1

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU ATATRK ARATIRMA MERKEZ

STKLAL HARBNDE YARARLI VE ZARARLI CEMYETLER

Ycel ZKAYA

ANKARA-2011

5846 Sayl Kanuna gre bu eserin btn yayn, tercme ve iktibas haklar Atatrk Aratrma Merkezine aittir.

zkaya,Ycel,1937stiklal Harbinde yararl ve zararl cemiyetler/ Ycel zkaya._Ankara:AKDTYK Atatrk Aratrma Merkezi, 2011 160s.;24cm._(Atatrk Kltr,Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi yayn) Kaynaka (s.145-152) Dizin (s.153-160) ISBN:978-975-16-2366-9 1.TRKYE-TARH-DEVRM,1918-1923 I.E.a. II.Seri 956.1023 nceleyenler: Prof.Dr.zzet ZTOPRAK Prof.Dr.Esat ARSLAN KTAP SATII: ATATRK ARATIRMA MERKEZ Ziyabey Caddesi Nu:19 06520 Balgat / ANKARA Telefon : 009 (0.312) 285 55 12 Belgegeer : 009 (0.312) 285 65 73 e-posta : bilgi@atam.gov.tr web : http:// www.atam.gov.tr. e-magaza : http://e-magaza.atam.gov.tr

ISBN : 978-975-16-2366-9 LESAM : 11.06.Y.01.50.342 BASKI ADED : 1500

NDEKLER NSZ ................................................................................................... 5 MTAREKE SIRASINDA VE SONRASINDA GENEL DURUM ..... 7 YARARLI DERNEKLER HAKKINDA GENEL BLG ..................... 8 YARARLI DERNEKLER Ege Blgesindeki Dernekler Manisa stihls- Vatan ........................................................................... 11 Redd-i lhak Cemiyeti ............................................................................ 11 Milas Mdafaa-i Vatan Cemiyeti ........................................................... 19 zmir Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyeti ...................................... 20 stanbul ve Dier Yrelerde Kurulan Dernekler .................................... 22 Milli Kongre ........................................................................................... 22 Milli Ahrar .............................................................................................. 30 Osmanl Sulh ve Selamet Frkas............................................................ 33 Vahdet-i Milliye ..................................................................................... 35 Selmet-i Osmaniye Frkas ................................................................... 36 Osmanl Matbuat Cemiyeti ve Milli Trk Frkas .................................. 36 Karakol Cemiyeti- Zabtan Grubu .......................................................... 40 Anadolular Cemiyeti .............................................................................. 44 Kilikyallar Cemiyeti .............................................................................. 45 Trkiyenin Dier Yrelerindeki Dernekler Nidede Kilikya Mdafaa-i Hukk Cemiyeti- Isparta Mdafaa-i ........ 48 Hukk Cemiyeti...................................................................................... Vilyeti arkiye Mdafa-i Hukk-u Milliye (Dou Anadolunun Milli Haklarn Savunma) ................................................................................ 50 Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye ................................... 61 Trakyallar Cemiyeti Garbi Trakya Cemaat-i slamiyesi .................... 67 Trabzon Muhafaza-i Hukk-u Milliye ................................................... 68 Karadeniz Trkleri Mdafaa-i Hukk Cemiyeti- Karadenizde Kurulan Dier Dernekler ...................................................................................... 71 stihls- Milli Kadnlar Cemiyeti Asr- Kadn Cemiyeti .................... 72 Sivas Kadnlar Mdafaa-i Vatan Dernei ............................................. 73

Batum slam Cemiyeti ............................................................................ 77 stanbulda Mdafaa-Milliye Gruplar ................................................... 78 Teceddd Frkas .................................................................................... 78 Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ................................................................ 81 GDML (MANDA LE LGL) DERNEKLER ngiliz Muhipleri Dernei ....................................................................... 86 Wilson Prensipleri Dernei .................................................................... 94 ZARARLI DERNEKLER Ermenilerin Kurduklar Dernekler.......................................................... 101 Rumlarn Kurduklar Dernekler.............................................................. 102

KUVAY-I MLLYEYE KARI OLAN CEMYETLER Hrriyet ve tilf Frkas ......................................................................... 108 Muted- Hrriyet ve tilf Frkas ........................................................... 116 Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyye Cemiyeti ............................... 118 Krt Teal- Cemiyeti............................................................................... 121 Teali-i slm Cemiyeti ............................................................................ 129 Asker- Nigahban Cemiyeti (Yurdun Bekisi Cemiyeti)........................ 132 Cemiyet-i Ahmediye .............................................................................. 137 Kzlhanerliler Cemiyeti ....................................................................... 139 l-y Vatan Cemiyeti ............................................................................. 140 Amerikan Yunan ttihat Cemiyeti ...................................................... 141

SONU .................................................................................................. 143 KAYNAKA ......................................................................................... 145 DZN ..................................................................................................... 153

NSZ Ulusal Bamszlk Sava Boyunca Yararl ve Zararl Dernekler adyla daha nce ariv belgelerine dayal bir makalem yaynlanmt. Ancak, daha sonra konu ile ilgili zellikle blgesel dernekleri inceleyen aratrmalar yapld. Bu yeni bilgiler nda makaleyi geniletip, kitap haline getirmeyi uygun buldum. Mondros Mtarekesinden ve 21 Aralk 1918'de son Osmanl Mebsnn kapatlmasndan sonra, stanbul'da ve tarada kendiliinden yeni yeni kurulular ortaya kmaya balam ve zamanla bunlarn says sratle artmt. Bunlarn bir ksm yresel kurtulu yollar aramakta, bir ksm baka bir devletin himyesine girmeyi dnmekte, bir ksm da yzyllardr tandklar padiahn yannda yer almakta ve Kuv-y Milliyenin aleyhinde bulunmaktaydlar. Bunlarn yannda Osmanl Devleti'nden toprak kazanmak niyetinde olan aznlklar da mevcuttu. Yresel kurtulu yollar arayanlar ile, padiah yanls olan baz cemiyetler, daha sonralar birletiler ve Ulusal Bamszlk Savann yannda yer aldlar. Bu cemiyetlerin kuruluunda Osmanl Devleti'nin yetimi bir aydn snfnn olumas iin daha nce meslek okullar amak, siyasi frka kurulmasna izin vermek gibi abalar harcadn da unutmamak gerekir sanyorum. Dernekler konusu tam olarak bilinmeyen bir konudur. Bugne kadar Ulusal Bamszlk Sava srasnda mevcut btn dernekleri bir araya getirip toplu bilgi veren bir alma da bulunmamakta, deiik eserlerde belli bilgiler bulunmaktadr. Bu yzden bu almann nemli bir a kapataca dncesindeyim. Bu almam srasnda genellikle ATASE arivinden, baz gazetelerden ve yeni yaynlardan yararlandm. Derneklerin kurucular, heyetleri ve tzkleri zaten belirli kitaplarda olduu iin bunlar hakknda geni bilgi vermedim. Cemiyetlerle ilgili saylar binleri geen btn belgeleri saptamak olanakszdr. Bunlar ilikisi olmayan dosyalarn iinde de bulmaktayz. Biz elimizdeki belgelerle konuya ksmen k tutmaya altk.

MTAREKE SIRASINDA VE SONRASINDA GENEL DURUM

Mondros Mtarekesinden sonra, ordunun silahlar alnm, asker terhis edilmi, donanma tutuklu kalm olduuna gre, Osmanl Devletinin hibir gc kalmamt. Artk tilf devletleri igl hareketlerine balayabilirdi. Zaten ksa sre iinde igl de balayacaktr. Mustafa Kemal Paa, daha Samsun'a ayak basmadan nce, emperyalist glere kar Anadolu ve Rumeli halk tarafndan tekiltlanmalar ve igle kar koyma giriimleri balamt. Yalnz Trk halknda oluan bu milli duygular vatann tmnn kurtarlmas eklinde ortaya kmamt. Pek ok il ve ilede grlen bu rgtlenmelerin amac, daha ok halkn kendi blgelerinin kurtarlmas eklinde grlmekteydi. Dman igli nedeni ile, her yerde, her blgede vatanseverler kurtulu yollar dnmeye, aramaya ve bunun sonunda da yresel dernekler, uralar kurmaya baladlar. Bu yararl derneklere karn, zararl dernekler de faaliyetlerini artrmaktayd. Bunlarn kimisi Ermeni, kimisi Rum, kimisi Krt devleti kurma peinde kotuu gibi, bir ksm da padiah lehinde, Kuvy Milliye aleyhinde almalar yapmaktayd. Dou Anadolu'da bir takm ura giriimleri balamt. Bunlardan Kars slm uras igl balamadan tehlikeyi grm 5 Kasm 1918'de faaliyete gemi, 30 Kasm 1918'de Kars slm uras (1918 Aralnda Milli ura adn almtr) ve 17/18 Ocak 1919'da Kars'ta 131 delegenin katlmasyla Cenb-u Garb Kafkas Muvakkate-i Milliyesi adyla almalarn srdrmtr. Cenb-u Garb Kafkas Hkmeti, 25 Mart 1919'da Cenb-u Garb Kafkas Hkmeti Cumhuriyeti adn kullanmaya balamt. 13 Nisan 1919'da ngilizlerin Kars' igl edip, Cenb-u Garb Kafkas Hkmeti Binasn kuatmas ve hkmet yelerinden 12 kiiyi yakalayarak trenle Batum'a, daha sonra Malta'ya gndermeleri ile Cemiyetin byk zarar grdn tespit edebilmekteyiz. 25 Mays 1919'da ise Oltu'da Meclis-i dare adl kuruluun Oltu ura Hkmetini kurduunu, ancak bir mddet sonra ngilizlerin basks ile bu tekilta Rumlardan da ye alnarak Oltu Meclis-i daresi adnn verildiini, ancak, milli almalarn

hzlanmas ile bu tekiltn kendisini fesh etmesi ve milli amalara hizmet eden Oltu ura Hkmetinin kurulmas ve 17 Mays 1920'ye kadar blgeyi bamsz ynetmesi, Anadolu'da bamszlk yolundaki hislerin ne kadar derin olduunu gstermektedir:

YARARLI DERNEKLER HAKKINDA GENEL BLG

Yararl dernekler yurdun eitli yrelerinde kurulmulard. Sivas Kongresinde bunlarn Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyetine balanmalar ile birlik-beraberlik olumaya balamt. Ama, bu da hemen olmayacak, bir sre sonra, zellikle, Birinci nn Savandan sonra daha bir ivme kazanacaktr. 2 Aralk 1918'de Edirne'de kurulan Trakya-Paaeli Mdafaa-i Heyet-i Osmaniye Cemiyeti 7 Ekim 1919'da Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk-u Milliye Cemiyetinin de grevlerini zerine ald. Bu bir eit birlemeydi. Vilyt- arkiye Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, 4 Aralk 1918'de stanbul'da kurulmu ve 10 Mart 1919'da bunun Erzurum ubesi de resmen almt. Cemiyetler daha ok stanbul'da kurulmaktayd. Padiah yanls Trabzon Adem-i Merkeziyet stanbul'da kurulduu gibi, pek bir varlk gstermeyen Trabzon ve Havalisi Mdafaa-i Milliye Cemiyeti'de burada kurulmutu. Sulh ve Selamet, Selamet-i Osmaniye, Mdafaa-i Hukk, Karakol, Kilikyallar, Anadolular Cemiyeti gibi kurulular yannda, padiah yanls, Kuv-y Milliyeye ve ttihat Terakki'ye kart Hrriyet ve tilf, Teceddt, l-y Vatan, Asker Nigehban gibi frkalar da burada kurulmutu. Bunun yan sra, ngilizleri tutan ngiliz Muhipleri Cemiyeti, Amerikallar tutan Wilson Prensipleri Cemiyeti gibi cemiyetlerin yan sra aznlklarn kurduu Mavri Mira, zci cemiyetlerine benzer cemiyetler de burada faaliyet gsteriyordu. stanbul'da 21 Aralk 1918'de Kilikyallar Cemiyeti kurulduu gibi, bunun ubesi 20 Nisan 1919'da Adana'da ald. Yine stanbul'da, 29 Kasm 1918'de Milli Kongre, 4 Mays 1919'da Milli Ahrar alma hayatna girdiler. Bu derneklerden Milli Kongre ile Erzurum'daki Mdafaa-i Hukk Cemiyeti(stanbul merkez)nin Franszca yaynlar yaptklarn bilmekteyiz. stanbul'daki Milli Blok ise, Amerikallar ile ibirlii yapmaktayd.

Ayrca, stanbul'da 27 Mays 1919'da Trkiye Mdafaa-i Vatan Cemiyetide kurulmutu. Trabzon'da 12 ubat 1919'da Muhafaza-i Hukk-u Milliye Cemiyeti, Samsun da 19 ubat 1919'de Karadeniz Trkleri Mdafaa-i Hukk Cemiyeti kurulmutu. Trakya'da Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye, Trakyallar Cemiyeti Trakyann bamszl iin uramaktadr. Anadolu'da daha ok Ege ve evresinde Redd-i ilhak ve mdafaa-i hukk, yurdun genel erevesinde mdafaa-i hukk, mdafaa-i vatan dernekleri yaygnd. rnein Diyarbakr'da Mdafaa-i Vatan Dernei kurulmutur. 5 Haziran 1919'da Mula'da Menteeliler Mdafaa-i Vatan Cemiyeti ve 27 Haziran'da Milas'ta gene Mdafaa-i Vatan cemiyetleri kuruldu. 10 Eyll 1919'da Gnen ve Biga'da, 5 Ekim'de Bursa'da Mdafaa-i Hukk Heyet-i Merkeziyesi ve ayn dernek 8 Ekim'de Kirmasti'de (Mustafa Kemal Paa) faaliyete geti. 1 Kasm 1919'da Mut'ta Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, 1920'de stanbul'da Msellh Mdafaa-i Milli Cemiyeti kuruldu. Mdafaa-i hukk cemiyetleri el, Urfa, Palu ve hemen hemen her yerde mevcuttur.1 Anadolu'da kadnlarn da vatan kurtarmak iin cemiyetler kurduklarn grmekteyiz. Bunlarn en nemlisinin Sivas'taki Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti olduu bilinmektedir. Bu Cemiyetin daha sonra Nigde, Konya, Kayseri, Amasya, Kastamonu, Pnarhisar, Erzincan, Yozgat, Burdur, Kangal'da da ubelerinin ald grlmektedir. Grld zere, 1918'den beri kurulmakta olan dernekler yresel olup, amalar bir noktada toplanmakta yani kendi blgelerini ve igle urayan Ege Blgesinin kurtarlmas noktalarnda birlemekteydi. Mustafa Kemal Paa, henz Samsun'a kmadan nce, vatann tmnn kurtarlmas yolunda bir adm atlm deildi.. Bunda vatann pek ok blgesinin henz igl edilmemi olmasnn yan sra, zmir'in 15 Mays 1919'da Yunanllar tarafndan igli ve buna karn oluan byk tepkinin yava yava ortaya kmasnn da byk etkisi vardr. Ayrca, bu dernekleri birletirecek, Ulusal Bamszlk Savan balatacak olan nder henz tam ortaya kmamt. Mustafa Kemal Paa, Samsun'a ayak bastktan sonra, ulusal bamszlk
1

Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trk Devrimi Kronolojisi, Trk nkilp Tarihi Enstits, Genel sayfalar, Ank 1973.

10

savan rgtleyecek ve halk bilinlendirecek nder de ortaya km olacaktr. Mustafa Kemal Paa, Samsun'a ayak bastnda, aydnlarn ve halkn her kesiminin, vatan kurtarmak iin eitli kurtulu yollar aradn grmt. Mustafa Kemal Paa, bu dank ve birbirinden habersiz cemiyetlerin ve kitlelerin tek vcut haline gelmeleri halinde, kurtulua ve bamszla ulalacan dnmekte ve plnn ona gre yapmaktayd. O, Samsun'a ayak basarken zaten kararn vermiti: Kurtulu, stanbul'dan deil, Anadolu'dan gerekleebilir. Mustafa Kemal Paa, bu konuda aydnlarn ve halkn kurtulu konusundaki azmini, heyecann grm, yaam ve bu halk ile mutlaka baarya ulaacana inanmt. Bu ortaya koyduumuz tablodan kan gerek udur: Vatann topraklarnn igl olunmas tehlikesi karsnda herkes ne yapacan arm durumda olup, yalnzca kendi blgesini kurtarmay dnmektedir. Ama hareket ve k noktas ayndr. Blgesel de olsa vatan iglcilerden kurtarmak ve her trl istilya kar koymak. Mustafa Kemal, Sivas Kongresinde cemiyetleri bir at altnda toplamakla birlik ve btnl salamay baarmtr. Derneklerin incelenmesine Ege blgesinden balayalm.

11

YARARLI DERNEKLER

Ege Blgesindeki Dernekler

Manisa stihls- Vatan: Manisa aydnlar, 1918 Kasmnda stihls- Vatan Cemiyeti'ni (Vatan Kurtarma Cemiyeti) kurarak mdafaa-i hukk dncesinin ncleri olmulardr. Bu cemiyet daha sonra zmir Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyeti ile birlemi, ancak, igl srasnda Manisa'y savucak hareketlerde bulunmamt.2 6 Kasm 1918'de, zmir'de kurulu hazrlklarna giriilen zmir Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyetinin kurulu belgesi, 1 Aralk 1918'de vilyete verilmiti. zmir Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyeti 17-19 Mart 1919'da zmir'de son kongresini yapmt. Bu cemiyete daha sonra etraflca deineceiz. Redd-i lhak Cemiyeti: zmir'in iglinden nce, 17 Mart 1919'da Edremit'te kurulan Redd-i lhak Cemiyeti, 24 Mart 1919'da bir miting dzenlemi ve 16 Mays'ta ilk toplantsn yapmt. 4 Mays 1919'da, zmir'de lhk- Red Heyet-i Milliyesi kurulmutu. 20 Mays 1919'da Aydn Vilyeti Muavenet-i Hayriye Cemiyeti (Aydn line Hayrl Yardmlar Cemiyeti), 29 Mays'ta Denizli'de Mdafaa-i Hukk ve Redd-i lhk Cemiyeti (Hukuku Savunma ve Katlmay Kabul Etmeme), 12 Haziran'da ine'de ine Heyet-i Milliyesi, 15 Haziran Akhisar Redd-i lhk, 19 Haziran 1919'da Ske'de Heyet-i Milliye (Milli Heyet), 12 Temmuz 1919'da Denizli'de Denizli Heyet-i Milliyesi ve dierleri kurulmutu3. Mustafa Kemal Paa, mdafaa-i hukk ve redd-i ilhk cemiyetlerinin igl karsnda vatann savunulmas iin kurulmasn kanlmaz kurulular olarak grmekteydi ki buna ilerde deineceiz.

2 3

Sabahattin Selek, Anadolu htilli, stanbul 1976, s.238. Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trk Devrimi Kronolojisi, Ankara 1973, Genel sayfalar Gyas Yetkin, Kuruluundan Bugne Kadar Edremit'te Olup Bitenler, Balkesir 1974, s.35-36.

12

Henz zmir igl edilmeden, zmir'in igl edileceinin duyulmas zerine, 14 Mays' 15 Mays'a balayan gece, zmir'in Redd-i lhk Heyeti, zmir'de bir miting tertiplemiti. Bu mitingde, igle kar direnme konusu ilenmiti. Datlan beyn-nme'de, Trk'n hakknn, Wilson prensipleri adyla zorla alnd, Yunan iglinin Trkler tarafndan memnunlukla kabul edileceinin sylendii, Yunanllarn zmir'de ounluk olduunun iddia edildii, bunlarn yalan olduu Wilson lkeleri ad altnda hakkn gasp ediliyor ve namusun paralanyor. Gzel memleketin Yunan'a verildi. Artk kendini gster. Btn kardelerin Maatlktadr (Maatlk Mezarl). Oraya yzbinlerle toplan ve ezici ounluunu gster. Burada zengin, fakir, alim, cahil yok. Yunan hkimiyetini istemeyen ezici bir kitle olduunu iln ve ispt et eklinde aklanmaktayd4. 14 Mays 1919'da zmirli yetkililer Bamza gein, direnelim diyen genleri susturdular. Bunun zerine genler bir okulda topland. Yunanistan'a katlmay ret ettiler ve redd-i ilhak merkez kurulunu oluturdular5. zmir'in iglinden itibaren redd-i ilhk cemiyetleri byk bir almann iine girmilerdi. Bu almalar ksaca izah etmekte yarar vardr. zmir'in igli ilk zmir Redd-i lhk Heyet-i Milliyesi tarafndan, Anadolu'daki vilyet, kaza, nahiye belediyelerine duyurulmutur. zmir Redd-i lhk Heyet-i Milliyesi, 14 Mays 1919'da iglin balad gece, telgraflarla zmir ve hvlisini Yunan ilhk ediyor. gl balad diyerek, her yere igli duyurmaya ve yardm istemeye balamtr. Bu telgraf, Erzurum'a da gelmi ve Erzurum halk zerinde byk bir etki uyandrmtr. zellikle, Erzurum'daki subay ve erler byk bir zntye kaplmlard6. On nc Kolordu Komutan Albay Kzm Karabekir ise, ayn gn yaynlad tmimde (genelgede), zmir'in Yunanllar tarafndan iglini izah ile zmir'in kurtarlmasna dair zmir Redd-i lhk Heyet-i Milliyesi adna gelen telgraf grdn, bu konuda stanbul'un henz kendilerine bilgi
4

Genelkurmay, Harp Tarihi, Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, stikll Arivi, Klasr:399, Dosya:27/7, Fihrist:2.; Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul 1952, s.493-494; Bilge Umar, zmir'de Yunanllarn Son Gnleri, stanbul 1974, s.85-105; Nurdoan Taalan, Ege'de Kurtulu Sava Balarken, stanbul 1970, s.232; Asaf Gkbel, Milli Mcadele'de Aydn, Aydn 1964, s.73. 5 Rahmi Apak, stikll Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, stanbul 1942, s.16, Nurdoan Taalan, Ege'de Kurtulu Sava Balarken, stanbul 1970, s.225. 6 Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl (ATASE), stikll Arivi, Klasr:323, Dosya:60/4, Fihrist:12 Bildiriler zmir'de de datlmtr; Bilge Umar, zmir'de Yunanllarn Son Gnleri, Ankara 1974, s.102-105.

13

vermediini, halkn protesto mitingleri yapma olaslnn bulunduunu, subay ve erlerin buna katlmamasn istemiti 7. 16 Mays 1919'da ise, Aydn ve Havlisi Redd-i lhk heyetleri, btn vilyet, kaza, nahiye belediyelerine ektikleri telgraflarda, Tire'nin Yunanllarn eline getiini duyurmakta ve Yunanllarn yaptklar zulmleri dile getirmekteydi 8. zmir'in igline yalnz bat Anadolu'daki redd-i ilhk deil, dou Anadolu'daki mdafaa-i hukk dernekleri de tepki gstermi, yurdun her yerinde Mustafa Kemal Paa'nn direktiflerinden nce de mitingler dzenlenmi, protesto telgraflar ekilmitir. Dou Anadolu'da 17 Mays 1919'da Hns'ta, 18 Mays'ta Erzurum'da Mdafaa-i Hukk Cemiyeti ve doudaki dier mdafaa-i hukk cemiyetleri zmir'in iglini protesto eden mitingler dzenledikleri gibi, bat Anadolu'da da 16-19 Mays 1919 ve daha sonraki tarihlerde redd-i ilhk cemiyetleri tarafndan yaplan mitinglerde zmir'in igline kar klmtr9. Mustafa Kemal Paa, 23 Mays 1919'da her tarafa gnderdii tellerde, zmir'in iglini protesto eden mitinglerin yaplmasn istemiti10. O, Samsun'a ayak basmasndan bir hafta sonra, zmir'deki
ATASE: stikll Arivi, Klasr:323, Dosya: 60/4, Fihrist:13. Karabekir, Kzm: stikll Harbimiz, st 1960, s.27. 8 ATASE: stikll Arivi, Klasr:323, Dosya 60/4, Fihrist:16. 9 Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi, Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl , Atatrk Arivi, Klasr: 15. ark-i Karahisar halknn mitingi iin bak: Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Arivi, No.28/3453-3456. leri Gazetesi (stanbul) 23 Mays 1919, ayrca bak 24 Mays 1919 ve 26 Mays 1919. Dier mitingler iin bak, Bekir Stk Baykal, zmir'in Yunanllar Tarafndan gli ve Bu Olayn Anadolu'da Tepkileri, TTK, Ankara 1970, s.119-121; Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938), Ankara 1983; Ycel zkaya, zmir'in glinin Anadolu'daki Tepkileri Atatrk Yolu Dergisi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Yayn, Ankara 1988, say 1, s.70-83. Hamdi Atamer, Milli Direnme, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul 1968 (eski seri), say 7, sh 20-23, say 8, sh 3-7, say 9, sh 9-14, say 10 , sh 22-25, say 11 , sh.16-19, say 12, sh.13-16, Mithat Sertolu, Milli Mcadelemizde Kahraman Denizli, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul 1968 , say 6, sh.3-7, Halide Edip Advar, Trk'n Atele mtihan, stanbul 1962, sh.27-28. Hilmi Yceba, Btn Cepheleriyle Halide Edip, stanbul 1964, sh.26-43. Mahmut Gololu, Erzurum Kongresi, Ankara 1968, sh.47-48. Kemal Arburnu, Milli Mcadelede stanbul Mitingleri, Ankara 1951, sh. 9-24. Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, Ankara 1977, c.I, sayfa 245-251, Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, Ankara 1982, c.I, II, Ankara 1984. 10 Ayrca,15.nci Kolordu Kumandanl ile 5. Kolordu Komutanlna, 31 Mays 1919'da ekilen telgraflar: ATASE: stikll Arivi: Klasr:323, Dosya 60/4, Fihrist 24, Ycel zkaya, stikll Savanda Trk Halknn Kuv-y Milliye ve Milli Orduya Katklar, Ankara
7

14

mdafaa-i milliye ve redd-i ilhk cemiyetleri ile iliki kurmak istemi ve 27 Mays 1919'da Yldrm Ktalar Mfettiliine ektii telgrafla bu derneklerin merkezinin nerede olduunu sormutu 11: Yldrm Ktaat Mfettiliine, zmir Mdafaa-i Milliye ve Redd-i lhak Cemiyeti Heyet-i Merkeziyesinin el-yevm (u anda) nerede bulunduu zt- devletlerince mlm ise irtna (yaz ile bildirilmesi) ltf buyrulmasn rica ederim. Numara Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettii Yaver-i Hazret-i ehriyri Mirliva (Tugeneral) Mustafa Kemal Yunan igli yalnzca zmir ile kstl kalmad. Yunanllar zmir'in ilelerini ve civar illeri de igl etmeye, halka zulm yapmaya balamlard. Bunun zerine blgede savunma hazrlklarna hz verildi. 29 Mays 1919'da Denizli Mdafaa-i Hukk ve Redd-i lhk Cemiyeti kuruldu Redd-i lhk, halk silahl mcadele etrafnda rgtlemeye balad12. Yunan birlikleri Denizli zerine yrmeye balaynca Denizli Redd-i lhk Heyeti, 10 Haziran'da bir bildiri yaynlad. Bildiride Bugn ya mertcesine lmeye veya erefli yaamaya azmettik denilmekte ve Yunanllara kar durmak iin hazr olunduu haberi verilmekteydi13. Hkmet ise, tilf Devletlerinin kararlarna kar gelmenin mmkn olmadn dnyordu. Bu yzden, 18 Haziran 1919'da redd-i ilhk gibi derneklerin kurulmas ve silahl kuvvet hazrlanmasn yasaklad14. 15 Haziran 1919'da Akhisar'da Redd-i lhk Cemiyeti kurulmutu. 20 Haziran 1919'da bu cemiyet ile belediye bakan ve ehrin ileri gelenleri sava bakanlna ektikleri telde, 17 Haziran gn Yunanllarn Menemen'de yaptklar katliam dile getirdiler . Telgrafta Trk milleti silaha sarld, dman kovuncaya kadar silahlarmz brakmayacaz!
1985, II. Asker Tarih Semineri, sh 239-241. Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, stanbul 1950, sh.35-36. 11 ATASE: stikll Arivi, Klasr 239, Dosya:20-21, Fihrist.31. 12 Ahmet Akif Ttenk, Milli Mcadelede Denizli, zmir 1949, sayfa 12; Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, sh 501; Nusret Bezmi, Bir Roman Gibi, zmir 1955, s.173. 13 Ttenk: a.g.e, sh 15, Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, c.I, Ankara 1993, s.314. 14 Zeki Sarhan, Trk Kurtulu Sava Gnl, c.1, Ankara 1993, s.328.

15

Hkmetimiz milli ve vatan haklarmz koruyacak bir yol tayin etsin ifadesi yer almaktayd15. Mustafa Kemal Paa, btn derneklerin birleip bir btnlk arz etmesini istiyordu. Bunun iin 8 Haziran tarihli Diyarbakr Valiliinin yazsna 15 Haziran'da yazd cevapta, Valiliin Krt kulbnn kurulmasna izin vermeyiini olumlu karlad, bunun yerine Krt kulb yeleri ile anlap, Diyarbakr ve evresinde mdafaa-i hukk ve redd-i ilhak derneklerinin kurulmasn, bu derneklerde her trl grn birleebileceini bildirdi. Ayrca, 17 Haziran'da Amasya'dan 15. Kolordu Kumandan Kzm Beye ektii telde, birka serserinin Diyarbakr'da kurduu Krt kulbnn kapatldn, milletin bamszl iin mdafaa-i hukk-u milliyenin nahiyelere kadar yaylmas gerektiini, milletin geleceinin gene milletin ordusu tarafndan salanacan, Krtlerin de z kardeimiz olduuna, herkesin mdafaa-i hukk etrafnda birlemesi gerektiine iaret etmitir16. Mustafa Kemal Paa, Edirne'deki Birinci Kolordu Kumandan Cafer Tayyar Bey'e 18 Haziran'da yazd acele mahreli telde, Anadolu ve Rumeli'de kurulmu olan mdafaa-i hukk ve redd-i ilhk derneklerinden ortak bir merkez kurulunun oluturulmasnn kararlatrldn, Trakya Cemiyetinden de Sivas'a bir iki kii gnderilmesini, onlar gelinceye kadar da kendisinin onlar Anadolu'da temsil ettiine dair bir belge gnderilmesini istedi17. Mustafa Kemal Paa, Samsun'a ktndan beri mdafaa-i hukk ve redd-i ilhk cemiyetleri ile iliki iinde olup, bunlarn saylarnn artmas iin almalar yapmakta idi. Bunlarn kurulmas vatann kurtulmas iin gerekliydi. Ancak, O'nun bu almalar ngiltere'yi kukulandrmaktayd. Mdafaa-i hukk ve redd-i ilhak cemiyetlerine ait telgraflarn ekilmemesi konusundaki 16 Haziran tarihli emir her ne kadar Hkmete ait ise de, bunda ngilizlerin pay bykt. Mustafa Kemal, 20 Haziran'da Posta ve Telgraf Bamdrlklerine gnderdii genelge ve Posta-Telgraf Mdrlne ektii telde, postahanelerdeki hibir namuslu memurun bu emre uyacan mit etmediini , mdafaa-i hukk-u milliye ve redd-i ilhk cemiyetlerinin
15 16

Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, c.I, Ankara 1993, s. 323, 332-333. Mustafa Kemal Atatrk, c.III, (Vesikalar), Ankara 1961, Vesika 9, Atatrk'n Tamim Telgraf ve Beyannameleri (Heyet) Bugnk dille. Ankara 2006, s.40-41. 17 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, c.3 (Vesikalar), Ankara 1961, Vesika 19, Harp Tarihi Vesikalar Dergisi Dergisi, say 82, belge 1781.

16

telgraflarn ekmeyenlerin hemen askeri mahkemeye verileceklerini bildirmitir. Mustafa Kemal, bu konuda sadarete de bir telgraf ekmiti18. 13 ve 25 Haziran tarihlerinde ise, Kzm Karabekir'e ektii tellerde, Posta ve Telgraf Mdrlnn yasaklama ile ilgili bu telgraflara deinen Mustafa Kemal Paa, Posta- Telgraf-hne Mdr Refik Halit Bey'in bundan bir ay kadar nce, 13 Mays 1919'da Yine bir tamim ve tecrbe yapm ise de, bir gn sonra makine banda bu emri geriye alm olduunu de bu kere teyit ettiini aklayp Telgraf mdrleri hakknda nazar- dikkati lilerinize celb ederim diyerek bu konuda gerekli tedbirlerin alnmas ve haberlemenin salanmas direktifini vermiti19. 23 Haziran'da ise leri Bakan Ali Kemal, valilere gnderdii gizli emirde Mustafa Kemal Paa'nn redd-i ilhk gibi dernekleri destekledii iin emirlerinin dinlenmemesini emretti. Ali Kemal durumdan umutsuzdu ve valilere gnderdii genelgede bu aka grlmektedir .Genelgede Mustafa Kemal Paa byk bir asker olmakla birlikte, gnmz siysetini o derece bilmedii iin, ar yurtseverliine ve abasna ramen yeni grevinde asla baarl olamad. ngiliz olaanst temsilcisinin istek ve sraryla grevine son verildi ve bundan sonra yaptklar ve yazdklar ile de bu kusurlarn daha fazla aa vurdu. Redd-i ilhk cemiyetleri gibi Karesi (Balkesir) ve Aydn blgesinde Mslman halk haksz yere krdrmaktan ve fakat bu vesileden faydalanarak halk haraca kesmekten batan beri ektii telgraflar da siyasal hatasn ynetim bakmndan da artrd. Sz konusu kiinin stanbul'a getirilmesi, Harbiye Nezaretinin grevidir. Ancak, Dahiliye Nezretinin ( leri Bakanlnn) size kesin emri, artk o kiinin grevinden alndn bilmek, kendisiyle hibir ilikiye girimemek, hkmet ilerine bal hibir isteini yerine getirmemektir denilmekte, Mustafa Kemal Paa'nn isteklerini yerine getirenler de sulu grlecektir ikaz yaplmaktayd20. Grld zere, Mustafa Kemal Paa'y ngilizler stanbul'a getirmek istemektedirler. leri Bakanna gre ise redd-i ilhk usulsz iler yapan, halk haraca balayan bir kurulutur ve Mustafa Kemal
Atatrk le lgili Ariv Belgeleri (1911-1921), (Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Arivi Yayn), Ankara 1982, s.38-39. Belge 37, 37-a.; Utkan Kocatrk, Atatrk'n Toplanmam Telgraflar, sayfa 8-9. Mustafa Kemal Paa'nn bu konudaki telgraflar iin bak: Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 6, Ankara 1953 belge III (26 Haziran 1919 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri) Bugnk dille hazrlayanlar: Ali Sevim, zzet ztoprak, Mehmet Akif Tural), Ankara 2006, s.44-45. 19 ATASE: stikll Arivi, Klasr 323, Dosya 60/4, Fihrist 36. 20 Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk (Mor-siyah Yayn), stanbul 2006, s.67-68.
18

17

de buna yardmc olmaktadr. Grevden alnan Mustafa Kemal Paa deil, Ali Kemal olacaktr. Bu arada redd-i ilhak dernekleri de, vatan korumak iin gerekli almalarn srdrmekteydi. Aydn Redd-i lhk Heyet-i Milliyesi, Yunanllarn Aydn' iglinden sonra, 23 Haziran 1919'da Ske, Denizli, Sarayky belediyelerine ektii telde, Yunanllarn buradan muhakkak karlacan ve Yunanllarn bir Mslman yurdu olan Aydn Vilyetinden ihrc (karlmas) iin icp ederse senelerce ugramaya ahd etmeliyiz (yemin etmeliyiz) diye niyetlerini aklamaktayd21. Mustafa Kemal Paa mdafaa-i hukk ve redd-i ilhk cemiyetlerinin yalnzca ordu mensuplar tarafndan deil, devlet grevlileri tarafndan da desteklendiini 7 Temmuz 1919'da nc Ordu Mfettii ve padiahn yaveri imzal gizli bir genelge ile ordu komutanlarna ve Bursa'daki Bekir Sami Bey'e gnderdi. Genelgenin 5. ve 6. maddeleri bu dernekleri koruyan esaslar kapsyordu. rnein 5. maddede ordunun cemiyetler konusundaki grevi Ama milli bamszl salamak olan mdafaa-i hukk-u milliye ve redd-i ilhak cemiyetlerinin ve giriimlerinin zayflamasna ve zlmesine sebep olabilecek herhangi bir etkiyi ve mdahaleyi ordu kesinlikle engelleyecektir eklinde, sivillerinki ise 6. maddede Devlet ve milletin bamszlnn salanmas amacnda, devletin btn mlk memurlar mdafaa-i hukk-u milliye ve redd-i ilhk cemiyetlerinin ordu gibi yardmclardr eklinde belirlenmiti22. Bu Mustafa Kemal Paa'nn son genelgesi olmaldr. nk, ayn gnn gecesi askerlik grevinden istifa edecektir. Bu genelge gerekli etkiyi yapacak, bu cemiyetlerin etrafnda birlemeler artacaktr. Ege'deki Cemiyetler iinde en faal olanlarndan birisi daha nce de sk sk konu ettiimiz 29 Mays 1919'da kurulan Denizli Redd-i lhk Cemiyetidir. 7 Temmuz 1919'da, Denizli Redd-i lhk Kurulu, gnlllere silah ve cephane saplamak, Yunanllarn igl ettikleri yerlerde yaptklar zulmleri dile getirmek amac ile Isparta, Eridir, Burdur'a birer kurul gnderdi. Bunun sonucunda Afyon karahisar ve Dinar'dan top, tfek, cephane saland. 8 Temmuz 'da ise ayn cemiyet, Denizli'ye gelen gmenlere yardm iin bir bildiri yaynlad. Bu arya, Trklerden baka,
21 22

ATASE: stikll Arivi, Klasr 402, Dosya 6, Fihrist 36. Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk (Mor-siyah yaynlar), stanbul 2007, s.79.

18

talyanlarn Antalya Komutan ve Konsolosu da yardm sz verdi23. 10 Temmuz'da Denizli Redd-i lhk Heyeti'nin ars zerine Denizli'deki 57. Tmenden baka Mula, Burdur ve Isparta'dan gelen gnlller gelmeye balad24. 12 Temmuz'da Denizlili vatanseverler mdafaa-i hukk ve redd-i ilhk cemiyetlerini datarak, Denizli Milli Heyeti adyla yeniden tekiltlandlar. Yiyecek, propaganda, gmenler, ulatrma, sevk ileri gibi ubeler aarak almaya baladlar. Merkezi Nazilli'de olan bu kurul, Denizlide seferberlik iln etti25. Hareket-i Milliye Redd-i lhk Heyeti Aydn ve Havalisi Genel Merkez Bakan mer Ltfi Bey, zmir Mdafaa-i Hukk-u Osmaniyeden gnderilen, Yunan askerinin taknlklarn dile getiren telin suretini de ekleyerek Sadarete ve D leri Bakanlna gndermiti. Buna cevap olarak, leri Bakan Mehmet erif, 17 Kasm 1919'da Harbiye Nezretine (Savunma Bakanl) ektii telde, Yunan kuvvetlerinin pek hcum yapmadn, Yunan askerine hcum eden Osmanl subay hakknda cezai ilem yaplmasna karar verildiini aklamaktayd26. Bu arada Yunan iglleri ve zulm srmekteydi. gller srasnda en yararl hareketler redd-i ilhk heyetleri ve kongreler tarafndan gerekletirilmekteydi. Balkesir'de 26 Temmuz 1919'da yaplan kongrede alnan kararlarn 6. maddesinde Redd-i ilhk tbiri imdiki duruma gre eksik olduundan tbirin Hareket-i Milliye Redd-i lhk Heyeti eklinde deitirilmesi uygun grlmtr denilmektedir27. 16 Agustos - 25 Agustos 1919 tarihlerinde yaplan Alaehir Kongresinde alnan 26 maddelik kararlarda sk sk Hareket-i Milliye Redd-i lhk ifadeleri gze arpmaktadr.28 23 Austos 1919'da btn Alaehir Kongresi yeleri tarafndan imzalanarak General Milne'ye, Fransa, ngiltere, Amerika, talyan generallerine, zmir-Kasaba ve Temdd-i Osmanl Demiryollar Genel
Ahmet Akif Ttenk, Milli Mcadelede Denizli, zmir 1949, s.22. Ttenk: a.g.e, s.23, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul 1968, say 23, s.59. 25 Ttenk: a.g.e. s.23, Mahmut Gologlu, Sivas Kongresi, Ankara 1969, s.42; Sabahattin Selek, Milli Mcadele-Ulusal Kurtulu Sava, c.I, stanbul 1970, Trk stikll Harbi (Genelkurmay Yayn), c.II, (1. ksm) Ankara 1963, s.121. 26 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Ankara 2002, say 114, s.93-95. 27 Kongre kararlar iin bak: Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Ankara 2002, say 114, s.99-110. Geni bilgi iin bak. erafettin Turan, Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacim Muhittin arkl'nn Kuv-y Milliye Hatralar ( 1919-1923), Ankara 1967. 28 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Ankara 2002, say 114, s.124-145. Ayrca bak: erafettin Turan, a.g.e.,
24 23

19

Mdrlne gnderilen yazlarda Yunan zulmleri anlatlmakta, yaplan kongrede Denizli'den Ayvalk ve Bandrma'ya kadar Yunanllarn karsnda bulunan Kuv-y Milliye ve redd-i ilhk delegelerinden bahis edilmekteydi29. Kongrenin sonunda yaynlanan 26 maddelik kararlarda, hareket-i milliye ve redd-i ilhkn amac Yunanllarn yurt dna atlmas olarak aklanyordu30. Kongrelerden Kzm Karabekir de memnunluk duymutur. 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir, Sivas'ta 3. Kolordu Komutanlna, Mustafa Kemal Paa'ya, Balkesir Hareket-i Milliye ve Redd-i lhk Heyet-i Merkeziyesinin Balkesir ve Alaehir kongreleri nedeni dolaysyla duyduu memnunluu 6 Eyll 1919'da ifade etmiti31. Mustafa Kemal Paa ise, cemiyetleri tek bir at altnda toplamak istiyordu. Balkesir'de yeni kongreler yaplmasn istemiyordu. Bu yzden Bekir Sami Bey'e 14 Ekim'de ektii telde Balkesir havalisinde redd-i ilhak olup olmadn sormutu32. O, cemiyetlerin Anadolu ve Rumeli Mdafaa- Hukk cemiyetinde birlemelerini istiyordu. 18 Ekim 1919da, 56. Frka Komutan Albay Bekir Sami Bey, 14 Ekim tarihli soruya cevap verirken, Bursa'da bulunduu sralarda redd-i ilhka inanmadn, kendisinin de btn Cemiyetlerin Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti ile birlemeleri gerektiini, Bursa'da baka cemiyet olmadn, Alaehir ve Balkesir kongrelerinin milli birlige uygun olduunu ifade etmiti33. Mustafa Kemal, Heyet-i Temsiliye adna 61. Tmen Komutan Albay Kzma ve Hacim Muhittin'e 31 Ekim 1919'ta gnderdii telde, cemiyetlerin tek bir cemiyet haline getirilmesini, Sivas'a bir kii gnderilmesini istemitir34.

Milas Mdafaa-i Vatan Cemiyeti: Ege blgesinde, pek ok yerde Akhisar, Edremit, Burhaniye, Denizli ve dier yerlerde mdafaa-i hukk cemiyetleri kurulmutu. Bunlarn amac Yunan igline kar durmak ve yurdu kurtarmaktan ibaretti. Bu arada Milas'ta da mdafaa-i vatan cemiyeti kurulmutu. Bu cemiyetin
29 30

Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, say 114, s.166-172. Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, say 114, s 166-172. 31 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, say 114, s.173-175. 32 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, c.III (Vesikalar), vesika.155.; Mcadele, Ankara 1971, c.1, s.61. 33 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, say 114, s 182-184. 34 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, say 114, s 184-187.

Kzm zalp, Milli

20

delegelerinden Cell Bey, 27 Haziran 1919'da, 57. Frka Komutanna (Albay efik) ektii telgrafta, emirlerin yeni kurulan cemiyete yollanmasn, sorumluluu kendilerinin stlendiini belirtmiti35. Says.184 Tarih:27.6.35 Milas'ta Mdafaa-i Vatan Cemiyeti tekil ederek bi-avn-i Tel ie mberet etmi etmi (Tanrnn yardm ile ie balam) olduundan ba'de-m (bundan byle) emr-i alilerinin doruca heyetimize tebli ile gayr-i mesl ve memr olmayan zevtn tavasst (memur ve sorumlu olmayan kiilerin arac) buyrulmamas ric olunur . Milas Mdafaa-i Vatan Cemiyeti Murahhas Cell

zmir Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyeti: 6 Kasm 1918 gn zmir Limannn almasn salamak, tilf Devletlerinin karlarn korumak, asayii salamak iin zmir'e gelen Binba Alan Dickson ynetimideki ngiliz sava gemisi Rumlar tarafndan sevgi gsterileri ile karland. Her yere mttefik ve Yunan bayraklar asld. Bunun zerine zmirli baz aydnlar bir toplant yaparak zmir Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye (zmirin Osmanl Hukkunu Savunma Denei)nin kurulu hazrlklarna baladlar36. Cemiyetin 1 Aralkta kurulduunu ileri srenler varsa da, byk bir olaslkla resm olarak kurulmadan da almalarn Kasm aynda srdrmtr. zmir Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyeti, milli davay her yere, zellikle de Avrupa'ya duyurabilmek amac ile Trk zmir adl dergiyi karmaktayd. 1O Kasm 1919'da, Erkn-Ummiye Reisi, Trk zmir adl dergiden bir miktar gnderilmesi iin cemiyete bir yaz yazmt37. zmir Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyeti, Trk zmir Dergisini son derece salam bilgilere dayal olarak kardklarn, derginin her trl mbalaa ve ifrtdan tenzihi (arlk ve abartmadan ayrmak) iin ber-mutd fevkalde (her zaman olduu gibi olaganst) bir alma yapldn, pheli grlen bilgilerin davaya uygunluu olsa bile, nazar- dikkate alnmayarak, kayd edilip, dergide yaynlanmadn belirtmi ve dergiden yeterli sayda nshay derhal
35 36

ATASE, stikll Arivi, Klasr: 402, Dosya 6, Fihrist 55. Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, c.I, Ankara 1993, s.13. 37 ATASE, stikll Arivi, Klasr 88, Dosya 323, Fihrist 20.

21

yollamt. Halit ve Nail Moral kardeler cemiyetin kuruluunda byk rol oynamlard38. Dernein resm kuruluu 1 Aralk olsa bile, grld zere almalarn Kasm aynda da srdrmtr.. lk byk kongresini 17 Martta yapacaktr. Cemiyet, zmir'de nfs ounluunun Trklere ait olduunu gsteren brorler karacaktr39. 12 Mart 1919'da Cemiyetin temsilcileri, yksek komiserlere verdikleri bir muhtrada, zmir ve evresinin Trk olduunu, bu yzden Yunanistan'a verilmesinin doru olmayacan belirterek, zmir blgesinde reform yaplacan ve aznlk haklarnn korunacan ne srmlerdi40. 13 Mart'ta ise bir n toplant yaparak, Aydn ilinde Trklerden baka bir devletin eemenliine izin verilmemesini istemeye karar verdi 17 Mart'ta zmir'deki Milli Sinema'da balayan kongreye, zmir'e bal yerlerden 37'si belediye bakan, 37'si mft olmak zere 165 kii katlmtr. Kongre gn srecek ve 19 Mart'ta sona erecektir41. 19 Mart'ta sona eren toplantda, dernek bakanlna Hasan Paa, sekreterlie Cami Bey (Baykut), saymanla Moral-zade Halit Bey getirildi. Dernein Avrupa'ya gitmesi iin daha nceden grevlendirdii bir kurul stanbul'da padiah ile grt. Vahdettin zmir'in Trklerden ayrlamayacan, ilk frsatta zmir'e geleceini ne srd. 20 Mart 1919'da, kongreden bir gn sonra, Cemiyet, itilf devletlerinin stanbul'daki yksek komiserlerine zmir'in Trklerden alnmamasn belirtti. 20 Mart 1919 tarihli yabanc devletlere verilen muhtrada, stanbulun Trklerde kalmas, bat Anadolu sahillerinde nfusun yzde seksenin, emlaknda yzde doksanbeinin Trklere ait olduu, byk devletlerin adaletine gvendikleri hususlar yer alyordu42. Bundan sonra stanbul gazetelerinde cemiyetin zmir'in nfsu hakknda, Trklerden alnmamas konusunda yazlar devam etti.Komutanlarn da cemiyete scak baktklar gzleniyor. 6 Mays 1919'da, 60. Tmen Komutanu Kzm (zalp) izinli olarak bulunduu zmir'de zmir Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyeti yeleri ile grt. 14 Mays
ATASE, stikll Arivi, Klasr 88 , Dosya 323, Fihrist 20/1. Nurdoan Taalan, Egede Kurtulu Sava Balarken, st.1970, s.14, Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s.41, Trk stikll Harbi (Genelkurmay), c.I, Ankara 1962, s.134. 40 Asaf Gkbel, Milli Mcadelede Aydn, Aydn 1964, s.33, Nurdoan Taalan, a.g.e, s.88.; Mesut apa, zmir Mdafaa-i Hukuk-u Osmaniye (Aralk 1918-Mart 1920), AAM Dergisi, Say 21, s.358. 41 Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl , c.I, s.168, 174. 42 Zeki Sarhan, a.g.e., s.176,178.
39 38

22

1919da Redd-i lhak Beyn-nmesinin hazrlanasnda cemiyetin ileri gelenlerinin faal rol oynadklarn bilmekteyiz. Ancak, zmirin igalinden sonra cemiyet idare merkezini stanbula nakil etmek zorunda kald43. 13 Haziran 1919'da, zmir Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyeti, Paris Bar Konferansnda Trkiye'nin grlerini aklamak zere 14 Haziranda yola kacak olan Tevfik Paa'ya verilmek zere bir muhtra hazrlad. Muhtrada, igl gn ve sonrasnda zmir ve evresinde Yunanllarn yaptklar ldrmeler, soygunlar, hakaret, rza geme ve dier olaylar ayrntlaryla yer ald. Yzde seksenbei Mslman olan blge halknn baka bir eemenlii kabul etmeyecei belirtildi. Bunlarn Bar Konferansnda dile getirilmesi istendi 44. zmir Mdafaa-i Hukk Cemiyeti redd-i ilhk ile de ortak almalar yapmtr. ki cemiyet de ayn amalar dorultusunda almlardr. Cemiyetin almalar 1920'de de devam etmitir. 31 Ocak 1920'de, Mustafa Kemal'e ektikleri telgrafta, Yunanllarn zmir'i ilhk iin almalar yaptklarn, bunun nlenmesi gerektiini duyurmulardr. 16 Mart 1920de stanbulun igali sonunda, Osmanl Meclis-i Mebusn gibi bu Cemiyet de tarihe kart45. Bu tarihlerde Mustafa Kemal Ankara'da bulunmaktayd. stanbul ve Dier Yrelerde Kurulan Dernekler: Milli Kongre: stanbul'daki en byk frkalardan biri olan Milli Kongre, 29 Kasm 1919'da kurulmu, ancak bnyesinde olan pek ok dernek zamanla kendisinden ayrlmtr. rnein, Selmet-i Osmaniye Frkas, Sulh ve Selmet-i Osmaniye, Ahali-i ktisat Frkas gibi46. Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti de milli kongreye bal bir kurulutu. Milli Kongre'ye girmeden nce, stanbul'daki Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti ve Mdafaa-i Hukk-u Milliye Cemiyeti mevcut durum
Zeki Sarhan, a.g.e., s.206. Izmir Fecaiyi, stanbul Hkmeti 1919. Basm Tarihi, yaynevi ad yok, s.28. 45 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Ankara 1951, say 16, Vesika 407. Cemiyet Konusunda geni bilgi iin bak: Nurdoan Taalan, Ege'de Kurtulu Sava Balarken, stanbul 1981, s.122-126, 153-165.; Mesut apa, a.g.m., s.559. 46 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, c.II, stanbul 1986, s.150-160. Milli Kongrenin bnyesinde elliden fazla kurulu vard. Bak Sabahattin Selek: Anadolu htilli, stanbul 1976, c.1, sh.98-99. Selahattin Tansel: Mondros'tan Mudanyaya Kadar, stanbul 1976, c.1, s.149-150.
44 43

23

karsnda, milletin hukkunu koruma grevini yalnzca hkmetden beklemenin doru olmayacan, tilf Devletlerine bu milletin varln duyurnak gerektiini savunmaktayd. Bunun iin de el birlii ile gidilecek yolu bulmak gerektiini ileri srmekteydi. Milli Kongre'ye katlmadan nce, 22 Kasm 1918'de, bu cemiyet yaynlad bir yazda, bu amalar iin balca fikir adamlar ve yazarlarla, niversite profesrlerini arp, birlikte allmasn nermitir. Hatta, bunun iin de, sonraki cuma gn Binbirdirek Mevkiinde bir toplant yaplmas karar da alnmtr47. Milli Kongre 29 Kasm'daki toplantsn Talim-Terbiye Derneinde yapm, bakanla gz doktoru Esat Paa getirilmitir. Bir program komisyonu kurulmu ve daha sonra 6 Aralk 1918'de bamszlk esaslarn ortaya koyan beyannamesi yaynlanacaktr48. Milli Kongre 6 Aralk 1918'de byk kongresini yapt.Altm kadar dernein topland kongrede Esat Paa, btn milli kuvvetleri birlemeye, milletin hak ve karlarn elde etmeye, Milletler Cemiyetine bamsz olarak girmeye, basnda dayanmaya, lkeler arasnda dostluk balar oluturmaya, yayn yapmaya, yabanc lkelere kurul gndermeye alacan iln etti. Ancak ne ngilizler ne de Damat Ferit Paa Milli Kongre'nin bu almalarndan memnun kalmayacaktr. Minber Gazetesi 7 Aralk'ta Frkann bildirisini yaynlayacaktr49. ngilizler, Osmanl Devletinde herhangi bir ba kaldrmay istemiyorlard. Damat Ferit Paa da, ngilizler ile ayn dnceyi benimsiyordu. Bu yzden ngiliz Muhipleri Cemiyetinin kurucular arasnda idi. Bir sre sonra, Milli Kongre'den ayrlmalar balayacaktr. Daha sonra greceimiz Selamet-i Osmani, 14 Ocak 1920'de Osmanl Sulh ve Selamet ile birleecek, ayn gn Milli Kongreden ayrlma kararn da alacaktr50. Gene'de stanbul'da en gl frkalardan bir olarak grlen Milli Kongre, 15 ubat 1919'da Trakya'nn haklarn savunmak zere Paris Bar Konferansna bir delege gnderme karar ald51.

