Trkiye Yatrm Ortam Deerlendirmesi

(ki Cilt)

Cilt II
Kasm, 2007 Finans ve zel Sektr Gelitirme Blm Avrupa ve Orta Asya Blgesi

Dnya Bankas Dokman

KUR DEERLER (6 Ekim 2006 tarihinde geerli olan dviz kuru) Para Birimi: Yeni Trk Liras 1 ABD$ = 1,4955

HKMET MAL YILI

1 Ocak 31 Aralk AIRLIKLAR VE LLER Metrik Sistem

Bakan Yardmcs: lke Direktr: Sektr Direktr: Sektr Yneticisi: Ba Ekonomist: Grev Yneticisi:

Shigeo Katsu Andrew Vorkink; Ulrich Zachau (15 Ocak 2007den itibaren) Fernando Montes-Negret Gerardo Corrochano Rodrigo Chaves Marialisa Motta

BALICA KISALTMALAR
ATO AYEDAS BEEPS Ankara Ticaret Odas Anadolu Yakas Elektrik Datm A. (TEDAn Blgesel irketi) Business Environment and Enterprise Performance Survey ( Ortam ve letme Performans Aratrmas) BIPM Bureau International des Poids et Mesures (Uluslararas Arlk ve l Birimleri Brosu) ICC Interbank Card Center (Bankalararas Kart Bilgi Merkezi) BDDK Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu BSI ngiliz Standartlar Enstits (British Standards Institution), ngiliz Ulusal Standartlar Kurumu BTYK Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu CA Gda Kodeksi (Codex Alimentarius) CAS lke Destek Stratejisi (Country Assistance Strategy) MB Merkez Bankas CEM lke Ekonomik Raporu (Country Economic Memorandum) CEN Avrupa Standardizasyon Komitesi (European Committee for Standardization) CENELEC Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi (European Committee for Electrotechnical Standardization) CIPM Uluslararas Arlk ve lm Komitesi (International Committee of Weights and Measures) SPK Sermaye Piyasas Kurulu SPH Sermaye Piyasas Hukuku DSL Saysal Abone Hatt (Digital Subscriber Line) EA Avrupa Akreditasyon Birlii (European Co-operation for Accreditation) EBRD Avrupa mar ve Kalknma Bankas (European Bank for Reconstruction and Development) EMBI+ Ykselen Piyasalar Tahvil Endeksi Art (Emerging Markets Bond Index Plus) EPDK Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu EN Avrupa Standartlar (European Standards) EPL stihdam Koruma Kanunu (Employment Protection Legislation) TEPAV Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf AB Avrupa Birlii AB-15 Avusturya, Belika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, rlanda, talya, Lksemburg, Hollanda, Portekiz, spanya, sve, ngiltere AB-8 ek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Latviya, Litvanya, Polonya, Slovakya, Slovenya EUROMET AB ve Avrupa Serbest Ticaret Birliindeki Ulusal Metroloji Enstitleri arasnda mterek gnll organizasyon YDY Yabanc Dorudan Yatrm FHK Foster, Haltiwanger ve Krizan FIAS Yabanc Yatrm Danmanlk Kurumu (Foreign Investment Advisory Service) FX Dviz (Foreign Exchange) GSYH Gayrisafi Yurtii Hasla GERD Brt AR-GE Harcamalar (Gross Expenditures on R&D) GIP Byyen letmeler Piyasas (Growing Enterprises Market) GSMH Gayri Safi Milli Hasla HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktalar (Hazard Analysis and Critical Control Point) HA Hanehalk gc Anketi IAF Uluslararas Akreditasyon Forumu (International Accreditation Forum) IAS Uluslararas Muhasebe Standartlar (International Accounting Standards) YO Yatrm Ortam

ICA ICS BT IEA IEC IFRS IFS II IMF FMH ISA MKB ISO BT ITU IV KKB KOSGEB MERAM MFC MHT MLA SGB MRA MSME MVA NBFI UME NQS NTB OECD OHSAS OLS P PER AR&GE RE RK ROSC SITC SSK KOB SHG DPT TARAL TEDA TEKMER

Yatrm Ortam Deerlendirmesi (Investment Climate Assessment) Yatrm Ortam Anketi (Investment Climate Survey) Bilgi ve letiim Teknolojileri (Information and Communication Technologies) Uluslararas Enerji Ajans (International Energy Agency) Uluslararas Elektroteknik Komisyonu (International Electrotechnical Commission) Uluslararas Finansal Raporlama Standartlar (International Financial Reporting Standards) Uluslararas Finansal statistikler (International Financial Statistics) Bilgi Altyaps (Information Infrastructure) Uluslararas Para Fonu (International Monetary Fund) Fikri Mlkiyet Haklar (Intellectual Property Rights) Uluslararas Denetim Standartlar (International Standards of Audit) stanbul Menkul Kymetler Borsas Uluslararas Standardizasyon Organizasyonu (International Organization for Standardization) Bilgi Teknolojisi (Information Technology) (Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (International Telecommunication Union) Ara Deikenler (Instrumental Variables) Kredi Kayt Brosu Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl TEDAa bal blgesel irket Mortgage Finans irketi (Mortgage Finance Corporation) Orta ve Yksek Teknolojili malat (Medium and High-Tech Manufacturing) oktarafl Dzenleme (Multilateral Arrangement) alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Karlkl Tanma Anlamas (Mutual Recognition Arrangement) Mikro, Kk ve Orta Giriim (Micro, Small and Medium Enterprise) malat Katma Deeri (Manufacturing Value Added) Banka D Mali Kesim (Non-Bank Financial Institutions) Ulusal Metroloji Enstits Ulusal Kalite Sistemi (National Quality System) Tarife D Engel (Non-Tariff Barrier) Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (Organization for Economic Cooperation and Development) Mesleki Salk ve Gvenlik Deerlendirme Serileri (Occupation Health and Safety Assessment Series) Sradan En Kk Kareler (Ordinary Least Squares) Verimlilik (Productivity) Kamu Harcama Denetimi (Public Expenditure Review) Aratrma Gelitirme Rasgele Etkiler (Random Effects) Rekabet Kurumu Standart ve Kurallarn Karlanmas Raporu (Report on Observance of Standards and Codes) Standart Uluslararas Ticari Snflandrma (Standard International Trade Classification) Sosyal Sigortalar Kurumu Kk ve Orta Byklkte letme Standart Hazrlama Grubu Devlet Planlama Tekilat Trkiye Aratrma Alan Trkiye Elektrik Datm A.. Teknoloji Gelitirme Merkezi

TETA TFP TK TOBB TPE YTL TSE TK TSPAKB TTGV TBTAK TRKAK UME UNIDO SAMP KDV VC WBI WDI WEF

Trkiye Elektrik Ticaret ve Taahht A.. Toplam Faktr Verimlilii (Total Factor Productivity) Telekomnikasyon Kurumu Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii Trk Patent Enstits Yeni Trk Liras Trk Standartlar Enstits Trkiye statistik Kurumu Trkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulular Birlii Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu Trk Akreditasyon Kurumu Ulusal Metroloji Enstits Birlemi Milletler Snai Kalknma rgt (United Nations Industrial Development Organization) niversite Sanayi Ortak Aratrma Merkezleri Program Katma Deer Vergisi Risk Giriimi (Venture Capital) Dnya Bankas Enstits (World Bank Institute) Dnya Kalknma Gstergeleri (World Development Indicators) Dnya Ekonomik Forumu (World Economic Forum)

Trkiye Yatrm Ortam Deerlendirmesi indekiler

TEEKKR.................................................................................................................................. 12 BLM 1. TRK ZEL SEKTRNN KARI KARIYA OLDUU TEMEL GLKLER VE YATIRIM ORTAMININ ROL: GENEL BAKI ...................................... 13 zel Sektr nclndeki Bymenin Temelini Oluturan Makroekonomik Politikalar..... 13 Trk zel Sektr: Temel zellikler ....................................................................................... 16 Uyumlama ve stikrar in Temel Glkler: Verimlilik ve stihdam.................................... 20 Verimlilii ve stihdam Etkileyen Faktrler: Firma Dzeyinde Analiz .................................. 23 BLM 2. DNYASI-DEVLET LKLER: VERGLER, BROKRAS VE FRMALARIN MAL SAYDAMLII ........................................................................................ 34 Giri........................................................................................................................................... 34 Vergilerin denmesi................................................................................................................. 36 Finansal Raporlama .................................................................................................................. 38 Bir e Balamak ve Faaliyet Gstermek in dari Prosedrler............................................... 40 Sonular .................................................................................................................................... 59 BLM 3. GC PYASASI VE BECERLER .................................................................... 63 Giri........................................................................................................................................... 63 gc Piyasalarnn nemi ve Firma Verimlilii ve stihdam in Eitim: ICS Analizinin Sonular ................................................................................................................................... 65 gc Piyasas Koullar .......................................................................................................... 68 stihdam Dinamikleri: Eilimler ve Kstlar ............................................................................. 72 retim, Beceriler ve Eitim.................................................................................................... 80 Sonu......................................................................................................................................... 88 BLM 4. TEKNOLOJK LERLEME: YENLK, TEKNOLOJ BENMSEME, KALTE STANDARTLARI VE BLG LETM TEKNOLOJLER .................................................... 92 Giri........................................................................................................................................... 92 Teknolojik lerleme, Ekonomik Byme le likisi ve Kamu Mdahalesinin Gerekesi ....... 93 firmalarn Verimlilii ve stihdam in Teknolojik lerlemenin nemi: ICS Analizinin Sonular ................................................................................................................................... 95 Trkiyede Yenilik.................................................................................................................... 97 Trkiyede Teknolojinin Benimsenmesi................................................................................. 101 Kalite Standartlar ve Sertifikalandrma ................................................................................. 104 Bilgi ve letiim Teknolojileri................................................................................................. 113 Yenilik, Teknolojinin Benimsenmesi, Kalite ve BTi Gelitirmek in Devam Eden Hkmet Giriimleri ve lgili Politika nerileri..................................................................................... 119 BLM 5. DAHA Y KRED PYASALARI VE KURUMSAL YNETM YOLUYLA FRMALARIN FNANSAL HZMETLERE OLAN ERMNN GELTRLMES.......... 126 Trkiyede Finans Sektrne Genel Bak ............................................................................. 128 Firmalara Salanan Finansal Hizmetler.................................................................................. 133 Deien Ortam ve Finansal Aracln nndeki Yeni Zorluklar .......................................... 137 Kredi Bilgilerinin Glendirilmesi ......................................................................................... 140 Trkiyede Teminat Kullanmnn Glendirilmesi ............................................................... 142 6

Trkiyede Kurumsal Ynetiimin Gelitirilmesi .................................................................. 148 BLM 6. ALTYAPIYA ERM............................................................................................ 156 Giri......................................................................................................................................... 156 Firmalarn Elektrie Eriimi ................................................................................................... 158 Tamaclk ve Ticaretin Kolaylatrlmas ............................................................................. 166 Sonular .................................................................................................................................. 173 KAYNAKA ................................................................................................................................ 177 Blm 1 Ekleri............................................................................................................................ 184 EK 1-A : Kii bana den gsyih farkna katk hesaplamas ................................................. 184 EK 1-B : Veri kaynaklar ........................................................................................................ 185 EK 1-C : Trkiye yatrm ortam anketi (ICS)........................................................................ 186 EK 1-D : Ekonometrik analiz iin kullanlan yatrm ortam deikenleri............................. 190 EK 1-E : Ekonometrik metodolojinin zeti ............................................................................ 194 EK 1-F : Yatrm ortam deikenlerinin verimlilik zerindeki esneklikleri ve yar esneklikleri ................................................................................................................................................. 198 EK 1-G : Yatrm ortam deikenlerinin istihdam zerindeki esneklikleri ve yar esneklikleri ................................................................................................................................................. 201 EK 1-H : Net katsaylar........................................................................................................... 203 EK 1-I : zel sektr geliiminde standartlarn rol ................................................................ 205 EK 1-J : Ulusal kalite sisteminin bileenleri........................................................................... 206 EK 1-K : Uygunluk deerlendirmesi ve ab pazarna eriim ................................................... 208 EK 1-L : Uluslararas ve blgesel standartlar ......................................................................... 209

Metin Kutusu Listesi

Metin Kutusu 2-1: Sektr Ruhsatlandrma: Gda ileme sektr rnei...................................... 49 Metin Kutusu 4-1: BTin tanm ................................................................................................ 113 Metin Kutusu 4-2: Kamu-zel sektrn yenilikilik konusundaki ibirliini desteklemede ve ABDdeki teknoloji transferini Canlandrmada Bayh-Dole Kanununun rol. ........................... 120 Metin Kutusu 5-1: HAazrlanan konut finansman reformlar ................................................... 144 Metin Kutusu 5-2: Kurumsal ynetiim ve yararlar .................................................................. 149 Metin Kutusu 6-1: Elektrik sektr iin kurumsal ereve reformu .......................................... 159 Metin Kutusu Ek 1-E-1: Yatrm ortam deikenlerinin verimlilik zerindeki etkisini deerlendirmek iin kullanlan metodoloji ................................................................................. 194 Metin Kutusu Ek 1-E-2: stihdam, cretler, ihracat ve YDY zerinde yatrm ortam deikenlerinin etkilerinin deerlendirmesi................................................................................ 195

Tablo Listesi
Tablo 1-1: gc verimliliinin analizi, ortalama yllk stel byme, yzde olarak, Trkiye .. 22 Tablo 2-1: Vergiler ve brokrasi deikenleri, verimlilik ve istihdam arasndaki ilikinin tahmin edilen katsaylar: esneklikler ve yar-esneklikler*....................................................................... 35 Tablo 2-2: Seilen lkelerde bir ie balamak iin gerekli olan prosedrlerin ve gn saysnn karlatrmas ............................................................................................................................... 41

Tablo 2-3: 200 m2lik bir bro iin belediyeden genel bir iyeri ruhsat edinme maliyeti........... 46 Tablo 4-1: Teknoloji deikenleri, verimlilik ve istihdam arasndaki ilikinin tahmin edilen katsaylar, esneklikler ve yar-esneklikler* ................................................................................. 96 Tablo 4-2: Teknoloji deikenleri ve Yabanc Dorudan Yatrm (YDY) arasndaki ilikinin tahmin edilen katsaylar: esneklikler ve yar-esneklikler* .......................................................... 96 Tablo 4-3: Patentler, endstriyel tasarmlar ve bilimsel yaynlar uluslararas karlatrma ..... 98 Tablo 4-4 AR-GE, lisanslama ve Yeni rnleri olan firmalar arasndaki iliki (% firma)........ 100 Tablo 4-5: 2005 ylnda farkl UMElerdeki her metrolojist iin toplam yllk kalibrasyon says ..................................................................................................................................................... 110 Tablo 4-6: Karlatrmal perspektifle Trkiyenin bilgi altyaps, 2005 .................................. 115 Tablo 4-7: zet matrisi ............................................................................................................... 124 Tablo 5-1: Finans ve istihdam arasndaki ilikinin tahmin edilen katsaylar, esneklikler ve yaresneklikler (a).............................................................................................................................. 127 Tablo 5-2: Finansal sistemin yaps ............................................................................................ 129 Tablo 5-3: Dviz cinsinden ortalama borlanma pay, 2005...................................................... 136 Tablo 5-4: Yatrmclarn korunmas .......................................................................................... 151 Tablo 5-5: zet matrisi ............................................................................................................... 154 Tablo 6-1: Altyap deikenleri ve verimlilik, esneklikler ve yar-esneklikler arasndaki ilikinin tahmini katsaylar* ..................................................................................................................... 157 Tablo 6-2: Altyap deikenleri, ihracat ve YDY arasndaki ilikinin tahmini katsays: esneklikler ve yar esneklikler* .................................................................................................. 158 Tablo 6-3: Yllk yatrm harcamalar (GSYHya oran)........................................................... 160 Tablo 6-4: zet matris ................................................................................................................ 175

ekil listesi
ekil 1-1: GSYH bymesi ......................................................................................................... 14 ekil 1-2: zel sabit yatrmlar ..................................................................................................... 14 ekil 1-3: Tketici fiyat endeksine dayal enflasyon.................................................................... 14 ekil 1-4: Mali ak ve kamu borcu.............................................................................................. 14 ekil 1-5: EMBI+ spreadler.......................................................................................................... 15 ekil 1-6: 1 yllk Hazine Bonosu getirisi..................................................................................... 15 ekil 1-7: Sektrlere gre Trkiyedeki GSYH .......................................................................... 16 ekil 1-8: GSYHnn Sektrel Bileimi, 2005 ............................................................................ 16 ekil 1-9: hracat ve ithalat ........................................................................................................... 17 ekil 1-10: malat rnler ihracatnn GSYHdaki pay ve imalat rnleri ihracat eilimi (2004) ....................................................................................................................................................... 17 ekil 1-11: malat rnleri ihracat ve teknolojinin katma deeri ................................................ 18 ekil 1-12: Orta ve ileri teknoloji imalat iin Ticaret/GSYH..................................................... 18 ekil 1-13: Sanayi retimi art ve sanayi verimlilii (2000-2005)............................................. 19 ekil 1-14: Sanayide istihdam art ve sanayi verimlilii (2000-2005)....................................... 19 ekil 1-15: GSYHnn pay olarak YDY, Trkiye ve karlatrlan lkeler, 2005 .................... 20 ekil 1-16: Sektrlere gre YDY Bileimi, Trkiye (US$ milyar) .............................................. 20 ekil 1-17: Kii bana GSYH..................................................................................................... 21 ekil 1-18: Trkiye ve AB-15 arasndaki kii bana GSYH uurumunun analizi, 2004 ........... 21 ekil 1-19: gc arz ve talebi, Trkiye ...................................................................................... 22 8

ekil 1-20: Giri ve k oranlar, imalat, yzde deerleri, 10dan fazla iisi olan firmalar ..... 24 ekil 1-21: Girilerin nispi bykl (mevcut firmalarn ortalama istihdam ile blnen giri yapan firmalarn ortalama istihdam)............................................................................................ 24 ekil 1-22: Net giri katksna karlk mevcut firmalardaki verimlilik art .............................. 24 ekil 1-23: Firma ayakta kalma oranlar, yaa gre, 1990lar...................................................... 25 ekil 1-24: Ayakta kalanlarn giri byklne gre bykl, yaa gre.............................. 25 ekil 1-25: gc verimlilik analizi............................................................................................. 26 ekil 1-26: Arlkl ve arlksz igc verimlilii arasndaki uuruma ilikin tahsis etkinlii (ya da apraz terim), 1990lar....................................................................................................... 27 ekil 1-27: Ortalama verimlilik zerinde yatrm ortam alanlarnn etkisi.................................. 33 ekil 1-28: Ortalama istihdam zerinde yatrm ortam alanlarnn etkisi.................................... 33 ekil 2-1: Ortalama verimlilik zerinde vergilerin, brokrasinin ve mali saydamln etkisi...... 35 ekil 2-2: Ortalama istihdam zerinde vergilerin, brokrasinin ve mali saydamln etkisi........ 35 ekil 2-3: Kayt d firmalarn rekabet avantajnn iticileri ......................................................... 37 ekil 2-4: gc maliyetlerinin pay olarak igcnn vergilendirilmesi ................................... 37 ekil 2-5: Kiisel gelir vergisi gelirleri ve ortalama gelir vergisi oran, 2003.............................. 38 ekil 2-6: Mali tablolarn d denetime tabi tutan firmalar, lkelere gre................................... 39 ekil 2-7: Mali tablolarn d denetime tabi tutan Trk firmalar, firma boyutuna gre ............. 39 ekil 2-8: Ykselmekte olan piyasalar ve yksek gelir ortalamas ile karlatrldnda dier kstlamalara gre iyerleri tarafndan balca engel olarak alglanan ruhsatlandrma rejimi ...... 45 ekil 2-9: Seilen lkelerde alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says ........................ 46 ekil 2-10: alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says, blgeye gre ........................... 47 ekil 2-11: alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says, ehir byklne gre .......... 47 ekil 2-12: alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says, firma boyutuna gre ............... 48 ekil 2-13: alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says, sektre gre ............................ 48 ekil 4-1: Teknolojik ilerleme deikenlerinin ortalama verimlilik ve istihdam zerindeki etkisi ....................................................................................................................................................... 96 ekil 4-2: Ortalama YDY zerinde teknolojik ilerleme deikenlerinin etkisi............................ 97 ekil 4-3: Yeni bir rn gelitiren firmalarn yzdesi, uluslararas karlatrma ........................ 99 ekil 4-4: Bir rn hattn yenileyen firmalarn yzdesi, uluslararas karlatrma .................... 99 ekil 4-5: Sektre gre yeni bir rn getirme ve rn yenileme................................................ 100 ekil 4-6: Bykle, ihracat durumuna ve yere gre yeni bir rn getirme ve rn yenileme 100 ekil 4-7: Yeni teknoloji edinen firmalarn yzdesi ................................................................... 101 ekil 4-8: Yeni Teknoloji Edinme Aralar ............................................................................... 102 ekil 4-9: Kii bana telif creti ve lisans creti demeleri: Eilimler ..................................... 103 ekil 4-10: Yeni bir teknoloji lisans aldn bildiren firmalarn yzdesi ................................. 103 ekil 4-11: Endstriye gre yeni teknoloji satn alma ve lisans alma ........................................ 104 ekil 4-12: Bykle, ihracat durumunda ve konuma gre yeni teknoloji satn alma ve lisans alma............................................................................................................................................. 104 ekil 4-13: OECD lkelerinde imalat, toptan sat ve perakende sat, ticari hizmetler ve gayrimenkul sektrlerindeki giriimlerin saysna karlk ISO 9000 belgelerinin says .......... 106 ekil 4-14: OECD lkelerinde imalat sektrndeki iletme saysna karlk ISO 9001 sertifikalarnn says ................................................................................................................... 106 ekil 4-15: Mart 2006ya kadar farkl lkelerde ulusal akreditasyon organ tarafndan akredite edilen kurulularn toplam says. ............................................................................................... 108

ekil 4-16: Mart 2006ya kadar farkl lkelerde ulusal akreditasyon organ tarafndan akredite edilen kurulularn toplam says, imalat ve hizmetlerde katma deere gre standardize edilmitir. .................................................................................................................................... 108 ekil 4-17: Seilen lkelerin UMElerinde imalat katma deerine (MVA) gre kalibrasyon faaliyetlerinin says ve imalat firmalarnn saysna gre kalibrasyon mterilerinin says ..... 110 ekil 4-18: Trkiyede standart stoku ve ticaret arasndaki iliki............................................... 112 ekil 4-19: Genibant abonelikleri, apraz lke karlatrmas ................................................. 115 ekil 4-20: Yeni sabit hat telefon balants iin bekleme sreleri, apraz-lke karlatrmas 116 ekil 4-21: Yeni sabit hat telefon balants iin bekleme sreleri, blgesel karlatrma ....... 116 ekil 4-22: Sektre gre mevcut kullanclar arasnda yeni sabit hat talebi ............................... 117 ekil 4-23: Blgeye gre mevcut kullanclar arasnda yeni sabit hat talebi.............................. 117 ekil 4-24: Mteriler ve tedarikilerle etkileimde e-mail kullanm ....................................... 117 ekil 4-25: Mteriler ve tedarikilerle etkileimde web sitelerinin kullanm .......................... 117 ekil 4-26: Mteriler ve tedarikilerle etkileimde BT kullanm, blgesel karlatrma ...... 118 ekil 4-27: Mteriler ve tedarikilerle etkileimde BT kullanm, firma byklne gre .. 118 ekil 4-28: Sektre gre mteriler ve tedarikilerle iletiimde e-mail kullanm ..................... 119 ekil 4-29: Sektre gre mteriler ve tedarikilerle iletiimde web sitesi................................ 119 ekil 5-1: Ortalama istihdam zerinde finans deikenlerinin etkisi ......................................... 127 ekil 5-2: Hisseleri borsada ilem gren firmalarn piyasa deeri/GSYH, 2005...................... 130 ekil 5-3: Hisseleri borsada ilem gren firmalar tarafndan borsada elde edilen net sermaye/GSYH, 2005................................................................................................................ 130 ekil 5-4: irketler kesiminin d borcu/GSYH ........................................................................ 131 ekil 5-5: Mlkiyete gre Trk banka varlklar ........................................................................ 132 ekil 5-6: Kamu ve zel sektre banka kredileri, 2005 .............................................................. 133 ekil 5-7: Alcsna gre banka kredileri .................................................................................... 134 ekil 5-8: lkeye gre kredi alan firmalarn pay ...................................................................... 134 ekil 5-9: Firma byklne gre kredi alan firmalarn pay................................................... 134 ekil 5-10: Yeni yatrmlar iin finansman kayna, lkeye gre .............................................. 135 ekil 5-11: Yeni yatrmlar iin finansman kayna, firma byklne gre .......................... 135 ekil 5-12: Nominal faiz oran, 2005.......................................................................................... 136 ekil 5-13: Ortalama kredi vadesi, 2005..................................................................................... 136 ekil 5-14: Dviz cinsinden yurtii banka kredilerinin pay ...................................................... 136 ekil 5-15: EMBI+ Spreads........................................................................................................ 138 ekil 5-16: 1 yllk Hazine Bonolarnn reel faiz oranlar........................................................... 138 ekil 5-17: Yasal haklar endeksi................................................................................................. 140 ekil 5-18: zel kredi brolarnn kapsam ................................................................................ 141 ekil 5-19: Kamu kredi brolarnn kapsam .............................................................................. 141 ekil 5-20: En son kredileri iin teminat gereken firmalarn pay .............................................. 143 ekil 5-21: Konut kredileri ......................................................................................................... 143 ekil 5-22: eidine gre varlklarn dalm ............................................................................ 145 ekil 5-23: Firma byklne gre teminat eidi, Trkiye .................................................... 145 ekil 5-24: Yatrmclarn korunmas ......................................................................................... 151 ekil 6-1: Aratrmaya katlan firmalara gre bymenin nnde temel ya da ok ciddi engeller ..................................................................................................................................................... 156 ekil 6-2: Altyap deikenlerinin ortalama verimlilie etkisi ................................................... 157 ekil 6-3: Altyap deikenlerinin ortalama ithalat ve YDYa etkisi ......................................... 158

10

ekil 6-4: Sanayi ve mesken abonelerine uygulanan elektrik fiyatlar, lkeler aras karlatrma ..................................................................................................................................................... 160 ekil 6-5: Yeni elektrik balants iin bekleme sreleri (gn) lkeler aras karlatrma........ 162 ekil 6-6: Yeni elektrik balants iin bekleme sreleri (gn) blgeler aras karlatrma...... 162 ekil 6-7: Kesinti yaayan firmalarn oran ve yl bana elektrik kesintisi says ..................... 163 ekil 6-8: Trkiye iindeki farkl blgelerde kesinti yaayan firmalarn oran .......................... 163 ekil 6-9: Karlatrlan lkeler arasnda elektrik kesintisi nedeniyle firmalarn kayplar ...... 164 ekil 6-10: Karlatrma yaplan lkeler ve Trkiyedeki endstriler arasnda elektrik kesintileri (yllk satlarn %si).................................................................................................................. 164 ekil 6-11: Bir elektrik jeneratrne sahip firmalar, uluslararas karlatrma ......................... 164 ekil 6-12: Bir elektrik jeneratrne sahip firmalar, firma leine gre.................................. 164 ekil 6-13: Bir elektrik jeneratrne sahip firmalar, sektre gre.............................................. 165 ekil 6-14: Bir elektrik jeneratrne sahip firmalar, blgeye gre ............................................ 165 ekil 6-15: Ulusal karayollar ann 1993 ve 2003 arasndaki durumu .................................... 167 ekil 6-16: Kendi tamaclk aralarna sahip firmalarn ve firma iinden karlanan tamaclk ihtiyalarnn oran, sektre gre ................................................................................................ 169 ekil 6-17: Kendi tamaclk aralarna sahip firmalarn ve firma iinden karlanan tamaclk ihtiyalarnn oran, blgelere gre ............................................................................................. 169 ekil 6-18: Farkl blgelerde tamaclk maliyetleri ve kendi tamaclk aralarn kullanma 169 ekil 6-19: Farkl lkelerde tama kayplar .............................................................................. 170 ekil 6-20: Blgelere gre krlma ve hrszlktan kaynaklanan kayplar (sevkiyat deerinin yzdesi) ....................................................................................................................................... 171 ekil 6-21: Sektrlere gre krlma ve hrszlktan kaynaklanan kayplar (sevkiyat deerinin yzdesi) ....................................................................................................................................... 171 ekil 6-22: Gmrk ilemleri iin gn says, lkeleraras karlatrma ................................... 172 ekil 6-23: Gmrk ilemleri iin gn says, blgesel karlatrma ........................................ 172 ekil 6-24: Gmrk ilemleri iin gerekli gn says, sanayi blgeleri iinde ve dnda.......... 172

11

TEEKKR
Trkiye Yatrm Ortam raporu, Dnya Bankas Ekibi tarafndan, Trkiye Ekonomi Politika Aratrma Vakfnn (TEPAV) ibirlii ile hazrlanmtr. Marialisa Motta liderliindeki Dnya Bankas ekibi, aadaki kiilerden olumutur: Gkhan Aknc (YYDK), Mehmet Can Atack, Michel Audige, Eric Bartelsman, Gordon Betcherman, Steen Byskov, Rodrigo Chaves, Daniel Chodos, Alvaro Escribano, Vinod Goel, Shweta Jain, Natasha Kapil, Arvo Kuddo, Smita Kuriakose, Aarre Laakso, Ranjit Lamech, Martha Lawrence, Gareth Locksley, Maureen McLaughlin, Emanuel Salinas Muoz, Jorge Pena, Jean-Louis Racine, Susan Rutledge, Isabel Snchez Garca, Jose Luis Guasch, Naomi Halewood, Stefano Scarpetta, Sameer Shukla, Gaetane Tracz ve Sumter Lee Travers. Gven Sakn liderliindeki TEPAV ekibi, Ozan Acar, Burcu Afyonolu, Esen alar, Can etin, Emre Deliveli, Sarp Kalkan, Sava Ku, Onur Mumcu, Haki Pamuk, Ussal ahbaz ve Bengisu Vuraldan olumutur. Cara Zappala, Fatiha Amar ve Cristina Velazco-Weiss, gerekli belgelerin temin edilmesinde ve raporun hazrlanmasnda nemli destek salamtr. Ekip eitli aamalarda Marie-Helene Bricknell, Gerardo Corrochano, Roberta Gatti, Andras Horvai, Fernando Montes-Negret, Axel Peuker, Andrew Vorkink ve Ulrich Zachaunun deerli rehberliinden yararlanmtr. Yatrm Ortam incelemesinin tasarm, YYDKnn da katklaryla, Jorge Rodrguez-Meza ve Mehnaz Safaviandan oluan bir Yatrm Ortam Blm tarafndan yaplm olup, Dnya Bankas ile TEPAVn gzetim ve denetimi altnda zel bir irket tarafndan gerekletirilmitir. Raporun hazrlanmasnda Manuel Albaladejo, Melsa Ararat, Daniel Chodos, Alvaro Escribano, Jose Luis Guasch, Korkut zkorkut, Daniel Lederman, Ira Lieberman, Margaret Miller, Jorge Pena ve Hukuki Ekonomik Analiz Merkezi (CEAL) tarafndan hazrlanan arka plan makalelerinden ve notlardan yararlanlmtr. Rapor, Ocak 2007 tarihine kadar Trkiye lke Direktr olan Andrew Vorkink, Ocak 2007den itibaren Trkiye lke Direktr olan Ulrich Zachau ile, Avrupa ve Orta Asya Blgesi Finans ve zel Sektr Geliim Blm Yneticisi Fernando Montes-Negretnin genel gzetim ve denetimi altnda hazrlanmtr. Dnya Bankas ve TEPAV, raporun ilk taslanda sunduklar yorumlar ve Mart 2007de Ankarada yaplan almadaki bulgular zerinde yaptklar verimli tartmalar iin Trkiye Cumhuriyeti Hazinesine ve Devlet Planlama Tekilatna teekkr bir bor bilir. Ayrca, raporun n deerlendirme aamasnda geri bildirimde bulunan Luis Serven (DECRG, Dnya Bankas), Marc Dutz (SASFP, Dnya Bankas), Andrew Stone (MNSIF, Dnya Bankas) ve Carl Dahlmana (Georgetown niversitesi) teekkrlermizi sunuyoruz.

12

BLM 1. TRK ZEL SEKTRNN KARI KARIYA OLDUU TEMEL GLKLER VE YATIRIM ORTAMININ ROL: GENEL BAKI
1.1 Bu alma, Trkiyede zel sektrn geliimi zerindeki politika kstlamalarn ve dzenleyici kstlamalar tanmlamakta ve bunlar hafifletmek iin reformlar nermektedir. stikrarl bir makroekonomik erevenin nemi kabul edilmekle birlikte, bu alma mikroekonomik faktrlerin ticari geliim ve kalknma zerindeki etkisine odaklanmaktadr. 1 Son yllarda, Trk Hkmeti yatrm ve i yapma ortamn iyiletirmek iin bankalarn yeniden yaplandrlmas, ticaret kanunun gzden geirilmesi, mali saydamla gei ve Yabanc Dorudan Yatrm (YDY) arttrmaya ynelik giriimler gibi eitli sektrel ve mikroekonomik reformlar stlenmitir. Bu almann balca amac daha fazla yapsal reform potansiyeli olan alanlar belirlemek ve bu alanlar iin neriler sunmaktr. 1.2 Bu blm drt ana ksma ayrlmtr. lk ksm, Trkiyedeki makroekonomik reformlara ilikin ksa bir giri yapmaktadr. kinci ksm, Trk zel sektrnn karsndaki kritik glkleri ksaca gzden geirmektedir. nc ksm, Trkiyenin amas gereken glkler olan Avrupa Birliindeki kii ba gelir dzeyine kavumasnn, ana belirleyicileri olan verimlilik ve istihdam gz nne alarak daha detayl bir analizidir. Drdnc ksm, firma dzeyindeki verileri analiz ederek verimlilik ve istihdam etkileyen faktrleri belirlemektedir.

ZEL SEKTR NCLNDEK BYMENN TEMELN OLUTURAN MAKROEKONOMK POLTKALAR

1.3 Trkiye zel sektr 2002den bu yana gl bir toparlanma ile krizden kmtr. Gayri Safi Yurtii Hasla, 2002 ve 2006 yllar arasnda, neredeyse tamamen zel sektrn nclk ettii, yllk ortalama yzde 7 byme gstermitir (ekil 1-1). Balangtaki byme ksmen geri toparlanmann sonucudur. Yine de, GSYH kriz ncesindeki seviyesini 2003 yl itibariyle oktan am ve bymeye devam etmitir. sektrndeki iyimserlik sermaye stokunun genilemesine yol am ve zel sabit yatrmlar 2002 ve 2006 yllar arasnda yllk olarak ortalama yzde 24 bymtr (ekil 1-2). Bu yatrmlar firmalarn kapasitelerini gelitirmelerine ve i gc verimliliini arttrmalarna yardmc olmutur.

1 Son zamanlarda tamamlanan ya da tamamlanmakta olan IMF ve Dnya Bankas raporlar Trkiye makroekonomisinin detayl bir analizini salamaktadr. rnein, Dnya Bankas lke Ekonomik Memorandumu I (World Bank Country Economic Memorandum (CEM I) ve hazrlanmakta olan CEM IIye bakn.

13

ekil 1-1: GSYH bymesi

10

ekil 1-2: zel sabit yatrmlar

35 40 35 30 25 20 20 15 15 10 5 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
zel Sabit Yatrm/GSYH (sol eksen) zel Sabit Yatrmlar, milyar YTL, 1987 fiyatlar

zel Sabit Yatrmlar/GSYH (%)

8 6 4 % 2 0 -2 -4 -6 -8 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

30 25

10 5 0

zel Sabit Yatrm (sa eksen)

Kaynak: TK.

Kaynak: TK.

1.4 yiletirilmi maliye ve para politikalar zel sektr nclndeki bymenin asl dayana olmutur. Krizden sonra, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas baarl bir dezenflasyon ve para reformu programna girimi ve enflasyonu onyllardan bu yana ilk kez tek haneli oranlara indirmitir (ekil 1-3). Dk mali aklar zel sektr fon yatrmlar iin serbest brakmtr. yiletirilmi mali denge, GSYHdaki gl byme ve kurdaki reel deerlenmenin 2 yardmyla kamu kesimi borcu 2001deki GSYH'nn yzde 85i olan seviyesinden 2006da yzde 45e dmtr (ekil 1-4). Reel faiz oranlar enflasyonla birlikte azaldndan, kamu harcamasnn kstlamas, sratli bir biimde byyen vergi gelirleri ve dk faiz giderleri sayesinde mali denge glendirilmitir.
ekil 1-3: Tketici fiyat endeksine dayal enflasyon
80 70 60
GSYH'nn Yzdesi

ekil 1-4: Mali ak ve kamu borcu

100 75 57,5 50 25 0 -10,6 -16,3 -14,4 -11,2 -7,0 -2,0 -0,7 89,4 77,7 69,7 63,7 55,2 44,7

50 Yzde 40 30 20

-25

10 0 Ara 1998 Ara 1999 Ara 2000 Ara 2001 Ara 2002 Ara 2003 Ara 2004 Ara 2005 Ara 2006
-50 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Mali denge

Kamu sektr net borcu

Kaynak: Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas

Kaynak: Hazine

Trk Lirasnn reel bazdaki deerlenmesi, bor/GSYH orann azaltmaya yardmc olur nk devlet borlarnn nemli bir oran dviz cinsindendir.

14

1.5 Son zamanlardaki faiz oran ve dviz kuru volatilitesi tarafndan ksmen yanstld zere, srekli ve gl makroekonomik performans riskleri devam etmektedir. 2006 ylnn Mays ay ortalarnda, uluslararas sermaye piyasalar, kresel Ykselen Piyasalar Tahvil Endeksi+ (EMBI+) spread endeksi 3 (ekil 1-5) ve yerel para faiz oranlarndaki (ekil 1-6) art tarafndan yanstld zere, toplu olarak ykselen piyasalarn aleyhine dnmtr. Ayn sonlarna doru Trkiyenin en ok etkilenen borlu olduu aa kmtr. Bu durum ksmen Trkiyenin dier ykselmekte olan piyasalara gre daha yksek d borcu olduu gereini yanstmtr. Ksmen de, Trkiyenin AB ile ilikisindeki artan belirsizlik ve yaklamakta olan seimlerin Trkiye'nin reform yapma isteini etkileme olaslndan dolay, reformlardaki potansiyel bir yavalamaya ilikin endieleri yanstmtr.
ekil 1-5: EMBI+ spreadler
350

ekil 1-6: 1 yllk Hazine Bonosu getirisi

25

300 250 Baz Puan

20 15 10 5

150 100 50 0 Mar 06 Mar 07 Haz 06 Ara 05 Eyl 06 Ara 06

Yzde Percent

200

ub 2006 Feb 2006

Nis 2006 Apr 2006

ub 2007 Feb 2007

Ara 2005

Aug A2006 u 2006

Ara 2006 Dec 2006

Nis 2007 Apr 2007

Eki 2006 Oct 2006

Jun 2006 Haz 2006

Trkiye

Kresel endeks

Kaynak: www.cbonds.info

Kaynak: Bloomberg, 1 yllk Hazine bonosuna dayal

1.6 Gl zel sektr yatrmlar ve tketim art hzla byyen ithalatn nn atndan cari ilemler a geniliyordu, dier taraftan Yabanc Dorudan Yatrm ak sadece son zamanlarda ykselmitir. 2002 ve 2006 yllar arasnda ithalat reel anlamda ortalama olarak yllk yzde 17 bymtr ve cari ilemler a 2006da GSYHnn yzde 7.9u kadar ykselmitir. Bu arada, Yabanc Dorudan Yatrm 2005e kadar ok dk seyretmi ve GSYHnn yzde 2.7sine kadar ykselmitir, bunu 2006da GSYHnn yzde 5.0na kadar olan bir art izlemitir. Bu ekilde, cari ilemler a byk lde Yabanc Dorudan Yatrm d sermaye aklar tarafndan finanse edilmi ve bu suretle de Trkiyenin uluslararas piyasalara kar hassasiyeti artmtr. 1.7 Hkmet makroekonomik volatiliteyi ve cari ilemler an azaltmak iin nlemler alyor. Orta ve uzun vadede, istikrar, Merkez Bankasnn etkili enflasyon hedeflemesi ve ihtiyatl maliye politikas tarafndan salanacaktr. Mali harcamalar kontrol edilmeye devam edecek ve lml bir mali ak salanacaktr. Dviz kurundaki 2006 volatilitesine yant olarak, Merkez Bankas para politikasn sklatrm ve piyasaya dviz satmtr, bu suretle de bir taraftan enflasyon hedeflerini srdrrken dier taraftan dviz kurundaki dalgalanmalar azaltmtr. Volatiliteyi kkrtan dar ynl sermaye akna yant olarak, hkmet, devlet
3

EMBI+ spread lke riskini yanstmaktadr, yani, prim kredi kalitesini azalttka, borlular Birleik Devletlere gre deme yapmaldr. Global endeks, endeks kapsamndaki lkeler arasndaki arlkl ortalamay temsil etmektedir.

15

Dec 2005

Haz 2007 Jun 2007

bonolar ve tahvilleri zerinden stopaj vergisini kaldrm ve bunlar yabanc yatrmclar iin daha cazip hale getirmitir. Bylelikle, hkmet bir taraftan orta ve uzun vadede makroekonomik istikrar iyiletirmek iin politikalarn izlemeye devam ederken dier taraftan ksa dnemli volatiliteyi ynetmede proaktif olmutur.

TRK ZEL SEKTR: TEMEL ZELLKLER

1.8 Trk imalat sektr nispeten kktr ve yava bymektedir. Son 15 yl boyunca hizmet sektr yllk olarak reel anlamda ortalama yzde 4 bymtr. Ticaret ve telekomnikasyon, sektrn ounluunu oluturmakta ve elence sektr ile birlikte ekonominin en hzl byyen sektrleridir. Dier taraftan, lkenin GSYHnda tarmsal faaliyetlerin pay ayn dnemde neredeyse yarya inmitir ve dnem boyunca yzde 22lik bir reel byme oranna sahiptir ve hizmet sektrndeki yzde 85'lik reel bymeye kyasla son derece azdr (ekil 1-7). Trkiye'deki sanayi retimi sratli bir biimde bymtr, fakat sektrn bykl halen nispeten kktr. 2005te, Trkiyenin GSYHnn sadece yzde 24 sanayiden kaynaklanmtr Avrupa Para Birlii blgesinden ve karlatrlabilir ykselmekte olan piyasalardan daha az (ekil 1-8). En hzl byyen imalat alt sektrleri makine, madencilik, maden rnleri ve otomotivi kapsamaktadr.
ekil 1-7: Sektrlere gre Trkiyedeki GSYH
160 Milyar YTL, 1987 sabit fiyatlar 140 120 Hizmetler 100 80 60 40 20 0 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 Tarm Sanayi

ekil 1-8: GSYHnn Sektrel Bileimi, 2005

K a tm a D e er (G S Y H Y zd esi )

100 80 60 40 20 0

13

10

12

40

49

46

60

64

60

71

71

64

Tarm Hizmetler Industry

48

45

44

37

31

30

27

26

24

i n

li

um

t an

yl a

lo n

EM

i ka ek s M

e kC

ri s

Ta

Po

Kaynak: TK

Kaynak: Dnya Bankas Dnya Kalknma Gstergeleri (WDI)

1.9 hracat, eitli glklere karn etkileyici bir hzla bymtr. Bununla birlikte, ihracatn Trkiye GSYHna oran benzer gelir seviyesine sahip olan lkelerle karlatrldnda halen nispeten dktr. hracat 2002 ve 2005 arasnda reel anlamda ortalama olarak yzde 12 bymtr (ekil 1-9). 2004 ylnda, ihracatlarn karlatklar eitli glklere karn, Trk imalat rnleri ihracat 1990larn ortalarndaki yzde 11lik dzeyinden yukar doru hareket ederek lkenin GSYHnn aa yukar yzde 20sini oluturmutur. lk olarak, krizdeki deer kaybndan sonra para birimi ayn dnem boyunca reel bazda efektif anlamda yzde 37 deer kazanm ve bu durum rekabet gcnde azalmaya neden olmutur. kincisi, yurt ii talep sratli bir biimde artm ve i piyasay ihracat piyasalarna kar cazip bir alternatif haline getirmitir. ncs, uluslararas rekabet artmtr, nemli bir tartma konusu inin tekstil ihracatdr. hracat bymesini ksmen AB ile gmrk birlii anlamas tetiklemitir ve bu anlama Trkiyeye AB pazar iin rekabet eden ou lke karsnda nemli

16

Bu

l ga

rk

i ye

ya

nd

bir avantaj salamtr. Bu, kresel arz zinciri ve yksek verimlilik ve ihracat performans ile entegre olan otomotiv sektr gibi belirli sektrlerdeki baar ile birletirilmitir. Son birka yl ierisinde ihracattaki art nemli olmasna karn, Trkiyenin ihracat rakamlar son zamanlarda sanayileen dier ekonomilerle ve AB lkeleri ile karlatrldnda nispeten dktr (ekil 19). lkedeki btn imalat faaliyeti ierisinde imal edilen ihra mallarnn nispi neminin bir ls olan Trkiyenin ihracat eilimi 4 nin nispeten yksek grndnn kaydedilmesi de gerekir. Bu durum, Trkiyenin kresel ekonomide baarl bir biimde rekabet ettiini dorulamakta ve sanayi kapasitesini daha fazla arttrma potansiyeline sahip olduu izlenimini brakmaktadr. Bu husus, Trk ekonomisindeki dk imalat oran dikkate alndnda zellikle anlamldr (ekil 1-10).
ekil 1-9: hracat ve ithalat
90 80 Milyar YTL, 1987 fiyatlar 70 60 50 40 40 30 20 10 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 hracat/GSYH (sa eksen) hracat (sol eksen) thalat/GSYH (sa eksen) thalat (sol eksen ) 30 20 10 0 80 70 60

ekil 1-10: malat rnler ihracatnn GSYHdaki pay ve imalat rnleri ihracat eilimi (2004)
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5
Malezya M alaysia ek Cum. Czech Tayland Thailand Bulgaristan Bulgaria Romania Romanya Filipinler Philippines Polonya Poland Meksika Mexico talya Italy Turkey Trkiye ili Chile spanya Spain Brezilya Brazil hracat Eilimi ity Export propens

50 Yzde

/ GDP Exports hracat / GSY H

malat ihracat / exports GSYH / GDP Manufacturing

hracat propensity Eilimi Export

Kaynak:Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas

Kaynak: BM Ticari Mal statistik Veritaban ve Dnya Bankas Dnya Kalknma Gstergeleri

1.10 malat rnleri ihracatndaki bymenin teknoloji ierii 5 artmasna karn, yurtii satlar iin bu eilim ters ynde olmutur. 6 Trkiyenin orta ve ileri teknoloji ihracat hem mutlak anlamda (son on yl ierisinde ok dk bir tabandan da olsa yzde 450'ye yakn)
hracat eilimi, lke ierisindeki toplam imalat faaliyetlerinin katma deeri ile blnen imalat rnleri ihracatnn deeri olarak hesaplanr. Bu oran yzde 100den yksek olabilir, nk pay toplam bazdadr, buna karn paydas toplam ktnn tersine sadece katma deerdir. 5 Bu ksmdaki teknoloji ierii toplam mallarn pay olarak orta ve yksek teknolojili mallar olarak tanmlanr. Bu blm, imalat mallarn drt ana alt kategori halinde snflandrmak iin Birlemi Milletler Snai Kalknma rgtnn (UNIDO) metodolojisini kullanr. Kaynaklara dayal imalat mallarnn rnekleri unlar kapsamaktadr: hazr et/meyve, iecekler, aa rnleri, nebati yalar, cevher konsantreleri, petrol/kauuk rnleri, imento, kesilmi deerli talar ve cam. Dk teknolojili imalat mallarnn rnekleri unlar kapsamaktadr: dokuma kumalar, giyim, balk, ayakkab, deri eyalar, seyahat eyalar, anak mlek, basit metal paralar/yaplar, mobilya, mcevherat, oyuncaklar ve plastik rnler. Orta teknolojili imalat mallarnn rnekleri unlardr: yolcu tatlar ve paralar, ticari tatlar, motosiklet ve paralar, sentetik fiberler, kimyasallar ve boyalar, gbreler, plastik, demir, borular/tpler, motorlar, enerji motorlar, endstriyel makineler, pompalar, kumanda mekanizmalar, tekneler ve saatler. Yksek teknolojili imalat mallarnn rnekleri unlardr: ofis/veri ileme/telekom ekipman, TVler, transistrler, trbinler, g retme tehizat, eczaclk rnleri (farmastikler), uzay aralar, optic/lm aletleri ve kameralar. Detayl 2, 3 basamakl Standart Uluslararas Ticari Snflandrma (SITC) iin, baknz UNIDO (2003) ve UNIDO (2004). 6 Bununla ilgili daha detayl analiz iin, baknz Albaladejo, M. (2006), Trkiye ICA arkaplan almas.
4

17

hem de toplam ihracatn pay anlamnda (BM Ticari Mal statistik Veritabanndan salanan rakamlara gre son onyl ierisinde yzde 24ten yzde 41e) nispeten sratli bir biimde bymtr. Bununla birlikte, bu eilim Trk endstrisinin toplam kalknmas tarafndan yanstlmamaktadr ve burada orta ve ileri teknoloji imalat tarafndan eklenen katma deer zamanla azalmtr (ekil 1-11). Bu durum, ihracat firmalarn teknolojilerini yerel piyasaya hizmet veren firmalardan daha fazla gelitirdii izlenimini brakmaktadr. Ticaret dengesinin teknoloji bileimi ayn zamanda Trkiyenin yurtdndan gelen sofistike mallara bamllnn bir gstergesi olan orta ve ileri teknoloji mallar ithalatnn, ihracatnn nne getiini ortaya karmaktadr (ekil 1-12). hracatn daha fazla arttrlmas, yurt iine sat yapan firmalarn teknoloji ieriinin gelitirilmesi ve bu firmalarn kresel ekonomiye entegre olmas ve yurt dna sat yapmas iin motive edilmesi, Trkiyenin gelecek yllardaki en nemli zorlu grevleri arasnda yer almaktadr.
ekil 1-11: malat rnleri ihracat ve teknolojinin katma deeri
Orta ve Yksek Teknolojinin malat Katma Deerindeki Pay
55% in 2004 in 1995 Malezya2004 Meksika2004 Malezya 1995 Meksika1995

ekil 1-12: Orta ve ileri teknoloji imalat iin Ticaret/GSYH

20 15 10 Yzde 5 0 -5 -10 -15

50%

45%

stenen Yapsal deiim

Polonya1995

Dengeli Yap
Polonya 2004

40%

Romanya 1995 Bulgaristan 1995 Trkiye 1995 Bulgaristan 2004

35%

Trkiye 2004 30% Romanya 2004

25%

20% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% 55% 60% 65% 70% 75% 80%

1995 hracat

2000 thalat

2003

2004 Denge

Orta ve Yksek Teknolojinin malat hracatndaki Pay

Kaynak: BM Ticari Mal statistik Veritaban ve personel hesaplamalar

Kaynak: BM Ticari Mal statistik Veritaban , Dnya Bankas Dnya Kalknma Gstergeleri ve personel hesaplamalar

1.11 Farkl endstrilerin Trkiye ierisindeki performans son birka yl boyunca geleneksel endstrilerdeki dk verimlilik ve istihdamda azalma ile birlikte dengesiz olmutur. Alet ve donanm imalat gibi daha yksek younlukta teknolojiye sahip olan endstriler, hem endstriyel retim (ekil 1-13) hem de istihdam (ekil 1-14) asndan byk lde bymtr ve verimlilikleri 7 Trkiye ierisinde nispeten yksektir. Dier taraftan, daha geleneksel imalat yapan sektrler (tekstil ve giyecek gibi), verimlilikte neredeyse hi art sergilememi ve istihdamda nemli bir azalma yaamtr. Bu endstrilerdeki dk cretler bu firmalarn uluslararas rekabet gcndeki nemli bir etmen olmaya devam etmektedir. Ayn zamanda, dk cretler snrl i gc verimliliini akla getirmektedir. Bu endstrilerin Trkiye imalat sektrndeki istihdamn hemen hemen yzde 30unu salad dikkate alndnda, bunlarn aa ynl beklentileri zellikle dikkat ekmektedir. 8 Teknolojileri daha youn olan endstrilerdeki istihdam artm olmasna karn, bu art dk teknolojili endstrilerdeki igc
7 8

Ortalama cretler, her endstri ierisindeki igc verimlilik dzeyi iin yaklak olarak alnr. Rakamlar Mart 2006 TKe dayanmaktadr.

18

kaybnn dengelenmesi iin yeterince yksek olmamtr. Bu durum ksmen beceri gereksinimlerindeki farkllklar yanstmaktadr Dk teknolojili endstrilerde istihdam edilen Trk iilerinin yksek teknolojili firmalara geebilmesi mmkn deildir.
ekil 1-13: Sanayi retimi art ve sanayi verimlilii (2000-2005)
Sanayi retimi Art 2000-2005 500
Ofis, muhasebe ve bilgisayar ekipmanlar

ekil 1-14: Sanayide istihdam art ve sanayi verimlilii (2000-2005)

Motorlu aralar ve rmorklar 50 stihdam Art 2000-2005 30 10 -10 -30 Hazr giyim Tekstil Kimyasallar ve kimyasal rnler Kok, rafine petrol Kat ve kat rnleri Deri ve ayakkab -50 Mobilya imalat Radyo, TV ve iletiim cihazlar

400 300 200

Kat ve katt rnleri

Tbbi ve optik cihazlar

Motorlu aralar ve rmorklar Kok, rafine petrol

100
Tekstil

0 -100 0
Hazr giyim Deri ve ayakkab

Kimyasallar ve kimyasal rnler Dier ulatrma ekipmanalr

6 8 10 Ortalama Saatlik cret

12

14

16

6 8 10 Ortalama Saatlik cret

12

14

16

Kaynak:TKten elde edilen verilerle personel hesaplamalar

Kaynak: TKten elde edilen verilerle personel hesaplamalar

1.12 zel yatrmlar asndan Trkiye karlatrlan lkelerin gerisinde kalmaktadr. Son yllardaki bymeye karn, Trkiyedeki yatrm dzeyleri hzl byyen ykselmekte olan piyasalardaki, zellikle de Dou Asyadaki yatrm dzeylerinden daha dktr. Yatrmlar firmalarn retim kapasitelerini arttrmalarna, teknolojilerini ve retim metotlarn gelitirmelerine, etkinliklerini iyiletirmelerine yardmc olur ve bu suretle de hem verimlilik hem de istihdam artar. Finansmana eriimin ykselmesi firmalarn gerekli yatrmlar finanse etmesine yardmc olur ve firmalarn tehizatlarn gelitirme talebini glendirerek ticaret ortamn iyiletirir. Beeri sermaye yatrmlar, sermaye oluumunun bir paras olmamasna karn nemli tamamlayc yatrmlardr. 1.13 Son zamanlardaki arta karn, Trkiyeye gelen Yabanc Dorudan Yatrm (YDY) kstldr ve hizmet sektrnde mevcut olan iletmeleri edinmek zerinde odaklanmaktadr. Trkiyedeki YDY ak 2006 ylnda 19 milyar ABD dolarndan (GSYHnn yzde 5i) fazlasna ykselmitir (ekil 1-15) ve 2003 ylna kadar gzlenen hareketsiz dzeyinin yaklak yirmi katdr. Trkiyeye YDY ak daha nce benzeri grlmemi zelletirmeler ile paralel gitmitir. Hkmet, devletin sahip olduu yaklak 60 irketi 2005 ylnda zelletirmi ve 17 milyar US dolar aan bir gelir elde etmitir. 9 2003 tarihli Yabanc Dorudan Yatrmlar Kanunu yatrm prosedrlerini dzenleyerek, yabanc yatrmclarn haklarn arttrarak (nceden yurt iindeki muadillerinin sahip olduu haklardan daha zayf olan) ve minimum sermaye artlarn ortadan kaldrarak YDY'nin artmasna yardmc olmutur. Bankaclk ve telekomnikasyon 10 gibi hizmet sektrleri yabanc yatrmlarn en byk ksmn ekmitir. Finans sektrndeki kriz sonras reformlar, Trk bankaclk sektrne YDY

zelletirme zerine daha fazla bilgi iin, baknz hazrlanmakta olan Dnya Bankas Trkiye Ekonomik Raporu, 2007. rnein, 2005 yl zelletirme (Trk Telekom, Telsim, Tpra, Erdemir) ve zellikle bankaclk sektrndeki yabanc almlar yoluyla Trkiyede nemli bir YDY artna sahne olmutur.
10

19

akndaki nemli patlamay tevik ederek yardmc olmutur. Yatrm aklarnn ounluu yeil alan projelerine karn mevcut iletmeleri edinmek iin kullanlmtr. Trkiyenin imalat sektr YDY arclyla teknoloji transferinden nemli lde yarar salayabilmesine karn, yabanc yatrmn bu sektrdeki pay ok az dzeyde kalmtr (ekil 1-16).
ekil 1-15: GSYHnn pay olarak YDY, Trkiye ve karlatrlan lkeler, 2005
Brezilya Meksika Tayland Trkiye 2005 Malezya Polonya in Trkiye 2006 Romanya Bulgaristan 0 2 4 Yzde 6 8 10 1.9 2.4 2.6 2.7 3.0 3.2 3.5 5.0 6.7 9.8
Milyar ABD$

ekil 1-16: Sektrlere gre YDY Bileimi, Trkiye (US$ milyar)

20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2002 2003 2004 2005 2006 malat Ulatrma, depolama ve iletiim Finansal Araclk Dier Hizmetler Dier Sektrler

Kaynak: Dnya Bankas Dnya Kalknma Gstergeleri, TK, personel hesaplamalar

Kaynak: Dnya Bankas Dnya Kalknma Gstergeleri, TK, personel hesaplamalar

1.14 Trkiye giderek artan bir biimde d rekabete ak hale gelmektedir, fakat firmalarn yerli mlkiyeti youn kalmaktadr ve devletin sahip olduu giriimler halen baz sektrlerde yurtii rekabeti zayflatmaktadr. 1996 ylnda Avrupa gmrk birliine girmesi, Trk ticaret sektrne cazip bir pazara eriim hakk vermitir, fakat ayn zamanda nceden korunan endstriler yabanc rekabete maruz kalmaktadr. Ticaret gelimi ve baarl bir ok Trk firmas Trkiyedeki dk maliyetlerden yararlanarak Avrupa pazarna eriim sayesinde gelimitir. 2005 ve 2006da zelletirmeler ve YDY toplanmtr. Bununla birlikte, devletin sahip olduu varlklar hem hizmet hem de imalat gibi eitli sektrlerde almaya devam etmektedir ve bu firmalar etkili rekabeti snrlamaya devam etmektedir. lave olarak, byk ailelerin sahip olduu deiik irket gruplar yurtii zel mlkiyetin rneini oluturmaktadr. sektrndeki mlkiyet younlamasnn kantlar iinde, 13 holding firmasnn ve bunlara bal 8 bankann stanbul Menkul Kymetler Borsasnn piyasa deerinin tahmini olarak yzde 40'n oluturmalar olgusunu yer almaktadr. Sektrel dzeyde younlama, iyi ileyen bir kurum olarak grnen Rekabet Kurumu tarafndan uygulanan rekabet dzenlemelerine tabidir. 11 retim teknolojisinde ve verimlilikteki ilerlemeleri srdrmek iin daha fazla zelletirme ve Trk i sektrndeki rekabetin glendirilmesi gerekmektedir.

UYUMLAMA VE STKRAR N TEMEL GLKLER: VERMLLK VE STHDAM

1.15 AB ile uyumlamay salamak ve politik ve sosyal istikrar korumak iin, Trkiyenin amas gereken glkler kii bana GSYHn ykseltmek ve istihdam arttrmaktr. Son birka onylda, Trkiyenin kii bana ekonomik bymesi AB-15
11 12

Rekabet Kurumunun rekabet politikas ve etkinlii son Trkiye: lke Ekonomik Raporunda (2006) vurgulanmtr. Satn alma gc farkllklarna gre ayarlanm.

20

dzeyinden daha yksek olmutur ve 1980de AB-15 seviyesinin yzde 28i kadar kii bana GSYH dzeyine sahipken, 2004te yzde 35e ykselmitir. 12 Bununla birlikte, bu performans karlatrlabilir ykselmekte olan piyasalara kar incelendiinde etkileyici deildir. ili, Tayland ve in (dierlerinin yannda) 1980lerde Trkiyeden daha dk ya da benzer bir kii bana gelir dzeyine sahipti, fakat bundan sonra ok daha hzl bir biimde ykselmektedir (ekil 1-17).
ekil 1-17: Kii bana GSYH ekil 1-18: Trkiye ve AB-15 arasndaki kii bana GSYH uurumunun analizi, 2004
Labor gc productivity (1) Verimlilii (1) 80% %80
gc KatlLabor m (2) force participation (2) %18

30.000
SAGP'ne gre dzeltilmi sabit 2000 fiyatlar, ABD$

18%

25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004

AB-15 Kore ili Malezya Brezilya Tayland

Trkiye
Nfusun Ya Age Bile imi (3) of composition %2

population (3) 2%

Trkiye in

(1) GSY H, 2.000 $ sabiti ile dzeltilmi sat alma gc paritesi / igc (1) GDP, purchasing power parity adjusted atn constant 2000 international $ / labor force. (2) Labor gc /force 15-64 ya aralaged ndaki nfus (2) / population 15 to 64. (3) 15-64 ya aral ndaki toplam nfus (3) Population aged 15-64nfus / total /population.

Kaynak: Dnya Kalknma Gstergeleri

Kaynak: Dnya Kalknma Gstergeleri ve personel hesaplamalar

1.16 gc verimlilii Trkiye ve AB-15 arasndaki kii bana gelir uurumuna dier etmenlere gre ok daha fazla katkda bulunan en nemli etmendir (ekil 1-18). Trkiye ve AB-15 arasndaki kii bana gelir uurumunun analizi, igc verimliliinin bu uurumun yzde 80inden sorumlu olduunu ortaya kartmaktadr ve bunu yzde 18lik dzeyiyle igc katlm izlemektedir. Nfusun ya bileimi sadece yzde 2 kadar katkda bulunmaktadr. 13 1.17 Artan igc verimlilii, artan sermaye yatrm ve toplam faktr verimliliine baldr. Byme hesab, bizim igc verimliliini: (a) makine, altyap ve binalar gibi fiziksel varlklara yaplan yatrmlar yanstan ii bana sermaye, ve (b) teknolojinin benimsenmesi ve i gc yeteneklerinin gelitirilmesi gibi dier faktrlerin katksn yanstan toplam faktr verimlilii, olarak ayrtrmamza olanak tanr. Toplam faktr verimliliinin Trkiyede son onyl boyunca yavalam olan igc verimliliine katksn arttrmak iin bu faktrlerin iyiletirilmesi gerekmektedir (Tablo 1-1).

13

Kii bana GSYHnn analizi aadaki zdelie dayanmaktadr: Kii bana = gc verimlilii * gc katlm GSYH* GSYH Toplam Nfus = GSYH gc * gc 15-64 ya aras nfus

Nfusun ya bileimi 15-64 ya aras nfus Nfus

Bileenlerin katksn salamak iin logaritmik bir dntrme kullanlr. EK 1-A, analizin nasl gerekletirildiine ilikin detaylar salamaktadr.

21

Tablo 1-1: gc verimliliinin analizi, ortalama yllk stel byme, yzde olarak, Trkiye
gc verimliliindeki byme 1980-1990 1990-2003 3,13 1,93 Faktrlerin Katks i bana sermaye Toplam Faktr (sermaye Verimlilii derinlemesi) 0,80 2,33 1,04 0,89

Kaynak: Trkiye: lke Ekonomik Raporu (2006).

1.18 Trkiyedeki byyen igc ve yksek isizlik oran zel sektrnn sratli bir biimde istihdam yaratmasn gletirmektedir. zel sektr bymesine karn, i yaratma sreci 2002den bu yana sadece igc bymesine ayak uydurmutur (ekil 1-19) ve yksek isizlik oran nemli bir sorun olarak varln srdrmektedir. 14 2005te, istihdam oran yzde 46 olmu ve drt yllk ekonomik genilemeye karn ykselmemitir. 15 Bu oran Lizbon kriteri gereince yzde 70lik hedeften ok uzaktr. sizlik sratli bir biimde byyen igcn, zellikle kadnlar arasndaki dk igc katlmn ve tarm sektrnden g yanstr (2002 ve 2005 arasnda yzde 16 kadar azalmtr). Tarm sektr Trkiyedeki istihdamn halen yzde 30unu oluturmaktadr ve hem i gcndeki bymenin hem de tarm sektrnden gn devam etmesi beklenmektedir. Ekonomi modernletike firmalar giderek artan bir biimde yksek nitelikli igc talep eder. Bu nedenle, eitimin ilerletilmesi ve zel sektrn ihtiyalarna gre igc becerilerinin uyumlatrlmasnn salanmas temel zorlu grevlerdir.
ekil 1-19: gc arz ve talebi, Trkiye
12 10 8 6 Yzde 4 2 0 -2 -4 -6 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 6,2 10,4 11,0 10,3 10,0 10,6 9,6

gc Bymesi

stihdam Art

sizlik Oran, 4. eyrek

Kaynak: TCMB vastasyla TK.

14 15

Yakn zamanda gerekletirilen bir alma (Dnya Bankas, 2006), igc piyasas zerinde detayl bir analiz salamaktadr. Bu oran 15-64 ya aras nfus iin geerlidir (OECD 2006). Trkiye statistik Kurumu, 15 ya ve zeri nfus iin igc piyasa verilerini rapor etmektedir. Bu tanma gre, 2005 yl istihdam oran yzde 43 olmutur. Baknz; Kurumun veritaban: http://www.die.gov.tr/ENGLISH/.

22

VERMLL VE STHDAMI ETKLEYEN FAKTRLER: FRMA DZEYNDE ANALZ

1.19 Firma dzeyinde yaplan bir analiz araclyla, bu blmn bu ksm verimlilik ve istihdam etkileyen faktrleri belirlemektedir. En nemli yatrm ortam faktrleri iki tamamlayc firma dzeyinde analize dayal olarak belirlenir ve nceliklendirilir: Trk imalat firmas saymna dayanan bir firma dinamikleri almas ve 1.323 Trk imalat firmasnn katld bir anket almas (Yatrm Ortam Anketi, ICS). Firma dinamiklerinin analizi Trk firmalar ile karlatrlan uluslararas firmalarn bykln, bymesini, bulularn, kapanmasn ve verimliliini karlatrr. malat firmalar anketine dayal analiz, istihdam ve verimlilik (ekonomik sonular) ve yatrm ortam faktrleri arasndaki ilikileri aratrmak iin ekonometrik teknikler kullanr.

TRK FRMA DNAMKLER: GR, IKI VE BYME

1.20 Firmalarn dinamiklerinin analizi firma saym verilerine dayaldr. Veri seti, Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan kendi sitesinde sunulmutur. TK veritaban, 1996 ve 2001 yllar arasnda yrtlen 10dan fazla iisi olan btn Trk imalat firmalarnn yllk anketinden elde edilmitir. 16 Trkiyedeki imalat firmalarnn tm poplasyonunu temsil eder ve mikro birimler hakkndaki bilgileri kapsamaktadr. Karlatrlan lkelere ilikin veriler, yakn bir zamanda Dnya Bankas tarafndan organize edilen bir firma dzeyi projesi ve daha nceki bir OECD almas gibi eitli kaynaklardan toplanmtr. Orijinal veri kaynaklar ticaret sicilleri, sosyal gvenlik veritabanlar ve kurumlar vergisi kaytlar olmutur. 17 Analiz iin kullanlan verilerin zeti EK 1-Aya dahil edilmitir. apraz lke karlatrmas salamak iin, tm veriler ve analizler ortak analitik ereveye dayandrlmtr. 18 1.21 Trkiyede firmalarn giri ve k hareketlidir, fakat net giri lml ve klar azdr. Trkiye, dier lkelerle karlatrldnda yksek giri ve k oranlarna sahiptir (ekil 1-20). Bu durum, giri ve k nndeki engellerin nispeten az olduu izlenimini brakmaktadr. Bununla birlikte, net giri oran ok kktr ve gei ekonomilerinde olduu gibi zamana bal ak bir eilim ortaya koymamaktadr. Mevcut olanlarla kyaslandnda yeni girilerin boyutu da Trkiyede kktr (ekil 1-21). Bu bulgular, Trk ekonomisi son derece dinamik olmasna karn, yeni firmalarn piyasaya girmesinin, rakiplerin saysnda nemli bir bymeye yol amayan bir aratrma sreci tarafndan ynetildiini gstermektedir.

1993e kadar, 20 ya da aha fazla iisi olan firmalara ilikin veriler bulunuyordu rnein baknz Taymaz (2005). Karlatrma yaplan lkeler iin veri setleri farkl aamalarda toplanmtr. Bu blm, almann geri kalan ile karlatrldnda karlatrma yaplan lkelerin daha kapsaml bir veri seti kullanmaktadr, nk daha fazla karlatrlabilir veri seti bulunmaktadr. 18 Baknz Bartelsman (2004).
17

16

23

ekil 1-20: Giri ve k oranlar, imalat, yzde deerleri, 10dan fazla iisi olan firmalar
12 10 8 6 4 2 0
Ar ge nt in Es a Arjantin to C ni ol a om Estonya b La ia Kolombiya tv ia Br Letonya az il C Brezilya hi M le ex ili Sl ic o ov Meksika e R nia om Slovenya a H n ia un Romanya ga r Tu y Macaristan rk ey Trkiye

ekil 1-21: Girilerin nispi bykl (mevcut firmalarn ortalama istihdam ile blnen giri yapan firmalarn ortalama istihdam)
0,9 0,8

Firm Entry Firm ... Firma Girii Firma Exit k

0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0

ek si ka

re zi ly a Le to ny a R om an ya A rj a nt in

Not: Giri oran, verili bir ylda mevcut ve giri yapan firmalarn toplam says ile blnen yeni firmalarn says olarak tanmlanr; k oran, verili bir ylda orijinal poplasyon(yani nceki yldaki mevcut firmalar) ile blnen piyasadan kan firmalarn says olarak tanmlanr. Kaynak: Bartelsman ve alma grubu (2005) ve TK.

Kaynak: Bartelsman ve alma grubu (2005) ve TK..

1.22 Firmalarn giri ve k verimlilik zerinde dolayl pozitif etkilere sahiptir, nk mevcut firmalarda daha fazla verimlilik artna yol amaktadr. Daha fazla giri ve k olan ya da daha fazla net giri olan sektrlerdeki firmalar daha fazla rekabeti baskya maruz kalmaktadr. Bu nedenle bunlarn verimlilikleri, daha az dinamik piyasalarda ileyen firmalardan daha sratli biimde artmaktadr. Bu pozitif iliki hem Trkiyede hem de dier lkelerde bulunmaktadr (ekil 1-22). Dk giri ve k engellerinin salanmas zorunludur, nk giri yapan firmalar mevcut firmalardan daha yksek verimlilie sahip olmasa bile yine de mevcut olanlar zerinde pozitif bir verimlilik etkisine sahiptirler.
ekil 1-22: Net giri katksna karlk mevcut firmalardaki verimlilik art
Mevcut Firmalarn Verimlilik Art 1,5 1 0,5 0 -0,5 -1 -0,5 0 0,5 1 1,5 Net Giri Verim lilik Art Dier lkeler Trkiye

Kaynak: Bartelsman ve alma grubu (2005) ve TK.

1.23 Trkiyede giri yapan firmalar genellikle uzun sre ayakta kalamamaktadr ve ayakta kalanlar da fazla byyememektedir. Trkiyedeki firmalarn iki ve drt yl sonra

24

S il i ac ar is ta n S lo ve ny a E st on ya

ye

T rk i

ol om

bi ya

ayakta kalma oran 19 , karlatrma yaplan lkeler arasnda hemen hemen en dk dzeydedir (ekil 1-23). Bu zellik sektrler arasnda da tutarldr, yani Trkiyedeki belirli bir sektr yapsn yanstmamaktadr. Daha nemlisi, giren ve ayakta kalan firmalar karlatrma yaplan lkelerdeki kadar hzl bymemektedir (ekil 1-24). Meksikadaki ayakta kalan firmalar ikinci ve drdnc alma yllar arasnda ii saysn ortalama olarak yzde 30 kadar arttrrken, Trk firmalar istihdamn yzde 10'dan daha az arttrmaktadr. Trk firmalarnn giri sonras ayakta kalma performansnn zayf olmasnn aklamas, firmalarn yardmc olmayan yatrm ortam koullar (rnein, karmak yetenekleri olan i gc eksiklii, brokrasi) tarafndan zorlanmalar ya da byme olanaklarndan yeterince karmak bir biimde yararlanmamalar (rnein, yeterince yaratc olmama ya da bymek iin bor almama) olaslklarn iermektedir.

ekil 1-23: Firma ayakta kalma oranlar, yaa gre, 1990lar

1 0,8 0,6
ya=2 ya=4 ya=7

ekil 1-24: Ayakta kalanlarn giri byklne gre bykl, yaa gre
3 2,5 2 1,5 ya =2 ya =4 ya =7

0,4 0,2 0
a ny a ye an ya ac ar i st an ek s ik T rk i Ar j an to en ya ti n biy ny a Si li a

1 0,5 0
Sl ov en y R om a a Ko n ya lo m bi ya Si T li rk iy Es e to ny Ar a ja n M ac tin ar is ta M n ek si k Le a to ny a
Es to lom Sl ov m

Ko

Ro

Kaynak: Bartelsman ve alma grubu (2005) ve TK

Le

Kaynak: Bartelsman ve alma grubu (2005) ve TK

1.24 Dier lkelerdeki firmalarda karlatrldnda, Trk firmalar verimliliklerini geleneksel olarak kaynaklarn yeniden tahsis ederek ve stratejik olarak bymek yerine yeniden yaplanarak arttrmtr. Firmalarn verimlilik zelliklerinin bir analizi (ekil 1-25) aadakileri ortaya koymaktadr:

Trkiyede, ou lkede olduu gibi, her firma ierisindeki verimlilik art (ekil 125teki firma ii etki) toplam igc verimlilik artnn en byk ksmn oluturmaktadr. Trkiyede ve ayn zamanda Dou Avrupann ve eski Sovyetler Birliinin gei ekonomilerinde, firmalar arasnda kaynaklarn yeniden tahsisinin (ekil 1-25teki firmalar aras etki) verimlilik artna katks nispeten yksektir. Trkiyede verimlilikte bir art salayan firmalar istihdam payn kaybetmitir (ekil 125teki negatif apraz terim). Bu durum, firmalarn verimlilik artnn geleneksel olarak

19

Ayakta kalma oran, verili bir yata halen varolan giri yapan firmalar grubundaki firmalarn paydr.

25

yeniden yaplanma ve genilemeden ziyade klme ile ilikili olduu anlamna gelmektedir.

Son olarak, firmalarn giri ve knn (net giri) toplam igc verimlilik artna net katks ou lkede genel olarak pozitiftir ve toplam verimlilik artnn yzde 20si ila 50sini oluturmaktadr. Trkiyede, net etki toplam verimlilik artnn yaklak yzde 30unu oluturmaktadr. ou lkede k etkisi genel olarak pozitif olmasna ve Trkiye rneinde bu durumun ok gl olmasna karn (yani en az verimli firmalar piyasadan kar ve ortalama verimlilik dzeyinin ykselmesine yardmc olur), Trkiye de dahil olmak zere bir ok lkede girilerin katks negatif olma eilimindedir.20 Bu durum, yeni firmalar yaparak renme sreci geirmek zorunda olmad srece kendi bana bir endie kayna olmayabilir ve Trkiyede piyasa seleksiyonu son derece serttir.
ekil 1-25: gc verimlilik analizi
1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 -0.2 -0.4 -0.6 -0.8
Within Ara Between

Cross apraz

Entry Giri

Exit k

Kolombiya Es to ni a Estonya

La tv ia Letonya Sl ov en ia Slovenya

Arjantin

ili C ol om bi a

Ar ge nt in

Kaynak: Bartelsman ve alma grubu (2005) ve TK. Detaylar iin Eke baknz.

Not: ubuklarn temel unsurlar aadaki gibi verilen Foster, Haltiwanger ve Krizan (FHK) ayrtrma bileenleri ile balayarak hesaplanr:

Pt

iC

it k

pit + it ( pit k Pt k ) + it pit

iC iC i X

+ it ( pit Pt k ) it k ( pit k Pt k )
i N

Ayrtrmada, toplamlar log-verimlilii zerinden alnr, bu ekilde de bileenler be yllk bir bak asyla imalat sektr iin toplam verimlilik artn verir. ekil 1-25teki ubuk grafikte, her bileen bu bileenden kan toplam verimlilik artnn oran olacak ekilde yeniden leklendirilir. Toplanan verilerde eitli hareketli pencereler bulunmaktadr ve bu zaman periyotlar zerinden katklarn

20

Giri yapan firmalarn mevcutlarn ortalamasndan daha az verimli olmas halinde negatif bir giri etkisi ile sonulanr ve mutlaka dinamizm eksiklii olduu anlamna gelmez. Canl ve teknolojik olarak gelimi sektrlerde, birok yksek riskli giri dk ortalama verimlilik sergiler ve piyasa seicilii eninde sonunda mevcut dzeye yetiecek olan en verimli giriler dndakileri ayklar.

26

Trkiye

Tu rk ey

hi le

ortalamas alnr. Trkiye iin, 1995-2000 ve 1996-2001 pencereleri kullanlmtr. Verimlilik ayrtrmasna ilikin daha fazla bilgi iin Bartelsman ve Scarpetta (2007)ye baknz.

