Bilim Ve Teknik Dergisi Mayıs 2013

Bilim ve Teknik
Bilim ve Teknik Mays 2013 Yl 46 Say 546 Doadaki Tasarmdan Teknolojiye
Biyobenzetim posteri ve Hcre DVDsi dergimizle birlikte...

Bilim ve Teknik
DVD Windows - Mac OS - Linux
nfografiklerle
HCRE
Bu DVDnin tm haklar TBTAKa aittir. zinsiz kopyalanmas ve oaltlmas hukuki ve cezai sorumluluk dourur.
Aylk Popler Bilim Dergisi Mays 2013 Yl 46 Say 546 5 TL
Doadaki Tasarmdan Teknolojiye

Bu DVDnin tm haklar TBTAKa aittir. zinsiz kopyalanmas ve oaltlmas hukuki ve cezai sorumluluk dourur.
Bilim ve Teknik
nfografiklerle
HCRE
DVD Windows - Mac OS - Linux
CD-STICKER-BASIM copy.indd 1
22.04.2013 12:17
Hastanelerdeki Gizli Tehlike

En Eski Harita Trkiyede
Donmayan Yaamlar
46 9 771300 338001
Hemen Abone Olmak in: www.biltek.tubitak.gov.tr

TBTAK popler bilim dergilerine abone olun, siz yorulmadan dergileriniz adresinize gelsin.
Bilim ve Teknik, Bilim ocuk ve Merakl Minik dergilerine abone kaytlar sryor
nternet sayfamzdaki abone formunu doldurup kredi kart ya da havale yoluyla demenizi yapabilirsiniz.
Bilim ve Teknik
Mzik ve Matematik
Kuantum Mekaniinden Kuantum Bilgisayarlarna
Ekim 1967-2012... Bilim ve Teknik Dergisi 46 yanda...
46.yl
Aylk Popler Bilim Dergisi Ekim 2012 Yl 46 Say 539 5 TL
Ritim, l, Ahenk...
imdi Abone Olabilirsiniz

www.biltek.tubitak.gov.tr
Bilim ve Teknik Ekim 2012 Yl 46 Say 539 Mzik ve Matematik
Anne Style Hayata Salkl Merhaba

Doal Fotonik Yaplar
Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 46 Say 546 Mays 2013 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Baharda doann uyanyla etrafmz gzellikler sarp sarmalyor. Doann bu esiz gzelliklerinin sanatlara ilham verip yol gsterdii sanlr. Oysa doa uzunca bir sredir bilim insanlarna rehberlik ediyor. Baz durumlarda ise problemlerimizi doann yntemlerini kopyalayarak zmeye alyoruz. Doadaki yap ve tasarmlar bilim ve mhendislik dnyasnda zmlere dntrmeye alan, biyobenzetim isimli bir bilim dal da var. Bu ay kapamz biyobenzetime ayryoruz. Prof. Dr. Melik C. Demirel doadaki ynsellii ve bu alanda yapt almalar dergimiz iin zetledi. Yazarmz zlem Ekici doadan ilham alnarak retilen malzemeleri anlatt yazsyla ve hazrlad biyobenzetimi konu alan posterle kapak konumuza destek oluyor. Blent Gzceliolu Kuzey Kutup Dairesine doru yapt yolculuktan iki yazyla dnyor: Kutuptaki canllarn o zorlu artlarda nasl hayatta kaldn inceledii Donmayan Yaamlar ve her zaman grsel bir len olan auroralar konu alan Kutup Iklar. Zaman zaman gndeme gelen hastane enfeksiyonlarn ve bu enfeksiyonlarn bulama ve yaylma sebeplerini arkadamz zlem kinci inceliyor. Emine Sonnur zcan dnyann eitli yerlerinde bulunan eski haritalar anlatan yazsyla bizlere bir yandan haritacln aslnda ne kadar eski olduunu hatrlatrken, bir yandan da bu haritalarn bir ksmnn Anadolu ve Mezopotamya kkenli olmas nedeniyle zerinde yaadmz corafyada kefedilmeyi bekleyen birok deer olabileceini dndryor. Bu yazyla, gelecek saylarmzda ele almay planladmz Piri Reis ve haritacl konusuna bir hazrlk yapm oluyoruz. Esra Grbz Jeolojik mzamz: Antroposen balkl yazsnda, insanolunun yerkre zerindeki etkilerinin geldii dzeyi gz nne seriyor; reniyoruz ki insanolunun etkisi yeni bir jeolojik aa girdiimizi dndrecek kadar byk. Brtein Egenin nsansz Deniz Aralar, ule ivi Ylmazn ebarkl Gl civarna den meteoru konu alan yazs, niversite rencisi Il ztrkn gelecekte besin olarak kullanlabilecek mikroalgleri anlatan yazs bu ay ilginizi ekeceinizi dndmz dier yazlar. Hcre yaamn temel birimi. Yaam oluturan tm ilevler de hcre dzeyindeki ilevlerin sonucu. Bu yzden de hcre, farkl grevler yapan organelleri ve bunlarn birbiriyle etkileimleriyle bal bana bir dnya. nfografiklerle Hcre DVDsiyle sizleri bu gizemli dnyaya ksa bir yolculua davet ediyoruz. Hcre iindeki baz nemli olaylar basit infografiklerle anlatan, ieriini arkadamz lay elikin hazrlad nfografiklerle Hcre DVDsini 7den 70e tm okurlarmzn ilgisine, beenisine sunuyoruz. Son olarak bu ay aramza yeni katlan Tuba Sargle Bilim ve Teknik ailesine hogeldin diyoruz. Sayglarmzla, Murat Yldrm
SPL
Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yaz ve Aratrma lay elik Dr. zlem Kl Ekici
(ilay.celik@tubitak.gov.tr) (ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
Mali Ynetmen Mehmet Ali Aydnhan dari Hizmetler Yeter Karasu
(mali.aydinhan@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)
Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)
Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm
Dr. Emine Sonnur zcan Dr. Tuba Sargl Redaksiyon Sevil Kvan
(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr) (tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
Yayn Kurulu Do. Dr. Burak Aksoylu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Kadir Demircan Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. Bayram Tekin
Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Akay Caddesi No:6 06420 Bakanlklar - Ankara Tel (312) 298 95 61 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77
Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380
Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 27.04.2013
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
26 44 54
rgl yzeyler byleyici bir dantelin ilenmi motifleri gibidir. Ynsel rglere sahip yzeylerin hayvan ve bitkilerin yaamlarn srdrebilmesinde hayati bir rol vardr. Kelebekler, kanatlar ynsel rgl yzeylerden olutuu iin suyu kanatlarndan kolaylkla atabilir. Ayn ekilde baz bcekler slanmadan su yzeyinde yryebilir, baz bitkiler polen veya bcek yakalayabilir. Kertenkeleler ve rmcekler dz ve przsz duvarlara trmanr, bu becerilerini ayaklarndaki ynsel rglere borludurlar. Doadaki ynsel rgl yzeyler, hal dokunurken binlerce iplie atlan dmler gibi ilenerek oluur.
Televizyon ve gazete haberlerinden lm nedeni olarak duyduumuz hastane enfeksiyonlar uygulanan tm kontrollere ve alnan tm nlemlere karn lkemizde olduu gibi tm dnyada da bir halk sal problemi olmaya devam ediyor. Gelimi lkelerde yatarak tedavi gren hastalarn ortalama %5inde hastane enfeksiyonu grlrken, bu oran gelimekte olan lkelerde %10-15e kabiliyor. Peki, hastaneye giden herkes hastane enfeksiyonu kapma riski tayor mu? Kimler risk altnda? Hastane enfeksiyonuna neden olan en nemli etmenler neler?
18. yzyl ortalarnda balayan arkeolojik kazlarla ulalan tarihi materyaller arasnda bilim evrelerince en eskiler kategorisinde deerlendirilen baz haritalar yer alyor. Kronolojik sralandrmaya gre bunlardan en eski olan Trkiyede. Neolitik devir atalhyk ehir haritas olan bu yapt, Mezopotamya ve dier blgelerde bulunan haritalar takip ediyor
Haberler......................................................................................................................................................... 4 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran............................................................................................................ 12 Tekno - Yaam / Osman Topa............................................................................................................... 16 nsansz Deniz Aralar / Brtein Ege................................................................................................. 18 Gkyzndeki Ate Kutup Iklar / Blent Gzceliolu.................................................................. 24 Doada Ynsellik ve Malzeme Bilimindeki Uygulamalar / Melik C. Demirel - Yusuf Nur.................................................................................................................. 26 Gelecekte Etanol Odundan m retilecek? / zlem Kl Ekici...................................................... 29 Doadaki Tasarmlar Bilim ve Teknolojiye Yeni Ufuklar Ayor / zlem Kl Ekici............... 30 Sabanc niversitesi Gelecein Ykselen Teknolojisi Projelerinde / zlem Ak kinci ..........33 Yzyln Gkta Rusyaya Dt / ule ivi Ylmaz......................................................................... 34 Donmayan Yaamlar / Blent Gzceliolu.......................................................................................... 38 Hastanelerdeki Gizli Tehlike: Hastane Enfeksiyonlar / zlem Ak kinci.................................... 44 Hijyen Bekisi Bileklik / lay elik..................................................................................................... 49 Marsa Gitmeden Mars Kefi Deneyimi / lay elik.......................................................................... 50 Bilinen En Eski Harita Trkiyede / Emine Sonnur zcan............................................................... 54 Chlorella / Il ztrk............................................................................................................................... 62 Uyumasak Olmaz m? / zlem Ak kinci............................................................................................ 66 Zararlarna Ramen Vazgeilemeyen Tarm lalar: Pestisitler / Adil Denizli - Glsu ener - Erdoan zgr ....................................................................................... 68 Jeolojik mzamz: Antroposen / Esra Grbz..................................................................................... 74
+
60 65 72
Nasl alr?
Murat Yldrm
Yayn Dnyas
lay elik
Matematik Havuzu
Ali Doanaksoy
78 80 82 90 94
Gkyz
Alp Akolu
Salk
Ferda enel
Trkiye Doas
Blent Gzceliolu
Bilim Tarihinden
H. Gazi Topdemir
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Haberler
Rzgr Enerjisi in Yeni Bir tasarm
lay elik
Sadece 50 kiinin yaad ssz Alaska ky Igiugig, yaknda rzgr enerjisini yepyeni bir ekilde kullanan rzgr trbinlerine ev sahiplii yapacak. Tasarmcsnn belirttiine gre Igiugigde denenecek bu yeni trbinler, g retimini artrd gibi sistemin maliyetini de drecek.
Normalde rzgr bir trbinin iinden ya da etrafndan geerken, rzgrn arkasnda kalan trbinlerin g retimini azaltan ve onlar ypratan bir trblansa yol ayor. Dabiri tasarlad dikey eksenli trbinlerin, doru konumlandrldklar takdirde, havada dier trbinler iin avantajl olacak bir etki braktn sylyor. Dabirinin trbinlerinin ok sessiz alma ve kular iin tehlike oluturmama gibi avantajlar da var. Ancak baz uzmanlar bu yeni tasarmda almas gereken kimi zorluklar da olduunu, bunlarn yaygn olarak kullanlan trbinler kadar verimli almadn belirtiyor. Bazlar da trbinlerin klmesinin maliyeti drmeyecei grnde. Yeni sistemin Dabirinin dedii gibi avantajl olup olmayaca ise imdiden 6 milyon dolarlk destek ald proje uygulamaya getiinde anlalacak.
NASA Uzay Merkezini Angry Birds stila Etti
zlem Kl Ekici
zgr trbinlerindeki gelime uzun yllardr trbinlerin byklnn artmas ynndeydi, nk byk trbinler g verimini artrp maliyeti dryordu. Ancak California Teknoloji Enstitsnden havaclk ve biyomhendislik profesr John Dabiri tamamen srad bir fikirle kageldi. Dabiri, dikey eksenli daha kk rzgr trbinleri retilip bilgisayar modelleri yardmyla bir rzgr iftliinde birbirlerinin g retimini artracak optimum biimde konumlandrlrsa, rzgr gcnden yararlanma maliyetinin deceini dnyor.
4
nin uzay program almalarndan sorumlu Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi NASAnn Floridadaki Kennedy Uzay Merkezi, 1968den beri NASAnn btn insanl uzay uularnda kulland ve gnmzde de uzay mekiini frlatma ve gzetme tesisi olarak kulland bir alan. Uzay Merkezinin her sene yzlerce kii tarafndan ziyaret edilen kamps bu ylki sezon aln dnyay etkisi altna alan ve akll telefonlarla nlenen Angry Birds oyununun karakterleri ile yapt. Ziyaretileri kapda bu sevimli kzgn kular karlyor. Merkezin bu seneki temas Angry Birds in Space yani Kzgn Kular Uzayda oyunu. Bu oyundan esinlenilerek oluturulan etkileimli fuar kapsamnda ocuundan yetikinine tm ziyaretiler elenceli ama eitici bir tecrbe edinecee benziyor. Fuar kapsamnda ziyaretiler iin alt farkl eitici ve elendirici etkileim seenei var. Kendi karakterlerini bilgisayar ortamnda tasarlyor, sapanlaryla frlattklar ku yumurtalar ile uzayllar avlayabiliyorlar; galaksi yapboz oyununda gezegenlerin ve uydularnn yerlerini bulmaya alyorlar, srprizlerle ve tehlikelerle dolu uzay temal labirentlerde saklanm oyun karakterlerini buluyorlar; Marsa yolculuk edip tehlikeli lazer nlar altnda gizemli altn yumurta avna kabiliyorlar. Ayrca ziyaretiler eitli etkinliklerde NASA astronotlaryla birlikte zaman geirebiliyor.
ABD
Bilim ve Teknik Mays 2013
Ryalar Deifre Ediliyor
zlem Ak kinci
yalar artk bilgisayarlar tarafndan deifre edilebiliyor. Yaplan aratrmada almaya katlanlarn beyinlerinin uyku srasndaki etkinlik modelleri ile belirli bir nesneye baktklar zamandaki etkinlik modelleri karlatrlarak, bir bilgisayara kiilerin ryalarnn ieriini tanmlamas retildi. Vanderbilt niversitesinden bilisel psikolog Frank Tong bu almann ok arpc olduunu sylyor. Sonularn, rya grme srasndaki beyin etkinlii ile uyanklk srasndaki beyin etkinliinin ne kadar benzer olduunun bir gstergesi olduunu da szlerine ekliyor. Tong Science dergisinde yaymlanan ve Uluslararas leri Telekominasyon Aratrma Ensititsnden Yukiyasu Kamitani tarafndan yrtlen alma sayesinde ryalarn nasl olutuuna dair elimizdeki snrl bilgiye yeni bilgilerin eklenebileceini de belirtiyor.
almada aratrmaclar gnll yetikin erkek katlmcnn erken uyku evresindeki beyin etkinliini kaydetti. Ardndan gnlller hemen uyandrld ve grdkleri ryalar hakknda bilgi alnd. Bu ekilde gnllden grdkleri ryalarla ilgili yaklak iki yze yakn rapor topland. Aratrmaclar bu bilgileri bir szck veri taban kullanarak snflandrd. Daha sonra snflandrlan kelimelere karlk olabilecek nesnelerin resimleri katlmclara gsterildi ve grntye bakarken beyinleri tarand. Bilgisayar algoritmas, ryadaki beyin etkinliinin modelleriyle, katlmclarn nesnelerin resimlerine bakarken oluan beyin etkinlii modellerini karlatrarak kiinin ryada rnein bir kitap m ya da bir kz ocuu mu grdn belirledi. Texas niversitesinden nrogrntleme uzman Russell Poldrack bu eit bir analiz ile yeterince veri elde edilmesinin ok etkileyici olduunu sylyor.
Vcut Diliyle Kontrol Edilebilen Bilgisayarlar

zlem Kl Ekici
Kolunuza takacanz kuma bir bandn kol kaslarnzdaki elektriksel etkinlii algladn ve sadece el hareketlerinizle bilgisayarnz uzaktan kontrol edebildiinizi dnn. Yaratc, deil mi?
hendislerin gelitirdii ve tamamen el hareketlerine bal olarak alan bu cihaz, bilgisayarlardan insansz hava aralarna kadar birok eyin, hibir eye dokunmaya gerek kalmadan, sadece kas hareketleriyle uzaktan kontrol edilmesini salyor. Kol bandnn iine yerletirilen elektrotlar, kullanc ellerini ve kollarn hareket ettirdiinde kaslarnda oluan seyirmeleri, kaslmalar ve gevemeleri alglyor. Kanadal bir firmann gelitirdii Myo isimli bu cihaz, alglanan sinyalleri bilgisayar yazlm programna kablosuz iletiyor ve sonuta el hareketlerinin ekranda komutlara dntrlmesini salyor. Kullanc ekrandaki grnty ya da videoyu uzaktan kontrol edebiliyor. Kullanlacak yazlm program, tpk dokunmatik ekranlardaki parmak temas hareketlerini alglayan sistemler gibi, tm el hareketlerini tanyacak, sayfay aaya, yukarya veya yana doru kaydracak, ekrandaki grnty bytecek, videoyu geri veya ileri alabilecek ekilde gelitirilmi.
Cihazdaki elektrotlar vcut derisiyle dorudan temas etmeden de alabiliyor. retilen ilk nesil cihaz, parmak aklatmas da dahil olmak zere, yaklak yirmi ayr el hareketini tanyabiliyor. Ayrca dier vcut hareketlerinin rasgele kard sesleri de yok sayyor. Bu cihaz etkileimli bir ekilde web tarayclardan video oyunlarna ve kk insansz hava aralarna kadar birok alanda kullanlabilecekmi. retilen ilk partinin bu yln sonunda piyasadaki yerini alaca ve maliyetinin de cihaz bana yaklak 149 Amerikan dolar olaca belirtiliyor.
Haberler
Yeni Bir Ku Gribi Daha

Emine Sonnur zcan
Dnya Salk rgtnn gnlk yeni vaka raporlarna gre H7N9 olarak adlandrlan indeki yeni tip ku gribi, insanlara bulap ldrmeye devam ediyor. Kamu sal yetkililerinin ve bilim adamlarnn hakknda bilgi edinmeye alt virse ilikin haberler hzla yaylyor. En son veriler unlar:
Alzheimer in Yeni Bir Kuram

zlem Ak kinci
Journal of Cell Science dergisinde yaymlanan almaya gre aratrmaclar Alzheimer hastalnn nasl gelitiine dair yeni bir kuram gelitirdi. Aratrmaclar hcre blnmesini dzenleyen FE65 ve BLM proteinlerinin etkileimini inceledi ve hcre kltr modelinde hcre ekirdeinde FE65 ve BLM ieren kresel yaplar kefetti. Bilim insanlarna gre proteinlerin etkileimi, hcre blnmesinde yanl mesaj olumasn tetikliyor. Bu da Alzheimer hastalarndaki sinir hcrelerinin bozulmasn ve lmn aklyor.
denilen amiloid nc proteini Alzheimer hastalnda nemli bir role sahip. Bu nc protein yani APP, hcre zarnda FE65 proteinine tutunuyor. FE65 proteini ise hcre zarndan ekirdee gidebiliyor ve orada DNA elemesinde ve tamirinde rol oynuyor. Aratrmaclar bu yeni almada laboratuvarda oaltlan hcreleri temel alarak, FE65 proteininin hcre ekirdeinde dier proteinlerle birleerek oluturduu kresel yaplar (ekirdeksel kreler) tespit etti. Ayrca bu kresel yaplarda ok nadir grlen kaltsal bir hastalkla ilikili olan BLM proteinine de rastland. Ekip genetik mdahale ile hcre kltrnde FE65 retimini azaltt. Bu miktar azalnca ekirdekteki BLM proteininin miktar da azald ve DNA elemesinin de daha az oranda geekletii tespit edildi. FE65in DNAnn elemesini BLM proteini araclyla etkiledii grld. Aratrma ekibi deiiklie uram ya da uratlm APP-FE65 etkileimi sonucunda hcrelere blnme mesajnn yanllkla gnderildiini tahmin ediyor. Ancak sinir hcreleri normalde blnemiyor. Yanl gnderilen blnme mesaj nedeniyle de sinir hcreleri bozuluyor ve lyor. Bu kuram potansiyel tedavi yntemlerinin gelitirilmesi iin de bir balang noktas oluturuyor. Ekip gelecekte salkl kiilere gre Alzheimer hastalarnda BLM miktarnn deiip deimediini, deiiyorsa da nasl deitiini aratrmay planlyor.
Floresan mikroskobuyla ekilen grntde laboratuvarda oaltlan birka hcre grlyor. Mavi olarak grlen ekirdekte, FE65 proteini, BLM gibi dier proteinlerle birleerek sar olarak grlen kresel yaplar oluturuyor.
sciencephoto
Yaanan ilk vakada herhangi bir belirti gzlenmedi. Dorulanan vakalarda zatrre ve solunum zorluundan bahsedilmesine ramen, inli yetkililer virsn taycsnn 4 yandaki Pekinli bir ocuk olduunu belirledi. Xinhua Haber Ajansna gre, DNA testleri ocuun enfekte olduunu gsterdi, ancak hastalk hibir belirti vermemiti. Pekinli bu ocuk ehirdeki dorulanan ikinci hasta. Oysa ocukta belirti gzlenmemesi daha ok kiinin farknda olmadan virs alm olma olasln ykseltiyor. Bir aile iinde yaanan ilk ift vaka Xinhuann haberine gre u ana kadar, ilk aile ii grip kurban 64 yandaki bir kadnn kocas. H7N9dan len adamn karsnda da ayn virs tespit edildi. Bununla beraber inli yetkililer, adamn virs karsndan aldna ya da virsn kiiden kiiye getiine dair kant olmadn sylyor. Olas tayc olarak kular Dnya Salk rgtnn 13 Nisanda yaymlad
6
risk deerlendirmesi, H7N9 virsnn kmes hayvanlarnda ve gvercinlerde, ayrca baz kmes hayvan pazarlarnda grldn dorulad. Ama kulardaki virs, insanlara uyum gstermesine yardmc tm mutasyonlar tamyor. Dolaysyla yetkililer imdilik, insanlara kulardan veya baka hayvanlardan virs bulatndan emin deil. Hayvanlardan insanlara ift srama Eurosurveillanceda 11 Nisanda yaymlanan bir alma, H7N9un bulat ilk insann (87 yanda bir angayl) tad virsn bir gvercindeki virse benzediini ileri sryor. Gripten len dier iki kiinin tad virs ise angay pazarndan alnan bir tavukta grlene benziyor. Bulgular New England Journal of Medicineda virsn hayvanlardan insanlara iki kez tanabileceini ileri sren almayla da rtyor.
APP
Bilgi Transferinde Dokunmatik Arayz

Tuba Sargl
Bilgi teknolojilerinin gelimesi ile cihazlar cebimizde tayabileceimiz kadar klse de dijital donanmlar ile fiziksel dnya ile etkileimimiz arasnda hl bir ba yok. Bilgi kt ve dijital ekranla snrl. Gelitirilen yeni bir sistem, gerek ve dijital dnya arasnda bir kpr kuruyor. Dz bir yzeye ihtiya duymadan boyutlu nesnelerin bilgisayar ortamna aktarlabilmesi, kullancnn herhangi bir yzey zerinde parmak ucu hareketleri ile izim yapabilmesi ya da gazetedeki bir haberin etkileimli detaylarna ulaabilmek bu sistemin kullanl uygulamalarndan bazlar.
ujitsu Laboratuvarlar, kullancnn parmak ve dokunma hareketini doru bir ekilde belirleyen, dokunmatik ekran benzeri, gelecek nesil bir kullanc arayz gelitirdi. Bu teknoloji ile bir verinin gerekli ksmlar parmakla seilip dijital ortama aktarlabiliyor. Bu teknoloji nesnelerin ekillerini belirliyor, kamera ve projeksiyon iin otomatik olarak koordinat sistemine uyumlu hale getiriyor. Bu yolla sadece kt gibi dz yzeyler deil kitap gibi eimli yzeyler de ekrana aktarlabiliyor. Dokunmay doru bir ekilde alglayabilmek iin sistemin parmak ucunun konumunu hassasiyetle belirlemesi gerekiyor.
Sistem ayrca rengi ve parlakl ortam na gre ayarlayan, el rengindeki deiimleri alglayan bir teknoloji ieriyor. Bu ekilde evredeki ve bireysel deiimlerdeki kk etkiler parmak ucunun doru olarak tanmlanmasn salyor. Aratrmaclar sistemin ticari uygulamalarnn 2014te gelitirilmesini amaladklarn, u anki ayarlarn kullanlmayacan belirtiyor. Gelecekte sistemin gndelik amalarla kullanlmasn, ortaya kabilecek sorunlar grmeyi ve sistemin kullanlabilirliini deerlendirmek istediklerini, bu nedenle geri bildirimlere ihtiyalar olduunu sylyorlar.
EFSA, GDOlu Yemlerde Zehirli Gene Rastlad

GDOlu rnlerin ierdii potansiyel alerjenleri aratran Avrupa Birlii Gda Ajans (EFSA) uzmanlar, ticari GDO retiminde dnya apnda en sk kullanlan genetik hzlandrcnn (CaMV 35S) ayn zamanda viral bir gen (gen VI) ierdiini kefetti. Avrupa Birliinin GDO dzenlemelerinden sorumlu EFSA, eitli biyoteknoloji irketlerinin rettii 86 eit GDOlu hayvan yemini inceledi ve bunlardan 54nde gen VIya rastlad. Ayn gen, geen yln sonlarnda
nk yaplan aratrmayla, dolayl olarak bu geni ieren yiyeceklerin insanlar, hayvanlar ve bitkiler iin gvenli olmayabilecei ak gstergelerle ortaya koyuldu. Gen VI, alerjilere kar koyucu mekanizmalar basklayabildii gibi, GDOlu bitkinin DNAsnda beklenmedik deiikliklere de sebep olabiliyor. nsanlar zehirleyecek zellikteki proteinlerin olumas bunlardan biri. Bilindii gibi hayvanlarn tkettii GDOlu yemler belli oranlarda da olsa onlarn et, st, yumurta gibi rnlerine geebiliyor. Dier yandan gen VI, doal haere direnci de dahil olmak zere bitkilerin normal ilevlerini bozabiliyor.
Emine Sonnur zcan
Fransada, Seralini ve arkadalarnn yapt deneylerde farelerde tmr nedeni olarak bildirilen NK603 msrnda da var.
u yln balarnda duyurulan aratrma insan ve evre sal iin byk nem tayor.
Biyoteknoloji irketlerine gre bitkilerin bu geni iermesi insan, hayvan ve evre sal iin herhangi bir risk tamyor. Bununla beraber kresel biyoteknoloji irketlerinin glgesinde, GDOlu bitkiler ve rnlerin insan sal zerindeki uzun vadeli etkileri bilimsel aratrmalarla yeterince incelenemedii iin byle bir sonuca ulamak gereki grnmyor. GDOlu yemlerle beslenen hayvanlarn kanser dahil pek ok hastala maruz kald nceki yllarda yaplan bilimsel aratrmalarla ortaya koyulmutu.
Haberler
Susayan Aalarn lklar Duyulabilir mi?

Emine Sonnur zcan
Yzlerden sim Tahmin Etmeye alan Bilgisayar

lay elik
Kurakla maruz kaldklarnda yaadklar kt sre aalarn sesler karmasna sebep oluyor. Bugnlerde bilim insanlar bu lklar anlayarak yardm iin gerekli anahtar bulmu olabilir.
ransz uzmanlardan oluan bir ekip laboratuvarda, su sknts eken aalarn iinde oluan baloncuklarn kard ultrasonik sesleri kaydetti. Bir kam kullanarak, bardanzn dibinde kalan son birka damlay hprdettiinizi dnn. Normalde uyguladnz basnc bu kez daha da artrmanz gerekir. Kurakla maruz kalan aalarda da yksek basn, gvde iindeki su iletim borusunun krlmasna neden olabilir. Bylelikle ieri znm hava girerek kabarck oluturur ve suyun akn engeller. Bu tr olaylara kavitasyon ad verilir. Baz aalar kavitasyona dayanabilirken ou dayanamayp lr. Kavitasyonun aalarda neden olduu seslerin mikrofonlarla duyulabildii uzun zamandr biliniyordu. Ancak seslerin kkenlerinden emin olmak zordu. Fransz uzmanlar seslerin kkenlerini anlayabilmek iin, canl bir aacn iindeki artlar taklit ederek, ince bir am yongasn sv ile dolu bir jel kapsl iine koydu. Daha sonra kuraklk taklit edilerek, jeldeki su buharlatrld. am yongasnda kavitasyon balad anda, mikrofonla kayt yapld ve oluan kabarcklar filme alnd.
Her olayn ortaya kard ses dalgas farkl bir desen meydana getiriyordu. Kaydedilen seslerin yaklak yarsnn kavitasyon ile ilikili olduu ortaya koyuldu. Geri kalan sesler ise baka srelerle ilgiliydi: Komu hcreleri istila eden kabarcklarn sesi gibi. Aratrmaclar canl aalarn sesleriyle bu desenleri karlatrabileceklerini ve hangi srecin bu seslere sebep olduunu belirleyebileceklerini dnyor. Ponomarenkoya gre eldeki bulgular, sadece mikrofon kullanarak stresli aalarn tehisini salayan bir el cihaznn tasarmna yol aabilir. Byle bir cihaz, kuraklklarn daha yaygn ve daha iddetli olduu durumlarda zellikle nemli olacaktr. Dolaysyla Ponomarenkonun yntemi, kavitasyon artn haber veren bir erken uyar sistemi salayabilir.
smiyle msemma diye bir deyim vardr. smiyle uyumlu zellikler gsteren insanlar iin sylenir. Peki, insanlarn isimleriyle, rnein yzleri arasnda gerekten bir balant olabilir mi? Pek olas grnmese de yeni gelitirilen bir yazlm insanlarn yzlerinden yola karak tahminlerde bulunuyor.
ew York Ithacadaki Cornell niversitesinden Andrew Gallagher insanlarn ilk isimlerinin cinsiyet, etnisite ve o dnemdeki popler isimler gibi etmenlerden etkilenilerek seildiini sylyor. Gallagher ve Huizhong Chen bundan yola karak Flickr adl sitedeki etiketlenmi yz resimlerinden bir veritaban oluturdu ve bu veritabann bir bilgisayar isimleri etkileyen etmenleri tanyacak ekilde eitmek iin kulland. rnein Alejandralar genellikle Heatherlardan daha koyu renk sal, Ethanlar ise genellikle Davidlerden gen. Aratrmaclar sistemi nfusun %20sinin sahip olduu ve ABDde en ok kullanlan 100 ismi (48 kadn, 48 erkek ismi ve 4 cinsiyetsiz isim) tayan kiiler zerinde denedi. Bilgisayar 100 denemenin 4nde doru ismi bulmay baard. Bu, her ne kadar mthi bir oran deilse de rastgele eletirmeden 4 kat, insanlarn tahmin oyunlarndan ise 3 kat daha baarl. Indianadaki Notre Dame niversitesinden Kevin Bowyer, yazlmn ticari uygulamalar olabileceini ancak bu kadar ok farkl isim varken sistemin isabetliliinin artrlmasnn zor olduunu belirtiyor.
Kepler, Yaanabilir Blgedeki Bilinen En Kk Gezegeni Kefetti

Tuba Sargl
Kepler Teleskobu, yaanabilir blgede Dnyaya benzer byklkte gezegen ieren bir gezegen sistemi kefetti. Yaanabilir blge, bir gezegenin yldzna olan uzaklnn, yzey scaklnn suyun sv halde kalmasna uygun olduu uzaklk aral demek.
epler-62 sisteminde yer alan 62e ve 62f ve Kepler-69 sistemindeki 69c Dnya benzeri gezegenlerden. Kepler-62 sistemindeki gezegenler Gneten daha kk ve souk bir yldz etrafnda dnyor. Baka bir yldzn yaanabilir blgesinde bulunan, Dnyaya en yakn byklkteki ilk gezegen olan Kepler-62f, Dnyadan sadece %40 daha byk ve kaya bileiminde olduu tahmin ediliyor. Kepler-62f in bykl belirlenmesine ramen ktlesi ve bileimi kesin olarak tayin edilebilmi deil. Ancak benzer byklkteki gezegenlere ait veriler dikkate alnarak Kepler-62f in yaklak ktlesi belirlenebiliyor
Kepler-62e ise yaanabilir blgenin snrnda ve Dnyadan kabaca %60 daha byk. Yrngesindeki dnn 122 gnde tamamlayan Kepler-62e, yaanabilir blgedeki gezegenlerden ilk kefedileni. Kepler-69c ise Dnyadan %70 daha byk. Astronomlar Kepler-69cnin bileimi hakknda kesin bir bilgiye sahip deil, fakat yldznn yrngesi etrafndaki dnn Vense benzer ekilde 242 gnde tamamlad biliniyor. 150.000den fazla yldzn parlakln ezamanl ve kesintisiz bir ekilde len Kepler Uzay Teleskobu, Gne benzeri yldzlar etrafnda dnen Dnya benzeri bir gezegen bulma konusunda atlan yeni bir adm.
Son Nefeste Bile Yakkl
Murat Yldrm
ilideki ok Byk Teleskopu kullanan Avrupa Gney Gzlemevi son nefesini veren eski bir yldzn sald parlak gaz balonunun fotorafn ekti: Gezegenimsi Bulutsu IC1295 Kalkan Takmyldznda bulunan ve u an lmekte olan yldz 3300 k yl uzakta ve muhtemelen milyarlarca yl yanda. Bu eski yldz her ne kadar kendi leinde mrnn sonlarna gelmi olsa da, biz insanlar iin uzunca bir sre daha (en az 10.000 yl) parlamaya devam edecek. Bir yldzn oluturduu gezegenimsi bulutsu, ierdii gazlara bal olarak birok farkl renkte ve tonda olabilir. IC1295e ait bu gaz balonu ierdii oksijen sayesinde parlak yeil grnyor.
Haberler
Fukushima Tarlalarnda evreci Tarm Projesi
zlem Kl Ekici
2011 ylndaki tsunami faciasnda nkleer szntya maruz kalan Fukushimadaki tarm alanlar u sralar ilgin grntlere sahne oluyor. Kubbemsi, byk beyaz yaplar grenlerin merakn uyandryor. Bunlar beyaz naylonla oluturulmu seralar. Hemen yanlarndaysa binlerce gne paneli kurulmu. Bu seralar ve paneller aslnda nceki yl nkleer felakete sebep olan nkleer santralin sadece 25 km. uzanda uygulamaya geirilen kendi kendine yetebilen bir tarm projesinin bileenleri. stelik Fukushima yiletirme Amal Gne-Tarm Park adl bu projenin banda, sz konusu nkleer santralin iletmecisi Tokyo Elektrik Enerjisi irketinin (Tepco) eski yneticilerinden Eiju Hangai var.
10
angainin yeni irketinin kurduu 2000den fazla gne paneli, sebze fabrikas olarak nitelenen kubbe seralara enerji salayacak. Nkleer felaketten etkilenen iftiler burada tarm yapabilecek ve retilen yaklak 64 bin tonluk marul bir spermarket zincirine satlacak.
Bu da daha abuk yetimelerini salyor. Fazladan elektrikse, Fukushima kamuoyunun itirazlarna ramen yeni bir nkleer santral kurmak isteyen Tohoku Elektrik Enerjisi irketine satlyor. Proje sahasnda bir de rencilerin yeni enerjiler konusunda farkndalk gelitirmesini amalayan bir eitim tesisi var. Hangai, Japonyann nkleer enerjiyle ilgili geleceini artk profesyonellerin deil halkn belirlemesi gerektii grnde.
Hava basncyla ayakta duran ime seralarn iinde, bitkilerin ekili olduu platformlarn dnerek yer deitirmesini salayan zel bir mekanizma var. Bylece iftiler sadece orta ksmda alarak tm bitkilere ulaabiliyor. Ayrca bu dzenek serann kapasitesini ve verimini iki katna karyor. Bitkiler toprak kullanlmadan hidroponik ortamda (bitki iin gerekli tm besinleri ieren, zelti halindeki yetitirme ortam), optimum scaklk ve nemlilik koullarnda yetitiriliyor.
Nanoparack Krmz Kan Hcresi Klna Girerse
Yaayan Arivle Bilgiyi lmszletirmek

lay elik
zlem Ak kinci
ature Nanotechnology dergisinde yaymlanan bir almada krmz kan hcre zar tarafndan sarlan bir nanoparacn, bakteriyel enfeksiyonlarla mcadele edebilecei syleniyor. Nanoparacklar gzenekli yaplar sayesinde toksinleri (zehirleri) yakalayp hapsedebiliyor. Doadaki en yaygn toksin proteinleri pek ok bakteri tarafndan retiliyor. Bu toksinlerin molekler yapsn hedef alan pek ok tedavi yntemi var ve bu yntemlerle toksinlerin hcreleri ldrme yetenei yok ediliyor. Fakat her biri farkl yapya sahip 80den fazla protein toksin ailesi olduu dnldnde, bu tedavi yntemlerinin farkl hastalklara ve farkl koullara gre uyarlanmas gerekiyor. Prof. Zhang, molekler yaplar nasl olursa olsun, nanosnger yntemiyle toksinleri etkisiz hale getirebildiklerini belirtiyor. Zhang ve meslektalar almalar srasnda biyouyumlu polimerik nanoparacklarn evresini krmz kan hcresi zaryla sard. Tek bir krmz kan hcresi, her biri 85 nanometre apnda 3000den fazla gzenei olan bir yap (nanosnger) oluturmak iin yeterli oldu. Nanosngerler de toksinlerin asl hedefi olan krmz kan hcrelerinin yerine geerek zararl proteinleri ve toksinleri etkisiz hale getirdi. Bylece toksinler doal hedeflerinden yani krmz kan hcrelerinden uzaklatrld.
Stanford niversitesinde trnn ilk rnei olan bir ariv projesi balatld. Mimar William McDonoughnun i hayatndaki her ey, yaayan bir ariv kapsamnda kaydediliyor. Projede mimarn katld toplantlarn, yapt konumalarn ve telefon grmelerinin ounun grnt ya da ses kayd alnyor. Tweeter iletileri, e-postalar ve izimlerinin de dahil olduu tm kaytlar tarihlendirilip arivleniyor. Ariv ekibi, sreci Donoughnun yaratcln etkilemeyecek biimde tasarlamaya alyor. Donoughnun ofisindeki bir alan srecin teknolojik ayrntlarn, kaytlar ve kataloglamay yrtyor.
Projeyi yeni ekilmi bir tohum olarak niteleyen Donough, ilerin nasl yrtleceini tayin eden diyaloglarn ve dnce srelerinin bakalar tarafndan grlebilmesinin, projenin nemli bir paras olduu grnde. Dncelerin ve dnce srelerinin bu ekilde ok daha ayrntl, dzeltilmemi ve drst biimde grlebileceini dnyor. Sohbetlerin kayda alnmas srasnda, ailesi ya da salk durumu gibi zel konularda konumak istemeyen olursa Donough seimi ilgili kiiye brakyor.
Nanosngerin polimer merkezi (yeil) krmz kan hcre zaryla (turuncu) sarlm ve toksinler (mavi) yakalanarak etkisiz hale getirilmi (stte).
onough, yeni fikirlerin tasarm srecindeki konumalar srasnda ortaya ktn ve bu konumalarn kayda alnmasnn nemli olduunu dnyor. Yaayan ariv projesinin, yaplan ileri ve bunlarn kaytlarn gelecek nesillere aktarma geleneine katkda bulunacan belirtiyor ve bu almann kii henz hayattayken yaplmasn nemsiyor.
Bu tr ayrntlar zerinde hl altklarn belirten Donough herhangi bir kayt kamuya ak hale getirilmeden nce toplantlara ya da konumalara katlan herkesten onay almak niyetinde. Donough, baz insanlarn fikri haklar konusunda hassas davranabileceini, ancak byle bir durumda da eldeki kaytlara bavurulabileceini dnyor.
11
Ctrl+Alt+Del
Getiimiz ay deerinin 300 dolara yaklamas ve gnde 100 dolara yaklaan kur dalgalanmalar, Bitcoin adl saysal para birimini bir anda dnyann gndemine soktu. imdi herkes bu konuyu konuuyor, gnlk gazetelerde haberleri kyor ama ne olduunu da pek bilen yok. Akas hakknda detayl bir makale okumadnz srece anlamas da gerekten zor. Bitcoinin ne olduuna dair en basit tanm Business Insiderda buldum. yle deniyor: Bitcoin altna benzer. Deerlidir, nk talep vardr. Tpk altn gibi maden kazarak bulmanz gerekir. Bu nedenle piyasada dolaan miktar snrldr. Her bulduunuzda da bir sonrakini bulmak iin daha fazla emek harcamanz gerekir. Altn merkez bankalarnda, kuyumcularda, yastk altnda saklanrken, Bitcoin dnya genelindeki birok bilgisayara dalm durumdadr. Ksacas Bitcoin arayp bulmanz, hak etmeniz gereken bir ey. Dijital dnyann yaratt kendine zg bir para birimi, ama hibir hkmete veya ynetime bal deil. Dijital olmas ise serbeste oaltlabilecei anlamna gelmiyor, tedavlde gezen miktar snrl. Bu gerekten ok ilgin bir konu, takip etmekte
Levent Dakran
Neyin Nesidir Bu Bitcoin Dedikleri

fayda var. Ne olduu hakknda daha fazla bilgi iin bitcoin.org adresini ziyaret edebilirsiniz. Ayrca vimeo.com/63502573 adresinde Bitcoinin ne olduunu anlatan harika bir video var, izlemenizi tavsiye ederim.
Kendine zg bir ekonomisi ve kurallar olan Bitcoin adl saysal para birimi, birok yerde gerek para yerine kullanlmaya baland bile.
Sosyal Medyadaki Mesajlarnz Ktphanelerin Mal Oluyor