Sz Gazetesi (stanbul), say 10 (22 Tern-i sni 1918) Tunaya: Trkiye'de Siyasi Partiler (1859-1952) stanbul 1954, s.117, c.II, s. 150.; Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, c.1, stanbul 1977, Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, Ankara 1959, c.I, s.149. 49 Sarhan, Kurtulu Sava Gnl:, c.1, 53-54,56. 50 Sarhan, c.1, a.g.e. s.94. 51 Sarhan, a.g.e. s.132.
48

47

24

Milli Kongre yalnzca zmir deil, Trakya'nn da haklarn savunma grevini stlenmiti. 19 Mays 1919'da, cemiyet Wilson'a bir muhtra gnderdi. Bunda, Wilson'a, adil bar iin koyduu ilkeleri ve szleri hatrlatlmaktayd. Muhtrada zmir'in iglinin bu ilkelere aykr dt belirtilmekte, Trk milletinin yok edilmesini izin verilmeyecei vurgulanmakta idi52. zmir'in iglinden sonra frka miting ve bildirilerini sklatrd. 23 Mays 1919' da, otuz be dernek ve frkann katlmyla olaan st bir toplant yaplarak, gerekirse bir milli ura kurulmasna oy birlii ile karar verildi. Bunu gerekletirmek amac ile bir komisyon seildi53. Ulusal kurtulu hareketine uymayan davranlara, hem Milli kongre, hem de dier cemiyetler kar kmaktayd. rnein, Paris'e gidecek olan yelere 3 Haziran 1919'da Trabzon Muhafazaa-i Hukk Cemiyeti adna Hseyin, Matbuat, Sulh ve Selamet, Milli Ahrar ve Milli Kongre adna Talha Bey itiraz etmilerdi. Bunun zerine Tevhid-i Efkr'n sorumlu mdr de olan Talha'nn tutuklanmas ve Sinop'a srlmesi kararlatrlm, ama, daha sonra affedilmiti54. Hkmet, stanbul'daki frkalarn ve Milli Kongrenin bamszlk yolundaki almalarndan memnun deildi. Partiyi kapatmay daha yerinde buluyordu. Nitekim, 4 Haziran' 5 Haziran'a balayan gece, polis kongrenin toplantsn bast. Milli Kongrenin Bakan Esat Paa ile gazeteci Talha Ebuzziya tutukland. Hkmet, birka gndr muhalefete kar sert tepkiler gsteriyordu.Esat Paa, 12 Haziran'da Ktahya'ya gnderilecek, 10 Temmuz'da kan izin zerine, 13 Temmuz'da yeniden stanbul'a dnecektir55. Partiler, genel bir seim yaplmasna taraftard. Bu isteklerini eitli tarihlerde padiaha iletmilerdi. Milli Kongre ve Vahdet-i Milliye frkalar da 7 Haziran 1919'da padiahtan seim karar istediler. ki gn sonra Trkoca ve niversite evreleri seim isteyen yaftalarla doldu56.

Sarhan, a.g.e. s.258. Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 21: Tarihimizde lk Milli Kongre, s.8. Gkman, Muzaffer: Atatrk Devrimleri Tarihi Bibliyorafyas, stanbul 1968,s.136 54 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli mcadele, stanbul 1983, sh 369-370. 55 Bilgiler arasnda tutarszlk var. Sarhan Kurtulu Sava Kronolojisinde(I) s.233'de Esat Paa'nn 12 Mays'ta tutuklandn gazete haberlerine dayanarak belirtiyor. Ancak, s.305'de bunu 5 Haziran olarak gsteriyor. Doru olan bu olmaldr. Gazete'de tutuklanma karar alnmtr. Zaten Sina Akin de ayn dorultuda bilgi veriyor. Bak. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul 1976, s.312. 56 Sina Akin, a.g.e., s 331, Gotthart Jaeshke, c.I, s 41. Cemal Kutay, Trkiye Hrriyet ve
53

52

25

in ilgin yan, Damat Ferit Paa Hkmeti'nin ulusal yn olmad iin, kabineye, yararl derneklerin yan sra, zararl derneklerin de itirazlarda bulunduklarn grmekteyiz. 20 Temmuz 1919'da yaplan toplantda Sulh ve Selamet, Milli Ahrar, Osmanl Sosyalist, Sosyal Demokrat, Milli Kongre, zmir Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye gibi frkalarn yan sra, padiah yanls olan Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyyet, Hrriyet ve tilf Frkas, Krt Kulb dernekleri de ayn amata birlemi, kafinenin gayr-i meru olduu, ulusal haklar savunamad, ehliyetsiz kiilerden olutuu yolunda karar almlard57. Padiah seim karar aldktan sonra, frkalar aralarnda anlaarak seime gitme yoluna bavurdular. 11 Ekim 1919'da Milli Kongre Binasnda yaplan toplantda frkalar, seimlerde birlik salamaya karar verdiler. Buna gre yurtsever kiiler aday olarak gsterilecek, Trklerin sandk bana gitmesi salanacakt. 16 Ekim'de toplant yapmas beklenen Milli Kongre toplanamam, ancaki Vahdet-i Milliye Frkas'nn kendisine katlmas ile daha da kuvvetlendii mesajn vermitir. Hrriyet ve tilf Frkas da Sadk Bey'in bakanlnda yapm olduu toplantda, Hkmetin Anadolu'daki seimleri denetlemek iin mfetti gnderirse seimlere katlacan bildirdi58. Frkalar seimlerin tarafsz olmayacan dnyorlard. Anadolu'daki hareketin temsilcilerinin seimleri etkileyeceini, ittihatlaran gene mecliste eemen olacana inanyorlard. Bu yzden gazeteler de seimlerin tarafsz yaplmasn sk sk dile getiriyordu. fham Gazetesi ise, frkalarn tek bir frka olarak Milli Kongre'nin etrafnda birlemesini ne sryordu. Ama, eitli frkalarn yayn organ olan gazeteler hep kendi frkalarn n plna karmak istiyordu. Milli Kongre, mdafaa-i hukk derneklerinin seime etki yapaca dncesindeydi. 2 Kasm 1919'da Milli Kongre, Mustafa Kemal'e seimlerde tarafszlk tavsiye eden bir mektup yazmay kararlatrd.Bu Esat Paa'nn imzas ile 3 Kasm'da Mustafa Kemal'e ekilen telgraftr. 2 Kasm 1919'da yaplan toplantda kararlatrld zere, Sivas'da Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyet-i Heyetiyesi'ne 3 Aralk'ta ekilen telgrafta altm kadar yesi olan Milli Kongre ile alan Milli Ahrar, sulh ve Salamet-i Osmaniye, Ahali-i ktisat, Sosyalist Birlii gibi krk siyasi dernek
stikll Mcadelesi, c.12, s.10675, Halide Edip Advar, Yunan Mezalimi, stanbul 1970, s.37. 57 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul 1983, s.439. 58 Tasvir-i Efkr (stanbul) 17 Tern-i evvel 1919 Cuma, say 3873. fham (stanbul: 12 Tern-i evvel 1919

26

seimler konusunda mdahale gibi ayialarn dolatn iddia ederek Heyet-i Temsiliye'nin dikkatini ekmenin bir vatan borcu olduunu belirtmiti. Ama, daha sonra Milli Trk ve Milli Ahrar frkalar bu telgrrafdan haberdar olmadklarn ifade edecceklerdir59. Esat Paa, aslnda vatansever bir kiidir. Bunu Mustafa Kemal'in en gvendii kiilerden olan evket Bey de ileri sryor. Milli Kongre Bakan Esat Bey'in milliyetperver bir kii olduunu, hem anakkale Mstahkem Mevkii Komutan evket Bey, hem de 5. Frka Komutan Cemil Bey dorulamaktaydlar60. Milli Kongre'nin Bakan Esat Paa, mdafaa-i hukk dernekleri tarafndan seimlere mdahale olunaca yolunda bir dnceye kaplmt. Bunun iin de Mustafa Kemal Paa'ya az nce konu ettiimiz telgraf ekmiti . Mustafa Kemal Paa, buna 5 Kasm 1919'da verdii cevapta, Milli Kongre'nin altm kadar cemiyetle millet ve memleketin kurtuluu iin yapt toplantya teekkr etmi ve Esat Paa'nn iki sene ncesine kadar en koyu ittihatlardan olan Teceddd Frkas yelerini mebus setirtmek iin yapt giriimleri ho karlamadn, millete seilecek mebuslara ne kendisinin, ne de dardan bir kiinin itiraza hak ve yetkisinin olamayacan, Heyet-i Temsiliye'nin bu konuda bir almas olmadn aklamtr61. Esat Paa hazretlerine Sivas/5/11/35 Milli Kongre ktib-i ummilii namna vaz'limz( imza sahibi) C. 3/11/35 st izili ( tarihli telgraf-nme-i alleri vsla-i dest-i ihtirammz olduyce telgrafnz elimize ihtiramla ulat nmna vaz'-
kdam (stanbul): say 8164, 3 Terin-i sni 1919 (3 Kasm 1919- Pazartesi. : Fotokopi :1 Bak. 12.11.1919 tarihli telgraflar: ATASE: Atatrk Arivi. Klasr 19, Dosya 1336/3-1, Fihrist: 13, 13-12, 61 kdam: 10 Tern-i sn 1919, Pazartesi, say 8171 : Fotokopi: 2 Mustafa Kemal Paa'nn telgraf: ATASE: Atatrk Arivi, Klasr 19, Dosya 1336(3-1), Fihrist. 13/3- Bunun temize ekilmi hali 10 Kasm 1919'da rade-i Milliye Gazetesinde yaynlanmt: bak. Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri c.IV, Ankara 1991, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, s.122-124. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, c.IV, Ank 2006, s. 126-128. 3 Kasm 1919'da Milli Kongrenin ektii telgraf iin bak: Tasvir-i Efkr: say. 2890 3 tern-i sani 1919. 335/6-1, Fihrist. 15, 15/1. Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul 1986, c.II, s 158-19.
60 59

27

imz buyurduunuz altm kadar cemiyetle Milli Ahrar, Sulh ve Selmet-i Osmaniye, Ahali, ktisat ve Sosyalist Birlii siysi frkalarna intihb- mebsn milletvekili seimi mukadderat- millet ve memleketi bi-hakkn tahlise matf tevagullerinden milletin ve memleketi gelecei kurtarlmasyla ilgili srekli uramalarndan dolay hassaten takdm-i teekkr ederiz. ayiat- mtevtire Azdan aza dolaan sylentiler zerine serdine lzm grdmz mtalaat bizce de pek ziyde haiz-i ehemmiyet grlmtr. Bu gibi tevtrlerin sylentilerin shhat ve adem-i shhatini tebeyyn ettirmek shhat ve shhatsizliini ortaya karmak (st izili: henz mmkn olamyor. mkl oluyor. nk, filhakika vsl smimiz olan ayiat Kulamza ulaan sylenti yalnz telgraf-nme-i alyelerinden olduundan ibaret bulunsayd kanaatte suhlet kolaylk olurdu. Fakat, bir taraftan zt- linizin de gy ifti Dernei nm altnda ttihat ve Terakki matlbu istei olan Teceddd Frkasnn azasn (st izili: her taraftan) mebus yaptrmak iin Eskiehir, zmit, Kastamonu, Ktahya, Bursa, Trabzon, Erzurum, Sivas gibi muhitlere bir ok mektubla ve memr-u mahssla zel memurlar gnderdiiniz ve baz zevta ( st izili: dorudan doruya) Teceddd Frkasnn nmzet listesini st izili: yollamak evvel nihdt dnyada taayyn etmi huylar dnyada ortaya km ve cidden ve bu suretle milletin temn-i vahdetine birliini teminine(st izili: kfil stne alm) bulunan) hdim olan hizmet eden Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyetinin Tekilt- Milliyesini teevve dur etmee karkla uratmaya ve bu gnk lisnnzla takbih etmekte begenmemekte bulunduunuz bir heyetin vcud bulmalarna almakta olduunuz hakknda ikyet vrid olmutur. (st izili: Bundan baka bizzat hakk- alinizde dahi teebbstnzda izhr buyrulan nezhet ve safvetle temizlik ve paklkla gayr-i kbil-i telf olacak iaat duyurmalar ve izahatte bulunanlar vardr. Mesel, kirli ve temiz ittihatl hayat- memleket iin telin buyuran zt- llerinin Shhiye Mdiriyet-i Ummiyesinden infikk buyurduunuz ayrldnziki sene evvelisine kadar en koyu ittihatlardan olduunuzu ve Talat Paa ve rfekasnn mahrem-i esrr ve ef'ali Talat Paa ve arkadalarnn gizli srlarna ve ilerine vakf olduunuz bulunduunuzu ve devlet-hnenizin mzakert- mahremaneye en emin penh snlacak yer bulunduu iddia ve

28

hatta vesik ile isbt edenler olmutur). Milletin intihb edecei mebslarn ahlk ve evsf- lzimeye haiz bulunmalar bi't-tbi bizce pek ziyde ayn- temennidir. Ancak, bu hussta (st izili: mcereb denenmi kimseleri zamanla tanmadmz iin dorudan doruya milletin safvet-i vicdn ve dimna temiz vicdan ve aklna terk etmei lzmlu bulduk. hi kimseyi tavsiyeyi kendimizde bulmadk. Binaan-aleyh, bu surette milletin mntahabler seilmileri olacak mebslardan mrekkep kurulu heyete ne dahilen ve ne de haricen hi kimsenin itiraza hakk ve selhiyeti olamaz. Baz mebs namzetlerinin Kuv-y Milliye'den mukteseb tesirt dahilinde intihablarnn teminine altklar muhta- teyittir. Heyet-i Temsiliyenin Hibir yerde mmessili mevcut deildir. Mevcut olmadndan bu bbdaki istihbaratnz doru deildir. Bu haberi verenlerin murad mdafaa-i hukk cemiyetine mensup olan herhangi bir ztn veya efradn intihb- mebsnda knnen kendilerine bah olunmu hakk veya vazifeyi her ferd-i millet gibi istimal eylemekte kullanmada olmalar ise, bu pek tabiidir. ntihb- mebsn hakkndaki beyn-nmenizin bahis eyledii itimdn teyit ve tahakkuku dorulanmas ve gereklemesi iin bizden ef'le intizr buyuruluyor ise ilerin gzlenilmesi isteniyor ise bundan mazrzrl olduumuzu msaadenize rica eyleriz. nk, teklifinizi if etmek iin intihabta fiilen mdahale etmek lzmdr. Halbuki, cemiyetimiz bir frka-i siyasiye olmayb, bi'l-cmle frkalarn ictihadtna hrmetkr, ancak, muayyen maksatlar iin milletin vahdetini birliini temine matuf bulunduundan intihabata bi'l-hassa fiilen mdahle halinde bir taraf iltizam birinin tarafn tutmave dier tarafla muaraza kar kma eylemei kabul (st izili: etmek icb edecekdir ki menfi'-i memleket ve millete mnafidir) etmek ,bu da cemiyetin gayesine mnfidir amacna aykrdr. Hkmet-i hazra dahi cemiyetimizin mebsn intihabatna fiilen mdahale etmemesinde isabet grerek bu hussu heyetinizden talep eylemi ve o yolda taahht edilmi olmas da cemiyetimizi bundan bir kere daha men' etmi bulunuyor. Binaealeyh, mebsnn yle ve byle intihab edilmekte bulunmasndan vcuda gelecek Meclis-i Mebsnn unun veya bunun houna gidip gitmeyeceinden dolay cemiyetimiz bir gna mesliyet kabul etmez. Mebs intihabatnda milleti ird etmek bilgilendirmek iin

29

bi'l-cmle siys frkalar meydan- faaliyet kadedir alma sahas aktr. Byle bir faaliyet-i meruaya mmanaata yasal almaya kar koyanlar kalkanlar olursa, o gibiler hakkndaki hkmet-i seniyyeyi icabt- knneyi tatbikten kimse men' edemez. Cemiyetimizin nmna gayr-i knni efal ve mdahaltta bulunanlar mevcut ise, bu gibilerin nerede ve ne trl efali ileri gayr-i knniyede bulunduklar madde tasrihi halinde cemiyetimizce tedbr ittihaznda teehhr edilmeyeceine tedbirler alnmasnda gecikilmeyeceine emniyet buyrulmaktadr. Maa-haza Bununla beraber, telgraf-nme-i lleri ile marz cevb-nmemiz ummca ttla usl-u tenvr-i efkra medr olacandan herkes tarafndan renilip aydnlanmaya neden olacandan her ikisinin Payitaht Matbuatna tevdi buyrulmas verilmesini ric ve buraca ner ve tamim olunaca arz olunur efendim. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Heyet-i Temsilyesi Namna M. Kemal

stanbul gazeteleri Mustafa Kemal Paa'nn isteini yerine getirmi ve bu mektuplar yaynlamlardr. Mustafa Kemal Paa'nn cevabn yerinde ve hakl grmlerdir. Esat Paa'y bu konuda tenkit de etmilerdir. Gazetelerde seimlere mdahale olup, olmad tartlmaya balanmtr. 6 Kasm'da Kara Vasf Bey , Heyet-i Temsiliye'ye gnderdii telde , Meclisin stanbul'da toplanmasnn art olduunu, Sulh ve Selameti tamamen kazandklarn, Milli Ahrar' yktklarn, Milli Kongre'nin yola geleceini ne srmtr62. Ancak, Vasf Bey'in syledikleri doru deildir. Sulh ve Selamet Frkas daha sonra belirteceimiz zere bir dier parti ile birleecek, Milli Ahrar ve Ahali-i ktisat birleip mstakil hareket edecek, Milli Kongre ise yoluna devam edecektir. Heyet-i Temsiliye 9 Kasm 1919'da Milli Kongre ile ilgili baz kararlar almtr . Bunlarn ncs Eski bakan Ferit Bey'e: Gz Tabibi Esat Paa'nn ittihatl hakknda belgelerin yaynlanabilecei, 4. maddede
62

Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk, c.III, Vesikalar, Vesika: 183.

30

Nide'de 11. tmen Komutan Mmtaz Bey'e Temsil Kurulunun Milli Kongre ile hibir ilikisinin olmad, Vasf Be'ye yollanacak karar ieren 6. madde ise Tevfik Rt Bey'in ittihatlk yapmad, asl ittihatl yapann Esat Paa olduu ve bu kiinin milli tekilt ve milli birlik aleyhine altn aklyordu. Albay evket Bey, 9 Kasm 1919'da, 3. Kolordu Kumandanlna ektii telde, Sivas'ta, kongre tarafndan Esat Paa'ya gerekli cevabn verildiini iletmekte idi 63. Gazetelerde seim tartmalar srerken, 28 Kasm 1919'da Milli Kongre mebus adaylarn aklad 64. Milli Ahrar 4 Mays 1919da, stanbul'da smail Suphi, Bekir Sami, Cami Bey, Abdlhak inasi ve arkadalar Milli Ahrar Frkasn kurdular. Frka bamszlk hareketini savunacak, manda grn ret edecekti. Son Osmanl Meclisine ve Trkiye Byk Meclisine mebuslar sokabilecekti 65. Milli Ahrar Frkas, 18 Mays 1919'da Hrriyet ve tilf, Sulh ve Selamet, Trkiye Sosyalist, Osmanl Demokrat frkalaryla yapt ortak toplantda zmir'in igalini grt. Hazrlanan ortak metin tilaf devletleri temsilcilerine verildi. gl protesto edilerek, doacak sonulardan tilf Devletlerinin sorumlu olaca, Trk milletinin, birliini ve bamszln koruyaca belirtildi66. 22 Mays 1919 frkann yaynlad beyn-nme ve programa gre, aznlklarn haklarna sayg gsterilecek, Osmanllar fetih siyaseti gtmeyeceklerdi 67. Hkmete zaman zaman kar kan frka, seimlerin tarafsz yaplmasn ve meclise milletvekili setirerek girmeyi istiyordu. 21 Temmuz 1919'da Hrriyet ve tilf Frkasnn merkezinde toplanan Sulh ve Selamet, Milli Ahrar, Trkiye Sosyalist ve baz dernekler hkmeti yasal olmayan ve
63

Miralay efik Bey'in 9 Kasm tarihli teli: ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 4, dosya 335/6-1, Fihrist. 15, 15/1. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Ankara 1974, s.50. 64 Zeki Sarhan, a.g.e. c.II, s.254. Esat Paa, Meclis-i Ayna girmitir. Ancak, Mustafa Kemal tarafndan, 19/20 Mart 1920, Sivas'taki Anadolu Mdafaa-i Vatan Cemiyetine ekilen telden, kendisinin ve einin tutuklandn reniyoruz. Bak: Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 2006, Bugnk Dille, s.283. 65 Muzaffer Sencer, Trkiye'de Siys Partilerin Sosyal Temelleri, stanbul 1970, s.7, Tark Zafet Tunaya, a.g.e., c.II, 461. 66 Zeki Sarhan, c.I, a.g.e., s.252. 67 leri Gazetesi: 22 Mays 1335.

31

gvenilmez olarak kabul ettiler. Ortak protestoyu, sansre karn yaynlayan Sosyalist Frka'nn yayn organ drak Gazetesi kapatld68. Ekim aynda Milli Ahrar Frkas seim ile ilgili almalarna hz vermitir. Frka, programnda ok az deiiklik yaparak programn gazetelere vermi ve namzet listesine de drst, vatansever kiilerden bazlarn eklemiti. 21 Ekim 1919'da partinin program gazetelerde yer ald. Yusuf Akura (Trklk konusunda almalar ile mehur), Ahmet Refik (tarihi) Adnan Advar (doktor-Shhye Bakan) Ahmet Mithat gibi Trkler tarafndan ivme kazandrlan parti, emperyalizme kar Trk veya Trk Medeniyetini kabul etmi olanlarn milli birlik ve bamszln amalamaktayd 69. Kasm 1919'da Milli Ahrar, Milli Kongreden ayrlma karar almtr. Hazrlanan son mebs listesinde Milli Ahrar'n istedii dzenleme yaplmamtr. Bu yzden Milli Ahrar Frkas Genel Katibi Mahir Said Bey, 28 Kasm 1919'da gazetelere bir beyanat vererek, bu durumu aklamtr. Beyanatn giriinde Milli Ahrar, Ahali-i ktisat, Sulh ve Selamet , Trkiye Sosyalist frkalarnn Milli Kongre'ye girmeyerek, yalnz belirli hususlarn grlmesi iin yaplan davetlere katldklar, stanbul, zmir gibi ortak yerlerde alma giriimlerinin Ferit Paa Hkmetinin sonlarna doru gevedii, liste tertibi konusunda Milli Ahrar'n isteklerinin dikkate alnmad yer almaktayd. Daha sonra, Sivas'a ekilen telgrafa geerek, Heyet-i Temsiliye'ye tel ekilmesi fikrinin Milli Ahrar'dan deil, Milli kongre delegesinden doduunu, Milli Trk Frkasnn bu fikri hararetle savunduunu, teli yazdn, Sulh ve Selamet delegesi tarafndan dzeltilip, kabul edildiini ne srer . Ancak, Milli Trk Dernei bunu onaylamadn ne srecektir. Milli Ahrara gre, bu telgraf bazlar Sivas' azarlama gibi dnmlerse de gerekte bunun byle bir ey olmad, bunun memleketin gelecei ile uraan bir heyeti ikaz olduunu, buna kar yazlan cevapta Milli Kongre'nin ttihat olarak gsterildii, i ve ifti, Sosyalist Demokrat, Milli Trk Frkasnn seimde yeri olmadn, bunlarn resmen kurulmadklarn gazeteler de yazd halde buna dikkat edilmedii, ama,
Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul 1976, s.439. Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, c.I, stanbul 1970, s.52. 69 Tasvir-i Efkr (stanbul): 17 Terin-i evvel 1919, say: 3873, Vakit (stanbul): 22 Ekim 1919.
68

32

Milli Trk Frkasnn nerisi kabul grmediinden son nemli toplantya katlmad beyanatta yer alr. Milli Kongre'nin bu ayrlmadan nce yapt son toplant 20-23 Kasm 1919 dadr. Bu toplantya Milli Kongre, Vahdet-i Milliye, ifti, Sosyalist Demokrat, ci, Trkiye Sosyalist, Ahali-i ktisat, Sulh ve Selmet-i Osmaniye ve Milli Ahrar delegeleri katlmtr. Seim ok uzun srmtr. Ancak, listede usulsz olduu gerekesi ile Milli Kongre tarafndan liste iptal edilecektir. Mahir Said, 28 Kasm 1919 tarihli bu beyanatn, sonu olarak, Milli Kongrenin ret ettii liste ile kamu oyuna sunduu liste karlatrlrsa, sonucun ttihat ve Terakkiye bir eilim olduu ortaya kar, Milli Ahrar'n dndaki frkalar belki ortak hareket ederler, ancak frkamz tek bana program ile listesini bir iki iinde iln edecektir eklinde sonulandrmaktadr70. Milli Ahrar ile Sulh ve Selamet frkalar, Milli Kongre ile aralarnda anlamazlk knca, 29 Kasmda stanbul seimlerinde birlikte hareket etmeye karar vermilerdi. Sulh ve Selmet'in listesi de yaynlanmt 71. Milli Kongre ile arasnda anlamazlk olan bir dier frka Ahali-i ktisat'tr. Milli Ahrar ve Ahali-i ktisat frkalar stanbul seimlerinde birlikte harekrt etmeye karar vererek bu hususdaki grlerini bir beyn-nme ile tespit etmilerdi. Beyn-nmede stanbul namzedlerinin resimleri ve hayat hikyeleri de yer almt. Milli Ahrar'n amac aznlklarn hukukunu korumak, fetihten uzak durmak sosyal, iktisad, fikri sahada ykselme, Kuv-y Milliyeyi snrlarmz iinde yaatmaktr. Frka i ve d siyasetteki programn, Osmanl saltanatn korumak, Kuv-y Milliyemiz iinde sosyal seviyemizi ykseltmek, fetih siyasetinden uzak durmak diye tanmlamaktadr. Ancak, frkann programnda en gze arpan husus, Prens Sabahattin'in Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyyet ya da Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyyet'in ne srd merkez idare yerine mahalli idarelerin kurulmas, mahalli yetkilerin ayrlmas ve azaltlmas hususudur. Ayn husus belediye iin de geerlidir. Merkezde ve illerde aznlklarn hukuku nfusu oranna gre temsil edilecektir. Programda daha sonra eitim, iktisat, ticaret, ziraat gibi konular yer almaktadr. Daha sonra, programda baz eksiklikler olduu, bunlarn sonra Milli Meclis'te grlecei hatrlatlmakta ve 7 Aralk'ta
70 71

Vakit stanbul, say 742, 29 Tern-i sni 1919 Cumartesi (Kasm) Fotokopi :3. Vakit (stanbul): 1 Knn-u evvel 1919 Pazartesi, Fotokopi:4.

33

Ahrar, Ahali-i ktisat, Sosyalist ve bamsz adaylarn isimleri verilmektedir. iftiler Derneide Milli Kongre'den ayrlmt. ifti Dernei de frkaclktan uzak, yalnz vatann ve milletin genel karlarn dnen mebus adaylarnn isimlerini 7 Aralk'ta yaynlamt72. Milli Ahrar Frkas, geri Meclis'e milletvekillerini sokabilmiti, ama o da dier partiler gibi, seimlerin tarafsz yaplmad dncesine sahipti. Meclis'in ittihatlarn elinde olduunu dnyordu. 5 Ocak'ta yaynlad bildirisinde de, Meclis'in ittihat bir meclis olduunu, ittihatlarn, seimde yz kzartc oyunlar oynadn, Anadolu halknn aldatldn iln etmekteydi 73. Bu cemiyet, zmir'in kurtarlmas iin nemli almalar yapmtr. Bir ksm yeleri, Osmanl Mebsn Meclisine girmiler, ama, Meclis'in yasalln kabul etmeyip, dalmasn istemilerdir. Daha sonra, bir ksm yeleri, Trkiye Byk Millet Meclisine milletvekili olarak katlmlardr. Milli Ahrar Frkas yeleri, Anadolu olaylarnn geliimi zerine, frkay kapatmlar ve memleketin gelecei hakknda sylenecek szlerin Anadolu Hkmetine ait olacan belirtmilerdir74. Bylece ne kadar vatanperver olduklarn da ortaya koymulardr. Osmanl Sulh ve Selamet Frkas: Bir sredir gizli alan ittihatlara kar sava aan liberal Osmanl Sulh ve Selamet Cemiyeti, 20 Kasm 1918'de stanbul'da kuruldu. Cemiyet Bakan Topu ferik (tm general) Ferit Paa ile ilk ynetimde gazeteci Ali Kemal, Elaziz'in eski valisi Cemal Bey, Dantay yesi Sait Molla bulunnaktadr. Ankara'da kurulan hkmet, zellikle ittihat dman olan ve iinde Sait Molla'nn bulunduu cemiyeti benimsememiti. Ankara Hkmeti, stanbul'daki Milli Mcadele gruplar vastasyla, zararl dernekleri ve Ulusal Bamszlk Savana aykr hareket edenleri renecek ve bunlar yok etmek iin almalar yapacaktr. Bu dncenin dorultusunda, Anadolu'da rgtlenen Osmanl Sulh ve Selamet Frkas'nn mensuplarndan Ankara'ya gelmi olanlar tutuklayacaktr. Ancak, tutuklananlar, cemiyetin btn yeleri deil, yalnzca Milli Mcadele Grubu'nun isimlerini verdikleridir. Bunlar arasnda dier cemiyetlere mensup olanlar da vardr75.
72 73

Vakit: 1 Knun-u evvel 1919, ve 7 Knn-u evvel 1919, say.850. Zeki Sarhan, c.II, a.g.e, s.311. 74 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siys Partiler: c.II, stanbul 1986, s.462-46. 75 Zeki Sarhan, c.I. a.g.e, s.35. Milli Mcadele Grubu'nun zararl kiileri Ankara'ya bildirip, tutuklatt konusunda pek ok bilgi vardr. Tutuklamalar iin bak: ATASE, stikll Arivi,

34

Osmanl Sulh ve Selamet ve Selamet-i Osmaniye cemiyetleri 14 Ocak 1919'da birleti. Yeni partinin ad Osmanl Sulh ve Selamet Frkas oldu. Partinin kuruluu hakknda deiik tarihler ne srenler vardr. ki partinin birlemesi 15 Ocak'ta Sz Gazetesinde, ynetim kurulunun isimleri de 17 Ocak 1919' tarihli nshasnda yer aldna gre, parti 14 Ocak 1919'da kurulmu olmaldr. Parti bu birlemeden sonra Milli Kongre'den ekilecektir ki, bunu daha nce sz konusu etmitik. Parti stanbul'daki dier partiler gibi ittihatilerin aleyhindedir, mandaya kar olup, bamszlk taraftardr .Selmet-i Osmaniye ve Sulh ve Selmet frkalarnn birlemesi yan sra Selmet-i Amme Frkasnn da Hrriyet ve tilfa katld ifade olunmaktayd76. Birlemeden sonra, Osmanl Sulh ve Selamet Frkas almalarn hzlandrd. 19 Ocak'ta, Cemiyet vatann bamszlnn salanmas ve milletin hukk varln korumas iin yaplacak ileri grmeye balamtr. Sar kitap adl bir yaznn altnc sayfasnda imdilik adn veremeyecekleri bir cemiyetin birleme isteinde bulunduunu ve bunu kabul etmeyeceklerini belirtmitir. 18 Ocak'ta cemiyetin stanbul'da Koca Mustafa Paa besi nin hizmete alaca duyurulmutu77. 23 Ocak'ta cemiyetin orlu besi, 24 Ocakta Koca Mustafa Paa beleri almtr. 25 Ocak'ta Cemiyete, Hrriyetperveran- avam frkasndan birleme iin bir davet-nme gelmi ve bu 26 Ocak'ta Sz Gazetesinde aynen yaynlanmtr78. Ancak, birleme olmam ve umulan sonuca ulalamamtr. Milli Kongre'nin 2 Kasm'da toplantsndan sonra sulh ve Selamet Frkas da tek bana almaya balam ve mebus listesini 31 Kasm
Klasr 1311, Dosya 5-a, Fihrist. 3/2 vb. Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul 1952, s.415. 76 Birleme iin bak Sz Gazetesi 15 Knn-u sn 1335. Ynetim Kurulu smil Hakk Paa, Asaf Muamer v.d. Geni bilgi iin bak Sz Gazetesi: 17 Knn-u sni (Ocak) 1919, Sz: 18 Knn-u sni 1335, Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s.426, c. II, a.g.e, s.237 Alemdar. 15 Knn-i sni (Ocak)1919. 77 Sz (stanbul) 20 Knn-u sni 335 78 Sz Gazetesi:(stanbul): 26 Knn-u sni 1335 ( Ocak 1919): Selmet-i Osmaniye Frkas Riyset-i Alisine Reis Beyefendi hazretleri ..Memlekete, millete uradmz bdirenin gnden gne vhm bir ekil kesb etmesi karsnda evld- vatann frka-i nokta-i nazarlar fevknde bir hiss-i tesandle faaliyete girmesi derece-i vucbe vsl olmudur. Bu yle bariz bir hakikatdir ki uzun uzadya erh ve isbtna hacet grlemez....

35

1919'da aklam, liste 1 Aralk'ta gazetelerde yer almtr. Namzed listesinde, genel katib Ferid Paa, Prens Sabahattin, Ltfi Fikri Bey, Egitim Bakan Said Bey, Refet Samih Bey, Tedrisat- Aliye Mdr Selahaddin Bey, Kmil Paa-zade Abdullah Bey bulunuyordu79. Vahdet-i Milliye : 24 ubat 1919'da, Senato Bakan Ahmet Rza'nn Bakanlnda Senatoda toplant yaplan ate kes dneminin baz nl kiileri tarafndan vahdet-i milliye (Milli Birlik) adl dernei kurdular. Balca kurucularndan olan Ahmet Rza Bey gibi, rksulu Mahmut Paa, Abdurrahman eref Bey, Tevfik Paa Hkmetine kar olanlar bir sreden beri mevcut hkmet aleyhine baz giriimlerde bulunuyorlard. 28 Ocak'ta Ahmet Rza Bey, Senato'da Hrriyet ve tilf ile Sulh ve Selmet'in katlmad partiler aras bir toplant yapmt. Amerikan Mandasn savunan frkann fazla bir etkinlii grlmeyecektir80. 3 Mart 1919'da ittihatlarn bel balad cemiyetin resmen teekkl etmekte olduu ileri srlmekteydi. 6 Mart 1919'da kurulan frkann kuruluu haberi ve bildirisi , tz stikll ve Hadisat Gazetelerinde yaynlanm, stikll Gazetesi cemiyete destek de vermitir81. Bu tarihten itibaren gazetelerde Vahdet- i Milliye hakknda olumlu ve olumsuz yazlar kmaya balamtr. Vahdet-i Milliye, 17 Mart 1919'da, Paris Bar Konferansna ulatrlmas ricasyla, stanbul'daki yksek komiserlere bir muhtra verdi. Cemiyetin Bakan Ahmet Rza muhtrasnda, Wilson ilkelerinin Trkiye'de de uygulanmasn, Trk delegelerinin de konferansta dinlenmesini istedi. Ermeni komitaclarnn iledikleri cinayetlerin Ermeni krmndan daha az olmad bildirilerek bunlarnda soruturulmasn ne srd. stanbul'da baz gazeteler hkmetin ar ngiliz taraftarlna kar alternatifin bu dernek olduuna inanmakta idi. Ahmet Rza, bu mhtrasndan ksa bir sre sonra 31 Mart'ta senato bakanl grevinden alnacaktr82. Vahdet-i Milliye bir an nce seim yaplmasn istemekteydi. Bu amala 7 Haziran 1919'da Milli Kongre ile birlikte padiahtan seim yaplmasn istemeye karar verdiler.. Amerikan taraftar olan frka nemli bir varlk gsterememitir.
79 80

Vakit: 1 Knn-u evvel 1919 Zeki Sarhan, c.I, a.g.e., s.111. 81 Zeki Sarhan, c.I, a.g.e., s 159 82 Zeki Sarhan, c.I, a.g.e., s.174.

36

Selmet-i Osmaniye Frkas: Frka, 17 Aralk 1918'de stanbul'da, Amasya eski milletvekili smail Hakk Paa ve drt arkada tarafndan kuruldu. Frka, kurulu hazrlklarn yapt srada Milli Kongre'nin bir kuruluu olarak yer almaktayd. Ancak, daha nce de, ksmen bahs ettiimiz zere, Sulh ve Selmet Frkas ile birleerek, Milli Kongreden ayrlacak, tilf ve Hrriyet'in dorultusunda alacaktr83. Birlemeden sonra tek parti olarak seimlere katlma hazrlklar balamtr. Osmanl Matbuat Cemiyeti ve Milli Trk Frkas Cemiyet 1917'de kurulmutur. 16 Ekim 1918 Sal gn Osmanl Matbuat Cemiyeti bir konferans dzenlemiti. Ancak, ayn gn Sz Gazetesi, doru drst almayan Osmanl Matbuat Cemiyetinin doru drst almamas yznden bir ok yazarn iyi kt bir cemiyete girdiini ne srmektedir84. kinci Kongresi 1918'in sonlarnda 27 Aralk'ta balayacaktr. En byk ikyeti sansr konusundadr. 1918 ve 1919'da gazetelerin sayfalarnn byk ounluu bo braklmtr. Sansr denmese dahi, bu boluun neden kaynakland bilinmektedir. 27 Aralk'ta balayan kongre 10 Ocak'ta sonulanacaktr. Matbuat Cemiyeti daha ok sansrn kaldrlmas iin almalar yapmtr. Ayrca, Anadolu'da Anadolu Matbuat Cemiyeti kurulmutu. Ancak, bu cemiyetin sansr derdi yoktu. 21 Ekim 1919 tarihli Trk Dnyas Gazetesi 21 Ekim'de Milli Trk Frkas'nn kurulduunu belirttiine gre, frka bir iki gn nce kurulmu olmaldr. stikll'de 25 Ekim'de Ahmed Refik, Milli Trk Frkas'nn, Trk Oca'nn partiletirilmi biimi olduunu syleyerek eletiriyor 85. Ancak, frkann resmen kurulmad tarznda eletiriler de Milli Kongre'nin son toplantsnda gazeteler tarafndan ortaya atlmt. Milli Trk Frkas 3 Kasm 1919'da yapt toplantda, Milli Kongre'nin Heyet-i Temsiliye'ye ektii telgrafa katlmadn ve bu telgrafn byk karklklara yol atn ve doru olmadn belirten bir mektubu Milli Kongreye gndermitir.. Bunda bu telgrafn ekilmemesi ve
83 84

Tark Zafer Tunaya, stanbul 1952, a g. e., s.423 . Sz: 17 Knn-u sni 1919, Tark Zafer Tunaya, stanbul 1952, a.g.e, s.423. 85 Sz (stanbul): 16 Tern-i sn 1334.

37

tehirinin istendii, telgrafn bir takm sylentilere dayanarak ekilmesinin doru olmad, eer bir ikyet olunacak yer varsa bunun Kuv-y Milliye temsilcilii deil, hkmetin olmas gerektii, byle bir telgrafla Devlet-i Osmaniye'nin dnda baka bir kuvvetin olduu havasnn yaratld yer almt. Mektub, 4 Kasm 1919'da dzenlenmi ve 5 Kasm'da fham'da da yaynlanmtr86. Milli Kongre Riyset-i Alisine, 2 Tern-i sni (3 olmal) 335 tarihiyle Milli Kongre tarafndan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyet-i Temsiliyesine kede olunan telgraf-nmenin mnderecat, Milli Trk Frkas heyt- idaresinin 3 Tern-i snide inikad iden celsesinde nazar- tedkikden geirilmi ve bervech-i ati hussatn Milli Kongre'ye ibl frka-i heyt- idaresince takarrur etmidir. 1 - Telgraf-nmenin ibtidsnda Milli Kongre'ye itirak iden frka-i siyasiyenin isimleri sayldkdan sonra misullu kaydyla mezkr frkalardan gayri frkalarn dahi telgraf-nme-i kedesi kararna itirak etdii zann hasl idilmidir. Ki vak'a mutabk deildir: Malm-u alileri olduu zere Milli Trk Frkas murahhaslar baz tahkikat icrsndan akdem telgraf-nmenin ekilmemesini taleb ve binaen-alyh kararn tehirini temenni etmilerdir. Binaen-aleyh telgraf-nmenin frkalarda bahis ksmnda ya Milli Trk Frkasndan gayri kayd konulmak veyahud misullu kelimesi yerine ibaret kelimesi kullanlmak icb ederdi. 2- Telgraf-nmenin sebeb-i keidesi olarak baz vilyetlerle, bir takm livalarda i'ln edilen mebsn namzedlerinin Kuv-y Milliye'den mkteseb tesirat dahilinde bir takm kimselerden ibaret olduu tahakkuk derecesinde bir tevatrle ma'lm olmas keyfiyyeti gsterilmektedir. Telgraf-nmenin ok bozuk ibaresinde mana karmak hayli zor olmakla beraber ifade olunmak istenilen mana Kuv-y Milliye'nin intihabata icr-y tesr etdii tevatrle (rivayet ile) ma'lm olmudur demek olduu tahmn edildi. Bu yolda baz ayiann (sylentinin) Milli Trk Frkas'nn sem'i dikkat (dikkatli duyum) ve i'tibarna vsl olmu olduundan
86

fham (stanbul): 5 Terin-i sni 1919 aramba.

38

frkamz elindeki vesaitle ayiann tahkikine ibtidr eylemi bulunuyordu. Tahakkuk etmeyen rivayete istinden zanniyete kalkmak drst bir hareket olamaz tahakkukat derecesinde bir tevatr tabiri ise Hibir nana-y hukku ifade etmez. Bunun iindir ki Milli Trk Frkas tahkik-i keyfiyyet olunub kanaat-tame hsl olmadan merci'ine mracaat musb (isabetli) grmemi, tehr karar taleb eylemidir. 3- Kuv-y Milliye tebligt- resmyesine ramen intihabata icr-y tesr itdii tahakkuk iderse bile merciKuv-y Milliye mmessillii olamaz. Zaruret-i asliye ve katiyeden doan Kuv-y Milliyenin Ali Rza Paa Kabinesinin teklini mteakib memleket umr-u idaresine asla mdahale etmemeyi mlk ve milletin nfi lzm grm ve o yolda beyanatta bulunmudur. Hkmet-i hazrann hakimiyet-i tmesi dahli hibir kuvvet tarafndan mukayyed farz olunamaz. Aksi farza , memleketde iki balln, daha sarh bir tabir ile anarinin hkm srdn kabul etmek demek olur. Kuv-y Milliye bir frka-i siyasiye gibi hareket iderek intihabata itirak itdii ve baz hususiyetlerinden dolay bu itirakiyle dier frkalar serbesti harekatna mevni' ihds eyledii (engeller ortaya koyduu) sabit olursa, merci'-i itik hkmet-i Osmaniye'dir. Hkmet, kavnn-i mevcde mucebince serbest-i intihabatn te'mniyle mkellefdir. Hkmetden hari herhangibir kuvvet bu serbesti intihabat ihhll iderse, bunun men'i in ahalinin veya ahalinin mteazzd (yardmcs)bir kitlesi dimek olan frkalarn veya muayyen bir gayenin istihsli zmnnda terik-i mesai etmi birka frka mecmu'u (toplam) dimek olan Milli Kongre'nin Hkmete mracaat ve ikyet hakk vardr. 4- Halbuki Milli Kongre tarafndan ekilen telgraf-nmenin nihyetlerine doru mdafaa-i milliye cemiyetine den mukaddes vazife, mdafaa-i hukkun kfili olacak emir bi-tarafeynin (tarafszln) temnidir dinilerek Kuv-y Milliyenin gayr-i knni bir suretde intihabt umruna karmamas temenni ve bu suretle Devlet-i Osmaniye dahilinde hkmet-i mevcdeden gayri bir kuvve-i hakimenin vcdu tasdik olunarak anarinin meruiyeti kabul idiliyor ki kanniyet ve merutiyetin, katiyetle tarafdar olan Milli Trk Frkas bi't-tbi' byle gayr-i kanni bir harekete itirak idemez .

39

( Bo- sansr ). Balda (yukarda) arz olunan esbb (sebebler) ve mtalaatdan ni Milli Trk Frkas Milli Kongre tarafndan 2 Tern-i evvel 335'de (2 Kasm 1919) Kuv-y Milliye mmessillerine ekilen telgrafnmeye tamamen mtearrzdr (kardr). bu hussun zt- riysetinin heyetlerine arz ve i'arn takdm-i ihtiramata zeria-i hasene (gzel frsatlar) ittihaz eylerim efendim. Milli Trk Frkas Milli Trk Frkas zellikle fham Gazetesi, Milli Trk Frkas ile ilgili haberlere geni yer ayryor, frkay devaml vyordu. 31 Kasm 1919 tarihli nshasnda, yalnzca esnaf ile ilgili dzenlemelerin Milli Trk Frkasnn programnda yer aldna deinilmektedir.. Hkmetin esnafa iyi davranmad, verginin artrlak esnafa yklendii, esnafa kar kaytszln siyas frkalarda da grld, Devlet ve siyas frkalarn bu programszl karsnda esnafn modernletii belirtildikten sonra , Milli Trk Frkas'nn esnaf kitlesini hereyden nce kendisine el uzatmak gereken bir kitle olarak grdn, Frka'nn esnaf korumay bir grev olarak grdn ve programna esnaf karlar iin maddeler koyduunu belirtir 87. fham, 31 Kasm 1919'da Milli Trk Frkasnn aznlklar hakkndaki dncesini, frkann delegelerinden Yusuf Akura ile yapt konuma ile halka duyurur. Akura olu Yusuf, Milli Trk Frkas'nn aznlklar hakkndaki dncelerini, Osmanl Devleti'nin halen devam ettiini, iindeki aznlklarn siyas ve meden hukk sahalarnda Trklerle eit olduu eklinde vurgular. Yusuf Bey konuyu u ekilde izah eder: Bence Milli Trk Frkas vuzh ve sarahat frkas olmaldr. arkda hala meveddeti (sevgisi) gememi mhim kelimeler, yalnz ark zihninde adamlar kandrabilir... Hukken halen mevcd Osmanl mparatorluunda anasr deil milletler vardr. Bu milletlerin Trk, Arab, Krd gibi Mslimler, Rum, Ermeni, Yahudi gibi gayr-i mslimler var. bhe ve tereddd muceb olmasn diye derhal unu da ilve edeyim: Benim kullandm millet kelimesi Franszca mstamel Nation mukabilindedir. Edebiyat- slmiye'ye tebaan din veya cemaat- diniye manasn murad etmiyorum.
87

fham: (stanbul) 31 Tern-i sni 1919, Cuma Fotokopi:7.

40

Bir eniyyet (gereklik) olduu iin unu da itiraf etmeliyiz ki, saltanat- Osmaniye de dahil gayr-i Mslim milletlerden bazlar, baz Mslim milletlere nazaran, millete daha mtekmildir. imdiye kadar sylediklerimden, gayr-i Mslim milletler hakknda takibine taraftar olduum siysete dair bir fikir hasl etmisinizdir. Bu fikri ikml iin (eksiini doldurmak iin) MilliTrk Frkas Programnn altnc maddesini okuyalm: Milliyet Prensibi dier milletlerin hukkunu tamay istilzm eyledii (gerektirdii) iin Frka, Trk memleketinde kalacak olan gayr-i Trk ekalliyetlerin siys ve meden bil-cmle hukka Trklerle mtesviyen mazhar olmalarn umde-i essiye olarak kabul eyledikten baka gayr-i mslimlerin devletin vahdet ve istikllini ihll itmemek artiyle millete inkiaflarna azami derecede mzaheret ve muavenetde bulunmay vazife bilir88. Yusuf Akura gibi, Trkln kalesi kabul edilen bir kiinin dahi, aznlklarn haklarn nasl koruduu gze arpmaktadr. Frka'ya gre, sava bittiinde , aznlklarn siyasi ve medeni haklar, Trkler ile eitlikleri aynen korunacaktr. Karakol Cemiyeti- Zabtan Grubu Ulusal Bamszlk Savanda, en ok sz edilen derneklerden birisi de Karakol Cemiyeti'dir. Kurucular arasnda Kara Vasf, Kemalettin Sami, Baha Sait, olak Selahattin, Edip Servet, abdlhak Adnan, Galatal evket bulunmaktayd. Bu dernek ulusal bamszlk savann balarnda Anadolu'ya epey yardm yapmtr. stanbul'daki igl kuvvetlerine ait silah ve cephaneleri ele geirerek Anadolu'ya sevk ettii gibi, pek ok subay ve aydnn Anadolu'ya gemesini salamtr. Daha sonralar, Rus temsilcileri ile konumalar, Anadolu'yu kendilerinin temsil ettiklerini sylemeleri Mustafa Kemal Paa tarafndan iyi karlanmamtr. nk, O, hareketin bir elden, Anadolu'dan yaplmasn, eitli gruplara blnlmemesini istiyordu. Karakol Cemiyetini kuranlarn, az ok Rus htillinin etkisinde kaldklar, beyn-nmelerinin maddesinde de grlmektedir. Mustafa Kemal Paa, Erzurum'da kongre kararlarnn her tarafa anlalmasn ve hep birlikte uygulanmasn salamaya alrken Karakol Cemiyetinin tznn ve talimat-nmesinin orduya, kumandan, subay herkese datldn
88

fham: 31 Tern-i sni 1919 Cuma.

41

rendiklerini, tze gre yneticilerinin seilme biimi ve grevlendirilmelerinin kesinkilke tutulduunu, Vezif-i Ummiye Talimtnmesinde bir milli ordudan bahsedildiini ve bunlarn grevlerini gizlice yerine getirir ifadesinin yer aldn belirttikten sonra, Sivas'ta Kara Vasfa, gizli merkezin, gizli bakumandann ve gizli kurmaylarn kimler olduunu sorduunda Hepsi siz ve arkadalarnzdr cevabn verdiini,, oysa bana asla byle bir dzen ve oluumdan kimse sz etmi ve onaym alm deidi demektedir. Mustafa Kemal Paa, birlik ve btnln salanmas iin Cemiyetin kapatlmasn istemitir. Hatta, bu cemiyet iin Herkesi asmakla korkutarak, bilinmeyen bir merkezin, bilinmeyen bir bakomutann, bilinmeyen bir takm komutanlarn buyruklarn dinlemek ok tehlikeli idi, dedikten sonra, ordu mensuplar arasnda gvensizliin baladna iaret etmitir89. 15. Kolordu Kumandan, 17.8.1919'da, 3. Frka Komutanlna ektii telde, Karakol Cemiyetnin Talimt-nmesinin kendilerine geldii ve bunun kapsam milli emellere uygun ise de, tekilt iin ise Ordunun ihlli haline gredir demekteydi. Karakol Cemiyeti Talimt-nmesi, eitli yerlere gnderilmi idi 90. Az nceki telde, nizm-nmenin, zmir ya da stanbul'un bir tehlikeye dmesi ihtimaline kar ihtiyat iin stanbul tarafndan yaplm olmasnn ihtimal dahilinde olduu aklanm ve Mntkamzda, ordu tekiltmz pydr (salam) olduu gibi milli tekilt ayrca olduundan bi't-tbi (tabiatyla) bu talimtn yalnz ber-y malmt (bilgi iin) bilinmesi kfidir denilmekteydi91. Grlyor ki, Karakol Cemiyetine, ordu kademelerinde de iltifat edilmemi, talimatn bilgi niteliinde kabul olunmas ile yetinilmitir. Bu cemiyetin kendini Anadolu'nun tek temsilcisi olarak grmesi ve Rusya ile anlamaya kalkmas da, Mustafa Kemal Paa tarafnda ho karlanmamt. 20. Kolordu Komutan Tmgeneral Ali Fuat Paa ise, 21-22 Austos 1919'da, 15. Frka Komutanna ektii telgraflarda, Karakol Cemiyeti Talimt-nmesinden evvelce bir ok nsha gelmiti. Tevzi'i muvafk grlmeyerek hfz edilmitir demekteydi 92.

89 90

Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk I, (Kltr ve Turizm Bakanl Yayn), stanbul 1985, s.496. ATASE, stikll Arivi, Klasr 323, Dosya 60/4, Fihrist 68/ 1-2-3. 91 ATASE, stikll Arivi, Klasr 323, Dosya 60/4, Fihrist 68/4. 92 Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi, Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl (ATASE),

42

Daha sonra ise bu cemiyetin kapatlmas iin almalar hzlandrlm ve cemiyetin tehlikeli olmaya balad ak ak ifade edilir olmutur93. 14 Ekim 1919'da Mustafa Kemal, Bursa'da Bekir Sami Bey'e ve Ankara'da Ali Fuat Paa'ya Balkesir blgesinde Karakol, red-i ilhak gibi cemiyetlerin kurulmamas, bunlarn Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyetine balanmalar emrini vermiti 94. 11 Ocak 1920de Karakol htill Cemiyeti ve Uak Kongresi Heyet-i criyesi adna Baha Sait ile Rusya Sovyetler Cumhuriyetinin bir temsilcisi arasnda Bakde bir anlama yapld. Bu anlama hem Heyet-i Temsiliye, hem de Sovyetler Birlii tarafndan tannmayacaktr. Bu anlamaya gre, i ayaklanma ve emperyalist igllere kar i birlii yaplacak, slam lkeleri smrgelerden kurtarlacak, Sovyetler Birlii, Karakol Cemiyetine para, silah ve cephane yardm yapacak, Cemiyet, beyaz Ruslarla arpmak iin Rusyaya silahl kuvvetler salayacak, Batum, Hindistan, Afganistan ve randa ngiltereye kar ayaklanmalar hazrlayacakt95. Cemiyetin kurulu tarihi kesin deildir. 13 Kasm 1918 tarihini verenler olduu gibi 96, 3 Kasm 1919 Kasm tarihini verenler de mevcuttur97. Cemiyetin Talimt-nmesi 1919 Ekimi ortalarnda orduya gnderildiine, Mustafa Kemal Paa, 15 Ekimde Karakol gibi derneklerin Balkesirde olmamas gerektiine deindiine gre, cemiyet 1919 Ekiminde nce kurulmu olmaldr. Mustafa Kemal, Karakol Cemiyetinin yapt anlamay Heyet-i Temsiliyenin kabul etmediini, Kara Vasf'a Karakol Cemiyeti ve Baha Sait'in kabul edilmediine, kendisinin ve arkadalarnn Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukk Cemiyetinin bir yesi olarak kabuledildiine dair yaz yazldn belirtip, bu konularn Rauf Bey'e de iletildiini, Baha Sait'in halen Bak'de bulunduunu, Bak'ye Baha Sait'in yetkisiz olduuna dair bir bilgi verilmesini bir tel ile 3 Mart 1920'de Kzm Karabekir'e (Yalnz Kzm

stikll Arivi, Klasr 323, Dosya 60/4, Fihrist 86. 93 Nimet Arsan, Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV, Ankara, 1964, s.295-297. 94 M. Kemal Atatrk: Nutuk, c.III, Vesika 155, Kzm zalp, Milli Mcadele, c.1, Ankara 1971, s.61. 95 Tark Zafer Tunaya, stanbul, 1952, a.g.e, s 520, Kzm Karabekir,: stikll Harbimiz, stanbul 1969, s.591. Ulu, Hakk N: Siyas Ynleriyle Kurtulu Sava, stanbul 1973, s 267 96 Himmetolu,: Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, c.I, stanbul 1975, s. 80 97 Tark Zafer Tunaya, stanbul 1952, a.g.e., s.520. Trk stikll Harbi (Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi), Ankara 1975, s.107 .