1.25 Trkiyede, sektrdeki daha verimli firmalar her zaman iin en byk olanlar deildir ve bu nedenle lke daha az verimli olanlar pahasna daha verimli firmalarn pazar pay elde etmesini salayarak verimlilik art potansiyeline sahiptir. Tahsis etkinlii, daha verimli firmalarn daha az verimli olan firmalardan ne kadar byk olduunun bir lsdr (ekil 1-26). Bu lmle, Trkiye gei durumunda olmayan ekonomiler arasnda sadece Arjantinin performansn amaktadr. Bu durum, Trkiyenin daha verimli firmalarn bymesini salayarak ve zayf performansa sahip olanlarn ya klmesini ya da kmasn salayarak nemli bir potansiyele sahip olduu izlenimini brakmaktadr.
ekil 1-26: Arlkl ve arlksz igc verimlilii arasndaki uuruma ilikin tahsis etkinlii (ya da apraz terim), 1990lar
0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0
ta n Ar ja nt i Es n to ny a T rk iy Ko e lo m bi ya yv an a ya a ny Si li re Ko En to ny an Sl ov e ar is Ta do n ez y a

Le

om

Not: Be yllk farkllama (Romanya, Macaristan ve Endonezya yllk farkllama kullanmaktadr), reel brt kt, imalat. Kaynak: Bartelsman ve alma grubu (2005) ve TK.

1.26 Bir btn olarak, bu bulgular Trkiyedeki verimlilik ve byme zerindeki kstlamalarn kurulu ve k nndeki engellerden ok genileme nndeki engellerden kaynakland izlenimini brakmaktadr. Trkiyedeki mevcut firmalarn etkinlii gelitirmek iin dikkate deer bir yeniden yaplanmaya maruz kald grlmektedir. Genellikle, stratejik olarak yatrm yapma ve genilemeden ziyade klerek daha randmanl hale gelmektedirler. Kurulu engellerini azaltmay ve iflas prosedrlerini gelitirmeyi amalayan reformlar, pazar seiciliini ve yeni yatrmlar iin kaynaklar serbest brakmak iin mrn tamamlam firmalarn kn daha fazla destekleyerek nemli etkilere sahip olabilir. Bununla birlikte, firma dinamiklerinin analizi, Trkiyedeki en nemli giriimlerin firmalarn genilemesi nndeki engellerin kaldrlmasn amalamas gerektiini gstermektedir. 1.27 Bu blmn bir sonraki ksm, Trkiye Yatrm Ortam Anketi araclyla toplanan verileri kullanarak firmalarn bymesini kstlayabilen faktrleri aydnla kavuturmaktadr.

TRKYEDE FRMALARIN VERMLLK VE STHDAM ARTIINI KISITLAYAN NEDR? YATIRIM ORTAMI ANKETNN BULGULARININ ZET.
1.28 Firmalarn verimlilik ve istihdam art zerindeki kstlamalarn analizi, Trkiye yatrm ortam anketine (ICS) dayanmaktadr. Trkiye yatrm ortam anketi, 2005 yaz

M ac

27

boyunca 1.323 Trk imalat firmasndan bilgi toplamtr ve bu bilgiler firmalarn verimliliine ve yatrm ortamna ilikin sorular kapsamaktadr. Trkiye yatrm ortam anketi TEPAVla ortaklaa olarak Dnya Bankas tarafndan tasarlanmtr ve Dnya Bankas ve TEPAV'n gzetimi altnda zel bir firma tarafndan ynetilmitir. Anket formu standart bir Dnya Bankas formatna uymaktadr.21 Anket, be blge ve onyedi ehirde sekiz sektrde 22 faaliyet gsteren Trk firmalarnn katmanl bir rneklemesini kapsamaktadr. 23 rnek, Trk endstrisinin yzde 80inden fazlasn, imalat sanayiine eklenen toplam katma deerin yzde 84n ve toplam imalat sanayii istihdamnn yzde 82sini temsil etmektedir. Firma poplasyon dalm ve rneklem, Trkiye Odalar ve Borsalar Birliinin (TOBB) imalat firma kaytlarndan elde edilmitir. Kk kurulularn saysnn byk kurulularn saysn saptrmasn nlemek iin (ekonomideki mikro ve kk firmalarn yksek yzdesi ve katma deer ve istihdam asndan byk firmalarn nemi dikkate alnarak), kartlan belirli bir kuruluun olasl dorudan bu kuruluun istihdam dzeyi ile orantl olmutur. Bu durum, kk firmalardan daha az byk firma bulunmasna karn byk firmalarn yeterli lde temsil edilebilmesini salamtr. rnek ve bileimine ilikin ilave bilgiler EK 1-Cde verilmektedir.
1.29 Bu blm, Trkiye Yatrm Ortam Anketine dayanan ekonometrik analizin tm sonularn bildirmektedir. Ekonometrik analiz, Yatrm Ortam Anketindeki faktrlerin verimlilik ve istihdam zerindeki etkisini hesaplamaktadr. Trkiye Yatrm Ortam Anketindeki yatrm ortam deikenleri be kategoriye ayrlr: (1) vergiler ve brokrasi, (2) igc piyasas ve beceriler, (3) teknoloji, kalite, yenilik ve Bilgi letiim Teknolojileri, (4) finans ve kurumsal ynetiim ve (5) altyap. Her deiken altnda dikkate alnan belirli faktrler ve bunlarn tanmlar EK 1-Ede tarif edilmektedir. Ekonometrik analiz, nceden yaplan eitli Yatrm Ortam Deerlendirmelerinde gelitirilen ve kullanlan bir metodolojiye dayanmaktadr. Bu metodoloji EK 1-Fte zetlenmektedir.24 1.30 Ekonometrik analiz bir taraftan yatrm ortam faktrleri ve dier taraftan istihdam ve verimlilik arasndaki ilikinin iki ltn kapsamaktadr: (a) esneklikler ve yar-esneklikler, ve (b) her yatrm ortam faktrnn istihdam ve verimliliin rnek ortalama deerlerine nispi katks.

21 Bu standart format, firmalarn yenilik ve teknoloji kullanm, arazi tescili ve vergi demesi gibi zellikle Trkiye iin geerli olan konular zerine birka spesifik soru kapsayacak ekilde uyarlanmtr. 22 Bunlar sekiz ana kategori halinde gruplandrlr: yiyecek ve iecek (rnein yzde 21,32si), tekstil ve hazr giyim (rnein yzde 27,89u), kimyasal madde (rnein yzde 13,3), metal d maden rnleri (rnein yzde 6,27si), metal rnler (rnein yzde 10,73), makine ve ekipman (rnein yzde 9.67si), elektrikli makineler (rnein yzde 5,06s) ve ulatrma ekipman (rnein yzde 5,74). Daha fazla detay iin EK 1-Cye bakn. 23 Be blge Marmara, Ege, Anadolu, Akdeniz ve Karadenizdir. 24 Orta Amerika lkeleri iin kullanlan pilot metodoloji Escribano ve Guaschta (2005) zetlenmektedir ve Trkiyede kullanlan geniletilmi metodoloji Escribano ve alma grubununalmasnda (2006) tanmlanmaktadr.

28

a) Esneklikler ve yar-esneklikler 25 bamsz (yatrm ortam) bir deikenin baml bir deikenin (istihdam ve verimlilik) yzdelik deiimi zerindeki etkisini ler. Sonular zerinde yatrm ortam deikenlerinin esneklik ve yar-esnekliklerini hesaplamak iin kullanlan metodolojinin zeti EK 1-Eye dahil edilmitir. Verimlilik ve istihdam zerinde nemli bir etkiye sahip olan faktrlerin esneklikleri ve yar-esnekliklerinin belirtileri Tablo 1-2de gsterilmektedir. Karlk gelen deerler ve ilave ayrntlar EK 1F ve EK 1-Gye yer almaktadr. b) Yatrm Ortam deikenlerinin, rnein ortalama verimlilik (ya da istihdam) deerleri zerindeki etkisi ilgin bir ldr, nk sonulara olan katklarna dayal olarak Yatrm Ortam deikenlerinin derecelendirilmesine imkan tanr ve bunu esneklileri ve yar-esneklikleri kullanarak salamak mmkn deildir. 26 l, her Yatrm Ortam deikeninin verimlilik ve istihdam zerindeki etkisini paylatrmak iin rnek ve tahmin edilen esneklikler (ve yar-esneklikler) iin ortalama gsterge rnn kullanr 27 . ekil 127 ve ekil 1-28, eitli yatrm ortam deiken gruplarnn ortalama verimlilik ve istihdam zerindeki katklarn zetler. Aada, ekonometrik analizin temel bulgularnn bir zeti yer almaktadr ve ilerleyen blmlerde daha detayl olarak tartlacaktr.
1.31 Verimlilik, zellikle vergiler ve brokrasi kategorisindeki faktrlerle yakndan ilikilendirilmektedir fakat ayn zamanda altyap, teknoloji ve beceriler de nemlidir. Ekonometrik analiz, Yatrm Ortam Anketindeki eitli faktrlerin verimlilik ile ilikilendirildiini ortaya karmaktadr (Tablo 1-2). Bunlarn, Yatrm Ortam Anketi rneinin ortalama verimlilii zerindeki toplam etkileri yzde 66dr vergi iin beyan edilen satlar, mali tablolarn denetimi ve su da en nemli faktrlerdendir (ekil 1-27). Altyap balantlar da nemli lde verimlilikle balantldr. G kesintileri ve gmrk ilemlerinde bekleme sresinin toplam negatif etkisi yzde 11dir. Ayn zamanda, firmalarn yenilikler (rnein yeni rnlerin piyasaya sunulmas) ve bilgi iletiim teknolojilerine eriim (rnein e-mail kullanm) de verimlilikle pozitif olarak ilikilendirilmektedir ve Yatrm Ortam Anketi rnekleminin ortalama verimliliine yzde 7 orannda katkda bulunmaktadr. Esneklik belirtileri, daha eitimli ve nitelikli iilerin daha verimli olduunu dorulamaktadr ve bu sonu artc deildir. 1.32 Benzer ekilde, istihdam da vergiler ve brokrasi kategorisindeki faktrlerle yakndan ilikilendirilmektedir, fakat finansmana eriim, igc becerilerinin kalitesi ve
Esneklik ve yar-esneklikler tepki verme lleridir. Bir deikenin, dier bir deikendeki deiimlere tepki olarak ne kadar deitiini lmektedir. Daha belirli bir biimde, esneklik, bamsz bir deikendeki (rnein g kesintisi says) yzde 1lik arta bal olarak baml bir deikendeki (rnein verimlilik) yzdelik deiim orandr. Esneklikler log, yzde ya da kesir olarak ifade edilebilir. Yar-esneklikler benzer bilgiler salamasna karn, yorumlanmalar biraz farkldr. lk olarak, iki farkl durumu ayrt etmemiz gerekir: (a) yar-esneklikler dzey (rnein gn, saat, denetim says, para miktar vs.) olarak llen bamsz deikenlere baldr; ve (b) yar-esneklikler kukla bamsz deikenlere (bir kukla deiken sadece iki deer alabilir: 0 ya da 1) dayaldr. lk durumda, yar-esneklik bamsz deikendeki bir birimlik (rnein bir gn, bir saat, denetimin bir kere daha fazla yaplmas vs.) bir art ya da azaltan kaynakl olarak baml deikendeki yzdelik deiim olarak yorumlanabilir. kinci durumda, yar-esneklik aadaki gibi yorumlanabilir: bamsz deikenin 0 yerine 1 deeri almas durumunda baml deikendeki yzdelik deiim 100le arplan yar-esnekliktir. Burada, bu yzdelik deiimin her zaman iin kukla deikenin 0 deerini ald ilk duruma gre olduunu akla kavuturmak nem tamaktadr. 26 Bir deikenin dk esneklii ya da yar-esneklii, mutlaka toplam deere dk bir katk olduu ya da tam tersinin olduu anlamna gelmez. Dk bir marjinal etkisi (dk esneklik ya da yar-esneklik) olan bir yatrm ortam deikeninin, ortalama verimlilik zerinde byk bir etkisi olabilir, nk rnein rneklem iindeki birok firma bu deiken tarafndan etkilenmektedir ve deikenin yksek bir deeri vardr. 27 Ortalama sonu deerleri zerindeki etkilerin nasl saptandna ilikin detaylar iin ltfen Kutu Ek 1-E-3e bavurun.
25

29

firmalarn teknoloji kullanm bir btn olarak Yatrm Ortam Anketi rnekleminin ortalama istihdamnn eit derecede byk bir payn oluturmaktadr. Vergiler ve brokrasinin Yatrm Ortam Anketi rnekleminin ortalama istihdam zerindeki toplam etkisi yzde 45tir vergi iin beyan edilen igc maliyetleri en nemli faktrdr (ekil 1-28). Borca sahip olma, finansman ve kurumsal ynetiimle ilikili olanlar arasnda en nemlisidir ve ortalama istihdamn yzde 11ini aklamaktadr. Finansmana eriim, firmalarn sermaye harcamalarn finanse ederek bymesine yardmc olur ve istihdamla pozitif ilikiyi aklar. gc becerilerinin gelitirilmesi de iilerin verimliliini arttrarak istihdam uyarc bir etkide bulunur. Beceri deikenleri Yatrm Ortam Anketi rnekleminin ortalama istihdamna yzde 11 orannda katkda bulunur. Son olarak, firmalarn yeni teknolojilere eriiminin eitli ltleri (yani kalite sertifikasyonlarnn kullanm, yeni teknoloji alm ve e-mail kullanm) istihdamla pozitif olarak ilikilidir. Hepsi bir arada, yenilik ve Bilgi letiim Teknoloji deikenleri Yatrm Ortam Anketi rnekleminin ortalama istihdamnn yzde 8ini oluturmaktadr. 1.33 Ekonometrik analizin sonular ihtiyatla ilenmelidir nk metodolojik glklerle doludur. Yine de tamamlayc bilgilerle birlikte kullanldnda politika nerileri gelitirmek iin yararl bilgiler salamaktadr. Ekonometrik analizin sonular on farkl verimlilik ls iin gldr (Tablo Ek 1-E-1deki verimlilik lleri listesine bakn). 28 Bununla birlikte, analiz sonularnn yorumlanmasnda metodolojik kstlamalar hesaba alnmaldr. lk olarak, bu anket Yatrm Ortam faktrlerine ilikin sadece bir yllk bilgiler salamaktadr ve bu durum reformlarn nemini derecelendirmede analizin deerini snrlandrmaktadr. kincisi, bu anket firmalarn giri ve kna ilikin yatrm ortam etkilerini kapsamamaktadr nk sadece 2004te varolan ve 2005 ierisinde ayakta kalan firmalara ilikin verileri iermektedir. Firmalarn giri ve k rekabet, verimlilik ve istihdam iin nemli ipularna sahip olabilir. Bu blmn bir nceki ksm farkl bir veri seti kullanarak giri ve k spesifik olarak vurgulamaktadr. ncs, bu anket yatrm ortamnn sadece belirli ynlerini deerlendirmekte ve baz sorunlar dierlerine gre daha derinlemesine vurgulamaktadr. Bylelikle, rnein bu anket zelletirmenin verimlilik ve istihdam zerindeki etkilerine ilikin sonular karlmasn salamamaktadr. Drdncs, bu analiz ters nedensellik ilikisinden kanmak iin eitli teknikler iermesine karn (yani tersinden ziyade yatrm ortam deikenlerini aklayan sonu deikenleri; Metin Kutusu Ek 1-E-2ye baknz), zellikle anketin ksa bir zaman dilimini kapsad dikkate alndnda her zaman iin ters nedensellie kar nlem almamaktadr. Benzer ekilde, tm tanmlamalarda ok sayda kontrolden yararlanlmasna karn, baz ilikilerin dahil edilmeyen firma dzeyi zelliklerden ortaya kabilecei aklda tutulmaldr. Beincisi, bu analiz bir ksmi denge modeli kullanmaktadr yani, sadece firma sektrn aratrr ve tm genel denge etkilerini kapsamaz. rnein, yatrm ortam reformlar cretleri arttrrsa, ayn zamanda igc arzn da arttrr ve bu suretle de istihdam arttrr ya da yatrm ortam reformlar ihracat arttrrsa, para biriminin deeri zerinde bask olacaktr ve bu durum srasyla yerel tedarikilerin rekabet gcn azaltabilir. Bu analiz bu etkileri yakalamamaktadr. Bu kstlamalara karn, uygun bir biimde yorumlandnda, Trkiye Yatrm Ortam Anketine dayal ekonometrik analizden elde edilen salam sonular gvenilir sonular salamaktadr ve dier (nitel ve nicel) bilgilerle tamamlanmalar artyla, politika mdahaleleri iin temel alanlar belirlemede balang referans olarak hizmet edebilir.

28

Salamlk tartmas iin baknz Escribano ve Guasch (2006).

30

1.34 almann aadaki blmleri ilk blmde sunulan be yatrm ortam kategorisinin, yani vergiler ve i dnyas-hkmet ilikileri; igc piyasas ve beceriler; yenilik, teknoloji, kalite ve Bilgi letiim Teknolojileri; finansman ve kurumsal ynetiim; ve altyapnn her birisi iin derinlemesine bir analiz salamaktadr.

31

Tablo 1-2: Yatrm ortam deikenlerinin sonu deikenleri zerindeki etkilerinin, esneklik ve yaresnekliklerin belirtilerinin zeti Baml Deiken Aklayc Yatrm Ortam deikeni Vergiler ve Brokrasi Vergi amal beyan edilen satlar D denetim Su tekil eden faaliyetten dolay meydana gelen zarar Sutan korunma amal yasad demeler Yneticinin brokrasi iin harcad zaman Tefti says Arazi/bina edinimi iin ilem cretleri Vergi amal beyan edilen igc maliyeti Devamszlk Dava Beceriler Yneticinin eitimi Nitelikli iiler Niteliksiz iiler Yar zamanl iiler eitim D eitim Nitelikli iilerin eitimi (hafta) niversite personeli Teknoloji, Kalite, Yenilik ve BT Kalite sertifikasyonu Yeni rn sunma Yeni teknoloji satn alma Lisansl teknoloji Telefonda bekleme E-posta Finansman ve Kurumsal Ynetiim Ek hesap kullanma olana veya kredi limiti Kredi Bir finans kurumundan kalan kredi Bir bankadan kalan kredi Teminatl kredi Altyap thalat iin gmrk ilemleri sresi (gn) Elektrik kesintileri + + + + + + + + + + + + + Verimlilik + + + + stihdam +

Kaynak: Trkiye ICS verilerine dayal personel hesaplamalar. Esneklik ve yar esnekliklerin deerleri ve bunarln anlamllk seviyeleri Ek 1-Fde sunulmutur.

32

ekil 1-27: Ortalama verimlilik zerinde yatrm ortam alanlarnn etkisi

Kontrol deikenleri 11% Su faaliyetlerinden kaynaklanan kayp 24% Vergi iin beyan edilen satlar 20% D denetim 9% Yneticinin Dier vergiler brokratik ilemler ve brokrasi in harcad zaman sorunlar 6% 7%

Altyap 11% Teknoloji, kalite, yenilik ve BT 7%

Brokrasi ve vergiler 66%

Beceriler 5%

Kaynak: Trkiye ICS verilerine dayal personel hesaplamalar. Not:Bu grafik verimlilik zerinde her faktrn nispi etkisini gstermektedir Ortalama sonu deerleri zerindeki etkilerin nasl belirlendiine ilikin detaylar iin ltfen Metin Kutusu Ek 1-E 3e baknz. Etkinin yn (pozitif ya da negatif) Tablo 1-2de belirtilmitir.

ekil 1-28: Ortalama istihdam zerinde yatrm ortam alanlarnn etkisi

Finans ve kurumsal Ynetiim 11% Teknoloji, kalite, yenilik ve BT 8% Kontrol deikenleri 10% Brokrasi ve vergiler 45% Beyan edilen igc maliyeti 20% Vergi iin beyan edilen satlar 12% Bir arsa veya bina edinmek iin denen cretler 9% Verimlilik 2% Dier vergi ve brokrasi sorunlar 3% D denetim 2%

Beceriler 11% cretler 12%

Kaynak: Trkiye ICS verilerine dayal personel hesaplamalar. Not:Bu grafik istihdam zerinde her faktrn nispi etkisini gstermektedir Ortalama sonu deerleri zerindeki etkilerin nasl belirlendiine ilikin detaylar iin ltfen Metin Kutusu Ek 1-E 3e bavurun. Etkinin yn (pozitif ya da negatif) Tablo 1-2de belirtilmitir.

33

BLM 2. DNYASI-DEVLET LKLER: VERGLER, BROKRAS VE FRMALARIN MAL SAYDAMLII

GR
2.1 dnyas-hkmet ilikileri i yaparken kritik nem tamaktadr. Giriimciler bir ie balarken tescil edilmek zorundadr. Btnyle alr hale gelmek iin ve almaya devam etmek iin, firmalar ayrca ruhsat elde etmek, vergi demek ve standartlar, salk, gvenlik ve evre korumas iin denetilerle uramak zorundadr. Piyasadan ekilmek iin firmalar kaytlarn sildirmek zorundadr ve tasfiye prosedrlerine maruz kalabilirler. Yksek vergiler firmalar kayt d ilemler yapmaya tevik etmekte ve bu da verimliliklerini engellemektedir. Lzumsuz ve etkisiz idari prosedrler ve teftiler iyerlerine gereksiz zaman ve paraya mal olmaktadr ve ayrca verimliliklerini azaltmaktadr. Dier taraftan, iyi tasarlanm ve uygulanm idari prosedrler ekonomik faaliyetleri ve bymeyi uyaran nemli katklar salayabilir. 2.2 Ekonometrik analizin sonular, vergi iin beyan edilen satlar ve igc maliyetleri (kayt dlk lleri), su ve brokrasinin verimlilik ve istihdamla ilikili olduunu gstermektedir. 29 Ekonometrik analizin sonular, vergi iin beyan edilen satlar ve igc maliyetlerinin, sutan kaynaklanan kayplarn ve d denetimlerin kullanmnn ve daha kk boyutta firmalarn brokratik sorunlarla ilgilenmek iin harcadklar zamann hem verimlilik hem istihdam zerinde nemli etkileri olduunu gstermektedir (Tablo 2-1, ekil 2-1 ve ekil 22'ye bakn). Daha fazla kayt ii faaliyet gsteren firmalar (yani gelirlerinin daha byk ksmn vergi amacyla beyan eden firmalar) daha verimlidir. Mali tablolarn denetime tabi tutan firmalar da daha verimlidir ve bu durum firmalarn bymesi iin gvenilir finansal durumun nemini gstermektedir finansmana yksek dzeyde eriim ile mteriler ve tedarikilerle daha kolay etkileim yoluyla. Su, sadece dorudan kayplara neden olmas deil, ayn zamanda nleyici tedbirlerin maliyetleri gibi dolayl maliyetler yaratmas itibaryla da verimlilik zerinde byk bir olumsuz etkiye sahiptir. Vergi iin beyan edilen igc maliyetleri istihdamla pozitif bir iliki ierisindedir ve ayns yneticilerin brokratik sorunlar iin harcad zaman iin de geerlidir. Bu son bulgu sezgilere aykrdr ve olas ters nedensellie iaret etmektedir (daha byk firmalar daha fazla iiye sahiptir ve bu nedenle brokratlarla daha fazla zaman geirir) ya da ekonometrik analize dahil edilmeyen ve ynetimin brokratik sorunlar iin harcad zamanla ilikili olan deikenlerin istihdam zerindeki e zamanl etkisini gstermektedir. Benzer etmenler arazi ve bina elde etmek iin verilen cretler ve istihdam arasndaki negatif balantlar iin de geerlidir.

29

Escribano ve dierleri, (2006).

34

Tablo 2-1: Vergiler ve brokrasi deikenleri, verimlilik ve istihdam arasndaki ilikinin tahmin edilen katsaylar: esneklikler ve yar-esneklikler*

Baml deiken Aklayc Vergi ve Brokrasi Deikenleri

Vergiler iin beyan edilen toplam satlarn yzdesi Vergiler iin beyan edilen igc yzdesi Bir d denetinin kullanlmas (kukla deiken) Yneticinin brokratik sorunlarla ilgilenmek iin harcad zamann yzdesi Arazi ya da bina almak iin ilem maliyetleri ile ilgili toplam maliyet Devamszlktan tr retimdeki gn kayb (log) Su faaliyetinden tr kayplarn deeri (log) iddetin nlenmesi iin organize su demeleri -0,28 -0,08 -0,02 Verimlilik Katsay (a) 0,01 0,75 -0,22 stihdam Katsay -0,01 0,02 0,24 0,02 -0,07 Anlam *** *** *** *** **
(b)

Kaynak: Trkiye ICS verilerine dayal personel hesaplamalar. Notlar: * Esneklik ve yar-esnekliin tanm iin Blm 1deki dipnot 26ya baknz. (a) Verimlilik katsaylar 10 farkl verimlilik (Toplam Faktr Verimlilii) lsnn ortalamasn temsil etmektedir. Verimlilik katsaylarnn hepsi 10 farkl verimlilik (TFV) lsnn en azndan birisinde anlaml olmutur ve Yatrm ortam deikenlerinin katsaylarnda nemli bir deiim olmamtr. Her verimlilik lsnn spesifik anlamllk dzeyi iin Ek 1-Gye baknz. (b) * %10 anlamllk dzeyi, ** %5 anlamllk dzeyi; *** %1 anlamllk dzeyi. Bu tahminler, 24 deikenin kontrol deikenleri olarak dahil edildii regresyonlardan elde edilmitir.

ekil 2-1: Ortalama verimlilik zerinde vergilerin, brokrasinin ve mali saydamln etkisi
Dier YO deikenleri Dier vergi ve brokrasi YO deikenleri

ekil 2-2: Ortalama istihdam zerinde vergilerin, brokrasinin ve mali saydamln etkisi
Beyan edilen igc maliyeti

Su faaliyetlerinden dolay meydana gelen zarar Vergi iin beyan edilen satlar Dier YO deikenleri

Vergi iin beyan edilen satlar Bir arazi veya bina edinmek iin denen ilem cretleri Dier vergi Yneticinin ve broklrasi brokratik YO deikenleri sorunlar iin harcad zaman

D Yneticinin denetim Korunma brokratik in organize sorunlar iin Su rgtlerine Devamszlk harcad zaman demeler

Kaynak: Trkiye ICS verilerine dayal personel hesaplamalar. Not:Bu grafik verimlilik zerinde her faktrn nispi etkisini gstermektedir. Ortalama sonu deerleri zerindeki etkilerin nasl belirlendiine ilikin detaylar iin ltfen Kutu Ek 1-E 3e bavurun. Etkinin yn (pozitif ya da negatif) Tablo 0-1e dahil edilmitir.

Kaynak: Trkiye ICS verilerine dayal personel hesaplamalar. Not:Bu grafik istihdam zerinde her faktrn nispi etkisini gstermektedir Ortalama sonu deerleri zerindeki etkilerin nasl belirlendiine ilikin detaylar iin ltfen Kutu Ek 1-E 3e bavurun. Etkinin yn (pozitif ya da negatif) Tablo 0-1e dahil edilmitir.

2.3 Blmn yaps. Bu blm ksmdan olumaktadr: (1) vergiler ve vergi idaresi; (2) finansal raporlama; ve (3) brokrasi. Brokrasi ksm unlar iermektedir: (a) bir i faaliyetine resmiyet kazandrmak iin gerekli olan prosedrleri kapsayan tescil; (b) iyeri ruhsatnn elde

35

edilmesi iin olan prosedrleri kapsayan ruhsatlandrma; (c) iyeri salamak ve bir i alan ina etmek iin olan prosedrleri kapsayan arazi alm; (d) firmann uyum salamas gereken eitli sregiden teftileri kapsayan teftilerin ynetilmesi; ve (e) bir ii resmi olarak kapatmak iin iflas halindeki bir iyerinin kapatlma durumu gibi prosedrleri kapsayan k. Her ksm iin, bu blm ICS sonularna, dier tamamlayc kantlara ve politika nerilerine genel bir bak sunmaktadr. Bu blm sua vurgu yapmamaktadr nk Dnya Bankasnn Trkiyedeki aratrmasnn alan dnda kalmtr. Bununla birlikte, ICS gelecekte su zerinde daha derinlemesine bir analizin nemine vurgu yapmaktadr.
2.4 Bilgi kaynaklar. Bu blmn tansal ksm ICS ve tamamlayc analizin sonularna dayanmaktadr. Politika nerileri; yneticiler, yardmclar ve giriimcilerle ilave grmelere dayanmaktadr. lke Yardm Stratejisi, Yatrm Ortam Anketi ve Dnya Bankasnn yapt Yapma Kolayl Anketinin (2006) yan sra, politika nerileri iin kullanlan kaynaklar arasnda idari engeller, kurulu prosedrleri ve ruhsatlandrmaya ilikin arka plan almalar yer almaktadr.

VERGLERN DENMES
2.5 Sosyal gvenlik primleri de dahil olmak zere, vergilendirme kayt dla iter ve verimlilik ve bymeyi azaltr. Yatrm Ortam Anketi KDV, kurumlar vergisi ve dier vergilerden kanmann kayt d kalmadaki temel nedenler olduunu gstermektedir (ekil 03). Ekonometrik analiz ayrca vergi amal olarak satlarn daha az rapor eden firmalarn daha dk verimlilie sahip olduunu ve vergi amal olarak igcn daha az rapor eden firmalarn daha dk istihdama sahip olduklarn gstermektedir. 30 2.6 Trkiyede kayt dlk yaygn bir biimde devam etmektedir ve 2001 krizinden bu yana ykselmitir. Tm boyutlarda ve sektrlerdeki firmalarn en azndan te birinin kayt d firmalarla rekabet halinde olduu gsterilmitir. Benzer ekilde, tm boyutlardaki ve sektrlerdeki firmalar, 2001den bu yana kayt dln arttn dnmektedir. Bu durum zellikle ekonomik byme srecinde endie vericidir ve kayt dlk artmaya devam etmektedir. Kriz srasnda, kartlan iiler hayatlarn srdrmek iin muhtemelen kayt d sektrlere gemitir, fakat ekonomi dzeldike kaytl ilerin dzelmesi beklenebilir.

30

ICS ayn zamanda vergiler iin beyan edilen toplam satlarn yzdesinin istihdamla negatif ilikili olduunu gstermektedir, fakat bu negatif etki vergiler iin beyan edilen igcnn artan yzdesinin pozitif etkisinden daha kktr.

36

2.7

ekil 2-3: Kayt d firmalarn rekabet avantajnn iticileri 31

KDV demiyor alma ve igc dxenlemelerine uymuyor Kurumlar vergisi ve dier vergileri demiyor Taklit rnler retiyor Kamu hizmetlerinin cretlerini demiyor veya geciktiriyor Devlet mevzuatna uymuyor (evre; salk) thalat vergisi demiyor Dier
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Kaynak: Trkiye Yatrm Ortam Anketi

Benzer lkelerle karlatrldnda Trkiyede igc zerindeki vergi oranlar yksektir (ekil 0-4). Dk gelirlilerin vergi takozu 32 yzde 42 ile yksek bir seviyededir. Dier lkelerin ounluunun tersine, Trkiye almayan eler ve ocuklar iin vergi yardm salamamaktadr. almayan ei ve iki ocuu olan orta gelirliler asndan karlatrldnda, Trkiye OECD lkeleri arasnda en yksek vergi oranna sahiptir (ekil 0-4). Kiisel gelir vergisine ynelik ilk reformlar 2006 yl balarnda yasalatrlmtr.
ekil 2-4: gc maliyetlerinin pay olarak igcnn vergilendirilmesi 33
Ortalama gelirin yzde 67sini kazanan ocuksuz bekarlara dayanarak
Meksika Kore Portekiz Yunanistan Slovak Cum. spanya Trkiye ek Cum. Polonya Macaristan 0 0 10 20 Yzde 30 40 50 10 20 Yzde 30 40 50

Eli ve iki ocuklu ortalama gelir kazanlara dayanarak

Kore Meksika Slovak Cum. Portekiz ek Cum. spanya Yunanistan Macaristan Polonya Trkiye

Kaynak: OECD (2006).

2.8 Yksek vergi oranlarna karn vergi gelirleri dk kalmaktadr. Trkiyede gelir vergilerinden elde edilen gelir dier lkelerle benzerdir, fakat bu durum byk lde yksek oranlara karn byledir (ekil 0-5) ve youn bir vergi kaa ve dar bir vergi taban kombinasyonu yanstmaktadr. Vergi kaa gz nne alnarak, vergi politikas daha az ve daha karmak vergi tabanna yol aacak ekilde muafiyetler vererek ayarlanmtr.

31

[] kayt d firmalarna rekabet avantaj salamada aadakiler ne kadar nemli? sorusuna olduka nemli ya da ok nemli eklinde yant veren firmalarn frekans. 32 Vergi takozu, hem iverenler hem de iiler tarafndan denen vergileri ieren igc ile ilikili toplam vergilendirmedir. 33 Vergilendirme, gelir vergisi art nakdi tazminat olmadan iveren ve ii katklar olarak tanmlanr. Daha fazla detay iin baknz OECD (2006).

37

ekil 2-5: Kiisel gelir vergisi gelirleri ve ortalama gelir vergisi oran, 2003
Ortalama gelirin yzde 67sini kazanan ocuksuz bekarlara dayanarak
16 Trkiye spanya Ortalama Vergi Oran 12 10 8 6 4 2 0 0 1 2 3 4 Gelir/GSYH 5 6 7 8 Kore Slovak Cum. Polonya Portekiz ek Cum. Ortalama vergi Oran 14 Macaristan 14 12 10 8 6 4 Slovak Cum. 2 0 0 1 2 3 4 Gelir/GSYH 5 6 7 8 Kore Portekiz ek Cum. Polonya Macaristan spanya

Eli ve iki ocuklu ortalama gelir kazanlara dayanarak

16 Trkiye

Kaynak: OECD (2005)

2.9 Vergi matrahn geniletmek ve oranlar drmek iin son zamanlarda kurumlar vergisi reformu yaplmtr. Kurumlar vergisi yzde 30dan yzde 20ye ekilmitir. Bu politika, dk vergi oranlarnn ve daha geni vergi tabannn, firmalarn kayt d kalma gdsn azaltacan ve kayt d firmalarn rekabet avantajn zayflatacan, dier taraftan mali gelirin srdrleceini kabul etmektedir. 2.10 Vergi politikasndaki ilerlemeleri tamamlayan vergi idaresi reformlar uygulanm ya da uygulanma aamasndadr. llerdeki ve yerel vergi tahsilat dairelerinin zerinde dorudan yetkiye ve sorumlulua sahip bir gelir idaresi kurulmutur. Yksek vergi deyen birimlere ynelik reformlar, hedeflenen firmalar iin uyum maliyetlerini azaltrken vergi tahsilat etkinliini arttrmay amalamaktadr. En fazla vergi deyen 500-1.000 mkellef toplam vergi gelirlerinin yarsndan fazlasn oluturabilmektedir ve uluslararas deneyimler yksek vergi deyen birimlerin verimliliini ortaya koymaktadr. Trkiyenin bu alandaki ilerlemesi vgye deerdir. 2.11 Vergi yknn yaylmas ve etkili hale getirilmesi nemli mali ncelie sahiptir. Trkiyede kayt d sektrn yaygn olmas, verimlilik ve istihdam artn kstlamaktadr. Uygun reformlar firmalar arasnda daha eit bir vergi muamelesi salayabilir. Vergi tabannn genilemesi vergi oranlarnda azalmalar salayabilir ve bylelikle de vergilendirmeyi gerek amacndan saptran etkiler daha da azaltlabilir. Uygulamann iyiletirilmesi nemli bir tamamlayc nlem olacaktr.

FNANSAL RAPORLAMA
2.12 Finansal raporlama kayt dlk balantsnn parasdr firmalarn tm faaliyetlerini kapsayan gvenilir muhasebe ve denetim, finansmana eriimi iin nemlidir ve daha verimli firmalarn zelliidir. Finansal raporlamann kalitesi, dk beyan edilen satlar ve istihdamla yakndan ilikilidir. Yatrm Ortam Anketi, Trkiyede firma satlar ve igc harcamalarnn byk bir ounluunun kayt d olduunu dorulamaktadr. Finansal raporlar firma faaliyetlerinin sadece bir ksmn kapsadnda, bu raporlar tamamen gvenilmez

38

hale gelmektedir. Finansmana eriimini geniletmek ve kayt dl azaltmak iin finansal raporlarn etkili kullanm zorunludur.
2.13 Krediye eriimi geniletmek iin firmalarn finansal durumuna ilikin bilgiler nemli olmasna karn, Trkiyedeki az sayda firma -zellikle az sayda KOB- d deneti kullanmaktadr. Kredi salayclarn firmalarn ykmllklerini karlama yeteneklerini deerlendirmeleri iin gvenilir finansal raporlar kritik nem tamaktadr. Uzun enflasyonist sre srasnda, iyi hazrlanm finansal raporlar bile kstl bir deere sahiptir, fakat enflasyon lml dzeylere getirildii iin son birka yl ierisinde iyi rapor hazrlama standartlarnn nemi byk lde artmtr. Firmalarn sadece % 42si bir d deneti tarafndan denetlenen finansal tablolara sahip olduunu bildirmektedir (ekil 0-6). Bu yzde karlatrma yaplan ou lkenin altndadr. Trkiyede, karlatrlan lkelerde olduu gibi, kk ve orta byklkte firmalar daha byk firmalardan ok daha az d deneti kullanmaktadr (ekil 0-7).
ekil 2-6: Mali tablolarn d denetime tabi tutan firmalar, lkelere gre
100

ekil 2-7: Mali tablolarn d denetime tabi tutan Trk firmalar, firma boyutuna gre
100

75 Yzde

75 Yzde Bulgaristan Vietnam Polonya Brezilya Tayland Trkiye in ili

50

50

25

25

Kk

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

Kaynak: Trkiye Yatrm Ortam Anketi

2.14 Hkmet muhasebe ve denetim uygulamalarn glendirmeye ynelik admlar atarken, halen yaplmas gereken ok i bulunmaktadr. Hkmetin son zamanlarda gsterdii abalar, kapsaml ticaret yapan irketlerin 2005 ylndan balayarak Uluslararas Finansal Raporlama Standartlar (IFRS) kullanma koulunu kapsamaktadr. Haziran 2006 tarihli yeni bir Sermaye Piyasas Kurulu teblii, hisseleri borsada ilem gren irketler iin Uluslararas Denetim Standartlarna (ISA) dayanan hkmler getirerek daha fazla ilerleme salamtr. Muhasebe ve denetimi glendirmeyi amalayan reformlara rehberlik etmesi iin son zamanlarda muhasebe ve denetim reformu zerine ulusal bir ynlendirme komitesi kurulmutur. Dnya Bankas tarafndan hazrlanan bir Muhasebe ve Denetim ROSC Raporu (Standart ve Kurallarn Karlanmas Raporu) iyi gelitirilmi bir taslak formudur ve yaknda yaynlanacaktr. Bu rapor, eitli ihtiyalarn ve ayn zamanda bunlarn nasl vurgulanacann altn izmektedir. Ulusal ynlendirme komitesi, Trkiyede muhasebe ve denetim erevesinin glendirilmesi iin bir strateji ve eylem plan gelitirmek zere bu rapordan yararlanma avantajn kullanabilir.

39

Byk

Orta

BR E BALAMAK VE FAALYET GSTERMEK N DAR PROSEDRLER

TESCL
2.15 Bu blm, bir i faaliyetini resmiyete dkmek iin gerekli olan prosedrleri kapsamaktadr. Blm 1de tartld zere, Trkiyede giri ve k, firmalarn verimliliini ve bymesini genileme nndeki engellere gre daha az kstlanmaktadr. Yine de, giri ve kn kolaylatrlmaya devam edilmesi ve bunlarn daha masrafsz hale getirilmesi giri yapanlarn saysn daha da arttracaktr ve bu da srasyla yatrm ve istihdam zerinde pozitif bir etkiye sahip olacaktr ve kayt dl azaltacaktr. Giri nndeki engelleri azaltmaya ynelik nlemler ayn zamanda firmalarn genilemesini kolaylatran eitli nlemlerden daha az maliyetlidir ve bu nedenle Trkiye bu inisiyatifleri ksa dnemde kullanmay dikkate alabilir. 2.16 yeri kayt prosedrlerine ynelik son zamanlardaki reform abalar Trkiyeyi bu alandaki en baarl lkelerden bir haline getirmitir. Admlarn ve srenin nemli lde azaltlmas yasama giriiminin dorudan sonucudur. 2003 Hazirannda, eski Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu, yeni ve modern bir yatrm kanunu ile deitirilmitir. 34 Ayn zamanda, yeni tescil prosedrleri oluturmak iin yeni bir kanun kabul edilmitir. 35 Bu reform, bir iyeri tescili iin nceden gerekli olan 17 admn ounluunu kaldrm ve dierleriyle birletirmitir. rnein, yabanc yatrmclar iin onay artlar kaldrlm ve bavuruda bulunann ok sayda yetkili kuruma (vergi daireleri, Sanayi Bakanl, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl gibi) tescil yaptrma art yerine, Oda bu makamlar bavuruda bulunann karmasn gerektirmeden dorudan kendisi bilgilendirmektedir. 2.17 Bir iyeri tescili iin takip edilecek prosedrler stanbulda ie balamann nnde engel tekil etmemektedir. Yapma Kolayl 2006 raporuna gre, stanbulda bir irket kurmak sekiz adm gerektirir ve dokuz gn alr (Tablo 0-2). Gerekte, Ticaret ve Sanayi Odasnda asl tescil ilemi sadece iki gn almaktadr, 36 buna karn eitli baka admlarla birlikte toplam dokuz gn bulmaktadr (belgelerin noter onaylar, Rekabet Kurumunun hesabna deme yapma, vs.). Dnyadaki dier lkelerle karlatrldnda, Trkiye tescil zaman asnda en iyi performans gsteren lkelerden biridir. Gerekten, Trkiye zaman asndan OECD ortalamasndan daha iyi bir performans ortaya koymaktadr (9'a karlk 19.5 gn), bununla birlikte Trkiyede (8) birleme iin OECD (6.5) ortalamasndan daha fazla adm gerekmektedir. Blge (Avrupa & Orta Asya) ile karlatrldnda, Trkiyede bir irket kurmak daha az zaman almakta ve daha az adm gerekmektedir. Bununla birlikte, en iyi performans ortaya koyan ekonomiler bir iyeri kurmak iin sadece toplam 1-3 adma ve 2-5 gne ihtiya duymaktadr.

1954 tarihli 6224 sayl kanun. 4884 sayl Trk Ticaret Kanunu, Vergi Usul Kanunu, Damga Vergisi Kanunu, Kanunu ve Sosyal Sigortalar Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ve ayrca Anonim ve Limitet irketlerin Kuruluu Ana Szleme Deiiklikleri iler ilgili Usul ve Esaslar hakkndaki 17 Haziran 2003 tarihli Tebli ( Ticaret 2003/3). 36 TOBB ve ATO yetkilileri.
35

34

40

Tablo 2-2: Seilen lkelerde bir ie balamak iin gerekli olan prosedrlerin ve gn saysnn karlatrmas
lke Trkiye (stanbul) Uluslararas En yi Uygulama (Avustralya) AB En yi Uygulama (Danimarka) Blge (Avrupa & Orta Asya) OECD Brezilya Bulgaristan ili in ek Cumhuriyeti Macaristan Malezya Romanya Rusya Prosedrler (#) 2005 2006 8 8 2 2 3 3 9.6 9.4 6.5 6.7 17 17 11 9 9 9 13 13 10 10 6 6 9 9 5 5 8 7 Sre (gn) 2005 2006 9 9 2 2 5 5 36.4 32.0 19.5 18.5 152 152 32 32 27 27 48 35 40 24 38 38 30 30 11 11 33 28

Kaynak: Yapma Kolayl 2006 / 2007, Dnya Bankas

2.18 Trkiye genelinde ve tm sektrlerde faaliyet gsteren firmalar iin bir firma ama sresi ve prosedrleri ok benzerdir. Tescil prosedr merkeziletirilmemesine ve firmalarn tescili iin l Ticaret Sicil Brolar yetkili olmasna karn, prosedrler ve artlarla ilgili olarak sektrel ya da blgesel nemli farkllklar bulunmamaktadr. Formlar ve i organizasyon ilden ile farllk gsterebilir, fakat tm sicil daireleri bilgisayarla donatlmtr ve birbirine baldr ve kanuna uygun ayn prosedrleri uygulamaktadr. Tescil artlar da btn sektrler iin ayndr. 2.19 Balang prosedrleri ve zamann az olmasna karn, tam rakamlar bilgi kaynana gre deiiklik gstermekle beraber tescil masraflar yksektir. Yapma Kolayl 2006 raporuna gre, son reformlar abalarna ramen, Trkiyede bir irket kurmak dier lkelere kyasla pahaldr. Baz yksek cretler, kii bana gelirin yzde 27.7sine eit olan toplam maliyetlere karlk gelmektedir. Bu deer, Trkiyeyi 155 lke arasnda 85. sraya yerletirmektedir ve blgesel ortalamann (kii bana gelirin yzde 13.5i) ve OECD ortalamasnn (kii bana gelirin yzde 6.8i) ok uzandadr 37 . (Tablo 0-3e baknz). En iyi performans gsteren alt ekonomi, iyerleri zerinde kii bana gelirin yzde birinden daha az tescil cretleri uygulamaktadr. Yapma Kolayl aratrmas, lkeler arasndaki tescil unsurlarnn karlatrmasn salamaktadr (Tablo 0-4) ve karlatrma yaplan lkelere kyasla Trkiyede ticari sicile denen kayt cretlerinin ok daha yksek olduunu gstermektedir. Trkiyede tescil masraflarnn detayl analizi farkl kurulular tarafndan gerekletirilmitir ve zellikle bu almalarda kullanlan farkl metotlardan kaynakl olarak 760 ABD dolar ile 1.255 ABD dolar arasnda deiiklik gstermektedir.

Tescil masraflarnn derinlemesine bir analizi ayn zamanda unlar gstermektedir:

ou cret effaf deildir. yeri kurulumu sreci srasnda maruz kalnan cretlerin hesaplamas saydam olmamaya devam etmektedir. Noter, Oda ya da belediye tarafndan uygulanan cret aralnn hangi kurallara gre belirlendii ak

37

Doing Business 2006/2007.

41

deildir. Bu durumun kantlar yukarda sz edilen almadaki maliyet tahminlerindeki farkllamay kapsamaktadr. Her ildeki Odalarda irket kayd yaptrmak iin verilen cretler ve gerek maliyet arasndaki iliki ak deildir. Bu durum, firmalar tarafndan denen cretlerin sadece idari maliyetleri mi yoksa Odalarn dier faaliyetlerini de mi karladn bilmek mmkn deildir. Makul bir kayt creti sadece tescil ileminin yrtlmesi iin gereken gerek maliyetleri kapsamal ve dier ilere apraz sbvansiyon salamaktan kanmaldr.
Ticari Sicil Gazetesinde yaynlama cretleri uygundur, fakat ilgili evraklarn noter onay cretleri ve Odaya kayt cretleri ok yksektir. Ticari Sicil Gazetesinde tescilin yaynlanma maliyeti makul dzeydedir (15 US$). Bununla birlikte notere denen cretler yksektir, rnein stanbulda limitet bir irketin evraklarnn noter onay 250 US$dr ( Yapma Kolayl raporu). Odaya tescil cretleri de yksektir (kaynana bal olarak 500 ila 761 ABD$ arasnda).
Tablo 2-3: Seilen lkelerde tescil maliyetlerinin karlatrmas.
lke Trkiye (stanbul) Uluslararas En yi Uygulama Blge (Avrupa & Orta Asya) OECD Brezilya Bulgaristan ili in ek Cumhuriyeti Macaristan Malezya Romanya Rusya Kurulu maliyeti (kii bana gelirin yzdesi olarak) 2005 2006 27,7 27 0,0a 0,0b 13,5 14,0 6,8 7,6 10,1 10 9,6 8 10,3 10 13,6 9 9,5 9 22,4 21 20,9 20 5,3 4 5,0 3 & Yeni Zelanda

a b Not: Danimarka; Danimarka, rlanda Kaynak: Yapma Kolayl 2006 / 2007, Dnya Bankas

42

Tablo 2-4: Seilen lkelerle karlatrldnda stanbuldaki irketler iin balang maliyetlerinin analizi (ABD$ olarak).
En iyi performans gsteren (Danimarka) 0 0 0 0

Prosedr n isim onay Noter tasdik ilemleri Rekabet Kurumunun hesabna yaplan deme Sanayi ve/veya Ticaret Odasnn ticaret sicil brosuna kayt Ticari Sicil Gazetesinde yaynlama creti Kapasite Raporu salama ve onay Dier cretler Toplam Kurulu Maliyeti Kii bana gelire oran

Trkiye -/251 15 761

Brezilya 3 -/-/19

Bulgaristan 57 27 -/69

ek Cumhuriyeti 0 648 -/178

Rusya -/60 -/52

14 214 (sadece imalat) 1041 (Kapasite Raporu olmadan) 27.7

0 -/0 0

-/-/290 312

34 -/76 263

-/-/41 867

-/-/59 171

10.1

9.6

9.5

Kaynak: Yapma Kolayl 2006, Dnya Bankas

Tablo 2-5: Trkiyede farkl almalarda bildirilen firma kurulu maliyetlerinin karlatrmas (2006)
Yatrm ortam Deerlendirmesi Arka plan almas ** ABD$ (YTL) -72,6 (112,5) 251 6,5 (10) 150 (230) 761 472 (728,5) 142 (220) 14 4,4 (6,75) 142 (220) 427,8 (663) 270 126 105 Hazine * ABD$ (YTL) 38 -14,2 (22) Zuvin Hukuk ABD$ 39 -244

Kurum Kendisi Noter

Prosedr Taslak Szleme Evraklarn noter tescili Hesap kaytlarnn noter tescili

Yapma Kolayl ABD$ * --

ldeki Ticaret ve Sanayi Odas

Oda tescili sim ve Yaynlama Tescil creti Oda yelik creti

Ticari Sicil Gazetesi

Rekabet Kurumu ldeki Oda (rapor) ve TOBB (onay)

Gazetede yaynlama ve bir gazetenin bir says Rekabet Kurumunun Hesabna Yaplan deme Kapasite Raporu Salama ve Onay Toplam

15 214 1.255 214 (330) 919 (1.418) 726 (1.125)

14

760

* stanbul **Ankara

Baknz Hazine Mstearl websitesi: http://www.investinturkey.gov.tr/ Yapma Kolayl 2006 raporu ve Serap Zuvin Hukuk Brosu tarafndan salanan son rapordan elde edilen rakamlar arasndaki farkllklar metodolojik sorunlardr. Ltfen son rapora baknz.
39

38

43

2.20 Trkiye, farkl kurumlar tarafndan uygulanan cretleri tekrar gzden geirerek ve imalatlar iin zorunlu kapasite raporunu yeniden dizayn ederek toplam kurulu maliyetlerini azaltabilir. Trkiyenin giri maliyetlerini azaltmas ve bunlar lkenin stn balang zaman ve prosedr performansna gre dzenlemesi iin aadaki nlemler nerilmektedir. Kabul edilebilir bir toplam cret ayarlanmas ve dier cretlerin toplamdan hesaplanmas. Kabul edilemez bir biimde yksek toplam kurulu maliyetlerine ulaan maliyetlerden eitli cretlerin nlenmesi iin her i tipi iin bir limit ayarlanabilir. deal olarak, bu limit OECD yesi lkeler arasndaki balang maliyetlerine yakn olabilir (Trkiyedekinin yaklak yzde 25i), fakat blgedeki balang maliyetleri ile ayn dzeye getirilmesi de yardmc olabilir (Trkiyedekinin yaklak yzde 50'si). Kurulu srecine dahil olan her kurumun kendi cretlerini ayarlamas durumunda, toplam cretlerin ekonomi zerindeki toplam etkisini hibir kurum dikkate almaz. Tm kurulu maliyetleri iin oluturulacak bir ana plan, bunu nlemede yardmc olacaktr. Her birim tarafndan uygulanan tescil cretlerinin hesaplanmas iin uygulanan ilkelerin maliyeti karlama ilkesine gre ilan edilmesi. cretlerin hesaplanmas iin geerli olan kriterler bilinmediinden, tescil cretlerinin ilgili kurumlar tarafndan salanan dier hizmetleri sbvanse edip etmedii belirsizdir. irket tescili iin ifte cretlendirmenin kaldrlmas. ki tescil creti istenmesini nedeni belirsizdir. Bavuruda bulunan bir kimse, sadece bir kez tescil olduundan tescil hizmetine sadece bir kez deme yapmay bekler. kinci tescil cretinin kaldrlmas sreci uygun bir hale getirecek ve yeni giriimler iin maliyeti drecektir. deal olarak, cretlerin Odann balca gelir kayna olma kstna bal olan toplam tescil creti mmkn olduunca dk olabilir. lk adm olarak, toplam tescil cretleri kii bana gelirin yzde 13,5u kadar olan blgesel ortalamann ve yzde 6,8i kadar olan OECD ortalamasnn arasndaki bir dzeye indirilebilir. malatlar iin zorunlu kapasite raporuna dahil edilen bilgilerin faydasnn deerlendirilmesi ve rapor maliyetinin yeniden ele alnmas. malatlarn u anda Kapasite Raporu eklinde Odalara sunduklar bilgiler ve ayn zamanda toplanma usulleri deerlendirilmeye deerdir. Odalar, Kapasite Raporunun imalatlarn tespiti iin gerekli olduunu ve devlet sbvansiyonlar almak iin ok sayda brokratik prosedrn ve ilemin buna bal olduunu ileri srmektedir. Odalar ayn zamanda Trkiyedeki imalat sanayii iin bir veri taban salamada Kapasite Raporlarnn gerekli olduunu ileri srmektedir. Bununla birlikte, Kapasite Raporunun nispeten yksek cret ile oluturulmas, bu amalarn gerekletirilmesinde byk bir ihtimalle verimsiz bir aratr. Bilgi teknolojilerinin daha iyi kullanm ve srecin yeniden tasarlanmas, firmalarn Kapasite Raporlar edinmede karlatklar maliyetleri daha da azaltabilir.

RUHSATLANDIRMA
2.21 Bir iyerini balatmak ve ie devam etmek iin genel iyeri ama ruhsatna ve sektr ruhsatlarna (alma ruhsat) ihtiya duyulmaktadr. almaya balamak iin, bir iyeri

44

ilgili belediye tarafndan kartlan genel bir iyeri ama ruhsat edinmek zorundadr. Ek olarak, sektrne bal olarak, ou iyeri ilgili bakanlktan ya da yetkili bir makamdan alnan bir sektr ruhsatna ihtiya duymaktadr. rnein, otellerin Turizm Bakanl tarafndan ruhsatlandrlmas gerekir ve telekom operatrlerinin Telekomnikasyon Kurumu tarafndan ruhsatlandrlmas gerekir. Genel iyeri ruhsat ve sektr ruhsatlar alma ruhsatlar olarak bilinir nk almaya balamadan nce edinilmeleri gerekir.
2.22 Ruhsat edinme Trkiyede geleneksel olarak bir engel olmutur ekil 2-8 ve ekil 2-9a baknz. ou iyeri almaya balamadan nce birka ounlukla da gereksiz ruhsata ihtiya duymaktadr. lk olarak, her iyeri belediyeden bir iyeri ruhsat edinmek zorundadr. Bavuruda bulunanlar shhi ve gayr-shhi iyerleri olarak ikiye ayrlmaktadr. Gayr-shhi iyerleri salk ve evre zerinde bir etkisi olan iyerleridir; dier tm iyerleri shhidir. Shhi iyerleri bir iyeri ruhsatna bavurmak iin itfaiyeden bir rapor ve vergi makamlarndan izin edinmelidir. Belirli faaliyetler iin ilave dokmanlar sunulmaldr. Gayr-shhi iyerleri ayn zamanda evre Bakanlndan da izin almaldr (bir evre raporu ya da tam bir evresel etki deerlendirmesi gerektirmektedir). Ayrca genellikle bir sektr alma ruhsatna da ihtiya duyulmaktadr. Prosedrler, artlar ve cretler iyeri eidine baldr.
ekil 2-8: Ykselmekte olan piyasalar ve yksek gelir ortalamas ile karlatrldnda dier kstlamalara gre iyerleri tarafndan balca engel olarak alglanan ruhsatlandrma rejimi

Trkiye Ykselen piyasalar ortalamas Yksek gelirli lkeler ortalamas

Ruhsat ve izin sistemi

Sektre zg idari ykler

Yasal engeller

Kurallarn ve prosedrlerin duyurulmas ve sadeletirilmesi

Kaynak: OECD veritaban, 2005

2.23 Trkiye Yatrm Ortam Anketinin sonular, alma ruhsat almann zaman alc ve pahal olduunu dorulamaktadr. Bununla birlikte, ICS verilerinin Hkmet tarafndan son zamanlarda yaplan eitli reformlarn sonularn kapsamadnn belirtilmesi de nem tamaktadr. ICS verilerine gre, Trkiyede ruhsat almak 66 gn srmektedir ve karlatrma yaplan lkelerden ok daha uzundur ekil 2-9a baknz. Bir iyeri genel bir iyeri ruhsat edinmek iin iki cret demek durumundadr: itfaiye rapor creti ve gerek ruhsat creti. Her iki cret alma yerinin byklne baldr. rnein, 200 m2lik bir bro/dkkan iin toplam 319 US$ denmelidir- Tablo 2-3e baknz. Bu cret dier lkelerle karlatrldnda pahaldr. rnein, ngiltere, Almanya, Fransa gibi AB yesi devletlerde sadece seilen faaliyetler iin kentsel iyeri ruhsatlar gereklidir bunlar iin denen cretler 50

45

ABD$dan daha azdr. ek Cumhuriyeti, 36 ABD$lk bir iyeri ruhsat creti almaktadr. Bu lkelerin hepsinde, itfaiyeden alnan izin ruhsatn bir parasdr ve ilave cret denmesi gerekmemektedir. Hkmet son zamanlarda ruhsat edinme masrafn ve sresini azaltmak iin eitli reformlara girimitir. Bunlar deerlendirmek ve Yatrm Ortam Anketi verilerine gre ilerlemeyi karlatrmak iin buna ynelik bir alma yrtlmelidir.
ekil 2-9: Seilen lkelerde alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says
70 60 50 40 30 20 10 0 Trkiye Tayland Polonya Vietnam in ili

Tablo 2-3: 200 m2lik bir bro iin belediyeden genel bir iyeri ruhsat edinme maliyeti
Prosedr Makam yeri US$ (TRY) 124 (191)

tfaiyeden rapor alma

Belediye tfaiye Dairesi

yeri Ruhsat Alma Toplam

Belediye/Bykehir Belediye/Valilik

195 (300)

319 (491)

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri. Trkiyeye ilikin veriler 2005ten itibarendir ve son reformlar izleyen deiiklikleri yanstmamaktadr.

Kaynak: alma hazrlnda Trkiyede yrtlen grmeler. Trkiyeye ilikin veriler 2005ten itibarendir ve son reformlar izleyen deiiklikleri yanstmamaktadr.

2.24 Bir alma ruhsat edinmek Marmara Blgesi ve byk ehirlerde daha fazla vakit almaktadr. Marmara Blgesindeki bir firmann bir alma ruhsat kartmas Akdeniz Blgesindeki bir firmannkine gre iki kat daha fazla zaman almaktadr (45 gne karlk 90 gn). Ayn zamanda daha byk ehirlerde (> 1 milyon nfus) bir alma ruhsat edinilmesi kk ehirlere (< 250.000 nfus) gre daha fazla vakit almaktadr. Gerekten, stanbulda bir alma ruhsat almak yaklak 3 ay srmektedir ve bu sre orta byklkteki ehirlerden yaklak kat daha fazladr ekil 2-9 ve ekil 2-10a baknz. Daha byk belediyelerin daha fazla zaman almas muhtemeldir nk bunlara ok fazla sayda bavuruda bulunulmaktadr. Dier taraftan, kk ehirlerde ve kk belediyelerde bavuruda bulunanlar genellikle saha teftileri ve gezici memurun uygun zamann beklemek durumundadr. Kk belediyelerin genellikle kaynaklara sahip olmamas ve genel iyeri ruhsat iin bavuruda bulunanlarla ilgilenen birimlerin bulunmamas bu sorunu oluturmaktadr.

46

ekil 2-10: alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says, blgeye gre
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

ekil 2-11: alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says, ehir byklne gre
90 80 70 60 50 40 30 20 10

lu

kd en iz

m ar

/D og

Eg

0 Istanbul >1 milyon 250 bin-1 m 50 bin-250 bin ehir Bykl < 50 bin

M ar

de ni z

na do

ar a

Ic A

Blge

Region

Kaynak: Trkiye ICS. Trkiyeye ilikin veriler 2005ten itibarendir ve son reformlar izleyen deiiklikleri yanstmamaktadr.

Kaynak: Trkiye ICS. Trkiyeye ilikin veriler 2005ten itibarendir ve son reformlar izleyen deiiklikleri yanstmamaktadr.

2.25 Orta ve byk lekli iyerleri, alma ruhsat edinmek iin kk ve yerli mlkiyetli iyerlerinden daha fazla zamana ihtiya duymaktadr. Kk lekli iyerleri bir alma ruhsatn 50 gnden daha az bir sre ierisinde elde edinebilir, dier taraftan orta ve byk lekli iyerleri ortalama olarak srasyla 76 ve 69 gne ihtiya duymaktadr. Bu durum, kk lekli iyerlerinin ilgili kurumlarla daha gl ilikilere sahip olmas ve bunun kiisel dzeyde ruhsat kartlmasn hzlandrabilmesi ile aklanabilir. Alternatif olarak, daha byk iyerlerinin dikkate almas gereken daha fazla dzenleyici sorun bulunabilir ve ilgili kurumlardaki ilemler daha fazla zaman alr. Orta byklkteki irketlerle karlatrldnda, daha byk olanlar iin tespit edilen daha hzl bir sre, belirli bir lye kadar, yeterince byk olan bir iyerinin kurumlar daha verimli olmaya zorlamas ile aklanabilir. Bununla birlikte orta byklkteki iyerlerinin arada kaldklar gzlenmektedir. Kiisel dzeyde yetkililerle ilgilenmek iin ok byktrler ve sreci hzlandrmak iin gerekli kaynak, nfuz ve politik balantlar bakmndan zayftrlar. Bu nedenle, bunlarn bir ruhsat edinmesi daha kk ve daha byk firmalardan daha fazla zaman almaktadr. Mlkiyet de sorun tekil etmektedir.

47

ekil 2-12: alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says, firma boyutuna gre
80 70 60 50 40 30 20 10 0 Kk Orta Byk Toplam Firma Bykl

Kaynak: Trkiye ICS. Trkiyeye ilikin veriler 2005ten itibarendir ve son reformlar izleyen deiiklikleri yanstmamaktadr.

2.26 Bir alma ruhsat edinme sresi sektrlere gre deiiklik gstermektedir. Farkl makamlar yetkili olduu iin, farkl artlar talep edilir ve farkl karar kriterleri uygulanr. Trkiyede, ou sektrde alan firmalar alma ruhsatlarn edinmek iin 50 gnden fazla beklemek durumundadr ekil 2-13e baknz. Kimyasal madde, motorlu tat ve para retimi ve tekstil firmalar da ruhsat almak iin ortalamadan daha fazla beklemek durumundadr; dier taraftan gda ileme, maden ve makine ve elektrikli makine reticileri ortalamaya gre bir miktar daha avantajldr. rnek iin Metin Kutusu 2-1e bakn.
ekil 2-13: alma ruhsatlar edinmek iin gereken gn says, sektre gre
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 Motorlu Aralar Elektrikli makine Metal ve makine Yiyecek ve ecek Kimyasallar Metal D Tekstil 0

Sektr

Kaynak: Trkiye ICS. Trkiyeye ilikin veriler 2005ten itibarendir ve son reformlar izleyen deiiklikleri yanstmamaktadr.

48

Toplam

Metin Kutusu 2-1: Sektr Ruhsatlandrma: Gda leme Sektr rnei Gda ileme firmalar iin gereken ruhsatlarn analizi, srecin olmas gerekenden daha hantal olduunu gstermektedir. 2004ten bu yana, gda ileme firmalarnn nceleri Tarm Bakanl tarafndan verilen bir genel iyeri ruhsatn belediyeden edinmesi gerekmektedir. 2004ten bu yana, Tarm Bakanl bir reticinin ticareti yaplan ilenmi her gda rn iin ihtiya duyduu rn ruhsatlarnn verilmesinden sorumludur. rn ruhsatnn amac tasarlanan rnn Gda Kodeksine uygun olmasn salamaktr. 40 Bu sre eitli nedenlerden tr optimal dzeyinin altndadr:

Baz sorumluluklarn Tarm Bakanlndan belediyelere kaydrlmas etkili olmamtr.

Belediyeler genellikle salk ve gvenlik riskleri iin gda ileyen firmalar inceleme uzmanlndan yoksundur. Birok durumda, resmi olarak yetkisi dahilinde olmamasna karn Bakanlktan gr beyan etmesi ve konuyla ilgilenmesi talep edilir. ou lkede, belediyeler kasap, frn, lokanta ve bar gibi kk gda ileme giriimlerinin ruhsatlandrlmas iin tek sorumludur, dier taraftan merkezi otorite zel uzmanlk gerektiren byk gda ileme irketleri iin ruhsat kartr.

rn ruhsatlar gereksizdir. rn ruhsatlar edinme prosedrleri hantal, fazlasyla uzun ve

verimsizdir. reticiler her rn ve en ufak bir deiiklikte bile her trl varyasyon iin ayr rn ruhsatlar edinmelidir. lave olarak, reticiler ruhsatlar sat noktalarna aktarmak zorundadr, ancak mfettiler bunlarn nshalarn kabul etmemektedir. rn ruhsatlarnn amac Gda Kodeksine uygun olmayan rnler satan kayt d firmalardan kaynaklanan rekabeti azaltmaktr. Bununla birlikte, rn ruhsat amacn karlamamaktadr, nk piyasadaki rnlerin gerek ieriine yaplacak bir ey yoktur. Ruhsat, planlanan rnn Gda Kodeksine uygun olduunu dorulamasna karn, Gda Kodeksini ineyen rnlerin ulalrln azaltmann tek gerek yolu gsterilen yerlerde rn testleri yapmay ieren piyasa teftilerini arttrmaktr. AB ye devletleri rnleri ruhsatlandrmamaktadr. Bunun yerine, reticiler Gda Kodeksi ve yaplan deiimler hakknda bilgilendirilmekte, bu ekilde de uygun rnleri retebilmektedir. Teftiler sadece rnler piyasadayken gerekletirilmektedir. Bu, tketicinin korunmasn garanti eden ve gda ileme firmalarna eit dzeyde baar ans tanyan daha etkili bir yntemdir.

Piyasa teftileri yeterli deildir. Bakanln arlkl olarak rn ruhsatlandrma prosedrne

gvendii grlmektedir, dier taraftan gda kontrolleri ve piyasa teftileri arka planda kalmaktadr. Ek olarak, hijyen ve resmi kontrol alanndan AB mktesebatnn uygulanmas snrl dzeyde olmutur. Gda maddeleri ve paketleme malzemelerinin piyasa kontrolne ilikin bir dzenleme Mart 2005te yrrle girmitir, fakat tamamyla AB mktesebatna uygun deildir. 41

2.27 Ruhsat artlarn azaltmak iin blgesel kolaylatrma birimleri gibi nemli reformlar yaplmtr. Dier baz reformlar da hazrlk aamasndadr. yeri Ama ve alma Ruhsatlarna 42 ilikin 2005 dzenlemesi halihazrda shhi iyerleri (52den 6ya) ve gayr shhi iyerleri (43ten 7ye) ruhsatlandrmas iin gereken dokmanlarn saysn nemli lde azaltmtr. Ayrca, rtl izin kuralyla birlikte 30 gnlk bir zaman snr balatlmtr. evre Bakanl, kendisi tarafndan verilen onayn edinilmesi iin olan sreyi 6 aydan 32 gne indirdiini bildirmitir. Bu reformlarn etkileri anket verilerine henz yanstlmamtr. Blgesel seviyede iyeri almasn kolaylatrmada ilk admlar atlmtr. lgili kurumlarla muhatap olan firmalara yardmc olmak iin, blgesel seviyede bavurulacak tek merkezleri belirleyen Blgesel Kalknma Birlikleri Kanunu Ocak 2006da kabul edilmitir. 81 ilin hepsi devlet ynetiminin tara brolarnda bavurulacak bu tip bir tek merkeze sahip olacaktr. Tek
40 41

Gda Kodeksi gda rnlerinin msaade edilen bileenlerini tanmlamaktadr. Trkiye 2005 lerleme Raporu, Avrupa Komisyonu, COM (2005) 561 son, s. 79. 42 Resmi Gazete 08.10.2005/25902.

49

merkezlerin kurulmasna zmir, Adana ve Mersinde balanacak ve kalan illere doru devam edilecektir. Bu birimler tm ruhsat bavurularn alacak, bavurular ilgili departmanlara ya da makamlara gnderecek, ilgili tm birimleri koordine edecek ve bilgileri yaynlayacak ve yatrmclara rehberlik edecektir. Bu reformlarn etkisi bu blme dahil edilen verilerce henz kapsanmamaktadr.
2.28 yeri ruhsatlandrma rejiminin iyiletirilmesi iin aadaki politika deiimleri nerilmektedir: Ruhsatlandrma ilemlerinin kolaylatrlmas ve cretlerin azaltlmas. Belediyenin takas odas fonksiyonu gerekli olmayabilir. Baz makamlarn kendilerinden talep edilen onaylarn ve izinlerin hepsini kendilerinin kartabilmesi ve izleyebilmesi durumunda, belediyedeki ek ilemler sadece yerel ynetimlerin temel sorumluluklar ile uyumun salanmas iin gerekli olacaktr: yangn gvenlii ve ehir planlamas. zel onay makamlar dier btn fonksiyonlar yerine getirebilir. Sunulan dokmanlarn incelenmesi iin olan birka yz dolarlk ruhsatlandrma cretlerinin hakll tartmaldr. Dier lkelerden elde edilen rnekler 50 dolar ya da daha az bir cretin makul olduunu gstermektedir. Giri taramalarnn ve fiziksel teftilerin minimize edilmesi. deal olarak, ruhsatlar bavuru formunda salanan bilgilerin deerlendirilmesi zerine kartlacaktr. Zorunlu ruhsatlandrma yerine hedefli sonradan teftilerden yaralanlmas. Ruhsatlar sresiz olarak kartldndan, mevcut iyerlerinin salk, gvenlik ve evresel koruma kanunlarn ve dzenlemelerini inemesini nlemek iin her belediyenin yerinde ve iyi ileyen bir hizmet vermesi nem tamaktadr. Belediye seviyesinde riske dayal tefti planlarnn benimsenmesi daha az ve daha iyi odaklanm teftilere yol aacaktr (teftiler ksmna bakn). Baz belge artlarnn kaldrlmas. u anda gerekli olan belirli belgeler ehir planlama, salk, gvenlik ya da evre koruma asndan iyerlerini deerlendirmek iin belirgin ilikilere dayanmamaktadr. Tekrar gzden geirilebilecek olan belgeler arasnda unlar bulunmaktadr: belediye vergi harc, iyeri iin tapu senedi ya da kira szlemesi ve oda yelik belgesi. Shhi iyerlerinin teftiinin kaldrlmas. Shhi iyerleri iin (bro, perakende sat yerleri ya da hizmet maazalar gibi) zorunlu iyeri ruhsatnn tek amac i faaliyetinin ehir planna gre konumlandrlmasn salamaktr. Byk ve kk ehirlerde pilot reformlara odaklanlmas. Byk ehirlerdeki (1 milyondan fazla nfusu olan) ve kk ehirler ve belediyelerdeki (250.000in altnda nfusa sahip olan) iyerleri, ruhsatlandrma rejiminde yaplan bir reformdan en ok kazanm elde edecektir. Hkmetin pilot projeler kullanmaya karar vermesi halinde, bu alanlara ncelik verilmesi mantkl olacaktr. Belirli sektrler iin ruhsatlandrma rejiminin gzden geirilmesi. Bu blm iin toplanan sektr ruhsatlarna ilikin bilgiler, ilerleme iin tavsiyelerde bulunmak iin yeterli deildir. Baz sektrlerin elverili prosedrler ve yerinde makul cretlerle iyi organize edildii grlmektedir. rnein turizm sektrnde, Turizm Bakanl gsterilen turizm alanlarnda hzl ileyen bir ruhsatlandrma modeli belirlemitir. Turizm irketleri alma ruhsatlar ve sektr ruhsatlarn bir engel olarak

50

grmemektedir. Dierleri hantal ve gereksiz ruhsat artlar ve yersiz yksek cretlerle karlamaktadr. Ruhsatlandrma rejiminin sektr bazl olarak gzden geirilmesi sektrlere zg reform programlarnn gelitirilmesine olanak verecektir.
Gda ileme sektrndeki prosedrlerin kolaylatrlmas. ou belediyenin byk gda ileme irketlerini ruhsatlandrmak iin kapasitesi ya da uzmanl bulunmadndan, alma ruhsatlarn Tarm Bakanlndan belediyelere kaydrma kararnn yeniden deerlendirilmesi nerilmektedir. 2004 reformu verimlilik ve tketicinin korunmas ile ilgili olarak tekrar gzden geirilebilir. rn ruhsatnn kaldrlmas anlaml olacaktr nk firmalarn Gda Kodeksini inemesinin nlenmesine ynelik amacna ulamamaktadr. Alternatif olarak, hkmet Gda Kodeksine ilikin daha fazla bilgi salayabilir ve riske dayal bir tefti hizmeti getirerek piyasa teftilerini glendirebilir ve bylelikle de tefti kalitesini arttrabilir ve tefti saysn azaltabilir.

ARAZ EDNM 43
2.29 Trk firmalar araziye eriimi temel bir kstlama olarak dnmemesine karn, arazi edinimi iin gerekli olan karmak prosedrler genellikle i yapmann nnde engel oluturmaktadr. Yatrm Ortam Anketi firmalarn araziye eriimini nemsiz bir kstlamadan biraz daha fazla dikkate aldklarn gstermektedir 0 ila 4 arasnda deien bir derecelendirmeye gre ortalama deeri 1.13. Yine de, nemli sayda firma arazi edinirken glklerle karlatn bildirmitir. nceki yl ierisinde, arazi edinme ya da yeni iyerleri edinme giriiminde bulunan ankete katlan tm Trk firmalarnn onda birinden fazlas baarl olamamtr. Temel nedenler Tablo 2-4te gsterilmektedir.
Tablo 2-4: Arazi ya da yeni iyerleri edinememe nedenleri
Neden stenilen sanayi blgesinde arazi edinememe Uygun bir sanayi blgesi bulma olanakszl Onay izni almann ok zaman alabilmesi Belediyenin altyap salamamas Devletin arazi satmak istememesi Kaynak: Trkiye ICS Firmalarn yzdesi 33,9 30,4 23,2 17,9 7,1

2.30 Arazi edinme olana ehir, firma ve sektre gre deiiklik gstermektedir. Farkl blgelerdeki firmalarn araziye eriimi farkl olarak deerlendirilmektedir. rnein Eskiehirde araziye eriim bir engel olarak grlmezken (ortalama deeri 0.1), Denizlide hemen hemen en byk kstlamadr (2.5) ekil 2-14. Ayrca, ok byk firmalar araziye eriimi kk firmalara gre daha az kstlayc bir faktr olarak deerlendirmektedir (250den fazla iisi olan firmalar iin ortalama deer 1, buna karlk 10dan az iisi olan firmalar iin 1,5). Tekstil endstrisinde alan firmalar da araziye eriimi bir kstlama olarak alglamamaktadr (0,88), dier taraftan maden ve maden d retici firmalar araziye eriilebilirlik konusunda daha endielidir (ortalama deerler srasyla 1,38 ve 1,40).
43

Bu ksmn tansal blm TEPAV tarafndan hazrlanan bir nottan alnmtr.

51

2.31 ehir genelindeki farkllklardan baka, ayn zamanda araziye eriim konusunda nemli sektrel farkllklar bulunmaktadr. Tekstildeki ortalama sadece 0,88dir, oysa maden ve maden d rnlerdeki ortalamalar srasyla 1,38 ve 1,40tr. lave olarak, ok byk firmalar (250den fazla ii altran) araziye eriim kstlamalarndan en az etkilenen firmalardr. Ortalama mikro firmalar (10dan az ii altran), araziye eriimi ortalama byk firmalara gre % 50 orannda daha byk bir yatrm ortam kstlamas olarak alglamaktadr (0,98e karlk 1,45). statistiksel olarak, ok byk, byk ve orta byklkte firmalar araziye eriimin glne ilikin olarak benzer alglamalara sahipken, kk ve mikro firmalarn alglamalar nemli derecede daha yksektir. Bunun nedeni daha byk firmalarn brokratik engellerle ilgilenmek iin daha fazla kaynaa sahip olmas olabilir.
ekil 2-14: Araziye eriim, ehre gre
2.5

Obstacle level

Engel Seviyesi

1.5

0.5

IR LA TY A KA H BU R R AM S A AN M A R AS IS TA N B U L M A NI SA KA YS E R ER I ZU R U M KO N YA AD A N A

Kaynak: Trkiye ICS

2.32 Trkiyede bir bina ina etmek karlatrma yaplan lkelere gre daha fazla para ve zaman almaktadr. 44 Trkiyede arazi alm ortalama olarak Avrupa ve Orta Asyada olduundan daha az klfetli ve daha ucuz olmasna karn, karlatrma yaplan ou AB lkesi Trkiyeden daha iyi bir performans sergilemektedir. Bir yatrmcnn Trkiyede bir bina ina etmesi Finlandiyadaki (karlatrma yaplan lkeler arasnda en iyi uygulama) bir yatrmcdan drt kat daha fazla zaman almaktadr ve Trkiyedeki cretler ek Cumhuriyetinde olduundan 20 kat daha yksektir - Tablo 2-5e baknz. ICSnin sonular bu sonular dorulamaktadr. Arazi edinen firmalarn tm prosedr tamamlamalar (yani resmi tescil, satc ile grmeler ve ruhsat edinme) 15,4 ay srmektedir. Bu prosedrlerin uzunluu da geni lde deiiklik
44

Bir deponun ina edilmesi (1,300m2).