Ktphanelerin gnmzde sadece kitaplar, ansiklopediler, referans yaynlar ve arivlerle ilgilendiini dnyorsanz yanlyorsunuz. 2013 ylnn Ocak aynda, Amerikan Kongre Ktphanesi ABDde bir gnde gnderilen 400 milyon Twitter mesajn arivleyerek 133 terabyte byklnde bir ariv oluturacan aklamt. Geen ay ngiliz Ktphanesi de benzer bir karar alarak, 5 milyon .uk uzantl internet sitesinde yer alan 1 milyar sayfann yan sra genel eriime ak Facebook ve Twitter mesajlarn ngilteredeki ve rlandadaki alt ktphanede ariv olarak saklayacan aklad. Ama gelecek nesiller iin gnmz toplumunun diline ve alkanlklarna k tutacak bir ariv oluturmak. Her iki lke de sadece kendi vatandalarnn mesajlaryla ilgilendiklerini sylyor, ama zellikle anonim profillerde bu ayrm nasl yapacaklar merak konusu. Baz kullanclar ise byle bir eye izin vermedikleri ve byle bir uygulamay onaylamadkla-
Ktphaneler artk sadece ariv niteliindeki bilgi ve belgelerle deil, sizin sosyal medyada yazdklarnzla da ilgileniyor.
r ynnde, hakl bir tepki veriyor. Fakat u bir gerek ki, sosyal medyada yazdnz ve herkes tarafndan grlebilen tm bu mesajlar yalnzca ktphanelerde deil haberiniz olmadan birok yerde okunuyor ve
arivleniyor. Sosyal medya iletiiminde bu gerei de biraz gz nnde tutmakta fayda var. Gurdiann haberini bit.ly/116uyPk adresinde bulabilirsiniz.
12
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Byk Veri Kanser Hastalarna da Umut Veriyor

Bu aralar endstride Big Data yani Byk Veri diye bir kavramdan ska sz ediliyor. Bu kavram metin, video, ses, alglayc verisi ve hatta sosyal medya yazmalar gibi, bildiimiz klasik veritaban mantna oturtulamayan, yaplandrlmam veri olarak isimlendirilen veri kmesini analiz edip bunlardan anlam karmak anlamna geliyor. Dnyada dolaan verinin yzde 90nn yaplandrlmam veri olduunu dnrseniz, aslnda ne kadar gerekli bir aba olduunu grebilirsiniz. Bu gzle baktnzda, doktorlarn hastalarndan edindii ve sadece kendi evreleri ve bilgileriyle snrl kalan bilgiler de bir anlamda byk veri snfna giriyor. Gnmzde doktorlar karar verirken klinik verilere arlk veriyor. Ancak sorun u ki, klinik verilerle ortaya koyulan sonular toplam hasta nfusun ancak yzde 3n temsil edebiliyor. Binlerce doktorun bu alandaki bilgi ve deneyimi ise raporlar ve kda yazl notlar halinde ekmecelere skm durumda. te Amerikan Klinik Onkoloji Topluluu (ASCO) kyda kede kalm bu deerli tecrbeyi tedavide karar verme srecinin bir paras haline getirmek zere, CancerLinQ ad verilen bir sistem devreye alm. Henz deneme aamasndaki bu sistem, zellikle hasta mahremiyetine dair sorunlarn stesinden gelinebilirse geni katlml bir bilgi bankas olarak hizmet verecek. u an 100 bin gs kanseri hastasna ait verinin paylald sistemin, 12-18 ay arasnda tm doktorlarn eriimine almas bekleniyor. ASCOnun konuya dair basn aklamasn bit.ly/ascopress adresinden okuyabilirsiniz.
CancerLinQ adl sistem sayesinde doktorlar, edindikleri bilgiyi ve deneyimi kolektif bir bilgiye dntrebilecek.
2008in 1 Numaras 2013te Tarih Oldu

Eer haber 29 Martta yaymlanm olmasayd 1 Nisan akas sanp es geebilirdim. ABDdeki Los Alamos Ulusal Laboratuvarnda hizmet veren, 116 bin 640 ilemci ekirdei barndran ve 2008 ylnda dnyann en hzl sper bilgisayar olan Roadrunnern geen ay itibariyla emekliye ayrld duyuruldu. Vaktinde 100 milyon dolarn zerinde para harcanarak hayata geirilen bilgisayar 1,7 petaflop hznda alabilecek ekilde tasarlanmt. Peki, ne oldu da bu dev yatrm bu kadar abuk gzden kardlar? Sebep, yksek enerji tketimi. Roadrunner harcad her watt bana 444 megaflop ilem yapabilirken, gelien teknoloji sayesinde ada sistemler ayn gc harcayarak 886 megaflop ilem yapabiliyor. Bilgisayar, kendinden sonra gelecek tasarmlara k tutmas asndan bir mddet incelendikten sonra sklp geri dntrlecek veya imha edilecek. alt sre boyunca yapt en nemli iin nkleer silah aratrmalar olduunu dnrseniz bu tercih pek de mantksz saylmaz. Kalan birka parann ise hatra niyetine mzelerde sergilenecei syleniyor. Ayrntl bilgi iin bit.ly/rrunner adresine gz atabilirsiniz.
2008de 100 milyon dolarn zerinde yatrmla hayata geirilen sper bilgisayar, teknolojik geliime sadece 5 yl dayanabildi.
13
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Modifiye DVD Srcyle HIV Laboratuvar Kuruyorlar

Aratrmaclar, standart bir DVD srcy 200 dolarlk masrafla HIV testi yapabilen bir laboratuvara dntrmeyi baard.
Salk sektrnde en ok ihtiya duyulan eylerden biri, salk hizmetlerinin yaygnlatrlmas amacyla hzl ve doru sonu veren ekonomik test ekipmanlarnn gelitirilmesi. PhysOrgun haberine gre aratrmaclar, bildiimiz DVD srcy kan rnei zerinden HIV, yani AIDS tehisi yapabilecek bir makineye dntrmeyi baarm. Bylece yaklak 30 bin dolarlk aygtlarla birka gnde tamamlanabilen testler, maliyeti 200 dolar olan bir cihazla birka dakika iinde gerekletirilebiliyor. Tabii olay DVD srcy alp bu i iin kullanmak kadar basit deil. zerinde baz fiziksel deiiklikler yapmak, yazlmyla oynamak ve testler iin yar effaf zel bir disk kullanmak gerekiyor. Ama tm bu koullar bir araya getirebilirseniz, dnyann gelimekte olan blgelerinde de rahata uygulanabilecek pratik bir zme kavumu oluyorsunuz. PhysOrgun konuya dair haberini bit.ly/physorghiv adresinde bulabilirsiniz. Bu arada Extremetech web sitesi standart src zerinde nasl bir deiiklie gidilmesi gerektiini hayli detayl bir ekilde ele alm. Onu da bit.ly/extremehiv adresinde bulmanz mmkn.
Android Telefonla Uak Drlr m Drlmez mi?

Detayl aklamay net-security.org/secworld. php?id=14733 adresinde grebilirsiniz. Tabii konu ciddi olunca i burada bitmedi. Bu haberlerden birka gn sonra Amerikan Federal Havaclk daresi (FAA) ve Avrupa Uu Gvenlii idaresi (EASA) birer aklama yaymlad. Hayr, byle bir ey olmas mmkn deil. Tesonun bahsettii aklar sadece PC tabanl uu simlasyon sistemi iin geerli; uaklardaki sistemler ok daha farkl platformlarda ve kurallarla alyor dediler (ubm.io/116krdn). Ksacas iiniz rahat olsun demeye getiriyorlar. Tabii imdilik, ne de olsa kalp piline bile uzaktan mdahale edebildiiniz bir ada yayoruz. Bu arada akll telefon uak drr m bilinmez, ama galiba ksa mesaj helikopter drebiliyormu. 2011 ylnda ABDde bir ambulans helikopterin yere aklmasyla 4 kiinin ld kaza ncesinde pilotun bir dizi ksa mesaj ald ve gnderdii, bu nedenle dikkati dalnca da gvenlik iin izlenmesi gereken sreleri ihmal ettii syleniyor. Detaylar wired.com/autopia/2013/04/texting-whileflying adresinde bulabilirsiniz.
Getiimiz ay balayan bir tartma, uaklarda kullanlan bilgisayar destekli sistemlere akll telefonlarla mdahale edilebilecei ihtimalini gndeme getirdi.
Getiimiz ay dzenlenen Hack In The Box gvenlik konferansnda eski pilot, yeni gvenlik danman Hugo Teso ilgin bir tartmay gndeme getirdi. Dedi ki, Elinizdeki Android iletim sistemi ykl akll telefonla, doru aralar kullanarak, uaktaki bilgisayar destekli uu kontrol sistemlerini ele geirebilirsiniz. Bunun da uaklarda bulunan ADSB ve ACARS isimli sistemlerin haberleme a14
na szlarak ve buradaki iletiime dahil olarak yaplabileceini iddia etti. Bu iki sistem temel olarak uaklarn hava trafik kontrol sistemiyle ve dier uaklarla iletiimini salyor. Teso, akll telefonlara yklenecek uygun aralarla bu sistemlere szlabileceini ve pilotlarn olmayan koullarn varlna ikna edilebileceini iddia ediyor. Buna uu sistemlerine sahte ykseklik ve hz bilgileri yollamak da dahil.
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Ana Yazlmla Bakp rmcei Tanyacaklar

Bilgisayar teknolojilerinde, zellikle de internet yaygnlatndan beri, a ve a balantl kavramlar dillerden dmyor. Son gelen haber ise bunca kavrama ilham veren rmcekleri biraz daha yakndan tanmaya ynelik. spanyadaki Universidad de Las Palmas de Gran Canaria aratrmaclar, rmcein ana bakarak cinsini anlayabilen bir yazlm gelitirdiklerini duyurdu. Olay biraz parmak izi tanmaya benziyor. Sistemin veri tabannda 150 farkl rmcek a ve bu alar ren rmceklere dair veriler yer alyor. Yazlma rmcek ann fotorafn gsterdiinizde karsndaki yapy bu bilgilerle karlatryor ve hangi cins rmcein bu a rdn tahmin etmeye alyor. Ama eitli fotoraflar analiz ederek ekildii blgedeki biyolojik eitlilik hakknda fikir sahibi olabilmek. Aratrmaclar imdilik sadece 4 farkl rmcek tr iin denedikleri sistemde yzde 99,96ya varan dorulua ulam. Bu da almann devam iin cesaret verici bir oran. Detayl raporun linkine sciencedirect. com/science/article/pii/S0957417413000377 adresinden ulaabilirsiniz.
Gelitirilen yeni bir yazlm, bir rmcek ann fotorafna bakarak hangi tr rmcek tarafndan rldn tespit edebilecek.
PCler Serbest Dte, Ama Nereye Kadar

Aratrma irketi IDC, getiimiz ay PC satlarna dair rakamlar paylat. 2013 ylnn ilk eyreinde dnya genelinde satlan PC adedi 76,3 milyon. Bu da 2012nin son eyreine oranla yzde 13,9 azalma anlamna geliyor. Bu rakam, ayn zamanda IDCnin lm yapmaya balad 1994ten beri birbirini takip eden iki eyrek arasnda gzlenen en byk de iaret ediyor. Peki neden? Birok sebebi var. PCleri kurtaraca dnlen Windows 8 iletim sistemi arayznn kullanclara yabanc gelmesi, mobil cihaz talebinin giderek artmas ve bundan ksa bir sre ncesine kadar byk sat hacimleriyle dikkat eken netbook snf dizst bilgisayarlarn pazardan ekilmesi, rakamlarn dmesinde ilk akla gelen sebepler. Btn markalar yle veya byle gerilerken bu ii kendi avantajna evirmeyi baaran tek marka Lenovo (bit.ly/idcreportpc). Bu alanda nemli almalara imza atan Gartnern da bu konudaki ngrleri pek parlak saylmaz. Gartnera gre 2012de 341 milyon 263 bin olan PC satlar, 2017de 271 milyon 612 bine kadar gerileyecek (daha bugnden ksuratlar bile tahmin etmelerine baylyorum). Bu rakama tablet, akll telefon ve dier mobil cihazlar eklediinizde tablo da bir anda deiiyor. 2012de 2 milyar 213 milyon 373 bin olan toplam sat iin Gartnern 2017 tahmini 2 milyar 964 milyon 783 bin (bit.ly/gartnerpc). Geri 2010da tabletin esamisi okunmazken bugn piyasa tabletten geilmiyor. 2017de bakarsnz bambaka bir ey kar ve biz de onu konuuyor oluruz. Kimbilir...
Akll telefonlara ve tabletlere olan youn talep, PC pazarnn hzla daralmasna sebep oluyor.
15
Tekno - Yaam
Osman Topa
Evimizde 4K Video
u anda piyasada bulunan HD video oynatclar ve HD televizyonlar 1920 x 1080 piksel znrle sahip cihazlar. Zaten var olan DVD filmler de bu znrle uygun olarak hazrland iin HD televizyonlarmzda bu filmleri zevkle seyrediyoruz. Ama artk insanolu HD kalitesi ile yetinmek istemiyor. Daha nceki saylarmzda Ultra High Definition (UHD) znrle sahip (3184 x 2160 piksel) televizyonlardan bahsetmitik. ABD savunma sanayisi ar-ge ajans DARPA tarafndan gelitirilen bu teknoloji 1 sentten daha kk ve 6 alglaycnn bulunduu 6 katmana sahip bir ip. nanmas g, ama bu kadar kk bir ip zerinde (ya da iinde demek daha doru olur) 3 jiroskop, 3 ivmeler ve 1 saat bulunuyor. Bu 6 alglayc ve saat sayesinde anlk ynelim ve hz bilgilerini, dolaysyla da pozisyon bilgisini elde etmeniz mmkn. Gereksiniminiz ise sadece balang noktasna ait veriler. Dolaysyla bu ipi tek bana kullanmanz mmkn deil. Herhangi bir GPS cihaz ile beraber kullanldnda, cihazn en son uydu sinyali ald GPS koordinat zerine devreye giren bu sistem ile artk kapal meknlarda da yn bulma ilemi gerekleebiliyor. Sistemin dier bir avantaj ise GPS takip cihazlarnn veya akll telefonlarn uydudan veri alma skln azaltmas (sadece bu ipin kalibrasyonunu salamak amacyla bir ka dakikada bir yapmas) sayesinde batarya mrnn kritik nem tad bu cihazlarda ciddi enerji tasarrufu salanabilecek olmas.
www.darpa.mil
GPS Var GPSden te

Kresel konumlandrma sistemi olarak tanmlayabileceimiz GPS ile uydulardan gelen sinyaller kullanlarak bir eyin Dnya zerindeki yeri tespit edilebiliyor. GPS teknolojisinin farkl kullanm alanlar ile ilgili olarak pek ok rn tanttk kemizde. GPS teknolojisinin en byk dezavantaj, kapal meknlarda uydu sinyallerinin cihaza ulaamamas, bundan dolay da cihazn uydudan gelen sinyallere tekrar ulaana kadar yer tespitine ara vermesi. Bir tnele girdiimizde aracmzdaki navigasyon cihaznn uydu sinyallerini alamamas hayatmz ok etkilemese de, GPSin kesintisiz yer tespitinin kritik nem tad uygulamalarda, rnein askeri projelerde, GPSe destek olacak bir teknoloji gereksinimi ortaya kyor.
Bu televizyonlar piyasaya srlmt ama bu televizyonlarda seyredeceimiz ok fazla film yoktu, hatta bu znrl destekleyen, tketiciye ynelik retilmi video oynatc da yoktu. imdilerde ise SONY bu alandaki boluu doldurmak zere hem bir video oynatc tasarlam hem de bu video oynatcya uygun filmlere kolay ulam imkn sunmay planlyor. Bu bahsettiimiz znrlk Uluslararas letiim Birlii (ITU) tarafndan 4K UHD olarak tanmlanyor. Teknolojinin geliimine baktmzda 8K UHD videolar ve video oynatclar raflarda grmek iin ok da fazla beklemeyeceiz. Bu da 7680 x 4320 piksel znrlk ya da dier bir ifadeyle var olan standart HD znrln 16 kat daha fazla znrlk anlamna geliyor.
www.sony.com
16
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Tarayc Fare
Belge tarayclarn hayatmzdaki yeri hemen hemen bilgisayarlar kadar eski. Yllardr pek ok rn piyasaya srld ama znrlk kalitesi ve hz dnda ok fazla deien birey olmad bu alanda. Daha ok optik karakter tanmlama alannda alan I.R.I.S tarafndan tasarlanan tarayc fare ise sadece farenin bir tuuna tklayarak belge taramanz ve bu belgeyi dzenlenebilir bir metin olarak MS Word gibi programlara aktarmanz salyor. Farenin tarama alannn kk olmasnn getirecei dezavantaj ise kullanlan programn tarama sonucunda elde edilen grnt paralarn akllca bir araya getirmesi ile alm. Fare taraycnn sunduu maksimum znrlk 400 dpi.
www.irislink.com
1 Plakada 1TB, 4 Plakada 4TB

2012 yl sonlarnda, sabit disklerde kullanlan her bir plakaya 2 TB veri sdrdn duyuran TDK, henz bunu ticariletiremedi ama Seagate her bir plakasnda 1 TB veri barndran ve 4 plakas ile 4 TB veri depolama imkn sunan sabit diskleri piyasaya srd. Aslnda Samsung yaklak 2 yl nce 1 plakaya 1 TB veri sdrmt ama o zaman da ayn sabit disk iine sadece 2 plaka koyabilmeyi baarm ve 2 TB sabit diski piyasaya srmt. Yine ayn zamanlarda Seagate 1 plakada 1 TB veri depolayarak 3 TBlk sabit diskleri piyasaya srmt.
Daha sonralar deiik kombinasyonlarla oluturulan 4 TB diskler de raflarda yerlerini ald. imdi ise yine Seagate tarafndan piyasaya srlen, 4 plaka ile tasarlanan 4 TBlk sabit disk, 7200 rpm dnme hz ve 64 MB n bellek ile 146 MB/s veri aktarm hz sunuyor. Sabit disklerde kapasite art hzn da ksaca yle zetleyebiliriz: 2005 - 500GB 2006 - 750GB 2007 - 1TB 2008 - 1.5TB 2009 - 2TB 2010 - 3 TB 2011 - 4 TB
www.seagate.com
17
Brtein Ege
nsansz Deniz Aralar
18
>>>
Jules Vernein 1870 ylnda Denizler Altnda 20.000 Fersah adl romann kaleme almasnn zerinden neredeyse bir buuk asr geti. Yazd dier romanlarn yan sra zellikle bu romann Jules Vernein bilim kurgu dalnn kurucularndan biri olarak kabul edilmesine katks olduu aikr. Peki, bir gn tm bunlarn gerekleeceini hayal etmenin bile maceraperestlik olarak kabul edildii yle bir dnemde, birisi kp da brakn karay havada, denizde ve hatta uzayda giden insansz aralardan bahsetseydi acaba o kii iin ne dnlrd? Gnmzde insansz aralar dendiinde ou insann aklna belki de ilk nce HAlar yani insansz hava aralar gelir. Fakat artk bilimsel gelimeler o kadar hz kazand ki yapay zeknn gerek birer temsilcisi olan insansz aralara Mars yzeyinden okyanuslarn dibine kadar hemen hemen her alanda rastlamak mmkn hale gelmeye balad. zellikle u anda bilimsel almalarda kullanlan ve yldan yla gelien yeni nesil insansz deniz aralar, rnein su alt planrleri ve dalga planrleri, sayesinde insansz deniz aralarnn kullanm ok ayr bir yn kazanmaya balad. nsansz deniz aralar artk sadece deniz bilimlerinde kullanlmyor. Son yllarda bu aralar dnya ordular tarafndan da kullanlmaya baland. Uzmanlarn grlerine gre, birok lkenin deniz kuvvetleri arasnda bu alanda da daha imdiden byk bir rekabet var.
19
nsansz Deniz Aralar
Su st ve su alt insansz deniz aralar

nce kendi kendine engelleri aarak ilerleyebilen insanms robotlar, karasal robotlar (Asimo, Curiosity) sonra insansz hava aralar derken imdilerde giderek poplerleen bir alan daha var: nsansz Deniz Aralar (DA). Yapay zeknn son harikalarndan olan bu aralar artk askeri alanda da boy gsteriyor. Uzmanlarn belirttiine gre u anda zellikle ABD, in, ngiltere, Singapur, Hindistan ve srail deniz kuvvetleri arasnda en yetenekli insansz deniz aracn retmek iin kyasya bir rekabet yaanyor. Fakat insansz deniz aralar denince aklnza sadece deniz yzeyinde yksek manevra kabiliyetiyle hzl bir ekilde ilerleyen deniz aralar gelmesin, nk hepimizin bildii gibi denizlerin altnda da bambaka bir yaam var. WaveGlider ve Slocum gibi yeni nesil dalga planrleri ile su alt planrleri bu konuda imdiden yeni bir an kapsn aralad bile.
meralar ile bulunduklar ortam hakknda detayl bilgi toplayarak, elde ettikleri bu verileri dnyann baka bir ucundaki bir operasyon merkezine gerek zamanl olarak aktarabiliyor ve gerektiinde yine bu operasyon merkezlerinden kolaylkla ynetilebiliyorlar.
nsansz su st deniz aralar (Askeri kullanm amal)

Bilimsel alanda hayli youn bir ekilde kullanlan insansz su alt aralarnn aksine insansz su st deniz aralarnn (Unmanned Surface Vehicle, ksaca USV) balca kullanclar en azndan u an iin sadece ABD, in, ngiltere, Singapur, Hindistan ve srail deniz kuvvetleri. Birok alanda olduu gibi bu alanda da bu durumun zamanla deimesi ve gelitirilen teknolojilerin sivil alanda da kullanlmaya balanmas sadece zaman meselesi. imdi gelin, daha yeni yeni olgunlamaya balayan insansz su st deniz aralarndan ne kan ikisini birlikte tanyalm.
fndan yaymlanan grntlerde, deniz yzeyindeki bir hedefe doru hzla yaklaan motorbot byklnde ve uzaktan kumandayla ynetilen silahl bir insansz deniz aracnn, dzenli aralklarla sz konusu hedefi roket yamuruna tuttuu grlyor. Projenin yneticisi tarafndan yaplan aklamada bunun insansz deniz aralaryla sava stratejisinin ilk adm olduu belirtildi. Bu silahl deniz aracnn Somali kylarndaki deniz korsanlarna kar kullanlmas planlanyor. ABD Deniz Kuvvetleri bir sonraki admn silahl insansz su alt aralar gelitirmek olduunu belirtti.
Protector
Silahl insansz su st deniz arac denince akla gelen dier isimlerden biri de Protector (Koruyucu). Esasen srail ordusu tarafndan gelitirilen ve Rafel (srail), BAE Systems (ngiltere) ve Lockheed Martin (ABD) tarafndan pazarlanan ve uzunluu yaklak on metre olan Protector bir motorbot gibi grnyor. Dizel motor ile alan ara sahip olduu yaktla sekiz saat kadar grev banda kalabiliyor. Radarlar tarafndan tespit edilmeyi gletirmek iin sadece bir tane kule eklinde yaps olan Protector iki kii tarafndan, karadan veya denizden uzak-
nsansz deniz aralarnn getirdii avantajlar

Tpk insansz hava aralarnda ve yapay zek sistemleri ile alan baka birok arata olduu gibi insansz deniz aralarnn da en nemli zellii, gerek su stnde gerekse su altnda insanlar tarafndan yerine getirilmesi ok zor, hatta imknsz olan grevleri yerine getirebilmeleri. Bu grevlere rnek olarak unlar verilebilir: Maynl deniz alanlarnn temizlenmesi Kirli ve salksz sularn veya zehirli gazlarn bulunduu ak denizlerde gerekletirilmesi gereken tehlikeli grevlerin yerine getirilmesi Hem su stnde hem de su altnda, ok scak veya ok souk alanlarda uzun sreli askeri ve bilimsel keif grevlerinin stlenilmesi Deniz korsanlarna kar srekli gvenlik salanmas nsansz deniz aralar gnmzn teknolojisi sayesinde sahip olduklar hayli gelimi sensr sistemleri, radarlar ve ka20
ABDnin ilk silahl insansz deniz arac

Geen yln Ekim aynda ABD Deniz Kuvvetleri tarafndan bildirildiine gre ABD ordusunun ilk silahl insansz deniz arac retildi. Yine ABD ordusu tara-
2012de ilk silahl su st insansz deniz aralar programn hayata geiren ABD Deniz Kuvvetlerinin hedeflerinden biri de ak denizlerde, kylarda ve limanlarda 70 gn sresince kesintisiz istihbarat, gzetleme ve keif grevlerini yerine getirme yeteneine sahip, uzun menzilli insansz su alt deniz aralar retmek.
>>>
tan kumandayla ynetiliyor. Protector bir makineli tfek, 360 derecelik panoramik kamera, radar, elektro-optik sistemler, gece gr ve zel navigasyon sistemleri (GPS) sayesinde gelecein en nemli su st insansz deniz aralarndan biri olmaya aday. Gnmzde uzaktan kumandal su alt deniz aralarn en ok ak denizlerdeki petrol platformlarnn bakm iin petrol endstrisi ve genellikle mayn arama ve temizleme almalar iin ordular kullanyor. Bu aralarn en nemli askeri avantajlarndan biri de radara kolay kolay yakalanmadan, denizlerin derinliklerinde ok sessiz ilerleyebilmeleri. Otonom su alt aralar ise en ok bilimsel almalarda kullanlyor. Sonu olarak lkeler arasndaki insansz deniz aralar alanndaki rekabet sadece su stnde deil ayn zamanda su altnda da oktan balad. Konunun uzmanlar tarafndan bildirildiine gre in daha imdiden mayn arama, tarama ve temizleme faaliyetlerinde kullanlan hayli yetenekli bir insansz su alt arac gelitirdi ve Rusya ile birlikte binlerce metre derine dalma yeteneine sahip, yeni nesil bir otonom insansz deniz arac gelitirmek iin kollar svad bile. nmzdeki yllarda bu konuda da byk gelimeler yaanmas bekleniyor. imdi gelin konuya daha yakndan bir gz atalm
nsansz su st mayn temizleme arac

Bu yln ubat aynda yine ABD Deniz Kuvvetleri tarafndan bildirildiine gre Amerikan ordusu 2017 ylndan itibaren mayn tarama ve temizleme almalarnda kullanlmak zere yeni nesil bir insansz su st deniz arac gelitirmeye balad.
nsansz su alt deniz aralar (Askeri ve sivil kullanm amal)

nsansz su alt aralar kablo ile uzaktan kumandal ve otonom olmak zere ikiye ayrlyor (deniz suyunun radyo sinyallerini emme zelliinden dolay insansz su alt deniz aralar sadece kablo ile uzaktan kumanda edilebilir). Kablolu insansz deniz aralar bir kablo zerinden ynetilirken, otonom insansz deniz aralar kararlarn kendi kendilerine verme yeteneine sahip kablosuz aralardr. nsansz bir deniz aracnn kablo ile uzaktan kumanda edilmesi veya otonom olmas, o aracn sadece karar verme yeteneini deil ayn zamanda hareket kabiliyetini ve d dnya ile iletiimini de etkileyen hayli nemli bir faktrdr. Bu anlamda kablolu uzaktan kumandal aralar, rnein hareket iin gerekli enerjiyi ve d dnya ile iletiimlerini bal bulunduklar kablo zerinden salarken, otonom aralar hareket enerjisini sadece yine araca entegre edilmi akler zerinden salar (bu ayn zamanda enerjiyi hayli idareli bir ekilde kullanmalarn gerektiren snrlayc bir faktrdr) ve su altnda topladklar verileri belirli zamanlarda yeniden su stne karak, genelde uydular zerinden kontrol merkezine aktarrlar.
Deniz suyu radyo sinyallerini emdii iin, su altndayken arala iletiim kurmak mmkn olmadndan meydana gelebilecek sistem hatalarna kar gerekli tedbirlerin mmkn olduunca alnm olmas, dolaysyla arac yneten yazlmn mmkn olduunca yazlm ve arataki donanm hatalarna kar toleransl olmas Aracn gerekenden byk olmamas Aracn radarlar tarafndan tespit edilmesinin zor olmas Aracn iinde bulunduu blgenin iki veya boyutlu haritasn kendi kendine karp konumunu tam olarak belirleyebilme yetenei Yukardaki ltleri yeterince gz nnde bulundurmadan tasarlanan birok otonom su alt aracnn deniz stnn buzullarla kapl olduu blgelerde, zellikle Antarktikada buzullarn altnda kaybolduu biliniyor.
Seafox snf uzaktan kumandal anti mayn su alt aralar

Alman ThyssenKrupp ve EADS (European Aeronautic Defenceand Space Company) tarafndan ortaklaa kurulan Atlas Elektronik tarafndan retilen Seafox (Deniz Tilkisi) snf kablo ile uzaktan kumandal insansz su alt deniz aralar phesiz trnn en nemli rneklerinden biri. Seafox hlihazrda dnyann birok ordusu tarafndan mayn arama ve temizleme faaliyetlerinde baaryla kullanlyor. Sahip olduu sonar sayesinde su stndeki ve su altndaki nesneleri sadece dakikalar iinde tespit edebilen Seafox, hedefi bir kamikaze saldrsyla hemen yok ediyor. 1,4 metre uzunluunda olan ve 300 metreye kadar inebilen Seafox snf anti mayn aralar su altnda saatte 12 kmye kadar mesafe kat edebiliyor. Bal bulunduklar operasyon merkezine kapal devre grntler gnderen bir kamera, bir sonar ve hedefteki mayn etkisiz hale getirmeye yetecek kadar cephanelik tayorlar. Fiyat yaklak 80.000 Euro civarnda olan Seafox snf aralar havadan ve sudan kullanlabiliyor.
21
Son yllardaki youn almalar sayesinde, silahl ve silahsz insansz su st deniz aralar modern ordularn vazgeilmez unsurlarndan biri olmaya balad.
Otonom su alt deniz aralar

Genelde bir torpido yapsna sahip olan bu aralar arka ularndaki pervaneli motor sayesinde ilerler. Otonom olduklarndan personelden ve kablolardan bamsz olarak, kendi kendilerine yol alrlar. Gerektiinde 6000 metre derine kadar inebilen bu aralar su altnda aylarca kalabilir ve bu sre iinde teknik ve lojistik yardm gerektirmeyecek ekilde tasarlanrlar. Otonom su alt deniz aralarnn baarsndaki en nemli ltlerden bazlar unlardr: Grev sresi boyunca arataki motor, sensr gibi ana paralarn almas iin gereken elektrik enerjisinin kesintisiz olarak salanmas
nsansz Deniz Aralar
Yaknda denizaltlar da izlenmeye balanacak

ABD Savunma Bakanl leri Aratrma Projeleri Ajans DARPA (The Defense Advanced Research Projects Agency) tarafndan geen yln Austos aynda yaplan aklamaya gre, ABD dizel elektrik motoru kombinasyonuna sahip g sistemleri sayesinde dnya okyanuslarnda sessizce gezinmeyi baaran denizaltlar da takip edebilecek, otonom bir su alt arac gelitirmeye balad. Sz konusu aracn modern sensrleri ve yazlm sayesinde yksek derecede otonom hareket kabiliyetine sahip olmas bekleniyor. Bylece ok yakn bir gelecekten itibaren bu mini robot denizaltlar sayesinde denizlerin bu sessiz ve derinden giden kahramanlar da en sonunda kontrol altna alnabilecek. Yaplan aklamada sz konusu otonom deniz aracnn ne tr enerjiyle alaca belirtilmedi. Projenin ilk aamasnn 2015 ylnn ortalarnda bitirilmesi ve testlere balanmas planlanyor.
Hareket gcn deniz suyu scaklnn farkl derinliklere gre deimesinden salayan Slocum adl otonom su alt planr, kendi enerjisini kendi retme yeteneiyle ak denizlerdeki grevini, en azndan kuramsal olarak, sonsuza kadar srdrme imkn olan nadir insansz deniz aralarndan.
Yeni nesil aralar: Su alt planrleri ve dalga planrleri (Bilimsel kullanm amal)
nsansz deniz aralarnn hem su stnde hem de su altnda alanlarnn ortak bir zellii var: Kendilerine hareket ve manevra kabiliyeti kazandracak bir motorlar olmas, dolaysyla da srekli olarak enerjiye ihtiya duymalar. Her ne kadar bu durum zellikle askeri alanda yaplan ksa sreli operasyonlar ve almalar iin ciddi bir engel tekil etmese de, denizlerde yrtlen uzun soluklu grevlerde, bilimsel aratrmalarda ve gzlemlerde engel tekil ediyor. Bunun en nemli nedenlerinden biri zellikle deniz bilimleri alannda yaplan gzlemlerin ve aratrmalarn -her ne kadar sz konusu gzlem aralarnn bu almalar kapsamnda yksek srat yapmasna gerek yoksa da- genelde hayli uzun sreli olmas. Fakat bilim dnyas, hem uzun sreli gzlem zorunluluu hem de sz konusu gzlem aralarnn srekli enerji ile bes22
lenmesi amazn su alt planrleri ve dalga planrleri kullanarak gerekten de ok verimli bir ekilde zmeyi baarm bile. Hatta bu zmler o kadar etkileyici ki, yakn bir zaman iinde askeri alanlara uyarlanacaklar imdiden gn gibi ortada desek yanl olmaz. Gelin imdi iki rnekle bu aralar tanyalm. Slocum: Enerjisini deniz suyu scaklndan salayan otonom su alt planr Hareket gcn farkl derinliklerdeki deniz suyu scaklklar arasndaki farkllklar yoluyla kazanan Slocum gerektiinde be yl boyunca ak denizlerde kalp kendine verilen grevleri kolaylkla yerine getirebiliyor, hem de bir kere bile insan mdahalesine gerek kalmakszn. Bu sre iindeki toplam azami menzili yaklak 40.000 km olan Slocumun boyu 1,5 metre, arl ise 60 kg. Slocumun saatteki hz da yaklak 1,5 km civarnda. Kuramsal olarak, Slocum sahip olduu sonsuz enerji kayna ile ak denizlerde, 1200 metreye kadar derinde grevini sonsuza kadar yerine getirme kapasitesine sahip. Ayn zamanda bilimsel lmler iin gerekli mo-
dern sensrler, manyetik pusulalar ve GPS (Kresel Konumlama Sistemi) sistemleriyle donatlm olan Slocum sadece arada srada GPS yoluyla pozisyonunu dzeltmek ve grev srasnda toplad verileri, su altdan dorudan iletiim mmkn olmadndan, Iridium gibi uydu sistemleri zerinden kontrol merkezine iletmek iin su yzeyine kmak zorunda. zet olarak, yukarda anlatlan dier insansz deniz aralarndan farkl olarak insansz su alt planrleri hem tm hava koullarnda grevlerini kolaylkla yerine getirebiliyor hem de hayli ekonomik. Balca kullanm alanlar deniz bilimleri kapsamnda denizlerdeki tuz orann, deniz suyu scakln, iklim deiikliini tetikleyen baz faktrleri lmek, bu konuda uzun vadeli gzlemler ve aratrmalar yapmak olan su alt planrleri, motorlar olmad iin de ok sessiz ve su altnda yaplan akustik lmlerde de baaryla kullanlyor. Bu yetenekleri nedeniyle son dnemlerde Amerikan Deniz Kuvvetlerinin de dikkatini ekmeye balayan su alt planrlerinin, yakn bir gelecekte Amerikan kylarna yaklaan dman denizaltlarn tespit edilmesi iin de kullanlmas dnlyor.
<<<
WaveGlider: Hareket gcn dalgalardan alan ilk otonom su st arac Liquid Robotics adl Amerikan irketi tarafndan retilen ve hareket gcn dorudan dalgalardan alan WaveGlider adl otonom insansz su st deniz arac 2011 yln Kasm aynda San Franciscodan yola ktktan sonra yaklak bir yllk yolculuun ardndan 20 Kasm 2012de Avustralya sahillerine ulaarak yeni bir dnya rekoru krd. WaveGlider bu sre iinde yaklak 17.000 km yol kat etti. Ana grevi ak denizlerdeki evresel faktrler hakknda periyodik olarak bilgi toplamak olan WaveGlider denizlerdeki tuz oran, deniz suyu scakl, dalga hareketleri, sudaki oksijen oran ve hava durumu hakknda bilgi topluyor. WaveGlider elde ettii bu verileri iletiim uydularn veya GSM ile Wimax (Worldwide Interoperability for Microwave Access) standartlarn kullanarak kontrol merkezine iletiyor. Yolculuu srasnda dayankll ile dikkat eken WaveGlider saatte 1,8 ile 3,6 km arasnda hz yapabiliyor. Biri su stnde dieri ise su altnda olmak zere iki ana blmden oluan WaveGlider denizdeki dalgalar ileri doru hareket etmek iin kullanyor. Kresel konumlama sistemi sayesinde ynn bulan WaveGlider st yzeyinde bulunan gne hcreleri sayesinde de sensrleri ve iletiim cihaz iin gerekli enerjiyi salyor. WaveGlider yaratan ekibin iinde efsanevi programlama dili Javann mucidi James Gosling de yer alyor. Yirmi be yl alt Sun Microsystems Oraclen satn almasndan sonra Googlea geen James Gosling alt ay kadar sonra da Liquid Roboticse gemiti. Kiisel blounda yeniden heyecan verici projelerle uramak istedii iin byle bir karar verdiini aklayan Gosling, Liquid Roboticste ba yazlm mimar olarak alyor.
Hareket gcn dorudan dalgalardan alan WaveGlider adl yeni nesil bir dalga planr, 2011 ylnn Kasm aynda San Franciscodan yola ktktan yaklak bir yl sonra Avustralya sahillerine ulaarak yeni bir dnya rekoru krd. Resimde dalga planrnn su stndeki ana gvdesi grlyor.
WaveGlider biri su stnde yzen ana gvde, dieri ise suyun yaklak 7 metre altndaki hareketli kanatklar olmak zere iki ana blmden oluuyor. Su stndeki ana gvde tarafndan bir aaya bir yukarya doru hareket ettirilen su altndaki kanatklar, bu manevralardan kazandklar enerjiyle dalga planrnn ilerlemesini salyor.
Kaynaklar DARPA (The Defense Advanced Research Projects Agency), Unmanned Sub-Hunter to Quell a Silent Threat, http://www.darpa.mil/NewsEvents/ Releases/2012/08/16.aspx, 16 Austos 2012. WIRED, Ackerman, S., A Robotic Navy Boat Shoot Missiles for the First Time Ever, http://www.wired. com/dangerroom/2012/10/navy-drone-boat/, 26 Ekim 2012. Liquid Robotics, PacX WaveGlider Papa Mau arrives in Australia, setting a new world record!, http://liquidr.com/, 20 Kasm 2012.
Atlas Elektronik, Unmanned Underwater Vehicles and Hydrographic Services, http://www.atlaselektronik.com/en/systemsproducts/uuv-auvrov/, Mart 2013. Teledyne Webb Research, Slocum Glider, http://www.webbresearch.com/, Nisan 2013. AUVAC (Autonomous Undersee Vehicle Applications Center), US Navy Unmanned Maritime Systems, http://auvac.org/, Mart 2013. RAFAEL Advanced Defense Systems Ltd., Protector-Unmanned Naval Patrol Vehicle, http://www.rafael.co.il/ , Mart 2013. 23
Blent Gzceliolu
Gkyzndeki Ate
Efsanelerden Bilime
Kuzey klar insanln varoluundan bu yana ilgi ekmi doal bir olgu. Kutup blgelerine yakn yaayanlarn ve kutup klarn grenlerin bu sra d doa olay iin rettii ok sayda inan var. Bu klarn henz bilimsel olarak aklanamad bu inanlardan bazlar yle: Kuzey Amerikada bu klarn lmllerin dnyasndan cennete gidecek olan ruhlara rehberlik eden tanrlarn mealeleri olduuna inanlyormu. Avrupadaysa kral ve lkesi iin can veren kahraman savalara dl olarak gklerde sonsuza kadar savama gc balandna inanlyormu. Avustralya yerlileri tanrlarn gkteki dans olduuna inanyormu. Bizim gittiimiz blgede ise eskiden orada len insanlarn ruhlarnn gkyzne ktna, kutup klar grnd zaman ocuklar ellerini sallarsa onlar da yanlarna alacaklarna inanlyormu. Gerekten de bu doa olaynn altna hangi hikye, inan yazlsa uygun olur.
Kutup Iklar
Souk deniz canllar ve deniz biyoteknolojisi ile ilgili bir kongre iin Norvein Tromso kentindeyiz. Tromso, Norvein kuzeyinde, bir ada zerindeki kk bir kent. Kk bir kent olmasna karn Kuzey Kutbuna yaknl, Arktik doann tm izlerinin bir arada grlebilecei zellikler barndrmas, donmu gller, nehirler, elaleler ve tundra yaam kuann bitki trleri Tromsoyu ilgin klyor. Kuzey Kutbuna ok yakn olmas nedeniyle kutup kaps olarak da bilinen Tromsonn en arpc zelliiyse kutup klarnn grlebilecei bir noktada yer almas.
romsoye ulatktan sonra heyecanla her gece kutup klarnn grnmesini bekliyoruz. Bunun iin gkyznn bulutsuz olmas ilk koul. Yoksa kutup klar olusa bile grlemiyor. Devaml bulutlu olan gkyznn, 4. gecemizde aaca tahmini geliyor ve kentin dna doru gidiyoruz. Tamamen bulutlu, hi amayacak gibi grnen bir gkyz var. Ancak meteoroloji tahminleri tutuyor ve gece 11 civarnda bulutlar ekilmeye balyor. Biz de gkyzne bakarak beklemeye balyoruz.
Gne rzgrlar Dnyaya saniyede 300-1000 km arasnda deien bir hzla ular.
Bir sre sonra gkyznde fosforlu yeil renkte bir parlt oluuyor. Sonra bu parlt snyor gibi oluyor. Hemen arkasndan daha byk bir parlt olumaya balyor. Bu defa giderek byyerek gkyznde kocaman bir yay oluturuyor. Daha sonra bu yay geniliyor ve sanki bir perde rzgrda dalgalanyormu gibi, ok deiik ve karmak bir k gsterisi balyor. Bir sre sonra gkyz oluan ok sayda yeil kla kaplanyor. Bilim kurgu filmlerinin de etkisiyle olsa gerek, gkyzn Dnya d varlklarn lazer silahlaryla delmeye altn dnmemek elde deil.
Kutup klarna aurora deniyor. Aurora ad 1592-1655 yllar arasnda yaam matematiki ve felsefeci Pierre Gassendi tarafndan, Eski Yunan tanrs Eosun Romadaki adna dayanarak verilmi. Auroralar her iki kutupta da gerekleiyor. Kuzey Kutbunda olan aurora borealis ya da kuzey klar, Gney Kutbunda olan aurora australis ya da gney klar olarak adlandrlyor.
24
><
123RF
Kutup klarnn nasl olutuuna gelirsek, her ey Gnete balyor. Gnete devaml oluan ve dar verilen elektrik ykl, ok kk paracklar var. Gnein byk ksmn oluturan hidrojen atomlar, en d katmannda proton ve elektrondan oluan bir plazmaya dnr. Plazma maddenin drdnc (kat, sv, gaz hali dndaki) halidir. Plazmada ykl paracklar tekrar birlemeden bir arada bulunur. Gnein scaklyla ok hzl hareket eden bu paracklarn elektronlar ve ekirdekleri srekli bir arada duramaz. Ayrca bu paracklar birbirleriyle arptka bazlar ayrlarak serbest hale geer. Bu kk paracklar Gne rzgrlarn oluturur. Gnein manyetik alanndan kurtulan plazma uzaya yaylr. Yaylma Dnyaya doru olursa Dnyann manyetik alan bu plazmay kutuplara doru iter. Plazma kutuplarda halka biiminde younlar. Bu yapya aurora ovali denir. Bu oval yapnn kalnl Gne rzgrlarnn iddetiyle dorudan ilgilidir; rzgrlarn iddet ne kadar fazlaysa oval yap da o kadar kaln olur.
Dnyann manyetik alan da aurora oluumuna dorudan etki eder. Dnyann ekirdei dev bir mknats gibidir ve Dnya evresinde bir manyetik alan yaratr. Bu manyetik alana manyetosfer denir. Dnyay evreleyen atmosfer de aurora oluumunda etkilidir. Gneten kopup gelen paracklar yeterli enerjiye sahipse atmosfere kadar ulap atmosferin en d ksmndaki iyonosfer katmanndaki atomlarla arprlar. arpma sonucu atomlar bu paracklardan enerji alp uyarlm hale geer. Daha sonra k yayarak eski hallerine geri dnerler. Uyarlm durum ile ilk durum arasndaki enerji fark elektromanyetik dalga olarak aa kar, bu da aslnda bildiimiz ktr. Bu n rengi paracn atmosferde arpt atomun trne ve arpma sonucu kazand enerjiye baldr. Paracklar oksijen atomuyla arprsa yeil, daha yksek tabakalardaki oksijen atomuyla arprsa krmz, azot moleklleriyse arprsa mavi, iyonlamam azot atomlar ile arprsa mor/eflatun k yayar. Auroralar Dnyadan 80-640 km arasnda bir uzaklkta gerekleir.
Auroralar, Gneteki patlamalarn art dnemlerde daha iyi grlebiliyor. Patlamalar ise Gne zerinde, Gne lekeleri olarak bilinen grece souk blgelerin artt zamanlarda gerekleiyor. Bu lekeler, yaklak her 11 yllk dnemde bir art gsteriyor. 2012-2013 ise bu patlamalarn artt bir dnem. K dneminde, zellikle aralk-mart aylar arasnda geceleyin gzlenebilen auroralar gndz ok snk olduklarndan grlemiyor. Auroralar eskiden olduu gibi gnmzde de ilgi ekiyor. Dnyann hemen hemen her yerinden insanlar kutup blgelerine aurora grmek iin seyahat ediyor. Bizim ktmz gecede Japonlar, Koreliler, Polonyallar, Avustralyallar, talyanlar, Portekizliler vard. Bu kadar uzun yola ve zahmete deer mi derseniz yantmz deer olacaktr. Tabii bir doa aysanz.
Fotoraflar: Dr. Blent Gzceliolu
Kaynaklar http://www.northernlightscentre.ca/northernlights.html http://science.howstuffworks.com/nature/climate-weather/ atmospheric/question471.htm Budayc, ., Auroralar., Bilim ve Teknik Dergisi-Yldz Takm, Say: 487, Haziran 2008. rs, K., Kuzeyin Gizemli Iklar Auroralar, Bilim ve Teknik Dergisi, Say: 339, ubat 1996. 25
Melik C. Demirel * Yusuf Nur **