43

Karabekir tarafndan alacaktr ibareli) ifre teli iletti 98. 12 Mart 1920'de, Mustafa Kemal anakkale Mstahkem Mevki Komutan Albay evket Bey'e ektii telde, stanbul'daki rgtlerinin baarszlklarn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti ad altnda Karakol tznn uygulanmaya allmasndan kaynaklandn, insanlarn Karakol Cemiyetinden korktuklarn, bu yzden yalnzca stanbul'da mdafaa-i hukk tekilt esaslarna gre rgtlenmenin stanbul iin yeterli olacan beyan etmekteydi99. Ulusal Bamszlk Sava srasnda, zabtan Grubu TBMM adna elde edilen istihbarat bilgileri ile T.B.M.Meclisinin eitli konularda alaca tavr deerlendirirken dier taraftan da TBMM. adna ordularnn subay,er ve dier askeri personelini salamaya almtr. Yaplan hizmetlerin en nemlisi ise, hi phesizki, TBMM ordularnn silah, cephane ve mhimmat ihtiyacn yine, stanbuldaki Osmanl Devletine ait, fakat, igalcilerin denetimindeki silah ve cephane depolarndan temin etmeye almtr. Zabta Grubu yeni kurulmu, bamsz bir gizli grup grntsn arz ediyorsa da, Karakol Cemiyetinin doal bir uzants ve devamdr. Bir bakma 16 Mart 1920de stanbulun igal edilmesi ile birlikte dalan Karakol Cemiyetinin yeniden toparlamasdr. 16 Mart 1920de Karakol Cemiyeti, ngilizlerin takibine uram ve bir ok yesi tutuklanmt. yelerin bir ksm Anadoluya kamak zorunda kalmt.stanbulda kalan kk grup tekilat yeniden oluturacaktr. Karakol Cemiyetinin skdar ubesi Bakan olan Erkaz Harbiye Kaymakam Mulal Mustafa Bey, tekilt yeniden canlandrd. Bekir Aa Blnde tutuklu bulunan Kara Vasf Beyden, Karakol Cemiyetinin mhrn ve ifre anahtarn alan Mustafa Bey, Zabtan Grubu ismi ile eski tekilat yeniden canlandrma ve faaliyete geirmitir. Tunaya ve Tevetolu ve baz yazarlar Karakol Cemiyetinin kapandn belirtse de, Cemiyet bir sene daha faaliyet gstermitir100. Olaylar da bunu gstermektedir.

Atatrk'n Tamim-Telgraf ve Beyannameleri, c.IV. Ankara 1991, s.243-244 (Bugnk Dille), (Atatrk Aratrma Merkezi Yayn), Ankara 2006, s.247-248 . 99 M.Kemal Atatrk: Nutuk, Mor-Siyah Yaynlar, stanbul 2007, s.391, Nutuk, c.III, Vesika: 255-a. 100 Mesut Aydn, Milli Mcadele Dneminde stanbulda Anadolu Lehinde Faaliyette Bulunan Gizli Guruplardan Zabitan Gurubuna Ait Bir Vesika: Tekilat ve Faaliyet Raporu, AAM Dergisi, say:18, s.591-592.

98

44

Mustafa Kemal, Karakol Cemiyetinin yapt anlamay tanmadn daha sonraki tarihlerde de yinelemitir. 13 Nisan'da Kzm Karabekir'in gnderdii tele, 16 Nisan'da verdii cevapta Baha Sait'in yalan sylediini, Kara Vasf'n Karakol adna bilgilerine aykr olarak bu anlamay imzalam ise bundan bilgilerinin olmadn belirtmekte, Karabekir'e yollanan Rauf Bey'e yazlan mektubun kopyasnda da, 15 maddelik anlama metninde sahtekarlklar olduu ve anlamay yapan Baha Sait'in yetkisiz olduu vurgulamaktadr. kinci kopya Vasf Bey'e de yollanmtr. Bunda Vasf Bey tarafndan komutanlklara gnderilen Karakol tzn uygun bulmadklarn, milli birlii bozaca iin hibir yerde uygulanmamasn istediklerini , bu tzn Anadolu'daki gelimelerden habersizken hazrlandnn anlald,yaplan antlamann tannmadn, mdafaa-i hukk cemiyetinin ilkelerinin dna klmamas gerektiini izahtan sonra Gerek sizi ve gerek sizinle birlikte alan arkadalarmz Temsil Heyeti, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyetinin stanbul Merkez Heyeti olarak tanyoruz denmektedir101. Grld zere , Mustafa Kemal, cemiyetleri Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti altnda toplamak, yani tek bir koldan hareketi yrtmek istemektedir. Bu yzden stanbul'daki Karakol Cemiyeti'nin yelerinin de Anadoludaki harekete ve Cemiyete katlmalarn istemektedir. Bunu da gerekletirmitir. Anadolular Cemiyeti Vatann kurtulmas iin Mustafa Kemal Paa'nn yapm olduu giriimler boa gitmemi, her ynden Ulusal Bamszlk Savan destekleyen dernekler ve aydnlar, Mustafa Kemal Paa'ya katlmaya balamlard.Ulusal Bamszlk Sava iin stanbul'da oturan ve sonradan taradan gelip, oraya yerlemi olan blgelerinin tannm kiileri de almalar yapmaktaydlar. Bunlarn bir ksm, 1921 Austos'unda Anadolular Cemiyetini kurmulard. Anadolu'dan kopup gelen ve Anadolular Cemiyetini kuran bu kiiler Kastamonu ile sk bir iliki iinde idiler. Sivas, Eskiehir, Trabzon, Hendek erafndan birer kii tarafndan kurulan Anadolular Cemiyeti bir de nizm-nme hazrlamt102. Ancak, bu
101

Atatrk'n Tamim Telgraf ve Beyannameleri, c.IV, Ankara 1981, s.308-311. Bugnk Dille, s 312-315. 102 Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, stikll Arivi, Klasr 311, Dosya 6,

45

tzk daha sonra stanbul Hkmeti tarafndan kabul edilmemitir. Gereke olarak tznde Anayasa'ya aykr ve hkmet ilerine mdahale edici maddeleri ileri srmtr 103. Ksa bir sre de olsa cemiyet almasn yasal hale gelmeden srdrmtr, Kilikyallar Cemiyeti 20 Kasm 1918'de, stanbul'da ukurovallar bir araya geldi ve muhtemelen Kilikyallar Cemiyetinin kurulmas iin ilk adm atld104. Cemiyet 21 Aralk 1918'de kurulmutur. leri Bakanlna verilen kurulu dilekesi 21 Aralk 1918 tarihini tamaktadr. Cemiyetin ismi Kilikyallar Cemiyeti, nizm-nmesi de Kilikyallar Cemiyeti Nizm-nmesi Essisi adn tamaktadr. Buna karn ismi konusunda Kilikyallar Dernei, Adana Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, Kilikya Mdafaa-i Hukk gibi farkl ifadeler kullanlmaktadr. Kilikyallarn yan sra Adanallar Cemiyeti sfat da ok kullanlan ifadeler arasnda yer almaktadr105. Cemiyeti Adana'l toprak aalar desteklemektedir. Cemiyetin nizm-nmesinin 3.maddesinde merkezi idareyi temsil eden dokuz kiinin ismi yer almaktadr. Cemiyetin alma yeri stanbul Mdafaa-i Milliye Cemiyeti'nin merkez binasdr. Yabanc bir yazar, cemiyetin 1918 Aralk sonunda, stanbul'da kurulduunu, temelinde Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin olduunu, Cemiyetin gney Anadolu'da igalcilie kar koyan almalar yaptn, Adana Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin etkinliinin ise, Adana'nn ngiltere tarafndan Fransa'ya devir edildii 1919 Aralnda grldn ifade etmektedir. Aslnda, her iki cemiyet yani Anadolu Mdafaa-i Hukk Cemiyeti ve Kilikyallar Cemiyeti farkldr. Adana Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, Sivas Kongresi'nden sonra, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin Adana ubesi olarak, Adana igl edildiinde, Nide'de almaktadr106. Kilikyallar Cemiyeti'nin alma alan coraf ynden ok genitir. el'den balayarak Adana, Antakya, Mara, Gaziantep illerini iine alan bir blgeyi kapsamaktadr.

Fihrist 24. Tark Zafer Tunaya, a.g.e., c.II. s.529-530. 103 Tark Zafer Tunaya, c.II, a.g.e, s.529. 104 Kasm Ener, ukurovann gli ve Kurtulu Sava, stanbul 1963, s.17. 105 Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s.485.; zzet ztoprak, Adana ve evresinde Mdafaa-i Hukk almalar, Ankara 1991, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, say 22, s.121. 106 ztoprak, a.g.m., s.123.

46

1918 Aral sonlarnda gazetelerde cemiyetle ilgili geni bilgilere rastlanmaktadr. 27 Aralk'ta kdam Gazetesi, Kilikyallar Cemiyeti Bakan Rfat Bey ile yaplan syleiye geni yer vermitir. Rfat Bey, syleide, imdilik sadece bir Tarih Encmeni'nin oluturulduunu, Avrupa'ya heyetler gnderileceini beyan etmiti. 28 Aralk 1918'de Yeni Gn Gazetesi, Cemiyetin alma alan olan blgenin nemine deinmekte ve nfsun yzde doksannn Trk olduunu ne srmekteydi. 18 Ocak 1919'da ise, Cemiyet tilf Devletlerinin olaan st komserlerine ve Amerika Birleik Devletlerinin Komiserine olduka uzun bir muhtra vermiti. Bu daha sonra, stikl Gazetesine yaynlanacaktr. Muhtra'da, Mondros'a gre, Kilikya blgesinin igl edilmemesi gerektii, gerek Kilikya'da, gerekse blgedeki sancak ve kazalarda halkn yzde sekseninin Trklerden olutuu, Wilson Prensiplerine gre, halkn oyunun nemli olduu vurgulanmaktadr107. Kilikyallar Cemiyeti'nin Hkmet nezdinde de arl vardr. Hkmete bavurarak, Adanada'ki ulusal eemenlii aykr tayinleri nlemeyi baarmtr. rnein, Adana Valiliine, Hrriyet ve tilf Frkas'nn nde gelen isimlerinden biri olan Zeynelabidin 1919 yl sonunda atanacakken itiraz ederek tayini durdurmu ve Adana'ya eski Halep Valisi Celal Bey'in atanmasn salamtr108. Mustafa Kemal Paa, cemiyetlerin almalarn dikkatle izlemekte ve onlarla ba kurma yolunda almalarda bulunmaktayd. O, stanbul'daki Kilikyallar Cemiyeti ile de byle bir dnce ile ilgilenmekteydi. Nitekim, 16 Haziran 1919'da, Konya'da 2. Ordu Mfettii Cemal Paa'ya ektii ifreli telde, Kilikya Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin stanbul'da bulunduunu, Cemal Paa'nn da, bu cemiyette yer aldn bildiini, bu heyetin merkezinin stanbulun neresinde ve yelerinin kimler olduunu, balantnn nasl kurulacan sormaktayd. Ayn telde, Cemiyetin stanbul'da kalmasnn yararl olup, olmad, Konya gibi bir yere naklinin daha uygun olup, olmayaca konusunda bilgi edinmek istediini de belirtmekteydi 109:
ztoprak, a.g.m. s.224-226. Kasm Ener, Kurtulu Savanda Adana Cephesl, Ankara 1970, s.44-45; Kmil Erdeha, Milli Mcadele'de Vilyetler ve Valiler, stanbul 1975, s.312; zzet ztoprak,: a.g.m., s.126. 109 Genelkurmay Harp Tarihi, ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 6, Dosya 335/5-2, Fihrist 1. Bu belgeyi yeniden incelediimizde yeni dzenleme ile belgenin ATAZB, Gmlek 11, belge 11/12 diye tasnif edildiini grdk. Sk sk tasnif olmas zorluklar yaratmaktadr.
108 107

47

stihbarat ifre: 154 16.6.1335 Konya'da 2. Ordu Mfettii Cemal Paa Hazretlerine, Dnk telgraf-nme-i acizi ile Kilikya hakknda baz ricalarda bulunmutum. Kilikya Mdafaa-i Hukk -u Milliye Cemiyeti nmyla Der-saadetde bir heyet-i temsiliye var idi. Ve akdemce zt- smileri de bunlarn mzakeresine itirak buyurmulard. Bu heyetin merkezi nerede ve az-y faalesi kimlerdir?. Ne suretle irtibt te'mn edelim. stanbul'da iseler, orada m kalmalar daha muvafkdr? . Yoksa mesel Konya vesair gibi Anadolu iinde bir mahalle mi nakl-i merkez etmesi muvafkdr. Tenvr buyrulmaklm rica ederim. ifre verildi. 16.6.335 Mustafa Kemal Konya'da 2. Ordu Mfettii Cemal Paa ise, 15 ve 16 Haziran 1919 tarihli tellerin eline ge geldiini aklad 19 Haziran tarihli cevabnda, Kilikya Cemiyeti yelerinin, birer birer hapis ve srgn edilerek datldn stanbulda bulunanlarnn Konya'ya naklinin mmkn olmadn aklamaktayd. Cemal Paa, daha sonra, bu Cemiyeti Kilikya'da kendisinin yaydn, Ancak, Paris grmelerinin olduu u sralarda harekete gemenin doru olmadn, eer grmeler memleketin karna uygun dmezse, kararlatrlan harekete giriilmesi gerektiini savunmutur110. Mustafa Kemal Paa, Amasya Genelgesinin yaynland 22 Haziran 1919'da, 2. Ordu Mfettiliine, Cemiyetin Nigde'ye nakli iin Cemal Paa'nn arac olmasn istemi, bu hususun stanbul'daki cemiyete de yazldn da izah etmitir111. 1920'de Cemiyetin almalar, yaplacak seim nedeni ile sklamtr. stanbul'daki Kilikyallar Cemiyeti, 4 Ocak 1920'de Harbiye Bakan Cemal Paa vastasyla Mustafa Kemal Paa'ya bavurmu, seim ilerinin Adana'da gereklemesine yardmc olmasn, bunun iin Hkmete, tilf Devletleri ve Amerika temsilcilerine bavurduklarn, ancak, durum nedeniyle Adanada seimlerin ertelenmesi kararnn alndn, Kilikyallar Cemiyetinin buna kar ktn, stanbul'da bulunan Adanallar tarafndan seimin gerekletirilmesini hkmet ve
Genelkurmay, Harp Tarihi Dairesi, Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl (ATASE), Atatrk Arivi, Klasr 6, Dosya 335/5-2, Fihrist 1 ve 1/1. 111 ztoprak, a.g.m. s.127.
110

48

milletvekillerinin ounun onayladn, 3 Ocakta cemiyetin toplantsnda bu dncenin benimsendii ve uygulanmasna karar verildiini duyurmutu112. Mustafa Kemal, 6 Ocak 1920'da buna verdii cevapta, Meclis-i Mebsn'da Adana milletvekillerinin bulunmasnn art olduunu, bunun iin de, hkmet ileri gelenlerinden ok Nigde'deki Kilikya Heyet-i Merkeziyesi ile i birliinde olunmasn tavsiye etmekteydi113. Kilikyallar Cemiyeti'nin istekleri gereklemi, stanbul'daki Adanallarn milletvekili seilme istei onaylanmtr. Seimler Kilikyallar Cemiyeti aracl ile yaplmtr. Cemiyet, stanbul'daki Adanallar toplam, gizli oyla 20 ikinci semen tespit olunmu, bunlar da, Merkez Sanca, Cebel-i bereket, Mersin ve Kozan sancaklar iin drt milletvekili semi ve bunlarn seim evraklarn Meclis-i Mebsna gndermilerdir. Meclis'te, 20 ubat 1920'de yaplan toplantda bunlarn milletvekillii kabul edilmitir 114. stanbul'da bu bahsettiimiz cemiyetlerin dnda pek faal olmayan pek ok cemiyet vardr. Bunlardan gazetelerde en ok yer alan, ittihatlarn devam olarak adlandrlan 20 Ekim 1919'da kurulan Milli Trk Frkasdr. Dier derneklerin nemli bir almas yoktur. Bunlar Talim-terbiye, Osmanl Demokrat, Trkiye Sosyalist, Sosyal Demokrat, Trk-Fransz Cemiyeti gibi faal rol oynamayan derneklerdir. Trkiyenin Dier Yrelerindeki Yararl Dernekler: Nide'de Kilikya Mdafaa-i Hukk Cemiyeti-Isparta Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti 2 Kasm 1919 tarihli Heyet-i Temsiliye kararlarnda Adana Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin Kayseri'de tekilinin muvafk olduu yer almaktayd115. Cemiyet 1919 Kasmnda Kayseri'de kurulmu, oradan da Nide'ye nakl edilmiti. 4 Aralk, 1919'da Kayseri'de yaplan toplantda, Ali Fuat Paa, Cemiyetin Nide'de bulunmasnn daha iyi olacan beyan etmiti.
112 113

Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 17, belge 430. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 17, belge 430. 114 Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, stanbul 1981, s.185-186. 115 Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1974, s.65.

49

Cemiyetin ad baz belgelerde Adana Vilyet-i Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Merkeziyesi eklinde gemektedir. Cemiyetin, ukurova'da igl cinayetlerini knayan bir protestosu 18 Aralk 1919'da Erciyes Gazetesinde yaynland. Cemiyet, aktif almalarn, silahl rgtlere salad maddi yardmla pekitirdi. Karaisal, Kuv-y Milliyecilerin eline geince, cemiyet almalarn burada srdrd. Bu arada cemiyetin Mustafa Kemal ile yazmalar da srmekteydi.. Cemiyet, yalnz Adana deil, civar il ve ilelerde olan olaylarla da ilgili raporlar hazrlyor, annda Mustafa Kemal'e yolluyordu. rnein 26 ubat 1920 tarihli ve Nide kl telde Nide'de milli btnl bozacak olaylarn olmad vurgulanmaktadr116. Ereli'den Kilikya Mdafaa-i Hukk-u Milliye Cemiyeti Heyet-i Merkeziyesi adna Remzi imzasyla Mustafa Kemale gnderilen yazda Nide, Bor, Ulukla, Eregli'de oluan heyetlerin tzk geregince seilmedikleri, ounluun gvenilir olmad, toplanan para ve zahirenin heyetlere teslim edilmedii, Kuv-y Milliye iin toplanan paralar kaymakam ve mutasarrflarn gereksiz harcamasnn nne geilmesi, Ulukla Mdafaa-i Hukk Bakan akir Efendi'nin herkesi tehdit ettii, kasabada anari yaratan bu kiinin daha nce Hrriyet ve tilf Kulbnn Bakan olduu, btn bunlara son verilmesi ve yeni dzenlemeler yaplmas iin n seimin art olduu hususlar yer almaktayd. Adana ve cevresinde iglci kuvvetin srekli artmas ve zellikle de Ermenilerden oluan silahl rgtlenmenin oalp, yaygnlatrlmas gzleniyordu. Bunlar hakknda Cemiyet Mustafa Kemal'e raporlar yollamt. 8 Nisan 1920 tarihli raporda, igl kuvvetlerinin zulmleri anlatlmakta iglin bir an nce sona ermesi iin yardm yaplmasnn art olduu ne srlmekteydi 117. Ispartada Tahir Paa-zade Hafz brahimin kurduu Cemiyet-i ilmiye, milli tekilatn ncln yapyordu. Ayrca, Sleyman Turgutun (Akka) Bakan olduu Genler Ykselme Cemiyetide ayn ama uruna almaktayd. Yunan igali balaynca bu iki cemiyet miting protestolar yapt. rnein, 20 Haziran 1919da miting iin izin alnd. 21 Haziran 1919 tarihli beyn-nmenin altnda Isparta Milli Mdafaa-i Vataniye Heyet-i
116 117

ztoprak, a.g.m., s.131-134. ztoprak, a.g.m., s.134-135.

50

Namna Tahir Paa-zade brahim imzas mevcuttur. Bundan Cemiyet-i lmiyenin ayn zamanda Mdafaai Hukuk Cemiyetinin temelini oluturacakt. 21 Eyll 1919da Isparta Mdafaa-i Hukk Cemiyeti resmen kuruldu. Bu tarihe kadar resmi olarak almayan, yer yer deiik isimler alan Isparta Mdafaa-i Vataniye yada Heyet-i Milliyesi bundan sonra Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adn alarak aka almaya balad. Cemiyetin almalar 27 Eyll 1919da bir telgraf ile Sivastaki Mustafa Kemale rapor halinde sunuldu. Heyet-i Temsiliye adna, Mustafa Kemalde Cemiyeti tebrik etti, baarlar diledi. Ekim 1919 Cemiyet, Ispartada btn kuvveti eline ald ve tek otorite haline geldi. Cemiyet, gney Anadoludaki igallere tepki gstererek, 10 Ekim 1919da yabanc devlet delegelerine protesto yazlar gnderdi. Cemiyetin Mustafa Kemalin direktifleri dorultusunda alt hep gzlenmitir. (116-b) Vilyat-i arkiye Mdafaa-i Hukk-u Milliye (Dou Anadolunun Milli Haklarn Savunma) Yararl derneklerin en by ve en kuvvetlisi, hi phesiz ark-i Anadolu Mdafaa-i Hukk-u Milliye Cemiyetidir. Bu cemiyet de stanbul'da kurulmutur. besi Erzurum'dadr. Bu cemiyetin en nemli kongresi 5 Kasm 1918'de, stanbul'da Faik Bey'in Bakanlnda yaplm olandr. Vilayat- arkiye M.H. Cemiyeti Diyarbakrn kkl ailelerinden Sleyman Nazifin almalar ile 2 Aralk 1918de kurulduu iddia edilmektedir. Hadisat Gazetesi bunu dou vilayetlerinde Trklerin ve Krtlerin milli haklarn korumak iin kurulduu eklinde izah etmitir118. 13 Aralk 1918 Cuma gn, Vilyt- arkiyye
Cemiyet'in tam kurulu tarihi belli deildir. Hadisat Gazetesi (stanbul): 6 Tern-i sn 1334 (6 Kasm 1918) tarihli nshasnda yaplan toplantda cemiyetin hesaplarnn kontrol edildiini belirtir. Tansel ise, cemiyetin 4 Aralk 1918'de kurulduunu belirtir. Bak: Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, Ankara 1977, c.I, s.141-142. Cevat Dursunolu da, Cemiyetin 1918 Aralnn balarnda, Erzurum ubesinin de 10 Mart 1919'da kurulduunu ifade ediyor: bak. Utkan Kocatrk, Atatrk izgisinde Gemiten Gelecee, Ankara 2005. smail en ise 2 Aralk 1918de Sleyman Nazif tarafndan kurulduunu ne srer: smail en, Vilayet- arkiyeye Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Erzurum ubesinin Kuruluu ve
118

51

Mdafaa-i Hukk Cemiyetinin otuz kadar kurucusu Milli Mdafaa Cemiyetinin Merkezinde bir toplant yaparak, ynetim kurulunu tekil etti. Dou Anadolu illerinde birbirlerinin haklarna saldrmakszn Trk ve Krtlerin karlarnn savunulmasna, Avrupa'ya kurullar gnderilmesine, Franszca bir gazete karlmasna karar verdiler119. Daha sonra yurdun her yerinde mdafaa-i hukk dernekleri kurulmutur. Bunlar ,vatann kurtuluu ve tam bamszln salanmas iin 1919'da byk bir alma havasna girmilerdir. 3O Ekim 1918'deki Mondros Atekes antlamasndan sonra, Adana, Mara, Urfa'da, ngiltere'nin, Fransa'nn himyesinde bulunan Ermeniler byk bir nfz oluturmak yoluna bavurmulard. Bunun zerine buralardaki Mslmanlar, mdafaa-i hukk dernekleri ile ulusal bamszl salamak, btn slmlar ayn birlik etrafnda toplamak ve kendilerine olacak hcumlara ka sonuna kadar savamak amac ile 11 Eyll 1919'da direni karar almlard 120. Mustafa Kemal Paa, 1 Haziran 1919'da idarecilere gnderdii telde blgelerinde vilyt- arkiye mdafaa-i hukk tekiltlar olup, olmadn, varsa temsilcilerinin kimler olduunu, baka illerle ilikilerinin olup, olmadn sordu. Ayrca, Trabzon Valiliinden, Trabzon'da Adem-i Merkeziyet ve Vilyt- arkiyye Mdafaa-i Hukk Cemiyeti hakknda bilgi istedi121. 3 Haziran 1919'da, eitli komutanlara ve valilere gnderdii genelgede, milletin haklarn savunmak iin her yerde mdafaa-i hukk ve redd-i ilhak cemiyetlerinin kurulmasn, Paris grmelerine sadrazam ile birlikte gidecek kurulun milletin haklarn savunmada izleyecei yol bilinmedii srece, milletin kaygsnn olacann engellenemeyeceini, bu noktada Vilyetler ve onlara bal yerlerdeki mdafaa-i hukk-u milliye ve redd-i ilhk cemiyetlerinin temsilci kurullar ve henz tekilt tamamlanmayan yerlerde de belediye kurullarnn sadrazama tam bamszln gvenceye alnmasnn art olduunu bildirmesini, ounluun aznla tercih edilmemesini iletmesini istedi 122.

Atatrkn Cemiyete Katklar, AAM Dergisi, say:47, s.537. Bu mantken doru olamaz. Eer 5 Kasm'da toplant yaplp, eski hesaplar incelenmi ise, cemiyetin en ge Kasm banda kurulmu ve Kongresini 5 Kasmda yapm olmaldr. Ancak resmiyet 2 Aralkta gereklemi olabilir. 119 Sarhan, c.I, a.g.e, s.61. 120 Genelkurmay, ATASE, stikll Arivi, Dosya 6, Klasr 259, Fihrist 1 121 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, c. III, Vesikalar, Vs. 3,5 122 Cevat Dursunolu, Milli Mcadele'de Erzurum, Ankara 1946, s.33; Fahrettin Krzolu,

52

stanbul'daki Cemiyetin en nemli besi Erzurum'dadr.Vilyt- arkiyye Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin Erzurum besi, tzk ve kurulu dilekesini 3 Mart 1919'da Erzurum Valiliine verdi. Erzurum'daki be, 10 Mart'ta valilikten izin ald. Cemiyetin Erzurum besini Hoca Raif, Cevat Dursunolu, Hseyin Avni ve gazeteci Necati kurdular. Cemiyetin kurucular 6 Mart 1919da ilk olarak Esat Paa Mahallesinde Eski Asar Terakki Okulu Binasnda topland. Daha sonra iki kii istifa etti. 9 Martta beyannamesi halka sunuldu. Cemiyetin yayn organ Albayrak Gazetesi idi. Cemiyetin yeleri ok yal olduklar iin ihtiyatl hareket ediyorlard. Rawlinsonun Erzurumda olmas, Ordunun balangta Cemiyete scak bakmamas, Cemiyetin ittihat sanlmas halkn hala stanbul Hkmetine gvenesi almalar geciktirdi123. 4 Mays 1919'da benin yetkilileri, 3 Mays gn gelen Kzm Karabekir'e karak kendilerine yardm etmesini istediler. Karabekir de yardm etmeye sz verdi124. Cemiyetin Erzurum ubesi, sancak ve kazalardan gelen yirmi bir delegenin katlmas ile 17 Haziran 1919'da il kongresini toplad. l Kongresi, 15 Haziran 1919'da kapand125. Erzurum Vilyat- arkiyye Mdafaa-i Hukk-u Milliye'nin dzenledii, 23 Temmuz 1919'da alan Erzurum Kongresi'nde, Mustafa Kemal Paa, milli cemiyetlerin douuna, igl ve zulmlere deindikten sonra, cemiyetlerin kurulu sebebini Ve ite btn bu iren zulmlerden ve bu talihsiz zavalllardan, tarihimize kar uygun grlen hakszlklardan znt duyan milli vicdan mdafaa-i hukk-u milliye (milli haklar savunma) ve muhafaza-i hukk-u milliye (milli haklar muhafaza) ve mdafaa-i vatan ve mdafaa-i hukk-u milliye ve redd-i ilhak gibi deiik isimlerle, fakat, ayn kutsal deerlerin korunmas iin ortaya kan milli akm, btn vatanmza bir elektrik ebekesi halinde girmi bulunuyor eklinde aklamtr 126.

Yaynlanmam Belgelerle Erzurum Kongresinin lk Gn Belgelerle Trk Tarihi dergisi, stanbul 1970, say 35, s.6. 123 Karabekir, a.g.e., 1969, s.23. 124 Dursunolu, a.g.e., s.64, Kzolu, a.g.m., s.7, Mahmut Gololu, Erzurum Kongresi, Ankara 1968, s.55, Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, Ankara 1978, c.II, s.9. 125 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, stanbul 2007 (Mor-siyah yaynlar), s.60-62. Cevdet Yularkran,: Reit Paa'nn Hatralar, stanbul 1939, s.40. 126 Atatrkn Sylev ve Demeleri, Ankara 1989 (AAMY), c.1-III, c.1, s.2-3. Bugnk Dille, Ankara, 2006, (AAMY), s.5-6.

53

leri Bakan Ali Kemal milli cemiyetlerin kapatlmas hakknda bir genelge yaynlamt. Ayn zamanda Mustafa Kemal Paa'y da bunlara yardm etmekle suluyor, grevden alndn ileri sryordu. Mustafa Kemal'in buna verdii cevab daha nce belirtmitik. 27 Haziran'da, 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paa'da komutanlara ve idarecilere bir genelge gndererek, Ali Kemal'in dmanla ibirlii yaptn, milli kuvvetlerin hazrlanmas ve mdafaa-i hukk cemiyetlerinin kurulmasna devam olunmasn istemitir 127. Erzurum Kongresi 23 Temmuz'da toplanm ve 7 Agustos'ta kapanmt. Kapan gn Erzurum Konresinin otuz iki delegesinin imzalad bildiriye gre, btn dernekler, ark Anadolu Mdafaai Hukk-u Milliye Cemiyeti ad ile geniletilip, birletirilmi ve bir temsil kurulu seilmiti128. Silahlarn geri verilmemesi ve derneklerin kapatlmamas yolunda Mustafa Kemal Paa'nn ve Kzm Karabekir'in uyarlar ie yaramt. 25 Temmuz 1919'da, ngiliz Kontrol Subay Rawlinson, Karabekir'den silahlarn geri istedi. Kzm Karabekir verilmeyeceini iletti. Erzurum Mdafaa-i Hukk Cemiyeti ile Pasinler Belediye Bakan ve Mdafaa-i Milliye Bakan 15. Kolorduya silahlarn tilf Devletlerine verilmeyeceini, Karabekir'in direktifleri dorultusunda bildirdiler129. Mdafaa-i hukk derneklerinini Ulusal Bamszlk Savanda byk yeri ve nemi vardr. Mustafa Kemal Paada, mdafaa-i hukk derneklerine byk nem vermekte idi. 1919 Temmuzunda, Erzurum Kongresi yapldktan ve Heyet-i Temsiliye kurulduktan sonra, O, Heyet-i Temsiliye kararlarn ve haberlerini, yalnzca kolordulara deil, idarecilere, btn mdafaa-i hukk merkezlerine gndermitir130. 7/8 Temmuz'da askerlik grevinden istifa ettikten bir sre sonra, 13 Austos 1919'da, Diyarbakr ve Bitlis'teki airet bakanlarna mektuplar yazarak, askerlik
Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1959, c.I, s.80. Rahmi Apak, stikll Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, stanbul 1942, s.50; Selahattin Tansel,: Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, Ankara 1978, c.II, s.19. 128 Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Ankara 1974, s.23; Kzm Karabekir, a.g.e, s 104.; Mazhar Mfit Kansu, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Beraber, Ankara, 1966 s.114. 129 Sarhan, c.II. a.g.e. s.5. 130 Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Atatrk Ariv, Klasr 26, Dosya 1336/20-a, Fihrist 42 ve ekleri.
127

54

grevinden ayrldn, ark Anadolu Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Tzn rnek alarak kendi blgelerinde rgtlenmeye gidilmesini istemitir 131. Dou Anadolu Mdafaa-i Hukk Cemiyetinin siyas parti haline getirilmesini, seimlere bu parti ile gidilmesini isteyenler de vard. 20 Agustos 1919'da, 3. tmen Komutan Halit Bey, Mustafa Kemal'e ektii telde, bu hususu savunmu, eer byle hareket edilmez ise, ynetimin kozmopolitlerin eline geeceini, bu durumda Erzurum Kongresinin kararlarn kabul ettirmekte zorlanacaklarn ve bundan yurdun zararl kacan savunmutu132. Ancak, Mustafa Kemal, bunu kabul etmemi, ve cemiyete siysi bir hava vermekten her zaman kanmtr. Anadolu'da kurulan milli cemiyetler, particilik dncesi ile deil, yalnzca vatan kurtarmak amac ile kurulmaktayd. Nitekim, daha nce, Denizli Milli Heyeti, 5 Austos 1919'da, Denizli Mutasarrfna yazd yazda, cemiyetlerinin particilik duygusu ile deil, vatan kurtarmak iin kurulduunu, bunun da silahla mmkn olabileceini aklamt 133. Ancak, Mustafa Kemal, derneklerin tek bir dernek halinde almasn istediinden, 24 Austos 1919'da, bu amala, ark Anadolu Mdafaa-i Hukk-u Milliye Cemiyeti kurulu bildirgesini Erzurum Valiliine verdi. Mustafa Kemal 'in imzas ile verilen ksa yazda, dou Anadolu'da ayn amalar iin kurulmu olan btn derneklerin Erzurum Kongresinde ark Anadolu Mdafaa-i Hukk Cemiyeti ad altnda birleme karar alndna da iaret ediliyordu.134 4 Eyll 1919'da Sivas Kongresinin al konumas yapan Mustafa Kemal, Erzurum Kongresinde neden ark Anadolu Mdafaa-i Hukk Cemiyeti adnn kullanldn, neden Anadolu Mdafaa-i Hukk ya da Anadolu-Rumeli Mdafaa-i hukk Cemiyeti adlarnn kullanlmadn Erzurum Kongresinin yalnz douyu kapsadn belirterek aklarken, Anadolu ve Rumeli genel adnn kullanlmasnn, Erzurum'daki kongre btn milleti temsil etmedii iin doru olmazd, o taktirde stanbul'da olduu gibi be on kiinin bir araya gelerek btn milletin yetkili vekilleri imi gibi, asl yetki sahibi olan milletle ilgisiz bir teebbs mahiyetinde olabilirdi

Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, c.III, stanbul 1962, Vesikalar, Vesika 48-53. Karabekir, a.g.e, s.27. 133 Mithat Sertolu, Milli Mcadelede Kahraman Denizli, stanbul 1968, Belgelerle Trk Tarihi dergisi, say 6, s.5-7. 134 Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk (Mor-Siyah Yaynlar), s.95, Nutuk, c.III, Vesika.41.
132

131

55

diyerek 135 bu hareketin demokratik olmayacan vurgulamaktayd. Ancak, Sivas Kongresi btn yurdu kucaklayan bir kongre idi. Bu yzden burada byle bir karar alan Cemiyet tznde yaplacak deiiklikler grld. Bir ksm deiiklikler komisyona gnderildi136. Komisyonun deerlendirmesinden sonra, cemiyetin ad Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti oldu. 11 Eyll 1919'da Kongre Bakan Mustafa Kemal tarafndan, Sivas Valiliine, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin kurulduu hakknda yaz ve bildirge sunuldu137. Ancak, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin stanbul'da temsilcisi yoktu. Bu yzden, 11 Eyll 1919'da Mustafa Kemal, mdafaa-i hukk derneklerini, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti altnda topladndan, Heyet-i Temsiliye adna, 15. Kolordu Komutanna kendisi ile iliki kurulmasn aklamak geregini duyurmutu138. Sivas 15. Kolordu Komutanlna, 11.9.335 Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesinin, Der-sa'detde henz ayrca bir mmessili olmad Sivas'daki heyet-i mezkrenin icb edenlere dorudan doruya telgrafla tess -i temas ve mnsebet eyledii tasmm klnr ( kararlatrlr). Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin Heyet-i Temsiliyesi Nmna Mustafa Kemal Sivas Kongresinden sonra kurulan Heyet-i Temsiliye almaya balad. Bu arada Heyet-i Temsiliye yeleri arasnda anlamazlklar da olmutur. Servet Bey, cemiyet adnda deiiklik olduunu ifade etmektedir. Heyet-i Temsiliye yelerinden Servet ve zzet beyler, 15 Eyll 1919'da Trabzon'dan Mustafa Kemal'e, Sivas'ta, Erzurum'da alnan kararlarn deitirildiini ifade etmilerdir. Bu yollu bir ikyet, Kzm Karabekir'e ulamtr. Mustafa Kemal buna epey zlmtr. Servet Bey'i defalarca Sivas Kongresi iin ard halde gelmeyiine esef eden , Mustafa Kemal, Kzm Karabekir'e ektii telde, kendisine bu kiilerin hesap sorar eklinde
135

Atatrk'n Sylev ve Demeleri (I-III), Ankara 1989, c.I, s.8-9. Bugnk dille, a.g.e, s.11-12. 136 Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara 1969 (TTKY), s.29-43. 137 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 2006, (Bugnk Dille) s.71-72. 138 ATASE, stikll Arivi, Klasr 325, Dosya 7 (14), Fihrist 49.

56

ektikleri tele deinerek, Sivas Kongresi iin Bu kongre, Erzurum Kongresi kararlarn ve rgtlenmesini aynen, ama, elbette kapsamn genileterek kabul eylemi ve sonu olarak, ark Anadolu Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti kapsam ad altnda genileterek birletirilmitir. Tzn 3.maddesi ve kongrenin esas kararlar, zaten bu yce amaca ulamay kesin bir emel olarak gstermitir. Sivas Genel Kongresi, Erzurum Kongresinde ark Anadolu Mdafaa-i Hukk Cemiyeti adna setii Heyet-i temsiliye'ye tamamiyle gvenini belirterek, aynen Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti iin Heyet-i temsiliye olarak kabul etmitir diye izahta bulunmutu. Ayrca, Sivas Kongresinin btn yurdu iine aldn ve daha kapsaml olduunu da hatrlatmt139. Gene, Trabzon'da 16 Eyll 1919'da, Trabzonlu Gazeteci mer Fevzi'nin tertipledii sanlan Dou Anadolu Mdafaa-i Hukk Cemiyeti aleyhinde eitli yerlere aslan bildiriler sabahleyin toplatld. Bildiride Ala ey kavm-i perin ala. Bu sefer sanki Anadolu Cemiyeti senin iin idam kararlar hazrlyor. Onlardan doan bu idare-i muvakkata seni padiah- azamndan, halife- zinndan ayrmaya alyor. Vatann dmanlara inetecek kararlar veriyor denilerek milleti padiaha ballk telgraflar ekmeye aryordu140. Mustafa Kemal, stanbul Hkmetinin, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyetini tanmasn istiyordu. 4 Ekim'de imzasz olarak Babakanlktan gelen yazya, 5 Ekim'de verdii cevapta, birok isteklerinin yan sra, Hkmetin cemiyeti iyi karladn kesin ve ak bir dil ile ifade etmesini istemi ve bunu yle ifde etmiti: cemiyetimizin, u andaki vekiller kuruluna gvence vermesi ve yardmda bulunabilmesi iin ,nce hkmetin milli rgtmz kabul ettiini ak ve kesin bir dille belirtmesi gereklidir. Bu olmazsa, gven ve karlkl itenliin olutuu konusu pheli kalacak ve birbirine uymayan hareketlerin ve giriimlerin grlmesi ihtiml iinde olacaktr. stanbul gazeteleri de, sansrl de olsa, Sivas Kongresi ile ilgili haberleri ve kongre kararlarn yumuayan hava nedeni ile yaynlamaya balamt. stikll Gazetesi, 5 Ekim'de Sivas Kongresi ve Mukarrerat bal altnda Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin Sivas'taki kongrede alnan kararlarn komutanlara gnderildiini belirtmi ve madde madde kararlar yaynlamt141. Mustafa
139 140

Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk, stanbul 2007 (Mor-siyah Yaynlar) s.166-171. Karabekir, a.g.e, 234. 141 stikll (stanbul) 5 Ekim 1919, say 369; Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk , st 2007, s.247;

57

Kemal, hkmetin Meclis-i Mebsn aldktan sonra, cemiyet hakknda nasl davranlacan. da merak ediyordu. 13 Ekim 1919'da alnan Heyet-i Temsiliye kararlar arasnda bu hususun Harbiye Bakan Cemal Paa'ya sorulmas da vard.142 O, Cemiyetin genilemesini dier cemiyetlerin de kendi dorultularnda ilerlemesini istiyordu. Bu amala, 18 Ekim'de anakkale Mstahkem Mevki Komutan evket Bey'e, Trakya'daki tekilt geniletilirken Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyetinin, Tznn esas alnmasn bildirdi 143. 1919 Ekim'inin ortalarna doru stanbul Hkmeti ile Heyet-i Temsiliye arasnda geici de olsa yaknlama oldu. stanbul Hkmeti, Anadolu'ya anlamak iin Salih Paa'y gnderdi. Anadoluya gelirken Salih Paa her yerde trenlerle karland. Bu arada, stanbul Basn, Mustafa Kemal'den ve Cemiyetten bahsetmee balad. 11 Ekim 1919'da Yenign Gazetesi'nin Sivas'ta bulunan zel muhabiri, Mustafa Kemal'e Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Tekiltnn gc ve kapsamn sorduunda, Mustafa Kemal, buna, bu dernein ve dier derneklerin, eski hkmetin adeta Yunanllar ile i birlii halinde bulunmas, vatan ve milletin iine dt igl yznden kurulduunu, cemiyetin ittihatla ve siyasetle ilgisinin bulunmadn sylemiti144. 13 Ekim 1919'da, Tsvir-i Efkr Bayazar Velit Ebuzziya'nn tel ile sorduu sorulara, Cemiyetin ittihatlkla ilgisi olmad ynnde cevap vermiti145. Amasya'ya bizzat gitmi olan Tasvir-i Efkr Muhabiri Ruen Eref (naydn) ile yapt syleide, ttihat ve Terakki'nin yanl siyaset izlemesinin lkeyi bu duruma drdn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyetinin amacnn ise, zavall memleketi ve topraklar na-meru emperyalizm ve kolonizasyon siyasetleriyle istilaya, paralamaya alan yabanc ve mtecaviz kuvvetlere inetmemekdiye aklamtr146.

Karabekir, a.g.e, s.326. Cebesoy, a.g.e., stanbul 1955, s.23. 142 Baykal, Bekir Stk: Heyet-i Temsiliye Kararlar, Ankara 1974, s 18-20, Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk, , c. III, Vesikalar, Vs 176, 143 Nutuk, stanbul 1962, c.III (Vesikalar), Vesika 286. 144 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, Ankara 2006, Heyet ( Bugnk Dille), s.13, a.g.e, Ankara 1989, c.III, s.3. 145 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c.1-3, Ankara 1989, c.III, (AAMY), s 6, Bugnk Dille, Ank, 2006, s.16. 146 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c I-III, Ankara 1989, c.III , s.12-13, Bugnk Dille,

58

Mustafa Kemal, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Bakan olarak, eitli mdafaa-i cemiyetleri ile haberleiyor, onlarn sorularn cevaplandryordu. 16 Ekim 1919'da Bakan olarak, Antalya Mdafaa-i Hukk Bakan Yusuf Talat Bey'in, Balkesir'de yaplacak kongre ile ilgili sorusu zerine, yeni bir kongre toplanmasna gerek olmadn, yaplacak ilerin Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin geniletilmesi noktasnda toplanacana cevabn verdi147. Zaten o tarihten sonra kongre yaplmayacaktr. Amasya grmelerinin ikinci gn olan 21 Ekim'de, Salih Paa ve Mustafa Kemal Paa arasnda Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin durumu grld ve 3 protokoln 5. maddesinde, Meclis-i Mebsn kurulduktan sonra, dernein eklinin kongre karar ile belirlenecei yer ald. Ayrca, Dernein kabul eden mebuslar, tznde akca belirtilmi olan temsilciler saylacak, yapacaklar zel toplant, kongre yerine geebilir ifadesi yer almtr. Bu durumda, mebuslar da Cemiyetin bir yesi haline getiriliyor. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, Meclis gven iinde alrsa kendisini fesh edecekti148. Amasya'da iken de, Mustafa Kemal, mdafaa-i hukk dernekleri ile devaml iliki kurmaktayd. 21 Ekim 1919'da, Diyarbakr'daki, 13. Frka Komutanlna ektii ifreli telde, Mara ve Elbistan mdafaa-i hukk derneklerinin asker alma belerine Sivas ile iliki kurmalarn bildirmiti149. ifre- Amasya. 27 Tern-i evvel 35 Diyarbakr'da 13. Frka Komutanlna Mara ve Elbistan Mdafaa-i Hukka icbette Sivas'la muhaberesi iin ahz- asker beleri ifrelerinden istifade etmelerine emir ve msaade buyrulmasn rica ederim Mustafa Kemal Mustafa Kemal daha nce de belirttiimiz zere, btn mdafaa-i hukk derneklerinin tekiltlanmasn ve gereinde bir btn oluturulmasn istemekteydi. Bu konuda pek ok yere yazlar da yazmt. Mdafaa-i hukk

Ankara 2006, s.21-23. 147 Nutuk, c. III, Vesika 283-284. 148 Nutuk, stanbul 2007, s 250-251, cIII, Vesikalar, Vesika 159, Baykal, a.g.e., s.25-29, Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Ankara 1968 , c.II, s.419. Karabekir, a.g.e., s.350. 149 ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 29, Dosya 336/23-90, Fihrist 3.

59

dernekleri de srekli birbirleri ile irtibat halindeydiler. Daha nce konu ettiimiz Kilikya Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Bakan Ahmet Remzi, Cemiyetin alt Nide'ye , 9 Kasm 1919'da varmt. Bu haber, Ankara Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesine duyurulmutu. Mdafaa-i hukk dernekleri, en ok Sivas'taki Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti ile de iliki iinde idiler. Merkez Sivas't. 15 Kasm 1919'da Viranehir'den, Sivas'taki Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyetine yollanan telde, Viranehir Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Bakan Mahmut Bey'in, ok yararl iler yapt anlatlyordu150. Haberlemeler ile ilgili rneklerin says pek oktur. Seimler nedeniyle Esat Paa'nn yazsn ve Mustafa Kemal'in seimlere cemiyetin karmayaca yolunda verdii cevab daha nce konu etmitik. Seimler tarafsz bir ekilde yaplm ve Meclis-i Mebsn 12 Ocak 1920'de almaya balamtr. 14 Ocak 1920'de, ayn zamanda Erzurum Milletvkili olan Mustafa Kemal, stanbul'daki Meclis-i Mebsn Bakanlna gnderdii kutlama yazsnda, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin nemini u ekilde gzler nne sermitir: Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Tekilt altnda kuvvetlerini, isteklerini ve ruhlarn birletirmi olan millet, bugnden balayarak yalnz kendi iradesini temsil ve kesin eemen klacak olan Meclisin gzcs durumundadr. Bamszlk ve varln sonuna kadar savunulmas iinde onun zverili bir kaynadr151. nceki bahislerde belirtmitik. leri Bakanlnn postahanelerden cemiyetlerin telgraflarn ekmeyi engellemesi baarya ulaamamt ve milliyetiler tarafndan cemiyet telgraflarndan cret alnmamas karar kmt. Ama, baz postahneler hkmet kararna karn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk telgraflarndan cret alyordu. Mustafa Kemal, bunu nlemek iin 23 Ocak 1920'de dernek belerine bir genelge gnderdi , bunda hkmet karar hatrlatldktan sonra, kendi aldklar bu karara uymayanlarn cezalandrlaca yolunda ikazda bulundu152. stanbul Hkmeti, Meclis'in toplandn ne srerek, artk Anadolu'daki milli hareketin gereksizliini ortaya atmaktayd. Bu yzden, 5 ubat 1920'de, Harbiye Nazr (Bakan) Fevzi Bey, Ankara'daki 20. Kolordu
ATASE, stikll Arivi, Klasr 257, Dosya 10, Fihrist 1, Klasr 296, Dosya 4, Fihrist. 43/1 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 2006 (Heyet) Bugnk Dille, s.179-180, Ankara 1991, c.IV, s.189. 152 Atatrk'n Tamim , Telgraf ve Beyannameleri, Bugnk dilde, s.184-185, c IV, s.180181.
151 150

60

Kumandanlna, artk, hkmet ilerine karlmamasn, bu konuda bir teblit karlmasn yazd153 14 ubat 1920'de Sadrazam Ali Rza Paa, Harbiye Bakanlna, bir yaz yazarak, sorunlar stanbul'daki Meclis-i Mebsn'n zeceini, burasnn her trl milli emellerin gerekleecei yer olduunu, baka yerlerde rade-i milliye namna sz sylemeye gerek olmadn duyurduu gibi154 ayn gn vilyet ve sancaklara da, sz konusu Meclis' ten baka yerde milli irade adna sz sylemeye ve istekler ne srmeye, artk olanak olmadn belirten genelgeyi yaynlad. Mustafa Kemal, 17 ubat'ta, Cemiyetin grevini srdreceini, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi adna bir genelge ile her yere duyurdu: Derneimizin her gle katlanarak yurdu ve milli varl kurtarma konusundaki almalarna, milli isteklerin elde edilmesine kadar, daha bir kararllk ve inan ile devam etmesi gereklidir155. Zaten, Hacbekta, Diyarbekir, Mu, Silvan, Maka'daki mdafaa-i hukk cemiyetleri de sulhun olmasna kadar, milli cemiyetlerin devamn nermilerdi156. 16 Mart 1920'de stanbul'un igli ve Meclis'in kapatlmas, Mustafa Kemal'in Cemiyeti srdrmekle ne kadar isabetli karar verdiinin bir gstergesidir. 1920 Nisannda Ankara'da alacak Meclis iin yaplacak seimlerde mdafaa-i hukk derneklerine ok i dmekteydi. Zaman kstlyd. 17 Mart 1920'de Mustafa Kemal, Byk Millet Meclisi konusunda yaynlad ilk genelgesinde, zaman azlndan seimlerde illerin idare ve belediye meclisleriyle mdafaa-i hukk cemiyeti merkez kurulu yelerinin oy kullanabileceini duyurdu. Zaten Edremit, Akehir, el, Burhaniye, Trakya ve havalisi, Birecik, Erzurum, Mara, Urfa, Gaziantep, Adana, Trabzon, Mula, Bursa, Kayseri gibi hemen hemen her yerde mdafaa-i hukk cemiyetleri mevcuttu. tilf Devletleri de, artk, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin ok gl bir kurulu olduunu, millet tarafndan desteklendiini, kabul etmeye balamlard. 22 Nisan 1920'de, ngiliz Haber Alma Tekilt stanbul Kolunun haftalk raporunda Web, Curzon'a, Anadolu'daki irtibat subay Vitelli'nin
ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 25, Doya 336/17, Fihrist 7. ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 25, Dosya 336/17, Fihrist 7/1. 155 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, stanbul 2007, s.365-366. Tayyip Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, Ankara 1965, c.II, s.356. 156 ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 25, Dosya 336/17, Fihrist. 7/3-4, 6/6, 7/7, 7/8.
154 153

61

raporunu aynen sunmaktadr. Buna gre, Trkiye'de olan pek ok parti iinde, nem verilecek tek ve nemli parti, Mustafa Kemal'in kurduu Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyetidir. Bu parti, millet tarafndan desteklenmektedir. Uyanan milli istein boulabileceini sanmak byk bir yanlgdr. Onu ihml etmek ok ciddi, sonulara yol aacaktr157. 27/28 Temmuz 1920'de, Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Heyet-i Merkeziyesi ve idare heyetleri hakknda baz nemli kararlar alnd . Buna gre bu kurullar, mlkiye memurlarnn emrinde olacakt. Bu cemiyetler Mdafaa-i Vatan emrinde yardmlarda bulunacaklar ve nemli bilgileri derhal hkmete bildireceklerdi158. 12 Austos 1920'de ise, mdafaa-i hukk derneklerinin blgeleri belirlenmiti. Buna gre, Salihli ve Aydn yrelerindeki Kuv-y Milliyenin idarelerini salam olan Alaehir, Nazilli mdafaa-i hukk heyeti idareleri iin yeni ynetimler kurulmu ve dzenlemeler yaplmt. zmir Heyet-i daresinin merkezi Afyonkarahisar mntkas, Ktahya, Afyonkarahisar olacakt. Konya merkez livas ile Uak ve Saruhan livas da iine girecekti. Nazilli Heyet-i daresinin merkezi Burdur, mntkas Isparta, Burdur, Antalya, Mentee olacakt. Bu mntkalardan er delege seilecekti159. Bylece merkez btnlk salanacakt. Trkiye Byk Millet Meclisi kurulduktan sonra Cemiyetin taradaki belerinin almalar devam etti ve Mustafa Kemal onlarla devaml temas halinde oldu. Daha sonra, Cemiyet Cumhuriyet Halk Frkas haline dnecektir. Trakya- Paaeli Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye: Milli mcadelede nemli rol oynayan derneklerden birisidir. TrakyaPaaeli Heyet-i Osmaniyesi diye de sylenmektedir. 1 Aralk 1918'de Edirne'de kurulan ve ilk kongresini 10 Temmuz 1919'da yapan dernein amac, dou Trakya'nn dman igline kar savunmasn salamak ve burann Yunanllara verilmesini nlemekti . Cemiyet, 2 Kasm 1918'de, stanbul'da Kasm Efendi'nin Kk Knacyan Han'ndaki Yaz-hnesinde Trakya Mdafaa-i Hukk Cemiyeti ad ile kurulmak istenmi, Avukat
Bill imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Ankara 1975, c.II (1920), s.81; Selahi Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Ankara 1973, c.I, s.169. 158 ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 256, Dosya 8, Fihrist 41. 159 ATASE, stikll Arivi, Klasr 557, Dosya 10, Fihrist 26.
157

62

eref Bey'in nerisi ile Cemiyet'in ismi Trakya- Paaeli Mdafa-i Hukk Cemiyeti olarak deitirilmitir. Ancak, Cemiyet'in Edirne Valiliine vermi olduu beyan-nmede ad Trakya Paaeli Mdafaa-i Heyet-i Osmaniyesi olarak deitirilmitir. Yayn organ Trakya-Paaeli Gazetesi olup, 2 Aralk 1918'de yayna balamtr. Bu tarihte, bu gazetede Cemiyet'in program da yaynlanmtr. Cemiyet, Trakya'mm kurtarlmasn ama edinmi olup, Trakya'nn il, ile ve nahiyelerine kadar sistemli bir ekilde tekiltlanmtr. Cemiyet, Edirne ve Lleburgaz'da yaynlar, kongreler yapacak, Avrupa'ya delegeler gnderecek, daha sonra Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyetinin bir besi olarak alacaktr160. Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye, 22 Ocak 1919'da stanbul'da yapt bir toplantda, bat Trakya'daki Yunan iglini protesto etti. Cemiyetin tezi Trakya bir btndr. Yzde seksen beini Trkler oluturuyor eklinde idi161. Cemiyet, Mustafa Kemal Paa'nn bakan olmasn isterse de, O bunu kabul etmez. 7 ubat 1919 'da , Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyetinin temsilcileri, Mustafa Kemal Paa'y ziyaret ederler ve balarna gemelerini isterlerse de, O, onlara para para deil, btn lkenin geleceini salayacak bir teekkl olmasn nerdi162. Trakya iin mcadele eden bir dier dernek de daha sonra greceimiz Trakyallar Cemiyetidir. Bu iki cemiyet 20 Mart1919 'da bir araya geldi, Trakya'nn Trklerde kalmasn salamak amac ile Paris'e gitmek iin bir kurul oluturdular. stanbul'dan hareket eden kurula u talimat verilmiti. Dou ve bat Trakya birletirilip, Osmanl ynetimine braklsn. Deilse bat Trakya bamsz olsun, dou Trakya'da , Trklerden alnacak olursa, her iki Trakya'da ngiltere mandas kabul edilsin163 Cemiyet, nce stanbul'da kurulmu olsa bile, faaliyetleri daha ok Trakya'da, zellikle Edirne'de olacaktr. 18 Haziran 1919'da, Mustafa Kemal, Edirne'de 1. Kolordu Komutan Cafer Tayyar Bey'e ektii ifreli telde, Trakya Cemiyet'inin yeleri ile stanbul'da bulunduu sralarda grtn,
Zekai Gner, Trakya - Paaeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin Kuruluu ve Faaliyetleri (1 Aralk 1918-13 Mays 1920), Ankara 1998, s.13-23. 161 Tevfik Byklolu, Trakya'da Milli Mcadele, Ankara 1956, c.2, s.152.; Sabahattin Selek, Anadolu htilli, stanbul 1970, c.1, s.72. 162 Tevfik Byklolu, c.2, a.g.e, s.156. 163 Zeki Sarhan, c.1, a .g.e, s.178.
160

63

Cemiyetin yetkili olmamak artiyle, stanbul'da bir heyet bulundurabileceini, Krtlerle Trklerin Ulusal Bamszlk Sava konusunda birletiklerini, Anadolu ve Rumeli 'de kurulmu olan mdafaa-i hukk ve redd-i ilhk derneklerinin birletirileceini, ortak bir merkez oluturulacan, Sivas'a Trakya Cemiyetinden bir iki kii gnderilmesini, onlar gelinceye kadar Edirne'yi Anadolu'da kendisinin temsil ettiini belirten bir belge gnderilmesini istedi164. 23 Temmuz'da Erzurum Kongresi balamt, ama, derneklerin birleme safhas bu tarihten sonnra ivme kazanacakt. Bu arada 10 Temmuz 1919'da Trakya- Paaeli Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyetinin birinci kongresi balad. kinci kongre 16 Ekim'de balayacak, nc kongre 15 Ocak' 1920'de ,drdncs 31 Mart 1920'de, beinci kongre 9 Mays'ta balayacak, 13 Mays'ta bitecekti165. Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyeti de, btn dernek ve aydnlar gibi, Sivas Kongresi'nin almalarnn ve ald kararlar ve yaplan giriimlerin yannda yer almaktayd. Damat Ferit Psaa'nn ve kabinesinin drlmesi, hi phesiz Sivas Kongresi'nin bir baarsyd. 4 Ekim 1919'da Trakya- Paaeli Heyet-i Osmaniyesi adna kr tarafndan Mustafa Kemal'e ekilen telde, Ali Rza Paa'nn, Sivas Kongresi'nin ve Heyet-i Temsiliye'nin almalar ile iktidara getirildii ve kabinesini kurduunun renildii, Trakya'y korumak amac ile kurduklar bu tekiltn, vilyetin en ufak nahiyelerine kadar ulaaca, ite ve dta varln hissettireceini belirtilmi ve ama olarak da Bu ana kadar sizinle hem-fikir bulunan cemiyetimizin maksat ve meslei, kongrece der-uhde edilen esast ihtivaettii hususu vurgulanmt166. Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukk adna Belediye Bakan evket de ayn hususlar Mustafa Kemal 'e ektii telgrafta yinelemiti167. Trakya- Paaeli Cemiyeti daha sonra da, 6/7 Ekim 1919'da, Sivas'ta alnan kararlar kutlayan bir telgraf Mustafa Kemal'e gndermiti168.