52

IZ M IR K AR KO A C AE LI TR AB ZO N SA M SU G N AZ IA N TE P D EN IZ LI AN

KI SE ES

M A

gstermektedir 2 ile 5 yl arasnda. Arazi edinimi sadece ok zaman alc deil ayn zamanda maliyetlidir. Maliyet verileri ile ilgili gvenilirlik sorunu olduu grlmesine karn, 45 bu verilerin incelenmesi hem resmi hem de gayr resmi demelerin nemli olduunu gstermektedir. Anket ayn zamanda srecin ortalama maliyetinin ilem cretleri (tescil ve yasal cretler gibi) iin 58.141 ABD$ (92.521 YTL) devlet memurlarna gayr resmi demeler iin ortalama olarak 1.416 ABD$ (2.254 YTL) olduunu gstermektedir.
Tablo 2-5: Saha gelitirme maliyetleri ve sresi; seilen lkelerin karlatrmas
lke Trkiye Uluslararas En yi Uygulama AB En yi Uygulama Blge (Avrupa & Orta Asya) OECD Brezilya Bulgaristan ili in ek Cumhuriyeti Macaristan Malezya Romanya Rusya Kaynak: Yapma Kolayl, 2006 naat sresi (gn) 232 50 (Kiribati) 56 (Finlandiya) 252 147 460 212 191 362 245 213 226 291 528 naat maliyetleri (kii bana gelirin yzdesi) 369 2 (Kiribati) 16 (ek Cumhuriyeti) 669 75 184 325 125 126 16 279 82 187 354

2.33 Giriimciler iin araziye eriimi gelitirme nlemleri hazrlk aamasndadr. Kadastroyu gncelletirmek iin yllk bir kadastro reform program devam etmektedir ve 36.000 birimin tescili tamamlanmtr ve kalan 11.000 birimin tesciline balanmtr. Yeni arazi tevik kanunu, belirli az gelimi blgelerde en az 10 iisi olan yatrmclar iin bedava arazi salamaktadr. 46 gelitirme iin 25 milyon metrekarelik bir arazi cretsiz olarak Sanayi Blgelerine tahsis edilmitir. 2.34 Araziye eriimi iyiletirmek iin aadaki nlemler nerilmektedir: 47 Uzun sreli ve maliyetli arazi edinimi ve saha gelitirme prosedrlerini engellemek iin bir seenek olarak sanayi blgelerinin daha fazla gelitirilmesi. Yeni kanunda zaten yanstld gibi, sanayi blgeleri lkedeki genel endstriyel alan eksikliine ve uzun sreli arazi edinimi ve gelitirme prosedrlerine kar canl bir seenek olarak grlmektedir. Sanayi blgeleri, tarm arazilerinin ticari kullanm iin dntrlmesi iin gerekli zaman alc ve g yeniden yaplandrma srecinden kanmann tek yol olabilir.

Firmalar hepsi maliyet sorularna yant vermemitir, bununla birlikte sre sorularn yantlamtr. Bunun maliyet sorusunu cevaplamama tercihi mi yoksa ok kk maliyetlerle karlatklar anlamna m geldiini bilmeden, gvenilir sonulara ulamak olanakszdr. 46 5084 sayl Yatrm ve stihdamn Teviki Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun (Resmi Gazete 05.18.2005/25819) 47 Bu ksm, FIASn Trkiyedeki idari engeller (2001) raporuna dayanmaktadr. Daha fazla detay iin baknz FIAS raporu (2001), Blm IV (Yerletirme), s. 64-105.

45

53

Gelimekte olan sanayi blgelerinde zel sektr katlmnn daha fazla tevik edilmesi. Trkiye, zel sektr katlma davet etmede baz pozitif deneyimlere sahiptir ve deneyimin arttrlmas lkeye daha fazla yarar salayacaktr. zel sektrn saha gelitirme srecine daha fazla katlmnn salanmas, hkmetin karlat ciddi finansal kstlamalar dikkate alndnda, nem tamaya devam edecektir ve ayn zamanda kendi bana nemli dzeyde i ve d yatrm ekme srecinde rol oynayabilir. zel sektrn blgelerin idaresindeki rolnn arttrlmas da muhtemelen blgelerin idaresinde daha fazla kalite ve verimlilikle sonulanacaktr. Arazi gelitirme amal stratejik planlamann glendirilmesi. Belediyeler yerel imar ve ehir planlamasnda daha proaktif bir rol alabilir. Daha kk boyutlu belediyeler blgesel mekansal planlama tamamlama abalarn birletirmesi iin tevik edilebilir. naat ruhsat srecinin kolaylatrlmas ve iyiletirilmesi. Belediyeler, inaat ruhsat srecinde gerekli olan prosedrleri ve dokmanlar kolaylatrabilir. naat Ruhsat ve skan zni onaylar iin daha net kriterlerin ve prosedrlerin saptanmas ve ayn zamanda bunlarn onay iin zaman snrlamasnn getirilmesi yardmc olacaktr. Ek olarak, belediye dzeyinde, hem yatrmclar desteklemek hem de kamu yararn korumak iin daha fazla nitelikli profesyonel personelin ie alnmas ve eitilmesi nerilmektedir.

TEFTLERN YRTLMES
2.35 faaliyeti boyunca firmalar ve kamu ynetimi arasndaki sk etkileim grlmektedir. Bir iletme, vergi ve ithalat vergisi beyannda bulunmak ve demek durumundadr. Mfetti ve kontrolrler firmalarn ykmllklerini yerine getirmesini salamak iin firmalarn iyerlerini ziyaret eder. Yatrm Ortam Anketinin sonular Trkiyede st ynetimin alma zamannn yzde 8,8ini brokrasi ile uraarak harcadn gstermektedir. Zamann bir ksm mfettilerin iyeri teftilerinde harcanmaktadr. Ekonometrik analizler teftilerden kaynaklanan verimlilik kaybnn nemli olduunu gstermektedir. 48 Bu ksm, teftileri mercek altna almaktadr ve sonraki ksm vergi demeye ilikin brokratik prosedrleri vurgulamaktadr. 2.36 Trk firmalar mfettilerle ar zaman harcamamaktadr. Trk firmalar bir yl iin mfettilerle yaklak drt gn geirmektedir. Bu sre ekil 2.15te gsterildii gibi karlatrma yaplan lkelerden daha azdr. Giriimciler brokratik zamanlarnn ounu vergi mfettileri ile geirmektedir, fakat dier mfettiler de zaman almaktadr (zabta, vergi mfettileri ve alma ve sosyal gvenlik). Bununla birlikte, her giriim en azndan ylda iki kez tefti edilmektedir. Zabta, vergi mfettileri ve alma ve sosyal gvenlik mfettileri ylda en az bir kez gelmektedir. Her tefti birka saat almaktadr.

48

Escribano ve alma grubu (2006).

54

ekil 2-15: Seilen lkelerde firmalarn yllk olarak mfettilere harcad gn says
12 10 8 6 4 2 0 Trkiye Vietnam Bulgaristan lke Brezilya ili

ekil 2-16: Teftilerin skl ve sresi

14 12
Sklk/Saat

Yllk ortalama ziyaret skl Sre, saat

10 8 6 4 2 0

alma ve Sos. Gv.

Vergi Mfettilii

evre

Salk/ Epidemiyoloji

Tefti Eden Kurum

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

Kaynak: Trkiye ICS

2.37 Blgeler, sahalarn belirli ihtiyalarna dayal olmad grlen farkl tefti programlarna sahiptir. Anadolu ve Ege Blgesindeki teftiler dier blgelerde olduundan daha sktr. Firmalara uygulanan teftilerin eidi de blgeye gre deiiklik gstermektedir. Baz blgelerde (rnein Anadolu), zabta ok sk tefti yapmaktadr, dier taraftan dier blgelerde (rnein Akdeniz), zabta teftilerden neredeyse btnyle kanmaktadr. Ege Blgesindeki yetkililer Karadenizdeki yetkililere gre yangn ve bina gvenliini drt kat fazla denetlemektedir. Bu blgesel farkllklar teftilerin risk deerlendirmesine dayal olmad izlenimini brakmaktadr. Bundan ziyade, tefti programlarnn mfetti mevcudiyeti ve saha denetimlerinin ihtiyac ile ilikili olmayan dier isel kriterlere dayal olduu grlmektedir.
ekil 2-17: Yllk ortalama tefti says, blgeye gre
7 6 5 4 3 2 1 Anadolu Karadeniz/ Dogu An. Toplam Ortalama Marmara Akdeniz Ege 0

Kaynak: Trkiye ICS

55

Yangn ve Bina Gvenlii

Zabta

ekil 2-18: Tefti makam ve blgeye gre tefti says.

3.42

4.0 3.5 3.0

1.43

1.07

1.04

1.04 1.51

0.81 1.21 0.69

0.89

1.20

1.01

1.42

2.0 1.5 1.0 0.5 0.0

1.07

0.96

1.98 1.09

2.5

0.48 0.33

0.66

0.40

0.43

0.58

0.20

0.42 0.18

Marmara Ege Vergi Mfettilii Salk/epidemiyoloji

Anadolu alma ve Sos. Gv.. Zabta

Akdeniz Karadeniz/Dou An Yangn ve Bina Gv. evre

Kaynak: Trkiye ICS

2.38 Tefti zaman ayn zamanda sektrden sektre deiiklik gstermektedir ve ounlukla sektrlere zg riskleri yanstmaktadr. Salk, gvenlik ya da evreye kar tehlike oluturan sektrler gvenli sektrlerden daha sk tefti edilmektedir. Bu durum beklendii gibidir. Bu durumda rnein gda ve iecek iyerleri tekstil reticilerine gre daha sk tefti edilmektedir ekil 2-19a baknz. Ayrca, ekil 2-20de gsterildii gibi mfettiler doal olarak daha kk iyerlerini tefti etmek iin daha az zaman harcamaktadr. Yabanclarn ve yerlilerin sahip olduu iyerleri arasnda bir ruhsat edinmenin ald zaman haricinde nemli farkllklar bulunmamaktadr.
ekil 2-19: Yllk tefti says, sektre gre
8 7 6 5 4 3 2 1 0 Metal D Kimyasal Metal ve Makine Motorlu Tatlar Toplam Tekstil Yiyecek ve ecek Elektrikli Makine

ekil 2-20: Bir ylda mfettilerle harcanan gn says, firma boyutuna gre
5 4.5 4 3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 Kk Orta Byk Toplam

Kaynak: Trkiye ICS

Kaynak: Trkiye ICS

2.39 Koordineli ve riske dayal tefti hizmetlerinin kurulmas, teftilerin etkili ve verimli olmasn salamaya yardmc olabilir. Teftiler, eit dzeyde baar ans tannmas ve tketicilerin salk ve gvenliini tehlikeye atan yasad uygulamalarla mcadele edilmesinin salanmas iin gereklidir. Teftilerin etkili bir biimde organize edilmesi, iyerleri iin hantal prosedrleri arttrmadan bu amalara ulalmas iin en iyi yntemdir. u anda Trkiyede tm

56

0.19 0.20

0.90 0.61

firmalarn denetlenmesine dayanan bir tm olaslklar kapsayan yaklam hakimdir. Bu, gereksiz bir verimlilik kaybna yol amaktadr nk ispatlanm temiz bir sicile sahip olan irketler srekli ihlalde bulunan irketler kadar sk tefti edilmektedir. Ayrca, tefti hizmetlerinin hibirisi dierleri ile koordineli deildir ve bilgi alveriinde bulunmamaktadr. Bu durum, ayn firmalarn ilgili farkl bakanlklarca ve makamlarca oklu olarak gereksiz teftilerin yaplmasna neden olmakta ve ar harcamalara ve rvetin tevik edilmesine yol amaktadr. Dier taraftan, riske dayal ve koordineli teftiler iyerleri ve tefti makamlar iin maliyet asndan ok daha etkindir. Bir btn olarak Trkiye unlar dikkate alabilir:
Riske dayal teftilerin getirilmesi. Mfettiler, herkesin her zaman tefti edilmesi iin gerekli kaynaa sahip deildir. Modern tefti hizmetleri, iyerlerinin kapsad riske ve ihlal olaslklarna gre tefti yapmaktadr. Yeni iyerleri ya da ihlal kayd olan iyerleri daha sk tefti edilmektedir. Tefti kaytlar iin iyi korunan veri bankalar kritik nem tamaktadr. Bir tefti programna gre yaplan rutin teftiler, denetlenen yaplan i topluluunu gstermesi asndan nemli olmasna karn ok verimli deildir ve ideal olarak tefti faaliyetlerinin sadece kk bir parasn oluturmaktadr. Deerlendirilen riske gre rasgele teftiler hakimdir ve ok daha etkilidir. Bununla birlikte, rasgele, riske dayal teftiler sadece ihlaller iin ceza ve para cezasnn uygulanmas durumunda etkilidir. Bu nedenle, firmalarn ihlallerin risk deerlendirmesini etkilediini anlamalarn salamak nemlidir bir ihlal sadece ceza ve para cezasna deil, ayn zamanda gelecekte daha fazla teftie yol aacaktr. Koordinasyonun iyiletirilmesi. Tefti yapan bakanlklar ve makamlar almalarn daha iyi koordine edebilir ve bulgularn daha iyi paylaabilir. Bu, birbirine bal veritabanlar ve resmi olduu kadar gayr resmi bilgi alverii yntemleri ile salanabilir. Saydamln ve sorumluluun arttrlmas. Saydamlk ve sorumluluk, tefti yapan makamlarn izlenmesi ve bir dizi davran kuralnn uygulanmas ile balayabilir. Davran Kurallar, sadece mfettilerin ihlallerin tolere edilemeyeceini ve iini kaybetme ile sonulanabileceini anlamas durumunda etkili olabilir. Ayn zamanda, mfettilerin mesleklerinin gereksinimleri ile ilgili uygun eitim almalar da nem tamaktadr. Dier hususlarn yan sra, en iyi uygulanan Davran Kurallar, mfettiin kendi kimliini, adn ve kurumunu ve teftiin banda ziyaret amacn bildirmesini zorunlu klacaktr. Byle bir Davran Kural ayn zamanda mfettiin tefti edilen iyerine teftii kimin gerekletirdiini, ne kadar sreceini, en son teftiin ne zaman olduunu, mfetti ve bal olduu kurumla nasl temasa geileceini ve ikayet ve bavuru iin gerekli olan prosedrlerin tanmn ieren yazl bilgi brakmasn gerektirir.

BR YERNN KAPATILMASI
2.40 Bir iyerinin kapatlmas iin uygulanacak etkili prosedrler, firma devir hzn arttrr ve srasyla yatrm, rekabeti ve verimlilii gelitirir. Etkili kapatma prosedrleri, faal olmayan ya da iflas durumundaki bir iyerinin makul bir zaman dilimi ierisinde tasfiye edilmesini ve dier taraftan alacakllarn temerrt durumunda en yksek olas kurtarma orann salayabilmesi anlamna gelmektedir. yerlerinin kapatlmas iin etkili bir prosedr, tescilli bir

57

iyeri sahibinin mmkn olduunca sratli bir biimde muhasebe artlar ve vergi beyanlar gibi tm sorumluluklarndan kurtulmasn salar. Etkili bir sistemde, sadece aktif olmayan fakat borcunu deyebilir durumda olan iyerleri tescillerini iptal ederek birka gn ierisinde tasfiye olabilir. Bir iyerinin borcunu deyemez durumda olmas durumunda (yani tm alacakllarna yetecek varl olmamas durumunda), alacakllar korumak iin bir iflas prosedr balatlr. Bu prosedr genellikle hukuk mahkemeleri tarafndan idare edilir. Etkili tasfiye prosedrleri, i yapma riskini azaltr nk alacakllarn haklarnn bir ksmn ya da tamamn makul bir zaman ierisinde kurtarmalarn salar.
2.41 Trkiyede iflas son derece uzun prosedrler ve dk kurtarma oranlar ile karakterizedir. Trkiyedeki iflas prosedrleri uzundur ve ortalama olarak 5,9 yl srmektedir Tablo 2-6ya baknz. Ayrca, kurtarma oran (hak sahipleri borcunu deyemeyen bir firmadan alaca bir dolar zerinden ka sent elde etmektedir) dktr ve GSYHnn yzde 7si dzeyindedir. zellikle dk kurtarma oran Trkiyeyi 140 lke arasnda sondan 17. sraya yerletirmektedir 49 .
Tablo 2-6: Seilen lkelerin iflas prosedrlerinin karlatrmas (sre ve kurtarma oran).
Sre (Yl) lke Trkiye Uluslararas En yi Uygulama Blge (Avrupa & Orta Asya) OECD Brezilya Bulgaristan ili in ek Cumhuriyeti Macaristan Malezya Romanya Rusya 2005 5.9 0.4a 3.9 1.5 10 3.3 5.6 2.4 9.2 2.0 2.2 4.6 3.8 2006 5.9 0.4a 3.5 2.0 4.0 3.3 5.6 2.4 9.2 2.0 2.3 4.6 3.9 Kurtarma oran (dolar zerinden sent olarak) 2005 2006 7 9.8 93b 92.7b 29.8 29.2 74 65.8 0.5 12.1 33 34.4 23 20.0 31 31.5 18 18.5 36 39.7 39 38.7 17 19.9 27 28.7

Notlar: arlanda; bJaponya Kaynak: Yapma Kolayl 2006/2007, Dnya Bankas

2.42 Trkiyedeki iflas reformu imdiye kadar zellikle borlularn kurtarlmas zerinde odaklanmtr. Son yl boyunca, cra ve flas Kanununu iyiletirmek iin deiiklik 50 yaplmtr. 51 Asl reform 2003 ylnda gerekletirilmitir. Finansal durumunu iyiletirmek ve iflas prosedrlerinden kanmak yoluyla iflas halindeki bir giriimin devamn salamak iin, deiikliklerin yeni ve daha aklc aralar salamas amalanmtr. 52 flasn ertelenmesi fikri svire iflas kanunundan alnmtr. Dzeltmelerle dahil edilen daha fazla deiiklik ayn zamanda alacakllarn haklarn da glendirmitir: alacakllara ihtiyati tedbir olarak haciz talep etme hakk verilmitir; adi alacakllarn ve rehin hakk olan alacakllarn sras
Yapma Kolayl, 2006/2007. 30 Temmuz 2003te yrrle giren 4949 sayl kanun; ve 21 ubat 2004te yrrle giren 5092 sayl kanun; ve Nisan 2005te yrrle giren 5311 sayl kanun. 51 2004 sayl cra ve flas Kanunu. 52 4949 sayl kanun.
50 49

58

yeniden dzenlenmitir; tasfiye artlar iyiletirilmitir; ve varlklardan feragat yoluyla konkordato getirilmitir. Gerekli olmasna karn, bu deiiklikler borcun denememesi durumundaki gecikmeleri azaltmada ya da dk kurtarma orann ykseltmede yetersiz olmutur.
2.43 cra ve flas Kanunundaki son deiikliklerin zaman ve kurtarma oran zerinde ters verim etkisi olabilir. Avukatlar ve bankalar, kanunda yaplan son deiikliklerin alacaklarn toplanmasn daha da yavalatabilecei ve borlulara varlklarn eksiltme olana verecei endiesini tamaktadr. Ayn zamanda, borlulara toparlanma zaman tanyarak iflaslarn nleme amacna da ulalmamtr. 2.44 Gecikmelerin ve dk kurtarma oranlarnn eitli nedenleri bulunmaktadr. Avukatlara gre, uzun iflas prosedrlerini aklayan eitli nedenler bulunmaktadr. lk olarak, kanun taraflara itiraz, iddia ve dier eylemler yoluyla bir davann gecikmesi iin ok fazla olanak sunmaktadr. kincisi, mahkemelerin borlunun varlklarn soruturmas uzun zaman almaktadr, nk tapu sicilleri ve kaytlar genellikle eskidir. ncs, tasfiye ilemleri brokratiktir ve mlk bir btn olarak tasfiye edilememektedir. Bunun yerine, her madde ayr ayr tasfiye edilmek ak arttrmaya sunulmak zorundadr. Drdncs, uzun ilemler dk kurtarma oranna katkda bulunmaktadr. lemler uzadka borlunun kalan varlklar deerini yitirmektedir. Bir iflas ileminin tamamlanmasnn ortalama olarak birka yl srmesi, ou varln tasfiye edilebilecei zaman ierisinde nemli lde deerini kaybetmesi ya da btn deerini yitirmesi anlamna gelmektedir. 2.45 Daha fazla analiz uzun prosedrlerin almasna yardmc olacaktr. flas prosedrne ilikin mevcut bilgiler bir reform plan gelitirmek iin yeterli deildir. flas prosedrnn eitli admlarndaki gecikmeleri belirlemek iin zel olarak tasarlanan bir analizin balatlmas nerilmektedir. Taraflarn itiraz ve harekete geme haklarnn prosedrlerin sresi zerindeki etkisinin incelenmesi mantkl olacaktr. Soruturma, listeleme ve borlunun varlklarnn dorulanmas iin srecin belgelendirilmesi, darboazlarn tespitine yardmc olacaktr. Son olarak, tasfiye prosedrnn bir taslann oluturulmas, gecikmelerin nedenlerinin incelenmesine olanak tanyacaktr.

SONULAR
2.46 Bu blmde, firmalarn bymesi zerindeki i dnyas-hkmet etkileimleri ile ilikili kstlamalara ilikin baz aklamalar yaplmtr ve ilgili baz faktrlerin derinlemesine analizi salanmtr. Firmalarn mali saydaml ile vergiler iin beyan edilen satlar ve ii maliyetlerinin, firmalarn verimlilii ve istihdam ile yakndan ilikili olduu gsterilmitir. Ayn zamanda, su ve daha kk boyutta- yneticilerin brokratik sorunlarla ilgilenmek iin harcad zamanla llen brokrasinin, tefti saysnn ve bir arazi edinmek iin gereken ilemlerin de verimlilik ve istihdam zerinde nemli bir etkiye sahip olduu saptanmtr. 53 2.47 Vergiler. Yatrm Ortam Anketi sonular, srasyla verimlilik, byme ve istihdam kayplarna yol aan yksek vergilendirmenin kayt dl tevik eden balca etmenler olduunu gstermektedir. Gerekten, vergi oranlar yksektir ve gelirler kaytl firmalar zerinde younlamaktadr, dier taraftan youn vergi kaa verimsiz ve kayt d firmalara bir rekabet
53

Escribano ve dierleri (2006).

59

avantaj salamaktadr. Trkiye kurumlar gelir vergisi reformunu zaten yapm olmasna karn, eit dzeyde baar ans tannmasn salamak ve vergi tahsilatn iyiletirmek iin daha fazla reform hedefleyebilir.
2.48 Finansal raporlama. Denetimden gemi finansal raporlar kullanan firmalar, dier firmalardan nemli lde daha verimlidir. Finansal raporlama, vergi deme istei, igc dzenlemelerinin uygunluu ve formel finans kaynaklarna eriim her bileendeki ilerlemeleri destekleyerek ele alnmas gereken balant noktalardr. Hkmet, muhasebe ve denetimi glendirmek iin bir strateji ve eylem plan gelitirmelidir. 2.49 Piyasaya giri ve alma. Bu blmde, iyeri tescili, ruhsatlandrma ve arazi edinimi tescil ve bir iyerinin almaya balamas ve ruhsatlandrma durumunda almaya devam edebilmek iin temel artlar- zerine kapsaml bir inceleme yaplmtr. eitli reform nlemlerine karn, bu alanlarn her birinde halen baz eksiklikler mevcuttur. yeri tescil prosedr baarl bir biimde iyiletirilmitir ve tescil sresi nemli lde azaltlmtr. Bununla birlikte, Trkiyede iyeri tescili halen ok pahaldr. nerilen yeni admlar tescil cretlerinin OECD lkeleri ile ayn dzeye getirilmesine odaklanmaldr. Bir alma ruhsatnn elde edilmesi Trkiyede geleneksel olarak zaman alc ve pahal olmutur. Son reformlarn ruhsatlandrma sresi ve maliyeti zerindeki etkisinin deerlendirilmesini ve ruhsatlandrma rejiminin tam olarak kolaylatrlmasn salanmas zorunludur. Bu, giri taramasnn ve fiziksel teftilerin azaltlmasn kapsayacaktr. Arazi edinmek iin yksek gelitirme maliyetleri ve uzun onay prosedrleri de ie balama ve genileme nndeki temel engellerdir. nceden gelitirilmi sanayi blgelerinin kullanmnn arttrlmas maliyetleri ve sreleri azaltabilir. 2.50 Teftiler. Teftiler, bir irketin gemi sicili dikkate alnmakszn etkisiz bir btn olaslklar ieren yaklam izlenerek rutin olarak gerekletirilmektedir. Koordineli, riske dayal tefti yaklam nerilmektedir. Bu, daha az sayda ancak daha iyi teftilere yol aacaktr. Yeni hizmet, ilgili btn mfettiler arasnda koordine edilen ve rutin teftilerden ziyade rasgele denetimlere vurgu yaplabilir, saydaml arttrabilir ve tm tefti makamlar iin iyi izlenen ve uygulanan bir dizi Davran Kural uygulanabilir. 2.51 Bir iyerinin kapatlmas. Trkiyedeki iflas prosedrleri hem son derece uzun gecikmelere yol amaktadr, hem de son derece dk kurtarma oranlarna sahiptir. Son iflas kanunu reformu bu eksiklikleri hedeflememitir ve bunlar etkilemeyecektir. Gecikmeler ve dk kurtarma oranlarnn nedenlerinin belirlenmesi iin daha fazla analiz nerilmektedir.

60

Tablo 2-7: zet Matrisi

Tehise Dayal Olarak Yatrm Ortamnn Asndan Eksiklikler Son/Devam Eden Hkmet Faaliyetleri & Ksa Vade iin Planlanan Giriimler (6 aylk) Kurumlar gelir vergisi reformu yaplmtr, dier taraftan kiisel gelir vergisinin n reformlar yasalatrlmtr

Orta vade iin nerilen eylemler (6 ay ila 3 yl)

Vergiler

Vergi oranlar yksektir ve gelirler kaytl firmalar zerine younlamtr, dier taraftan youn vergi kaa verimsiz ve kayt d firmalara bir rekabet avantaj salamaktadr Finansal raporlamann kalitesi ksmen gemiteki enflasyondan ve kayt dlktan dolay zayftr.

Vergi yknn tm firmalara yaylmas ve uygulanmasnn salanmas.

Finansal raporlama

SPK, hisseleri borsada ilem gren irketlerin srasyla 2005 ve 2006 ylnda IFRS ve ISA kullanmalarn zorunlu tutmutur. Admlar ve tescil sresi nemli lde azaltlmtr (Trkiyede bir firmann tescili sadece 9 gn srmektedir)

Muhasebe ve denetimin glendirilmesi iin strateji ve eylem plan gelitirilmesi

Piyasaya giri

Bir firmann tescil edilmesi iin toplam maliyetler karlatrma yaplan lkelerden daha yksektir (GSMHnn % 27,7si) Ticaret siciline tescil ve noter onay cretleri zellikle yksektir cretler saydam deildir

Kabul edilebilir ve rekabeti bir toplam tescil creti ayarlanmas irket tescili iin ift cret demenin kaldrlmas malatlar iin zorunlu Kapasite Raporuna dahil edilen bilgilerin yararnn ve maliyetinin tekrar gzden geirilmesi

Ruhsatlandrma/a
/a: Bu deerlendirme, ruhsatlandrma rejimini iyiletirmek iin Hkmet tarafndan yaplan son reformlarn sonularn kapsamamaktadr.

Firmalara 200n zerinde spesifik ruhsat ve izin karlmaktadr (belediye ruhsatlarna ilave olarak) alma ruhsat edinilmesi zaman alc ve pahaldr Bir alma ruhsatnn edinilmesi ortalama olarak 66 gn almaktadr Belediyeler tarafndan verilen genel iyeri ruhsatlar 300 dolardan fazlaya mal olmaktadr Bir iyeri ruhsatnn elde edilme sresi blgeye ve firma boyutuna gre deiiklik gstermektedir (45-90 gn) sreler Marmara Blgesinde , byk ehirlerde, orta ve byk firmalar ve yabanc firmalar iin daha uzundur Sektr ruhsat verilmesi ilemi hantal ileyebilir, rnein gda ileme sektrnde

Blgesel kolaylatrma birimlerine ilikin kanun kabul edilmitir; uygulanmas yoldadr yeri ama ve alma Ruhsat dzenlemesi; genel iyeri ruhsatlar iin gerekli olan dokmanlar azaltlmtr

Ruhsatlarn kolaylatrlmas ve cretlerin azaltlmas Giri taramasnn ve fiziksel teftilerin, zorunlu ruhsatlandrmann hedeflenmi sonradan denetlemelerle deitirilerek minimize edilmesi Shhi iyerlerinin teftilerinin kaldrlmas ehir planlama, salk, gvenlik ve evre koruma ile ilgili hususlarn deerlendirilmesi iin yararl olmayan belge artlarnn kaldrlmas Marmara Blgesinde ve yabanc ve orta-byk firmalarda pilot reformlara odaklanlmas Sektre zg bir ruhsatlandrma srecinin gzden geirilmesi Gda ileme sektrndeki prosedrlerin kolaylatrlmas

61

Tehise Dayal Olarak Yatrm Ortamnn Asndan Eksiklikler

Son/Devam Eden Hkmet Faaliyetleri & Ksa Vade iin Planlanan Giriimler (6 aylk) letmeler iin arazi mevcudiyetini arttrmak iin nlemler alnmtr ve bu nlemler arasnda kadastro reform program ve iyerlerinin gelitirilmesi iin Sanayi Blgelerine cretsiz olarak yeni arazilerin tahsisini yer almaktadr evre izinlerinin elde edilme sresi nemli lde azaltlmtr

Orta vade iin nerilen eylemler (6 ay ila 3 yl)

Arazi

Yksek arazi gelitirme maliyetleri ve uzun onay prosedrleri

Sanayi blgelerinin yksek zel sektr katlm yoluyla daha da gelitirilmesi Arazi gelitirme amal stratejik planlamann glendirilmesi naat ruhsat srecinin kolaylatrlmas ve iyiletirilmesi

Teftilerin Yrtlmesi

Teftilerin gerekletirilmesi iin kullanlan btn olaslklar ieren yaklam Firmalar bir yl iin ortalama olarak 4 gn teftie tabidir karlatrma yaplan lkelerdeki firmalardan daha az, fakat gn says daha da azaltlabilir

Tm olaslklar ieren yaklamn koordineli ve riske dayal teftilerle deitirilmesi Teftileri yapan bakanlklarn ve makamlarn koordinasyonunun gelitirilmesi Teftileri yapan makamlarn saydamlnn ve hesap verebilirliinin arttrlmas

yeri kapatma

flas ilemi son derece uzun prosedrler gerektirmektedir (ortalama olarak 5,9 yl) ve dk kurtarma oranlarna sahiptir (dnyadaki en dk oranlardan biri olan GSMHnn % 7si)

flas Kanunundaki dzenlemeler borlularn daha gl korunmasn salamaktadr

Uzun prosedrler ve dk kurtarma oranlarnn nedenlerinin anlalmas iin daha fazla analiz

62

BLM 3. GC PYASASI VE BECERLER

GR
3.1 stihdam Trkiyede temel bir endie kayna olmutur. 2005 ylnda, istihdam oran yzde 46yd ve drt yllk bymeden sonra artmamt. 54 Bu oran Lizbon kriteri olan yzde 70ten ok uzaktr. Trkiyenin ABne katlm mzakereleri ilerlerken, bu istihdam ann bykl nemli derecede dikkat ekicidir. Blm 1de tartld zere, standardn altndaki istihdam orannn temel nedeni zellikle kadnlar arasndaki dk igc katlmdr. Bununla birlikte, yzde 10 civarnda sregelen isizlik oran ve yksek sayda kayt d istihdam, igc piyasas olanaklarnn almak isteyenler iin kstl olduu izlenimini brakmaktadr. 3.2 Gl istihdam performans, yatrm ortam gibi eitli alanlardaki ilerlemelere baldr. Dou Avrupa deneyimi ve kresel deneyimler, istihdam yaratmann bir ok alandaki gelimelerden etkilendiini gstermektedir. En ak olan srekli ekonomik bymenin gerekli olduudur. Bu adan, Trkiye yllk ortalama yzde 7.5luk bymesi ile 2001den bu yana iyi bir performans ortaya koymaktadr. Dier taraftan, i yaratma bu kadar gl olmamtr, ayn dnem ierisinde istihdam art ortalama olarak yalnzca yzde 1dir. Bununla birlikte, i yaratma hznn, zellikle de tarm d sektrlerde 2005 ylnda byk lde gelitii kabul edilmelidir. Daha olumlu bir yatrm ortam yksek katma deerli i faaliyetlerini tevik edebilir ve daha verimli ilere yol aabilir. 55 3.3 gc piyasasna ynelik daha fazla politika reformu ayn zamanda istihdam durumunun iyiletirilmesine de yardmc olacaktr. Son yllarda, Trkiye bir isizlik sigortas sistemi ve yeni bir Gvencesi Yasas gibi igc piyasas politikalarn modernize eden eitli reformlar getirmitir. Bununla birlikte, Dnya Bankasnn son raporlarnda detayl olarak yer verdii zere, daha fazla deiiklik yaplmas igcne katlm ve i yaratma srecini tevik etmek iin yararl olacaktr, verimlilik artn ve cretleri daha st seviyeye getirecek, istihdamn kayt altna alnmas iin daha iyi tevikler oluturacak ve sosyal katlm gelitirecektir.56 nerilen bu reform gndeminin altnda yatan ilke korumann iten iilere doru kaydrlmasdr. Bu yeni ynelimi baarmak iin, Dnya Bankas igc piyasas dzenlemesinin daha esnek hale gelmesini, isizlik sigortasnn kapsamnn geniletilmesini, maliyet-etkin aktif igc piyasas programlarnn salanmas iin kapasitenin glendirilmesini ve byk bir eitim ve retim reform gndeminin izlenmesini nermitir. 3.4 Eitim ve beceriler Trkiye iin balca endie kayna ve darboazdr. Trkiyede yetikin nfusun sadece yzde 27si lise renimini tamamlamaktadr ve bu oran rnein Avrupa Birliinde yzde 65, Amerika Birleik Devletlerinde yzde 87dir. Ek olarak, lise rencilerinin byk bir ounluu temel becerileri ve matematik, okuma ve fen derslerinde problem zmeyi en dk yeterlilik dzeyleri ile gerekletirmektedir AB ve OECD lkelerindeki rencilerin dzeyinin olduka altnda. Yksek renime kayt olma dzeyi de dktr: Trkiyede 2004 ylnda yzde 30dur, ayn oran Bat Avrupada ve Kuzey Amerikada yzde 70tir.
54

Bu oran 15-64 ya aras nfus iin geerlidir (OECD 2006). Trkiye statistik Kurumu 15 ya ve st nfus iin igc piyasa verilerini bildirmektedir. Bu tanma gre 2005 yl istihdam oran yzde 43 olmutur. Baknz, Kurum veritaban: http://www.die.gov.tr/ENGLISH/. 55 Dnya Bankas 2006a. 56 Daha fazla detay iin baknz lke Ekonomik Raporu (Dnya Bankas 2006b) ve gc Piyasas almas (Dnya Bankas 2006c).

63

3.5 Trkiye, nfusunun eitim seviyesini ve niteliklerini uluslararas normlara getirerek daha iyi beceriler ve daha iyi iler edinme olanana sahiptir. Son 10 yl ierisinde, Trkiye birok eitim reformu alannda nemli ilerleme salamtr. lerleme, temel eitimde hemen hemen evrensel bir okullama oranna ulalmasn, eitliin arttrlmasn, finansmann arttrlmasn, st snf rencilerin dnyadaki en iyi rekabet dzeyine getirilmesini ve mfredatn modernize edilmesini kapsamtr. Yine de okul ncesi eitimde okullamann arttrlmas, kzlarn okula devamll, orta renime katlmn ykseltilmesi, meslek lisesi ve genel lise mezunlarnn daha rekabeti bir i ortam iin donatlmas ve okul kalitesi ve retimin uluslararas standartlara ykseltilmesi gibi byk zorlu grevler bulunmaktadr. Ek olarak, Trkiye, orta renim mezunlarnn yksek renime yerletirilmesi olanaklarnn arttrlmas asndan byk glklerle karlamaktadr; bu noktada talep mevcut kontenjann ok stendedir. Trkiyede, bir taraftan igc piyasasnn taleplerine gre eitim kalitesi ve uygunluu gelitirilirken, dier taraftan yksek renimin geniletilmesi ve eitlendirilmesi zorunludur. Yksek renim ve zel sektrn ihtiyalar arasndaki uyumun gelitirilmesi ve blgesel ekonomilerin ihtiyalarna gre balantlar oluturulmas da gereklidir. 3.6 Yatrm Ortam Anketi, istihdam eilimlerini daha iyi anlamak iin bir frsat salamaktadr nk verileri iverenlerden toplamaktadr. Ayn zamanda mevcut igcnn yeteneklerine ilikin firmalarn bak alarn sunmaktadr. Dnya Bankas ve dierleri tarafndan stlenilen dier nicel analizler, byk oranda hanehalk anketlerine dayal olmutur (zellikle Hanehalk gc Anketi). ICSden elde edilen talep ynl bak as u sorularn vurgulanmasnda faydal bir tamamlaycdr: Hangi firma zellikleri, istihdam art ve ie alma ve ayrlmann altnda yatan dinamiklerle ile ilikilidir? Kurumsal ve dzenleyici faktrler i yaratma srecinin kstlanmasndan ne kadar nemlidir? Ne tr firmalar yar zamanl ve geici istihdam gibi esnek alma biimlerini kullanyor? Tazminat modelleri firmalarn zelliklerine ve iinde altklar artlara gre nasl deiiklik gsteriyor? Beceriler ne dereceye kadar byme zerinde bir kst oluturuyor? Firmalar beceri gereksinimlerini karlamak iin nasl bir eitim sunuyor? 3.7 Bu blm ncelikle ICSnin sonularn kullanarak bu sorular zerinde odaklanmaktadr. Bununla birlikte, igc piyasas ve becerilerin gelitirilmesi hakknda nceden yaplm kapsaml bir Dnya Bankas aratrmas bu analizi tamamlamakta ve bilgi vermektedir. 2006 ylnda tamamlanan igc piyasasna ilikin byk bir sektr almas, cretler ve igc verimlilii, igc katlm, istihdam, kazanlarn yaps ve dzenlemeler ve kurumlar gibi ok sayda sorunu kapsamtr. 57 lke Ekonomik Raporu kapsamnda, Trkiyenin AB adayl balam ierisinde istihdam eilimleri ve politikalarn dikkate alan ve bu almann takibi niteliinde bir alma gerekletirilmitir. 58 Byk bir eitim sektr almas okul ncesinden orta retime gei iin etkili, adil ve verimli bir eitim sistemi iin srdrlebilir yollar kefetmitir. 59 Yksek retime ynelik sektr almas srmektedir ve henz yaynlanmayan Yksek renim ve gc Piyasas almalarnn sonular, ICS verilerini tamamlamak ve geniletmek amacyla kullanlmtr. 60

57 58

Dnya Bankas, 2006c. Dnya Bankas, 2006b. 59 Dnya Bankas, 2005. 60 TEPAV, 2006

64

GC PYASALARININ NEM VE FRMA VERMLL VE STHDAM N ETM: ICS ANALZNN SONULARI

3.8 ICS, ou iverenin igc dzenlemelerini bymenin nnde engel olarak grdn gstermektedir. Yatrm Ortam Anketine katlanlarn yzde krkbei igc dzenlemelerini iyerlerinin almas ve bymesi karsnda byk ya da ok ciddi engeller olarak snflandrmtr. Bu durum Trkiyeyi, analizimizde kullanlan karlatrma yaplan lkeler arasnda Brezilyann ardndan ikinci sraya yerletirmektedir. ICSnin bu soruyu ynelttii dier orta gelirli ya da hzl byyen lkelerin ounda, rnein sadece drtte biri ya da daha az igc dzenlemelerini nemli bir kst olarak tanmlamtr. Trkiyenin istihdam koruma kurallar dier lkelerle, en azndan OECD lkeleriyle karlatrldnda nispeten katdr. Bu deerlendirme aslnda geici ve sabit dnemli szlemelerin kullanm hakkndaki kanundan ve olduka cmert kalan tazminat artlarna dayanmaktadr. 61 Ek olarak, 50nin zerinde ii altran firmalar iin zorunlu artlar da igc dzenlemelerinin byme zerinde bir kst olarak deerlendirilmesinin altnda yatan faktrlerden birisi olabilir. 62 Bu bulgular, firmalarn sonularn iyiletirmeleri iin igc piyasas reformlarnn nemine iaret etmektedir.
ekil 3-1: gc dzenlemelerini alma ve byme nnde byk ve ok ciddi engel olarak deerlendiren firmalarn yzdesi, Trkiye ve seilen karlatrma yaplan lkeler
60% 50% 40% 30% 20% 20% 11% 10% 0% Vietnam Tayland Bulgaristan Polonya ili Trkiye Brezilya 11% 22% 26% 46% 57%

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

3.9 ICSnin ekonometrik analizi, yksek derecede nitelikli igcnn, firmalarn verimlilii, istihdam ve ok nemli olan- firmalarn Yabanc Dorudan Yatrm ekme
Trkiye, geici ajans ii iin yasal bir hkme sahip olmayan yalnzca iki OECD lkesinden birisidir ve doal olarak sabit dnemli zellii olan grevlere sabit dnemli szleme kullanmn kstlayan iki lkeden birisidir. Tazminat ykmllkleri dier OECD lkelerinde ya da orta gelirli lkelerde genel olarak bulunan ykmllklerden ok daha yksektir (baknz Dnya Bankas 2006c). 62 Bir firma bu eie ulatnda, eitli kotalar (rnein engelli iilerle ilgili) karlamas ve ayrca spesifik cret d faydalar salamas gerekir.
61

Firma Yzdesi

65

kapasitesi ile pozitif olarak ilikili olduunu gstermektedir. Yneticinin eitimi ve personelin eitilmesi istihdamla yakndan ilikilidir. Firmalarn verimlilii nitelikli igcnn eitilmesi ile ilikilidir. En verimli firmalar ayrca en kk niteliksiz ii yzdesine sahiptir (Tablo 3-1 ve ekil 3-2ye baknz). Yabanc Dorudan Yatrm (YDY) ayn zamanda retim ve eitim deikenleri ile ilikilidir zellikle de yneticilerin eitimi ve i eitim (Tablo 3-2 ve ekil 3-3e baknz). Bunun yan sra, yabanclarn sahip olduu firmalar yerlilerin sahip olduu firmalardan daha fazla karmak becerileri olan kiiler istihdam etmektedir. YDYn arttrlmas, kresel ekonomide rekabet etmesi iin Trkiyenin kapasitesi zerinde pozitif bir etkiye sahiptir.
Tablo 3-1: gc ve yetenek deikenleri ve verimlilik ve istihdam arasndaki ilikinin tahmin edilen katsaylar: esneklik ve yar-esneklikler*

Baml deiken Aklayc igc ve beceri deikeni

Yneticinin eitimi (kukla deiken) Firma personelinde niteliksiz iilerin yzdesi Firma personelinde yar zamanl iilerin yzdesi eitim (kukla deiken) D eitim (kukla deiken) Son yl ierisinde eitim alan nitelikli iilerin yzdesi En az bir yllk niversite deneyimi olan personelin yzdesi 0,02 -0,01 *** -0,11 -0,003 0,2 0,33 *** *** Verimlilik Katsay (a) stihdam Katsay Anlamllk (b) 0,45 ***

Kaynak: Trkiye Yatrm Ortam Anketine dayal personel hesaplamalar. Notlar: * Esneklik ve yar-esnekliin tanm iin Blm 1deki dipnot 26ya baknz. (a) Verimlilik katsaylar 10 farkl verimlilik (Toplam Faktr Verimlilii; TFV) lsnn ortalamasn temsil etmektedir. Tm verimlilik katsaylar 10 farkl verimlilik (TFV) lsnn en az birisinde anlaml olmutur ve yatrm ortam deikenlerinin katsaysnda belirgin deiimler bulunmamtr. Her verimlilik lsnn spesifik anlamllk dzeyleri iin Ek 1-Gye baknz. (b) * % 10 anlamllk dzeyi, **% 5 anlamllk dzeyi; *** % 1 anlamllk dzeyi.

66

ekil 3-2: Beceri deikenlerinin ortalama verimlilik ve istihdam zerindeki etkisi

Verimlilik Nitelikli iilerin eitimi (hafta) Niteliksiz iiler Yar zamanl iiler
Yneticinin eitimi

stihdam
D niversite eitim personeli eitim

Dier YO deikenleri

Dier YO deikenleri Kaynak:Trkiye Yatrm Ortam Anketine dayal personel hesaplamalar. Not: Bu grafik, her faktrn verimlilik ve istihdam zerindeki etkisini gstermektedir.Ortalama sonu deerleri zerindeki etkilerin nasl belirlendiine ilikin detaylar iin ltfen Metin Kutusu Ek 1-E 3e baknz. Etkinin yn (pozitif ya da negatif) Tablo 3-2de belirtilmitir.

Tablo 3-2: gc ve beceri deikenleri ve ihracat ve YDY arasndaki ilikinin tahmin edilen katsaylar: esneklik ve yar-esneklikler*

Baml Deiken Aklayc igc ve beceri deikeni

Yneticinin eitimi (kukla deiken) Firma personeli iinde nitelikli iilerin yzdesi etim (kukla deiken) Son bir yl iinde niteliksiz iilere verilen eitim (hafta) En az bir yllk niversite deneyimi olan personelin yzdesi 0,02 ** 0,001 ** hracat Katsay 0,13 0,09 Anlamllk *** ** 0,15 ***
(b)

YDY Katsay 0,11 Anlamllk ***

(b)

Kaynak: Trkiye Yatrm Ortam Anketine dayal personel hesaplamalar.Ek 1-E ve Escribano, Guasch arka plan almalarna baknz. * Esneklik ve yar-esnekliin tanm iin Blm 1deki dipnot 26ya baknz. Notlar: (b) * % 10 anlamllk dzeyi, **% 5 anlamllk dzeyi; *** % 1 anlamllk dzeyi. Yneticinin eitimi yneticinin niversite mezunu ya da daha yksek bir eitim alp almadn gsteren bir kukla deikendir.

67

ekil 3-3: Ortalama YDY zerinde igc ve beceri deikenlerinin etkisi

eitim

Yneticinin eitimi

Dier YO deikenleri

niversite personeli

Kaynak:Trkiye Yatrm Ortam Anketine dayal personel hesaplamalar. Ortalama sonu deerleri zerinde etkilerin nasl belirlendiine ilikin detaylar iin ltfen Metin Kutusu Ek 1-E 3e baknz. Not: Bu grafik her faktrn YDY zerindeki etkisini gstermektedir. Etkinin yn (pozitif ya da negatif) Tablo 3-2de belirtilmitir.

GC PYASASI KOULLARI
3.10 Trkiyenin igc piyasas dier OECD lkeleri ile karlatrldnda daha kt durumdadr. Tablo 3-3, 15-64 ya aral olarak tanmlanan bir alma ya poplasyonuna dayal olarak, 2005 ylnda Trkiye ve baz karlatrma yaplan OECD lkeleri iin ana igc piyasas gstergelerini ve ayn zamanda AB-15 ve OECD lkeleri iin ortalamalar gstermektedir. Bu karlatrma Trkiyede ok dk katlm ve istihdam oranlarn vurgulamaktadr ve OECDdeki en dk dzeydir; OECD ortalamasnn hemen hemen yzde 20 aasndadr.
Tablo 3-3: Temel igc piyasas gstergeleri, Trkiye ve seilen OECD lkeleri, 20051
gc katlm oran (%) Toplam Erkek Kadn 51.3 76.2 26.5 61.8 83.1 43.1 64.6 71.0 58.3 67.5 79.0 67.9 68.9 76.4 61.5 70.8 82.2 59.1 71.3 79.1 63.5 70.3 80.3 60.4 stihdam oran (%) Toplam Erkek Kadn 45.9 68.2 23.7 59.6 80.2 41.5 53.0 59.0 47.0 73.4 73.4 61.7 57.7 64.6 50.9 64.3 76.4 51.9 65.4 73.1 57.8 65.5 75.1 56.1 sizlik oran (%) Toplam Erkek Kadn 10.5 10.5 10.6 3.6 3.5 3.7 1 8.0 16.9 19.4 8.1 7.1 9.2 16.2 15.4 17.2 9.2 7.1 12.2 8.2 7.6 9.0 6.7 6.5 7.0

Trkiye Meksika Polonya Portekiz Slovakya spanya AB-15 OECD

1. Gstergeler 15-64 ya aras nfusa dayaldr TK, 15 ya ve zerindekiler iin bir miktar farkl sonulanan igc piyasas verileri bildirmektedir. Kaynak: OECD (2006).

3.11 Gl ekonomik bymeye karn, i yaratma sreci yava olmutur ve istihdam Lizbon standartlarnn hayli altnda kalmaktadr. stihdam uzun vadeli bir azalma eiliminde olmutur. rnein, 1990 ylnda yzde 54,5 olan oran, 2005 ylnda yzde 45,9a dmtr. Bu oran, AB tarafndan deerlendirilen 2010 yl hedefi olan yzde 70lik hedeften ok uzaktr (Metin Kutusu 3-1e bakn). Ksmen de olsa, istihdam oranlarndaki aa ynl eilim son yirmi yl iin ekonomideki yapsal deiimleri yanstmaktadr. zellikle, tarm, ekonomik bymenin

68

son zamanlarda younlat sanayi ve hizmet sektrlerinden ok daha istihdam-youndur. Bununla birlikte, daha ksa vadede bile istihdam eilimleri olumsuzdur. 2001den bu yana, yllk ortalama reel GSYH art yzde 7,5 olmutur; fakat istihdam yllk olarak sadece yzde 1 artmtr. 2005 ylndaki toplam istihdam, kriz sonras toparlanmann balad 2002 ylndakinden sadece 692.000 kii fazla olmutur.
Metin Kutusu 3-1: AB ye lkelerde istihdam hedefleri Mart 2000deki Lizbon Zirvesi, 2015 ylna kadar olan dnem iin sizlikle Mcadeleden Ekonomik Olarak Aktif Olmayan nsan Kaynaklarn Aktifletirmeye Gei istihdam senaryosunu benimsemitir. Ama, AByi, daha fazla ve daha iyi i ve daha fazla sosyal uyumla birlikte, srdrlebilir ekonomik bymeyi gerekletirebilen, dnyadaki en rekabeti ve dinamik bilgi tabanl ekonomi haline getirmekti (EC 2003). zlenen strateji temel boyuta sahipti istihdam hedefleri, rekabetilik, ve sosyal katlm- ve ABnin tam istihdam durumunu yeniden kazanmas ve 2010 ylna kadar uyumun glendirilmesi iin tasarlanmt. AB ye devletleri, talep ve arz ynl nlemler getiren kapsaml bir politika yaklamn uygulayarak 2010 ylna kadar tam istihdam salamay amalyordu. Hedef istihdam oranlar aadaki gibi saptanmt (AB iin ortalama olarak):

2005 ylnda yzde 67lik bir istihdam oran ve 2010 ylnda yzde 70 2005 ylnda kadnlar iin yzde 57lik bir istihdam oran ve 2010da yzde 60 2010 ylnda yal iiler (55-64) iin yzde 50lik bir istihdam oran.
ye lkelerdeki ulusal hedefler AB dzeyinde beklenen sonularla tutarl olmaldr ve zel ulusal koullar dikkate alnmaldr.

3.12 Nispeten zayf igc piyasas gstergeleri kadnlar iin son derece dk katlm ve istihdam oranlarn yanstmaktadr. 2005 ylnda yzde 26,5 olan kadn igc katlm oran Trkiyeyi OECD lkelerinin hayli alt sralarna ve dnyada en dk olan lkeler arasna yerletirmitir. 15-64 ya aras drt kadndan birinden daha az istihdam ediliyordu. Kadn katlm ve istihdam oranlar zellikle kentlerde bulunanlar arasnda dktr.63 19,3 milyon yetikin kadn igcne dahil deildir, bunlarn yzde 68i bunun nedenini ev kadn olmalarna balamaktadr. Ayrca, alan 5,7 milyon kadnn yzde 42si cret almayan aile iileridir tarmda yzde 93. 3.13 sizlik 2001 krizinde trmanmtr ve bundan sonra yzde 10 dzeyinde kalmtr. sizlik 2001 krizi srasnda yaklak yzde 2 orannda artmtr ve ekonomik bymeye karn gerilememitir. Bununla birlikte, isizlik Trkiyedeki igc piyasas durgunluunun sadece ksmi bir gstergesidir. Tam bir deerlendirme ayn zamanda Trkiyenin dk katlm oranlarn ve ayrca ksmen kayt d sektr istihdam tarafndan temsil edilen eksik istihdam da kapsayacaktr. 3.14 Eitim, bir btn olarak daha iyi igc piyasas sonular ile ilikilidir; bununla birlikte, iyi eitilmi gen nfus igc piyasasna geite sorunlar yaamaktadr. Tm alma yandaki nfus iin (15-64 ya), katlm ve istihdam eitimsel kazanmlarla pozitif korelasyon gstermektedir (Tablo 3-4). Bu korelasyon zellikle kadnlar iin gldr. 2004 ylnda, yksekokul eitimi alan kadnlarn igcne katlma olasl, lise eitiminden azna
63

gc Piyasas almas iin gerekletirilen analizde, ok dk ve azalan kadn katlm iin iki neden tespit edilmitir: ilk olarak, tarmdan (kadnlarn geleneksel olarak olduka yksek katlm oranlarna sahip olduu) dier sektrlere dnm ve ikincisi, kentsel igc piyasasndaki ok seici katlm (igc arz tercihlerinden ve kstl i olanaklarndan dolay) (Dnya Bankas 2006c, Blm 3).

69

sahip olan kadnlarn istihdam edilmesi olaslndan neredeyse kat fazla olmutur. Dnya Bankas tarafndan yaplan nceki analiz (2006c), kadnlar iin bu eitim farkllklarnn zellikle kentsel igc piyasalarnda nasl arpc olduunu gstermitir. Eitim sorun tekil etmesine karn, Hanehalk gc Anketi verileri isizliin iyi eitimli gen nfus iin de yksek olduunu gstermektedir. 2003 ylnda, rnein yksek renim mezunu olan 20-24 ya aralndaki genlerin isizlik oran yzde 38,5 ve sadece ilk ve orta renimi olanlar iin srasyla yzde 23,4 ve yzde 16,1'di. 25-29 ya grubunda, yksek renim mezunu olanlar iin isizlik oran yzde 14,8'e dmtr, fakat halen dier iki gruba kyasla hemen hemen yzde 3 daha yksektir. Bununla birlikte, 30-34 ya grubundaki bireylerde isizlik oran en iyi eitimliler arasnda en dk dzeydedir. Bu eilimler, okuldan ie geiin lise sonras kurumlara gidenler iin srncemeli bir sre olduu izlenimini brakmaktadr.
Tablo 3-4: Eitimsel kazanmlara gre igc piyasa sonular, 20041
gc katlm oran (%) Toplam 54.6 68.5 81.9 Erkek 83.4 88.6 87.9 Kadn 23.9 32.2 70.9 stihdam oran (%) Toplam Erkek Kadn 50.1 76.0 22.6 61.5 80.8 26.8 75.2 81.6 63.4 sizlik oran (%) Toplam 8.1 10.1 8.2 Erkek 8.9 8.8 7.2 Kadn 5.3 16.9 10.3

Lise eitiminden az olanlar Lise eitimi Yksekrenim

1.

14-64 ya aras nfus iin. Kaynak: OECD (2006), Hanehalk igc anketine dayal.

3.15 Kayt d istihdam, igc piyasasnn nemli bir zelliidir. Bir sosyal gvenlik kurumunda kaytl olmayanlara dayal olarak, Trkiyede 2005 ylnda iilerin yzde 50si kayt ddr. Kayt d istihdamn kentsel alanlardakine gre krsal alanda daha yksek olmas artc deildir (yzde 36ya karlk yzde 69). ou kayt d ii marjinal ekonomik faaliyetlerde almaktadr ya da tarm, inaat, perakende sat, hazr yemek hizmetleri ve ev hizmetleri gibi emek youn sektrlerdedir. Hanehalk gc Anketinden elde edilen baz kantlar, kayt d istihdamn toplam istihdamdaki pay bakmndan azalabildiini gstermektedir. 64 Kayt dln dier bir yn de, ekonominin kaytl sektrnde istihdam ve bordrolarn olduundan az gsterilmesidir. 65 2005 Ortam ve letme Performans Aratrmas (BEEPS) raporu, kaytl firmalar tarafndan cret demelerini ortalama olarak sadece yzde 73nn ve igcnn yzde 77sinin rapor edildiini saptamtr. 66 3.16 Trkiyenin zellikle kaytl sektrdeki dk i yaratma oranna baz faktrler katkda bulunmaktadr. Yksek istihdam younluuna sahip olan tarmdan, daha az istihdam younluu olan sanayi ve hizmetlere doru kayma yava istihdam bymesine katkda bulunmutur. gc maliyetleri ciddi bir etmen deildir, buna karn bu maliyetlerin zellikle geri kalan blgelerde rekabeti kalmas ve verimlilik artn kstlamamas gerekmektedir. 67 Ulusal asgari cret, imalat sektrnde 1999daki ortalama aylk cretin pay olarak yzde 33,9luk seviyesinden 2004 ylnda yzde 42,1e ykselmitir. Bununla birlikte, bu dzey halen

2005 yl iin yzde 50lik kayt d rakam, 2004 ylndaki dzeyinden yzde 3 azalma gstermitir. En son aylk veriler, Nisan 2005ten Nisan 2006ya kadar olan oniki aylk dnemdeki azalmann yzde 2,6 olduunu gstermektedir (50,7den 48,1e). 65 Blm 1 ve 2ye baknz. 66 Avrupa mar ve Kalknma Bankas-Dnya Bankas, 2006. 67 Dnya Bankas, 2006b,c

64

70

AB aday olan ve katlm srecinde bulunan lkelerde ve ye lkelerde 2004 ylndaki yzde 3450 aral ierisindedir (Eurostat 2004).
3.17 Yksek cret vergileri ve kstlayc i gvenlii kurallar zellikle kaytl sektrde cretli altrmaktan caydrmaktadr. Dnya Bankas tarafndan yaplan nceki analizler 68 Trkiyenin vergi yknn ocuklar olan iiler, zellikle de dk cret kazanan iiler iin yksek olduuna dikkat ekmitir. Trkiyenin bu iiler iin vergi takozu OECD lkeleri arasnda en yksek dzeydedir. 69 Bu durum, kaytl sektrde bu igc snf iin olan talebi ve ayrca arz azaltmaktadr. Ayn zamanda, ie alma ve iten karma kurallarn ieren Trkiye istihdam koruma kanunu, zellikle iten karma ykmllkleri ve esnek szleme yapma snrlar asndan kstlaycdr. stihdam koruma kanununun skln len OECD endeksine gre, Trkiye Portekizle birlikte ye lkeler arasnda en kstlayc lkedir (ekil 3-4).
ekil 3-4: Dier OECD ve Avrupa lkeleri ile karlatrldnda Trkiyenin stihdam Koruma Kanunu Snflandrmas, 2004
3,50 2,98 2,33 2,28 2,10 1,90 1,17

Trkiye Gney Avrupa Kita Avrupasi Kuzey Avrupa Yeni AB OECD Asya Anglo-Sakson

0,5

1,5

2,5

3,5

Kaynak: Dnya Bankas (2006b)

3.18 Sonraki onyl ierisinde, eitli faktrler igc piyasas zerine daha fazla bask yapacak ve i yaratmann nemi artacaktr. alma yandaki nfus nmzdeki 10 yl ierisinde yllk olarak 800.000 kii kadar artacaktr. Ayrca, daha iyi eitim alan gen kadnlarn igcne katlm bakmndan nceliklendirilmesi olasl bulunduundan, kadnlarn igcne katlmnda bir art beklemek mantkldr. Tarmdan kentsel igcne doru sregelen yapsal kayma, kentsel igcne yeni iiler eklenecek ekilde devam edecektir. Bu yeni girilerin zmsenmesi zorlu bir sre olmasna karn, ayn zamanda Trk ekonomisinin verimlilik kapasitesini arttrmak iin olanaklar sunmaktadr. 3.19 Trkiye AB yaam standartlarna uyum salayacak ise, i yaratma yetenei kritik nem tayacaktr. Bununla birlikte, bu uyumlama sadece dk verimli ilerin yaratlmas yoluyla olmayacaktr. Uyumlama ayn zamanda igc, teknolojik deiim ve daha nitelikli igc gibi kaynaklarn daha iyi tahsis edilmesi yoluyla salanacak verimlilik artlarna dayanmaktadr. Bu, iyi i ve yksek cret yaratma koullarn yerletirecek ve dier taraftan Trkiyenin AB ve dnya piyasalarna daha derin entegrasyonu dikkate alndnda rekabet edebilirliini destekleyecektir. 70

68 69

Dnya Bankas, 2006b,c Toplam igc cretlerinin yzdesi olarak gelir vergileri ve sosyal gvenlik primleri (eksi krediler). 70 Dnya Bankas, 2006b.

71

STHDAM DNAMKLER: ELMLER VE KISITLAR

3.20 Bu ksm, istihdam eilimleri ve ie alma ve iten karma dinamiklerini analiz etmekte ve ayrca i yaratmann nndeki kstlar incelemektedir. Bu analiz ICS anketine katlanlarn verdikleri cevaplara dayanmaktadr. 71 nceki blmlerden, katlmclar arasnda tm firma bykl kategorileri yer almasna ramen, byk kurulularn katma deer ve istihdam asndan sahip olduklar nemden dolay kastl olarak daha fazla temsil edildii hatrlanabilir (Blm 1 ve Ek 1-Cye baknz). Mevcut ekonomide kk firmalar hakimdir. zellikle, kamu sektr ve yabanc mlkiyetli alt katlmc gruplar, byk irketler tarafndan idare edilme eilimindedir.
ekil 3-5: stihdama gre kurulularn dalm, ICS

25%

38%

37% Kk (1-19) Orta (20-99) Byk (100 ve zeri)

Not: kk firmalar 1-19 ii; orta firmalar 20-99 ii, byk firmalar ii says 100 ve zeri. Kaynak: Yatrm Ortam Anketi

3.21 ICSdeki firmalar arasnda ve yeni teknoloji benimseyen firmalar arasnda, son iki yl ierisinde tek sahipli kk firmalar en gl istihdam artn sergilemitir. ICS anketine cevap veren firmalar arasnda rapor edilen istihdam art ok gl olmutur. Bununla birlikte, bu bymenin ne kadarnn birlemelerden ve ne kadarnn mevcut kurulularn doal genilemesinden kaynaklandn zmek gtr. Bu firmalarn dinamikleri, saym ve daha uzun (daha eski olmakla birlikte) zaman serilerinden elde edilen verilerin byk bir rneklemi kullanlarak Blm 1de analiz edilmekte ve bildirilmektedir. ICSye dahil edilen kk ve orta byklkteki firmalar (2002de srasyla 1-19 ve 20-99 ii), byk firmalardan ok daha fazla ortalama istihdam art oranlarna sahiptir. rnein, Tablo 3-5, 2002de 20den daha az iiye sahip olan firmalarn yzde 23nn 2004e kadar orta/byk boyutlu firmalar olacak ekilde bydn gstermektedir. Mlkiyete gre istihdam artna gelince, sahibi yabanc ve yerli olan firmalarn byme oranlar arasnda nemli bir farkllk bulunmamaktadr. Bununla birlikte, tek sahipli firmalar ok yksek bir istihdam art ortaya koymutur. Son olarak, dnem boyunca yeni teknoloji benimseyen firmalar arasndaki istihdam art, benimsemeyenlerden nemli lde yksek olmutur.
Tm katlmc grubunda 1.323 firma yer almasna karn, bu analiz 2004 ylnda sfr istihdam bildiren 33 firmay kapsam dnda braktndan 1.290 firmaya dayanmaktadr.
71

72

Tablo 3-5: i saysna gre firmalarn byklk dinamikleri, 2002-2004

2004te ii saysna gre tanmlanan byklk Kk Orta Byk Toplam 260 68 7 335 15 351 74 440 15 38 407 470 300 457 488 1245

2002de ii saysna gre tanmlanan byklk

Kk Orta Byk Toplam

Kk firmalar: 1-19 ii; orta byklkte firmalar: 20-99 ii; byk firmalar: 100 ve zeri ii Kaynak: Trkiye ICS

E ALMA VE TEN IKARMA DNAMKLER

3.22 Trkiyenin kstlayc istihdam koruma kurallar dikkate alndnda, istihdam aknn katlmc firmalar arasnda gerekten hareketli olmas artcdr. Devir oranlar karlatrma yaplan dier lkelerin oundan olduka yksektir. Sabit dnemli szleme yapma zerindeki kstlamalar ve nispeten yksek iten karma ykmllkleri, iilerin ie alnmasn ve karlmasn azaltan, beklenen bir etkiye sahiptir. Gerekten, Dnya Bankas 72 tarafndan gerekletirilen son alma, i koullarnn deitirilmesine karlk vermek iin iverenlerin byk lde ii saysndan ziyade saatlerin ayarlanmasna bel baladn saptamtr. Bununla birlikte, ICS sonular katlan firmalarn karlatrma yaplan lkelerdeki ortalama ie alma ve iten karma oranlarndan daha yksek bir orana sahip olduunu gstermektedir. Anketten nceki yl boyunca, ortalama bir kuruluun ie alma oran yzde 21 ve ortalama iten karma oran yzde 17 olmutur (ekil 3-6). ten karma oranlarnn geici iten karma ve kovulma, hastalk ya da lm veya dier nedenlerden dolay tm ii ayrlmalarn kapsad belirtilmelidir. Trkiyede, iilerin yzde 9u kovulmu, yzde 1den daha az hastalk ya da lm nedeniyle ayrlmtr, dier taraftan kalan ksm (yzde 7) dier nedenlerle ayrlmtr. Firmalar arasnda gzlenen yksek devir oranlar byk lde geici iiler arasndaki youn aktan kaynakl olabilir; daha sonra greceimiz gibi, ICSye katlan firmalar youn bir ekilde bu iilere bel balamaktadr. Ayrca, bu blmde tartld zere, kstlayc i yasalarna dk uyum seviyelerini yanstabilir.

72

Dnya Bankas, 2006b,c.

73

ekil 3-6: Ortalama ie alma ve iten karma oranlar, Trkiye ve seilen karlatrma yaplan lkeler
40% Toplam stihdamn Yzdesi olarak

30%

32% 29% 21%

20%

15% 14% 12% 8%

17% 15%

18%

17%

10%

0% ili Vietnam Bulgaristan Tayland Trkiye Brezilya e Alma Oran ten karma Oran

Kaynak: Yatrm Ortam Anketi

3.23 e alma ve iten karma oranlar kk firmalar arasnda zellikle yksektir. Trkiye, bu devir orannn kk firma sektrnde en yksek olduu ou ekonomi ile benzerdir. Devir oran (ie alma ve iten karma oranlarnn bileimi), 20den az iisi olan firmalar arasndan yzde 48 olmutur, bu oran orta byklkte ve byk firmalar iin srasyla yzde 37 ve yzde 33tr. Beklendii gibi, devir oranlar kamu sektrnde zel firmalarda olduundan ok daha dktr (yzde 38e karlk yzde 16). zel sektr ierisindeki halka ak iletmeler; zel mlkiyetli firmalardan, sahibi tek olan firmalardan ve ortaklklardan ok daha dk bir devir oranna sahiptir.

DAHA FAZLA STHDAM ARTII ZERNDEK KISITLAR

3.24 Trk iverenlerin ounluu igc dzenlemelerini bymenin nndeki engel olarak grmektedir. gc dzenlemelerine ilikin endieler katlmclarn genelinde benzerdir, buna karn yerli firmalar, tek sahipli firmalar, yeni teknolojileri benimseyen firmalar ve kayt d olarak faaliyet gsteren irketlerle rekabet eden firmalar, ortalama kaygdan biraz daha fazlasn tamaktadr. Paragraf 3-8de belirtildii gibi, Trk iverenler igc dzenlemelerini kstlayc olarak grmektedir (ekil 3-1). lgin ekilde, kurulu bykl igc dzenlemelerinin bir sorun olarak alglanp alglanmamasn nemli lde etkilememektedir. Dier taraftan, yerli firmalarn bunu bir engel olarak tanmlamas yabanc mlkiyetli firmalardan daha olasdr (yzde 46'ya karlk yzde 31). Tek sahipli ou firma (yzde 65) bunu bir endie kayna olarak grmektedir. nceki iki yl ierisinde nemli miktarda yeni ilem ya da rn teknolojilerini benimsemi olan firmalarn dzenlemeleri bir engel olarak tanmlamas daha muhtemeldir (benimsemeyen firmalardaki yzde 42lik orana karlk yzde 51); bunun nedeni tahminen yeni teknolojilerin genellikle igcnn saysnda ve yeteneklerinde deiim gerektirmesidir, sonu olarak, teknoloji benimseyen firmalarn igc alm ve ie alma ve iten karmada dzenleyici kstlamalarla karlamas daha muhtemeldir. Son olarak, ICS anketinde katlmclara kayt d rekabete kar mcadele edip etmediklerini sormaktadr. Beklendii gibi, kayt d irketlerle rekabet eden firmalarn igc dzenlemelerini bir

74

kstlama olarak alglamas, sadece kaytl-sektr rakipleriyle rekabet eden firmalardan daha muhtemeldir (yzde 51e karlk yzde 42).
3.25 Bu, Trkiyenin igc dzenlemelerinin nispeten esnek olmadn gsteren apraz lke karlatrmalar ile tutarldr. ICSye katlan firmalarn yzde 45i igc dzenlemelerini iyerlerinin almas ve bymesi nnde byk ya da ok ciddi engel olarak deerlendirmitir. Bu durum Trkiyeyi, analizde kullanlan karlatrma yaplan lkeler arasnda Brezilyadan sonra ikinci sraya yerletirmektedir (ekil 3-1). ICSnin bu soruyu ynelttii dier orta gelirli ya da hzl byyen lkelerin ounda, katlmclarn rnein sadece drtte biri ya da daha az igc dzenlemelerini nemli bir kstlama olarak tanmlamtr. Trkiyenin istihdam koruma kurallar dier OECD lkeleri ile karlatrldnda katdr; bu durum ncelikle geici ve sabit-dnemli szlemelerin kullanlmasn gerektiren kanunlardan ve ayn zamanda cmert iten karma artlarndan kaynaklanmaktadr. 73 Ayn zamanda, 50den fazla ii altran firmalar iin zorunlu olan koullar, igc dzenlemelerinin byme zerinde bir engel olarak deerlendirilmesinin altnda yatan etmen olabilir. 74 3.26 ou firma, istihdam etkileyen eitli dzenleyici kstlamalarn yrrle girmemesi durumunda iglerini arttracaktr. gc kanununun, zorunlu haklarn ve benzerlerinin istihdam zerinde nasl kstlama yaptn deerlendirmek iin, ICS anketinde katlmclara bu kstlamalar olmasayd dzenli, tam zamanl istihdamlarnn deiip deimeyecei, eer yleyse ne kadar deiecei sorusu yneltilmitir. Bu senaryo karsnda, kurulularn yzde 62si istihdamlarn arttracaklarn bildirmitir. Firma boyutu kldke, kstlamalarn bulunmamas durumunda daha fazla ii alaca ynnde aklama yaplmas daha muhtemel olmutur. Kayt d rakiplerle rekabet etmeyen firmalarla karlatrldnda, kayt d sektrden kaynaklanan rekabetle karlaan firmalar arasnda bu tercihin daha muhtemel olmas artc deildir (ekil 3-7).

Trkiye, geici ajans ii iin yasal bir hkme sahip olmayan yalnzca iki OECD lkesinden birisidir ve doal olarak sabit dnemli zellii olan grevlere sabit dnemli szleme kullanmn kstlayan iki lkeden birisidir. Tazminat ykmllkleri dier OECD lkelerinde ya da orta gelirli lkelerde genel olarak bulunan ykmllklerden ok daha yksektir (baknz Dnya Bankas 2006c). 74 Bir firma bu eie ulatnda, eitli kotalar (rnein engelli iilerle ilgili) karlamas ve ayrca spesifik cret d faydalar salamas gerekir.

73

75

ekil 3-7: Kayt d rekabetin etkisiyle, igc ile ilgili kstlamalarn bulunmamas durumunda istihdam dzeylerini deitirip deitirmememe tercihlerine gre firmalarn dalm
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Rekabet eden Rekabet etmeyen Toplam 2.1 2.4 2.3 39.1 31.9 35.7 66.0 58.5 62.0 Ayn kalan Arttrmak isteyen Azaltmak isteyen

Kaynak: Trkiye ICS

3.27 Katlmc firmalarn verdikleri cevaplar, dzenleyici kstlamalarn bulunmamas durumunda istihdam artlarnn byklnn nemli dzeyde olabileceini gstermektedir. Bu varsaymsal sorulara verilen yantlara gre, dzenli, tam zamanl iilerin ortalama istihdam dzeyi igc ile ilgili kstlamalar olmasayd yzde 62 daha fazla olacaktr. Bu rakam dier ICS anketlerinde toplanan karlatrlabilir rakamlardan daha yksektir (ekil 38). Bu etkinin bykln yorumlarken dikkat edilmelidir. Firmalarn tahminlerini yaparken hangi varsaymlarda bulunduu ak deildir ve bu soru retimin mevcut dzeyde sabit olmasndan baka herhangi bir koul sunmamaktadr. Bununla birlikte, sonular, zellikle apraz lke perspektifi ile incelendiinde, Trkiyede ICSye yant verenlerin igc dzenlemelerini ve zorunlu alan haklar istihdam zerinde nemli bir kstlama olarak dndne ilikin daha fazla kant sunmaktadr.
ekil 3-8: gc kstlamalarnn bulunmamas durumunda dzenli tam zamanl iilerin saysndaki tahmini deiim, Trkiye ve seilen karlatrma yaplan lkeler (100=deiim yok)
180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Brezilya Bulgaristan Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri ili in Polonya Tayland Trkiye Vietnam 123 101 106 81 111 103 132 162

76

3.28 Kstlayc dzenlemelerin ve dier ykmllklerin bir baka temel sonucu, ou firmann mevcut kurallarla tamamen uyum gstermemesidir. 2005 ICS anketinde uyum hususu da ele alnarak, katlmclara kendi sektrlerindeki tipik bir kuruluun gerek igcn vergi demesi toplam ve igc dzenlemeleri amacyla ne kadar yksek veya dk bildirdii sorulmutur. ekil 3-9da grld gibi, ortalama yant toplam igcnn yalnzca yzde 70'inin bildirilecei ynnde olmutur. Dier bir deyile, kaytl sektrde bile, deerlendirme igcnn yzde 30unun genel olarak bildirilmeyecei ynndedir. Beklendii gibi, dk beyann orannn kurulu kldke ykseldii tahmin edilmitir. Yerli firmalar dk beyan yabanc mlkiyetli firmalardan daha fazla olarak deerlendirmitir (gerek istihdamn yzde 69una karlk yzde 84).
ekil 3-9: Gerek igcnn yzdesi olarak bildirilen igcnn tahmini, kurulu byklne gre
80

75
70 gc Yzdesi

68 65

70

60

50

40 Kk (1-19) Orta (20-99) Byk (100 ve zeri) Toplam

Kaynak: Trkiye ICS

3.29 Ayrca, igc ve sosyal gvenlik teftilerini gerekletirme konusundaki mevcut snrl kapasite, uygulamay engellemektedir. ICS verileri, igc ve sosyal gvenlik teftilerinin iverenler zerinde yk oluturmadn gstermektedir (bununla ilgili olarak ayrca Blm 3e baknz). Ortalama olarak, igc ve sosyal gvenlik mfettileri, ankete katlan firmalar ylda sadece bir kez ziyaret etmektedir. Bu sklk, in (yllk 9 tefti) ya da Polonya (yllk 3 tefti) gibi lkelerde gzlenen sklktan ok daha dktr. Teftiler en sk byk ve halka ak firmalarda yaplmaktadr, fakat bu alt rnek gruplarnda bile ortalama tefti says yllk olarak ikiden azdr. Genel olarak dk tefti faaliyetinin temel nedeni igc ve sosyal gvenlik teftileri iin mevcut kaynaklarn son derece kstl olmasdr. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl ve SSK mfettileri byk lde sadece ikayetlere cevap verebilmitir ve firmalarn gerek poplasyonunun ok kk bir ksmn kapsayabilmitir. 75 Bunun yan sra, son yllarda mfettilerin says azalmtr. 3.30 Ayn zamanda, firmalar anlamazlklarn zm iin iileri tarafndan nadiren mahkemeye verilmektedir. Bunun olas nedeni, davalarn mahkemelerde uzun sre kalmasdr. alma kanun ve dzenlemelerine uyum, ayn zamanda iilerin davalar mahkemelerde ya da
75

Dnya Bankas 2006c.

77

dier baz anlamazlk zm mekanizmalarnda ne kadar kolay zlmesini salayabilmelerinden de etkilenmektedir. Trkiyede, zel hakemlik daha yeni uygulamaya konulmaktadr, bu nedenle zmlenmemi bir sorunu olan iiler iin mevcut tek seenek davalarn mahkemeye tamaktr. Mahkeme prosedrleri son derece uzun ve hantaldr ve bir igc anlamazlnn zlmesi ortalama olarak yldan fazla srmektedir (ekil 3-10). Bu durum dikkate alndnda, iilerin mahkemelere ok az dava tamas artc deildir. Gerekten, ICSye yant verenler arasnda, mevcut ya da eski iiler tarafndan getiimiz yl iverenlerin mahkeme huzuruna kartlmasnn ortalama says 0.6 olmutur. anlamazlklarnn zlmesi asndan dier lkelerle karlatrldnda Trkiyenin yeri nispeten iyi olmasna ramen, ICS verileri igc davalarnn istisna olduu izlenimini brakmaktadr.
ekil 3-10: Firmalarn mevcut ya da eski iiler tarafndan ortalama mahkemeye kartlma says ve davalarn ortalama zlme zaman (ay), firma byklne gre
60
Mahkemeye verilme says

50 40 30 20 10

Ortalama dava sresi (hafta)

38 34

42

40

0.1 0 Kk (1-19)

0.2 Orta (20-99)

1.3 Byk (100 ve zeri)

0.6 Toplam

Kaynak: Trkiye ICS

3.31 Son olarak, dk sendika younluu da muhtemelen iverenlerin nispeten hareket zgrl" ile almalarna imkan vermektedir. Temmuz 2005te, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn istatistiklerine gre 2,95 milyon sendika yesi bulunmaktadr. Bununla birlikte, sendikalar bile aktif (aidatlarn deyen) sendika yelerinin saysnn nemli lde az olduunu kabul etmektedir. 76 2005 ICSde incelenen firmalar arasnda, igcnn sadece yzde 6 kadar sendikaldr. Mevcut olduklar lde, sendikalar arlkl olarak byk, halka ak ve/veya yabanclarn sahip olduklar firmalarda bulunmaktadr.