* Prof. Dr., Pennsylvania Devlet niversitesi Malzeme Aratrma Ens. ** Dr., Mustafa Kemal niversitesi Kimya Blm
Doada Ynsellik ve Malzeme Bilimindeki Uygulamalar

rgl yzeyler byleyici bir dantelin ilenmi motifleri gibidir. Ynsel rglere sahip yzeylerin hayvan ve bitkilerin yaamlarn srdrebilmesinde hayati bir rol vardr. Kelebekler, kanatlar ynsel rgl yzeylerden olutuu iin suyu kanatlarndan kolaylkla atabilir. Ayn ekilde baz bcekler slanmadan su yzeyinde yryebilir, baz bitkiler polen veya bcek yakalayabilir. Kertenkeleler ve rmcekler dz ve przsz duvarlara trmanr, bu becerilerini ayaklarndaki ynsel rglere borludurlar. Doadaki ynsel rgl yzeyler, hal dokunurken binlerce iplie atlan dmler gibi ilenerek oluur.
SPL
nsanolunun doaya tutkusu, yaratt eserlerde kendisiyle btnleerek somutlar. Doal ynsel rgl yzeyleri rnek alan mhendisler, bu yzeyleri ieren veya taklit eden cihazlar hazrlamakta baarl oldu. rnein bu tr yzeyler yardmyla svlar kontroll olarak istenen ynlerde datan mikro lekte cihazlar yapld, yne bal srtnme ile alan robot kertenkele retildi. Kertenkele ayaklar tak26
lit edilerek retilen ayaklar sayesinde robot, kuru yapma zellii ile dz duvara trmanabiliyor. Mhendisler, kelebek kanadnda olduu gibi ynsel rgl bir yaps olan, mikro byklkte retim hatlar tasarlayarak yumuak maddeleri veya sv damlacklarn bir noktadan baka bir noktaya ynlendirebildi. ok geni bir uygulama alanna sahip olduklar iin, bu tr almalara ilgi gn getike artyor.
>>>
Bu yazda, yzeylerin ynsel slak ve kuru yapma zellikleri ile ynlendirme konularn ele alacak ve ynsellik kavram, doadaki ynsel rgl ynlendirilmi yzey rnekleri, mhendislerin gelitirdii yapay yzeyler, bunlarn ilevleri ve olas uygulama alanlar zerinde duracaz.
a) Yap ve geometri
ekil Alam Motifleme
b) D kuvvetler veya gerilim

Hareket yn
Ynl salnm
c) Yzey ve snr koullar

Hareket yn
Dzenli salnm
d) Fiziksel zellik
e) Yzey hareketi
F F F
rgl gerinim
Tyler Alt tabakann hareketi
ekil 1 Malzeme bilimindeki ynsellik kaynaklar a) Malzemenin yaps ve geometrisinden, b) d etkenlerden, c) yzey ve snr koullarndan, d) gerilim ve gerinime bal fiziksel zelliklerden e) yzey hareketinden kaynakl ynsellik. (Wiley, 2012, izni ile kullanlmtr.)
Malzeme Biliminde Ynsellik

Malzemelerin fiziksel zellikleri ynsellie baldr. ekil 1de gsterilen bu etkenler gerilim ve gerinim gibi d kaynakl olabildikleri gibi malzemenin i yapsndan da kaynaklanabilir. D kaynakl etkenlere mekanik, optik, elektrik ve manyetik alan, i kaynakl etkenlere kendi kendine salnml kimyasal tepkimeler rnek gsterilebilir. Paracklarn alamlarnn desenli yaplar oluturmas da malzemenin yapsna ve alamna bal ynsellie rnek gsterilebilir. Malzemenin snr koullar ve geometrisi de ynsellik gsterebilir. Bunu daha iyi anlayabilmek iin bir aa ile orman arasndaki fark dnelim. Orman ok sayda aatan oluan bir alan olmaktan te yeni bir yaam alandr. Mhendisler rettikleri sa teli inceliindeki karbon liflerini yan yana, dzenli olarak yerletirerek nano byklkte bir karbon orman oluturabilir. Malzeme isel ynsellie sahipse kolaylkla o dorultuda germe veya bzme salanabilir. Barsaklardaki ince klcal dokular gerinime bal ynsellie rnek verilebilir. Bu dokular gdalarn emilirken ilerlemesinde rol oynar.
rzsz yzeylere yapabilmek iin, tylerinin arasnda zel bir sv saklar. Knkanatl bcek (uur bcei ailesinden) rahatsz edildiinde ayak tabanlarndaki bu mekanizmay uyararak yzeye yapr. Bu bcein ayaklarnda yaklak 60.000 ksa, ynl, sert ve yapkan ty bulunur. Bcek bir saldrya uradnda 2 dakika boyunca vcut arlnn 60 kat kadar bir kuvvetle bu tyleri ile yzeye tutunarak kendini korur. Ynsel rgl bu yzeyler hem bitkiler hem de hayvanlar leminde grlr. Kertenkele ve rmceklerin tyl uzantlarnn ince ular vardr. Bu nedenle kolaylkla dz ve przsz duvarlara trmanabilirler. Ayak evresindeki esnek tyler bklerek ok daha geni ve przl bir yzey alan olumasn salar. Bu tyl alann genilii vcudun ktlesine bal olarak artar. Sahip olduklar her bir ty ve bu tylerin kendi ilerindeki organizasyonu sayesinde, bu canllar przsz bir parann bir yzeye uygulayaca yapma kuvvetinin 600 katn uygulayabilir. Bir rmcein slak ayla su tanabilir, bu mekanizma deiken ykl gerinme ile alr. Ynl motifli doal yzey, su yzeyinde yryebilen bceklerde de grlr; bu yzey su damlalarn uzaklatrarak vcudun slanmasn nler. Bu zellik bcek iin hayati nem tar. Bir kelebek kanadna ait rgl yzey, yamur damlasn veya i damlasn uzaklatracak ekilde oluur ve damlacn vcuda doru hareket etmesini engeller. brik otu veya bcek kapan bitkiler sahip olduklar ynl yapraklar sayesinde avlarn yakalayp tutar ve sindirir. Bitkilerin yzey yaplar ve kayganlatrc olarak kullandklar svlar sayesinde bcekler yapraklara tutunamaz.
Doadaki Ynsel rgl Yzeyler

Doa kuru ve slak yapmalarda ynsel rgl yzeyleri kullanr. ekil 2de eitli canllarn ve uzuvlarnn fotoraflar ve dokularnn ynsel rgl yzeyleri grlyor. Baz bcekler slak yapmann zel bir trn uygular. Bu bcekler dz ve p-
ekil 2 Doadaki ynlenmi motifli yzeyler a) Knkanatl bcek (Hemisphaerota cyanea) bilei (lek: 200m), (Knkanatl bcek resmi: PNAS, 2000, ABD izni ile kullanlmtr.) b) Tokay kertenkelesinin ayak ty (lek: 50m), (Nature Publishing Group, 2000 izni ile kullanlmtr.) c) Islak olarak ina edilmi rmcek a (Uloborus walckenaerius) (lek: 50m), (Nature Publishing Group, 2010 izni ile kullanlmtr. rmcek a resmi: http://www.gettyimages.com, #125972353 izni ile kullanlmtr.) d) Su bceinin kuru aya (lek: 40m), (Nature Publishing Group, 2004 izni ile kullanlmtr. Su bcei resmi: Wiley, 2006 izni ile kullanlmtr) e) Birbiri iine girmi nano eritlerinden oluan mikrolekli kelebek kanatlar (Morpho aega), (http://www.gettyimages.com, #152415946 izni ile kullanlmtr.) f) Nepenthes bitkisinin az evresi (http://www.gettyimages.com # 156851733 izni ile kullanlmtr.) Nepenthes Bitkisinin resmi (Elsevier, 2013 izni ile kullanlmtr.)
27
Doada Ynsellik ve Malzeme Bilimindeki Uygulamalar leme Teknikleri Kaskat yaplar rnekler
<<<
imdiye kadar bahsedilen biyolojik yzeylerden esinlenerek ok sayda ynl ve motifli yzey yapld. ekil 4 te ynsel rgl yzeylerin uygulama alanlarndan sadece bir ka grlyor. rnein su damlalarn istediimiz ynde hareket ettirebilen mikro cihazlar yaplyor. Dz duvara bile tutunabilen robot kertenkeleler, insan duyularnn alglayamayaca deiimlere hassas alglayclar ve ynsel katlanabilir yzeyler yaplabilir. Ynsel kaygan yzeyler tasarlanabilir. Aratrmaclar bu zelliklere sahip yzeyleri, hatta doada gzlenmeyen yeni yzeyleri retmeye alyor. Yakn bir gelecekte doadaki ynsel rgl yzeyleri taklit ederek yapay biyolojik yzeyler de yaplacak.
a) Damlann ynl dalmas
Ynsz
Kalpl Kalpsz Inbas
Uyarana duyarl yaplar
Uyaran
Kalpl Inbas
Kendiliinden oluan yaplar

Yap talar Tersinir Kaynak
zuyumlu Dardan etkenlerle uyum gsterebilen
ekil 3 Ynsel yzeyleri ileme teknikleri (The Materials Research Society, 2013 izni ile kullanlmtr.) a) Nanotylerle kapl polimer yzeyi (lek: 1m), b) Eik nanoubuklardan oluan polimer film (lek: 5m), c) Uyarana duyarl polimer nanotplerin kayma gerilimi ile eilmesi (lek: 5m), d) Manyetik alan ile hareket eden PDMS nanoubuklar (lek: 5m), e) Yzeydeki kuvvetlerin azalmas ile oluturulmu mikrotplerin kam benzeri hareketi (lek: 30m), f) Manyetik alan gibi dardan etkenle oluturulan yzey (lek: 20m)
b) Katlanma (Origami)
c) Robot kertenkele
Ynsel
Yapay Ynsel rgl Yzeyler

Ynsel yzeyleri retmek iin kullanlan teknikler, ana hatlar ile ekil 3te grlyor. Bu teknikler kaskat rgl yzeyler, uyarana duyarl rgl yzeyler ve paralar kendi kendine bir araya getiren rgl yzeyler olarak snflandrlabilir. Ynsel sert yzeylerin oluturulmasnda saysz teknik kullanlr. Kalpl, kalpsz ve dorudan nbas bunlardan bazlardr. Prof. Demirelin ekibi polimer nanoubuklardan oluan bir film gelitirerek mikro-litre leindeki damlalarn transferi iin przsz bir yzey icat etti. Akkanlarn mikro-cihazlarn iinde ynsel aktlmas, sensr ve sv soutma uygulamalar ile ilgili ok sayda almada kullanlyor. Uyarana duyarl yzeyler komutlara ve uyaranlara yant olarak fiziksel veya kimyasal zelliklerini (ortamn asiditesi, scaklk, hacim ve basn) deitirebilir. Bcekler doadaki byle dinamik yzeyleri savunma amacyla kullanrlar. rnein ynsel rgl yzeylerden sv salnm yaparak yumurtalarn brakabilecekleri bir ortam hazrlarlar. Aratrmaclar bu yaplar gz nnde bulundurarak, ynsel rgl yzeyleri bir veya daha fazla uyarana duyarl bir polimer ile birletirip malzemenin ilevselliini ve kapsamn artrmay amalyor. Uyarana duyarl yaplar genelde yumuak polimerlerden yapldndan, kalpsz yntemler bu ileme teknii iin yetersiz kalyor. Prof. Demirelin ekibi, kimyasal buhar biriktirme yntemi (CVD) kullanlarak asidite deiimine duyarl ynsel rgl yzeylerin kalp iinde ilenebildiini kantlad. Dier bir rnek ise yumuak yzey ieren ve uyarana duyarl, dardan manyetik alan altnda oluturulmu ynl yzeydir. Geometrik zellikleri nceden tanmlanm ve birok malzeme tr ile paralar kendi kendine bir araya getirebilen yaplar gibi ynl yzeylerin retimi iin, yeni yaklamlara ihtiya var. Kendi kendini oluturan veya olumas iin dardan bir etkene ihtiya duyulan tekniklerin, ynsel rgl yzeylerin ilenmesinde kullanlmasna ve gelitirilmesine allyor.
28
d) Damla tayan mikro-cihaz

95 Hz 85 Hz 75 Hz 65 Hz Titreim Pt kapl nanotyler st tabaka Esnek ve bilee taklabilir sensor
e) Alglayc
Pt kapl nanotyler Alt tabaka
(Su)
(Su) + Jel
Basn
Kayma
Burkma / Bkme
ekil 4 Ynl yzeylerin uygulamalar a) Damlann ynsel yzeydeki hareketi (lek: 1mm), (Nature Publishing Group, 2010 izni ile kullanlmtr.) b) Svnn buharlamas ile polimerin ynsel katlanmas (lek: 4mm), (Wiley, 2012 izni ile kullanlmtr.) c) Duvara trmanabilen robot kertenkele, (Wiley, 2008 izni ile kullanlmtr.) d) Sv damlasnn tanmas (lek: 5mm), (American Institute of Physics, 2011 izni ile kullanlmtr.) e) Ynsel yzeye sahip alglayc (Nature Publishing Group, 2012 izni ile kullanlmtr.)
Ynsel rgl yzeyler biyolojik yzeyleri taklit ettikleri gibi doal yzeylerin tesinde yzey zelliklerinin kefinde de yeni bir kap ayor. rnein uyarlanabilen (kendiliinden veya dardan etkenlerle oluan) ve uyarana duyarl yzeylerin ilenmesi ile allmn dnda slatma, yapma ve tama gibi malzeme zellikleri elde edilebilir. evre dostu biyolojik malzemeler (rnein ipek, keratin ve elastin) ile yaplan ynsel rgl yzeyler ok byk ilgi grecektir. Henz laboratuvar koullarnda kullanlabilen biyolojik ynsel rgl yzey teknolojisi, verimli ve evre dostu teknolojilerle birletirilebilirse tp ve enerji alanlarnda ok byk gelimeler salanacaktr.
Kaynak Bu yaz Prof. Dr. Melik Demirelin Bioinspired Directional Surfaces for Adhesion, Wetting, and Transport, Advanced Functional Materials, Cilt 22, s. 2223-2234, 2012 ve Anisotropic Wetting on Structured Surfaces, MRS Bulletin, Cilt 38, 2013 yaynlarndan derlenerek hazrlanmtr.
zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
><
Gelecekte Etanol Odundan m retilecek?

Etanol otomobillerde ve dier motorlu aralarda tek bana bir yakt olarak ya da benzine kartrlan bir katk maddesi olarak kullanlabilir. Hava kirliliini ve petrol rnlerinin tketimini azaltmak amacyla, benzinle deiik oranlarda kartrlan etanoln E10 ve E85 diye bilinen ve srasyla%10 ve%85 orannda etanol ieren karmlar en yaygn kullanlanlar. Etanol yakt hcrelerinde de kullanlyor. Brezilya, Kolombiya ve ABDde eker kamndan, msrdan ve tahllardan elde edilen etanoln kullanm, hkmet programlaryla tevik ediliyor. ABDde yaplan enerji reformuna gre 2022 ylna kadar ylda 117 milyar litre etanoln benzinle kartrlmas ngrlyor. Kanadada ise devlet kullanlan benzinin en az %5 orannda etanol iermesini zorunlu tutuyor. Gnmzde Brezilyada kullanlan aralarn ou %100 etanolle alabiliyor.
enel olarak, benzine eklenen etanol miktar ykseldike, benzinin standart otomobil motorlar iin uygunluu azalyor. Saf etanol, kauukla ve plastiklerle tepkimeye girdii, onlar zd iin zerinde deiiklik yaplmam motorlarda dorudan kullanlamyor. Etanolnkarmdaki orannn %10 ile%30 arasnda olmas durumunda, hibir motor tadilatna ihtiya duyulmuyor. Gnmzde pek ok yeni ara, bu
oranlardaki karmlarda gvenle alyor. 1999dan beri %85e kadar etanol ieren karmla alabilecek ekilde retilen ara says artt. Bu motorlar temel olarak yakt cinsini otomatik olarak belirleyip motor davranlarn silindirin iindeki hava yakt karmyla ayarlyor. Bitkilerden elde edilen etanol (biyoetanol) ise srdrlebilir bir enerji kayna olarak salad evresel ve ekonomik yararlar nedeniyle, fosil yaktlardan avantajl. Biyoetanol, yaygn olarak eker kamndan ve msrdan elde ediliyor. Ancak etanol elde etmek iin bugn kullanlan teknolojiler etanolden elde edilen enerjinin yaklak%70 fazlasn harcamay gerektirdiinden, hl fosil yaktlar karsnda rekabet salayamyor. Uzmanlar, gerekli destei ald takdirde, 2020 ylna kadar odun biyoyakt endstrisinin msrdan elde edilen biyoyakta ticari anlamda rakip olabileceini belirtiyor. Benzinle kartrlm msr etanol birok lkede toplu tam aralarnda zorunlu olarak kullanlyor. Msrla karlatrldnda odundan elde edilmi biyoyaktn uzun vadede daha srdrlebilir olduu, ama retim maliyeti ok yksek olduu iin u anda yksek miktarda retilemedii belirtiliyor. British Columbia niversitesi Ormanclk Fakltesi aratrmaclarnn Biofuels Bioproducts ve Biorefining dergilerinde yaymlanan almalarna gre, odun kaynakl yani selloz ieren etanoln byk apta ticari retimi, uzun vadede sermaye ve ilem maliyetini azaltarak odundan elde edilen etanoln rekabet gcn artracak. Endstriyel retimin artmas sonucu da odun yani selloz etanol msr etanolyle birlikte yenilenebilir yakt pazarndaki yerini alacak. Odundan elde edilen etanoln atmosfere daha az sera gaz yayd ve retimi iin daha az suya ihtiya duyulduu belirtiliyor. Odunun ana yaps olan selloz ise dnyadaki en yaygn polimer olarak biliniyor. Ayrca msr ve eker kamndaki niasta ve eker gibi gda tketim maddesi olarak da kullanlmyor. Sadece retim maliyetleri karlatrlrsa, ekonomik adan msr etanol daha avantajl gibi grnyor. Ama enerji gvenlii, evreye olas etkisi ve kaynaklarn daha verimli kullanlmas bakmndan karlatrldnda, odundan elde edilen etanoln msra gre ok daha avantajl olduu vurgulanyor. Alnan sonulara gre odundan elde edilen etanolle yakt retiminin gelitirilmesi ve bu rnn rekabet gcnn olmas, ancak tesislerin, ekipman sermayesinin ve odun rnlerini paralamak iin kullanlan enzimlerin maliyetinin azaltlmas ve yan rnlerden (rnein elektrik) elde edilen krn artmas ile mmkn olabilecek. Odundan elde edilen etanoln ekonomik olmas iin de devlet desteinin art olduu belirtiliyor. Gnmzde ABDde ve Kanadada selloz etanol alannda yaplan aratrmalar devletin de desteiyle hzla devam ediyor.
Etanol elde etmek iin kullanlan odun tabletleri
29
zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Doadaki Tasarmlar
Yeni Ufuklar Ayor

Biyomimetik ya da biyomimikri (biyobenzetim), insanlarn doadaki sistemleri taklit ederek yapt malzemelerin, maddelerin, mekanizmalarn ve sistemlerin tmn ifade eden bir aratrma alan. Doadaki tasarmlar rnek alnarak retilen malzemeler zellikle nanoteknoloji, robot teknolojisi, yapay zek, tp endstrisi ve askeri donanm gibi alanlarda kullanlyor. Doadaki tasarmlar en az malzeme ve en az enerji ile en fazla verim almalar, kendi kendilerini onarma zellikleri, geridnml ve doa dostu olmalar, sessiz almalar, estetik yaplar, dayankl, esnek ve uzun mrl olmalar bakmndan teknolojik almalara rnek oluyor.
Bilim ve Teknolojiye
aliforniyadaki San Diego niversitesinden biyomimetik alannda alan iki mhendis, doadaki biyolojik sistemlerin zellikle zelliinin mhendisler tarafndan tasarlanacak yeni malzemelere uygulanmas gerektiini dnyor: Hafiflik, sertlik ve dayankllk. rmcek ipeinden stakoz ve istiridye kabuuna, kularn gagalarndan kirpilerin oklarna kadar ok geni bir yelpazede inceleme yapan uzmanlar, zellikle hafiflik, sertlik ve dayankllk zellikleri bakmndan rnek alnan doal sistemler sayesinde daha fonksiyonel zrhlar, daha hafif hava aralar ve daha salam ve esnek malzemeler tasarlanabileceini belirtiyor. Baka bir teknoloji harikas olan boyutlu yazclar sayesin-
thin
ksto
ck
de de tasarlanan bu malzemelerin kolayca retilebilecei vurgulanyor. Balmumundan kanat yaparak uan karus efsanesinden, Leonardo Da Vincinin kulardan ve deniz kabuklarndan esinlenerek tasarlad merdivenlere ve uan makinelere, gnmzde ise crt crt Velcro bantlardan, srtnmeyi azaltan profesyonel yzc mayolarna, kk bir kertenkele tr olan gekonun yapkan penelerini taklit ederek gelitirilen ameliyat bandajlarna, balinalarn yzgeleri rnek alnarak retilen trbin kanatlarna, ku kanatlarnn kavisli yaplarndan esinlenilerek gelitirilen uak kanatlarna kadar ok eitli malzeme, biyomimikri sayesinde uzun zamandr bilimin, sanatn ve teknolojinin bir paras olarak insanla hizmet ediyor.
30
>>>
Salam ve sert malzemelerde arayzlerin nemi: Mhendisler tarafndan gelitirilen salam ve sert yap malzemeleri atlaklarn ynn saptrarak dz bir izgide ilerlemelerini nleyecek ekilde tasarlanyor. Doada gzlemlenen doal sistemler ise bu sonuca ulamak iin farkl taktikler kullanyor. rnein krlgan minerallerin iinde esnek kolajen lifi proteinlerinin bulunmas ya da sistemlerin arasnda doal arayzlerin olumas gibi. rnein nanolekte bakldnda deniz kabuklarnn yapsnn gerekten ok salam olduunu gryoruz. Bu konuda almalarn srdren uzmanlar zellikle deniz kula istiridyesinin iini kapla-
yan ve incinin ham maddesi olan sedefin, kabuun iinde adeta tula dizilii eklinde yaplandn ve bu nedenle kabuun bu derece gl olduunu belirtiyor. Bu dizili, oluan atlaklarn derinlemesine ilerlemesine engel olarak kabuun salamln artryor. Deniz kabuunun % 95ini kalsiyum karbonat kristalleri oluturuyor. Kabuklarn yapsn oluturan dier % 5lik ksm ise yaklak 30 farkl proteinden oluan organik malzeme. te bu proteinler tpk demir plakalar ve stunlar gibi, kalsiyum karbonat kristallerinden olumu sedef tulalar bir arada tutuyor ve kabuun sert ve salam kalmasn salyor. Yaplan almalar tula diziliindeki
bu yapnn doal olarak przl ve dalgal bir yzeye sahip olduunu da gsteriyor. Dardan bir zorlanma olduunda tulalar birbirlerine doru kayarak kenetleniyor ve zorlanma srasnda oluan enerjiyi daha geni bir alana yayyorlar. Yani bu przl ve birbirine kenetlenebilen dalgal yap, hassas d tabakann bklmeye ve esnemeye kar daha dayankl olmasn salyor. Kabuun d ksmnda meydana gelen atlaklar ve zararlar bu nedenle i ksma zarar veremiyor. Deniz kabuunun kalsiyum karbonat kristali ierikli sedef yaps taklit edilerek elde edilen, nanolekli kompozit yap malzemeleri zellikle uzay almalarnda, hafif fakat salam uak zrhlarnn yapmnda, ulatrma sanayisinde ve dk arlkl yani hafif kprlerin inasnda kullanlyor. Kpk benzeri hafif ve salam yaplar: Hayvanlarda (rnein kularda tyler ve gaga, kirpilerde oklar) umak dhil her trl hareket ile uyumlu, hafif ama bir o kadar da salam yaplar bulunur. Bu yaplar hafif olmalarna ramen kolayca eilip bklmez. Bunlarn birou boru ya da tp eklinde yaplardr. Borumsu yaplarn aplar belli bir uzunlua ulatnda eilip krlma riski de artyor. Ancak bu tplerin ileri strafor kpk benzeri bir maddeyle kapl ve bu da hayvanlardaki yaplarn salamln artryor. rnein Gney Amerika yamur ormanlarnda yaayan tukann gagasnn kpk benzeri yaps incelendiinde, d tabakann trnak, sa ve boynuzun ana maddesi olan keratin proteininden, aradaki tabakann ise liflerden ve ince zarlardan olutuu grlm. Keratinler d tabakada gagann salamln artracak ekilde dizilmi. Tukann gagasndaki doal biyokompozitin yaps taklit edilerek ok hafif ama dayankl uak ve araba modelleri tasarlanabiliyor.
thinkstock
thinkstock
31
Doadaki Tasarmlar Bilim ve Teknolojiye Yeni Ufuklar Ayor
<<<
Dayankl malzemelerde biyopolimerlerin nemi: Kolajen gibi biyopolimerler, dayankl doal malzemelerin temelini oluturur. Dk basn ya da bask seviyelerinde molekller krlmadan esneyip bklebilir. Basncn daha dk olduu koullarda ise polimerin kendisi esneyerek doal yapnn krlmasn engeller. Bu tr biyopolimerler ok sert minerallerde bulunur. rnein doal bir biyopolimer olan rmcek ipei sa telinden ince, pamuktan hafif, plastikten esnek ancak elikten be kat daha salamdr.
rmcek ipeini bu kadar stn yapan, ipein kimyasal yapsnda ve retim merkezinde gizli. Bu ipein ham maddesi, sarmal aminoasit zincirlerinden oluan keratin proteini. Keratinin esnek hidrojen balarla balanm aminoasitlerden oluuyor olmas da, bu maddelere hem salamlk hem de esneklik kazandryor.
Bir malzemenin salaml ve esneklii, endstride kullanm ansn da artryor. rmcek ipeinden sper dayankl tekstil rnleri, gerektii kadar esneyebilen emniyet kemerleri, hassas ameliyatlarda kullanlabilecek biyobozunur, iz brakmayan ve alerji yapmayan ameliyat iplikleri, hafif, esnek ve kurungeirmez zrhlar, elik yelekler, miferler, farkl scaklklara ve koullara dayanabilen paratler, gemileri balamak iin hafif halatlar, optik ve elektromekanik kablolar, doku uyumlu yapay tendonlar ve balar, uak ve gemi sanayisi iin d yap malzemelerinin retilmesi planlanyor. Biyomimikri alannda alan uzmanlar doada grdkleri model ve lleri rnek alarak her geen gn biraz daha hz kazandrdklar almalaryla, zellikle endstri alannda doadaki gibi ham maddeler ve ekonomik sistemler gelitirmeye devam ediyorlar.
Kaynaklar http://www.eurekalert.org/pub_releases/2013-02/uoc-tla021313.php http://en.wikipedia.org/wiki/Biomimicry http://www.biomimicryguild.com/guild_biomimicry.html
thinkstock
32
zlem Ak kinci
Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
><
Sabanc niversitesi Gelecein Ykselen Teknolojisi Projelerinde

Avrupa Komisyonunun, AB 7. ereve Program Bilgi ve letiim Teknolojileri (ICT) alannda destek verdii Avrupann ilk 10 yllk ve 1 milyar avroluk AB Gelecein Ykselen Teknolojisi (FET) olarak tanmlanan iki projesinin ekibinde Sabanc niversitesinden aratrmaclar da yer alyor. rojelerden ilki 80den fazla uluslararas aratrma kurumunun gerekletirecei nsan Beyni Projesi. 2013n sonlarnda balayacak ve 10 yl srecek projenin tahmini maliyeti ise 1,19 milyar avro. Proje, svirenin Lausanne Federal Teknik niversitesinden (EPFL) nrobilimler uzman Prof. Henry Markram koordinatrlnde, Almanya Heidelberg niversitesinden Karlheinz Meierin ve Lausanne niversitesi (UNIL) ve Vaudoise niversite Hastanesinden (CHUV) Richard Frackowiakn katklaryla yrtlecek.
Yaar Grbz
Sabanc niversitesinden Dr. Volkan zgz ve Prof. Yaar Grbz nderliindeki teknik ekip, TBTAK destei ile nrobenzetimli bilgi ilem mimarileri, ok dk enerjilerle alan yeni bilgi ilem tmleik devreleri ve donanm platformlar gelitirerek, aratrmaclarn insan beyninin mimarisine ve devre yapsna dayal, yeni robotik sistemlerin tasarlamasna nc olacak.
Volkan zgz
Selmiye Alkan - Burcu Saner
nsan Beyni Projesinin merkezinde Biliim ve Bilgi ileme Teknolojileri (BT) yatyor. Proje, dnyann her yerinde retilen nrobilim verilerinin toplanmasn, birletirici modeller ve simlatrler zerinde btnletirilmesini, bu verilerin biyolojiden elde edilen verilerle karlatrlarak kontroln ve bilim dnyasna almasn ve bu bilgilerle nro-biliim, nro-benzetimli sistemler, beyin simlasyonu ve sper bilgisayar uygulamalar gelitirilmesini kapsyor. Beyin simlatr, bir uu simlatr gibi alarak, insan beyninin zerinde ilem yapmadan beynin almasnn daha iyi anlalmas, beyin hastalklarnn tan ve tedavisi iin yntemlerin sanal ortamda denenmesi gibi alanlarda etkili olacak. Projenin nihai hedefi, bilim insanlarnn genler, molekller ve hcrelerden yola karak insann bilisel yeteneklerine ve davran modellerine ulamas.
Sabanc niversitesinin yer alaca ve 2013 ylnda balayacak olan dier bir proje ise Grafen Amiral Gemisi Projesi. lk 30 ay iin 54 milyon avro bteyle, 17 Avrupa lkesinden 126 akademik ve endstriyel aratrma grubu bir araya gelecek. Do. Dr. Selmiye Alkan Grselin yrtc, Dr. Burcu Saner Okann da aratrmac olduu ekip, TBTAK destei ile grafenin enerji uygulamalar, zelikle de yakt pillerindeki kullanmlar konusunda yapaca almalar ile projeye katk salayacak. Projeden yakt pili konusunda kacak sonular, lkemizin bu alanda hem bilimsel hem de teknolojik adan geliimine katkda bulunacak. Bu proje, Sabanc niversitesinin grafen alannda hlihazrda yrtt almalara katk salayarak, bu alanda bir yetkinlik merkezinin ve yeni ortaklklarn oluturulmasna da imkn salayacak.
33
ule ivi Ylmaz

ODT Fizik Blm
Yzyln Gkta Rusyaya Dt

Gneli bir gnde, ehrinizin ykseke bir yerinde yrmekte olduunuzu hayal edin. Banz gkyzne kaldryorsunuz ve uzadka parlakl artan bir izgi arpyor gznze. Hemen sonra aa yukar 25 kilometre yukarnzda Gneten bile ok daha parlak ve byk bir ate topu beliriyor. Siz grnty anlamlandrmaya alrken aradan bir dakika kadar gemiyor ki beklenmedik bir ses, bomba gibi patlyor kulanzda. Ardndan da kaan insanlar, patlayan camlar ve ats umu bir fabrika...
34
u rktc tablo, 15 ubat 2013te Rusyann elyabinsk ehrinde yaand. Bir gkta, yeryzne ulamadan saniyeler nce patlad ve ancak un ufak olan paralar yeryzne ulat. Kalabalk bir ehrin merkezine dmesi halinde milyonlarca kiinin hayatna mal olabilecek bu gktann aa kard enerji byk bir atom bombasyla kyaslanabilecek ldeydi. Peki, sklkla meydana gelen bir doa olay myd bu? Gkta her zaman patlar m? Her zaman bu kadar zarar verir mi? Bizim bamza da byle bir patlama gelebilir mi? Gelimi teleskoplarmz olduu halde byk tehlike arz eden bu gktan neden gremedik? Ayn gn ok yaknmzdan geen asteroitle ilgisi var myd? Bilimle ilgilenen insanlar olarak bu gibi ayrntlar merak ediyoruz, yleyse sorular cevapsz brakmayalm ve neler olduunu anlayalm.
>>>
ebarkln D
ebarkln dn aydnlatmak zere Dnyann farkl yerlerindeki sesalt (infrasound) lm merkezlerinden elde edilen veriler incelendi. lk hesaplama sonular, elyabinskin 6500 km uzanda bulunan Alaskadaki merkezden alnan verileri kullanan Peter Brown (Western niversitesi, Kanada) tarafndan duyuruldu. Sonra NASA (ABD Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi) ve CTBTO (Kapsaml Nkleer Test Yasa Anlamas rgt) gibi kurumlar tarafndan da ebarkl hakkndaki veriler akland: arpma Zaman: 15 ubat 2013 Trkiye saatiyle 05:20:26, elyabinsk blgesinin yerel saatiyle 09:20:26 (CTBTO verisine gre 09:22) Giri as: Yatayla 16,5 Giri Hz: 17,5 km/s Yn: Kuzeyden gneye Atmosfere girmeden nceki ap: 17 m Atmosfere girmeden nceki ktlesi: 10.000 ton civar Kinetik enerjisi: 500 kiloton TNT Patlama annda ykseklii: 25-30 km Patlamadan 1 sn. nceki hz: 64.800 km/saat ebarkln atmosfere girdikten sonra yere varmas 32,5 saniye srd. Atmosfere girmeden nce ap 17 m, ktlesi 10.000 ton olan gkta, havayla srtnmesiyle beraber klmeye balad. Kinetik enerjisi s enerjisine dnyordu. %10u demir olan kaya paras, iinde buz halinde yani donmu karbondioksit barndryordu; bu maddelerin snmas ve buharlamasyla ortaya kan basncn etkisiyle byk bir patlama meydana geldi. Yeryznden 15-25 km yukarda meydana gelen patla-
mann etkisiyle gkta paralarnn ehrin 80 km uzandaki ebarkl Glne kadar ulat grld. ebarkln patlama anndaki enerjisinin 500 kiloton TNTnin patlamasyla edeer olduu hesapland (500 kiloton TNT= 2 terajoule= 2x10 joule). Bu kadar enerji, rnein 1945te Hiroimada 140.000 kiiyi ldren Little Boy kod adl atom bombasnn 30 kat byklndedir veya Airbus A330-300 tipi bir ua tam 6176 km uurmaya yeter miktardadr.
Paralarn Analizi
Ural Federal niversitesinden Viktor Grokhovski basna yapt aklamada, arazi incelemesi esnasnda en by 1,8 kg arlnda 100den fazla para gkta kr bulunduunu syledi. Buz tutmu glde bulunan 6 metre apndaki deliin nedeninin de 50-60 cm apnda bir gkta olabilecei sylendi, ancak aramalar sonucu byle bir para bulunamad. Gktann Krondit LL5 (S4, W0) tipinde olduu (yani dk oranda demir ve dk oranda metal ierdii), %8den biraz fazla demir, olivin, slfit ve erimi yerkabuu ierdii belirtildi. Sk rastlanan tipteki bu gkta deerli ta olarak nitelendirilmiyor.
35
Yzyln Gkta Rusyaya Dt
<<<
Avrupa Uzay Dairesi ESAnn nsan Uzay Uuu ve Operasyonlar (Human Spaceflight and Operations) Yneticisi Thomas Reiter da olayla ilgili unlar syledi: Bu olay, NEOlar (Dnyaya yakn konumdaki cisimleri) belirlemek konusunda abalarmzn devam etmesi iin gl bir hatrlatc oldu. Programmz, Gne Sisteminde bulunan asteroitleri ve dier nesneleri belirlemek iin 1 m apnda ve gkyznn tamamn bir gecede tarayabilecek otomatik teleskoplar gelitirme aamasnda. Bunlarla ap 40 m ve stnde olan cisimler Dnyaya fazla yaklamadan grlebilecek dedi. Bu aklamalarn yan sra Moskova Devlet niversitesi Astronomi Blmnden Sergey Lamzin ise Tespit etmek imknszd, nk Gneten Dnyaya doru yol alyordu. Eer gece dm olsayd byk teleskoplarmz cismi alglayabilirdi aklamasn yapt.
Ortalama her yzylda bir dmesi beklenen byklkte bir gkta Rusyaya dt. Gktana, en byk paras (10 cm apnda) ebarkl Glnde bulunduu iin ebarkl ad verildi. ebarkln dyle 1200n stnde insan yaraland, 3000 bina ve birletirilirse 100.000 m alan oluturabilecek kadar cam zarar grd, nk hava basnc normalin 5 katna ktnda bile patlayan camlar normalin neredeyse 20 kat basnca maruz kalmt. Ses hznn stnde (spersonik hzda) den gkta hava basncn bu kadar artrrken ok dalgalarnn olumasna da neden oldu ve havadaki ok dalgalar, ses bombas etkisi yaratt. Byle bir etkinin grlmesi iin nesnenin en az 1236 km/saat (343,2 m/ sn) hzla gitmesi gerekir. Nitekim erbalinske den gktann hznn patlamadan bir saniye nce 64.800 km/saat (18 km/sn) olduu belirlendi.
Olayn, Asteroit 2012 DA14 ile bir ilgisi var myd?