164

Nutuk, stanbul 2007 (Mor-Siyah Yayn), s.53-54 Nutuk, c.III, Vesikalar, Vesika 19, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, say 82, belge 1781. 165 Byklolu, a.g.e., s.137. 166 ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 29, Dosya 336/29-30, Fihrist 3. Ayrca bak, Nutuk, c.III, Vesika 267. 167 ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 29, Dosya 336/23-90, Fihrist 3/1. 168 Geni bilgi iin bak: ATASE, Atatrk arivi, Klasr 29'daki 336/29-90 nolu dosyadaki ve devamndaki belgeler.

64

7 Ekim 1919'da Edirne'de, Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin grevlerini de zerine ald. Edirne Belediye Bakan evket Bey, bu durumu leri Bakanlna, Vali Vekili Adli Bey'e ve Sivas'a bildirdi. Mustafa Kemal, karardan duyduu memnuniyeti u ekilde dile getirmitir: Anadolu ve Rumeli, ayn ruhla varlmz ve milli bamszlmz kurtarmak amac ile kutsal mcadeleye atlmtr169. Mustafa Kemal, Trakya-Paaeli Cemiyetinin, milli birliin kurulmas asndan bir an nce tekiltlanmasn istiyordu. Bu yzden, 12 Ekim 1919'da, Edirne'deki Trakya- Paaeli Heyet-i Merkeziyesi Bakanlna ektii telde Rumeli ve Anadolu'da ayn ruh ve vicdanla, mevcdiyet ve istikll-i milliyi salamak amac ile ie balam olan bu cemiyete teekkr ederek, baarlar dilemitir170. Trakya-Paaeli Heyet-i Merkeziye Reisi, ayn tarihte, yani 12 Ekim'de, Sivas Kongresi Bakanlna ektii telde, dou ve bat Trakya blgelerinde, sulh konferans esaslarna gre, Mslmanlar ile Bulgar ve Yunanllarn oturduklar yerlerden Trklerin atlmamas iin gereken her trl hareketi yapacaklarn aklamt171. Cemiyetlerin bu almalar srerken Franszlar, Trakya'nn Trklerin elinden kmas iin baz hazrlklara girimilerdi. Franszlarn yaptklar bu giriimler, Edirne'de I. Kolordu Komutan Cafer Tayyar Bey tarafndan renilmi ve Mustafa Kemal'e iletilmiti. Cafer Tayyar Bey, Mustafa Kemal'e ektii telde Franszlarn Gmilcine, Dedeaa, Dimetoka, skece mutasarrflarnn isimlerini istediklerini bildirdi. Franszlar, ayrca, skee'nin geici olarak Yunanllar tarafndan igl olunacan da belirtmilerdi. Cafer Tayyar Bey, Kolordu Kumandan miralay (Albay) Selahaddin Bey ve Mustafa Kemal'e, 13 Ekim 1919'da ektii ifreli telde, akca, Franszlarn skece'nin Yunan askerleri tarafndan igl edileceini beyan ettiklerini, ayrca, bu malmt haf (gizli) tutmalarn tenbh ettiklerini de aklamaktayd172. 16 Ekim 1919'da Cemiyetin kongresi balad. Bu kongrede bat Trakya'nn Yunan ve Bulgar igline braklmasnn protesto edilmesi ve bat Trakya Trklerine yardm edilmesi karar alnd173. Trakya-Paaeli Heyet-i
169 170

Nutuk, c.III, Vesika 268-270, Byklolu, Tevfik, a.g.e, s.271. ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 29, Dosya 336/23-90, Fihrist 3-/2. 171 ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 29, Dosya 336/ 23-90, Fihrist. 4, 4-1. 172 ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 29, Dosya 336/29-30, Fihrist 8. 173 Sarhan, c.II, a.g.e. s.174.

65

Osmaniyesi'nin btn almalarna ve Cafer Tayyar Bey'in uyarlarna karn, 17 Ekim 1919'da skee, Yunanllar tarafndan igl edildi. Dernek daha sonra, Heyet-i Temsiliye'nin istei ile programnda deiiklik yaparak ismini Trakya- Paaeli Mdafaai Hukk Cemiyetine evirmi, bylece, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin bir besi olarak almalarn srdrm ve Ulusal Bamszlk Sava'na byk katklarda bulunmutur. Bu dernek daha sonra Mustafa Kemal ile srekli iliki kurmutur174. Cemiyet'in Ocak'ta yaplan nc kongresinden sonra, 3 ubat 1920'de, Mustafa Kemal, Rauf Bey'e ve Birinci Kolordu Kumandan Cafer Tayyar Bey'e gnderdii mektuplarda, bat ve dou Trakya'nn bir btn olarak ele alnmasn ve ikisi hakknda ayr ayr hak istenmemesini, TrakyaPaaeli Cemiyeti'nin de bir an nce dzene konmasn, bat Trakya'y kurtarmak iin dou Trakya'nn merkez olarak ele alnmasn istedi175 . Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Cemiyeti, Trakya'da almalarn hzlandrd. Cemiyet, 31 Mart 1920'de, Lleburgaz Kongresini dzenledi. Toplantya Cafer Tayyar Bey de katld. Bu kongreye Edirne, Krklareli, Tekirda, Gelibolu ve atalca'dan elli iki delege katld. Kongre 2 Nisan'da sona ererken, igllere kar direnme karar alnd176. 13 Nisan 1920'de, Byk Millet Meclisi'nin kurulmasna on gn kala, Trakya Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Edirne Merkez Kurulu, stanbul'un 11 Nisan tarihli Mustafa Kemal ve arkadalarnn vatan haini olduklarn ve ldrlmelerini iln eden fetvann zorla yazdrldn belirterek bir bildiri yaynlad. Bildiride: Zulm gren Mslmanlar birleerek Kuv-y Milliyeyi meydana getirdiler. Yaayan bir millet olduumuzu ispat edelim ifadeleri yer almaktayd177. 19-21 Nisan tarihlerinde yaplan San-Remo Konferans adeta Sevr'in bir n geliimi idi. Buna gre, Trakyada Yunanistan'a braklyordu. 2 Mays 1920'de, Cemiyet'in Edirne'deki Ynetim Kurulu toplantsnda, San-Remo Konferansnn Trakya'y Yunanistan'a brakmas karsnda Edirne'de byk
174

Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, c.III (Bugnk dile eviren: smet Gnlal), s.221-237. Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul 1952, s.478-480. 175 Nutuk, c.III, Vesika 251 a-b. 176 Byklolu, a.g.e., s.215, Cengiz Krat, 23 Nisan Milli Egemenlik Bayramnn 50. Yldnm, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul 1971, say 43, sh.11. 177 Byklolu, a.g.e, c.II, Vesika: 43.

66

bir kongre toplanmas kararn ald. Kongreye Edirne ve atalca genel meclis yeleri, belediyelerden birer, bucaklardan ikier, savunma kurulu yeleri ve mftler arlacakt. 9-13 Mays tarihleri arasnda yaplan bu son ve beinci kongrede, Trakya'nn Yunan igline kar konulmas karar alnd178. 13 Mays'ta biten kongrede, Trakya'nn Trkiye'ye braklmas iin Avrupa'da alma yapacak olan delegeler iin bir talimat-nme hazrland. Bat Trakya'nn Trkiye'nin bir paras olduu, kendi geleceini kendisinin tayin etmesi gerektii, dou Trakya Trkiye'den koparlacak olursa, btn Trakya'da bamszlk iln edilecei, Yunan igline kar konulaca yolunda kararlar alnd. Ayrca, Cafer Tayyar milli kumandan iln edildi179. Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan, Mustafa Kemal, 14 Mays 1920'de, Trakya'daki kongrenin sona ermesinden bir gn sonra, Cemiyet'in dzenledii Edirne Kongresine ektii telde, Paris'teki Osmanl delegelerinin yetkisiz olduklarn, San-Remo Konferansnn Edirne'yi Yunanllara braktna iaretle, Edirne'deki olaanst toplantdaki Meclisin Yunan igline kar ald savunma kararnn yerinde olduunu, Edirne'nin Yunanistan'a verilme kararn deitirecek siys deiikliin ancak tarafmzdan silahla ve iddetle savunulduktan sonra mmkn olabilecektir efendim diyerek180 szle deil, silahla ilerin yoluna gelecei iaretini vermektedir ki sonu zaten bu ekilde alnacaktr. Mustafa Kemal, mcadelenin Meclis tarafndan yaplacan, stanbul Hkmetin yetkisiz olduunu ifade ile kuvvetleri tek bir elde toplama yoluna gitmektedir. Esasen, stanbul Hkmetinin delegeleri Trakya-Paaeli Cemiyeti, Mustafa Kemal'in direktifleri dorultusunda igle kar koyma almalarna balad. 19 Mays 1920'de, Cemiyet durumu iyi olanlardan yurt savunmas iin buday, et, para vermelerini istedi. Bunlarn bir hafta iinde toplanmasn kararlatrd. Ayrca, on alt yandan byk erkeklerin il dna kmalarn ve hububat ticaretini yasaklad181. 10 Ekim 1921'de Fevzi Paa, Trakya- Paaeli Cemiyetinin Merkez Kuruluna, Trakya'nn kurtuluu iin gsterdikleri abadan dolay teekkr etti ve almalarnn devamn istedi182. Trakya-Paaeli Mdafa-i Hukk
Byklolu, a.g.e, s 249-250, Trk stikll Harbi, II/2 Bat Cephesi, Ankara 1965, s.258. Byklolu, c.1, a.g.e., 279. Galip Kemali Sylemezolu, Bamza Gelenler (1918-1922), stanbul 1939, s.239. 180 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 2006 (Bugnk Dille), s.348, ayn eser, Ankara 1991, c.IV, s.344. 181 Byklolu, a.g.e., c.I, s.304. 182 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 57, Vesika 1318.
179 178

67

Cemiyeti'nin almalar bundan sonra da devam etti. Cemiyet Trakya'nn geleceinin misk- milli ile tayin edildiini, Trkiye'nin bir paras olduunu yayn yoluyla da dnyaya duyurdu. Esasen basn da, Trakya'da tek sz sahibinin Trakya - Paaeli Cemiyeti olduunu srekli vurgulamtr. Trakyallar Cemiyeti-Garbi Trakya Cemaat-i slmiyesi: stanbul 'da bulunan bat Trakyallar, Mondros Mtarekesinden ksa bir sre sonra, 10 Kasm 1918'de bat Trakya Komitesini. kurdular. Bat Trakya'da ilk olarak dernek yerine komite kurulmasnn nedeni Balkan savandan sonra, bat Trakya ilerinin Sleyman Askeri Bey'in nderliinde bir komite tarafndan idare edilmesinden kaynaklanmaktadr. Daha sonra bu cemiyet haline gelecektir. Cemiyet delegelerinden bir ksm, daha nce konu ettiimiz Amerikan Komisyonuna grlerini 31 Temmuz 1919'da iletmilerdi. Cemiyet, 12 Eyll 1919'da yaynlad bildiride, Trkiye'nin kurtulu zamannn gelmekte olduunu, bat Trakyada bamsz bir ynetim kurulmas kararnn mjdesini aldklarn, bar konferansnn adalet ve hakkaniyet lleri iinde gerekleecei umudunu sergiliyordu. 27 Eyll'de, bir baka bildirisinde de, ayn hususlar yinelemekteydi183. Trakyallar Cemiyeti yanlmaktayd. nk, blge bir sre sonra, Fransa tarafndan ynetilmeye baland. Trakya'da geli-gidiler bile Fransz yneticilerin onayna baland. 1 Ekim 1919'da, Trakya Cemiyeti'nin yeleri, Gmilcine'ye gidecek memurlarn isimlerini Francet D'esperey'in yaverine vermek zorunda braklmlard184. Yunanllarn Trakya'daki zulm gittike yaygnlayordu. 10 Temmuz 1922'de, Trakyallar Cemiyeti delegeleri, stanbul'da D leri Bakanlna gitmiler, Trakya'da Yunanllarn yaptklar zulmlerin aratrlmas iin Hill-i Ahmer'in yapt bavuru konusunda Hkmetin de aba gstermesini istemiler ve olumlu cevap almlard. Ancak, bu bavuruya Trakya'y igl etmi bulunan Yunanllar olumsuz cevap vermiti185. 15 Temmuz 1922'de, Uluslar Aras Kzlha'n Cenevre'de yayn organ olan Uluslar Aras Kzlha Dergisi'nde Trakya ve Trk halknn durumuna ve Trakya Cemiyeti'nin eitli bavurularna dair yaynlanan raporda, Trk kyllerinin kovularak yerlerine Kafkaslardan getirilen
183 184

Gkbilgin, a.g.e., s.33-34. Nutuk, c.III, Vesika 266. 185 Sarhan, a.g.e., c.IV, s.317.

68

gmenlerin yerletirildii anlatlmaktayd186. Trakyallar Cemiyeti, Trakya'nn nfsunun Trk olduuna dair yaynlara devam etti. Ancak, Mustafa Kemal'in de belirttii zere, sz ile sonu alnmyordu. Silahl eylem balad. 27 Eyll 1922'de, Trakyallar Derneine bal kuvvetlere, 26 Eyll'den itibaren Milli Mdafaa grubundan 350 tfenk ve 60.000 mermi datld187. Trakya'nn boaltlmasnda bu ekildeki silahl rgtlenmenin byk yarar olmutur. Bu iki cemiyetin dnda, Trakya'da Garbi Trakya Cemaati slmiyesi adl kuruluun almalar da gze arpmaktadr. 1913'de bat Trakya'da kurulan geici hkmetin bakan Hafz Salih, ikinci bakan eski Gmilcine Milletvekili Ahmet Arif, Mdafaa-i Hukk Cemiyeti Genel Katibi Mehmet Efendi (heyetin sorumlu katibi), Mdafaa-i Hukk Heyet-i Faalesinden Mahmut Nedim ve Tevfik beyler, skece eraf ve tccarndan Hseyin Sabri Bey de bulunuyordu. Heyet stanbul'da delegelerin tayini ve ayrlmas konusunda da yetkili idi. Galata'da Asikur Hannda 27 ve 29 nolu Mehmet Arif'in yazhanesi merkez kabul edilmiti. Garb Trakya Cemaati slmiyesi 1919 Kasmnn son gnlerinde kurulmu olmaldr. nk, 1 Aralk 1919'da Vakit Gazetesini ziyaret etmiler, stanbul'a gelmelerinin amac olarak Trakya ileri hakknda Fransa asker ve siys delegeleriyle temasta bulunmak olduunu sylemilerdir188. Cemiyet, bat Trakya'nn kurtulmas iin almalar yapmtr. Trabzon Muhafaza-i Hukk-u Milliye Trabzon Vilyetinde, Rum ve Ermeni faaliyetlerinin artmas zerine, Trabzon'un vatansever halk, 10 ubat 1919'da, Trabzon'da Trabzon Muhafaza-i Hukk-u Milliye Cemiyetini kurdu.12 ubat tarihini verenler varsa da cemiyetin, ilk toplantsn 10 ubat'ta yapt ve bunun stikbal Gazetesinde yaynland grlmektedir189. stikbal Gazetesi cemiyetin yayn organ gibidir. Cemiyetin yirmi alt kiilik yesi vardr. On maddelik bir tze sahiptir. 10 ubat gn yaplan toplantda, Cemiyetin nizm-nmesini hazrlayacak on bir kiilik heyet seildi. 11 ubat 1919'da, Cemiyetin ad
Sarhan, a.g.e., c.IV, s.528. Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, stanbul 1975, c.II, s.326 188 Vakit (stanbul): 2 Knn-u evvel 1919, say 745, Fotokopi :8. 189 Makbule Sarkaya, Milli Mcadele Dneminde Rize, Ankara 2004 (AAMY), s.114-115, Tunaya, a.g.e., stanbul 1952, s.506.
187 186

69

Trabzon Muhafaza-i Hukk-u Milliye Cemiyeti oldu. Seimler yapld ve bakanla Ziya Bey getirildi . Cemiyet yneticileri, 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa'nn kiiliinde byk bir destek buldular. Karadeniz'deki yabanc emellere kar kmak amacyla kurulan Cemiyet Trabzon, Rize, Gmhane, Giresun, Ordu'nun sancak ve kaza merkezlerinde beler am, hzla gelimitir. Daha nce de belirttiimiz zere, Trabzon Valisi Mehmet Galip, Mustafa Kemal'e dernek yelerinin isimlerini de vermiti. Trabzon Muhafaza-i Hukk-u Milliye Cemiyeti ilk kongresini 23 ubat 1919'da yapt. Kongre, Heyet-i Temsiliye Bakan olan Ziya Bey'in nutku ile ald. lk kongrede yz bin lira yardm topland Toplantda, Fransa'daki (Paris Bar Konferans) konferansna gidecek yeler seildi. kinci toplant 27 ubat, nc toplant 1 Mart, drdnc toplant 2 Mart'ta yaplmtr. 11 kiilik bir heyet-i temsiliye seildi. Beinci toplantda stanbul'a gidecek heyet seildi. Yedinci toplantda Heyet-i Merkeziye seimi yapld ve bakanla stikbl Gazetesi'nin sahibi Barutcu-zde Ahmet Efendi getirildi190. Cemiyet, 1919 Nisan balarnda Sadarete ektii telde, Paris'te toplanacak Bar Konferansna, karadeniz Rumlar adna gnderilen heyetlerin yalan olan iddialarnn dikkate alnabileceini hatrlatt. Daha sonra, 23 Nisan 1919'da, Rize'de kurulduu duyulan Lazistan Selmet-i Milliye ve Lazistan Tahlsi Cemiyeti nin kendileri ile ilgisinin olmadn, bunlarn para ile tutulmu ve Grc karlarna hizmet eden cemiyetler olduu akland 4 Mart 1919'da, Cemiyetin yayn organ durumundaki gazetede, nizm-nmesinin ilk iki maddesi yer alyordu191. Cemiyet'in amac beynnmesinde de grlmektedir. Beyn-nmede, Osmanl Devletine ballk, milli haklar koruyacak vastalar salamak, tilf Devletlerine muhtralar vermek, istatislikler dzenlemek, bar konferansna haklar koruyacak delegeler yollamak, milletin geleceini korumak, siyasetle uramamak yer almaktayd.

Sarkaya, a.g.e, s 119-123. Sabahattin zel, Milli Mcadelede Trabzon, Ankara 1991, s.66. Tasvir-i Efkr: 28 Nisan 1335 (1919), Pazartesi, say 3709. Fotokopi : 9; zzet ztoprak, Trabzon Mdafaa-i Hukk-u Milliye Cemiyeti, Samsun 1988 (Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi- Bildiriler), s.340.
191

190

70

27 Nisan 1919 'ta, Padiah, Cemiyetin Eyp-zde mer Fevzi, Hatip-zde Emin, Hac Ali zde smail'den oluan kiilik heyetini kabul etti. Bu heyet, Trabzon halknn Padiah Vahdettin'e, saltanata ve hilfete sarslmaz bir sadakat ile ballklarn asrlardan beri Osmanl Sanca olarak cansiperane fedakarlklarla altklarn, herhangibir ekilde gelecekleri tehlikeye derse kazalardan ve en cra kelerden izhr olunan hissiyt- sadakat-perverne bir ballkla allacana kongrede karar verildiini aklamlard Vahdettin'de, Trabzon halkna selamlarn sunmutu. Bu haber olarak 28 ve 29 Nisan tarihli stanbul gazetelerinde de yer almt192. stanbul Hkmeti ile balantsn srdren cemiyet delegeleri tarafndan verilen bir yaznn dikkate alnmas iin cemiyet, D leri Bakanlna bir de tel gndermiti. Kongrenin ald kararlar incelendiinde, aznlklara kar dmanca bir ifade olmad, yalnzca Mslman Trkleri korumann amaland gze arpmaktadr. lk kongrede alnan kararlar zaten 26 Mart 1919'da Sz Gazetesinde de yaynlanmt193. kinci Trabzon Kongresi 22 Mays 1919'da topland. 28 Mays'ta bir takm kararlar alnd Bunlar, igl srasnda aznlklara kar silahla kar konulmas, byk bir kongre dzenlenmesi idi. Ayrca, bu kararlar Erzurum'daki Dou Anadolu Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin besine, Van, Diyarbekir, Bitlis, Elaziz ve Sivas mdafaa-i hukk cemiyetlerine birer telgrafla ulatrlmt. Erzurum'dan da ayn mealde bir telgraf Trabzon'a gnderilmiti194. Bu kongre, zmir'in igli zerine yaplan olaan st kongreydi. Cemiyet, tilf Devletlerinin bakanlarna, Amerika Birleik Devletleri Bakanna durumu protesto eden telgraflar ekti. Cemiyet 3 Haziran 1919'da Paris Konferansna seilen heyet tespit edilirken milli iradenin gz nne alnmadn, bunda israr edilmesinin ar sonular douracan belirten bir telgraf Vahdettin'e ekmi ve O'nu kzdrmt. Daha sonra, padiah ve sadrazama ekilen iki telgrafta, Paris'te milleti kltecek bir karar alnrsa, bunun kabul edilmemesini rica etmilerdi195. Cemiyetin yeleri durumu iyice incelemi, Cemiyet'in tek bana bir ey yapamayaca anlalnca, Erzurum'daki Vilayt- arkiyye Mdafaa-i
192

ztoprak, a.g.b., s.343-344., Sarkaya, a.g.e. , s.124, ek:12 (s.226-228) Sarkaya a.g.e. s.123.; Zeki Sarhan, a.g.e, c.1, s.217. 193 Sarkaya, a.g.e., s.124 ek 12: s.226-228. 194 Sarkaya, a.g.e., s.126. 195 Sarkaya, a.g.e., s.126-127.

71

Hukk-u Milliye Cemiyetinin daveti ile Erzurum Kongresine katlmlard. Erzurum Kongresinde, st ynetici ksma kendileri gelemeyince zlen cemiyet yeleri, Trabzon'da mdafaa-i hukk adyla almalarn srdrmlerdir196. Cemiyet bir sre Mustafa Kemal Paa'ya ve Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukk Cemiyetine kar cephe alm ve padiaha balln beyan etmi ise de, Sivas Kongresi'nden bir sre sonra , Rt Bey'in frka komutan olarak Trabzon'a gitmesi ve Onun almalar ile Mustafa Kemal paa'nn yannda yer alm ve Ferit Paa Hkmetini drmek iin beraber almtr. Sivas Kongresinin bittii 11 Eyll gn btn mdafaa-i hukk dernekleri Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Dernei ad altnda birletirilmilerdi197. Daha nce bahsettiimiz zere buna ksa bir sre Trabzon'dan Servet ve zzet beylerden tepki gelmi, ama daha sonra cemiyet Mustafa Kemal Paa'nn yannda yer almtr. Karadeniz Trkleri Mdafaa-i Hukk Cemiyeti- Karadeniz'de Kurulan Dier Dernekler: 19 ubat 1919'da, Samsun'da kurulmutur. Pontus Devleti kurmak isteyen Rumlarn almalarna kar koymak amacn gtmektedir. Cemiyet, Tokat'a gnderdii bir yazda, Tokat'ta belerinin kurulmasn istediklerini, Prens Sabahattin ve erif Paa'nn kendilerini desteklediklerini belitmiti. Tokat'ta 25 ubat'ta Dernein besi alacaktr. 20 Mart'ta Dernek kendisini fesh etti. Tokat besine bir yaz ile de bunu bildirdi. Yazda, Bar Konferansnda Pontus Devleti diye bir sorun grlmeyeceinden, Hkmetin milli haklar koruyacandan bahsediliyordu. Ancak, Tokat'ta alan be daha sonra faaliyetlerini srdrecektir198. stanbul'da oturan Karadenizlilerin burada kurduklar cemiyetler de vardr. 30 Agustos 1919'da stanbul'da kurulan Trabzon-Rize Cemiyet-i Hayriyesi gmenlere ve dullara yardm etmek amacn tayordu. Cemiyetin Hibir siyasi parti ile ilikisi yoktur. Bunlarn dnda gene stanbul'da 30 Mart 1919' da kurulan Laz Tekml- Milliye Cemiyet-i Hayriyyesi eitim ve ekonomi ile ilgilenmekte idi.
196

Ergn Aybars, Trabzon Muhafaza-i Hukk-u Milliye Cemiyeti ve Ali Sait Paa Tahkik Heyeti, zmir 1984, Ege niversitesi Tarih ncelemeleri Dergisi, say 2, s.161-169. Gololu, a.g.e., s.108-169. ayn yazar: Sivas Kongresi, Ankara 1969, s.127-144. Erdeha, a.g.e., s.176. 197 Gololu, Sivas Kongresi, Ankara 1969, s.107-112, Tunaya, a g.e, s.509. 198 Halis Asarkaya, Ulusal sava'ta Tokat, Tokat, 1936, s.11-14.

72

Ksa bir sre sonra kapanm, zmir'in iglinden sonra yeniden kurularak faaliyete gemitir. Cemiyetin kurucular Erzurum Kongresi srasnda, Trabzon Valisi Mehmet Galip Bey ile birlikte kazalar dolamtr. Trabzon ve stanbul'da kurulan Trabzon ve Havali Mdafaa-i Milliye Cemiyeti de fazla bir varlk gsterememitir199. stihls- Milli Kadnlar Cemiyeti Asr Kadn Cemiyeti stanbul ve Anadolu kadnlar da, bamszlk sava boyunca rgtlenmiler, yurdun savunmas ve bamszlk amac ile madd ve manevi bakmdan Trk erkeinin yannda yer aldklar gibi, yurt dnda da tilf Devletlerinin temsilcilerine milli davay anlatan telgraflar ekmilerdi. Bu konuda ilk olarak stanbul'u ele almak istiyoruz. 24 Kasm 1918'de, stihls- Milli Kadnlar Cemiyeti (Milli Kurtuluu Salayan Kadnlar) Trklerin Avrupa'da hukkunu korumak ve Trklerin lehinde propoganda yapmak iin Newyork, Londra, Paris ve Roma'ya iki kadn ve bir erkekten oluan bir heyet gnderileceini aklamt. Bu cemiyet, bu konuda basn mensuplar ile de sohbetler yapmt. Sonunda Ermeniler, Rumlar propoganda yaparlarken, Trklerin hukkunun korunmas iin, bu heyetin kurumas yerinde grlmt. Erkek ye, yeni kurulan Vatan Cemiyeti'nden seilecekti200. Mdafaa-i hukk dernekleri, anadolu'daki Trk kuvvetlerine para gndermek, mesaj iletmek, mitingler yaparak igli knamak, bu konuda stanbul Hkmetine ve Avrupa devletlerine protestolar ekmek gibi grevleri yerine getirmekteydi. Kurulduu ay ve gn bilinmemekle beraber, 1918 ylnda , byk bir olaslkla Mondros Mtarekesinin hemen sonrasnda kurulan Asr Kadn Cemiyeti 29 Kasm 1918'de baz kurulu ve siys parti temsilcilerinin de katld Milli Kongre yapsnda yer alm ve yeleri daha sonra, 19 Mart 1919'da Fatih Trbesinde igl kuvvetlerini ve 20 Mays 1919'da skdar Doanclar'da zmir iglini protesto mitinginde konumalar yapmlard. Cemiyet'in onursal bakanl, Mustafa Kemal stanbul'da iken kendisine nerilmi, O da bunu kabul etmiti. 8 Mays 1921 tarihli Hakimiyet-i Milliye'de Sevr Gazetesinden naklen alnan stanbul kadnlarnn bir mektubu yaynlanmtr. Trk kadnlar, bu mektupta Sevr anlamas ile Osmanl saltanatna, Trk Vatanna ve
199 200

zel, a.g.e., s.68. Sz Gazetesi, 24 Tern-i sni 1918.

73

milletine hcum edildiini ne srmekte ve yardm istemekteydiler201. Sivas Kadnlar Mdafaa-i Vatan Dernei: Anadolu'da kadn derneklerinin almalar daha yaygndr. Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Derneinin merkezi Sivas'tr. Gerek merkezi, gerekse beleri, Anadolu ile ilgili haberleri Anadolu Ajans kurulduktan sonra bu ajans vastas ile reniyorlard. Bununla ilgili elimizde pek ok belge mevcuttur202. Anadolu'daki kadn derneklerinin en nemlisi ve faal rol oynayan phesiz Sivas Kadnlar Mdafaa-i Vatan Derneidir. Bu cemiyet henz kurulmadan ve Mustafa Kemal Sivas'tan ayrlmadan nce, Sivas'ta kadnlar toplanm, 28 Kasm 1919'da, stanbul'a ektikleri protesto telgrafnda Erkeklerimizle bir safta, malup vatanmz, istikllimizi, din ve namusumuzu korumak iin her trl fedakrla hazrz demilerdi . Gayr-i resm olarak Sivas'ta tam kuruluu resmilemeyen Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyetinin yeleri, ynetim kurulu olutu. Bylece resmiyete ilk admlar atlm oldu. Kadnlarn ateli konumalarndan sonra, mevlt okutuldu, tilf Devletlerine tel ekilerek Urfa, Antep, Mara iglleri protesto edildi203. Sivas'taki Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti, 7 Aralk 1919'da kurulular iin Sivas Valiliine dileke vermi, 9 Aralk 1919'da Sivas Valisi Mehmet Reit, Cemiyetin yrrlkteki yasalara uygun olduunu bildirmi ve cemiyet de 12 Aralk 1919'da kurulduunu Mustafa Kemal'e iletmiti204. O da, ayni gn, 12 Aralk 1919'da, Sivas hanmlarna bu giriime ilk balayan kiiler olmalar nedeni ile teekkr etmiti. 13 Aralk'ta da, cemiyete, gelecein modern Trkiyesini tantan bu kuruluun btn mdafaa-i hukk derneklerine haber olarak iletilecei duyurulmutu. Sivas Kadnlar Mdafaa-i Vatan Dernei Bakan Melek Reit ve katibe efika hanmlar, vilyetlere ve kazalara, 15 Aralk 1919'da Cemiyet'in kurulduunu, dier yerlerde de kadn derneklerinin kurulmas iin gerekli
Utkan Kocatrk, Atatrk izgisinde Gemiten Gelecee, AAMY Ankara 2005, s.302-304 Hakimiyet-i Milliye, No 179. 8 Mays 1921. 202 A.. Atatrk lke ve nklplar Enstits Arivi, No 37/50986, 37/ 50987 v.b. 203 Ercment Hasrlolu, Milli Mcadele'de Sivas'ta Toplanan Kadnlar Kongresi, stanbul 1967, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 2, s.18. 204 Babakanlk Kltr Mstearl tarafndan yaynlanan Byk Zaferin 50. Yl Armaan Kitabndaki s.26, 5 Kasm tarihi doru olamaz.. Kurulu 7 Aralk'tr. Bekir Stk Baykal, Bak. Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti, Ankara 1986, s.2; Gkbilgin, a.g.e., c.II, s.239; Tansel, a.g.e., c.II, s.168.
201

74

giriimlerin yaplmasn duyurmulard. Daha sonra, Sivas'ta almaya balayan Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti, yurdumuza ve milletimize kar yaplan hakszlklarn dzeltilmesi amacyla stanbul Hkmetine, stanbul'daki tilf Devletlerinin temsilcilerine, Avrupa'daki yabanc devlet bakanlarna protestolar yollam ve yurdun bir an nce kurtarlmas iin almalar yapmtr. Mustafa Kemal ile bu cemiyet arasnda pek ok yazma olmutur205. Bu arada Kastamonudaki hanmlarn kurduu cemiyetde almalarn hzlandrm 1919 Ekiminde Kz retmen Okulunda bir toplant dzenleyerek, Trk Milletinin urad hakszlklar dile getirerek, yabanc devletlere protesto telgraflar ekmilerdi. Sivastaki Cemiyet, 24 Aralk'ta, Sivas'ta faaliyetlerini srdrd ve Babakanla ektii telde, Kilis'teki Fransz tabur komutannn halka yaynlad onur krc bildiriyi protesto etti ve bildirinin geri alnmasn istedi206. Mustafa Kemal, bildirinin btn dernekler tarafndan protesto edilmesini istedi. Ayrca, Adana olaylar nedeniyle tilf Devletlerini protesto eden Sivas Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Derneini 4 Ocak 1920'de Millet, byle kz kardelerini kutsal birliin nderi grmekle mer' mcadelenizde kararllk ve inancnn bir kat daha salamlatn anlamakla mutludur diyerek kutlad207. Sivas'taki bu dernek, bata Sivas'n kazalar olmak zere, yurdun her kesine, kadn derneklerinin kurulmas iin telgraflar ekmekteydi. Bunun etkisi hemen grld. 24 Aralk 1919'da Konya Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti kuruldu208. Konya kadnlar 8 Ocak tarihinde erefeddin Camisinde toplanmlardr. 8 Ocak 1920'de, Konya'daki bu dernein yeleri, -saylar bebinden fazla olarak- erefeddin Camisinde ulusal bamszln kazanlmas konusunda karar almlar, ehitlerin ruhuna fatihalar armaan etmilerdi. Ayn gn, 12 . Kolordu Kumandanlna ektikleri telde, aldklar kararlarn sulh konferansna ulatrlmasn istemilerdi. Bu telde, Adana ve zmir'de millete yaplan tecavzler ve feci olaylardan duyulan zntler,
205

Faruk Sylemez, Milli Mcadele Dneminde Kastamonuda Kurulan Cemiyetler AAM Dergisi, say 34, s.163; Baykal, a.g.m., s.112-116; Baykal, a.g.e., s.3-6. 206 Baykal, a.g.e., s.23. 207 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 2006 (Bugnk Dille), s.159. 208 Baykal, a.g.m., Ankara 1984, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c.1, s.3, s.698.

75

Trk ve Mslmanlarn ugrad zulmler karsnda susulmamas, yz yllardr hr yaam bir millet olarak kendilerine haklarnn verilmesini ve Wilson Prensipleri'nin kendilerine uygulanmasn dile getirmilerdi209. 12. Kolordu Kumandan Fahreddin ise, Konya'daki Cemiyetin isteklerini hem mektupla, hem de tel ile Harbiye Nezaretine bildirniti210: Harbiye Nezret-i Cellesine, Konya. 9.1.36 9.1.36 tarih ve bil-numaral (numarasz) telgrafla arz edilen Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti Konya Merkezi nmna hanmlardan mrekkep bir heyetin it eyledii (verdii) beyn-nmenin suretinin leffen ( mektub iinde) takdim edildii ma'rzdur. 12. Kolordu Kumandan Fahreddin. Kadnlarn Sivas'tan rnek alarak kurduklar cemiyetlerin says srekli artmaktayd. 5 Ocak 1920'de Amasya Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti Kongresini yapt. Aye Remzi bakanlua seildi211. 11 Ocak 1920'de de, Frka Komutan Cemil Bey imzasiyle Sivas'taki kadn cemiyetine gnderilen yazda, cemiyetin on alt kadn tarafndan kurulduu haberi veriliyordu . 22 Ocak'ta Kayseri'de ayn Cemiyet kuruldu. Cemiyet Bakan Seyyide hanm Sivas'taki merkeze bunu bildirdi. Kastamonu'da kurulan, 1 ubatta Sivas'a gnderdii yaz ilede bildirmiti . 4 ubat'ta ise Erzincan'da cemiyetin besinin kurulduu Sivas'taki merkeze iletildi212. 18 Ocak gn Amasya Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti Mara ve Antep'teki iglleri knad213. 22 Ocak'ta Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti Kayseri'de de kuruldu. Cemiyet Bakan Seyyide Hanm, Sivastaki Cemiyete bunu bildirdi214. Daha sonraki tarihlerde, 19 ubat 1920'de Burdur'da Mdafaa-i Hukk Kadnlar Cemiyeti kurulmu, 7 Mart'ta yelerin isimleri Mustafa Kemal'e yollanm, O da 23 Mart'ta Sivas Kadnlar Mdafa-i Vatan Cemiyetine gndermiti (213b)

209

Genelkurmay, Harp Tarihi dairesi, ATASE, stikll Arivi, Klasr 45, Dosya 112, Bekir Stk Baykal, a.g e. s.68 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 48, Vesika 1115. 210 ATASE, stikll Arivi, Klasr 45, Dosya 112, Fihrist 14/2. 211 rade-i Milliye. 26.1.1920. 212 Baykal, a.g.e., s.47-49. 213 Sarhan, c.II, a.g.e., s.308. 214 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 2006, Bugnk dille, s.287-288.

76

8 Ocak 1920 gn, Sivas'taki Cemiyet, Osmanl Matbuat Cemiyetine gnderdii telde, Hrriyet ve tilf Frkas Genel Merkezinin partiye mensup milletvekillerini istifaya armasn iddetle knad ve kiilerin ittihat, itilf diye blnmemelerinin Meclis'in almasn nleyecek bir hareket olarak nitelendirdi . Ayn gn Halide edip (Advar)' e bir yaz ile, Amerika ve Fransa cumhurbakanlarnn eleriyle, ngiltere ve talya kralielerine, bu lkelerdeki kadn derneklerine ba vurmak istediklerini bildirerek, hangi derneklere bavurulabilecei soruldu215. Mustafa Kemal, Sivas'taki kadnlarn bu almalarndan ok memnundu. Trkiye'nin dier yerlerinde de ayn rgtlenmenin olmasn istiyordu. Bu amala, 14 Ocak 1920'de, Denizli Mdafaa-i Hukk Cemiyetine, Sivas hanmlarnn rgtlenme abalarn haber verdi ve Denizli'de de kadnlarn rgtlenmesi iin teviklerde bulunulmasn istedi216. Sivas Kadnlar Anadolu Mdafaa-i Vatan Cemiyeti, 17 Ocak 1920'de, Wilson'a ve Amerika Senatosuna ektii tellerde, verilen szlerin tutulmasn, Trklerin haklarnn verilmesini, bu istekler yerine getirilmez ise, dnyada bar olamayacan ima ederek, sonuna kadar savalaca hatrlatld. Bu teller Wilson'un ve Poncare'nin elerine, talya ve ngiltere kralielerine ekilirken daha kadnca bir uslp kullanld217. ubat aynda cemiyetin beleri gibi byyordu. Sivas'a 7 ubatta Cemiyetin Nide, 10 ubat'ta Yozgat'ta belerinin ald haberleri verilmiti218. Sivas'ta, Numne Mektebinde, 2 ubat 1920 Cuma gn Sivas Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti bir konferans dzenlemiti. Saat bete verilecek olan bu konferansa, sivillerin yan sra subaylarn da katlmasna izin verilmiti219. Cemiyet yapt genel toplantsnda, vatann kurtarlmas iin eitli yerlere protesto telgraflar ekti. Artk eitli yerlerde kadnlarn mdafaa-i vatan cemiyetleri kurulmaya balamtr. Nide'de, Erzincan'da, Kayseri'de, Amasya'da, Pnarhisar'da, Yozgat'ta, Burdur'da, Kangal'da, Kastamonu'da kadnlar mdafaa-i vatan cemiyetlerini kurmulard.
215 216

Baykal, a.g.e, s 26-28 Ahmet Akif Ttenk, Milli Mcadele'de Denizli, zmir 1949, s.75. 217 Baykal, a.g.e., s.28-31. 218 Baykal, a.g.e., s.60. 219 ATASE, stiklal 131l Arivi, Klasr 45, Fihrist 204.

77

Mustafa Kemal, 6 ubat 1920'de, Sivas Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti'ne ektii telde, Amasya, Erzincan, Kayseri ve Bolu'da Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti Merkez Kurullarnn olutuu haberini veriyordu220. Sivas'taki dernek, para toplayarak Trk Ordusuna gnderdii gibi, dier kadn dernekleri de orduya para ve malzeme yardm yapyor, protesto telgraflar ekiyorlard. stanbul'un iglinden sonra, aydnlar Ankara'ya akn akn gelmeye balamlard221. Mustafa Kemal bu konularda da, Sivas'taki Cemiyete bilgiler vermekte idi. Halide Edip Advar da Ankara'ya gelenler arasnda idi. Sivas'taki Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti 3 Nisan 1920'da, Ankara'ya ektii telde, milletvekillerinin ve Halide Edip'in Ankara'ya sasalim gelilerinden duyduklar sevinci dile getirdi222. nn savalarndan sonra, orduya yaplan yardm artmt. Yardm yalnzca kadnlarn kurduklar mdafaa-i vatan dernekleri deil dier kadn kurulular da yapmaktayd. rnein 1920 Eyll'nde Bolu'daki aycuma Bucanda kadnlarn kurduu Asker Kardelerimize Muavenet Cemiyeti bir iki gn iinde toplad yz elli kat amar Bolu'ya gndermiti223. Batum slm Cemiyeti : Batum, Kars, Ardahan halk, Trklerin giriimi ile Osmanl Devleti'nin himyesinde 1918'de Batum slm Cemiyeti adl bir dernek kurmutu. Ancak, mal yoksunluk nedeni ile bu cemiyet alamaz hale gelmiti. Grcistan Cumhuriyeti'nin Batum'u alma giriimleri zerine, dernek mensubu iki kii Trabzon'a gelmi, Vilyet makamna durumu aklam, bunun zerine durum leri Bakanlna bildirilmi, bu bilgiler 28 Ocak 1919da etrafl bir ekilde kabinede grlm ve 21 ubat 1919'da bar hazrlklar komisyonuna sorun havale edilmiti. 8 Mart 1919'da Hopa'dan Batum Livs (sanca) Dernei Bakan ve yeleri Grcistan egemenliini ret eden bir telgraf Sadarete ekmilerdi. Ancak, bir sonu alamamlard224.

Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 2006, (Bugnk Dille), s.203; Baykal, a.g.m., s.112-116. 221 Geni bilgi iin bak. Ycel zkaya, Ulusal Bamszlk Savanda stanbul'dan Ankara'ya Ka Olay, Ankara 1994 (I. Uluslar aras Atatrk Sempozyumu) s.889-905. 222 Baykal, a.g.e., s.71-72. 223 Dertli (Bolu-dergi): 20 Eyll 1920. 224 Mithat Sertolu, Osmanl Devleti Himyesinde Kurulmas Tasarlanan Batum-KarsArdahan Cumhuriyeti, stanbul 1969, Belgelerle Trk Tarihi dergisi, say 20, s.3-10.

220

78

stanbul'da Mdafaa-i Milliye Gruplar: 1921'de kurulan bu gruplar iki ksmda toplamak mmkndr. Msellah (silahl) Mdafaa-i Milliye Grubu'nun amac, Anadolu'ya silah karmaktr. Mdafaa-i Milliye Grubu ise, Anadolu'ya silah karmak yannda, yabanc kuvvetler, muhalif parti ve kurulular, vatan hainleri hakknda Anadolu'ya bilgiler vermekteydi. 1919 'da kurulan Mdafaa-i Hukk Cemiyeti ise, Erenky'de bamsz Kuv-y Milliye heyetini de kurmutu225. Msellahl Mdafaa-i Milliye Grubu, stanbul'u koruma amac ile bir rgt kurma grevini stlenirken, Mdafaa-i Milli (Ulusal Savunma) Grubu haber alma, propoganda ve sevkiyt grevini stne almtr. Mdafaa-i Milli Grubuna esnaf tekiltlar (mobilyaclar, motorcular v.b) yardmc olurken, eitli gruplar Felah, Muavenet-i Bahriye, Yavuz, malt- Harbiye, Berzenci, Namk, Ferhat ve Kerimi gruplar da destek veriyordu. rnein, malt- Harbiye Grubu, fabrikalarda bulunan alanlar ile i birlii yapp, grubun Anadolu'ya subay geirmesini salyordu. Muavenet-i Bahriye Grubu, Hali'te bulunan sava gemilerimize ait sava malzemesiniskerek Anadolu'ya tanmasnda yardmc olmutu. Asker polis tekilt, emniyet genel mdrl mfettileri, basn ve haber alma mdrl de bu gruplar desteklemektedir226. Teceddd Frkas: Bu dernek, Osmanl mparatorluunu, Birinci Dnya Savana sokan ve sonra haklarnda soruturmalar alan ve Osmanl Tarihinde nemli bir yere sahip bulunan ttihat ve Terakkin'nin mirasna konmak isteindedir. Nitekim, ttihat ve Terakki Frkas'nn 1 Kasm 1918'de yapm olduu son kongresinde siyasi programn deitiren bu partinin yerine, Teceddd Frkas adn alarak almalarna devam etmesi de bunu dorulamaktadr227. Gazeteler, hibir deiiklik olmadn, frkann ttihat ve Terakki'nin bir devam olduunu ileri srmlerdir . Teceddd Frkas'nn 7,
Tunaya, a.g.e., s.523-526. Tunaya, bu gruplarn 1920'de kurulduunu belirtiyorsa da, Blent ukurova 1921 banda kurulduunu belirtiyor ki belgeler bu dorultudadr. Bak: Blent ukurova, Kurtulu Savanda Haber Alma ve Yer Alt almalar, Ankara 1994, s.34-35. 226 ukurova, a.g.e., s.38-53. 227 ATASE, stikll Arivi, Klasr 209, Dosya 4, Fihrist 8.
225

79

8 Kasm tarihlerinde kurulduu yolunda haberler varsa da, bunlar, n haberlerdir, frka 9 Kasm 1918'de kurulacaktr. Parlementer ve merutiyetci tutumlu frkann Ulusal Bamszlk Sava srasnda olumlu hareketleri de grlecektir228. Gazetelerin ileri srmesine karn, Cemiyet, ttihat ve Terakki'nin devam olduunu ret etmektedir. Anadolu'da beleri mevcuttur. yeleri, 1919 seimlerine katlmam ama, ilerinden bir ksm, daha sonra Trkiye Byk Millet Meclisine girmilerdir229. Teceddd Frkas'nn fikirlerini yaymak iin bir de Teceddd adyla haftalk bir gazete kardn da bilmekteyiz. Bu gazetenin ilk saysnda, ttihat ve Terakk Frkasnn on seneden beri devam ettii ve artk mrn tamamlad ve yerine Teceddd Frkas'nn kurulduu, bunun almalarnn siys hayatta imdilik yalnzca Meclis-i Mebsn'da olaca ne srlmekte, ayrca, frkann amac ve program aklanmaktayd230. Frka'nn ttihat ve Terakki'nin devam olmad belirtmesi, halkn ve ynetimin ttihat ve Terakki'ye olan dmanlndan kaynaklanmaktadr. Aslnda, ttihat ve Terakki'nin devamdr. Nitekim, ttihat ve Terakk, 1 Kasm 1919'da yapm olduu son kongresinde siyasi programn tanmlarken, adn Teceddd Frkasna evirdiini, tanr- tanmaz mallarn devre karar verdiini aklam, Ayn Meclisi'nden Hsn Paa, kongrede, Teceddd adl yeni bir frkann kurulduunu Sadarete ( Babakanla) sunmutu231. Bu arada Mustafa Kemal'in bu partiye girdii yolunda sylentiler ortaya kmtr. 29 Aralk 1918'de Sz Gazetesi bu yolda bir haber vermi, ancak, Mustafa Kemal, hemen 30 Aralk'ta bunu yalanlamtr232. ttihat ve Terakki'nin mallarna el konmas, frkann mal varl Teceddd'e brakldndan frkay zor durumda brakmt. Hkmet zaten, devaml muhalefet yapan Teceddd Frkasn hi tutmuyordu. 22 ubat
228 229

Tunaya, a.g.e, s.412, c.II 92, Byklolu , a.g.e, s.80. Tunaya, a.g.e., c.II, s.92-137. 230 Teceddd Gazetesi (stanbul) , No 1 , 9 Knn-i sni 1334 (9 Ocak 1919). 231 Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi, Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, stikll Arivi, Klasr 209, Dolap 4, Fihrist 19. Sabahattin Selek, ttihat ve Terakki'nin son kongresi'nin de kendi kendisini (14-19 Kasm 1918) fesh ettiini, Teceddd Frkas haline geldiini. Akin ise, ttihat ve Terakki'nin 5 Kasm 1918'da son toplantsnda Teceddd ad zerinde durulduunu, 11 Kasm 1918'de Teceddd Frkas'nn kurulduunu ne srer. Bak: s 36.; Tunaya ise, partinin 9 Kasm'da kurulduunu aklar: s.92, stikll Harbi, c.I (Genelkurmay Yayn) ise 5 Kasm tarihini verir bak s.125. Elimizdeki belgeler, ttihat Terakkinin toplantsnn 1-5 Kasm arasnda olduu, 5 Kasm'da bittii ve partinin 9 Kasm'da kurulduu eklindedir. 232 Tunaya: a.g.e. 1952, s. 413, Sarhan, Zeki, c I., a.g.e. S 77.