ESNEK STHDAM KULLANIMI

3.32 Trkiye ICS rneklemi, yksek bir geici ii oran bildirmektedir. Bu durum tahminen bir lye kadar kalc iilere uygulanan kat igc piyasas dzenlemelerini
76 2002 yl Hanehalk Gelir ve Harcama Anketine gre, 1.3 milyon iiden bir miktar daha az ii sendikalarna ye olduunu bildirmitir. Bu say, tm cretli ve maal iilerin yzde 12sini temsil etmektedir ve istihdam edilen toplam igcnn yzde 5i civarndadr. Sendikalama Trkiyede aslnda bir kamu sektr fenomenidir. Ayn veri kaynanda gre, zel sektrdeki cretli iilerin sadece yzde 4 sendika yesidir, bu oran kamu giriimlerinde yzde 28 ve devlette yzde 51dir (Dnya Bankas 2006c).

78

yanstmaktadr. Ortalama olarak, ankete yant verenlerin igcnn yzde 31 geici esasa gre istihdam edilmitir. ekil 3-11de grld gibi, bu pay in hari olmak zere karlatrma yaplan dier btn lkelerin sahip olduu paydan daha yksek olmutur. Trkiyede geici szlemelerdeki ortalama istihdam sresi 7 aydr, bu sre Brezilyada 9 ay ve Polonyada 5 aydr. Kaytl sektr firmalar tarafndan bildirilen bu yksek geici istihdam oran, iverenlerin esneklik salamak amacyla bu tip istihdam dzenlemesine bel balad izlenimini brakmaktadr. Grdmz kadaryla, kalc istihdamla ilikilendirilen ykmllkler Trkiyede olduka balaycdr. Yksek geici istihdam kullanmna ilikin bu bulgu ile birlikte, kstlamalarn bulunmamas durumunda firmalarn dzenli ii almn byk lde arttracana ynelik nceden bildirilen bulgular, iverenlerin dzenlemeleri ve dier yasal ykmllkleri kaytl ilerin yaratlmas nndeki balca kstlama olarak grd izlenimini brakmaktadr.
ekil 3-11: Toplam istihdamn yzdesi olarak geici istihdam, Trkiye ve seilen karlatrma yaplan lkeler
50% 40% 30% 20% 10%

45%

28% 25%

31%

8% 2%

11%

0% Polonya Brezilya ili Tayland Vietnam Trkiye in

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

3.33 Yabanclarn sahip olduklar firmalar ve kk kurulular ounlukla geici szlemelere bel balamaktadr. Yabanclarn sahip olduklar firmalar, ortalama olarak geici iilerinin toplam istihdamn yzde 45ini oluturduunu bildirmitir, bu oran yerli firmalar iin yzde 30dur. Ayrca, geici szlemenin ortalama sresi yabanc giriimlerde ok daha ksa olmutur (yerli firmalar iin 7 aya karlk 3 ay). Kk firmalarn daha fazla geici ii kullanmas ve bunlar byk firmalardan daha ksa bir sre iin tutmas daha olasdr (toplam istihdamn yzde 37sine karlk yzde 27 ve ortalama olarak 8 aylk sre ile karlatrldnda 4 aylk bir sre). 3.34 Dier taraftan, yar zamanl istihdam Trkiyede yaygn deildir. Yar zamanl iler iverenlere baka bir esneklik biimi sunmaktadr, buna karn bunlar dzenli istihdamn ykmllklerinden kesin olarak kurtarmamaktadr. Trkiyede istihdam edilen igcnn yalnzca yzde 6 kadar yar zamanldr, bu oran ortalama olarak AB-15te yzde 18 ve OECD lkelerinde yzde 15tir (OECD 2006). Yar zamanl i ayn zamanda ICS rneklemi ierisinde nispeten yaygn deildir: yant verenler arasnda, toplam istihdamn yzdesi olarak yar zamanl istihdamn kurulu ortalama oran yzde 9 olmutur. Yar zamanl istihdam, geici istihdamda olduu gibi kk firmalarda ok yaygndr ve toplam istihdamn ortalama olarak yzde 14n

79

oluturmaktadr, bu oran byk firmalarda yzde 6'dr. Yar zamanl ilerin dk oran, bunun muhtemelen zamanla artacak olan nispeten yeni bir istihdam biimi olmasn yanstmaktadr.

RETM, BECERLER VE ETM

3.35 Bu ksm, Trkiyede retim ve beceri dzeylerinin firmalarn bymesini ne ekilde kstladn analiz etmekte ve igc becerilerini gelitirmek iin firmalar tarafndan iilerine salanan eitim eitlerini incelemektedir. Bu ksmda tartlan veriler genel olarak Trk firmalarnn Yatrm Ortam Anketinden (ICS) elde edilmektedir, fakat baka almalardan elde edilen veriler de ICS verilerine eklenmektedir. Anketlerden, grmelerden ve firma, ii anketlerinden ve yaynlanmam yksek renim raporlarnn birisi (TEPAV/EPRI olarak adlandrlan) iin yrtlen yksek renim anketlerinden elde edilen bulgular bu ksma dahil edilen zengin bir veri kayna salamaktadr. 77 3.36 Trkiyedeki retim ve beceri dzeyleri OECD ve Avrupa Birlii gibi uluslararas standartlarn gerisinde kalmaktadr. Trkiyede yetikin nfusun sadece yzde 27si lise renimini tamamlamaktadr; bu oran AB'de yzde 65 ve OECD lkelerinde daha da yksektir. Ek olarak, ekil 3-12de gsterildii gibi, Trk lise rencilerinin byk bir ounluu temel yetenekler ve matematik, okuma ve fen derslerinde problem zme bakmndan en dk yeterlilik dzeylerine sahiptir. Ayrca, Trk rencilerin puanlarnn dalm, normal puan dalmna sahip olan AB ve OECD lkeleri ile karlatrldnda dk yeterlilik dzeylerinde arpk bir younlama sergilemektedir. Srekli renme ve verimlilik art, problem zme yetenei gerektirmektedir. Yksek renime katlm da uluslararas standartlara gre dktr Trkiyede 2004 ylnda yksek renime toplam kayt yzde 30 olmutur, bu oran Bat Avrupa ve Kuzey Amerikada yzde 70tir. Bu verilerin gsterdii gibi, yksek derecede nitelikli igcne olan talep sistemin kapasitesini ve igc arzn geride brakmaktadr.
ekil 3-12: 15 yandaki rencilerin yeterlilik dzeyine gre dalm, Trkiye, AB ve OECD
30

25 rencilerin Yzdesi

20

15

10

Trkiye Yeni yeler yeler

OECD

0 <1 1 2 3 4 5 6 renme yeterlilii lei

Kaynak: Dnya Bankas Eitim Sektr almas 2005

77

TEPAV, 2006. Yukarda belirtilmitir.

80

3.37 Dk eitim seviyeleri, igcnn eitim ve beceri eksikliklerine dnmektedir. ICSye gre, Trkiyedeki igc karlatrma yaplan lkelerin neredeyse tamamndan daha dk eitim seviyesine sahiptir. Trkiyedeki igcnn hemen hemen yzde 60 on yldan az eitime sahiptir, bu oran Bulgaristanda yzde 9, Vietnamda yzde 27, ilide yzde 33 ve Polonyada yzde 40tr (ekil 3-13). Yabanc firmalarda alan iiler, ksmen bu firmalarn retim profilinden dolay daha yksek eitim dzeylerine sahip olma eilimindedir. Gerekten, yabanc firmalardaki iilerin yzde 21inden fazlas 12 yldan daha fazla eitim seviyesine sahiptir; bu oran Tk firmalarnn tm iin yzde 11dir.
ekil 3-13: Farkl eitim seviyelerine sahip igc yzdesi, Trkiye ve seilen karlatrma yaplan lkeler
80 70 60 67 60 53 50 55

gc % % workforce

50 40 30 20 10 0
Brezilya Brazil Bulgaristan Bulgaria ili Chile Polonya Poland Trkiye Turkey Vietnam Vietnam

35 29 23 18 14 8 9 0 4 9 24

31

31 26 11 3 1 10

Less <6 yl 6yrs

6-9yrs 6 9 yl

10-12yrs 10 12 yl

More >12 y12yrs l

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

3.38 Trk firmalar, igc eitimi ve becerilerini, faaliyetleri ve byme performanslar nnde nemli bir kstlama olarak grmektedir. ICS anketine katlan firmalarn te biri, eitim ve becerileri byk ya da ok ciddi bir kstlama olarak deerlendirmektedir; bu oran Brezilya dnda karlatrma yaplan lkelerin hepsinden daha fazladr. Polonya ve Bulgaristann ikisi de yzde 20nin altndadr (ekil 3-14). Beceriler ve renim kk ve orta byklkteki firmalar tarafndan (srasyla yzde 33 ve yzde 38) byk giriimlere (yzde 28) gre daha ciddi kstlamalar olarak grlmektedir. Yabanc firmalar ie alma asndan rekabeti bir konumda olabilirler, fakat bu firmalarn ounluu da becerileri byk ya da ciddi bir kstlama olarak deerlendirmektedir (yerli firmalar iin yzde 33 olan oranla karlatrldnda yzde 16). Kayt d sektrdeki irketlerle rekabet halinde olan firmalarn yzde 46sndan fazlas becerileri byk bir kstlama olarak bildirmektedir; bu oran kayt d sektrde rakibi olmayan irketler iin yzde 24tr.

81

ekil 3-14: gcnn becerilerini ve eitimini, faaliyetinin ve byme performansnn nnde byk ya da ok ciddi kstlamalar olarak deerlendiren firmalarn yzdesi, Trkiye ve seilen karlatrma yaplan lkeler
50% 40% 33% 30% Firma Yzdesi 30% 22% 20% 17% 18% 24%

40%

10%

0% Polonya Bulgaristan Vietnam ili Tayland Trkiye Brezilya

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

3.39 Trkiyede, karlatrma yaplan lkelerin ounun aksine, nitelikli ve niteliksiz igcnn oranlar benzerdir. ICSye gre, Trkiyedeki kalc iilerin yzde 42si niteliksizdir ve yzde 42si niteliklidir; kalan yzde 16s profesyonellerdir (ekil 3-15). in yzde 30 profesyonel, yzde 9 nitelikli iiye ve yzde 61 niteliksiz iiye sahiptir. Polonya, bunun aksine yzde 17 profesyonel, yzde 60 nitelikli ve sadece yzde 12 niteliksiz iiye sahiptir.
ekil 3-15: Trne gre kalc iilerin dalm, Trkiye ve seilen karlatrma yaplan lkeler
69%
80%

73%

53%

60% gc Yzdesi

53%

54%

35%

33%

32%

42% 42%

40%

19%

14%

12%

14%

16%

17%

0% Tayland Brezilya Profesyoneller ili Vietnam Nitelikli retim Trkiye Polonya in Niteliksiz retim

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

3.40 Kalifiye olmayan ve kalifiye iilerin firma eidine gre dalmndaki deime (varyans) byk deildir. Kk firmalar bir miktar daha fazla profesyonel ve nitelikli iiye sahiptir (srasyla yzde 19 ve yzde 48), dier taraftan, byk giriimler bir miktar daha fazla

8%

82

9%

20%

12%

30%

61%

niteliksiz igcne sahiptir yzde 46 (ekil 3-16). Firma mlkiyetine, yasal statye ya da ekonomideki sektrlere gre nitelikli/niteliksiz igcnn dalmndaki farkllklar anlaml deildir.
ekil 3-16: Trne ve firma byklne gre kalc iilerin dalm, Trkiye
48% 46%
60%

43%

42% 16%

41%

40%

33%

gc Yzdesi

15,8%

20%

0% Kk (1-19) Orta (20-99) Byk (100 ve Toplam zeri) Nitelikli retim Niteliksiz retim

Profesyoneller

Kaynak: Yatrm Ortam Anketi.

3.41 Sonraki birka ksmda, Trk firmalarnn ihtiya duyduklarn belirttikleri belirli becerilere ilikin veriler incelenmektedir. Veriler, firmalarn yeni yksek retim mezunlarndan beklentilerine dil becerileri, bilgisayar becerileri, genel beceriler ve uygulama deneyimi- ilikin ifadelerini inceleyen TEPAV almasndan elde edilmitir. 3.42 Firma yneticileri tutarl bir biimde genel becerilere sosyal beceriler ve iletiim becerileri, davransal beceriler ve analitik beceriler- duyulan ihtiyac vurgulamaktadr. Sosyal beceriler ve iletiim becerileri hemen hemen tm sektrlerde, ehirlerde ve mesleklerde ankete konu olan en sorunlu beceriler olarak ortaya kmtr. Ankete katlan firmalar sklkla hem davransal hem de analitik becerilerden bahsetmelerine ramen, geleneksel firmalar davransal becerilerden daha sk bahsetmitir, dier taraftan modern firmalar analitik becerilerden daha sk bahsetmitir. Daha byk modern firmalar analitik dnme, problem zme ve karar alma becerilerine olan ihtiyaca vurgu yapmtr. 3.43 niversiteler ve Meslek Yksek Okullarnda (MYO) ve ayn zamanda stajlarda uygulama deneyimi edinmeye ynelik eitim eksiklii de baz firmalar iin bir kstlamadr. Firmalar gncel ekipman eksikliini ve uygun deneyimi olan retim grevlilerinin ok az olmasn niversitelerdeki ve MYOndaki sorunlar olarak vurgulamtr. Bu analiz ayn zamanda baarl stajlarn niversite yerletirme brolarndan ziyade retim grevlilerinin kendi abalarnn sonucu olma eiliminde olduuna iaret etmitir. zel sektr ve yksek renim kurumlar arasndaki ortaklk kstldr. 3.44 Dil becerileri firmalar iin nemlidir; ou firma iin tercih edilen dil ngilizcedir. Dil becerileri rencilerin, iilerin ve isizlerin gelitirmeyi en ok istedii beceriler arasndadr. hracat/ithalat firmalar, iilerin mteriler ve ortaklarla ilgilenebilmeleri iin dil yeteneklerine nem vermektedir. Meslek okulu mezunlar iin dil becerileri nemli olabilir; nk firmalar iilerinin ithal edilen makineleri kolaylkla altrabilmelerini ister. Tm firmalar dil

83

15,2%

19%

39%

42%

becerilerini bir eksiklik olarak grmemektedir yabanc dil konuanlarn yksek oranda olduu blgelerde bulunan firmalar ve ihracat yapmayan firmalar yabanc dil konuabilen iilere daha az ihtiya duyar.
3.45 Bilgisayar becerileri firmalar iin kritik nem tamaktadr. Bilgisayar becerileri, niversite mezunlarnn altklar ite bilgisayar kullanabilmeleri iin nemlidir; dier taraftan firmalar bu becerileri MYO mezunlarndan talep etmektedir nk bu beceriler sayesinde iilerin gelimi makineleri verimli bir biimde kullanabileceklerini belirtmektedirler. 3.46 Beceri eksikliklerine karn, Trkiyede firmalarn dk bir oran iilerine formel eitim salamaktadr. Yatrm Ortam Anketini sonular Trk firmalarnn karlatrma yaplan lkelerden daha az eitim saladn gstermektedir grlen Trk firmalarnn yzde 55i eitim salamaktadr; bu oran Vietnamda yzde 60, ilide yzde 70, inde yzde 93, ve Polonyada yzde 94tr (ekil 3-17). TEPAV raporu bu sonucu dorulamaktadr. TEPAV anketindeki firmalarn yzde 54nn, btelerinin yzde 1inden azn eitime tahsis ettii ve yzde 80inin btelerinin yzde 5inden azn eitime tahsis ettii grlmektedir. rneklemdeki iilerin yzde 58i baz eitimler aldn ve eitim alanlarn yzde 73 bu eitimden tatmin olduunu bildirmektedir. Bununla birlikte, iiler ve iverenlerin her ikisinin i eitimini ihmal etme eiliminde olduklar belirtmek gerekir; bu durum bu verilerin gerek eitimi muhtemelen olduundan az gsterdii anlamna gelmektedir.
ekil 3-17: Formel eitim salayan firmalarn yzdesi, Trkiye ve seilen karlatrma yaplan lkeler
100%

93%

94%

80% Firma Yzdesi

60%

55%

60%

65%

67%

70%

40%

30%

20%

0% Bulgaristan Trkiye Vietnam Tayland Brezilya ili in Polonya

Kaynak: Yatrm Ortam Anketi

3.47 Eitim salanmas firma eidine ve byklne gre deiiklik gstermektedir. Byk firmalarn iilerine eitim sunmas daha olasdr byk firmalarn yzde 75i, orta byklkteki firmalarn yzde 51i ve kk firmalarn yzde 28i (ekil 3-18). Yabanc irketler beeri sermayeyi arttrmada daha aktiftir bunlarn yzde 78i eitim sunmaktadr. Eitim ayn zamanda sektre gre de deiiklik gstermektedir. Tekstil ve maden d retimdeki firmalarn sadece yzde 48i eitim salamaktadr, bu oran elektrikli makine reten firmalarda yzde 70'tir (ekil 3-19). Yeni teknolojileri benimseyen firmalarn iilerine yeni teknoloji benimsemeyen firmalardan daha fazla eitim sunmas artc deildir - yzde 65'e karlk yzde 47 (ekil 3-20).

84

ekil 3-18: Firma byklne gre formel eitim salayan firmalarn yzdesi
100%

80% Firma Yzdesi

75% 55%

60%

51%

40%

28%

20%

0% Kk (1-19) Orta (20-99) Byk (100 ve zeri) Toplam

Kaynak: Yatrm Ortam Anketi

ekil 3-19: Sektre gre formel eitim salayan firmalarn yzdesi

80%

70%
70% Firma Yzdesi

61%
60%

63%

53%
50%

54%

48%

48%

40% Tekstil Metal D retim Yiyecek ve ecek Metaller ve Kimyasallar Makine Motorlu Aralar Elektrikli Makineler

Kaynak: Yatrm Ortam Anketi

85

ekil 3-20: Yeni teknoloji edinen ve yeni teknoloji edinmeyenlere gre formel eitim salayan firmalar
70 65.2 65 60 55 Firma % 50 45 40 35 30 Yeni Teknoloji Edinen Edinmeyen 46.6

Kaynak: Yatrm Ortam Anketi

3.48 Nitelikli iilerin eitim alm olma olasl, niteliksiz iilere gre daha yksektir. ICS verilerine gre, niteliksiz iilerin yzde 48lik oranna karlk nitelikli iiler yzde 60 orannda eitim almaktadr (ekil 3-21). Bu dalm firma byklne, mlkiyete ya da yasal statye gre de ayndr. Karlatrma yaplan lkelerin ounluunda, nitelikli ve niteliksiz iilerin eitim alm olma olasl hemen hemen eit dzeydedir. Trkiyede, eitimin ieriden olma olasl dardan olma olaslndan daha yksektir yzde 50ye karlk yzde 36.
ekil 3-21: Eitim alan kalifiye ve kalifiye olmayan kalc iilerin yzdesi, Trkiye ve seilen karlatrma yaplan lkeler
100

84
80 alan Yzdesi

85

60
60

46
40

48 41

22
20

25 12

25

0 Bulgaristan Vietnam Nitelikli ili Niteliksiz Trkiye Polonya

Kaynak: Yatrm Ortam Anketi

3.49 Trk firmalarnn ynetimsel ve idari eitimden ziyade mesleki eitim vermesi ok daha olasdr. Eitimin yarsndan biraz daha fazlas mesleki eitimdir ve yzde 20sinden az

86

ynetimsel ya da idari eitimdir (ekil 3-22). Tm firma byklklerinde ve ihracat durumuna baklmakszn, mesleki eitim ok daha yaygndr (ekil 3-22 ve ekil 3-23).
ekil 3-22: Firma byklne gre sunulan eitimin eidi
mesleki
75

ynetimsel

idari
71.0

60 49.2 45 Firma Yzdesi 30 25.9 15.4 14.8 15 5.1 5.1 0 Kk(1-19) Orta (20-99) Byk (100 ve zeri) Toplam 27.4 24.5 17.4 16.1 51.8

Kaynak: Trkiye ICS

ekil 3-23: hracat durumuna gre sunulan eitimin eidi

mesleki
80 70 60 50 Firma 40 % 30 20 10.2 10 0 hracat Yapmayanlar hracat Yapanlar 10.7 44.0 57.9

ynetimsel

idari

23.2

20.4

Kaynak: Trkiye ICS

3.50 Trkiyenin byk ve bymekte olan gen nfusu, lkenin eitime yatrmn arttrmas ve igc becerilerini gelitirmesi iin potansiyel bir demografik kazan ve bir frsat penceresi sunmaktadr. 78 Trkiyede gen nfusun 2020 ylnda zirve seviyeye kmas beklendiinden, lkenin alma yandaki kiilerin daha byk bir yzdesini bekleyebilecei
78

Dnya Bankas, 2006, WDR

87

aa yukar yirmi senesi bulunmaktadr. Daha az ocuk ve yalnn bulunduu bu igc genilemesi eitim gibi beeri sermayenin iyiletirilmesi iin bir frsat ortam salamaktadr. 2007 Dnya Kalknma Raporunda aklanan bir alma, 1965-90 arasnda Dou Asyadaki Latin Amerikaya kyasla yzde 40lk daha fazla bymeyi, alan ya nfusunun daha hzl artmasna ve ticaret ve beeri sermaye geliiminde daha iyi politikalara dayandrmaktadr.
ekil 3-24: Demografik frsat pencerelerinin almas ve kapanmas Pencere kapand Japonya talya

Benzer lkeler: rlanda, Almanya, Fransa, ek Cum.. Ve 25 baka lke

Pencere < 10 ylda kapanacak Rusya Federasyonu Romanya Azerbaycan Pencere >10 ylda kapanacak Tacikistan Turkiye Pencere henz almad Afganistan Uganda
Benzer lkeler: Msr, Kolombiya, Nikaragua, Fas ve 25 baka lke

Benzer lkeler: Endonezya, Tayland, Kazakistan, ran ve 32 baka lke

Gen Nfusun Zirvede Olaca Yl

Benzer lkeler: Etiyopya, Nijer, Timor Leste Ve 49 baka lke

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050
Kaynak: Birlemi Milletler 2005, orta dzeyde deiim, Dnya Kalknma Raporu 2007 Not: ubuklar bamllk orannn (alma yandaki nfusa gre bamllarn says) azald yl araln gstermektedir.

SONU
3.51 ICS, firma davrann analiz ederek, istihdam ve eitim konular ve zellikle kaytl sektrde istihdam performansnn gelimesi nndeki engeller hakknda benzersiz bir perspektif sunmaktadr. Hanehalk verileri kullanlarak igc piyasas ve eitimin nemli bir analizi gerekletirilmi olmasna karn, igc talebi ynnden ok az kant bulunmutur. ICS, istihdam perspektifleri zerine benzersiz kantlar salamaktadr. Bununla birlikte dikkate alnmas gereken bir nokta, ICS rnekleminin sadece imalat firmalarn kapsamas ve byk kurulularn fazla temsil edilmesidir. Bununla birlikte, ou durumda, kaytl sektrde faaliyet gsteren katlmc firmalar, mali tablolarnda toplam igc ya da satlar olduundan az

88

bildirmitir. Buna karn, Trkiyede kaytd firmalar tarafndan istihdam edilen toplam istihdamn yaklak yarsn oluturan kayt d iiler anket kapsamnda bulunmamaktadr.

ANALZDEN ELDE EDLEN TEMEL BULGULAR AAIDAK GBDR:

3.52 stihdam eilimleri, ICS rneklemindeki en yksek i yaratma oranlarnn kk firmalar arasnda ve yeni teknoloji benimseyen firmalar arasnda olduu izlenimini brakmaktadr. Kabul edilecei zere, anketin kapsad dnem mali krizden sonraki ilk toparlanma dnemine denk gelmektedir. Bu durum gz nne alndnda, ICS verileri yine de imalat sektrnn baz blmlerinin 2002-2004 dneminde son derece dinamik istihdam yaratc olduunu gstermektedir. stihdam art kaytlar zellikle kk firmalar arasnda ok yksektir ve burada anket dnemi boyunca kk firmalarn bete biri orta-byklkte kurulu olacak ekilde bymtr. stihdam art ayn zamanda bu yllarda yeni teknoloji benimseyen firmalar arasnda zellikle gl olmutur. Bu durum, teknolojik deiimin net i kaybnn kkenini oluturmad, aksine hem verimlilii hem de istihdam artn ynlendirdii grn desteklemektedir. 3.53 Anket sonular ayn zamanda imalat sektrnn ie alma ve iten karma asndan artc bir ekilde dinamik olduu izlenimini brakmaktadr. Bu durumun, ksmen de olsa geici iilere olan byk gvenden kaynakland grlmektedir. Dnya Bankas ve dier taraflarca gerekletirilen nceki analizlerde, Trkiyenin koruyucu igc kanununun yksek devir maliyetleri getirerek igc piyasasnn dinamizmini engellediini ileri srlmtr. Bununla birlikte, en azndan ICS anketine yant verenler arasnda bildirilen devir oranlar nispeten yksektir ve dier birok lkede bulunan devir oranlarn amaktadr. Bir dereceye kadar kabul edilemez olan bu bulgu, kaytl sektr firmalarndan ieri ve dar doru byk bir geici ii akndan kaynaklanyor olabilir. ICS verileri, Trk iverenlerin byk lde geici iilere bel baladn gstermektedir, bu durum muhtemelen dzenli iilerle ilgili ykmllklerden kaynaklanmaktadr. Ne yazk ki, bu veriler katlmclar arasnda gzlenen yksek devir oranna ilikin bu aklamay btnyle dorulamak iin gerekli detaylar salamamaktadr. 3.54 Firmalar, igc piyasas dzenlemeleri ve zorunlu alan haklarn i yaratma nnde byk kstlamalar olarak grmektedir. Katlmclarn yzde 45i igc piyasas dzenlemelerini byme nnde byk ya da ciddi bir engel olarak tanmlamtr. Yzde 60tan fazlas, dzenlemeler ve zorunlu haklar tarafndan kstlanmamalar durumunda, mevcut retim dzeyinde bile dzenli, tam zamanl istihdam arttracaklarn belirtmitir. Firmalar ayn zamanda byle bir senaryo altnda ilave ie alma dzeyinin olduka yksek olacan bildirmitir. Bu anket ayn zamanda katlmclar arasnda geici istihdamn yksek seviyesinin, muhtemelen iverenlerin dzenli ii istihdam etme ile ilgili ykmllklerden kanmak iin uyguladklar bir stratejiyi yansttn gstermektedir. Bu bulgular, Trkiyenin kstlayc istihdam koruma kurallarn kolaylatrmann ve yksek cret vergilerini ve zorunlu haklar azaltmann nemli bir istihdam artna yol aabilecei izlenimini brakmaktadr. 3.55 Dzenleyici reformun nemini ortaya koymasna ilave olarak, bu sonular ayn zamanda igc kurulularnn glendirilmesinin daha geni bir igc piyasas reform gndeminin zorunlu bir paras olduu izlenimini brakmaktadr. ICS sonular, Dnya Bankasnn daha esnek bir alma kanununun ve dk iten karma tazminatlar ve sosyal

89

gvenlik primlerinin kaytl sektr istihdamn tevik edeceine ilikin nceki tavsiyelerini desteklemektedir. Bununla birlikte, ayn zamanda kurumsal deiikliklerin igc piyasasn dzenlemede verimlilik ve etkinlii arttrabilecei izlenimini brakmaktadr. lk olarak, anket sonular kanuni artlara uyumun zayf olduunu gstermektedir. Kaytl sektrdeki iverenler, gerekteki igc ve maa demelerinin nemli bir yzdesini dk bildirmektedir. Bu zayf uyum performansna kukusuz katk yapan ikinci bulgu, katlmclarn igc ve sosyal gvenlik mfettileri tarafndan nadiren teftie tabi tutulmasdr. Uygulamadan sorumlu olan kurumlar fonksiyonlarn yerine getirmek iin yeterli kaynaklara sahip deildir. ncs, igc piyasasndaki anlamazlk zmnn etkisiz ve verimsiz olduu grlmektedir. Bu belirgin uyumsuzlua ilikin kantlara karn, iilerin anlamazlklarn zmek iin makul kanallara bavurmadklar grlmektedir.
3.56 Trkiyedeki eitim ve yetenek seviyeleri uluslararas standartlara gre dktr ve Trkiyedeki igc arasnda nemli eitim ve beceri eksikliklerine yol amaktadr. ICS verilerinin, ou firmann eitim ve becerileri, faaliyetleri ve byme performanslar zerinde karlatrma yaplan dier lkelere gre daha byk ya da ciddi kstlamalar olarak grdn ortaya koymas artc deildir. Bununla birlikte bu eksikliklere karn, Trkiyedeki firmalar karlatrma yaplan lkelerin oundan daha az eitim sunmaktadr. ICS verilerinin regresyon analizleri, firma tarafndan iyerinde ya da darda verilen eitimin Trkiyede i geliimini hzlandran nemli bir faktr olduunu gstermektedir. Gelimi eitim seviyeleri, tm seviyelerde eitimin anlamllnn ve kalitesinin iyiletirilmesi, renme sonular asndan daha yksek yeterlilik dzeyine sahip olan renciler, zel sektrn ve blgesel ekonomik gelimenin ihtiyalar iin gelitirilecek balantlar ve iiler iin daha fazla eitim bu durumun ele alnmasna yardmc olacaktr. zellikle yksek lisans ve doktora dzeylerinde olmak zere, fen bilimleri ve mhendislik mezunlarnn saysnn artmas, ekonomideki yenilikleri arttracaktr. 3.57 Anket sonular, istihdamn ve daha nitelikli igcnn tevik edilmesi iin reform olanaklarn desteklemektedir. Tablo 3-6, temel politika hususlarn ve ksa ve orta vadede nerilen faaliyetleri zetlemektedir. Bu gndem, ICS analizinden kan sorunlar zerinde odaklanmaktadr; fakat ayn zamanda Dnya Bankas tarafndan lke Ekonomik Raporu ile igc piyasas ve eitim ve retim almalarnda ileri srlen son nerileri de desteklemektedir.

90

Tablo 3-6: zet matrisi*

Tehise Dayal Olarak Yatrm Ortam Bakmndan Eksiklikler gc piyasa dzenlemesi Yksek iten karma koullar ve esnek szleme eksiklii gibi koruyucu igc kanunlar Sonuta oluan dk igc katlm ve istihdam oranlar, zellikle seilen gruplar iin (rnein kadnlar); ve yksek kayt d istihdam gc vergileri Yksek igc vergi takozu, zellikle dk cretli igc ve ailesi olan iiler iin Son/Devam Eden Hkmet Faaliyetleri & Ksa Vade iin Planlanan Giriimler (6 aylk) ten karma koullarn deitirme kararll ve bir kdem tazminat fonu oluturulmas (2003 alma Kanunu) Yeni iten karma kurallarnn oluturulmas gc vergilerini drmenin, istihdam zerindeki etkilerinin analizi Bireysel ya da toplu igc anlamazlklar iin tamamen zel hakemlik mekanizmasnn uygulanmas Orta vade iin nerilen eylemler (6 ay ila 3 yl) gc Kanununda esnek szleme olanaklarnn geniletilmesi sizlik sigortasnn ve aktif igc piyasas programlarnn, uyumu desteklemek iin glendirilmesi Mali durum konsolide edildikten sonra igc zerindeki vergilerin azaltlmas (genel ve sosyal gvenlik) SGB ve sosyal sigorta teftilerinin kapasitesinin arttrlmas Grme yetkisi kazanmaya alan sendikalar zerindeki yzde 10 kuralnn kaldrlmas Orta retim kurumlarn kapsayan modern bir mfredat iin abalara devam edilmesi ve geniletilmesi Yeni mfredatla retmen eitiminin gelitirilmesi ve entegre edilmesi Okulncesinden balayarak liseye kadar eitimsel kazanmlarn ve kalitenin ykseltilmesi iin eitim stratejisi ve uygulama plannn benimsenmesi Eriimi, kaliteyi ve igc piyasas uyumunu gelitirmek iin Yksek renim Stratejisine ynelik uygulama plannn gelitirilmesi Firmalar tarafndan salanan eitimin gelitirilmesi iin seenekler gelitirilmesi Fen bilimleri ve mhendislik mezunlarnn veriminin ykseltilmesi, zellikle yksek lisans ve doktora seviyelerinde * Bu zet matrisinde, gc Piyasas almas ve lke Ekonomik Raporu gibi nceki Dnya Bankas raporlarndan yararlanlmtr. nerilen reformlar iin daha fazla detay bu dokmanlardan salanabilir.

gc piyasas kurumlar

Dk uygulama kapasiteleri Maliyetli igc anlamazlk zm

retim, beceriler ve eitim

gcnde dk eitim seviyeleri Yksek renim mezunlar ve firmalarn ihtiyac arasndaki beceri uyumsuzluu Lise mezunlarnn dk yeterlilik seviyeleri Yksek renime dk kayt oran Yksek renim ve zel sektr arasndaki kstl balar; ayn zamanda blgesel ekonomik ihtiyalarla snrl balar artn kstlayan eitim ve beceri eksiklikleri ilerine kstl eitim salayan firmalar

lk retim ve orta retim iin modernize edilmi mfredat iin iddial bir program kabul edilmitir Okullarn ve okul ncesi snflarn tamamen ina edilmesi ve yenilenmesi YK tarafndan gelitirilen Trkiye Yksek renim Strateji Tasla kamu ve ilgili yerlerden fikir alarak Gelimi eriim, kalite ve igc piyasas uygunluu ieren Yksek renim Stratejisinin revize edilmesi ve son eklinin verilmesi

91

BLM 4. TEKNOLOJK LERLEME: YENLK, TEKNOLOJ BENMSEME, KALTE STANDARTLARI VE BLG LETM TEKNOLOJLER
GR
4.1 Teknolojik ilerleme yksek verimlilie ve srekli ekonomik bymeye katkda bulunmaktadr. Tm dnya ekonomileri bymeyi hzlandrmak iin doal kaynaklara olan bamlln azaltmaya ve yerli firmalar tarafndan retilen rnler ve hizmetlerin kalitesini ve bilgi younluunu arttrmaya ve vatandalarnn refahn arttrmak iin daha fazla zenginlik temin etmeye abalamaktadr. Teknoloji benimseme ya da yenilik yoluyla elde edilen ve kalitenin ykseltilmesi ve bilgi iletiim teknolojileri (BT) ile kolaylatrlan teknolojik ilerleme, firma dzeyinde verimlilii ve ekonomik bymeyi arttrmak iin ok nemlidir. 79 4.2 Teknolojik ilerleme, lkeye zg karakteristiklere gre tasarlanan dikkatli kamu mdahalelerinden yararlanabilir. Aada ele alnacak olan piyasa baarszlklar ile ilgili tartmaya dayal olarak, firmaya dayal kalite ykseltme, BT, teknoloji benimseme ve yenilii canlandrmak iin salam kamu desteine ynelik kuvvetli delil bulunmaktadr. Teknolojik ilerlemeyi canlandrmak iin hkmetlerin uygulamay seebilecei politika eitleri lkenin geliim aamasna bal olacaktr. Yenilii destekleyen politikalar zellikle yksek gelire sahip olan (ya da ekirdek yeniliki 80 ) lkelerde nemlidir, burada firmalar teknoloji keif sahasnda olan yeni teknolojileri i kaynakl olarak aratrma ve gelitirme kapasitesine sahiptir. Kalitenin yaylmasn destekleyen politikalar, BT kullanm ve teknolojinin benimsenmesi, Trkiye 81 gibi dk ve orta gelir dzeyindeki (ya da ekirdek olmayan yeniliki) lkelerde daha kritiktir ve bu lkelerde firmalar belirli kalite standartlarn karlamak, uygun teknolojiyi kullanmak ve ayarlamak ya da mevcut teknolojileri taklit etmek iin destee ihtiya duymaktadr. 4.3 Bu blmde, Trkiyedeki teknolojik ilerlemenin mevcut durumu gzden geirilmekte ve temel politika nerileri biimlendirilmektedir. Bu blmn ikinci ksm, Trkiye Yatrm Ortam Anketine (ICS) dayal olarak yenilik, teknolojinin benimsenmesi ve kalitenin verimlilik ve istihdam zerindeki katklarna ilikin uluslararas kantlar ve ekonometrik analiz bulgularn sunmaktadr. nc ve drdnc ksmlar, Trkiyenin srasyla yenilik ve teknoloji benimseme alanlarndaki ilerlemesi zerine genel bir bak sunmaktadr. Beinci ve altnc ksmlar, genel sektr gstergeleri ve ICSnin sonularna dayal olarak teknolojik ilerleme zerindeki iki nemli kolaylatrc etmen olan kalite standartlar ve Bilgi letiim Teknolojileri iin genel bir bak sunmaktadr. Yedinci ksm, bu drt alanda hkmet tarafndan salanan son ilerlemelerin ve uygun politika tavsiyelerinin ksa bir zetini iermekte ve daha sonra bunlar bir matris ierisinde zetlemektedir. Bu blm, Trk firmalarnn yenilik,
79 Aghion, P. ve Howitt, P. (1998). Ksm 4.8de daha detayl olarak tartlmaktadr. Ksaca ifade etmek iin, bu rapor bundan byle yenilik, teknolojinin benimsenmesi ve Bilgi letiim Teknolojilerini gstermek iin teknolojik ilerleme ibaresini kullanmaktadr. 80 2001-2002 Kresel Rekabetilik Raporuna gre, ekirdek yenilikiler yenilik yapma kapasiteleri byk oranda bymelerini ynlendiren ekonomilerdir, dier taraftan ekirdek olmayan yenilikiler daha ok yurtdndan teknoloji benimsemeye dayal olan ekonomilerdir. ekirdek yenilikiler grubu, irketleri her bir milyon kii iin en azndan 15 adet ABDde kullanm patenti tescil ettirmi olan lkelerdir. Bu snflandrmaya gre, Trkiye ekirdek olmayan yeniliki bir lkedir. Ayrca bu blmn 4.11. ksmna baknz. Kresel Rekabetilik Raporu 20012002. New York: Dnya Ekonomik Forumu iin Oxford niversitesi Yaynlar. 81 Kresel Rekabetilik Raporu, 2004-2005. Ayrca baknz dipnot 80.

92

teknoloji benimseme, kalite ve Bilgi letiim Teknolojilerinin kullanmna ilikin bak asn sunarak mevcut almalar tamamlamaktadr. Bu blme dahil edilen derinlemesine aklama ve tansal kantlar, Trkiye Yatrm Ortam Anketinin sonular, Trkiyenin ulusal kalite sistemi zerine bir arka plan almas, 82 bu alma iin hazrlanan yenilik zerine bir arka plan notu 83 ve Dnya Kalknma Gstergeleri zerine ina edilmektedir. Politika tavsiyesi ksmlar, Trkiye Ekonomik Raporundan (2006) alnmtr ve Avrupa ve Orta Asya Blgesi almasnn I. Blmnden ve fikri mlkiyet haklar ve yenilik iin mali eriim zerine devam eden iki almann n bulgularndan yararlanmtr.

TEKNOLOJK LERLEME, EKONOMK BYME LE LKS VE KAMU MDAHALESNN GEREKES

4.4 Yenilik ve teknoloji benimseme arasndaki fark, gelimi ve az gelimi lkelerdeki ekonomik byme modelleri zerinde deiiklik gsteren etkilerinden kaynaklanmaktadr. Yenilik, firmalar, akademik ve kamu aratrma kurulular ya da ortak konsorsiyumlarda aratrma ve gelitirme yoluyla elde edilen test edilmemi rnler ve ilemlerde gml yeni fikirlerin yaratlmas ve ticari olarak uygulamaya geirilmesidir. 84 Yenilik, geleneksel olarak kendilerini ekirdek yenilikiler olarak saptayan teknolojik olarak ileri yksek gelirli ekonomilerle ilikilendirilmitir. 85 Teknoloji benimseme, bunun tersine mevcut teknolojik ilerlemelerin yeni bir ortamda uygulanmasdr. Genellikle Yabanc Dorudan Yatrm, sermaye mallarnn ithalat ya da teknoloji basamaklarnn henz balang aamalarnda olan orta ve dk gelirli lkeler tarafndan yurtdndan rn ve hizmetlerin ruhsatlandrlmas yoluyla gereklemektedir. Teknoloji benimseme ve yenilik arasndaki fark, uygulamada daha az ak olabilmesine ve daha az gelimi ekonomiler genellikle her ikisi ile megul olmak iin belirli yeteneklere sahip olmasna karn, teknolojik ilerlemenin bu iki eklinin lkeler arasndaki ekonomik byme modelleri zerindeki farkllk gsteren etkisi dikkate alndnda ve zellikle de politikalarn tasarm ve sralanmas dikkate alndnda, bu farkllklar nem kazanmaktadr. Esas olarak, Trkiye gibi nispeten byk orta gelirli bir lke uzun dnemli olarak yaygn yeniliklerden yararlanmak iin iyi bir aday olacaktr ve bunu gerekletirmek iin kendi AR-GE kapasitesini gelitirmek isteyecektir. Bununla birlikte, arada geen zamanda kendi firmalar iin yerel ve kresel yeniliklerin yaylmasndan elde edecei verimlilik artlarn zmsemesi iin, Trkiyenin teknolojiyi benimsemek iin her eyden nce kendi firmalarnn kapasitesine yatrm yapmas nerilmektedir. 4.5 Standartlar kalitenin ykseltilmesini destekleyerek, rekabeti arttrarak, ticareti arttrarak, verimlilii ykselterek ve teknolojiyi yayarak teknolojik ilerlemeye katkda bulunabilir. 86 Standartlar ve kalite doal olarak balantldr, nk standartlar genellikle mterilerin kendi kalite gereksinimlerini karlamas iin bekledii teknik karakteristikleri sistematik hale getirmek iin kullanlr. Standartlar, tketicilerin farkl kaliteye sahip olan rnleri ayrmasn salayarak, asimetrik bilgiyi azaltmakta ve firmalarn yeni teknolojileri
82 83

Racine J.L ve Sanchez, I., 2006 Chodos D. ve Lederman D., 2006. 84 Yenilik daha kapsaml olarak tanmlanabilir (yani sre ve organizasyonel deiimleri kapsayacak ekilde). Bununla birlikte, bu almann amacna ynelik olarak, yenilik analizini mevcut dnya genelindeki gstergeler (rnein AR-GE harcamalar) ya da ICS (rnein, yeni bir rnn getirilmesi ya da mevcut bir rn hattnn modifiye edilmesi) araclyla deerlendirebilen bak alaryla snrlyoruz. 85 Kresel Rekabetilik Raporu, 2001-2002. 86 zel sektr geliiminde standartlarn rol iin EK 1-ye baknz.

93

benimsemesi ya da yenilik yapmas iin rekabeti basklar arttrmaktadr. Ayrca, teknoloji benimsemenin bir yolu olan ticaret, giderek artan bir biimde alt bileenleri ve hizmetleri de kapsamakta ve gemiin mesafeli ilikilerinden ok daha karmak hale getirmektedir. Standartlar, rn ve hizmetlerin geliiminin, imalatnn ve arznn verimliliini arttrmaktadr; nk ilemler ve bileenlerin etkileimini kolaylatrmakta, bileenlerin yedeklenmesi yoluyla esneklik tanmakta ve lek ekonomileri meydana getirmektedir. Son olarak, standartlar genellikle teknolojiyi somutlatrmakta ve bunlar benimseyen kurumlar ve firmalar iin bir teknoloji transferi kanal olarak ilev grmektedir ve bu firmalarn verimliliklerini ve rekabet glerini arttrmaktadr. Standartlar eitli koullar karlamalar durumunda en ok zel sektr iin faydaldr: a) ekonomi genelinde kolaylkla eriilebilir ve benimsenir; b) ticaret ortaklar benzer standartlar kullanr; c) zel sektrn ihtiyalar ve kapasitelerine gre ayarlanr; ve d) yenilii fazlaca kstlamaz.
4.6 Bilgi ve letiim Teknolojileri, bilginin yaylmasn, yenilii ve teknolojinin benimsenmesini kolaylatran genel amal teknolojidir. Bilgi ve letiim Teknolojileri ses, veri, metin ve grnt yoluyla bilgi alverii yapma, ilerimizi yrtme ve sosyal etkileim kurma yntemlerimizi dntrr. Ykselmekte olan piyasalarda son kullanclar vastasyla kendi yolunu aan en belirgin teknolojiler mobil ses iletimi ve internettir. 4.7 Teknolojik ilerleme verimlilik ve ekonomik bymenin temel belirleyicisidir. Son birka onylda, i kaynakl (endojen) byme teorisi, teknolojik ilerleme ile ilikilendirilen pozitif yaylmalarn ekonomik bymeye katkda bulunan temel etmenler olduuna ve bunlarn isel teviklerden, dier bir deyile i kaynakl olan teviklerden kaynaklandna ilikin nermeyi kapsamtr. 87 Ayrca, tarihsel olarak geni bir alana yaylan kk ilerlemelerin kmlatif etkisi ekonomik bymeyi kolaylatrmada tek bir sektrdeki byk yenilikler kadar nemli olmutur. 88 Son ampirik kantlar, doru koullar altnda, standartlarn yaylma teknolojisi 89 araclyla verimlilik ve ekonomik byme zerinde ve ayn zamanda zellikle uyumlu (ya da ortak) standartlar kullanldnda ticaret zerinde nemli ve bir yararl etki salad izlenimini brakmaktadr. 90,91 Uluslararas bulgular, Bilgi ve letiim Teknolojileri tarafndan kolaylatrlan bilgi aknn piyasalarn ilemesi iin ok nemli olduunu ve firmalarn verimliliini arttrdn gstermektedir. 56 dk ve orta gelirli lkeden elde edilen Bilgi ve letiim Teknolojileri ile ilgili ICS verilerinin kullanld bir apraz lke almas, Bilgi ve letiim Teknolojilerini daha youn kullanan firmalarn daha verimli olduunu, daha hzl bydn, daha fazla yatrm yaptn ve daha karl olduunu saptamtr. 92 Benzer ekilde, Amerika Birleik Devletleri ve dier OECD lkelerinden elde edilen ekonometrik bulgular, BT kullanmnn verimlilik ve ekonomik bymeyi arttrdn gstermektedir. 93

87 88

Romer (1986, 1990); Lucas (1988), Acemolu (2002) Trajtenberg, M. 2006. Ticari Yenilik iib Devlet Destei, Dnya Bankas Bilgi Ekonomisi Forumu-IV, sunum 89 DTI (2005); Jungmittag ve alma grubu (1999) 90 Swann ve alma grubu (1996) ; Blind ve Jungmittag (2005) 91 Bu, ticaret zerindeki lkeye zg (zel durumlarla ilgili) mphem etki ile elimektedir. 92 Qiang, Clarke ve Halewood (2006) 93 Birleik Devletlerdeki igc verimlilii 1995ten bu yana Grahamn (2001) hesaplamalarna gre nceki yirmi yllk sreten yzde 0,85 daha fazla bir otanda ykselmitir (daha yeni hesaplamalar bu rakamlar zerinde kuku brakmasna karn (Cooper ve Madigan, 2001)). gc verimliliindeki bu ek artn yarsndan fazlasnn bilgi teknolojilerine yaplan yatrmlardan kaynaklandna ilikin gr birlii bulunmaktadr. 1994ten sonra Amerika Birleik Devletlerinde bilgisayarlara yaplan yatrmlar toplam mevcut yatrmn yzde 35ini oluturmutur (Gordon 2000). Benzer ekilde, dier OECD lkelerinde Bilgi Teknolojisi yatrmndan kaynaklanan bir sermaye derinlemesi olmutur.

94

4.8 Teknolojik ilerleme ile ilikili piyasa ve koordinasyon baarszlklar ihtiyatl kamu mdahalesini hakl karmaktadr. yi ileyen ekonomilerde bile teknik ilerlemenin eitli yar kamusal zelliklerinden dolay, teknolojik ilerlemede yatrmlarla ilgili piyasa ve koordinasyon baarszlklarna ilikin kantlar bulunmaktadr. 94 ncelikle, teknolojik yaylma bir kurulua mal edilemez ve bu nedenle teknolojik ilerlemeden elde edilen yararlarn dierlerine yaylmas tek bir zel varln karna deildir. kincisi, teknolojik ilerleme, zel getirileri katna kadar katlayan sosyal getiri oran ile nemli miktarda pozitif dsallk ve yaylma oluturur. 95 ncs, teknolojik ilerlemeye yatrm risklidir ve uzun dnemli ballk gerektirir. Ayrca, firmalarn ve lkelerin teknolojik ilerlemesini desteklemek iin yaplan harcamalarda blnmezlik ilkesi vardr ve erken aamadaki finansmana eriimin olmad ya da kstl olduu dk ve orta gelirli lkelerde bir engel olarak grlebilen nceden toptan kaynak taahhtleri gerektirir. Son olarak, teknolojik ilerleme koordinasyon baarszlklarna maruz kalabilen oklu etmenlerle koordinasyon gerektirir. Dolaysyla, teknolojik ilerlemenin sosyal getirisi zel getirilerden fazladr. Bu nedenle, byle bir mdahale bahsedilen piyasa baarszlklarn hedeflediinde, kalite ve yenilii beslemek iin kamu desteinin salanmas gerektii ynnde bir gr bulunmaktadr. Doru tevikler olmad srece ve kamu mdahalesinin bulunmamas durumunda, teknolojik ilerlemeyi destekleyen zel yatrmlar hem gelimi hem de az gelimi ekonomilerde muhtemelen basklanm olarak kalacaktr. 96

FRMALARIN VERMLL VE STHDAM N TEKNOLOJK LERLEMENN NEM: ICS ANALZNN SONULARI

4.9 Trkiye ICSnin sonular yenilik, teknoloji benimseme, kalite standartlar ve Bilgi letiim Teknolojileri yoluyla- teknolojik ilerlemenin firmalarn verimlilik ve istihdam ve ayn zamanda Yabanc Dorudan Yatrmla ilikili olduunu gstermektedir. Trkiye ICS ekonometrik analizi, yeni teknoloji satn alan ve internet kullanan firmalarn daha verimli olduu ve dier firmalardan daha fazla iiye sahip olduklarn kantlamaktadr. (Tablo 4-1 ve ekil 4-1e baknz). Bu durum, yeni teknolojilerin yeni pazar olanaklar yaratt gr ile tutarldr ve teknoloji nadiren igc fazlalna yol aabilmesine karn, bu etki i olanaklarndaki artla daha da ar basmaktadr. 97 Ekonometrik analiz, ayn zamanda yeni rnlerin piyasaya sunulmasnn ve ruhsatlandrlmasnn yabanc mlkiyetle nemli lde ilikili olduunu gstermektedir (Tablo 4-2 ve ekil 4-2'ye baknz).

94 95

Dnya Bankas, Closing the Gap on Education and Technology, sayfa 134. Grilliches 1992 Closing the Gap, dipnot 9a baknz. 96 Jones ve Williams (1999), Chodos, D. ve Lederman, D. (2006). 97 nceden bahsedildii zere, bu analiz firma girii ve kn vurgulamamakta, fakat yeni firmalar olumas yoluyla istihdam yaratmaya yardmc olan finansmana eriimi ve dier faktrleri vurgulamaktadr.

95

Tablo 4-1: Teknoloji deikenleri, verimlilik ve istihdam arasndaki ilikinin tahmin edilen katsaylar, esneklikler ve yar-esneklikler* Baml deiken Verimlilik stihdam
Katsay Anlamllk (b)

Aklayc kalite, yenilik ve teknoloji deikeni Katsay (a) Kalite belgesi (kukla deiken) Son yl ierisinde yeni teknoloji alm (kukla deiken) 0.29 Gn olarak bir telefon balants salamada gerek gecikme (log) -0.004 E-mail kullanm (kukla deiken) 0.12

0.45 0.23 0.27

*** *** ***

Kaynak:Trkiye ICSye dayal personel hesaplamalar Notlar: *Esneklik ve yar-esnekliin tanm iin Blm 1deki dipnot 26ya baknz. (a) Verimlilik katsaylar 10 farkl verimlilik (Toplam Faktr Verimlilii; TFV) lsnn ortalamasn temsil etmektedir. Tm verimlilik katsaylar 10 farkl verimlilik (TFV) lsnn en az birisinde anlaml olmutur ve yatrm ortam deikenlerinin katsaysnda belirgin deiimler bulunmamtr. Her verimlilik lsnn spesifik anlamllk dzeyleri iin Ek 1-Gye baknz. (b) * % 10 anlamllk dzey, **% 5 anlamllk dzeyi; *** % 1 anlamllk dzeyi.

ekil 4-1: Teknolojik ilerleme deikenlerinin ortalama verimlilik ve istihdam zerindeki etkisi
Verimlilik stihdam

Yeni Teknoloji alm

E-mail Telefon bekleme

E-mail

Kalite belgesi Yeni teknoloji alm

Dier YO deikenleri

Dier YO deikenleri

Kaynak: Trkiye ICSye dayal personel hesaplamalar Not: Bu grafik, her faktrn verimlilik ve istihdam zerindeki etkisini gstermektedir.Ortalama sonu deerleri zerindeki etkilerin nasl belirlendiine ilikin detaylar iin ltfen Metin Kutusu Ek 1-E 3e baknz. Etkinin yn (pozitif ya da negatif) Tablo 4-1de belirtilmitir.

Tablo 4-2: Teknoloji deikenleri ve Yabanc Dorudan Yatrm (YDY) arasndaki ilikinin tahmin edilen katsaylar: esneklikler ve yar-esneklikler*

Baml Deiken Aklayc kalite, yenilik ve teknoloji deikeni

Kalite sertifikasyonu (kukla deiken) Gelitirilen yeni rn veya rn hatt (kukla deiken) Son yl iinde bir yabanc firma teknolojisinin lisansnn alnmas (kukla deiken) E-mail kullanm (kukla deiken) 0.14 0.03 * * YDY Katsay Anlamllk
(b)

Kaynak: Trkiye ICSye dayal personel hesaplamalar Ek 1-E ve Escribano, Guasch arkaplan almalarna baknz. * Esneklik ve yar-esnekliin tanm iin Blm 1deki dipnot 26ya baknz. Notlar: (b) * % 10 anlamllk dzeyi, ** % 5 anlamllk dzeyi; *** % 1 anlamllk dzeyi.

96

ekil 4-2: Ortalama YDY zerinde teknolojik ilerleme deikenlerinin etkisi

YDY
Lisansl teknoloji Yeni rn

Dier YO deikenleri

Kaynak: Trkiye ICSye dayal personel hesaplamalar. Not: Bu grafik, her faktrn YDY zerindeki etkisini gstermektedir.Ortalama sonu deerleri zerindeki etkilerin nasl belirlendiine ilikin detaylar iin ltfen Metin Kutusu Ek 1-E 3e baknz. Etkinin yn (pozitif ya da negatif) Tablo 4-2de belirtilmitir.

TRKYEDE YENLK
4.10 Trkiyede AR-GE yatrm ilerlemitir, fakat zel sektr AR-GE yatrm halen dktr ve yenilik alannda kamu-zel sektr ibirlii zayf kalmaktadr. 98 AR-GE yatrmlar lkenin teknoloji basamaklarn trmanabilmesi iin kritik nem tamaktadr. 99 Son onyllk srete, Trkiye brt AR-GE harcamalarn (BARGEH) neredeyse e katlamtr ve 2004n sonunda GSYHnn yzde 0,67si seviyesine ulamtr bu oran Trkiyeyi OECD lkeleri arasnda BARGEH asndan dibe yakn bir sraya yerletirmektedir. 100 Son onyl ierisinde zel AR-GEdeki gl arta karn, Trkiyede firmalarn finanse ettii BARGEH halen dktr ve 2004te yzde 24 dzeyindedir (rnein, ek Cumhuriyetinde yzde 64 ve inde yzde 67). Dnya Ekonomik Forumuna (WEF) gre, Trk firmalar ve kamu aratrma kurumlar ve niversiteler arasndaki ibirlii AB ve dier Dou Asya lkeleri ile karlatrldnda dktr. Trkiyede Teknoloji Gelitirme Blgeleri dnda kamu-zel sektr ibirlii u nedenlerden dolay engellenmektedir: teknoloji transfer brolar ve ticariletirme ajanslar gibi yetersiz araclar; akademisyenleri firma kurmaktan alkoyan yasak; akademisyenlerin zel danmanlk yoluyla kazand gelirin yzde 70ini alt niversitelere transfer etme ykmll; sektrdeki kamu aratrma kurumlarnn yksek kaliteli uygulamal aratrma salayamayacana ilikin alglama; ve son olarak sektrler arasndaki farkl i kltrleri.101

98 niversite / aratrma merkezi / endstri, aratrmac ve rencilerin hareketlilii, ortak ya da szlemeli aratrma projeleri, lisanslandrma, danmanlk, eitim, formel ve enformel alar ve bunlarn yan rnleri gibi birok biimde olabilir. 99 Dnya Bankas, (2002) Closing the Gap in Technology and Education. 100 OECD Temel Bilim ve Teknoloji Gstergeleri 2006. 101 Trkiye lke Ekonomik Raporu (2006).

97

4.11 Trkiye patent, endstriyel tasarm ve bilimsel yaynlar konusunda benzer geliim dzeyinde olan lkelerin ok arkasnda kalmaktadr. Patentler endstriyel ve ticari uygulanabilirlii olan bulular koruyarak teknolojik gelimeyi desteklemektedir. 102 Amerika Birleik Devletleri Patent ve Marka Ofisi tarafndan Trk mucitlere verilen patentlerin says ikamet eden her milyon kii iin 2005 ylnda 0,6 olmutur, bu say Bulgaristanda 1 ve Polonyada 1,3tr (Tablo 4-3). Trk mucitler ayn zamanda Avrupa Patent Ofisinde yalnzca 0,7 patent dosyalamtr ve bu say karlatrma yaplan lkeler arasnda en ddr. 103 Benzer ekilde, Trkiyede ulusal patent ofisi ile tescil edilen patentlerin says 7,2 patent gibi dk bir saydr; bu say Bulgaristanda 12,5 ya da Polonyada 80,2dir. Endstriyel tasarmlar teknolojik ilerlemelerin iyi bir ls olarak grlmektedir; bilimsel yaynlar bilimsel aratrmann balca ktsdr ve bilgi retme dzeyini lmek iin kullanlmaktadr. Bilimsel yaynlarnn saysnn dk olmas, Trkiyenin her bir milyon nfus iin AR-GE'de rol oynayan sadece 341 aratrmacya sahip olmas ile ilikilidir ve bu say rnein Bulgaristan ya da Polonyada hemen hemen drt kat fazladr. Her bir milyon kii iin 60 endstriyel tasarm bavurusu ve 60 bilimsel yaynla, Trkiye bu gstergelerle ilgili olarak karlatrma yaplan lkelerin ounun gerisinde kalmaktadr.
Tablo 4-3: Patentler, endstriyel tasarmlar ve bilimsel yaynlar uluslararas karlatrma
Toplam ABD Patent Bavurusu, Bir milyon nfus bana Toplam Avrupa Patent Bavurusu, Bir milyon nfus bana (2003) (2) 36.6 14.2 6.2 3.9 0.7 0.8 1.9 1.9 0.7 Ulusal patent ofisine patent bavurular, Bir milyon nfus bana 2003 (3) 235.0 24.9 73.4 49.0 15.8 81.7 34.7 202.4 79.3 80.2 122.5 7.2 3.2 Endstriyel Tasarm Bavurular, Bir milyon nfus bana (2002) (5) 109 86 29 67 63 45 60 Bilimsel Yaynlar, Bir imlyon nfus bana

rlanda Honduras spanya Yunanistan Portekiz in Brezilya ili Tayland Polonya Bulgaristan Trkiye Endonezya (2) Eurostat.

(2005) (1) 95.6 18.6 15.1 4.0 2.1 1.9 1.8 1.7 1.4 1.3 1.0 0.6 0.1

(2003) (1) 109.6 14.9 17.0 4.7 4.9 2.5 1.5 3.0 1.2 2.6 6.8 0.7 0.1

(2001) (4) 432 387 304 208 330 149 60 -

(1) ABD Patent ve Marka Ofisi (USPTO). (3) Dnya Kalknma Gstergeleri. Not: ili (2000) ve Honsuras (2002) dndaki tm lkelerin verileri 2003 yl verileridir. (4) OECD Bilim, Teknoloji ve Sanayi Skor Tahtas, 2005. (5) Dnya Fikri Mlkiyet rgt (WIPO).

4.12 Trkiyede yeni rn getirme ya da mevcut rn hattn gelitirme yoluyla yenilik yapan firmalarn says dktr. 104 ICS, ounlukla patent verilemeyen yenilikleri inceleyerek firmalarn yenilik yapma faaliyetlerine odaklanmaktadr: genellikle patentlerin tescil edilmesini gerektirmeyen fakat yine de verimlilii ve dier kt gstergelerini etkileyen yeni
Patent bavurular bir buluun mnhasr haklarn elde etme amaldr bir eyi yapmak iin yeni bir yntem salayan ya da bir sorun iin yeni bir teknik zm sunan bir rn ya da ilem. Patent, bulu sahibini snrl bir sre iin, genellikle de 20 yl iin korur. Patent sistemi teknoloji transferini gerekletirmek iin en uygun aratr, nk bir taraftan lisans sahibinden baka birisinin buluu uygulamasn engelleme hakkn vermesi yoluyla endstriyel ortaa tevik salarken, dier yandan fikri mlkiyet hakknn korunmasn salar. 103 Avrupa dndaki lkeler bu anlamda karlatrma yaplan ideal lkeler deildir, nk Avrupa Patent Ofisinde patent bavurularnn dosyalanmas pek mmkn deildir. 104 Aadaki analiz ilgili deikenlerin kontrol edilmesi iin regresyondan ziyade basit aklayc istatistiklerden yararlanr. Bu nedenle, okuyucularn nedensellik ve korelasyonu (bu analizde bulunan) kartrmamas gerektii hatrlatlr.
102

98

rnler getirilmesi ya da mevcut rnlerin gelitirilmesi. Trkiyede ankete katlan firmalarn sadece yzde 36s son iki yl ierisinde yeni bir rn getirmitir, bu oran karlatrma yaplan lkelerin oundan daha azdr (ekil 4-3). Trkiyede, karlatrma yaplan dier btn lkelerde olduu gibi, rn hatt yenileme yeni bir rn gelitirmekten daha yaygndr. Bununla birlikte, mevcut bir rn hattnn gelitirilmesi Trkiyede karlatrma yaplan lkelerde olduundan daha az yaygndr: Trk firmalarnn sadece yzde 61i son iki yl ierisinde bir rn hattn yenilemitir, bu oran rnein ilide yzde 70 ve Brezilyada yzde 95tir (ekil 4-4).
ekil 4-3: Yeni bir rn gelitiren firmalarn yzdesi, uluslararas karlatrma
80 68 60 50 Firma % 44 Firma % 40 25 20 36 37 45 60 47 40 80 61 66 67 70 71

ekil 4-4: Bir rn hattn yenileyen firmalarn yzdesi, uluslararas karlatrma

100 95

20

0 in Trkiye Polonya Vietnam ili Tayland Brezilya

0 in Trkiye Vietnam Polonya ili Tayland Brezilya

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

4.13 Nispeten karmak teknolojiler gerektiren sermaye youn sektrlerde faaliyet gsteren firmalar arasnda ve yabanc, ihracat yapan ve byk firmalar arasnda yenilik daha yaygndr. Motorlu tatlar ve otomobil paralar, elektrik, metal ve makine ve kimya sektrlerinde faaliyet gsteren firmalar, dier sektrlere gre daha fazla yenilik yapmaktadr (ekil 4-5). Dier lkelerde olduu gibi, Trkiyede yenilik daha byk firmalar, ihracatlar ve yabanc firmalar arasnda daha yaygndr (ekil 4-6).

99

ekil 4-5: Sektre gre yeni bir rn getirme ve rn yenileme

80 66 61 50 40 40 25 20 31 42 43 48 60 Firma Yzdesi 55 53 74 75 67

ekil 4-6: Bykle, ihracat durumuna ve yere gre yeni bir rn getirme ve rn yenileme
80 62 % firms 60 53 37 28 20 40 29 67 53 47 41 35 40 68 61 63

0 Yiyecek ve ecek Motorlu Tatlar Tekstil Metal Metal D Kimyasal Elektrikli

0
Kk hracat Yapmayanlar hracat Yapanlar Yerli Yabanc Byk Orta

Yeni rn

rn yenileme

Yeni rn

rn Yenileme

Kaynak: Trkiye ICS

Kaynak: Trkiye ICS

4.14 Trkiyede, dier lkelerde olduu gibi, yeni rnler getiren firmalarn ayn zamanda AR-GEye yatrm yapmas ve yeni teknolojileri lisanslandrmas ile kantland zere, teknoloji benimseme ve yenilik yakndan balantldr. AR-GEye yatrm yapan Trk firmalarnn yzde 50si ayn zamanda yeni bir rn gelitirdiini bildirmektedir (Tablo 4-4). Benzer ekilde, yurtdndan teknoloji lisans alan Trk firmalarnn yzde 48i ayn zamanda yeni bir rn gelitirdiini bildirmektedir. Bu bulgular karlatrma yaplan lkelerin ounluu iin de dorulanmaktadr. Bu durum, teknolojik ilerlemenin farkl ekilleri arasndaki gl birliktelii kantlamaktadr: temel yenilik (AR-GE yatrm), patent alnamayan yenilik gelitirme (yeni rnlerin getirilmesi), teknoloji benimseme (lisans alma) ve teknolojik geliimin btn bu biimlerinin geliimini mterek olarak desteklemenin nemi.
Tablo 4-4 AR-GE, lisanslama ve Yeni rnleri olan firmalar arasndaki iliki (% firma)
ARE-GE Yatrm Yapan Yeni rn Olan Firmalar Dier Firmalar Teknoloji Lisans Alan Yeni rn Olan Firmalar 22 48 58 76 Dier Firmalar 7 11 15 5

in 24 37 51 12 Trkiye Polonya 57 10 Tayland 62 17 ili 72 9 Brezilya 76 33 Kaynak: Dnya Bankas Yatrm Ortam Anketleri

100

TRKYEDE TEKNOLOJNN BENMSENMES

4.15 Trkiyede toplam teknoloji benimseme seviyesi orta dzeydedir. Trk firmalar teknolojiyi yeni tehizat edinme yoluyla benimsemektedir, dier taraftan irket ierisinde yeni teknolojilerin gelitirilmesi ya da benimsenmesi snrldr. Ayn zamanda Trk firmalar arasnda teknolojik ilerleme yapmak iin doru becerilere sahip olan personelin ie alnmas da karlatrma yaplan lkelere gre daha yaygndr. Son iki yl ierisinde, Trk firmalarnn yzde 42si yeni bir teknoloji edinmitir, bu oran karlatrma yaplan ou lkeden dktr (ekil 47). Yeni teknoloji edinen firmalarn yzde 87 kadar, bunu yeni bir makine satn alarak gerekletirmitir ve bu oran karlatrma yaplan tm lkelerden daha yksektir (ekil 4-8). Trkiyede uygun personelin ie alnmas yeni teknoloji benimsemede en nemli ikinci yoldur (yzde 37); bunu kurulu ierisinde teknoloji gelitirme ya da benimseme (yzde 24), uluslararas kaynaklardan lisans edinme (yzde 10) ve ana irketlerden teknoloji transferi (yzde 3) izlemektedir.
ekil 4-7: Yeni teknoloji edinen firmalarn yzdesi
80

68
60 Firma %

52 42 45 47

40

26
20

0 ili Trkiye Vietnam Polonya Tayland Brezilya

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

101

ekil 4-8: Yeni Teknoloji Edinme Aralar 105

100%
84%

70%

80%
59%

76%

Yeni makine Embodied in new le birlikte machine edinme Kilit personel Hiring key personnel e alma

% firms

50%

43%

47%

60%

87%

41%

31%

28%

24%

27%

40%

33%

37%

Licensing Lisans alma

11% 7%

9%

9% 5%

5%

6%

10%

20%
3% 5%

3%

5%

Kurulu iinde Developed gelitirme or veya adapted within uyarlama the estab.
Transferred Transfer

0%

Brazil Brezilya

Bulgaria Bulgaristan

Chile ili

Thailand Tayland

Turkey Trkiye

Vietnam Vietnam

Kaynak: Dnya Banaks Yat rm OrtamClimate Anketleri Surveys Source: World Bank Investment

4.16 Lisans alma firmalar arasndaki szlemeden doan teknoloji transferi genel olarak teknoloji benimsemek iin gl bir kanaldr ve yeni teknoloji edinmek iin balca ara olarak alglanmasna karn, Trkiyede gze arpan birka endstri hari yeterince yararlanlmamaktadr. Lisans alma ynteminin kullanm ile ilgili ilikin kantlar karktr. Telif creti ve Trk firmalar tarafndan yabanc kurululara denen cretlerle lldnde, Trk firmalarnn lisans kullanm son zamanlardaki kk ilerlemelere karn karlatrma yaplan ou lkenin gerisinde kalmaktadr (ekil 4-9). Bu rakamlar grmelerde anlatlan baz kantlarla elimektedir Grlen Trk giriimciler ve i liderleri, lisans alma ynteminin mevcut bilgi birikimi (know-how) ve teknolojileri edinmenin en belirgin arac olduunu gstermektedir. Kantlar ayn zamanda lisansn otomotiv, otomotiv yedek paralar ve beyaz eya imal eden endstriler ierisindeki yerel sindirici ve yeniliki kapasiteyi pozitif olarak etkilediini gstermektedir. 106 Ayrca, ICSye dayal olarak, lisans alma yntemi Trkiyede karlatrma yaplan lkelerden daha sk kullanlmaktadr (ekil 4-8). ekil 4-9 ve ekil 410daki bulgular arasndaki uyumsuzluk, ksmen Trk firmalarnn dk maliyetli teknolojiler iin lisans almasn ve yabanc kurululardan ziyade yerli kaynaklardan lisans elde etmesini yanstyor olabilir.

105

Anket, yeni teknoloji edinen firmalara u soruyu sormutur: kuruluunuzun son iki yl ierisinde yeni bir teknoloji edinmede en nemli yntemleri ne olmutur? 106 Dnya Bankas, Trkiye lke Ekonomik Raporu (2006).

102

15% 10%

15%

ekil 4-9: Kii bana telif creti ve lisans creti demeleri: Eilimler
30 25

ekil 4-10: Yeni bir teknoloji lisans aldn bildiren firmalarn yzdesi 107
80

60

20 Cari ABD$ 15 10 5 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Brezilya Bulgaristan ili in Polonya Tayland Trkiye
0 Polonya Brezilya Vietnam Tayland Trkiye ili 20 5 8 10 16 11 17 Firma % 40

Not: EMU Avrupa Para Birlii (European Monetary Union) lkeleri. Kaynak: Dnya Bankas, Dnya Kalknma Gstergeleri.

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

4.17 Sermaye mallar ithalatnn ve YDYn Trkiyede teknoloji edinimi iin nemli yntemler olduu kantlanmamtr. Trkiyenin yabanc teknolojiye kstl eriimi, verimli uygulamalar barndran ve teknolojinin benimsenmesi iin anahtar bir yol olan sermaye mallarnn nispeten dk ithalat ile yanstlmaktadr. 2005 ylnda Trkiyede sermaye mallar ithalat toplam sabit yatrmlarn yzde 29yu gibi dk bir seviyedeydi ve bu oran Bulgaristanda yzde 66 ve Taylandda yzde 63t. 108 2005 ve 2006 yllarnda artm olmasna karn, Trkiyeye teknoloji ekmek iin en az yararlanlan ara geleneksel olarak dk olan YDY olmutur (ekil 1-16ya bakn). malat sektrnde YDYn yerel sindirme kapasitesi zerindeki etkisi de dk olmutur nk ou yatrm bankas, gayrimenkuller ve perakende sata ynlendirilmitir. Dikkate deer bir istisna otomotiv sanayiidir ve burada Ford-Otosann Ko Grubu ile birlemesi nispeten baarl olmutur ve yerel KOB tedarikilerinin sindirme kapasitesi zerindeki aaya damlama etkileri ortadan kalkmaktadr. Benzer sonular, sanayinin liberallemesini takiben daha fazla YDY alan telekomnikasyon sektrnde de beklenebilir. 4.18 Yeni teknolojilerin edinilmesi teknolojik olarak daha ileri endstriler arasnda daha yaygndr; dier taraftan daha geleneksel sektrlerde faaliyet gsteren firmalar daha ok lisans alma eilimindedir. leri teknoloji gerektiren (metal be makine, elektrikli makineler, motorlu tatlar ve oto paralar, kimyasal madde) sermaye youn sektrlerde faaliyet gsteren firmalarn yeni teknoloji edinmesi daha muhtemeldir (ekil 4-11). Dier taraftan, igc youn sanayilerde (metal d rnler, tekstil ve yiyecek-iecek) faaliyet gsteren firmalar bu kadar fazla yeni teknoloji almamaktadr. Bu gibi daha geleneksel sektrlerdeki zellikle de tekstil ve gda endstrileri firmalar ortalama firmalardan daha fazla yabanc teknoloji lisanslandrma eilimindedir. Daha byk firmalar, ihracatlar ve yabanc firmalarn da KOBlere, ihracat

107 108

u soru sorulmutur: kuruluunuz son yllarda yabanc bir irketin lisansl bir teknolojisini kulland m? Dnya Bankas, Trkiye lke Ekonomik Raporu (2006), s. 174.

103

olmayan firmalara ve yerel firmalara gre yurtdndan yeni teknoloji ve lisans almas daha muhtemeldir (ekil 4-12). Bu bulgular beklendii gibidir ve uluslararas bulgularla tutarldr. 109
ekil 4-11: Endstriye gre yeni teknoloji satn alma ve lisans alma
60 44 Firma % 40 34 36 38 Firma % 47 51 51 45 40 31 22 20 12 18 13 14 16 47 37 31 46 42

ekil 4-12: Bykle, ihracat durumunda ve konuma gre yeni teknoloji satn alma ve lisans alma
60 49

21 20 13 16 12 12

21 14

0 Yiyecek ve ecek. Kimyasal Motorlu Tatlar Metal D Elektrikli Makine Tekstil Metal

0
hracat Yapmayanlar hracat Yapanlar Yabanc Kk Byk Orta Yerli

Teknoloji Satn Alma

Lisans Alma

Teknoloji Satn Alma

Lisans Alma

Kaynak: Trkiye ICS

Kaynak: Trkiye ICS

KALTE STANDARTLARI VE SERTFKALANDIRMA

4.19 Bir lkenin Ulusal Kalite Sistemi, faaliyetleri bir rnn, ilemin ya da hizmetin belirli teknik artlar yerine getirip getirmediini deerlendirmeye yardmc olan kurulularn ok boyutlu alt yaps tarafndan desteklenir. 110 Deerlendirme faaliyetleri test, denetim, kalibrasyon ve sertifikalandrmann herhangi bir kombinasyonunu ieren gerek uygunluk deerlendirme prosedrlerini ierir ve rn ya da ileme gre farkllk gsterir. Sertifikalandrma organlar, denetim organlar, test laboratuarlar ve kalibrasyon laboratuarlar (yani uygunluk deerlendirme organlar) giriimlerdeki rnlerin ve ilemlerin zelliklerini, kalitesini ve performansn ve bunlarn belirli standartlara uygunluunu deerlendirir. Akreditasyon organlar bu uygunluk deerlendirme organlarnn yeterliliini deerlendirir ve kamunun ve ticari ortaklarn bunlarn hizmetlerine olan gvenini arttrr. Bilimsel metroloji enstitleri, kalibrasyon laboratuarlarndan dier uygunluk deerlendirme organlarn ve giriimlere aktarlan lmlerin doruluunu ve kesinliini garanti altna alr. Ulusal yasal bir metroloji rgtnn grevi, lm aletlerinin yasal dzenlemelere uygun olmasn salayarak doruluu garanti altna almaktadr. Son olarak, standart organlar uygunluk deerlendirmesinin gerekletirildii artlar belirleyen teknik artnameleri gelitirir. 111 4.20 Kalite standartlar teknolojik ilerlemenin temel bir bileenidir. Gml teknik rn ve ilem bilgilerini ieren standartlar, teknolojik bilgi edinmek iin kullanlabilir ve bylelikle de teknoloji benimseme ve yenilii kolaylatrr. Kalite standartlarnn karlanmas genellikle
109 110

Karshenas ve Stoneman (1993) Bunlar, gnll ve zorunlu standartlarda tanmlanan artlar kapsamaktadr. 111 Ulusal kalite sisteminin bileenlerinin daha detayl bir tanm iin EK 1-jye baknz.

104

teknoloji ykseltmenin ilk adm olarak dnlr nk firma iin yeni olan fakat ulusal ve uluslararas en iyi uygulamalarla eit izgideki teknolojinin benimsenmesini ve firma ortamna belirli ilem teknolojilerinin adapte edilmesi iin bir yenilik dzeyini gerektirir. Bir lkenin ulusal kalite altyaps, firmalarn tketici gereksinimlerini karlayan ilem ve rnler gelitirmesine yardmc olmak iin belirli teknik bilgi ve ekipmandan yararlanmas yoluyla firmalar iin deerli bir teknolojik destek kayna olarak dnlebilir.
4.21 Trkiye tam bir ulusal kalite sistemi iin gerekli kurulularn tmne sahiptir. Trk Akreditasyon Kurumu (TRKAK) ulusal akreditasyon organdr. UME, Trkiyenin Ulusal Metroloji Enstitsdr ve bilimsel metrolojiden sorumludur. Sanayi Bakanl ller ve Standartlar Genel Mdrl yasal metrolojiden sorumludur. D Ticaret Mstearl (DTM), ABnin Yeni Uyumlama Direktiflerinin uygulanmasna ilikin bilgileri koordine etmektedir. 112 Trk Standartlar Enstits (TSE) ulusal standartlar organdr ve zellikle tm gnll standartlarn gelitirilmesinden sorumludur; ilgili Devlet Bakanlklar temel olarak zorunlu standartlarn gelitirilmesinden sorumludur. Son olarak, hem zel hem de kamu sektrnde faaliyet gsteren test ve kalibrasyon laboratuarlar ve baz sertifikalandrma ve denetleme organlar bulunmaktadr. TSE ayn zamanda btn bu faaliyetleri bnyesinde barndrr ve sertifikalandrma ve teste ynelik pazarn ounu kontrol altnda tutar. Bununla birlikte, Trk ulusal kalite altyapsndaki belirli eksiklikler ulusal, blgesel ya da uluslararas standartlar karlamay isteyen firmalar iin nemli engeller yaratma potansiyeline sahiptir. 4.22 Aadaki alt balklar (a) Trkiyedeki sertifikalandrma piyasasn; (b) ulusal akreditasyon altyapsn; (c) ulusal metroloji altyapsn ve; (d) ulusal standardizasyon altyapsn analiz etmektedir. Bu alt balklar temel olarak Trkiye Yatrm Ortam Anketinin tamamlaycs olan alma ve anketlere dayanmaktadr.