15 ubatta yine bir asteroitin Dnyaya yaklamas bekleniyordu. ap 30 metre, arl 40.000 ton olan asteroit 2012 DA14, meteoroloji ve iletiim uydularnn Dnya etrafnda izdii dairenin iinden geecek kadar yaklat, fakat arpmad. 27.743 km zerimizden geen asteroitin ebarkl ile bir ilgisi olmad akland. Durumu aklayan kurumlardan NASA, gkta ile asteroitin yrngesinin ok farkl olduunu, gktann kuzeyden gneye yol ald srada asteroitin gneyden kuzeye ilerlediini belirtti.
nceden tespit edilebilir miydi?

Gktann nceden tespit edilememi olmas birok kiiyi artabilir, ancak ap 40 metreden kk olan bir cismin tespit edilebilmesi imdiki teknolojiyle pek mmkn deil. Bir d kaytl bir kuyrukluyldzn etkisiyle meydana gelmiyorsa, ancak teleskoplarla yaplan gzlemlerle bilinebiliyor. Uzay Aratrmalar Enstitsnn Moskova merkezinin banda bulunan Lidiya Rikhlova, bilim insanlarnn 10 yllk bir program hazrladn, uzay teleskoplar da dhil ok gl teleskoplar ina edeceklerini, bylece Dnyay tehdit eden, ap 40 metre veya daha kk olan asteroitleri de tespit edebileceklerini aklad. Planlanan programn maliyeti 58 milyar ruble (3,3 milyar TL) olacak.
36
Bizim bamza da gelecek mi?

Bundan 105 yl nce, 20-30 metre apnda bir gkta Dnyaya arpt. 1908de Tunguska, Sibiryaya den gkta yerin 8 km. stnde patlad ve 2137 km orman dmdz etti. 10-20 megaton TNT enerji aa kard tahmin ediliyor (ebarkln 20-40 kat). Gkta d sklna baktmzda ylda bir otomobil byklnde, her yzylda bir ap 15 metre civarnda, her 200-1000 yl arasnda ap 3040 metre civarnda bir gkta dtn gryoruz. Hatta milyonlarca yl nce dinozorlarn drtte nn yok oluu gktalarna balanyor. ap ve enerjisi ebarklnkne denk baka bir gktann dne kadar geecek srede (yz yl civar), bu gk cisimlerinin ok daha erken belirlenmesini ve mdahale edilmesini salayacak teknolojilerin gelieceini dnyoruz.
POPLER BLM KTAPLARI
Halk n Bilim Tarihi Madenciler, Ebeler ve Basit Tamirciler Clifford D. Conner eviri: Zeynep ifti Kanburolu
Cliff Connern Halkn Bilim Tarihi, bilim tarihine fikir tazeleyen, keyifli, yeni bir bak sunuyor. Byle bir eserle daha nce hi karlamadm; bu kitap tarihe sekinci nyarglardan arnm bir bak asyla yaklayor ve yaratc bir slupla sradan insanlarn, alan insanlarn bilimin geliiminde oynad rol anlatyor. Yeni tarihsel verileri, bizleri artarak, gelenekselliin saraylarnda bir heyecan dalgas yaratarak sunuyor. Howard Zinn rendiimiz bilim tarihine ainayz: Galileonun dnyann evrenin merkezi olmadn kantlamak iin teleskopu nasl kullandn, Newtonun aatan den elma sayesinde yer ekiminini nasl kefettiini, Einsteinn basit bir denklemle zaman ve uzamn gizemlerini nasl zdn biliyoruz. Bu geleneksel cesaret yks, Byk Fikirleri olan birka Byk Adam tm insanln karsnda ne karr ve bilimi tamamyla bunlara borlu olduumuzu salklar. Oysa Bilim her zaman kolektif bir abann rn olmutur. Halkn Bilim Tarihinde ise dikkatler, sonunda, avctoplayclara, kyl iftilere, denizcilere, madencilere, demircilere, halk ifaclarna ve gnlk yaam mcadelesinde var olma abas ierisinde srekli doa ile yzleen sradan insanlara ynelmitir. Tp bilimi, okuryazar olmayan antik a insannn bitkilerin iyiletirici zelliklerini kefetmesiyle balamtr. Kimya ve metalurji antik alarda yaam madencilerin, demircilerin ve mlekilerin almalaryla ortaya km; jeoloji ve arkeoloji de yine madenlerde domutur. Matematik varoluunu ve, byk lde, geliimini binlerce yl boyunca arazi ettlerine, tccarlara, muhasebecilere ve tamircilere borlu olmutur. Bilimsel Devrime damgasn vuran ampirik (deneysel) yntem de, bu yntemin faydaland ok saydaki bilimsel veriler de Avrupal zanaatkrlarn atlyelerinden domutur.
hepmz okul ktaplarindan
Blent Gzceliolu
Donmayan Yaamlar
38
Kutup Canllar
utupta k! ubat 2013te Kutup Dairesine ok yakn bir noktada, Norvein kuzeyindeki Tromso kentindeyiz. Tromso ana karaya ok yakn kk bir adadan ve kydaki yerleim yerlerinden oluuyor. Blgenin konumu sayesinde kutup canllar ile ilgili gzlem yapma ansmz artyor. Ancak dondurucu souk nedeniyle yaban hayattaki hayvanlar grmek ok zor. Ama Dnyann en kuzey noktasndaki Polar Zoo adl hayvanat bahesinde blgeye zg hayvanlar ve blgenin yaban hayatn grme ansmz var. Bu amala hayvanat bahesine doru hareket ediyoruz. Hayvanat bahesi deniz kysndan uzakta, i ksmda. Ana karann i ksmlarna doru ilerledike karlatmz manzara belgesellerde, internetteki videolarda izlediimizden ok daha etkileyici. Mevsim nedeniyle her yer karla rtl, bembeyaz. Akarsu-
lar ve kk gller buzla kapl. Souk blgelere zg aalar ve bu aalarn zerinde biriken karlar dallar sarktm. ksmlara doru gittike souk etkisini artryor ve sonunda hayvanat bahesine geliyoruz. Hayvanat bahesi deyince aklnza kk kafeslerin iine sktrlm hayvanlar gelmesin. Buras hayvanlarn rahata dolaabilecei, blmlere ayrlm ve tellerle evrili ok byk bir alan. Ren geyii, misk kz, kutup sansar, boz ay, kutup tilkisi ve kurtlar ok yakndan gryoruz. Hatta kurtlarn ve kutup tilkilerinin olduu yere girerek onlara dokunuyoruz. Kutup canllarna yakndan bakarken dondurucu souklarn yaand bu blgelerde de canllarn soylarn devam ettirme becerisine bir kez daha hayran olduk. sterseniz bu koullara ve canllarn souk blgelerde yaamasn salayan baz uyumsal zelliklere bakalm.
39
Donmayan Yaamlar
Ar souk blgelerdeki yaama, kaln ve katmanl krkleri, karda yrmeye uygun toynaklar, aldklar havay akciere gitmeden nce vcut scaklyla stan burun yaps gibi baz zellikleriyle uyum salam trlerin en bilinenlerden biri de ren geyikleridir. Kuzey Amerika, Norve bata olmak zere Avrupann kuzeyinde ve Rusyann kuzeyinde yaarlar. Kolay evcilletirildikleri iin Kuzey Kutbuna yakn yerlerde yaayan insanlarn baz gnlk ilerinde de (karda tama) kullanlrlar.
Kutuplar gezegenimizdeki yaam koullarnn en zor olduu yerler. Canllar her eyden nce ok uzun sren k dnemi boyunca dondurucu soukla mcadele etmek zorunda. Kutup blgelerinde sonbaharn bitiiyle birlikte bembeyaz bir rtye brnen evrede yaam donma noktasna gelir. Hayvanlarn ou gneye, daha uygun iklimlere g eder. Ancak hareket edemeyen ya da g edecek kadar uzaa gidemeyen canllar, ok uzun srecek karanlk ve dondurucu soukla mcadeleye balar. K yaklarken denizde balayan buzlanma karalara da yaylr. Bir sre sonra havadaki nem de dahil olmak zere her ey donar. lk donmayla birlikte bitkilerin ou lr. Ancak ine yaprakl baz aalar, rnein am aalar bu soua dayanabilir. Zaten kutuplara yakn blgelerdeki tundra yaam kuanda ine yaprakl aalar tayga denen orman kuan oluturur. Bilindii gibi tayga ormanlar Dnyay kuzeyden kesintisiz olarak saran bir kuak gibidir. Buradaki aalarn zerinde bazen 3 ton kadar kar birikebilir. Bu blgedeki aalarn eklini kar belirliyor denebilir. ok
ksa sren yaz mevsimi nedeniyle aalarn byme mevsimi de ok ksadr. Bir tohumun alya dnmesi yllar srer. Tayga ormanlarnda, daha dorusu kutup blgelerine yakn yerlerde yaayan hayvanlarn vcutlar scak iklimdeki akrabalarna gre ok iridir. ri vcut daha iyi s yaltm salar ve bu sayede hayvanlar daha az s kaybeder. Kuzey Kutbu ve evresine genel olarak deindikten sonra Antarktikada (Gney Kutbu) yaamn nasl devam ettiine bakalm. Antarktika evresi okyanuslarla evrili, donmu bir ktadr. Blgedeki buz dalarnn bykl kilometrelerle ifade ediliyor. Antarktika dnyann en souk yeri olarak kabul edilir. Buna ramen burada da hayvanlar ve bitkiler yaamlarn srdryor. Bu blgeye uyum salayan canllarn en ilgin olanlar, vcutlarnda donma nleyici antifriz moleklleri bulunan baz balk trleri. Bu antifriz moleklleri sayesinde balklar sfrn altndaki scaklklarda da yaamlarn devam ettirebiliyor. Bu antifriz molekller biyoteknolojide de kullanlyor.
40
>>>
Antifiriz molekller vcut svlarnn donma noktasn drerek canllarn sfrn altndaki scaklklarda da yaayabilmesini salar. Bu molekller ilk olarak Antarktikada yaayan ve levrein akrabas olan, Notothenioidei alt takmna ait baz balklarda kefedildi. Zaten Antarktikada yaayan balklardan %90 Notothenioidei alt takmnn yeleri. Antarktikada souktan daha nemli olan sorun, ortamdaki buz ve buz katmanlar. Burada genellikle yln 10 aylk bir dneminde, deniz zerinde 2-3 metrelik bir buz tabakas bulunur. ki ay kadar sren yaz mevsimindeyse buz tabakas frtnalarla krlr ve ak denize srklenir. Buz tabakasnn alt tarafnda 1-2 metre kalnlnda, buz kristallerinden oluan gevek bir yn vardr. Bu yn yaz mevsiminde kaybolur. Bunun yan sra byk buz kristallerinden oluan ve apa buzu da denilen bir tabaka daha vardr ve sularn 30 metreden daha s olduu yerlerde bulunur. Buzun balklar iin tehlikeli olduunu syledik. Peki, bu tehlike nedir? Balklarn ar soua dayanabilmesi ve vcutlarndaki svlarn akcln koruyabilmesi, vcutlarna buz girmedii srece mmkndr. Buz, balklarn solungalarndan ve derisinden kolayca geer. Soukkanl canllar olan balklarn vcut scaklklar evre scaklna gre deiir. Tropik ya da lman iklimlerde yaayan balklar, buzlu bir ortamda vcut scaklklar -0,8C olduunda donar. Antarktikadaki Notothenioidei takmndan balklarn buzlu bir ortamda donmas iin vcut scaklnn -2,2C olmas gerekir. Notothenioidei takmndan balklar, antifriz moleklleri sayesinde donma noktalarn drp hayatta kalabiliyor. Antifriz moleklleri idrar ve gz svlar dndaki vcut svlarnda ve hcre sitoplazmasnda bulunur. Bu molekllerin Antarktika balklarn donmaya kar korumas ise ok kk olan buz kristallerine balanp buz kristalinin bymesini engellemesi sayesinde gerekleir. Buz kristali, evresindeki svnn iindeki su molekllerinin kristalin yatay dzlemine basamaklar halinde eklenmesiyle byr, ancak antifriz moleklleri ile karlaan basamaklar eilir ve buz kristali bymez. Notothenioidei takmndan balklar buz iermeyen bir suya konulduklarnda vcut scakl -6Cye dene kadar donmazlar. Vcut iine buz szmad iin buz kristalleri olumaz. Bu balklar iin asl tehlike ortamdaki buzdur. Antifriz molekllerinin asl grevi buzun deriden ieri szmasn nlemektir. Donmay deil de buz kristallerinin oluumunu engelledii anlalan antifriz molekllerinin -otomobillerde kullanlan antifriz (etilen glikol) ile arasndaki farkn daha iyi anlalmas iin- antifriz deil de buz ekillendirici protein olarak adlandrlmas neriliyor. Antifriz proteinleri balklarn yan sra baz bcek, bakteri ve bitki trlerinde de (toplam 200 kadar trde) var ve bunlar da donmaya kar koruyor. imdiye kadar be balk antifriz proteini kefedildi (AFGP-antifriz glikoprotein-, Tip 1 AFP -antifriz protein-, Tip 2 AFP, Tip 3 AFP ve Tip 4 AFP). Bunlar yapsal olarak farkl olmalarna karn, grevleri ve buz kristallerine balanma zellikleri benzer. Bceklerdeki antifriz proteini tip 5 antifriz proteini olarak adlandrlabilir. Bceklerin Tenebrio, Dendroides gibi cinslerinde bulunur ve buza balanma zellikleri asndan dier antifriz proteinlerine benzer. Ancak kar piresi bceinde (Hypogastrura harveyi) buza balanma zellikleri biraz daha farkldr. Bceklerdeki antifriz proteininin balklardaki antifriz proteininden 100 kat daha etkin olduu da biliniyor. Bitkilerde antifriz proteinlerinin kefi de nemli. Bitkilerdeki antifriz proteinleri dier antifriz proteinlerden farkl zellikler tayor. Bir eit ayr bitkisi olan Lolium perennenin protein yapsnn nemli bir blmn antifriz proteinleri oluturur. Bitkilerdeki antifriz proteinleri buzun tekrar kristallemesini nler.
Kutba k geldiinde, havadaki nem dahil iinde su olan her ey donar.
Kutup tilkisi beyaz renkli krknn ve derisinin altnda depolad kaln ya tabakas sayesinde ar souk ve karl blgelerde yaamn srdrmeyi baarmtr.
41
Donmayan Yaamlar
Antifriz moleklleri glikopeptid yapdadr. Her biri aminoasitlik bir peptid zincirinin nc aminoasidine kovalent balarla balam bir disakkarit moleklnden oluan birimlerin tekrarlanmasyla meydana gelir. Bu glikopeptid molekllerinin arl 2600 dalton ile 33700 dalton arasnda deiir. Bileiklerin molekl arl arttka antifriz etkinlii de artar.
Yapkanl iskorpit bal ve krmz renkli denizkestanesi Kuzey Kutbu evresindeki denizlerin derinliklerindeki souk sularda yaayan trlerden bazlardr.
42
<<<
Siyahyzgeli buz bal (Chaenocephalus aceratus) rettii antifriz proteini sayesinde Antarktikann ar souk denizlerinde donmadan yaar.
Souk denizlere uyum salam deniz omurgaszlarndan biri de deniz anemonlardr. Kutup Denizi, Kuzey Denizi ve Baltk Denizinde yaarlar.
Antifriz proteinleri bir yandan canllar donmaya kar korurken dier yandan biyoteknolojik aratrmalara da konu oluyor. Buz kristali oluumunu engelleme zellii aratrmaclarn da bu zellie younlamasna yol am. Antifriz proteinleri genel olarak tp, gda ve tarm alanlarnda kullanlyor. rnek olarak dokularn dondurularak korunmas, kn sert getii blgelerde ekinlerin donma noktasnn drlmesi, scak iklimde retilen balklarn daha serin iklim koullarnda retilmesinin salanmas, dondurulmu gdalarn raf mrnn uzatlmas verilebilir. Dondurulmu gdalara antifriz uygulanmas ile ilgili bir aratrmadan da sz edelim. Dondurulmu et rnlerinde erime srasnda byk buz kristallerinin olumas besin deeri kaybna neden olur. Bu aratrmada Antarktik morina balndan elde edilen antifriz glikoproteinler, kuzulara -kesimden nce farkl zamanlarda- damardan enjekte edilmi. Kesimden sonra et rnekleri vakumla paketlenmi ve -20Cde, 2-16 hafta depolanm. Kesimden sonraki 1-24 saat arasnda antifriz uygulanan et rneklerinde buz kristallerinin byklnde nemli oranda azalma olmu. Burada iin ekonomik ynnn de gz nnde bulundurulmas gerekiyor. 1 mg antifriz proteini elde etmenin maliyeti yaklak 10 Amerikan dolar. Ayrca bir balk plazmasnn (antifriz ieren sv ksmlar) her bir litresinden 2 gr antifriz proteini elde edilebiliyor. Sadece dondurma sektr iin 150 bin ton antifriz proteini ieren bala ihtiya var ki bu da henz yeteri kadar ekonomik deil.
Kuzey Norve / Tromso, ubat 2013 Fotoraflar: Dr. Blent Gzceliolu
Krmz kral yengeci Bering Denizinde yaayan en byk yenge trlerinden biri. 10 kgdan fazla arl, 140 cm (baz kaynaklarda 180 cm) bacak akl (bir bacaktan dierine olan mesafe) ile souk denizlerde yaamn srdryor. Ancak ar avlanma nedeniyle nfusu azalyor.
Kaynaklar Eastman, J. T., Devries, A. L., Olaan D Yaamlar - Antarktika Balklar, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, s. 75-90, 1999. A, A., Ger, E. M., Kketin, A., Antifiriz Proteinler ve Gda Teknolojisinde
Kullanm, Akademik Gda, Cilt: 9, Say 6, s. 46-51., 2011. Bektas, G. I., Altntas, A., Antifiriz proteinler, Etlik Veteriner Mikrobiyoloji Dergisi Say 18, sayfa 27-32, 2007. 43
zlem Ak kinci
Hastanelerdeki Gizli Tehlike:
Hastan
44
ne Enfeksiyonlar
>>>
Televizyon ve gazete haberlerinden lm nedeni olarak duyduumuz hastane enfeksiyonlar uygulanan tm kontrollere ve alnan tm nlemlere karn lkemizde olduu gibi tm dnyada da bir halk sal problemi olmaya devam ediyor. Gelimi lkelerde yatarak tedavi gren hastalarn ortalama %5inde hastane enfeksiyonu grlrken, bu oran gelimekte olan lkelerde %10-15e kabiliyor. Peki, hastaneye giden herkes hastane enfeksiyonu kapma riski tayor mu? Kimler risk altnda? Hastane enfeksiyonuna neden olan en nemli etmenler neler?
astane enfeksiyonu, Latince nosos (hastalk) ve komeion (tedavi) szcklerinin bir araya gelmesinden oluan nosokomeion (hastane) szcnden tretilmitir ve nozokomiyal enfeksiyon olarak da bilinir. Herhangi bir nedenle hastaneye yatan bir hastada, yattktan 48-72 saat sonra gelien veya taburcu olduktan sonra 10 gn iinde ortaya kan enfeksiyonlar hastane enfeksiyonu olarak tanmlanyor. Aslnda yatakl tedavi kurumlarnn hizmet kalitesinin gstergesi olarak deerlendirilen hastane enfeksiyonlar hastanede kal sresinin uzamas, mortalitenin (lm oran) ve morbiditenin (grlme skl) artmas, tedavi sresinin uzamas, tedavi maliyetinin ve igc kaybnn artmas gibi sorunlar da beraberinde getiriyor. leri vakalarda, zellikle baklk sistemi zayf olan hastalarda (yenidoanlar, prematre bebekler, kanser ve AIDS hastalar, yal hastalar) lmlere de yol ayor.
45
Hastanelerdeki Gizli Tehlike: Hastane Enfeksiyonlar
Salk alanlar da Tehdit Altnda

Yaplan aratrmalara gre hastane enfeksiyonu oranlar lkeler, blgeler hatta hastaneler arasnda farkllk gsteriyor. Dnya Salk rgtnn (WHO) 14 lkede, 55 hastanede yapt aratrmada yatan hastalarn ortalama %9unda hastane enfeksiyonu gelitii tespit edilmi. Hastane enfeksiyonlar
hastalar kadar salk alanlar iin de tehdit oluturuyor. Trkiyede hastane enfeksiyonu orannn %5-15 arasnda deitii kabul ediliyor. Salk alanlarnn, hastann ve hasta yaknlarnn zellikle el temizliine dikkat etmemesi, hastanede kullanlan tm ara gerelerin dezenfeksiyon ve sterilizasyon ilemlerinin gerektii gibi yaplmamas, hastane personelinin sayca ve nitelik olarak yetersiz olmas, hastanenin mutfak ve ama-
rhane dahil olmak zere btn birimlerinde temizlik kurallarna uyulmamas, hastane binas ve tesisat sisteminin hijyenik bir tedavi ortam salamamas hastane enfeksiyonlarnn ortaya kmasna neden olan balca etkenler olarak sralanyor. Ayrca damar yolu ama ya da vcut iine dorudan yaplan mdahalelerde kullanlan ara gerelerin temizliine, yara yeri temizliine zen gsterilmemesi de enfeksiyon riskini artryor.
Youn Antibiyotik Kullanm Riski Artryor

Hastann baz zelliklerine bal olarak da hastane enfeksiyonu geliebiliyor. rnein youn antibiyotik, kanserojen ilalar ve baklk sistemini basklayc baka ilalarn kullanm, hastann ya, devam eden baka hastalklar bunlardan sadece bir ka. Bildiimiz gibi enfeksiyonlar, vcuda eitli yollardan bulaan mikroorganizmalar ile ortaya kyor. Bunlar kimi zaman bakteri, kimi zaman virs, kimi zaman mantar ve kimi zaman da parazit olabiliyor. Ancak bakteri kaynakl olanlar, grlme skl en yksek ve tedavisi de en g olan enfeksiyonlar. Antibiyotikler tm dnyada maalesef en sk kullanlan ilalarn banda geliyor. Bir yandan uzun yllardr enfeksiyon tedavisi iin kullanlrken dier yandan youn ve uygunsuz kullanlyor olmas hastanelerde antibiyotik direncine (antibiyotiin belli bir bakteriyi ldrme veya remesini durdurma zelliini kaybetmesine) sebep oluyor. Ardndan da hastane enfeksiyonlar kanlmaz hale geliyor. Yani hastane enfeksiyonlarnda antibiyotiklere direnli mikroorganizmalar barolde. Direnli bakteri, antibiyotik karsnda hayatta kalarak oalmaya devam ediyor ve hastaln daha uzun srmesine yol ayor. Bu da tedavinin uzamasna ve maliyetinin artmasna sebep oluyor. En nemlisi lmle sonulanan vakalar olabiliyor. Antibiyotie direnli bakterilerin -adlar yznden- tek bir antibiyotie di46
ren gsterdikleri sanlabilir, oysa genellikle birden fazla antibiyotie direnlidirler. rnein metisiline direnli S. aureus (MRSA) ayn zamanda tm beta-laktamlara ve makrolidlere, kinolon gibi birok antibiyotie de diren gsteriyor. Vankomisin adl antibiyotie direnli enterokok (VRE) ise glikopeptid tr antibiyotiklere ek olarak beta-laktamlara ve aminoglikozidlere direnli olarak biliniyor.
En Sk Grlen Hastane Enfeksiyonlar

lkemizde en sk grlen hastane enfeksiyon etkenleri, bata Pseudomonas aeruginosa (P. aeruginosa), Acinetobacter baumannii (A. baumannii), Klebsiella pneumoniae (K. pneumoniae) ve Escherichia coli (E. coli) olmak zere gram-negatif bakteriler. Bu mikroorganizmalarn hemen ardndan Staphylococcus aureus (S. aureus ) geliyor
Hastane enfeksiyonlar ok eitli, ama en sk rastlanan trlerinin idrar yolu enfeksiyonlar, cerrahi alan enfeksiyonlar, solunum yolu enfeksiyonu (zatrre) ve bakteriyemi (bakterinin kana bulamas) olduu biliniyor. drar yolu enfeksiyonuna sebep olan en nemli mikroorganizma E.coli, ancak Chlamydia ve Mycoplasma da enfeksiyona sebep olabiliyor. Uzun sre kateter kullanm, kateterin ucundaki idrar torbasnda mikroorganizma remesi sonucunda hastada idrar yolu enfeksiyonu grlebiliyor. Kolonoskopi sonrasnda da idrar yolu enfeksiyonu riski var. Hastane enfeksiyonlar arasnda en yaygn olarak lme yol aan ise, ayn zamanda youn bakm nitelerindeki lmlerin de birincil nedeni olarak bilinen solunum yolu enfeksiyonlar. Bakteriler ve dier mikroorganizmalar, hastanede tedavi gren hastalarn vcutlarna solunum yoluyla kolayca girerek solunum yolu enfeksiyonuna neden olabiliyor.
>>>
Youn bakm nitesinde hastane geneline gre daha yksek oranda enfeksiyon grlyor. Bu durum youn bakm hastalarnn baklk sistemlerinin zayf olmasna, mikroorganizmann bir konaa girip orada gelime ve konan vcudunda yaylp reme yeteneine ve bunun izlenebilirliine, oklu antibiyotik kullanmna ve direnli mikroorganizmalarn oalmasna balanyor.
Mikroorganizmalar hastalara mikroorganizma bulam malzemelerden, salk alanlarnn ellerinden, mekanik havalandrmadan, boaza ya da aza yerletirilmi aspirasyon malzemesinden geebiliyor. Bu yollardan birinden gelen mikroorganizma burundan ve azdan solunum borusuna geerek oalyor. Enfeksiyon daha sonra akcierlere yaylarak zatrreye neden oluyor. Hastanede 1-2 haftadan daha fazla kalanlar daha fazla risk altnda. Heamophilus influenza, Streptococcus pneumonia, S. aureus, solunum yolu virsleri, Enterobacteriaceae, Candida ve Aspergillus trleri solunum yolu enfeksiyonuna neden olan mikroorganizmalar. Dier bir hastane enfeksiyonu olan bakteriyemi, bakterinin kana gemesiyle ortaya kyor. Bakterinin kan dolamna bir yara yoluyla karabildii gibi cerrahi bir ilem srasnda ya da kateterizasyon (ince, esnek bir borunun vcut svsn dar ekmek ya da bir kanal ak tutmak iin vcudun iine sokulmas) yoluyla da karabiliyor. S.epidermidis, S. aureus, Enterococci, Candida trlei, E. coli, Klebsiella trleri, P. aeruginosa, Enterobacter trleri, Serratia trleri ve Acinetobacter dolam yolu enfeksiyonuna neden olan mikroorganizmalardan bazlar. Bakteriyemi, hastane enfeksiyonu nedeniyle yaanan lmlerin nde gelen sebeplerinden biri olarak biliniyor. Cerrahi ilem yaplan alanda meydana gelen enfeksiyonlar ise cerrahi alan enfeksiyonu olarak biliniyor. Bu enfeksiyon tipi 3 gruba ayrlyor. Yzeysel kesi (insizyon) enfeksiyonu, ameliyattan sonraki 30 gn iinde ortaya kyor ve sade-
ce kesilen ciltle ve cilt alt dokusuyla snrl. Derin kesi enfeksiyonu ise vcuda kalc olarak kalp kapa, yapay damar, mekanik kala protezi yerletirme ilemi yoksa ameliyattan sonraki 30 gn iinde, varsa bir yl iinde gelien, ameliyata bal olarak grlen, kesi blgesindeki derin yumuak dokular ilgilendiren bir enfeksiyon. Organ veya boluk enfeksiyonu da kesi dnda ameliyatta alan herhangi bir organ veya boluu ilgilendiriyor. Youn bakm nitelerinde en sk grlen hastane enfeksiyonlar ve bunlarn oranlar, niteye gre deiiyor. Ancak en sk zatrre, idrar yolu enfeksiyonlar ve ardndan da kateterle ilikili bakteriyemi grlyor. Erikin ve bebek/ocuk ya gruplar asndan hastane enfeksiyonlar tipleri farkl. Erikin almalarnda idrar yolu enfeksiyonlarna daha sk rastlanrken, pediatrik almalarda bakteriyemi daha sk grlyor. Bir enfeksiyonun hastane enfeksiyonu olup olmadna klinik gzlem, laboratuvar sonular, hasta kaytlarnn deerlendirilmesi ve dier destekleyici bulgular dikkate alnarak karar veriliyor. Bir enfeksiyonun hastane enfeksiyonu olarak nitelendirilebilmesi iin genellikle hastaneye yattan sonra belirli bir zaman gemesi gerekiyor. Bu sre, enfeksiyonun trne gre deiiklik gstermekle birlikte, bakteriyel enfeksiyonlarda 48-72 saat olarak kabul ediliyor. Hastaneden kaynaklanan bir bakterinin neden olduu ve belirtileri hasta taburcu olduktan sonra ortaya kan enfeksiyonlar da hastane enfeksiyonu olarak deerlendiriliyor.
lkemizde ilk Enfeksiyon Kontrol Kurulu 1984te Hacettepe niversitesi Tp Fakltesinde kurulmu.1985de ise stanbul niversitesi Tp Fakltesinde ve baka pek ok hastanede Enfeksiyon Kontrol Kurullar oluturulmu. 11 Austos 2005te 25903 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Yatakl Tedavi Kurumlar Enfeksiyon Kontrol Ynetmelii ile hastanelerde Enfeksiyon Kontrol Kurullarnn oluturulmas yasal zorunluluk haline gelmi.
Hastane enfeksiyonu nedeniyle ortaya kan ek maliyetlerde ilk srada hastanede kal sresinin uzamas (ortalama 2-8 gn aras), ikinci srada da antibiyotik tedavisi harcamalar geliyor. Hastane enfeksiyonu gelien her hasta iin daha ok sayda laboratuvar incelemesi yaplmas da harcamalar artryor. Hacettepe niversitesinde yaplan bir almada hastane enfeksiyonu grlen hastalarn hastanede yaklak 20 gn daha fazla kald ve hasta bana yaplan harcamann 1582 dolar artt tespit edilmi.
47
Hastanelerdeki Gizli Tehlike: Hastane Enfeksiyonlar
<<<
Hastane Enfeksiyonuna Kar nlemler

Ne yaplrsa yaplsn maalesef hastane enfeksiyonlarnn tamamen nne gemek mmkn olmuyor. Enfeksiyon grlme oran azaltlabiliyor ya da enfeksiyon kontrol altna alnabiliyor. Ancak bu konuda aratrma yapan bilim insanlar salk personelinin, hastalarn ve hasta yaknlarnn el ykama konusunda gsterecekleri hassasiyetin bile hastane enfeksiyonu riskini en az %30 orannda drebileceini belirtiyor. zellikle yksek enfeksiyon riski bulunan hastane birimlerinde, salk personelinin hasta ile her temas ncesinde ve sonrasnda, damar yolu ama gibi ilemler ncesinde normal sabun yerine antimikrobiyal bir sv kullanmas neriliyor. Hastane enfeksiyonlaryla mcadele etmek iin birok hastanede enfeksiyon kontrol komiteleri ve hastane enfeksiyonlar izleme sistemleri kuruluyor. Enfeksiyon oranlar, dalmlar, enfeksiyona neden olan mikroorganizmalar ve bunlarn hangi antibiyotiklere direnli olduu, enfeksiyonun hangi durumlarda azalp oald izleniyor ve analiz ediliyor. zleme sisteminden elde edilen sonular dorultusunda her hastanenin enfeksiyon oranlar ve yksek risk altndaki birimleri belirleniyor. Bylece alnacak nlemler ve salk personelinin eitim programlar hastanenin zelliklerine ve gereksinimlerine gre dzenlenebiliyor. Hastane enfeksiyonu riskini en dk dzeyde tutmak, salgnlar nlemek ve kontrol edebilmek iin hastanelerin hastane enfeksiyonu izleme sistemi uygulamas bir zorunluluk olarak kabul ediliyor. Enfeksiyonlarn nlenmesinde en nemli unsurlardan biri de salk personeli iin eitim programlarnn hazrlanmas. Uzmanlar hazrlanan eitim programlarnn, hastanenin ihtiyacna ve tptaki gelimelere gre gncellenmesi ve eitimlerin periyodik aralklarla tekrarlanmas gerektiini sylyor. Her hastaneye giden kiide ya da hastanede yatarak tedavi gren hastada hastane enfeksiyonu gelimesi sz konusu deil.
48
Tabii nlem alnd srece. Ancak tm nlemlere ramen ortaya kan enfeksiyonlarn nedeni ou zaman kesin olarak belirlenemiyor. Hatta lmle sonulanan durumlarda dahi lm nedeninin hastane enfeksiyonu olup olmad anlalamyor. nk lkemizde bir hastanede hastane enfeksiyonu olduu anlalrsa, hastane ynetimi ve alanlar bu durumu gizleme eiliminde oluyor. Hastanelerde hastane enfeksiyonu izleme sistemi olmamas, hasta ve hasta yaknlarnn herhangi bir ikyette bulunmamas, lkemizde otopsinin zorunlu olmamas gibi pek ok nedenle hastane enfeksiyonuyla ilgili belirsizlikler de normal karlanyor. Ancak bu belirsizlikler hastane enfeksiyonlar ile
ilgili salkl verilere ulalmasnn nnde engel oluturuyor. Bu nedenle bata salk personeli olmak zere, hastalarn ve hasta yaknlarnn hastane enfeksiyonlar konusunda duyarl ve bilinli olmasnn, hastanelerde de sorunsuz alan ve gncel izleme sistemlerinin oluturulmasnn, hem belirsizliklerin almasnda hem de nlemlerin ie yaramasnda byk rol oynayaca vurgulanyor.
Kaynaklar T.C. Saytay Bakanl Performans Denetimi Raporu: Hastane Enfeksiyonlar ile Mcadele, 2007. Lara, K., Mikhail, I., Factual Causation and Healthcare-Associated Infections, Health Law Journal, Cilt 17, s. 195-228, 2009. John, B. M., Environmental Contamination Makes an Important Contribution to Hospital Infection, Journal of Hospital Infection, Cilt 65, s. 50-54, 2007.
lay elik
><
Hijyen Bekisi Bileklik

IntelligentM adl yeni bir irket, hastane alanlarn ellerini doru ekilde temizlemeye tevik ederek hastanelerin daha hijyenik olmasna katkda bulunacak bir rn gelitiriyor. Sz konusu rn, radyo frekansl tanma (RFID) teknolojisiyle alan ve sahibi ellerini yeterince ovalayarak ykadnda titreimle bildirimde bulunan bir bileklik. Bileklik hem takan kiiye temizlik alkanlklarn kontrol etme ans tanyor hem de iverene kimlerin temizlik kurallarna uyduu, kimlerin uymad konusunda bilgi salyor.
Hastalk Kontrol ve nleme Merkezi verilerine gre sadece ABDde ylda 100.000 kadar kii hastanede kaptklar enfeksiyonlar sonucu hayatn kaybediyor. Bu ounlukla doktorlarn, hemirelerin ve salk teknisyenlerinin ellerini gerektii ekilde ykamamasndan kaynaklanyor. Sorun ABDde son zamanlarda, biraz da Medicare ve dier salk gvence kurulularnn hastanelerde kaplan enfeksiyonlarn tedavi masraflarn demeyi durdurmasndan dolay gndeme geldi. u anda ABDdeki hastanelerde el ykama standartlarna ne kadar uyulduu, kimliklerinin gizli olduu varsaylan ve hastane alanlarn izleyen gzlemciler tarafndan yaplyor. John Hopkins
ABD
Hastanesinde epidemiyoloji ve enfeksiyon kontrol konusundaki yneticilerden Polly Trexler, insanlarn izlendiklerinin farknda olduunu ve buna dayanarak temizlik alkanlklarn deitirdiklerini, ancak bu yntemin ok fazla igc gerektirdiini ve kontroln sadece gndzleri yaplabildiini sylyor. in kts yaplan kontrollerin sadece yarsnda gerekli temizlik standartlarna uygun hareket edildii grlyor. IntelligentM bu soruna zm bulmaya alan ok sayda firmadan sadece biri. Kullanlan temizlik svs miktarn len sabunluklar, sabun ve dezenfektan maddeleri alglayan kimyasal alglayclar ve temizlenme ortamlarnn yerini bilerek alanlarn buralara hangi sklkta gittiini tespit eden yine RFID temelli sistemler baka firmalarn ayn soruna ynelik olarak zerinde altklar zmler arasnda. Problemin asl zorluu ise klinik almalarn hzna uygun alabilen, maliyete uygun ve ayn zamanda da kolayca kurulup kullanlabilecek basitlikte sistemler gelitirmek. Radyo frekansl tanma teknolojisi (RFID) radyo frekans aralndaki elektromanyetik alanlarn, nesnelere ilitirilen etiketlerin otomatik olarak tannmas ve takip edilmesi amacyla, kablosuz ve temassz biimde veri aktarmada kullanld sistemleri ifade ediyor. IntelligentMin gelitirdii bileklik el ykama ve dezenfeksiyon istasyonlarndaki RFID etiketlerini okuyor. Bir ivmelendirici de alann el ykarken ne kadar zaman harcadn lyor; eer alan ellerini temizlemeye yeterince zaman harcadysa bileklik bir kere, harcamadysa kere titreerek alan uyaryor. IntelligentMin yneticisi Seth Freedmann aklamalarna gre RFID etiketleri ayn zamanda hasta odalarnn kaplarna ve baz ara gerecin stne de konduu iin sistem salk alanlarna yksek dzeyde enfeksiyon riski tayan bir ilemi gerekletirmeden, rnein kateter takmadan nce ellerini temizlemeleri ynnde uyar veriyor. Sistem ayrca mesai sonunda bilekliklerden bir mikroUSB balants yoluyla veri topluyor ve bu veriler de hastanenin ilgili yneticilerine alanlarn temizlik kurallarna ne kadar uyduu konusunda bilgi salyor. Trexler byle bir sistemin ok hzl almas gerektiini, hastanelerinde denedikleri RFID temelli baka bir sistemin, rnein eline hzla bir damla dezenfektan alp oradan uzaklaan alanlar yakalayamadn belirtiyor. Trexler bilekliin alanlara geribildirimde bulunmas fikrini sevdiini, ancak bilekliin kendisinin bir hijyen sorunu yaratmasndan endie ettiini de ekliyor, nk pek ok insan ellerini bilein st ksmlarna kadar ykyor. Yine de 7 gn 24 saat takip ve geribildirim salayan ve deiimi tetikleme potansiyeli tayan byle bir sistemin ok deerli olduunu vurguluyor. Florida Sarasotada bir hastane 2012 sonunda IntelligentM sistemini kullanmaya balad ve irket yakn zamanda iki mteri daha kazand. irket her ne kadar ncelikli olarak salk hizmetlerine odaklanmsa da teknolojiyi gda hizmetlerinde ve ocuklara doru el ykama tekniklerini retebilecek zel sabunlarda da kullanmay dnyor.
49
lay elik Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Marsa Gitmeden Mars Kefi Deneyimi

