallara edeerdir. Akcier geliiminin be aamas unlardr: 26 gn 6 hafta aras olan embriyonik dnemde lober bronlarn ilk geliimi meydana gelir. 6 ve 16 hafta aras, psdoglandular dnemde, kbik ya da prizmatik epitelle kapl kr tubller olarak grnen terminal broniyoller geliir. 16 ve 28 hafta aras kanalikler dnemde asinslar geliir ve buna etraf saran mezenimden kapillerlerin invazyonu elik eder. 28 ve 36 hafta aras sakkler dnemin ardndan 36nc haftadan douma kadar olan alveoler dnem gelir. 28 haftada tip I ve tip II pnmositler gelimeye balar ve ilk srfaktan retimi meydana gelir. Doumdan sonra ve 8 yana kadar, alveollerin geliimi srer.