TRKYEDE SERTFKALANDIRMA
4.23 Trkiyede ISO 9000 standartlarnn benimsenme oran dnyann geri kalanndan daha hzl ykselmektedir, fakat ISO 9000 belgesi olan firma ve kurulularn saysna gre Trkiye dier OECD lkelerinin geriside kalmaktadr. ISO 9000 Sertifikas, retim sektrnde kalitenin yaylmasna ve yerli reticilerle yabanc alclar arasndaki bilgi asimetrilerini azaltarak uluslararas ticaretteki ilem maliyetlerini azaltmaya yardmc olabilir. ISO 9000 sertifikalarnn yzde sekseni imalat, toptan sat ve perakende sat, gayrimenkul ve kiralama sektrndeki firmalarna aittir. Trkiyedeki her bin kurulu iin sadece adet ISO 9000 belgesi bulunmaktadr ve bu oran firma baznda spanyann altda biridir. ekil 4-13, Trkiyenin OECD ortalamalarna gre tahmin edilen dzeyin altnda performans sergilediini gstermektedir.

112

Yeni Yaklam Direktiflerinin aklamas iin EK 1-Kya bakn.

105

ekil 4-13: OECD lkelerinde imalat, toptan sat ve perakende sat, ticari hizmetler ve gayrimenkul sektrlerindeki giriimlerin saysna karlk ISO 9000 belgelerinin says

12 10
ISO 9001 Sert. Says
ek Cum. Macaristan Avusturya rlanda Finlandiya Belika Trkiye Danimarka svire spanya Kore Polonya talya ABD

8
Slovakya

6 4 2 0 2 3

Lksemburg

(bin iletme)
Not:Trkiye, Kanada, Japonya ve Kore iin kurulu says, dierleri iin giriim says; Amerika Birleik Devletleri (2001 yl) dndaki sertifika verileri Aralk 2004 iindir, iletme verileri 2002 iindir; Meksika, Yunanistan, Avustralya ve Yeni Zelanda dahil edilmemitir. Kaynak: ISO (2005) ve OECD (2005).

4.24 Bunun tersine, sadece imalat sektrnn dikkate alnmas durumunda Trkiye ISO 9000nin benimsenmesi bakmndan OECD ortalamalarna gre tahmin edilenden ok daha iyi performans gstermektedir. Trkiyede, ISO 9000in yaylmas imalat sektrnde dier sektrlerde olduundan ok daha yaygndr. Trkiye, OECD ortalamalarna dayal olarak tahmin edilen ISO 9000 benimseme dzeyinin ok daha zerinde performans gstermektedir (ekil 4-14).
ekil 4-14: OECD lkelerinde imalat sektrndeki iletme saysna karlk ISO 9001 sertifikalarnn says

12
ISO 9001 Sert. Says

10 8 6 4 2
zlanda Yunanistan Norve rlanda Slovak Cum.

Japonya talya ng. spanya ABD ek Cum. Portekiz Polonya Trkiye AvusturyaBelika Finlandiya svire Kore Danimarka

0 0 1 2 3 4 5 6 7
(bin iletme)
Not: Trkiye, Kanada, Japonya ve Kore iin kurulu says, dierleri iin iletme says; Amerika Birleik Devletleri (2001 yl) dndaki sertifika verileri Aralk 2004 iindir, iletme verileri 2002 iindir; Meksika, Avustralya ve Yeni Zelanda dahil edilmemitir.

106

Kaynak: ISO (2005) ve OECD (2005)

4.25 Kk firmalar arasndaki ISO 9000 benimseme oranlar byk firmalardaki benimseme orannn halen ok gerisindedir. 2005 yl ICS verileri, byk imalat firmalarnn kk firmalara gre belge almasnn iki kat daha olas olduunu saptamtr. Kk firmalarn yzde 24,2sinin ve orta byklkteki firmalarn yzde 45,4nn sertifikalandrlm olmasna karn, byk firmalarn yzde 64,1i sertifikalandrlmtr.113 Bu rnek dier lkelerin ounda da bulunabilir. 4.26 Sertifikalandrma hizmetleri piyasasnda makul sayda tedariki olmasna karn, bazlarnn yeterlilii sorgulanabilir ve uygulamalar rekabeti deildir. Trkiyede hesaplanan 82 sertifikalandrma organ ierisinde yalnzca 19u ulusal akreditasyon organ TRKAK tarafndan onaylanmtr. Dier sertifikalandrma organlar Avrupada onaylanmasna karn, ounun akreditasyonu bulunmamaktadr ve bu durum piyasadaki hizmetlerin kalitesini etkilemektedir. Ayrca, hem yerli hem de yabanc baz yerel hissedarlar Trkiye pazarnda faal olan ve bazlar kendi lkelerinde onaylanan Avrupa organlarnn yan kurulular olan baz kk sertifikalandrma organlarnn i etiini sorgulamaktadr. Sertifikalandrma organlarnn bu artlar altnda rekabet iin TRKAK tarafndan ya da dier gvenilir yabanc akreditasyon organlar tarafndan onaylanmas gtr.

TRKYEDE AKREDTASYON
4.27 Akreditasyon ilem maliyetlerini minimize eder ve ihracat kolaylatrr nk ulusal kalite sistemine gven alar. Akreditasyon, otorite konumundaki organn (akreditasyon organnn) bir kurulu ya da kiinin belirli grevleri yerine getirmek iin yeterli olduuna ilikin resmi onay verme prosedrdr. Tam onay iin, akreditasyon organlar dier lkelerle birbirlerinin akreditasyon sistemlerinin karlkl deerlendirilmesine ve kabul edilmesine dayanan anlamalar yapmaldr. Karlkl Tanma Anlamasna 114 yelik, blgesel ya da uluslararas dzeyde ithalat lkelerdeki yurtii sertifikalarn ve test raporlarnn gvenilirliini garanti etmesi iin gereklidir. 4.28 Trkiyedeki akreditasyon faaliyetleri zellikle retimin sertifikalandrlmasnda ok kstl kalmaktadr. Mart 2006da, 87 kurulu akredite edilmitir (ekil 4-15) ve 80 bavuru ilemdedir. Byk ekonomik boyutlarna karn, Trkiye, sistem sertifikalandrma organlar (ilem standartlar iin) hari dier birok Avrupa lkesinden ok daha az uygunluk deerlendirmesi akredite etmitir. En ok endie veren TRKAKn faaliyetlerine balamas iin sadece iki rn sertifikalandrma organn (rn standartlar iin) sadece imento ve organik gda alanlarnda akredite etmi olmasdr. malat ve hizmetlerdeki katma deer akredite edilmi kurumlarn karlatrlmasn standardize etmek iin kullanldnda, Trkiye sistem sertifikalandrma hari olmak zere seilen karlatrma yaplan lkeler arasnda son sraya yerlemektedir (ekil 4-16).

113 114

i saysna gre firma byklnn tanm: kk: 1-49; orta: 50-249; byk: 250+. IAF ve EA tarafndan ayn zamanda oktarafl Tanma Dzenlemeleri (Multilateral Recognition Arrangements (MLA)) olarak da adlandrlmaktadr.

107

ekil 4-15: Mart 2006ya kadar farkl lkelerde ulusal akreditasyon organ tarafndan akredite edilen kurulularn toplam says.

500 450 400 350 300 250 200

163 445 421 394

T rkiye sp a n ya P o lo n ya M a ca rista n B u lga rista n

150 100

136

13 2 99 60 70 43 21 25 19 23 2 2 39 34 14 9 2 5 13 3 2 13 15 3 107

50 0

32

T e st L a b o ra tu a rla r

K a lib ra syo n L a b o ra tu a rla r

S iste m S e rtifika la n d rm a ku ru lu la r

r n S e rtifika la n d rm a K u ru lu la r

P e rso n e l S e rtifika la n d rm a K u ru lu la r

T e fti O rga n la r

Kaynak:Dnya Bankas ulusal akreditasyon organlar anketi. 115

ekil 4-16: Mart 2006ya kadar farkl lkelerde ulusal akreditasyon organ tarafndan akredite edilen kurulularn toplam says, imalat ve hizmetlerde katma deere gre standardize edilmitir. Test laboratuarlar
1200 1000 800 600 400 200 0 Polonya spanya Bulgaristan Macaristan Trkiye

Kalibrasyon laboratuarlar
25 20 15 10 5 0

Sistem belgelendirme organlar

7 6 5 4 3 2 1 0 M aacristan

Bulgaristan

Polonya

spanya

M acaristan

Trkiye

Polonya

rn belgelendirme organlar
8 7 6 5 4 3 2 1 0 Polonya spanya Bulgaristan Trkiye Macaristan

Personel belgelendirme organlar

2 1,5 1 0,5 spanya Bulgaristan Polonya Macaristan Trkiye 0

Denetim organlar
140 120 100 80 60 40 20 0

Bulgaristan

Bulgaristan

Polonya

spanya

Trkiye

Kaynak:Dnya Bankas ulusal akreditasyon organlar anketi ve Dnya Bankas (2006).

Bu blmde kullanlan verilerin ou uygunluk deerlendirme kurulularna datlan anketlerden ya da karlatrma yaplan baz lkelerdeki halka ak kurumsal bilgi aratrmalarndan toplanmtr.

115

108

Macaristan

spanya

Trkiye

4.29 TRKAKn Kurulu Kanunu 116 ok kstlaycdr ve TRKAKa yeterli idari zerklik salamamaktadr. Bu kanun farkl hizmet birimleri, idari departmanlar, kadro unvanlar ve TRKAK ierisinde ok sayda alan saptayarak kat bir rgtsel yap oluturmaktadr. Bu kanun TRKAKn piyasa talebine gre kendini uygun bir biimde yeniden organize etmesine, klmesine ya da zel sektr iin hizmetlerinin verimliliini gelitirmesine olanak vermemektedir. Trkiye ayn zamanda mutlak anlamda ve akredite edilmi kurumlarn nispi says anlamnda Avrupadaki en byk akreditasyon organlarna sahiptir. Bu durum, kendi Kurulu Kanunu tarafndan TRKAKa yklenen idari ve personel yapsnn Trkiyenin mevcut akreditasyon piyasas iin ihtiya duyulandan daha kalc bir kadro gerektirdiini gstermektedir. 4.30 Son zamanlara kadar, Trk akreditasyonlar yksek dzeyde uluslararas kabul grmemitir. Dier AB yesi ve OECD lkelerinin aksine, Trkiye, Uluslararas Akreditasyon Forumunun (IAF)) yesi deildir. Bununla birlikte, Trkiye, Avrupa Akreditasyon Birliinin (EA) ve Uluslararas Laboratuar Akreditasyon Birliinin (ILAC) tam yesidir ve Nisan 2006da kalite ynetim sistemleri, test etme, kalibrasyon ve denetim iin EA-MLAya ve daha sonra ILAC oklu Tanma Dzenlemesine (MRA) kabul edilmitir. Nisan 2006ya kadar, TRKAKn uluslararas dzeydeki tannma eksiklii, yurtiinde akredite edilmi kurululardan hizmet almaya abalayan Trk ihracatlar zerinde kstlamalar oluturmutur, nk yurtdndaki potansiyel ortaklar bunlarn sertifikalarn ve test sonularn tanmayacaktr. Bunun yerine, ou sertifikalandrma organnn EA-MLAya taraf olan ve hem Trkiye de hem de yurtdnda tannan yabanclardan akreditasyon aramas gerekiyordu. Bununla birlikte, TRKAK yine de evresel ynetim sistemleri ve rn sertifikalandrma iin EA-MLAya kabul edilmitir.

TRKYEDE METROLOJ
4.31 lmlerin doruluu, ulusal metroloji enstitsnde (UME) karara balanan referans lm standartlarnn izlenebilirliine 117 baldr. 118 UMEnin grevi, daha sonra ikincil piyasadaki retim sektrne kalibrasyon hizmetleri salayan birincil piyasadaki bamsz kalibrasyon laboratuarlarna kalibrasyon hizmetleri salayarak temel birimler iin lm standartlarn yaymaktr. lm karlatrmalar yoluyla, Karlkl Tanma Anlamas, UME tarafndan srdrlen ulusal lm standartlarnn eitlik derecesini belirler ve bu suretle de Karlkl Tanma Anlamasna taraf olan dier lkeler tarafndan UMEnin izlenebilirliine ilikin kalibrasyon ve test sonularnn uluslararas kabul edilebilirliini garanti altna alr. 4.32 Dier Avrupa lkeleri ile karlatrldnda, Trk Ulusal Metroloji Enstits (UME) 2005 ylnda az sayda kalibrasyon hizmeti sunmutur ve bunlarn ou son kullanclara salanmtr. UME, kalibrasyon hizmetlerinin onda birini salamtr ve Macaristandaki ulusal metroloji enstitsnn mteri saysnn onda birine hizmet vermitir (ekil 4-17). Ayrca, UMEnin tm kalibrasyonlarnn sadece yzde 9u ticari kalibrasyon laboratuarlar (birincil kalibrasyonlar) iin gerekletirilmitir, kalan son endstriyel kullanclar iin gerekletirilmitir (ikincil kalibrasyonlar). Sonu olarak, UME ikincil kalibrasyon
116 117

4457 sayl kanun. Bir lmn, doruluu ve kesinlii aralksz bir karlatrma zinciri (yani kalibrasyon) yoluyla standarttan elde edildiinde UMEnin lm standartlarnca izlenebilir olduu sylenir. 118 UMEnin grevi iin EK 1-Jye baknz.

109

piyasasna hakimdir ve dier laboratuarlarn birlikte saladndan daha fazla kalibrasyon salamaktadr. Bu durum, ticari kalibrasyon laboratuarlarnn UME mterilerinin byk bir ounluunu oluturduu dier sanayilemi lkelerde grlenle tam bir ztlk tekil etmektedir.
ekil 4-17: Seilen lkelerin UMElerinde imalat katma deerine (MVA) gre kalibrasyon faaliyetlerinin says ve imalat firmalarnn saysna gre kalibrasyon mterilerinin says
2,00 1,80 1,60 2005 Ylnda Kalibrasyon Hizmeti Says 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00
M acaristan

0,10 0,09 0,08 0,07 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 0,00

P olonya

Trkiye

Kalibrasyon H izm eti S ay s / m alat K atm a D e eri Kalibrasyon H izm eti A l c s Say s / m alat Firm a Say s

Not: Firmalarn saysna ilikin veriler 2002 yl iindir; imalat katma deerine ilikin veriler 2003 yl iindir. Kaynak: Ulusal metroloji enstitleri, Dnya Bankas (2006) ve OECD (2005)

4.33 UME hizmetlerinden yararlanan kalibrasyon laboratuarlarnn says, Trk firmalar arasnda izlenebilir lmn yeterince yaylmasn salamak iin yetersizdir. UME'nin ikincil kalibrasyonlardaki yksek pay, ksmen Trkiyede yksek kaliteli kalibrasyon laboratuarlarnn eksikliinden kaynaklanmaktadr. UME tarafndan izlenebilir ticari kalibrasyon laboratuarlar ana eriim olmadan, endstriyel firmalar kaliteli mallarn retimi iin ihtiya duyulan yksek doruluk ve kesinlik seviyelerini elde edemeyecektir. 4.34 UME, olduka geni ve teknik olarak yeterli bir personele sahiptir, ancak bu personelden yeterince yararlanlmamaktadr. UME, 200 adet yksek derecede nitelikli personel istihdam etmektedir, fakat UME teknik personelinin ounun zel sektre kalibrasyon hizmetleri salamasn salamamaktadr. UME, metroloji personelinin byklne gre ok az kalibrasyon salamaktadr (Tablo 4-5). Ayrca, beklenenden daha yksek personel devrinden ve hkmetin getirdii tavandan dolay teknik personel almndaki glklerden tr UMEnin laboratuarlarndan yeterince yararlanlmamaktadr.
Tablo 4-5: 2005 ylnda farkl UMElerdeki her metrolojist iin toplam yllk kalibrasyon says
Trkiye 36 Kaynak: Ulusal Metroloji Enstitleri Polonya 173 Macaristan 698

110

2005 Ylnda Kalibrasyon Hizmeti Alcs Says

TRKYEDE STANDARDZASYON
4.35 Ulusal standart organlar, kamu ve zel paydalar resmi ulusal standartlar gelitirmek iin bir araya getiren rgtlerdir. Standart organlar genellikle gr birlii araclyla standartlar hazrlar ve benimser ve bunlar sanayiye, kamu sektr kurulularna ve tketicilere sunar. Standartlar gnll olabilir, bu durumda bunlar kullanmak iin zorunluluk bulunmamaktadr; ya da zorunlu olabilir, bu durumda devlet makamlarnca zorunlu olarak uygulanrlar. 4.36 Avrupa standartlar Trkiyenin standart stokunun gittike artan bir payn oluturmaktadr. Avrupa standartlar Ocak 2006 itibaryla Trkiyenin standart stokunun yzde 50sinden fazlasn oluturmutur. Avrupa standartlarnn benimsenmesi Trk firmalarnn hem Avrupa hem de uluslararas beklentilere yakn mal ve hizmet retmesine yardmc olacaktr. Trkiye imdiden Avrupa standartlarnn yzde 90ndan fazlasn benimsemitir. Bununla birlikte, yaklak olarak 5.000 Avrupa standard ya da toplam Avrupa standartlarnn te biri Trke tercmesi olmakszn sadece ngilizce olarak benimsenmitir. Trkiyedeki kstl ngilizce yeterlilii dikkate alndnda, bu durum paydalarn eriimi ve ABye ihracat yapma yetenei nnde temel bir kstlama tekil etmektedir. 4.37 Trkiye AB direktiflerini uygulamaya ve mevcut teknik dzenlemeleri kaldrmaya devam etmektedir. AB serbest pazarna katlmak iin, bakanlklar Eski Yaklam ve Yeni Yaklamla ilgili Avrupa mevzuatn Trk yasal sistemine uyarlamakta, entegre etmekte ve elikili teknik dzenlemeleri kaldrmaktadr. 119 AB mevzuatnn 29 Yeni Yaklam Direktifinden 25ini ieren yaklak olarak yzde 80-90 Trk hukukunca benimsenmi ve uyarlanmtr. 4.38 Avrupa standartlarnn yannda, Trkiye uluslararas standartlar benimseme politikasn aktif olarak izlemeye devam etmektedir. Trkiye 9.000in zerinde ISO ve IEC standardn benimsemitir. Bunlar standart stokunun yaklak olarak yzde 31'ini temsil etmektedir ve bu oran ou lke ile benzer ya da daha yksek bir pay oluturmaktadr. 4.39 Trkiye ticaret iin nemli olan sektrlerdeki standartlar benimsemektedir, fakat bu sektrlerden ok az zel durumlara zg standartlara nadiren sahiptir. ekil 4-18, her sektrdeki standart stoku ve ticaret deeri arasndaki hemen hemen dorusal ilikiyi gstermektedir. ou Trk standard uluslararas ya da blgesel olduundan, bu standardizasyon modeli en ilgili sektrlerde ticaretin nndeki engelleri muhtemelen azaltacaktr. Bununla birlikte, ekil 4-18, baz sektrlerin ticarete uygunluuna gre tahmin edilenden daha fazla standarda sahip olduunu gstermektedir. thalat ve ihracatta, gda teknolojisinde, kimya teknolojisinde ve tarmda nemli rol oynayan sektr bir hayli standardize edilmi durumdadr, fakat ounlukla (yzde 65-82) tamamen zel durumlarla ilgili (dier lkelerle ortak olmayan lkeye zg standartlar) standartlardan olumaktadr. 120 Trkiyenin bu sektrlerdeki lkeye zg standartlarnn mutlak says ve daha byk pay ticaret iin teknik engeller oluturabilir. 121

119 120

EK 1-Kya baknz. Trkiye Fransa, Belika ve talyadan daha fazla kendi tarmsal ve gda standartlarn kullanmaktadr, yine de bu sektrler tm bu lkelerdeki ticaretin nispeten benzer bir orann temsil etmektedir. Kimyasal maddelerde, lkeye zg standartlar ticaretin daha byk bir payn oluturan talyada olduu gibi standart stoku orannn iki katn temsil etmektedir. 121 Bununla birlikte, Trkiyenin ayn zamanda tm eskimi ulusal standartlardan kurtulma stratejisi ile megul olduunun belirtilmesi de nemlidir. 2005 ylnda, 2000 ylndan nce hazrlanan 9.000in zerinde standart payda gruplarla istiare

111

ekil 4-18: Trkiyede standart stoku ve ticaret arasndaki iliki

2000 1800
TSE Standartlarnn Says (Mart 2006)

inaat elektrik gda telekom ses ve grnt kimyasallar tarm

1600 1400

sv sistemleri

1200 1000

uak

salk

elektronik

800 600 400 200

mekanik sistemler ve bileenleri ileme ekipmanlar

metalrji imalat kauuk ve plastik tekstil ve deri petrol rnleri evsel ve ticari ekipman yol aralar madencilik ve mineraller enerji ve s transferi giyim

R2 = 0,267

BT ve ofis makineleri

demiryolu askeri

0 11 12

gemi inas cam ahap boya ve renk ve seramik test kat grnt saat ve teknolojisi mcevher

13

14

15

16

17

2003 ylndaki Ticaret Deerinin Doal Logaritmas (bin ABD$)

Kaynak: UNCTAD (2005); TSE.

4.40 TSE, fiili olarak bir gnll standart rgt olmasna karn, kanun ayrca zorunlu standartlara ilikin bir rol vermektedir. Kurulu Kanununa gre, TSE, bakanlklara zorunlu olmas salanacak standartlara ilikin neride bulunur. Bu rol karklk yaratmtr ve Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN) ve Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesine (CENELEC) yelii nnde engel tekil etmektedir. Sonu olarak, TSEnin Teknik Kurulu 2002den bu yana herhangi bir standardn zorunlu klnmasn nermemitir. 4.41 cretli uzmanlar, standardizasyon organlarnda yaygn olmayan bir uygulama olarak standartlarn hazrlanmasnda rol oynamaktadr. ou AB ve OECD lkesinde, belirli alanlarda standartlarn gelitirilmesinden sorumlu olan teknik komite yeleri, almalar iin standardizasyon organndan cret almayan gnlllerdir. Trkiyede, standart hazrlama gruplar (SHG) belirli sektrlerde TSE tarafndan tahsis edilen ve almalar iin tazminat alan teknik uzmanlar araclyla taslak standartlar gelitirmektedir. 122 Uluslararas en iyi uygulama ile uyumlu olmas ve gr birliine dayal standardizasyon iin, TSE, bu uygulamay serbest gnll komitelerle deitirmektedir. SHG 2007ye kadar kaldrlacaktr. 4.42 TSEye hkmet tarafndan eitli alanlarda kurumsal zerklik verilmitir fakat igcnn karsnda kstlamalar bulunmaktadr. Ocak 2006dan bu yana, kamu tzel kiileri iin bteyle ilgili yeni bir uygulama kanunu dardan uzmanlarla szleme yapma ve ekipman satn almaya ilikin kstlamalar ve geciktirmeler uygulamaktadr. Sonu olarak, TSE dier ulusal standart organlarndan daha az zerk hale gelmitir. Bu durum TSEyi zellikle ok
edilerek tekrar gzden geirilmitir. Standartlarn ounun kullanl olmad aktr. rnein, standardizasyon iin ulusal organ olan TSE, dokmanlar 3 yllk bir dnem boyunca tek bir kullancya satlmam olan 1.800 standart saptamtr. 122 Standart Hazrlama Gruplar, ayrca ISO ve IEC oylar iin teklifte bulunmak iin uluslar aras dokmanlar incelemektedir.

112

uzmanlk isteyen teknik beceriler gerektiren alanlarda olmak zere standart gelitirme srecini finanse etmek iin ihtiya duyulan hizmetleri verirken daha az etkin klmaktadr.
4.43 Trkiye balca uluslararas standardizasyon rgtlerinin tam yesidir fakat Avrupa standart organlarnn tam yesi deildir. Uluslararas ve blgesel standardizasyona katlm, zel sektr gereksinimlerinin Trkiye ve ticari ortaklar tarafndan paylalan standartlar halinde yanstlmasn salamaktadr. 123 Trkiye ISO, IEC ve ITUnun tam yesidir, fakat blgesel standart organlar olan CEN ve CENELECin bal yesidir. Bal bir ye olarak, Trkiye standart gelitirme srecinde snrl bir katkya sahiptir, teknik komitelere sadece gzlemci olarak katlabilir ve genel kurullarda standartlara ilikin oy verme hakkna sahip deildir. Mevcut TSE mevzuat CEN ve CENELEC yelik artlar ile tutarszdr.

BLG VE LETM TEKNOLOJLER

4.44 Bilgi ve letiim Teknolojilerinin (BT) kullanm teknolojik ilerlemenin nemli bir bileenidir, fakat etkisi eitli anahtar koullara baldr. Bilgi ve letiim Teknolojileri donanm, yazlm, iletiim alar ve toplama, depolama, ileme, iletim ortamlar ve bilgi sunumundan olumaktadr. Bilgisayarlar, denizalt kablolarn, radyo dalgalarn, tablolama programlarn ve web sitelerini ve ayrca postane ve gazeteleri kapsamaktadr (Metin Kutusu 41'e baknz). 124 BT, teknoloji kaynaklar ya da yeniliki fikirler salayarak teknolojik ilerleme salamaktadr. BT ayrca firmalara teknolojinin benimsenmesi ve yenilikilikteki verimlilik orann arttran aralar salamaktadr. Son olarak, BTin kendisi firmalarn yenilik iin kullanabilecei teknolojiyi bnyesinde barndrmaktadr. BTten geri kazanmlar maksimize etmek iin anahtar n koullar aadakileri kapsamaktadr:

Yardmc toplam i ortam rekabet, yenilik ve faaliyet iin yasal ve kurumsal bir ereve; BT sektrnn kendisinde yardmc politika ortam telekom dzenleme ve rekabet, eticaret mevzuat, online fikri mlkiyet haklar korumas; ve BTin yararlarndan faydalanmak iin eitimli igc, firmalar ve geni anlamda toplum iin yerel olarak uygun online ierik ve kullanl uygulamalarn bulunmas (zellikle iyerleri iin) gibi tamamlayc varlklar.

Metin Kutusu 4-1: BTin tanm BT, iki alt kategoriye ayrlabilir:

Bilgi altyaps (BA), araclyla bilginin hareket ettii fiziksel ekipman kablolar, vericiler,
sunucu bilgisayarlar, posta alar ayrca, bu fiziksel altyapy destekleyen yasal ve dzenleyici kapasite; ve

Bilgi teknolojisi (BT), bilgi altyaps araclyla hareket eden uygulamalar ve ierikten ve ayrca
bunu barndran ekipmandan bte ynetimi programlar ve masast bilgisayarlar gibi olumaktadr. BTin genilemesi iin uygun yatrm politikalar dikkate alndnda bilgi altyaps ve bilgi teknolojisi arasndaki ayrm yararldr. Birincisi genel olarak ykl n yatrmlar gerektirir, dier taraftan ikincisine yatrm geleneksel olarak zel sektr hizmet salayclar tarafndan yaplmtr. Bununla birlikte, altyap ina etmek iin, zellikle de daha az yatrm gerektiren ve daha fazla
123 124

Uluslararas ve blgesel standartlarn rol iin EK 1-Lye baknz. Dnya Bankas BT Sektr Stratejisi

113

esneklik salayan kablosuz teknolojiler ina etmek iin, hkmetler giderek artan bir biimde zel sektr hizmet salayclarla birlikte almaktadr. Bu, zel-Kamu Ortaklnn byd bir alandr. Kaynak: Dnya Bankas BT Sektr Stratejisi

TRKYEDE BT SEKTR
4.45 Trk telekomnikasyon sektr ciddi bir kurumsal deiim geirmektedir. Trkiye, 2004 ylnda ilk ihalede baarl bir biimde zelletirilen ve 2005 ylnda yzde 55inin son blok sat geekletirilen Trk Telekomun 2003 ylnda tekel haklarn sonlandrarak piyasa liberalizasyonuna ve daha fazla verimlilie doru nemli admlar atmtr. Bununla birlikte, Trk Telekom sadece ulusal altyapsnn mlkiyetinden kaynakl olmayan nemli piyasa gcn halen elinde tutmaktadr. Serbestlemeden bu yanda ok sayda operatr lisanslandrlmtr ve uzak mesafeli hizmetlerde bir miktar rekabet ortaya kmaya balamaktadr. Altyapdaki rekabet ok snrl kalmaktadr ve yerel eriim henz serbestletirilmemitir. BT hizmetlerinin satn alnabilirlii ve kalitesi, yaygnlamas ve kullanm zerinde byk etkilere sahiptir ve bu nedenle Trkiyenin rekabeti beslemeye devam etmesi nemli olacaktr. 4.46 Telekomnikasyon sektr, serbestletirilmesinde nemli rol oynam olan iki kurum tarafndan aktif bir biimde dzenlenmektedir. Sektr, yar-zerk bir gzetim kurulu olan Telekomnikasyon Kurumu (TK) tarafndan dzenlenmektedir. Rekabet Kurumu da sektrdeki birlemeleri ve devirleri izleyerek nemli bir rol oynamakta ve rekabet salamaktadr. Zor bir yasal ortamda almasna karn, bu iki kurum etkisini ortaya koymutur ve son birka yl ierisinde Trkiyedeki telekomnikasyon sektrnde kurumsal erevenin gelimesinde nemli bir rol oynamtr. 125 4.47 BT, Trkiyenin gelimesi ve Avrupayla entegrasyonu iin son derece nemli olmasna karn, sektrn nemli bir oran karlatrma yaplan lkelerin olduka gerisindedir. Trkiyede BT harcamalarnn oran, GSYH iindeki sadece yzde 2,5luk pay ile dktr ve ABnde gzlenen seviyelerinin olduka altndadr (yzde 8 ila 10). Ses iletimi gibi temel BT hizmetlerindeki dk kapasitelerin dntrlmesi durumunda yeterli dzeye gelecektir, fakat sektrn kapasiteleri yksek deerli hizmetler tarafndan ciddi biimde kstlanmtr. 4.48 Trkiyedeki sabit hat yaygnl karlatrma yaplan lkelerle ayn dzeye getirilmektedir ve artan mobil abonelikler tarafndan tamamlanmaktadr. 2005in sonunda, sabit hat yaygnl yzde 26 olarak hesaplanmtr (Tablo 4-6), 126 bu oran eitli emsal ekonomilerle eit dzeydedir fakat OECD lkelerindeki ortalama yaygnlk dzeyinin altndadr (yzde 51). Dier taraftan, 2004 ve 2005 yllar arasnda Trkiyedeki mobil telefon aboneleri yzde 25ten daha fazla artarak yzde 60 yaygnlk dzeyine ulamtr, bu oran dier ykselmekte olan ekonomilerle eit dzeydedir fakat ABnin altndadr (yzde 80). Mobil telefon yaygnlndaki srekli ykselme ksmen mobil telefon pazarnn yzde 78ine hakim olan ndemeli (kontrl) projelerin getirilmesi ile aklanmaktadr.

125 126

Trkiye lke Ekonomik Raporu, 2006ya baknz. Yaygnlk oran, hat saysnn lkede ikamet edenlerin saysna blnmesi ile hesaplanmaktadr.

114

Tablo 4-6: Karlatrmal perspektifle Trkiyenin bilgi altyaps, 2005

Trkiye 259 596 153 Brezilya 230 463 172 Hizmet Yaygnl (Her 1000 kii iin) Bulgaristan ili in Polonya 322 220 266 307 808 678 299 757 206 289 84 260 Tayland 110 233 110 Vietnam 188 114 127

Telefon anahatlar Mobil telefon aboneleri nternet kullanclar

Kaynak: Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (http://www.itu.int/ITU-D/icteye/Indicators/Indicators.aspx)

4.49 Trkiyede internet eriimi karlatrma yaplan lkelerle ayn aralk ierisindedir. Trkiyede internet hizmetleri her 1.000 kiide 153 kullancya ulamtr; bu oran Polonya ve Bulgaristan gibi lkelerdeki kullanclarn oranndan azdr, fakat in ve Taylanddan fazladr (Tablo 2-6). 2006 ylnda, Trkiyedeki genibant hizmetler her 1000 kiide 30 aboneye ulamtr; bu oran Polonyada 53, Macaristanda 78 ve ek Cumhuriyetinde 94tr. Trkiyede kii bana genibant aboneliinin says 2005 ila 2006 arasnda iki kattan fazla artmasna karn, Trkiyenin karlatrma yaplan OECD lkeleri ile arasndaki ak arpc olmaya devam etmektedir (ekil 4-19). Genibant yaygnl belirli bir lkedeki yksek kaliteli internet hizmetlerinin zenginliinin bir gstergesidir ve zellikle kesinti olmadan hzl veri ya da ses iletimine ihtiya duyan firmalar iin internetin yaylmasn kolaylatrabilir.
ekil 4-19: Genibant abonelikleri, apraz lke karlatrmas
100 Ki i Ba na OECD Geni bant Abonelerii teknolojiye gre, Haziran 2006 30

DSL
25

Kablo

Di er

20

OECD ortalamas

15

10

0
da ya rg a ta n ka . da ya a ya ya a ka BD um um ki ka si ek M Y un an sa e e ve ad ny or bu ar di ur an la n an an on i ra te rk is K or A po an an el im em st C C is ta ly iy n z .

or

ar

st

el

T S

Fr

lm

ol

ol

Ja

Fi nl

vu

iZ

ek

vu

ac

an

ks

en

Kaynak: OECD

Kaynak: Haziran 2006 OECD Genibant statistikleri.

4.50 E-ticaret Trkiyede yeni gelime aamasndadr. Mays 2006 itibaryla, 2,5 milyon Trkn (nfusun yaklak yzde 3) internet bankaclk hizmetlerini kulland hesaplanmtr. Tm kredi kart ilemlerini yneten Bankalararas Kart Merkezi (BKM), 2005 ylnda Trkiye ierisinde internet zerinden kredi kart ilemlerinin 0,96 milyon ABD$ dzeyinde (GSYHnn yzde 0,002si) olduunu bildirmitir. Dier lkeler iin karlatrlabilir veri bulunmamasna

115

lo

va

karn, ilemlerin hacmi kstl grnmektedir. 127 Bu durum, AB e-imza direktifine uygun eticaret mevzuat Trkiyede Temmuz 2004te yrrle girmesine karn byledir.

TRKYEDE FRMALARIN BT KULLANIMI

4.51 Ortalama balant sresi dier ykselmekte olan ekonomilerle karlatrldnda olumlu grnmektedir; bununla birlikte nemli blgesel farkllklar bulunmaktadr. Yeni bir balant yapma zaman ksadr, firmalar yeni bir telefon hatt iin 10 gn beklemektedir. Bu sre dier lkelerde gzlenen bekleme sresi ile karlatrldnda olumlu grnmektedir (ekil 4-20). Farkl byklkteki firmalar tarafndan tecrbe edilen bekleme srelerinde nemli farkllk bulunmamasna karn, blgeler arasnda yant alma sreleri bakmndan baz farklklar bulunmaktadr. rnein, Akdeniz Blgesindeki firmalar yeni bir sabit hat iin Karadeniz ve Dou Anadolu Blgesindeki firmalardan kat daha fazla beklemektedir (ekil 4-21). En kt performans gsteren blgedeki bekleme sreleri yine de karlatrma yaplan lkelerden dk olmasna karn, blgeler arasndaki nemli farkllk, en uzun bekleme sresine sahip olan blgelerin mutlaka en yksek talep olan blgeler olmad dikkate alndnda, farkl blgesel hizmet politikalar ya da farkl teknik kapasite dzeyleri olduu izlenimini brakmaktadr.
ekil 4-20: Yeni sabit hat telefon balants iin bekleme sreleri, apraz-lke karlatrmas
60 53 45

ekil 4-21: Yeni sabit hat telefon balants iin bekleme sreleri, blgesel karlatrma
13 15 12

40 Days
Days

10

11

Gn
22

Gn

16

14

20

18

10

0
Bulgaristan Polonya Thailand Tayland Brezilya Bulgaria Poland Brazil ili Chile Vietnam Vietnam Trkiye Turkey in China

0 Akdeniz Ege Marmara IcAnadolu Karadeniz

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

Kaynak: Trkiye ICS

4.52 zellikle yeni ve mevcut kullanclardan gelen gl hizmet talebi dikkate alndnda, hizmet balantsnn nispeten hzl olduunu belirtmek gerekir. ICSye katlan irketlerin yaklak yzde 50si son iki yl ierisinde sabit telefon hizmetleri iin yeni bir balant talep etmitir. Bu verilerin bir analizi, ilave hizmetler iin olan talebin ounun beklentiler dahilinde motorlu tat imalat gibi yksek bymeye sahip kesimlerden kaynaklandn gstermektedir (ekil 4-22). Bu durum srasyla her blgedeki hizmet talebini etkilemektedir. rnein, Marmara Blgesinde gzlenen dk talebin (ekil 4-23) tekstil gibi az gelimi sektrlerdeki iddetli younlamayla balantl olduu grlmektedir.

127

Economist stihbarat Birimi, Trkiye lke Ticaret Raporu, Haziran 2006

116

ekil 4-22: Sektre gre mevcut kullanclar arasnda yeni sabit hat talebi
Tekstil Kimyasal Elektrikli makine Gda Metal ve makine Motorlu Tatlar Dier malat 0% 10% 20% 30% 40% 50% 43% 45% 49% 51% 53% 57%

ekil 4-23: Blgeye gre mevcut kullanclar arasnda yeni sabit hat talebi
Marmara Karadeniz/Dogu An. 38% 53% 56% 58% 65% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

Ege Akdeniz I Anadolu 60%

60%

70%

Katlan Firmalar iinde Oran

Katlan Firmalar iinde Oran

Not: Sabit hat talebi, son iki yl ierisinde yeni bir telefon balants talebinde bulunan yant verenlerin yzdesini gstermektedir. Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

4.53 Trkiyedeki firmalar devam eden faaliyetlerinde bilgi teknolojilerinden nispeten sk olarak yararlanmaktadr. ncelenen firmalarn yzde sekseni mterileri ve tedarikilerle etkileimlerinde dzenli olarak e-mail kullanmaktadr. Bu oran Polonyadaki firmalar ile karlatrldnda nispeten yksektir (ekil 4-24), fakat ili ve Brezilya gibi Latin Amerika lkelerindeki firmalardan daha dktr. letiim iin arayz olarak web sitelerinin kullanm da yksektir, fakat e-mail kullanmndan srekli olarak daha azdr. Bununla birlikte, Trkiyede bu web sitelerini kullanan firmalarn oran (yzde 70) Asya dndaki karlatrma yaplan lkelerle olduka yakndr (ekil 4-25). nternet maliyeti, gelimekte olan ou lkede benimseme iin caydrc bir etkendir. 2005 ylnda, dk hz iin aylk cret 60 US$ ve yksek hz iin 105 US$ olmutur. 128
ekil 4-24: Mteriler ve tedarikilerle etkileimde e-mail kullanm
E-mail
92
100

ekil 4-25: Mteriler ve tedarikilerle etkileimde web sitelerinin kullanm

Website
100

88

80

69

67

Firma % % firms

66

Firma % % firms

60

54

60

68

69

80

73

80

20

20

Brezilya Brazil

ili Chile

Trkiye Turkey

Polonya Poland

Vietnam Vietnam

Tayland Thailand

Brezilya Brazil

ili Chile

Polonya Poland

Trkiye Turkey

Tayland Thailand

Vietnam Vietnam

Rakamlar, mteriler ve tedarikilerle etkileimlerinde dzenli olarak e-mail ya da web sitesi kullanan firmalarn orann gstermektedir. Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

4.54 BT kullanm blgeler arasnda nemli lde farkllk gstermektedir. Marmara Blgesinde incelenen firmalarn yzde 85i d iletiimde dzenli olarak e-mail kullanmasna karn, bu oran Karadeniz ve Dou Anadolu Blgelerinde kurulu olan firmalar arasnda sadece yzde 56dr. Web sitesi kullanmna ilikin rakamlarn da bu blgesel farkllklar dorulad grlmektedir (ekil 4-26). Telekomnikasyon altyaps mevcudiyetinin bu rakamlarda belirleyici olmad grlmektedir; nk Karadeniz Blgesi telekomnikasyon ebekesi ile
128

Uluslararas Telekomnikasyon Birlii. 2005. The Internet of Things.

117

29

40

40

34

ilgili olarak en iyi hizmete sahiptir. Blgesel farkllklar byk lde firma byklkleri ve firmalarn faaliyet gsterdii endstri asndan her blgedeki reel sektr bileimini yanstmaktadr. Dk BT kullanm, igc arasnda uygun online ieriin olmayndan, dk beceri dzeyinden ve BT bilgisi eksikliinden ve ayrca bilgisayar ve uygun internet balantlarna eriim eksikliinden kaynakl olabilir.
4.55 Firma bykl ve faaliyet eidi bilgi teknolojilerinin kullanmn etkilemektedir. Tahmin edilebilecei gibi, bilgi teknolojilerinin kullanmnn firmalarn bykl ile ilgili olduu grlmektedir; byk firmalarn yzde 90ndan fazlas d iletiimleri iin e-mail kullanmaktadr, kk firmalar iin bu oran yzde 63tr. Benzer bir rnek mteriler ve tedarikilerle etkileim iin web sitesi kullanmnda da geerlidir (ekil 4-27).
ekil 4-26: Mteriler ve tedarikilerle etkileimde BT kullanm, blgesel karlatrma
100 85 80 Firma % 81 72 68 74 67 78 74 Firma % 56 46 60 80

ekil 4-27: Mteriler ve tedarikilerle etkileimde BT kullanm, firma byklne gre

100

92 80 63 47 71 82

60

40 40 20 20 0 0
Marmara Ege IcAnadolu Akdeniz Karadeniz/DoguAn

Kk Web sitesi

Orta E-mail

Byk

E-mail

Web sitetesi

Kaynak: Trkiye ICS

Kaynak: Trkiye ICS

4.56 Farkl sektrlerdeki byk firmalar arasnda bilgi teknolojilerinin kullanm yaygndr. nemli olarak, her bir sektrdeki firmalarn verimli ilemlerindeki teknoloji younluunun, BT kullanmnda belirleyici olmad grlmektedir. rnein, d iletiimleri iin e-mail (ekil 4-28) ya da web sitesi (ekil 4-29) kullanan firmalarn oran teknoloji youn endstrilerdeki (rnein motorlu tat ve oto paralar reten) ve tekstil gibi daha geleneksel sektrlerdeki firmalar arasnda benzerdir. Bu durum, farkl sektrlerin uluslararas iletiim kanallarna ihtiya duymas ile sonulanan ihracat younluundan ve bunlarn yabanc mlkiyet oranlarndan kaynakl olabilir. Gerekten, bilgi teknolojilerinin kullanmnn, firma bykl dikkate alnmakszn yerel pazarlara (rnein gda ve iecek) daha fazla odaklanan endstrilerde faaliyet gsteren firmalar arasnda en dk olduu grlmektedir.

118

ekil 4-28: Sektre gre mteriler ve tedarikilerle iletiimde e-mail kullanm

E-mail 100% 100% 87% Katlmc Firmalar iindeki Oran 80% 73% 74% 58% 96% 94% 91% 81% 91% 80% Byk KOB 87%

ekil 4-29: Sektre gre mteriler ve tedarikilerle iletiimde web sitesi

Web sitesi 100% 100% 92% 80% 80% 65% 60% 69% 55% 49% 40% 80% 75% 66% 79% 76% 68% 66% Byk KOB

70%

60%

40%

20%

Katlmc Firmalar iindeki Oran

77%

20%

0% Elektrikli makine Motorlu aralar Tekstil Kimyasa rnlerl Metaller Yiyecek ve Metal d rnler iecek

0% Motorlu aralar Metal rnler Tekstil Elektrikli makine Kimyasal rnler Yiyecek ve iecek Metal d rnler

Rakamlar, mteriler ve tedarikilerle etkileimlerinde dzenli olarak e-mail ya da web sitesi kullanan firmalarn orann gstermektedir. Kaynak: Trkiye ICS

YENLK, TEKNOLOJNN BENMSENMES, KALTE VE BT GELTRMEK N DEVAM EDEN HKMET GRMLER VE LGL POLTKA NERLER 129
4.57 Hkmet, yenilik ve teknolojinin benimsenmesini kolaylatrmaya ynelik stratejik ereveyi gelitirmek iin admlar atmtr; fakat Trkiyenin mevcut kurumlar ve programlar deerlendirecek ve daha sonra bu deerlendirmenin sonularna gre deiiklikler yapacak bamsz uzmanlara sahip olmas nerilmektedir. lkenin yenilik stratejisini gelitirmek iin hkmetin btn abalar iki temel nokta zerine odaklanmtr. lki, Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu (2006 ylnda 400 milyon ABD$ ve 2005 ylnda 320 milyon ABD$ bte tahsis edilen TBTAK) iin kaynaklarn arttrlmas ve kapasitenin gelitirilmesidir. kincisi, AR-GE ve yenilik iin kapsaml bir stratejik ereve oluturulmasdr rnein, Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulunun (BTYK) stratejik dokmanlar, Vizyon 2023 ve DPTnin Bilgi Toplumu Stratejisi 2006-2010. Bununla birlikte, kurumlarn ve programlarn okluu birbiriyle akan rol ve sorumluluklara yol amakta ve zellikle farkl sektrler arasnda koordinasyon karmakl yaratmaktadr. Gemite, Trkiye yeniliki kurumlarnn ve destek programlarnn tmn bamsz deerlendirmelere ve uluslararas kalite testlerine tabi tutmuyordu. Bu adan, beklemede olan bir giriim, retimde yenilik zerinde odaklanlmasn ve AR-GEnin, uygulamal yeniliin ve teknoloji benimsemenin ortak olarak desteklenmesini salamak iin hkmet stratejisinin kapsaml bir deerlendirmesidir. Beklemede olan dier bir giriim, yenilik araclarnn (rnein TBTAK, SAMP, KOSGEB ve TEKMERin) devam eden programlarnn sonularnn derinlemesine bir deerlendirmesine odaklanarak yenilik zerinde alan kurumlarn gzden geirilmesidir. 4.58 Hkmet, fikri mlkiyet haklarnn (FMH) korunmasn gelitirmek ve patent bavurularn kolaylatrmak iin admlar atmtr. Hkmet, AB artlar ile uyumun gelitirilmesi iin fikri mlkiyet haklar mevzuatn revize etmitir. AB dzenlemeleri ile tam uyum salamak iin, 2006 ylnda DPT'nin koordine ettii bir FMH Uzmanlar Komitesi
129

Bu ksmda sunulan hkmet giriimleri ve kararlatrlmam faaliyetlerin incelenmesi Trkiye lke Ekonomik Raporundan (2006) alnmtr ve ICS bulgular ve bu rapor iin hazrlanan arka plan almalar ile desteklenmektedir.

119

kurulmutur. Hkmet, ayrca marka, patent, corafi iaretler ve endstriyel tasarma ilikin kanunlar deitirmek iin bir istiare sreci balatmtr. Trk Patent Enstitsnn (TPE) kurumsal kapasitesi, verimlilii gelitirmek iin glendirilmitir. Beklemede olan konular arasnda, FMH mevzuatnn AB ile tam uyumlatrlmas, FMH kanunlarnn daha iyi uygulanmas ve TPEnin bamszlnn arttrlmas yer almaktadr.
4.59 Hkmet, FMH mevzuatn revize ederek kamu zel sektr ibirliinin daha da hzlandrabilir. Akademisyenlerin firma kurmalarn engelleyen kanun ve akademisyenlerin zel danmanlk araclyla kazand gelirin yzde yetmiini alt niversitelere transfer etme ykmll ibirlii zerinde bask yaratmaktadr. Trkiye, bu kurallar Metin Kutusu 42de zetlenen Bayh-Dole kanununa benzer tevike dayal bir plan erevesinde revize edebilir.
Kutu 4-2: Kamu-zel sektrn yenilikilik konusundaki ibirliini desteklemede ve ABDdeki teknoloji transferini canlandrmada Bayh-Dole Kanununun rol. 12 Aralk 1980de yasalatrlan Bayh-Dole Kanunu (P.L. 96-517, 1980 Patent ve Marka Kanunu Deiiklikleri), aratrmay finanse eden birok federal kurulu arasnda tektip bir patent politikas oluturmu ve niversiteler de dahil olmak zere kar amac gtmeyen rgtler ve kk iyerlerinin federal olarak finanse edilen aratrma programlarnca yaplan bulularn mlkiyetini almalarn salamtr. Bu kanunun balca hkmleri unlardr:

niversiteler gibi kar amac gtmeyen kurulular ve kk iyerleri, federal olarak finanse
edilen aratrma programlarnca gelitirilen yeniliklerin mlkiyet haklarn elde edebilir

niversiteler, federal finansman yoluyla elde edilen bulularn kullanmn destekleyen ticari
kurulularla ibirlii yapmas iin tevik edilir

niversitelerin, mlkiyetinin kendilerine ait olmasn tercih ettikleri bululara ilikin patent
bavurusu yapmalar beklenir.

niversitelerin lisans tercihini kk iyerlerine vermesi beklenir. Hkmet, patentin dnya genelinde uygulanmas iin mnhasr olmayan lisans elinde
bulundurur ve ayrca kamu refahna ynelik ruhsatlar tahsis etmek iin kamu tarafndan finanse edilen haklar (march-in right) sakl tutar. Bayh-Dole Kanunu, zellikle zel sektrle teknoloji transferi faaliyetlerine katlm iin niversiteleri tevik etmesi asndan yararl olmutur. Kanunu takiben, teknoloji transferiyle megul olan kurumlarn says arpc biimde artmtr. lave olarak, daha fazla kurum teknoloji transfer programlarna sahip olduundan, daha fazla sayda kurum patent almaktadr. niversite kesimi u anda tm ABD kkenli patentlerin yaklak % 3n almaktadr. rnein, bu patent ve ruhsatlandrma faaliyetlerinden dolay, niversiteler ve hastaneler (eitim hastaneleri genellikle niversitelerle balantldr) nemli lde artan telif gelirleri elde etmitir. Genellikle, buluu yapan kii veya grupla paylatktan sonra, faydalanclar bu fonlar niversite ya da hastane ierisinde daha fazla aratrma yaplmasn desteklemek iin kullanmaktadr. nemli olan, Kanunun bu baary vergi mkelleflerine herhangi bir klfet getirmeden elde etmi olmasdr. Bu gibi temel aratrmalardan kaynaklanan ou niversite buluu, rnlerin sadece ticari yenilik zerinde deil, ayn zamanda salk, gvenlik ve genel anlamda vatandalarn sosyal refahn arttran yenilik zerinde de etkili olmasna yol amtr. Kaynak: http://www.autm.net/aboutTT/aboutTT_bayhDoleAct.cfm , http://www.nasulgc.org/COTT/Bayh-Dohl/Bremer_speech.htm

4.60 Hkmet, AR-GEye zel sektr yatrm iin farkl mali tevikler salamaktadr ve son zamanlarda risk sermayesi geliimini tevik etmitir. Alnacak daha fazla nlem, yenilik iin finansmana eriimi arttrmaya yardmc olacaktr. Teknoloji Gelitirme

120

Blgeleri (2001) ve AR-GE Muafiyeti (2005) kanunlar ile AR-GEyi Desteklemek iin Vergi Ertelemesi (1986) ve AR-GE Yatrm Destei (1986) hakkndaki kararnameler, zel sektrn AR-GE yatrm iin tevikler salamaktadr. Bu kanunlar tarafndan salanan tevikler olduka cmerttir ve Trkiyeye bunlarn etkinliini, mali etkisini ve Mktesebatla uyumluluunu deerlendirmesi nerilmektedir. 130 TBTAK-TIDEM, TTGV ve KOSGEB, firma dzeyinde yeniliin desteklenmesi iin uygun hibeler ve geri denebilir krediler sunmaktadr. Risk sermayesine eriimi arttrmak iin, Trkiye Sermaye Piyasas Kurulu dzenlemelerinde 2004 ve 2006 yllarnda deiiklik yapm ve KOSGEB, TOBB ve Trkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulular Birlii (TSPAKB) ortaklaa olarak yeni bir borsa oluturmutur, Byyen Giriimler Piyasas. 131 Finansmana eriimi arttrma ile ilgili beklemede olan konular arasnda; mali teviklerin ve mevcut uygun hibelerin ve geri denebilir kredi programlarnn gzden geirilmesi ile sermaye piyasasnn likiditesini arttrmak iin reformlarn getirilmesi yoluyla risk sermayesi (RS) endstrisinin, zellikle erken aamadaki Risk Sermayesinin geliimi zerindeki kstlamalarn azaltlmas yer almaktadr. Son olarak, mevcut bte kanununun revize edilmesi nerilmektedir; nk bte kanunu yeniliklerin finansman iin mevcut aralarn eidini kstlayan ve TTGV gibi birok kurum iin sorun tekil eden, devletin kamu d kurumlar araclyla finansman salamasn kapsayan her trl destek hkmn kstlamaktadr.
4.61 Trkiye AB ve dier uluslararas pazarlara eriimini kolaylatracak olan modern, piyasaya dayal kalite standartlar rejimi oluturmaya ynelik nemli ilerleme kaydetmitir. Trkiye ileyen ve TSE, TRKAK, UME ve kayda deer sayda test ve kalibrasyon laboratuarlarndan ve sertifikalandrma ve denetim kurulularndan oluan bir Ulusal Kalite Sistemine sahiptir. Trk firmalar arasndaki kalite farkndalnn, kalite sertifikalarnn artan oranndan anlalabilecei gibi, gelimekte olduu grlmektedir ve KOSGEB KOBlerdeki kalite sertifikalandrmas iin teknik destek programlar salamaktadr. Trkiye tm ulusal teknik standartlar AB ve uluslararas standartlarla deitirmitir ve zorunlu standartlarn saysn nemli lde azaltmtr. Ksa bir sre nce kurulan bir akreditasyon organ olan TRKAK; kalite ynetim sistemleri, test, kalibrasyon ve denetim iin EA-MLAya Nisan 2006da kabul edilmitir. UME iyi donatlmtr, olduka nitelikli bir personele sahiptir ve halihazrda Trkiyenin kalite altyapsnn dzgn ilemesi iin gerekli olan gvenilir lm izlenebilirlii salamaktadr. Ayrca, UME, daha yksek kalibrasyon cretleri uygulamaktadr ve ikincil kalibrasyon piyasasnn geliimini tevik etmek iin seminerler, altaylar, danma ve eitim oturumlar yrtmektedir. 4.62 Son ilerlemelere karn, Trkiye firmalardaki kalite sertifikalandrmas asndan halen karlatrma yaplan dier ilgili lkelerin gerisindedir; politika deiiklikleri ile kurumsal deiiklikler Trkiyenin Ulusal Kalite Sistemini daha fazla gelitirecek ve firma dzeyinde kalite standartlarnn benimsenmesini hzlandracaktr. Ulusal Kalite Sisteminden btnyle yararlanlmas iin beklemede olan giriimler unlar kapsamaktadr:

Sertifikalandrmann firmalar arasnda daha fazla yaylmasn salamak iin kalite ynetim sertifikalandrma programlarnn, eitim ve teknik danmanlk hizmetlerinin desteklenmeye devam edilmesi zellikle hizmet sektrnde faaliyet gsteren KOBler ve firmalar arasnda.

130 131

Trkiye lke Ekonomik Raporu. 2006 ylnda balatlmas beklenmektedir.

121

TRKAK Kurulu Kanununun revize edilmesi yoluyla akreditasyon hizmetlerinin gelitirilmeye devam edilmesi ve TRKAKn Uluslararas Akreditasyon Forumuna yelii iin almalar yaparak ve EA-MLA kapsamndaki alanlar genileterek akreditasyon faaliyetlerinin uluslararas tannma seviyesinin arttrlmas. Trkiyede, ticari kalibrasyon piyasasn gelitirme ve Trk lmlerinin uluslararas tannma seviyesini arttrma yoluyla metrolojinin gelitirilmesine devam edilmesi. dari ve finansal adan standardizasyon ve ticari faaliyetlerin birbirinden ayrlmas, ngilizce standartlarn Trkeye tercmesi, temsilci zel sektr katlm ile ulusal standartlarn gelitirilmesi iin Standart Hazrlama Gruplarnn gnll teknik komitelerle deitirilmesi, ve ticaretin nnde teknik engeller oluturma potansiyellerinden dolay Trkiyenin kendine zg standartlarnn azaltlmas yoluyla TSEdeki standardizasyon srecinin akln arttrma ve uluslararas entegrasyon salama srecine devam edilmesi.

4.63 Trkiye, BT'ndeki gelimelerden yararlanmak iin gerekli olan unsurlarn ounu uygulamaya koymutur; fakat faydalar henz btnyle ortaya kmamtr. Hkmet, telekomnikasyon sektrnn serbestletirilmesinde byk bir mesafe kaydetmitir. Kararl bir e-dnm giriimi balatmtr ve e-dnm giriiminin bir paras olarak uzun vadeli Bilgi Toplumu Stratejisi 2006-2010 gelitirilmitir. 132 2004te e-imza kanununun gemesi ve Hkmetin e-ticarete ilikin AB direktifi ile uygun dzenlemeler yapma abalar e-ticaret iin yardmc bir ortamn gelimesine katkda bulunmutur. BTten btnyle yararlanlmas iin beklemede olan giriimler unlar kapsamaktadr:

Telekomnikasyon dzenlemesinin gzden geirilmesi. Numara tanabilirlii ve dolam (roaming) cretleri gibi nlemler araclyla piyasaya giriin kolaylatrlmas yoluyla tekelci tutumun azaltlmas telekomnikasyon sektrndeki rekabeti gelitirecek ve telekomnikasyon alannda mktesebata uyum iin katkda bulunacaktr. Yerel eriimin paral satnn tamamlanmas, yeni genibant salayclarn piyasaya giriini mmkn klacak ve rekabet ve kapsam arttracaktr. Dk hizmet alan blgelerdeki hizmete ulaabilirliin arttrlmas ve firmalarca, zellikle de KOBlerce, BT kullanmnn tevik edilmesi. Hkmet, yeni mekanizmalardan yararlanarak dk hizmet alan blgelerde internet eriimi salamak iin zel operatrleri tevik etmeyi dikkate alabilir. Olas mekanizmalar arasnda; operatrlere verilen lisanslara ve yeni ve yenilenmi imtiyazlara dahil edilen genel hizmet ykmllkleri, krsal operatrlerin lehine asimetrik balant vergileri ve uzak blgelere eriim salamak iin teklif sahiplerine sbvansiyonlar salayan genel eriim fonlar yer almaktadr. ili ve Meksika gibi baka lkelerden kartlan dersler, bu tip piyasaya dayal mekanizmalarn kapsamn geniletilmesi ve dk hizmet alan blgelerdeki BT altyapsnn kalitesinin iyiletirilmesi iin etkili tevikler olduunu kantlamaktadr. BT tamamlayc varlklarn geliiminin desteklenmesi. rencilerin ve igcnn BT yeteneklerinin iyiletirilmesini, uygun online yerel ieriin gelitirilmesi (rnein lkenin uzak blgelerindeki eitli endstrileri kapsayan yerel alclar ve tedarikilere ilikin bilgiler) ve uygun i uygulamalarnn (rnein zellikle KOBler iin online i planlarnn

132

2003 ylnda balatlan e-dnm giriiminin bir paras olarak, hkmet 2003-2004 ve 2005 dnemlerini kapsayan iki ksa dnemli eylem plan ve DPT tarafndan hazrlanan Bilgi Toplumu Stratejisi 2006-2010 dokmannda zetlenen uzun dnemli bir strateji hazrlamtr.

122

hazrlanmasna ynelik uygulamalar) gelitirilmesini amalayan spesifik programlar BT kullanmnn Trk firmalarnca benimsenmesine byk lde katk salayacaktr.

Devletin kendisinin BT kullanmn arttrmas. Hkmet ve bankalar tarafndan yksek BT kullanm toplum tarafndan BTin benimsenmesi iin nemli bir katalizrdr. Bilgi iletimi ve online ilemlerin sunulmas yoluyla, toplumun byk ksm ile etkileen devlet ve kurulular (rnein bankalar) BT kullanm ve e-ticaret iin tevik salamaktadr. Devlet, BT sektrndeki en byk tketici olarak ve e-devlet inisiyatifleri araclyla BT kullanmna ynelik olanaklar ve aralar salayarak hzlandrc bir rol oynayabilir. Edevlet programlar iyeri ya da arazi tescili, ruhsatlandrma ve e-tedarik (firmalarn hkmetle tedarik szlemeleri iin teklif sunmasna imkan tanyan) gibi devletten iyerlerine (G2B) online hizmetleri kapsamaktadr.

123

Tablo 4-7: zet matrisi

Tehise Dayal Olarak Yatrm Ortam Bakmndan Eksiklikler Yenilik ve teknolojinin benimsenmesi AR-GEye dk zel sektr yatrm ve yenilik zerine kstl kamu-zel ibirlii. Az sayda patent, endstriyel tasarm ve bilimsel yayn. Yeni rnlerin getirilmesi ya da mevcut rn hatlarnn yenilenmesi yoluyla firmalarn dk yenilik yapma oran (benzer gelir dzeyine sahip lkelerle karlatrldnda) Lisans alma ynteminin kstl kullanlmas ve sadece birka sektrde iyi bir ekilde yararlanlmas. Sermaye mallarnn ithalatnn ve YDYn teknoloji benimsenmesi iin nemli aralar olmamas. Yenilik iin, zellikle balangta finansmana eriiminin yetersiz olmas. Son/Devam Eden Hkmet Faaliyetleri & Ksa Vade iin Planlanan Giriimler (6 aylk) Yeniliin desteklenmesi iin TBTAKn btesinde art (2005-2006 Mali Ylnda 720 milyon US$). Trkiye Aratrma Alan (TARAL) oluturulmas ve DPT tarafndan hazrlanan Bilgi Toplumu Stratejisi 2006-2010 belgesinin tamamlanmas. Endstri-niversite ibirliinin arttrlmas iin TBTAK, KOSGEB ve TOBB giriimleri. Fikri Mlkiyet Haklar mevzuatnn FMH Uzmanlar Komitesi tarafndan devam eden incelemesi. TPEnin kurumsal kapasitesinin gelitirilmesi. Teknoloji Gelitirme Blgeleri kanununun (2001) ve AR-GE Vergi Muafiyetinin (2005) kabul edilmesi. Risk sermayesi dzenlemelerine ynelik revizyonlar (2003 ve 2004). KOBler iin finansmana eriimi gelitirmek iin Byyen Giriimler Piyasasnn oluturulmas. Orta vade iin nerilen eylemler (6 ay ila 3 yl) AR-GE, uygulamal yenilik ve teknoloji benimsemesini ortak olarak desteklemek iin tm bilim ve teknoloji politikalarnn merkezine verimli yenilii yerletiren yenilik stratejisi ve politikalarnn benimsenmesi. Uluslararas en iyi uygulamalarla uyumun salanmas iin TBTAKn idari ve kurumsal yapsnn gzden geirilmesi. TBTAK, SAMP, KOSGEB, ve TEKMER gibi mevcut yenilik arac kurulularnn rollerinin ve etkinliklerinin sistematik olarak deerlendirilmesi (bamsz uzmanlarca) ve bunlar ve bunlarn programlarn uluslararas en iyi uygulamalara uygun hale getirmek iin uygun deiikliklerin yaplmas. NISn blgesel kapsamnn geniletilmesi. FMH mevzuatnn AT direktifleri ile tam uyumunun salanmas. FMH uygulamasnn gelitirilmesi. AB standartlarna uygun olarak TPEnin zerkliinin gelitirilmesi. Teknoparklarda alan aratrmaclara salanan faydalarn tm aratrmaclar iin geniletilmesi. AR-GE teviklerinin, etkinliklerini, mali ngrlerini ve Mktesebatla uyumluluklarn deerlendirmek iin gzden geirilmesi. Sermaye piyasasnn likiditesini arttrmak iin reformlar getirilmesi ve uluslararas en iyi uygulamaya dayal yeni RS fonlarnn oluturulmas iin Hkmet fonlarnn tahsisi yoluyla risk sermayesi (RS) endstrisi zerindeki kstlamalarn azaltlmas. Uygun hibe programlar araclyla KOBler ve hizmet sektr arasnda kalite sertifikasyonu iin srekli destek. Sadece etik uygulamalar olan rgtler tarafndan yaplan kalite sertifikasyonunu kabul eden kamu ihale kurallarnn salanmas. ounlukla eitim yoluyla danmanlk hizmetleri iin yerel kapasite oluturma destei. TRKAKn IAF yelii ve kalite sistemleri alannda IAF-MLAya katlm. kincil kalibrasyon piyasasndan birincil piyasaya gei iin bir UME stratejisinin gelitirilmeye devam edilmesi.

Kalite standartlar ve sertifikasyon

Kk firmalar ve imalat d sektrlerdeki dk ISO 9000 sertifikasyon oranlar. Belirli sertifikasyon organlar arasndaki zayf i uygulamalar. Trk akreditasyonunun uluslararas dzeyde az tannmas. ounlukla ikincil piyasaya tedarikte bulunan UMEnin kalibrasyonlar iin

KOSGEB tarafndan salanan kalite belgelendirme iin teknik destek programlar. AB mktesebat ve EA-MLA artlar ile uyumlu revize edilmi bir Kurulu Kanunu tasla, TRKAKa kendi ynetimi ve personeli zerinde daha fazla zerklik salamaktadr. TRKAK kalibrasyon, test, kalite sistem sertifikasyonu ve denetim alanlarnda EAMLAya kabul edilmitir. TSE, kademeli olarak eski

124

Tehise Dayal Olarak Yatrm Ortam Bakmndan Eksiklikler dk talep. Avrupa Standartlarnn Trkeye btnyle tercme edilmemi olmas. TSEnin zorunlu standartlardaki rolnn belirsiz olmas. Standart gelitirme srecinin ak ve gnll olmamas. Blgesel standartlarn gelitirilmesinde kstl Trk katlm.

BT

Yeni operatrlerin girii ve genibant hizmet salayclarn nndeki engeller. BT kapsam ve kullanmnda blgesel farkllklar. Kk firmalar tarafndan BTin nispeten az kullanm. Kstl e-ticaret.

Son/Devam Eden Hkmet Faaliyetleri & Ksa Vade iin Planlanan Giriimler (6 aylk) standartlarn gzden geirmekte ve kaldrmaktadr. CEN, CENELEC ve AB artlar ile uyumlu bir Kurulu Kanunu tasla TSEnin zorunlu standartlardaki roln kaldrmakta, serbest gnll komiteler oluturmakta, TSEnin idari yapsnda tketici temsiline yer vermektedir. TSEnin standart gelitirme birimleri hizmet ve test birimleri olarak blnmektedir, ya da test hizmetleri uygun ekilde zelletirilmektedir. Trkiye CEN ve CENELECe tam yelik iin bavurmaktadr. Trk Telekomun yakn zamanda tamamlanan zelletirmesi. 2006-2010 Bilgi Toplumu Eylem Plan tamamlanmtr.

Orta vade iin nerilen eylemler (6 ay ila 3 yl) ngilizce standartlarn Trkeye tercmesi iin bir strateji gelitirilmesi.

Yerel eriimin paralanarak satlmas ve numara tanabilirlii ve lke ii dolamn salanmas yoluyla yeni girilerin tevik edilmesi iin sektrn tam liberalizasyonu. Telekomnikasyon Kurumunun ve Rekabet Kurumunun kurumsal kapasitesinin gelitirilmesi. Bu kurumlarn piyasay etkili bir biimde izlemesi ve yasal ereveyi uygulamas iin bamszla ve kaynaklara sahip olmasnn salanmas. Az hizmet alan blge ve sektrlerde BT kapsamnn ve kullanmnn tevik edilmesi iin genel finansman planlarnn uygulanmasnn dikkate alnmas. Tamamlayc varlklarn gelitirilmesine odaklanlmas: BT becerileri, uygun online ierik ve uygulamalar. Genel olarak i dnyas ve toplum tarafndan daha fazla BT kullanm iin katalizr ilevi gren Devlet kurumlar ve bankalar tarafndan BT kullanmnn arttrlmas.

125

BLM 5. DAHA Y KRED PYASALARI VE KURUMSAL YNETM YOLUYLA FRMALARIN FNANSAL HZMETLERE OLAN ERMNN GELTRLMES
5.1 Trkiyenin finans sektr 2001 krizinden bu yana byk lde glenmitir, fakat firmalarn finansmana eriimi zayf kalmakta ve finans sektr banka hakimiyetinde kalmaktadr. Finans sektr, gelimi ekonomi politikalarndan, dk enflasyondan ve faiz oranlarndan, dk mali aktan ve lml uluslararas finans koullarndan yararlanmtr. Bu etkiler, finans sektrnn zel sektre verdii kredilerin bymesine yardmc olmutur ve finans sektrnn finansman salama yetenei iyi durumunu srdrmektedir. Son yllarda tketici kredileri sratli bir biimde artmasna karn, firmalarn finansmana eriimi durgun kalmaktadr. Bankalar finans sektrne hakim olmaya devam etmektedir ve Trk sermaye piyasalarnn gelimesi firmalara salanan hizmetlerin bykln ve kapsamn gelitirmeye yardmc olacaktr. 5.2 Finansal hizmetlere eriimin gelimesi, firmalarn sermaye tabann geniletmeye yardmc olmaktadr ve finansal aracln verimlilii sermaye yatrmlarnn optimum tahsisini salamaktadr. Trkiyede zel sektrn bymesini, i yaratma srecini ve gelirleri ykseltmesini srdrmesi iin, lkenin teknolojiyi ykseltmesi, kapasiteyi geniletmesi, mevcut firmalarn verimliliini arttrmas ve yeni firmalar yaratmas ve bytmesi iin nemli yatrmlar stlenmesi tavsiye edilmektedir. Firmalar tarafndan finansal aklk reformunun yaplmas, kredi bilgi sistemleri ve teminat rejimi, kredi piyasalarnn derinliini ve etkinliini glendirecektir. Ayrca gelimi kurumsal ynetiim yatrmclarn firma deerlerini daha iyi deerlendirmesini salayarak, yatrmc haklarn koruyarak ve yneticilerin firma performansn gelitirmesi iin tevikleri ve aralar arttrarak firmalarn yatrmclar ekmesine yardmc olacaktr. 5.3 Ampirik literatr, finans ve byme arasndaki ilikiyi ve ayn zamanda iyi kurumsal ynetiimin pozitif etkilerini dorulamaktadr. Ekonomik literatr, bir taraftan kurumsal ynetiim ve finans arasndaki pozitif ilikiyi dorularken, dier taraftan da dierleri zerinde daha iyi sonular verdiini (yukarda tartld gibi) dorulamaktadr. Finansal derinlik ve byme arasndaki balant eitli almalarda ampirik olarak incelenmitir, 133 ve son almalar finansmana eriiminin gerekten bymeye yol atna ynelik kesin deliller salamtr. 134 Kurumsal ynetiim, finans sektrnn geliimini tamamlamaktadr ve ampirik etkileri benzer ve pozitiftir (daha fazla detay iin aadaki Kurumsal Ynetiim blmne bakn). 5.4 Trkiye ICSye dayal ekonometrik analizler, finans sektrnn istihdam zerinde etkisi olduunu dorulamaktadr. Her faktrn firmalarn istihdam zerindeki spesifik katklar Tablo 5-1 ve ekil 5-1e dahil edilmitir. Kredi alan firmalar kredi almayan firmalardan daha fazla istihdama sahiptir ve bu durum Trk firmalarnn finansal aralarnn bulunmas durumunda byyebileceini ortaya koymaktadr. Bylelikle, beklendii gibi, uluslararas kantlarla birletirilen Trkiye ICSye dayal ekonometrik kantlar, iyi gelimi bir finans

133 134

rnein baknz Levine (2004). rnein baknz DellAriccia ve alma grubu. (2005).

126

sektrnn finansal desteklemektedir. 135

olmayan

iyerlerinin

performansna

destek

olaca

fikrini

Tablo 5-1: Finans ve istihdam arasndaki ilikinin tahmin edilen katsaylar, esneklikler ve yar-esneklikler (a)

Baml Deiken Aklayc finans ve kurumsal ynetiim deikeni

Kredi snr (kukla deiken) Yerli bir zel ticari bankadan alnan kredi (kukla deiken) Bir finans kurumundan kalan kredi (kukla deiken) Yerel para birimi cinsinden kredi (kukla deiken) Teminatl kredi (kukla deiken) Katsay 0,21 0,33 0,16 -0,27 -0,26 stihdam Anlamllk *** ** *** *** ***
(b)

Kaynak: Trkiye ICSye dayal personel hesaplamalar. (a) Esneklik ve yar-esnekliklerin tanm iin Blm bir dipnot 26ya baknz. (b) * % 10 anlamllk dzeyi, ** % 5 anlamllk dzeyi; *** % 1 anlamllk dzeyi.

ekil 5-1: Ortalama istihdam zerinde finans deikenlerinin etkisi

Kalan Kredi Kredi snr Kredi teminat Banka kredisi

Dier YO deikenleri Kaynak: Trkiye ICS verilerine dayal personel hesaplamalar. Not:Bu grafik istihdam zerinde her faktrn nispi etkisini gstermektedir Ortalama sonu deerleri zerindeki etkilerin nasl belirlendiine ilikin detaylar iin ltfen Metin Kutusu Ek 1-E 3e baknz. Etkinin yn (pozitif ya da negatif) Tablo 5-1de belirtilmitir.

5.5 Bu blm eitli veri kaynaklarndan yararlanmaktadr. ICS, imalat firmalar tarafndan finansal hizmetlerin kullanm hakknda mikroekonomik bulgular salamaktadr. lave
135

Kredinin yerel para birimi (dvize kar) cinsinden olmas daha fazla istihdamla ilikilidir fakat daha fazla ihracat kazancyla ilikili deildir; bu durum irket kesiminin dviz cinsinden borlanarak dviz riski tad izlenimini brakmaktadr. Bor verenler, daha fazla istihdama sahip olan firmalarn bu riski daha iyi tayabildiini dnebilir ve bu byklk ve kredinin para birimi arasndaki ilikiyi aklamaktadr. stihdam ve teminat arasndaki negatif iliki muhtemelen bor verenlerin byk firmalarn dikkatli kredi risk deerlendirmesine olan gvenini yanstmaktadr; nk daha fazla kredi miktar bor verenlerin kredi risk deerlendirmesine daha fazla harcama yapmasn hakl karmaktadr. Bu durum, literatrdeki genel bulgulara ile ayn dorultudadr.

127

arka plan almalar arasnda; bu alma iin yrtlen ekonometrik analizleri, Trkiyede tanr teminat rejimi hakkndaki hkmetle ayrca paylalan bir taslak raporu ve bu rapor iin hazrlanan kurumsal ynetiim zerine bir arka plan almasn kapsamaktadr. Kurumsal ynetiim zerinde yaplan alma henz balang aamalarndadr. Tamamlayc alma da Trkiye KOBlerin Finansmana Eriimi Projesi altndaki bulgular kapsamaktadr.
5.6 Bu blmn kalan geri kalan ksmlar, aadaki gibi dzenlenen alt alt balktan olumaktadr: lk ksm, Trkiyedeki finans sektrne genel bir bak salamaktadr. kinci ksm, firmalarn eriebildii finansal hizmetleri ve firmalarn sermaye eriimi iin eitli enstrmanlardan yararlanma lsn tartmaktadr. nc ksm, deiim ortamn, finansal araclk iin getirdii glkleri ve bunlarn firmalarn finansmana eriimi zerindeki etkisini tartmaktadr. Drdnc ksm, firmalara ilikin daha iyi kredi bilgileri gelitirmeye odaklanmaktadr. Beinci ksm, Trkiyede teminat kullanmnn glendirilmesi zerine odaklanmaktadr firmalarn finansmana eriimini gelitirmek iin nemli bir reform alan. Son ksm, Trk firmalarnn finansmana eriimini gelitirmek iin kritik bir unsur olarak kurumsal ynetiim zerine odaklanmaktadr ve mevcut kurumsal ynetiim manzarasnn gzden geirilmesini ve Trkiyenin temel ynelim alanlarn kapsamaktadr. Finansal hizmetlere eriim iin zorunlu olan finansal aklk konusu firmalarn denetimden gemi mali tablolar kullanmas Blm 2de vurgulanmaktadr.

TRKYEDE FNANS SEKTRNE GENEL BAKI

5.7 Bu ksm, Trkiyede finans sektrnn durumunu vurgulamakta ve finansal kurumlarn ve piyasalarn zel sektre daha iyi hizmet etmesine ve bu suretle de bymesine yardmc olacak kalknma zorluklarn tanmlamaktadr. 5.8 Finans sektrnn verimlilik ve bymeye katks gemite istikrarsz ekonomik ve finansal koullar tarafndan kstlanmtr. Trkiyede finansal araclk hizmetleri benzer gelir seviyelerine sahip olan lkelerle karlatrldnda dk kalmaktadr. Finans sektr tasarruflar etkili bir biimde harekete geirmesine karn, harekete geirilen fonlar tarihsel olarak zel sektr yatrmlarn desteklemek iin kullanlmamtr ve bunun yerine byk lde birka byk firmaya ve devlet tahvillerine yatrlmtr. Bu nedenle, finans sektr zel sektre etkili bir biimde sermaye tahsis edemedii gibi yatrmclar iin riskleri eitlendirmemitir. 5.9 Trkiyenin finans sektr iyi temel hizmetler salamakta, fakat bankalarn hakimiyetinde kalmaktadr. Trkiyede 50 banka bulunmaktadr, bunlardan 34 tanesi toplam 6.451 ubesi olan mevduat kabul eden bankadr. Bu rakam, her 100.000 kii iin hemen hemen 9 banka demektir ve benzer gelir dzeyinde olan lkelerle ayn izgidedir. 136 Bunlar mevduat ve deme hizmetleri, bir deme sistemi altyaps ve makul bir ube says gibi bankaclk hizmetleri iin salam bir temel tekil etmektedir; bununla birlikte bankalar byk kentsel alanlarda younlam olarak kalmaktadr. Tablo 5-2, Trkiyedeki finans sektrnn altyapsn ortaya koymaktadr. Leasing firmalar, factoring firmalar ve tketici finansman firmalar bulunmasna karn, bunlar finansal sistemdeki varlklarn yzde 86sn oluturan bankalarn bykl karsnda ok kk kalmaktadr. 2003 ylnda, Trk devlet tahvilleri Trk bankalarnn varlklarnn te birini oluturmutur, fakat bundan sonra zel sektre, zellikle de tketicilere ve KOBlere verilen krediler hzla bymtr.
136

Uluslararas bir karlatrma iin baknz Beck, Demirguc-Kunt ve Martinez Peria (2005).