Aratrmaclar Hab evresi d ortamdan topladklar rnekleri incelerken (altta)
Kzl gezegen Mars uzunca sredir popler gkbilim gndeminde nemli bir yer tutuyor. Bunda Mars aratrmalarna ynelik ok sayda projenin ve bu projeleri tantma etkinliklerinin kukusuz byk pay var. Ancak bunlarn da tesinde Mars artk insanlk iin Dnya dnda kurulabilecek bir yaama dair hayallerin sembol haline gelmi durumda. Bu yzden de Marsla ilgili haberler pek ok insann ilgisini bilimsel merakn tesinde, dorudan insan yaamna ilikin olarak ekiyor. Marsla ilgili bilimsel almalarn bir ksm insanln Marsta yaam hayalini daha da zenginletirecee benziyor. Gnn birinde Marsta bir aratrma istasyonu kurulursa, o artlarda nasl yaanp aratrma yaplabileceini deneme amac tayan Mars Benzeik Aratrma stasyonu projesi bunlardan biri.
50
nce de olsa bir atmosferi olan, Aydakilere benzer kraterlerin yan sra Dnyadaki volkanlar, vadileri, lleri ve kutup buz ktlelerini andran yzey ekillerine sahip olan Mars, Gne Sisteminde Dnyadan sonra en yaanabilir gezegen olarak kabul ediliyor. Marsn kutup blgelerinde donmu halde su bulunuyor, ayrca gezegendeki baz kayalarn yapsnda suya rastland. Gezegen gne panellerine yetecek kadar gne n alyor, te yandan gezegenin atmosferi kozmik nlardan ve Gnein radyasyonundan koruma salyor. ok ar scaklklar grlmyor. Gezegenin yzeyindeki yerekimi kuvvetinin bykl Dnyadakinin %38i kadar, bunun da insanlarn salkl biimde uyum salamasna elverili bir kuvvet olduu dnlyor. Ayrca gezegenin kendi evresinde dn sresi Dnyannkine ok yakn ve eksen eikliinden dolay Dnyadaki gibi mevsimsel dngler grlyor. Btn bunlar Marsn insanlar iin en yaanabilir gezegen olmasnn sebepleri arasnda. Mars Benzeik Aratrma stasyonu projesi, Marsa yaplacak insanl keifler iin gerekli anahtar niteliindeki bilgileri toplamak ve byle bir kefi grsel olarak canlandrarak kamuoyunun ilgisini ekmek amacyla Mars Dernei (Mars Society) tarafndan 1990l yllarda balatld. Mars keiflerine ilikin kresel lekteki bu yneylem aratrma projesi Kanada Kutup blgesi, gneybat ABD, Avustralya krsal ve zlanda olmak zere drt farkl blgede Marstaki koullar andran drt alana kurulan istasyonlar kapsyor. Bu istasyonlarn ilki olan Flashline Mars
>>>
Aratrmaclar Marsta kullanlmak zere tasarlanan aralarla istasyon evresindeki blgede alan almasnda
Kutup Aratrma stasyonu (FMARS) 2000 ylnda Kanada Kutup blgesindeki Devon Adasnda, ikincisi olan Mars l Aratrma stasyonu (MDRS) ise 2002 ylnda ABDnin Utah eyaletinde faaliyete girdi. Planlama aamasnda kalan dier iki istasyonsa henz hayata geirilemiyor. Proje, Mars benzeri bu alanlarda bir gn Marsta yaplaca dnlen ve orada karlalacak zorluklarn pek ou geerli olarak yaplacak, uzun vadeli jeoloji ve biyoloji aratrmalarn ieriyor. Aratrmaclar bylece Mars kefi srecini, henz oraya gitmeden anlamaya balamay hedefliyor.
Aratrmaclar istasyon evresindeki blgede keif yaparken tpk Mars yzeyindeymi gibi zel kyafetler ve ekipmanlar kullanyor.
51
Marsa Gitmeden Mars Kefi Deneyimi
<<<
gn var olan ya da gemite var olmu koullarla benzerlik gsterdii yerleri ifade ediyor. Bu alanlarn incelenmesi Marsn, Dnyann ve yaamn doas ve evrimi hakkndaki anlaymza katkda bulunabilir. Ancak bu benzeik ortamlar, komu dnyamz hakknda bilgiler salamann tesinde, anahtar konumdaki birtakm bilim ve mhendislik disiplinlerine gelecekteki insanl Mars kefine hazrlanmak iin paha biilmez bir uygulama ve deneme frsat sunuyor. Bu tr deneme aratrmalar ok nemli. rnein bir astronotun yeni bir uzay giysisi prototipini giyerek fabrika deneme sahasnda gezinmesi ve bu haldeyken rnein bir ngiliz anahtarn eline alabildiini gstermesi ayr bir ey, bu giysinin iki aylk gerek bir alan almasnda denenmesi apayr bir ey. Ayn ekilde yaltlma durumu ya da yaama alan mimarisi gibi konulardaki insan etmenine ynelik psikolojik aratrmalar da, ancak mrettebat gerekten alrken yapldnda yararl oluyor. Dahas insanl bir Mars grevinin bir btn olarak ne kadar etkili olduu dnldnde, hatr saylr derecede karmak bir operasyon tasarm problemiyle kar karya olunduu ak. Byle bir grev yetenekleri, gl ve zayf yanlar birbirinden farkl, ok eitli aktrler ieriyor. Srekli ste kalacak mrettebat, darda yaya olarak alacak astronotlar, ii basnlandrlmam ancak ok evik aralarla sten orta dereceli uzaklklara gidecek astronotlar, basnlandrlm arazi arabalar gibi hantal ancak d koullara uzun sre dayanabilen aralarla uzun sre sten uzak mesafelerde alacak olan astronotlar, Dnyadaki grev kontrol ekibi ve genel olarak ilgili bilimsel camia, robotlar bu ok eitli aktrler arasnda. nsanl Mars kefinin mmkn olan en etkin biimde gereklemesi iin tm bu bileenleri bir araya getirip bunlarn uyum iinde almasn salamak, bir eit bileik operasyonlar sanat gelitirilmesini gerektiriyor. MARS projesiyle ite bu sanatn gelitirilmesi hedefleniyor.
Kaynak http://mdrs.marssociety.org/
Kanada Kutup Blgesindeki Devon Adasnda bulunan Flashline Mars Kutup Aratrma stasyonundaki Habdan bir grnt
Mars u anda sadece yrngedeki ve yzeydeki uzay aralar tarafndan dorudan inceleniyor olsa da yakn gelecekte Marsa insanl uzay aralar gndermeyi amalayan somut projeler zerinde allyor. Marsa ayak basmak zellikle iki adan nem tayor. Bir kere Mars Dnya dnda bir gezegende koloni kurma hayali iin en somut hedef. Bu fikir her ne kadar tartmal olsa da eer byle bir ey gerekleirse bu muhtemelen ilk olarak Marsta mmkn olacak. te yandan Marsta yaplacak keifler temel bilimler asndan nem tayor. Dnya dnda bir gezegende dorudan yaplacak gzlemler ve incelemeler hem gkbilim hem de Dnya d yaam aratrmalar asndan deerli.
n insanl Mars grevi planlamalarnn en nemli paras. Her bir istasyonun merkezi, ngilizce yaama alan karl habitat kelimesinden esinlenilerek Hab ad verilen, 8 metre apnda, ini takm zerine oturtulmu iki gverteli bir yapdan oluuyor.
Aratrmaclar gelecekte Marsta kurulacak slerde tketilecei dnlen trden yiyeceklerle bir yemek srasnda
Benzeik Aratrma stasyonlar

Benzeik aratrma istasyonlar, baka bir gezegende nasl yaanacan ve allacan renmeye yarayan laboratuvarlar olarak tanmlanabilir. Her biri insanlar Marsa indirecek ve oradaki zorlu koullarda aylarca srecek keifler srasnda ana s olarak hizmet edecek yaama alanlarnn birer prototipi. Byle bir yaam ala52
Her bir istasyon alt-sekiz mrettebattan oluan ekipler iin s grevi gryor. Jeologlarn, astrobiyologlarn, mhendislerin, teknisyenlerin, doktorlarn ve baka mesleklerden insanlarn oluturduu ekipler, Mars benzeri bu ortamlarda haftalarca ya da aylarca grece yaltlm biimde yayor. Mars benzeri ortamlar, baz evresel koullarn, jeolojik ve biyolojik zelliklerin, dolaysyla da bunlarn kombinasyonlarnn bir ekilde, Marsta bu-
Altn oran ve Fibonacci saylarnn, bitkilerin bymesinin ve baz katlarn kristalografik yapsnn incelenmesinden, veri tabanlarnda arama yapmak iin yazlan bilgisayar algoritmalarnn gelitirilmesine kadar ok geni bir uygulama alan var. Bu saylar hakknda bugne dein ok ey yazlp izildi. Ancak elinizdeki kitap, bu konuda yazlan ciddi matematik metinler ile felsefi ve hatta mistik yaklamlar ele alan kaynaklar arasndaki boluu dolduruyor. Bu kitapta yazar, altn oran ve Fibonnacci saylarnn, sadece temel zellikleri zerinde durmuyor, sz konusu saylarn matematik, bilgisayar bilimleri, fizik ve biyolojideki uygulama alanlarn da ele alyor. Bu almann matematie, matematiin fiziksel ve biyolojik bilimlerdeki uygulamalarna ilgi duyan okuyucularn ilgisini ekeceini dnyoruz. Ayrca genel matematik, geometri, saylar kuram konularnda alan niversite
POPLER BLM KTAPLARI
rencileri iin de yararl bir yardmc okuma kitab zelliinde.
Emine Sonnur zcan

Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Bilinen En Eski Harita Trkiyede

18. yzyl ortalarnda balayan arkeolojik kazlarla ulalan tarihi materyaller arasnda bilim evrelerince en eskiler kategorisinde deerlendirilen baz haritalar yer alyor. Kronolojik sralandrmaya gre bunlardan en eski olan Trkiyede. Neolitik devir atalhyk ehir haritas olan bu yapt, Mezopotamya ve dier blgelerde bulunan haritalar takip ediyor.
stteki fotoraf, haritann Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenen paralarn gsteriyor. Alttaki harita izimi ise kazda haritay bulan Prof. Mellaartn kendisine ait.
aritaclk temel olarak, belli bir yeryz blgesinin bir ya da birden ok zelliiyle birlikte bir zemin zerine, basit resimler, simgesel iaretler ve yazlarla o blgeyi yanstacak biimde izilmesi anlamna geliyor. Harita kelimesinin kkeni Arapa. Arapa dorad, syrd, tornalad anlamlarna gelen harata fiili ile klavuz ve delil kelimelerinin karl olan hartin zaman iinde biraraya gelmesinden olumu.
54
>>>
Haritacln insann hayatta kalmasn destekleyen bir etkinlik olduu dnlrse, haritacln balangc ve geliiminin insanolunun tarihiyle paralel gittii sylenebilir. Gerekten de insan neden harita izer sorusunun cevabn arayan bilim insanlarnn aratrmalar, haritacln evrensel anlamda evresel bir davran biimi olduunu ortaya koyuyor. yle ki insann zerinde bulunduu evreyi ya da corafyay belirleme gds olarak harita izme, tpk konuma gibi doal, kendiliinden bir yetenek, bir tavr olmal. Her ada ve her kltrde var olmasnn sebebi ise haritann insann iinde bulunduu corafyada varln srdrmesini salayan etmenler (rnein beslenme, barnma, savunma) ile kendisi arasnda kolaylatrc bir iliki kurmasdr. Bu adan bakldnda ilk insanlarn maara duvarlarna izdii, bulunduklar evrenin tipik zelliklerini yanstan baz resimler dahi ilk haritaclk deneyimleri olarak deerlendirilebilir. Bilinen en eski haritalar kdn inlilerce bulunuuna (MS 104) dein ta, kemik, kil tablet, papirs, metal ve deri gibi malzemelerin yzeylerine izildi. Bilim insanlarnn tespitlerine gre, insann dnyadaki serveni yaklak 20 milyon yl buluyor. Bununla beraber, bilinen en eski maara resmi gnmzden 30.000 yl ncesine tarihlendirilmi. Dorudan haritacl artran buluntular son 15.000 yla kadar uzanyor. Dolaysyla yaznn bulunmasna gre belirlenmi olan tarihncesi devirler ifadesi haritaclk sz konusu olduunda pek bir anlam tamyor. Bununla beraber bir haritann zerinde ya da yaknnda haritaya ilikin okunabilir yazlar olmas onun anlalmasn salayaca iin son derece nemli. Dier yandan ilk kez Smer tapnaklarnda kullanlan yaznn ortaya kmas, bilim evrelerince M 3500lere yani gnmzden yaklak 5500 yl ncesine tarihlendiriliyor. Bu balamda, ilk haritaclk rneklerinin Mezopotamya corafyasnda bulunmu olmas da akla yatkn. Ancak insanolunun bir tr evresel refleksi olarak deerlendirilebilecek haritacla ilikin arkeolojik kantlara ulamann doas, yazy kullanan toplumlarn kronolojisiyle paralel gitmeyebiliyor. Yani yaplan kazlarda yaz kulland bilinen eski medeniyetlerin yerleimlerinde ulalan bir harita iin kullanlan en eski unvan, ok daha eski ve henz yaz kullanmaya balamam bir toplumun yaad bir baka corafyada daha sonra kefedilen bir haritaya geebiliyor. Kuzey Mezopotamyadaki Yorgan Tepede 1930da bulunup M 2300lere tarihlendirilen ve on yllarca dnyann en eski haritas unvann tayan Babil haritasnn akbeti, bunun en gzel rnei. Yorgan Tepe Babil haritas, 1963te atalhyk ehir haritasnn ortaya karlp M 6500lere tarihlendirilmesiyle ikinci en eski harita oldu. Elbette ki bu yarn, Mezopotamyada ya da baka yerlerde, atalhykte kefedilen dnyann en eski haritasndan daha da eskiye tarihlendirilecek bir harita bulunmayaca anlamna gelmiyor. Ancak gnmz bilimsel koullarnda bilinen en eski harita, Konyann umra ilesi yaknlarnda bir Cilal Ta Devri (Neolitik) yerleimi olan atalhyke ait.
di. Daha sonra drt para halinde yerinden skld ve Ankaraya tand. Harita karbon 14 yntemiyle M 6500 civarna tarihlendirildi. Profesr Mellaartn yapt bilimsel yaynlarla 1964te dnyann bilinen en eski haritas ilan edilen atalhyk Haritas, Ankarada Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergileniyor.
atalhyk Haritasnn henz yerinden sklmemi hali
Maykop Haritas
Karadenizin kuzeydousunda, Rusya Federasyonu snrlar iinde bulunan Adige Cumhuriyetinin bakenti Maykoptaki bir kurganda 1897 ylnda kazlar yapld. Rus arkeolog N. Veselovskynin yrtt kazlar sonucunda yaklak M 3000 ylna tarihlendirilen altn ve gm eyalar bulundu. Bunlar arasndaki bir gm vazo zerine kazma yntemiyle izilmi resim-harita merak uyandrmt. Vazonun boyun ksmna gelen ksmnda zaman zaman sivrilip zirve yapan srada yer alyor.
atalhyk Haritas
2012 yaznda UNESCO Dnya Miras Listesine kabul edilen atalhyk, tarihteki ilk toplu yerleim blgelerinden biri. atalhykte 1963 ylnda ngiliz arkeolog J. Mellaart tarafndan yrtlen kazlarda, ehrin 7. katmanndaki mabedin duvarna izilmi bir resme rastland. 2,75 cm uzunluundaki resimde, birbirine bitiik halde ve deiik boyutlarda 80 kadar ev, hyn tepesine doru sralanmt. Tepeden bakla izilen evlerin ksmen deiiklik gsteren i planlar dahi resimde yer alyordu. ehrin stnde iki zirveli bir da ykseliyordu. Dalarn daha yksek olannn zirvesine volkanik patlamay andran deiik ynde ve uzunlukta izgiler izilmiti. Mellaarta gre bu duvar resmi, bitiik nizam, stten girili evleriyle ve ehirden gzlenebilen volkanik Hasan Dayla atalhyk ehrinin bir haritasyd. Haritann bulunduu yerde fotoraflar ekildi ve Mellaart tarafndan bir krokisi izil-
Maykop vazosu
55
Bedolina (Valcomonica) Haritas

talyann kuzeyindeki Valcomonicadaki kaya resimleri ilk kez 1932de yaymlanan bir bilimsel makaleyle duyuruldu. Blgedeki byk bir kayaya (4,1 x 2,3 metre) oyularak izilen harita, M 2500 civarna tarihlendirilmitir. Haritann orta ksmnda kare, dikdrtgen ve ovalimsi alanlar zikzak saylabilecek izgilerle birbirleriyle birletirilmi durumda. evrelerinde ise birka katl, atl evleri andran yaplar ve bir merdiven figr yer alyor. Bu alanlar etrafnda insan ve hayvan figrlerine de yer verilmi. Bilim evrelerince yaplan yorumlarda bu karmak izgilerin, Bronz anda o blgede toplu halde yaayan insanlarn bir tehlike annda takip edecei yollar ya da su kaynaklarn, kanallar ve tarlalar gsterdii ileri srlm.
Babil, Yorgan Tepe Haritas

Gasur ehri kalntlar, Kuzey Mezopotamyada, Babile yaklak 300 km. uzaktaki Kerkk yaknlarndaki Yorgan Tepede bulunuyor. Harvard niversitesinin 1930da Gasur ehrinde yapt arkeolojik kazlarda avu ii byklnde (6,8 x 7,6 cm) bir kil tablet bulundu. Akad Devletinin Sargon krall dnemine, M 2300leAadaki izim Bedolina Haritasndaki ayrntlar yanstyor. izimin altnda haritann kendisi grlyor.
Maykop vazosunun zerine kaznan haritann izimi
Dalarn hemen altndan kan ipe benzer iki hat kvrlarak, gl ya da deniz olma ihtimali olan yuvarlak bir alanda birleiyor. Nehirleri simgeledii dnlen hatlarn etrafnda aalar ve eitli hayvanlar izili. Ykseklii 9,6 cm olan vazodaki izimlerin kurgann etrafndaki blgeyi yanstt tahmin edilmi. Buradan hareketle de haritada yer alan dalarn Kafkaslar olduu dnlm. Maykop Vazosu, Rusyadaki St. Petersburg Devlet Mzesinde sergileniyor.
56
>>>
re tarihlendirilen tabletin zerine izilmi resim-haritann zerinde, blgenin baz zelliklerini anlatan yazlar ve yer adlar da yer alyor. Haritann ortasnda resmedilen evrili arazi 12 hektar (354 iku) ve sahibinin ad olan Azala haritann zerine yazlm. Bunlarn dnda tabletin sol altnda Mashkan-dur-ibla ifadesi yer alyor. Blgedeki baka kazlarda bulunan metinlerden, bu ifadenin bir yer ad olduu anlalm. ki yan sradalarla evrili blgenin ortasndan akan nehir ya da kanal, tabletin sonuna doru e ayrlyor. Krklar nedeniyle tabletin zerindeki yazlarn tm okunamad iin haritann tam olarak nereyi tasvir ettii anlalamyor. Ancak bilim insanlar haritann Yorgan Tepe evresindeki Gasur ehrini yanstt grnde. Akan suyun nehir mi yoksa kanal m olduu tartmal. Bununla beraber, nehir olduunu savunan evreler bu suyun, Kuzey Mezopotamyada delta oluturup e ayrlarak bir gle ya da denize dklen Frat nehri ya da Zagros ve Lbnan dalar arasndan Harran vadisinde akan baka bir nehir kolu olabilecei grnde. Ayrca haritay izen bilim insan-sanat, dnya haritaclk tarihinde bir ilk olarak haritasnn altna bat, stne dou, soluna da kuzey yazarak yn de belirlemi. Yani Babil Yorgan Tepe Haritas bilinen ilk ynlendirme rnei. Elimizdeki bilgilere gre harita Iraktaki Badat mzesinde.
Osman Hamdi Beyin Nippur Tapnak Saray Kazs tablosu
Nippur Haritas
Gnmzde Badatn 160 km gneydousunda yer alan Smer ehri Nippurda Pennsylvania niversitesinin yapt ilk kaz, 1888 ylnda Osmanl Devletinin izniyle balad. ki yl devam eden kazlar ressam ve arkeolog Osman Hamdi Bey gzetiminde yapld ve Osman Hamdi Beyin 1903 tarihli Nippur Tapnak Saray Kazs isimli resmiyle tuvale de yansd. Smerlerin bakenti ve kutsal merkezi Nippurda 1899da gn yzne karlan ivi yaz on binlerce kil tablet arasnda, ehir haritasn gsteren bir tablete rastland. 21 x 18 cm ebatlarndaki tablet zerine izilmi harita M 1500lere tarihlendirildi. Haritann zerinde Frat Nehri, kanallar, ehrin surlar ve yedi kaps, tapnaklar, ehir baheleri gibi yerler izilidir. Haritay izen bilim insan-sanat her bir yerin yanna Smerce
Eski Kanallar
Kuzey Tapna
ehir Kanal (tahminen)
Dur-An-Ki Ekur Eski Asur Saray nanna Tapna
Babil Yorgan Tepe Haritas (stte) Alttaki izimde haritadaki ayrntlar gsteriliyor. Kuzey
Frat Nehri
Nehir
ehir Park
r Nehi
Rabia Alabay
Dalar
Dal ar
Dou
Rabia Alabay
ehir Surlar (tahminen)
Bat
Nippur Haritasnn ayrntl izimi. Haritann kendisi arka sayfada.

57
Hermann Hilprechtin kaz buluntularna ilikin Explorations in Bible Lands during the 19th Century (19. Yzyl Boyunca Kutsal Kitap Topraklarnda ncelemeler) isimli yaynyla 1903te gerekleti. Nippur ehir Haritas, Almanyadaki Friedrich-Schiller niversitesinde bulunan Hilprecht Koleksiyonunda sergileniyor.
Msr Torino (Turin) Papirs

Gnmzde talyann Torino ehrindeki Msr Mzesinde sergilenen harita, 1820 ylnda talyan asll Fransz diplomat B. Drovetti tarafndan bulundu. Bilim evrelerince bilinen en eski jeolojik harita olarak kabul ediliyor.
Msr Torino (Turin) Papirsnn sergilendii mzede ekilmi bir fotoraf (altta). Sadaki izim, haritann zerindeki yazlar ve resimleri aklyor.
Msrn Dou lnde yer alan Hammamat Vadisinin topografik ve jeolojik zelliklerini gsteren harita bir papirs zerine izilmi. Boyu 41 cm, eni 2,82 m olan papirs byk lde zarar grm ve paralanm. Dolaysyla yer yer eksik. Bu nedenle haritann btnyle nereleri gsterdii bilinemiyor. Elde kalan paralarn grece eksiksiz ksmlarna gre, haritada hiyeroglif yazyla yerler ve yollar belirtilDenize ulatran yol Altn ileme blgesindeki evler Amas (?) Tepesi Saf Dadaki Amun Tapna
Ta-menti yolu
Nippur Haritasnn izildii kil tablet
Gm (?) ve Altn Dalar
ya da Akadca isimlerini yazm ve haritann ynlerini de belirtmi. Bilim evreleri ehir plannn geree uygun leklendirildiini kabul ediyor. Haritann dnyaya duyurulmas, kazya bakanlk eden
Altnn ykand dalar Denize ulatran dier yol Altn Dalar Tent-p-mer Gm (?) ve Altn yolu Dalar
58
<<<
mi. Bunlar arasnda denize gtren yol,altn dalar, altn ileme evleri gibi ifadeler var. talyann Torino ehrindeki Msr Mzesinde sergilenmekte olan Torino Papirs IV. Ramsesin hkm srd M 1151-1145 yllarna tarihlendirilmi.
Kil tablet zerine izilmi Babil Dnya Haritas
Babil Dnya Haritas

ngilteredeki British Museumda sergilenmekte olan Babil Dnya Haritas M 600lere tarihlendirilmi olsa da kendinden daha eski haritalardan daha mehur. Bunun sebebi bilinen ilk dnya haritas olmas. Haritann ne zaman ve kimler tarafndan ortaya karld bilgisi kaynaklarda yer almyor. Babil Dnya haritas 12,5 x 8 cm ebatlarnda bir kil tablet zerine yuvarlak ve dz planl olarak izilmi. ie iki emberden oluan haritann i emberinde dnya haritas yer alyor. kinci ember ise ac deniz ismiyle tanmlanan okyanusu simgeliyor. Haritada Babil lkesi merkeze alnm. emberin ortasnn biraz zerinde yatay bir dikdrtgen biiminde izilen Babil lkesinin etrafnda, kk yuvarlaklarla iaretlenen ehir devletler var. Bunlardan bazlar isimlendirilmi: Asur, Elam (haritada Habban) ve Urartu gibi. Bazlar ise sadece ehir olarak tanmlanm. emberin st snrnda yer alan dalarn (kaynaklara gre Zagros Dalar) hemen altndan paralel iki izgi halinde byk bir nehir akyor. smi belirtilmese de nehir Frat simgeliyor. Nehir, Babilin ortasn ap emberin alt ksmndaki dikdrtgenle gsterilen bir batakla dklyor. Batakln sol stndeki topraklar Bit Yakin olarak tanmlanm. lk emberle ikincisi arasnda kalan blge, Babil dnyasn btnyle kuatan okyanusu gsteriyor.
Haritann hemen stnde ve tabletin arka yzndeki ivi yazlarnda Babil dnyasna ait baz bilgiler yer alyor. n yzde eitli ehir ve yer isimlerinden sz edilmi. Arka yzde okyanusun evresinde izilmi olan ( gzlenebilir, drd krlm durumda) Yedi Adaya ilikin bilgiler yer alyor: rnein adalarn tmnn Babile olan uzakl eittir, Okyanusun tesindeki yerlerde efsanevi canavarlar yaamaktadr ve bu adalardan beincisi (en st noktada olan) gnein grnmedii yerdir.
d 4. A a
Dalar
5. Ada
3. Ada
ehir
Ac Deniz
ehir
Bit Yakin
2. A da
Ac Deniz
Habb an
Urar
Babil
tu
Asur
d 6. A
7. Ad
1. Ad
Babil Dnya Haritasnn tabletin st ve arkasndaki metinlere gre hazrlanm izimi
Kaynaklar Harwood, J., 100 MapsthatChangesthe World, StuikPublishers, 2006. Millard,A. R., Cartography in the Ancient Near East, TheHistory of Cartography, Cilt I, University of Chicago Press Books, 1987. Harrell, J. A. ve Brown, V. M., TheWorlds Oldest Surviving Geological Map: The 1150 B.C. Turin Papyrus from Egypt, TheJournal of Geology, Cilt 100, Say 1, 1992. http://www.arts.ucsb.edu/faculty/reese/classes/ papermaking/Dard%20Hunter_ %20Ts%27ai%20Lun.pdf http://www.ipst.gatech.edu/amp/collection/ museum_invention_paper.htm http://www.biologie.uni-hamburg.de/ b-online/library/history/tsailun.html http://www.infoukes.com/history/inventions/ http://whc.unesco.org/uploads/ nominations/1405.pdf http://www.yildiz.edu.tr/~gokgoz/ karto-ders-notlari/bolum-2.pdf http://www.geography.humanity.ankara.edu.tr/ ders_notu/COG120_2.pdf http://www.catalhoyuk.com/ http://www.naturalhistorymag.com/htmlsite/ master.html?http://www.naturalhistorymag.com/ htmlsite/0606/0606_feature.html
http://www.hermitagemuseum.org/html_ En/03/hm3_2_3a.html http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/ volltexte/2010/512/pdf/11_04_alexander_ bedolina.pdf http://www.archeocamuni.it/ seradinabedolina_en.html http://www.vallecamonicaunesco.it/ parco-seradina-bedolina.php?lang=en http://www.solakkedi.com/haritalar/mezopotamya/ mezopotamya.html http://www.historyfiles.co.uk/ KingListsMiddEast/MesopotamiaNippur.htm http://oi.uchicago.edu/research/projects/nip/ http://toplumvetarih.blogcu.com/ i-o-1500-lerde-nippur/596528 http://cartographic-images.net/ 101_Mesopotamian_City_Plan,_Nippur.html http://www.ancient-egypt.co.uk/ deir%20el%20medina/pages/deir_el_medina_ documents.htm http://www.britishmuseum.org/explore/ highlights/highlight_objects/me/m/map_of_the_ world.aspx http://www.armenica.org/ cgi-bin/armenica.cgi?=1=3==Historical%20 maps==1=3=AAA 59
Nasl alr?
Murat Yldrm
Haritalar
Haritalar arkadanzn yeni evini size tarif ederken izdii kroki kadar basit olabilir. Yok olmak zere olan trlerin corafi dalmn gsterecek kadar ok ve farkl bilgi de ierebilir. Hi phesiz haritalarn en etkileyici zelliklerinden biri boyutlu Dnyamz kt veya bilgisayar ekran zerinde iki boyuta aktarmaktaki baars. Dz bir kd hi kesmeden kresel bir kabuk haline getiremeyeceimiz gibi bir kre zerindeki resmi (ya da yerkrenin kabuundaki yer ekillerini) bozup deitirmeden, her noktann birbiriyle arasndaki mesafeyi veya ekillerin birbirine orann koruyarak, iki boyutlu bir haritaya aktarmak imknszdr. Bir balonun zerindeki resmin balon iik ve inik haldeyken ne kadar farkl olduunu hatrlayn. nik balonu ne kadar ekitirirseniz ekitirin, iik balondaki eklin aynsn elde edemezsiniz.
thinkstock
Enlemler ve Boylamlar
Haritalar insanlarn aradklarn kolayca bulabilmesini salamak iin bir koordinat sistemi ierir. Dnya haritas zerinde kolaylk salamas iin kullanlan hayali izgiler enlemler ve boylamlar olarak adlandrlyor. Yerkre zerinde bu izgiler dzenli ve birbirinden eit uzaklkta. Kuzey-gney dorultusunda uzanan boylamlarn hepsi ayn uzunlukta ve ekvatora dik. Ekvatora paralel olan enlemler doubat dorultusunda uzanyor ve kutuplara yaklatka ksalyor. Haritalar ise iki boyutlu olmalar sebebiyle enlem ve boylamlar dzgn yanstamaz.
thinkstock
60
123RF
Kresel yeryz haritas kk paralar halinde kesildiinde doruya yaklar. Fakat paralar birbirine bitimeyecei iin haritay kullanmak kolay olmayacaktr. Haritaclarn boyutlu Dnyay haritaya aktarrken bu bozukluklar kabul edilebilir lde tutmak iin uygulad yntemlerden biri farkl projeksiyonlar kullanmaktr.
nasil.calisir@tubitak.gov.tr
Farkl projeksiyonlar, farkl hatalar

Garip gelebilir ama modern haritalarmzn hepsinde sistematik hatalar var. Hem de haritann lei ne kadar byrse hata da o kadar byyor. Haritaclarn yerkreyi kda mmkn olduunca hatasz olarak aktarmak iin gelitirdii birok projeksiyon yntemi var, ama bunlarn hibiri mkemmel deil. Hepsi haritalarda gsterilenleri bir miktar bozuyor, haritadaki baz zellikler olmas gereken orandan daha byk grnrken bazlar da olduundan daha kk grnyor. Gnmzde genelde kuzey yarmkre baz alnarak yaplan konik projeksiyon kullanlyor. Bu sayfadaki ilk ekilde kresel haritadan kesilen dilimin iki boyutlu haritaya geirilirken nasl deitii grlyor. Kresel haritada Kuzey Kutbuna doru bir birine yaklaan boylamlar, kda aktarlrken dikdrtgene dnyor. Bu projeksiyon Dnyann kuzey yarm kresinin yzlmn gney yarm kreninkinden ok daha byk gsteriyor.
SPL
Harita Projeksiyon Aileleri

http://docs.qgis.org/2.0/html/en/_images/picture_5.png
Haritada korunmas, doruya yakn olmas gereken zellikler belirlenerek uygun projeksiyon yntemi seiliyor. Kresel haritada byklkleri birbirine eit grnen Kuzey ve Gney Amerika ktalarnn byklkleri arasndaki oran iki katna kyor. Afrika ktasndan byk grnen Grnlandn gerek yzlm Afrikann 10da biri kadar bile deil. Dier ekilde ise kullanlan harita projeksiyonlarnn genel bir snflandrmas var. Silindirik ve konik projeksiyon yerkre haritasna sadece bir hat boyunca deer. Doruyu da en ok bu hat boyunca yanstr. Teet projeksiyon harita ise yerkre haritasna sadece bir noktada deer. Bu projeksiyonlarn elde edilmesi aslnda saatler ve karmak algoritmalar gerektirebilse de basite bu projeksiyonlar yerkre iine konulan bir k sayesinde, seilen projeksiyon yntemine uygun bir ekilde yerletirilmi ktlara, ktalarn izdmlerinin aktarlmas olarak dnebiliriz.
61
Il ztrk
Marmara niversitesi Biyoloji Blm, Lisans rencisi
Sper Besin:
Chlorella
Yl 2070. Uzaya seyahatlerin yapld bir zamandayz. Eskiden Jetgillerin kulland uzay mekiklerine biniyoruz. Toplu tamada ise bunlarn daha genilerini kullanyoruz. Uaklara gerek kalmad. Robotlar bizimle beraber yayor. Robot ailelerden oluan komularmz var. Parlak metalik giysiler ok moda. Genler arasnda en popler olan dans ise robot dans. Okula gitmeden evrimii eitim alyorlar. Fakat yine de ok sosyaller. Geldik en nemli konu olan beslenmeye. Haplarla besleniyoruz. Sebze, meyve, et rnleri, st... Her eyin hap var. 2000li yllarn balarnda yaam olanlar, besinlerle ayn tad alabildiklerini sylyor. En temel besin maddemiz ise Chlorella haplar. Bu haplarn iinde Chlorella ad verilen bir mikroalg var. Bu mikroalg sayesinde ok daha gl, salkl, direnli oluyoruz ve erken yalanmyoruz. Gezegenimizin her yerinde Chlorella retim merkezleri var.
Adam Burton / Robert Harding World Imagery / Getty Images Trkiye
thinkstock
>>>
abi aslnda 2070te deilim. Gelecekten de gelmedim. Ben de sizin gibi 2013teyim ve uan bir aracm da yok. Yukardakilerin bir tanesi dnda hibir ey gerek deil. O tek gerek de Chlorella. Hem de yeni bir bulu filan da deil. Kendisi, bizden ok ok daha nce Dnyaya gelmi, ierdii ok yksek klorofil miktar nedeniyle adn klorofilden alm bir mikroalg.
Mikroalg, tek hcreli fotosentetik canllarn btnne verilen bir isim. Tek hcreden olutuklar gibi ayn trden bir ka hcrenin bir araya gelii ile koloni de oluturabilirler. Tatl ve tuzlu sularda yaayabilirler. Bu mikroskopik canllar, dier tek hcreliler gibi (protozoalar) serbest hareket edebilir. Beslenmek iin yksek yapl bitkilerin ihtiya duyduu tuzlara, karbondioksite, a ve suya ihtiya duyarlar. Kk, gvde ve yaprak gibi karmak ve makro yaplar bulunduramayacak kadar basit bir yaplar vardr. nanlmaz bir eitlilie sahip olan mikroalgler siyanobakteriler, klorofitler, kriptofitler, haptofitler, baz heterokontlar ve alveolatlar ierir. Mikroalg snfnda prokaryotik ve karyotik canllarn ayn anda yer alabilmesi, onun canl snflandrmasnn en geni ve zel gruplarndan biri olduunu bize anlatr. Chlorella 2,5 milyar yldr genetik yaps deimemi, nadir bir canl tr. Doadaki en yksek klorofil kaynakl sebzelerden yaklak 22 kat fazla klorofil ieriyor. oalma hz hayli yksek, 16 ila 20 saat iinde tek hcre drde blnyor. ok sert ve kaln bir d kabuu var. zellikleri bunlarla da snrl deil. Yirmiden fazla vitamin ve mineral, nkleik asitler, enzimler, doal beta karoten ve ham lif ieriyor. Vcuda alnan bu bileikler hcre yenilenmesinde, enerji retiminde, protein ve amino asit mekanizmasnda ve vcudu eitli toksik maddelerin etkilerinden arndrmada grev alyor. erdii nkleik asitler bu bitkinin hzl oalmasn ve hcrelerin kendini yenileyip genletirmesini salyor. Selloz eperi ise sindirim sistemindeki ar metallere ve zararl kimyasallara yaparak onlar vcuttan uzaklatryor. Chlorellann geliim ve byme, baklk sistemini glendirme, mide ve barsaklarda hazm kolaylatrma gibi baka faydalar da olduu aratrmalar sonucu renilmi. Yani vcutta tam bir denge ve dzen salyor. Gnmzde alminyum folyo, pet ieler ve asitli ieceklerin kutular gibi pek de evreci olmayan rnler nedeniyle evremizde ve dolaysyla vcudumuzda zararl madde birikimi artyor. Yaplan aratrmalarda Alzheimer hastalarnn da beyinlerinde alminyum fazlal tespit edilmi. Bu balamda, Alzheimer hastalnda Chlorella eperinin tedavi edici zelliklere sahip olduu kefedilmi.
thinkstock
thinkstock
63
Chlorella
<<<
thinkstock
Gnlk Diyetimizde Chlorella ve Chlorella iftlikleri

Bilim insanlar Chlorellann yeteneklerinin farkna vardnda Chlorella zerinde birok aratrma yapm ve Chlorellay gnlk diyetimize katmak iin bir hayli almlar. Bu almalarn sonucunda ise hlihazrda retimi ve sat yaplan Chlorella haplar gelitirilmi. Doal rnlere ve doal yaama en ok zen gsteren lkelerden biri olarak Japonya da bu zel bitkiyi gzden karmam. Chlorella iftlikleri kurmu ve ilk olarak 1955 ylnda Tokyoda retim yapmaya balamlar. Bu iftliklerde ylda 30 ton Chlorella retimi yaplyor. Havuzlar iinde retilen Chlorellalar srekli kartrlyor. Bunun nedeni Chlorella hcrelerinin gne ndan ayn miktarda yararlanabilmesini salamak. Chlorella haplar sadece Japonyada ticari amala retiliyor. Nobel dll Otto Warburg 1919da yaymlad almasnda yeil mikroalg Chlorellay yetitirdiini bildirmiti. Alman bilim insanlar I. ve II. Dnya Savalar srasnda gda skntsn hafifletmek amacyla Chlorellay yakndan inceledi. 1950li yllarda Alman bilim insanlarnn brakt almay Washington Carnegie Enstits ticari amalarla devam ettirdi. Japonyada sava sonrasnda yaanan gda ktl sonucunda Japon hkmeti de Chlorellay yetitirip ticari amala kullanm. Belki ileride Jetgillerin yaad gibi bir Dnyada yaarz. Ama ne ekilde yaanrsa yaansn asl ama doaya en az hasar verecek ekilde yaamak olmal. Yeil mikroalg Chlorella gibi, asrlardr bu Dnyada bizimle beraber yaayan ok sayda zel canl var. Bu canllarla birlikte yaamay renerek daha uzun ve salkl yllar geirebiliriz. Yeil mikroalgin kirlenen doamz, dolaysyla bozulan vcut dengelerimizi iinde yaadmz ekolojik koullara ramen bir nebze olsa da temizleyip dzeltebileceini umut ederek, doaya uyum salamann her zaman en mantkl yol olduunu sylemek istiyoruz. Umarm siz de tandmz mikro canavar sevmisinizdir. Hep birlikte yeil ve salkl gnlere...
Kaynaklar http://www.naturalnews.com/034109_chlorella_superfood. html#ixzz2KsnC6DYb http://en.wikipedia.org/wiki/Chlorella
Gemiten Gelen Kk Yeil

Ekolojiye katks ok byk ama bu tatl su yosununun adnn anlam kk yeil. Hollandal biyolog Beyerinck tarafndan 1800 ylnda kefedildi. Chlorella faydalarnn kefedilmesi amacyla tbbi adan birok kez incelenmi. Rockefeller Vakf, Pasteur Enstits ve NASA da Chlorella zerine youn almalar yapt. Hatta Chlorellann yeteneklerinden NASA astronotlarnn da faydaland sylenir. ok youn oksijen retebilme kapasitesi nedeniyle uzay deneylerinde de kullanlan Chlorelladan yaplan haplarn astronotlarca kullanld belirtiliyor.
64
Yayn Dnyas
yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
artc ve karmak fikirleri en basit ifadelerle anlatmadaki yeteneiyle bilinen nl bilim yazar ve astrofiziki John Gribbin, oklu Evrenler kitabnda okuyucuyu gerekliin snrlarna doru sra d bir yolculua karyor. Kuantum fizii, termodinamik, sicim kuram ve evrenin doas hakkndaki en yeni aratrmalar ele alarak, gncel kozmolojiye yapt bu harikulade gezinti ayn zamanda yerleik bilim dnyasnn tesine, kuramsal fizikilerin henz sormaya balad hayret verici sorulara doru yol alyor. Eer evrenimiz boyutlu ve sonsuz ise, nasl baka bir eyin iinde olabilir? Bu alternatif evrenlerin birine seyahat etmek mmkn mdr? Paracklar oraya her an seyahat ediyorlar mdr? Bilim adamlar oraya gidemedikleri halde oklu Evrenin varln nasl kantlayabiliyor? Popler bilim aheseri - Sunday Times (Londra) Gribbin her eyi ok sade bir slupla anlatyor, tek bir denklem kullanmadan. - David Goodstein, The New York Times Book Review cabnda motor tamircisi, boyac, elektriki, elektroniki, terzi, yelken tamircisi, armador. nk denizin ortasnda btn bu saylanlar yapacak birilerini arma imkn kolay kolay bulunamaz. Buna karlk yukarda sraladmz btn bu beceriler zaman iinde deneme yanlma metodu ile renilebilir.
oklu Evrenler
John Gribbin eviri: Emin Karabal Alfa Bilim, Eyll 2012 Evrenimiz birok evrenden sadece biri midir?
zgr Deniz Tezcan 1972 Ankara doumlu. 1997de Ankara niversitesi Tp Fakltesinden mezun oldu. 2001de Beyolu Eitim ve Aratrma Hastanesinde aile hekimlii alannda uzmanln tamamlad. 2002den bu yana Vehbi Ko Vakf Amerikan Hastanesinde alyor. Denizle ilikisi ocukluunda balk tutmakla balad. Sonralar serbest dal, aletli dal ve yelkenle devam etti. Meslek yaam sresince tehlikeli, zehirli deniz canllarna ve deniz kaynakl zehirlenmelere, yaralanmalara zel ilgi duydu, bu konularda aratrmalar yapt.
Ancak denizlerde kar karya kalabileceimiz salk sorunlar iin byle bir yntem sz konusu olamaz. Denizin ortasnda baz salk sorunlar ile mrnzde bir kez kar karya kalabilirsiniz ve bu srada yapabileceiniz en ufak bir yanl, sorunu daha da bytp trajik bir hale dntrebilir. Denizciler in Pratik Salk Rehberi, denizlerde karlalabilecek eitli problemler karsnda neler yaplmas gerektiini gsteren bir kaynak kitap olarak hazrland. Kitabn yazar Dr. zgr Deniz Tezcan, mesleki yaamnn byk blmn acil servis doktoru olarak geirmi ve bu srada binlerce olayla karlam. Ayrca iyi bir yelkenci ve denizci. zetle bu kitap kendisi de denizci olan bir tp uzman tarafndan zenle hazrlanm ve herkesin anlayabilecei ekilde kaleme alnm.
odern fiziin en byleyici gizemleri bize bunu gsteriyor gibi. Dier evrenlerin bizden nce geldii, bizimkinin yan sra szld veya bizimkini yanstt ne kadar imknsz gzkse de buna dair kantlar artc biimde ikna edici.
Dr. John Gribbin Tam zamanl bir bilim yazar olmadan nce Cambridge niversitesinde Astrofizik Blmnde eitim grd. Nature ve New Scientist iin almalar yapan Gribbin ayrca The Times, The Guardian ve The Independenta bilim dalnda yazd makalelerle katkda bulundu. Ayrca BBC Radyo 4 iin de pek ok bilim dizisi hazrlad. John Gribbin yazlar nedeniyle ngiltere ve ABDde pek ok dl ald. u anda Sussex niversitesinde Astronomi Blmnde misafir aratrmac olarak grev yapyor. Yaymlanan pek ok kitabndan bazlar: In Search of Schrdingers Cat (Schrdingerin Kedisinin Peinde, Metis Yaynlar, 2010), Stephen Hawking: A Life in Science (Michael Whitela birlikte) (Stephen Hawking: Bilim Dnyasnda Bir Hayat, nklap Kitabevi, 2005), In Search of SUSY (Susynin Peinde: Spersimetri ve Her eyin Kuram). John Gribbin Innervisions da (gr) dhil olmak zere pek ok bilimkurgu eserinin de yazar. Dou Sussexte yaayan Gribbin evli ve iki ocuk babas.
Denizciler in Pratik Salk Rehberi