80

1919'da, Teceddt Frkas Tekilt bir genelge yaynlad. Bunda ttihat ve Terakki'den kendilerine kalm olan mal varlna Hkmetin el koymasnn yasal olmadn ileri srmekte, gereken yerlerde kulpler kurulmas istenmekte, frkann zmir Sorumlu Mdr Cell (Bayar) Bey'e gnderilen yazda da, belediye seimlerinde gsterilen baardan dolay teekkr edilmekteydi. 23 ubat'ta Cemiyet, Mara Heyet-i Merkeziyesi'ne gnderdii yazda gene ttihat ve Terakki'nin mallarna el konulmasndan, Hkmetin frkay tanmamasndan yaknlyordu233. Hkmet, 5 Mays 1919'da, ttihatlardan olutuu gerekesi ile Teceddd ve Hrriyet-perveran- Avam frkalarnn kapatlmasna ve mallarna el konulmasna karar verdi234. Teceddd Frkas bu durumda seimlere girememitir, ama, genede tekiltn devam ettii grlyor. Mustafa Kemal Paa, Teceddd Frkasnn almalarn, yelerini dikkatle incelemekte idi. Teceddd Frkas'nn resm mhr ile on sayfalk program ttihat ve Terakki'nin lgvndan nce, stanbul'da ilm bir heyet tarafndan drt dilde baslm ve oaltlm, btn yabanc devletlere verilmesi dnlm, bu programn iinde manda fikri kabul edilmemi, bamszl korumak ve savunmak amac ile ilgili hususlar yer almt. Teceddd Frkas hakkndaki dncelerini, Kzm Karabekir Paa, 17 Eyll 1919'da, Mustafa Kemal Paa'ya, ve 3,14,24,41. ordu komutanlklarna yazmt. Kzm Karabekir Paa, frkann kendisine yolllad mektubda Zt- devletlerini kendi aralarnda ve balarnda bulundurmakla mftehir addetiklerini (vn duyduklarn) ve ttihat ve Terakki'ye ruhen merbt (bal) olduklarn ifade ettiklerini aklamaktayd. Ayn mektupta, Mustafa Kemal Paa'nn her trl frka dncesinin stnde olduu, kendisini Tezart- milliye'nin mmessili bilmekle beraber bu ahir (son) ve mhim hadisata canla bala itirak eden frka mensubunu zt- allerine frkann reis-i hakikisi olarak dndkleri de yer almaktayd. Mektubda, Fransa, ngiltere ve Amerikallarn frkann niyetini renmek istediklerini, frkann stikll-i vatan ve temn-i merutiyete ve bil-hassa mlk-i sarihinin Yunanistan ve Ermenistan tarafndan igline kar olduklar aklanan programda, Trklerin, Ermeni ve Rumlar'dan stn
233 234

Tunaya, c II, a.g.e, s 131 Tunaya, c.II, s 134, Akin: a.g.e, s 202, Gkbilgin: a.g.e, C . s.58.

81

olduklar rneklerle gsterimekteydi235. Mdafaa-i Hukk Cemiyetleri: Daha nce mdafaa-i hukk cemiyetlerine ksaca temas etmitik. Burada daha etraflca deinmeyi yerinde buluyoruz. Blgesel nitelikleri haiz mdafaa-i hukk cemiyetlerinin pek ok yerde kurulduklarn bilmekteyiz.: Amsya, Urfa, el, Canik (Samsun), Aydn, zmit, Bayazid, Palu, Burdur, Biga, Teke (Antalya), Tokat, Adana, Cebel-i Bereket (Haruniye), orum, Hakkari, Hamid (Isparta, Denizli, Dersim, Siirt, Sinop, Gaziantep, Karahisar- arki, Afyonkarahisar, Kozan, Krehir, Nigde, Kayseri, Antakya, Gmhane, Gen, Diyarbekir, Siverek, ine, Tavas, al, Sarayky, Buldan, ivril, Egridir, Keiborlu, Uluborlu, Senirkent, Yalva, Stler, Edirne gibi bykl, kkl pek yerde kurulduklarn tespit edebilmekteyiz. Bu da, bamszlk savann ne kadar geni bir alana yayldn gstermesi bakmndan nemlidir. Bu yerlerin pek ounda bakanlklar aydn mftler yrtmekteydi. Zonguldak'ta mft brahim Efendi, Mardin'de Hseyin Efendi, Krehir'de Halil Hilmi Efendi, Isparta'da Mevlev eyhi Ali Efendi, Amasya'da mft Hac Tevfik Efendi, Erturul'da Mft-zde hafz Arif, Van'da mft eyh Masum Efendi,, Sivas'ta mft Abdurrauf Efendi, Bitlis'te Mahmud Nedim Efendi, Ankara'da mft Rfat efendi'yi bunlara rnek olarak gsterebiliriz. Dier yerlerde de bakanlklar belediye bakanlar, mutasarrflar ve ehrin ileri gelenleri ynetmekteydi236. Bu mdafaa-i hukk merkezlerinden ksaca bahsetmekte yarar vardr. Amasya Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, 14 Haziran 1919'da kurulmu ve bakanlna Amasya Mfts hac Tevfik Efendi seilmitir. Cemiyet il ve bucaklarda da beler amtr. Bu Amasya'ya geliinde, ehrin giriinde Mustafa Kemal Paa'y da karlayp, tebrik eden ahstr.
ATASE, stikll Arivi, Klasr 325, Dosya 14, Fihrist 93. Bundan bir sene nce 29 Aralk 1918'de, stanbul'da yaynlanan Sz Gazetesi de 29 Aralk 1918'de Mustafa Kemal'in partinin bana geeceini ne srmt: Bayur, Yusuf Hikmet: Atatrk'n Hayat ve Eserleri, Ankara 1963, s.169, 196.;Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul 1986, c.II, s.93-94. 236 Nuri Kstkl, Milli Mcadele'de Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar: Milli Mcadelede'de Mdafaa-i Hukk Tekiltlar (Yayna Hazrlayan: Tarih Aratrmalar Grubu), Belgelerle Trk Tarihi Dergisi (Yeni Seri) stanbul 1986, say 19, s.8-14. Bu cemiyetler iin bak Antep, Adana, Sis (Kozan), Mersin, Cebel-i Bereket (Osmaniye) Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Bugnk Dille, s.131, Amasya, Tokat a.g.e., 149, Bolu iim, Ycel zkaya, Milli Mcadele'de Atatrk ve Basn (1918-1921), Ankara 2007, s.36. Dierleri metin iinde mevcut. Din adamlarnn yardm konusunda geni bilgi iin bak. Ali Sarkoyunlu, Milli Mcadelede Din Adamlar, Ankara 1996.
235

82

Amasya'da mitinglerin dzenlenmesinde ve kararlarn alnmasnda Amasya Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin faal rol oynadn grmekteyiz. Cemiyet, Heyet-i Temsiliye ile srekli iliki halindedir. ok byk almalar olmasada Kastamonu Genler Mahfili (Toplant Yeri) ile nebolu Genler Mahfilinden burada biraz bahsetmekte yarar vardr. Kastamonu Genler Mahfili 2 Temmuz 1919 da kurulmu, toplantlarn Aksz Gazetesinin darehanesinde yapmtr. nebolu Genler Mahfili, aznlklarn taknlklar nedeniyle kurulmutur. 8 addelik tzkleri vardr. Belli bir toplant yerleri yoktur. Rumlarn ikayetleri zerine zaman zaman tahkikata uramlardr. Kastamonu'da ise Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, Kuv-y Milliyecilerden olumutur. Bakan eyh Ziyaeddin Efendi, ikinci bakan ise eski mebuslardan hoca kr Efendi idi. Bu cemiyet mitingler de dzenlemi, tilf Devletlerine protesto telgralar da ekmiti. Kadnlar da daha nce bahsettiimiz Mdafaa-i Vatan Cemiyeti'ni kurmular, yeleri ev ev dolaarak propoganda yapmlar, Ankara'da toplanacak Meclis'in nemini anlatmlard. Ayn zamanda iglleri protesto eden mitingler dzenlemilerdi237. Baz kaynaklar, Mara'taki Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin kurulmas ile ilgili ilk toplantnn Bayrak Olayndan (28 Kasm 1919) iki gn sonra yapldn ne srer. Mara Mdafaa-i Hukk Cemiyeti kurulduktan sonra para toplamaya, erzak biriktirmeye, bir taraftan da silah ve cephane getirmeye balad. Tekilt son derece dzgn ve disiplinli almtr238. Konya Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, 1919 Ekiminin ilk haftasnda kuruldu. 8 Ekim 1919'da, Cemiyet'in Konya Mdafaa-i Hukk Heyet-i Merkeziyyesi'nin kurulmas iin, gndz vakti memleketin ulema ve eraf ile aydn esnaf akam yaplacak seime arld ve seim yapld. Cemiyet'in Konya'da kurulmasndan sonra Kuv-y Milliye aleyhinde bir ktleme kampanyas balatld. Mustafa Kemal'in almalar ile bunlar son buldu. 24 Nisan 1920'de yaplan kongre sonunda, Cemiyet'in Kuv-y Milliye ile uyumlu almalar yapt gzlenmektedir. Cemiyet'in Heyet-i Mer-keziyyesinin kuruluundan sonra, bu Cemiyet'in yan kuruluu olan Hanmlar besi de almaya balad. Bu cemiyet asker, silah ve para
zzet ztoprak, Karadeniz'de Mdafaa-i Hukk almalar, Samsun 1988, Atatrk Armaan Sempozyumu, s 125-135.; Sylemez, a.g.m., s.159, 160, 166. 238 Yaar Akbyk, Milli Mcadele'de Gney Cephesi (Mara), Ankara 1960, s.149-152.
237

83

temininde nemli almalar yapt239. Sivas Kongresi'nden dnen Kayseri delegeleri, Kayseri'de Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin kurulmas iin almalara baladlar. Yaplan toplantda gizli oy ile Cemiyet'in bakanlna, 8 Eyll 1919'dan 2 Nisan 1920 ylna kadar Kayseri Mftln yapm olan mft Ahmet Remzi Efendi getirildi240. Mustafa Kemal Paa'nn her yerde mdafaa-i hukk cemiyetleri kurulmas nerisi zerine, Biga Kaymakam, Mfts, ehrin ileri gelenleri Belediye'de toplanmlard. Burada, Mustafa Kemal Paa'nn ve albay Kzm zalp'n tekilt kurulmas ile ilgili telgraflar okundu. Biga Mfts konumasnda memleketin ackl durumunu anlatm, Mustafa Kemal Paa'nn emirlerine uyularak Ulusal Bamszlk Sava'na katlmann zorunluluunu aklamt. Uzun tartmalardan sonra, ekseriyetin istei zerine, 10 Eyll 1919 'da bakanla Hamdi Bey, dier yeliklere de Hac Zakir Efendi, hafz Abdullah ve dierleri seilmilerdi241. Osmanl Hkmetinde iki devre milletvekillii yapan Ahmet Trkmen, Antakya'da ok sevilen bir kii idi. 13 Mart 1920'de Antakya Basknndan sonra, Ahmet Trkmen bakanlnda resm olmayarak Antakya Mdafaa-i Hukk Cemiyeti kuruldu. Hatay Hkmeti'nde de Bakan olan Gani Trkmen ikinci bakand. ou kez bakanlk grevini de yapmaktayd. Antakya'y topa tutan Franszlara kar atelerden korkmamas iin halk uyaran Cemiyet, Araplk akmn da engelledi. Antakya'da ok kuvvetlenen Cemiyet, milli kuvvetlere byk yardmlarda bulunduu gibi, kurulmu olan tekilt genileterek, Franszlarla savat ve onlarn morallerinin bozulmasna neden oldu242. Daha nce bahsettiimiz Adana Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, 1919 Kasmnda Kayseri'de kurulmu, oradan Nigde'ye nakl edilmi, kimi belgelerde Kilikya Mdafaa-i Hukk, kimi belgelerde ise Adana Vilyeti Mdafaa-i Hukk Cemiyeti olarak grlmtr243. Trakya Paaeli Mdafaa-i Heyet-i Osmaniyesi, 7 Ekim
239

stikll (stanbul): 9 Terin-i evvel 1335 (1919), Perembe, Ahmet Avanos, Milli Mcadele'de Konya, Ankara 1998, s.65-69. 240 Zbeyir Kars, Milli Mcadele'de Kayseri, Ankara 1999, s.37-41. 241 Geni bilgi iin bak: Zht Gven, Anzavur syan, Ankara 1965. 242 Ahmet Faik Trkmen, Hatay Tarihi, stanbul 1939, c.4, s.980-1034. 243 zzet ztoprak, Adana ve evresinde Mdafaa-i Hukk almalar, Ankara 1991, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, say 22, s.130-131.

84

1919'da Belediye Reisi evket'in telgrafndan sonra Mdafaa-i Heyet-i Osmaniyesi yerine Mdafaa-i Hukk Cemiyeti vasfn kabullenmitir. Zaman zaman Cemiyet'in her iki cemiyet mhrn kulland da grlmektedir. Trakya- Paaeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, 16 Ekim 1919'da, Edirne'de yapt kongrede on alt kiilik heyet-i merkeziyesini semi, Bulgar ve Rum zulmne kar tedbirler alm, tilf Devletlerine protesto telgraflar ekmi, skee'nin igli nedeniyle skece'lilerin meden protestolarda bulunmasn salamtr244. Dikkat edilecek bir husus da bu cemiyetlerin hemen hemen hepsinin kurulular 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi ve hemen arkasndan Aralk 1918'de Meclis'in kapatlmasndan sonraki tarihe rastlam olmasdr. Meclis kapatldna gre, yeni bir sistem olumas gerekmi ve bu boluu vatandalar cemiyet kurarak kapatmaya almlardr. Son Osmanl Padiah Vahdettin ok ksa olan iradesinde Meclis'in ne zaman alacan da belirtmitir245: Meclis-i Mebsn'n feshi irde-i seniyye hitb- padihi suretidir: Mehmed Vahideddin Esbb- zarriye-i siysiyeden ni mebsnn feshi iktiz itmesine ve knn-u essinin muadil birinci maddesinin fkra-i mahssas mucebince lede'l-iktiz Heyet-i Mebsnn feshi hukk-u ahnemiz cmlesinden bulunmasna binen meclis-i mezkrun bu gnden itibren ber mceb-i knn feshini irde eyledim. Sadrazam. Tevfik 21 Knn-u evvel 1334 (1918) Meclisi kapatma konusunda bir aklama yoktur. Emir ok ksadr. Bu kapatma karar bir sene srecektir. Anadolu'daki hareketi nlemek amac ile Meclis'in yokluunda stanbul'da kurulan frkalarn da sktrmas ile yeniden Meclis'i ama karar alnacaktr. Mustafa Kemal Paa, btn dernekleri bir araya toplama yollarn aramaya balam ve bunu Sivas Kongresinin sonunda da bildirmiti. Ancak,
Zekai Gner, Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin Kuruluu ve Faaliyetleri (1 Aralk 1918-13 Mays 1920), Ankara 1998, s.90-92, 103-104. 245 stanbul (The Turkish Stamboul): 22 Knn-u evvel 1918 (Aralk), no.44- Pazar, Fotokopi.10.
244

85

bu zaman alacaktr. 23 Nisan 1920'de, Trkiye Byk Millet Meclisi kurulduktan bir sre sonra, btn hareket tek bir elden, tek bir dernek tarafndan yrtlmeye balam, btnlk salanmtr. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin kurulmasndan ve sistemin yerine oturmasndan bir sre sonra, artk erkek ve kadn cemiyetleri tek bir vcut haline gelecektir.

86

GDMLE (MANDA LE LGL) DERNEKLER

Osmanl mparatorluunda bir ksm aydnlar, yresel kurtulu yollar ararken, baz kiiler de yabanc bir devletin gdm sayesinde kurtuluun salanabilecei gibi yanl bir dnceye kaplp, bu dnce ile baz dernekler kurmulard. Mustafa Kemal Paa' nn ifadesine gre, aydnlar tr karar ortaya atmt. Birincisi ngiltere, ikincisi Amerika mandas, ncs yerel kurtulu aresi, yani, blgelerde cemiyetler kurmak. Ulusal Bamszlk sava srasnda bata Wilson Prensipleri Cemiyeti olmak zere Amerikan Manda ve hiayesini isteyen cemiyetler olarak Milli Kongre, Milli Ahrar gsterebiliriz. ngiliz himayesine taraftar olan cemiyet ve frkalar ise Hrriyet ve tilaf, Askeri Nigahban ngiliz Muhipleri Cemiyetleridir. Fransz mandas taraftar olarak, Vahdet-i Milliye ile kuruluu kat zerinde kalm olan Trk-Fransz Muhiplerini grmekteyiz. Rus yanls cemiyet ve frkalar olarak sosyal Demokrat, Trkiye Sosyalist, Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas ve Karakol Cemiyeti grlmektedir246. Bunlara rnek olarak ngiliz Muhipleri (Sevenleri) Dernei ile Amerikan gdmne taraftar olanlarn kurduklar Wilson Prensipleri Cemiyetini gsterebiliriz. ngiliz Muhipleri Dernei : ngiliz desteini salayarak vatann bamszln elde edebileceine inananlar, ngiliz Muhipleri Dernei'ni kurmulard. Bu dernee Damat Ferit Paa, Said Molla gibi nemli kiiler de girmiti. Dernein d grn, ngiliz desteini salamak, gizli gr ise, ayaklanmalar yaratarak, ulusal bilinci ilemez klmak, yabanc devletlerin mdahalesini salamakt. Yayn organlar, Yeni stanbul Gazetesidir. Mesuliyet ve Peyam- Sabah da cemiyeti desteklemektedir. Cemiyet, ngiltere'den de para almaktadr.247

246 247

Sylev I, Ankara 1966, s.5., Tunaya, s.472-492. Kadir Kasalak, Milli Mcadelede Manda ve Himaye steyen Cemiyet ve Frkalar, A Trk nklap Tarihi Enstits Yayn (Cumhuriyetin 80. Ylna Armaan) s.255-276.

87

Cemiyet'in nderliini Said Molla yapyordu. O, 20 Mays gn ilk kongresini yapan Cemiyet'in kurulu bildirisini leri Bakanlna verdi. Bakanla said Molla getirilmiti. Cemiyet kurulmu, ama, tam faaliyete gememi olmaldr. 27 Mays 1919 tarihli stanbul Gazetesi, Cemiyetin beyanamesi ve program yarn ner edilecektir ifadesini kullanmaktadr. Ayn haberde, Cemiyet'in idare heyetine Kmil paa'nn olu Ziraat Bankas Mdr evket Bey, eski Ticaret Bakan Abdullah Bey'in katldn da eklemektedir248. 22 Mays'ta, Cemiyet bir bildiri yaynlad. Cemiyet, stanbul'da yirmiden ok be aacaktr. Hrriyet ve tilf iinde blnme de dernee yansyacak, Sait Molla'nn ynetiminden memnun olmayan albay Sadk, Hrriyet ve tilf Gmilcineli smail Grubu 9 Eyll'de, Mustafa Sabri-Said Molla Grubu da 6 Ekim 1921'de yeni bir ynetim kurulu seecektir249. 23 Mays 1919'da, Said Molla imzasyla, belediye reislerine telgrafda, stanbul'da ngiliz Muhipleri Cemiyeti'nin kurulduu ve stanbul'un bu tek kurtulu yolu etrafnda topland , ngiliz taraftarl ve onlarn yardmlarnn istenmesi, Hkmete, gazetelere bu konuda telgraflar ekilmesi istenmiti. Bu hususlar 24 Mays 1919'da, dokuzuncu Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa'ya derhal iletilmiti250.: Zata mahsusdur. Erzurum. 24.5.35 Samsun'da Dokuzuncu Ordu Mfettiliine 23.5. tarih ve Said Molla imzasyla belediye reislerine gelen telgrafda, stanbul'da ngiliz Muhipleri Cemiyeti tesis ettiini ve vilyetin dahi bu yegne selamet ve necbet (kurtulu) yoluna slik olduklarn (girdiklerini) ve ngiliz Muhip ve taraftarl heyet-i fevkalde-i ummiyelerini ve ngiliz mzaheretini (korumasn) talep ettiklerini bilistisna teml mmessilere ve hkmet ve gazetelere derhal telgrafla ier
stanbul : 27 Mays 1335 (1919), Sal, say 178, Fotokopi : 11 Tunaya, c.II, a.g.e, s.472, Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, c.II, stanbul 1975, s.53, Akin, a.g.e., s.314, Sarhan, a.g.e., c.I, s.261. 249 Muzaffer Gkman, Atatrk Devrimleri Tarihi Bibliyorafyas, stanbul 1968, s.136, Tunaya,a.g.e., s.434. 250 ATASE, stikll Arivi, Klasr 323, dosya 60/4, Fihrist 18. Akin, a.g.e., s.313. Tunaya, a.g.e., s.472.
248

88

edilmesi (haber verilmesi) talep olunuyor. stanbulca byle bir ey yaplm ve her tarafa yaptrlaca emir ve i'ar maruz mudur. XV. Kolordu Kumandan Mustafa Kemal Paa, Said Molla'nn almalarn yakndan izlemekte idi. O, 28 Mays 1919'da, Erkn- Harbiye-i Ummiye Reisi (Genelkurmay Bakan) Cevat Paa'ya ektii telde, be gn nce Sait Molla'nn belediye bakanlarna ektii tele deinmi, millete btn devletlere kar bamszlk iin mcadele verildii bir srada, byk devletlerden birine sarlmann doru olmadn vurgulamt251. ifre no. H.6 28.5.35 Hazretlerine, Erkn- Harbiye-i ummiye Reisi Cevat Paa

Be gn evvel, Said Molla imzasiyle umm belediye reislerine tmimen gelen bir telgraf-nmede her tarafta ngiliz Muhipleri Cemiyeti tekliyle ngiliz mzaheretini talebe davet ediyordu. Bunun zerine baz vilaytdan acizlerine vuk' bulan istizhda ( aklamada ) milletin yekvcd olarak btn devletlere kar muhafaza-i istiklliyete almas lzm geldii bir srada, dvel-i muazzamadan yalnz birine sarlmak, ne dereceye kadar temn-i maksad edebilecei kaydedilmekteydi. Mustafa Kemal Mustafa Kemal, ayn gn, Cevat Paa'ya ektii bir baka telde, Fatih Mitingine temas ederken, Said Molla meselesine deinmi ve bu konuda cevap alamadn, cevap beklediini bildirmiti252. 28 Mays aramba gn, yani Mustafa Kemal Paa'nn yukarda belirttiimiz telgraf gnderdii gn, Cemiyetin ileri gelenlerinden ikisi ngiliz Yksek Komiserlii Ba Tercmann yardm yapp yapmayacaklarn Bamszlk, olmazsa ngiliz himyesini istiyoruz. Bunu yapmak iin ne yapmalyz diye sordular Ba Tercman Ryan Yanltc mitleri braknz yantn verdi. Dernek bir bildiri yaynlad ve programn iln etti253.

251 252

ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 4, Dosya 335/6-1, fihrist 1. ATASE, Atatrk Arivi, Klasr 4, Dosya 335/6-1, Fihrist 1/7. 253 Akin, a.g.e, s.316, Gkbilgin, s.93. Sarhan, c.I, a.g.e, s.284.

89

Mustafa Kemal Paa'nn Said Molla hakkndaki almalar olumlu sonu vermi, ksa bir sre iinde, 9. Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa'ya, Sait Molla'nn yazlarna itibar edilmedii yolunda Anadolu'nun eitli yrelerinden yazlar gnderilmeye balanmtr . Bunlardan Said Molla'nn ngiliz Muhipler Cemiyeti'nin Anadolu'da tekiltlandrma almalarnn sonusuz kald ortaya kmaktadr. 29 Mays 1919'da, kastamonu Vali Vekili brahim tarafndan ekilen aadaki tel bunun bir rneidir254.: Said imzl telgraf-nme zerine bir ey yazlmam ve esasen bu kbil iart mtalaa- fahimeleri vech ile (bu eit yksek dnce iaretleri sebebi ile) her zaman akamete maruz kalmas (sonusuz kalmas) tabi'i buyrulmutur. Tezahrat hakknda mmessillere merkezden ve mlhakattan (merkez ve merkeze bal yerlerden) ehemmiyetli ve messir (etkili) mracaatlar tekub etmektedir (bavurular birbiri arkasna gelmektedir, Ve bunlardan bahis ile Bb- aliy'e gn evvel tarafacizeden yazlan ak bir telgrafda her drl muhalefetleri terk ile bir kitlei mehibe (heybetli topluluk) halini alan Kastamonu Vilyetinin slm ve Trk evladnn kalbinden doan tezahratn davet eyledii teheyy (heyecanlanma) Bb- ali'den vki olduuna phe olmayan teebbst- diplomatikiye ve istihsl edilmi (siyasi giriimler ve kazanlm) olan netice-i fi'iliye bitirilmedike n-kbil-i tamir ve iktihm (kar konulmas ve onarlmas olanaksz) bir ekil alacandan bunun neticesinin inbsna (haber verilmesini) umm intizr edildii cihetle i'ar olundu (herkes bekledii iin haber verildi). Ber-y malumt (bilgi iin) arz olunur (....) hakknda bir gn istihbart- ciddiye varsa sret-i i'rn tazimtma ( bir eit ciddi bilgiler varsa haber verme yolunu sayglarmla daha sonra syleyeceimi bilmenizi) rica ederim efendim. Kastamonu Ulusal Bamszlk Sava boyunca milli btnln salanmasnda byk rol oynamtr. nebolu Kazas ise milliyetilerin ve milli kuvvetlere gndrerilen silahlarn Ankara'ya ve dier blgelere iletilmesinde byk rol oynamtr. Belgede de belirtildii zere, ngiliz Muhipleri Cemiyeti'nin Kastamonu'da tutunamayaca aktr. Alemdar Gazetesi Cemiyetin yayn organ olarak srekli cemiyetle ilgili olumlu haberler yaynlamaktayd. 5 Agustos 1919 tarihli nshasnda, Cemiyet'in Kadky besine yirmi bin kiinin kaydolduunu ne srmekte, 18
254

ATASE, Atatrk Arivi: Klasr 4, Dosya 335/6-1, Fihrist 2.

90

Austos'da ise stanbul Gazetesi, skdar, Kumkap, Beikta, Beyolu, Kadky, Haydarpaa, Kzltoprak, Feneryolu, Fatih, Bakrky, Ortaky, Vaniky, Tobhane, Kandilli, Paabahe, Gedikpaa, amlca, engelky'n yan sra, skdar'da Cemiyet'in hanmlar besinin aldn duyurmaktayd. 25 Austos'ta Ankarada alan benin kurucularnn isimleri de duyurulmutu255. Ankara Valisi Muhittin Paa, Ankara'da bu Cemiyetin kuvvetlenmesi iin byk gayret gstermitir. Bu Cemiyete kar, baz vatanseverler Azm-i Milli Cemiyetini kurdularsa da, Ankara Valisi bu Cemiyetin gelimesine izin vermedi. 9 Austos 1919'da, Ankara'da Muhittin Paa Padiahn ve Hkmetin ngiliz mandasn kabul ettiini syleyerek , memurlar bu cemiyete sokmak istedi ise de, Ankara'da tam istedii baary yakalayamad256. stanbul Gazetesi, Said Molla'nn srekli olarak makalelerini yaynlamaktadr. Said Molla, 13 Austos 1919'da, bu gazetede yaynlad ngiliz Taraftarym adl makalesinde, ancak ngiltere'nin sayesinde kurtulunacana inandn stanbul Gazete'sinin ner olunduu gnden itibaren makaltma dikkat edenler, memleketimin ngiliz taraftarl olduunu ve bu memlekette ngiliz refahiyet idaresini ne surette uygulamak gerekiyor ise yle uygulanacan ifade etmiti. Ancak, Said Molla'nn ne srd gibi lkenin tamam ngiliz taraftar deildir. Said Molla, ngiliz taraftarlna Mustafa Reit Paa'nn nclk ettiini, ama , iftiralara kurban gittiini, zamanla kendisinin nderliinin deerinin anlalacan, kendisi hakknda gazetesinin zel ve bedava kat ald iddialarnn yalan olduunu, kendisine para verilmediini iddia etmektedir. Yazsnda Kadkyde yirmi bin kiinin Cemiyet'e girdiini ifade ettii gibi, Ankara, Bursa, Edirne, Mamurat'l-aziz vilyetlerinde belerinin kurulduunu, Eskiehir'de gazete yaynlandn ne srmektedir. 28 Austos'ta, stanbul'da ngiliz yanllar, ngiltere'nin Yksek Komiserliine bir muhtra verdiler. Bunda ngiltere Devleti ve soylu halkyla srekli bir dostluk kurulmasn istediler. Lloyd George'un da bu konuda yardmn dilediler. Ayn muhtrada, Cemiyet'in yalnzca stanbul'da yirmi
Trke stanbul (stanbul): 5 Austos 1335 (1919). stanbul Gazetesi: 18 Austos 1919, sayfa :2, Tunaya, a.g.e., s.477. 256 ATASE, Atatrk Arivi, dosya 14, Klasr 325, Ycel zkaya, Ulusal Bamszlk Sava Boyunca Yararl ve Zararl Dernekler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Ankara 1987, c.IV, say 10, s.169.
255

91

bin yesi olduu, Edirne, Bursa, Ankara, Kastamonu ve baka yerlerde de belerinin bulunduu yer alyordu257. Cemiyetin durumu, sylenildii kadar parlak deildi. Anadolu'da Birka yerde besi vard. Ama, Cemiyet''e girenler, Mustafa Kemal'in de yapt uyarlar sonucu hatalarn anlayp kmaktaydlar. Heyet-i Tahkikiye grevi ile Erzurum'a gelen Ziya Bey de, ngiliz Muhipler Cemiyeti'nde iken, ngilizlerin Osmanl eemenliini kaldrmak ve memleketi bir hidivlik gibi kendilerine balamak ve bir ka hkmet arasnda taksim etmek fikrinde olduunu anlad ve fikrini deitirdi. 31 Austos 1919'da, Trabzon Mevki' Komutanlna Mustafa Kemal tarafndan yazlan cevapta, Trabzon Belediye Reisine, ngiliz Muhipler Cemiyeti ile ilgili birka nsha verildii ve Cemiyet lehine konumalar yapld, bunu yapanlarn imdi piman olduklar, ngiliz Muhipler Cemiyeti iin yaplan propogandalarnn, iktidarda bulunan bir ka kii tarafndan olay incelenmeden ortaya atlan bir hareket olduu, byle bir cemiyetin Teekkl ve teesss ancak , tarafeynin (iki tarafn) ayn hukk ve selahiyeti, her hussun msavat (eitlik) ve samimi bir muhabbetin mevcdiyeti ile kbil ve bu gibi erit (artlar) mevcut olmadndan , milleti kendi eliyle esarete almak iin bir tuzak olduu ve bu gibi Milletin kendi kendine intihar demek olan eylerin Trabzon dahiline sokulmamas aklanmaktayd258. Ankara Valisi gibi, Konya'daki Suphi Bey de, bu Cemiyet'in yelerinden ise de, halk ve Kuv-y Milliye Cemiyet'e kar olduu iin Cemiyet genileyip kuvvetlenememitir. Said Molla Kuv-y Milliye'nin tamamen karsndadr. Mustafa Kemal, Said Molla'nn Rahip Frew'e yazd mektuplar ele geirmitir. Her ne kadar Said Molla, mektuplarn kendisine ait olmadn 8 Kasm 1919'da Trke stanbul Gazetesi'nde yalanlasa dahi, Mustafa Kemal'in ifadesine gre mektuplar ona aittir. Said Molla, bunlarda Ankara, Kayseri'de alldn, Cemiyetin genilediini belirtiyor. Kuv-y Milliye iin ise Kuv-y Milliye'nin Anadolu'da tamamiyle kk saldn ve kar bir hareket sonucu olarak lnet olas nderleri tepelenmedike, kendilerinin iktidara gelemeyerek, padiahn da bu yaknlarda onaylayaca antlama hkmlerinin konferansta savunulmasna imkn olmadn ve Kuv-y Milliyenin datlmas iin ngilizlere bavurulmasn nermekteydi.. Bu mektuplarda, Fransz subaylarnn Sivas'ta Mustafa Kemal ile grtkleri,
257 258

stanbul: 13 Austos 1919 , Akin, a.g.e., s.522. ATASE, Atatrk Arivi, Dosya 14, Klasr 325, Fihrist 8. Tansel, a.g.e., s,119-120, 147.

92

Kuv-y Milliyenin ortadan kaldrlmas gerektii ve tekilt mensuplarna verilen paralardan sz edilmitir. Tehdit yolu ile Kuv-y Milliyenin Franszlara kayd da iddia olunmaktadr. Mustafa Kemal Paa, said Molla' nn hareketini nlemek iin, daha nce, stanbul'da tand ve konutuu Rahip Frew'e bir mektup gndererek, baz gafil ve cahil kiilerin kendisini yanl yollara sevk ettiklerini, Said Molla vastasyla Adapazar'na yollanan iki bin lirann hibir ie yaramayacan, said Molla'nn tutarsz olduunu ,kendisine inanlmamas gerektiini ifade etmiti259. Bata padiah olmak zere, Damat Ferit Paa, said Molla bu cemiyeti kurmakla, ngilizlerin gzne gireceklerini, gvenlerini salayacaklarn dnyorlard. Said Molla Yeni stanbul Gazetesinde ngiltere ve Biz bal altnda seri makalelerinde ngilizlere vgler yadryordu. Mesuliyet, Peyam- Sabah, Alemdar da Cemiyet'i destekliyordu260. Said Molla, ngiliz Muhipler Cemiyeti'nin Bakan olmak yan sra, sarayn da adam idi. Bu ahs Kuv-y Milliye aleyhine olan her harekete girmekteydi. 20 Ekim 1919'da, Amasya Protokol ile ilgili mzakereler baladnda, Hrriyet ve tilf Frkas, asker Nigehban, ngiliz Muhipleri Cemiyeti Ali Kemal ve Said Molla ile Kuv-y Milliye aleyhine alan bir grup olumutu. Cemiyet, ayrca, Kuv-y Milliye aleyhtar, ngiliz yanls Falhiyat Cemiyeti ve Trk Zabta-i Hussiye Tekilt yan sra, l-y Vatan, Tarik-i salh, Cemiyet-i Ahmediye, teal slm, Krt Teal cemiyetleri ile de ilikiler kurmutu261. Saray, Said Molla'nn dinsel durumundan yararlanmak istiyordu. Nitekim, 20 Ocak 1921'de, Said Molla'ya yaz yazdrmak ve sarayn fikirlerini halka yaymak amac ile gnlk olarak kmakta olan gazetelerden birinin elde edilmesi iin giriimlerde bulunulmu ve hedef olarak Alemdar seilmiti. Alemdar bu grevi yerine getirmiti. Ama, Fransz ve Osmanl sansr heyetinin Alemdar'n kmasna izin vermedikleri de rivyet edilmektedir262.
259

Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk, 2007 (Mor-siyah Yaynlar, s.291-292, Sylev, Ankara 1974 (Trk Dil Kurumu) c.1, s.214, Kansu, a.g.e., c.II, s.47. 260 Fethi Tevetolu, Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular, Ankara 1998, s.59. 261 Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk, stanbul 1973, c.I, 258, Cengiz Dnmez, Milli Mcadeleye Kar Bir Cemiyet: ngiliz Muhipler Cemiyeti, Ankara 1999, s.170-175. 262 ATASE: stikll Arivi: Dosya 5-a, Klasr 1311, Fihrist 5. Alemdar Gazetesinin daha sonralar bu ama iin kullanld grlmektedir. 1921'de Said Molla'nn ynetiminden memnun olmayan albay Sadk ve Gmilcineli smail Grubu'nun almalar yok edilmek iin Alemdar Gazetesi'nden yararlanlmtr. Muhalifler, 27 Eyll 1921'de bir kongre toplayarak yeni

93

lk kongresi 20 Mays 1919, ilk toplants 20 Austos'ta, son toplants 6 Ekim 1921'dedir. Trk ordularnn arka arkaya kazand baarlar, en byk gvenceleri Llyod'un Georges'un istifas Cemiyet yeleri arasnda karklklara neden olmutur. Hrriyet ve tilf'da blnmeler balam, bu ngiliz Muhipler Cemiyetine yansmtr. 27 Eyll 1921'de Albay Sadk- Gmilcineli smail Bey Grubu, ehzadeba'nda bir kongre yaparak, yeni bir ynetim kurulu tekil etti. Cemiyet son ve ikinci toplantsn 6 Ekim 1921'de noter huzurunda Pera Palas Oteli'nde yapm, yeni ynetim kurulunu belirlerken, Said Molla da daimi bakan olmutu. 1921'deki bu kongrede cemiyetin on alt besinin on beinin yeleri hazr bulunmutu. Bu ubeler Nuri Osmaniye, Aksaray, engelky, Fatih, Beylerbeyi, skdar, Kzltoprak, Feneryolu, Paabahe, Bykdere, Beikta, unkapan, Eyp Sultan, ehremeni, Pangalt, Koca Mustafa Paa, Kadky, Tophane, Kumkap, Haydarpaa ve Ortaky'dr. Ortaky besi yeleri toplantya katlmamtr. Toplantya 41 ye katlmtr263. kinci kongreye kadar geen srede fotorafsz ye kart verilmi, bu tarihten sonra kartlara fotoraf da yaptrmtr. Hrriyet ve tilf taraftarlar olan albay Sadk- Gmilcineli smail Grubunda Eyll'de biraz nce bahsettiimiz kongrenin hileli ve geersiz saylmas karar alnmtr264. 20 Ekim 1921'de Ankara tilf-nmesi imzalanmt. ngiltere kendilerinden habersiz yaplan bu antlamaya ok kzmt.. ngiliz gazetelerinin Fransz Hkmetine hcumlar zerine, Fransz gazeteleri de Damat Ferit ile ngiltere arasnda yaplan gizli bir antlamay Damat Ferit'in ngiliz Muhipleri Cemiyeti adna olan almalarn ortaya koymaktan ekinmedi. Le Matin Gazetesi, Damat Ferit Paa ile ngiltere arasnda, 12 Eyll 1921'de gizlice yaplan antlamann metnini yaynlad. ki nsha olan bu muahede Le Matin'de 10 Kasm 1921'de yaynlanmt. Gazete, Damat
bir ynetim kurulu semilerse de, Said Molla Grubu harekete geerek, 10 Ekim 1921'de baka bir kongre ile yeni bir idare heyeti kurmulard. Cemiyet, milli kuvvetlerin baars sonunda tarih sahnesinden ekildi: Tunaya, a.g.e, c.II, s.472-480. 263 Musa adrc cemiyetin toplantsna krk bir ye katldn belirtiyor ve yeleri resimleri ile belgeden veriyor. Sarhan ise c.IV, sayfa 92'de gazetelerden ald bilgiye gre, 70 yenin katldn belirtiyor. Gazeteler yanltc olabilir. Bu yzden 41 rakam doru olmaldr. 264 Musa adrc, ngiliz Muhipleri Cemiyetine likin Belgeler, Antalya 1994, Atatrk Bilin dergisi, (Akdeniz niversitesi Yayn), c.1, say 1, s.79-85. Cengiz Dnmez, Milli Mcadeleye Kar Bir Cemiyet: ngiliz Muhipleri Cemiyet, Ankara 1999, (Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, s.95-98; Tunaya, a.g.e., s.472-492, Sylev, Ankara 1996, c.1, s.5, Zeki Gner,Orhan Kabata: a.g.e: Milli Mcadele Dnemi Beyanmeleri ve Basn, Ankara 1990. Tevetolu, a.g.e., s.60, Sarhan, a.g.e., c.IV, s.92.

94

Ferit'in bunu imzalad srada, gazeteciler ile, devlet ileri gelenlerini de Bb- ali'ye adn, herkese devletin byk bir devletin mandas ile kurtulacan izahla, bunu kabul edip, etmeyeceklerini sorduunu ne srmt. O gnden sonra, Hkmetin ngiliz mandas istedii sylentileri yayld. Tevetolu, 12 Eyll 1919'da yaplan bu antlamann, 22 Ocak 1920'de ilk kez The Newyork Herald Tribune'de yaynlandn belirtir. Paris gazetelerinde bunun ge yaynlanmasnn sebebi ngiltere'ye misilleme yaplmasndan kaynaklanmtr. Yirmi Trk gazetesinden on bei Damat Ferit Paa'ya kar idi. Alemdar, Peyam- Sabah ise, ngiliz savunmanln yapyorlard. Hrriyet ve tilf Frkas da ayn ekilde manda fikrini savunmaktayd265. Wilson Prensipleri Cemiyeti: Baz kitaplarda Trk Wilsoncular Birlii, Wilson Birlii gibi adlarla anlsa bile, o gnk Trk gazete ve kaynaklarndaki tam resm ad Wilson Prensipleri Cemiyetidir. Cemiyetin yelerinin ounluunu gazeteci, yazar, profesr, doktor ve avukatlar oluturmutur266. Bu cemiyet Ulusal Bamszlk Sava'na cephe almam, yelerinin ou vatansever olan, daha sonralar Ulusal Bamszlk Sava'na katlan kiilerden olumutur. Ancak, Krdistan muhtariyeti iin Amerika ile temas kurmu, Hrriyet ve tilf Frkas ile zel ilikiler iinde bulunmu, Vilayt- arkiyye Mdafaa-i Hukk-u Milliye Cemiyeti ile birlemeyi ret etmiti. Amerikan gdmn isteyenler, Amerika'nn Trkiye'ye uzak olduunu, Amerika'nn Osmanllara imdiye kadar Hibir zararnn dokunmadn, Amerika'nn himyesine ald yerleri refaha kavuturduunu dnyorlard. Amerikan mandasn isteyen aydnlar, Wilson Prensipleri Cemiyeti'ni kurmular ve bu cemiyetin yeleri Wilson'a bir de muhtra yollamlard267. 4 Aralk 1918'de kurulan Cemiyet'in kurulu ile ilgili dilekesi Refik Halit Bey (Koraltan) tarafndan leri bakanlna

Trkolu Gazetesi (Bolu). Say 17 4 Knn-u evvel 1337: 4 Aralk 1921, Tevetolu: a.g.e., s.117-118 Sz edilen antlama metni: Milli Mcadele Tarihi (Heyet), Ankara 2005, s.112113. 266 Tevetolu, a.g.e., s.148. 267 Mine Erol Smer, Wilson Prensipleri Cemiyeti'nin Amerikan Cumhurbakan Wilson'a gnderdii Muhtra, Ankara 1965, DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, c.3, say 14, s.237245. Geni bilgi iin bak: Mine Erol Smer: Trkiye'de Manda Meselesi (1919-1920), Giresun 1972. Cemiyetin program ve almalar iin ayrca bak: Tunaya, a.g.e., c.II, s.245-263.

265

95

verilmiti268. Wilson Prensipleri Cemiyeti, 4 Aralk 1918'de, Vakit Gazetesi daresi'nin st katndaki odada yaplan toplant ile teekkl etmi ve almaya balamt. Nizm-nmesi be maddeden ibaretti. Yirmi kiiden oluan bir alma heyeti arasndan seilen be kiilik ynetim kurulu vard269. Cemiyet, ayn gn, Wilson'a gnderdii muhtrada, Trkiye'de yaplacak reforma Amerika Birleik Devletlerinin tek bana rehberlik etmesini istiyordu. Muhtraya gre, Amerika Birleik Devletleri, Trkiye'yi eitecek ve koruyacakt. Giriten sonra, sekiz maddelik muhtra, cemiyet beyn-nmesinin ikinci ksm ile ayn saylr. Buna gre, padiahn hkmranl, Trkiyedeki merti hkmet korunacak, Amerikan ynetimi, en az on be, en ok yirmi be yl srecek, yresel ynetimler Amerikan yardm ile yrtlecek, her vilyette grevi reform yapmak olan Amerikan Ba Mfettiine bal uzmanlar olacak, btn seimlerde, bakanlklarda Amerikan komisyonu bulunacak ve reformlar yapacak, jandarma ve polisler aznlk haklarn koruyacak, finans, tarm, endstri, bayndrlk, eitim bir Amerikan Genel Mfettiine ve O'nun seecei memurlara braklacakt. Mektubu yazanlar Halide Edip (Advar)-retmen-yazar), Cell Muhtar (Gazeteci), Yunus Nadi (Yeni Gn Gazetesinin sahibi), Ahmet Emin (Vakit Bayazar), Ali Kemal (Sabah), Velit Ebuzziya (Tasvir-i efkr), Mahmut Sadk (Yeni Gazete), Cell Nuri (Ati), Prof. Necmettin Sad Sadak (Akam), M.Cell (Zaman) adl kiilerdi. Dernek, ngiltere Hkmetine gnderdii baka bir mektupta da, ngiltere'nin Amerikan mandasna araclk yapmasn istemiti270. Manda, kendilerini ynetebilecek derecede rgtlenme dzeyine erimemi lke ya da smrgelere uygulanan rejimdir. Oysa Wilson prensipleri smrgeletirilmi halklarn bile bamszln savunmaktadr. Mustafa Kemal Paa, Anadolu'da rgtlenmeleri balatmt. Manda taraftarlar stanbul'da bulunduundan bundan laykiyle bilgi sahibi deillerdi.stanbul'daki baz frkalar da, Wilson Prensiplerine inanmakta ve Amerikan yardmn arzu etmekte idiler. rnein, Selmet-i Amme Heyeti, Sulh ve Selmet-i Osmaniye, Vahdet-i Milliye gibi. Bu Cemiyete ye olmayan kii ve kurulular da, Amerika Cumhurbakan Wilson'un 14 maddelik prensiplerinin 12. maddesi
268 269

Tevetolu, a.g.e, s.154,160. Tunaya, c.II, a.g.e. Tunaya, c.II, a.g.e., s 249. 270 Sarhan, c.I, a.g.e., 51-52, Muhtrann tam metni iin bak: Smer: a.g.m., s.239-242. Smer, a.g.e., s.36,39.

96

Trkiye'yi ilgilendirdiinden Trkiye iin uygulanmasn istiyorlard. Bu madde imdiki Osmanl mparatorluu'nun Trk ksmnn mutlaka tamamiyet-i mlkiyesi taht- temne alnmaldr. Fakat, Trk hkimiyeti altnda bulunan dier milel-i erit-i hayatiyetlerinin (milletlerin hayat artlarnn, phe gtrmez bir emniyet ve muhtariyetle inkif edebilmek iin mdahaleden katiyen masn korunmu) bir frsat verilmelidir. anakkale boaz her milletin ticaret sefinelerinin (gemilerinin) daimi surette serbest mrr edebilmeleri (geebilmeleri) iin beynelminel temint altna alnmaldr eklindeydi. Burda maksat aktr. ounlua sahip olan halk kendi ynetimini kendisi kuracaktr. Ancak, Yunanllarn zmir'i ve bat Anadolu'yu iglleri bu prensiple taban tabana ztlk arzetmitir. Trk ounluunun olduu yerlerdeki igller bu prensibe aykr olduu iin, Trk halk, Amerika Birleik Devletleri Cumhurbakanna ve tilf Devletlerine srekli olarak protesto telgraflar gndermitir. 29 Mart'ta, Sz Gazetesinde, Anadolu Kadnlar Mdafaa-i vatan Derneinin Wilson'a gnderdii muhtra yaynlanmt. 30 Mart 1919'da Bayazid halknn, Wilson'a ektii telde, bu blgenin Ermenistan'a terkinin Mslmanln yok olmas demek olacan aklanmt271. stanbul'daki baz basn mensuplar ve ileri gelen kiiler Amerikan mandasn muhakkak surette istiyorlard. Ahmet zzet Paa Genelkurmay Bakan Cevat Paa, rksulu Mahmut, 31 Mays Cumartesi gn, stanbul'daki Amerika heyetine giderek Trkiye iin Amerika mandasn arzu ettiklerini, Amerika Birleik Devletlerinin Trk Ordusunun desteine gvenebileceini ne srdler272. 4 Haziran 1919'da stikll Gazetesinde, Rauf Ahmet, Amerika'y iyi tandn , manda teklifinin oraya yaplmasn, kabul etmezse ngiltere veya baka bir memlekete devredilmesini ne srmekteydi273. Rauf Ahmet Hibir ekilde bamszlmzn elde edilemeyeceine kesinlikle inanmtr. Yalnz o deil, stanbul'da ileri gelen pek ok kii, hatta Mustafa Kemal'in silah arkadalarndan bazlar da ayn ekilde dnyorlard. Mustafa Kemal

ATASE, stikll Arivi, Dosya 27, Klasr 399, Fihrist 1, Sabah (stanbul) 29 Mart 1919, Sz (stanbul): 30 Mart 1919. 272 Lorence Evans, Trkiye'nin Paylalmas (1914-1924) (ev. Alev Alanay), stanbul: 1972, s.172.; Akin, a.g.e., 318. 273 stikll (stanbul): 4 Haziran 1919. Sz (stanbul: 5 Haziran 1919).

271

97

Paa'ya yakn olan Bekir Sami Bey274, Kara Vasf275, Halide Edip Advar manda taraftaryd276. Ama, Mustafa Kemal'in dncesi onlardan farklyd. Manda taraftarlar ile Mustafa Kemal Paa arasnda pek ok yazma olmutur. Bunlara ksaca gz atmakta yarar gryorum. 25/26 Temmuz 1919'da Tnen 5. Tmen Kafkas Kumandan Vekili Arif, Erzurum'dan Mustafa Kemal'e ektii telde, bu konuda Amerikan temsicisi ile grtn, onun Birka kiinin deil btn milletin sesini Amerika'ya duyurmak gerektiini, Wilson'a ve Amerikan Kongresine bavurulmasn istemekte ve kendi dncesini Merutiyetimiz ve darda temsil hakkmz bizde kalmak artiyle, belirli bir sre iin Amerikan mandaterliini istemeyi, milletimiz iin en faydal bir zm yolu olarak kabul ediyorum diye dncelerini aklamaktayd. Mustafa Kemal, 5. Tmen Komutanlna ve Amasya'da bulunan Bekir Sami bey'e ektii telde, Dou llerinin Hukukunu Savunma Cemiyetinin nemine temas etmekte, artlar ve nitelii belirsiz bir Amerika mandaterliinden Kongre'ye dorudan doruya sz edilmesinin sakncal olacan, kendisinin stanbul'da balantl olduu kiilerle temasta bulunmasn nermekte adaletli bir hkmetin kurulmas iin Amerika'dan istekte bulunmaya gerek yoktur; ya da adletli bir hkmetin oluturulmas iin Amerika'dan istenince, merutiyetin varl laf olarak kalr demekteydi. Gene Erzurum'dan 5 Tmen Komutan Arif 1 Austos 1919'da, Mustafa Kemal'e ektii telde, manday savunmakta Amerika'ya adaletli bir hkmet kurulaca gvencesinin verileceini savunmaktayd. Mustafa Kemal, 3 Austos'ta Amasya'dan, Bekir Sami'ye ektii telde, Amerika neden manday kabul etsin, ne gibi karlar olabilir, bu konuda aydnlanmak istediini bildirdi. Bekir Sami Bey, Mustafa Kemal'e

274

Bekir Sami (1862-1933) Van, Trabzon, Beyrut, Halep Valisi oldu. Erzurum ve Sivas'ta Heyet-i temsiliye yesi. Kuva-y milliyeye katlan ilk kii TBMM Tokat Milletvekili. Londra, Paris, Roma'da Meclisin onaylamad anlamalar yapt. Terakkiperver Frkasna girdi. zmir suikastna ad kart, ama beraat etti. 275 Kara Vasf (1872-1934). Yzba iken, Karakol Cemiyetini kurdu. Alaehir Kongresinde (16-25 Austos 1919) Kuva-y Milliye'nin bana getirildi Sivas Kongresine katld. Son Osmanl Meclisine Sivas Mebsu olarak girdi. Malta'ya srld. TBMM'ne Sivas Mebsu olarak girdi. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Genel Sekreteri oldu. zmir suikast davasnda beraat etti. 276 Halide Edip (Advar) 1882-1964 retmen ve yazardr. Sultanahmet Mitinginin nemli hatiplerindendir Cemiyet'in kurucularndan kocas Dr. Adnan ile Ankara'ya geldi. Onbabaavu rtbeleri vardr. Cumhuriyetin erken olduunu iddia ettii iin Atatrk'le yollar ayrld. Trkiyeden ayrld. 1939'da dnd. 1950'de zmir Mebsu oldu.

98

gnderdii telde, taraflar arasnda bir grme olmadn arz etti277. Wilson Prensipleri Cemiyeti'nin kurucular arasnda yer alan Halide Edip (Advar) ise , 10 Austos 1919'da Mustafa Kemal'e manda ile ilgili ok uzun ve kapsaml bir mektup gndermitir. Mektupta lkenin zor durumu anlatldktan sonra Bu sebeplerden dolay (mandaterliini) hzla istememiz gereken Amerika da elbet de sakncasz deildir. Onurumuzdan epeyce zveride bulunmak zorunda bulunuyoruz tezinden sonra Amerika'nn ynetim makinas, dinsiz ve milliyetsizdir. O, ok uyumlu, trl cins ve mezhepte insanlar ok kaynam olarak bir arada tutmann yntemini biliyor... Bu akm temsil eden resm ve resm olmayan Amerika'nn dncesi gizli olarak udur: Trkiye'yi olduu gibi (koruyarak) Hibir paraya ayrmamak, eski snrlarnda btn olarak korumak artyla , genel ve bir tek manda almak istiyorlar dedikten sonra, Suriye'nin istemesine kar, Amerika'nn onlar ret ettiini, Sivas Kongresine kadar Amerika kurulunu alkoymaya altklarn iddia etmekteydi278. Mustafa Kemal mandaya kesinlikle karyd. Nitekim, 13 Austos'ta, 12.nci ve 20. kolordu kumandanlarna ektii telde zntsn stanbul'da eitli partilerin Amerikan Kuruluna verilmek zere kabul ettikleri kararlar burada Heyet-i Temsiliyemizce son derece znt ve esef verici bulundu eklinde ifade etmiti. Ancak, stanbul'da, Ahmet Rza Bey, Ahmed zzet Paa, rksulu Mahmut Paa, Reat Hikmet, Cmi Bey, Reid Sadi Bey, Esad Paa, Kara Vasf (yani Cengiz), Halide Edip manda iin almalar yapyorlard. almalar ile ilgili raporlar da Ali Fuat Paa'ya gndermilerdi. 20 Kolordu Kumandan, Mustafa Kemal Paa'ya ve 3. Ordu Mfettiliine bunlar iletmi, bunlarn Amerikallar gitmeden ii halletmek iin Amerikalar oyaladklarn belirtip Kongre hzla kesin karar verebililir mi diye sorduktan sonra, kongrenin toplanmasn hzlandrmasn rica ediyordu. Ali Fuat Paa, 17 Agustos'ta Mustafa Kemal'e ektii telde, Kara Vasf'n Amerika'ya taraftar olunduuna dair, Vilayt- arkiyye Kongresi, Milli Kongre , Hkmete bir yaz yazarsa , bunun Wilson'a ve Amerika Kongresine bir dayanak olacan ileri srd, stanbul'da byk temaslarn olduunu, bunun iin Mustafa Kemal Paa'nn genel bir emir vermesinin ya da kendisi Amerika ve ngiltere ile balantya gemezse, stanbul'da
277 278

Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk, stanbul 2007, (Mor-siyah Yayn), s.115-120. Halide Edip'in mektubu. Nutuk, stanbul 2007, s.120-124.