128

Tablo 5-2: Finansal sistemin yaps

Aralk 2005 Bankalar Factoring ve tketici finansman irketleri Leasing irketleri Yatrm fonlar Sigorta irketleri Emeklilik fonlar Dier* Toplam finans sistemi Say Birim 50 90 83 275 46 96 Toplam varlklar Milyar YTL 396.962 7.965 6.635 29.176 14.430 1.232 4.465 460.865 Toplamdaki pay Oran 86 2 1 6 0 2 100

Kaynak: BDDK, SPK, Hazine Mstearl,Sigortaclk Genel Mdrl, MB. Taslak Finans Sektr Deerlendirme Program raporundan edinilmitir. *Dierleri yatrm irketlerini, menkul kymet satclarn, gayrimenkul yatrm ortaklklarn, zel snrl yatrm fonlarn ve risk sermayesi fonlarn iermektedir.

5.10 Kurumsal yatrmclar irketler kesiminde henz nemli bir finansman kayna deildir, nk sigorta sektr ve zel emeklilik fonlar dk kalmaktadr ve yatrm fonlar ounlukla para piyasasna ya da devlet tahvillerine yatrlmaktadr. Sigorta sektrnde faaliyet gsteren 46 kadar firmaya karn, toplam deerler GSYHnn sadece yzde 3n oluturmaktadr ve bu nedenle bu sektr benzer gelir dzeylerine sahip olan lkelerdeki sigorta sektrleri ile karlatrldnda yeterince gelimemitir. Hazrlanmakta olan yeni bir sigorta kanunu, gzetim ve dzenlemeyi modernize etmeyi ve AB direktiflerine uyumun salanmasn amalamaktadr ve bu ama daha gl bir sigorta sektrne ynelik ilk ve en nemli adm olacaktr. Trkiye, sermaye piyasalarna yatrlan emeklilik fonlar yaratarak ayakl bir emeklilik plan getirmitir, fakat bunlarn deerleri halen sadece GSYHnn yzde 0,25ini oluturmaktadr. Yatrm fonlar birka yl nce popler hale gelmitir ve bunlarn deerleri imdilerde GSYHnn yzde 6sna eittir. Bu kurumsal yatrmclarn hepsi finansal varlklarn en ok devlet tahvillerine yatrmaktadr.137 Bylece, irketler kesimi iin finansman gelitirmeye dorudan yardmc olmazlar, buna karn bunu tasarruflar mobilize ederek dolayl olarak gerekletirirler ve kamu ve zel sektrn ulaabilecei finansmann toplam miktarn geniletirler. 5.11 stanbul Menkul Kymetler Borsasndaki piyasa deeri ykselmekte olan piyasa standartlar ile ayn izgidedir ve imalat sektr borsada iyi temsil edilmektedir; fakat sermaye piyasalarnn baz ynleri az gelimi durumdadr. Piyasa deeri GSYHnn yzde 44n oluturmakta ve Trkiyeyi benzer gelir dzeyine sahip olan dier ykselmekte olan piyasalar arasnda ortalara yerletirmektedir (ekil 5-2). Bununla birlikte, stanbul Menkul Kymetler Borsas sermaye piyasas tarafndan salanan finansal araclk, piyasa deerinden ok daha kktr; nk piyasa deeri borsada alnp satlmayan firma zsermayelerini de kapsamaktadr. 138 2005 ylnda MKBye giren yeni sermaye, dier ykselmekte olan piyasalarla
Trkiyede son derece likit para piyasas fonlar olan yatrm fonlar perakende yatrmclara pazarlanmaktadr, ayrca bunlarn varlklarnn nemli bir oran ters repolara yatrlmaktadr. Ters repolar, teminat olarak devlet tahvilleri tarafndan desteklenen ksa vadeli kredilerdir. 138 Trkiyede hisseleri borsada ilem gren firmalarn farkl oy haklar salayan eitli hisse eitlerine sahip olmas yaygndr ve genel olarak alnp satlan hisseler kstl haklar olan hisseleri temsil etmektedir. Alnp satlan hisselerin deeri toplam piyasa deerinin sadece yzde 30.5ini ya da GSYHnn yzde 14n temsil etmektedir. Alnp satlan bu hisseler borsada kaytl firmalar fonlayan nc taraf yatrmclarn mlkiyetindedir ve bu nedenle borsann finansal aracln temsil etmektedir;
137

129

karlatrldnda az olmutur (ekil 5-3). Hisseleri borsada ilem gren firmalar tarafndan halka ak hisse senedi piyasasndan elde edilen net sermaye 2005 ylnda GSYHnn yaklak yzde 0,6sn oluturuyordu ve karlatrma yaplan lkelerle ayn izgidedir, fakat bankaclk sektrndeki kredi artna kyasla kktr. Hisseleri borsada ilem gren 317 firmann 175 tanesi imalat firmasdr ve imalat sektr bu nedenle bunlar arasndaki en iyi temsil edilenidir. Bununla birlikte borsaya halka aklk oran kk olan firmalar hakimdir ve stratejik olmayan yatrmclar bu firmalar zerinde aada kurumsal ynetiim ksmnda tartld zere kk bir bask oluturur.
ekil 5-2: Hisseleri borsada ilem gren firmalarn piyasa deeri/GSYH, 2005
100

ekil 5-3: Hisseleri borsada ilem gren firmalar tarafndan borsada elde edilen net sermaye/GSYH, 2005
2.5 2.0 1.5 1.0 0.5

75
Percent

50

25

0
Endonezya Indonesia

Percent

Hungary Macaristan

Mexico Meksika

Turkey Trkiye

Tayland Thailand

Polonya Poland

Brezilya Brazil

Kore Korea

0.0
Malezya Malaysia Brezilya Brazil Trkiye Turkey Macaristan Hungary

Mexico Meksika

talya Itally

Kore Korea

Kaynak: Dnya Borsalar Federasyonu ve Dnya Kalknma gstergeleri.

Kaynak: Dnya Borsalar Federasyonu ve Dnya Kalknma gstergeleri.

5.12 Borsada uluslararas yatrmclardan gelen ilgi de dahil olmak zere yatrmc ilgisi gl olmutur ve kurumsal ynetiim reformu borsada finansal aracln genilemesi iin bir frsat salamaktadr. MKBdeki piyasa deeri 2003 ve 2005 arasnda ikiye katlamtr ve bu byk oranda ayn dnemde MKB 100 endeksi ile llen yzde 166 kadar artan piyasa fiyatlarndaki pozitif gelimeyi yanstmaktadr. 139 Uluslararas yatrmclar borsada ilem gren hisselerin yaklak te ikisini elinde tutmaktadr ve bu durum Trkiyede bu tr yatrmlara olan byk bir hevese sahip olduklarn ortaya koymaktadr. Dzenlemenin glendirilmesi, piyasaya ilikin bilgilerin gelitirilmesi, piyasa davran ve kurumsal ynetiim hem yabanc hem de yerli yatrmclar ekmek iin kritik nem tamaktadr. Bu nedenle, menkul kymetler piyasasnn geliimi, zel sektr geliimini destekleyici sermaye piyasas finansmann arttrmada nemli bir potansiyele sahiptir. 5.13 Dorudan d borlanma ve irket tahvilleri ihrac, gl kurumsal ynetiim gerektiren ek bir finans kaynadr ve bu iki finansman biimi pozitif sinyaller vermektedir. Firmalar artk dorudan yurtdndan borlanmaya balamtr; bununla birlikte bu deiim hisse senedi piyasasndaki ve banka kredilerindeki deiimden daha kktr (ekil 5bununla birlikte, alnp satmayan stratejik stok borsada kaytl olmayan firmalardaki zsermayeden farkl deildir ve finansmana eriimin arttrlmasna katkda bulunmaz. 139 Bu endeks, kar pay demeleri ve blnmeler gibi sermaye hareketlerine gre dzeltilmi fiyatlar yanstmaktadr.

130

Polonya Poland

Tayland Thailand

Ireland rlanda

ili Chile

4). irket tahvili piyasas Trkiyede yllardr yoktu, fakat Austos aynda neredeyse son on yldaki ilk ihra yaplmtr; bu durum belki de Trkiyede bu piyasann yeniden canlanmakta olduunun gstergesidir. 140 Hisse senedi piyasasnda olduu gibi, hem dorudan dardan borlanma hem de irket tahvili piyasalar, muhasebe aklamalarna ve kurumsal ynetiime baldr. Pozitif piyasa eilimlerinin srmesi halinde, bu piyasalar finansal aralarn arzn geniletmek iin bir frsat yaratacak ve finansmana eriimi arttracaktr. Bunlar firmalar iin dier finansal hizmetlere nemli bir tamamlayc olduklar gibi, ayn zamanda risklerin bankalardan kaydrlmasna da yardmc olmaktadr.
ekil 5-4: irketler kesiminin d borcu/GSYH
25

% 20

15

10

0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Ksa Vade

Orta ve Uzun Vade

Kaynak: TCMB ve personel hesaplamalar. Not: Mevduat bankalar dndaki zel sektre ksa vadeli borlar ve finans d zel sektre orta ve uzun vadeli borlar.

5.14 Trkiyedeki bankalar geleneksel olarak endstriyel finans gruplarnn mlkiyetinde olmutur ve genellikle sahiplerinin kendilerine bal ortak iyerlerinin faaliyetlerini finanse etmek iin kurulmutur. irket gruplar iin banka kurma teviki, ksmen mevduatlarn dk maliyeti ile karlatrldnda cazip artlarla finansman elde edememe ve ksmen de istikrarsz bir ekonomide likiditeyi ynetebilme yeteneini yanstmtr ve bunun sonucunda ilgili taraflara byk miktarlarda kredi verilmitir. Bir firma bir bankadan finansman elde etmi olsa bile, bankann bu krediyi evirip eviremeyecei o zamanlardaki istikrarsz likidite koullarna bal olmutur. 141 5.15 Finansal endstriyel irketler grubu yaps ksmen krlmaktadr; bu durum bamsz finansal ilem koullarnn gelimi olmasn yanstmakta ve ayn zamanda bamsz finansal aracln artmasna katkda bulunmaktadr. 142 2004ten bu yana, dokuz banka yabanc bir firmayla birletiini ya da yabanc bir firma tarafndan devralndn ilan etmitir. Bu durum, mlkiyetine yerlilerin sahip olduu bankalarn hakim olduu finansal endstriyel irket gruplarnn neminin azalmasna yol amtr (ekil 5-5). Satlar ounlukla tam sattan ziyade yerel ve yabanc ortan stratejik hisselerin eit paylarna sahip olduklar
140

Austos 2006da, Trkiyenin en byk irketler grubu olan Ko Holdingin tketici finansman blm neredeyse on yldr ilk irket tahvillerini sata karmtr. Bu tahvilin deeri 100 milyon YTL olmutur (69 milyon US$) ve merkez bankasnn gecelik faiz oranndan yaklak 2 puan daha fazla kupon demesi yapacaktr. Financial Times, 10 Austos 2006. 141 Steinherr, Tukel ve Ucer (2004). 142 Bamsz ilemler, bir irketler grubu ierisindeki ilikili ilemlerin aksine, bal olmayan iletmeler arasndaki etkileimleri gstermektedir.

131

ortak mlkiyet eklinde gereklemitir. Bu zm bu nedenle irketler grubu yapsn sadece ksmen krmaktadr. Bankalar satma tercihi ksmen yabanc yatrmclarn Trk bankaclk sistemine ilgi duymasn yanstmaktadr. Bu ilgi zellikle Trkiyenin AB ile katlm mzakerelerine balamak iin tarih ald 2004 ylnn sonlarndan bu yana artmtr. Baz ilemler piyasada defter deerinin drt katndan fazlas ile fiyatlandrlmtr; bu durum uluslararas yatrmclar arasndaki gl ilgiyi kantlamaktadr. Bu olgu ayn zamanda bal olmayan bankalar araclyla reel sektrn finans elde etme beklentilerini gelitiren ksmen daha istikrarl bir ortam ve gelimi ekonomik koullar yanstmaktadr. Bylelikle, irket gruplar kendi bankalarnn stratejik olarak daha az nemli olmas durumuyla karlaabilmitir. Tam satlardan ziyade ortak mlkiyet, ksmen, irket gruplarnn halen kendi sektrlerindeki iletmeleri iin finansmana eriimini hzlandrmak iin ksmi kontrol elinde bulundurma isteklerini ve eit derecede nemli olarak, sektre yeni bankaclk becerileri getirmeyi nemli bulmalarn yanstmaktadr.
ekil 5-5: Mlkiyete gre Trk banka varlklar
Yerli mlkiyeti devam eden Trk bankalar, Yzde 15,4 Yabanc ortak arayndaki Trk bankalar Yzde 17,0 Yabanc bankalar, Yzde 5,3

Yatrm ve kalknma bankalar ve TMSF kontrolndeki bankalar, yzde 1,8

Yabanc ortak bulan veya yabanc ortakla anlaan Trk bankalar, Yzde 26,5

Kamu bankalar, Yzde 34,0

Kaynak: Trkiye Bankalar Birlii ve personel hesaplamalar

5.16 yi ve ihtiyatl bir denetleme ve dzenleme erevesi, firmalar iin finansal hizmetler reten gl bir finans sektrnn ayrlmaz bir parasdr ve e zamanl almalar bunun geliimini destekler. Basel IInin uygulanmas iin hazrlklara balanmtr ve banka denetleme makamlar, ynetmeliklerin yaynlanmas ve denetleme uygulamalarnn uyumlatrlmas yoluyla, Ekim 2005te kabul edilen bankaclk kanununu uygulama srecindedir. Sigorta denetiminin salam bir biimde glendirilmesinin temelini oluturan yeni bir sigorta kanunu hazrlk aamasndadr. Finans sektrnn iyi durumunun srdrlmesi, firmalarn gvenilir finansmana eriimlerini salamak iin kritik nem tamaktadr; fakat firmalarn finansmana eriimini daha dar bir biimde ele alan ihtiyat ile ilgili hususlar bu raporun kapsamnn tesindedir.143 5.17 Dzenleme ve denetleme, ounlukla istikrar salayarak ve ayn zamanda rekabeti etkileyerek finansmana eriimini etkiler ve Basel IInin uygulamaya konulmas kredilerin nasl tahsis edilecei zerinde kk bir etkiye sahip olabilir. Trkiyenin 1994 ve 1999/2001de yaadklarna benzer finansal istikrarszlklar, finansal hizmetlerin salanmas zerinde ykc etkilere sahiptir ve denetleme ve dzenlemenin temel amac bu gibi olaylarn
143

2006 Trkiye Ekonomik Raporu ihtiyat ile ilgili hususlar analiz etmitir ve Trkiyedeki 2006 Finans Sektr Deerlendirme Program finans sektrnn zayflklarnn ve bunlar ele alan yaklamlarn detayl bir analizini sunmutur.

132

nlenmesidir. Bununla birlikte, dzenleyiciler tarafndan uygulanan sermaye artlar ve dzenlemelerle uyumlatrmann maliyeti gibi kstlamalar da finansal kurulularn performansn etkiler. Dzenleyiciler faaliyetlerinin piyasa yapsn ve davrann nasl etkileyeceine dikkat etmelidir. Basel II ile birlikte farkl firmalar iin eitlendirilmi risk arlklandrmann (ve bylelikle sermeye ihtiyalarnn) getirilmesi, tipik olarak yksek risk arl alacak olan KOBler iin dk kredi eriimine ilikin endielere yol amtr. Bu endie, baz KOB borlularnn perakende borlular olarak snflandrlmas ve bu suretle de dk sermaye artlarndan yararlanmas salanarak Basel Komitesi tarafndan yattrlmtr. Trkiyede, dzenlemenin baat etkisi, bu gibi baka dncelere ar basan finansal istikrar olarak kalmaktadr.

FRMALARA SALANAN FNANSAL HZMETLER

5.18 Son zamanlardaki gl bymeye karn firmalara verilen krediler dk kalmaktadr. zel sektre verilen krediler, 2001 finansal krizinin sonucunda GSYHnn yzde 12 dzeyinde dip seviyeyi grdkten sonra 2005te GSYHnn yzde 25ine ykselmitir. lave olarak, 83 leasing firmas ve yakn sayda factoring firmas KOBlere kredi destei vermektedir; fakat toplam kredileri bankalarnkinin kk bir oran olarak kalmaktadr. Dier lkelerle karlatrldnda, Trkiyenin zel sektre verdii krediler dk kalmaktadr (ekil 5-6). Trk bankalar tarafndan devlet tahvillerinin yksek oranda tutulmas Trk bankaclk sisteminin bir karakteristiidir ve zel sektr finansmannn bymesini engellemektedir.
ekil 5-6: Kamu ve zel sektre banka kredileri, 2005
30 Trkiye Kamu Sektrnden Alacaklar / GSYH 25 20 15 in 10 5 0 0 20 40 60 80 100 120 140 160 Polonya Bulgaristan ili Vietnam Tayland Brezilya

zel Sektrden Alacaklar / GSYH

Kaynak: Uluslararas finansal istatistikler ve personel hesaplamalar. Not: Veriler Mevduat toplayan bankalar yanstmaktadr.

5.19 Ayrca, zel sektre verilen kredilerdeki son byme, firmalardan ziyade byk lde hanehalkn hedeflemitir. Tketici kredileri 2002 ve Haziran 2006 arasnda dk bir tabandan da olsa reel anlamda yzde 560 kadar artmtr (ekil 5-7). te yandan, firma kredileri yzde 146 artarak ounlukla kriz ncesi seviyeye gelmitir. Tketici kredilerine ynelik eilim ksmen hanehalkndan gelen byk karlanmam talebi yanstmaktadr, ksmen de tketici finansman iin bor verme teknolojilerin hzl bir genileme gstermesini yanstmaktadr. Bununla birlikte yetersiz kurumsal destekler KOBlere verilen kredilerdeki art frenlemitir. Tketici kredileri, doas gerei olduka leklenebilir olan puanlama modellerine

133

dayanmaktadr; bu nedenle byk lde ksa bir dnem ierisinde byyebilir. Bunun aksine, firmalara verilecek krediler, kredi grevlisinin dikkatini gerektirir ve bu nedenle KOBlere bor verilmesi maliyetlidir ve tketici kredileri kadar hzl ykseltilemez. Giriimcilerin kk iletmelerini finanse etmek iin genellikle tketici kredilerini kullanmas, irket kredilerine ynelik eilimi ksmen azaltmaktadr. Kk iletme sahipleri genellikle iletmeleri iin kredi alamamasna karn, teminat olarak rnein evlerini gstererek krediyi iletmeleri iin kullanabilmektedir.
ekil 5-7: Alcsna gre banka kredileri
Malyar YTL, 2004 sonu fiyatlar 150 Kamu Sektrnden alacaklar 125 100 75 50 25 Tketici Kredileri 0
Ara 02 Haz 01 Haz 02 Haz 03 Haz 04 Haz 05 Haz 06 Orta Ara 00 Ara 01 Ara 03 Ara 04 Ara 05

irket kredileri

Kaynak: TCMB ve personel hesaplamalar. Not: Kamu iktisadi teebbslerine verilen krediler kamu sektrnden alacaklara dahil edilir.

5.20 Kredi kullanan Trk firmalarnn oran, karlatrma yaplan lkelerle ayn izgidedir. ICS tarafndan incelenen firmalarn yaklak yars bir bankadan kredi almtr (ekil 5-8). Yukarda firmalara verilen kredilerin dk toplamndan grld gibi, kredi miktarlar dktr ve bu durum Trkiyedeki kredilerin byk orta-vadeli yatrm kredilerinden ziyade ksa-vadeli krediler olmasn yanstmaktadr. Dnya genelinde olduu gibi, byk firmalar kk firmalardan daha sk kredi almaktadr (ekil 5-9).
ekil 5-8: lkeye gre kredi alan firmalarn pay
Tayland % Brezilya ili Trkiye 30 Vietnam 20 in 10 Bulgaristan 0 0 25 50 Yzde 75 100 Kk Byk Kk ehir ve kasabalar 60 50 40

ekil 5-9: Firma byklne gre kredi alan firmalarn pay

70

Byk ehirler (>1 milyon nfuslu)

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

Kaynak: Trkiye ICS

134

5.21 Firma byklne baklmakszn, byk ehirlerde bulunan firmalarn kredi kullanmas dierlerinden daha olasdr. Firmalar bykle gre gruplandrldnda bile, bir milyon ya da daha fazla nfusa sahip olan ehirlerdeki firmalarn daha kk ehirlerdeki firmalardan daha sk borlanmas durumu geerliliini korumaktadr (ekil 5-9). lkeler arasnda tutarl kantlar bulunmamaktadr, fakat ili ve Brezilyaya ilikin veriler bunun evrensel olarak geerli olmadn gstermektedir. Bu durum muhtemelen banka ubelerinin byk kentsel alanlarda younlamasnn bir sonucudur ve bu nedenle bu eilim ehirlerin dndaki firmalarn krediye eriimindeki fiziksel bir engeli yanstabilir. 5.22 Trkiyedeki firmalar yeni yatrmlar iin dier lkelerdeki firmalara gre daha ok kendi kaynaklarna bel balamaktadr ve firmalarn finansal sektr kredileri yerine ticari kredi alabilmesine ilikin kantlar karktr. Trk firmalarnda yatrm amal kaynaklarn yaklak yars ieriden elde edilmektedir; bu oran sadece Brezilyada daha yksektir (ekil 5-10). Kaynak salama yaps farkl byklkteki firmalar arasnda benzerdir. Ticari finansman, ksa-vadeli finansman ihtiyalarnn yerini alma potansiyeline sahiptir; nk finansmana eriimi daha iyi olan byk firmalar i yaptklar firmalara daha yumuak deme koullar salayabilir (tedariki kredisi). Bununla birlikte, bunun Trkiyede etkili olup olmad ak deildir. 144
ekil 5-10: Yeni yatrmlar iin finansman kayna, lkeye gre
100 80 60
Yzde
Dier Ticari Kredi

ekil 5-11: Yeni yatrmlar iin finansman kayna, firma byklne gre
100 Dier

Kayt d kaynaklar

80 Ticari Kredi 60 Kayt d kaynaklar 40 Banka Finansman 20 z kaynaklar 0 Kk Orta Byk

Yzde

40
Banka Finansman

20
z kaynaklar

0 Vietnam Tayland Trkiye Brezilya in Sili

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

Kaynak: Trkiye ICS

5.23 Trk firmalarna sunulan faiz oranlar ve vade artlar uluslararas karlatrmalara gre zayf kalmaktadr. Avrupa mar ve Kalknma Bankas ibirlii ile Dnya Bankas tarafndan yakn zamanda gerekletirilen bir iletme anketi, Trkiyedeki ve karlatrma yaplan lkelerdeki kredi artlarna ilikin aklamalar yaparak ICS bulgularn tamamlamaktadr. ekil 5-12 ve 5-13te gsterildii gibi, Trkiyedeki firmalar blgedeki dier ykselmekte olan piyasalara gre yksek faiz oranlar ve ksa vadelerle kar karyadr. Makroekonomik koullarn iyiletirilmesi, faiz oranlarnn azaltlmasna ve vadelerin geniletilmesine katkda bulunacaktr.
144

ICS verilerine gre, ticari finansman dier kaynaklara gre kktr ve finansmna eriimi daha iyi olan byk firmalar kk firmalara gre daha yumuak ticari kredi koullarndan faydalanmaktadr. Firmalara ilikin dier bir finansal bilgi kayna, ticari kredilerden gerekte kk firmalarn daha fazla yararlandn ortaya koymaktadr. (ki almann metodolojisi, firma rneklemi ve zaman dilimi farkldr)

135

ekil 5-12: Nominal faiz oran, 2005

25

ekil 5-13: Ortalama kredi vadesi, 2005

60 50 40

20

15 Percent Yzde

Ay 30 20

10

10
Macaristan Hungary Hrvatistan Croatia Macaristan

Bulgaria Bulgaristan

Trkiye Turkey

Estonya Estonia

Bulgaristan

Trkiye

Ukrayna Ukraine

Litvanya Lithuania

Ukrayna

Slovenya Slovenia

ek Cum. Czech

Litvanya

ek Cum.

Letonya Latvia

Romanya Romania

Slovakia Slovakya

Romanya

Polonya Poland

Rusya Russia

Kaynak: Ortam ve letme Performans Anketi

Kaynak: Ortam ve letme Performans Anketi

5.24 hracat olmayan firmalar iin cazip koullarla yerel para birimi zerinden borlanabilmek nemlidir ve yerel para biriminde finansman artmaktadr. 2005 ylnda yerel para birimi cinsinde salanan finansman toplam kredilerin yzde 72sini olutururken, dviz cinsinden finansman yzde 28lik oranna sahipti (Tablo 5-3). Dviz cinsinden borlanma, salam dviz kazanc olmayan ya da finansal hedging rnleri kullanmayan firmalar iin dviz kuru riskine yol amaktadr. 145 Yerel para birimi cinsinde kredi verme, enflasyondaki ve orta vadeli faiz oranlarndaki dten sonra artmtr ve genellikle YTL cinsinden borlandklarndan dolay kk firmalar bu eilimden zellikle yararlanmaktadr (Tablo 5-3).
ekil 5-14: Dviz cinsinden yurtii banka kredilerinin pay
70 60

Tablo 5-3: Dviz cinsinden ortalama borlanma pay, 2005

Firma bykl Toplam 13,7 39,6 28,1

Kk

Slovakya

Slovenya

Letonya

Polonya

Percent

40 30 20 10
May s 03 May 03 May s 04 May 04 May s 05 May 05 May s 06 May 06 Kasm 03 Nov 03 Kasm 04 Nov 04 Kasm 05 Nov 05 Kasm 06 Nov 06 ubat 04 Feb 04 ubat 05 Feb 05 ubat 06 Feb 06 A ustos 03 Aug 03 A ustos 04 Aug 04 A ustos 05 Aug 05 A ustos 06 Aug 06 ubat 07 Feb 07 ubat 03 Feb 03

hracat olmayan firmalar hracat firmalar Toplam

12,1 22,8 15,0

12,4 34,0 24,0

Orta

50

20,4 47,7 41,6

Yzde

Kaynak: Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu

Kaynak: Trkiye ICS

145

Byk ilemler iin, firmalar riski azaltmak iin dviz trevleri piyasasna eriebilir.

136

Byk

Estonya

Rusya

Hrvatistan

DEEN ORTAM VE FNANSAL ARACILIIN NNDEK YEN ZORLUKLAR

5.25 Finans piyasalarnn deiimi, byk lde finansal sektrn faaliyet gsterdii ekonomik koullar tarafndan ynlendirilir. Sektr, gelien finansal araclk ortamna yant verdike, finansal hizmetlerin hem kapsam hem de lei muhtemelen artacaktr. Mali istikrarszlk ve aklar, gemite daha derin ve daha karmak bir finans sektrnn gelitirilmesinin nnde kritik engeller tekil etmitir. Son birka yl ierisinde makroekonomik ortam deitiinden, finansal kurulular yeni rnler sunarak ve zel sektre verilen kredileri geniletmeye abalayarak bu deiime tepki vermitir. 5.26 Trkiyede finans sektrnn gelitirilmesi iin mevcut zorluklarn erevesi, Trk iletmelerin ihtiyalarna hizmet eden finans sektrne daha fazla yardmc olur hale gelmi olan ekonomik ortam tarafndan izilmektedir. Blm 1de tartld gibi, iyiletirilmi maliye ve para politikalar, zel sektr nclnde bymeye imkan tanmtr ve burada finans sektr temel bir rol oynamtr. 5.27 Enflasyon ve faiz oranlar bu noktada tarihsel olarak dk dzeydedir ve dviz kuru ve faiz oran istikrarszl azaltlmtr; bu da yerel para birimi cinsinden daha uzun vadeli finansal szlemeler yaplmasna imkan tanmaktadr. Son birka onyllk dnemde Trk iletmelerini rahatsz eden yksek ve istikrarsz faiz oranlar, son zamanlarda yerel para cinsinden orta vadeli kredi vermek iin uygun dzeylere indirilmitir. Uluslararas sermaye piyasalarnda Trk liras faiz oranlar 2005 yl balarnda yzde 10un altna dmtr (ancak daha sonra yzde 4 kadar artmtr). Daha uzun vadeli krediler uygun hale geldike, finans sektr projelerin daha uzun geri deme vadeleriyle finansman salayabilir ve bu suretle de firmalarn stratejik bymesini finanse edebilir. Daha uzun vadeli bir zm, proje risklerini daha etkili bir biimde ynetebilen yerli sermayenin geliiminde yatmaktadr. 5.28 Azalan kamu borlar ve gl uluslararas sermaye aklar, zel sektr yatrmlar iin gerekli olan kaynaklarn salanmasnda etkili rol oynamaktadr. Kamu borlar 2002 ve 2005 yllar arasnda GSMHnn yzde 79undan yzde 56sna inmitir ve sonu olarak devlet tahvilleri 2005 ylnda banka varlklarnn yzde 30u seviyesine inmitir. Bu durum, bankalarn zel sektre kredi salamas iin bir tevik yaratmtr. Son zamanlarda, yabanc sermaye ak son derece gl olmutur. 146 Bu aklarn bir ksm bankalara kredi olarak gelmi ve yurtii kredi genilemelerine katkda bulunmutur. Yukarda tartlan bankaclk sektrndeki stratejik yatrmlara ilave olarak, sendikasyon ve sekuritizasyon kredileri 2005 yl sonunda 15 milyar ABD$na ulamt. Bu aklarn dier bir ksm stanbul Menkul Kymetler Borsasna zsermaye yatrmlar olarak geliyordu. MKBde ilem gren menkul kymetlerin deerinin yaklak te ikisi ya da GSYHnn yaklak yzde 10u imdilerde yabanclarn elindedir. Aklarn dier bir ksm ise yukarda tartld zere firmalara dorudan bor olarak geliyordu (ekil 5-4). Bununla birlikte yurtdndan stratejik olmayan sermaye aklarna gvenmek, hem bankaclar hem de kurumsal borlanclar uluslararas yatrmclar arasndaki deien piyasa alglamas riskine maruz brakmaktadr. Mays ve Haziran 2006daki olaylar, uluslararas yatrmc alglamasndaki ufak rahatszlklarn Trkiyedeki dviz kuru ve faiz oranlarnda nemli sonular yaratabildiini gstermitir.

146

Net sermaye ak, demeler dengesinin mali hesab olarak hesaplanr.

137

5.29 Finans sektr, ters toplanma etkisi 147 (reverse crowding effect) ve yabanc sermaye aklarnn verimli zel sektr yatrmlarna araclk etmesinin salanmasnda temel bir rol oynamaktadr. Kamunun borlarn azaltmas ya da yabanclarn veya yerli zel sektrn kamuya bor vermesi durumunda kaynaklar elde edilebilir hale geldiinden, fonlarn en iyi yatrm olanaklaryla birlikte firmalara aktarlmasn salamada etkili bir finans sektr kritik nem tamaktadr. Yurtdndan dorudan borlanmaya sadece byk ya da yabanclara ait firmalar eriebilmektedir. Orta byklkte ya da kk firmalar iin fonlara yerli finans kurulular araclk etmektedir. 5.30 Trkiye son zamanlarda faiz oran artlar ve kur deerinde azalma yaam ve bu durum son birka yllk eilimi tersine evirmitir. Bununla birlikte, bunlar 2002den bu yana kaydedilen baarlara nazaran kk aksaklklar olarak kalmaktadr. Mays 2006 ortalarndan bu yana, ykselmekte olan piyasalardaki istikrarszln mali iaretleri Blm 1de bahsedildii zere artmtr. Sklaan uluslararas likidite, Trkiyedeki artan enflasyon, Trkiyenin reformlara ynelik politik vaatlerinin belirsizlii ve GSYHnn yzde 6sn aan cari ilemler a faiz oranlarn yukar karm ve Trk lirasnn deerini yitirmesine yol amtr. Bununla birlikte ekil 5-15 ve ekil 5-16da grld gibi, dnem boyunca reel ve nominal faiz oranlarndaki azalma dikkate alndnda bu aksama kktr.
ekil 5-15: EMBI+ Spreads
500 450 400 350

ekil 5-16: 1 yllk Hazine Bonolarnn reel faiz oranlar

70 60 50 Percent
%

1 year T-bill yield yllk Hazine bonosu getirisi Expected yield Beklenen real reel getiri

Baz 300 Puan 250 200 150 100 50 0 Ara 05 Mar 06 Haz 06 Ara 06 Eyl 06 Mar 07

40 30 20 10 May 02 May s 02
Mays 03

May 04 May s 04

May 05 Mays 05

Eyll 05

Mays 06

Jan 02 Ocak 02

Jan 03 Ocak 03

Jan 04 Ocak 04

Jan 06 Ocak 06

Sep 02 Eyll 02

Sep 03 Eyll 03

May 03

May 06

Jan 07 Ocak 07

Trkiye

Kresel endeks

Arjantin

Brezilya Rusya

Ukrayna

Kaynak: www.cbonds.info

Kaynak: Bloomberg

5.31 Finans sektr ak bir biimde irketler kesimine aracln gelitirmi olmasna karn, destekleyici makroekonomik ortamn gemii dikkate alndnda performans etkileyici deildir. irketler kesimine verilen banka kredileri, irketler kesiminin yurtdndan ald borlar ve MKBde ilem gren firmalarn piyasa deeri, 1999daki finansal krizden nceki GSYH oranyla yaklak ayn dzeydedir. 5.32 yi ileyen bir kredi garanti piyasas, belirli durumlarda KOBlere kredi salanmasna yardmc olabilir. Trkiye kk bir kamu garanti fonuna (kamuya ait Eximbank araclyla salanan ihracat kredi garantileri) ve bymekte olan bir kredi
crowding out effect, zel sektr yatrm zerindeki devlet aklarnn etkisidir. Bu aklar fonlar finansal sektr araclyla emer ve bu suretle de zel sektr finanse etmek iin uygun olan fonlar snrlandrr. Bunun tersine, hkmet aklarn azalttka tersi olur ve zel sektr iin daha fazla fon uygun hale gelir. Bu durum reverse crowding out effectolarak adlandrlr.
147

138

May 07

Sep 04

Jan 05

Sep 05

Sep 06

Mays 07

Ocak 05

Eyll 04

Eyll 06

sigortas piyasasna (kredi garantileri salayan zel sigorta piyasas) sahiptir. Trkiye Kredi Garanti Fonu (KGF), 2006 yl itibaryla 52 milyon ABD$ tutarnda kredi garantileri salayarak KOBlerin finansmana eriimini desteklemektedir. Bu program, Trkiyedeki tketici kredisi haricindeki kredilerin yzde 0,07sini kapsamaktadr. Kredi riskini ibirlii yapt 17 banka ve finansal kurulula paylaarak 250den az iisi olan iyerlerini hedeflemektedir. 148 KOBler iin yllk yzde 3 maliyetle borlarn 400,000 Avroya kadar ve riskin yzde 80ine kadar garanti altna alnabilir. Bu maliyet nemlidir ve fonlarn yksek riskli borlanclara - yani, baka trl kredi almada glk yaayacak olanlara- gitmesini salamaktadr. KGF son yllarda sratli bir biimde bymtr ve bu fonun finansal performans, program parametrelerinin dzeltilmesinin gerekip gerekmediini deerlendirmek amacyla analiz edilebilir. Trk Eximbank, Trk ihracatlara 2005 ylnda yaklak 4 milyar ABD$ tutarnda geleneksel ihracat kredi garantileri salamtr. Sigorta irketleri 2006nn ilk yarsnda 3 milyon ABD$dan daha fazla kredi sigortas pirimi toplamtr ve iler kk kalmasna karn, 2005teki ayn dneme gre yaklak e katlamtr ve daha fazla kredi oluumu iin umut vaat edebilir. 5.33 Kredi bilgileri, teminat ve kurumsal ynetiim gibi finansal araclk iin gerekli kurumsal ortamdaki eksiklikler, kukusuz tketicilerin krediye kar nyargl olmasna ve irketler kesiminin finansmana eriiminin frenlenmesine katkda bulunmutur. Bu sistemleri doas gerei lkeler arasnda karlatrmak g olmasna karn, Yapma Kolayl raporu, teminatn etkili kullanm, iflas kanunlar ve prosedrleri ile teminat sicili de dahil olmak zere, finansal aracln yasal erevesinin kalitesi iin bir yaklam ortaya koymaktadr (ekil 5-17). Trkiyenin alt sralarda bulunmas, nemli ilerlemelerin mmkn olduunu gstermektedir. Kredi Piyasas altyapsna ilginin olmamas, son birka onyllk srete zel sektre kredi verilmesini engelleyen makroekonomik koullar dikkate alndnda artc deildir; fakat piyasa koullar imdi zel sektre araclk iin yardmc olduundan bu konular kritik hale gelmektedir. Kredi bilgileri, muhasebe kalitesi, teminat kullanm iin yasal ereve ve kurumsal ynetiim, irketler kesimi kredi piyasasnn gelitirilmesi iin kritik alanlardr ve her biri sonraki ksmda detayl olarak tartlmaktadr. Finansal aklama ve iflas rejimi bu raporun ikinci blmnde ayr ayr vurgulanmaktadr.

148 Halkbankas, Ziraat Bankas, Garanti Bankas, Vakflar Bankas, ekerbank, Yap Kredi Bankas, Tekstilbank, Albaraka Trk, Trk Ekonomi Bankas, Finansbank, Denizbank, Garanti Leasing, Halk Leasing, Bank Asya, Trkiye Finans, Aklease ve Finans Leasing.

139

ekil 5-17: Yasal haklar endeksi 149

10 9 8 7 6 lek1-10 5 4 3 2 1

Vietnam

Brezilya

Polonya

Trkiye

in

ili

Tayland

Kaynak: Yapma Kolayl 2007 Not: (lek: 1-10 yksek deer daha iyidir)

KRED BLGLERNN GLENDRLMES

5.34 Firmalara ilikin daha iyi kredi bilgilerinin gelitirilmesi bankalarn, leasing firmalarnn ve factoring firmalarnn KOBlere verdii kredileri geniletmeye yardmc olacaktr. Kredi brolar kreditrlere borlularn geri deme kapasitesi gibi bilgiler salamasnn yan sra, borlularn deme istekliliini de arttrmaktadr; nk kt bir kredi gemii gelecekte krediye eriimini kstlayacak ya da en azndan kredi maliyetini arttracaktr. 5.35 zellikle kk firmalar iin olmak zere, finansal ykmllklerin gemi performans, finans kurulularnn kredi verip vermeme kararnda ya da hangi fiyatla vereceinde byk nem tamaktadr. Dorulanabilir iyi kredi gemii, borlunun hem ykmllklerini yerine getirme kapasitesi hem de iradesine sahip olduuna ilikin gven salar. Byk firmalar finansal durumlarn belgelemek iin daha iyi finansal bilgilere sahiptir ve bunlarn kredi hacimleri byk olduundan bankalarn firmalar dikkatli bir biimde deerlendirmek iin daha fazla zaman harcamas mmkndr. Dier taraftan, KOB'ler iin iyi bilgilere ucuz eriim gereklidir. 5.36 Trkiye, iki nemli kredi brosuna sahiptir, Trkiye Kredi Kayt Brosu (KKB) ve Merkez Bankas Krediler Birimi. 150 KKB, Trkiyedeki 10 byk bankaya aittir ve 28 banka ve tketici finans kurumu ile bilgi paylamaktadr. Sadece tketici kredisi amalayan bireylere ilikin bilgileri deil, ayn zamanda kk iyerleri iin deerli olan bilgileri de yaymaktadr;
149

Yasal haklar endeksi eitli gstergelere dayanmaktadr. Kanunun aadaki zelliklerinin her birisi iin 1 puan verilmektedir: (a) bir borlu yeniden yaplandrmaya gittiinde, gvenceye alnan alacakllar teminatlarna el koyabilir mahkeme tarafndan uygulanan otomatik durdurma ya da varlk dondurma bulunmamaktadr; (b) hkmet ya da iiler gibi dier taraflardan ziyade, iflas eden bir firmann tasfiyesinden elde edilen gelirler ilk olarak gvenceye alnan alacakllara denir; (c) yeniden yaplandrma srasnda ynetim yerinde durmaz yeniden yaplandrma srasnda ilerin ynetilmesinden bir idareci sorumludur; (d) teminat szlemelerinde varlklarn spesifik tanmlamasndan ziyade genel olarak tanmlanmasna izin verilir; (e) teminat szlemelerinde borcun spesifik tanmlamasndan ziyade genel olarak tanmlanmasna izin verilir; (f) tzel ya da gerek herhangi bir kii mlk olarak teminat verebilir ya da alabilir; (g) tanr mallara ilikin cretleri ieren birleik bir tescil dairesi faaliyettedir; (h) gvenceye alnan alacakllar iflas halinde ncelie sahiptir; (i) taraflar szleme yoluyla prosedrlerin uygulanmas zerine anlaabilir; ve (j) alacakllar mahkeme dnda teminatlara el koyabilir hem de satabilir. 150 Bu ksm, ksmen Bayan Margaret Miller (Dnya Bankas personeli) tarafndan Trkiye KOBlerin Finansmana Eriimi raporunu hazrlarken yaplan almaya dayanmaktadr.

140

Bulgarista

nk bunlarn kredi kalitesi sahiplerinin kredi kalitesi ile yakndan ilikilidir. 151 Bilgiler etkili bir biimde datlmakta ve hem pozitif hem de negatif bilgileri iermektedir.152 Trkiyede zel sektre verilen dk kredi dzeyine gre nfusun byk bir ksmn kapsamaktadr (ekil 5-18). Merkez Bankas Krediler Birimi, dk bir eiin zerindeki bireyleri ve firmalar kapsamaktadr ve bilgiler hem bankalardan hem de leasing ve factoring kurulular gibi banka d kredi kurulularndan toplanmaktadr. Bilgiler hem kredileri hem de garantiler ve taahhtler gibi bilano d kalemleri ve ayrca gecikmi demelere ilikin bilgileri kapsamaktadr. Veriler sadece bir zaman noktas iin salanmaktadr, bu yzden kullanclar bir zaman perspektifine sahip olmalar iin Krediler Biriminden ald bilgilere dayal kendi veritabann tutmaldr. Bilgiler KKBden elde edilen bilgiler kadar elverili bir biimde mevcut deildir ve kapsam olarak daha dardr. Bilgiler periyodik olarak toplu ekilde bankalarla paylalr ve bu durum bilgi edinmede kk bir gecikmeye yol aar. Krediler Biriminin kapsad bireyler KKBden ok daha azdr ve Krediler Biriminin asl nemli katks firmalar ile ilgilidir (ekil 5-19). Kredi brolarna ilave olarak, Adalet Bakanl szleme ihlali, yaplmayan demeler ve iflaslara ilikin hukuk davalarnn kaydn tutar; bu bilgilerin elde edilmesi iin takip edilmesi gereken prosedrlerin hantal iledii belirtilmektedir. Adalet Bakanlnn kaytlarna internet zerinden eriime imkan veren reformlar yoldadr. Etkili bir biimde uygulandnda bu reformlar kreditrlerin, firmalarn kredi risklerini deerlendirme yetenei glenecektir.
ekil 5-18: zel kredi brolarnn kapsam
60 53.6 50 Percent of adults Yeti kin Yzdesi 40 30 22.1 20 10 0 China in 0 0
ili Chile Bulgaristan Bulgaria

ekil 5-19: Kamu kredi brolarnn kapsam

60 50 45.7

38.1 27.6 18.4

Yeti kin Yzdesi Percent of adults

40 30 20 13.6 10 0 0
Bulgaristan Bulgaria Tayland Thailand in China

9.6 4.9 0 0.4

Trkiye Turkey Brezilya Brazil ili Chile

Thailand Tayland

Trkiye Turkey

Poland Polonya

Kaynak: Yapma Kolayl 2006

Kaynak: Yapma Kolayl 2006

5.37 KKB, firmalara ilikin hem pozitif hem de negatif bilgileri kapsayan bir veritaban gelitirmektedir. Bu giriim iin gerekli olan ve ticari bro olarak adlandrlan operasyonel altyap 2005 yazndan beri hazrdr, fakat veritabanlar henz oluturulmaktadr. KKB, ayn zamanda KOBlere hizmet veren leasing ve factoring kurulular gibi dier banka d finansal kurulular da kapsamay planlamaktadr. Ticari kredi brosunu faaliyete koymak, finansal kurulularn KOBlere daha iyi hizmet vermesine yardmc olacaktr. 5.38 Tketici haklarnn korunmasnda AB mevzuatnn baarl olmasn engelleyen eksiklikler hakimdir. Tketiciler kendi kredi raporlarnn kopyasn alamamaktadr. Kredi bilgilerine erimeden nce tketici onay alnmamaktadr ve bankalarn dnda ikayetleri ele
Sonraki ksmda ekil 4-25te gsterildii gibi, kiisel varlklar zellikle kk iyerlerinde nemli teminat kaynaklardr. Negatif bilgiler ykmllkleri yerine getirememeyi, ge demeleri vs. gstermektedir, pozitif bilgiler ise genel olarak gemi deme rneklerini gstermektedir.
152 151

141

Polonya Poland

Brezilya Brazil

alan bir uyumazlk zm mekanizmas bulunmamaktadr. Kredi brosu, tketicilerin bilgilere itiraz etmesi halinde kredi bilgilerini dorulayacak bir sisteme sahiptir. Bu sistem, kredi bilgilerini kullanan bir bankann bilgileri salayan bankay sorgulamasna imkan verir. Yani, sistem btnyle bankalar arasnda iseldir. Bu sistem, 2004 ylnda 35.000 sorgulama ile youn bir biimde kullanlmaktadr ve uyumazlklarn byk bir ounluunun bu yolla zld sylenmektedir. Bununla birlikte, bu sistemden baka tketicinin tek sorun zme mekanizmas mahkeme sistemidir.
5.39 Kredi bilgilerinin glendirilmesine ilikin neriler: KKBde ticari kredi brosunun faaliyete gemesinin tevik edilmesi ve bronun bilgi tabann geniletmesine yardm edilmesi. Bro, KOBlere kredi verilmesi zerinde nemli bir uyarc etkiye sahip olacaktr. Bankalar ve kredi brosu zel kurulular olmasna 153 ve karar byk lde bunlarn elinde olmasna karn, kredi verme srecinin balatlmas nndeki engeller ele alnabilir. Kamu kredi brosundan salanan kredi bilgilerinin zel kredi brosunun bilgilerine katlp katlmayacann gzden geirilmesi. KKB, bankalara kredi bilgileri salamak iin iyi gelitirilmi bir iletim platformuna sahiptir ve bankalar tketici kredilerine ilikin mevcut sistemin faydal olduunu teyit etmektedir. Bu nedenle, KKBnin veri iletim platformunun dier kaynaklardan elde edilen bilgileri yaymaya ynelik kaldra etkisi, kredi bilgilerinin yaylmas iin etkili bir yntemi olabilir. Kredi bilgileriyle ilgili olarak tketici haklarnn uygulanmas. BDDK, finansal hizmetlerden yararlanan tketicilerin haklarn korumaktan sorumludur ve bu sorumluluk kredi brolarnn denetlenmesini iermektedir. Kredi brolarnn dzenlemesi, doas gerei ok kolay olmasna karn, genellikle makul bir cretle kredi dosyalarnn bir kopyasnn alnmas hakk gibi baz temel haklar salamakta ve adli olmayan bir uyumazlk mekanizmas iin ereve belirlemektedir.

TRKYEDE TEMNAT KULLANIMININ GLENDRLMES

5.40 Teminat kullanmnn glendirilmesi, Trkiyede finansmana eriiminin gelitirilmesi iin nemli bir potansiyele sahiptir. Teminatlar, borlularn borlarn deyememesi durumunda kreditrlere gvence salamaktadr. Teminatn kaybetme korkusu borlularn deme istekliliini arttrmaktadr. Teminat verebilen firmalarn, etkili bir teminat salayamayan firmalardan daha iyi koullar altnda ve daha yksek miktarlarda krediler elde edebildikleri sabittir. Trkiyede teminat tm kredilerin yaklak yars iin kullanlmaktadr ve karlatrma yaplan lkelerden daha dk bir orandr (ekil 5-20). Arazi ve binalarn kullanm ve tanabilir teminat kullanm aada ayr ayr ele alnmtr.

153

Baz bankalar devlet kontrolndedir; ancak bu gndemi gelitirecek uygun kurulular deillerdir.

142

ekil 5-20: En son kredileri iin teminat gereken firmalarn pay

100 90 80 70
Yzde Percent

60 50 40 30 20 10 0
Vietnam

Chile ili

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

5.41 Son birka yldr, Trkiye ipoteklerin icra srecinin glendirilmesi, gayrimenkul deerleme, tketici hakknn vurgulanmas ve ipotek gvenceleri iin bir ereve gelitirilmesi de dahil olmak zere, kapsaml bir konut finansman reformu zerine alma yrtmektedir. Bankalar, ksmen, 2006 ylnda geirilmesi ve 2007 yl balarndan yrrle girmesi beklenen nerilen konut finansman yasasnn getirecei faydalar gz nne alarak, byk miktarlarda krediler vermektedirler (ekil 5-21). Reformlarn balca piyasa bileenleri, teminat olarak gayrimenkullarn gsteren firmalarn finansmana eriimini gelitirecektir. Trkiyedeki firmalarn hemen hemen te ikisi kendi arazi ve binalarna sahiptir; buna karlk yaklak yzde 37'si arazi ve binalar kiralamakta ya da leasing ilemi yapmaktadr. Metin Kutusu 5-1, u anda hazrlanmakta olan konut finansman reformlarna genel bir bak salamaktadr.
ekil 5-21: Konut kredileri
25

20 BiMilyar llion TRY YTL

15

10

Jun 03 Haz 03

Jun 04 Haz 04

Jun 05 Haz 05

Dec Ara 02 02

Dec 03 Ara 03

Dec 04 Ara 04

Dec 05 Ara 05

Jun 06 Haz 06

Kaynak: TCMB. Not: Veriler, mevduat kabul eden bankalar tarafndan verilen kredileri yanstmaktadr.

5.42 Konut finansman piyasas reformlar ayn zamanda bankalarn risklerini ynetmelerine ve nerdikleri orta vadeli faiz oranlarn azaltmalarna yardmc olacak ipotek tahvillerinin ve ipotek destekli teminatlarn getirilmesini kapsamaktadr. Faiz oran

143

Dec 06 Ara 06

Bulgaristan Bulgaria

Turkey Trkiye

China in

Tayland Thailand

Polonya Poland

Brazil Brezilya

riski zellikle nemli olmutur nk Trkiyede konut finansman kredileri kanunen sabit bir faiz oran tamaldr (deiken faiz orannn tersine). Bankalar, YTL cinsinden orta ve uzun vadeli kredi vermelerinden kaynaklanan faiz oran riskini nlemek iin uluslararas bir dviz swap piyasas kullanmaktadr. 154 Bununla birlikte, bu piyasa kusursuz deildir, nk ne kredi riskini ne de n deme riskini kapsamaz. n deme riski, faiz oranlar azaldnda borlularn kredilerini dk faiz oranlar zerinden nceden demesi ya da yeniden finanse etmesi durumudur. Bunun olmas durumunda, bankalar konut finansman kredileri zerinden daha az faiz geliri elde eder, fakat dviz swap anlamas iin halen yksek faiz oran demeleri gerekmektedir ve bylelikle bir zarara urarlar. Trkiyedeki faiz oranlar yksek ve istikrarsz iken, n deme riski nemlidir. kincil konut finansman piyasas n deme riskini teminatlarn sahibine geirerek bu sorunu hedeflemektedir.
Kutu 5-1: Hazrlanan Konut Finansman Reformlar Konut finansman iin yasal ereveyi modernize etmeye ynelik abalar olduka yolunda gitmektedir. Reformlar Trkiye Sermaye Piyasas Kurulu tarafndan savunulmakta ve Dnya Bankas tarafndan ynetilen bir lk Giriim hibesi ile desteklenmektedir. Reformlar:

poteklerin icraya verilmesi iin gereken srenin ksaltlmas; Gvenilir ve tutarl deerlendirmeler yapmak iin ekspertiz mesleinin dzenlenmesi; Konut kredilerinin sabit faiz kredileri olmas artlarnn yumuatlmasn ierecek ekilde
tketici haklarnn vurgulanmas yoluyla birincil piyasann glendirilmesini amalamaktadr. Reformlar ayn zamanda:

potek teminatl tahviller ve ipotek destekli menkul kymetleri tanmlanmasn ierecek ekilde
ipotek sermaye piyasas enstrmanlarnn dzenlenmesi;

potek Finansman Kurulular olarak adlandrlan ikincil piyasa kurulularnn dzenlenmesi

yoluyla ipotekler iin ikincil piyasann kurulmasn amalamaktadr. potek Finansman Kurulularnn yukarda sz edilen menkul deerleri karmasna ve ilk bor verenlerden kredileri satn almasna ya da teminat olarak konut kredileri tarafndan desteklenen ilk bor vericilere kredi vermesine izin verilecektir. Kaynak: Trkiyede Konut Finansman, Trkiye Sermaye Piyasas Kurulu, Kasm 2005.

5.43 Firmalar tanmaz varlklardan ok tanr varlklara sahiptir ve tanr varlklar Trkiyedeki firmalar iin nemli teminat kaynaklar olabilir. Arazi ve binalar genellikle teminat olarak kullanlmaktadr nk deerleri yksektir ve zaman iinde iyi korunurlar, mlkiyeti aktr ve el konmas kolaydr. Bununla birlikte tanr varlklar firmalarn varlklarnn daha byk bir ksmn oluturmaktadr. Arazi ve binalar firma varlklarnn yzde 4 ve yzde 6,3n oluturmasna karn, makine, tat ve ekipman gibi dier varlklar yzde 20,3n ve alacak hesab yzde 24,6sn tekil etmektedir (ekil 5-22). Bulgular, bu gibi varlklardan teminat iin yeterince yararlanlmadn gstermektedir. Arazi ve binalar teminat iin kullanlan temel bir kategoridir ve kiisel varlklar ve garantiler tek bana en byk kategoridir (ekil 523). 155
154

Dviz swap piyasasnda, Trk Bankalar Avro ya da ABD$ karlnda YTL verme anlamasna girerler ve swap ile dviz cinsindeki krediyi eletiren bankalar orta ya da uzun dnemli YTL sabit faiz oranl bir ykmllk elde ederler. Bu piyasa, hem 5 hem de 10 yllk vadeler iin olduka iyi gelimitir. 155 ekil 5-22 ve 5-23teki kategorilerin ayn olmadna dikkat edin.

144

ekil 5-22: eidine gre varlklarn dalm

Binalar veya Kiralanan varlklarda Yaplan iyiletirmeler: Yzde 6,3 Arazi: yzde 4,0

ekil 5-23: Firma byklne gre teminat eidi, Trkiye

Aralar, yzde 8 Nakit ve dier Likit varlklar, yzde 9

Makine, ara, ve ekipman: yzde 20,3 Dier: Yzde 44,7

Alacak hesab: yzde 24,6

Tesis ve makine, yzde 17

Alacak Hesab, yzde 4

Arazi ve binalar, yzde 27

Kiisel varlklar ve nc taraf kiisel garantileri, yzde 35

Kaynak: Trkiye ICS

Kaynak: Trkiye ICS Not: Bu grafik, kredinin teminatla korunmas durumunda firmalar tarafndan elde edilen son kredi iin kullanlan teminat eidinin firmalar arasndaki dalmn yanstmaktadr.

5.44 Tanr teminatn etkili kullanm yasal ve kurumsal yetersizlikler tarafndan engellenmektedir. 156 Yasal rejimdeki sorunlar ve teminata kar taleplerin tescili iin verimsiz olan sistem, finansmana eriim iin tanr teminattan yararlanmann nndeki balca engellerdir. 157 Tanr teminatn etkili kullanmnn nndeki engeller, teminat kullanm srecindeki oluturma, ncelik, ilan ve icra gibi farkl aamalarla ilgilidir. 5.45 Trkiyedeki teminat hakknn oluturulmasna ynelik sistem eksiktir; varlk snflarnn kapsamnda aklar brakan eitli farkl kanunlara dayanmaktadr. Teminat yaratmaya ynelik yasal ereve, kopukluk ve kimi zaman tutarsz bir ereve oluturan saysz kanuna dayanmaktadr. 158 Ayrca, firmalarn sermaye stokunun tahmini olarak yzde 56sn oluturan nemli varlk snflar kanun kapsamnda yer almamaktadr ve bu varlk snflar bu nedenle teminat olarak ok daha az deerlidir. Bunlar rnein alacaklar hesabn, stoklar ve otomotiv d ekipmanlar iermektedir. Kanun tarafndan kapsanan baz teminatlar etkili bir biimde kapsanmamaktadr. rnein, medeni kanunda yer ald gibi tanr mlklerin rehni,
156 Tanr teminat rejimi ile ilgili detayl bir deerlendirme, Trkiyede Teminatn Yasal erevesindeki Sorunlar: Krediye Eriim zerindeki Etkiler adl almada yer almaktadr. Bu rapor Mart 2006da Trk Hkmeti ile ayrca paylalmtr ve bu ksmdaki analiz taslak rapora dayanmaktadr. 157 rnein makinelerin spesifik bir paras gibi belirli teminat eitlerinin satlmasna ynelik snrl pazarlar da, tanrlarn teminat olarak etkili bir biimde kullanmann nnde bir engel oluturmaktadr. Bununla birlikte, veresiye ekipman satabilen firmalarn gznde bu kk bir sorundur. Grlen Trk firmalar yeni olarak satlabilen her ekipmann kullanldktan sonra da kolaylkla satlabildiini savunmutur. Bankalar byk apl teminat yeniden satarken daha fazla zorlanabilmektedir. Bununla birlikte, reforme edilen sistemin zelliklerinden birisi, satclarn ekipman finansmannda ve bu nedenle de bu teminatn el deitirmesi ve satlmasnda daha byk bir rol oynamasdr. Bankalar daha sonra bu satclar finanse edebilir. 158 Medeni Kanun tanr mallarda bir zilyetlik rehnine izin vermektedir ve ayrca tapulu bir gayrimenkul zerindeki ipotek ile ilgili hkmler iermektedir. Ticaret Kanunu ve dolayl olarak Medeni Kanun gemilerin rehni ile ilgili hkmler iermektedir. Trk Sivil Havaclk Kanunu ve Medeni Kanun hava tatlar zerindeki ipotek ile ilgili hkmler iermektedir. Medeni Kanun ayrca motorlu tatlar ve srlar zerinde zilyetlik d rehin tesisine izin vermektedir. Medeni Kanunun tanrlarn rehnine ilikin maddeleri bu tanrlar ile ilgili hkmler iermektedir. Ticari letme Rehin Kanunu, bir giriime kar zilyetlik d rehin ile ilgili hkmler iermektedir. Bu rehin, iletmenin iindekileri ve demirbalarn (gayrimenkula fiziksel olarak bal olan tanr mallar) kapsamaktadr. Borlar Kanunu, teminat olarak alacak hesaplarndaki haklarn temlikine ilikin hkmler iermektedir.

145

sadece teminat zerinde tasarrufu bulunan alacakllarn ilemlerine uygulanr -gemiler, uaklar, srlar ve motorlu tatlar haricinde. Bu, teminat vermek iin ekonomik olarak etkili bir sistem deildir nk firmalar genel olarak faaliyetleri iin kendi varlklarna ihtiya duyarlar ve varlklarn alacaklya brakamazlar. Benzer ekilde, firma varlklarnn byk bir ksmn oluturan emtia senetleri ve alacaklar hesabnn kullanmnda baz spesifik sorunlar bulunmaktadr.
5.46 ncelik sistemi baz durumlarda ak deildir ve bor verenlerin teminat toplayamamas riskini yaratr. ncelik hakk, tasfiye durumunda alacakllara yaplacak demenin srasn belirler; dolaysyla ak bir ncelik sistemi bu nedenle nemlidir. Mevcut sistem karmaktr ve baz durumlarda farkl ncelik eitlerinden dolay kendi iinde tutarszdr zilyetlik yoluyla ncelik ve ilan yoluyla ncelik. Zilyetlik yoluyla ncelik tm tanr teminatlara uygulanr, yani teminatn sahibi olan alacakl ncelie sahiptir. Yukarda bahsedildii zere, ou varlklar iin bu yardmc deildir nk firmalar varlklarn retim srecinde kullanmaktadr. Bu sorunu ele almak iin, Trkiye snrl bir varlk grubu iin ilan yoluyla ncelik sistemine sahiptir: gayrimenkul, gemiler, hava tatlar, motorlu tatlar, srlar ve firma. lan yoluyla ncelik, belirli bir sicile bavurma yoluyla ncelii belirler, fakat farkl varlk snflar iin farkl siciller ve yntemler kullanlr. Sicil daireleri genellikle merkezi olmaktan ok blgeseldir ve balantszdr, bu durum sicil dairelerinin kullanmn doas gerei lke genelinde dolaabilen tanr mlkler iin etkisiz klmaktadr. Sicil dairesinde zilyetlik yoluyla ncelik ve ilan yoluyla nceliin e zamanl tesisi sorun yaratabilir, nk alacak iddiasn sicil dairesinde tescil ettiren bir alacakl, teminatn zilyetliini sonradan alan bir alacakldan daha az ncelie sahip olabilir. Sicil dairelerinin teknik kapasiteleri genellikle snrldr ve sicil dairesine telefon ya da internet yoluyla eriim salanmas yerine alacaklnn tescil dairesini kendisinin ziyaret etmesi gerekmektedir. Sicil daireleri tarafndan uygulanan cretlerin dk olduu sylenmesine karn, bilgilere eriim maliyeti yksek kalmaktadr. 5.47 Sicil dairesi sistemi ar miktarda bilgi iermektedir ve sicil dairesi iin yersiz sorumluluklar yaratmaktadr. Dier taraftan ilan sistemi paraldr ve ou durumda kullanl bir sistem bulunmamaktadr. Bavuru kurallar tm kredi szlemesinin ya da bundan kartlan geni bir zetin bavuruda sunulmasn gerektirmektedir. Daha modern sistemler ihbar zerine yaplacak bavurulara dayanmakta olup, bu sistemde sicil dairesi bir anlamann bulunduunu ilan eder ve yeni potansiyel borlu daha sonra anlama taraflarndan anlamann bir nshasn talep eder. Trkiye motorlu tatlar, gemiler ve uaklardaki teminat haklar iin ak bir sicil sistemine sahiptir, fakat dier varlk eitleri iin ak sistemler bulunmamaktadr. 5.48 cra sistemi, yani teminatn el deitirmesi ve sat, yava ve pahaldr. Sonu olarak, bor verenler sahip olunan teminatn asl deerinin yalnzca kk bir ksmn toplamaktadr. cra sistemindeki sorunlar icrann maliyetine nemli lde ek maliyet getirir. Trkiyedeki alacakllar teminat gvence altna almak iin sratli hareket edememekte ve mahkeme sistemindeki yava srece maruz kalmaktadr. Modern sistemlerde, bu sorunu amak iin adli olmayan el deitirme yntemi kullanlmaktadr. Adli olmayan el deitirmede, sulhla uzlamay engellemeden yaplabiliyorsa teminat mahkeme mdahalesi olmadan gvence altna alnabilir. Eer yaplamyorsa, modern kanunlar yarglama faaliyetlerine snr koymaktadr. Bu snrlar hzl ileyen bir el deitirme salamaktadr. Modern sistemlerin bu zellikleri, alacakllar tarafndan suiistimal edilmesi durumunda verilen nemli cezalarla ilikilidir. Trkiyede, tanr mlklerin sat prosedr kanunen aadaki uzun ve maliyetli prosedrleri gerektirmektedir:

146

Taraflara ibraz edilmesi ve yantlarn alnmasndan sonra, ilgili tutarn adli tasfiyesi, Mahkemenin atad bir muhammin memuru tarafndan mallarn kymet takdirinin yaplmas, ve Mahkeme tarafndan yetkilendirilen bir mezat tarafndan yrtlen ak arttrma.

Baz durumlarda, muhammin ve mezat cretleri teminatn deerini andrabilir. Baka durumlarda ise, bu sre dk bir fiyatla sonulanabilir nk adli ak arttrma allm bir ticari sat yntemi deildir. 159 Baz durumlarda, zetlenen srecin sresi teminatn deerinin nemli lde azalmasna neden olabilir. Srecin, mahkeme tarafndan ynetilen ve itirazlar ve temyizleri de ieren kymet takdir ksm, kymet takdirinden balangcndan ak arttrmaya kadar genellikle 12-18 ay srer. Bu durum, ou mallarn teminat olarak kullanlmasn neredeyse anlamsz hale getirir. Modern teminat ilemleri sistemleri, alacaklnn sat belirli koullar altnda ynetmesine imkan tanr. Alacakl genel olarak satta yksek fiyat elde etmede borluyla ayn menfaati paylar ve rnein alacaklnn teminat iin rehin alnan mallarn satcs olmas durumunda, kalemleri satmak iin son derece uygundur. Alacakl tarafndan idare edilen satlar ile ilgili kanunlarda, borlu ve alacakl haklarnn dengelenmesi nemlidir.

TEMNAT KULLANIMININ GLENDRLMESNE LKN NERLER

5.49 Tanr teminat rejimi nndeki engelleri hedefleyen yeni ve kapsaml bir kanun tasla hazrlanmas ve getirilmesi ve elikili mevcut kanunun dzeltilmesi. 160 Son zamanlarda onaylanan konut finansman kanunu, arazisi ve binalar olan borlularn bunlar teminat olarak rehin verebilmesi iin nemli faydalar salayacaktr. Tanr teminat rejiminin reformu, sonraki nemli bir admdr. Tanr teminatlara ilikin yeni bir kanunun uygulamaya konulmas, yukarda belirtilen tm hususlar hedeflemesi mmkn olmayan mevcut kanunlarn deitirilmesine tercih edilmektedir. Gvence altna alnan ilemlere ilikin kanun, tanr teminattaki teminat haklarnn tesisi, rhan, ilan ve icras ile ilgili hkmler ierecektir, dier taraftan ayr olarak ele alnan arazi ve binalar kapsamayacaktr. zellikle, yeni kanunun aadaki hkmleri salamas nerilmektedir:

Szleme yapan taraflara teminat nasl tanmlayacaklarna karar verme izin vermesi. lemlerin kendiliinden devam etmesinin salanmas. Bu, alacaklnn borlunun teminat satmas ya da dntrmesi halinde nceliini kaybetmeyecei anlamna gelmektedir. Yeni kanun kapsamna aadaki kalemlerin dahil edilmesi ncelik sorunlarn vurgulayacaktr: (a) mlkiyeti elinde bulundurarak sat, kiralama, emanet ve tanr mallarn sevkyat, (b) alacak hesaplar, (c) demirbalar, ve (d) emtia senetleri. Ek olarak, ihtiyati hacizler, gvenceye alnan ilemler kanunun ncelik kurallar kapsamnda en iyi ekilde ele alnmaldr.

159

rnein, iftlik ekipman en iyi bu ekipmanlarn satcs tarafndan satlabilir ya da rnein otomobiller iin daha iyi fiyatlarn elde edilebildii uzmanlam ak arttrmalar bulunmaktadr. 160 neri, gvenceye alnan ilemlere ilikin yukarda bahsedilen almaya dayanmaktadr.

147

Daha hzl teminat el deitirme ve satnn salanmas. 161 Borlulara haklar iin yeterli korunma salarken, adli olmayan el deitirmenin getirilmesi sulh yoluyla uzlamay engellemeden yaplabiliyorsa (yani bar bir yntemle yaplmaldr) el deitirme srecinin hzlanmasna yardmc olacaktr. Zorlama gerektiinde mahkeme emri iin tesis edilecek daha iyi ilemler de el deitirme srecini hzlandracaktr. Son olarak, alacak tarafndan ynetilen teminat sat da sreci hzlandracaktr; maliyet azaltabilir ve satta salanan fiyat ykseltebilir. Alacaklnn idare ettii satlarda, alacakl - borlu haklar dikkatli bir biimde dengelenmelidir. Tanr teminatlarda teminat hakk iin ulusal bir internet tabanl bavuru arivinin kurulmas. 162 Bu sistem mevcut sicil sistemin yerine getirilecektir. Yeni sistem, mlkiyet tescilini teminat haklar ihbar bavurularndan ayracaktr. Bu sistem, devlet ya da zel ileticiler tarafndan yrtlebilir.

TRKYEDE KURUMSAL YNETMN GELTRLMES

5.50 Gl kurumsal ynetiim firmalarn etkili bir biimde yatrm ekmesine ve bylelikle de srekli uzun vadeli bymesi iin gerekli olan sermayeyi elde etmesine yardmc olur. Blmn bu ksm, dier nemli ykselmekte olan piyasalardakine kyasla Trkiyedeki kurumsal ynetiim erevesinin kalitesini mercek altna almakta ve olas yasal ve kurumsal reformlar iin temel hususlar tanmlamaktadr. Metin Kutusu 5-2, kurumsal ynetiimin bir tanmn vermekte ve etkili bir kurumsal ynetiim erevesinin bileenlerini zetlemektedir. Yukarda tartld zere, kurumsal ynetiim erevesindeki zayfla karn Trkiyedeki borsa piyasa deeri nispeten yksektir. ABne katlma olaslnn gl yatrmc ilgisini srdrmesi muhtemeldir ve bu nedenle kurumsal ynetiimin zayflnn vurgulanmas Trk firmalar iin uygun piyasa koullarnn avantajndan yararlanmas iin bir olanak sunmaktadr. 5.51 Uluslararas bulgular, iyi kurumsal ynetiimin zel sektr verimliliini ve lkenin mali istikrarn gelitirebildiini gstermektedir. Firma dzeyindeki bulgular, gl kurumsal ynetiimin zayf ynetiime gre zsermaye zerinden daha yksek getirilere ve daha fazla etkinlie yol atn gstermektedir. Aratrma, kurumsal ynetiimin yatrm ortamn gelitirmeye yardmc olduu ve bylelikle de byme ve kalknmaya katkda bulunduu be alan tanmlamaktadr:

Yatrmclar ekerek ve hesap verebilirlik ve saydamlk araclyla kredi riskini azaltarak daha az maliyetle d finansmana yksek eriim; Daha fazla saydamlk ve hesap verebilirlik araclyla hisse senedi piyasalarnn ve etkili sermaye araclnn gelitirilmesi; Daha etkili izleme ve performans ynetimi araclyla gelimi operasyonel performans; Gelimi finansal ak izleme araclyla hem firma hem de lke dzeyinde dk finansal kriz riski; ve

161 162

neri, gvenceye alnan ilemlere ilikin yukarda bahsedilen almaya dayanmaktadr. neri, gvenceye alnan ilemlere ilikin yukarda bahsedilen almaya dayanmaktadr.

148

Hesap verebilirlik araclyla tm hissedarlar ile firmalar arasndaki, sosyal ve alma ilikilerinin gelitirilmesine de yardmc olan, daha iyi ilikiler.

5.52 Trkiyede temel kurumsal ynetiim meselelerinin analizi kstl ve eitli kaynaklara baml kalmaktadr. OECD tarafndan son zamanlarda kartlan bir rapor, OECD Kurumsal Ynetiim lkleri karsnda kurumsal ynetiimin analizini salamaktadr. Dnya Bankas Standart ve Kurallarn Karlanmas Raporu (2000), yasal ve dzenleyici ortama, ilgili kurulularn performansna (sermaye piyasas kurullar ve borsalar gibi) ve lt olarak ayn prensiplerden yararlanan i uygulamalarna bakarak kurumsal ynetiim erevesini deerlendirmitir. Dnya Bankasnn Yapma Kolayl raporlar, yatrmcnn korunmasna ilikin karlatrmal apraz-lke verileri salamaktadr. Muhasebe ve denetim 163 zerine son bir rapor, mevcut yasal ereveyi ve yerel firmalar tarafndan ulusal ve uluslararas standartlarn benimsenme dzeyini aklamaktadr (yukardaki finansal aklama ksmna bakn).
Kutu 5-2: Kurumsal ynetiim ve yararlar Kurumsal ynetiim, irketlerin ynetilmesi ve kontrolne ynelik yaplar ve sreleri gstermektedir. 164 Ynetim, ynetim kurulu, kontrol eden hissedarlar, aznlktaki hissedarlar ve dier hissedarlar arasndaki ilikilerle ilgilenmektedir. Bu ilikiler, dierlerinin yan sra hissedarlarn mlkiyet haklarn, bu haklarn uygulanmas ve korunmasna ynelik mekanizmalar ve adil kazan salanmasnn yolunu belirlemektedir. Kurumsal ynetiim ayrca bir firmann amalarn belirledii yapy ayarlamakta ve bu amalara ulama yollarn ve performans izlemesini belirlemektedir. yi kurumsal ynetiim, kurul ve ynetimin irketin ve hissedarlarnn kazancna olan amalar takip etmesi iin doru tevikler salamaktadr. Kurumsal ynetiim znde hesap verebilirlik ve saydamlk ile ilgilidir. Sorumluluk, bir irketi kontrol edenlerin tm hissedarlarn menfaatlerini dikkate almaya zorunlu olmasn salar. Saydamlk, dardakilerin bu hesap verebilirliin karlanmasn salamasna olanak verir. Modern bir irket, sadece hissedarlar ve alacakllar deil, ayn zamanda iileri (ve genellikle ii sendikalarn), mterileri, tedarikileri, devlet kurumlarn ve sivil toplum kurulularn da ieren saysz paydaa sahiptir. Yksek saydamlk ve hesap verebilirlik standartlarn da ieren gl kurumsal ynetiim dzenlemeleri, irketin ynetim organlarnn btn payda gruplarnn menfaatini dikkate almasn ve paydalar arasnda en iyi koordinasyon nlemlerinin bulunmasn salar. Kurumsal ynetiim erevesi bileenden olumaktadr. Bunlar: irketler kesiminin yasal ve dzenleyici ereveye uyum salama ilgisi ve istekliliini belirleyen (1) kanunlar ve dzenlemeler, (2) yasal ereveyi uygulayan denetleme ve dzenleme birimleri gibi kurulular, ve (3) genel i uygulamalardr (ya da irket kltr). ou deerlendirme ve anketler sadece yasal ve dzenleyici yaplar incelemektedir, buna karn genel i uygulamalar ayn zamanda kurumsal ynetiimin gerek kalitesinin belirlenmesinde de nemli olabilir.

5.53 Analiz, Trkiyedeki kurumsal ynetiim manzarasndaki eitli eksiklikleri gstermektedir ve unlar iermektedir: Gelimi aklama koullarna karn irket mlkiyet yaplar, ilemler ve mali tablolara ilikin gvenilir halka ak bilgi eksiklii; Ynetim kurullarnn yetersiz bamszl ve hesap verebilirlii ile hissedar davalar iin destekleyici olmayan yasal ortam; Kurumsal ynetiim uygulamalarnn denetiminde ilerleme olana.
163
164

Dnya Bankas Standartlar ve Kurallarn Karlanmas Raporu: Trkiyede Muhasebe ve Denetim.

Dnya Bankas Grubu Kurumsal Ynetiim Blm.

149

Bu hususlar aada tartlmaktadr.

5.54 Trk irketlerinin ynetiimi holding yaplar, younlam mlkiyet ve ieriden hakim olunan kurullar tarafndan karakterize edilmektedir. Bu kombinasyon, aznlk hissedarlarndan yararlanmak iin grup ii ilemleri kullanan ieridekilere ilikin kayglara yol amaktadr. Bu ilemler, nakit toplama amacyla irket varlklarnn satlmas, transfer fiyatlandrmas ve dier kurumsal ynetiim ihlalleri iin kullanlan tek ve en yaygn aratr ve ou analist, grup iin ilemlerin Trkiyede balca kurumsal ynetiim zaaf olarak kaldnda hemfikirdir. Grup ii ilemlerin kamuoyuna aklklkta bakmndan zayf olmas ykselmekte olan piyasalarda yaygn olarak grlmektedir; fakat bu sorun irket gruplarnn hakim olduu ve mlkiyetin younlam olduu Trkiyede daha kt durumdadr. Tahmini olarak MKBnin piyasa deerinin yzde 40 13 irket ve bunlara bal 8 banka tarafndan tutulmaktadr. Bunlar 11 nde gelen ailenin 11 holding irketi kontrol etmektedir. Saydamln olmamasna katkda bulunan bir unsur, borsada kaytl firmalarn holding irketlerinin genellikle borsada kaytl olmamas ve bylelikle de ayn aklama standartlarna tabi olmamalardr. 5.55 Trkiye aklanan bilgilerin boyutunun karlatrmasnda nispeten olumlu grnmektedir, 165 fakat dk ynetici hesap verebilirlii ve hissedar davalarnn almasndaki glklerden dolay yatrmcya koruma salamada zayf kalmaktadr. Dnya Bankas Grubunun Yapma Kolayl 2007 Raporu, Trkiyeyi yatrmclarn korunmas ile ilgili olarak incelenen 155 lke arasndan 60. sraya yerletirmektedir. Bu rapor, yneticilerin irket varlklarn kiisel menfaatleri 166 iin ktye kullanmalarna kar aznlk hissedarlar zerindeki korumann ne derecede gl olduunu, farkl gstergenin ortalamasn alarak 167 her lkedeki yatrmc korumasnn bileik bir endeksini kullanarak lmektedir: (i) ilemlerin saydaml (aklama derecesi endeksi), (ii) bana buyruk ilem sorumluluu (ynetici sorumluluk derecesi endeksi) ve (iii) hissedarlarn suiistimal nedeniyle grevlileri ve yneticileri dava etme yetenei (hissedar davalar kolayl endeksi). Bu endeksler, her lkeyi 1 ila 10 arasnda deien bir lek zerinden puanlamaktadr ve en uygun dzey 10dur. ekil 5-24, bir btn olarak Trkiyenin OECD lkeleri ortalamasnn ve dier ykselmekte olan gl lkelerin gerisinde kaldn gstermektedir. Tablo 5-4, Trkiyenin aklama derecesi bakmndan nispeten olumlu olarak grlmesine karn, ynetici sorumluluu ve hissedarlarn dava ama kolayl asndan puanlarnn nemli lde dk olduunu gstermektedir. Aadaki paragraf bu gstergeyi ayr ayr tartmaktadr.