Dr. zgr Deniz Tezcan Naviga Yaynlar, 2013 Denizci, teknesinin her eyi olmak zorundadr.
65
zlem Ak kinci
Uyumasak Olmaz m?
Uyku ya da neden uykuya ihtiya duyduumuz biyolojinin en byk gizemlerinden biri. Bu gizemin ipular ise beyinde sakl. Yaammzn te birini uyuyarak geiriyoruz. Uzun sre uyumadmzda ise hastalanabiliyoruz. Neden uyuma ihtiyac duyduumuz ise henz tam olarak bilinmiyor. Neden uyuyoruz? Aslnda bazlarna gre cevap gayet ak ve basit: Beynimiz ve bedenimiz uyku esnasnda dinleniyor ve uyku srasnda bir anlamda bir bakm mekanizmas alyor. Fakat neden bu mekanizma biz uyankken almyor?
yku canllar arasnda en yaygn ve en gerekli olgu. Meyve sinekleri ve yuvarlak solucanlar bile etkinliklerinin en aza indii, uyku benzeri bir dnem yayor. Yani uyku en basit hayvanlar iin bile bir gereklilik. Fakat aratrmalar hayvanlar dnyasnda uyku alkanl ile fizyolojik ihtiya arasnda ak bir bant olmadn gsteriyor. Hatta canllarn uyku dzeninde artc eitlilikler var. Baz yarasalar gnde 20 saati uykuda geirirken, otlayan bykba memelilerin gnde 4 saatten daha az uyuma eiliminde olduu biliniyor. Atlar ayakta birka dakika kestirmek kouluyla gnde toplam 3 saat uyuyor. Baz yunus ve balina trlerinin yeni doanlar ve anneleri, doumdan sonra yaklak 1 aya kadar uyank kalabiliyor.
Btn bu eitlilik uykunun evrensel ve tek bir ilevi olduu dncesini zayflatyor ve byle bir ilevi kefetme umutlarn da azaltyor. Pennsylvania niversitesinden Marcos Frank uyku srasnda meydana gelen bedensel deiikliklerin trler arasnda ok byk farkllklar gsterdiini sylyor. Frank bugne kadar incelenen hayvanlarda grlen tek ortak zelliin ise beynin uykudan etkilenmesi olduunu belirtiyor. Uykunun en net zellii, uyku srasnda bilincin kaybolmas ya da en azndan baz hayvanlarda bilincin en dk seviyede etkin olmas. Dier bir nokta ise uykusuzluun sadece insanlarda deil rnein farelerde, meyve sineklerinde ve incelenen baka pek ok trde de bilisel zayfla neden olmas.
alamy
Sekiz saatlik bir gece uykusu be ya da alt evreden oluur. Yava dalga uykusunun en yararl uyku evresi olduu dnlyor.
Beyin etkinlii Evre Uyanklk Rya Daha yaygn olarak REM srasnda olmakla beraber her evrede grlebilir. Gei evreleri Alfa beyin dalgalar Uyankkenkine benzer hzl beyin etkinlikleri Kas gevemesi Hafif uyku REM Evre 1 Birinci kinci nc Drdnc Beinci
Evre 2
Yava dalga uykusu Bakm ve onarm
Yava derin uyku, delta beyin dalgalar
Evre 3
4 Zaman (saat)
66
><
Evre 3 veya derin uyku diye bilinen yava dalga uykusunda, beyindeki elektriksel dalgalar kolayca saptanabiliyor. Bu evre rnein hzl gz hareketi evresi gibi uykunun dier evleri arasnda grlyor. Uykuda ne olup bitiyorsa bu yava dalga uykusu srasnda olduu dnlyor. Bu srada beynin etkinlii uyank olunduu zamanki etkinliinden ok farkl grnyor. Ayrca uyku ihtiyacnn en fazla olduu ann banda dalgalar daha bykken, daha sonra yava yava klyor. Normalden fazla sre uykusuz kalndktan sonra uykuya dalndnda ise kk yava dalgalar daha ok byyor. Uyku ile ilgili farkl iki aklama var: Bir grup uykunun tamamen beynin tamiri ve bakmnn salanmasyla ilgili olduunu dnrken, dier grup uyku srasnda beynin benzersiz, etkin bir ilevi olduunu dnyor. Bir zamanlar gndemde olan fikir ise uyank olunan saatlerde bir eit toksinin biriktii ve belli bir dzeye ulatnda uykuya kar konulamad ynndeymi. Ancak byle bir madde hi bir zaman tespit edilememi. Bakm kuramnn modern hali ise beynin ileyii iin gerekli proteinler, RNA ve kolesterol gibi byk molekllerin gn boyunca tkendiini ve uyku srasnda bunlarn seviyesinin arttn sylyor. Hayvanlar zerinde yaplan aratrmalara gre bu byk molekller yava dalga uykusu srasnda retiliyor, ama bu molekllerin dzeyinin uyku zerine bir etkisi yok. Beynin bellekle ilgili ilevini gerekletirmesinde de uykunun rol oynadna dair salam kantlar var. renilmi ya da yaanm bir ey bellek sayesinde zihinde tutulabilir. Bilgiler 30 saniyeden daha az sre bellekte tutulacaksa ksa sreli bellekte tutulur, ama bilgiler ya da deneyimler 30 saniyeden balayarak tm yaam boyunca bellekte tutulacaksa uzun sreli bellekte tutulur. Hayvanlar ve insanlarla yaplan deneylerde, bir ey rendikten sonra uyunduysa, uyanldnda renilenlerin daha gl hatrland grlm. Bu yzden pek ok laboratuvar bellek sistemlerinin uyku srasnda nasl gncellendiine odaklanmaya devam ediyor. Fakat 2003 ylndan beri yeni bir fikir nem kazanm. Bu fikir sinir hcreleri arasndaki iletiimi salayan balant noktalaryla yani sinapslarla ilgili. Yeni anlar olutuunda sinir hcrelerinin sinapslar daha gl hale geliyor. Fakat bu ilem ok enerji gerektirdiinden srekli gerekletirilmesi sz konusu deil. nk o zaman sinapslarn ypranaca dnlyor. Peki, sinapslar ypranmadan belleimizdeki anlar nasl korunuyor? nerilen zm yava dalga uykusunda. Sabah uyandmzda her sinapsn 100 birim gc olduunu varsayalm. Akam olduunda gn boyunca oluan anlardan ya da rendiklerimizden dolay sinapslardan biri gleniyor ve gc 100 birimden 150 birime kyor, dierinin gc ise 100 birimde kalyor. Uykunun yava dalga uykusu evresinde gn iinde oluan anlarnn kaybedilmemesi iin her iki sinapsn da gc orantl bir ekilde azalyor. Sabah olduunda iki sinapsn toplam gc bir nceki gnk toplam glerine eit oluyor. Bylece uyuduumuzda beynimizin yeni oluan anlarla ar yklenmesi nleniyor. Bu yeni kurama gre ite uyku bu yzden gerekli.
Beynin her gn yeniden oluan anlarmzla ar yklenmesine engel olmak iin uykunun gerekli olduunu neren yeni kuram Bellek Bankas
100 100
Sabah Gece
80 120 100 150 Sabah
Akam
80 120
Sinaptik homeostazis denen bu kuram destekleyen pek ok kant var. nsanlarda yaplan beyin tarama almalarnn sonularna gre, gri madde gn sonunda balangcndan daha fazla enerji kullanyor. Wisconsin-Madison niversitesinden Giulio Tononi ve Chiara Cirelli farelerle ve meyve sinekleriyle yaptklar aratrma sonucunda sinaptik gcn uyankken arttn, uyku srasnda dtn tespit etmi. Aratrmaclar insan yeni bir ey rendiinde, renmeden sonraki uyku srasnda beynin renme srasnda kullanlan blmnn daha youn biimde yava dalgalar rettiini grm. Sinaptik homeostazi kuram herkes tarafnda kabul grmese de dikkatleri zerine ekmi grnyor. Almanyadaki Tbingen niversitesinden Jan Born u an bu kuramn uyku konusunda aratrma yapan aratrmaclar arasnda en etkileyici kuram olduunu belirtiyor. Tononi ve Cirellinin aratrmalarnn ileriki aamalarnda mekanizma hakknda daha detayl bilgiler edinilecei de umut ediliyor.
Kaynaklar http://www.newscientist.com/article/mg21729021.700-sleep-why-do-we-need-it.html 67
Adil Denizli Glsu ener Erdoan zgr

Hacettepe niversitesi Kimya Blm Hacettepe niversitesi Nanoteknoloji ve Nanotp Ana Bilim Dal
Zararlarna ramen vazgeilemeyen tarm ilalar: Pestisitler
Pestisitler ykandktan sonra bile yiyeceklerimizde bulunabilir, vcudumuzda yllarca kalabilir, rzgr ve suyla kilometrelerce uzaa tanabilir.
estisitler, zararl organizmalar ldrmek ve kontrol altna almak iin kullanlan kimyasal maddelerdir. Kullanm amacna gre insektisit (bceklere kar), herbisit (yabani otlara kar), fungusit (mantarlara kar), bakterisit (bakterilere kar), rodentisit (kemirgenlere kar), akarisit (akarlara kar), algisit (alglere kar) olarak snflandrlrlar. Pestisitlerin ok eskiden beri kullanld biliniyor. Smerler yaklak 4500 yl nce insektisit, inliler ise 15. yzylda bahe zararllarna kar civa ve arsenik kullanm. 19. yzyldan itibaren kimya endstrisindeki gelimelere paralel olarak, farkl trde kimyasal maddeler pestisit olarak daha fazla kullanlmaya balanm. II. Dnya Sava esnasnda bilimsel aratrmalar pestisitlerden biyolojik silah retimine ynelmi. Bu da pek ok sentetik pestisitin retimine neden olmu. 1940l yllardan itibaren pestisit kullanm hzla artm. DDT (Diklorodifenil trikloroetan), aldrin ve dieldrin, endrin kullanlan sentetik pestisitlerden bazlardr. DDT, strojenik olduu ve besin zincirinin tepesinde birikerek memelilerde ve kularda reme sistemini etkiledii bildirilene kadar en yaygn kullanlan pestisitlerden biriydi.
Oral Kat Sv <20 20-200 >2001 >3000 <5 5-50 >501 >2000
Dermal Kat <10 10-100 >1001 Sv <40 40-400 >4001 -
Son derece tehlikeli Hayli tehlikeli Az tehlikeli Ksa sreli tehlike grlmesi olas deil
Orta derecede tehlikeli 50-500
200-2000 100-1000 400-4000
2006-2007 Yllarnda Dnya Pestisit Tketimi Yl ve Pestisit Tr Dnya Pazar Milyar Dolar % 2006 Herbisitler nsektisitler Fungusitler Dier Toplam 2007 Herbisitler nsektisitler Fungusitler Dier Toplam 15,512 11,158 9,216 3,557 39,443 39 28 23 9 950,73 404,60 234,96 773,37 40 17 10 33 100 14,247 10,259 7,987 3,320 35,814 40 29 22 9 915,35 433,13 235,41 773,37 39 18 10 33 100 Dnya Pazar Milyon Kg %
100 2357,32
100 2363,67
kler sinir sisteminde, duyu organlarnda, solunum sisteminde (akcier fonksiyonunu azaltarak) olumsuz etkilere sebep olduu biliniyor. Cilt iltihaplanmas (dermatitis), ba ars ve bulant gibi olumsuz etkiler de rapor edilmitir. Karbamat ve organofosfat (diazinon, orten, malation, parathion vb.) ieren insektisitler, hastalklara neden olan insektisitlerdir. Organofosfatlar sinir sisteminde kolinesteraz enziminin etkinliini engeller. Kolinesteraz inhibisyonu, nron sinapslarnda ve nromuskler (sinirlerin ve kaslarn birlikte olduu) kavaklarda asetilkolin birikmesine ve asetilkolin almalarnn ar uyarlmasna yol aar.
Pestisitlerin nsan Salna Etkileri

Zararllarn bertaraf edilmesi amacyla retilen pestisitlerin bilinsiz kullanm, insan saln ve evreyi tehdit eden pek ok olumsuz etkiyi de beraberinde getiriyor. ok fakl pestisit tr bulunduu iin pestisitlerin canl organizmalar zerindeki etkileri hakknda genelleme yapmak hayli zor. Ancak evre sularna karan pestisit kalntlarnn, olumsuz etkilerin temel kayna olduu biliniyor. Yasaklanm zehirli kimyasal maddelerin kullanm, yanl uygulama teknikleri, bakmsz ve uygun olmayan pskrtme cihazlarnn kullanm, yetersiz depolama uygulamalar ve eski pestisit kaplarnn gda ve su depolamak iin yeniden kullanm pestisitlere maruz kalma riskini artryor. Bu kimyasal maddelere maruz kalnmasnn kardiyovas-
Pestisitler tarmsal rnlerin kalitesini ve retim verimini artrmak iin kullanlyor. Ekonomik oluu, igc tasarrufu salamas, zararllarn sebep olduu olumsuz etkileri engellemesi veya azaltmas pestisit kullanmn cazip hale getiriyor.
Asetilkolin birikimine bal olarak ortaya kan etkiler, merkezi sinir sisteminde (MSS), solunum sistemi ve kalp damar sisteminde ortaya kar. Serum asetilkolinesteraz dzeyinin llmesi, hastaln seyrinin belirteci olarak kullanlr. Organofosfatlar eritrositlerin (krmz kan hcreleri) zar zelliklerini deitirerek eritrosit fonksiyonunu engeller. Sinir gazlarnda bulunan asl zehirler de organofosfatlardr. Solunum ya da cilt yoluyla emilim sonucunda dakikalar iinde lme yol aarlar.
69
*LD50:Toksik bir maddenin ortalama ldrc dozu
>>>
evre Koruma rgt (EPA) tarafndan yaymlanan rapora gre dnya genelinde toplam pestisit kullanm 2006 ylnda 2,357 milyar ton, 2007 ylnda 2,363 milyar ton olmu. Bunun mali karl ise 2006 yl iin 35,814 milyar dolar, 2007 yl iin de 39,443 milyar dolar. Tabloda da belirtildii gibi %40lk bir payla herbisitler birinci srada, onun ardndan %29 ile insektisitler ve %22 ile fungusitler geliyor.
WHO Snflandrmasna Gre Pestisitlerin Ksa Sreli Zehirlilik Miktarlar LD50 farelerde (mg/kg) Snflandrma
Zararlarna ramen vazgeilemeyen tarm ilalar: Pestisitler EPA snflandrmasna gre pestisitlerin (gz ve deri etkileri) akut toksisite miktarlar Sinyal Kelimeler Faredeki akut toksisite Gz etkisi Tehlikeli EPA Snflandrmasna Gre Pestisitlerin Ksa Sreli Zehirlilik miktarlar Sinyal Kelimeler Faredeki akut toksisite Oral LD50 (mg/kg) Tehlikeli Uyar Dikkat Dikkat <50 50-500 500-5000 >5000 Dermal LD50 (mg/kg) <200 200-2000 >20000 Solunumla LD50 (mg/L) <0,2 0,2-2,0 Dikkat >20 Uyar Kornea saydamlnn azalmas, 7 gn iinde geri alnamaz Yaklak 7 gn sren tahri Deri etkisi Ypratc
Sulardaki Pestisit kirlilii

Su yollarnn pestisitlerle kirletilmesinin etkileri de anlalmaya balanmtr. Herbisitlerin zellikle baz sucul mikroorganizmalar iin zehirli olduu, fotosentezi bozduu (rnein atrazin adl kimyasal maddenin elektron akn nleyerek fotosistem IIdeki etkinlii azaltmas) gsterilmitir. Sucul ekosistemde mikroorganizmalar birincil retici olduklar, besin zincirinde grev aldklar ve ayrmaya yardmc olduklar iin hayli nemlidir. Pestisitlerin sucul sistemdeki miktarnn fazla olmas mikroorganizmalar olumsuz etkileyerek ekosistemin dengesini bozar. Sazan balnn cinsiyet hormonlar ile ilgili bir almada, pestisitlerin erkek ve dii balklarda strojen/testosteron orann deitirebilecei, sistemde anormalliklerin oluabilecei belirtilmitir. Pestisitler tarlalarda, bahelerde, parklarda ve dier alanlarda kullanldnda kimyasal kalntlar oluur. Bu kalntlar derelere, gllere ve nehirlere tanr. Benzer olarak kentsel ve krsal alanlardaki imlerde pestisit kullanldnda yamur, bir ksmn sokaklardaki kaldrmlara tayabilir. Pestisitlerle kirlenmi su, giderlerden ve borulardan geerek yakndaki derelere ve nehirlere ulaabilir. Pestisitlerin bir ksm topraktan szlerek yeralt sularna da ulaabilir. Az miktar da atmosferde buharlap tekrar ya olarak karaya debilir. Sonu olarak pestisitler yaygn olarak nehirlerde, akarsularda, gllerde ve hatta ime sularnda bile bulunabilir.
72 saatlik srede gzlenen iddetli tahri
Dikkat
7 gnlk sre iinde 72 saatlik srede iyileen tahri gzlenen tahri Tahri gzlenmez 72 saatlik srede gzlenen hafif tahri
2000-20000 2,0-20
Maruz kalnan doz ve sre fark, kullanlan pestisit trnn zehirleme etkisindeki farklar ve pestisit uygulanan tarmsal alanlarn corafik ve meteorolojik zelliklerinin farkl olmas, pestisitlerin insan sal zerindeki olumsuz etkilerini belirler. Pestisitlerin ticariletirilmesi iin insan sal zerindeki olumsuz etkilerinin bilinmesi gerekiyor. Bu veriler genellikle ksa sreli zehirlilik, uzun sreli zehirlilik, kansere neden olma, teratojenite (teratojen bir maddenin kullanm sonucu anne karnndaki bebekte meydana gelebilecek bozukluklar), reme gibi konulara odaklanan evre Koruma rgt (EPA) ve Dnya Salk rgtnn (WHO) belirledii eitli testlerle elde ediliyor (yaplan testlerde memeli modeli olarak fareler ve baz durumlarda da kpekler ve tavanlar kullanlyor).
Artan pestisit tketimi sadece insan saln deil ayn zamanda doal yaam ve hassas ekosistemi de olumsuz etkiliyor. Tarmsal alanlara, ormanlara ve bahelere uygulanan pestisitler, insan sal ve evre iin makul bir kesinlik ve en az riskle i grmek zere gelitirilmi olmalarna ramen, ou zaman zararllarn doal dman olan organizmalar da ldryor. Ayrca zararllarn pestisitlere kar diren kazanmasna da sebep oluyor.
70
<<<
eitli etkenler sonucunda evre sularna ve topraa karan pestisit kalntlarnn hidrolizi, oksidasyonu ve fotokimyasal bozunumu pestisit dnm rnlerinin olumasna neden olur. Son yllarda yaplan evre aratrmalarnn byk bir ksm bu dnm rnlerini zerinedir, nk bu dnm rnleri pestisitler kadar zehirli, hatta daha da zehirli olabilir. Ancak pek ounun sebep olduu etkiler bilinmiyor. Bu nedenle EPA kirletici aday listelerine bu kimyasal maddeleri de (rnein asetoklor etanslfonik asit, 3-hidroksikarbofuran) ekledi. Sulardaki pestisit miktar arazi kullanm ve pestisit kullanm yntemine gre hem corafi hem de mevsimsel olarak farkllk gsterir. Akarsularda ve yeralt sularnda en ok bulunan pestisit trleri tarmsal alanlarda herbisitler, kentsel alanlarda ise insektisitlerdir. Pestisit deriimleri yllara, ya eitliliine, mevsimlere ve tarmsal uygulamalara gre de deiir. nsanlar, her gn en fazla su tketir. me suyu yerst ve yeralt suyu gibi farkl kaynaklardan elde edilir. me suyunun kalitesinde ve ierdii pestisit kalntlarnda corafi ve mevsimsel olarak farkllklar olur. Bu farkllklar ve elde snrl bilgi olmas nedeniyle, pestisitlere sular araclyla maruz kalmann salk zerindeki etkileri tam olarak bilinmiyor. Ancak triazin grubu herbisitler, rnein atrazin ile kirlen-
mi sularn iildii lkelerde gs kanseri vakalarnn artt, bebeklerin dk kiloda doduu, erkeklerin sperm saysnda azalma grld bildirilmi. Dnya nfusunun giderek artmas, tarm alanlarnn da giderek azalmas besin talebinin karlanmas zorluunu da beraberinde getiriyor. Bu da pestisit uygulamalarn cazip klyor. Bu konuda sorulmas gereken, kabul edilebilir riskin ne olduu ve riskin nasl en aza indirilebileceidir.
Kaynaklar Curwin, B. D., Hein, M. J., Sanderson, W. T., Nishioka, M. G., Reynolds, S. J., Ward, E. M., Alavanja, M. C., Pesticide Contamination Inside Farm and Nonfarm Homes, Journal of Occupational and Environmental Hygiene, Cilt 2, Say 7, 2005. Damalas, C. A. ve Eleftherohorinos, I. G., Pesticide Exposure, Safety Issues, and Risk Assessment Indicators, International Journal of Environmental Research and Public Health, Say 5, 2011. Grube, A., Donaldson, D., Kiely, T. ve Wu, L., Pesticides Industry Sales and Usage, 2006 and 2007 Market Estimates, U.S. Environmental Protection Agency, 2011.
Glaser, A., Threatened Waters, Turning the tide on pesticide contamination, Beyond Pesticides, Cilt 25, Say 4, 2006. Tuncok, Y., Kalkan, S., Murat, N., Arkan, F., Guven, H., Aygoren, O. ve ark., The effect of the nitric oxide synthesis inhibitor L-NAME on amitriptyline-induced hypotension in rats, Clinical Toxicology, Cilt 40, Say 2, 2002. Worek, F., Kirchner, T., Backer, M., Szinicz, L., Reactivation by various oximes of human erythrocyte acetylcholinesterase inhibited by different organophosphorus compounds, Archives of Toxicology, Cilt 70, Say 8, 1996.
71
Matematik Havuzu
Ali Doanaksoy
Usta Kaptanlar
ENGZ ULUAY: 1914-1990 yllar arasnda yaad. Beikta doumlu Cengiz Uluayn babas kimya profesr rgpl Ahmet Vefik Uluay, annesi Fazilet Uluaydr. niversiteye kadar olan tm eitimini stanbulda yapt ve stanbul Saint Joseph Lisesini bitirdikten sonra Columbia niversitesinde inaat mhendislii okudu. Yksek lisansn ayn niversitede darbe konulu tezi ile 1943 ylnda tamamlad. Bu tezde ele ald problemin zm kinci Dnya Savanda ABD tarafndan top atlarnda kullanld.
Babasnn istei ile mhendis olmasna ramen kklnden beri matematie duyduu ilgiyi hi kaybetmedi. te kendi ifadeleri: unu anladm ki, matematik bilmeden hukuk ve sosyoloji dhil hibir ilim daln yeterince ve gereince anlamak mmkn deildir. Hatta aka ifade edeyim, her fikir matematik formlasyon iinde ifade edilebildii kadar fikirdir. Matematik formlasyon iine girmeyen dnceler, fikir deildir, uralmaya demez eylerdir. Her fikrin baz aksiyomlara oturtulmas gerekir. Bu oturtmadan sonra matematik formlasyona geilir. Bu dnceyi ilk ortaya atan da Descart olmutur. Mhendislik mahhas bir ey. Matematiin meyvesi bir yerde. Yalnz, sadece mahhas kalnrsa ktleme ve kabalama mukadderdir. 1946 ylnda Columbia niversitesinde On Schwarz transformation and its applications to the theory of elliptic functions (Schwarz dnmleri ve eliptik fonksiyonlar teorisine uygulamalar) adl tezi ile doktora derecesini ald. 1946-1948 yllar arasnda Princetonda Einstein Enstitsnde grev yapan ilk Trk oldu. 1958 ylnda ODTnn kurucular arasnda yer ald ve Fen Edebiyat Fakltesinin kuruculuunu stlendi. 1958-1964 yllar arasnda ODT Fen Edebiyat Fakltesi dekanln yapt ve Dekanlar Konseyi Bakanln yrtt. 1961 ylnda ODT Rektr vekillii grevini yapt ve ayn yllarda TBTAK kurucular arasnda yer ald. Yazd kitaplarn tm alannda ok nemli olmutur. Bu kitaplardan biri olan Fonksiyonlar Teorisi ve Riemann Yzeyleri isimli kitap ABD Parlamento Ktphanesi tarafndan istenmi ilk Trke eserdir.
72
Elence Havuzu
SIFIR TOPLAMLI OYUN
ki oyuncu {4, 3, 2, 1, 0, 1, 2, 3, 4} kmesinden srayla birer say seer (seilen saylar kmeye geri konmaz). Elindeki saynn toplamn sfr yapan ilk oyuncu oyunu kazanr. Herhangi bir oyuncunun kazanmasn garanti edecek bir strateji var mdr?
ANSLI BLETLER
Seri numaralar drt rakamdan oluan biletlerin ilk iki rakamnn toplam, son iki rakamnn toplamna eit ise bu biletleri ansl Biletler olarak adlandralm. Ka farkl ansl Bilet olduunu bulabilir misiniz? Benzer bir oyunu seri numaralar alt rakamdan oluan biletler iin oynayalm. Buradaki ansl Biletler ilk rakamnn toplam, son rakamnn toplamna eit olanlar. Farkl ka ansl Bilet olduunu bulabilir misiniz? imdi btn alt rakaml anl Biletlerin zerinde yazan saylar toplayalm. Sonucun 13 ile tam blndn gryoruz. Bunu aklayabilir misiniz?
KART FRELER
ada, ikinci banka kart iin ifre belirlerken, kolay hatrlayabilmek amacyla, ilk kartnn drt haneli bir say olan ifresini ters srada yazarak kullanmaya karar verir. ifrelerden biri dierinin 4 kat olduuna gre, adan ifrelerini belirleyiniz.
da Dnya vardr: insan tip bilenler Saya ayanlar m ve saya
D 10 tip nyada kilik insan vard taba r: ve bilmn bilenler eyenle r
eitli dallardaki aratrmaclara u soru sorulur: 2 art 2 katr?

l Mhendis srgl hesap cetvelini karverir ve ileri geri kartrarak 3,99 bulur. l Fiziki teknik referanslarna bakar, problemi bilgisayarnda zmek iin programlar ve 3,98 ile 4,02 arasndadr sonucunu bulur. l Matematiki bir sre dikkatlice dndkten sonra -unu syleyebilirim der. cevab bilmiyorum, fakat var oldug l Filozof glmser ve 2 art 2 ile ne demek istiyorsunuz der. l Mantk 2 art 2yi daha kesin tanmlar msnz? der. -rencisi 4 der. l Tp g Digerleri aknlkla nasl bildin? der. -rencisi ezberledim diye cevaplar. Tp g
matematik.havuzu@tubitak.gov.tr
Olimpik Havuz
GENN AILARI
Bir ABC geninde BD ve CE aortaylar iziliyor. % % m (BDE ) = 24 ve m (CED) = 18 ise ABC geninin alarn bulunuz.
OLMPYAT HABERLER
8-14 Nisan 2013 tarihlerinde Lksemburgta yaplan 2. Avrupa Kzlar Matematik Olimpiyadnda Trkiyeyi temsil eden Berfin imek 32 puanla altn madalya Sena Nur Arba 21 puanla gm madalya al Kalender 16 puanla bronz madalya Melike Ayegl Kara 14 puanla mansiyon ald. Yarma 42 puan zerinden yapld. Berfin imek bireysel puan sralamasnda Avrupa birincisi oldu. Trkiye, takm olarak, 22 lke arasnda toplam puanda dokuzuncu, madalya sralamasnda altnc oldu. Takmmz tebrik eder, baarlarnn devamn dileriz.
(https://www.egmo.org/egmos/egmo2/)
BR ARTAN DZ
(an)n 1 aadaki artlar salayan, artan bir pozitif tam say dizisi olsun: i. Her n 1 iin a2n = an + n dir. ii. Eer an asal ise n de asaldr. Buna gre her n 1 iin an = n olduunu gsteriniz.
CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg.
GEEN SAYININ ZMLER Kum Havuzu

KAYNAMI YUMURTA ki kum saatini ayn anda ters evirin. 7 dakika sonunda biri tamamen boalacak ve dierinde 11 7 = 4 dakikalk kum kalacak. Bu saat ile 4 dakika kaynatn, daha sonra saati ters evirerek 11 dakika daha kaynatn. Toplamda 4 + 11 = 15 dakikalk kaynamay bu ekilde lebilirsiniz. BSKLET 14 bisikletin her biri iin 2er tekerlek sayarsak toplam 28 tekerlek eder. Geriye kalan 37 28 = 9 tekerlein her biri, bir tekerlekli bisikleti iaret eder. Dolaysyla tekerlekli bisikletlerin says 9 olur. ATE ile GNE Mmkn olan 36 durumun hepsini gz nne alp kk olan zarn byk olandan karlmas ile elde edilecek saylar gsteren tabloya bakalm. 1 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 2 1 0 1 2 3 4 3 2 1 0 1 2 3 4 3 2 1 0 1 2 5 4 3 2 1 0 1 6 5 4 3 2 1 0
thinkstock
12-17 Mays 2013 tarihlerinde Arnavutlukta yaplacak 30. Balkan Matematik Olimpiyadnda ve 18-28 Temmuz 2013 tarihlerinde Kolombiyada yaplacak 54. Uluslararas Matematik Olimpiyadnda Trkiyeyi Osman Akar Mehmet Efe Akengin Mehmet Eren Durlank Emre Girgin Fatih Kaleolu Berfin imek temsil edecek. Takmmza baarlar dileriz.
Olimpik Havuz
KAREL TAHTADA ARPMA Merkezdeki karede 1, dier 80 karede 1 yazan durumla balanm olsun. Bu ekilde retilen satran tahtalarndan ncs ile dokuzuncusu ayn olur. Bu durumda tm karelerinde 1 olan satran tahtas elde edilemez. NOKTADALIK ABC geninde BE, CE, AE dorular E noktasnda kesitikleri iin trigonometrik Ceva teoreminden sin (ABE) sin (BCE) sin (EAC) =1 sin (EBC) sin (ECA) sin (EAB) elde ederiz. ABE = B1 ve EBC = B2 alrsak sin B1 = cos C olur. Benzer ekilde sin B2 sin C1 = cos B olur. sin C2 imdi istenen noktadal gstermemiz iin sin (BAO) sin (ACD) sin (EBC) =1 sin (OAC) sin (DCB) sin (EBA) olduunu ispatlamalyz. cos C sin C 1 sin B 2 Bu ise = 1 eitliine cos B sin C 2 sin B 1 denktir ve yukarda bulduumuz eitliklerden kolayca kar.
73
DCA = C1 ve DCB = C2 alrsak
Elence Havuzu
BLEK GRE Tahtada yazan tm rakamlarn toplam 3+3+3+3+3+5+6+6+6+6+6+ 6 + 6 + 6 = 68 olur. Dolaysyla her takmn tm oyuncularnn tahtaya yazd saylarn toplam 68 / 2 = 34 olmaldr. Fakat tahtada yazan herhangi 7 saynn toplam 34 olamaz. Farkl bir zm: Takmlarn toplam ayn olmal, fakat 3 ile blnmeyen sadece bir say var.
Tablodan grld zere 0, 1 veya 2 sonucu 24 durumda, 3, 4 veya 5 sonucu ise geriye kalan 12 durumda sz konusudur. Buna gre sonu 0, 1 veya 2 ise kazanan Ate, Gnee nazaran iki kat daha ansldr. (Doru zm gnderen okurlarmz: Eda Uyank, Hseyin Anl Dnmez Sena zmal, Sema Tuba zmen) MATEMATK MANAV Manavn elinde 1, 3, 9 ve 27 kilogramlk arlklar vardr.
(Doru zm gnderen okurumuz: Mehmet Gnen )
Esra Grbz
Jeolojik mzamz:
Antroposen
18. ve 19. yzyl pek ok konunun byk tartmalar eliinde sorguland bir dnemdi. Jeolojinin de dhil olduu eitli bilim alanlarnda yeni keifler yaplmaya, insana, doaya hatta evrene dair pek ok soru cevap bulmaya balamt. Ancak yerkrenin ya nedir sorusuna henz doru bir cevap bulunamamt. Hi phesiz bu durum en ok jeologlar zora sokmutu. Balangta kayalar olutuklar dnemlere gre kategorize etmeyi denediler, ama snrlar nereye koymalar gerektii konusunda gnmzde de rnekleri grlen uzlamazlklar yaadlar (Kuvaterner snrnn 2009 ylnda deimesi gibi). Bu uzlamazlklarn temel sebebi, eitli kayalarn ve fosillerin birbirlerine gre ya srasna sokulabilmesine ramen, bu yalarn kesin olarak belirlenememesiydi. nk sadece dnemlerin tarihlendirilmesinde deil, yerkrenin ya konusunda da gvenilir bir sonu yoktu. 1700lerin bandan itibaren Edward Halley, Fransz doa bilimci Georges-Louis Leclerc, Charles Darwin ve Lord Kelvinin de aralarnda bulunduu pek ok bilim insan bu konuya kafa yormutu.
lk olarak 1980lerde bir biyoloji profesr olan Eugene F. Stoermerin (1934-2012) trettii, daha sonra da 1995 ylnda ozon tketen bileiklerin etkilerini kefettii iin Nobel dl alan Paul Crutzenin bilimsel bir konferansta kulland Antroposen terimi ciddi tartmalara sebep oldu. Terimde, insanolunun doada yaratt tahribatn bykl temel alnsa da bu tahribatn telafisinin jeolojik sreler asndan nemi hl tartlyor.
caba gerekten insanolu yerkrede, jeolojik bir dneme adn verebilecek kadar iz brakt m? Yoksa bu sadece Dnyaya hkim olma, kendimizi dier canllardan stn grme dncesinin bir sonucu mu? Bunu ilerleyen zamanlarda greceiz. Ancak bundan nce yaadmz dnemin neden Antroposen olmaya aday olduunu grelim.
Evvel zaman iinde ... ... diye balayan hikyelerde, ne kadar evvelin kast edildii phelidir. 100 yl, 500 yl ya da belki 1000 yl. Bunlar, jeolojik lekte deerlendirildiinde, olduka ksa zamanlar.* (*Doal srelerle bir blgede biriken malzeme miktar, malzemeyi tayan tayclara -akarsu, deniz vbortamn atmosferik koullarna ve malzemenin trne bal olarak deiir. Ancak ok genel bir ifadeyle, derin deniz ortamnda 0,2-1 cm kalnlnda silisli amur birikmesi iin yaklak 1000 yl gemesi gerektii sylenebilir.)
74
>>>
Gnmzde kapsaml ve geni bilimsel kantlara dayanarak, Dnyann yann yaklak 4,54 milyar yl (4,54109 yl) olduuna karar verilmitir. Bu deer bilinen en eski karasal minerallerin ya (Bat Avustralyada bulunan kk zirkon kristalleri) ve Gne Sisteminin ya (meteor paracklar ve Aydan gelen rnekler zerinde yaplan radyometrik lmler sonucunda ortaya kan sonular) arasnda salanan denkletirme ile belirlenmitir. Jeokronolojik adan belirlenen en byk zaman birimi Zamanlardan oluan st Zamandr (Eon). Zamanlar Devirlere (Periyod), Devirler Devrelere (Epok), Devrelerse alara ayrlr. Bu birimlerin kronostratigrafik karlklar ise ayn srada Eonothem, Erathem, Sistem, Seri ve Kattr. Kaya tabakalarnn ifade edilmesinde seri, kat gibi kronostratigrafik terimler, jeolojik olaylarn aktarlmasnda ise devir, devre gibi jeokronolojik terimler kullanlr.
Dnyann yeni bir jeolojik dneme girdiini ve bu dneme Antroposen denmesi gerektiini savundu. Zalasiewicz 2007de Londra Jeoloji Birliinin Stratigrafi Komisyonu bakanyken, bir toplantda stratigrafi uzmanlarna Antroposen ile ilgili grlerini sormu. Toplantdaki 22 kiiden 21i bu kavramn dikkate deer olduunu sylemi. Sonrasnda ekip de Antroposen terimine ve kapsad kavramlara jeolojik adan resmi bir problem olarak bakma karar alm.
Jeolojik Zaman izelgesi

Jeolojik zaman izelgesinin temelinde yatan ilke 17. yzylda Nicholas Steno tarafndan sperpozisyon yasasyla formle edilmitir. Jeolojinin temel kurallarndan biri olan sperpozisyon, sedimanter yani kel kayalarn belirli bir srede kelmesi sonucunda en altta en yal, en stte en gen kayacn olumasyla aklanr. Yasa kuramsal adan ok basit olmasna ramen, doadaki kayalar iin durum bu kadar yaln deil. Genel olarak, rahatsz edilmemi (atmosferik etkilere maruz kalmam ya da ok az maruz kalm, erozyon, kvrmlanma, krlma gibi aktif srelere uramam) bir kelme ortamnda kayalar birbirlerine paralel, yatay tabakalar halinde kelse de, evremizde ounlukla yatay olmayan, kvrml, anm ve deformasyon geirmi sedimanter tabakalar gzleriz. Bu nedenle her yerde kaya tabakalarn sralamak aslnda sanld kadar kolay deildir. 18. ve 19. yzylda William Smith, Charles Lyell, Georges Cuvier, Jean dOmalius dHalloy ve Alexandre Brogniart kaya katmanlarnn ierdikleri fosillere gre tanmlanmasna, daha dorusu yerkrenin tarihinin blmlenmesine nclk etmitir. lk jeolojik zaman izelgesi 1913te ngiliz jeolog Arthur Holmes tarafndan yaymlanmtr. 1977de Uluslararas Stratigrafi Komisyonu kresel lekte jeolojik dnemleri ve fauna blmlerini tanmlamak iin almalara balamtr. Yaplan almalar sonucunda jeolojik zaman izelgesi bugnk halini almtr.
Kuvaterner
Kuvaterner periyodu son buzul dnemlerini kapsayan Pleyistosen ve gnmz insannn ortaya kt Holosen devrelerinden oluur. Kuvaterneri Dnya genelinde nemli klan dier bir zellii de kta konumlarnn gnmze yakn bir hal alm olmasdr. Kuvaternerin byk blmn kapsayan Pleistosen, kutup buzullarnn hayli yaygnlat balca drt byk buzul dneminden ve bu dnemleri blen lman, hatta tropik dnemlerden oluur. Pleyistosenin sonunda buzul a sona erer, iklim yumuar, denizler ykselir. Yaanan son buzul ann kapanmasyla balayan Holosen, 11 bin yl ncesinden gnmze kadar sren zaman dilimini ifade eder. Yaadmz devreyi tanmlayan Holosen insanln tm kaytl tarihini ve uygarln ierir. Devrenin baskn organizmas olan insanlar yerleik hayata ve tarm toplumuna geip pek ok uygarlk kurmu ve Holosen doasn ciddi biimde etkileyip deitirmitir.
Eo no Era ther the n/E m/ on Era
Holosen Kuvaterner st Orta
Zankleyan Neojen
0,0117 0,0126 0,781 1,806 2,588 3,600 5,333 7,246 11,62 13,82 15,97 20,44 23,03
izelgenin tamamna http://www.stratigraphy.org/ adresinden ulaabilirsiniz.
Antroposen
Aralarnda Nobel dln paylaan kimyac Paul Crutzenin de bulunduu, Leicester niversitesinden yerbilimciler Jan Zalasiewicz ve Mark Williams ile Avustralya Ulusal niversitesi klim Deiimi Enstits Bakan Will Steffenden oluan bir ekip, Environmental Science and Technology dergisinde yaymladklar almada, Dnyay etkileri milyonlarca yl srecek deiimlere urattmz iin,
Peki gerekten de Antroposen yeni bir devreye isim olabilecek zelliklere sahip mi? Devreler on milyonlarca yla yaylsa da yaznn banda da bahsettiimiz gibi jeolojik lekte ksa zaman dilimleridir. Tm jeolojik zamanlarn, devrelerin, devirlerin ve alarn tanmlanmasnda tortul tabakalar arasndaki deiimler (rnein ortaya kan ya da ortadan kaybolan fosiller) gz nne alnmtr. Ancak Antroposende durum tamamen farkldr. nk eer u an yaadmz devrenin Antroposen olarak adlandrlmas kabul edilirse, Antroposen kaya kaytlar henz tamamlanmam bir devre olacaktr. Peki kaytlar olutuunda, acaba etkilerimiz bugn dndmz kadar kalc olacak m? Tartlr.
75
Jeolojik mzamz: Antroposen
Antroposen teriminin ortaya kmasn ve kullanmnn yaygnlamasn salayan aratrmaclardan bazlar: (soldan saa) Eugene F. Stoermer, Michigan niversitesi evre ve Doal Kaynaklar Okulu; Paul Crutzen, Max-Planck Kimya Enstits; Jan Zalasiewicz ve Mark Williams, Leicester niversitesi Jeoloji Blm; Will Steffen, Avustralya Ulusal niversitesi
Drt bilim insan ve onlar destekleyen pek ok kii kontrolsz nfus art, betonarme kentlerin hzl treyii, dur durak bilmeyen fosil yakt tketimi ve atmosfere karan sera gazlar oranndaki ykselii yarattmz ykma sebep olarak gsteriyor. Tarihsel dnemlerde yerkre zerinde etkisi ok az olan insan nfusundaki srekli ve hzl art, insan nfusunu evre problemleri listesinin en st srasna tad. Yani saymzn bu hzla oalmas artk gezegen iin ciddi bir tehlike oluturuyor. Grafikte de grld gibi 1800lerden 1900lere kadar Dnya nfusu 1 milyardan 2 milyara karken, 2000lerde 6 milyara kmtr. Son yllarda yaplan almalar ok miktarda fosil yaktn yanmas sonucu, kresel snmann ortasnda olduumuza iaret ediyor. Dnyann snmas sadece yeryzne gelen n miktarna deil yeryznden yansyan gne miktarna ve yeniden yansyan bu nlarn atmosferde tutulmasna bal. Bu durum, gelen enerji ile giden enerji arasnda bir denge oluturur. Yerkreden yansyan nlarn bata karbondioksit, metan ve su buhar olmak zere atmosferde bulunan gazlar tarafndan tutulmasna sera gaz etkisi deniyor.
1750den gnmze nfus artn gsteren grafik