99

almalarn sreceine iaret ettiine dikkat ekmektedir. Mustafa Kemal, Kara Vasf'a 19 Austos'ta Erzurum'dan verdii cevapta, sz konusu edilen manda meselesinin dikkatli incelenmesi gerektiine temasla uras gz nnde tutulmaldr ki, lke ve milletin kaderi hakknda Amerika ya da herhangi bir devletle anlamaya yetkili olabilecek Hkmet, ancak milli eemenlik esasn kabul (eden) ve ur-y millinin varln onaylayarak ona dayanmay tercih eden bir hkmettir diyerek, Hkmetin bu ileri yapmadn anmsatmaktadr. Amerikan mandas meselesi Sivas Kongresinde byk tartmalara yol amtr. Erzurum Kongresinde yabanc bir devletin zaten yardmnn kabul edilecei kararnn alnd ne srlmse de, Mustafa Kemal, bunda herhangi bir devletin adnn gemediini, yardmn karlksz kabul edileceinin yer aldn aklamak gereini duymutur. Kendisine gnderilen Brown'un Amerika'y temsil etmediini, zel grme yaptklarn da hatrlatmtr. lk sz alan Vasf Bey, manday savunmutur. Macid Bey, bamsz olmak ve olmamak konusunda karar verilmesi gerektiini ne srmtr. Bekir Sami manday savunmutur. smail Fazl Paa ve Hami beyler de, Bekir Sami Bey'i desteklemilerdir. Raif Bey, manda aleyhinde, Refet Paa lehinde konumalar yaptlar. Daha sonraki oturumlarda Bursa delegesi Ahmed Nuri Bey manda aleyhinde bir konuma yapt. Son are olarak Rauf Bey'in nerisi kabul edildi: Amerika'da yllardan beri aleyhimizde yaplmakta olan olumsuz propogandalarn yol at dnceleri dzeltmek iin, her eyden nce Amerika Kongresi'nden lkemizi inceleyerek ve gerei grecek bir kurulu armak. Bu neri oy birlii ile kabul edildi279. stanbul'da halen gazeteler Amerikan mandaterliini gndemde tutmakta idiler. 6 Kasm'da Londra kl bir habere grei Avam Kamarasnda Lloyd George'un mandaterlik ile ilgili syledii nutuk merak edilmektedir. Amerika manda nerisini kabul ederse, tilf Devletleri Trkiye'den tavizler beklemektedir. 8 Kasm tarihinde kdam, Amerikan delegesi ile bir konuma yapldn, O'na gre, verilen raporlarda Trkiye'nin mali durumu dier ittifak devletlerinden daha iyidir. nk, Trakya sava srasnda savaan ttifak Devletlerinden daha az masrafla kmtr280.
279 280

Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk, stanbul 2007, s.126-139. kdam (stanbul): 8 Tern-i sni 1919, no 8269 Cumartesi.

100

Bunlarn dnda Hkmet'in baz mensuplarnn Fransa'ya yatknl da bilinmektedir. Bu yzden, Hrriyet ve tilf Frkas ile anlamazlk da olacaktr. leri Gazetesi 1920 ubat'nda Fransz Muhipleri Cemiyeti'nin kurulduunu iddia etmitir. Ama, bu gereklememitir. Alyans srailit adl Yahudi cemiyeti ise, yalnzca eitim ile ilgilenmektedir. Sivas Kongresinde Amerika mandas istekleri Mustafa Kemal'in istei yolda geri evrilmi oldu. Aslnda Wilson Prensipleri Cemiyeti'ne girenlerin bir ksm, vatann bu ekilde kurtulacana samimi olarak inanmaktaydlar Bunlar daha sonra Ulusal Bamszlk Sava'nn saflarnda yer almlardr. Mustafa Kemal'e gre, milletin tam bamszla kavumas, her ynden tam bamszln elde edilmesi ile, yani baka bir devletin himayesne girmeden salanabilirdi. O, Sivas Kongresi'nde bu noktalara iaret etmi ve arkadalarnu fikre inandrmtr.

101

ZARARLI DERNEKLER
Aznlklarn Kurduklar Dernekler Osmanl Devleti'nin Birinci Dnya Sava'na girii ve arka arkaya ald yenilgiler sebebi ile Rum, Ermeni, Yahudi gibi eitli cemaatlere mensup aznlklar, yz yllardr iersinde yaadklar devleti paralamak, kendilerine bu yurttan toprak edinmek amac ile rgtlenmeye ve lkeyi paralamak iin almalara baladlar. Ermenilerin Kurduklar Dernekler : Cemiyetlerini daha II. Abdlhamit zamannda kurmu olan Ermenilerin Tanakstyn ve Hnak adl gizli ve yer alt rgtleri, Trkleri arkadan vurmaya ve yabanc devletlerle birlikte hareket etmeye baladlar. Bunlar Anadolu'daki Ermenileri silahlandrp, eteler oluturmakta ve yabanc devletlere ba vurup Osmanl Devletinden toprak talebinde bulunmaktaydlar. Birinci Dnya Sava srasnda, bu cemiyetlerin yardmlar neticesinde, Trklere byk zulmler yapan, pek ok kye hcum ederek, ky halkn topluca ldrp, toplu mezarlara gmen Ermeniler, devletin ald kararla 1915'te tehcir (g) yasas ile Suriye taraflarna sevk edildi. Bakanlar Kurulu'nun ald karara gre g srasnda bunlara dokunulmayacak, mallarn satabilecekler, ilerde gelip denetleyebileceklerdi. G souklar ve hastalklar yznden kayplarla kapand. Ama, bu g kabullenemeyen tilf Devletleri bu olaya drt elle sarldlar281. Aslnda, Hnak ve Tanakstyn cemiyetleri, Ermeni eteleri ile hem Birinci dnya Sava srasnda, hem de daha sonralar srekli iliki halinde idi. Mondros'tan sonra, yurt dnda
Geni bilgi iin bak: Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1983, s.167-418. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yayn: Ermeni Belgeleri (zel Say)3, Ankara 1985 s.1-254. smet Parmakszolu, Ermeni Komitelerinin htill Hareketleri ve Besledikleri Emeller, Ankara 1981, s.34-198. Halil Kemal Trkz, Osmanl-Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezlimi, Ankara 1982. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983 (TTKY). Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Ankara 1982, say 81, Ankara 1983, say 83 (Ermeni Belgeleri zel say), Ankara 1985, say 85 (zel say:3) Ankara 1987, say 86 (zel say 4) Genelkurmay. Azmi Ssl: Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara.1990. Blent ukurova, Kurtulu Savanda Haber Alma ve Yer Alt almalar, Ankara 1994, s.142-144.; Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri (1914-1918), Ankara 2005, c.I-II (Genelkurmay Yayn); Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri (zellikle nfs saymlar). 1985'te Erzurum, Van, zmir'de yaplan Ermeni sempozyumlar.
281

102

kurulan, gizli alan Tanakstyun ve Hnak frkalar, ilk kez 1877/78 Osmanl Rus Sava srasnda Ermenileri kullanmak iin Ruslar tarafndan uydurulan ve bu tarihe kadar hi ortaya atlmayan Ermeni lklerini gerekletirmek yolunda almalara girmilerdi.. Tanak Frkas, 1921'de Knalada'da bulunan Ermeni ttihad Kulb (Birlemi Ermeni Kulb) yelerine asker eitim vemeye balamt . Bir ok Ermeni genci adaya gelmi, adrlar kurulmu, istihkm gereleri, patlayc maddeler getirilmiti. Rumlar da kendilerini destekliyordu. Bykada'da Rum ve Ermeni okullar silah deposu haline getirilmiti. Merkezi svire'de bulunan Tanakstyn Frkas'nn stanbul besi Paris Konferans'nn sonuna kadar bekleyip, karar Trkiye'nin yararna kar ise, hareket etmeyi kararlatrmt. ngiltere'nin de kkrtmas ile 24 Mays 1922 ' de Hnak ve Tanakstyn frkalarnn stanbul beleri birleme karar almlard. Tanakstyn Frkas yeleri, frkann mal gcn artrabilmek iin ticarete arlk vermiler, ayrca, gerektike stanbul'daki Ermeni toplumundan yardm toplamlard282. Ermenilerin byle hareket etmelerinin nedeni, tilf Devletlerinin dikte ettirdii, 10 Austos 1920 tarihli Sevr Antlamasnn 88-93 maddelerinin Ermenileri martacak ve kkrtacak nitelikte olmasndan kaynaklanmakta idi. Ancak, 24 Temmuz 1923'te imzalanan Lozan Antlamas, btn przleri ortadan kaldrm, Ermenilerle ilgili hibir hususa yer vermemitir.. Rumlarn Kurduklar Cemiyetler: Ulusal Bamszlk sava srasnda Rumlar, kendi karlar iin gizli cemiyetler kurarak, Osmanl mparatorluundan toprak koparmak iin almalar yapmlard. Rumlarn kurduu bir ok cemiyeti bizzat Yunan Babakan Venezilos ve stanbul'daki Rum Ortodoks Patrik-hnesi rgtlemekteydi. Bu cemiyetler Rum Pontus, Rum Mdafaa-i Milliye, Rum Tccar, zci, Rum Edebi, Kk Asya, Matbuat, Trakya, Kk Asya, Mavri Mira, Mdafaa-i Meru'a, Mukaddes Anadolu Rum, Rum Muhacirin, Etnik-i Eterya, Kordos, Rum Milli Birlik adlar ile anlyordu. Mustafa Kemal Paa, Samsun'a ktnda genel durum hakknda bilgi verirken, Rum derneklerine deinmekteydi. stanbul Rum Patrikhnesi'nde oluturulan Mavri Mira vilyetlerde eteler oluturmak, ynetmek
282

ukurova, a.g.e., s.142-144

103

mitingler ve propogandalar yapmak grevlerini stlenmiti. Yunan Kzlha, Resmi Gmenler Komisyonu, Mavri Mira Heyetinin ilerinin kolaylatrlmasna yardmc olacakt. Mavri Mira Heyeti tarafndan ynetilen Rum okullarnn zci tekiltlarnn yirmi yan geen genler de iinde olmak zere, her yerde kuruluu tamamlanyordu.Rum okullarnn izci kurulular tmden Mavri Mira tarafndan ynetilmekte idi. Ermeni Patriki Zaven Efendi de, Mavri Mira ile ayn dnce iersinde alyordu. Trabzon, Samsun ve btn Karadeniz kylarnda oluturulmu ve stanbul'a bal Pontus Cemiyeti nemli almalar iindeydi. stanbul Patrik-hnesi ve Yunan Konsoloshnesi, silah ve cephane deposu haline gelmiti283. Bu cemiyetler aralarnda, Mavri Mira'nn yapt ilerin dndaki yaplacak ileri aralarnda paylamlard. Rum Pontus, Trakya Cemiyeti, ttihat- zci Cemiyeti szde Bizans Ordusunu kuracakt. Kk Asya Cemiyeti, Anadolu Rumlarn isyan ettirecekti. Pontus Cemiyeti, Batum'dan nebolu'ya kadar Pontus Rum Devleti'ni kuracakt. Ayrca, Matbuat Cemiyeti, Rum Mdafaa-i Milliye, Rum Edeb, Rum Tccar cemiyetlerine Yunan Kzlha' da yardm ediyordu . nceleri bunlar douda bamsz bir Ermenistan kurmak hayali gden Ermeniler ile birlikte altlar. Daha sonra, stanbul konusunda anlamazlk knca, birbirlerinden ayrldlar ve bamsz almalar yaptlar.Trabzon Metropoliti ve Rum delegesi Hrisantos, Trabzon'un Rumlara verilmesi iin youn aba harcamaktayd. Anadolu'da Rum ve Samsun blgesinde Mdafaa-i Meru'a ve Mukaddes Anadolu Rum, Rum Muhacirin Cemiyeti, Merzifon'daki Pontus Cemiyetinin besi stanbul Patrik-hnesinden direktif almaktaydlar. Mustafa Kemal Paa, Mavri Mira ve dier Rum cemiyetlerinin memleketi nasl ve ne tarzda paralamak istediklerini ok iyi anlam ve bunun nne gemek iin tedbirler almak zorunluluunu duymu, 21-22 Austos 1919'da btn heyet-i merkeziyelere telgraf ekerek, bu konularda gerekli uyarlarda bulunmu, elde edilen bilgilere gre, stanbul Rum Patrikhnesi'nde Mavri Mira Cemiyeti'nin kurulduunu, bunun bakannn Patrik Vekili Druetos, yelerinin ise Enez Metropoliti Girit'li Katehahuz gibi kiilerden olutuunu ve heyetin Dorudan doruya Venizelos'tan talimt
283

Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk, stanbul 2007 s.38, c.3 (Vesikalar): Vesika 1-2, Sylev, Ankara 1966, c.1, s.1-2.

104

aldn, Rumlarn ve Yunan Hkmetinin nakliye yardmlar ile Cemiyet'in byk bir semayeye sahip olduunu, bu cemiyetin grevinin de Osmanl vilyetleri dahilinde eteler tekl ve idare eylemek, mitingler ve propogandalar yapmak, Yunan Salib-i Ahmer (Kzlha) Cemiyetinin de Mavri Mira'ya bal olduunu, szde grevinin gmenlere bakmak gibi insan bir amaca dayandn, asl amacnn perde altnda ete tekilt yapmak, tertibt- ihtilliyeyi ihzr eylemek (ihtill dzenini hazrlamak) olduunu da aklamt. Bu cemiyetler Ecz-y tbbiye ve levzm- shhye (tbbi illar ve shhi gereler) de ymaktayd. Samsun'da, Trabzon'da cemiyetlerin cephane datm yerleri olduu Mustafa Kemal Paa tarafndan da tespit edilmiti. Resm Muhacirn (Gmenler) Komisyonu da Mavri Mira'ya balyd. Muhacirn Cemiyeti (Gmenler Dernei), 2 ubat 1921'den balayarak dorudan doruya siyasi temsilcilie evrilmiti. stanbul'daki Rum Cemiyet-i Ticariyesi (Rum Ticaret Dernei), Asya slm tccarlarna zarar vermek, iflasa srklemek, piyasay ele geirmek amalaryla 1919 Eyllnde Yunan konsolosunun ars ile kurulmutu. Asya-y Sura (Kk Asya) Cemiyeti, 1919 Mart'nda, Venizelos'un direktifleri dorultusunda kuruldu. Anadolu'nun her tarafnda Yunanll uyandrmak, hi olmaz ise, sahillerin Yunan ynetimine girmesini salamak iin alyordu. Gmenler Dernei ile ortak almaktayd. Kk asya Cemiyeti ilk kez, 13 Ekim 1920'de Yunan ttihat Cemiyeti ad altnda Beyolu'nda toplanmt.1919'da stanbul'daki Yunan htill Cemiyeti adyla Beyolu'nda ilk toplantsn yapmt. stanbul'da 1920'de kurulan Rum Milli Mdafaa Cemiyeti, 21 Aralk 1920'de bir bildiri yaynlayarak Rumlarn vekletini istedii gibi , 12 ubat 1920'de, Rum kurulularn ararak evrak yaplmas perdesi altnda 22 ubat'a kadar mcadele iin resmi yemin ettirmeye balam, 23 ubat'ta da Venizelos'u kendine vekil seip , Llyod George'a telgraf ekerek , Avrupa'ya temsilci gndermitir. Cemiyetin daha sonra da almalar devam etmitir. Rum Cemiyet-i Edebiyesi (Rum Edebiyat Dernei) ise, Merutiyetten sonra kurulmutu. yeleri Rum lisesi retmenleri idi. Rum sinemalarn, Rum tiyatrolarn propoganda iin kullandlar. Dernekteki binalarn toplant salonlar deiik Rum derneklerine ayrlmt284.
284

Kordos Komitesi iin bak: Harp Tarihi Vesikalar Dergisi (Genelkurmay Harp Tarihi dairesi), Ankara 1953, say 5, belge 89. zci tekit iin ayn dergi: say 5, belge 109. Mavri

105

stanbul'daki Pontus Cemiyeti, 1908'de gizli olarak kurulmutu. Batum'dan nebolu'ya kadar olan yerlerde Rum-Pontus Devleti'ni kuracakt. Fener-Rum Patrik-hnesi bunlar koruyor, kiliselerde genlere Pontus lks alanyordu. Pontuscular, Batum'da Pontus adl bir gazete kardlar. 2 Aralk 1919'da kurulan Pontus Cemiyeti'nin Bakan Vasil Aydonidis, Trabzon Metropoliti Hrisantos'a bir mektup yazarak, Cemiyet'in kuruluunu bildirdi. Cemiyeti ilgilendirecek konularda talimat vermesini rica etti. 23 Aralk 1919'da, toplant iin Batum'a gitmi olan Trabzon Metropoliti Hrisantos, Trabzon'a dnd. leri Bakanlnn baka bir raporuna gre, Hrisantos, batum'da ok iyi karlanmtr. Ancak, buradaki Pontus Dernei'nin genel kurulu ile ynetim kurulu arasnda anlamazlk kacak ve genel kurul 31 Austos 1920'de ynetim kurulunu drecektir. Merkezi Samsunda olacak olan Pontus Devleti, Batum'dan nebolu'ya, sivas'tan Erzincan'a kadar uzanacakt. Osmanllar'n Birinci Dnya Sava'na girmesini frsat bilen Rumlar , aramba , Samsun , Bafra yrelerindeki Rum kylerinde depoladklar silahlar , Hkmet'in iln ettii seferberlik emrine uymayan Rum genlerine datarak eteler kurmulard. Daha ok Bafra, Samsun ile Vezirkpr arasnda faaliyet gsteren Pontusular, tilf Devletlerinin stanbul'u igllerinden sonra, ii iyice azttlar, pek ok Trk' ldrdler. Merzifon Amerikan Koleji'nin Pontus Tekilt'nn gelimesinde rol byktr285. Samsun, Mdafaa-i Meruta ve Pontus derneklerinin merkezi olduundan birinci derecede nem tamakta ise de, Trabzonda bu tekiltn gerek ve manevi bakan olan metropolit Hrisantos'un burada olmas ve Trabzon Metropolit-hnesi'nin paye bakmndan byk olmas nedeniyle Samsun'dan daha fazla karklklarn olduu ehir olarak gze arpmaktadr286. Mtareke dneminde, Trabzon ve yresinde, daha nce Ruslarn
Mira iin: Tansel, a.g.e., c.I, s.86-88, Nutuk: (Vesikalar) c.III, Vesika 1. Pontus Cemiyeti ve dier cemiyetler iin bak: Hakimiyet-i Milliye (Ankara): 6 Mays 1921, Kk Asya ve Rum Milli Mdafaa iin bak: Pontus Meselesi (Matbuat- Ummiye-i Mdiriyeti Yayn), Ankara 1338, s.40,42,44. Bu kitap Ylmaz Kurt tarafndan yeni yazya evrilmitir. Bak. Ylmaz Kurt, Pontus Meselesi, Ankara 1995, s.35, 49,51-53. 285 Mithat Sertolu, Trabzon Blgesinde Rum- Pontus Cumhuriyeti Kurulmas Faaliyetleri, Belgelerle Trk Tarihi dergisi, say 11, s.3-6 , Tansel, a.g.e., c.1, s.89-91, Pontus Meselesi (Matbuat- Ummiye Mdiriyeti), Ankara 1338 (1922), s.121, Sarhan, a.g.e., s.259. 286 Ylmaz Kurt, Pontus Meselesi, Ankara 1995, s.131.

106

ynettii Pontus etecilii grevini Yunanistan ykmlenmiti. stanbul'un Galata semtinde Rum Muhacirleri Merkez Komisyonu adyla faaliyet gsteren, aslnda Etnik-i Eterya'nn besi olarak Kordos adl gizli bir komite kurulmutu. Trabzon'da yaynlanan iki Rum gazetesinde Pontusculuk yaplyor, yani Yunanllk propogandas yaplyordu287. Karadeniz'de en ok alan ve faal olan Cemiyet Pontus Cemiyetidir. Bir ara almalarn durdurmutu. Merzifon'daki besi 18 Kasm 1919'da toplant yapt. Cemiyet Bakan, uzun bir sreden beri alma yapmayan Cemiyetin tekrar almasnn gereini izahtan sonra, Cemiyet hakknda baz tarihi bilgiler verdi. 8 Mays 1920'de Merzifon'daki Pontus Kulbne bal Amerikan Kolejinde Pontus Cemiyeti'nin haftalk toplantlar srmektedir. 8 Mays 1920'de verilen konferans'ta anl ve erefli Yunanistan'n z evlad olduklarn ispat ve bundan phelenmeye kimsenin hakk olmadna dikkat ekildi. 16 ubat 1921'de, Merkez Ordusu'na bal 5.Tmen Merzifon'da Amerikan Hasta-hnesi ve Amerikan Koleji'nde bir arama yapt.. ancak, belki aramadan daha nce haberleri olduundan, belki de, 1921'de Trk Ordusu'nun baarlarndan dolay Cemiyet korkmu ve sinmiti. 1904'te kurulmu olan Pontus Kulbnn bayra, karar defteri ve makbuzlar bulunabildi288. 1919 Aralk'nda Rumlar almalarn hzlandrdlar. 17 Aralk 1919'da Pontus Rum Devleti'nin kurulmas amac ile 17 Aralk 1919'da, Gmhane'de Rum Milli Dernei kuruldu. Harbiye Bakanl, Sadaret'ten (Babakanlk'tan) Karadeniz Blgesine olan Rum aknnn nlenmesini istedi. Kzm Karabekir, ayn gn Harbiye Bakanl'na gnderdii raporda, Trabzon Metropoliti Hrisantos'un Trabzon, batum, Tiflis'te toplantlar yaptn, Ermenilere, Trklerle beraber yaamalarn, taknlk yapmamalarn nerdii hususlar yer almaktadr289. Pontus Cemiyeti'nin en byk alma alan Trabzon'du . Pontus Rum Kurulu almalarn 1920'de de, 1921'de de srdrmtr. 8/9 Mart 1921'de Giresun Mutasarrf Sadreddin'in Trabzon Vilyeti'ne gnderdii yazda, Pontus Muavenet ve mdat Heyeti'nin Merkezi'nin Trabzon'da

zel, a.g.e., s.41-43. Pontus Meselesi (Matbuat- Umumiye Mdiriyeti Yayn), Ankara 1338, s.96, Sarhan, a.g.e., s.237, c.III, s.32, 409. 289 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 11, Vs. 178, say 12, Vesika 317.
288

287

107

olduu ve yapt almalar sz konusu edilmektedir290. 1920'de Metropolit Hrisantos, Amerikan kurul yelerinden Coster Briton'la yapt drt saatlik grme srasnda, Briton'un Ermeni Cumhuriyeti'nden bahisi zerine, bu ekilde Pontus, Ermenistan'a balanrsa, Pontuslularn, slmlarn direnme hareketlerinin olabileceini belirtmiti. Daha sonraki toplantda ise, nerilen bu zm yolunu kesinlikle ret etmiti. Hrisantos, kendi nerisini u ekilde aklamt. Hkmet ve adliye rgt ile ilgili aklamay yaptktan sonra, her toplumun kendi kendini yneteceini, gerek ky ihtiyar heyetlerinin seiminde, gerekse nizmiye ve sulh mahkemelerinde her milletin bir hak eitliinin olacan ileri srmt.Resm dil Trke ve Yunanca olacakt. Ayrca, zellikle Samsun, Trabzon, Batum, Giresun ve dier yerlerde Pontus derneklerine bilgi verilmesini ve Amerikan Heyeti ile iliki kurulmasn da nermiti. Londra'da yaplacak konferans nedeni ile, Trabzon ve havalisi Rumlar ve Ermenileri, Trabzon'da muhtralar dzenlemekteydiler. Rumlar adna, Trabzon'daki dinsel lider Peruderumus, 15 ubat 1921'de, hi bir ekilde Trabzon'un Ermenilere verilmesini istemediklerini ve Trklerle beraber yaayacaklarn aklayan be maddelik bir muhtra yaynlamt. Bu arada Pontus Cemiyeti'nin mensuplar da tutuklanmaya balamt291. Trabzon'daki Pontuscular byle dnyorlard, ancak, Yunan Hkmeti, zellikle 1919'da byle dnmyordu. Esasen, btn bu cemiyetlerin rgtlenmesini, onlarn cesaretlenmesini salayan da yunan Hkmeti idi. Yunan D leri Bakan Politis, Londra Bykeliliine 17 Aralk 1919 'da gnderdii yazda, Pontuscularn isteklerini, bamsz bir Pontus Devleti kurmak iin Trkiye'den olabildiince byk toprak koparmak, Yunanistan'dan gnlller tayarak Pontus Ordusu kurmak olarak bildirmekteydi292. Pontus Rum Kurulu adna, on kiilik bir heyetin Batum'dan Moskova'ya giderek, Lenin ile bulutuklarna dair sylentiler vardr. 14 Mart 1921'de, D leri Bakan Ahmet Muhsin, bu durumun incelenmesi iin Genelkurmay Bakanlna ifreli bir tel ekmiti. Bu sralarda, Harbort Bakanlnda Amerikan Heyeti'nin, Ermenilerin yaad ileri srlen yerlerde inceleme yapmak amac ile stanbul'a gelmesi bekleniyordu.
290 291

zel, Milli Mcadele'de Trabzon, Ankara 1991, s.234. Veysel Usta, - Mesut apa,: Milli Mcadele'de Trabzon Vilyetiyle Yazmalar, Trabzon 1995, s 66-68. 292 Dimitri Kitsikis: Yunan Propogandas ( eviren: Hakk Devrim), stanbul 1974, s 232.

108

General Harbort Bakanlndaki heyetin, gezi srasnda Pontus blgesine de giderek olaylar ve yresel durumu inceleyip, getirecei byk devletlerin askerleri ile yresel dzen ve gvenlii salayaca ileri srlyordu. Hrisantos, az nceki nerilerini ieren mektubu, Giresun Mutasarrflna da yollamt. Giresun Mutasarrfl'nn, 16 Mart 1921 tarihli ifreli teli, 15 Mart 1921 tarihli ifreye ek olarak, ve Hrisantos'un 20 Austos 1920 tarihli Paris kl bu mektubun aynen evirisi ve bunlar 22 Mart 1921 tarihli Vehbi Cevat'n ifreli telinde aynen yer almt293. Trkiye Byk Millet Meclisi aldktan sonra , grld zere, Pontuscular kontrol altna alnm, zararl hareketlere girienler tutuklanm, bu akm nemini kaybetmitir. Hrisantos'un mektuplarnn ele geirilmesi ile gerek niyeti ortaya km, Venizelos'un dne orantl olarak Hrisantos'un da nemi kalmamtr. 1921'de Trk Ordusu'nun baarlar zerine, Trkiye'deki Rumlar fikir deitirmeye balamlardr. Osmanl Devleti'nin byk bir ho grs altnda mutlu yaayan Rumlar, Ulusal Bamszlk Sava srasnda kiliseleri, hasta-hneleri silah yuvas haline getirerek, iyi niyeti ktye kullanmlar, ama , bu hatalarn daha sonra anlamlar ya da anlam grnmlerdir.

KUVA-YI MLLYE'YE KARI OLAN CEMYETLER Aznlklarn kurduu derneklerin dnda, Kuv-y Milliye ve mdafaa-i hukk cemiyetlerin aleyhtar, padiah yanls cemiyetler de vard. Bunlarn bir ksm ngiltere'den destek ve para yardm grmekteydi. Damat Ferit Paa, leri ali Kemal gibi devlet grevlileri ve baz grevliler de Kuv-y Milliye'ye kar olup, ngiltere'ye balydlar. Bunlardan nce Hrriyet ve tilf Frkasn inceleyelim: Hrriyet ve tilf Frkas lk kez , 21 Kasm 1911'de kurulan ve bir sene sekiz ay altktan sonra kapatlan ve 10 Ocak 1919'da siyasi hayata yeniden balayp, 22 Ocak'ta bir beyan-nme yaymlayan bir dernek olarak bilinmektedir. 10

ATASE: Atatrk Arivi, Dosya 335/6-1, Klasr 4, Fihrist 41. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, ankara 1976, say 74-79, 11, belge 276-278. Sertolu,: a.g. m., Karabekir, a.g.e., s 2931.

293

109

Ocak'ta resm olarak kurulmas ve ynetim kurulunun tesbitinden294 birka ay nce gazetelerde, zellikle Alemdar'da Cemiyet'in lmedii, eitli yerlerde yeniden belerinin alma giriimine bulunduu yolunda haberler kmaktayd. Cemiyetin Bakan Nuri Paa idi. Frka, Hkmet taraftar, ngiliz yanls, mdafaa-i hukk ve Kuv-y Milliye aleyhtar idi. Bu yzden frkann nde gelenleri Ulusal Bamszlk Sava sonunda yurt dna kaacak, bazlar da Trk Hkmeti tarafndan yurt dna kartlacaktr. Ulusculuu ret eden Hrriyet ve tilf Frkas, zmir'in igline kar byk bir tepki gstermitir. rnein, 17 Mays 1919'da, kendi genel merkezinde yapt toplantda, dier frkalarla Sulh ve Selamet, Milli Ahrar, Demokrat Sosyalist, Osmanl Demokrat, Trabzon Mdafaa-i Milliye, zmir Redd-i lhak, Trakya ile Adana delegeleri-tilf Devletleri iin ortak bir muhtra hazrlam ve bunu tilf Devletlerine gndermilerdi. Hrriyet ve tilf Frkasnn, 8 Ocak 1919'da be kurulmas ile ilgili talimt-nmesini yaynladn ve daha nce kurulmu olan Sulh ve Selamet Cemiyeti ile birleme haberinin gereklemediini duyurduunu bilmekteyiz. 14 Ocak 1919'da, genel toplantsn yapan cemiyet, bu toplantda, Hkmet'in hangi frkaya dayandnn sorulmas, kendilerine dayanmyorsa , Hkmete yardm edilmemesi kararn almt295. 15 Ocak 1919'da, Hrriyet ve tilf Frkas'nn yneticilerinden olan Mustafa Sabri, Damat Ferit ve arkadalar, Sadrazam Tevfik Paa 'y (Babakan) ziyaret ettiler ve Hkmet'in hangi frkaya dayanarak alacan sordular. Tevfik Paa Merutiyet idaresinin, mlk ve milletin kefili olan Hrriyet ve tilf Frkasna dayanarak i grecekleri yolunda cevap verince, frkann genel merkezi Hkmeti desteklemeye karar verdi296. Ancak, Hkmet, frkay destekleme karar almasa dahi, bir gn nce, frka Hkmeti muhakkak surette destekleme kararn almt. Hrriyet ve tilf Frkas mensuplar, ttihat ve Terakki Frkasna dman idiler. ttihat ve Terakk resmen ve hukken dalnca, bunlarn
294

Sabah ( stanbul). 11 Knn-i sn 1335, Alemdar ( stanbul): 11 Knn-i sn 1335,. Tark Mmtaz Gztepe,: Osmanoullann Son Padiah Vahidettin Mtareke Gayyasnda, stanbul 1969, s 97, Bezmi Nusret Kaygusuz,: Bir Roman Gibi, zmir 1955, s 147, a.g.e.,s 447, Akin, Sina: a.g.e, s. 181. 295 ATASE, stikll Arivi, Klasr 40, Dosya 158, Fihrist 13/4-5-6. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 12, belge 306. 296 Sarhan, I., a.g.e. S 95-96.

110

yelerini tamamen yok etmek iin almalara girdiler. Ancak, bunlar, ttihat ve Terakk Frkas'nn ktlklerine katlmam olanlara gvenmenin gerektiini de sylemekteydiler. Hrriyet ve tilf Frkas, Kuv-y Milliye aleyhinde olduu gibi, Osmanllk prensiplerine bal ve batllamaya kar idi. Frka, bnyesinde Damat Ferit, Gmilcineli smail, Albay Sadk Bey, Konyal eyh Zeynelabidin, Hoca Mustafa Sabri Efendi, Seyyid Abdlkadir, Said Molla gibi nl kiileri bulundurmaktayd. Bunlardan Zeynelabidin, Bozkr ve Konya isyanlarn yrten ahst. Seyyid Abdlkadir, Krdistan Teal Cemiyeti'nin bakanyd. Said Molla ise, ngiliz Muhipler Cemiyeti'nin bakanyd. Frka'nn Trkiye'nin her yerinde beleri vard. Frka'nn programn baz gazeteler de desteklemekteydi ttihat ve Terakki ile mdafaa-i hukka dman olan ve stanbul dnda da rgtlenen Hrriyet ve tilf Frkas, ngilizler ile ortaklaa alm, mdafaa-i hukk aleyhinde propogandalar yapmt297. Hrriyet ve tilf Frkas, 1919 Ocann ortalarnda, Hkmeti destekleme kararnn yeniden gzden geirileceini beyan etti. 22 Ocak 1919'da ise bildiri ile yeniden siyasi hayata atldn hatrlatarak, ttihatlar sulad. Yeni hkmeti destekleyecek kadar gl olduunu, basn zgrlnn geri verilmesini istedi. Hkmeti uyuuklukla sulad. 3 ubat 1919'da bir beyn-nmesi yaynland .Bunda gene, her zaman olduu gibi, ttihat ve Terakki'ye atlmakta, mallarnn zaptedilmesi istenilmekteydi298. Hrriyet ve tilf Frkas'nn Konya'daki besi'nin 1919 Oca sonlarnda ald tahmin ediliyor . Bakan Dervi Bekir-zde Mehmet Efendi'dir. 7 ubat 1919'da yaplan toplantda bakanla Cemili Ahmet Hoca Efendi seilmitir. Cemiyet Konya'nn kazalarnda da beler amak istedi ise de, baarl olamad, yalnzca Sille ve Bozkr'da aabildi . Sille Belediye Bakan da frkann yesi idi299. Alemdar Gazetesi, Frkann srekl szcln yapmakta, 25 ubat'ta Gmilcineli smail'in, eski Ktahya Milletvekili Ferit Bey'in srgnden dndn duyurmakta idi.. Frka devaml ngiltere ile temas halindedir. Bunu 27 ubat 1919 tarihi ngiliz Askeri Ataesi General Deedes'in raporunda da grmekteyiz. Raporda Hrriyet ve tilf Frkas'nn, ngiltere Elilii'nin desteini salamak amac ile bir ok giriimde
297 298

Akin, : a.g.e., s 180-182, Selek,: a.g.e., s 97-98. Sarhan,: a.g. e. , c I, s 105, Tasvir-i Efkr ( stanbul ), Pazartesi, say 2641. 299 Ahmet Avanos,: Milli Mcadele'de Konya, Ankara 1998, s 59-60.

111

bulunduu, mevcut Hkmet' in Ermeni krm ve Rum srgnlerinden sorumlu olanlar cezalandramayacan, bunu ancak kendi frkalarnn iktidara geldiinde yapabileceini ifade ettiini belirtmekte, buna cevap olarak da, enerjik davranacak bir hkmeti tercih edeceklerini syledikleri yer ald300. Frka ile Hkmet arasnda ekime srp gitmitir. Bu Tevfik Paa'dan sonra, izzet Paa zamannda da srmtr. 25 Haziran 1919'da, Damat Ferit'in iki gn nce yaymlanan demecinde, Fransz yanls olduklarn sylemesi zerine Hrriyet ve tilf Frkas'nn Genel Merkezi olaan st bir toplant yaparak, bir bildiri yaynlamtr. Bildiri'de Frka'nn Hkmetle hi bir ilikinin kalmad aklanmtr. Frka'nnn lideri Sadk Bey, Hkmet'in sz verdii halde, memurlar arasnda temizlik yapmadn gereke gstererek zaten 20 Haziran'da Hkmet'ten ayrlmt301. Frka ile Hkmet arasndaki anlamazlk, frka yesi olan Damat Ferit'in Babakan olmasna karn gene de devam etti. Cemiyet yeleri arasnda anlamazlklar Haziran ve Temmuz aynda iyice ortaya kmtr. Refik Halid, sadk Bey'in yannda ve Hkmete kardr. Sadk Bey ile Mustafa Sabri byk bir tartmaya girmilerdir . Mustafa Sabri'nin sert klarna , 3 Temmuz 1919'ta , Sadk Bey verdii cevapta, Mustafa Sabri, iktidara gemek iin Hrriyet ve tilf basamak yapt. Fransa Babakan Clmenceau, bar grmesi iin gittii Paris'te Damat Ferit'e, stanbul yolunu gsterince, O'nun Babakan yardmclndan istifa edeceini sanmtm. Ayn 'a ye yaplmad iin istifa etmitir. Ben bu ekilde Ayn'a bile karym. demekteydi302. Damat Ferit Paa, Paris'te hibir sonu alamam, stelik Osmanl Devleti savan sorumlusu olarak gsterilerek sulu bulunmutur. stanbul'a dndkten ksa bir sre sonra, iktidara kar olan hcumlarn azalmas iin 20 Temmuz'da Babakanlk'tan istifa ederek, 19 Mays'ta kurduu, ikinci Hkmeti datp, nc hkmetini kurdu. Hrriyet tilf Frkas'ndan kopan Mustafa Sabri Efendi, kabinedeki yerini korudu. Artk , Hrriyet ve tilf Frkas'ndan da uzaklaan yeni Hkmet ngilizlere ve Saray'a olan balln, Anadolu'daki direni hareketine kar olan tutumunu daha da
300 301

Akin: a. g. e. s 185. Bill imir,: ngiliz Belgelerinde Atatrk, c II, Ankara 1975, s 67. Sarhan, : c.I.,a g.e. s.345. 302 Sarhan: c. I, a. g. e., 362-363.

112

sertletirdi303. Ancak, yeni kabinede millette ve frkalarda bir memnunluk yaratmad. Bu arada , Mustafa Kemal, yaplm olan Erzurum Kongresinin Hibir partiye bal olmadn, particiliin zerinde ve milli iradeye taraftar olduunu, 3 Austos 1919'da, Ali Fuat Paa vastasyla, Hrriyet ve tilf Frkas'na, Amerikan temsilciliine, tarafsz kiilere aka bildirilmesini istedi304. Hrriyet ve tilf Frkas iersindeki anlamazlklar srp gitmektedir. Frka hem kendi iinde, hem de Hkmete kar tutarsz bir durumdadr.. Alemdar Gazetesi bile , Hrriyet ve tilf'n yayn organln yapmaktan vazgemek durumuna gelmitir. Ama, Frka Kuv-y Milliye'ye kar hcumlarnda, padiah ile birlikte hareket etmei yelemektedir. rnein, padiahn bu konudaki 20 Eyll tarihli bildirisini destekleme karar alm ve, Asker Nigehban Cemiyeti ile birlikte padiaha sunduklar bildiride, Kuv-y Milliyeyi hedef almtr305. Bu arada, 25 Eyll'de Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyyet Cemiyeti, Hrriyet ve tilf Frkasna katlmtr ki, bunu daha sonra greceiz. Seim hazrlklar balamt. Ama, Hrriyet ve tilf Frkas , seim konusunda kararszd. Seimlere girip, girmeme konusu tartlmaktayd. Anadolu'dan ve oradaki gelimelerden rahatszd. Anadolu'daki harekete kar Hkmetin tavrndan dolay endie duymaktayd. 26 Eyll 1919'da, Hkmete bir muhtra vererek, Anadolu'da seimlerin kolordu kumandanlarnn ve onlar tarafndan kurulan etelerin basks altnda bulunduunu ileri srerek Hkmetin dikkatini ekti ve tedbir alnmasn istedi306. 10 Ekim 1919'da, Hrriyet ve tilf Frkas adna Sadk Bey, Hkmet'e verdii dilekede, Kuvy Milliye delegeleri adn kullanan maskeli ittihatlarn seimler konusunda baskda bulunduklarn iddia ediyordu. Hkmet'i onlarla uyutuu iin (Amasya grmeleri iin anlama zemini) eletirmekteydi. Hkmetin seim zgrln salayamayacan, bu yzden seimlere katlmayacan bildirdi307. 27 Ekim'de ise, Hrriyet ve tilf Frkas Genel Merkezi, seimler konusunu grmek iin yeniden toplanm, Hkmete yeni bir muhtra vererek, Anadolu'daki Kuv-y Milliye'nin hareketine engel olunmasn
Sarhan, c.I. a.g.e, s 390. Utkan Kocatrk,: Atatrk'n Toplanmam Telgraflar, Ankara 1972, s 9.; Cebesoy, a.g.e., s. 139. 305 Sarhan, c II, a.g.e., s 126. 306 Gkbilgin, a.g.e., s 307. 307 Tasvir-i Efkr (stanbul): 17 Ekim 1919, Cuma, say 3873. Belgelerle Trk Tarihi dergisi, stanbul 1972, say 60, s 4.
304 303

113

istemeye karar vermiti. Verilecek muhtrada Kuv-y Milliye'nin seimlere mdahale ettiini ispata ynelik bir de ek bilgi bulunmaktayd308 17 Ekim tarihli haberlerde, frkann beyn-nmesine, Hkmet'in hala cevap vermedii, bu yzden frkann nasl hareket edeceinin bilinmedii, dier partilere haber vermeden Hkmet'e bavurulmasnn dier partileri rahatsz ettii yer almaktayd. Mustafa Kemal de Hrriyet ve tilf'n Anadolu'daki almalarn dikkatle incelenmektedir. 18 Ekim 1919'daki Heyet-i Temsiliye kararlarna baktmzda, Hrriyet ve tilf'n almalarnn nasl incelendii ve tedbirler alnd grlmektedir. Kararlarda, ngilizlerle birlikte tekilt yapmak iin Anadolu'nun eitli yerlerine gnderilen yetmi be Hrriyet ve tilaf hakknda Kolordu kumandanlarnn dikkati ekilmi, anakkale Mstahkem Mevki Komutan evket Bey'e, stanbul'da gizlice almann uygun olduu yolunda direktif verilmiti309. Hrriyet ve tilf'n ve Milli Kongre Bakan Esat Paa'nn iddia ettii gibi, mdafaa-i hukk seimlere karmyordu. Ama, Hrriyet ve tilf Frkas, Anadolu'daki harekete kar dmanca ald tavrlar yznden Anadolu'dan korkmaktayd. 5 Kasm 1919'da Mustafa Kemal, Cemal Paa'nn 4/5 Kasm 1919'daki teline verdii cevapta, seimlere karlmadn, Hristiyanlarn seimleri boykot ettiini, Hrriyet ve tilf'n seimlere katldn, ama, milletten oy alamayacandan korktuunu ifade etmekteydi310. Bu arada bu Cemiyetin ve Asker Nigehban'n almalar da dikkatle incelenmekte, bu konuda gerekli ilemlerin yaplmas iin komutanlar uyarlmakta idi. rnein, Mustafa Kemal, Birinci Kolordu Kumandan Cafer Tayyar Paa'ya, Trakya'da Hrriyet ve tilf ile Asker Nigehban cemiyetleri hakknda tedbirler alnmasn bildirmiti311. Hrriyet ve tilf Frkas, seimlere katlmama karar almt. Gereke olarak, Anadolu'daki milli hareketi gsteriyor, bu hareketi bir ete hareketi olarak yorumluyordu. Seimler balamt . Hrriyet ve tilf Frkas Bakan Albay Sadk Bey, Partisinin Anadolu belerinden bazlarnn seimlere katld yolundaki haberleri
308 309

Sarhan,: c.II, s 195. Baykal,: Heyet-i Temsiliye, Ankara 1974, s 22-23, Nutuk, c. III, ( Vesikalar), Vesika 286. 310 Nutuk, c III, Vesikalar, Vesika 189, Baykal, Bekir Stk: a. g.e. S 46. 311 Nutuk, c.III, Vesikalar, Vesika 292.

114

yalanlad. Bu tekzib, 9 Kasm'da Alemdar'da yaynlandna gre, 8 Kasm'da gazeteye verilmi olmaldr. Sadk Bey, bu bildirisinde, Her tarafa katlmadmz bildirdik. Anadolu'daki belerimizi kapattlar. Milli hareket, seimlere katlmas iin halka iddet kullanyormu. Katlan belerimiz varsa zor ve iddetle katlmtr demekteydi312. Seimlere katlmak iin kimse zorla milletvekili aday olmayacana gre, baz Hrriyet ve tilafclar kendilerine gvendiklerinden seime katlmlardr. Hrriyet ve tilf'n Bakan Sadk Bey, Kuv-y Milliye hakkndaki sulamalarna devam etmektedir. Nitekim 10 Kasm'da, Babakanla sunduu yeni dilekesinde, Anadolu hareketini yeniden ittihatlkla sulamtr. Sadk Bey, Kuv-y Milliye'nin seimlere mdahale ettiini, partisinin seimlere kesin olarak katlmayacan, Anadolu'ya bir inceleme kurulunu gndermek istediklerini belirtti313. Sivas'taki Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti de, seimlerin demokratik bir ekilde yaplmasn istiyor, Hrriyet ve tilf'n kendi milletvekillerini istifaya armasn demokrasi adna uygun bir hareket olarak grmyordu. 8 Ocak 1920'de, Sivas Kadnlar Anadolu Mdafaa-i Vatan Cemiyeti, Osmanl Matbuat Cemiyetine gnderdii telgrafta, Hrriyet ve tilf' Frkas Genel Merkezi'nin, frkaya mensup mebuslar istifaya armasn iddetle knad. Bunun, Meclis'in almasn nlemeye ynelik bir hareket olduunu belirtti. Ayrca, stanbul'daki gazetelerin birlik-btnlk iinde almalar gerektii halde, yurtseverleri ittihat, itilf diye sulamalarnn doru olmadn, birka alak ittihatnn, milleti lekeleyemeceini, Anadolu kadnlarnn stanbul'un zengin kadnlar gibi tuvaletler yapp, otomobillerde gezmediini, toprakla uratn, kz yerine ancak saban bulabildiini, sz geen gazeteler bu tr yaynlarn srdrrlerse okunmayacaklarn ve Anadolu'ya sokulmayacaklarn bildirdi314. Hkmet ileri gelenleri de, Hrriyet ve tilf'n tersine, artk milli harekete yava yava inanmaya balamlard. 30 Mart 1919'da, leri Bakan Hzm Bey, Hrriyet ve tilf Frkas'nn srekli olarak Kuv-y Milliye hakkndaki ikyetleri zerine, Padiah'n bu konu ile ilgili sorularna verdii cevapta, Kuv-y Milliye'den
312 313

Sarhan, c.II, s.218. Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul 1972, say 60, s.4. 314 Bekir Stk Baykal,: Milli Mcadele'de Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti, Ankara 1986, s.26.

115

baka kurtarc bir kuvvet olmadn, Ferit Paa iktidara gelirse, hkmnn skdar'dan sonraki yerlerde gemeyeceini, gizli yollarla Kuv-y Milliye'nin desteklenmesi gerektiini syledi315. Hrriyet ve tilf Frkas, Anadolu tarafndan da tasvip grmyordu. 57. Frka Komutan Albay efik (Aker), ok nceleri, Hrriyet ve tilf Frkas mensuplar iin Milli Mcadele urunda, vatan fedakrlktan kananlar, ou zengin ve ticaretle uraanlar, baz Hrriyet ve tilf mensuplar, icr kuvvetinin ve hkmet nfzunun milli ellere gemesini hazmedemeyen hkmet ileri gelenleri diye bir tantm yapmaktadr316. 10 Ekim 1919'da , Hrriyet ve tilf Frkas ile ilgili olarak lhami imzas ile ekilen telde, bu frka mensuplarnn vatan namusu iin alanlar hainane bir nazarla tahkr ettikleri aklanmakta ve her trl frldak evirerek, slmn siyas hayatn ayaklar altna almak isteyen bu gibi zevt emin olsunlar ki inyet-i hakka istinaden Anadolu'nun kalb-i pakndan doan bir tecelliyt- maneviyat- tesirt- kutsiyenin kendilerini ezecei ve bunlar protesto etmekte ve milli haklarnn korunaca iin, kendilerini protesto eder ve hakk- millimizin her trl taarruz ve tahkrden masniyeti esbbnn aklanyordu317. Hrriyet ve tilf Frkas , Hkmeti desteklemeye devam etmitir. Ancak, seimlere de resmen girmemitir. Seimlerde Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey, milletvekili seilmitir. Ancak, Mustafa Kemal, 7 Ocak 1919'da Sivas Merkez Heyeti'ne gnderdii telgrafta belirttii zere milletin arasndan ayrlmam ve stanbul'a gitmeme karar almtr318. ngilizler bu Cemiyete , Cemiyet-i Ahmediye'ye yaptklar gibi para yardmnda bulunmulardr. Bu yardmlar, 20 Kolordu Kumandan Vekili Mahmut'un, 29 ubat - 2 Mart 1920 arasnda kumandanlklara gnderdii ifreli tellerde de gze arpmaktadr. Buna gre, stanbul'da Hrriyet ve tilfa, Said Molla'ya ve Pehlivan Kadri'ye, ngilizler byk paralar vermitir. Tekilt ynetimi konusunda Hrriyet ve tilf Frkas ile Nigehbanclar arasnda anlamazlk mevcuttur. Hrriyet ve tilf Frkas
315 316

Ebubekir Hzm Tepeyran,: Belgelerle Kurtulu Sava Anlar, stanbul 1982, s. 42. Ycel zkaya,: stikll Savanda Trk Halknn Kuv-y Milliye'ye ve Milli Ordu'ya Katklar, Ankara 1984, II. Harp Tarihi Semineri, s 240. Fazla bilgi iin bak: Aker, Mehmet efik: stanbul Harbinde 57. Tmen ve Aydn Mill Cidli, c.I, Ankara 1937. 317 ATASE, stikll Arivi, Klasr 86, Dosya 144/318, Fihrist 85. 318 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 2006, ( Bugnk Dille) s.165.

116

paray saladndan dolay tekilta sahip olmak istiyor, Nigehbanclar da, kendi subaylar ile madd fedakrlk yaptklarndan btn tekilta hakim olmak istemektedirler319. Heyet-i Temsiliye adna Mustafa Kemal, 19 Mart 1920'de, Erzurum Vilyeti'ne ektii telde, Hrriyet ve tilf' Frkas'nn, 17 Mart 1920'de Sadk Bey'in bakanlnda topland, altm ngiliz Liras karlnda insan topladn belirtmiti . Hrriyet ve tilf Frkas iinde mutedil (lml) ve mfrit (ar) yeler arasnda uurum vard. Mutediller Yunanllara kar koyma taraftardr. Mfritler, Ankara'nn yenilgisi ile zaten Yunanistan'n zafer kazanacana inanmaktadrlar. Mfritler arasnda da iki farkl dnce hkimdi. Bir ksm Ankara'nn kn hzlandrmak iin Anadolu iinde isyanlar hazrlanmasn, dierleri, Anadolu sorununun zmnden sonra propoganda ile kamu oyunu kazanarak, ngiliz siyaseti yararna bir yol izlemeyi amalyordu.320 1920 Austos'undan balayarak gelien Hrriyet ve tilf Frkas'nn birleme giriimleri olumsuz olmutur. Hrriyet ve tilf Frkas, 1921 balarnda bir taraftan Anadolu'ya adam gndererek karklklar karmay amalarken, dier taraftan da Damat Ferit ya da Sadk Bey Kabinesini i bana getirerek, ngilizlerle i birlii yapp, ttihat Kuv-y Milliyecileri ortadan kaldrmay hedeflemiti. Ancak, Harbiye Nazr, Osmanl Hrriyet ve tilf Frkas'na subaylarn girmesini engellemek iin almalar yapmtr. Sekizinci Ordu Komutanlna, 9 Ekim 1920'de yollanan ifreli telde, subaylarn siyaset yapmamalarnn gerektii aklanm ve kimlerin bu frkaya girmek iin bavurduklarnn ve kimlerin girmi olduklarnn ortaya karlmas emir olunmutur321. Frka, milli hareket aleyhtar idi.Hrriyet ve tilf da setii yanl yolun cezasn, 1922'de zafer kesinleince anlayacak ve yeleri yurt dna kamaya balayacaktr. Muted Hrriyet ve tilf Frkas: Hrriyet ve tilf Frkas'ndan kopmalar balamt. Gazeteler, Haziran aynda Mutedil Hrriyet ve tilf Frkas'ndan sz etmeye balamlard. Ancak, Frkann resm olarak kuruluu 6 Temmuz 1920' de gerekleecektir. Hrriyet ve tilf Frkas'ndan ayrlanlar bu frkay
319 320

Arsan, : a.g.e., c.IV, s. 224-225. Arsan, : a.g.e. c.IV, s. 263-264 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, bugnk Dil, s. 281. 321 ATASE: stikll Arivi, Dosya 198, Klasr 511, Fihrist 9. ukurova, a.g.e.,s. 128-130

117

kurmulardr. Sadk Bey'in bakanln ikyet edenlerin oluturduu frkann ismi gene Hrriyet ve tilfdr, ama, bana Mutedil (yani lml, sert olmayan) kelimesi konulmutur. Merkez Ynetim Kurulu Mustafa Sabri Efendi, erif Sadeddin Paa, Mahmut Paa, Zeynelabidin Efendi, Rza Tevfik Bey, Ceml Bey, Mehmet Ali Bey, Mustafa Natk Paa, Fuat Paa, Konya eski Valisi Ali Rza, Ankara eski Valisi Muhittin Paa, Selim Paa, Refik Halit Bey, eyh Recep'ten oluuyordu322. yelerin hepsi eski frkann mensubu idiler. Ankara ve Konyann eski valileri, ngiliz Muhipleri Cemiyetinin taraftar ve Kuv-y Milliye taraftar idiler. eyh Recep, Sivas'da olay yaratan kii idi. Dierleri de ayn dncenin mensuplar idiler. Alemdar Gazetesi, yeni frkann yayn organ olarak almaya ve Hrriyettilf Frkas'n zaman zaman ktlemeye balad. Paris'te yaplan grmelerde, Osmanl Devleti sava sulusu olarak grlm ve bar iin ok ar artlar ileri srlmt. 19 Temmuz 1920'de Mutedil Hrriyet ve tilf Frkas ile Hrriyet ve tilf ayr ayr toplanarak bar antlamasn grtler. Hrriyet ve tilf Frkas lideri Sadk Bey, Journal D'Orient adl Fransz Gazetesine verdii demete artlar ne kadar ar olursa olsun frkamz imza edilmesi kanaatindedir demitir323. Hkmet de ayn ekilde dnmektedir. Her iki taraf ne olursa olsun koltuklarn terk etmek dncesinde deildir . Daha sonra , ki frka zaman zaman birleme arzusunu gstermiler, ama, bunu gerekletirememilerdir. 19 Austos 1919'da Hrriyet ve tilf ile Mutedil Hrriyet tilf Frkas yneticileri arasnda bir uzlama toplants yaplmt. ki frka da durumu daha sonra ayr ayr tartacaklardr. Her iki frkann yneticileri, frkalarn birletirilmesi kararn ald. Sadk Bey'in Hrriyet ve tilf Frkas bakanlndan alnmasna , merkez olarak yeni bir yer seilmesine, frkann ilk ad olan Hrriyet ve tilf adnn korunmasna ilikin kararlar iki frkann merkez belerine gtrlecek, ancak, 22 Agustos 'ta yaplan grmelerde birleme mmkn olamayacaktr324. Her iki frka 30 Eyll 1920'de uzlamak iin bir araya gelecekti. Ancak, Hrriyet ve tilf Frkas toplantya katlmad. Bunun zerine kendi aralarnda toplanan Mutedil Hrriyet ve tilf Frkas mensuplar, Mutedil szcnn kaldrlmasna, ancak, frkann esas olarak
322 323

Himmetolu, a.g.e., c II, s. 53. Sarhan,c III,a.g. e., s. 133. 324 Himmetolu: a.g.e., s 53-54, Sarhan,: a.g.e., c. III s. 181,184.