Bu balamdaki aklama, bir grup ii ilemin aklanmasn gstermektedir; finansal raporlarn aklanmas ile ilgili deildir. 166 Yapma Kolayl, yneticilerin irket varlklarn kiisel menfaatleri iin ktye kullanmalarna kar aznlk hissedarlarnn ne derecede korunduunu lmektedir. Gstergeler, yatrmc korumann 3 boyutunu ayrt etmektedir: ilemlerin saydaml (aklama derecesi endeksi), bana buyruk ilem sorumluluu (ynetici sorumluluk derecesi endeksi) ve hissedarlarn suistimal nedeniyle grevlileri ve yneticileri dava etme yetenei (hissedar davalar kolayl endeksi). Veriler, irket avukatlar arasnda yaplan bir anketten gelmektedir ve irket hukukuna, hukuk muhakemeleri usul kanununa ve sermaye piyasas dzenlemelerine dayanmaktadr. Verilerin lkeler arasnda karlatrlabilir olmasn salamak iin, iletmelere ve ilemlere ilikin baz varsaymlar kullanlmaktadr. Varsaymlar da dahil olmak zere metodoloji zerine daha fazla detay iin, baknz; http://www.doingbusiness.org. 167 Bir metodoloji tartmas iin, baknz; Djankov, La Porta, Lopez-de-Silanes, ve Shleifer (2005).

165

150

ekil 5-24: Yatrmclarn korunmas

7 6 5 4 3 2 1 0 2 5 6 5.3 5.3 6 6 6 6 6.0 6.3

Tablo 5-4: Yatrmclarn korunmas

Aklama derecesi 5 10 8 10 7 8 7 10 8 4 6.3 Yneticinin sorumluluk derecesi 7 1 6 1 4 5 2 2 4 0 5 Hissedarlarn dava ama kolayl 4 7 5 4 7 5 9 6 4 2 6.6

Brezilya Bulgaristan ili in Hindistan Meksika Polonya Tayland Trkiye Vietnam OECD Ort.

Vietnam C

Br in az il Tu Brezilya rk ey Bu Trkiye lg ar ia

D Meksika

la n Th d Polonya ai la nd

Tayland

Bulgaristan

Hindistan M

Po Ort. OECD

hi na

co

In di a

g.

et na

ex i

Av

Vi

Kaynak: Yapma Kolayl 2007

EC

hi le

ili

Kaynak: Yapma Kolayl 2007

5.56 Trkiye, ilgili taraf ilemlerinin detaylarn aklamada genel olarak yksek bir sradadr, fakat ilemleri d incelemeye sunmada geride kalmaktadr. Aklama gstergesi, potansiyel kar atmalar barndran ilemler iin hangi irket organlarnn yasal olarak yeterli onay salayabildiini belirlemektedir. lgili taraf ilemlerine ilikin bilgilerin hissedarlara ve kamuya ne dzeyde aklandn ve d organlarn bu ilemleri inceleyip incelemediini de lmektedir. Potansiyel bir kar atmasna neden olan bir ilem iin hissedarlardan ziyade kurul karar almaktadr. Trkiyede borsaya kaytl firmalarn bu ilemleri IAS 24e gre aklamalar gerekmektedir. Trkiyedeki dzenlemeler ilemlerin ve kar atmasnn yaynlanan periyodik dosyalarda tam olarak aklanmasn gerektirmesine karn, bu dzenlemeler d bir organn byle bir ilemi ortaya kmadan nce incelemesini gerektirmemektedir. Bu incelemeler Singapur, Gney Afrika, ili, in, Meksika ve Fransa gibi birok lkede dzenleyici bir arttr. 5.57 Son ilerlemelere karn, mevcut yasal ereve yneticileri yeterince sorumlu tutmamaktadr. Ynetici sorumluluk gstergesi, hissedarlarn hissedar kontrol altnda tutma ya da kar atmalar gibi adil olmayan ilemler iin sorumlu olan onaylama organn kontrol altnda tutma yeteneini lmektedir. Trkiyedeki ereve, ihmalden dolay onay organlarn sorumlu tutmaktadr fakat bunlar adil olmayan, basklayc ya da aznlk hissedarlara zarar verebilen ilemlerinden sorumlu tutmada yetersiz kalmaktadr. Ayrca, mevcut dzenlemeler ilgili taraf ilemlerinden kaynaklanan her trl zararn tazminini salamasna karn, byle bir ilem yoluyla gerekletirilen her trl ar karn geri verilmesini zorunlu tutmada yetersiz kalmaktadr. SPK, borsaya kaytl irketlerin web sitelerine, yneticilerin mlkiyeti ve imtiyazl paylarna ilikin bilgilerini ve ayn zamanda kurumsal saydaml gelitiren bir l olan, yneticiler tarafndan yaplan toplant tutanaklarn ve ilemlerini aklayan bir yatrmc ilikileri sayfas koymasn zorunlu tutmaktadr. 5.58 Hissedarlarn dava amada yaad glkler, yneticilerin ve ounluk hissedarlarnn sorumluluundaki zayfl daha da ktletirmektedir. Trkiye, hissedarlarn dava ama kolayl endeksi asndan dier ykselmekte olan gl ekonomilerin ounun gerisindedir. Trkiye, ksmen, yzde 10dan daha az hissesi olan hissedarlarn dava almadan nce belgelere eriememesinden dolay daha dk puan almaktadr, dier taraftan

151

davac hissedarlara duruma srasnda belgelere eriim salamas asndan yksek puan almaktadr. lave olarak, Trkiye, yzde 10dan az hissesi olan hissedarlarn, potansiyel olarak aznlkta hissedarlar iin adaletsiz olan ilemlere ynelik mfetti soruturmas talep etmelerine imkan veren yasal bir ereve salamamaktadr ve bu ereve ngiltere, Yunanistan, Hindistan, Kolombiya ve Arjantin gibi lkelerde zorunludur.
5.59 Sermaye Piyasas Kurulu (SPK) birok nemli giriimde bulunmutur gnll bir kurumsal ynetiim kanununun gelitirilmesi gibi fakat kurumsal ynetiim halen ounlukla kamunun zorlamasna dayanmaktadr. Trkiyede kurumsal ynetiim uygulamalarn etkilemek iin etkili piyasa mekanizmalar emekleme dnemindedir ve temel sorumluluk u anda SPKnn zerine dmektedir. SPK, srasyla 2003 ve 2005 yllarnda Kurumsal Ynetiim Klavuzlarn (Klavuzlar) yaynlam ve revize etmitir. 2004 yl itibaryla, borsada kaytl irketler, SPKnn Klavuzlarna uygun olarak uy ya da akla esasna gre (yani, ilkelere uyulmasa bile, beyanda bunun nedenleri aklanmaldr) yllk raporlarnda kurumsal ynetiim uyum beyann iermesini zorunlu tutulmaktadr. Bununla birlikte bu arta uyma zorunluluu bulunmamaktadr. 5.60 akan zorunluluklar ve ilgili yetkililer arasndaki snrl koordinasyon, yasalarn ve dzenlemelerin uygulanmasn zayflatmaktadr. Bu akma SPK, BDDK, sermaye piyasas mevzuatn denetleyen Devlet Bakanl ve Ticaret Kanununu denetleyen Sanayi ve Ticaret Bakanl arasnda uyumsuzluk ve aklk ve koordinasyon eksiklii yaratmaktadr. Ticaret Kanunu tasla, kurumsal ynetiim konular zerinde SPKya yasal yetki vererek ve dier btn dzenleyici kurumlarn herhangi bir sektre zg her trl hkm iin danmasn ve onay almasn gerektirerek baz sorunlar zmektedir. 5.61 Trkiyede kurumsal ynetiim erevesini glendirmek iin eitli giriimlerde bulunulmaktadr. Ticaret Kanunu tasla, Trkiyedeki irketler hukukunun AB direktiflerine ve AB Kurumsal Ynetiim Eylem Planna uyumlu hale getirilmesini amalamaktadr. Genel anlamda, anonim irketlerle ilgili nerilen deiiklikler unlar amalamaktadr: (1) hissedar az olan ve halka ak olan irketlerin dzenlenmesindeki bir takm nemli farkllklarn, zellikle finansal raporlama, saydamlk ve kurullarn ve denetilerin fonksiyonlar zerine odaklanarak ortadan kaldrlmas; (2) aznlk hissedarlarna ve alacakllara daha fazla koruma salanmas zellikle irket gruplar ile ilgili yeni hkmler araclyla; (3) Trkiyedeki irketler hukukunun AB direktifleri ile uyumlu hale getirilmesi; ve (4) irket ilerinde teknoloji kullanmnn kolaylatrlmas (rnein, elektronik hissedar toplantlar). 5.62 Sermaye Piyasas Kanunu tasla da Trk mevzuatn AB artlarna yakn hale getirecektir. Taslak, bir irketin sahip olmak zorunda olduu hissedarlarn saysn 250den 500e kartarak kanunun kapsamn daraltmakta; dzenlemeye tabi hisse geri alm, ihale tekliflerinden sonra aznlk hisselerinin satlmaya zorlanmas, ve birlemelere kar oy kullanan hissedarlarn hisselerinin adil bir fiyata satn alnmasn talep etme haklar ile ilgili hkmler getirmektedir. Ayn zamanda, Sermaye Piyasas Kurulu iin bamsz yllk denetimler getirerek, Kurulun hesap verebilirliini arttrmaktadr.

KURUMSAL YNETMN GELTRLMES N NERLER

5.63 Kurumsal ynetiim mevzuatnn gelitirilmesi ile ilgili hususlar dikkate alndktan sonra, Ticaret Kanunu ve Sermaye Piyasas Kanununun geirilmesi. Ticaret kanunu yakn

152

vadeli bir ncelie sahip olmasna ramen, sermaye piyasas kanunu henz daha erken bir aamadadr; bu iki kanun nemli ncelikli admdr. Taslak mevzuat mevcut kanunlar gelitirmektedir, fakat kanunlarn kurumsal ynetiim perspektifinden daha fazla glendirilmesine zen gsterilebilir. zellikle, taslak mevzuat u ekilde gelitirilebilir: (1) byk varlklarn sat gibi balca kararlarn onay iin byk ounluun (rnein hissedarlarn drtte ) zorunlu klnmas, (2) oylamann bir hisse bir oy kuralndan farkllk gsterdii durumlarda detayl kamu aklamasnn zorunlu klnmas, (3) anonim irketlerin ynetim kurulundan ayr olarak st ynetim kurullar (ya da baka organlar) kurmasnn zorunlu klnmas, (4) hem st ynetim kurullar hem de ynetim kurullar iin tam gvene dayal grevlerin belirlenmesi, ve (5) tzel kiilerin irketin ynetim kurulunda bulunmasna izin verilmemesi.
5.64 Halka ak irketlerin ve finansal kurulularn en son hissedarlarnn aklanmasnda AB Saydamlk Direktifi hkmlerinin uygulanmas. Byk irketlerin ve finansal kurulularn nemli ve ounluk hissedarlarnn halka aklanmas iin, AB Saydamlk Direktifinin mlkiyet aklamas hkmlerinin uygulanmas nerilmektedir. AB yesi devletler iin, mlkiyet aklamas hkmleri Saydamlk Direktifinin orijinal olarak onayland tarihten birka yl sonra Ocak 2007de yrrle girecektir. Trkiye iin, irketlerin ve finansal kurulularn gerek sahiplerinin tam aklanmas iin aamal artlar nerilebilir. 5.65 irket ierisindekiler tarafndan hisse alm ve satmlarnn halka aklanmasnn glendirilmesi. Hisse mlkiyetlerinin younlamas dikkate alndnda, irket ierisinden irket hisselerinin tm alm ve satmlarnn derhal yaynlanmas nerilebilir. eriden ticaret yapanlar tanmna tercihen halka ak irketlerdeki nemli hissedarlar da dahil edilmelidir. 5.66 irket gruplarna ilikin AB Direktifinin uygulanmas. irket gruplarna ilikin AB Direktifi, kendi gruplar ierisinde finansal kurulular bulunan irket gruplarna zellikle yer vermektedir. zellikle, bu Direktif lkenin finansal aktivitelere sahip olan her irketler grubu iin nde gelen bir finansal denetleyici kurumun belirlenmesini gerektirmektedir ve denetleyici kurumun her irketler grubu ierisindeki ilgili taraf ilemleri iin belirli eik deerler belirlemesini gerektirmektedir. Bilgiler genel olarak sadece denetleyici kuruma salanmasna karn, finansal denetleyicilerin gsterecei zel itina, byk gruplara (bunlarn ou bankalar kapsamaktadr) ynelik ilgili taraf ilemlerinin denetleyici otoriteler tarafndan yakndan takip edildii konusunda piyasaya daha fazla gven salayacaktr. 5.67 Hissedar haklar ile ilgili davalarn yeterince ele alnmas iin mahkeme sisteminin kurumsal kapasitesinin gzden geirilmesi. Hissedar haklar ile ilgili yasal sorunlar ve dier ilgili kurumsal ynetiim sorunlar karmaktr ve hakimlerin zel eitim ve renim almasn gerektirmektedir. Bununla birlikte, mahkeme sisteminin bu davalar adil ve dengeli bir biimde ele alma yetenei nihai olarak kurumsal ynetiim uygulamalarnn kalitesini belirleyecektir.

153

Tablo 5-5: zet matrisi

Tehise Dayal Olarak Yatrm Ortam Asndan Eksiklikler Geni apl finans sektr geliimi Firmalarn finansal kurulular nezdinde yeterli finansmana eriime sahip olmamas Son/Devam Eden Hkmet Faaliyetleri & Ksa Vade iin Planlanan Giriimler (6 aylk) Denetleyici ve dzenleyici rejimin glendirilmesi iin srekli makroekonomik reformlar ve kurumsal reform Orta vade iin nerilen eylemler (6 ay ila 3 yl) Reformlar takip etmeye devam edilmesi ve Trkiye: lke Ekonomik Raporu, 2006 ve hazrlanmakta olan Finans Sektr Deerlendirme Program raporunun bu konuda rehber olarak kullanlmas. KKB bnyesinde ticari kredi brosunun faaliyete geirilmesinin tevik edilmesi ve bronun bilgi tabann geniletmeye yardmc olunmas. Kamu kredi brosundan zel kredi brosuna kredi bilgilerinin entegre edilmesinin gzden geirilmesi. Kredi bilgileri ile ilgili tketici haklarnn uygulanmas. Teminat kullanmnn glendirilmesi Teminat kullanmnn, zellikle de tanr (arazi ve binalarn aksine) teminat kullanmnn etkisiz olmas, Trkiyede firmalarn daha iyi kredilendirilmesini kstlanmaktadr potek (mortgage) yasas yakn zamanda onaylanmtr. Teminat olarak rehin vermesi iin arazi ve binalar olan borlulara nemli faydalar salayacaktr. Hkmet, gayrimenkul ipoteklerine ynelik birincil piyasay glendirmek iin ipotek piyasasnn reformlarn hazrlamakta ve ipotek destekli menkul kymetler ve ipotek tahvilleri ile ikincil bir piyasa getirmektedir. Mevcut kanunlarn dzeltilmesi ya da tanr teminat rejiminin nndeki engelleri ele alan yeni ve kapsaml bir kanunun getirilmesi Tanr teminat konusunda teminat haklar ile ilgili internet tabanl ulusal bir bavuru arivinin kurulmas. Teminatn daha hzl el deitirmesi ve satlmasnn salanmas.

Firmalara ilikin kredi bilgilerinin glendirilmesi

Bor verenlerin bilgilere dk maliyetle yeterli dzeyde olarak ulaamamas, kk ve orta byklkteki firmalara kredi salanmasn kstlamaktadr.

zel kredi brosu (KKB), firmalara ilikin bir kredi bilgileri paylama sistemi iin teknik altyap oluturmutur. Adalet Bakanl internet zerinden kaytlar ulalabilir hale getirmeyi planlamaktadr.

154

Tehise Dayal Olarak Yatrm Ortam Asndan Eksiklikler Kurumsal Ynetiim Kurumsal ilemler ve mlkiyet yaplarnda saydamln olmay, yatrmc gvenini kstlamaktadr. Ynetim kurullar eylemlerinden yeterince sorumlu deildir ve mevcut dzenleyici ortam zamannda ve etkili areler sunamamaktadr.

Son/Devam Eden Hkmet Faaliyetleri & Ksa Vade iin Planlanan Giriimler (6 aylk) SPK tarafndan kurumsal ynetiim ilkelerinin uyarlanmas ve revizyonu. irketler hukukunun AB direktifleri ve AB Kurumsal Ynetiim Eylem Planna uygun hale getirilmesi iin yeni bir Ticaret Kanunu tasla hazrlanmtr. Trk mevzuatn AB koullarna uyumlatrmak iin yeni bir Sermaye Piyasas kanununun tasla hazrlanmtr. Finansal hizmetler kanun tasla ve bankalar kanunu tasla, bor veren kurulularn ynetimi ile ilgili nemli hkmler iermektedir.

Orta vade iin nerilen eylemler (6 ay ila 3 yl) Kurumsal ynetiim mevzuatnn gelitirilmesi dikkate alndktan sonra Ticaret Kanunu ve Sermaye Piyasas Kanununun geirilmesi. irket ierisindekiler tarafndan hisse alm ve satmlarnn kamuya aklanmasnn glendirilmesi. irket gruplarna ilikin AB Direktifinin uygulanmas. Hissedar haklar ile ilgili davalarn yeterince ele alnmas iin mahkeme sisteminin kurumsal kapasitesinin gzden geirilmesi.

155

BLM 6. ALTYAPIYA ERM

GR
6.1 Altyap firmalarn faaliyetleri ve bymesi iin bir n arttr. Gvenilir altyap ve hizmetlerin olmamas, girdi ve kt pazarlarna eriimi kstlayarak, ilem ve iletme maliyetlerini arttrarak ve mevcut firmalar ek yatrmlardan ve yeni firmalarn kuruluundan caydrarak zel sektrn rekabetiliini azaltr. 168 Firmalar iin daha fazla ve daha iyi altyap iyi olmakla birlikte, bir lkenin yatrm kapasitesini ve altyap yatrmlarn byk oranda milli gelir ve byme belirler. 6.2 Trkiyenin altyap ynnden bir ka zaaf vardr. Altyapya fiziksel eriim sektrn geliiminin deerlendirilmesinde nemli bir lttr fakat iki baka boyut - hizmet kalitesi ve hizmet maliyeti - altyapnn yaam standartlar ve verimlilie greli katklarnn anlalmasnda en az bunun kadar nemli bir rol oynar. Trkiye dier benzer gelire sahip lkelerle karlatrldnda iyi altyapya sahip olmasna ramen OECD ve AB standartlarnn olduka altnda kalmaktadr 169 ve bymekte olan pazarlara gre de daha kt durumdadr. Maliyetli ve dk kaliteli temel altyap hizmetleri Trk firmalarna sknt vermektedir. zellikle de hizmet kalitesi en dkler arasndayken, enerji maliyeti OECD lkeleri arasnda en yksek olmaya devam etmektedir 170 . Son zamanlarda iyiletirilmi olmasna ramen, ithalat ve ihracat gmrk ilemleri de firmalar iin bir yktr. Son olarak, lkedeki neredeyse btn mallar kamyonlarla tandndan, hzla bozulan karayollar iletmeler iin engel tekil etmektedir. 6.3 Altyapda eksiklikleri Trkiyedeki firmalarn bir ksm iin engeldir. Trkiye Yatrm Ortam Anketinden (ICS) elde edilen ampirik veriler, Trkiyedeki firmalarn yaklak te birinin elektrik ve gmr bymenin nndeki en ciddi engel olarak alglarken bete birinin tamadaki eksiklikleri engel olarak grdklerini gstermektedir.
ekil 6-1: Aratrmaya katlan firmalara gre bymenin nnde temel ya da ok ciddi engeller

35% Katlmc Firma Yzdesi 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Elektrik Gmrk Tama %29 %29 %19

Kaynak: Trkiye ICS

6.4 Trkiye ICSye dayal ekonometrik analiz, altyap eksikliklerinin gmrk ilemlerinin sresi ve elektrik kesintileri firmalarn verimliliiyle ters iliki iinde
168 169

Bkz. Krugman, 2004 Trkiye lke Ekonomik Memorandumu (CEM), Dnya Bankas. 170 OECD, Trkiye Ekonomi Anketi, Paris, 2004.

156

olduunu gstermektedir. Bunlar ayn zamanda ihracat ve YDY ile negatif olarak ilikilidir. 171 Hem elektrik kesintileri hem de ihracat iin gmrk ilemlerinin sresi firmalarn verimliliiyle olumsuz iliki gstermektedir. Bunlar ayrca ithalat ve yabanc firmalar da olumsuz etkilemektedir. Bir firma gmrkten ithal mallar ekmede gecikme yaadnda, bu durum etkinlik ve verimliliini azaltmaktadr. Ayn ekilde, bir retici firmaya elektrik arzndaki kesintiler, firmalarn retim srecini kesintiye uratmakta ve bylece verimlilii azaltmaktadr. Tablo 61 ve ekil 6-2de esnekliklerin gstergesi ve gmrk ilemlerindeki gecikmelerin ve elektrik kesintilerinin firmalarn ortalama verimliliine yapt belirli katklar verilmektedir. Esneklik gstergesi ve bu faktrlerin firmalarn ithalat yapma ve YDY alma olaslklarna katks Tablo 62 ve ekil 6-3te yer almaktadr.
Tablo 6-1: Altyap deikenleri ve verimlilik, esneklikler ve yar-esneklikler arasndaki ilikinin tahmini katsaylar*

Baml deiken Aklayc altyap deikeni

thalatta gmrkten mal ekmek iin ortalama gn says (log) Tesisin maruz kald elektrik kesintilerinin saat olarak ortalama sresi (log) Verimlilik Katsay (a) -0,17 -0,28

Kaynak: Trkiye ICSye dayal personel hesaplamalar Notlar: * Esneklik ve yar-esneklik tanmlar iin Blm Bir'de dipnot 2.6ya baknz (a) Verimlilik katsaylar 10 farkl verimlilik (TFP) nlemini temsil etmektedir. Btn verimlilik katsaylar 10 farkl verimlilik (TFP) lsnden en az birisinde anlamlyd ve YO deikenlerinin katsaysnda herhangi bir gsterge deiiklii olmad. Her bir verimlilik lsnn kendine zg anlamllk seviyesi iin Ek 1-Gye baknz.

ekil 6-2: Altyap deikenlerinin ortalama verimlilie etkisi

thalat gmrk ilemleri

Elektrik kesintileri

Dier YO deikenleri
Kaynak: Trkiye ICSye dayal personel hesaplamalar. Not: Bu grafik verimlilik zerinde her faktrn nispi etkisini gstermektedir Ortalama sonu deerleri zerindeki etkilerin nasl belirlendiine ilikin detaylar iin ltfen Metin Kutusu Ek 1-E 3e baknz. Etkinin yn (pozitif ya da negatif) Tablo 6-1de belirtilmitir.

171

Escribano ve alma grubu. (2006).

157

Tablo 6-2: Altyap deikenleri, ihracat ve YDY arasndaki ilikinin tahmini katsays: esneklikler ve yar esneklikler*

Baml deiken Aklayc altyap deikeni

thalatta gmrk ilemlerinin gn olarak ortalama sresi (log) Tesisin 2003 ylnda yaad elektrik kesintisi says (log) hracat Katsay -0,07 -0,12 Anlamllk * ***
(b)

YDY Katsay -0,04 Anlamllk ***

(b)

Kaynak: Trkiye ICSye dayal personel hesaplamalar Ek 1-E ve Escribano, Guasch arkaplan makalesine baknz. * Esneklik ve yar-esneklik tanmlar iin Blm 1'de dipnot 26ya baknz. Notlar: (b) * %10 anlamllk, ** %5 anlamllk; *** %1 anlamllk.

ekil 6-3: Altyap deikenlerinin ortalama ithalat ve YDYa etkisi

hracat thalat gmrk ilemleri YDY thalat gmrk ilemleri

Elektrik kesintileri

Dier YO deikenleri

Dier YO deikenleri

Kaynak: Trkiye ICSye dayal personel hesaplamalar Not: Tablo YDYdaki her bir faktrn etkisini gstermektedir. Etkinin yn (olumlu ya da olumsuz) Tablo 62de belirtilmitir.

6.5 Bu blm iki ksmdan olumaktadr. Birincisi elektrie eriimi kapsarken ikincisi ticaretin kolaylatrlmasn (tama ve gmrk dahil) kapsamaktadr. Bu blmde her bir sektr iin mevcut eilimlerin bir zeti, ardndan ICS bulgularnn ve politika nerilerinin bir aklamas verilmektedir. Sektrlerin aklamalar ve politika nerileri tamamlayc almalar zerine kurulurken, bu blmn tansal ksmlar ICSden elde edilmitir. Bilgi ve iletiim teknolojisiyle ve ayn zamanda altyapyla ilikili konular Blm 4te ele alnmaktadr.

FRMALARIN ELEKTRE ERM

6.6 Trkiyedeki elektrik sektr mthi bir stnlkler ve zayflklar karm sergilemektedir. Elektrik Trkiyedeki son kullanc enerji tketiminin yaklak yze 13n oluturmaktadr. 172 Trkiye, Metin Kutusu 6-1de akland gibi, sektrlerinin ounu serbestletirmitir ve Hkmet elektrik retimi iin daha rekabeti bir ortam yaratlmas iin yeni giriimlerde bulunmaktadr. Elektrik talebindeki byme toplam ekonomik byme ile hareketlenmitir fakat son yllarda yzde 6 olarak gereklemitir. Bu bymeyle birlikte bile

172

www.eia.doe.gov/emeu/cabs/turkey.html adresinde bulunan A.B.D. Enerji Bakanlnn Trkiye, lke Analiz Raporu, Temmuz 2005 raporundan hesaplanmtr.

158

kii bana elektrik tketimi OECDnin 8.044 kWh tketimine karlk 1.654 kWh ile dk kalmaya devam etmektedir. 173
Metin Kutusu 6-1: Elektrik sektr iin kurumsal ereve reformu Trkiyedeki elektrik sektr zel iletmecilerin serbest braklmaya ve sektre girmeye balad 1994e kadar dikey olarak entegre edilmi, devlete ait bir tekel olarak almtr. Bu tarihten sonra, hem retim hem de datm kt yaplandrlm ve baarsz olmu bir zelletirme yaamtr (zellikle datm). Hem retim hem de datm portfylerinin byk ksmnn zelletirilmesi beklendiinden hkmet bu faaliyetlere ayrlan bteyi azaltmtr. Ayn zamanda, personel ve yneticiler zel sektr kontrolne doru bir kayma beklerken, ayn zamanda hizmet kalitesini devam ettirmeye ynelik kaynak ayrmaya olan isteklerini azaltmlardr. Bu faaliyetler zamana yayldka verimlilik kayplar artmtr. 2001 ylnda karlan Elektrik Piyasas Kanunu, ilk yeniden yaplandrma abalaryla sorunlar ortadan kaldrmaya alm ve farkl retim, ticaret, iletim ve datm irketleri arasndaki ilemleri dzenlemek iin bir Elektrik Piyasas Dzenleme Kurumu (EPDK) kurmutur. Bu abalar artk retimde nemli oranda grlen, fakat datmda ok az olan zel katlmla devam etmektedir. Kamu ya ait olan retim sektr byk hidroelektirk varlklarn elinde tutan holding irketlerine doru yeniden yaplandrlrken, dier retim varlklar portfy irketlerinde toplanacak ve zelletirilecektir. letim sistemi devlete aittir ve Trkiye Elektrik Ticaret ve Taahht A.. (TETA) tarafndan kontrol edilmektedir. Elektrik datm 20 farkl blgeye ayrlan ve zelletirme nceliinde olan TEDA 174 tarafndan kontrol edilmektedir. Datm irketleri btn perakende ve orta lekli tketiciler iin tekel tedarik haklarna sahiptir. 175 Ne var ki, piyasa liberalizasyonunun, TEDA altndaki datm irketlerinin zelletirilmesi beklenmektedir. Dahas, Trkiyedeki enerji kurumlar elektrik iin, halen pilot denemelerin yapld, rekabeti bir piyasa oluturulmasn planlamaktadr. Fakat, bu piyasann baarl bir ekilde uygulanmas iin, TETAa daha fazla yatrm yaplmas ve bylece yksek kaliteli bir iletim iletmecisi olarak hizmet vermesi amacyla kurumsal kapasitesinin arttrlmas gerekmektedir.

6.7 Mevcut elektrik retim kapasitesi talebi gemektedir; tketimdeki art ve yakn vadede portfye girmesi planlanan yeni retim kapasitesi olmamas, bu marj hzla andrmaktadr. Hlihazrda planlanm olandan daha yksek retim kapasitesi yaratmazsa, Trkiye 2009 ylndan itibaren elektrik kesintileriyle karlaabilir. 176 Elektrikteki zel yatrmlar arttrmaya ynelik nceki hkmet abalar Trkiyenin toplam retim kapasitesinin yaklak yzde 41inin halen zel sektre ait olmas ve zel sektr tarafndan iletilmesi sonucunu yaratmtr. Ne var ki, bu yatrmlar nemli retim kapasitesi getirmi olmasna ramen, hkmet garanti ve uzun vadeli szlemeler salamak zorunda kalm ve bu kapasitenin bir ksm ok pahalya gelmitir. Hkmetin elektrie zel sektr katlmn ekme abalarna ramen, sektrdeki toplam yatrm 2000 ylndaki GSYHnn yzde 0,9u dzeyinden 2005 ylnda yzde 0,6ya gerilemitir 177 (Tablo 6-3) ve devlet hala ana yatrmc olmaya devam etmektedir.

2003 rakamlar. Dileri Bakanl, Enerji, Su ve evre leri Genel Mdr Yardmcl, Trkiyenin Enerji Stratejisi, Haziran 2006, Ankara, yaylanm, s. 13. 174 Kayseride bulunan daha kk bir datm iketi gemiten gelen nedenlerden dolay TEDAtan bamszdr. 175 6,0 GWhn zerinde yllk tketime sahip mteriler (Trkiye piyasasnn yzde 30undan fazlasn temsil etmektedir) herhangi bir tedarikiden alm yapmada serbesttir. 176 Trkiye Ekonomi Aratrmalar Vakf (TEPAV) tarafndan bildirilen Enerji Piyasas Dzenleme Faaliyetlerine gre. 177 2006 Kamu Harcamalar Gzden Geirme PER) rapor taslandan alnmtr. Snflandrmadaki zorluklar nedeniyle baz bakm giderleri bteye alnmam olabilir, fakat bu sorunun belirtilen bte yllar arasndaki eilimi deitirmesi olas deildir.

173

159

Tablo 6-3: Yllk yatrm harcamalar (GSYHya oran)

Enerji 1999 0,9 2000 0,9 2001 0,8 2002 1,3 2003 0,7 2004 0,5 2005 0,6

Kaynak: DPT (2006 Kamu Harcamalar Gzden Geirmesi raporundan)

6.8 Trkiyedeki elektrik fiyatlar karlatrma yaplan lkelerinkinden daha yksektir. 2006 ylnn ilk eyreinde elektrik tarifeleri sanayi aboneleri iin yaklak 0,1077 ABD$/kwh ve mesken aboneleri iin yaklak 0,1194 ABD$/kwh (KDV hari) olarak ayarlanmt. Bu tarifeler OECD lkelerindeki ortalama fiyatlardan yzde 30 daha yksektir ve AB-15 lkelerinin tanesi hari hepsinde orta lekli tketicilere uygulanandan daha fazladr. 178 Ayn ekilde, sanayi tketicileri iin geerli olan tarifeler Dou Avrupa ekonomileriyle karlatrldnda da en yksektir (ekil 6-7).
ekil 6-4: Sanayi ve mesken abonelerine uygulanan elektrik fiyatlar, lkeler aras karlatrma
0.14 0.12 0.1 ABD$ / kWh 0.08 0.06 0.04 0.02 0 Trliye Macaristan Meksika ek Cum. Slovakya Polonya Yunanistan Sanayi Mesken

Kaynak: IEA, Enerji Fiyatlar ve Vergiler

6.9 Yerel para birimine dayal yksek perakende tarifeler ile birlikte dviz maliyetlerinin yanstlamamas, olas yatrmclarn elektrik retim pazarna giriini caydrmaktadr. Trkiyedeki elektrik tarifeleri Metin Kutusu 6-1de belirtildii gibi Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu (EPDK) 179 tarafndan belirlenmekte ve rekabeti bir piyasa yaps salanmas iin ortam hazrlayarak toplam maliyetleri 180 kapsad kabul edilmektedir. Ne var ki, kur deerinin ABD dolar karsnda hzla dt Nisan 2006da, toptan elektrik fiyatlar dolar baznda yaklak 0,06 ABD$/kWhten yaklak 0,045 ABD$/kWhe iddetli bir d gstermitir. zel elektrik reticileriyle yaplan mevcut elektrik alm szlemeleri dviz kurlar arasnda tam bir yanstma salarken, Trkiye Elektrik Ticaret ve Taahht A..nin elektrii datm irketlerine satt toptan fiyatlar bu maliyetleri tam olarak karlayamamakta ve toptan fiyatlarn olduundan dk gsterilmesine neden olmaktadr. Sonu olarak, inaat sren baz gaz yaktl ve hidroelektrik tesislerinin bile inaat yavalatm ya da durdurmutur.

178 Orta lekli sanayi tketicileri klavuz cret olarak kullanlmaktadr. sve dnda kk lekli tketicilerin tabi olduu AB15 cretleri 0,085ABD$na eit ya da ok daha yksektir. 179 EPDK iletim tarifeleri, datm tarifeleri, perakende tarifeleri ve toptan sat tarifelerinden oluan elektrik piyasasndaki tarifeleri dzenlemektedir. 180 Trkiyenin blgeler arasnda ve belirli mteri alt-gruplar iin rtl apraz deneklere sahip olmasna ramen

160

6.10 Datm sisteminin performansn hem verimlilik sorunlar hem de mali sorunlar drmektedir. 2004te kaak kullanm ve sistemden fiziksel kayplarn toplam datm irketi TEDA tarafndan yaplan toplam elektrik almnn yzde 18,5ini bulmutur. Dk tahsilat oranlar da bununla birlemektedir (faturalarn yzde 90). Sonu olarak TEDA satn ald elektriin sistemden akp giden yzde 26lk ksm iin deme ayla karlamakta 181 ve bylece azalan bte kaynaklarndan kaynaklanan mali zorluklar artmaktadr. Alacaklarn 1,3 milyar ABD dolarndan tek bana sorumlu olan belediyelerle birlikte gn geen demelerin neredeyse yarsnn kamu sektrnden kaynaklanmas nemlidir. 182

ICS BULGULARI
6.11 ICS sonular elektrik ebekesine balanma srelerinin nispeten dk olduunu fakat blgeler arasnda nemli farkllklar olduunu gstermektedir. ICSye katlan irketler yeni elektrik balants iin karlatrma yaplan lkelerin oundan daha iyi olan ortalama 16 gnlk bekleme sreleri bildirmilerdir (ekil 6-9). lke iinde farkllklar olmasna ramen, elektrik ebekesine balanmada gecikme yaayan ve saylar Karadeniz ve Dou Anadoludakinden (ekil 6-10) kat daha yksek olan Akdeniz blgesinde yer alan firmalarla birlikte, bu balant sreleri hizmet talepleri iin planlanan seviyeye gelinebilir. Teknik kapasitelerle ve sistem iletmecilerinin ticari politikalaryla balantl olabilecek btn blgesel farkllklara ilave olarak, sistemin etkinliini yapay olarak azaltan baka teknik olmayan faktrlerin olduu grlmektedir. zellikle, ankete katlan btn firmalarn yzde 8inden, elektrik hizmeti almak iin gayri resmi deme yapmalar aka talep edilmitir. Bu oran byk firmalar arasnda yzde 12ye kadar kmaktadr.

181

TEDA gelir a karsnda iletim irketine borlarn biriktirmeketdir; iletim irketi de bunu retim irketlerine kar yapmaktadr. 182 Elektrik retim Rehabilitasyonu ve Yeniden Yaplandrma Projesine ynelik PAD, Rapor No. 35747-TU, 5 Mays, 2006, s. 63

161

ekil 6-5: Yeni elektrik balants iin bekleme sreleri (gn) lkeler aras karlatrma
30 25 20 Gn 15 11 10 5 0 Tayland Brezilya Bulgaristan VietnamTrkiye ili 16 26

ekil 6-6: Yeni elektrik balants iin bekleme sreleri (gn) blgeler aras karlatrma

26 23 22

30 25 Gn 20 12 10 10 8 23

0 Akdeniz Marmara Ege IcAnadolu Karadeniz

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri (ekil 5-4) ve Trkiye ICS (ekil 5-5) Bu ekillerde Karadeniz Blgesi Dou Anadolu Blgesini de kapsamaktadr.

6.12 Trkiyede elektrik arznn gvenilirlii olduka dktr; farkl blgelerdeki firmalar sk sk meydana gelen kesintilerden orantsz bir ekilde etkilenmektedir. Elektrik arz kalitesi dktr. retim kapasitesindeki fazlala ramen, elektrik arznda nemli kesintiler yaanmaktadr. rnein, Trkiyedeki datm irketlerinden ikisi olan AYEDA ve MERAM 2004 ylnda hem orta hem de yksek voltaj hatlarnda AYEDA iin 0,35 ve MERAM iin 0,49 saat ortalama kesinti sresiyle yaklak 70,000 kesinti gstermilerdir. ICS, ankete katlan firmalarn yzde 80 kadarnn -Polonyadaki firmalarn neredeyse drt kat orannda- 2004 ylnda bir ya da iki kesinti yaad Trkiyedeki elektrik kesintilerinin ok yaygn olduunu dorulamaktadr. Ayrca, ankete katlan irketler 2004 ylnda ortalama 26 elektrik kesintisi yaamlardr bu, karlatrma yaplan btn lkelerden ok daha yksek olan bir arza orandr. (ekil 6-8). Bu sorun lkenin baz blgelerinde, rnein yukarda bahsedildii gibi yeni balantlarda en yksek gecikmelerin grld Karadeniz ve Akdenizde ok daha ciddidir.

162

ekil 6-7: Kesinti yaayan firmalarn oran ve yl bana elektrik kesintisi says
90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Vietnam Trkiye Tayland Brezilya ili Polonya 30 Kesinti Says 25 20

ekil 6-8: Trkiye iindeki farkl blgelerde kesinti yaayan firmalarn oran
96 100 75 80 Kesinti yaayan firma % 74 73 93

Firma %

15 10 5 0

60

40

20

Kesinti yaayan firmalarn yzdesi Firmalarn yaad kesinti says

0
Karadeniz/DoguAn Akdeniz Ege IcAnadolu Marmara

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

Kaynak: Trkiye ICS

6.13 Karlatrlan lkeler arasnda Trkiyedeki firmalar elektrik kesintilerinden dolay en ciddi mali kayplar yaamaktadr ve kayplar tekstil gibi byk endstrilerde en yksek dzeydedir. Ankete katlan firmalar dorudan elektrik arzndaki yetersizliklerle balantl zararlarnn, 2004 ylnda satlarn ortalama yzde 3,6sna ulatn bildirmilerdir. 183 Bu rakam karlatrma yaplan lkeler arasndaki en yksek deerdir (ekil 6 9) ve Trk firmalar iin kayda deer bir rekabet dezavantaj tekil etmektedir. Trkiyedeki elektrik kesintileri byk firmalar iin satlarn yzde 3,1inden orta lekli firmalar iin yzde 4,1e kadar deien aralklarda neredeyse her boyuttaki irketi eit ekilde etkilemektedir. Verilen cevaplarn sektrlere gre ayrntl bir analizi kesintilerden en iddetli ekilde etkilenen firmalarn tekstil, makine ve kimya firmalar olduunu gstermektedir. zellikle, motorlu ara retimi gibi daha az enerjiye-baml sanayilerde kayplarn daha dk olduu grlmektedir (ekil 610). Bu rakamlar manta ters gibi grnse de, firmalarn bir sonraki paragrafta bahsedilecei gibi zel yedek elektrik jeneratrlerine yatrm yapma kabiliyetleri gibi baka faktrlerden etkilenmi olabilir.

183

Bu rakam kesinti srasnda duran retimden, kesintiden sonra makinelerin (varsa) yeniden programlanmas iin gereken sreden ve retimdeki aksamaya bal sat kaybndan kaynaklanan kayplarn tahmini bir deerini iermektedir.

163

ekil 6-9: Karlatrlan lkeler arasnda elektrik kesintisi nedeniyle firmalarn kayplar

ekil 6-10: Karlatrma yaplan lkeler ve Trkiyedeki endstriler arasnda elektrik kesintileri (yllk satlarn %si)
5% %4.1 %3.6 Zarar 4% (Satn yzdesi olarak) 3% %3.6 %3.3 %3.3 %3.2 %2.6

4.0 3.5
Zarar (satn yzdesi olarak)

3.6

3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 Trkiye in Brezilya Tayland Vietnam ili Polonya 0.1 2.0 1.5 1.5 1.3 1.1

2%

1%

0%
Tekstil Metal ve makine. Kimyasal Yiyecek ve iecek. Elektrikli makine. Motorlu aralar Metald

Kaynak: Yatrm Ortam Anketi

Kaynak: Trkiye ICS

6.14 Trkiyedeki neredeyse her iki firmadan birisi zellikle gvenilir olmayan elektrik arz nedeniyle zel yedek elektrik jeneratrleri kurmakta ya da paylamaktadr. Bu oran karlatrma yaplan lkeler arasndaki en yksek deerdir ve Dou Avrupa lkelerininkinden be kat daha yksektir (ekil 611). Ayrca, bu oran firmalarn zel jeneratrlere yatrm yapmak iin sahip olduklar mali yeterlilikle de balantldr. Aslnda, byk firmalarn yzde 70inden fazlas zel jeneratrlere sahipken, kk firmalarn yzde 20sinden az buna sahiptir (ekil 6 12). nemli bir ekilde, jeneratr olan veya paylaan firmalarn yzde 97si bunlar temel olarak kesintisiz tedarik salamak iin gerekli yedek aralar olarak kullanmakta, Trkiyede zaten yksek olan elektrik maliyetlerini daha da ykseltmektedir. Bu aralar kurmak iin gerekli yatrmla birlikte iletme maliyetleri elektrik tedariki daha gvenilir olan lkelerde bulunan irketlerle karlatrldnda Trkiyedeki firmalar iin rekabette dezavantaj oluturmaktadr.
ekil 6-11: Bir elektrik jeneratrne sahip firmalar, uluslararas karlatrma ekil 6-12: Bir elektrik jeneratrne sahip firmalar, firma leine gre
100%
47.2 Firma %

60 50

90% 80% %70 70% 60% %45 %47

Firma %

40 30 17.0 20 10 0 Bulgaristan Polonya Tayland Brezilya in 8.3 4.4 16.0 19.8

34.6

35.6

50% 40% 30% 20% 10%

Vietnam ili Trkiye

%19

0% Kk Orta Byk Toplam

Kaynak: Yatrm Ortam Anketi

Kaynak: Trkiye ICS

6.15 Firmalarnn bulunduklar yerlerin, zel elektrik jeneratrlerine yatrm yapma kararlarnda nemli bir belirleyici olduu grlmektedir. Verilen cevaplarn sektrlere gre ayrntl bir analizi tekstil sektrndeki firmalarn yzde 60nn kendi yedek jeneratrlerine sahipken makine retimindeki firmalarn yzde 30unun bunlara sahip olduunu gstermektedir (ekil 613). Bu durum ksmen firmalarn bulunduklar yerler aklanabilir. Tekstil firmalarnn

164

pek ou kesintilerin zellikle yaygn olduu Akdeniz blgesinde yer almaktadr ve nispeten az sayda firma bamsz yedek jeneratr kapasitesine sahip sanayi blgeleri iindedir (ekil 614). Ayn nedenle, daha kaliteli elektrik arz firmalarn sanayi blgelerinde yer alma kararlarn byk oranda desteklemektedir. Ankete katlan irketler arasnda, sanayi blgelerindeki firmalarn sadece yzde 11inin bir jeneratre sahip olduunu belirtmitir ve bu oran baka yerlerdeki firmalarn yzde 47lik orannn olduka altndadr.
ekil 6-13: Bir elektrik jeneratrne sahip firmalar, sektre gre
80

ekil 6-14: Bir elektrik jeneratrne sahip firmalar, blgeye gre

80 63

60 Firma %

59 55 50 49 47 42

60

Firma
% 31 40 29 38 34 34

40

20

20

15

0
Tekstil Elektrikli Mak. Yiyecek ve iecek Kimyasal Toplam Motorlu aralar Metal ve makine Metald rnler

0
Marmara Ege Anadolu Akdeniz Karadeniz/DoguAn

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

Kaynak: Trkiye ICS

ELEKTRKLE LGL POLTKA NERLER

6.16 Enerji sektr iin Hkmetin yeniden yaplandrma planlarnn takip edilmesi nerilmektedir. Bu planlarn uygulanmasyla ilgili uzun belirsizlik dnemi hem fiziksel sistemlere hem de hizmet kalitesini arttrmak iin yatrm yapmaya ynelik iletmeci teviklerine zarar vermitir. Yeniden yaplandrma srecinde Hkmet aadakileri oluturarak yatrmc riskini azaltabilir:

kamu sektr ve belediye deme disiplini getirecek mekanizmalar ve rekabeti piyasa erevesini destekleyen bir operasyonel kayt takip sistem ve kurallar.

6.17 Hkmetin sistemin kamu kayna gerektiren blmleri iin yeterli ve tutarl finansman salamas nemlidir. Kamu kayna gerektirmeye devam eden blmler; sistem rehabilitasyonu, modernizasyon, lm ve kontroller yoluyla ebeke iyiletirmeyi kapsamaktadr. Sonu olarak ortaya kan elektrik arznn gvenilirliindeki iyileme, zel firmalarn kesintilerden kaynaklanan zararlarnda nemli miktarda azalmaya dnecek ve masrafl kendi kendine elektrik salama ihtiyacn azaltacaktr. 6.18 Datm ebekesinin farkl iletmecileri zerinde hizmet dzeyinde net nlemler tanmlanmas ve alnmas yardmc olabilir. Firmalar tarafndan salanan bilgiler, elektrik arz kalitesinin blgeler arasnda eit olmadn gstermektedir; bu da datm ebekesinin farkl blgesel iletmecilerden beklenen hizmet dzeyinin net tanmlarna ve bu nlemlerin tam olarak uygulanmasna ihtiya olduunu ortaya koymaktadr. Sistem verimliliini yapay olarak azaltan teknik olmayan faktrlerin (baz kullanclardan istenen usulsz demeler gibi) ortadan kaldrlmas zellikle nemlidir.

165

6.19 Hkmetin, toptan elektrik fiyatlarnn yeni retim kapasitesi yaratmak iin gerekli gerek marjinal maliyetleri yanstmasn salamas nemlidir. Hkmet elektrik tedarikilerinin ve alclarnn etkin ekilde ve ekonomik fiyatlarla katlmn salatacak rekabeti bir pazar kurma srecindedir. Ne var ki, bu piyasann dzgn almas ve sektre yeni yatrmlarn girmesi iin fiyatlarn retim maliyetlerini yanstmas zorunludur. u anda, enflasyonu aa ekmek iin hkmet elektrik retimini doal gazdan hidrolik enerjiye evirerek elektrik fiyatlarn yapay olarak drmektedir. Doal gazn fiyat rekor dzeydeki uluslararas petrol fiyatlar nedeniyle ok yksektir. Hidrolik enerji daha dk deiken maliyete sahiptir fakat suyu kullanmann frsat maliyetini veya baraj inaat ve bakmlarnn yksek maliyetlerini hesaba katmaz. Bu durumun toptan piyasa fiyatlarn dk tutma etkisi vardr ve bu da elektrik retimindeki olas yatrmclar iin caydrc bir rol oynamaktadr. Bu turum sadece sektrn kendisini deil ayn zamanda sektrdeki yaygn kalite problemlerinin yava zlmesine neden olarak daha geni balamda yatrm ortamn da etkilemektedir.

TAIMACILIK VE TCARETN KOLAYLATIRILMASI

6.20 Lojistik zincirinin etkinlii girdi maliyetlerinin belirlenmesinde ve mallarn pazara ulatrlmasnda temel bir rol oynar. Lojistik zinciri hem tamaclk hizmet kalitesine hem de balantl ticaret ve tamacln kolaylatrlma hizmetlerinin kalitesine dayanr. Trkiyede ticaret GSYHya en byk katky yapmaktadr; ulatrma ve iletiim ise nc en byk katky yapmaktadr. Bu sektrn ekonomiye katks Bat Avrupa lkelerinde olduundan ok daha byktr (rnein, Almanya'da yzde 5,2 ve Danimarkada yzde 7). Bu nem gz nne alndnda, Trkiye'nin tamaclk sektrnn etkinliliinin arttrlmas Trkiyenin rekabetiliine nemli katkda bulunacaktr. Bunun da tesinde, krsal ve kentsel nfusun temel hizmetlere, pazarlara ve ilere eriimini arttracaktr. 6.21 Trkiyede tamacla olan talep son elli ylda olduka artmtr fakat altyapya yaplan kamu harcamalar ok dktr. Toplam talep 1950den bu yana yllk yaklak yzde 8 orannda artmtr. Yllk talep art karayolu tamacl iin ortalama yzde 7,6, demiryolu tamacl iin yzde 2, su tamacl iin yzde 5 ve hava tamacl iin yzde 16 bymtr. Bu byme oranlarna ramen, tamacla yaplan kamu harcamalarnn mevcut seviyesi uluslararas standartlarn altnda, GSYHnn sadece yzde 1,7si oranndadr. Karlatrma yaplabilecek orta gelirli lkelerdeki tamaclk bte harcamalar GSYHnn yzde 5 ila 7si arasnda deimektedir. Trkiye'yle ayn dzeyde harcamalar daha ok ngiltere ve Fransa gibi ok gelimi tamaclk altyaps olan lkelere hastr. Ksa vadede tamacla yaplan harcamalarn orannn tatmin edici seviyelere kartlmas uygun olmasa da, yava artlar gereklidir ve bte planlamasnda ncelik sahibi olmaya devam etmelidir. zel sektr katlm karayollarnn finansmanna yardm edebilir fakat net ve tutarl bir politika ve dzenleyici ereveye ihtiya duyacaktr. 6.22 Trkiyedeki temel tamaclk ekli kara tatlardr ve karayollarnn kalitesinden dorudan etkilenmektedir. Karayolu tamacl yurtii nakliyatn yzde 92sini ve yolcu trafiinin yzde 95inden fazlasn oluturmaktadr. Organizasyon olarak, 1000in zerinde uluslararas mal tamaclnda tescilli irket ve ok sayda kk iletmeci karayolu tamacl salamaktadr. Bu irketler, bir uzmann dnya snfndan ok ktye kadar

166

snflandrd gibi, ok farkl kalite seviyelerinde hizmet vermektedir. 184 Kara tamacl zel ve olduka rekabeti bir piyasada almaktadr, bu nedenle rekabeti arttrmak iin ok az mdahale gereklidir. Ne var ki, gvenlik kurallarnn ve dingil yk kstlamalarnn daha gl ekilde uygulanmas gereklidir. Tamaclk hizmetlerinin etkinlii hizmet salayclar tarafndan deil fakat yollarn kalitesi tarafndan snrlandrlmaktadr. Yurt iinde bu operatrler yaklak 1.900 kmsi otoban olan 63.000 kmlik yolda tamaclk yapmaktadr. Karayolu ann genel durumu yetersiz yol bakm ve rehabilitasyon ve kamyonlarn ar yklenmesi nedeniyle srekli bozulmu ve bu durum yksek yol bakm ve tat iletme maliyetlerine yol amtr. Ar ykleme son yirmi ylda, mevcut otoyollar bu ykleri kaldracak ekilde tasarlanmam olmasna ramen, Trkiyede kabul edilebilir dingil yklerinin 8,5 tondan 13,5 tona kartlmasyla daha da artmtr. Bozulma aadaki ekil 6-15da gsterildii gibi ciddi boyutlara ulamtr.
ekil 6-15: Ulusal karayollar ann 1993 ve 2003 arasndaki durumu
Ulusal Karayolu Ann Durumu (1993)
5.0% 15.0%

Ulusal Karayolu Ann Durumu (2003)

33.0% 47.6% Kt

80.0%

Orta yi

19.4%

Kaynak: KGM

6.23 Trkiyedeki yol cretleri karayollarnn bakmnn karlanmasna yardmc olabilir fakat bunlar hala maliyetleri karlayacak kadar yksek deildir. Trkiyenin olduka gelimi bir karayolu cretleri sistemi vardr: btn motorlu tatlar iin aracn sat fiyatna gre yzde 10 ila 45 arasnda deien sat vergisi; arabalar ve motosikletler iin motor gcne ve aracn yana bal yllk motor vergisi; sermaye transferi vergisi; dingil saysna, ykseklie ve baz durumlarda arla bal otoyol gei cretleri ve yakt vergileri. Vergilerin yaps asndan, Trkiyenin hlihazrda AB tarafndan belirlenen ilkelere uygun bir sistem yaratma yolunda olduu grlmektedir. Vergilerin seviyesi asndan, arabalar d maliyetlerinin tamamndan fazlasn kapsarken (yzde 135), kamyonlar ve yar-rmorklar maliyetlerinin sadece yzde 25ini kapsamaktadr. Bir anlamda, firmalar iin, dk yol kalitesinin neden olduu ilave maliyetler ksmen mal tamaclnda baskn rol oynayan karayolu tamaclnda dk cretlerle ksmen dengelenmektedir. Altyap iyiletirilirken karayolu cretleri kademeli olarak deitirilmelidir. 6.24 Kullanmlar halen dk olsa da, karayolu tamacln temel olarak demiryollar tamamlamaktadr. Demiryolu tamacl Avrupadaki yzde 11e ve A.B.D.deki yzde 40a karlk Trkiyede btn tama ihtiyacnn yzde 5inden azn karlamaktadr. Trk hkmeti bu eitsizlii multimodal tamacln brokratik maliyetlerini yanstt eklinde aklasa da, bu ayn zamanda mevcut demiryollar ann az gelimiliini de yanstmaktadr. Hkmet multimodal tamacln gelitirilmesini hedeflemektedir. 185 Bu, demiryollarnn daha pazara odakl ve maliyet etkin olacak ekilde yeniden yaplandrlmasnn yan sra, demiryollar
184

Rhan Derici, 3e Danmanlk, Trkiyede Kara Tamaclk Sektr Ulatrma Bakanlnn Avrupa Konferansna sunumu, stanbul, 17 Eyll 2004 185 Trkiye, Devlet Planlama Tekilat, Dokuzuncu Kalknma Plan (ngilizce versiyon), s. 90.

167

altyapsna nemli miktarda yatrm da gerektirecektir. Bu deiiklikler zaman alsa da, Hkmet iin tamaclk bileiminin gelitirilmesi iin orta vadeli stratejiler zerindeki odaklanmann devam ettirilmesi nemlidir. Tamacln gelitirilmesi iin dier stratejiler ilk olarak byk limanlara kurulan maliyet azaltc lojistik merkezlerinin desteklenmesini kapsamaktadr.

ICS BULGULARI
6.25 ICS, karayolu tatlarnn ankete katlan firmalar iin temel tamaclk ekli olduunu dorulamaktadr. Ulusal verilerle tutarl ekilde, ankete katlan firmalarn yzde 95i tedarikilerden girdi alrken ve mterilerine rn ulatrrken karayolu tatlarn temel tamaclk ekli olarak kullanmaktadr. Deniz tamacl firmalarn yzde 4 iin, geri kalan iin de demiryollar ve hava tamacl daha nemlidir. Bu oranlarn sanayi blgelerinin iindeki ve dndaki firmalar iin ayn olmas dikkat ekicidir. ncelenen firmalarn yaklak yzde 50si kendi tamaclk aralarna sahiptir. Ne var ki, bu oran firmalarn boyutuyla birlikte azalmaktadr - kk firmalar iin %54'ten byk irketler iin yzde 39'a. Bu firmalar arasnda, kendi sahip olduklar aralar ortalamada tamaclk ihtiyalarnn yzde 65ini karlamaktadr. Motorlu ara ve paralarn reten ou firma (yzde 70) harici hizmet salayclardan faydalanrken, yiyecek ve iecek reten firmalar kendi tamaclklarna dayanmaktadr (ekil 6 16). Blgesel bazda, kendi tamaclk aralarna sahip olan firmalarn oran Karadeniz Blgesinde (yzde 60) Akdeniz Blgesindekinden (ekil 617) iki kat daha yksektir. 6.26 Tamaclk maliyetleri, Trkiyede ankete katlan firmalarn toplam iletme maliyetlerinin ortalama yzde 18ini 186 oluturmaktadr. Bu orann firmalarn boyutuna gre fazla deiiklik gstermedii grlmektedir. Tekstil firmalarnda yzde 13 ve yiyecek reten firmalar arasnda yzde 20 arasnda deien oranlarla sektr bazndaki farkllk daha fazladr ve farkl ilerin yaps ve mterilerin saysyla byk oranda aklanabilir. Ayn zamanda, irketlerin corafi konumlarnn tamaclk ihtiyalarnn d kaynaklardan karlanmasna ynelik kararlarnda nemli bir etkiye sahip olduu grlmektedir. Karadenizdeki firmalarn yzde 60 kendi tamaclk aralarna sahipken, Akdenizdeki incelenen firmalarn sadece yzde 32'si buna sahiptir.

186

Bu rakam nakliyat ve lojistik maliyetlerini kapsamaktadr.

168

ekil 6-16: Kendi tamaclk aralarna sahip firmalarn ve firma iinden karlanan tamaclk ihtiyalarnn oran, sektre gre

ekil 6-17: Kendi tamaclk aralarna sahip firmalarn ve firma iinden karlanan tamaclk ihtiyalarnn oran, blgelere gre
Tama Aralar olan Firmalarn Oran Dahili olarak karlanan tama ihtiyalarnn yzdesi 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 40 0.4 0.3 0.2 0.1 0 Karadeniz Marmara Anadolu Ege Akdeniz 30 20 10 0 80 70 60 50 Dahili olarak karlanan tama ihtiyalarnn yzdesi

Tama Araalr Olan Firmalarn Oran

90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Gda Metal d Kimyasal rnler Elektrikli makine Tekstil Metal Motorlu Tatlat

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Kendi Tama Aralar

Dahili olarak karlanan tama ihtiyalarnn yzdesi

Kendi Tama Aralar

Dahili olarak karlanan tama ihtiyalarnn yzdesi

Kaynak: Trkiye ICS

Kaynak: Trkiye ICS

6.27 Tamaclk maliyetleri farkl segmentlerdeki irketler arasnda farkllk gstermektedir ve byk oranda corafi konumlarna baldr. Tekstil firmalarnn tamaclk maliyetleri en dkken (yzde 13) yiyecek ve iecek ikolundaki irketler en yksek tamaclk harcamalarna sahiptir (toplam maliyetlerin yzde 20si) Bu farkllklar byk oranda ilerin doasna bal olabilir ve bu nedenle herhangi bir sektrn zarar grd anlamna gelmeyebilir. Ayn ekilde, farkl boyutlardaki irketlerin kar karya kald maliyetlerdeki farkllklar ok nemli deildir. Ne var ki, firmalarn corafi konumlarnn tamaclk maliyetlerine byk etkide bulunduunun belirtilmesi nem tamaktadr (ekil 6-35). Bu maliyetler Akdenizdeki firmalarn toplam maliyetinin yzde 28ini olutururken, Ege, Marmara ve Karadeniz'deki firmalar iin sadece yzde 10unu oluturmaktadr.. Ayn zamanda, ICS bu firmalar iin toplam tamaclk maliyetinin kendine ait veya dardan tamaclk hizmetleri kullanma tercihinden bamsz olduunu gstermektedir.
ekil 6-18: Farkl blgelerde tamaclk maliyetleri ve kendi tamaclk aralarn kullanma
30% 25% 20% 15% 30% 10% 5% 0% IcAnadolu Akdeniz Nakliye maliyeti Ege Marmara Karadeniz 20% 10% 0% 70% 60% 50% 40%

Kendi nakliye imkanlarn kullanma

Kaynak: Trkiye ICS

169

6.28 Tama esnasnda mal kayplar Trkiyede olduka yaygndr ve firmalar iin nemli bir yk olabilir. Ankete katlan irketlerin te birinden fazlas Trkiyede tama esnasnda mal kayb yaadklarn belirmilerdir. Bu oran in ve Brezilya'daki firmalarla karlatrldnda nispeten dktr; fakat Polonyadaki firmalardan neredeyse kat daha fazladr. Ayrca, kayplar Trkiyede ankete katlan btn firmalarn sevkyat deerinin yzde 2sine ulamaktadr 187 ve bu deer karlatrma yaplan lkelerden olduka yksektir (ekil 619).
ekil 6-19: Farkl lkelerde tama kayplar
60 50 Firma 40 Oran 30 20 0.5% 10 in Brezilya Tayland Trkiye ili 1.9% 1.7% 1.3% 1.0% 1.0% 0.7% 0.5% 0.2% 0.0% Vietnam Bulgaristan Polonya 1.3% 1.5% 2.5% 2.0% Kayp %

Tama kayb yaayan firmalar

Tama kayplar (sevkyat deerinin % olarak)/a

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

6.29 Tamadaki ou kayp mallarn yanl tanmasndan kaynaklanmaktadr ve bunlar kendi tama aralarn kullanan firmalar arasnda en yksek orandadr. Trkiyede, tamadaki kayplar firma boyutuyla birlikte kk firmalarda mal deerinin yzde 1,6sndan, byk firmalarda yzde 1,2sine dmektedir. Bu kayplarn byk ksm yanl tamadan kaynaklanrken, hrszlklar bunlarn sadece bete birini oluturmaktadr. Blgesel bazda, Karadeniz blgesindeki firmalarn dier blgelere gre daha dezavantajl olduu grlmektedir ve kayp seviyesi Akdeniz'de bulunan firmalarnkinden iki kat daha fazladr (ekil 6-20). Sektr baznda, metal d rnler reten firmalarn daha yksek kayplar yaad grlmektedir (yzde 3,5), bunlarn oran motorlu aralar ve elektrik makineleri reten firmalarda grlen seviyelerden iki kat fazladr (ekil 6-21). Tamadaki kayplarn kendine ait tamaclk aralar kullanmyla dorudan iliki iinde olduu grlmektedir.

187 Ortalama, kayplar olsun ya da olmasn incelenen btn firmalar hesaba katlarak hesaplanmtr. Sadece tama srasnda kayp bildiren irketler hesaba katldnda bu oran %6ya kmaktadr.

170

ekil 6-20: Blgelere gre krlma ve hrszlktan kaynaklanan kayplar (sevkiyat deerinin yzdesi)
4.0%

ekil 6-21: Sektrlere gre krlma ve hrszlktan kaynaklanan kayplar (sevkiyat deerinin yzdesi)
Sevkiyat % erinin % olarak kay plar Lossesde as of consigment value
4% Breakage K rlma .. alRobbery nma 0.1% 3%

Sevkiyat erinin % olarak kay plar Losses De as % of consigment value

Robbery KBreakage rlma .. alnma 3.0% 0.8% 2.0% 0.6%

2% 3.4% 1%

0.7%

0.2% 0.5% 1.9% 1.4% 1.3% 1.3% 1.0% 0.4% 0.2% 0.3%

0.6%

0.3% 0.3%

1.0%

2.3% 1.6% 1.6% 1.6%

1.8%

1.0% 0.0% Karadeniz Ege IcAnadolu Marmara Akdeniz

0% NonFood and Metal D Yiyecek metallic pro ve bev. rnler ecek Chemicals and Kimyasal Metals Metal ve mach. Makine Textiles Tekstil Motor Motorlu vehicles Aralar Electrical Elektrikli mach. Makine

Kaynak: Trkiye ICS

Kaynak: Trkiye ICS

TCARET KOLAYLATIRMA
6.30 Son ampirik almalar Trkiyenin kresel ve Avrupa pazarlarna entegrasyonunun son yirmi yl iinde durmadan ilerleme kaydettiini gstermektedir. 1996-2004 dneminde Trkiyenin ihracat arttrma performans AB-8'in toplam performansyla byk benzerlikler gstermitir. Bu baar eitli Avrupa ticaret anlamalarnn uygulanmas, 2001den bu yana devam eden makroekonomik istikrar yoluyla elde edilen tarife indirimleri gibi bir dizi faktre balanabilir. 188 6.31 Tarifeler, mallar uluslararas dolam srasnda ortaya kan gmrk maliyetlerinin sadece bir boyutudur ve tarifelerle ilgili olmayan engeller kritik bir rol oynamaktadr. Trkiye ticareti kolaylatrmada performans arttrmak iin ksmen baaryla almaktadr. Trkiye Gmrk daresi'nin ilevini gelitirme abalar, hem ithalat hem de ihracatta gmrk ilemleri sresini azaltarak 1990'dan bu yana bu kurumda byk kazanmlar salamtr. 6.32 Ne var ki, gmrk idaresindeki kazanmlara Trkiyedeki baka kurumlardaki gelimeler de elik edebilir. Gmrk idaresi ilemlerinden nce ilgili mallar iin kendi ilemlerini yapmak zorunda olan Trk Standartlar Enstits, Tarm Bakanl ve Salk Bakanlndan oluan eitli kurulular d ticarette rol oynamaktadr. Tccarlar arasnda yaplan rnek bir ankette, Trk Standartlar Enstits 48 saatten ksa srede ilemlerinin sadece yzde 40n onaylamtr. 189 Tccarlara artlarla ilgili bilgi salamak ve ticaret beyanlarnn elektronik yolla kabuln uygulamak iin BT sistemlerine git gide daha fazla gven duyulmaktadr fakat srekli ilerleme salanmas iin en iyi yol karmak bir kurumlar topluluunun davranlarnda btnsel gelimeler salamaktadr.

188

Bknz. Bartlomiej Kaminski ve Francis Ng, Turkeys Evolving Trade Integration into Pan-European Markets Dnya Bankas Politika/Aratrma alma Raporu 3908,Dnya Bankas, Mays 2006. 189 M. Bahri Oktem, Luc De Wulf ve Jose B. Sokodan alnt, Customs modernization initiatives: case studies, Dnya Bankas, 2004

171

6.33 Kurumsal ortam Trk firmalarnn ticari faaliyetleri zerinde net bir etkiye sahiptir. Trkiye ICSye katlan firmalar, rn ihracat iin 6 gnlk ve ithalat iin 9 gnlk bekleme sreleriyle karlatklarn bildirmilerdir. Bu oran in ve Brezilya'daki firmalarla karlatrldnda olumludur, fakat Trk gmrklerinin, Polonya gibi Dou Avrupa lkeleriyle karlatrldnda ok yava olduklar grlmektedir (srasyla 5 gn ve 1,5 gn). Firma bykl ya da sektr gibi ekonominin farkl blmlerine bakldnda nemli farkllk grnmemesine ramen blgesel bazda nemli bir farkllk vardr. Farkllk zelikle ihracatta byktr ve Egedeki firmalar Karadenizdeki firmalarca karlalan bekleme srelerinin neredeyse iki katn bildirmektedirler (ekil 6-23).
ekil 6-22: Gmrk ilemleri iin gn says, lkeleraras karlatrma
20

ekil 6-23: Gmrk ilemleri iin gn says, blgesel karlatrma

15 12 8.8 9 6.1 6 8.8 11.8 6.1 5.1 7.7 5.1 8.9
Ege Marmara Export IcAnadolu Akdeniz Karadeniz/DoguAn Import .. hracat .. thalat

15

13.8

Gn
8.7 7.3 8.1 8.7
Days

Gn Days

8.4

10

5.8

5.4

1.7 3.0

3.3 4.5

4.6

3 0

0 Brezilya Brezilya in in
Brazil China

Trkiye Trkiye ili ili

Turkey Chile

Vietnam Vietnam Polonya Polonya Tayland Tayland

Vietnam Poland Thailand

.. hracat .. thalat

Import ..Export hracat .. thalat

1.5

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

Kaynak: Trkiye ICS

6.34 Sanayi blgelerindeki firmalarn konumunun, ticareti kolaylatrma zerinde sadece marjinal etkiye sahip olduu grlmektedir. Sanayi blgelerinde yer alan firmalar bu blgelerin dnda yer alan firmalarnkine yakn ihracat ve ithalat bekleme sreleriyle karlamaktadr (ekil 6-24). Bu perspektiften bakldnda, endstriyel boyuttaki inaatlardan kaynaklanan lek ekonomilerine bal altyap hizmetlerine dk eriim maliyetlerinden dolay salad baz tasarruflar olsa da, sanayi blgelerinin, firmalar tarafndan belirtildii gibi, ticaretin nndeki idari engelleri nemli oranda azaltmad grlmektedir.
ekil 6-24: Gmrk ilemleri iin gerekli gn says, sanayi blgeleri iinde ve dnda
12 10 Gn 8 6 6 4 2 0 hracat thalat 5 Sanayi blgesinde 10 8 Sanayi blgesinde deil

Kaynak: Trkiye ICS

172

3.9

POLTKA NERLER
6.35 Tamaclk ve gmrk alanlarndaki yatrm ortamn gelitirmede ilerleme kaydedilmesi, fiziksel altyapnn ve kurumsal gelimelerin karmak bir bileimine baldr. 6.36 Tamaclk hizmetlerinin iyiletirilmesine ynelik kamu politikalarnn hizmet salayclaryla ilgili olmas gerekmez, fakat tercihen karayollarnn kalitesinin iyiletirilmesi zerinde odaklanmaldr. Karayolu tamacl zel ve olduka rekabeti bir piyasada almaktadr, bu nedenle rekabeti arttrmak iin ok az mdahale gereklidir. Ne var ki, gvenlik kurallarnn ve dingil yk kstlamalarnn daha gl ekilde uygulanmas gereklidir. Dier taraftan, karayollarnn hzla bozulan kalitesi tamaclk hizmetlerinin salanmasnda dorudan bir zorluk tekil etmektedir. Karayollar ann bakm ve geniletilmesinin finansman, devletin bte ve yatrm planlar srecinin byk oranda iyiletirilmesini ierecektir. Bu artlarn yava yava yaplmas gerekecek olsa da, karayolu tamacl cretlerindeki art bu harcamalarn toplam finansmanna katkda bulunabilir. 6.37 Tamaclk trleri bileimini iyiletirme abalarnn sonu vermesi zaman alacaktr; bu nedenle ksa vadede gerekli sonular dikkate alan finansman planlarnn yaplmas nemlidir. Hkmetin harcama erevesi zaman alan yol bakm ve rehabilitasyon almalarndan elde edilen nispeten yksek getirileri dikkate almaldr. Trafii baka yollara kaydrma abalar (zellikle demiryollarna) karayollarnn finansman zerindeki yakn vadeli basklar rahatlatmak iin yeterince abuk gereklemeyecektir. 6.38 Ticareti kolaylatrma almalarndaki hkmet abalar, sadece gmrk idaresini deil ayn zamanda ticaret iin onay gereken btn devlet kurulular da dahil olmak zere kucaklayc olduunda en iyi sonular verecektir. Hkmet halihazrda ticareti kolaylatrmada kurumsal zorluklar kabul etmitir. Gmrk idaresinin kendisini iyiletirme almalar, mal dolamn onaylama srecine dahil olduklarnda Trk Standartlar Enstits'nn, Tarm Bakanl'nn ve Salk Bakanl'nn performansna ayn derecede dikkat edildiinde optimal sonular douracaktr. ICS sonular bu alandaki ilerlemenin, Avrupayla ticaret entegrasyonu devam ettike gittike nem kazanan verimlilik etkisini net bir ekilde ortaya koymaktadr.

SONULAR
6.39 Yukarda sunulan tanlara dayanan deerlendirme altyapnn Trk firmalarnn rekabetiliini etkileyen temel bir faktr olduunu gstermektedir. Analiz maliyetli ve dk kaliteli altyapnn Trk firmalarna yk getirdiini gstermektedir. zellikle, enerji maliyeti ok yksek ve tedarik kalitesi ok dk iken hakim tamaclk ekli karayollar dk bakmlardan sknt yaamaktadr. 6.40 Anket sonular altyap hizmetlerinin kalitesinin arttrlmas iin hkmetin aktif katlmnn nemini dorulamaktadr. Elektrik sektrndeki yapsal dnmn hznn ve katlmclarn yatrmlarna ynelik verilen teviklerin ak bir ekilde tanmlanmasnn, elektrik hizmet kalitesini etkiledii grlmektedir. Orta vadeli yatrm erevesinin gzden geirilmesi karayollarnn kalitesinin artan talepleri karlayacak ekilde korunduundan emin olmaya yardm edecektir. Ticareti kolaylatrma alannda kritik hizmetlerin salanmas iin, kamu kurumlarnn Trk Standartlar Enstits, Tarm Bakanl ve Salk Bakanl etkinliinin arttrlmas gereklidir.

173

6.41 zel sektr katlm daha iyi altyap hizmetlerinin finanse edilmesine yardm edebilir; fakat net ve tutarl bir politika ve dzenleyici ereveye dayanmaktadr. Altyapdaki ok byk finansman gereksinimleri dikkate alndnda, hkmet gvenli ve gvenilir elektrik hizmetleri hedefine ulamak iin zel sektre ynelme gibi stratejik bir tercihte bulunmutur. Demiryolu sektrnn lehine arzu edilen deiim kamu finansmanna bal olmaya devam etmesine ramen, karayolu tamaclndaki ayn tercih uzun sre nce ortaya koyulmutur. Trkiye, politika ve dzenleyici ortam gl ve ngrlebilir olduunda zel yatrmn altyapya akacan grmektedir. Bu tr bir ortam olmadnda, zel yatrm ya yeterli oranda gereklemeyecek ya da byk garantiler ve gvenceler isteyecektir. Bu durum zel yatrmn son on yl iinde, hkmetin garantiler ve yardm anlamalar eklinde nemli mali sorumluluklar stlenmesi sayesinde elektrik retim kapasitesine yzde 50 katkda bulunduu enerji sektr iin geerlidir.

174

Tablo 6-4: zet matris

Tehise Dayal Olarak Yatrm Ortamn Asndan Eksiklikler Elektrik hizmeti Sk elektrik kesintileriyle birlikte dk elektrik arz kalitesi firmalara byk kayplara neden olmaktadr. Benzer ekonomiler ile karlatrldnda, elektrik fiyatlar yksektir. Yedek elektrik jeneratrlerinin yatrm ve iletmesi firmalar iin nemli ilave maliyetler ortaya kartmaktadr. Elektrik neden olduu kayplar ve ek maliyetler belirli sektr veya blgelerdeki firmalar orantsz bir ekilde etkilemektedir. Son/Devam Eden Hkmet Faaliyetleri & Ksa Vade iin Planlanan Giriimler (6 aylk) Datm irketlerinin zelletirilmesiyle birlikte pazarn liberalizasyonu iin nemli bir zorlama olmas beklenmektedir. Enerji kurumlar elektrik iin, halen pilot denemelerin yapld, rekabeti bir piyasa oluturulmasn planlamaktadr. Orta vade iin nerilen eylemler (6 ay ila 3 yl) zelletirme sreci devam ederken sektrn iletme ve altyap bakmlarn yapmak iin gerekli finansmana sahip olduundan emin olmak. 2009dan sonra yeterli elektrik arzn salamas iin gerekli yatrmlar ortaya koyan uzun vadeli bir plan yaplmas. zel yatrmclarn ekilmesi iin sektrn yeniden yaplandrma srecinin balatlmas Sektrde zel sektr katlmna ynelik tevikler yaratlabilmesi amacyla hizmet fiyatlarnn retim maliyetleriyle uyumlu hale getirilmesi. Elektrik arz kalitesindeki blgesel eitsizliklerin ortadan kaldrlmas iin enerji sektrnn yeniden yaplandrlmas srasnda tevikler verilmesinin dnlmesi. Blgeler arasnda uygulanabilir ve yrtlebilir hizmet dzeyinde standartlar uygulanmas. Kaak elektrik kullanmnn engellenmesi ve belediyelerden gn geen faturalarn tahsil edilmesi iin disiplinin iyiletirilmesi. Tamaclk Karayollar ann hzla bozulmas tamaclk maliyetleri zerinde dorudan bir etkiye sahiptir ve bakmlara harcama yaplmadndan sektrn srdrlebilirliini tehdit etmektedir. Kt tamaclk bileimi ile birlikte kara tatlarna ar bamllk demiryolu sektr gibi tamamlayc hizmetlerin geliimi iin bir frsat sunmaktadr. Olduka iyi gelimi karayolu cretleri sistemi: btn motorlu tatlar zerinde sat vergisi; arabalar ve motosikletler iin yllk motor vergisi; sermaye transferi vergisi; otoban cretleri ve akaryakt vergileri. AB ilkelerine uygun vergi yaps. Vergilerin daha da ayrntl hale getirilmesi kullanc bana gerek maliyetleri yanstmalarnn salanmasna yardmc olacaktr. Demiryollarna yatrm yaplarak tama yollarnn eitlendirilmesine ynelik hkmet abalar. Karayollarnn daha fazla bozulmasn nlemek iin ksa vadede ksmen (u anda karayolu kullanmlarnn gerek maliyetini yanstmayan) kara tamacl vergilerinin arttrlmas yoluyla karayollar bakmlarna yatrm yaplmas. Demiryollarnn ticarete ynelik ve maliyet etkin olmas iin yeniden yaplandrlmas yoluyla tama eitliliinin arttrlmaya devam edilmesi ve stratejik yatrm.