76
Atmosferde belli bir dengede olan bu gazlarn miktarndaki art yerkrede snmay artryor. Sera etkisi her ne kadar doal bir olgu olsa da fosil yakt tketimi, ormanlarn yok oluu, ar tarm yaplmas gibi insan etkinlikleri, atmosferde byk oranda CO2 ve dier sera gazlarnn birikmesine sebep oluyor. Hepimizin bildii gibi kresel snma, sera etkisinin de iinde bulunduu etmenler nedeniyle atmosferdeki periyodik scaklk artna bal snmadr. Burada asl sorun yaratan nokta, insan etkisi nedeniyle, kanla orantsz olarak atmosfere giren sera gazlarndaki art ve bundan kaynaklanan girdi-kt dengesizliidir. 16.02.2011de Cenevrede aklanan Birlemi Milletler evre Raporuna gre 21. yzylda ortalama hava scaklnn 1,4 oC ile 5,3 oC arasnda artaca, buzullarn erimesiyle denizlerin 8-88 cm kadar ykselecei ve uzun vadede Dnyann fiziksel yapsnda ciddi deiiklikler ortaya kaca belirtilmitir. almaclarn dikkat ektii bir baka nokta ise teknolojinin de yardmyla yaptmz ya da yerle bir edebildiimiz yaplar. Bir taraftan hayatmz kolaylatran bu yaplar dier taraftan yerkrede ciddi fiziksel deiimlere yol ayor. Rusyadaki Mir Elmas Madeni buna nemli bir rnek. Mir 1955te Rus jeologlar Yuri Khabardin, Ekaterina Elagina ve Viktor Avdeenko tarafndan kefedilip 1957de retime ald. Sovyetlerin sahip olduu ilk ve en derin elmas madeni olan Mir, ABDdeki Bingham Kanyonu Madeninden sonra insanlarn at ikinci en byk ukur olma zelliine sa-
hip. Bugn altrlmayan madenin ap 1,2 kilometre, derinlii ise 525 metre. Madenin bulunduu saha -ukurun derinlii havada trblansa sebep olduu iinuua kapal. Ayrntlar bir kenara brakp genel bir karlatrma yapalm: Bir arazi eklinin doal srelerle anmas yaklak olarak 0,01-1 mm/yl srer. Yani 500 metre yksekliinde bir yzey eklinin anmas iin 500 bin yl ile 50 milyon yl aras bir zaman gemesi gerekir. Aradaki inanlmaz fark, insann yer srelerindeki deiimlerde sandmzdan da fazla etkisi olduunun korkutucu bir rnei. Tm bunlar, iinde bulunduumuz devreyi Antroposen olarak adlandrabileceimiz grn destekleyen veriler. Ancak bu verileri jeolojik srelerle beraber doadaki geri dnmleriyle karlatrdmzda, hangi tarafn baskn olduu konusunda elikide kalmamak mmkn deil. Teknoloji devi olarak tanmlayabileceimiz, depreme dayankl yaplar, her trl afete ve sonrasna hazr insanlaryla tannan Japonyada Mart 2011de meydana gelen 9 byklndeki depremde yaklak 16 bin kii hayatn kaybetti. Deprem sonrasnda yksek dzeyde tsunami uyars yapld. Yaklak 2 bin 100 km uzunluundaki sahil eridi zerindeki ehirler, deprem ve sonrasnda gelen tsunamiyle yerle bir oldu. Tsunami lkede kara ve demir yollarnn ar hasar grmesine, ok sayda evin yklmasna ve yangna sebep oldu. Japonyay sarsan depremde soutma sisteminde hasar meydana gelen Fukuima Nkleer Santralinin reaktrlerinde basncn ykselmesiyle patlamalar oldu.
<<<
Esra Grbz Ankara niversitesi Jeoloji Mhendislii Blmnden 2010 ylnda mezun oldu. Ayn yl balad yksek lisans aratrmasn dorultu atml faylar ve ilikili havza sistemleri konusunda Ankara niversitesinde 2012 ylnda tamamlad. 2011 ylndan beri Aksaray niversitesinde aratrma grevlisi olarak alan yazar, ayn niversitede tektonik alannda doktora almasn srdryor.
Rusyann Dou Sibirya blgesinde bulunan ve 2011 ylnda kapatlan Mir Elmas Madeni. Maden sahas, havada sebep olduu trblans nedeniyle uua kapal durumda. nsann doa stndeki basks iin etkileyici bir rnek.
Sadece bu rnee bile bir adm geriden bakarsak, meydana getirdiimiz asl etkinin yapma deil daha byk ykmlara sebep olduunu sylemek ok da yanl saylmaz. Bu ve daha birok rnek, doal srelerin aslnda silinmez sandmz tm izlerimizi bir anda silebileceini ak olarak gsteriyor. Dolaysyla kendimize ithafen adlandrmay dndmz bu devre, bir yandan da doann bize kar ne kadar ltufkr ya da ykc olabileceini de gsteriyor.
Antroposenin Balangc?
kinci ve en az ilki kadar nemli bir tartma da Kuvaternere ait bir devre olarak kabul edilmesi halinde, Antroposenin ne zaman balad ya da balayaca hakknda. Crutzen, Antroposenin 18. yzyln sonlarna doru karbondioksit dzeylerinin kesintisiz bir ykselie getii dnemde baladn sylyor. Virginia niversitesinden paleoiklim uzman William Ruddiman 8 bin yl kadar nce tarmn icat edilmesiyle Antroposeni balattmz belirtiyor. Baz bilim insanlar bu srecin balangcn Sanayi Devrimi olarak kabul ederken, bazlar radyoaktivitenin kefini iaret ediyor. Hatta Antroposenin henz balamadn dnenler bile var. Crutzen, yapt konumalarda Antroposenin nemini farkl bir adan da ele almay ihmal etmiyor. Bu terimin bir uyar niteliinde olmas gerektiini ve sebep olduumuz olumsuz etkileri azaltmak iin yaplabilecek eyleri dnmemizi istiyor. Hepsi birden deerlendirildiinde hayli karmak grnen bu konunun bir zme balanmas imdilik epeyce zaman alacak gibi. Kim bilir belki yakn bir tarihte Antroposende yaadmz fikri resmi olarak kabul grr ya da aslnda yerkre zerinde doal srelere kafa tutabilecek kadar da byk bir gce sahip olmadmz anlalr ve bu devreye doaya ithafen bir ad verilir.
Atmosferik CO2 oranndaki deiimleri gsteren grafikler Atmosferdeki CO2 oranlar (a) Antarktikadaki kantlara gre gemi 160.000 ylda atmosferik karbon dioksit konsantrasyonu (b) 1500 ile 2000 yllar arasnda atmosferik karbon dioksitin ortalama konsantrasyonu (c) Mauna Loada (Hawaii) karbon dioksitin atmosferdeki younluu
Kaynaklar Kazanc, N., NeojenKuvaterner snrnn deimesi ve beklenen gelimeler, Trkiye Jeoloji Blteni, Cilt 52, Say 3, Aralk 2009. Kayabal, K. ve Akyol, E., evre Jeolojisine Giri, 3. Bask, 2006. (orjinali Keller, E., Introduction to Enviromental Geology, 3. Basm, Pearson Education, 2005.) Kolbert, E., nsan a: Antroposen, National Geographic, Say 119, s. 106-127, Mart 2011. Zalasiewicz, J., Williams, M. ve ark., Are we now living in the Anthropocene?, GSA Today, Cilt 18, Say 2, s. 4-8, 2008. Schneider, S. H., , The changing climate, Scientific American, Cilt 261, Say 743, s. 70-79, 1989. Williams, M., Zalasiewicz, J., Haywood, A. ve Ellis M., The Anthropocene: A new epoch of geological time?, Philosophical Transactions of the Royal Society A 369, s. 835-1111, zel say, 2011 http://en.wikipedia.org/wiki/ Pelagic_sediment http://tr.wikipedia.org/wiki/ Sera_etkisi http://en.wikipedia.org/wiki/ Geologic_time_scale 77
Gkyz Maysn Gezegenleri

Bu ay hareketli bir gkyz altndayz. Bir sredir gzlerden uzak kalan Vens bu aydan itibaren Gne battktan sonra bat ufku zerinde grlebilecek. Vens yl sonuna kadar akam gkyznde grebileceiz. Aylardr gkyzn ssleyen Jpiter nmzdeki ay sabah gkyzne geecek, ancak bize gzel iki gsteriyle veda edecek. Gezegen 11 Maysta ince bir hilal biimindeki Ayla ok yakn konumda olacak. Bat ufku zerindeki ikinci gsteri ay sonunda olacak. Jpiteri ayn son birka gn Vens ve Merkrle yakn konumda grebileceiz. 28 Maysta bu gezegen birbirlerine ok yakn konuma gelecek. Bu ay ve yln kalan ksmnda Vens akamlar, Satrn ise nce tm gece boyunca, ilerleyen aylardaysa giderek ksalan srelerle gkyznde grebileceiz. O nedenle bu iki gezegenle ilgili baz bilgileri ksaca hatrlayalm.
Alp Akolu
Gzelliin Simgesi Vens

Vens ve Dnya, Gne Sisteminde birbirine en ok benzeyen iki gezegen. Vensn yzeyi, tpk Dnyada olduu gibi kayasal yapda ve jeolojik olarak etkin. stelik iki gezegenin i yaplar da birbirine ok benziyor. Ne var ki gkyzndeki parlakl nedeniyle gzellik tanrasnn adn alan bu gezegen pek de konuksever bir yer deil. Vensn atmosferindeki karbon dioksit miktar bizdekinin 250.000 kat kadar. Ayrca Dnya atmosferinin ok byk ksmn oluturan azot ve oksijen, Vens atmosferinde serbest olarak hemen hemen hi bulunmuyor. Bu kadar youn karbon dioksit ve slfrik asitten
oluan bulutlar, adna hi de yakmayan ekilde, gezegeni tam anlamyla bir cehenneme dntrm durumda. Vensn atmosferi o kadar kaln ki, yzeyindeki atmosfer basnc yeryznde deniz seviyesindeki basncn neredeyse yz kat. Ama biz gkyz gzlemcileri asndan ele alacak olursak, Vens adn kesinlikle hak ediyor. Yakndan yle olmasa da Dnyadan grld kadaryla tam anlamyla bir gzellik tanras. Bu gzellik tanrasn birka ay bat ufku zerinde, birka ay dou ufku zerinde grrz. Vens, Gnee Dnyadan daha yakn olduundan Gneten ok da uzaklamadn grrz. te yine bu nedenle Vens yalnzca sabah Gne domadan nce ya da akam Gne battktan sonra belli srelerle grebiliriz. Akam hava karardktan bir sre sonra Gne ufkun iyice altna indiinde Vens de ufkun altnda kalr. Yine sabah Gne domadan bir sre nce doar ve havann aydnlanmasyla gzden kaybolur. Bu durum yalnzca Vense zg deil. Merkr de benzer ekilde hareket eder. Hatta Merkr Gnee Vensten daha yakn olduundan gzlenebilecei sreler daha ksadr. Bu nedenle Merkr genellikle gremeyiz. Merkr ve Vens yrngelerinde dolanrken dnemsel olarak Gnee yaknlap uzaklarlar. Gnein nnden ya da arkasndan getikten sonra tekrar ufukta ykselirler. Aslnda yrngeleri yuvarlaktr, ama bizim bak dorultumuz nedeniyle Gnee doru ya da Gneten uzaa doru hareket ediyor gibi grnrler. Vens Gnee daha uzak olduundan bu dnemler Merkrnkine gre daha uzundur. Bu iki gezegen Gnee bizden daha yakn olduklarndan Gnele aramzdan da geebilir.
Dier gezegenlerin yrngeleri bizimkinden daha geni olduundan onlar hibir zaman Gnein nnden geerken gremeyiz. Merkr ve Vens tpk Ay gibi evrelerden geer. Yrngelerinde dolandklar srada Gnele aramza doru ilerlerken bize bakan yzleri giderek daha az aydnlanr ve hilal biimini alrlar. zellikle Vens bu srada bize yaklatndan bir drbnle bakldnda bile hilal biimi seilebilir. Mays ortalar Vens hilal biiminde grmek iin iyi bir zaman.
Halkal Gezegen Satrn

Satrn bu ayn banda Gne battnda domu oluyor. Yani onu tm gece gkyznde grebileceiz. Ayrca bu srada bize en yakn konumda ve en yksek parlaklkta olacak. Gecenin ilerleyen saatlerinde gezegen giderek ykselecek ve geceyars civar gney ynnde ufuktan yaklak 40 yksekte olacak. (Bir o kadar daha yukar karsanz yaz gkyznn en parlak yldzlarndan biri olan Arkturusu grebilirsiniz.) Bu, gezegeni teleskopla izlemek isteyen gzlemciler iin en iyi zaman. nk gezegen bu srada gkyzndeki en yksek konumuna ulam olacak ve grnts atmosferin bozucu etkilerinden grece az etkilenecek. Gezegeni sabah Gne domadan nce grmek iin bat-gneybat ufku zerine bakmak gerekiyor. Satrn batmak zereyken Spika bu sefer onun solunda, ufukta hemen hemen onunla ayn ykseklikte bulunuyor. Satrnn parlakl ve konumunda ay sresince ok belirgin bir deiim olmayacak. Hem yakn hem de parlak oluu bir yana, halkalarnn durumu da onu ilgi ekici bir hedef yapyor. Halkalara tam yandan baktmzda incelikleri nedeniyle halkalar gremeyiz. yi grebilmemiz iin bize gre olabildiince al olmalar gerekir. Halkalar bu sralar kk bir teleskopla bile grebileceimiz ekilde (bu sayfadaki grntdeki gibi) al duruyor. Satrne bir teleskopla bakarsanz byk uydularn da grebilirsiniz. En byk uydusu olan Titan, Gne Sisteminin de ikinci byk uydusudur. Titan temiz bir gkyz altnda bir drbnle bile fazla zorlanmadan grmek mmkn. Gezegenin dier byk uydularndan Tethys, Dione ve Rhea bir drbnle kolay kolay seilemese de kk bir teleskopla grlebilir.
78
alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY Kralie Perseus Kral
Deneb Kutupyldz
Zrafa
Kapella
Kuu
Kk Ay Lir
Vega
Arabac Vaak
Ejderha Byk Ay
kizler Kk Kpek
Procyon
Kuzeytac Ylanc Ylan
oban
Arkturus
Berenicesin Sa
Aslan
Regulus
Baak
Satrn
Tekboynuz Kupa
Akrep
Antares
Spika
Karga
Suylan
Terazi Pompa
1 Mays 23:00 15 Mays 22:00 31 Mays 21:00
Erboa GNEY
1 Mays 23:00 15 Mays 22:00 31 Mays 21:00
Maysta Gezegenler ve Ay
Merkr ayn ikinci haftas akam gkyzne geiyor. Ancak grlebilecek kadar ykselmesi iin ayn sonlarn beklemek gerekecek. Normalde grlmesi zor olan gezegeni ayn son gnleri yaknlaaca Vens ve Jpiter sayesinde gkyznde bulmak kolay olacak. Vens artk gnbatmnn hemen ardndan grlebiliyor. Ancak ayn balarnda ufka ok yakn. Ayn sonlarna doru gezegeni grmek daha kolay olacak. Mars geen ay sabah gkyzne geti. Gezegen nmzdeki aydan itibaren sabah gkyznde grlebilecek. Jpiter, akam hava karardnda bat-gnaybat ufku zerinde grlebilir. Ancak gezegenin grlebilecei sre fazla deil. Ayn ilk gnleri 23:00 civarnda batan gezegen ay sonunda havann kararmasyla birlikte batacak. Jpiter, nmzdeki ay sabah gkyzne geecek.
Merkr Jpiter
Vens
BATI
Herkl
Yenge
05 Mays Eta Kova gkta yamuru (60 adet/saat) 12 Mays Ay ve Jpiter yakn grnmde 13 Mays Ay Dnyaya en uzak konumunda (405.800 km) 23 Mays Ay ve Satrn yakn grnmde 26 Mays Ay Dnyaya en yakn noktasnda (358.400 km) 27 Mays Merkr, Vens ve Jpiter gnbatmnda yakn grnmde
28 Maysta gnbatmndan ksa sre sonra bat ufku
Satrn havann kararmasyla birlikte domu oluyor ve tm gece gkyznde bulunuyor. Gezegen akam saatlerinde dou-gneydou ufku zerinde grlebilir.
Ay 2 Maysta sondrdn, 10 Maysta yeniay, 18 Maysta ilkdrdn, 25 Maysta dolunay hallerinde olacak.
Stellarium
DOU
79
Salk
Sa Dklmesi
Do. Dr. Ferda enel
ayatmzn belirli bir dneminde salarmz az ya da ok dklr. Salkl bir erikinin banda yaklak 100 bin sa kk bulunur. Sa kk daima etkin deildir, yani salar srekli bymez. Her sa kk byme ve dinlenme evrelerinden oluan bir dng iindedir. Sa kklerinin %90 etkin haldedir ve kke tutunan sa telinin bymesini salar. Geri kalan %10uysa dinlenme halindedir ve bu evrenin sonunda baka sa telinin bymesine yol aacak ekilde dklr. Sa bymesinin 3 fakl evresi vardr. Byme evresi (anajen faz), kl kknn sa rettii evredir. ki ile 6 yl arasnda sren bu evrede, cildin iinde bulunan ve her 24 saatte bir blnen kl kk hcreleri etkin bir ekilde sa retir. Sa telleri kl kkne skca tutunur ve ekildiinde ac verir. Sa telleri her gn ortalama 0,35 mm byr. Birka gn sren gei evresinde (katajen faz) byme aniden durur ve kl kknn yerini kk bir hcre kmesi alr. Bu hcre kmesi daha sonra yeniden sa retebilir. Telojen faz denilen dinlenme evresi yaklak 3-4 ay srer ve bu evrenin sonunda sa ya tararken ya da kendiliinden dklr. Dklen san kk derine inerek yeni sa retimi iin hazrlanr. Salarn %85i byme, %1i gei, %14 de dinlenme evresindedir. Sa uzamas mevsimsel deiim gsterir. Bahar aylarnn balamasyla salarn uzamas artar, sonbahar aylarndaysa bu uzama azalr. Her gn 50 ile 100 arasnda sa teli tarama, ykama ya da srtnme gibi sebeplere bal olarak dklr. Bu tr dklmeler iki ay kadar srebilir ve senede 3 kez tekrarlar. Bu miktarn zerinde, 2 aydan uzun sren dklmeler, salarn ar incelmesi ve sal derinin yer yer almas normal kabul edilmez ve incelenmesi gerekir. Ancak ya ilerledike sa telleri incelir ve says azalr. Yaplan aratrmalar, zaman ierisinde erkeklerin %96snn salarn farkl derecelerde kaybettiini gsteriyor. Erkeklerde sa dklme sklnn 30 ya civarnda %30, 50li yalarda %50 olduu saptanmtr. Sa dklmesi sadece erkeklerin sorunu deildir, 40 ya zerindeki kadnlarn da yaklak yarsnda deiik derecelerde sa dklmesi grlr. Samzn dklp dklmediini anlamak iin basit bir
Androjenik Sa Dklmesi
a ve kl bymesi esas olarak erkeklik hormonlar olarak da bilinen androjenlerin etkisi altndadr. Ergenlik dneminde testosteronun etkisiyle koltukalt ve kask blgesindeki ince tyler kaln kllara dnr. Buna karn, genetik olarak sa dklmesine yatknl olan kiide, bata testosteron olmak zere androjen hormonlarnn etkisiyle kl kklerinde ve onlarn rettii salarn yapsnda olumsuz deiiklikler olur. Erkek tipi (androjenik) sa dklmesi denilen bu durum, sata testosteronun etkilerine kar kaltsal bir duyarllk nedeniyle oluur ve erkeklerdeki sa dklmelerinin nedeninin %95 gibi byk bir blmn oluturur. Testosteronun etkin hali olan dihidrotestosterona dnmesini salayan 5-redktaz enzimi, erkek tipi sa dkl-
thinkstock
ekme testi yapmak genellikle yeterlidir. Bu test iin san en az bir gn ykanmam veya taranmam olmas gerekir. Baparmak ve iaret parma arasnda sktrlan ve yaklak 60 tel ieren bir tutam sa serte ekilir. Bu ekilde ekilen her alanda ortalama 5 sa telinin kopmas o kiide sa dklmesi olduunu gsterir. Sa dklmesine yol aan birok sebep olsa da kaltmsal unsurlar ilk srada gelir. Ya ilerledike hem erkeklerin hem kadnlarn salarnda seyrelme, incelme ve eitli derecelerde dklme grnr. Bu tr dklme byk lde genetik yatknla ve erkeklik hormonlar olarak bilinen androjenlere baldr. Doum, tiroid bezi hastalklar, demir eksikliine bal kanszlk, ateli hastalklar, ilalar, yanl beslenme ve psikolojik stres sa dklmesine yol aan dier sebeplerdir. Sa dklmesi kiinin hayatn tehdit eden bir hastalk olmasa da sosyal hayatn olumsuz etkileyen bir durumdur. Sa dklmesinin nedenleri ve tedavi seeneklerinin dermatoloji uzmanlar tarafndan belirlenmesi gerekir.
80
thinkstock
mesinden sorumlu bir molekldr. Kl kk hcrelerine damar yoluyla ulaan testosteron, buradaki hcrelerin iine girerek dihidrotestosterona dnr. Kl kk hcrelerinin iinde testosteron ve dihidrotestosteron alglayclar vardr. Bu hormonlar hcrelerin sa retimini olumlu ya da olumsuz ekilde etkiler. Androjenik sa dklmesinde kan testosteron dzeyinde anormallik yoktur, ancak kl kk hcrelerinin testosterona verdii yantta bozukluk vardr. Androjenik tip sa dklmesinde genetik unsurlar nemli rol oynar. Son yllarda yaplan almalar, 5-redktaz enzimini ve androjen alglaycsn kodlayan genlerdeki baz bozukluklarn bu tr sa dklmesiyle ilikili olabileceini gsterdi.
saglik@tubitak.gov.tr
Yaygn Sa Dklmesi (Effluvium)

Bazen ar fiziksel ya da psikolojik strese bal olarak ani ve yaygn sa dklmesi grlebilir. Bu tr sa dklmesi yksek ate, doum, ciddi enfeksiyonlar, byk ameliyatlar, tiroid hastalklar ve ar diyet gibi vcudu strese sokan durumlardan 2-3 ay sonra grlebilir. Stres sonrasnda byme evresindeki salarn byk ksm aniden dinlenme evresine geer. Dinlenme evresindeki salarn orannda art ve dklmeyle kendini gsteren bu duruma telogen effluvium denir. Byme evresindeki salarn ani kaybysa anajen effluvium olarak adlandrlr. Bu tr dklmelerin kadnlarda en sk sebebi demir eksikliine bal kanszlk (anemi) ve tiroid bezi hastalklardr. Bata kanser tedavisinde kullanlan kemoterapi ilalar olmak zere antidepresanlar, tiroid ilalar, kan sulandrclar, doum kontrol haplar ve gut hastalnda kullanlan ilalar da ani sa dklmesine yol aabilir. Salar daha incelmelerine frsat kalmadan ok ani dkld iin yaklak yars kaybedilmeden durumun anlalmas zor olur. ekme testinde ok miktarda sa teli gelir. Bu tr sa dklmesinin, yol aan sebebin bulunup dzeltilmesi durumunda geri dn vardr ve genellikle 6 ay iinde salar yeniden kmaya balar.
Blgesel Sa Dklmesi (Alopesi Areata)

Sal deride yer yer dklmeyle kendini gsteren alopesi areata, toplumun %1,7sini etkiler. Bu tr sa dklmesi her ya grubunda grlse de genellikle genlerde olur. Kiinin kendi baklk sistemi hcrelerinin kl kkne saldrmasnn blgesel sa dklmesine yol aan temel mekanizma olduu dnlyor. Hastaln oluumunda kaltmsal ve evresel unsurlar nemli rol oynar. Blgesel sa dklmesi olanlarn yaklak te birinde ailenin baka bireylerinde de ayn hastalk vardr. Hastalk hayli dzensiz ve tahmin edilemez bir seyir izler. Dklen salar genellikle tekrar kar. Ancak vakalarn yaklak onda birinde hastalk ar seyreder ve salar geri gelmez. Hastaln gen yata balamas, aile yks, dklen blgenin geni olmas ve trnak yapsnda bozulma gibi olgular hastaln ar seyredeceinin gstergeleridir. Halk arasnda sakran olarak bilinen tinea kapitis blgesel sa dklmesine benzer bir tabloya yol aar. Buradaki etken bir tr mantardr. Genellikle ergenlik ncesi grlen bu hastalkta sa kllar incelir, krlr, kepeklenme grlr ve blgesel sa dklmesi olur. Dklen salarn potasyum hidroksit dklp mikroskop altnda incelenmesi srasnda mantarlar grlr ve bu ekilde kesin tan konur. Tedavide mantara ynelik ilalar kullanlr.
Kaynaklar Randall, V. A., Molecular Basis of Androgenetic Alopecia, R. M. Treb, D. J. Tobin (editrler), Aging Hair, Springer-Verlag, s. 9-24, 2010. Ouz, O., Sa Dklmeleri, .. Cerrahpaa Tp Fakltesi Srekli Tp Eitimi Etkinlikleri, Cilt Hastalklar ve Yara Bakm Sempozyumu, s. 19-22, 18-19 Ekim 2001. Alkhalifah, A. ve ark., Alopecia areata update. Part I. Clinical picture, histopathology, and pathogenesis, Journal of American Academy of Dermatology, Say 62, s. 177-178, 2010. Kavala, M. ve ark., Sistemik hastalklarda sa, Gztepe Tp Dergisi, Cilt 26, Say 3, s. 128-132, 2011.
thinkstock
thinkstock
Sal deride, testosteronun dihidrotestosterona dnmndeki hzlanma ve bunun sonucunda dihidrotestosteron miktarndaki art, normal sa kllarnn bymeyen, zayf, ince tylere dnmesine yol aar. Normal koullarda salarn ou, ortalama 3 yl sren byme evresindedir ve dinlenme evresindeki salara oran 9a 1dir. Ancak testosteronun da etkisiyle dklme srecine giren salarda byme evresi ksalr ve bu evredeki salarn says azalr, buna karn dinlenme evresindeki salarn says artar. Minyatrizasyon denilen bu srete kl kkleri ksalr, klr ve ilerindeki sa telleri dinlenmeye geer. Yeni kan salar daha seyrek, ince ve zayftr. Kl kknde bulunan ve kllarn hareketinden sorumlu erektr pili kas klr, blgedeki kan dolam azalr ve
ya bezlerinde genileme olur. Ya bezlerinin genilemesine bal olarak kafa cildi daha yal bir hal alr. Sa dklmesinin en etkin tedavisi sebebin belirlenmesi ve ortadan kaldrlmasdr. Tedavide, kl kklerindeki damarlar genileterek kan akmn artran, bylece kl kklerini etkin hale geiren baz ilalar kullanlr. Bu tr ilalar yeni sa oluumunda en fazla %10 kadar bir art salayabilir. Dihidrotestosteron oluumunu salayan 5- reduktaz enzimini engelleyen ilalar da kellik tedavisinde kullanlyor. Ancak sa dklmesinin sebebi genellikle bilinmez ve bu nedenle etkin bir ila tedavisi de yoktur. Sa nakli, kelliin tedavisinde kullanlan en etkili yntemdir. Bu yntemde ilk olarak ban arkasndaki sal blgeden ince deri paralar alnr. Bu
deri paralarnn zerindeki kl kkleri tekli, ikili ya da l kmeler halinde ayrlr. Daha sonra sasz blgelere kl kklerinin ekilecei kanallar alr ve ekim yaplr. Buradaki salar uzadka, aralar kapanr ve doal sal deri oluur. Dier bir ekim yntemindeyse sal deriden cilt karlmaz, sadece kl kkleri ekilerek karlr ve bu kkler sasz alana ekilir. Sal deride kesme ve dikme ileminin olmamas dier ynteme gre en nemli avantajdr. Ancak bu yntemde fazla sayda kl kk nakledilemez.
81
Trkiye Doas Fauna
Dr. Blent Gzceliolu
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
ki Yeni Endemik Semender Trmz Oldu

Tm dnyada soylar en hzl azalan hayvan grubunda yer alan semenderler lkemizde de soyu tehlike altndaki hayvan gruplarnn banda geliyor. Saylarnn hzla azalmasna karn bazen yeni trlerin kefedilmesi de bilim dnyasn heyecanlandryor. te bu keiflerden biri lkemizde yapld. Ege niversitesi Biyoloji Blmnden Prof. Dr. Bayram Gmen ve doktora rencisi Bahadr Akman tarafndan Antalyada yaplan aratrmalar sonucunda Likya semenderlerinden, Kemer semenderi (Lyciasalamandra yehudahi) ve Ulupnar semenderi (Lyciasalamandra arikani) olmak zere iki yeni semender tr kefedildi.
Kemer semenderi Dnyada sadece Antalyada, Kemer aynn bats ile Tekirova arasnda kalan Tahtal Dalarnda yayor. Kemer semenderleri, kendilerine benzeyen yakn akrabalarndan vcutlarnn zerindeki baz desen farkllklaryla ayrlyor. rnein Kemer semenderinin vcudunun n taraf, gz kapaklar, vcudun zerindeki benekler koyu renkli (siyahms) , gz kapaklarnn kenarlar beyazmsdr. Yavrular da daha esmer grnldr. Orman ii, talk ve kayalk alanlarda yaayan Kemer semenderleri yumuak vcutlu kk omurgaszlar, toprak solucanlar, trtllar gibi canllarla beslenir.
Ulupnar Semenderi Dnyada sadece Antalyada, Kumlucayaz-Beycik (Erentepe) arasnda kalan Beydalarnda yayor. Kendisine benzeyen yakn akrabalarndan vcudunun zerindeki baz desen farkllklaryla ayrlyor. rnein Ulupnar semenderlerinin gz kapaklar yeilimsidir, vcut zerindeki zemin rengi ise bal sarsdr. Ayrca vcutlarnn yan tarafnda kesikli, sarms bir erit bulunur. Orman ii, talk ve kayalk alanlarda yaayan Ulupnar semenderleri yumuak vcutlu kk bcekler, solucanlar, trtllar gibi canllarla beslenir.
Ulupnar Semenderi (Lyciasalamandra arikani)
82
Ulupnar Semenderi (Lyciasalamandra arikani)
Kemer Semenderi (Lyciasalamandra yehudahi)
Fotoraflar: Prof. Dr. Bayram Gmen
Gmen, B., Akman, B., Lyciasalamandra arikani n. sp. & L. yehudahi n. sp. (Amphibia: Salamandridae), two new Lycian salamanders from Southwestern Anatolia, North-Western Journal of Zoology, Cilt 8, Say 1, s. 181-194, 2012.
83
Trkiye Doas Flora
Dr. Blent Gzceliolu
Endemik Mrdmkler
Endemik bitkiler Trkiye florasnn en ilgi ekici trleri olma zelliini her zaman koruyor. Endemik trler bilim insanlarnn yan sra doa merakllar ve doa fotoraflarnn da ilgi alannda. Nisan-mays aylar genel olarak bitkilerin ieklenip tohumlarn yayd aylardr. Bu dnemlerde bitki bilimciler, doa merakllar ve doa fotoraflar bu bitkileri aramaya balar. Bitki bilimciler aratrmalar dorultusunda endemik trlerin rneklerini toplarken, doa merakllar ve fotoraflar da ieklerin grntsn almaya alr. Bazen de bu ii birlikte yaparlar. lgi eken endemik bitki trlerinden biri de mrdmkler.
Mrdmkler (Lathyrus sp) baklagiller ailesinin yeleri. Akdeniz havzas bata olmak zere n Asya, Kuzey Amerika ve Gney Amerikann scak blgeleri yayl gsterdikleri alanlar. Mrdmkler ho kokulu, tek ya da ok yllk olabilen otsu bitkiler. Trkiye florasnda yaayan mrdmklerin says 65 civarnda. Bunlardan da 21i endemik, yani sadece Trkiyede yayor. Baz endemik mrdmkler: Faselis bura, bitlis imirdii, yemelik, ah mrdmk, kurt mrdm, al mrdm, ince mrdmk, ak burak, deli burak, er mrdmk, ah burak, munzur bura, al burak, gelin bura, orman klr. Ekimi de yaplan burak da (Lathyrus sativus) bir mrdmktr. Bu sayfada yer alan Kars bura (Lathyrus karsianus) sadece Karsta yayor. 2000-2300 metre arasndaki kayalklar yerler, ayrlklar gibi alanlarda yaayan bu bitki, haziran-temmuz aynda ieklenir.
84
Fotoraf: Dr. Cenk Durmukahya

Kaynak Gner, A., Trkiye Bitkileri Listesi (Damarl Bitkiler), ANG Vakf / Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi, Kasm 2012. http://turkherb.ibu.edu.tr
85
Trkiye Doas Jeoloji
Dr. Blent Gzceliolu
Konglomeralar
86
Yeryznn malzemesi olan ya da dier deyile yerkabuunu oluturan kayalar jeolojik adan magmatik, tortul ve metamorfik olarak ayrlr. Tm bunlar genel olarak eitli minerallerin bir araya gelmesiyle olumutur. Magmatik kayalar, magmann yeryzne kp ya da yerkabuu iinde yzeye yakn bir yere kadar ykselip soumasyla oluur. Tortul kayalarn olumasysa yle gerekleir: Daha nceden var olan kayalar rzgrlar, akarsular, buzullar, dalgalar gibi d etkenlerle andrlr, krlr ve bir ortama (okyanus, deniz, gl vb.) tanr. Burada st ste katmanlar halinde birikir. Tortullama denen bu birikme zamanla kayalar zerinde bir basn yaratarak aradaki boluklar da yok eder ve kayalar iyice sktrr. Milyonlarca yl iinde gerekleen bu olayda biriken malzemeler tortul kayalar oluturur. Metamorfik kayalarsa magmatik ve tortul kayalarn scaklk, basn ve kimyasal olaylar sonucunda deiiklie uramasyla oluur.
Tortul kayalar yeryznn ok byk bir ksmn kaplamas, yeryznn ekillenmesini dorudan etkilemesi, iinde fosil barndrmas, katmanlarndan ya tayini yaplabilmesi gibi nedenlerden dolay nemlidir. Tortul kayalar kendi iinde detritik, kimyasal ve organik olarak gruba ayrlr. Detritik olanlara breler, kuvarslar, marntalar, konglomeralar rnek verilebilir. Bunlardan konglomeralar, ap 2 mmden daha byk yuvarlanm, keli yap gstermeyen akl ya da kaya bloklarnn ince taneli bir imento maddesiyle balanmasyla oluur. Konglomeralarn balca oluum yerleri, nehir ve akarsu yataklar, sellerle yarlm yamalar, aktif fay diklikleri, kuvvetli tektonik ykselmelerin olduu yerler, iddetli dalgalarn etkisindeki falezlerin nndeki kayalklar olarak bilinir. Bilinen en eski tortul kayalarn ya 3,5 milyar yldan fazladr. Buradaki fotorafta miyosen yal konglomeralar grlyor. Miyosen yal jeolojik bir terimdir ve miyosen dneminde (23,8 milyon-5,32 milyon yl nce) olumu anlamna gelir.
Fotoraf: Prof. Dr. Bayram Gmen

Kaynak Erin, S., (gncelletirme Ertek, A., Gneysu, C.,) Jeomorfoloji 1, Der Yaynlar, No 284, stanbul, 2002.
87
Trkiye Doas Doa Tarihi

Bilinen 424 paleomemeli faunasndan 176 tanesi Ge Miyosen dneme aittir. Memeliler iinde kemirici hayvanlarn ayr bir yeri vardr. Gnmzde tr bakmndan dnyada memeli hayvanlarn neredeyse yarsn kemirici trler oluturur. Rakamlarla anlatmak gerekirse, Dnyadaki yaklak 4600 memeli trnden 2000 kadar kemiricilere ait. Bu durum lkemiz iin de geerli, lkemizde yaayan 140 civarndaki memeli hayvandan yaklak 65ini kemirici trleri oluturuyor. Kemiriciler ormanlk alan, l, bozkr, yksek dalk yerler, sulak alanlar, toprakalt gibi ok eitli habitatlarda yaayabilir. ok iyi koarlar, srarlar ve yzebilirler. Ayrca ok farkl besinleri alabilir ve ok hzl rerler. Bu nedenle de tr saylar ok fazladr.
Kemiricileri
Anadolu yarmadas gnmzde olduu gibi eskiden de Asya, Avrupa ve Afrika arasnda bir kpr grevi yapyordu. zellikle Tersiyerde (65 milyon-1,8 milyon yl nce) memeli hayvanlarn ktalar aras yaylmlar ve glerinin nemli bir blmnn Anadolu zerinde gerekletii biliniyor. Bundan dolay Anadoluda Tersiyer yal karasal keller (Tersiyer dneme ait jeolojik yaplar) iinde ok sayda memeli hayvan trlerine ait fosil yataklar var. Tersiyer dnem iinde de Ge Miyosen (11 milyon-5 milyon yl nce) dnemi en fazla memeli fosilinin bulunduu periyottur.
88
Tarih ncesi Anadolunun
Dr. Blent Gzceliolu
Kemiriciler gnmzde olduu gibi tarih boyunca da Anadolu yaban yaamnn bir parasyd. lkemizde yaplan paleontolojik kazlarda ok sayda kemirici fosili bulunmutur. erefky (Yataan-Mula), Bayat (Ktahya), Bozdoan (Amasya), Nazilli (Aydn) blgeleri kemirici fosillerinin bulunduu yerlerden bazlardr. Bulunan fosiller oklu kirpi, su sanlar, orman fareleri, yediuyur, sincap gibi trlere aittir.
izim : Aye nan Alican Kaynaklar Kaya,T., Bat (Denizli, Mula) ve Anadoluda (Ktahya) Yeni Bulunan Memeli Fosil Yataklar zerinde n alma, TBTAK Proje No: 108Y237, 2009. Sara, G., Trkiye omurgal fosil yataklar, MTA Rapor No 10609, (yaynlanmam) 2003. 89
Bilim Tarihinden
Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir
Corafi Keifler
nsanlarn zerinde yaadklar Dnyann sanldndan daha geni olduunu anlamalarn salayan corafya keifleri, Denizci Henry (1394-1460) tarafndan balatlmtr. Bu adan bakldnda Rnesansn balatclarnn talyanlar deil Portekizliler olduunu sylemek doru olur. Sonradan baka lkelerin kiflerinin de katld Denizci Henrynin giriimi, z itibariyle bilinmeyene ynelmi olmas dolaysyla, cesaret isteyen, kahramanca bir i olarak grlebilir. Bu trden giriimlerde bulunma cesaretini gsterenlerin saysnn tarihin dier dnemlerinde grlmedik lde oalmasyla, Rnesans ayn zamanda Dnyann da yeniden doduu bir dnem olmutur. Dnyann bilinen yzn btnyle deitiren bu keiflerin byk ksmnn Rnesans dneminde gereklemesi, bu dnemi corafya keiflerinin gerek anlamda altn a yapar. Zira 1600 ylna gelindiinde Dnya yzeyinin bilinen ksm iki yzyl ncesine gre iki kat artmt. Bu gerekten inanlmaz bir gelimeydi ve sadece nicelik asndan deil nitelik asndan da dikkat ekici bir artt. Keiflerle yeni iklimler ve doann yeni yzleri ortaya karld, denizlere ilikin bilgiler artt. Giderek okyanuslar fethedildi, kutup blgeleri, ller ve tropik dnya bilinir hale geldi. Oysa fazla deil birka yz yl ncesine kadar Antik ve Ortaa denizcileri seferlerini genellikle sahili izleyerek gerekletiriyordu, gnlerce karay grmeden seyahat etmeleri ok nadirdi. Bilinen topraklara yeni ktalar ve saysz aday ekleyen corafya keiflerinin dikkat ekilmeyen asl artc yn ise
Kolomb Yeni Ktada
Avrupann ortasndaki doann yeni yznn, yani o zamana kadar insanlarn gitmeye korktuklar yksek Alplerin de bu dnemde kefedilmi olmasdr. Bu tam anlamyla eskisinin kalbinde doan yeni bir dnyadr. Alplerin sert ve tehlikeli iklimi Ortaa akln, buralarda cinlerin ve eytanlarn yaamakta olduuna inandrmt. Bu bakmdan Ortaa insan Hindistan, in ve Japonyadaki Budistlerin gerisindeydi. nk onlar, dalarn kutsal olduuna inanm, eimli yerlerinin yksek noktalarna tapnaklar ina etmiti. Oysa Alplere ilk yolculuklar 14. yzylda yapld. Alpler 16. yzyla kadar da kayda deer bir konuma gelemedi. 16. yzyln sonunda 47 kadar zirve noktasna eriilmiti.
Corafi Keiflerin Nedenleri