118

kalmasna, Vasfi Hoca ile Seyfettin Bey'in de alnd tek bir Merkez-i Ummi olmasn karara baladlar325. Bylece birbiri ile mcadele eden iki frka ortaya km oldu . Bu frkann sonu da , 1922 'deki milli ordunun baars sonucu ayn oldu, nemli yeleri yurt dna kamak zorunda kald. Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyye Cemiyeti Ulusal Bamszlk Savanda zararl cemiyetler arasnda nitelendirilen bu cemiyet, 1919 Ocanda stanbul'da atr-zde Hasan Hicabi ve alt kii tarafndan kurulmutur. Merkezi aalolu'ndadr. Cemiyet, Padiah'a bal kalm, blge halknn haklarn korumay amalam, kurulduundan sonra dou Karadeniz blgesinde hzla genilemi, Rize ve Of'ta beler amtr. Ancak, Cemiyet, Hrriyet ve tilf Frkas dorultusunda hareket etmi ve Kuv-y Milliye'ye kar kmtr. Cemiyet'in nizm-nmesi yedi maddedir. Program incelendiinde, ynetimde adem-i merkeziyeti (yresel ve blgesel ynetim), saltanata bal ve ittihatla kar olduu gze arpmaktadr. Programda, ayrca, anayasa, nisbi seim ve aznlklarn hukku konularna da yer verilmitir . Program, 25 Ocak 1919'da Sz Gazetesinde de yaynlanmtr. Dou Anadolu'nun Hrriyet ve tilfc kesimi, merkezi stanbul'da ve beleri Trabzon, Rize, Of'ta bulunan Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyyet Cemiyeti adna almalarda bulunmaktayd. Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyyet Cemiyeti , ttihat ve Terakki'ye ar hcumlarda bulunmakta, programnn ikinci maddesine gre, adem- i merkeziyyet istemektedir Trabzon'da ttihat Faaliyet adl 10 ubat 1919'da Sz Gazetesinde kan yazda bu aka grlmektedir. Ayn yazda, ttihat ve Terakki'nin delegesi olan Hilmi Bey'in Trabzon'da iki ay alp, hkmetin ileri gelenleri ile sk fk grtkten sonra, Erzurum'a gitmesi eletirilmekte, Hkmet'in bu memurlar grevden almadna kzmaktadr326. Cemiyet, Paris Bar Konferans balamadan blge halknn da isteklerini dile getiren, yrenin geleceini ilgilendiren konularda 21 Mart'ta bir beyanat vermi, bu da 22 Mart'ta yine Sz Gazetesi'nde ve kdam'da yaynlanmtr327. Trabzon ve havalisi halk ancak idar adem-i merkeziyyet
325 326

Tunaya: a.g.e., c.II, s. 274. Sarkaya,: a.g.e. ,s 109, ek 13, s. 228-229. 327 Makbule Sarkaya,: Milli Mcadele'de Rize, Ankara 2004, s. 106-107.

119

istiyor balkl beyn-nmede Trabzon ve evresindeki iki milyonu akn nfusun 1.800.000'nn Mslman olduuna , Ermeni ve Rumlarn yaptklar zulmlere yer verilmekte, Osmanl'ya bal muhtar bir idarenin kurulmas istenmekte ve Trabzon Vilyeti ve havlisi var Osmanl vatan ve saltanatndan ayrlmaz ve ayracak bir hak, bir kuvvet de yoktur denilmekyeydi328. Cemiyet, Trabzon ve civarnda, muhtar, ama Osmanl'ya bal bir idare arzu etmektedir. Nitekim , Cemiyet'in yneticilerinin, Trabzon'un yar zgrl konusunda Pontus Gazetesi yneticileri ile anlatklar bile ileri srlmektedir329. Cemiyet'in Rize besi, Batum'da kurulmu olan, Rize ve yresinde Lazlk akm yaratmak isteyen Lazistan Selmet-i Milliye ve Lazistan Tahlsi gibi cemiyetlere kar mcadele vemekteydi. Sz Gazetesi'nde 22 Nisan 1919'da yaynlanan Lazistan'n Mukadderat balkl yazda Cemiyet'in Rize besi bu hususa dikkat ekmekte ve Grc paralaryla vicdanlarn kirleten malm ahslarn yaygaralar burada kahkahalarla ve istihza ile karlanmtr. Bu toprakta byyen bu lkede evlat ve karde gmen ve Padiah'n sanca altnda aslanlar gibi arpan Lazlar (Rize Vilyeti halk) yeni kan bir hkmete kle olmaktansa lm daha erefli grrler ifadeleri yer almaktayd330. 26 Nisan'da da, Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyyet Cemiyeti, Batum'da kurulan cemiyetler ve bunlarn Rize hakkndaki emellerine deinip, bu iki Laz cemiyetinin Lazistan halkyla hibir balarnn olmadn, buna karn yazl ve szl iddialarda bulunduklarn, ancak, her trl iddiann Lazistan halk tarafndan da ret edildiini, blge halknn Osmanl Devleti'ne olan ballklarnn her zaman devam edeceini vurgulayan bir beyn-nme yaynlamtr zmir'in iglinde sessiz kalan, 23 Mays'ta331 stanbul'da aktif olan Cemiyet, 1919 ilkbahararnda blgeye Nazmi Nuri Bey'i gnderdi. Nazmi Nuri Bey'in giriimleri ile Cemiyet'in bir besi de Rize'de faaliyete balad332. Mustafa Kemal, daha nce de sz konusu ettiimiz zere, 1 Haziran 1919'da Trabzon cemiyetleri ile ilgili olarak Trabzon Valisine soru sormu ve bilgi edinmiti. 9 Haziran'da , Trabzon Valisi Mehmet Galip, Trabzon Mdafaa-i
328 329

Sarkaya,: a.g. e., s 100 , ayrca bak ek:9, s. 223-224. Himmetolu: c. II, a.g.e, s 53, Tunaya,a.g.e. , s 456. 330 Sarkaya,: a.g.e s 108-109, bak ek 11 s 225-226 Sarhan, tarih olarak 23 Nisan' vermitir (cI., s 213. Ama, yaz 22 Nisan'da Sz Gazetesinde yaynlandna gre, tarih 21 Nisan olmaldr. 331 Sarkaya,: a.g.e. S 109, ek 12, s 226-228. 332 zel, a.g.e., s 60, Gololu, Erzurum Kongresi, Ankara 1968, s 60.

120

Hukk Cemiyeti'nin yelerini adlarn Mustafa Kemal'e bildirirken, Trabzon Adem-i Merkeziyet'in almalarndan ve bu cemiyetin Of, Rize ve Lazistan'da belerinden de bahsetmiti333. Cemiyet, stanbul Hkmetine ok yatknd. Her ne kadar ngiliz Ykek Komiseri Calthorpe, 1 Austos 1919'da D leri Bakan Curzon'a gnderdii raporda, Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyyet Cemiyeti'ni Hkmet'e muhalif frkalar arasnda olarak gsterse de334, 24 Eyll 1919 tarihli leri Gazetesi, Cemiyet'in Sadrazam Paa'ya Anadolu'daki vatansz eteleri iddetle takbih ederiz dediini kaydettiine gre335, bu doru deildir. Bu Cemiyet batan beri Anadolu'daki harekete kardr. Ancak, stanbul'daki cemiyetlerin zaman zaman Hkmet aleyhine tavr takndklar da bilinmektedir. Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyyet Cemiyeti'nin blgedeki yerini glendirmek ve fikirlerini yaymak iin yapt toplantlara, yalnzca Mslmanlar deil Rumlar da katlyordu. Rumlar da blgede, Osmanl Devletine bal bir Pontus Eyaleti meydana getirmenin dncesi iindeydiler. Cemiyet, Hrriyet ve tilf Frkas ile sk ilikiler iindeydi. Cemiyet'in zmir'in igli karsnda, Hrriyet ve tilf Frkas ile beraber alarak, Trabzon ve evresinde eemenliin korunmas iin alnmas gereken tedbirleri grtn bilmekteyiz336. Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyyet Cemiyeti, 25 Eyll'de, Hrriyet ve tif Frkasna katlm olmaldr. nk, 26 Eyll 1919'daki kdam ve Alemdar gazeteleri, Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyyet Cemiyeti'nin Hrriyet ve tilf Frkas'na katldn duyurmaktadrlar . Bu iki kurulu, Padiah'n taht erevesinde birletiklerini bildiren bir bildiri yaynladlar337 Cemiyet'in Merkez-i Ummisinden yaynlanan, Hrriyet ve tilf Frkas ile birleme kararn gsteren beyn-nmeyi, Hrriyet ve tilf Frkas Merkez-i Ummisi gazetelerde yaynlatmt. Bu kararda, izlenen
Nutuk, c.III, Vesikalar, Vesika 6. Erol Ulubelen,: ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul 1970, s 204. Selahi Sonyel,: a.g.e., c. 1, s. 111. 335 Sarhan, a.g.e., c. II, s.129. 336 Akin,: a.g.e., c I, s 582. Erdeha, a.g.e., s 177. Tunaya,: a. g. e., c II, s.359-363, zel, a.g.e., s. 57-59. 337 Sarkaya,: a.g. e., s. 109,Sarhan, Zeki. c.II, a.g.e. , s.130-131.
334 333

121

siyas amaca ulalmas, Rize'nin de iinde olduu Trabzon Vilyetinde tehlikenin kalkmas, Hrriyet ve tilf Frkas ile hibir anlamazln olmamas, muhaliflerin nlenmesi, vatann kurtarlmas, milletin yceltilmesi iin birlemenin yerinde olduu yer almakta idi338. Bu karar Trk Basnnda olumlu bulunmu, ancak, dou Karadenizlileri memnun etmemitir. Trabzon'dan gelen bir kiinin , 6 Ekim 1919'da, Tasvir-i Efkr'da yaynlanan yazsnda, bu birlemenin Trabzon'da iyi etki brakmad ne srlerek Hrriyet ve tilf Frkas, Trabzon'u elde etmek iin Adem-i Merkeziyyet Cemiyetiyle birlemi ise de maateessf Vilyeti ebediyyen kaybetmitir denilmekteydi339. Cemiyet'in ald bu karardan sonra, birleme resm olarak 28 Eyll'de gereklemitir. Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyyet Cemiyeti'nin bu hareketi, Alemdar Gazetesi'nde de memnunlukla karlanm, ama cemiyet yeleri arasnda ho karlanmam ve daha sonraki tarihlerde esasen Trabzon'da byk bir fonksiyonu olmayan cemiyet kapanmtr340. Krt Teal Cemiyeti : Baz yazarlar Cemiyet'in 17 Aralk 1918'de kurulduunu iddia ederken, bazlar daha sonraki tarihleri vermektedir. u aktr ki, Cemiyet'in faaliyeti hakkndaki bilgi ve belgeler, Ocak bandan itibaren grlmektedir. Krdistan Teal Cemiyeti (Krtleri Yceltme Cemiyeti), Osmanl Devleti'nin en skntl dneminde, Wilson prensiplerinden yararlanarak blc bir ama gtmtr341. ngiltere, sava srasnda bunlardan yararlanmak istemitir. Dou'da karklk karp, ulusal bilinci ilemez klmak iin, Mslman olan bu kiileri devlete kar kkrtmtr. Amerikan Heyeti ile stanbul'da ilikiler kuran bu teekkl, Ulusal Bamszlk Sava aleyhinde giriimlerde de bulunmu, ancak, Anadolu hareketinin baars ve Trkiye Byk Millet
Sarkaya,: a.g.e., s. 111, ek 14 : s.229-230. Sarkaya,: a. g.e., s.109. 340 zel, a.g.e., s.60-62. 341 Tunaya , a.g.e., c II, s.186-229. Tunaya bir ara Cemiyet'in 17 Aralk'ta kurulduunu ifade ederken, Tunaya c. II, s.186), eserinin eski basksnda 1919 Mays'nda kurulduunu tahmin etmektedir, stanbul 1952, s.429, Himmetolu ise Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar c . II'de, s.53'de 19 ubat 1919 tarihini vermektedir. Tunaya, ayrca, 22 Aralk'ta Cemiyet'in Hrriyet ve tilfa yardma karar verdiine deiniyor.
339 338

122

Meclisi'nin kuruluu ile bu ortadan kalkmtr Dernein Bakanln srgnden dnen, daha sonra Dantay Bakanlna kadar ykselmi olan Seyyid Abdlkadir yrtmekte idi. Ynetimde Bedirhan'n oullarndan eski adliye Mfettii Emin Ali, emekli albay M. Ali, polis mdr Halil, Fuat ve Hamdi paalar, Baha- zde kr, Mehmet kr, Mevlana-zde Rifat gibi st dzeylerde grev alm kiiler vard. rgtn Krdistan ve Jin adl gazete ve dergileri mevcuttu . Cemiyet, kendilerinin bulunduklar yrelere Krt kkenli yneticiler ve komutanlarn atanmasn salamak, Sleymaniye'de eyh Mahmut'un kurduu Krt Hkmeti ile iliki kurmak, ngilizlerin desteini srdrmek konularnda almalar yapacakt. Krt Teal Cemiyeti, kendisi iin nemli bulduu Diyarbakr, Bitlis, Silvan, Siveek, Elaz, Dersim ve Malatya'da birer be ya da Krt kulb amt. Hrriyet ve tilf Frkas yneticileri, Ermenistan'a kar koyabilmek iin Krtlere zerklik verilmesini dnyorlard. Hatta, bu amala 1919 Ocak' balarnda Krt Teal Cemiyeti ile bir anlama bile imzalamlard. Said Molla da , bu cemiyet ile ilikiler kurmaktayd342. stanbul 'da Trke ve Krte olarak yaynlanan Krdistan adl Dergisi'nin 7. saysnda Krtlerin istekleri ve Krdistan Teal Cemiyeti'nin Nizm-nmesi de yaynlanmtr. Dergide, yzde doksan nfsu Krt olan Bitlis ve Van'n Ermenilere verilemeyecei ve Krdistan Teal Cemiyeti'nin Siirt besi'nin al Krt Heyeti Bakan erif Paa'nn , Paris'te Wilson'a isteklerini anlattklar sz konusu ediliyor343. Dergi epeydir bir sre ktna gre , Cemiyetin kuruluu iki ay ncesine rastlamaktadr. Devlet ve milletin bamszlnn ve ekseriyetin aznlklara feda edilmesi dncesi, Elaziz ( Cumhuriyet'ten sonra 1937'de Elaz) eraf ve halkn harekete geirmi ve bunlar elli imzal bir telgraf stanbul'a yollamlard. Bir Ermeni Devleti kurulmas dncesi, Ermeniler ile birlikte yaamay kesinlikle kabul etmeyen Krtleri tedirgin ediyordu. Elaziz Krt Kulb, on kiilik bir idare heyeti semiti. Bu kulb kuran Ahmet Bey'in , Krtlk ile bir ilikisi yoksa da, babas Doktor Abdullah Cevdet Bey'e nemli bir makam elde etmeye alt bildirilmekte idi. Diyarbakr'daki 13.
342 343

erafettin Turan,: Trk Devrim Tarihi ( I. Kitap), ankara 1991, s.105-107. Sarhan, c I, a.g.e, s.230.

123

Kolordu Kumandan Cevdet Bey , Harbiye Nezreti'ne , 13 Haziran 1919'da ektii telde, btn bu hususlar anlatrken Maalesef buralarda tekl edilen kulb azalar menfi-i ummiye-i vataniyeden ziyde menfi-i ahsiyeyi izliyorlar demekteydi344. Bundan da anlald zere ahsi karlar n plndadr. Krtlk burada koz olarak kullanlmaktadr. Silvan ve Siverek'teki Krt Teal Kulb devlet tarafndan kapatlm ve bu kapatma karar memnunlukla karlanmt. Silvan erafndan Sadk Bey ile Ali Aa, kolorduya ortaklaa ektikleri telde, yzyllardr Osmanl sayesinde rahat yaayan ve Osmanl Krt Kulb maskesi altnda sadakate uymayan bu dernein kapatlmasndan duyulan sevinci dile getirmilerdi. Bu husus, 13. Kolordu Komutan Cevdet tarafndan, 14 Haziran 1919'da Harbiye Nezaretine duyurulmutu. Genelkurmay Bakanl da , Sadarete (Babakanla), gnderdii raporda , Diyarbakr'da, Krtlk propogandasnn etkisiz braklmas iin tedbirler alnmasn istedi345. ngiltere, Osmanl Devleti'nin paralanmas, gsz dmesi iin elinden geleni yapmaktayd. Bu yzden Krt hareketini de desteklemekteydi. Bu amala Binba Nowil'e de grev vermiti. Diyarbakr'dan 13 Kolordu Kumandan Cevdet Beyin, 30 Mays 1919'da, Harbiye Bakanlna gnderdii raporda, blgede ngiliz Binbas Nowil'in ve Krtlerin yaptklar almalar ve Diyarbakr Valiliinin bunlara engel olmadn, bu hareketlerin nlenmesi iin emir verilmesi yer almaktayd346. ngiltere, Mustafa Kemal'in hareketini Krt kozuyla nlemek istiyordu. Bu yzden de, Nowilin Krt liderleri ile ortak hareket etmesini arzu ediyordu. 10 Haziran 1919'da, ngiliz Yksek Komiseri Calthorpe'tan D leri Bakan Vekili Curzon'a yazlan yazda, Nowil, Krt efleri ile anlamaya varrsa bundan byk yararlar salanacan, Kulbn Bakan Abdlkadir ile Bedirhan'n Krt blgelerine phe uyandrmamak iin Nowil'den ayr gidecekleri yer almaktayd. Yazda, Krtlerin henz Mustafa Kemal'e ba kaldrmadklar, ama Nowil'in bunu salayacandan emin olunduu da belirtilmekteydi347. Ancak, yredekilerin byk ounluu yabanc giriimlere pek iltifat etmiyorlard. 13 Haziran 1919'da Siverek'e
ATASE, stikll Arivi, Dosya 137, Klasr 35, Fihrist 9. ATASE, stikll Arivi, Dosya 137, Klasr 35, Fihrist 1., Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 5, Vesika 106, say 6, Vesika 126. 346 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 6, belge 130. 347 Ulubelen, Erol: a.g.e., s.202.
345 344

124

giden ve ngiliz himyesi altnda bir Krdistan tekilini Krt Kulbne aklayan ngiliz Binba Nowil'e ret cevab verilmi ve Nowil, Haleb'e gitmitir348. ngiltere, Krtlerin Mustafa Kemal'in hareketine kar kacaklar noktasndaki dnceleri yanltr. Mustafa Kemal Paa bu konuda duyarl idi ve gereken tedbirleri almakta idi. Kzm Karabekir'e, 24 Haziran'da gnderdii kapal telde, Nowil'in Viranehir'de Milli Aireti ile grtn, kt propogandalar yaptn, airet bakanlarnn kendisine olumsuz cevaplar verdiini belirtmi ve Krtler iin Krtler kaytsz artsz devletten ve Trk kardelerinden ayrlmayacaklarn bu uurda en son nefeslerine varncaya kadar canlarn vermeye hazr bulunduklarn sylemitir. Ve ad geenin vermek istedii ok miktarda paray kabul etmeyerek namus ve vatanlarn koruma isteklerini gstermilerdir ifadelerini kullanmtr349. Mustafa Kemal , btn cemiyetlerin mdafaa-i hukk ve redd-i ilhak heyetlerine dnmesini arzu ediyordu. Bu amala, Diyarbakr Valiliinin 8 Haziran tarihli yazsna, 15 Haziran'da verdii cevapta, Krt Kulbnn kuruluuna izin verilmeyiini uygun grdn, bunun yerine uzlalarak Diyarbakr ve evresinde mdafaa-i hukk-u milliye ve redd-i ilhk derneklerinin kurulmasn nerdi350. Mustafa Kemal, Paa, 17 Haziran 1919'da, Erzurum'daki 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paaya gnderdii ifreli telde, Krt kulblerinin Birka isiz-gszn ii olduunu mdafaa-i hukk-u milliye cemiyetleri aracl ile faaliyetlerin ynetilmesini iletiyor. Telde, Diyarbakr'daki Krt Kulbnn ngiltere'nin koruyucuu altnda bir Krdistan amac izledii iin kapatld, yeleri hakknda yasal kovuturma yapld belirtilmekte ve Krdistan'n tannm beylerinden aldm bir ok telgraflarla datlan bu Krt Kulbnin hibir Krd temsil etmedii, birka serserinin giriimleri sonucu kurulduu ve vatan ve milletin btnyle bamsz ve zgr yaamas urunda her fedakrl ve bu konuda emirlerimize hazr bulunduklar bildirilmektedir denildikten sonra Trkleri

ATASE, stikll Arivi, Dosya 137, Klasr 35. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 9, belge 213. 349 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 2006 ( Bugnk Dille) Heyet, s. 52. 350 Nutuk, c.III, Vesikalar, Vesika 9.

348

125

z karde olarak tand vurgulanmaktadr351. Osmanl Devleti de Krt sorununu ele almt . 18 Haziran'da Bakanlar Kurulu'nda alnan karara gre, Krt kulblerinin gereksizlii konusunda t verilecek, blgeye gvenilir memurlar gnderilecek, Krt reislerine madalya ve unvanlar verilerek Devlet adna bunlar kazanlacakt. Hkmete gelen raporlara gre, ngiltere , Osmanl Devleti'nden ayrlma konusunda Krtleri kkrtmaktadrlar ki352 bu tamamen dorudur. Vilyet-i sitte'nin (Dou'daki alt vilyetin) Ermenistan olaca yolundaki haberlerin kmas zerine, Elaziz'de Krt kulbleri kurulmu, ancak, kulb yeleri arasnda bir birlik olumamt. Elaziz Krt Kulb Bakan, Dersim erafndan Mustafa Aa, Dersim'e gitmiti. Ancak, bunun da aireti zerinde bir nfzu yoktu. Dersim ve Malatya'da Krt kulb kurulmas yolundaki propogandalar bir ie yaramamtr. 21/22 Haziran 1919'da, 13. Kolordu Vekili Cevdet, Harbiye Nezretine bu bilgileri verirken, Elaziz Krt Kulbne kimsenin ehemmiyet vermediine de dikkat ekmitir353. Acak, 25 Haziran 1919'da, Dersim'de bir Krt Kulb kurulmu, resm alta Trke okunan nutukta, kulbn amacnn slmiyeti ve vatan kurtarmak ve baka bir maksat ve emel beslememek olduu da aklanmtr354. Hkmet, dou blgelerine atamalarda yresel kimlie daha ok nem vermee balamt 10 Temmuz 1919'da, Krt Teal Cemiyeti'nin ileri gelenleri Hkmet temsilcileri ile grtler. ki taraf arasnda Krt zerklii konusunda karlkl sulamalar yapld. Sonuta Krdistan'a bir Krt vali ve Krt memurlar atanmas karar alnd355. ngiltere, Hkmetin aczinden ve blgedeki alkalanmadan faydalanmak iin eitli yollara bavurmaktayd. Ancak bu hareketi yaparken de, nedense , Mustafa Kemal'e kar bir harekete geilmemesini de neriyordu. ngiliz Yksek Komiseri Calthrope, 10 Temmuz'da D leri Bakan Vekili Curzon'a ektii telde Mezopotamya'nn kuzeyinde Krtlere yardm etmemiz, Krtlerle iyi ilikiler kurmamz, ngiltere'nin yararnadr. Buralara Krt ajanlar gnderilmesini stanbul'daki Bedirhanllar ve dier
351 352

Atatrk'n Tamim Telgraf ve Beyannameleri ( bugnk dille) s.40-41. Gkbilgin, a.g.e., c I, 133. Akin: a.g.e., s. 383, Tunaya, a.g.e., c.II, s.193. 353 ATASE, stikll Arivi, Klasr 74, Dosya 278, Fihrist 38/3-4. 354 ATASE, stikll Arivi, Klasr 35, Dosya 137, Fihrist 21. 355 Akin, a.g.e., s 538.

126

Krtlerle grtk. Krt liderleri, Mustafa Kemal hareketinden kayg duyuyorlar ve ngiltere'nin himyesini istiyorlar. Nowil ve Bedirhanllara Mustafa Kemal'e kar hibir harekette bulunulmamasn ihtr ettim diye dncelerini ifade etmekteydi356. Mustafa Kemal'e kar konulmams fikri, her halde Anadolu'yu karlarna almamaktan kaynaklanmaktadr. 21 Temmuz 1919'da, ngiltere yksek komiserlii memurlarndan Hohler, Trkleri zayflatmak iin Krt kartnn oynanmasnn art olduunu, ama Krtlere de gvenilemeyeceinin altn iziyor: Trkleri zayflatmak iin Krtleri harekete geirmek iyi bir plndr. Nowil, Krtlerin peygamberi olmak istiyor. Mezopotamya, imdi bizim olacana gre Nowil'e bir Krt Devleti kurdurup, kuzey dalarn koruyabiliriz. Krtlere fazla gvenilmez357. ngiltere, Krdistan'n gelecei iin sz vermemekte, ama, Krtleri bir maa gibi kullanmaktadr. 31 Temmuz 1919'da Krt Teal Cemiyeti'nin ileri gelenleri, Halep'te Nowil ile bulumak iin yola ktlar. Bir sre nce, Hohler, bunlar arp, konumu, Krdistan'n gelecei konusunda bir vaatte bulunamayacaklarn sylemitir358. Hohler de, Calthrope 'da Krtleri , Trklerden ayrmann nemine daha nce belirttiimiz raporlarda deinmilerdi. Daha nce de belirttiimiz zere D leri Bakan, Hkmete kar olan frkalar sayarken, Krt Tealiyi bu grubun iine sokmutu. 4 Austos 1919'da, Amerikan Eliliinde, Amerikan nceleme Kurulu eitli frka ve cemaatleri dinlemiti. Krt Teal Cemiyeti'nden Baban-zde kr ve Seyyid Abdlkadir, Komisyon'a Trkiye'de drt-be milyon , ran'da milyon Krt olduunu, Karadeniz'e kesinlikle k istedikleri, skerun Limanyla, Dicle-Frat'dan yararlanmalar, Musul'un tamamen Krdistan!a ait olmas konusundaki isteklerini iletmiti359. Mustafa Kemal de, Krtlerin zararl hareketlere girimemesi, yanl yola sapmamalar yolunda kararlar alyordu. 26 Eyll 1919'da , Heyet-i Temsiliye Kurulu, ngiltere hesabna alt ne srlen Arapkir Krdistan Teal Cemiyeti'nin ve benzerlerinin ortadan kaldrlmas iin Elaz

imir, a.g.e., c.2, s.39. Jaeschke Gotthard, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Ankara 1970, c.I, s.50. 357 Ulubelen, Erol: a.g.e., s.203, Akin, Sina: a.g.e, s.536. 358 Akin,: a.g.e., s.539. 359 Sarhan, c.II, a.g.e., s.24.

356

127

Valiliinin dikkatini ekme karar almt360. Krt kulbleri arasnda anlamazlklar olduu gibi,bu kulbler ou kiiler tarafndan da tutulmamaktayd. 17 Ekim 1919'da, Milli aireti Bakan Mahmut, Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'ne ektii telde, ulusal Bamszlk sava'nn yannda olduklarn savunmaktayd361. Harbiye Nazr Erkn- Ummiye Reisi Cevat da ayn hususlar tekrarlamaktayd362. 6-7 Ocak 1920'de, Kzm Karabekir Paa da, Cevat Paa'ya konuyu etraflca aklamakta, Krtlerin Ulusal Bamszlk sava'nn yannda olduunu izah etmekte idi363. Krt Teal Cemiyeti, tilf Devletlerinin yardm olmadan bir ey elde edemeyeceini biliyordu. Bir taraftan bar konferansnn kararlarn beklerken, dier taraftan da seimlere girmeme kararn alyordu. 4 Kasm 1919'da, Krt Teal Cemiyeti'nin Bakan Ahmet Hamdi Paa, Kuv-y Milliye'yi tanmadklarn, seime katlmayacaklarn, bar konferansnn kararlarn beklediklerini beyan etti. Kendilerini Paris'te daha nce olduu gibi erif Paa'nn temsil ettiini belirten Hamdi Paa, istedikleri Krdistan'n haritasn da izdi364. Bu arada Heyet-i Temsiliye'nin almalar da srmekteydi. 9 Kasm 1919'da Heyet-i Temsiliye, Harput Vali Vekili Servet Bey'e, Dersim'deki Krt Teal Cemiyeti gibi iftirac derneklerin kapatlmas kararn bildirdi365. 2 Aralk'da baz Krt airetleri Sadrazam'a ektikleri telde de yalnzca Osmanl Hkmetini tandklarn, Osmanl Vatanna sadakatlarn beyan etmekteydiler. Bu telgraf n bir sureti fham'a verilmi ve 3 Aralk'ta fham'da yaynlanmtr366: Makm- Sadaret Uzmaya Alt yz senedenberi zr-i idare-i adilnesinde Kemal-i emn ve refahla yaadmz makm- hilfeti umr olan Osmanl mparatorluuna din ve hissi merbtiyyet maddi ve maneviyemiz kfi
360 361

Bekir Stk Baykal,: Heyet-i Temsiliye Kararlar, Ankara 1969, s.9. ATASE, stikll Arivi, Klasr 35, Dosya 137, Fihrist 21. 362 ATASE, stikll Arivi, Klasr 5, Dosya 23, Fihrist 13/1-2. 363 ATASE: stikll Arivi, Klasr 5, Dosya 23, Fihrist 13/3. 364 Sarhan, c.II, s.212. 365 Baykal, a.g.e., s.50. 366 fham (stanbul) 3 Knn-u evvel 1919 (Aral ), say 123, aramba, Fotokopi: 12.

128

la-yezaldir. (sonsuzdur) Zerre kadar ayrlmak fikrimiz olmad halde, gya buralarn idare-i Osmaniyeden fekk-i irtibatla (balarnn koparlmasyla) bir mstakil idare tekili esbbna tevessl etdii istihbr klnan cemiyet-i siyasiyeden hi birisi ile bir gn (eit) alaka ve mnasebetimiz yokdur. Cemiyetlerden herhangibirinin bu yolda bir teebbs- siysiyesi var ise Dersim'de meskn Trk ve Krd bi'l-cmle akvam- muhtelife bunu Kemal-i nefret ve iddetle red ider. Ebediyyen Osmanl kalmak, Osmanl idaresi altnda yaamak l-yezal ahass- aml (zel emel) ve arzumuzdur. Bunun hilfna her ne ekil idare olursa olsun kabul idemeyeceimizi ve kanmzn son damlasn dknceye kadar muhalif bulunacamz alenen beyan ve biaen-aleyh ibu temenniyt- vicdniye ve samimimizin dvel-i mutelif mmessillerine ve mrn- ileyhim vastasyla sulh konferansna ve mensb olduklar hkmt- muazzamaya ve btn cihan- medeniyete isl ve iblgna dellet vesatet-i aliyye-i sadaret- penhilerine istirhm eyleriz . Fermn. Abbas Uag Aireti Reisi Mustafa- Karaball Aireti Reisi Mehmed, Dersim Belediye Reisi Rahmi,- Dere Nahiyesi Aireti Reisi Hac Mustafa, eraftan Ahmed, erafdan Mehmed, Karahad Aireti Reisi Hamid, Karaball Gavanininden (zenginlerinden) Koca Mustafa. Belgede bahsedilen ve kar klan siyasi frkalar hangileridir, sz konusu edilmiyor. Bunlar belki Krt kulbleridir. Ak olan husus, Dersimdeki Krtler ayrlk politikas iinde deildir. stanbul'daki Krt Teal Cemiyeti, yabanc lkelerle almalarn 1920'de de srdrmekteydi. 24 Mart 1920'de, Krt Teal Cemiyeti Bakan Vekili Emin Ali Bedirhan, Krt Demokrat Partisi Genel Sekreteri Selim Bekir, Krt renciler Birlii Bakan Sabri, Ner Maarif Birlii Bakan Baki ve Krt Basn adna Kemal Fevzi, Llyod George'a hitaben bir mektup yazdlar. Mektupta , O'na 25 ubat tarihli konumasndan dolay teekkr ettiler ve ngiltere Hkmetinin yardmlarn rica etmekten de geri kalmadlar367. 7 Mays 1920'de, Krdistan Teal Cemiyeti yelerinden Hseyin gene dierleri gibi, byk devletlerin Krt milletinin haklarn teslim edeceklerini, bamsz olacaklarn dile getirdi. Necmettin Bey ise dernee en zeki olanlarn alndn, dernein iki amacnn olduunu belirtti ise de, sansr bu iki amacn yaynlanmasna izin vermedi. 11 Haziran
367

Sarhan ,: c.II, s.448.

129

1920'de, Hkmet Krt Teal Cemiyeti'nin kapanmasna karar verdi368. Krdistan Teal Cemiyeti kapansa da, bir baka cemiyet, Krt Teal-i ctimaiye Cemiyeti almalarn srdrd. Cemiyet Bakan Hseyin, 24 Haziran 1920'de leri Gazetesi'nde Krtler haklarnn muahedelerde zikredilmesinden dolay pek memnundurlar, fakat, milli birlik ve tabii hududun arzu edildii derecede nazar- ehemmiyete alnmamas zntlerine sebeb oluyor beyanatn vermiti369. Burada, bahsedilen antlamalar SanRemo, Sevr antlamalardr. Ancak, bunlar kat zerinde kalmaya mahkumdur. Zaten, Krtlerin en byk korkusu, blgenin Ermenilere verilmesi noktasnda toplanmaktayd. Ulusal Bamszlk Sava ile bu nleceinden 1920'de Trkiye Byk Meclisi'nin ve milli ordunun kurulmasndan sonra, Krtler de Ulusal Bamszlk Sava'nn yannda yer almlardr. Teali-i slm Cemiyeti : Cemiyet-i Mderrisin (Medrese retmenleri Dernei) de denilmektedir. Cemiyeti medrese retmenleri kurmutur. 19 ubat 1919'da, skilipli Atf Hoca, Konyal Hoca Atf Efendi, Tahir'l-mevlevi Sabri, Said-i Krdi ( ttihad- Muhammedi nderlerinden) tarafndan kurulan dernek, daha sonra Teali-i slam olarak anlacaktr370. Cemiyet yeleri 12 Nisan'da Damat Ferit'in bakanlnda bir toplant yapmlard371. Cemiyet, Hrriyet ve tilf Frkasn desteklemekte ve padiahlk dzenine kar olanlar istememektedir. Kuv-y Milliye' ye kardr. 26 Eyll 1919'da padiahn bildirisini destekleme kampanyasna bu cemiyet de katlmtr. Dernein bildirisinde Kuv-y Milliyeciler iin adi ekiya ifadesi yer almakta, bunlarn devaml delilik ve cinayetleri yznden milletin varl ve yceliinin sarsld ne srlmekte ve Derneimiz, aldanmlar uyarmay grev bilir. Padiah'n himyesi altnda toplanalm denilmekteydi. Cemiyet ilk beyn-nmesini bylece 26 Eyll'de kdam Gazetesinde yaynlamtr. daha sonra, ikincisi , ncs de yaynlanacaktr. Cemiyetin Bakan Mustafa Sabri, kinci Bakan skilipli Mehmet Atf'tr. En kuvvetli
368 369

Sarhan, c.III, s.30. Sarhan, c.III, a.g.e., s.98. 370 Tunaya, a.g.e., s 462. Akin: a.g.e, s. 319. 371 Sarhan, c.I, a.g.e., s.202.

130

olduu yer Konyadr. Konyada Selamet-i Osmaniye frkas ve SulhSelamet Frkasn ubeleride almt. Ayrca slm Cemiyeti ve taavvun slam Cemiyet, gibi cemiyetler de Konyada Kuv-y Milliye aleyhine faaliyetlerde bulunuyorlard372. Tasvir-i Efkr'da Teali-i slm Cemiyet-i Hayriyyesi ad altnda, 21 Aralk 1919'da yaynlanan ve Alemdar'da 24 Aralk 1919'da Bakan Mehmed Atf tarafndan yaynlanan Teali-i slm Cemiyeti balkl yazlarda, Cemiyet'in Tekfurda, Isparta, skilip, Kastamonu, al, Manisa, Eskiehir, Bursa, orum, demi, Konya, Uak, Merzifon, ankr, Yeniehir, Karahisar- Sahip, Ktahya ve Bolu'da beler atn, asl maksadnn gereklemesi iin Mula, Sungurlu, Boyabat, Bandrma, Kirmasti, Dzce, Beyehir, Sinop, Sivas, Kayseri, Amasya, Nevehir, Bolvadin, Mara'ta belerinin olduu ve dier yerlerde de belerin alaca belirtilmekteydi. Cemiyet'in Konya besi 1919 balarnda kurulmutu. Cemiyet, Kuv-y Milliye'ye cephe almasna, , Hrriyet ve tilf ile i birlii yapmasna karn, Konya'daki Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin faaliyetlerine katlm, byk kongre mitingine zel bir kafile gndermiti. Konya'daki Ta'avvn-u slm Cemiyeti de (slmi Gerekler Cemiyeti) Kuv-y Milliye'ye kar idi373. 24 Aralk 1919 tarihli Alemdar Gazetesi, Cemiyet-i Mderrisin'in Teali-i slm Cemiyeti haline geldii belirmektedir374. Bursa'daki Cemiyetin bakanlna Abdlkadir Fevzi getirilmiti. Cemiyet din yaynlar yapmakta ve almalarn din yaynlar zerine toplamaktayd. Dini amalara ynelik ve halifeci olan Konya'daki Teali-i slm Cemiyeti'nin istei ve amac belli olmayp, halkn kafasn kartrmaktayd. Mustafa Kemal Paa, 12 ubat 1920'de, Konya'daki 12. Kolordu Komutanlna ektii telde, vatann bahtsz gnlerinde millet fertlerinin birletirilmesinin nemli olduunu, bunun dndaki hareketlerin milli birlii bozup, ayrlma ve paralanmaya neden olacan belirtmekte idi. O, bunun nlenmesi iin Her ne ad ile olursa olsun milletin birlik ve dncesini bozan bu gibi din ve siyaset
Akin, a.g.e, s. 319, Tunaya, c.II, a.g.e. s 384-396 Gkbilgin, c.II, a.g.e, s. 43, GnerKabata, a.g.e: s.218-227. 373 Alemdar ( stanbul) 24 Kann-u evvel 1919, sayfa 2, Fotokopi : 13 Avanos,Ahmet: Milli Mcadele'de Konya, Ankara 1998, s 63, Akin, : a.g.e., s. 319, Tunaya, c. II, 382-384. 374 Sarhan c.II, a.g.e, s 292.
372

131

perdesi altnda kurulan, ilerde kurulmas umulan, btn olumsuz hareketlerin genileme ve kurulmasna engel olunmasn istemi ve milletin birlemeye muhta olduunu, bunun dndaki her hareketin Hiyanet-i Vataniye kabul edileceini ve derhal yok edilmesi gerektiini ne srm idi375. Mustafa Kemal Paa, 21 ubat 1920'de , ikisi Rauf Bey ile Harbiye Nezreti Ba Yaveri Salih Bey'e, birisi yalnz Rauf Bey'e olmak zere telgraf ekmitir. Meclis-i Mebsn, stanbul'da almalarn srdrmektedir. 19 ubat'ta Rauf Bey gnderdii ifreli telde, Sadrazam'n Meclis'e gittii ve orada artk Kuv-y Milliye'ye gerek olmadn sylediini belirtmi ve Kuv-y Milliye aleyhtar Anadolu'ya atanan memurlarn isimlerini vermiti. Mustafa Kemal, Rauf Bey ve Salih Bey'e 21 ubat'ta gnderdii telde , Hkmet'in Anadolu'ya atad bu memurlarn geri gnderileceini, Kuv-y Milliye'nin almalarndan Hkmet'in ekinip, ekinmediinin sorulmasn, tarih boyunca bu lkede imdiki kadar milli birlik ve dayanmann olmadn, bu dayanmay bozacak hareketleri ihanet olarak greceklerine iaret etmiti376. 21 ubat'ta Rauf Bey'e ektii telde ise, Meclis-i Mebsn'de Kuv-y Milliye'nin yasal olmadnn sylenmesinin Heyet-i Temsiliye'yi zor duruma drdn belirttikten sonra, Teali-i slm'n Kuv-y Milliye'ye verdii zarar da ak ak dile gatirmitir. Teali-i slm'n Padiah tarafndan desteklendiini ve Cemiyet'in olumsuz propogandalar yaptn Padiah'n isteini uygun olarak Zeynelabidin, Hoca Sabri, Said Molla gibi kiilerin Kuv-y Milliye'yi ortadan kaldrmak amacyla her yerde kurmaya altklar Teali-i slm Cemiyeti ad altndaki kurulular milli rgte eylemli saldrlara balamlardr. Mesel, Nide ve Nevehir'de, Meclis-i Mebsan ald; milli rgt padiahmz istemiyor gibi propogandalarnn halk etkiledii eklinde aklamtr. Sadrazam'n Kuv-y Milliye aleyhindeki bildirisini alan memurlarn da bunun etkisinde kald aktr. Mustafa Kemal, bu hareketin Cemiyet'in nemli almalar yapt Konya'ya ve her yere yaylmasnn, uzak bir ihtimal olmayacan da belirtmitir377. Mustafa Kemal tarafndan, 23 ubat 1920'de de, 15. Kolordu Kumandanlna, ayn hususlar yani Padiah'n Kuv-y Milliye'yi
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi ( Genelkurmay Hap Tarihi Dairesi Yayn)Ankara 1982, say 82, s. 97-100. 376 Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk, stanbul 2007 ( Mor-Siyah Yayn) s. 371-372. 377 Nutuk: s. 372-373.
375

132

istemediini, dalmay nlemek iin Nevehir ve Nide 'de Teali-i slm Cemiyeti tarafndan balatlan gerici hareketi yok etmeye altklar, Saray'n hocalar vastasyla Teali-i slm Cemiyeti ad altnda memleketin her tarafnda gericilik hareketleri dzenleyip, Kuv-y Milliye'ye saldrttn, milletvekillerinin ar istek ve arzular yznden dayanmas salanamayan grubun, gerek yasama grevlerini yerine getirmekten ok, hkmetin aldatc politikasna kapldndan dolay Heyet-i Temsiliye'nin grevini yerine getirmek asndan ok zor durumlara dtn aklamakta ve dncelerini sormaktadr378. Grld zere, Saray, Teali-i slm Cemiyeti'ni kendi karlar iin kullanmak istemektedir. Mustafa Kemal de bunun farkndadr. Bu amala, O, ne Teali-i slm Cemiyeti'nin, ne de ilerde bu amala kurulmas dnlen cemiyetlerin benimsenmediini, hi kimsenin de bunlar benimsememesi gerektiini ak seik ifade etmektedir. Teali-i slm Cemiyeti'nin Kuv-y Milliye''ye oldu kadar, Bolevizm'e kar olduunu belirtmitik. Cemiyet 31 Mart 1920'de , Peyam- Sabah' ta bir bildiri ile bunu iln etmitir: Tekilt- milliyeye inanmaynz. Boleviklerin kafasn tayan yurtsuz serserilerdir379. Teali-i slm Cemiyeti, 2 Austos 1920'de yaynlad beyn-nme ile Anadolu halkna seslenmekte, slm ehirlerindeki baz ahslarn zararl kiilerle anlap, onlarn bana geerek zorla asker ve para topladklarna temasla Kuv-y Milliye'ye yardm edilmemesini duyurmaktayd380. Milli hareketin yaygnlamasndan sonra bu cemiyetin ad fazla sz konusu olmamtr. Cemiyet, zaten Konya'daki Mdafaa-i Milliye Cemiyetinin toplantsna da bir heyet gndermiti. Mustafa Kemalin uyarlar hi phesiz yararl olmutur. Asker Nigehban Cemiyeti ( Yurdun Bekisi Cemiyeti ): Asker Nigehban Cemiyeti'nin kurulu tarihi kesin olmam :akla birlikte, stanbul'da 1-2 Ocak 1919'da kurulduu sanlmaktadr. 7 Ocak'ta, daha nce Harbiye Nezaretine verilen bildirisi ve program Alemdar Gazetesi'nde yaynlanmtr. Kurmay subaylara atan bu beyn-nme,
378

Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri , Ankara 1991 ( Atatrk Aratrma Merkezi, s.229-230. Bugnk Dille, Ankara 2006, s.233-234. 379 Sarhan,: c.II, a.g.e. s.461. 380 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi (Genelkurmay), Ankara 1982, say 82, s 97-100.

133

subaylar tarafndan da beenilmemitir. Bu Cemiyet, ordudan kovulan ve emekliye ayrlanlarn yeniden orduya alnmasn istemektedir. Devlet onlarn bu grne iltifat etmi ve bu tip kiilerle ilgilenmeye balamt381. Cemiyette Kiraz Hamdi Paa, hrszlktan dolay grevinden alnm olan kurmay albay Refik Bey, eski Halaskar ( Kurtarclar) Grubundan binba Kemal Bey, Bandrma eski sevkiyat bakan topu binbalarndan Hakk Efendi ve henz bu dernee katlp, katlmad belli olmayan, grevinden alnm kurmay binbalardan Nevres Bey gibi sular yznden ordudan atlm ya da emekli olmu kiiler vard382. 5 ubat 1919 tarihli Fransz gizli istihbarat servisinin raporuna gre, Cemiyet, ikinci mabeyinci Refik Bey ve baz bakanlar tarafndan korunuyor. Rapora gre, leri, Maarif, Harbiye bakanlar ise aleyhindedir. Cemiyet hkmet bunalm yaratyor383. Grld zere, cemiyet, hkmette karklklara yol amaktadr. 7 Temmuz 1919'da, Asker Nigehbn Cemiyeti'nin yaynlanan bildirisinde, ordunun ve subaylarn ete savalarna katlm olamayaca ileri srlmekteydi. Birinci Dnya Savanda askeri krdrp, kendi rahatna bakan, servet yan kumandanlar knanmakta, bunlarn son kl art askeri de harcayp, baykular gibi harap olan vatanda yaamak istedikleri aklanmakta ve halk silahl direnmeye katlmamaya arlmaktayd384. Mustafa Kemal'in belirttii zere, bu cemiyet kdam'n 23 Eyll 1919'da, 8123 saysnda yaynlad muhtrada , kendilerine yurdun bekisi ssn vermektedir. Cevad Paa'nn Savunma Bakanl srasnda dernek hakknda kovuturma balamt. Hkmet deiikliinden dolay arkas kesilmitir385. Cemiyet ak ak Kuv-y Milliye'ye kar olduunu aklamaktayd. Cemiyet , milli mdafaa ad altnda, anadolu'da harekete geenlerin, siyasete ve cinayete yneldiklerini, bunlarn oyun oynadklarn, bunlar lnetlediklerini, kendilerinin Padiaha kar olan ballklarn, bin subay adna, 25 Eyll 1919'da, Sadrazam'a sunduklar dilekelerinde

381 382

Akin,: c. I, a.g.e. S 215-219. Nutuk: stanbul 2007, s.241-242. 383 Tunaya,: c II, a.g.e., s 352. 384 Sarhan, c. I, Ankara 1993, a.g.e. , s 368. 385 Nutuk, stanbul 2007, s 242.

134

belirtmekteydiler386. Bunlar halk aldatmak iin kendilerini zaman zaman Kuv-y Milliyeci gibi de gstermilerdir387. Cemiyet, Padiaha bal olduunu az nce sz konusu ettiimiz beyn-nmesinde de akca belirtmektedir. Beynt- ahneyi okurken gzlerimizin ya ile slatup, hak-py hneye tekrar alet - tekrar kalben arz- sadakat ve ubudiyyet ettik (kulluk ettik). Bu durumda, Padiah'n bu cemiyeti desteklemesi doal karlanmaldr. Asker Nigahbn Cemiyeti delegeleri toplantlar, programlar hakknda leri Bakanlna bilgi vermemilerdir. Ama, Cemiyet'in bir beyn-nme yaynladn ve bir gazete kardn bilmekteyiz. 10 Ekim 1919'da, leri Bakanlna yazlan yazda, bu zamana kadar bu cemiyetin almalarnn ve programnn verilmedii, yaynlanan beyn-nmenin kimler tarafndan basna verildii hakknda Matbuat Mdrl'nn bilgi vermesi istanmiti. Esasen, bu cemiyetin teekklnden sonraki almalarndan kimse tam haberdar deildi388. 1919 Ekiminde, Dahliye Nzr ( leri Bakan) adna mstear Kefi'nin yazd gizli ve acele kaytl bir yazda, Asker Nigehbn Cemiyeti adyla bir cemiyetin kurulduuna dair bir bavurunun kendilerine yaplmad, dolaysyla bu cemiyetin kannen ve resmen kurulmu bir cemiyet olmad anlald bildirilmektedir. Ancak, Cevad Paa'nn gzetiminde Alemdar Gazetesi'nde Dahiliye Nezretine ( leri Bakanlna) hitben bir yaz km ve cemiyetin nizm-nmesinin bulunduu aklanm ve gazetenin 94. saysnda cemiyetin genel katibi tarafndan millete hitben bir beyn-nme yaynlanmt389. Cemiyet'in varl ve almalar, ordu mensuplarn da sinirlendiriyordu.. Heyet-i Temsiliye'ye bu konuda bavurularn says da artmaya balamt. Mustafa Kemal, 12 Ekim 1919'da, Harbiye Bakan Cemal Paa'dan kendi baars ynnden, bu cemiyetin kaldrlmasn, yelerinin iddetle cezalandrlmasn ve sonucun genelge ile orduya bildirilmesini istedi.. Cemal Paa'dan 14 Ekim'de gelen cevapta bu kesin olarak kararlatrlmtr ifadesi vard.
386 387

ATASE: stikll Arivi, Dosya 212, Klasr 209, Fihrist 1. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 18, belge 452. 388 ATASE, stikll Arivi, Dosya 180, Klasr 47, Fihrist 5. 389 ATASE: stikll Arivi, Dosya 180, Klasr 47, Fihrist 6.