175

Ticaret hizmetleri

Mallarn ihracat ve ithalatnda gmrk ilemlerinin tamamlanmas iin gerekli nispeten uzun bekleme sreleri firmalar etkilemektedir. Karadeniz gibi belirli blgelerdeki daha uzun bekleme sreleri bu blgedeki firmalar iin rekabetilikte dezavantajlar yaratmaktadr.

Gmrk daresinin etkinliinde, hem ithalat hem de ihracatta gmrk ilemlerinin sresinde azalmayla sonulanan art.

D ticaretin dzenlenmesinde yer alan eitli kamu kurumlarn ithalat ve ihracat etkinletirmesi. Bu kurumlar unlar kapsamaktadr: Trk Standartlar Enstits, Tarm Bakanl ve Salk Bakanl.

176

KAYNAKA
Acemolu, D. 2002, Directed Technical Change, Review of Economic Studies, Volume 69: 781810. Aghion, P. and P. Howitt. 1998. Endogenous Growth Theory, Cambridge, Massachusetts, MIT Press. Aghion, P., R. Blundell, R. Griffith, P. Howitt, and S. Prantl. 2006. The Effects of Entry on Incumbent Innovation and Productivity. Harvard University, Cambridge, Massachusetts, http://post.economics.harvard.edu/faculty/aghion/papers.html Albaladejo, Manual. 2006. Background paper prepared for the Turkish Investment Climate Study. Washington, D.C.: World Bank. Audretsch, D.B. 1995. Innovation, Growth and Survival, International Journal of Industrial Organization, 13, 441457. Baldwin, J. and Gorecki, P. K. 1991. Entry, Exit and Productivity Growth, Entry and Market Contestability: An International Comparison. Barro, Robert J. and Jong-Wha Lee, International Data on Educational Attainment: Updates and Implications, Center for International Development at Harvard University (CID), Working Paper No. 42 , April 2000 Bartelsman, Eric J. 2004. The Analysis of Microdata from an International Perspective. OECD Statistics Directorate STD/CSTAT 12. Bartelsman, Eric J., Stefano Scarpetta and John C. Haltiwanger. 2005. Measuring and Analyzing Cross-Country Differences in Firm Dynamics. Mimeo. Beneish, M.D. 1999. The detection of earnings manipulation, Financial Analysts Journal, 55: 24-36. Blind, K., and A. Jungmittag. 2005 Trade and the impact of innovations and standards: the case of Germany and the UK. Applied Economics 37: 1385-1398. SermayePiyasalar Kurulu. 2005. Trkiyede Konut Finansman. Kurumsal Yatrmclar Dairesi. Caves, Richard E. 1998. Industrial Organization and New Findings on the Turnover and Mobility of Firms. Journal of Economic Literature 36 (4): 1947-1982. CEN 2003. Support to the Quality of Infrastructure in Turkey, Country Report 2002-2003. Center for Economic Analysis of Law. 2006. Problems in Turkeys Legal Framework for Collateral: Implications for Access to Credit.

177

Chodos D. and Lederman D. 2006 Innovation and Development: Turkey in the Light of Macro and Micro International Evidence, mimeo, The World Bank. CIPM (International Committee of Weights and Measures). 2006. CIPM MRA. Claessens, Stijn. 2006. Corporate Governance and Development. The World Bank Research Observer, vol. 21, no. 1. Cooper, J. and K. Madigan. 2001. U.S.: What Surprising New Data Reveal about the New Economy. Business Week, August 27. DellAriccia et al. 2005. The real effect of banking crises. Centre for Economic Policy Research. Discussion Paper Series (U.K.); No. 5088:1-46. Derici, Ruchan. 2004. Land Transportation Sector in Turkey presentation to the European Conference of Ministries of Transport, Istanbul. 3e Consultancy. Djankov, Simeon, Rafael La Porta, Florencio Lpez-de-Silanes and Andrei Shleifer. 2002. The Regulation of Entry. Quarterly Journal of Economics 117 (1): 137. Djankov, La Porta, Lopez-de-Silanes, and Shleifer. 2005. The Law and Economics of SelfDealing (December 2005). NBER Working Paper No. W11883. DTI (Department of Trade and Industry) (2005) The Empirical Economics of Standards DTI Economic Paper No. 12, June 2005. Dunne, T., M. Roberts, and L. Samuelson. 1988. Patterns of Firm Entry and Exit in U.S. Manufacturing Industries. Rand Journal of Economics 19(4):495-515. EBRD-World Bank. 2006. Business Environment and Enterprise Performance Surveys. http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/EXTECAREGTOPA NTCOR/0,,contentMDK:20720934~pagePK:34004173~piPK:34003707~theSitePK:704666,00.h tml Economist Intelligence Unit, Turkey Country Commerce Report, June 2006. Escribano, Alvaro and Jose Luis Guasch. 2005. Assessing the Impact of the Investment Climate on Productivity Using Firm-Level Data: Methodology and the Cases of Guatemala, Honduras and Nicaragua. Policy Research Working Paper # 3621. World Bank: Washington, D.C. . 2005 Investment Climate Assessment (ICA) on Economic Performance using Firmlevel Data from Turkey (2003 and 2004), mimeo, The World Bank. . 2006. Background Paper prepared for the Turkey Investment Climate Study. World Bank: Washington, D.C. Escribano, Alvaro, Jose Luis Guasch, Jorge Pena and M. de Orte. 2006. Turkey: Investment Climate Assessment on Productivity, and Allocative Efficiency. Effects on Exports, FDI, Wages,

178

Employment, Location, Holdings and Privatization of Firms. Background paper. World Bank: Washington, D.C. Avrupa Komisyonu. 2005. Trkiye 2005 lerleme Raporu. Brksel: COM (2005) 561final. Avrupa Komisyonu. 2006. Nando Bilgi Sistemleri Websitesi. http://europa.eu.int/comm/enterprise/nando-is Eurostat websitesi. 2004. Statistical Office of the European Communities. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1090,30070682,1090_33076576&_dad=po rtal&_schema=PORTAL FIAS (Yabanc Yatrm Danma Servisi). 2001. Administrative Barriers to Investment. World Bank: Washington, D.C. Freund, Caroline L., and Weinhold, Diana. 2004 The Effect of the Internet on International Trade. Journal of International Economics 62 (1):171-89. Geroski, P. A. 1991. Market Dynamics and Entry, Oxford: Basil Blackwell. Gordon, R. 2000. Does the New Economy Measure Up to the Great Inventions of the Past? Journal of Economic Perspectives 14, 4. T.C Hkmeti. 2006. Bilgi Toplumu Stratejisi 2006-2010, Devlet Planlama Tekilat. T.C Hkmeti. 2006. Dokuzuncu Kalknma Plan (ngilizce versiyonu), Devlet Planlama Tekilat. T.C Hkmeti. 2006. Trkiyenin Enerji Stratejisi, D leri Bakanl, Enerji, Su ve evbre Genel Mdr yardmcl, Ankara, yaynlanmtr, s. 13. Graham, A. 2001 The Assessment: Economics of the Internet. Oxford Review of Economic Policy 17 (2: 145-158). Guasch, Jose Luis, J. L. Racine and I. Snchez (2006), Standards and Quality Matter. National Quality Systems in Latin America, mimeo. World Bank: Washington, D.C. Jones, C. and J. Williams. 1999. Too Much of a Good Thing? The Economics of Investment in R&D, NBER Working Papers 7283, National Bureau of Economic Research. International Energy Agency Data Services, Energy prices and taxes database (http://data.iea.org/ieastore/ept_main.asp). ISO (International Organization for Standardization). 2001. The ISO Survey of ISO 9001:2000 and ISO 14001 CertificatesTenth Cycle. ISO: Geneva. . 2003. The ISO Survey of ISO 9001:2000 and ISO 14001 Certificates2003. ISO: Geneva.

179

. 2005. The ISO Survey of Certifications2004. ISO: Geneva. . 2006. ISO website: www.iso.org Kaminski, Bartlomiej and Francis Ng. 2006 Turkeys Evolving Trade Integration into PanEuropean Markets World Bank Policy /Research Working Paper 3908,World Bank. Karshenas, M. and P. Stoneman. 1993. Rank, stock, order and epidemic effects in the diffusion of new process technologies: an empirical mode. Rand Journal of Economics, vol. 24, no. 4, pp. 503-9. Kaufmann, D., Kraay, A., and Mastruzzi, M. 2005 Governance Matters V: Governance Indicators for 1996-2005 World Bank Policy Research Department Working Paper No. 4012, The World Bank, Washington DC. KGM, T.C. Karayollar Genel Mdrl, http://www.kgm.gov.tr/indexe.htm Krugman, P. 2004. The "new" economic geography: where are we? Unpublished manuscript. Department of Economics, Princeton University. Jungmittag, A., K. Blind, and H. Grupp. 1999. Innovation, Standardization and the Long-term Production Function: A Cointegration Analysis for Germany 1960-1996. Zeitschrift fr Wirtschafts u. Sozialwissenschaften (ZWS) 119(2): 205-222. Kuchta-Helbling. 2000. Barriers to Participation: The Informal Sector in Emerging Democracies. Center of International Private Enterprise (CIPE), Background Paper. Lederman, Daniel, and Laura Saenz. 2005. "Innovation around the World, 1960-2000." World Bank Policy Research Working Paper 3774, The World Bank, Washington DC. Levine, Ross. 2004. Finance and Growth: Theory and Evidence. National Bureau of Economic Research. Working Paper Series (U.S.); No. 10766:1-116. Nicita, A. and M. Olarreaga. 2006. Trade, Production and Protection 1976-2004, World Bank. Organization for Economic Co-operation and Development (OECD). 2004. Economic Survey of Turkey. (http://www.oecd.org/document/44/0,2340,en_2649_201185_33804140_1_1_1_1,00.html). . 2004. Information Technology Outlook 2004. . 2005. Communications Outlook 2005. http://www.oecd.org/document/15/0,2340,en_2649_34225_35269391_1_1_1_1,00.html). . 2005. OECD in Figures 2005Statistics on the Member Countries. Paris. . 2005. Science, Technology and Industry Scoreboard 2005. . 2006. Corporate Governance Assessment (draft). 180

. 2006. Employment Outlook. Paris. Oktem, M. Bahri. 2004. In Luc De Wulf and Jose B. Soko, Customs modernization initiatives: case studies, World Bank. Penn World Tables. (http://pwt.econ.upenn.edu/php_site/pwt_index.php) Qiang, Christine Z., George R. Clarke, and Naomi Halewood. 2006. The Role of ICT in Doing Business. Information and Communications for Development 2006. World Bank, Washington, D.C. Racine J.L. and Snchez I. 2006 Turkeys National Quality and Standards System, mimeo, The World Bank. Restuccia and Rogerson. 2004. Policy Distortions and Aggregate Productivity with Heterogeneous Plants, Society for Economic Dynamics, working paper #69. Romer, Paul. 1986. Increasing Returns and Long Run Growth, Journal of Political Economy 94:1002-37. Romer, Paul. 1990. Endogenous Technological Change, Journal of Political Economy 96: S71-S102. Steinherr, Tukel and Ucer. 2004. The Turkish Banking Sector, Challenges and Outlook in Transition to EU Membership. Economic and Financial Report 2004/02. European Investment Bank. Swann, P., P. Temple, and M. Shurmer. 1996. Standards and Trade Performance: the UK Experience. Economic Journal 106: 1297-1313. Taymaz, E. 2005. Are small firms really less productive, Small Business Economics, 25, 429445. TEPAV/EPRI, 2006. The Garden of Forking Paths: Higher Education and the Labor Market in Turkey, Ankara (not-yet-published draft). Trajtenberg, M. 2006. Government Support for Commercial Innovation, World Bank Knowledge Economy Forum V Presentation. TSE (Trk Standartlar Enstits). http://www.tse.gov.tr/English/default.asp, ubat 2006da girilmitir. TK, Trkiye statistik Kurumu, Babakanlk, Trkiye Cumhuriyeti. UNIDO (United Nations Industrial Development Organization). 2003. Industrial Development Report 2002-2003 . 2004. Industrial Development Report 2004

181

. 2005. Industrial Statistics Database INDSTAT 4 Rev.3. Geneva. UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development). 2004. The Handbook of Statistics 2004. Geneva. . 2005. The Handbook of Statistics 2005, Geneva. U.S. Department of Energy, Turkey, www.eia.doe.gov/emeu/cabs/turkey.html Country Analysis Brief, July 2005 at

US Patent and Trademark Office (http://www.uspto.gov/) World Intellectual Property Org (WIPO) (http://www.wipo.int/portal/index.html.en) World Bank. 2000. Report on Observance of Standards and Codes, Corporate Governance. . 2002. Closing the Gap in Education and Technology. The World Bank, Washington, D.C. . 2002. Household Income Consumption and Expenditure Survey. The World Bank, Washington, D.C. ________. 2002. Information and Communication Technologies: A World Bank Group Strategy, The World Bank, Washington DC. . 2004. Chile New Economy Study. World Bank Report no. 25666-CL. . 2005. Turkey Education Sector Study: Sustainable Pathways to an Effective, EquiTablo and Efficient Education System for Preschool through Secondary School Education. Washington, D.C. . 2005. Investment Climate Survey. . 2005. Report on Observance of Standards and Codes, Accounting and Auditing (draft). . 2006a. Doing Business in 2006: Creating Jobs. Washington, D.C. . 2006b. Turkey: Promoting Sustained Growth and Convergence with the European Union. Country Economic Memorandum. Report No. 33549-TR. Washington, DC. . 2006c. Turkey: Labor Market Study. Report No. 33254-TR. November 21. Washington, DC. . 2006. Background Note on Administrative Barriers in Turkey, prepared for the Turkey ICA. . 2006. Project Appraisal Document for the Electricity Generation Rehabilitation and Restructuring Project, Report No. 35747-TU.

182

. 2006. Public Expenditure Review (PER) (draft). Poverty Reduction and Economic Management Unit, Europe and Central Asia Region. . 2006. World Bank Survey of National Accreditation Bodies. . 2006. World Bank Survey of National Metrology Institutes. . 2006. World Development Indicators 2006. Washington, D.C. .2006. World Development Report 2007: Development and the Next Generation. Washington, D.C. . 2007. Doing Business in 2007: How to Reform. Washington, D.C. World Economic Forum. Global Competitiveness Report 20012002. New York: Oxford University Press for the World Economic Forum. . The Global Competitiveness Report, 2004-2005. Palgrave Macmillan.

183

Blm 1 Ekleri
EK 1-A: K BAINA DEN GSYH FARKINA KATKI HESAPLAMASI
Hesaplama aadaki formle dayanmaktadr:
Kii bana GSYH = GSYH gc * igc 15-64 ya nfus * 15-64 ya nfus nfus

AB Trkiyeyle karlatrlarak aadaki forml elde edilmitir:

Kii bana GSYHAB Kii bana den GSYHTRKYE * GSYHAB/igcAB = GSYHTrkiye /igcTrkiye * 15-64 ya nfusAB/nfusAB 15-64 ya nfusTrkiye/nfusTrkiye

igcAB/ 15-64 ya nfusEU gcTrkiye/ 15-64 ya nfusTrkiye

Logaritmik dnmle aadaki forml elde edildi:

ln(kii bana GSYHAB) - ln(kiibana GSYHTrkiye) = ln(GSYHAB/igcAB) ln(GSYHTrkiye /igcTrkiye) + ln(igcAB/ 15-64 ya nfusAB) ln(igcTrkiye/ 15-64 ya nfusTrkiye) + ln(15-64 ya nfusAB/nfusAB) ln(15-64 ya nfusTrkiye/nfusTrkiye)

Birinci satr kiibana GSYHdaki nispi fark yanstmaktadr; ikinci satr igc verimliliindeki nispi fark yanstmaktadr; nc satr igcne katlmdaki nispi fark yanstmaktadr ve; drdnc satr nfusun ya bileimindeki nispi fark yanstmaktadr. Nispi katk kii bana GSYHdaki nispi farka blnerek hesaplanmtr:
Yzde 100 = [gc verimlilii bileeni:] ln(GSYHAB/igcAB) ln(GSYHTrkiye /igcTrkiye) ln(Kii bana GSYHAB) - ln(Kii bana GSYHTrkiye) [gcne katlm bileeni:] ln(igcAB/ 15-64 ya nfusAB) ln(igcTrkiye/ 15-64 ya nfusTrkiye) + ln(Kii bana GSYHAB) ln(Kii bana GSYHTrkiye) [Ya bileimi bileeni:] ln(15-64 ya nfusAB/nfusAB) ln(15-64 ya nfusTrkiye/nfusTrkiye) + ln(Kiibana GSYHAB) - ln(Kiibana GSYHTrkiye)

184

EK 1-B: VER KAYNAKLARI

Veri kaynaklar
Firma demografisi ve hayatta kalma lke
Trkiye ABD ili Kolombiya Meksika Slovenya Macaristan Brezilya Letonya Romanya Arjantin Estonya

gc verimlilii Kaynak
Yllk Sanayi Anketi INDEC Nfus Saym Yllk Sanayi Anketi (ENIA) Yllk retim Anketi (EAM)

Kaynak

Dnem

Eik
Emp>10 Emp 1 Emp. 10 Emp. 10 Emp 1 Emp 1 Emp 1

Dnem
95-2001 87-92 ila 92-97 80-85 ila 94-99 82-86 ila 94-98

Eik
Emp>10 Emp>1 Emp. 10 Emp. 10

Sektrler
malat zel iletmeler malat malat Hepsi

Yllk Sanayi Anketi 95-2001 letme kaytlar 88-97

Yllk Sanayi Anketi 79-99 (ENIA) Yllk retim Anketi 82-98 (EAM) Sosyal gvenlik letme kaytlar 85-01 92-01

letme kaytlar Mali kaytlar (APEH)

92-97 ila 97-01 92-96 ila 97-01

Emp>1 Emp>1

Hepsi Hepsi malat

Mali kaytlar (APEH) 92-01 Nfus Saym letme kaytlar letme kaytlar 96-01 96-02 92-01

Emp 1 Emp 1 Emp 5 Emp 1

letme kaytlar letme kaytlar Yllk Sanayi Anketi INDEC letme kaytlar

96-01 97-02 95-98 ila 96-99 90-95 ila 96-01 95-00 ila 96-01

Emp 1 Emp 1 Emp 5 Emp 1

Hepsi Hepsi Hepsi Hepsi

Yllk Sanayi Anketi 90-01 INDEC letme kaytlar 95-01

Kaynak: Bartelsman ve alma grubu(2005)

185

EK 1-C: TRKYE YATIRIM ORTAMI ANKET (ICS)

Trkiye ICS 1.323 retici kurulula grme yaplarak 2005 yl yaznda gerekletirilmitir. Anket ok sayda lkede kullanlan ve Trkiye'ye zg konularn ve politik ilgi alanlarnn yanstlmas iin TEPAV ibirlii ile uyarlanm Dnya Bankas ablonuna dayanmaktadr. Bu nedenle, ankette kullanlan baz sorular dier lke Yatrm Ortam Anketleriyle karlatrlabilirken bazlar karlatrlamaz. Anket Dnya Bankas ve TEPAV gzetiminde bir zel firma tarafndan uygulanmtr. Trkiyedeki retim sektrnn doru ekilde temsil edilmesini salamak iin katlmclar dikkatle seilmitir. rnekleme ilemi Trkiyedeki toplam retim sektr zerine gerekli bilgileri salayan Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) Sanayi Veritabanna dayanmaktadr. Firmalarn doru ekilde temsil edilmesini salamak iin, snflandrma standarda gre yaplmtr: byklk, sektr ve yer.
Byklk: Ticaret ortamnda farkl boyutlardaki firmalarn farkl zorluklarla karlamas muhtemeldir ve rneklem be kategoriye gre snflandrlmtr: 0 ila 9 alan, 10 ila 49, 50 ila 99, 100 ila 249 ve 250 zeri alan. Bylece, kk kurulularn says byk kurulularn saysn glgede brakmamtr (ekonomideki mikro ve kk firmalarn yksek oran ve byk firmalarn katma deer ve istihdam asndan nemi dikkate alnmtr). Belirli bir kuruluun eilme olasl dorudan istihdam seviyesiyle orantldr. Bu durum byk firmalarn saylar kk firmalardan azda olsa yeterince temsil edilmesini salamtr. Sektrler: Verimliliin (ve firma performansnn baka lleri) farkl sektrlerde yer alan kurulularn ayr ayr deerlendirilmesi kaydyla sektrlerin ayrlmas temedir. Sektrler rneklemi toplam istihdam, katma deer ve firmalarn says iindeki paylar ynnden Trk retim sanayisini temsillerine dayanmaktadr. Bu nedenle, bu zellikler zerinde temel arl olan sektrler seilmitir. Trkiye ICSdeki sektr rneklemi Tablo Ek 1C-1de sunulmutur.
Tablo Ek 1-C-1: Trkiye ICS rneklemindeki Sektrler
Sektr Ad
(i) (ii) (iii) (iv) (v) (vi) (vii) (viii) Yiyecek retimi Tekstil retimi ve ayakkab dndaki giyecek retimi Kimyasal madde ve Kimyasal, Petrol, Kmr, Kauuk ve Plastik rnleri retimi Petrol ve Kmr dndaki Metal olmayan Mineral rnleri retimi Makine ve ekipman dnda ilenmi metal rnleri retimi Elektrikli makineler dnda makine retimi Elektrikli makine aparatlar, cihazlar ve sarf malzemeleri retimi Motorlu ara retimi

ISIC Kodu
311, 312 321, 322 351, 352, 353, 354, 355, 356 361, 362, 369 381 382 383 384, 385

Yer: ICSnin temel hedeflerinden bir tanesi corafi farkllklarn aratrlmasdr. Trkiyede 7 blge bulunmaktadr fakat her bir blgedeki firmalarn saysn arttrmak ve bylece her bir blge iin karm seviyesini arttrmak iin blgelerin says 5 ile snrlanmtr. Sanayi asndan en gelimi blge ayr ayr alnm (Marmara, Ege, Anadolu) ve

186

dier drt blge iki gruba ayrlmtr. Malatya potansiyel sanayi geliimi ve kt yatrm ortam nedeniyle ve Dou ve Kuzeydou Anadolu blgesindeki firma saylarnn dier blgelerdekinden ok daha dk olmas nedeniyle bu blgeye alnmtr. Dahil edilen sektrler Trk imalat sanayiinin byk bir ksmn temsil etmektedir. Hep birlikte toplam imalat sanayisi iindeki firmalarn katma deerinin yzde 84'n, istihdamn yzde 84'n ve saylarnn yzde 82'sini temsil etmektedir (Tablo Ek 1-C-2).
Tablo Ek 1-C-2: Trkiyedeki Toplam retim Sektrndeki Paylar asndan Trkiye ICSye Alnan Sektrlerin nemi ISIC sektr kodu 311-312 321 322 351 352 353 354 355 356 361 362 369 381 382 383 384 385 Toplam Katma deer pay 10,8 11,9 3,2 2,7 7,8 16,0 1,1 1,4 2,2 0,8 1,4 5,0 4,1 3,5 5,8 6,1 0,0 83,7 stihdam pay Yzde 13,3 23,4 8,4 1,8 3,2 0,5 0,5 1,1 2,5 1,0 1,2 4,8 5,6 4,6 5,5 6,3 0,0 83,6 Firmalarn pay 26,0 16,8 8,0 1,0 3,2 0,1 0,6 0,8 6,1 4,6 7,6 6,9 3,0 3,6 0,8 82,0

ICA rnekleminin analizde kullanlan temel zellikleri aadaki gibidir:

Byklk (ekil Ek 1-C-1) Firma byklklerinin dalm kategori arasnda dengeli olarak datlmtr (Bknz. Ek ekil 0-1): kk (1 ila 19 alan), orta (20 ila 99 alan) ve byk (100n zerinde alan). Sektr (ekil Ek 1-C-2) Firmalarn byk blm sektre ayrlmtr: tekstil; yiyecek ve iecek; metal ve makine. hracat: Firmalarn yzde 56s rnlerinin yzde 10undan fazlasn ihra etmektedir. Byk firmalarn yzde 77si, orta byklkteki firmalarn yzde 54 ve kk firmalarn yzde 28'ile ihracat yapmaktadr. Firmalarn yasal stats: Firmalarn yzde 89u zel mlkiyettir (limited irket), yzde 4 kamu mal, yzde 3,3 ortaklk ve yzde 3 ahs irketidir. Yabanc mlkiyete karlk yerli mlkiyet: Firmalarn yzde 96s yerli mlkiyet buna karlk yzde 4 yabanc mlkiyettir.

187

Blge ( ekil Ek 1-C-3) Firmalarn neredeyse yars stanbulun iinde olduu Marmara blgesindedir. Krsal kesime karlk kentsel kesim (ekil Ek 1-C-4) stanbul ve 1 milyonun zerinde nfusu olan dier ehirler firmalarn yzde 80inini barndrmaktadr.

ekil Ek 1-C-1: rneklem dalm, firma byklne gre

ekil Ek 1-C-2: rneklem dalm, sektre gre

Large Byk 38%

Kk Small 26% 26%

Elektrikli Ele ctrical makine ry machine ve cihazlar and apparat us 5% ve MeMetal tals and maMakine chine ry 20% Metal d Non-me tall ic rnler product 6% s 6%

Food andve Yiyecek be ve rages ecek 21% 2 1%

Motorlu Aralar Motor ve otomobil ve hicles and paralar au to 6% compo ne nts 6%

Orta Me dium 36% 36%

Che micals Kimyasallar 13% 13%

Tekstil s Te x tile 29% 29 %

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri.

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri.

ekil Ek 1-C-3: rneklem dalm, blgeye gre

ekil Ek 1-C-4: rneklem dalm, ehir byklne gre

50 bin 250 50K-250K bin 3% 3% <50 bin s50K Le s3% 3%

Karade niz/Do guAnadolu 7% Akde niz 11% Marmara 47% IcAnadolu 19%

250K-1M 250 bin 1 m 14% 14%

Istanbul 38%

Ege 16%

> 1 1M-high milyon er 42% 42%

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

Kaynak: Yatrm Ortam Anketleri

VERTABANI ZELLKLER VE KARILATIRILAN RNEKLEM

Yatrm Ortam Deerlendirmesinde genellikle iki tr anket (ICS ve BEEPS) kullanlmasna ramen bu rapor sadece ICS verisine dayanmaktadr. Analizin ICS ile snrlandrlmas karar her

188

iki ankette de kullanlan rneklem yaklamndan kaynaklanmaktadr. ICS retici firmalara odaklanrken BEEPS hizmetleri de kapsayan geni bir ekonomik faaliyetler aralndaki firmalar evreninden alnmtr (gerekte BEEPS veritaban biraz daha hizmet firmalarna kaymaktadr). Trkiyenin mikroekonomik performansn karlatrmal bir perspektife yerletirmek iin baka 7 gelimekte olan lkenin toplam 8.000 retici firmadan fazla firmay kapsayan karlatrma verileri kullanlmtr. Karlatrma yaplan lkeler her bir lkenin byklk ve gelime dzeyine gre seilmitir. Bu balamda, toplam nfus ve kiibana GSYH gsterge deikenleri olarak kullanlmtr.

189

EK 1-D: EKONOMETRK ANALZ N KULLANILAN YATIRIM ORTAMI DEKENLER

ALTYAPI DEKENLER
hracatlar iin gmrk ilemleri gn says thalatlar iin gmrk ilemleri gn says Ortalama elektrik kesintisi sresi Elektrik kesintilerine bal kayplar Elektrik kesintileri Ortalama su kesintisi sresi Su kesintileri Su kesintilerine bal kayplar Telefon bekleme Elektrik balants bekleme Su balants bekleme Salk belgesi bekleme Nakliyat kayplar hracatlar iin gmrk ilemlerini tamamlamak iin ortalama gn says (log). thalatlar iin gmrk ilemlerini tamamlamak iin ortalama gn says (log). Tesislerin saat olarak maruz kald elektrik kesintileri ortalama sresi (log). Satlarn yzdesi olarak elektrik kesintilerinden kaynaklanan kayplarn deeri (elektrik kesintisi bildiren tesisler iin geerli). 2003 ylnda bir tesis tarafndan maruz kalnan elektrik kesintisi says (log). Tesislerin saat olarak maruz kald su kesintileri ortalama sresi (log). 2003 ylnda bir tesis tarafndan maruz kalnan su kesintisi says (log). Satlarn yzdesi olarak su kesintilerinden kaynaklanan kayplarn deeri (su kesintisi bildiren tesisler iin geerli). Telefon balants salamak iin gn olarak gerekleen gecikme (log). Elektrik balants salamak iin gn olarak gerekleen gecikme (log). Su balants salamak iin gn olarak gerekleen gecikme (log). Salk belgesi elde etmek iin gn olarak gerekleen gecikme (log). Krlma, hrszlk, dklme ve kullanlan tama aralarndaki baka eksikliklere bal olarak tesisin tama esnasnda kaybedilen ortalama kargo yknn deeri

LETME-DEVLET DEKENLER
Eer tesis 2003 ylnda bir su teebbsyle karlamsa 1 deerini alan kukla deiken. Su faaliyetlerine bal kayplar Su faaliyetlerine bal kayplarn deeri (log). Gvenlik Gvenlik maliyeti (ekipman, personel, vs.)(log). iddeti nlemek iin organize iddeti nlemek iin rnein, organize su gruplarna yaplan koruma sulara yaplan demeler demelerine bal maliyetler (log). Danmanlk Eer firma brokratik sorunlarla ilgilenmesi iin danman ya da alan kullanyorsa kukla deiken. Brokratik sorunlarla ilgilenmek Ana sektrn gmrk, vergiler, ruhsatlar, mevzuat, hizmetler, vs. balamnda iin yaplan demeler "ilerin yrmesi iin" kamu grevlilerine hediye vermesi veya usulsz deme yapmas gerekmise 1 deerini alan kukla deiken . Brokratik sorunlara harcanan Brokratik sorunlarla ilgilenmek iin harcanan ynetici zaman yzdesi ynetici zaman Vergi iin beyan edilen satlar Vergi iin beyan edilen toplam sat yzdesi Beyan edilen igc maliyetleri Vergi iin beyan edilen toplam igc yzdesi Teftilerin says Geen ylki toplam tefti says (log). Hkmetle bir szleme yapmak Eer tesisin sektrnde devletle bir szleme yapmak iin fazladan deme iin yaplan demeler yapmak yaygn bir durum ise 1 deerini alan kukla deiken. Mterilerle anlamazlklar Son iki yl iinde mahkemelerde zlen mterilerle olan anlamazlklarn yzdesi. Su teebbs

190

Davann ald andan itibaren mahkemenin davay karara balad ana kadar bir anlamazln zm iin geen ortalama hafta says. Devamszlk Devamszla bal retim kayb gn says (log). naatla ilgili ruhsat iin bekleme naatla ilgili izin almak iin gn olarak gerekleen gecikme (log). Ana alma ruhsat iin bekleme Ana alma ruhsat almak iin gn olarak gerekleen gecikme (log). Yeni arsa ya da bina Eer firma son 3 ylda almasn arttrmak iin yeni arsa ya da bina alm ya da almaya alm ise 1 deerini alan kukla deiken. Arsa ya da bina almada gecikme Firmann yeni bir arsa ya da bina almaya karar verdii andan firmann nihai olarak bunu ald ana kadar geen toplam sre (resmi kayt, satcyla grmeler ve btn ruhsat ve inaat izni iin gerekli zaman hari gerekli imar izinlerini almak iin gerekli btn zaman). Arsa ya da bina almak iin ilem cretleri Arsa ya da bina almak iin hkmete veya zel taraflara yaplan demeler Szleme uygulama Arsa ya da bina almak iin gerekli ilem cretleriyle (kayt cretleri, avukatlara, araclara yaplan demeler, vs) ilgili toplam maliyet. Arsa ya da bina almak iin devlet grevlilerine veya zel taraflara yaplan kayt d demelerin toplam maliyeti

Ortalama anlamazlk sresi

Eer firmann mterileriyle mahkemede zlen anlamazlklar genel olarak uygulanmsa 1 deerini alan kukla deiken. Anlamazlklarn alternatif Eer firma mterileriyle anlamazlklarn alternatif yollar kullanarak zme zm giriiminde (rnein, hakem ya da arabuluculuk) bulunmusa 1 deerini alan kukla deiken. Dava Eer firma son yl iinde bir davaya karmsa 1 deerini alan kukla deiken. Geciken demeler zel mterilere yaplan, zerinde anlamaya varlan zamanda demesi yaplmayan toplam aylk satlarn yzdesi. Hi demesi yaplmayan satlar zel mterilere yaplan, demesi hi yaplmayan toplam aylk satlarn yzdesi. D denetim Eer tesis d denetim yaptryor ise 1 deerini alan kukla deiken.

FNANS VE KURUMSAL YNETM DEKENLER

Kredi limiti Kredi Kalan Kredi Banka kredisi Finansal Kiralama Kredisi Kamu kredisi Kayt d kredi KOSGEB Kredisi Eer tesis bir kredi limitine sahip olduunu belirtmise 1 deerini alan kukla deiken. Eer tesis bir banka kredisine sahip olduunu belirtmise 1 deerini alan kukla deiken. Eer firma bir mali kurulutan kalan krediye sahip olduunu belirtmise 1 deerini alan kukla deiken. Eer firma yerli zel bankalardan, ticari bankalardan kredi almsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer firma finansal kiralamadan kaynaklanan bir krediye sahipse 1 deerini alan kukla deiken. Eer firma bir devlet bankasndan kredi almsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer firma gayri-resmi kaynaklardan (r. tefeci) bir kredi almsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer firma Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme Bakanlndan (hracat Tevik Kredisi) bir kredi almsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer kredi Trk Liras olarak alnmsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer kredi dviz olarak alnmsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer kredi teminata balysa 1 deerini alan kukla deiken. Eer kredinin sresi 12 aydan uzunsa 1 deerini alan kukla deiken. Dviz olarak alnan borlarn yzdesi.

Trk Liras Kredi Dviz kredisi Teminatl kredi Uzun vadeli kredi Di Borlanma

191

KALTE SERTFKASI, TEKNOLOJ ALIMI, YENLK VE BLG VE LETM TEKNOLOJS (BT) DEKENLER
Kalite sertifikas Yeni rn yiletirilen rn Yeni teknoloji alm Lisansl teknoloji Yneticinin eitimi Email Internet sayfas Elektronik fatura sistemi Eer tesis bir kalite belgesine sahipse 1 deerini alan kukla deiken. Eer tesis yeni bir rn ya da rn hatt gelitirmise 1 deerini alan kukla deiken. Eer tesis nceki yl mevcut olan bir rn iyiletirmise 1 deerini alan kukla deiken. Eer tesis nceki yl herhangi bir yeni teknoloji satn almsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer firma nceki ylda yabanc bir irketin lisansl teknolojisini kullanmsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer tesisin yneticisi lisans ya da yksek renim derecesine sahipse 1 deerini alan kukla deiken. Eer tesis bir email kullanyorsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer tesis bir web sitesine sahipse 1 deerini alan kukla deiken. Eer tesis bir elektronik fatura sistemi kullanyorsa 1 deerini alan kukla deiken.

GC PYASASI VE GC BECERLER DEKENLER

alanlarla anlamazlklar alanlarla anlamazlklarn sresi Nitelikli iiler Niteliksiz iiler Profesyonel iiler Yar zamanl iiler Kadn iiler Geici iiler eitim D eitim Nitelikli iilerin eitimi Niteliksiz iilerin eitimi Nitelikli iilerin eitim haftas Firmann mevcut yada eski alanlar tarafndan nceki yl mahkemeye ka kez verildii Davann ald andan itibaren mahkemenin davay karara balad ana kadar bir alanla anlamazln zm iin geen ortalama hafta says. Firmann personeli iinde nitelikli iilerin yzdesi Firmann personeli iinde niteliksiz iilerin yzdesi Firmann personeli iinde profesyonel iilerin yzdesi Firmann personeli iinde yar zamanl iilerin yzdesi Firmann personeli iinde kadn iilerin yzdesi Firmann personeli iinde geici iilerin yzdesi Eer tesis alanlarna i eitim veriyorsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer tesis alanlarna d eitim salyorsa 1 deerini alan kukla deiken. nceki yl eitim alan nitelikli iilerin yzdesi nceki yl eitim alan niteliksiz iilerin yzdesi nceki yl nitelikli iilerin ald eitimlerin hafta says

Niteliksiz iilerin eitim haftas nceki yl niteliksiz iilerin ald eitimlerin hafta says niversiteli personel En az bir yl niversitede okuyan personel yzdesi Orta renimli personel Eer yneticisi lisans ya da yksek lisans derecesine sahipse 1 deerini alan kukla deiken. lkrenimli personel Eer yneticisi lisans ya da yksek lisans derecesine sahipse 1 deerini alan kukla deiken.

KONTROL DEKENLER
Anonim irket Kamu Eer tesis bir anonim irketse 1 deerini alan kukla deiken. Eer tesis devlete aitse 1 deerini alan kukla deiken.

192

Yabanc Dorudan Yatrm Ya Rakipler hracat thalat Kapasite kullanm Holding irketi Pazar pay Rekabet basks Sendika Grevler Kiralk arsa Kiralk bina Mlkiyet Sanayi blgesi Yabanc rekabet Kayt d ile rekabet

Eer firmann sermayesinin herhangi bir ksm yabancysa 1 deerini alan kukla deiken. Tesisin almasna balad yl ve u anki yl arasndaki yl fark. Ana pazardaki rakiplerin says (log). Eer ihracatlar %10un stndeyse 1 deerini alan kukla deiken. Eer ithalatlar %10un stndeyse 1 deerini alan kukla deiken. nceki yl kullanlan ortalama kapasite yzdesi Eer firma bir holding irketine aitse 1 deerini alan kukla deiken. Firmann Pazar pay (yzde). Eer firmann ana pazarndaki rakiplerin says nceki yl artmsa 1 deerini alan koulsuz deiken. Bir sendikaya ye olan iilerin yzdesi. Grevlere bal retim kayb gn says (log). Eer tesis arsalarnn neredeyse tamamn kiralyorsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer tesis binalarnn neredeyse tamamn kiralyorsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer firma daha nce devlete aitse 1 deerini alan kukla deiken. Eer firma bir sanayi blgesi iinde yer alyorsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer firma yabanc firmalarla rekabet ediyorsa 1 deerini alan kukla deiken. Eer firma kayt d firmalarla rekabet ediyorsa 1 deerini alan kukla deiken.

193

EK 1-E: EKONOMETRK METODOLOJNN ZET

Metin Kutusu Ek 1-E-1: Yatrm ortam deikenlerinin verimlilik zerindeki etkisini deerlendirmek iin kullanlan metodoloji Verimlilik zerindeki yatrm ortam esneklikleri ve yar-esnekliklerini tahmin ederken, kukla deikenler kullanarak firma bykl, ya, sektr ve yl iin ve dier kontrol deikenleri iin kontrol ettikten sonra tm firmalar iin ortak yatrm ortam katsaylarnn tahmini iin farkl imalat sanayilerinden elde edilen gzlemler toplanmtr. Sanayi, blge, firma bykl ve yan yatrm ortam deerlendirmesi iin, YO deikenlerinin karlk gelen her baml deikenin ortalamas zerindeki etkilerini hesaplyoruz. Yani, ortalama YO deikeninin ortalama (log) verimlilik, ortalama (log) istihdam, ortalama (log) cretler, ihracat olasl ve Yabanc Dorudan Yatrm alma olasl zerindeki nispi etkisini deerlendiriyoruz. Gze arpan tek bir verimlilik lm (ya da logPj,it) bulunmadndan, YO deikenlerinin verimlilik etkisinin ampirik deerlendirmesi, verimliliin lld zel ynteme ciddi ekilde bal olabilir. Uygun bir ekonometrik metodoloji kullanarak, on alternatif verimlilik ls iin salam YO esneklikleri elde edebildiimizi gsteriyoruz aadaki Tablo Ek 1E-1e baknz. Bu almada dikkate alnan verimlilik lleri aadaki fonksiyonlar kullanlarak elde edilmitir:

retim fonksiyonlarnn fakl fonksiyonel biimleri (Cobb-Douglas ve Translog), Solow artklarn elde etmek iin farkl varsaym kmeleri (teknoloji ve piyasa koullar) ya da
OLS, RE, tahmin edicilerin tutarllk koullar ve,

Girdi-kt esneklikleri lldnde farkl toplulatrma dzeyleri (sanayi dzeyinde ya da

toplu imalat dzeyinde). deal olarak, politika nerileri iin verimlilik zerindeki YO deikenlerinin esneklikleri ya da yar-esnekliklerinin farkl verimlilik lleri iin salam (eit belirtiler ve benzer byklkler) olmasn isteriz. Analizin sonular, Escribano ve Guaschta (2005) tarif edilen YO deiken seiminde genelden zele stratejiyi izlediimiz srece ok farkl verimlilik lleri iin bile bunun mmkn olduunu ortaya koymutur. Yani, regresyonlara genel YO deikenleri listesi (102 deiken, EK 1-Dye baknz) ile balyor ve Metin Kutusu Ek 1-E-1de tarif edilen sistem denklemlerinin her biri iin anlaml YO deikenlerinin kk spesifik bir kmesini seerek sonlandryoruz (15 ya da 20 deiken civarnda, EK 1-F ve EK 1-Gye bakn).

194

Tablo Ek 1-E-1: Verimlilik lmlerinin ve tahmin edilen yatrm ortam esnekliklerinin zeti
1. Solow Art ki Aamal Kestirim 1.1 Kstlanm Katsay 1.2 Kstlanmam Katsay 2.1 Kstlanm Katsay 2.2 Kstlanmam Katsay 3.1 Kstlanm Katsay 3.2 Kstlanmam Katsay 1.1.a OLS 1.1.b RE 1.2.a OLS 1.2.b RE 2.1.a OLS 2.1.b RE 2.2.a OLS 2.2.b RE 3.1.a OLS 3.1.b RE 3.2.a OLS 3.2.b RE Toplam Kstlanm Katsay. = Btn sektrlerde eit girdi-kt esneklikleri. Kstlanmam Katsay = Sektrlere gre farkl girdi kt esneklikleri. OLS = Sradan En kk Kareler Kestirimlerinin Havuzlanmas (gl standart hatalar). RE = Rastgele Etki Kestirimi. 2 (Pit) l 4 (IC) esneklik

2. Cobb-Douglas

ki Aamal Kestirim

4 (Pit) l 4 (IC) esneklik

3. Translog

Tek Aamal Kestirim

4 (Pit) l 4 (IC) esneklik 10 (Pit) l 12 (IC) esneklik

Metin Kutusu Ek 1-E-2: Yatrm ortam Deikenlerinin stihdam, cretler, hracat ve YDY zerindeki Etkilerinin Deerlendirmesi Yatrm ortam deikenlerinin be sonu (verimlilik, istihdam, cretler, ihracat ve YDY) zerindeki etkisi be denklemden oluan bir sistemde analiz edilmektedir. Denklemler, yatrm ortam deikenleri ve sonu deikenleri arasndaki ilikileri aklamaktadr, ayrca sonu deikenleri arasndaki etkileimler aada verilmektedir: Verimlilik (P) denklemi,

Ci + Ds D j + DT Dt + ( v P,i + P , j ,it ) log Pj ,it = P + IC ICi + C

gc talebi (L) denklemi,

Dt + (v L,i + L,j,it ) D j + DT LogL j,it = L + P logPj,it + w logWj,it + L ICi + C Ci + Ds

cret (W) denklemi,

Dt + (v W,i + W,j,it ) D j + DT LogWj,it = W + P logPj,it + IC ICi + C Ci + Ds

hracat olasl (Exp) denklemi,

D j + DT Dt + (v Exp,i + Exp , j ,it ) Ci + Ds y Exp j ,it = Exp + P logPj ,it + IC ICi + C

Yabanc Dorudan Yatrm alma olasl (FDI) denklemi,

D j + DT Dt + (v FDI,i + FDI , j ,it ) . Ci + Ds y FDI j ,it = FDI + P logPj ,it + IC ICi + C

Deikenler aadaki gibidir: IC (YO), yatrm ortam deikenlerinin bir vektrdr C, dier kontrol deikenlerinin bir vektrdr

195

D, endstri, byklk, ya ve yla gre kukla deikenlerinin bir vektrdr yEXP j,it , sadece 0 ve 1 deerlerini alan bir ikili rasgele deikendir yFDI j,it , sadece 0 ve 1 deerlerini alan bir ikili rasgele deikendir Burada belirttiimiz Dorusal Olaslk Modelleri (DOM), deikenler kendi rnek ortalamalarna yakn olduunda PROBIT ve LOGIT modellerine olduka yaklamaktadr. Baml deikenlerin ortalama deerlerine gre ortalama YOnn deerlendirilmesi ile ilgilendiimizden, dorusal olaslk modelleri zerine younlayoruz. DOMun balca avantaj, PROBIT ve LOGIT gibi dorusal olmayan olaslk modelleri ile zmesi g olan ekonometrik bir problemin, olaslk modellerini Ara Deikenler (IV) ile tahmin etmemize imkan vermesidir. Sistem fazla tanmlanmtr ve kstlamalar denklem-denklem test edilerek asla gz ard edilmemektedir. Drt spesifik ekonometrik sorun aadaki gibi ele alnmtr:

retim fonksiyonunun girdilerinin isellii ile ilgili olarak (igc, ara materyaller ve sermaye),
Escribano ve Guasch (2005) yaklamn takip ederek, genellikle gzlenen firmaya zg sabit etkiler listesine (girdilerin iselliinin temel nedeni), yatrm ortam bilgilerinden gelen uzun bir gzlenmeyen firmaya zg sabit etkiler listesiyle yoluyla yaklayoruz.

Sistemin baz YO ve baka aklayc deikenlerinin dsall, blge-endstri ortalamalar

ve/veya iki aamal en kk karelere (2SLS) dayal Ara Deikenler kullanarak hesaplanmaktadr.

Hatalarn heteroskedastisitesi, OLS toplama ile salam (beyaz) standart hatalar kullanarak ve
Rasgele Etkiler ya da Genelletirilmi En Kk Kareler (GLS) kullanarak hesaplanmaktadr.

Gz ard edilen deikenler problemi, YO deikenlerinin genelden zele seim prosedr

izlenerek hesaplanmaktadr.

Metin Kutusu Ek 1-E-3: Loglarda Olley ve Pakes dalm artlarna gre ICS deerlendirmesi Olley ve Pakes (1996), verimliliin tahsiste etkinlik ve ortalama verimlilik bileeninin toplam olarak ayrtrlmasn nermitir. Bu ayrtrmay j sektrnn log verimliliine uygulayarak aadaki denklemi elde ederiz;
Y s log log Pj = log Pj + N j cov( j , i , log Pj ,i ) .

(1)

Yatrm ortam (YO) deikenleri asndan tahmin ettiimiz verimlilik denklemi aadaki gibidir;

p + u IC C Ds DT IC j ,i + C j ,i + s D j + Dt + sj ,it . log Pit =

Deikenlerin rnek ortalama deerlerindeki denklemi (2) deerlendirerek ilk bileeni elde ederiz

(2)

p + u IC C Ds DT IC j + Cj+ s D j + Dt + j . log Pj =

(3)

1. denklemde 2. ve 3. denklemleri deitirerek, YO deikenlerinin ortalama verimlilik ve kovaryans terimleri tarafndan oluturulan tahsiste etkinlik bileenini nasl etkilediini elde ederiz. zellikle,

196

ortamla verimlilik YO ve C deikenleri, sektr ve yl kukla deikenleri, sabit terim ve verimlilik denkleminin (2) artklar asndan ayrtrlmaktadr;
Y IC IC j + C Cq + Ds D j + DT Dt + N j 'IC cov( s log log Pj = j , it , IC j ,i ) Y log Y log Y 'C cov( s log + N j j , it , log C j ,i ) + N j 'Ds cov( s j , it , Dt ) + N j 'DT cov( s j , it , D j ) Y s log + N j cov( j , i , u j ,it ).

(4)

4. denklemde, YO, C, vs. gibi her deikenin toplam verimlilie ve tahsiste etkinlie yzdelik katklarn veriyoruz.

IC IC j + C Cq + Ds D j + DT D] 100 = [

100 Y 'IC cov( s log + [ N j j , it , IC j ,i ) log Pj

(5)

Y log Y log Y 'C cov( s log + N j j , it , log C j ,i ) + N j 'Ds cov( s j , it , Dt ) + N j 'DT cov( s j , it , D j ) Y s log + N j cov( j , i , u j ,it )]

100 N j. log Pj

197

EK 1-F: YATIRIM ORTAMI DEKENLERNN VERMLLK ZERNDEK ESNEKLKLER VE YARI ESNEKLKLER

Tablo Ek 1-F-1: Verimlilie gre Yatrm ortam (IC) deikenlerinin esneklikleri ve yar-esneklikleri, kstlanm kestirim
ki aamal kestirim Solow Art Havuz OLS Rasgele Etkiler Ba. De.: Kstlanm Solow Art -0.171*** [0.062] -0.332*** [0.100] -0.097*** [0.020] -0.021*** [0.007] iddeti nlemek iin organize sulara yaplan demeler Vergi iin beyan edilen satlar Teftilerin says Devamszlk Dava gc piyasas ve igc becerileri Niteliksiz iiler Yar zamanl iiler Nitelikli iilerin eitim haftas Teknoloji, Kalite, Yenilik ve BT Yeni teknoloji alm E-mail Telefon balants iin bekleme Finans ve Kurumsal Ynetiim D denetim Altyap thalat iin gmrk ilemleri gn says Ortalama elektrik kesintisi sresi Dier Kontrol Deikenleri Ya Mlkiyet Kayt d ile rekabet Kk Orta Gzlemler R2 -0.254*** [0.081] 0.013*** [0.004] -0.032 [0.022] -0.271** [0.124] -0.147*** [0.044] -0.182** [0.071] -0.005*** [0.002] 0.041*** [0.015] 0.187 [0.218] 0.074 [0.059] -0.005** [0.002] 0.769* [0.394] -0.171*** [0.062] -0.332*** [0.100] -0.0001** [0.00005] 0.344** [0.166] -0.100** [0.042] -0.243*** [0.080] -0.289*** [0.078] 1516 0.18 -0.171** [0.078] -0.332*** [0.104] -0.097*** [0.027] -0.021** [0.009] -0.254** [0.109] 0.013*** [0.004] -0.032 [0.025] -0.271* [0.145] -0.147*** [0.053] -0.182** [0.082] -0.005** [0.002] 0.041** [0.018] 0.187 [0.281] 0.074 [0.067] -0.005** [0.002] 0.769** [0.341] -0.171** [0.078] -0.332*** [0.104] -0.0001 [0.0001] 0.344 [0.241] -0.100** [0.050] -0.243*** [0.080] -0.289*** [0.076] 1516 0.18 Tek aamal kestirim Cobb-Douglas Translog Havuz OLS RE Havuz OLS RE Ba. De.: Sat kaytlar. -0.199*** [0.065] -0.323*** [0.094] -0.082*** [0.020] -0.016** [0.007] -0.205** [0.083] 0.010*** [0.004] -0.027 [0.022] -0.297** [0.118] -0.067 [0.044] -0.087 [0.069] -0.004** [0.002] 0.014 [0.016] 0.256 [0.227] 0.160*** [0.058] -0.005*** [0.002] 1.008*** [0.360] -0.199*** [0.065] -0.323*** [0.094] -0.0001 [0.00005] 0.447*** [0.153] -0.130*** [0.040] -0.769*** [0.118] -0.435*** [0.084] 1516 0.77 -0.198*** [0.074] -0.318*** [0.100] -0.082*** [0.026] -0.016* [0.009] -0.216** [0.105] 0.010*** [0.004] -0.026 [0.024] -0.297** [0.139] -0.069 [0.052] -0.079 [0.080] -0.004** [0.002] 0.015 [0.017] 0.26 [0.270] 0.166** [0.065] -0.005** [0.002] 0.992*** [0.329] -0.198*** [0.074] -0.318*** [0.100] -0.0001 [0.00005] 0.445* [0.231] -0.130*** [0.048] -0.817*** [0.117] -0.467*** [0.082] 1516 0.77 -0.198*** [0.066] -0.286*** [0.096] -0.082*** [0.020] -0.016** [0.007] -0.229*** [0.083] 0.009*** [0.004] -0.028 [0.022] -0.303** [0.118] -0.077* [0.042] -0.086 [0.069] -0.003 [0.002] 0.017 [0.015] 0.295 [0.225] 0.129** [0.059] -0.004** [0.002] 0.800** [0.352] -0.198*** [0.066] -0.286*** [0.096] -0.0001 [0.00005] 0.453*** [0.161] -0.117*** [0.040] -0.875*** [0.154] -0.546*** [0.116] 1516 0.78 -0.202*** [0.074] -0.293*** [0.100] -0.080*** [0.026] -0.016* [0.009] -0.238** [0.104] 0.009** [0.004] -0.026 [0.024] -0.292** [0.138] -0.075 [0.052] -0.081 [0.079] -0.003 [0.002] 0.016 [0.017] 0.318 [0.269] 0.134** [0.066] -0.004* [0.002] 0.842** [0.330] -0.202*** [0.074] -0.293*** [0.100] -0.0001 [0.0002] 0.472** [0.230] -0.117** [0.048] -0.933*** [0.137] -0.585*** [0.101] 1516 0.78

Aklayc deiken Altyap thalat iin gmrk ilemleri gn says Ortalama elektrik kesintisi sresi Ar brokrasi ve vergiler Su faaliyetlerine bal kayplar Brokratik sorunlara harcanan ynetici zaman

198

Notlar: 1 Anlamllk gl standart hatalar tarafndan verilmektedir. * %10 anlamllk, ** %5 anlamllk; *** %1 anlamllk. 2 Kstlanm Solow Art, 2003 ve 2004 yllarnda lkedeki btn tesislerin ortalamalar olarak hesaplanan (aykr deerler hari) girdi (igc, malzeme ve sermaye) maliyet paylar kullanlarak elde edilmitir. 3 Regresyonlar bir sabit, sektr kukla deikeni, lke kukla deikeni, blge kukla deikeni ve yl kukla deikenini kapsamaktadr. 4 Regresr endojenitesinin Hausman Testleri; ya, mlkiyet, niteliksiz iiler ve tefti says dnda btn durumlarda geersiz hipotezleri (eksojenite) reddetmez.

199

Tablo Ek 1-F-2: Verimlilie gre Yatrm ortam (IC) deikenlerinin esneklikleri ve yar-esneklikleri, kstlanmam kestirim
ki aamal kestirim Solow Art Havuz OLS RE Ba. De.: Kstlanmam Solow Art -0.095*** [0.020] -0.020*** [0.007] -0.267*** [0.081] 0.013*** [0.003] -0.036* [0.022] -0.260** [0.120] -0.141*** [0.043] -0.167** [0.070] -0.005*** [0.002] 0.043*** [0.015] 0.241 [0.219] -0.005** [0.002] 0.061 [0.059] 0.717* [0.381] -0.152** [0.062] -0.293*** [0.097] -0.0001*** [0.00005] 0.350** [0.173] -0.098** [0.041] -0.226*** [0.078] -0.294*** [0.076] 1516 0.204 -0.095*** [0.026] -0.020** [0.009] -0.267** [0.107] 0.013*** [0.004] -0.036 [0.024] -0.260* [0.143] -0.141*** [0.052] -0.167** [0.081] -0.005** [0.002] 0.043** [0.018] 0.241 [0.277] -0.005** [0.002] 0.061 [0.066] 0.717** [0.336] -0.152** [0.076] -0.293*** [0.102] -0.0001 [0.0001] 0.350** [0.173] -0.098** [0.049] -0.226*** [0.078] -0.294*** [0.075] 1516 Cobb-Douglas Havuz OLS RE Tek aamal kestirim Translog Havuz OLS RE

Aklayc deiken Ar brokrasi ve vergiler Su faaliyetlerine bal kayplar Brokratik sorunlara harcanan ynetici zaman iddeti nlemek iin organize sulara yaplan demeler Vergi iin beyan edilen satlar Teftilerin says Devamszlk Dava gc piyasas ve igc becerileri Niteliksiz iiler Yar zamanl iiler Nitelikli iilerin eitim haftas Teknoloji, Kalite, Yenilik ve BT Yeni teknoloji alm Telefon balants iin bekleme E-mail Finans ve Kurumsal Ynetiim D denetim Altyap thalat iin gmrk ilemleri gn says Ortalama elektrik kesintisi sresi Dier Kontrol Deikenleri Ya Mlkiyet Kayt d ile rekabet Kk Orta Gzlemler R2

Ba. De.: Sat kaytlar. -0.076*** [0.021] -0.021*** [0.008] -0.166* [0.085] 0.011*** [0.004] -0.036* [0.019] -0.241** [0.123] -0.072* [0.041] -0.086 [0.064] -0.003* [0.002] 0.019 [0.016] 0.212 [0.234] -0.004** [0.002] 0.144** [0.058] 0.695* [0.359] -0.151** [0.069] -0.268*** [0.089] -0.0001 [0.0001] 0.350** [0.173] -0.110*** [0.037] -0.622*** [0.113] -0.376*** [0.079] 1516 0.803 -0.074*** [0.025] -0.020** [0.009] -0.165 [0.101] 0.011*** [0.004] -0.036 [0.023] -0.254* [0.139] -0.071 [0.049] -0.087 [0.076] -0.003 [0.002] 0.017 [0.017] 0.203 [0.261] -0.005** [0.002] 0.151** [0.063] 0.669** [0.336] -0.154** [0.073] -0.255*** [0.099] -0.0001 [0.0001] 0.350** [0.173] -0.113** [0.045] -0.660*** [0.113] -0.397*** [0.079] 1516 -0.069*** [0.019] -0.022*** [0.007] -0.195** [0.080] 0.006* [0.003] -0.022 [0.017] -0.271** [0.109] -0.123*** [0.036] -0.044 [0.060] -0.001 [0.001] 0.006 [0.014] 0.526** [0.212] -0.004** [0.002] 0.130** [0.053] 0.514 [0.316] -0.141** [0.058] -0.170* [0.087] -0.0001 [0.0001] 0.350** [0.173] -0.109*** [0.036] -0.442*** [0.140] -0.148 [0.116] 1516 0.845 -0.068*** [0.024] -0.022*** [0.008] -0.208** [0.095] 0.006* [0.004] -0.024 [0.021] -0.293** [0.133] -0.116** [0.046] -0.038 [0.071] -0.001 [0.002] 0.003 [0.016] 0.514** [0.247] -0.004* [0.002] 0.141** [0.059] 0.557* [0.322] -0.136* [0.071] -0.159* [0.095] -0.0001 [0.0001] 0.350** [0.173] -0.116*** [0.043] -0.477*** [0.127] -0.182* [0.097] 1516

Notlar: 1 Anlamllk gl standart hatalar tarafndan verilmektedir. * %10 anlamllk, ** %5 anlamllk; *** %1 anlamllk. 2 Kstlanm Solow Art; 2003 ve 2004 yllarnda lkedeki btn tesislerin ortalamalar olarak hesaplanan (aykr deerler hari) girdi (emek, malzeme ve sermaye) maliyet paylar kullanlarak elde edilmitir. 3 Regresyonlar bir sabit, ikolu kukla deikeni, lke kukla deikeni, blge kukla deikeni ve yl kukla deikenini kapsamaktadr. 4 Regresr endojenitesinin Hausman Testleri; ya, mlkiyet, niteliksiz iiler ve tefti says dnda btn durumlarda geersiz hipotezleri (eksojenite) reddetmez.

200

EK 1-G: YATIRIM ORTAMI DEKENLERNN STHDAM ZERNDEK ESNEKLKLER VE YARI ESNEKLKLER

Tablo Ek 1-G-1: Bamsz ve ICA Deikenleri arasnda E Zamanl Etkiler (Yapsal Formdaki Denklemler Sistemi)
Aklayc deiken Verimlilik Gerek cret hracat iin gmrk ilemleri gn says thalat iin gmrk ilemleri gn says Ortalama elektrik kesintisi sresi Elektrik kesintileri Ortalama su kesintisi sresi Su kesintileri Telefon iin bekleme Nakliyat kayplar Su teebbs Su faaliyetlerine bal kayplar Gvenlik iddeti nlemek iin organize sulara yaplan demeler Danmanlk Brokratik sorunlara harcanan ynetici zaman Vergi iin beyan edilen satlar Beyan edilen igc maliyetleri Teftilerin says Mterilerle anlamazlklar Devamszlk Dava Arsa ya da bina almak iin ilem cretleri Hi demesi yaplmayan satlar Kredi limiti Kredi Kalan Kredi Banka kredisi Finansal Kiralama Kredisi Kayt D Kredi Trk Liras Kredi Teminatl kredi Uzun vadeli kredi D Borlanma D denetim Verimlilik -0.169 -0.277 -0.005 -0.083 -0.222 -0.019 0.010 -0.030 -0.276 -0.104 0.754 Baml deiken stihdam -0.073 -0.101 0.018 -0.015 0.019 -0.075 0.215 0.332 0.157 -0.278 -0.269 0.239

Altyap ve BT

Ar brokrasi, Kayt dlk ve Su

Finans ve Kurumsal Ynetiim

201

Kalite, Yenilik ve BT

gc ve Becerileri

Dier Kontrol Deikenleri

Aklayc deiken Kalite sertifikas Yeni rn Yeni teknoloji alm Lisansl teknoloji Yneticinin eitimi E-mail Internet sayfas Nitelikli iiler Niteliksiz iiler Profesyonel iiler Yar zamanl iiler Kadn iiler Geici iiler eitim D eitim Niteliksiz iilerin eitimi Nitelikli iilerin eitim haftas Niteliksiz iilerin eitim haftas niversiteli personel Anonim irket Kamu Yabanc Dorudan Yatrm (FDI) Ya Rakipler hracat Kapasite kullanm Sendika Kiralk arsa Kiralk bina Mlkiyet Sanayi blgesi Kayt d ile rekabet Kk Orta Gen

Verimlilik 0.287 0.119 -0.107 -0.004 0.023 0.000 0.384 -0.112 -0.544 -0.359 -

Baml deiken stihdam 0.448 0.226 0.451 0.267 0.200 0.325 -0.013 0.253 0.723 0.353 -0.210 0.755 -0.077 -0.311

202

EK 1-H: NET KATSAYILAR

Tablo Ek 1-H-1: Verimlilik ve stihdam ile ilgili Net ICA Katsaylar (ndirgenmi Formdaki Denklemler Sistemi)
Bamsz deiken Verimlilik stihdam 0.019 -0.169 -0.018 -0.277 0.015 0.001 -0.044 0.067 0.001 -0.001 -0.005 0.000 0.014 0.119 0.309 0.006 -0.053 0.001 -0.001 -0.083 0.004 0.000 0.017 -0.229 0.000 -0.019 0.010 -0.020 0.000 -0.277 -0.098 0.000 0.000 0.000 -0.001 -0.002 0.760 -0.008 0.287 0.000 0.000 -0.107 0.000 0.000 0.012 -0.016 0.019 0.035 0.000 0.053 0.016 -0.075 0.000 0.215 0.016 0.332 0.157 0.001 -0.070 -0.290 -0.269 -0.012 0.234 0.457 0.211 0.496 0.032 0.006

Altyaplar

Ar brokrasi, Kayt dlk ve Su

Finans ve Kurumsal Ynetiim

Kalite ve Yenilik

gc likileri

Aklayc Deiken hracat iin gmrk ilemleri gn says thalat iin gmrk ilemleri gn says Ortalama elektrik kesintisi sresi Elektrik kesintileri Ortalama su kesintisi sresi Su kesintileri Telefon iin bekleme Nakliyat kayplar E-mail Internet sayfas Su teebbs Su faaliyetlerine bal kayplar Gvenlik iddeti nlemek iin organize sulara yaplan demeler Danmanlk Brokratik sorunlara harcanan ynetici zaman Vergi iin beyan edilen satlar Beyan edilen igc maliyetleri Teftilerin says Mterilerle anlamazlklar Devamszlk Dava Arsa ya da bina almak iin ilem cretleri Hi demesi yaplmayan satlar Kredi limiti Kredi Kalan Kredi Banka kredisi Finansal Kiralama Kredisi Kayt d kredi Trk Liras Kredi Teminatl kredi Uzun vadeli kredi D Borlanma D denetim Kalite sertifikas Yeni rn Yeni teknoloji alm Lisansl teknoloji Yneticinin eitimi Nitelikli iiler Niteliksiz iiler

203

Dier Kontrol Deikenleri

Aklayc Deiken Profesyonel iiler Yar zamanl iiler Kadn iiler Geici iiler eitim D eitim Niteliksiz iilerin eitimi Nitelikli iilerin eitim haftas Niteliksiz iilerin eitim haftas niversiteli personel Anonim irket Kamu Ya Rakipler Kapasite kullanm Sendika Kiralk arsa Kiralk bina Kayt d ile rekabet Kk Orta Gen

Bamsz deiken Verimlilik stihdam -0.054 -0.003 0.000 0.000 0.000 0.001 0.075 0.199 0.325 -0.001 0.023 -0.001 0.000 0.005 -0.013 0.000 0.357 0.723 0.000 0.000 0.000 -0.013 0.000 0.001 0.000 -0.007 -0.210 0.024 -0.112 -0.088 -0.545 0.029 -0.359 0.003 -0.332

204

EK 1-I: ZEL SEKTR GELMNDE STANDARTLARIN ROL

Standartlar, kaliteyi tevik ederek, rekabeti gelitirerek, teknolojiyi yayarak, etkinlii arttrarak ve negatif dsallklar azaltarak zel sektr rekabetiliine katkda bulunmaktadr:
Standartlar, yksek kaliteli pazarlar olumasn salar. Standartlar, tketicilere rnlerin ve ilemlerin karakteristikleri ve kalitesi ile ilgili gvenilir ve tutarl bilgiler iletmektedir. Tketicilerin fakl kaliteye sahip olan rnleri birbirinden ayrmasn salayarak asimetrik bilgiyi azaltr ve yksek kaliteli pazarlarn olumasn tevik ederler. Standartlar kalite iin bir piyasa sinyali ilevi grerek, bunlar benimseyen firmalarn rekabetilik avantajn gelitirirler. Standartlar rekabeti arttrr. Standartlar, rn ve ilem karakteristikleri ya da performans belirleyerek ulusal snrlar ierisindeki ya da dndaki i ortaklar iin ilem ve aratrma maliyetlerini azaltmaktadr. Standartlar ayn zamanda piyasadaki saydaml arttrmakta ve yerli ve yabanc reticilerin ulusal tercihlerin ve teknik artlarn farknda olmasn ve rnlerini ve hizmetlerini buna gre uyarlamalarn salamaktadr. Standartlar teknolojiyi yayar. Teknik bilgi ierirler ve bunlar benimseyen kurumlar ve firmalar iin teknoloji transferi iin bir kanal ilevi grrler. reticilerin teknolojik kapasitelerini arttrmalarn ve yeni i ya da d pazarlara katlmalarn salarlar. Standartlar retim ve yenilikilik verimliliini arttrrlar. rnlerin ve hizmetlerin gelitirilmesinde, retiminde ve arznda verimlilii arttrrlar. Tasarm farkllamalarn kstlayarak ilemler ve bileenlerinin etkileimini kolaylatrrlar, bileenlerin yedeklenmesi yoluyla esneklik tanrlar ve lek ekonomileri meydana getirirler. Arayz ve uygunluk standartlar, her bir sistem bileeninde uzmanlama salayarak daha fazla yenilik olanaklar yaratr. Farkl lkelerde ayn standartlar kullanldnda, lek ekonomileri salayarak ve lkelerin rekabeti avantajlarndan yararlanmalarna imkan tanyarak ticareti tevik ederler.190 Standartlar negatif dsallklar dzenlemek iin kullanlabilir. zel sektr ve kamu sektr paydalarnn, genel halkn ve evrenin korunmasn arttran tasarm ve performans karakteristikleri iin artlar getirmelerine imkan verirler.

Bununla birlikte, standartlar, ekonomi genelinde kolayca eriilememeleri ve benimsenmemeleri, ticaret ortaklarnn ok fazla farkl standart kullanmalar ya da ulusal gereksinimlere gl bir biimde adapte edilmemeleri durumunda zel sektrn geliimine katkda bulunmayacaktr.

Bununla birlikte, standartlarn ekonomik kalknma zerinde zararl bir etkisinin olabildii durumlar vardr. Bu durum, bir standart yenilikilik zerine kstlama yklediinde ortaya kar nk reticiler standardn teknik artlarna yeni teknolojileri adapte etmede glkler yaarlar.

190

205

EK 1-J: ULUSAL KALTE SSTEMNN BLEENLER

SERTFKASYON ORGANLARI

nc taraf sertifikasyonu, bamsz bir organ (sertifikasyon organ) tarafndan bir rnn, hizmetin, sistemin, ilemin ya da materyalin bir ya da birden daha fazla standart ya da arta uygun olduu konusunda gvence verilmesinden olumaktadr. malatlar ya da hizmet salayclar kendilerini daha itibarsz tedarikilerden ayrmak iin kendi rnleri ya da ynetim sistemlerini belirli standartlara gre belgelendirebilirler. nc taraf kurulular tarafndan yaplan sertifikasyon, baz kamu dzenlemelerini gerektirir ve ticari szlemelere giderek daha fazla dahil edilmektedir (Schuurman 1997). Sertifikasyon organlar genellikle kar amal ticari ve kar amac gtmeyen kurululardr, fakat gelimemi piyasalarda bazen kamu sektr rgtleridir.

TEST LABORATUARLARI VE KONTROL ORGANLARI

Test ve kontrol, bir rn ya da ilemin belirli teknik artlar karladn gstermeye yardmc olur. Test, belirli bir prosedre gre bir rn ya da ilemin karakteristiklerini ya da performansn belirlemeyi kapsar. Kontrol, teste gre daha az karmak aralara dayanan baka bir deerlendirme biimidir. Bamsz test laboratuarlar ve kontrol organlar, bir rn ya da ilemin belirli karakteristiklere uygun olduunu kantlamak isteyen bir firmann bir test ya da kontrol sertifikas elde etmesi iin bu firmayla szleme yapabilir. Belirli durumlarda, firmalarn ISO 9000 gibi bir kalite kontrol sistemi uygulamas iin test ve kontrol gereklidir.

KALBRASYON LABORATUARLARI
Kalibrasyon, bir aletin girdisi ile ktsnn bykl ya da tepkisi arasndaki ilikinin belirlenmesini kapsar. Bir lm enstrmannn doruluu ve kesinliinin belirlenmesini salar. Kalibrasyon laboratuarlar sadece firmann gereksinimleri iin ilev gren isel bir laboratuar olabilir ya da ticari bir laboratuar olabilir. kinci durumda endstriyel reticilere, test laboratuarlarna, kontrol organlarna, aratrma laboratuarlarna, niversitelere ve dier son kullanclara hizmet eder. Birok uygunluk deerlendirme organ, bir rn ya da sistem sertifikas vermeden nce ekipman ya da lm referans sistemlerinin kalibrasyon laboratuarlar tarafndan salanan geni apl kabul gren metrolojik referanslara gre ayarlanmasn ya da takip edilebilir olmasn art koar.

ULUSAL AKREDTASYON ORGANI

Akreditasyon, yetkili bir organn (akreditasyon organ), bir kurum ya da kiinin belirli grevleri yerine getirmek iin yeterli olduuna ilikin resmi onay verdii prosedrdr. Sertifikasyon organlar, kontrol organlar, test laboratuarlar ve kalibrasyon laboratuarlar gibi uygunluk deerlendirme organlar, belirli bir alandaki yeterlilikleri iin gnll bazda akreditasyon talebinde bulunabilir. Akreditasyon organ, akreditasyon adaylarnn personel ve

206

destekleyici ynetim sistemlerini deerlendirir ve gerektiinde laboratuarlar iin uygulamal testler isteyebilir. Bu testler, farkl laboratuarlarn lm sonularnn karlatrld yeterlilik test planlar eklini alr (yani 'laboratuarlar aras karlatrma). ou lke, tm akreditasyon alanlarndan sorumlu olan tek bir ulusal akreditasyon organna sahiptir.

ULUSAL METROLOJ ENSTTS

Ulusal Metroloji Enstitsnn (UME) grevi, ulusal lm sistemini kurmak, srdrmek, gelitirmek ve temel birimler iin lm standartlarn yaymak ve ekonomide metroloji uzmanlk birikimini yaymaktr. UMEler birincil kalibrasyon piyasasnda faaliyet gstermektedir: Dzenleme ve standartlardan sorumlu olan bamsz kalibrasyon laboratuarlar ve dier organizasyonlara kalibrasyon hizmetleri salayarak lm standartlarn yayarlar. Kalibrasyon laboratuarlar akreditasyon salamak iin lmlerini bir UMEnin lmlerine dayandrr. Endstriyel lmleri aralksz bir karlatrma zinciri araclyla UME tarafndan izlenebilir olduunda, firmalar kendi kalibrasyon enstrmanlarnn, ilem kontrol enstrmanlarnn ve kalite kontrol enstrmanlarnn doruluunu ve kesinliini garantiye alabilir. lkeler genellikle tek bir UMEye sahiptir, fakat birka UME olmas durumunda her biri farkl lm alanlarndan sorumludur.

STANDART ORGANLARI
Standartlar, tm uygunluk deerlendirme organlarnn deerlendirilmesi iin bir dayanak salar ve hangi uygunluk deerlendirmesinin gerekletirileceine ilikin artlar belirler. Ulusal standart organlar, resmi ulusal standartlar gelitirmeleri iin kamu ve zel paydalar bir araya getiren organizasyonlardr. Standart organlar genellikle gr birlii araclyla standartlar benimser ve bunlar sektrn, kamu kurulularnn ve tketicilerin yararlanmas iin yaynlar. Standartlar gnll olabilir, bu durumda bunlarn kullanlmas iin zorunluluk bulunmaz ya da zorunlu olabilir; veya zorunlu olabilirler, bu durumda devlet yetkilileri tarafndan uygulanrlar.

207

EK 1-K: UYGUNLUK DEERLENDRMES VE AB PAZARINA ERM

Kalite altyaps Avrupa ile entegrasyonda nemli bir rol oynar. Bir lke, AB serbest pazarna katlmak ve topluluk mktesebatn uygulamak iin, uyumlatrlm AB mevzuatna gre adapte edilen bir uygunluk deerlendirme altyapsna ihtiya duyar. Eski Yaklam ve Yeni Yaklam, ABde teknik uyumlatrma iin kullanlan iki stratejidir. ye lkeler, Eski ve Yeni Yaklamla ilgili Direktifleri kendi mevzuatlarna aktarmak zorundadr. Eski Yaklam Direktifleri her rn iin detayl teknik zellikler iermektedir. Yeni Yaklamda, mevzuatn uyumlatrlmas genel ifadelerle belirtilen temel artlarla snrldr ve ounlukla gvenlik, kamu sal, tketicinin korunmas ve evrenin korunmas gibi alanlarla ilgilidir. Yeni Yaklam Direktiflerinin uygulanmas iin gerekli olan teknik artlarn gelitirilmesi Avrupa standart organlarndan talep edilmektedir (CEN, CENELEC ve ETSI). Bu uyumlatrlm standartlar gnll Avrupa Standartlar olarak kendi statsn korur fakat ulusal otoriteler bu standartlara gre retilen rnlerinin direktiflerin temel yasal artlarna uygunluunu onaylamak zorundadr. 1985ten bu yana, Yeni Yaklam ou endstriyel rn iin kullanlan uyumlatrma yntemi olmutur. 2001de, Trkiyeden ABye ihra edilen imalat rnlerinin (deerine gre) yzde 36s hem Eski Yaklam hem de Yeni Yaklam tarafndan kapsanmtr (Hoekman 2005). Sertifikasyon ve teste ynelik Kresel Yaklam, uygunluk deerlendirmesi ile ilgili Avrupa Topluluunun politikasn belirlemektedir. Bir rn zerindeki CE iareti, ilgili Yeni Yaklam direktiflerinin gerektirdii tm ykmllklere uygunluu simgeler. Trkiyede, Yeni Yaklam Direktifleri kapsamndaki ou rn, reticinin kendi beyanna gre CE iaretli olabilir. Bununla birlikte, baz rnler iin nc taraf uygunluk deerlendirmesi ve CE iaretinin verilmesi Onaylanm Organlar tarafndan yrtlr. Bu organlar ye lkeler tarafndan atanmal ve AB Komisyonu tarafndan kabul edilmelidir.

208

EK 1-L: ULUSLARARASI VE BLGESEL STANDARTLAR

Uluslararas standartlar, ulusal standartlarn giderek artan bir oran iin esas tekil ettiinden, kresel ekonomide giderek daha fazla rol oynamaktadr. Uluslararas standartlarn byk bir ounluundan sorumlu olan rgt Uluslararas Standardizasyon Organizasyonu (ISO), Uluslararas Elektroteknik Komisyon (IEC) ve Uluslararas Telekomnikasyon Birliidir (ITU). Bunlarn grevi, iyerlerinin dnya apnda piyasalarda rekabet etmesini salayan uluslararas standartlar geniletmek ve yaymaktr. Uluslararas standardizasyon srecine katlmann nemli faydalar bulunmaktadr. Uluslararas standartlar yelerin gnll katlm ile gelitirilmektedir. Standartlarn benimsenmesi kararlar konsenss esasna dayanmaktadr. Uluslararas standardizasyon komitelerine aktif katlm, ulusal karlarn uluslararas standartlara yanstlmas ansn arttrr. Ayn zamanda, ulusal standartlarn uluslararas standartlarla uyumlu olmasn salar. Uluslararas standardizasyon sreci OECD lkeleri tarafndan ynetilme eilimindedir ve bunlarn ihtiyalar genellikle uluslararas standartlara daha yakndan yanstlmaktadr. Uluslararas standartlarla birlikte, blgesel standartlar birok lkenin standart stokunun artan bir orann temsil etmektedir. Avrupada, Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN), Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi (CENELEC) ve Avrupa Telekomnikasyon Standardizasyon Enstits (ETSI) blgesel gnll standartlar gelitirmektedir. Bu kurululardaki standardizasyon sreci konsenss esasldr ve kendi uluslararas muadilleri tarafndan izlenen srele benzerdir. Avrupada, Avrupa Standartlar standardizasyon organlar tarafndan oluturulmaktadr. ye kurulular, Avrupa standartlarn benimsemek ve elien ulusal standartlar geri ekmek zorundadr. CEN, ISO ile birok standardn ortak olarak gelitirilmesine ilikin bir anlama yapmtr. Sonu olarak, Avrupa Standartlarnn yaklak yzde 30u ISO standartlar ile zdetir (CEN 2004).

209