Corafi keifleri balatan nedenler ekonomik gereksinimler, teknolojik gelimeler, kltrel, dinsel ve siyasal yaylmaclk gibi birka balk altnda toplanabilir. Corafi keifler byk lde Rnesans dneminde gereklemitir ve bu durum tesadfi deildir. nk Rnesans, Ortaa yaamnda byk deiimlerin olutuu ve evrensel Ortaa devletinin ulus devletlere blnmeye balad bir dnemdir. Bu dnemde feodal dzenin kmesi ve orta snfn giriimciliinin gelimesi sonucu ekonomide yeni gelimeler ortaya km, kilisenin maddi gc sarslm ve derebeyliin dayanaklar ortadan kalkmt. Bu yeni durum ehirli orta snfn alkanlklarn da deiime uratm ve bata eitim olmak zere artk kiliseden kopuk davranma n plana kmaya balamt. Bylece gelenee ve onun getirdii deer ve anlaya bakaldrmak dncesi yaygnlam ve sonuta birlie ve btnle dayanan Ortaa anlaynn yerine
90
artk doruya varmak iin birden ok yolun olduu kabul edilmeye balanmt. Bununla birlikte farkl yaklamlarn ortak bir noktas vard: Skolastii reddetme. Bylece, Aristoteles ve onun byk otoritesinin krlmasna ynelik almalar bu an en byk baars oldu. Sonuta Bat, Rnesans dncesiyle toplumsal, ekonomik ve kltrel alanlarda, zellikle de bilim, sanat ve felsefe alannda tarihinin hemen hemen hibir dneminde rastlanmayan byk bir atlm gerekletirmiti. Bu temel atlm doaya ilikin yeni ve gvenilir bilgiler retilmesini salam, matbaann icad da bu bilgilerin doru ve hzl bir biimde geni halk kitlelerine ulatrlmasn olanakl hale getirmiti. Bu dnemde Kristof Kolombun (14511506) yeni bir kta bulmasyla birlikte byk keif yolculuklarna ar merak duyulmaya balanm, bunun sonucunda edinilen corafi bilgilerle de Dnyann o dnemdeki ehresi bir hayli deimiti.
bilim.tarihinden@tubitak.gov.tr
Ekonomik Gereksinimler
Katolik Kilisesinin evresinde toplananlarn oluturduu Evrensel Ortaa Devletinin yklmasyla birlikte, ulusuluk temelinde kurulmaya balanan yeni devletlerin monari ynetimleri, Avrupay saran yoksulluk kskacndan kapal bir ekonomik yaplanmayla deil, yeni kaynak alanlarnn ele geirilmesiyle kurtulunabilecei dncesini benimsedi. Bunun bir sonucu olarak yaylmac bir politika izlemeye baladlar. Yeni olumaya balayan ve ekonomik dnm temsil eden merkantilizm ekseninde zengin olma d, ticareti olmadk lde ne kard ve ham maddeye olan gereksinimi her geen gn artrd. Bu dnemde Douda gzlemlenen maddi zenginlik, bilimde, sanatta ve felsefede kaydedilen gelimeler, dikkatleri slam dnyasna ve Hindistana yneltti. zellikle baharat ve kuma en gzde ticari meta haline geldi. Ham madde gereksiniminin ve zengin olma dnn siyasi balamdaki yansmas yaylmaclk olarak belirginleti. Feodal dnemin yani dzenin bir gerei olarak gereklemi olan, topraklarn derebeylerin arasnda paylalmas sistemi, ortaya bir merkezi otorite boluu karyordu. Baka bir deyile iktidar derebeyleri arasnda blnmt. Feodal dzenin kyle kurulan mutlaki ynetimler blnml ortadan kaldrd. Mutlakiyetilik kazand merkezi gcn bir sonucu olarak yaylmacla daha yatkn bir zemin hazrlad ve bu ynetimler da ak bir ekonomik modeli uygun grd. nk yeni gelien merkantilizm deerli maden stou zerine kurulmutu ve bu yzden zellikle spanya ve Portekiz krallklar deerli madenlere ulalmas iin gemicileri destekledi. Altn ve gm araylar, ham madde, baharat, kuma ve ila yapmndaki materyale gereksinim her geen gn artyordu. Bu arta bal olarak iddetlenen yaylmaclk giderek ak bir smrgeciliin domasyla son buldu.
snda hkm sren bir siyasal ve toplumsal dzendir. Derebeyleri halk her bakmdan yneten kk hkmdarlard. Halk kyller ve ehirliler olmak zere ikiye ayrlmt. Kyller kle durumundayd. Her derebeyin bir atosu, ordusu ve armas vard. Zengin derebeyi barutlu topa sahip olunca, ordusunu da glendirdi ve dier derebeyine saldrp topraklarn ele geirmeye balad. Bylece derebeylik sistemi yerini mutlak monariye brakt. Bu dnemde corafya bilgisinin artmasn salayan bir unsur da pusulann etkin bir ekilde gemicilikte kullanlmasdr. Pusulayla birlikte gemiciler sadece bilinen denizlerde dolamaktan kurtulmu, okyanuslara alabilme cesareti kazanmtr. Dolaysyla da pusulann bulunmas denizciliin gelimesinin baat etkeni olmutur. nk artk yn bulmak iin karaya bal olarak hareket etmek gerekmiyordu. Yeni karalarn, iklimlerin, dalarn ve koylarn kefedilmesinin altnda yatan teknik etmen pusuladr. Pusula kadar etkili olan bir dier ara da teleskoptur. Teleskopun bulunmas da hem gemicilikte hem de bilimde byk bir bilgi birikimi salamtr ve dnya hzla bilgi ana doru gitmeye balamtr. Bylece Bat kltr dnyasnda nemli ve r ac gelimeler kaydedilebilmitir. Bunun sonucunda yeni bir dneme girmi olan Bat, ksa srede bilim ve felsefe gibi st entelektel alanlarda dev admlar atmay baarm ve sonuta 18. yzyl bilimsel devrimini gerekletirmitir.
kadar ilerlemiti. 1521de Pasifik geilmi ve Dnya ilk kez denizden dolalmt. Portekizli denizcilerin gayretleri sayesinde baharat ticaretindeki Venedik tekelini krabilecek yeni bir deniz hatt oluturulmutu. Bu keifler Avrupann dnyann geri kalan blgeleri hakkndaki bilgisini dntrmekle de kalmad, ayn zamanda yeni kefedilen ktalarn ve blgelerin doal zenginliklerinin Avrupann ekonomik, ticari, bilimsel, teknolojik geliimine kaynak olarak aktarlmasna da yol at. Misyonerlik faaliyetleri bata olmak zere, Avrupann kltrn ve dinini yaymak istemesi de yaylmacl besleyen nemli bir etken oldu. Burada bir noktaya daha dikkat ekmekte yarar var. Corafya keiflerinde belirleyici etkisi olan din, sadece Avrupann dnn kefinde deil, Avrupann kendisini kefinde de etkili oldu. Daha nce deinilen Alp yolculuklarnn nedenleri dikkate alndnda bu aka grlebilir. Alplere yaplan yolculuklarn iki nedeni vard: Birincisi estetik ve dinsel, ikincisi ise bilimsel. nsan bu tehlikeli yksekliklerde doann gzelliini yaamak ve Tanrnn yceliini anlamak iin, ykseklerde grlen gizemli iklimi tanmak, dalarn, bitkilerin ve hayvanlarn nasl olduunu renmek iin hayatn riske atabilir.
Corafi Keifler
Nedenleri ne olursa olsun, 1400-1600 yllar aras Corafi Keifler a olarak adlandrlr. Bu iki yz yllk dnemde yeni ktalar kefedildi, Dnya denizden ilk kez dolald, ticaret dnya leinde yaplmaya baland, ilk kez deniz ar imparatorluklar kuruldu.
Kltrel, Dinsel ve Siyasal Yaylmaclk

Avrupann, sahip olmad ama Dou uygarlklarnda olduunu bildii zenginliklere (baharat, ipek ve dier maddi kaynaklara) ulamak iin yeni, ksa ve ucuz yol aray kukusuz yaylmacln en nemli nedenidir. 15. yzyln sonlarna gelindiinde, Avrupa lkelerinin zenginlii neredeyse btnyle deniz ticaretine dayanyordu. Hatta Portekiz ve spanya oktan birer deniz imparatorluu haline gelmeye balamt bile. Ekonomik gereksinimlerden hareketle balayan bu keifler sonucunda Avrupann Dnyann geri kalan ksm hakkndaki bilgisi temel bir dnme urad. 1600lere gelindiinde haritas olmayan ya da eksik olan yerler sadece Avustralya, Yeni Zelanda ve Kuzey Pasifikti. Dikkat eken bir dier nokta da, nemli keiflerin ounun, ksa bir zaman diliminde yaplm olmasdr. Kolombun 1492de Atlantiki ilk geiini izleyen 30 yl iinde Portekizliler mit Burnunu dolanm, ine ve Japonyaya
Teknolojik Gelimeler
Felsefe tarihinin sekin filozoflarndan Francis Bacon (1561-1626) Rnesansn pusula, matbaa ve barutun icadnn bir sonucu olduunu belirtir. Ona gre bu icat, savama tarzn ve denizcilii tmyle deitirmitir. Barutun yaygn olarak savata kullanlmas sadece sava tarznn tamamen deimesine yol amakla kalmam, bunun yan sra derebeylik sisteminin yklmasnda da byk pay olmutur. Derebeylik Avrupada 5. ve 17. yzyllar ara-
Bartolomeu Dias mit Burnunda

91
Bilim Tarihinden
Denizlerde salanan bu egemenlik Avrupann, hemen hemen btn ktalar stnde smrgecilie dayanan kalc bir bask kurmasna yol at. Avrupann corafya bilgisinin bymesi, ticaretinin de bu bymeye kout olarak denizde ve karada hzla genilemesiyle sonuland. Portekiz 1600e kadar Brezilya ve Bat Afrikadan in Denizine uzanan bir deniz imparatorluu kurmutu. spanyann Amerikan mparatorluu da, Teksastan iliye kadar uzanyordu. Ortaan sonlarnda, dou Akdeniz en krl ticaret alanyd, Ceneviz ve Venedik gemicileri in ve Hint mallarn tayarak ticaret yapyordu. Fakat 15. yzyla gelindiinde Akdeniz, Hristiyan Avrupa ve onun Mslman komular arasnda blnd. Aslnda Portekiz ve spanya, 8. yzylda btn bl geyi ele geiren Mslmanlar adm adm geri itmekte baar salamt. 15. yzyla gelindiinde Mslmanlarn elinde sadece 1492de kaybedecekleri Granada kalmt. Fakat buna ramen Portekizliler ve spanyollar hal seferlerini Cebelitark Boaznn tesine ve Mslman Kuzey Afrikaya tamakta glklerle karlamaktan kurtulamad. Kuzey Afrikaya doru balatlan ilerlemeyi, nce yerel Mslmanlarn direnci , daha sonra da Osmanllar engelledi. nk 15. yzyldan balayarak, zellikle de 16. yzyln balarna gelindiinde, Akdenizin dou ucunda ve Yakn Douda Osmanllar byk stnlk kurmutu. Bu dnemde Bi zanstan geriye kalan son ehir stanbul fethedildi, 15161517de de Msrda ve Suriyede hkm sren Memluklar yenilgiye uratld. Akdeniz giderek Osmanllarn stnlk kazand bir deniz haline geldi. Bu durum Avrupay etkin bir biimde snrlyor ve Af rika ve Asyann yakn alanlarna doru genilemesinin do al yollarn kapyordu. Bu durum ticareti ksmen felce uratt ve baka yollardan in ve Hindistana ulama dncesi ortaya kmaya balad. Buralara ulamak iin iki yol vard: Biri Afrikann bat kylarn takip etmek, dieri ise Yerin kre biiminde olmas dolays ile hep batya giderek Dou Asya kylarna ulamak. Birinci yol Portekizli denizciler tarafndan kullanlyordu. kinci yol ise ancak 15. yzyln ikinci yarsnda denenmeye baland. 1400l yllarn balarnda ilk nemli seyahatleri Portekizli Denizci Prens Henry gerekletirdi ve Afrikann bat kylarn dolat. Bu seyahatle birlikte, Afrikallarn derilerinin ekvatordaki scaklk nedeniyle siyah olduu trnden baz sylenceler de sonland. 1487de Denizci Henrynin gezilerinden ilham alan Bartolomeu Dias (1451-1500) mit Burnunu ke92
Toscanelliye gre Atlas Okyanusu, 1474
fetti. Ardndan Vasco Da Gama (1469-1524) 1498de mit Burnunu dolaarak Afrikann dou sahillerine ulat. 1502 ylnda bu yolculuu bir kez daha tekrarlad. 1513 ylnda da ine ve Japonyaya yolculuk yapt. Corafya keiflerinin en ok dikkat ekeni ise kukusuz Amerikann kefidir. Bu kefin ksa yks yledir: Floransal kozmograf Paolo dal Pozzo Toscanelli (1397-1482) bat yolu ile Hindistana nasl ulalacan aklamak iin Charta Navigationis (Denizcilik Haritas) adl bir kitap yazar ve Portekiz kral Ferdinand Martinese gnderir. Kitapta bir ifade dikkat ekmektedir: Batya gidilerek sonunda douya ulalr. Bu ifadeden etkilenen Kolomb, 1480de almann bir kopyasn Toscanelliden ister ve kitapta dile getirilen bu dncelerin nasl hayata geirileceini planlar. Plan udur: Yer, kre eklinde olduuna gre, okyanus geilerek Hindistana gidilebilir. Bu amacn gerekletirmek iin destek arayna balayan Kolomb, Venedik ve Portekiz yneticilerinden destek ister, ama arad destei bulamaz. nerisini son olarak spanyollara gtrr ve onlardan destek alr. 3 Austos 1492 tarihinde Nina, Pinta ve Santa Maria adl gemiyle yola kar. Zorlu bir yolculuktan sonra, Asyann dou kylarna vardn sanarak San Salvador adn verdii Bahama adalarna ve Kbaya ular. 1493te geri dner. 1493-1496 yllarnda ikinci seyahatini yapar ve 17 gemi ve 1200 adamla Kk Antil Adalarndan pek ounu, Portoriko ve Jamaika sahillerini kefeder. 1498de de 6 gemiyle nc seyahatini gerekletirir ve Trinidad, Tobago, Granada ve Margarita adalarn kefeder. Kolomb drdnc ve son seyahatini 1502-1504 yllar arasnda gerekletirir. 4 gemi ve 150 askerle Panamaya kadar yol alr. Btn bu yolculuklar srasnda hep Hint adalarna ulatn sanan Kolomb,
ulat yerin yeni bir kta olduunu renemeden lr (1506). Bu yerin yeni bir kta olduunu ilan eden Amerigo Vespucci (1454-1512) olmutur. Sonuta Amerika spanyol smrgeciliine alr. Kolombun keiflerinin ardndan Giovanni Gabotto kuzey Amerikay (1497), Amerigo Vespucci ise Gney Amerikann kuzey kylarn kefetti (1499-1502). Bu dnemde gerekletirilen keiflerin nemlilerinden biri de 1519da Ferdinand Magellann (1480-1521) Dnyann etrafn dolanmak zere yapt yolculuktur. spanya Kral I. Charlesn destekledii yolculua 1518de spanyadan 5 gemiyle balayan Magellan, 1520de daha sonra kendi ad verilecek olan boazdan geerek ve hep batya doru giderek 1521 ylnda Filipin adalarna ulat. Ancak burada Magellan yerliler tarafndan ldrld. Onun yolcuunu 1522de Sebestian del Cano (1487-1526) tamamlad ve Yeri dolat. Yeryzn ikinci kez dolaan ise Francis Draketir (1540-1596). Drake birincisi 1567, ikincisi 1569 ve sonuncusu 1577-1580 arasnda olmak zere yolculuk yapt. Kralie I. Elizabeth tarafndan grevlendirilmiti ve yolculuklar sonucunda Filipinlere ve Orta Amerikaya ulat. nc seyahatinde Magellan Boazndan geerek Kuzey Amerikaya, oradan Hint Okyanusuna ulat ve Afrikadan ngiltereye geldi. Yaplan bu yolculuklar sonucunda, bu yeni lkenin, altn, gm gibi yeralt servetleri bakmndan hayli zengin olduu anlald ve ktann i ksmlarndaki serveti ele geirmek iin birok kii harekete geti. Bunlardan Pizarro nkalarn lkesini, Ferdinand Cortez Yeni spanyay (Meksika) igal etti. Yaplan bu gibi seferler sonucunda, Portekizliler ve spanyollar tropikal kuan en verimli blgelerini paylat.
<<<
17. yzyln ikinci yarsna kadar yaplan keiflerin hemen hemen hepsi ticari ve smr amalyd. Bilimsel amal keif yolculuklar ise, ancak 18. yzyln ikinci yarsnda balad. Bu yolculuklar astronomi yolu ile yn ve konum belirlenmesi, bir derecelik yayn llmesi gibi baz bilimsel meseleleri zmek ve belirli blgelerin corafi zellikleri hakknda bilgi edinmek iin yaplmtr. Bu yolculuklarn en nemlileri James Cookun (1728-1779) ve Alexander von Humboltun (1769-1859) yapt yolculuklardr. Cook ilk yolculuunda Avustralyann gerek eklini belirledi. Dier iki yolculuunda da bir ka ada kefetti ve 1779da kefettii Hawaii Adalarnda ld. 1797 senesinde Humbolt spanya hkmetine bavurarak Orta ve Gney Amerikadaki spanyol kolonilerini gezmek iin izin ald. Fransz botaniki Aim Bonpland ile birlikte 1799-1804 arasnda Orta ve Gney Amerikann eitli yerlerini dolat ve hayli zengin bir bilgi ykyle Fransaya dnd. Bunlarn arasnda nceden bilinmeyen yeni bitkiler, boylam ve enlem belirlemeleri, Yerin jeomanyetik alannn bileenlerine ilikin lmler, gnlk scaklk ve barometre basnc gzlemleri ile ilgili bilgiler yer alyordu. Humbolt gezilerinde toplad verileri 1804-1827 tarihleri arasnda yaymlad. Ayrca meteoroloji gzlem ve lm kaytlarna dayanarak blgelerin izoterm (escaklk erisi) ve izobar (ebasn erisi) hava haritalarn kard. Bu alandaki almalar ile de karlatrmal iklimbilimin temelini att. Bir blgenin corafyas ile bitki rts ve hayvanlar arasndaki ilikiler zerine yapt aratrmalar da hayli nem tar. Ayrca And Dalarnda yapt aratrmalar sonucunda pskrtme kuvvetlerinin ve bakalam (metamorfoz) srelerinin yerkabuunun oluumunda etkin olduu sonucuna ulat ve yeryznn balangta sv haldeyken tortulama sonucunda bugnk yapsna ulatn savunan gr geersiz kld. Ayn dnemlerde yaplan bilimsel yolculuklardan biri de Charles Darwinin de (1809-1882) katld ve Galapagos Takmadalarnda yapt sistematik gzlemlerle evrim kuramn gelitirdii yolculuktur. Kutuplara ilikin aratrmalar ise ancak 19. yzylda balatlabildi ve 20. yzylda tamamland. rihlerinde yapt Dnya haritasnda, paraleller arasndaki geniliin ekvatordan kutuplara gidildike arttn ve bugn kendi adn tayan projeksiyon sistemini ortaya koydu. Astronomi alanndaki gelimeler de modern kartografinin geliimini byk lde etkiledi. Jean Dominique Cassini (1625-1712) Jpiterin uydularnn yardm ile konum belirleme yntemini gelitirdi. Yeni Dnya haritalar iin yeni enlem lmleri yapld. Jean Picard (1620-1682) bir derecelik meridyen yaynn bykln yeniden belirledi. Bylece corafi keifler kartografyay zenginletirdi. Yeni projeksiyonlar haritalar hassaslatrd ve nihayet astronominin ilerlemesi bilgilerin saln ve kesinliini gvence altna ald. Ak deniz seferlerinin ekonomik etkileri derhal kendini gsterdi ve kalc oldu. Takip eden yllarda Amerikadaki madenlerde, eker ve ttn iftliklerinde Afrikadan esir olarak getirilen insanlarn kleletirilerek altrlmas, spanyaya ve dier smrgeci lkelere daha istikrarl bir gelir olana sundu. Ayrca ilk seferlerde salanan baar gemi yapmclna ve denizcilie olan talebi artrd. Pusula ve harita ileri ile uraan nitelikli insan gcne duyulan gereksinim sayesinde, yeni bir zanaatkr snf ortaya kt. Bu dorultuda Portekiz, spanya, ngiltere, Hollanda ve Fransada denizcilik okullar ald. Ezamanl olarak yaplan iki keif, yani Asyann eski ve zengin uygarlklarnn ve Amerikann yeni dnyasnn tm tuhaf grenek ve rnleriyle kefedilmesi, eski dnyay bir tara grnmne soktu. Gzleme ve betimlemeye alm olan bu yeni alan analiz edebilmek iin yeni yntemlere duyulan gereksinim ekseninde yaplan deniz seferleri yeryzn nasl yarp getiyse, dnce dnyasn da yle yarp geti. Corafi keiflere ilikin olarak altn, gm, deerli metaller, baharat ve kuma gibi mallarn yan sra gzden karlmamas gereken baka kalemler de olduu srekli vurgulanr. Aydnlatma ve yalama ileri bata olmak zere daha pek ok i iin kullanlan balina ve fok ya, eker, ivit, ttn, pirin, krk, kereste, patates ve msr gibi dier mallar, Avrupann toplam zenginliini ve refahn artrd. Daha sonra bunlara tahl, eitli etler ve pamuk da eklendi. 1500den sonraki yzyllk srete karmza kan Avrupa hegemonyas, okyanus tesi ticaretin ok hzl bir ekilde gelierek ticaret hacminin 1510-1550 yllar arasnda sekiz kat, 1550-1610 yllar arasnda da kat artmas ile daha da pekiti. Avrupa mucizesini yaratan ve srekli bir etkileim iinde olan ekonomik liberalizm, politik ve askeri oulculuun, gcn ve dnce zgrlnn bir bileimdir. Kukusuz corafi keiflerin btn sonular olumlu deildi. Gidilen blgelerde karlalan yerli halka ynelik tutum hayli sertti. Yerlilerin iten tavrlarna yamayla ve kleletirmeyle karlk verildi. nsanlk tarihinin ilk ve nemli uygarlklarndan olan Aztek ve nka uygarlklar, spanyol denizciler tarafndan asimile edildi. Batllarn kendilerine hibir ktl olmayan Hint Adalarnn yerli halkn ve Kuzey Amerika Yerlilerini katletmesinin nedeni, gzlerinin altndan baka hibir ey grmemesiydi. En byk hedef en ksa srede, en ok altna sahip olmakt.
Amerigo Vespucci, 1474
Ferdinand Magellan,1474
Corafi Keiflerin Sonular

Rnesans srasnda ve sonrasnda yaplan keifler ve yolculuklar corafya bilgisini gelitirdi ve zellikle kartografik ve topografik bilgilerin artmasyla corafya bir bilim haline geldi. nemli lkeleri tantan baz corafya kitaplar yazld. Yeni renilen yerler bilim hayatn harekete geirdi, yeni veriler Dnyann yeniden tasvir edilmesi ihtiyacn dourdu ve yeni haritalarn ortaya kmasn salad. Sonraki dnemlerde corafya terimi iine iklim, nfus, insan, ekonomi de girdi. 16. yzyln ortalarna doru Gerhard Mercator (1512-1594) kendini Rnesans devrinin ve Ptolemaiosun kartografya balarndan kurtarabildi. 1554de kard tasviri Avrupa ve byk Dnya haritalar (1569) ile bilimsel corafyaya giden bir yol at. Mercator ilk defa 1569 ta-
Kaynaklar Arnold, D., Corafi Keifler Tarihi, eviren: O. Bahadr, Yneli, 2000. Bernal, J. D., Tarihte Bilim, Cilt I, eviren: T. Ok, Evrensel Basn Yayn, 2009. Gkberk, M., Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, 1980. Kennedy, P., Byk Glerin Ykseli ve kleri, eviren: B. Karanak, Trkiye Bankas, 1996. Sarton, G., The Quest for Truth: A Brief Account of Scientific Progress During the Renaissance, Sarton on The History of Science, Ed: Dorothy Stimson, Cambridge, Mass., 1962. Tekeli, S. vd., Bilim Tarihine Giri, Nobel, 2010. Topdemir, H. G. ve Unat, Y., Bilim Tarihi, Pegem, 2008. Kkkalay, A. M., Corafi Keifler ve Ekonomiler, izgi Kitabevi, 2001. 93
Zek Oyunlar
A B C
Emrehan Halc
Sahte Banknot
Elinizde bulunan 100 banknottan biri sahtedir. Sahte olan belirlemek zere bankaya gidiyorsunuz. Banknotlar dilediiniz gibi gruplayarak sahte banknotun o grupta olup olmadn soracaksnz. Verilen her evet cevab iin 3 lira., her hayr cevab iin ise 2 lira deyeceksiniz. Sahte banknotu bulmay garantiye almak iin en az ka liranz olmas gerekir?
ifreli Kilitler
nemli bir evraknz arkadanza iletmek iin kargo yolunu tercih ediyorsunuz. Bunun iin zerinde iki adet saysal ifreli kilit bulunan bir kutunuz var. Balangta kilitler ifrelenmemi, ak durumda. Kutunun alp iindekinin alnabilmesi iin her iki kilidin de ak olmas gerekiyor. Kargoya verilen kutularn en az bir kilidinin ifrelenerek kapatlm olmas gerekiyor. Bu ilem srasnda siz de arkadanz da kullanacanz ifreleri kendiniz dnda hi kimsenin bilmesini istemiyorsunuz. Arkadanz ile iletiim kurabilirsiniz, ancak kilitlere koyduunuz ifreleri paylaamazsnz. Bu evrak gvenli bir biimde nasl iletirsiniz?
Hangisi Farkl?
Yukardaki ekillerden farkl olan bulunuz.
Kendisi ve Tersi
1den 9a kadar olan rakamlar birer kez kullanarak yle bir say oluturunuz ki: Ardk rakamlar yan yana bulunmasn. Tersiyle (rakamlarn tersten okunmasyla elde edilecek sayyla) kendisi arasndaki farkn mutlak deeri minimum olsun. Not: Bu sorunun iki cevab var. Ayn soru 1den 5e kadar olan rakamlar iin sorulsayd cevap 24.153 (tersi 35.142) ya da 31.524 (tersi 42.513) olacakt.
emberdeki okgen
Btn keleri birim ember zerinde bulunan bir ibkey okgenin kenarlarnn karelerinin toplam en fazla ka olabilir? rnek: Aadaki ekilde gsterilen, keleri birim ember zerinde bulunan karenin kenarlarnn karelerinin toplam 8dir.
1 2
Tersli Say
Dijital gstergede 0, 1, 2, 5, 6, 8, 9 rakamlarnn 180 derece dndrlm halleri de birer rakamdr.
?
Soru areti
Yukardaki ekilde soru iaretinin yerine gelecek ekli bulunuz.
Eksik Harf
Son kutuda bulunmas gereken harfi giriniz. (6 ve 9un dndaki rakamlar dndrlnce de kendilerine eittir. 6y dndrnce 9, 9u dndrnce 6 olur). Sadece bu rakamlarn kullanld saylar tersli say olarak adlandralm. Bir sayy dndrnce elde edilen yeni sayya da o saynn tersi diyelim. rnein 2016nn tersi 9102dir. Sorumuz yle: Her rakam farkl olan ve kendisinden tersi karldnda sonucun da tersli say olduu en byk tersli say nedir?
94
O U U E A
En Byk Say
Yazlndaki harflerin alfabetik deerlerinin toplamndan kk olan en byk say nedir? rnein aada gsterildii gibi 96 bu koullara uyan bir saydr ama en byk deildir.
I
96 < 128
5 18 14 22 1 17 1 15 24 11 =128
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
gen ve Kare
Yandaki ekillerden drdn kullanarak bir ekenar gen, dier drdn kullanarak da bir kare oluturunuz. (ekiller dndrlebilir ve ters evrilebilir.)
Geen Saynn zmleri

genler 204 adet gen var. Sfrlarn Adedi 2499 adet. 5 ve katlarnn bir ift sayyla her arplmas, sonuca yeni bir 0 rakam ekler. ift saylar 5 ve katlarndan daha fazla olduu iin 1den 10.000e kadar olan saylar arasnda ka adet 5 ve katlarnn olduunu bulmak yeterlidir. 10.000 / 5 = 2000 10.000 / 52 = 400 10.000 / 53 = 80 10.000 / 54 = 16 10.000 / 55 = 3,2 g3 2000 + 400 + 80 + 16 + 3 = 2499 Bisikletli Yolculuk Ortalama hzlar 8 km/saattir.
2 = 8 1 + 1 5 20
Drt Adet 3 x 3! - 3! / 3 = 16 Yaratcln n plana kt dier bir zm:
Soru areti Krmz ekiller (ilk ekil) 180 derece dndrlyor ve d ke noktalar mavi dairelerle gsteriliyor (son ekil).
8 + 8 = 16
C
Mavi Alanlar En byk Adr. Ann alan 6,5 birim kare, dierlerinin alan ise 6 birim karedir.
A
Kpler 18 krmz kp gerekir. Oluan boyutlu eklin her seviyesini aadaki gibi gsterebiliriz.
1. Seviye 2. Seviye 3. Seviye
Hatal Gnderim 70.225 farkl biimde yaplabilir. 6 zarfa 6 ekstre, hibir zarfa doru ekstre gelmeyecek ekilde 265 ekilde konabilir. Kredi kartlar da 265 farkl ekilde konabileceinden cevap 265 x 265 = 70.225tir. lem 843502,5
9 6 4 x 8 7 5 + 3 1 / 2
4. Seviye 5. Seviye
Top Oyunu 80 En fazla hangi renkte top varsa srekli o rengi tahmin ederek en az o kadar top kazanmay garantilemi oluyoruz. Buna kar arkadamzn yapabilecei hamle 5 renkte de eit sayda, yani her renkten 20 tane top koymak. Buna gre biz en fazla 20 top kazanrz, arkadamz ise 80.
1 + 4 + 8 + 4 + 1 = 18
95
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler
1. TBTAK Bilim ve Teknik dergisi popler bilim yazlar yaymlayan bir dergidir. Bu nedenle dergimizde yaymlanan yazlar genel okuyucu tarafndan anlalabilecek dzeyde, net, yaln ve teknik olmayan bir Trke ile yazlm olmaldr. Yazlar, balk, sunu, ana metin, alt balklar, ereve metinleri ve grsel malzemelerden olumaktadr. Balk: Konuyu en iyi ifade edebilecek nitelikte, ksa ve ilgi ekici olmaldr. Sunu: Yaznn sunuu baln hemen altnda yer alr ve konunun nemini, yaznn ilgin yanlarn okuyucuda merak uyandracak biimde anlatan birka ksa cmleden oluur. Bu ksm sayfa dzeninde farkl bir yaz karakteriyle, ana metinden ayr biimde baln altnda yer alacaktr. Ana metin: Ele alnan konunun, savunulan dncenin ve ilgili olaylarn rneklerle akland blmdr. Yazlar yaplan bir aratrmay tantmaya ynelik olabilir. Ancak bu gibi durumlarda dahi dergimizin bir popler bilim yayn organ olduu gz nne alnarak, yaznn nemli bir ksmnn konuyu ok genel hatlar, temel bilgileri ve ksa bir geliim tarihesiyle okura tantmas gerekmektedir. Burada teknik terimlerin ve temel kavramlarn net bir ekilde aklanmas beklenmektedir. Yaznn geri kalan ksmnda aratrmaya zel hususlardan ve aratrmann genel katksndan bahsedilmeli, nemi ve yaygn etkisi vurgulanmaldr. Varsa, konu hakkndaki balca gr farkllklarna iaret edilmeli, ancak ayrntl tartma ve yarglardan kanlmaldr. ok ender durumlar dnda yazda forml bulunmamaldr. Alt balklar: Ana metinde ilenecek konuyla ilgili farkl grlerin ve durumlarn anlatld paragraflar alt balklarla ayrlabilir. ereve metinler: Ana metinde ele alnan konuyu destekleyici, konuya yeni almlar getiren, kimi zaman uzmanlar dndaki okuyucularn anlayamayaca nitelikteki teknik kavramlar aklayan, kimi zaman uzman grlerinin yer ald ksa metinlerdir. ereve metinler yazarn kendisi tarafndan hazrlanabilecei gibi, konunun uzmanna da yazdrlabilir. Kaynaklar: Yaznn bavuru kaynaklar mutlaka liste halinde yaznn sonunda verilmelidir. Kaynaklar aadaki rnek biimlere uygun ekilde yazlmaldr:
Alp, S., Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2002. eker, A., Toku, G., Vitrinel, A., ktem, S. ve Cmert, S., Menenjitli Vakalarda Beyin Omurilik Svsndaki Enzimatik Deiimler, ocuk Dergisi, Cilt 1, Say 3, s. 56-62, 1 Mart 2008. Soylu, U. ve Ger, M., Gller Blgesi Sulak Alanlar Durum Deerlendirmesi, Gller Blgesi altay, 810 Aralk 1995. http://www.news.wisc.edu/16250
Anahtar kavramlar: Konuyla ilgili en ok be adet ksa aklamal anahtar kavram verilmelidir. Grsel malzemeler: Yazda ele alnan dnceyi destekleyici ve aklayc fotoraf, izim, grafik gibi sunuu zenginletirici elerdir. Grsel malzemeler yayn tekniine uygun kalitede, yeterli byklk ve znrlkte (bask boyutunda en az 300 dpi) olmaldr. Aklama gerektiren grsellerin alt ve i yazlar ve grselin kayna yaz metninin altnda mutlaka verilmelidir. Yazarn temin ettii grsel malzemelerin telif hakk sorumluluu yazara aittir. Yazar gerekli izinleri almakla ykmldr. 2. Yaz .txt ya da .doc formatnda, elektronik ortamda bteknik@tubitak.gov.tr adresine iletilmelidir. Seilen grsel malzemelerin nerede kullanlmas istendii metinde iaretlenmi olmaldr. Grsel malzemeler metnin iinde deil, ayrca gnderilmelidir. 3. Bilim ve Teknik dergisine ilk defa yaz gnderecek kiilerin yazlarn eitim durumlarn ve yazdklar konudaki yetkinliklerini gsteren 40-60 kelimelik bir zgemii fotoraflaryla birlikte gndermeleri gerekmektedir. 4. Dergi ynetiminden onay alnm zel durumlar dnda, bir yaz 600-1400 kelime aralnda olmaldr. 5. Yukardaki koullar yerine getirdii takdirde nerilen yazlar, Yayn Kurulu, Konu Editrleri ve Bilimsel Danmanlar tarafndan deerlendirilir. Yaymlanmasna karar verilen yazlar redaksiyon srecine alnr ve yazarn onayyla yaz yaymlanma aamasna getirilir. 6. Yaznn; bilimsel, etik ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. 7. Yukardaki koullar kabul edilerek dergimize gnderilen ve yaymlanan yazlarn her trl yayn hakk, TBTAK Bilim ve Teknik dergisine aittir.
Not: Dergimiz iin yaz hazrlamak isteyenler iin daha geni bilgi ieren Popler Bilim Yazarlar in El Kitab http://biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/poplerbilimyazarligi.pdf adresindedir.
POPLER BLM KTAPLARI
Lazer gnmzden yaklak 50 yl kadar nce Gordon Gould tarafndan bulunarak bilim dnyasnn hizmetine sunuldu. Bu buluun dayand bilimsel temelin ayrntlar yaklak 100 yl kadar nce yaymland. Bu ynyle lazerler, olaanst bir tarihe sahip aygtlar. Gnmzde lazerler hemen hemen her alanda karmza kyor. oumuzun evinde bile birka tane var. Lazerleri bilgisayarlarda, CDleri, DVDleri okuma ve yazma amacyla kullanrz. Tm CD ve DVD alarlarda lazer kullanlr ve oumuzun da lazerli yazclar var. Pek ok maazann kasalarnda da bilgisayarlarla birlikte modern stok denetim ilemlerinin yaplmasn salayan lazerler var. Hastanelerde neter, baz fabrikalarda ise matkap, testere, makas ve kaynak aletleri yerine kullanlyor. Pek ok uygulama alan olmasna ramen, ou insan lazerlerle ilgili temel bilgilerden yoksun. Bu temel bilgiler, n ok da iyi bilinmeyen zelliklerine ve baz hassas, ancak basit tasarm kavramlarna dayanr. Bir lazer demetinin nasl olutuunu anlamak yetmez, n kendisini de anlamamz gerekir. Lazer, hl gelitirilmekte olan bir konu. Bu ynleriyle, lazerlerin gelecekte daha da nemli olacaklarna kuku yok.
POPLER BLM YAYINLARI
KTAPLARIMIZI SATIN ALMAK N ADRESMZ
esatis.tubitak.gov.tr
Toplu kitap almlarnda indirim!

150-250 TL %5 indirim + kargo cretsizdir 250-500 TL %10 indirim + kargo cretsizdir 500 TL ve zeri %15 indirim + kargo cretsizdir
Siparileriniz i gn iinde PTT kargoya teslim edilecektir. Kargolarnz PTT kargo ile gnderilecektir.
YAYINLARIMIZA TBTAK KTAP SATI BROSU (Atatrk Bulvar No:221 Kavakldere Ankara) ve kitabevlerinden de ulaabilirsiniz

Bilim Ve Teknik Dergisi Mayıs 2013

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik Dergisi Mayıs 2013

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilim ve Teknik

Bilim ve Teknik Mays 2013 Yl 46 Say 546 Doadaki Tasarmdan Teknolojiye

Biyobenzetim posteri ve Hcre DVDsi dergimizle birlikte...

Aylk Popler Bilim Dergisi Mays 2013 Yl 46 Say 546 5 TL

Doadaki Tasarmdan Teknolojiye

DVD Windows - Mac OS - Linux

Hastanelerdeki Gizli Tehlike

Hemen Abone Olmak in: www.biltek.tubitak.gov.tr

Ekim 1967-2012... Bilim ve Teknik Dergisi 46 yanda...

imdi Abone Olabilirsiniz

Bilim ve Teknik Ekim 2012 Yl 46 Say 539 Mzik ve Matematik

Anne Style Hayata Salkl Merhaba

Yaz ve Aratrma lay elik Dr. zlem Kl Ekici

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

Mali Ynetmen Mehmet Ali Aydnhan dari Hizmetler Yeter Karasu

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci

Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

Rzgr Enerjisi in Yeni Bir tasarm

NASA Uzay Merkezini Angry Birds stila Etti

Bilim ve Teknik Mays 2013

Ryalar Deifre Ediliyor

Vcut Diliyle Kontrol Edilebilen Bilgisayarlar

Yeni Bir Ku Gribi Daha

Alzheimer in Yeni Bir Kuram

Bilim ve Teknik Mays 2013

Bilgi Transferinde Dokunmatik Arayz

EFSA, GDOlu Yemlerde Zehirli Gene Rastlad

Emine Sonnur zcan

Susayan Aalarn lklar Duyulabilir mi?

Yzlerden sim Tahmin Etmeye alan Bilgisayar

Bilim ve Teknik Mays 2013

Kepler, Yaanabilir Blgedeki Bilinen En Kk Gezegeni Kefetti

Son Nefeste Bile Yakkl

Fukushima Tarlalarnda evreci Tarm Projesi

Bilim ve Teknik Mays 2013

Nanoparack Krmz Kan Hcresi Klna Girerse

Yaayan Arivle Bilgiyi lmszletirmek

Neyin Nesidir Bu Bitcoin Dedikleri

Sosyal Medyadaki Mesajlarnz Ktphanelerin Mal Oluyor

Bilim ve Teknik Mays 2013

Byk Veri Kanser Hastalarna da Umut Veriyor

2008in 1 Numaras 2013te Tarih Oldu

Modifiye DVD Srcyle HIV Laboratuvar Kuruyorlar

Android Telefonla Uak Drlr m Drlmez mi?

Bilim ve Teknik Mays 2013

Ana Yazlmla Bakp rmcei Tanyacaklar

PCler Serbest Dte, Ama Nereye Kadar

GPS Var GPSden te

Bilim ve Teknik Mays 2013

1 Plakada 1TB, 4 Plakada 4TB

nsansz Deniz Aralar

Bilim ve Teknik Mays 2013

nsansz Deniz Aralar

Su st ve su alt insansz deniz aralar

nsansz su st deniz aralar (Askeri kullanm amal)

nsansz deniz aralarnn getirdii avantajlar

ABDnin ilk silahl insansz deniz arac

Bilim ve Teknik Mays 2013

nsansz su st mayn temizleme arac

nsansz su alt deniz aralar (Askeri ve sivil kullanm amal)

Seafox snf uzaktan kumandal anti mayn su alt aralar

Otonom su alt deniz aralar