135

Mustafa Kemal, 15 Ekim'de bunu btn orduya zel genelge ile bildirmitir390. Mustafa Kemal, Cemiyet'in almalar ile yakndan ilgilenmekteydi. Asker Nigehbn'dan elli kadar subayn, Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan zmit'e gnderilecei ve bunlarn Kuv-y Milliye aleyhinde olduklar , Kuv-y Milliye'ye kar halk kkrtmak iin giriimlerde bulunacaklar Mustafa Kemal tarafndan renilmi, 15 ve 17 Ekim 1919'da komutanlar bu konuda uyarlmt391. Mustafa Kemal'e, Amasya'da grmelere balad 20 Ekim gnnde, kendisine stanbul'da Hrriyet ve tilf Frkas, Asker Nigehbn Cemiyeti ve ngiliz Muhibler Cemiyeti'nin bir blok oluturduu haberi geldi. Bu blok ve Ali Kemal , Said Molla gibi kiiler, Mslman olmayan unsurlar srekli olarak Kuv-y Milliye aleyhine kkrtmaya baladlar. Nigehbanclardan tutuklu olanlar bir gnde hepsi hapisten karld. Adapazar Kazasnn Akyaz taraflarnda svari olacaklara 30, piyade olacaklara 15 lira verilecei vaadiyle asker toplanmaya, halka Padiah'n bundan haberi olduu sylenmeye balanmt. Mustafa Kemal, 21 Ekim'de, stanbul'da gvenilir kaynaklardan ngilizler ile ngiliz Muhipler Cemiyeti, Hrriyet ve tilf ve Nigehbanclarn, milli kuvvetlere kar Hristiyan unsurlar kkrttn rendiini ve Adapazar olaylarnn nlenmesini de 23 ve 26 Ekim 1919' da Harbiye Bakan Cemal Paa'ya bildirmiti. 27 Ekim'de Bolu Mutasarrf Haydar Bey, Mustafa Kemal'e milli harekete kar olan bu olay iletmiti. Ancak, olayn Hkmet tarafndan nlenmesi zordu. nk, Mustafa Kemal'in 31 Ekim'de Harbiye Nzrna yazd gibi, bu bozguncu hareketlerin banda Damat Ferit Paa, eski leri Bakan Adil ve Ali Kemal beyler ve Said Molla vard . stanbul'daki rgt, Mustafa Kemal'e, 31 Ekim 1919'da , Nigehbanclarn lideri Kiraz Hamdi Paa'nn , iki gnden beri mabeyine gidip, Padiah'n yannda iki, saat kaldn, Mareal Zeki Paa bakanlnda bir Hkmet'in kurulacan, Hamdi Paa'nn Harbiye Nazr olaca haberini veriyordu392. Cemiyet, Hrriyet ve tilf Frkas, Cemiyet-i Ahmediye ile devaml iliki halinde olup, Anzavur ve Dzce isyanlarna da karmtr. ngiliz
Nutuk, stanbul 2007, s 242, c III, Vesikalar, Vesika 150,151,152. ATASE, Atatrk Arivi, Dosya: 1336/10-B, Klasr 24, Fihrist 112/5. Mustafa Kemal Paa, 12 ve 14 Ekim tarihlerinde Harbiye Nazrna ektii tellerden bir sonu alamad iin bu ekilde hareket etmek zorunda kalmtr.: Nutuk ( Trkeletiren: smet Gnlal, c III, s 119-120). 392 Nutuk, stanbul 2007, s 259-267, Nutuk : III,Vesika 173-176.
391 390

136

taraftardr.Osmanl Hkmeti de bu cemiyetten kukulanmakta idi. Bu Cemiyeti kuranlarn subay olmas, Saray ve evresini tedirgin etmi olsa gerektir. Cemiyet'in Tasvir-i efkr Gazetesi'nde Efkr- Ummiyede (Kamu oyunda) Bir Sual bal altnda yaynlanan beyn-nmesi, stanbul Hkmeti tarafndan aratrlmaya balanm, daha nce de belirttiimiz zere beyn-nmenin kimler tarafndan gazeteye verildii Matbuat Cemiyetine sorulmutu Matbuat Reislii de (Basn leri Bakanl) verdii cevapta, eskiden beri gazetecilerin aldklar bilgilerin kaynaklarn bildirmek zorunluluu olmadn ne srmt393. Ancak, stanbul Hkmeti, Asker Nigehbn Cemiyeti'ni kapatmak iin 15 Ekim'den itibaren almaya balamtr. Hkmet, Hariciye Nezreti vastasyla Asker Nigehban Cemiyeti'ne mensup subaylardan bazlarnn tutuklanmasn ve btn cemiyet mensuplar hakknda soruturma yaplmasn istemiti394. Mustafa Kemal, 15 Ekim 1919'da , btn komutanlara bildirdii gibi, anakkale Mevki'-i Mstahkem Komutan miralay (albay) evket Nuh Bey'e de Nigehbanclar aleyhinde Hkmet tarafndan icraata balanmtr diye haber gndermiti395. Cemiyet'in 20 Ekim 1919'da kapand ve mhr ile evraklarnn muhafzla verildii iddialar var ise de. Cemiyet almalarn gizlice srdrmektedir. Cemiyet'e kar, hem Harbiye Nzr, hem de Heyet-i Temsiliye srekli sulamalarda bulunmaktadr. Bu arada, Nigehbanclarn gizlice Kzl Haner Cemiyeti'ni kurduklarnda bilmekteyiz. Anzavur, kurmu olduu Cemiyet-i Ahmediyye vastasyla bunlardan yararlanmak ve bunlar Kara Biga'ya gndermek istemise de, bunlarn belli bal elebalar Divn- Harp'te yarglanarak drder ay hapse mahkm edilmilerdi396. Bu arada, 31 Ekim ve 2 Kasm''da , Heyet-i Temsiliye bir takm kararlar almt. 31 Ekim'de, Frka Komutan Kzm Bey'e, Nigehbn Cemiyeti'nin Karabiga ve Bandrma yresine gnderdii subaylarn incelenmesi yolunda , 2 Kasm'da 15. Kolordu ile Canik (Samsun) Mutasararflna, ngilizlerin oyunu ile otuz Nigehbnc subayn yabanc iglini salamak iin Trabzon ve Samsun'a kaca, bunlara kar nlem alnmas kararlar gnderilmiti397. Grld zere, Asker Nigehbn almalarna devam etmektedir.
393 394

ATASE, stikll Arivi, Dosya 212, Klasr 209, Fihrist 2. ATASE, stikll Arivi, Dosya 212, Klasr 209, Fihrist: 4-5. 395 ATASE, stikll Arivi, Dosya 335/6-2, Klasr 4, Fihrist 31. 396 Tunaya, Tark Zafer, c.II, a. g.e, s 334-344, s 344'de Tunaya, Cemiyet'in resmen kapatldn iddia ediyor. 397 Baykali a.g.e., 39-42.

137

Tutuklananlar da serbest braklmaya balanmtr. Mustafa Kemal, bu tip zararl frkalarn hareketlerini srekli izlemektedir. 5 Kasm 1919'da, Birinci Kolordu Komutan Cafer Tayyar Paa ile yapt telefon grmesinde, Trakya'da Hrriyet ve tilf Frkas ile Asker Nigehbn konusunnda tedbirlerin alnmasn nermitir398. Kzm Karabekir de, 9 Kasm 1919'da, Nigehbn Cemiyeti'nin baz yelerini tutuklatmtr399. Cemiyet'in szde kapatlmasnda ve tutuklamalardan sonra tutuklananlarn serbest braklmas, Hkmet yeleri arasndaki anlamazlktan kaynaklamaktadr. Cemiyet'in kapatlmasndan sonra, baz yeler Hrriyet ve tilf Frkasna katlmlardr. Cemiyet gizli gizli almalarn srdrmtr. ngilizler, Nigehbn Cemiyeti yelerine, stanbul'da isyanlar dzenleterek, stanbul'u daha sk igl altnda tutmak amac ile yelere 1920 ve 1921'de yardm etmilerdir400. Cemiyetin gizli almalar daha sonra da srm, 1922'de Hkmeti devirmek amac ile Nect ve til Cemiyeti (Kurtulu ve Ykselme Cemiyeti) ni kurmaktan sank olan baz Nigehbanclar Divn- Harp tarafndan eitli cezalara arptrlmlardr401. Kuv-y Milliye'ye kar olan Cemiyet , Anadolu halkndan onay alamamtr. Hkmet yelerinin ou da, zellikle Savunma Bakan, Cemiyeti benimsememitir. Buna karn Cemiyet gizli gizli almasn srdrmtr. Cemiyet-i Ahmediye: Kuv-y Milliye'yi paralamak amacyla, Hrriyet ve tilf Frkas, Asker Nigehbn Cemiyeti, Kzlhanerliler Cemiyeti bogazlardaki ngiliz egemenliine gvenerek Cemiyet-i Ahmediyeyi kurmular, halkn yobazlndan da yararlanarak Kuva-y Muhammediye ad ile kuvvet toplamaya balamlard402. nemli kiilerce kurulan Cemiyet-i Ahmediyenin askeri ksmn ynetenler Kzl Hanerliler Cemiyeti'ne mensup baz subaylar Karabiga'ya gnderip, halk aldatmak ve kkrtclkta bulunmak gibi giriimlerde
398 399

Nutuk, c.III, Vesikalar, Vesika 292. imir, a.g.e., c. I, s 268. 400 ukurova, a.g.e., s 133-134. 401 Tunaya,.: a.g. e, c.II, s 344. 402 ATASE, stikll Arivi, Klasr 1311, Dosya :5-a, Fihrist 9.

138

bulunmulard403. ngilizlerin bu Cemiyete epey bir yardmda bulunduklarn bilmekteyiz. Mustafa Kemal, Ahmed Anzavur'un adndan kaynaklanan bu dernekten dolay tedirgindi. 25 ubat 1920'de, Kzm Karabekir'e ve nc kolordu Kumandan Selahattin Bey'e ektii tellerde, Ahmet Anzavur'un kumandasndaki kuvvetin gnden gne oaldna dikkat ekmekte idi404. 27 ubat'ta , Mustafa Kemal, stanbul'dan ald haberlere gre, Cemiyet-i Ahmediye'nin kurulu nedenini, bir genelge ile komutanlklara duyurdu. Buna gre, ngiltere ve Fransa Anadolu ile stanbul arasnda tampon bir devlet yaratmak istiyorlard. Bunun iin de Cemiyet-i Ahmediye kuruluyor. Bu dernek Biga'da yaratt olayla harekete gemi bulunuyor405. Cemiyet, stanbul gazeteleri tarafndan ve rade-i Milliye tarafndan gerici ve fesat yuvas bir kurum olarak tanmlanrken, Anadolu da, bu cemiyete kar idi. Sivas Valisi Reit Bey, 3-4 Mart 1920'de , Sivas Valilii ve Heyet-i Merkeziye'ye ektii telde, Ahmet Anzavur ve yardaklarnn Karabiga'da kard isyana deinmekte, Ahmet Anzavur'un kendi adn vererek kurduu Ahmediye Cemiyeti'nin amacnn milli kuvvetleri arkadan vurmak olduunu, bu hareketin millete ayplanmas gerektiini savunmaktadr406. Mustafa Kemal ise, 4 Mart 120'de, 15. Kolordu Kumandanlna ektii telde, Cemiyet-i Ahmediye tekiltn kuranlarn yeni bir Dervi Vahdeti olay meydana getirmek istediklerindem kuku duymadn, Felah- Vatan ve Heyet-i Temsiliye olarak hareketi durdurmak iin altklarn ifade ediyordu407. Cemiyet-i Ahmediye ngilizler ile anlamtr. Bunu , Mustafa Kemal de teyit ediyor. 8 Mart 1920'de , 15.nci Kolordu Kumandanlna ektii telde bunu ngilizler Ahmediye Cemiyeti ile resm olarak anlam ve ihtillci dzenlemelerin ilk eserleri grlr grlmez gerek para, gerek silahlar ve sava gereleri konusunda kendilerine geni lde yardm edeceklerini ve suikast dzenlemelerine kesinlikle gz yumacaklarn ve

Tansel, a.g.e., c 3, s 26-28. Cebesoy, a.g.e., s 298. Arsan, Nimet: Atatrk'n Sylev ve Demeleri, Ankara 1964, c. IV, s 235-246. 404 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameli, Ankara 2006, Bugnk Dille, s 235-236. 405 Karabekir,: a.g.e, s 477-481. Atatrk zel Arivinden Semeler (Genelkurmay), s. 82. 406 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 2006, ( Bugnk Dille), s.250. 407 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, ( Bugnk Dille) s .251.

403

139

kamalarn da kolaylatracaklarn aklamlardr eklinde izah ediyor408. Aslnda bu kark ortamda, Kuv-y Milliye aleyhinde alan vatan hainlerine, stanbul Hkmeti de gvenmemektedir. te, bu yzden Sadrazam ve Harbiye Nazr, Osmanl Hrriyet ve tilf Frkas'na subaylarn girmesini engellemek iin almalar yapmtr. Esasen, subaylarn siyaset yapmalarnn, belki de muhtemel bir darbenin ortaya kmasna neden olabilecei korkusu, saray tedirgin etmekteydi. Sekizinci Ordu Komutanlna, 9 Ekim 1920'de yollanan ifreli telde, subaylarn siyaset yapmamalarnn gerektii aklanm ve kimlerin Hrriyet Frkasna girmek iin bavurduklarnn ve kimlerin partiye girmi olduklarnn ortaya karlmas emir olunmutu409. Cemiyet-i Ahmediye, Hrriyet ve tilfla i ie alyordu. Biga ve evresi, Anzavur'un hareketinin mahiyetini rendike ondan ayrlmaya karar vermitir. Kuv-y Milliye'nin mcadelesi sonunda, byk bir olaslkla, ngilizlerin yardm ile 19 Nisan 1920'de Ahmet Anzavur Gnen'e ya da stanbul' a kamtr410. Cemiyet'in ortadan silinmesi, Ahmet Anzavur'un kamas ile noktalanmtr. Daha sonra blgede izinin grlmeyii, halkn milli mcadele etrafnda odaklanmas ile doru orantldr. Kzlhanerliler Cemiyeti: Daha nce ksaca bahsettiimiz Kzl Hanerliler Cemiyeti, Asker Nigehbn tarafndan kurulmutu. Cemiyet, 2 Kasm 1919'da stanbul'un baz semtlerinde Kuv-y Milliye ve Mustafa Kemal'e atan bildiriler datacakt . Polis, olayla ilgili on be kiiyi tutuklasa da, daha sonra bunlar serbest brakacaktr411. Bu da, stanbul Hkmeti'nin milli mcadeleye nem vermediinin bir gstergesidir.Ancak, gazetelerin belittiine ve polis raporuna gre bu Hrriyet ve tilf Frkasna mensup bir sr kiinin tertibidir. Tasvir-i Efkr olay kurcalyor, beyn-nmelerin nerede basldn, parasnn kimler tarafndan dendiini, kimler tarafndan yazldn, hangi kuruluun eseri olduunu soruyor.. Bunun zerine Hkmet harekete geiyor, polis konuyla
408 409

a.g.e, s 263. ATASE, stikll Arivi, Klasr 511, Dosya 198, Fihrist 9. 410 Ycel zkaya,: Trk stikll Sava ve Cumhuriyet Tarihi, Ankara 1981, s 78-79. 411 Sarhan, c.II, a.g.e., s 208, 224.

140

ilgili bir rapor hazrlyor ve efrd- ahaliyi hkmet-i hazra aleyhine kym ve isyana tevik ve zabtn ve efrad- askeriyeyi itaat ve inzibatdan inhirafa (sapmaya) ve anasr- Osmaniyeyi yek-dieri aleyhine sevk ve tahrik eylemek sureti ile hkmet-i hazreyi iskat itmek emel ve maksadiyle Kasm 1 ve 3. pazar gecesi olayn olageldiini duyuruyor. Kzlhanerliler ehremini, Topkap, Keeciler, skdar, Beykoz gibi yerlerde beyn-nmeleri duvarlara asmlar ve sokaklarda teye, beriye samlard. Kzlhaner imzal beyannameler ehir Emini Hrriyet ve tilf Frkas'nda kaytl ve ticaretle uraan Nihat Efendi tarafndan Topkap'da kr Efendi'nin Kahve-hnesinde datlm, daha sonra duvarlara yaptrlmt Yaplan soruturmalarda sulular sularn itiraf etmilerdir. Sulu listesine baktmzda dokuz kiiden alts Hrriyet ve tilf Frkas mensubudur. Bunlar, ehremeni Hrriyet ve tilf besi Bakan Nihat Bey, Hrriyet ve tilf Frkas ileri gelenlerinden Mehmed Ali Bey, skdar Hrriyet ve tilf besi Doganclar Katibi Nasuhi Nidai Bey, Beykoz Hrriyet ve tilf besi Bakan Baha Bey, ehremini Muhtar ve Hrriyet ve tilf ileri gelenlerinden Hayri Bey ile frkann ileri gelenlerinden Halis Bey'di412. Bu da olayn arkasnda Hrriyet ve tilf Frkasnn bulunduu, bu cemiyetin de onun bir organ.olduu gereini ortaya kamaktadr. Her zararl cemiyet gibi, bu cemiyet de Mustafa Kemal tarafndan dikkatle izlenmektedir. 1 Mart 1920' de, 14.ve 20. Kolordulara, 56, 61. Tmen komutanlklarna ve Eskiehir Mevki' Komutanlna ektii tellerle, Hrriyet ve tilf Frkas ile Asker Nigehbn ve Kzlhanerliler cemiyetlerinin Anadolu ilerinde dzenledikleri her gerici hareketin annda bastrlmasn ve yaylmalarnn nlenmesini emretmiti413. Cemiyet nemli bir varlk gsterememi, fazla dikkate alnmamtr. l-y Vatan Cemiyeti : Zararl cemiyetlerden olan l-y Vatan Cemiyeti, Mfrit Hrriyet ve tilf Frkas ile ilikiler kurup, birlikte almalar yapmak iin ortam hazrlamaktayd l-y Vatan Cemiyeti (Yurdu Yceltme Cemiyeti), 19 Kasm 1919'da kurulmutu. stanbul Hkmetini destekleyen, din grl siyas bir cemiyettir.
412 413

fham (stanbul ) . 5 Tern-i sni 1919 Pazar- say 99, Fotokopi 14. Sarhan, c.II, a.g.e. S 401.

141

Cemiyet'in asl zellii, gizli olarak rgtledii Tarik-i Salh ya da Tarikt- Salhiye adl cemiyet ile beraber alm olmasdr. ngiliz taraftar olan cemiyet Kemalist Hkmete yaklatklar iin Fransa ve talya'y knamtr414. 1919 Haziranndan nce, Saray'da yaplan toplantda kurulacak dernee, l-y Vatan ad verilmesi alt ay nce kararlatrlmt. Kurucular arasnda Kiraz Hamdi Paa, Said Molla, Yzba Ali Gazi gibi kiiler bulunmaktayd. Dernek bakanlna Adnan Bey getirilmiti. Dernek, Mutedil Hrriyet ve tilf Frkas'nn yardm ile kurulmutu. Padiah dernein ynetici ve ileri gelenlerine maa balam, ehzadeba'nda bir binann st katn vermiti. Ayrca, kurulurken dernee yz lira da para yardm yapmt. Dernek, Osmanl mparatorluundaki etnik gruplar arasndaki ayrlklar kaldrmak istiyordu. Padiah yanls dernekleri de birletirecekti. ngiliz yanls idi. Fransa ve talya'nn Mustafa Kemal yanls politikalarnn btn douyu Kemalistlere yanatrdn, bu yzden Yunan ve ngiliz glerinin birleerek Kemalistleri yok etmesi gerektiini savunmaktayd415. Bu cemiyetten bir grup, 17 Ekim 1921'de Rum Patrik-hnesine giderek bir grme yapmlard. Bu vatan hainleri, Rum Patriki ile beraber, Anadolu hareketine kar durmak istediklerini Patrik'e ifade etmilerdi. Ertesi gn, bu ziyaretlerini yinelemiler, ama, Patrik, kendileri ile grmemi, onlarn samimiyetine inanmad iin heyetin Olaanst Yunan Komiseri ile konumalar gerektiini belirtmitir416. Amerikan- Yunan ttihat Cemiyeti: Londra'daki Cemiyet-i slmiye Trk Ulusal Bamszlk Savann yannda yer alrken417, Amerikan- Yunan ttihat Cemiyeti yeleri, Trakya'nn Yunanistan'a katlmas iin hareketlere girimilerdi. Bunlar, Trakya'ya bir takm ihtillci adamlar gndermek kararn da almlard. Bu konuda, Krkkilise Mutasarrfna, 22 Aralk 1919'da bir de mektup yazmlard. Krkkilise Mutasarrf, Trakya'nn Yunanistan'a katlmas konusunda, Amerika'dan Dimitriyos Mihas imzasn tayan ve kendisine gnderilen mektubun suretini Dahiliye Nezretine ( leri
414 415

Tunaya,: a.g.e., c II, s 518-528. ukurova,: a.g.e., s 121-126. 416 ATASE, stikll Arivi, Dosya 5-a, Klasr 1311, Fihrist 9. 417 ATASE, stikll Arivi, Dosya 34, Klasr 344, Fihrist 39.

142

Bakanl), 18 Ocak 1920'de yollam, Dahiliye Nezreti de, durumu Hariciye Nezretine duyurmutu418. Yalnz Rumlar deil, Ermeniler de Amerika'da bu tarz dernekler kurmakta, lobiler oluturmakta idi. Dolays ile tehlike hem dtan, hem de iten gelebilmekte idi. Grld zere, 30 Ekim 1918'deki Mondros Mtarekesi'nden hemen sonra stanbul'da dernekler kurulmaya balanmtr. Egedeki dernekler Yunan iglinin balayaca sralarda kurulmaya balamtr. stanbul'daki derneklerin hemen hemen hepsi, Wilson Prensipleri Cemiyeti hari, ngiliz taraftardr. Anadolu'da kurulan dernekler yresel kurtulu yollar aramaktadr. Ancak, birlik ve btnlk olduu taktirde mcadelede baar kazanlacandan Mustafa Kemal bunlar bir at altnda toplamaya alm, bunda da baarl olmutur.

418

Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Ankara 1957, say 21, belge 548, 549, 550, 551.

143

SONU Mondros Atekesinden sonra, aydnlar eitli kurtulu yollar iin cemiyetler vcuda getirirken, baz kiiler Osmanl Devleti'nin ayakta duramayacana inanm ve bu yzden baka bir devletin himyesi altnda yaamann daha iyi olacana inanm ve bu amalarla cemiyetler kurmulard. Bunlardan Wilson Prensipleri Cemiyetti mensuplar daha sonra hatalarn anlayp, Ulusal Bamszlk Savana katlmlardr. Bunlarn dnda, halen Padiaha bal olup, iglin kendilerine tam ulamad Konya, Yozgat, Dzce, Bolu gibi yerlerde, durumu kavrayamayan kiiler Kuv-y Milliye aleyhinde cemiyetler kurmulard. Ancak, bunlar Ege blgesi, dou, gney, gney-dou blgesi gibi yerlerde grmek mmkn deildir. Karadeniz blgesinde , blgenin igle uramamas iin dernekler kurulmutur. Ancak, bunlardan bir tanesi ( adem-i merkeziyet)yar muhtar bir idare istemekte, Rumlarn da buna raz olduunu hesaba katmaktadr ki, Rumlar bunun daha ileride kendilerine muhtariyet salayacan hesaplamaktadr. Btn bunlarn dnda, aznlklar da kendi aralarnda cemiyetler kurmulardr ve aslnda din adam olan liderleri yurt dnda tilf Devletleri bakanlar ile srekli grmekte ve mektuplamaktadr. Din adamlar asli grevlerinin dna kmakta, Balkan isyanlarnda, Kbrs meselesinde olduu gibi siyasetin tam iine girmektedirler. Osmanl'nn devam olan asl Trk toplumuna gelince , onlar yresel kurtulu yollar aramaktan baka are bulamamlardr. Aslnda, Osmanl'dan arta kalan yetimi bir aydn snf ve bir demokrasi deneyimi vardr. Ancak, yresel kurtulu yollar ile dzenli ordu kurmadan baarya ulamak olanakszd. Mustafa Kemal Paa, bunu grd. Kendisine nerilen dernek bakanlklarn kabul etmedi. Btn siyas dernekleri ve milis kuvvetlerini tek bir elde toplama yoluna gitti. Bunu gerekletirmek iin zamana ihtiya vard. Kurulular, Mustafa Kemal'in Sivas'taki baarlarn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti emsiyesi altnda toplanma nerisini, O'nun stanbul'daki Hkmeti deviriini, stanbul Hkmeti'nin grmek iin Salih Paa'y Amasya'ya gndermek ve O'nun yapt giriimleri onaylamak zorunda kaln, stanbul'daki Meclis-i Mebsnnkapatlmasn

144

ve arkasndan Trkiye Byk Millet Meclisi'ni aln ve dzenli orduyu kuruunu grd. te bu tarihlerden sonra, artk cemiyetler tek vcut oldu. stanbul'da Padiah'a ve ngiltere'ye yatkn baz cemiyetler, Mustafa Kemal'in baarya ulaacana kesinlikle inanmamlard, ama, onlar da bu inanmamln bedelini ok ar dediler.

145

K A Y N A K A

ARVLER A- Genelkurmay Harp Tarihi Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivi (ATASE) a - Atatrk Arivi b- stikll Arivi B- Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Arivi

GAZETELER Alemdar, Hadisat, fhm, kdam, leri, stanbul The Turksh Stanboul), stikll, Peym- Sabah, Sz, Tasvir-i Efkr , Teceddd (stanbul), Hakimiyet-i Milliye (Ankara) , rade-i Milliye (Sivas) , Trkolu (Bolu) . Yararlanlan Ktphaneler: a) Trkiye Byk Millet Meclisi Ktphanesi b) Ankara niversitesi, Trk nklp Tarihi Enstits Ktphanesi c) Milli Ktphane

DERGLER Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi Ankara, Atatrk Bilin Dergisi, Antalya, (Akdeniz niversitesi), Atatrk Yolu Dergisi Ankara, (A.. Trk nklp Tarihi Enstits), Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul (yeni ve eski seri), Dertli (Bolu), Harp Tarihi Vesikalar Dergisi ( daha sonra Asker Tarih Belgeleri Dergisi (Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi yayn), Tarih ncelemeleri Dergisi, zmir (Ege niversitesi)

146

BASILI ESERLER Advar, Halide Edip, Trkn Atele mtihan, stanbul 1962. Advar, Halide Edip, Yunan Mezalimi, stanbul 1970 Akbyk, Yaar, Milli Mcadele'de Gney Cephesi, Ankara 1990 Aker, Mehmet efik, stanbul Harbinde 57. Tmen ve Aydn Milli Cidali, Ankara 1937, c I Akin, Sina, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul 1976. Apak, Rahmi, stikll Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, stanbul 1942 Arburnu, Kemal, Milli Mcadele'de stanbul Mitingleri, Ankara 1951 Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri ( 1914-1918), Ankara 2005, c. I. II ( Genelkurmay Yayn) Asarkaya, Halis, Ulusal Savata Tokat, Tokat 1936 Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk, stanbul 1985 ( Kltr Bakanl Yayn) Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk,stanbul 2007 ( Mor- Siyah Yayn) Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk, stanbul 1962 ( Vesikalar , c III ( Trk Devrim Tarihi Enstits) Atatrk,Mustafa Kemal, Sylev I, Ankara 1966 ( Trk Dil Kurumu) Atatrk'n Tamim , Telgraf ve Beyannameleri,( Derleyen: Nimet Arsan), Ankara 1964, c. IV Atatrk'n Tamim , Telgraf ve Beyannameleri ( Bugnk Dile eviren: Ali Sevim, zzet ztoprak, Mehmet Akif Tural), Ankara 2006 ( ATAM). Atatrk'n Sylev ve Demeleri, Ankara 1989, c I-III, ATAM Atatrk'n Sylev ve Demeleri (Bugnk Dile Dzenleyen: Ali Sevim, zzet ztoprak, Mehmet Akif Tural, Ankara 2006 ( ATAM) Atatrkle lgili Ariv Belgeleri (1911-1921), Ankara 1982 (Babakanlk Arivi Yayn) Avanos, Ahmet, Milli Mcadele'de Konya, Ankara 1998

147

Baykal, Bekir Stk, zmir'in Yunanllar Tarafndan gli ve Bu Olayn Anadolu'da Tepkileri, Ankara 1970 (TTK) Baykal, Bekir Stk, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Ankara 1974 Baykal, Bekir Stk, MilliMcadelede Anadolu Kadnlar Mdafaa-I Vatan Cemiyeti, Ankara 1986, (ATAM) Byklolu, Tevfik, Trakya'da Milli Mcadele, Ankara 1955, c I, 1956, c. II Byk Zaferin Ellinci Yl Armaan (Babakanlk Kltr Mstearl Yayn). Cebesoy, Ali Fuat, Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1953, c I apa, Mesut, Pontus Meselesi, A.. Trk nkilap Tarihi Enstits Yayn, Ankara 2004. ukurova, Blent: Kurtulu Savanda Haber Alma ve Yeralt almalar, Ankara 1994 Doanay,Rahmi, Milli Devlete Gei srecinde mmeti Yaklamlar ve 80.Ylda armlar, A.. Trk nkilap Tarihi Enstits yayn, Ankara 2004 Dnmez, Cengiz, Milli Mcadeleye Kar Bir Cemiyet: ngiliz Muhipleri Cemiyeti, Ankara 1994 (ATAM) Ener, Kasm, ukurovann gli ve Kurtulu Sava, stanbul 1963 Ener, Kasm, Kurtulu Savanda Adana Cephesi, Ankara 1970 Erdeha, Kmil, Milli Mcadelede Vilyetler ve Valiler, stanbul 1975. Erol (Smer), Mine, Trkiye'de Manda Meselesi, (1919-1920), Giresun 1972. Evans, Laurence, Trkiye'nin Paylalmas ( 1919-1924) eviren: Alev Alanay, stanbul 1972 Gololu,Mahmut, Erzurum Kongresi, Ankara 1968 Gololu, Mahmut, Sivas Kongresi, Ankara 1969 Gkbel, Asaf, Milli Mcadele'de Aydn, Aydn 1964

148

Gkbilgin, Tayyip, Milli Mcadele Balarken, Ankara 1959, c I, 1965, c II Gkman, Muzaffer, Atatrk Devimleri Bibliyorafyas, stanbul 1968 Gner, Zekai, Trakya- Paaeli Mdafaa-i Hukk Cemiyeti'nin Kuruluu ve Faaliyetleri ( Aralk 1918- 13 Mays 1920), Ankara 1998 Grn,Kamuran, Ermeni Dosyas, Ankara 1983 Gven, Zht, Anzavur syan, Ankara 1965 Himmetolu, Hsn, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, stanbul 1975. demir, Ulu, Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara 1969 Jaeschke, Gotthart, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi ( 30 Ekim 1918- 11 Ekim 1922), Ankara 1970, c I, Ankara 1973, c. II Kansu, Mazhar Fuat, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Ankara 1966 Karabekir, Kzm, stikll Harbimiz, stanbul 1969 Kars, Zbeyir, Milli Mcadele'de Kayseri, Ankara 1999 Kasalak, Kadir, Milli Mcadelede Manda ve Himaye isteyen Cemiyet ve Frkalar , A.. Trk nkilap Tarihi Enstits Yayn, Ankara 2004 Kitsikis, Dimitri, Yunan Propogandas ( eviren: Hakk Devrim), stanbul 1974 Kocatrk, Utkan, Atatrk ve Trk Devrimi Kronolojisi, Ankara 1973 Kocatrk, Utkan, Atatrk'n Toplanmam Telgraflar, Ankara 1971 Kocatrk, Utkan, Atatrk izgisinde Gemiten Gelecee, Ankara 2005 Kurt, Ylmaz, Pontus Meselesi, Ankara 1995 Kutay, Cemal, Trkiye Hrriyet ve stikll Mcadelesi, c 19, stanbul, tarih yok Milli Mcadele Tarihi, c. I ( Ycel zkaya, Enver Konuku, Rifat nsoy, Dursun Ali Akbulut, Mustafa Balcolu, Vehbi Tanfer), Ankara 2002, ATAM Nusret, Bezmi, Bir Roman Gibi, zmir 1995

149

zalp, Kzm, Milli Mcadele, Ankara 1973 zel, Sabahattin, Milli Mcadele'de Trabzon, Ankara 1991 zkaya, Ycel, Trk stikll Sava ve Cumhuriyet Tarihi, Ankara 1981 zkaya, Ycel, Milli Mcadelede Atatrk ve Basn , Ankara 1991 Parmakszolu, smet, Ermeni Komitelerinin htill Hareketleri ve Besledikleri Emeller, Ankara 1981 Pontus Meselesi, stanbul 1338 ( 1920) Matbuat- Ummiye Mdriyeti Yayn). Bak. Yeni yazya evirisi Ylmaz Kurt. Sarhan, Zeki, Kurtulu Sava Gnl, Ankara 1993, c I, 1994, c.II, 1995, c III, 1996, c IV. Sarkaya, Makbule, Milli Mcadele Dneminde Rize, Ankara 2006 Sarkoyunlu, Ali, Milli Mcadele Dneminde Din Adamlar, Ankara 1996, cI Selek , Sabahattin, Anadolu htilli, stanbul 1976 Sencer, Muzaffer, Trkiye'de Siyasi Partilerin Sosyal Temelleri, stanbul 1970 Simavi, Ltfi, Osmanl Saraynn Son Gleri, stanbul ( tarih yok) Sonyel, Selahi, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Ankara 1973,cI Ssl, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990 Sylemezolu,Galip Kemali, Bamza Gelenler (1918-1922), stanbul 1939 imir, Bilal, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Ankara 1973, c I, 1975, c II Taalan, Murdoan, Egede Kurtulu Sava Balarken, stanbul 1970 Tansel, Selahattin, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, Ankara 1977, c I, Ankara 1978, c II Tepeyran, Ebubekir Hazm, Belgelerle Kurtulu Sava Anlar, stanbul 1982 Tevetolu, Fethi, Milli Mcadele Yllarnda Kurulular, Ankara 1998 Tunaya, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul 1954, c.II,

150

stanbul 1986 Turan, erafettin: Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacim Muhittin arkl'nn Kuv-y Milliye Hatralar (1918-1923), Ankara 1962, A.. TTEY) Turan , erafettin, Trk Devrim Tarihi, Ankara 1991, c I. Trk stikll Harbi , ( Genkurmay) Bat Cephesi, Ankara 1965,,c II ( kinci Ksm) Trk stikll Harbi, ( Genelkurmay), Ankara 1963, c II, Birinci Ksm Trk stikll Harbi, ( Genelkurmay), c. VII ( dari Faaliyetler, Ankara 1975 Trkgeldi, Ali Fuat, Grp, ittiklerim, Ankara 1951 Trkmen, Ahmet Faik, Hatay Tarihi, stanbul 1939 Trkz, Halil Kemal, Osmanl-Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezalimi, stanbul 1982 Ttenk, Ahmet Akif, Milli Mcadelede Denizli, zmir 1999 Ulubelen, Erol, ngiliz Belgelerinde Trkiye, stanbul 1970 Ulu, Nait Hakk, Siyasi Ynleriyle Kurtulu Sava, stanbul 1973 Umar, Bilge, zmir'de Yunanllarn Son Gnleri, stanbul 1974 Usta, Veysel-apa, Mesut, Milli Ncadelede Trabzon Vilyetiyle Yazmalar, Trabzon 1995. Yetkin, Gyas, Kuruluundan Bugne Kadar Edremitte Olup, Bitenler, Balkesir 1974 Yularkran, Cevdet, Reit Paa'nn Hatralar, stanbul 1939 Yceba, Hilmi, Btn Cepheleriyle Halide Edip, stanbul 1966

151

MAKALELER Atamer,Hamdi Milli Direnme, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi (BTTD), stanbul 1968, say 7,8,9,10,11, 12 eski seri. Aybars, Ergn Trabzon Mdafaa-i Hukk Cemiyet-i ve Ali Sait Paa Tahkik Heyeti, Ege niversitesi Tarih ncelemeleri Dergisi, zmir 1984, say2 Aydn, Mesut Milli Mcadele Dneminde stanbulda Anadolu lehinde faaliyette Bulunan Gizli Gruplardan Zabtan Grubuna Ait Bir Vesika Tekilat ve faaliyet Raporu, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi,c.VI, say.18, Ankara 1990. Baykal, Bekir Stk Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyetine likin Belgeler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c , say 1, 3 Ankara 1994, Hasrlolu, Ercment Milli Mcadelede Sivasta Toplanan Kadnlar Kongresi, BTTD, say 2 , stanbul 1967, Kstkl,Nuri; Isparta Mdafaa-I Hukk Cemiyeti, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi,c.VI,say.18, Ankara 1990, Kstkl, Nuri Milli Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar Milli Mcadelede Mdafaa-i Hukk Teekklleri (Yayna Hazrlayan: Tarih Aratrmalar Grubu), stanbul 1986, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi (BTTD), say 19 Yeni seri Krat, Cengiz 23 Nisan Milli egemenlik Bayramnn 50. Yldnm, BTTD, stanbul 1971, say 43 zkaya, Ycel Ulusal Bamszlk Sava Srasnda stanbul'dan Anadolu'ya Ka Olay, I. Uluslararas Atatrk Sempozyumu, Ankara 1984, zkaya, Ycel zmir'in glinin Anadolu'da Tepkileri, Ankara 1988, Atatrk Yolu Dergisi,c , say 1 Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Yayn, Ankara 1988 zkaya, Ycel stikll Savanda Trk Halknn Kuv-y Milliyeye ve Milli Orduya Katklar, II. Harp Tarihi Semineri, Ankara 1984, ztoprak, zzet. Adana ve evresinde Mdafaa-i Hukk almalar,

152

Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, say 22, Ankara 1999, ztoprak, zzet Trabzon Mdafaa-i Hukk-u Milliye Cemiyeti, Tarih Boyunca Birinci Karadeniz Sempozyumu, Samsun 1988, Sertolu, Mithat Osmanl Himyesinde Kurulmas Tasarlanan Batum- Kars Cumhuriyeti, BTTD, say 20, stanbul 1969, Sertolu, Mithat Milli Mcadelemizde Kahraman Denizli, BTTD, say 6, stanbul 1968, Sertolu, Mithat Tarihimizde lk Milli Kongre, BTTD say 21, stanbul 1968, Sertolu, Mithat Trabzon Blgesinde Rum-Pontus Kurulmas Faaliyetleri, BTTD, say 11, stanbul 1968 Cummhuriyeti

en, smail Vilayat- arkiyye Mdafaa- Hukk Cemiyeti Erzurum ubesinin Kurulmas ve Atatrkn Cemiyete Katklar, Ankara 2002,c.XVI, say 47 Smer, Mine Wilson Prensipleri Cemiyeti'nin Amerika Cumhurbakan Wilson'a Gnderdii Muhtra, A.. Tarih Aratrmalar Dergisi, c 3, say 14, Ankara 1965,

153

DZN

A
AdemiMerkeziyyetCemiyeti,112,118,119,120,121 AdnanAdvar,31 Afganistan,42 Afyonkarahisar,61,81 AhaliiktisatFrkas,22 AhmetAnzavur,138,139 AhmetBey,122 AhmetMithat,31 AhmetRefik,31 AhmetRemzi,59,83 AhmetRza,35,98 AhmetTrkmen,83 Akhisar,11,14,19 Akehir,60 Alaehir,18,61,97,150 AlbayrakGazetesi,52 AlemdarGazetesi,89,92,110,112,117,121,130,132,134 AliFuatPaa,41,42,48,53,98,112 AliKemal,16,33,53,92,95,135 AliRzaPaa,38,60,63 Amasya,9,15,36,47,57,58,75,76,77,81,82,92,97,112,130,135,143 Amerika,18,46,47,70,76,86,94,95,96,97,98,99,100,141,152 AnadoluAjans,73 AnadolularCemiyeti,8,44 Ankara,11,12,13,14,15,16,18,19,20,21,22,23,26,30,33,42,43,44,45,46,48,50,51, 52,53,55,57,59,60,61,62,66,68,69,71,73,74,75,77,81,82,83,84,86,89,90,91, 92,93,94,97,101,103,104,105,106,107,110,111,112,113,114,115,116,117,118, 119,120,124,127,129,130,131,132,133,138,139,142,145,146,147,148,149,150, 151,152 Antakya,45,81,83 Antalya,18,58,61,81,93,145 Anzavur,83,135,136,138,139,148 Arif,68,81,97 AskerKardelerimizeMuavenetCemiyeti,77 Aydn,11,12,13,16,17,18,21,61,81,115,146,147,151 AyeRemzi,75 AzmiMilliCemiyeti,90

B
Bafra,105 BahaSait,40,42,44 Balkesir,11,16,18,19,42,58,150 Batum,7,42,77,103,105,107,119,152

154

BekirSami,17,19,30,42,97,99 Biga,9,81,83,136,138,139 Birecik,60 Bitlis,53,70,81,122 Bolu,77,81,94,130,135,143,145 Bor,49 Burdur,9,17,61,75,76,81,151 Burhaniye,19,60 Bursa,9,17,19,27,42,60,90,91,99,130

C
CaferTayyar,15,62,64,65,66,113,137 Calthorpe,120,123 CamiBey,21,30 Canik,81,136 CebeliBereket,81 CellBey,20 CellMuhtar,95 CemilBey,26,75 CemiyetiAhmediye,92,115,135,137,138,139 Cemiyetilmiye,50 CevatDursunolu,50,52 CevatPaa,88,96,127 CevdetBey,122,123 CumhuriyetHalkFrkas,61 Curzon,60,120,123,125

atalca,65,66 aycuma,77 ine,11,81 ineHeyetiMilliyesi,11 ivril,81 orum,81,130 ukurova,49,78,101,102,116,137,141,147

D
DamatFeritPaa,23,25,86,92,93,108,111,135 Dedeaa,64 Denizli,11,13,14,17,18,19,54,76,81,150,151,152 Dersim,81,122,125,127,128 Dimetoka,64 Dinar,17 Diyarbakr,9,15,53,58,122,123,124 Dzce,130,135,143

155

E
Edirne,8,15,61,62,64,65,66,81,84,90,91 Edremit,11,19,60 Eridir,17 Elaz,122,126 Elaziz,33,70,122,125 Ereli,49 Erenky,78 Ermeni,7,35,39,68,80,101,102,103,107,111,119,122,146,148,149,150 Ermeniler,51,72,101,103,122,142,149 Erzurum,8,12,13,27,40,50,51,52,53,54,55,59,60,63,70,72,87,91,97,99,101,112, 116,118,119,124,147,148,152 EsatPaa,23,24,25,26,29,30,52,59,113 Eskiehir,27,44,90,130,140 EtnikiEterya,102,106

F
Fahrettin,51 FeritPaa,23,31,33,71,94,115 FevziBey,59 Fransa,18,45,51,67,68,69,76,80,100,111,138,141 FranszMuhipleriCemiyeti,100 Franszlar,64 Frew,91

G
GaniTrkmen,83 Gaziantep,45,60,81 Gen,81 GenlerMahfili,82 GenlerYkselmeCemiyeti,49 Giresun,69,94,106,108,147 Gnen,9,139 Gmilcinelismail,87,92,93,110 Gmhane,69,81,106 Grcistan,77

H
Hacbekta,60 HadisatGazetesi,50 HakimiyetiMilliye,72,73,105,145 Hakkari,81 Hali,78 HalideEdipAdvar,77,97

156

Hindistan,,42 Hopa,77 Hrisantos,103,105,106,107,108 HseyinAvni,52

I
Isparta,17,48,49,50,61,81,130,151

el,9,45,60,81 fhamGazetesi,25,39 kdamGazetesi,46 lyVatanCemiyeti,140 leriGazetesi,13,30,100,120,129 nebolu,82,89,103,105 ngilizMuhipleriCemiyeti,8,87,88,89,92,93,147 ngiltere,15,18,42,45,62,76,80,86,90,92,93,95,96,98,102,108,110,121,123,124, 125,126,128,138,144 ran,42,126 skece,64,68,84 skilip,130 stanbul,5,8,9,10,11,12,13,14,16,17,18,21,22,23,24,25,26,29,30,31,32,33,34,35, 36,37,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,50,52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62, 63,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,77,78,79,80,81,83,84,86,87,90,91,92,95, 96,97,98,99,102,103,104,105,106,107,109,110,111,112,113,114,115,117,118, 119,120,121,122,125,127,128,130,131,132,133,135,136,137,138,139,140,142, 143,144,145,146,147,148,149,150,151,152 stanbulGazetesi,87,90,91 stanbulMdafaaiMilliyeCemiyeti,45 stihlsMilliKadnlarCemiyeti,72 stihlsVatanCemiyeti,11 stikblGazetesi,69 talya,76,141 ttihatveTerakkiFrkas,78 zmir,9,11,12,13,14,18,20,21,22,24,25,30,31,33,41,61,70,71,72,74,76,80,96,97, 101,109,119,120,145,147,148,150,151 zmirReddilhak,109 zmit,27,81,135

K
Kangal,9,76 KaraVasf,29,40,41,42,43,44,97,98 Karabiga,136,137,138 Karaisal,49 Karakol,8,40,41,42,43,44,86,97

157

KarakolCemiyeti,41,42,43 Kars,7,77,148,152 Kastamonu,9,27,44,74,75,76,82,89,91,130 Kayseri,9,48,60,75,76,77,81,83,91,130,148 Keiborlu,81 Krkkilise,141 Krehir,81 KzlhanerlilerCemiyeti,137,139 KilikyallarCemiyeti,8,45,46,47,48 Kilis,74 KocaMustafaPaa,34,93 Konya,9,46,47,61,74,75,82,83,91,110,117,130,131,132,143,146 Kozan,48,81 KkAsyaCemiyeti,103 Ktahya,24,27,61,110,130

L
Londra,72,97,99,107,141 Lleburgaz,62,65

M
MahmutNedim,68 Malatya,122,125 Manisa,11,130 Mardin,81 MatbuatCemiyeti,36,103 MavriMiraCemiyeti,103 MeclisiMebsan,131 MehmetEfendi,68,110 MehmetGalip,69,72,119 MelekReit,73 Menemen,14 Merzifon,103,105,106,130 Milas,9,19,20 MilliAhrarFrkas,30,31,33 MilliAireti,124 MilliBlok,9 MilliKongre,8,22,23,24,25,26,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,72,86,98,113, 152 MilliTalimveTerbiyeCemiyeti,22 MilliTrkFrkas,36,37,38,39 Milne,18 Mondros,5,7,13,22,23,46,50,51,52,53,67,72,84,101,142,143,149 Mula,9,18,60,130 MustafaBey,43 MustafaSabri,87,109,110,111,117,129

158

MdafaaiVatanCemiyeti,9,19,20,73,74,75,76,77,82,114 MmtazBey,30

N
Nazilli,18,61 Nevehir,130,131,132 Nigehbanclar,115,136,137 Nide,30,45,48,49,76,131,132 Nowil,123,126 NuriPaa,109

O
Of,118,120 Ordu,14,17,46,47,69,87,89,98,115,116,139 OsmanlMatbuat,36,76,114

merLtfi,18

P
Paris,22,23,24,35,47,51,62,66,69,70,72,94,97,102,108,111,117,118,122,127 Pasinler,53 Pnarhisar,9,76 PrensSabahattin,32,35,71

R
RaufAhmet,96 RefikHalit,16,94,117 ResmiGmenlerKomisyonu,103 RfatBey,46 Rize,68,69,71,118,119,121,149 Roma,72,97 RumMuhacirinCemiyeti,103 Rusya,41,42 RuenEref,57 Ryan,88

S
SaidMolla,86,87,88,89,90,91,92,93,110,115,122,131,135,141 SalihBey,131 Samsun,7,9,10,13,15,69,71,81,82,87,102,103,104,105,107,136,152 Sarayky,17,81

159

Saruhan,61 SelahaddinBey,35,64 SelametiOsmaniye,8,34,130 Senirkent,81 ServetBey,55,127 Sevr,65,72,102,129 Siirt,81,122 Silvan,60,122,123 Sinop,24,81,130 Sivas,8,9,10,15,18,19,25,26,27,30,31,41,44,45,50,54,55,56,57,58,59,63,64,70, 71,73,74,75,76,77,81,83,84,91,97,98,99,100,114,115,117,130,138,143,145, 147,148,151 Siverek,81,123 SosyalDemokrat,25,48 Ske,11,17 SzGazetesi,23,34,36,72,79,81,118,119 SulhveSelamet,8,23,24,25,29,30,31,32,33,34,109 Stler,81

akirEfendi,49 evketBey,26,30,43,57,64,87,113 eyhRecep,117

T
TahirPaa,49 TalatPaa,27 Tavas,81 Teceddt,8,80 TevfikBey,117 TevfikPaa,22,35,109,111 Tokat,71,81,97,146 Trabzon,8,9,24,25,27,32,44,51,55,60,68,69,70,71,72,77,91,97,103,104,105,106, 107,109,112,118,119,120,121,136,149,150,151,152 TrabzonMuhafazaiHukkuMilliyeCemiyeti,69,71 TrabzonveHavalisiMdafaaiMilliyeCemiyeti,8 Trakya,8,9,15,23,24,57,60,61,62,63,64,65,66,67,68,83,84,99,102,103,109,113, 137,141,147,148 TrakyallarCemiyeti,9,67,68 TrkDnyas,36 Trkzmir,20 TrkOca,36 TrkiyeBykMilletMeclisi,61,66,85,108,122,144,145

160

U
Uluborlu,81 Ulukla,49 Urfa,9,51,60,73,81

V
Vahdettin,21,70,84 VakitGazetesi,95 Van,70,81,97,101,122 Venizelos,103,104,108 VilaytarkiyyeMdafaaiHukkuMilliye,71,94 Viranehir,59,124 Vitelli,60

W
Wilson,8,12,24,35,46,75,76,86,94,95,98,100,121,122,142,143,152

Y
Yalva,81 YenignGazetesi,57 Yozgat,9,76,143 Yunan,12,14,18,19,20,25,49,62,64,66,102,103,104,107,141,142,146,148 Yunanllar,9,12,13,14,57,64,65,67,147 YunusNadi,95 YusufTalat,58

Z
ZiyaBey,69,91 Zonguldak,81

P r o f . D r . Y c e l z k a y a n n z g e mi i : 1 9 3 7y l n d aB o l u d ad o d u . l kv eo r t a o k u l u , D z c e d e , L i s e y i E r z u r u m d ab i t i r d i . 1 9 6 1 d eD i l v e T a r i h C o r a f y aF a k l t e s iT a r i hB l m Y a k n a K r s s n d e nm e z u no l d u k t a ns o n r a , a l t a y T a r s u s K zE n s t i t s n d e r e t m e n l i ky a p t . 1 9 6 2O c a k a y n d a , a y n f a k l t e n i nY a k n a T a r i h i K r s s n e a s i s t a n o l a r a k g i r d i . 1 9 6 8 1 9 7 0 t a r i h l e r i n d e E t i m e s g u t G e n e l k u r m a yH a r pT a r i h iD a i r e s i n d ea s t e m e n o l a r a kg r e v i n i t a m a m l a d . z k a y a ,1 9 6 8y l n d a O s m a n l m p a r a t o r l u u n d a A y n l nK u r u l u u a d l t e z l ed o k t o r , 1 9 7 6 d a O s m a n l m p a r a t o r l u u n d a A y n l k t e z i y l e d o e n t , 1 9 8 4 t e O s m a n l m p a r a t o r l u u n d aD a l s y a n l a r a d l a l m a s i l e p r o f e s ro l d u .1 9 7 9y l n d aA n k a r a n i v e r s i t e s i t a r a f n d a n a y l n aa r a t r m av ei n c e l e m e l e r y a p m a k z e r e n g i l t e r e y e g n d e r i l d i . 1 9 7 6 1 9 9 8a r a s n d a e i t l i n i v e r s i t e l e r d eY a k n a T a r i h i v eT r k n k l pT a r i h i i l ei l g i l i l i s a n s v el i s a n s s t d e r s l e r v e r d i . K o n y aS e l u k n i v e r s i t e s i , G a z i n i v e r s i t e s i S o s y a l B i l i m l e r E n s t i t s , B i l k e n t , z m i r D o k u zE y l l ,E r z u r u mA t a t r k n i v e r s i t e l e r id e r s v e r d i i n i v e r s i t e l e r i n a r a s n d a d r . A y r c a D o k u z E y l l n i v e r s i t e s i B u c a E i t i mF a k l t e s i n d e E i t i mB i l i m l e r i B l mB a k a n l v eY r t m eK u r u l u y e l i i y a p t . A t a t r k A r a t r m aM e r k e z i B i l i mK u r u l uv eY r t m e K u r u l u , A n k a r a n i v e r s i t e s i O s m a n l T a r i h i A r a t r m a v eU y g u l a m aM e r k e z i Y n e t i mK u r u l u , T r k n k l p T a r i h i E n s t i t s Y n e t i mK u r u l u y e l i k l e r i g r e v l e r i n i y a p m t r . z z e t B a y s a l V a k f G e n e l K u r u l y e s i d i r . A t a t r k A r a t r m a M e r k e z i n d e M i l l i M c a d e l e T a r i h i v e A t a t r k B i y o g r a f i s i b i l i mk o l l a r n n b a k a n l k l a r n y r t m t r . G e n e l k u r m a yB a k a n l A s k e r i T a r i h G e n e l K u r u l y e s i d i r . D i l v e T a r i h C o r a f y a F a k l t e s i T a r i h B l m B l mB a k a n l n 1 u b a t 1 9 9 4 1 E y l l 2 0 0 4y l l a r n d ay a p m t r . Y a k n a T a r i h i A n aB i l i m D a l B a k a n l n i s e1 4y l s r e s i n c e s t l e n m i t i r . 1 E y l l 2 0 0 4 t a r i h i i t i b a r y l a e m e k l i o l m u t u r . B i l k e n t v e A n k a r a n i v e r s i t e l e r i n d el i s a n s s t d e r s l e r v e r d i . E v l i d i r v e i k i o c u k b a b a s d r .

U l u s a l B a ms z l kS a v a h e n zb a l a ma d a n n c eA n a d o l uv eR u me l i d e mp a r a t o r l u k i i n d e k i e i t l i u n s u r l a r nc e mi y e t l e r k u r a r a kk e n d i l e r i n eb i r y o l i z d i k l e r i g r l me k t e y d i . A z n l k l a r c e mi y e t l e r k u r a r a kk e n d i l e r i n ey u r d u mu z d a nt o p r a kk o p a r a r a k , b i z i p a r a l a ma k i s t e r k e n , O s ma n l d n e mi n d es a y l a r o ka r t m o l a ny e t i k i np e k o ka y d nI I . Me r u t i y e t d n e mi n d e n b e r i a r t k s y l e n e g e l e n T r k i y e s z c e t r a f n d a t o p l a n a r a k , h e ma z n l k l a r a , h e md ei g a l c i l e r ek a r k o y ma k a ma c y l ac e mi y e t l e r k u r ma y ab a l a m l a r d . K u r u l a nc e mi y e t l e r i ni i n d ez a r a r l f a a l i y e t l e rg s t e r e n l e rd ev a r d .B u n l a r ni i n d e y z y l l a r d r P a d i a h ab a l k a l m , o r t a y a k a no l a y l a r k a v r a y a ma y a ni n s a n l a r me v c u t o l d u ug i b i ma n d at a r a f l a r d av a r d . A y r c a , s t a n b u l d ap a d i a h ay a k no l ma k , Me c l i s e g i r e b i l me ki i n a l a nc e mi y e t l e rd ek u r u l mu t u .Mu s t a f aK e ma lP a a ,b t nb u c e mi y e t l e r i v a t a ns a v u n ma s e t r a f n d at o p l a ma y b a a r a c a k t r . Mu s t a f aK e ma l P a a , S a ms u n a k t k t a ni t i b a r e ny a r a r l c e mi y e t l e r l eh a b e r l e me y e , o n l a r ai g a l i k n a y a nmi t i n g l e r y a p ma l a r , t e l g r a f l a r e k me l e r i k o n u l a r n d ab e y a n n a me l e r g n d e r mi t i . S i v a sK o n g r e s i n d ev es o n r a s n d ab t nc e mi y e t l e rt e kb i rc e mi y e t h a l i n e g e t i r i l d i . T r k i y eB y k Mi l l e t Me c l i s i k u r u l d u u n d ai s ea r t k c e mi y e t l e r ei h t i y a k a l ma m t .

S T K L A LH A R B N D EY A R A R L I V EZ A R A R L I C E M Y E T L E R
Y c e l Z KA Y A

F i y a t : 1 0 . 0 0 T L

h t t p : / / www. a t a m. g o v . t r e p o s t a : b i l g i @a t a m. g o v . t r .